archeo uw 2013

Archeo UWNr 1 (2013)

ISSN 2300-8784ISBN 978-83-61376-77-4

Ar

ch

eo U

W, n

r 1 (2

013)

Siedziba IA UW Szkoa Gwna archeologii (fot. M. Bogacki)

Archeo UW

Seria popularnonaukowawydawana przez

Instytut ArcheologiiUniwersytetu Warszawskiego

Warszawa 2013

Nr 1 (2013)

Siedziba IA UW Szkoa Gwna archeologii (fot. M. Bogacki)

Redaktor naczelny Wydawnictw Instytutu Archeologii UW:Wojciech Nowakowski

Redaktor:Ludwika Joczyk ([email protected])

All rights reserved 2013 Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego

ISSNISBN

Projekt okadki, skad i amanie: Ludwika JoczykKorekta: Kamila Zdrojewska

Adres redakcji: Instytut Archeologii Uniwersytetu WarszawskiegoKrakowskie Przedmiecie 26/28, 00-927 Warszawawww.archeo.uw.edu.plwww.archeo.uw.edu.pl/[email protected]

Spis treci:

Od redakcji 6

Tomasz Nowakiewicz, Aleksandra Rzeszotarska-NowakiewiczZoto, boto i uczeni czyli o midzynarodowej konferencji w Mrgowie i Pieckach (Sacrificial Lake in Czaszkowo, Masuria. Traces of Unknown Cults and Interregional Contacts of Balts in Late Antiquity, 1013 czerwca 2012 r.) 7

Bartosz KontnyDo trzech razy sztuka. Z dziejw archeologii podwodnej na Uniwersytecie Warszawskim 19

Maciej MicickiArcheologia dowiadczalna, czyli praktyczna strona teorii 26

Jerzy MizioekArcheologia wyobrani: XVIII-wieczna wizja willi Pliniusza pod Rzymem i jej wizualizacja w 3D 32

Agnieszka TomasArmia rzymska i prostytucja mit czy rzeczywisto? 43

Martin LemkeScodra. Tajemnicza stolica Ilirw 56

Tomasz KowalRisan krlewska stolica nad Bok Kotorsk. Turystyczne miasto z ciekaw histori 66

Roksana ChowaniecSycylia, ziemia bogini Demeter 76

Miosz Giersz, Patrycja Przdka-GierszNa tropach przodkw Inkw: dziesi lat polsko-peruwiaskich bada archeologicznych na pnocnym wybrzeu Peru 84

Miosz Giersz, Wiesaw WickowskiWrd szkieletw i mumii: obyczaje grzebalne prekolumbijskich mieszkacw peruwiaskiej pustyni 96

Wojciech WrblewskiMistrz. Wspomnienie o Jerzym Okuliczu-Kozarynie 109

6Od redakcji

Szanowni Pastwo,

z najwiksz przyjemnoci oddajemy w Pastwa rce pierwszy numer nowej, popularnonaukowej serii Archeo UW. Czasopismo wydawane jest przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszaw-skiego. Autorami s pracownicy i studenci Instytutu, ktrzy mog w ten sposb zaprezentowa szerszemu gronu wyniki swoich bada w przystpnej i atrakcyjnej formie.

Seria bdzie ukazywaa si jednoczenie w dwch postaciach tradycyjnego czasopisma oraz w formacie pdf. Wydanie elek-troniczne mona znale na stronie www.archeo.uw.edu.pl/auw, wydanie tradycyjne dostpne jest w siedzibie Instytutu.

W tym numerze szerokie spektrum tematw od wynikw rewelacyjnych bada w pnocno-wschodniej Polsce przez re-zultaty pracy naukowej na terenach antycznej Grecji i prowincji rzymskich, efekty prac z najnowszymi technikami komputero-wymi i eksploracyjnymi po gone ostatnio sukcesy polskich archeologw w Peru.

W imieniu redakcji zapraszam do lektury!

Ludwika Joczyk

7Tomasz NowakiewiczAleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz

Zoto, boto i uczeni czyli o midzynarodowej konferencji w Mrgowie i Pieckach (Sacrificial Lake in Czaszkowo, Masuria. Traces of Unknown Cults and Interregional Contacts of Balts in Late Antiquity, 1013 czerwca 2012 r.)

Zastosowana parafraza tytuu synnej ksiki C.W. Cerama Bogowie, groby i uczeni jest nieprzypadkowa. Nawizanie do tej fundamentalnej pozycji uzasadnia, czsto w ostatnim czasie formuowana, opinia o przeomowym dla polskiej archeologii znaczeniu bada prowadzonych na unikatowym stanowisku ba-giennym w Czaszkowie (gm. Piecki, pow. Mrgowo). Wydaje si jednak, e okrelenie to mona uzna za nie w peni adekwatne. Chcc wyrazi si precyzyjnie, naleaoby stwierdzi, e dokonane w tym miejscu odkrycia otwieraj nowy rozdzia na polu znacznie szerszym ni polska archeologia. Jest nim bowiem archeologia europejska rozumiana jako nauka o przeszoci caych poaci kontynentu, a nie tylko jego skrawka ograniczonego do urokliwe-go, ale terytorialnie niewielkiego obszaru Mazur. Oznacza to, e dotychczasowe wyobraenia o procesach kulturowych ksztatu-jcych obraz barbarzyskiej czci staroytnej Europy wymagaj bardzo powanych korekt. Z zadaniem tym bd musieli si rycho zmierzy badacze przynajmniej kilku europejskich krajw.

***eby unikn goosownego epatowania podniosym tonem,

naley pokrtce przypomnie efekty wspomnianych wykopalisk. Badania wykopaliskowe prowadzone s w Czaszkowie od 2010r. przez zesp badaczy z Instytutu Archeologii Uniwersytetu War-szawskiego oraz Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, kierowany przez dr. Tomasza Nowakiewicza (IA UW) i dr Aleksandr Rzeszotarsk-Nowakiewicz (IAiE PAN)1. Dotychczasowe

1 Na skuteczn realizacj bada wpyw miao yczliwe wsparcie ekspedycji udzielone przez p. Otoli Siemieniec, burmistrza Mrgowa (w sezonie 2010), p. Mari Jarczewsk, wjta Piecek (w sezonie 2010), p. Agnieszk Kurczewsk, kolejnego wjta Piecek (w sezonach

8Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz, Tomasz Nowakiewicz

prace ujawniy unikatowy charakter tego stanowiska, a take pozwoliy oszacowa jego znaczenie i potencja badawczy. Na podstawie uzyskanych danych mona stwierdzi, e rozpoznawane miejsce penio w okresie wpyww rzymskich i wdrwek ludw (tj. w 1. poowie I tysiclecia po Chr.) rol miejsca kultowego oponadregionalnym, wykraczajcym poza wspczesne granice Polski zasigu. Dowodem odprawianych tu rytuaw jest bardzo liczna seria zabytkw, niewtpliwie intencjonalnie umieszczanych w przeszoci w wodach dawnego jeziora Nidajno.

Zabytki, ktrych czna liczba przekracza p tysica przedmio-tw, to prawie bez wyjtku militaria i czci pasa. Taka struktura depozytu wskazuje na odprawianie przez wojownikw szczegl-nego kultu, ktrego lady nie byy dotychczas rejestrowane na ziemiach polskich. Jednak cech szczegln zarwno zespou zabytkw, jak i caego stanowiska jest seria niezwykle cennych importw pochodzcych ze rodowiska wschodniorzymskiego. Wrd nich wyrniaj si dwa elementy paradnego zotego miecza, zdobione wzorem z wizerunkami lww, ptakw i delfinw.

2011 i 2012), a take pomoc p. Jagody Pietrzykowskiej, dyrektorki Gimnazjum w Pieckach, p.Krzysztofa Pietrzykowskiego z firmy Instalatorstwo elektryczne i p. Konrada Talara zfirmy Talcomp systemy bezpieczestwa. Szczeglne podzikowania nale si waci-cielom ziemi, na ktrej zlokalizowane jest stanowisko pp. Halinie i Tadeuszowi Zaskim, a take p. Katarzynie Swat i p. Zdzisawowi Piaskowskiemu z Piecek.

Piecki i jezioro Nidajno (fot. K.Trela)

9Zoto, boto i uczeni...

Innym, zaskakujcym znaleziskiem jest srebrna i zocona figurka spa zatknitego na elaznej tulei, bdca zapewne elementem znaku bojowego lub rodowego. Zarejestrowano te seri oku pasa w postaci srebrnych, zoconych i emaliowanych pytek, zdobionych take (cho nie wycznie) wizerunkami zwierzt. Za zupenie wyjtkowe mona uzna przedstawienia mitycznego bestiarium (m.in. hipokampw i koziorocw) na duych, bardzo precyzyjnie wykonanych okuciach. aden z tych przedmiotw nie ma analogii w znanym materiale archeologicznym.

Podczas bada zarejestrowano take drewniane konstrukcje, niewtpliwie suce w niektrych przypadkach jako ruszty, na ktrych umieszczano zatapiane przedmioty, w innych natomiast jako pomosty wykorzystywane podczas sprawowania kultw. Dokadne rozpoznanie tych obiektw wymaga jednak przeprowa-dzenia dugotrwaych, kosztownych i skrupulatnie prowadzonych bada, dlatego obecnie ich funkcj (a take rozmiary i cechy konstrukcyjne) mona szacowa tylko z pewnym prawdopodo-biestwem i wycznie na podstawie rozpoznania sondaowego.

Widok na stanowisko (fot. T. Nowakiewicz)

10

Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz, Tomasz Nowakiewicz

***W nastpstwie kadego sezonu wykopaliskowego pojawia si

przede wszystkim pilna konieczno zabezpieczenia znalezisk. Naturalnie czynnoci te podejmowane s nie tylko wobec wy-branych zabytkw, np. najciekawszych i majcych najwiksz warto poznawcz przedmiotw, ale obejmuj wszystkie wydobyte zziemi znaleziska. W praktyce oznacza to podjcie zakrojonych na szerok skal dziaa zwizanych z konserwacj i odpowiednim opracowaniem setek przedmiotw, z ktrych zdecydowan wikszo stanowi niewielkie fragmenty drewna albo bezksztatne grudki rdzy. Pracom tym towarzyszy potny

zestaw bada laboratoryj-nych i specjalistycznych analiz, ktrych zakres jest niezwykle szeroki i obejmuje prby okre-lenia wieku badanych przedmiotw, identyfika-cj gatunkow drewna, badanie skadu chemicz-nego metali, okrelenie

Okucie palmetowe in situ (fot. T.Nowakiewicz)

Okucie palmetowe po konserwacji (fot. M. Bogacki)

11

Zoto, boto i uczeni...

stopnia korozji itd. Wszystkie te dziaania Instytutu dostarczaj nowych danych, ktre w efekcie prowadz do weryfikowania wstpnych zaoe i formuowania nowych interpretacji na temat stanowiska. Innymi sowy, kady z takich krokw przy-blia nas do poznania jego dziejw iwyjanienia zwizanych z nim tajemnic. Ale paci si za to nie tylko pienidzmi, ale take czasem. I zarwno w jednym, jak iw drugim przypadku s to kwoty niemae.

Okucie in situ (fot. A.

Rzeszotarska- -Nowakiewicz)

i po konserwacji (fot. M. Bogacki)

12


***Jedn z najwaniejszych kwestii zwizanych z zaskakujcymi

wynikami bada w Czaszkowie staa si potrzeba, a waciwie konieczno, szerokiego upublicznienia wiedzy o dokonanych tu odkryciach. Same znaleziska najczciej nie zaspokajaj apetytw archeologw wane jest take miejsce ich znalezienia, jego blisze i dalsze ssiedztwo, cechy regionu itp. Skompletowanie wszystkich tych danych jest zawsze potrzebne dla uzyskania penego obrazu, pozwalajcego na wiarygodn ocen znaleziska. W przypadku zabytkw z Czaszkowa oznaczao to konieczno zaprezentowania ich nie tylko w sposb adekwatny do ich ja-koci i naukowego znaczenia, ale take umoliwiajcy poznanie miejsca, z ktrego one pochodz. Warunek ten zosta speniony, arodkiem do realizacji tego zaoenia staa si midzynarodowa konferencja zorganizowana w Mrgowie w dniach 1013 czerwca 2012 r. pt. Sacrificial Lake in Czaszkowo (Masuria). Traces of Unknown Cults and Interregional Contacts of Balts in Late An-tiquity (Jezioro ofiarne w Czaszkowie [Mazury]. lady nieznanych kultw i dalekosine kontakty Batw w pnej staroytnoci).

W spotkaniu, zorganizowanym w mrgowskim Hotelu Anek, wzili udzia badacze z 10 krajw i ponad 20 orodkw naukowo-

Szczegy orna-mentu zoomor-ficznego (fot. M. Bogacki)

13


-muzealnych Polski, Biaorusi, Danii, Estonii, Francji, Litwy, Niemiec, Rosji, Ukrainy i Wiel-kiej Brytanii. Zaproszenie tak licznego grona badaczy byo moliwe dziki wsparciu finansowemu udzielonemu organizatorom, tj. Instytutowi Archeologii UW i Instytutowi Archeologii i Etnologii PAN przez wadze samorzdowe regionu: Powiatu Mrgowskiego, Gminy Piecki i Gminy Miasto Mrgowo. W kosztach przedsiwzicia partycypoway te firmy prywatne: Talcomp systemy bezpieczestwa i Agroturystyka Nad witym Jeziorem. Wszystkim tym podmiotom organizatorzy winni s podzikowanie za stworzenie moliwoci zorganizowania konferencji, ktrej efekty odbiy si szerokim echem wnauko-wym wiecie caej pnocnej Europy.

Przedmiotem obrad byy przede wszystkim kwestie metodyczne zwizane z badaniami prowadzonymi na podobnych stanowiskach (analogii dostarczaj gwnie duskie i pnocnoniemieckie bagna ofiarne z Pwyspu Jutlandzkiego), jak i prba analizy typologicznej i chronologicznej znalezisk. Dla wszystkich byo jasne, e wstpne datowanie stanowiska bagiennego w Czasz-kowie i pochodzcych z niego znalezisk mieci si pomidzy III aschykiem V w. Jednak wiele spord znalezionych tu najbardziej spektakularnych zabytkw to przedmioty wysokiej klasy, nie majce cisych analogii w znanym materiale archeologicznym. Ten brak analogii uniemoliwia zastosowanie cisych porwna, co z kolei utrudnia dokadne okrelenie chronologii znalezisk. Kwesti t komplikuje dodatkowo fakt, e niekiedy czas, jaki upywa pomidzy wytworzeniem przedmiotu a umieszczeniem go w ziemi, moe by mierzony caymi pokoleniami. Niezalenie od tych trudnoci jasne jest, e liczne znaleziska z Czaszkowa prezentuj cechy typowe dla staroytnych warsztatw rdziem-nomorskich i nadczarnomorskich. Ich pojawienie si na Mazurach z pewnoci dowodzi istnienia zjawisk, ktrych dotychczas nie dostrzegano podczas formuowania pogldw na temat przeszoci tej czci kontynentu. Te zjawiska to rnorodne aspekty dale-

Uczestnicy konferencji

podczas zwiedzania

stanowiska w Czaszkowie

(fot. T. Herbich)

14


15


kosinych relacji handlowych, wojennych i dyplomatycznych

czcych Mazury z odlegymi obszarami Rzymu i Bizancjum,

ale take terenami germaskiego i stepowego Barbaricum. Wraz

z odkryciem zaskakujcych materiaw z Czaszkowa problemy

te stay si niezwykle aktualne i z satysfakcj mona stwierdzi,

e omawiane byy przez tak liczne i doborowe midzynaro-dowe gremium badaczy po raz pierwszy wanie w Mrgowie

iwPieckach.

Podstaw dyskusji byy referaty wygoszone podczas kilku

tematycznych sesji. Zostay one poprzedzone sowem wstpnym

wygoszonym podczas otwarcia konferencji przez p. Otoli Sie-mieniec burmistrz Mrgowa i p. Boen Wokowicz zastpc

wjta gminy Piecki.

Pierwsza cz obrad powicona bya omwieniu zagadnie

wstpnych i prezentacji danych na temat stanowiska i otacza-jcego go rodowiska przyrodniczego. W tym czasie po raz

pierwszy publicznie pokazane zostay zabytki, ktre wywoay

u goci niezwyke poruszenie. Po ich prezentacji omwiona

zostaa archeologiczna specyfika podobnych miejsc (za przykad

posuyy tu stanowiska z Danii, Litwy i otwy). Uzupenieniem

ipodsumowaniem materiaowej czci obrad bya, zrealizo-wana w drugiej czci dnia, wycieczka na stanowisko poczona

zprezentacj miejsca bada, a zakoczona piknikiem w Pieckach.

Tematem pierwszej sesji drugiego dnia konferencji bya in-terpretacja fenomenu tego miejsca, przedstawiona w kontekcie

znalezisk skandynawskich, batyjskach i nadczarnomorskich.

Seria referatw definiujcych status przedstawicieli staroytnych

elit cywilizacji batyjskich, germaskich i stepowych pozwolia

lepiej zrozumie znaczenie analogicznych materiaw mazurskich.

Umoliwiajc lepsze poznanie mazurskich realiw (i mylc

przede wszystkim o zagranicznych uczestnikach konferencji)

zorganizowana zostaa kolejna wycieczka, tym razem po wybra-nych stanowiskach archeologicznych Pojezierza Mrgowskiego.

Jej finaem bya ostatnia sesja referatowa odbyta na Grze

Czterech Wiatrw, gdzie tematem dyskusji byy rne nietypowe

znaleziska mazurskie.

16


***Promocja wynikw wykopalisk w Czaszkowie jest nie mniej

wana ni kontynuowanie bada. Oczywiste jest, e efekty pracy naukowej nie powinny by ani utrzymywane w tajemnicy gabi-netw czy laboratoriw, ani te dystrybuowane w ograniczonym krgu branowych odbiorcw. Pomimo istnienia takiej praktyki, dostrzegalnej niekiedy take w archeologii, zasadniczo nie wi-dzimy powodw, aby w jakikolwiek sposb tumaczy zasadno takich dziaa. Przeciwnie, uwaamy, e wiedza majc swoich autorw jest jednoczenie dobrem publicznym, ktre powinno by szeroko dostpne. Dziki temu mamy jednak prawo spo-dziewa si, e troska o bezpieczestwo stanowiska stanie si rwnie spraw publiczn. W tym kontekcie naley przypomnie, e o ile znaleziska archeologiczne jako dobro narodowe nale do Pastwa, to ziemia na ktrej zlokalizowane jest stanowisko, jest ju wasnoci prywatn. Bezpieczestwo czaszkowskiego bagna a wic zasadno przyszych bada gwarantowane jest wic przez dwie normy prawne (prawo wasnoci i ustaw o ochronie zabytkw) i uszanowanie tych gwarancji jest spraw najwyszej wagi.

Przy innej okazji sformuowalimy myl, ktr warto powtrzy na zakoczenie tego tekstu. Mamy nadziej, e wyniki bada wCzaszkowie, ktre obecnie komentowane s ju na obydwu p-kulach globu ziemskiego stan si take elementem wspierajcym poczucie lokalnej tosamoci mieszkacw regionu (Czaszkowa, Piecek, Pojezierza Mrgowskiego i caych Mazur) i przyczyni si

do rozbudzenia zainte-resowania przeszoci. W dobie deprecjonowa-nia nauk humanistycz-nych bdzie to dla nas satysfakcjonujcym osigniciem.

Mrgowo z lotu ptaka (fot. K. Trela)

17


***Lista uczestnikw konferencji:

dr Jacek Andrzejowski (Pastwowe Muzeum Archeologiczne, Warszawa), dr Anna Bitner-Wrblewska (Pastwowe Muzeum Archeologiczne, Warsza-wa), dr Ruth Blankenfeldt (Centrum Archeologii Batyckiej i Skandynawskiej, Szlezwik, Niemcy), dr Audron Bliujien (Instytut Historii i Archeologii Regionu Morza Batyckiego, Uniwersytet w Kajpedzie, Litwa), mgr Algis Bliu-jius (Kajpeda, Litwa), dr Mateusz Bogucki (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk), prof. Aleksander Bursche (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego), Andrew Curry (Berlin, Nowy Jork), dr Jan Gancewski (Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie), dyr. Tomasz Herbich (Instytut Archeologii i Etnologii PAN), dr Mirosaw Hoffmann (Muzeum Warmii i Mazur, Olsztyn), prof. Jrgen Ilkjr (Muzeum w Mo-esgrd, Dania), prof. Lars Jrgenssen (Muzeum Narodowe w Kopenhadze, Dania), dr Anna Juga-Szymaska (Warszawa), mgr Beata Jurkiewicz (Warszawa), prof. Michel Kazanski (Narodowe Centrum Bada Naukowych, Pary, Francja), prof. Igor Khrapunov (Taurydzki Narodowy Uniwersytet, Symferopol, Ukraina, Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej

w Lublinie), dr Bartosz Kontny (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszaw-skiego), mgr Anna Lasota (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie), Maksym Levada (Ukraiskie Centrum Rozwoju Muzealnictwa, Kijw, Ukraina), prof. Ulla Lund Hansen (Instytut Saxo, Uniwersytet Ko-penhaski, Dania), prof. Renata Madyda-Legutko (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie), dr Boris Magomedov (Instytut Archeologii Ukraiskiej Narodowej Akademii Nauk, Kijw, Ukraina), dr Anna Mastikova (Instytut Archeologii Rosyjskiej Akademii Nauk, St. Petersburg, Rosja), prof. Magdalena Mczyska (Instytut Archeologii Uniwersytetu dzkiego), dr Heino Neumeier (Muzeum Prehistorii i Historii Wczesnoredniowiecznej, Berlin, Niemcy), prof. Anne Nrgrd Jrgensen (Duska Agencja Kultury, Kopenhaga, Dania), dr Tomasz Nowakiewicz (Instytut Archeologii Uniwer-sytetu Warszawskiego), prof. Wojciech Nowakowski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego), Ester Oras (Katedra Archeologii, Uniwersytet w Cambridge, Wielka Brytania), dr Jaroslav Prasslov (Centrum Archeologii Batyckiej i Skandynawskiej, Szlezwik, Niemcy), dr Marzena Przybya (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie), dr Christine Reich (Muzeum Prehistorii i Historii Wczesnoredniowiecznej, Berlin, Niemcy), dr Ju-dyta Rodziska-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie), dr Mirosaw Rudnicki (Instytut Archeologii Uniwersytetu

18


Warszawskiego), dr Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz (Instytut Archeologii i Etnologii PAN), prof. Jan Schuster (Instytut Archeologii Uni-wersytetu dzkiego), mgr Roman Shiroukhov (Muzeum Historii i Sztuki w Krlewcu, Rosja), mgr Vital Sidarovich (Katedra Archeologii, Biaoruski Uniwersytet Pastwowy, Misk), mgr Konstantin Skvortzov (Muzeum Historii i Sztuki w Krlewcu, Rosja), prof. Ewa Smolska (Instytut Geografii Fizycznej Uniwersytetu Warszawskiego), dr Jarosaw Sobieraj (Muzeum Warmii i Mazur, Olsztyn), mgr Jarosaw Strobin (Gdask), mgr Izabela Szter (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego), dr Andres Tvauri (Instytut Historii i Archeologii, Uniwersytet Tartu, Estonia), mgr in. Jacek Wielgus (Gliwice), dr Wojciech Wrblewski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskie-go), mgr Mariusz Wyczkowski (Muzeum im.Wojciecha Ktrzyskiego wKtrzynie), mgr Dariusz yowski (Muzeum Warmii i Mazur, Mrgowo).

Uczestnicy konferencji

19

Bartosz Kontny

Do trzech razy sztuka. Z dziejw archeologii podwodnej na Uniwersytecie Warszawskim Archeologia podwodna to dziedzina ju dojrzaa: profesjonalne

badania archeologiczne pod wod prowadzone s na wiecie od ponad p wieku. Podwodne wykopaliska prowadzi si na wrakach, w ruinach portw, zatopionych miastach i osadach czy wodnych miejscach kultu. Eksploruje si rwnie konstrukcje strzegce przed najedcami dostpu do portw lub zatok, a take dawne puapki na ryby.

Mimo do dugiej historii, archeologia podwodna dugo nie chciaa zagoci na stae na Uniwersytecie Warszawskim. Nie znaczy to jednak, e nie podej-mowano prb jej zaszczepienia. Pierwszym dziaaniom wtej materii patronowa Zdzisaw Skrok, jako student, a potem ab-solwent i krtko pracownik Katedry Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Organizujca si wkocu lat 60. XX w. grupa studentw-petwonurkw (niekoniecznie studentw archeologii), zostaa wkrtce zrzeszona wAkademickim Klubie Turystyki Podwodnej Wrak. By to wci okres pionierski w nurkowa-niu. Kandydaci na petwonurkw speni musieli wyrubowane wymagania (jake to dalekie od wspczesnego fun-divingu!), a i szkolenia byy bardzo wymagajce, zarwno pod wzgldem nabywanych umiejtnoci, jak i wiedzy. Nic zatem dziwnego, e znaczcy udzia w wiecie nurkowym miay kluby akademickie.

Cho szkolenie koczyli przewanie bardzo dobrze wyszkoleni adepci nurkowania, to jednak dotkliwie daway si we znaki niedostatki sprztowe. Kamizelek ratunkowo-wyrwnawczych wzasadzie nie stosowano, a pancerny (ze wzgldu na sztywno) skafander mokry STOMIL-u Grudzidz czy aparat powietrzny przypaday na kilka osb. Niezbdne byy wic wymiany sprztu.

Jezioro Salt. Poszukiwania

pnojesienno- -wczesnozimowe,

czyli archeologom aura niestraszna

20

Bartosz Kontny

Odbywao si to na brzegu akwenu, niezalenie od aury. Przy tym nie dla kadego wystarczao drogocennego ekwipunku: osoby odbiegajce od przecitnej musiay zadowala si nurkowaniem w koszuli czy kalesonach (oldskulowa frakcja to-wotowcw, tj. osb prbujcych odizolowa si od niskiej temperatury otoczenia towotem lub innymi smarami, bya ju na wymarciu).

W takich to warunkach w kocu lat 60. i na pocztku lat 70. XX w. prowadzono poszukiwania archeologiczne, we wsppracy z archeologami zUniwersytetu Warszawskiego. Zwiadem pod-

wodnym objto koryto Bugu w miejscowoci Otarze-Goacze, obok reliktw osady neolitycznej, rejon Pwyspu Kula na ma-zurskich jeziorach Jagodnym i Bocznym (na brzegu usytuowane jest m.in. grodzisko redniowieczne oraz nekropola z okresu wpyww rzymskich w Bogaczewie) oraz jezioro arnowieckie. Poszukiwano nawet szcztkw mamuta w gliniance pod Putu-skiem. Wyniki nie byy jednak oszaamiajce i w 1975 r. klub ograniczy swoj aktywno do szkole, cho zapis o zwizku zarcheologi pozosta w statucie. W tej formule klub przetrwa

Nieoczekiwane trudnoci. Ptasia Wyspa, jesie (1995 r.)

Grupa podwodniakw. Festyn w Biskupinie (1995 r.)

21

Do trzech razy sztuka...

do lat 90., kiedy to gboka (nomen omen) zmiana struktury upra-wiania petwonurkowania w Polsce doprowadzia do obumarcia Wraka, mimo e otworzyy si pierwsze, bardzo ograniczone moliwoci wyjazdw naukowych. Dziki temu, na przeomie lat 80. i90., w wykopaliskach podwodnych, m.in. w Holandii na stanowisku Aanloop Molengat czy wraku Zeerobbe, brali udzia studenci archeologii i wrakowcy Piotr Sadurski i Rafa Werbanowski. Wrak poszed na dno, ale nie doty-czy to archeologii na Uniwersytecie Warszawskim.

Pocztek lat 90. to okres, kie-dy Instytut Archeologii przeywa swj rozkwit: po mrocznych latach na uczelni zapanowaa nareszcie rzeczywista wolno nauki (za si woku krci). Program ksztacenia w zakresie archeologii mg by mo-dyfikowany bez, naoonych pniej, powanych ogranicze ministerstwa czy ram wynikajcych z wdraania procesu boloskiego. W tych oko-licznociach miaa miejsce druga prba wprowadzenia archeologii

Ptasia Wyspa (wiosna 1996 r.)

Objazd naukowy dla

studentw. Gdask (1998 r.)

22

Bartosz Kontny

podwodnej na Uniwersytet Warszawski. Dziki aktywnoci grupy studentw (wymieni naley m.in. Paulin Kuback, Wojciecha Kowalczyka, Kazimierza Ko-tlewskiego, Roberta Matackiego i autora niniejszego artykuu) oraz przychylnoci dyrekcji Instytutu Archeologii (profesor Tomasz Mikocki) i Centralnego Muzeum Morskiego w Gdasku (dr Jerzy Litwin), rozpoczy si regularne zajcia dla studentw, prowadzone w Gdasku oraz w Warszawie. Rwnoczenie powstao

studenckie koo naukowe archeologii podwodnej, ktre grupo-wao coraz liczniejszych petwonurkw-archeologw. Chtnych byo coraz wicej, bowiem petwonurkowanie stawao si coraz popularniejsz form rekreacji. Czonkowie koa prowadzili poszukiwania, gwnie we wsppracy z Ekspedycj Galindzk Instytutu Archeologii, w rejonie jeziora Salt Wielki, niedaleko Mrgowa. Najbardziej obiecujce wyniki przynioso rozpoznanie w rejonie Ptasiej Wyspy, dziki ktremu pozyskano fragmenty koci zwierzcych i ludzkich oraz uamki ceramiki, datowane na wczesn epok elaza, pozostajce w zwizku ze sabo jeszcze wwczas rozpoznanymi ladami osadnictwa na wyspie. Wyniki tych poszukiwa byy pniej wykorzystywane w publikacjach naukowych.

Niestety, i tym razem nie byo dane zaistnie na stae arche-ologii podwodnej w Warszawie, cho rezultaty byy bardziej obiecujce ni za pierwszym razem. Oprcz opisanych wyej, naley wspomnie opublikowan pniej prac magistersk Pau-

liny Kubackiej, powicon odziom znad Jeziora ebsko.

Ziarno zostao jednak zasiane: kolejni studenci archeologii, dziaa-jcy w koach naukowych (m.in. koo WODOLOT), wspierali ekspedycje ldowe prospekcjami podwodnymi (nie tylko w Polsce: wymieni mona choby dziaania w Risan w Czar-nogrze) i uczestniczyli w festynach

Silni, zwarci, gotowi. Szurpiy (2010 r.)

Znaleziska z Suwalszczyzny. Jezioro Kluczysko (2010 r.)

23


archeologicznych w Biskupinie. Dawni studenci-podwodniacy rozwijali si naukowo, take na Uniwersytecie. Pod koniec lat 90. prowadzone byy nawet zajcia powicone archeologii podwodnej (prof. Iwona Modrzewska-Pianetti i Bartosz Kontny), zakoczone objazdem naukowym po placwkach muzealnych, zarzdzanych przez Centralne Muzeum Morskie.

Nareszcie: udao si. Koniec pierwszego dziesiciolecia XXI w. przynis sukces w postaci wspieranych z funduszy europejskich studiw podyplomowych w zakresie archeologii podwodnej (wielka w tym zasuga dr. Radosawa Karasiewicz-Szczypiorskiego

Krym, Zatoka witej Trjcy

Trudy nauki. Jez. askie

(2010 r.)

24

Bartosz Kontny

i mgr Magdaleny Nowakowskiej), ktrych kolejne edycje ciesz si popularnoci w wiecie nurkowym. To poruszyo lawin wydarze, ktrych wynikiem jest obecno archeologii podwodnej, wykadanej w Instytucie Archeologii Uniwer-sytetu Warszawskiego zarwno przez pracownikw Instytutu, jak i profesorw wizytujcych. Pro-wadzone s wiczenia w zakresie nauki technik poszukiwawczych,

dokumentacyjnych i eksploracyjnych dla studentw archeologii. Prowadzono przy tym poszukiwania podwodne, choby wkom-pleksie osadniczym z epoki elaza w Szurpiach na Suwalsz-czynie czy na jeziorze Legiskim na Pojezierzu Mrgowskim. Nawizana zostaa wsppraca w zakresie bada podwodnych zarcheologami z Kuwejtu, Gruzji czy Danii, ale najdusz metryk maj podwodne badania archeologw warszawskich na Krymie. Poszukiwania, prowadzone od kilku lat przez mgr Magdalen Nowakowsk na poudniowych wybrzeach pwyspu, odsaniaj kolejne kotwicowiska, a nawet potencjalne wraki. Kolejnym krokiem bdzie rozpoczcie eksploracji...

Do Instytutu zgaszane s take odkrycia przypadkowe, nastpnie dokumentowane i zabezpieczane przez pracownikw (tzw. wrak z Jabonnej prawdopodobnie relikt XVIII-wiecznego odrzaka/berlinki, rejestrowany przez mgr. Zbigniewa Stasiaka). Nie mona pomin, zakoczonych sukcesem, poszukiwa upw z potopu szwedzkiego, zatopionych podczas przeprawy przez Wis. Ich odnalezienie stanowio ide fixe profesora Tomasza Mikockiego, wieloletniego dyrektora Instytutu. Po jego mierci zrealizowa j dr Hubert Kowalski. Ponadto pracownicy Instytu-tu bior udzia wprojektach organizowanych przez Centralne Muzeum Morskie w Gdasku. Mona w tym miejscu wymieni ekspedycj Wiatrem gnane, kierowan przez mgr Iwon Pomian z Centralnego Muzeum Morskiego, ktrej wymiernym rezultatem byo zadokumentowanie ponad czterdziestu dzia szwedzkich zkoca XVIIIw., stanowicych adunek wraku, spoczywajcego na ponad 40 m gbokoci. Ogromne znaczenie miay take badania

Szkolenie studentw. Jezioro Legiskie (2012 r.)

25


wZatoce Wrakw na czele z dr. hab. Waldemarem Ossowskim rwnie zMuzeum Morskiego (udokumentowano wwczas kilka wrakw, m.in. z okresu redniowiecza) oraz na take prowa-dzonych przez ostatniego zwymienionych legendarnym dla polskiej archeologii podwodnej stanowisku, redniowiecznym wraku W-5, tzw. Miedziowcu. W 2012 r. powoany zosta do ycia Zakad Archeologii Podwodnej, cho archeolodzy podwodni obecni s take w innych zakadach. Trzon aktywnych podwodniakw tworz mgr Artur Brzska, dr Bartosz Kontny i mgr Magdalena Nowakowska, ale bez wsparcia nurkujcej wicedyrekcji w osobie dr. Radosawa Karasiewicz-Szczypiorskiego efekty nie byyby tak udane. Kadry wic s, a jak wiadomo (cho zniechlubnych ust) kadry to podstawa! Naley mie nadziej, e zapau nie zabraknie... Nasza kadra:

kurs na nurka zawodowego III

klasy (2011 r.) (fot. W. Mattya)

26

Maciej Micicki

Archeologia dowiadczalna, czyli praktyczna strona teorii

Studenckie Koo Naukowe Archeologii Dowiadczalnej dziaa przy Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego od 2004 r. W obecnym skadzie zostao reaktywowane w 2012 r., pod opiek naukow dr Roksany Chowaniec. Gwnym celem, jaki sobie postawilimy jest przeprowadzanie eksperymentw archeologicznych zwizanych z rnymi aspektami ycia czo-wieka, poczwszy od epoki kamienia, po pne redniowiecze iczasy nowoytne. W ramach naszych eksperymentw staramy si przede wszystkim rekonstruowa realia ycia w przeszoci od codziennoci do rozwiza niejasnych dla wspczesnego czowieka. Wszystkie przeprowadzane eksperymenty bazuj na rdach archeologicznych, pisanych oraz ikonograficznych, nierzadko wspomaganych rdami etnograficznymi. Poprzez swoj dziaalno zajmujemy si take popularyzacj wiedzy oprzeszoci i archeologii jako nauki.

Archeologia dowiadczalna jest w ostatnich latach bardzo popularn i prnie rozwijajc si metod badawcz, majc na celu pomoc w interpretacji znalezisk archeologicznych oraz przekazw historycznych. Archeolog na stanowisku najczciej znajduje gotowy przedmiot lub jego fragmenty, nie zawsze s jednak uchwytne dla badacza takie kwestie, jak przeznaczenie znaleziska czy sposb jego wykonania. Poprzez przeprowadzanie eksperymentw archeologicznych nierzadko udaje si znale

odpowiedzi na te pytania. Ponadto archeologia dowiadczalna bywa pomocna rwnie przy weryfikacji istniejcych ju teorii na temat ycia codziennego wprzeszoci.

Jednym z pierwszych projektw Koa by eksperyment majcy na celu wykonanie yew z koci rdstopia i rdrcza byda, czyli koci dugich znajdujcych si tu

Mocowanie do buta ywy wykonanej podczas eksperymentu (fot. A. Charycka)

27

nad racicami w koczynach przed-nich i tylnych zwierzcia. ywy kociane s czstym znaleziskiem archeologicznym, pojawiaj si take w przekazach historycz-nych. Chcielimy sprawdzi, czy na takich ywach faktycznie mona byo jedzi, jak szybko, jak je mocowano do stp i czy dao si je wykona przy uyciu prostych narzdzi dostpnych wgospodarstwie domowym. Staralimy si odtworzy cay pro-ces produkcyjny od momentu przygotowania koci (wygotowania ich z misa), poprzez ich obrbk rbanie siekier, szlifowanie piaskowcem i pilnikiem, wiercenie otworw noem i rnego rodzaju dutami. Wykonalimy dwie pary yew: zotworami umoliwiajcymi przewleczenie sznurka i zamocowanie do buta oraz bez takowych otworw. Wtym drugim przypadku, jak mwi rda pisane iikonograficzne, do przemieszczania si uywano naostrzonego kija, ktrym miano odpycha si od lodu. Arabski uczony Al-Marwazi pisa wXII wieku, e ludzie stajc na oszlifowanych kociach i odpychajc si wczni poruszali si niczym wiatr. Nam nie udao si niestety osign takiej prdkoci, anawet wrcz przeciwnie z trudem utrzymywalimy si na ywach, ktre uciekay nam spod stp. Niewiele rw-nie pomagao odpychanie si zaostrzonym kijem. By moe to kwestia wprawy i przyzwyczaje, ale znacznie lepiej sprawdziy si za to ywy mocowane do butw, ktre niewiele ustpoway dzisiejszym ywom.

W roku akademickim 2012/2013 w wikszej mierze skupilimy si na dziaalnoci popularyzatorskiej. Naszym najwikszym przedsiwziciem by cykl warsztatw pt. Spotkania z przeszoci archeologia dla dzieci wspfinansowanych ze rodkw Unii

Spotkania zprzeszoci.

Archeologia dla dzieci mgr Agata Ulanowska prezentuje

dziaanie warsztatu

pionowego (fot. S.M. Ronisz)

Spotkania zprzeszoci.

Archeologia dla dzieci zajcia

powicone glinie (fot.

S.M. Ronisz)

28

Maciej Micicki

Europejskiej w ramach programu Modzie w Dziaaniu. Wkad ostatni sobot miesica (od padziernika do maja) organizo-walimy trzygodzinne zajcia dla dzieci ze szk podstawowych, w czasie ktrych prezentowalimy prac archeologa i rne elementy ycia codziennego w przeszoci. Tematyka naszych spotka dotyczya wyrobw z gliny, tkactwa, biuterii, pisma, broni i uzbrojenia, rozrywki oraz ycia codziennego w pradzie-

jach. Warsztaty byy podzie-lone na bloki tematyczne (np. glina na figurki gliniane, garncarstwo, rne wyroby z gliny itd.) poprzedzone krtkim, kilkunastominuto-wym referatem majcym na celu zapoznanie uczestnikw ztematem. Po takim wpro-wadzeniu przechodzilimy do czci interaktywnej, w ktrej dzieci same wykonyway co

przedstawianego w czci teoretycznej. Kad wykonan samo-dzielnie rzecz mona byo oczywicie zabra ze sob do domu. Tym sposobem udao nam si w atrakcyjny sposb przekaza wiele specjalistycznej wiedzy. Co wicej, czsto te same dzieci przychodziy take na nastpne zajcia. Staralimy si take wzbogaci nasze zajcia o rne niespodzianki, jak np. serwo-wanie potraw z kuchni historycznej, wyjcie do Centrum Nauki Kopernik, prezentacja tkackiego warsztatu pionowego przez mgr Agat Ulanowsk czy wystp Druyny Wojw Arkona podczas zaj

dotyczcych broni i uzbrojenia. Cay projekt zosta zwieczony otwarciem wystawy zdj w Galerii Korytarz, w budynku Instytutu Archeologii UW, podczas XIII Dni Archeologa oraz wrczeniem pamitko-wych dyplomw, koszulek oraz dugopisw uczestnikom zaj. W ten sposb studentom zaangaowanym w dziaalno

Spotkania zprzeszoci. Archeologia dla dzieci

zajcia powicone tkactwu (fot. S.M. Ronisz)

Jedna z atrakcji XIII Dni Archeologa (fot. J. Witulska)

29


Koa udao si zainteresowa dzieci przeszoci przy okazji wsplnej zabawy i oboplnej nauki. Dodatkowym sukcesem byo wytworzenie podczas za-j, niejako przy okazji, kopii zabytkw archeologicznych, ktre z powodzeniem mog by wykorzystane w dzia-alnoci popularyzatorskiej. Wystarczy tylko wspomnie, e wykonane przez czonkw Koa pionki i plansze do gier redniowiecznych suyy ju na niejednym festynie archeologicznym i to nie tylko naszemu Kou.

Innym aspektem dziaalnoci Koa byo angaowanie si wudzia w wielu festynach popularyzujcych archeologi. Jednoczenie bya to okazja do wykonywania kolejnych eksperymentw dotyczcych interesujcych nas tematw. Podczas majwki wBiskupinie, poza prezentowaniem redniowiecznych gier i zabaw, prbowalimy m.in. wykonywa sieci rybac-kie, atake dry naczynia drewniane ogniem. Polegao to na pooeniu rozarzonych wgli na kawaku drewna, anastpnie poprzez podtrzy-mywanie tego aru wypalaniu wntrza naczynia. Technika ta bya znana ju w neolicie i wykorzystywano j przede wszystkim do wyrabiania du-banek, my jednak na pocztku zdecydowalimy si powiczy na przedmiotach mniejszego kalibru. Innym naszym ekspery-mentem byo zmikczanie bydlcego rogu. Oile zmikczanie koci i poroa w celu uatwienia wykonywania znich rnorakich przedmiotw zostao ju wyprbowane przez eksperymentato-rw, o tyle rg (rwnie wykorzystywany wrogownictwie) nie doczeka si podobnych analiz. W trakcie majwki moczylimy surowiec w wodzie i ugu (mieszanina popiou i wody o odczynie

Majwka w Biskupinie.

Wykonywanie sieci (fot. J. Witulska)

Majwka w Biskupinie.

redniowieczne gry planszowe

(fot. J. Witulska)

30

Maciej Micicki

zasadowym) oraz gotowalimy. Ta ostatnia metoda wydaje si w chwili obecnej najskuteczniej zmikcza pochewk rogow byda. Dodatkowo przy okazji tworzenia wasnego ugu nieco nieoczekiwanie udao nam si wyprodukowa mydo dugo gotowany popi z wod przy-bra konsystencj i wygld wieego betonu. Po wtarciu

w rce ispukaniu zachowywa si jak zwyczajne mydo.W trakcie Pikniku Archeologicznego, organizowanego przez

Stowarzyszenie PraOsada Rydno w Skarysku Kamiennej, wy-budowalimy wasny szaas, mierzylimy si z trudn sztuk krzemieniarstwa i przy ogromnej pomocy Koa Bioarcheologii oraz mgr E. Jasklskiej i dr. W. Wickowskiego przeprowadzilimy eksperyment ze spalaniem szcztkw na stosach pogrzebowych. Bdc na festynie archeologicznym w Chodliku wraz z pracow-

nikami Instytutu Archeologii iEtnologii PAN oraz studentka-mi archeologii z Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskie-go uczylimy odwiedzajcych wyrabiania prostych ozdb z drutu i blaszki miedzianej, tkania na bardku oraz technik fingerloop. Bardko jest jednym z najprostszych narzdzi su-cych do tkania. Skada si

zdeseczki podzielonej naprzemiennie podunymi wyciciami oraz niewielkimi otworami, przez ktre przewlekano nitki osnowy. Podczas tkania bardkiem operowano w gr oraz w d, aby stworzy przesmyk, przez ktry przekadano lini wtku. Dziki temu prostemu urzdzeniu mona byo wykonywa w-skie ozdobne paski tkaniny, czyli tzw. krajki. Fingerloop suy do wykonywania niewielkich sznurkw, ktre nadaway si na bransoletki lub uzupenienia stroju. Zgodnie z nazw, wykony-wao si je poprzez wykorzystanie palcw (finger) oraz ptelek

Festyn Archeologiczny w Chodliku (fot. J. Witulska)

Piknik Naukowy CNK i Polskiego Radia. Wyjanianie zasad obserwacji stratygrafii (fot. J. Witulska)

31


(loop). Caa sztuka polega na przekadaniu ptelek na palcach wodpowiedniej sekwencji. Mniej chtnych do zaj manualnych zapraszalimy na partyjk ktrej z gier redniowiecznych: tryktraka, mynka, hnefatafla lub alquerque. Rok akademicki zamknlimy udziaem w Pikniku Naukowym Centrum Nauki Kopernik i Polskiego Radia, gdzie przedstawialimy prac archeologa dajc zwiedzajcym moliwo wyklejania naczy ceramicznych, wykonania dokumentacji rysunkowej zabytkw oraz prezentujc na podstawie makiety profilu wykopu na czym polega obserwacja warstw archeologicznych. Ponadto wszystkich chtnych zapraszalimy do wczucia si w rol pradziejowego krzemieniarza i samodzielnych prb wykonania krzemiennego narzdzia. Dodatkowo podobnie jak w Chodliku wykonywa-limy drobne ozdoby z miedzi.

Mamy nadziej, e kolejny rok bdzie, rwnie jak obecny, obfity wrnego rodzaju wydarzenia. Nasze dotychczaso-we dziaania mona ledzi na naszej stronie internetowej http://archeologiadoswiadczalna.wordpress.com/ oraz na fanpageu na facebooku. Zachcamy do monitorowania naszej dziaalnoci na bieco bdziemy w internecie publikowa zaproszenia do udziau w organizowanych przez nas przedsiwziciach.

Piknik Naukowy CNK i Polskiego

Radia. Wykop modego

archeologa (fot. J. Witulska)

32

Jerzy Mizioek

Archeologia wyobrani: XVIII-wieczna wizja willi Pliniusza pod Rzymem i jej wizualizacja w 3D

Liczne prby rekonstrukcji nadmorskiej willi Pliniusza Modszego w Laurentum, nieopodal Ostii, to jeden z przyka-dw marzenia z pogranicza archeologii i historii architektury. Punktem wyjcia do nich jest list jej waciciela, adoptowanego syna synnego encyklopedysty Pliniusza Starszego do niejakiego Gallusa oraz ruiny willi odkryte ju na pocztku XVIII wieku iponownie odsonite okoo 1780 roku. List zawiera szczegowy opis budowli, jej usytuowania i poszczeglnych pomieszcze. Ten jedyny w swoim rodzaju opis z czasw staroytnych fascynowa archeologw, architektw, mecenasw i mionikw antyku od czasw Wawrzyca Wspaniaego, poprzez Thomasa Jeffersona do Leo Kriera. Najbardziej spektakularna jest wszake rekon-strukcja podjta przez Stanisawa Kostk Potockiego w 1778 roku, dokonana w kontekcie wielkiej fali wykopalisk archeologicz-nych i kultu antyku. Potocki, jak nikt przed nim i nikt po nim, dokona tzw. totalnej rekonstrukcji. W jego wizji, uwiecznionej na papierze wRzymie przez kilku woskich artystw i praw-dopodobnie rwnie Franciszka Smuglewicza, znalaza si nie tylko architektura willi i jej kryptoportyku z pawilonami, ale rwnie znakomita allantica dekoracja wikszoci pomieszcze ozdobionych rzebami, reliefami i malowidami rodem z Domus

Aurea, Forum Romanum, Pompei iHerkulanum.

Wyrysowana na przeszo 30 kolorowych planszach wi-zualizacja Laurentiny od 1932 roku bdca jednym ze skarbw Biblioteki Narodowej wWarszawie doczekaa si w 2007 r. wystawy i wirtualnej rekonstrukcji dziki zastosowa-niu programu 3D Studio Max 9. Wystawa iwspomniana rekon-

Teodoro Matteini, Ksi Sigismondo Chigi i antykwariusz Ennio Quirinio Visconti zwiedzajcy wykopaliska w Porcigliano (antyczne Laurentum), ok. 1785, Societ Castelfusano Prima spa, Castelfusano

33

strukcja byy dzieem teamu w skadzie: Maciej Tarkowski, Mikoaj Baliszewski i piszcy te sowa. Wraz z trwajcymi przygotowaniami do opublikowania angielskiej wersji ksiki, ktra towarzyszya wystawie, pojawio si wiele nowych ustale; niektre z nich, m.in. te dotyczce dekoracji rzebiarskiej gwnego triclinium (sali jadalnej, w willi byo ich kilka), zostan tu zaprezentowane. Przed omwieniem tych najnowszych ustale i przywoaniem oddziaywania XVIII-wiecznej archeologii na rekonstrukcj willi podjtej przez Potockiego, naley omwi kilka myli z listu Pliniusza i z komentarza do niego napisanego przez Potockiego tu przed kocem XVIII wieku.

Wizualizacja willi Pliniusza

w trjwymiarze (autorzy:

M.Tarkowski, M. Baliszewski)

34

Jerzy Mizioek

Pliniuszowy opis willi i ruiny w CastelporzianoW licie do Gallusa Pliniusz opisuje rozplanowanie swej

laureskiej woci i usytuowanie poszczeglnych pokoi, term i biblioteki, a nastpnie ogrodu i rosncych w nim drzew, krze-ww, alei z winoroli i rabatki kwiatowej. Szczeglne miejsce w licie zajmuje opis kryptoportyku, krytej galerii w ogrodzie, wielkiej prawie jak gmach publiczny i heliocaminusa (solarium osonitej niszy do nasoneczniania si w dni pnojesienne izimowe). Pliniuszowa willa z ogrodem, winnic, warzywnikiem, bkitem nieba i morzem musiaa by dla jej waciciela niemal Helikonem o czym pisze w jednym ze swych listw i naturaln kolej rzeczy musiaa szczeglnie fascynowa ludzi Owiecenia ze szczeglnym kultem antyku takich jak Potocki.

Przystpujc do rekonstrukcji Laurentiny na wielkich plan-szach Potocki skrupulatnie bada staroytne gmachy i ruiny Rzymu i jego okolic; studiowa te zabytki antyczne wybrzea Zatoki Neapolitaskiej. Tak o tym pisze w Notes et Idees sur la Villa de Pline: Panteon, witynia Jowisza Gromowadnego [de facto chodzi tu o wityni Dioskurw na Forum Romanum przyp. J. M.], Koloseum, paac cezarw stay si mymi ksigami o Architekturze, z ktrych czerpaem najpikniejsze proporcje znanych nam porzdkw. Herkulanum, Pompeje, Baje, Pozzuli, anie Tytusa [de facto Domus Aurea przyp. J. M.] i tyle innych pomnikw rozrzuconych po Rzymie i jego okolicach byy mi niema pomoc, jeli chodzi owybr malowide, ornamentw istaroytnych mozaik, a take o ksztat pomieszcze, ktrych plan skrupulatnie ledziem. I tak oto przy gromadzeniu naj-pikniejszych pozostaoci architektury rzymskiej i ozdabianiu nimi willi Pliniusza uznaem, e oddaj sprawiedliwo wyrafi-nowanemu gustowi epoki Trajana, epoki jednego z najwikszych ludzi, ktrzy j uwietnili, i e tym samym czyni to mae dzieo bardziej interesujce ni na to zasuguje. Ten sposb odkrywania staroytnoci, cho moe niedoskonay, wyda mi si najpewniej-szy i najprostszy.

Na wizualizacj willi Pliniusza moga si zoy rwnie wiedza, ktr Potocki posiad badajc wybrzee Morza Tyrreskiego na poudnie od Ostii. We wspomnianym komentarzu pisze on owy-kopaliskach w Castelporziano, antycznym Laurentum. Miay one odsoni ruiny rozlegej willi, ktrej charakterystyczn cech jest

35

Archeologia wyobrani...

duy perystyl oraz usytuowany nieopodal kryptoportyk. Podobny kryptoportyk i przede wszystkim duy perystyl odnajdujemy na rysunkach obrazujcych wizj Laurentiny Potockiego. Czy to wanie te zachowane do dzi ruiny, skryte wrd drzew i krzeww, zna z autopsji nasz znakomity Rodak i jeden z Ojcw-Zaoycieli Uniwersytetu Warszawskiego?

Rysunkowa wizualizacja Laurentiny i jej archeologiczne inspiracje

Pliniusz opisa wprawdzie pooenie willi i jej rozplanowanie, ale nie poda niestety adnych detali co do dekoracji poszcze-glnych pomieszcze, nadmieniajc tylko niekiedy o sali dosy ozdobnej i pokoju bardzo piknym dlatego Potocki przyj, e Laurentina musiaa by podobna do innych willi z tego okresu i aby urzeczywistni pomys rekonstrukcji, posuy si przykadami architektury palladiaskiej i antycznych dekoracji malarskich, czerpic wzory, jak powiada w Notes et Idees sur la Villa de Pline, z zabytkw Rzymu, willi Hadriana w Tivoli iodkrywanych wwczas domw w miastach Wezuwiusza. Tak oto powstaa idealizowana rekonstrukcja willi-legendy, willi-li-terackiego toposu.

Trzydzieci dwa wielkoformatowe, kolorowe rysunki ukazuj: 1) caociowy plan zaoenia z ogrodem, przekrj willi, wszystkie

Vincenzo Brenna i Stanisaw K. Potocki: Plan

generalny willi wraz z ogrodem:

gajem figowo- -morwowym,

winnic, pawilonami

ogrodowymi, kryptoportykiem,

ogrodem fiokowym i ogrodem

wiejskim. Plan opatrzony

dwiema skalami (Palmi Romani

i Braccia Polacche) oraz witruwiask r wiatrw,

piro, tusz, akwarele, papier

eberkowy z filigranem; 97 x 62, BN, WAF. 67,

rys. 4999

36

Jerzy Mizioek

cztery jej elewacje i rzut poziomy przyziemia; 2) wystrj poszcze-glnych pomieszcze, wcznie z posadzkami; 3) kryptoportyk z dwoma pawilonami ozdobionymi rzebami i malowidami wstylu pompejaskim i solarium, czyli heliocaminus. Wszystkie podziay s podane w miarach woskich i polskich (palmi roma-ni, braccia polacche). Jest to zatem niemal kompletny projekt architektoniczny zarwno samej willi, jak te otaczajcego j ogrodu umiejscowionego w szerszym ukadzie przestrzennym.

Jakie s konkretnie rda inspiracji Potockiego i zatrudnio-nych przez niego artystw? Niemal na pierwszy rzut oka mona dostrzec, e schodkowe zwieczenie fasady gwnej mogo by inspirowane tekstem Pliniusza Starszego z opisem zwieczenia synnego Mauzoleum w Halikarnasie. Pliniusz tak pisze: Powy-ej kolumnady jest piramida tak wysoka jak podtrzymujca j struktura, ktra ma 24 stopnie coraz bardziej zwajce si ku szczytowi. Na jej zwieczeniu ustawiona jest kwadryga wykonana z marmuru.

Giuseppe Manocchi. Przekrj poduny wntrza frigidarium z dekoracj architektoniczn w porzdku joskim, z fryzem gryfonowym w belkowaniu (adaptacja motywu z fryzu gryfonowego) i kopu z kasetonami rozetowymi. Porodku, w gbi, widoczny aneks (unctorium) z posgiem dwch obejmujcych si modziecw na cokole dekorowanym reliefem z utensyliami kapaskimi (adaptacja motywu z fryzu wityni Wespazjana i Tytusa na Forum Romanum), piro, tusz i pdzel w tonie brzowym, akwarele, papier eberkowy z filigranem; 46,2 x 40,9, WAF. 67, rys. 5012

37


Z kolei z fryzu wityni Wespazjana i Tytusa, fragmenta-rycznie zachowanej na Forum Romanum, zapoyczono motyw przedmiotw uywanych w czasie skadania ofiar. Ten cytat umieszczono na cokole grupy rzebiarskiej w unctorium, czyli w sali do pielgnacji ciaa. Fryz z powtarzajcym si motywem antytetycznie ukazanych gryfw pochodzi ze wityni Antoninusa Piusa i Faustyny z tego samego Forum Romanum; natomiast apsyda z jej charakterystycznymi kasetonami jest inspirowana apsyd wityni Wenus i Romy z czasw Hadriana. Oto wic fascynujcy, eklektyczny mix rodem z Forum Romanum.

W swoj wizj willi Pliniusza Potocki wpisa rwnie wiele synnych rzeb antycznych: m.in. Trzy Gracje, Heraklesa i Hebe, Izyd, Dionizosa i triumfatora w kwadrydze. Niektre z nich s wiernymi powtrzeniami dzie antycznych, inne kontaminacjami, a jeszcze inne to bardzo swobodne adaptacje statui staroytnych i nowoytnych. Liczne rzeby zdobice fasady i wntrza s mniej lub bardziej wiernymi powtrzeniami posgw cesarzy; midzy innymi statui samego Trajana. Do miernej klasy artystycznej jest powtrzenie statui Izydy z Tivoli, ktra od co najmniej poowy wieku XVIII znajduje si w Muzeach Kapitoliskich. Interesujcego przykadu kontaminacji dwch synnych rzeb Herkulesa Farnese i Herkulesa Wiktora dostarcza przedsta-wienie z gwnej fasady willi.

Cesarski orze, zdobicy portal w termach willi, inspirowany jest reliefem z orem z czasw Trajana, ktry od koca XV wieku zdobi narteks kocioa Apostow w Rzymie. W wersji przed-stawionej w Laurentinie jest on orem Rzeczypospolitej, a wic orem zrywajcym si do lotu, jak niegdy nasz uniwersytecki orze na fasadzie paacu Kazimierzowskiego.

Rwnie polichromia cian, sufitw i nisz kilku pomieszcze Laurentiny z wizji Potockiego ma swoje rda w dzieach antycz-nych. Inspiracje te odnajdujemy w malowidach Domus Aurea, stiukach sklepie willi Hadriana w Tivoli oraz w malowidach odkrywanych wwczas w miastach Wezuwiusza. Spord tych ostatnich wywodzi si scena z centaurem Chironem i Achillesem, wykonana w sali jadalnej Laurentiny. Z kolei motyw taczcego bachanta z tyrsem w rku, wywodzi si najpewniej z antycznej gemmy, znanej wwczas rwnie za porednictwem ryciny, m.in. w jednym z dzie Piranesiego.

38

Jerzy Mizioek

Triclinium i jego dekoracja rzebiarskaJednym z najbardziej interesujcych pomieszcze willi

wLaurentum z wizji Potockiego jest gwne triclinium, a wic to wychodzce na morze. Plafon tej sali, w czci wzorowany na dekoracji jednego z pomieszcze w willi Hadriana w Tivoli, zdobi przedstawienie Heraklesa i Hebe. Jak przystao na sal jadaln, syn Zeusa raczy si wraz ze sw niebiask maonk napojem bogw ambrozj. ciany ozdobione s reliefami otematyce dionizjackiej, ktre inspirowane s malowidami w Domus Aurea i czterema ustawionymi w niszach statuami, zktrych dwie rodkowe ukazujce Dionizosa znajduj si do dzi wSala degli Imperatori synnej rzymskiej Villi Borghese. Ryciny zarw-no tych dwch statui, jak i dwch pozostaych rzeb wniszach triclinium Diany i Higeii (Salus) z wem wjednym rku inaczyniem ofiarnym w drugim znajduj si w synnym dziele Franoisa Periera (Segmenta nobilium Signorum et Statuarii, Roma 1638) o zbiorach rzeb antycznych w XVII-wiecznym Rzymie. Laurentyska Diana to rzeba w typie Diany z Gabii (obecnie wLuwrze). Blisze przyjrzenie si rzebom wniszach wykazuje, e ich ksztaty i proporcje s znacznie gorsze ni proporcje wdzieach, na ktrych byy wzorowane. Warto tu nadmieni, e ksika Periera znajduje si w bibliotece hrabiego Potockiego przechowywanej obecnie, tak jak rysunki z rekon-

Vincenzo Brenna (i Franciszek Smuglewicz?), Przekrj wntrza triclinium (sali jadalnej). W czterech niszach posgi przedstawiajce m.in. Bachusa w skrze pantery z tyrsem, nagiego Bachusa z kyliksem oraz bogini Salus (Zdrowie) z czark i wem. Ponad rodkowymi drzwiami podune panneau reliefowe przedstawiajce thiasos maego Bachusa (adaptacja motywu z tzw. camera rossa w Domus Aurea), piro, pdzel, tusz, akwarele, papier eberkowy z filigranem; 48,4 x 71, WAF. 67, rys. 5015

39


strukcj Laurentiny, w Bibliotece Narodowej w Warszawie.

HeliocaminusWarto tu jeszcze omwi kwesti

skonstruowania przez Potockiego i jego rysownikw heliocaminusa (solarium), ktry zamyka krypto-portyk od strony morza. W grnej czci interesujcej nas planszy zsolarium widnieje pikna kon-strukcja w formie ozdobnej niszy z ustawion w niej pokrg aw, powyej ktrej widnieje relief zorami podtrzymujcymi girlandy. Ponad apsyd ozdobion kasetonami z rozetami umieszczona jest scena z Wiktoriami, ktre unoszc si w powietrzu, skadaj hod znajdujcej si w centrum syrindze, czyli fletni Pana, otoczonej wiecem laurowo-piniowym.

Potocki tak pisze w swoich Notes: Byo to miejsce przeznaczone do zaywania wieego powietrza podczas zimnej pogody. Jego ksztat i umieszczenie czyniy go stosownym do takiego uycia. Po wielu badaniach i pomykach dotyczcych sposobu, w jaki mg by zbudowany heliocaminus, niektrzy uczeni niesusznie dopatruj si w nim salonu, inni miejsca cakowicie otwartego iwzniesionego. Pan Orlandi, znawca staroytnoci, zwrci moj uwag na rodzaj pkolistej sklepionej niszy, spotykanej w ruinach rozproszonych midzy Tivoli a Rzymem; nisza taka jest urzdzona w taki sposb, by osania przed arem sonecz-nym i chroni przed zimnymi wiatrami; zapewni mnie, e po bardzo wnikliwych badaniach nabra przekonania, i to wanie by prawdziwy heliocaminus staroytnych. Jego myl tak dobrze zgadzaa si z tym, co mwi o tym Pliniusz, e nie wahaem si jej przyj.

Tak wic w przypadku heliocaminusa i jego dekoracji Potocki wykaza si postaw prawdziwego badacza, ktry z wielkim zaangaowaniem stara si zgbi problematyk architektury

Vincenzo Brenna, Widok heliocaminusa

na boniowanym podium z

kamienn awk (w typie eksedry

grobowca kapanki Mamii

w Pompejach), reliefem

girlandowym w pycinie (adaptacja

motywu ze wityni Diany w Nims) i apsyd

z kasetonami rozetowymi. W

przyuczach apsydy famy

flankujce z obu stron emblemat

Akademii Arkadyjskiej,

piro, pdzel, tusz, akwarele i gwasz, papier eberkowy z filigranem; 70 x 48,3, WAF. 67, rys.

5024

40

Jerzy Mizioek

antycznej, aby dokona rekon-strukcji jak najbardziej poprawnej z punktu widzenia archeologii. Jest wysoce prawdopodobne, e nisza, ktr Potocki zaadaptowa na solarium inspirowana jest tzw. heliocaminusem w willi Hadriana w Tivoli.

Pikno wizji solarium Potockiego moe by teraz podziwiane dziki wizualizacji wykonanej w 3D.

Willa w Laurentum wirtualnie zbudowanaPrzeszo trzydzieci kolorowych plansz stanowi, jak ju zostao

podkrelone, niemal kompletny projekt architektoniczny zarwno samej willi, jak te otaczajcego j ogrodu i usytuowania nad morzem. Projekty opatrzone dwiema skalami polsk i wosk wraz z licznymi przekrojami bryy budynku oraz poszczegl-nych pomieszcze pozwoliy na wirtualne zrealizowanie wizji Potockiego. Rysunki, widziane osobno, stanowiy dotd jedynie znakomitej klasy dziea znane zaledwie garstce badaczy. Dziki oprogramowaniu 3D udao si wykaza, e s one nie tylko wiadectwem niezwykle spjnej i przemylanej wizji Potockiego, ale e mona je uporzdkowa i dokona niemal kompletnej, wirtualnej wizualizacji willi, poszczeglnych wntrz oraz ogrodu.

3D Studio Max stanowi rwnie znakomite narzdzie do prowadzenia pogbionych bada nad wntrzem studiowanego obiektu. Ju w pierwszej fazie prac udao si rozstrzygn kwe-stie dotyczce ich identyfikacji. Stosowanie oprogramowania CAD, przede wszystkim za wielogodzinne analizowanie wy-miarw cian oraz charakterystycznych detali, pozwolio m.in. na ostateczne zidentyfikowanie projektw zdobie o motywach egipskich i etruskich, jako dekoracji przeznaczonych do dwch odrbnych pomieszcze i wskazanie ich na planie willi. Przed nami stoj kolejne ciekawe wyzwania, bowiem w muzeach iar-chiwach szczliwie zachowaa si spora liczba interesujcych nas projektw budowli i zaoe urbanistycznych, by wymieni tylko najbardziej fascynujce projekty Forum Poniatovianum i Muzeum Sztuk Piknych w Warszawie.

Tzw. heliocaminus, solarium w Willi Hadriana w Tivoli (fot. J. Mizioek)

41


Wizualizacja heliocaminusa

w willi Pliniusza w 3D (autorzy: M.Tarkowski,

M. Baliszewski)

Zamiast zakoczeniaRekonstrukcja willi Pliniusza w Laurentum podjta przez hra-

biego Potockiego moe by uznawana niemal za dzieo naukowe. Po przebadaniu rde pisanych i licznych zabytkw antycznych, idc ladami wielkich poprzednikw, znakomity przedstawiciel polskiego Owiecenia dokona wyczynu unikatowego w skali wiatowej. Ale na zakoczenie warto tu jeszcze przypomnie

42

Jerzy Mizioek

o sprawie zupenie dotd niedostrzeonej. Chodzi o rysunek zapltany wrd rysunkw z rekonstrukcj Laurentiny. Ukazuje on wntrze Muzeum Sztuk Piknych (m.in. z kopiami dzie Praksytelesa) jakie miao stan w Warszawie. Ten ambitny projekt z okoo 1780 roku nie zosta wwczas zrealizowany, ale Potocki wrci do niego, gdy by ministrem w czasach Ksistwa Warszawskie-go, a nastpnie Krlestwa Kongresowego. Za jego spraw Uniwersytet zakupi wwczas przeszo 700 odleww gipsowych najznakomitszych rzeb antycznych. Wykonany w czasach prac nad rekonstrukcj willi Pliniusza projekt pierwszego muzeum wWarszawie przyczyni si zatem znacznie do rozwoju sztuk piknych i bada nad antykiem w naszym Uniwersytecie. Na synnej, uniwersyteckiej rycinie ukazane s m.in. nastpujce dziea: Sylen z maym Dionizosem, Wenus Kapitoliska, Dyskophoros Naukydesa, Germanik; po prawej: Dionizos Borghese, Afrodyta z Kapui, Jazon, Gladiator Borghese, Umierajcy Gal, Centaury Furietti.

Zainteresowanych zapraszamy do dalszej lektury:Mizioek J., we wsppracy z M. Baliszewskim i M. Tarkowskim, 2007 Willa Laurentina. Arcydzieo epoki stanisawowskiej, Warszawa. Mizioek J.2010 Reconstructing Antiquity in the 1770s: The Decoration of Pliny the Youn-ger Villa Maritima in Count Stanislas K. Potockis Vision, [w:] Das Originale der Kopie. Kopien als Produkte und Medien der Transformation von Antike, red. T.Bartsch, M. Becker, H. Bredekamp, Ch. Schreiter, Berlin, s. 223-245.2011 La villa di Plinio a Laurentum nella ricostruzione del Conte Stanislao K.Potocki. I legami del conte Potocki con Venezia, [w:] Da Longhena a Selva. Unidea di Venezia. Convegno Internazionale di Studi in onore di Elena Bassi, Universit Ca Foscari, red. M. Frank, Venezia, 235-250.

43

Agnieszka Tomas

Armia rzymska i prostytucja mit czy rzeczywisto?

Dyscyplina armii rzymskiej bya powszechnie podziwiana, zarwno w antyku, jak i wiekach pniejszych. Osiedla przy obozach legionowych kojarz si jednak najczciej z obecnoci tawern, wina i prostytutek. Jaki charak-ter miay kontakty onierzy rzymskich zkobietami?

W powszechnej opinii wrd taborw towarzyszcych wojsku znajdowali si handlarze i usugodawcy, w tym kobiety penice rozmaite usugi, take seksualne. Taki obraz tzw. markietanki utrwali si mocno w wiadomoci spoecznej, za-pewne nie bez przyczyny. Istnieje wiele wspczesnych rde opisujcych ludzi podajcych za wojskiem. Najsynniejsza chyba posta kobiety yjcej z wojny ipodajcej za wojskiem to Anna Fierling, czyli Matka Courage Bertolda Brechta. Cho Brecht napisa swoj sztuk we wrzeniu 1939 r., motyw opisu ycia ciury zaczerpn z powieci Przygody Simplicissimusa Hansa Jakoba Christoffela von Grimmelshausena (16211676), pisarza i uczestnika wojny trzydziestoletniej. Brechtowska Anna to kobieta pozbawiona skrupuw, godzca si ze mierci swoich dzieci w imi intere-sw prowadzonych zarmi. Nieco bardziej pokrzepiajcy obraz kobiet zwizanych z wojskiem daj wiadectwa historyczne. Zachowane dokumenty z okresu wojny Francuzw i Indian zAnglikami (17541763) powiadczaj, e obecne na tyach wojsk kobiety gotoway, pray, szyy, opiekoway si chorymi i rannymi, pilnoway bagau, nosiy wod, pracoway jako suce oficerw, otrzymujc czasem zapat lub racje ywnociowe. Odnajdujemy je nawet na polu bitwy, gwnie przy rannych.

W okresie antycznym ludno wykonujca zadania usugowe wobec wojska take towarzyszya swoim jednostkom. Zarwno podczas kampanii wojennych, jak i w okresie pokoju. Rzymskie

Przedstawienie Matka Courage

i jej dzieci z Teres Giehse w roli gwnej, Kammerspiele

Monachium, 1951 rok

44

Agnieszka Tomas

obozy legionowe otaczay rozlege osiedla (canabae), afortom oddziaw pomocniczych towarzyszyy mniejsze osady (vici). Ich mieszkacami byli lokalni handlarze (mercenarii), jak ihandlowcy prowadzcy rozlege interesy (negotiatores); usugodawcy rozma-itego rodzaju, w tym zapewne take prostytutki. Dziki napisom na pomnikach nagrobnych wiemy, e ludno t czsto czyy z onierzami zwizki rodzinne. Wbrew naszym wspczesnym wyobraeniom, obz legionowy nie by miejscem zupenie odcitym od wiata cywilni mieszkacy pobliskich osiedli czsto musieli przekracza jego bramy zkoniecznoci lub chci zaatwienia rozmaitych spraw.

Kim zatem byy panie podajce za rzymskim wojskiem? Wiernymi partnerkami, czy te kobietami lekkich obyczajw? Rodzin onierza, czy jedynie przedmiotem jego rozrywki? Aby da waciw odpowied na to pytanie, naley zastanowi si nad fenomenem prostytucji w staroytnoci, jego aspektami, specyfik spoecznoci przyobozowej i wreszcie podj prb zrozumienia mentalnoci ludzi antyku. A jest to zadanie szalenie trudne i zoone.

Prostytucja w staroytnociProstytucja jest bardzo starym zajciem, wymienionym ju na

tabliczkach klinowych z Mezopotamii (tzw. mezopotamska lista zawodw). Od najwczeniejszych, dajcych si przeledzi, czasw bya zwizana z dwoma aspektami: religijnym i wojennym. Pod-czas wojen regu byo branie si kobiet, a potem ich sprzeda w niewol, ktra czsto koczya si prostytucj. Z drugiej strony, w wielu kulturach pojawia si motyw witego maestwa od-

wzorowujcego cykl wegetacyjny, w ktrym bogini podnoci (sumeryjska Inanna, egipska

Izyda, maoazjatycka Magna Mater) przywracaa do ycia modego

kochanka (Tammuz, Attys, Adonis, Ozyrys), dajc mu moc i si. Zrytuaami takich kultw zwizana bya prostytucja sakralna. Grecki historyk Herodot podaje, e w Babilonii pod-czas dorocznego wita

Mozaika z tzw. Villa del Casale nieopodal Piazza Armerina na Sycylii, IV w. n.e. Przedstawia prostytutk z klientem

45


bogini Melitta, ktr porwnuje z Afrodyt, kada kobieta raz wyciu musiaa odda si obcemu mczynie za pienidze. Inny grecki historyk Strabo opisuje podobny zwyczaj w Koryncie, gdzie ponad 1000 mczyzn i kobiet ofiarowywao swoje usugi wwityni tej samej bogini.

Z czasem prostytucja zyskaa istotny aspekt ekonomiczny. Wstaroytnej Grecji kontakty z kobietami za pienidze miay nie-jako dwa oblicza: z jednej strony korzystano z usug zwyczajnych prostytutek (pornai), wywodzcych si czsto z nie-Greczynek, az drugiej bogatych i do niezalenych pa (hetaira), ktrych zadaniem byo umili czas podczas mskich biesiad (symposion). Najsynniejsz heter bya chyba Fryne jedna z muz Praksy-telesa, ktr mia uwieczni jako Afrodyt, dzi znan jako Knidyjsk. O zamonoci tych pa wiadczy fakt, e pewien posg Afrodyty na wyspie Samos mia zosta ufundowany zdarw heter towarzyszcych armii Peryklesa (Aten., Deipnosoph., XIII.31). Towarzyszka ycia tego ateskiego wodza, pochodzca zbogatego Mi-letu Aspazja, bya take nazywana heter. Okrelenie to naley chyba jednak rozumie jako zamon i wyksztacon towarzyszk ycia, poniewa to samo sowo () oznaczao przyjaci, kompanw (Aten., Deipnosoph., XIII.28). Kobiety greckie opisuje mowa pewnego prawnika wystpujcego w procesie przeciw pewnej prostytutce: Hetery mamy dla przyjemnoci, suce, by zajmoway si codzienn trosk onasze ciaa, ale ony po to, by rodziy nam prawne potomstwo i byy wiernymi straniczkami domowego ogniska (Ps.-Demost., Przeciw Neajrze, 122).

Prostytucja w wiecie rzymskim Prostytutki w wiecie rzymskim naleay do najniszych klas

spoecznych, cho mogy by zarwno niewolnicami, jak iwolnymi kobietami. Osoby skazane za cudzostwo i niedozwolone relacje (stuprum) oraz bye prostytutki nie mogy zawiera zwizkw maeskich z wolno urodzonymi ludmi, cho mogy by kon-kubinami (Digesta 25.7.3).

Pewna legenda wie si z budow piramidy

Cheopsa. Wedug Herodota Cheopsowi zabrako

pienidzy, aby skoczy piramid, wic wysa

swoj crk do domu publicznego, eby zarobia

na jej ukoczenie. Crka nie bya temu prze-

ciwna, ale sama take chciaa zarobi na swoj

niemiertelno, wic kazaa kademu klientowi

przynie opat i kamie. Z tych kamieni wy-

budowaa wasn piramid o wysokoci 150 stp.

46

Agnieszka Tomas

W odrnieniu od czasw wspczesnych kolor czerwony nie mia konotacji seksualnej, natomiast kojarzone zprostytutkami byy stroje barwne i ozdobne. Jak podaj rzymscy po-eci Juwenalis i Marcjalis, nosiy one togi strj zarezerwowany gwnie dla wolno urodzonych mczyzn. Ten sam strj musiay take nosi

kobiety oskarone o cudzostwo. Wydaje si jednak, e by to raczej obyczaj ni skutek prawnego nakazu. Plaut w komediach opisuje prostytutki ubrane w fantazyjne, kolorowe szaty, a Horacy mwi, e chodziy w szatach przezroczystych. Pewne rda podaj nawet, e prostytutki pokazyway si publicznie nago, co by moe potwierdza mozaika odkryta na Sycylii wbogatej posiadoci wpywowego Rzymianina (il. na s. 44). Pewna opo-wie o nawrconej na chrzecijastwo prostytutce o imieniu Margerita (co znaczy pera), yjcej ok. 457r. n.e. wAntiochii, opisuje pikn kobiet, ktra jechaa przez miasto na ole, ubrana w bogate szaty i klejnoty, w towarzystwie modych mczyzn ikobiet. Nawrcona na chrzecijastwo przyja imi Pelagia, co znaczy naleca do morza. Warto wspomnie, e oba imiona maj zwizek z wod ywioem tradycyjnie przypisywanym kobietom, w przeciwiestwie do ognia kojarzonego z pierwiast-kiem mskim.

Na przeomie kwietnia i maja w Rzymie obchodzono radosne i do bezpruderyjne wito Floralia, podczas ktrych taczo-no, wystawiano przedstawienia, pito wino i ozdabiano kwiatami miasto. W obchodach uczestniczyy tancerki i prostytutki, ktre uwaay to wito za swoje. By moe z tego typu imprezami naley wiza do specyficzn kategori znalezisk, jakimi s tzw. spintriae. Jest to rodzaj etonw w formie metalowych krkw z wizerunkiem par odbywajcych stosunek pciowy i cyfr. Jedna z interpretacji ich funkcji zakada, e uywano

Jedno z malowide domu publicznego wPompejach

47


ich jako rodkw patniczych w domach publicznych, jednak bardziej prawdopodobne, e suyy przez pewien krtki okres jako etony w specyficznym rodzaju rozdawnictwa lub przy okazji jakich wit.

Badania nad miejscami uciech w Pompejach wykazay, e mogo tam si znajdowa nawet 35 takich przybytkw, co wprzy-padku miasta o powierzchni okoo 66 hektarw wydaje si by du liczb. Niezalenie od susznoci interpretacji wszystkich tych miejsc, warto zauway, e domy publiczne i tawerny, ktre mogy peni funkcj domu uciech i jadodajni jednoczenie, znajdoway si w rnych punktach miasta. Wiele rde podaje informacj, e domw publicznych nie otwierano zbyt wczenie. Prostytutki nazywano nonariae, czyli dziewczyny godziny dzie-witej, azatem 13.3014.30 po poudniu.

Oprcz regularnej prostytucji, zarwno w Grecji jak i wRzymie, istnia aprobowany powszechnie zwyczaj seksualnych kontaktw z niewolnicami i sucymi. Grecki historyk i filozof Plutarch, yjcy w okresie rzymskiego panowania wGrecji, uwaa, e panna moda nie powinna by zazdrosna oniewolnic swojego ma, bo to wa-nie respekt do ony pcha jego rozpust, wyuzdanie i swawol do innej kobiety (Plutarch, Moralia, 140B). wiaty Seneka krytykowa jednak takie postawy.

Kobiety i onierze hel-lenistyczni

Nieliczne przekazy auto-rw greckich wskazuj na fakt, e onierze greccy, ktrzy mieli rodziny idzieci (hoplici nie byli zawodow armi) raczej nie zabierali ich na kampanie. onierze Aleksandra Wielkiego byli karani za uwodzenie on

Pokoje pompejaskich

domw publicznych

nie wyglday na komfortowe

miejsca

48

Agnieszka Tomas

niegreckich najemnikw, lecz hellenistycznym najemnikom zwy-kle towarzyszyy kobiety, anawet cae rodziny. Pnoantyczny autor chrzecijaski Orozjusz (Hist. adv. pagan. V.10), krytykujc pogaskie obyczaje wskazywa na klsk hellenistycznego wadcy Antiocha VII w wojnie z Partami, podczas ktrej liczb onierzy Seleucyda dwukrotnie przewyszaa liczba suby, prostytutek, tancerek i innych podajcych za wojskiem.

Rzymskie rda literackie najczciej krytykoway rozwizo przyniesion ze Wschodu i Hellady do Rzymu. Jedna z komedii rzymskiego komediopisarza Plauta (Truculentus) opowiada histori pewnego onierza uwikanego w kobiecy spisek. Bo-hater Diniarchus dowiaduje si, e ma dziecko z prostytutk, ktrej kiedy obiecywa wsplne ycie. Okazuje si jednak, e dziecko jest jego, ale z inn kobiet, dobrej reputacji, ktr par miesicy wczeniej zgwaci bdc pijanym. W tej samej przypo-wieci pojawia si take inna prostytutka o imieniu Filotis, ktra podruje zwiedzajc wiat w ramach dwuletniego kontraktu zawartego z zamonym onierzem. Cho komedia przedstawia relacje onierza z kobietami w sposb karykaturalny, zapewne jest w niej pewna doza realizmu.

Kobiety i wojna w spoeczestwie rzymskimPozycj kobiet w spoeczestwie rzymskim charakteryzuje

pewna dwubiegunowo. Nawet mit zaoycielski Rzymu dzieli kobiety na kategorie: matka Romulusa i Remusa, Rhea Silvia to dziewica, westalka, lecz ich niaka to albo wilczyca (lupa) albo pewna Acca Larentia, prostytutka (po acinie lupa oznacza take kobiet tej profesji). Co ciekawe, wilk by zwierzciem wizanym zkultem Marsa, a sam bg mia by ojcem Romulu-sa. W mitologii greckiej Ares (odpowiednik rzymskiego Marsa) by kochankiem Afrodyty (rzymskiej Wenus) bogini mioci. Powizanie mioci i wojny znajduje odzwierciedlenie w wielu antycznych eposach, choby w Homerowskiej Iliadzie, gdzie mio jest przyczyn wojny.

Obecno kobiet przy fortach i obozach legionowych jest powiadczona zarwno rdami literackimi, jak i archeologicz-nymi. Np. Scypio Emilianus przed bitw pod Numancj kaza przegoni prostytutki. Pewne dane wskazuj take na ich obecno wewntrz murw jednostek. Do najsynniejszych odkry nale

49


buty niewielkich rozmiarw (mogce nalee do kobiet idzieci) znalezione w forcie Vindolanda na poudnie od muru Hadriana (dzisiejsza pnocna Anglia) oraz koci podw i niemowlt znalezione m.in. w obozie legionowym wVindonissa (dzisiejsza Szwaj-caria) i forcie Sablonetum (dzi Ellingen wNiemczech).

Rzymskie rda pisane do jednoznacznie okrelaj obecno kobiet na terenie jednostek wojskowych jako osabiajc dyscyplin. Cezar w Wojnie Galijskiej (3.110) krytykuje postaw onierzy Gabiniusza, ktrzy przyjli swobodne obyczaje aleksandryj-skie i zapomniawszy imienia ikarnoci narodu rzymskiego, poenili si w Egipcie, a wielu z nich miao dzieci. Brak dyscypliny wojskowej (disciplina mi-litaris) przedstawiany by zwykle jako zesp zych obyczajw: nadmiernego picia wina, kontaktw z pci przeciwn i czstych wizyt w aniach (Tac. Hist. 2.80). Prawdopodobnie od czasw panowania Augusta (30 r. p.n.e. 14 r. n.e.) legionistom nie przysugiwao prawo do zawierania penoprawnych zwizkw maeskich i jak si interpretuje przekaz greckiego historyka Herodiana taki stan trwa niemal do koca II w. n.e., kiedy cesarz Septymiusz Sewerus da onierzom przywilej wsplne-go mieszkania z ich kobietami. Brak tego przywileju w cigu poprzednich dwch stuleci nie oznacza wszake cakowitego zakazu kontaktw z kobietami, co wicej, nie oznacza te zakazu tworzenia trwalszych relacji na zasadzie konkubinatu. Takie zwizki powiadczone s wieloma dokumentami, a przede wszystkim najdobitniej imionami i statusem dzieci. Zwizki takie jednak nie byy powszechne. Kalkulacje w oparciu o dane

Nagrobek onierza

rzymskiego i jego ony.

Muzeum wAugsburgu (fot. Andreas

Pangerl)

50

Agnieszka Tomas

pochodzce z napisw na nagrobkach wskazuj, e tylko 20% onierzy zawierao stae zwizki z kobietami. A wic perspektywa dugiego oczekiwania na ukoczenie suby musiaa by czyn-nikiem zniechcajcym rodziny kobiet do planowania zwizkw zonierzami. W takiej sytuacji zrozumiae jest, e wygodniejsze i bardziej opacalne byy zwizki z niewolnicami, ktre mona byo w dowolnej chwili (nawet ju w trakcie zakupu) wyzwoli, a po zakoczeniu suby polubi.

Wojsko rzymskie a prostytucjaProstytucja obecna przy rzymskich bazach wojskowych jest

take powiadczona wieloma rdami literackimi. Krytykowani przez Tacyta (Ann. 13.35) za brak dyscypliny onierze stacjo-nujcy na rzymskim Wschodzie najwyraniej korzystali z wielu uciech. Na terenie Dura-Europos, jednego z miast nad Eufratem (dzisiejsza Syria) odkryto budynek z interesujcym napisem namalowanym na jednej ze cian. Z jego treci wynika, e bya to baza kwaterunkowa pewnej trupy skadajcej si z tancerek, penicych jednoczenie funkcj prostytutek. Co ciekawe, wszystko wskazuje na to, e bya to trupa objazdowa, kursujca midzy dwoma miejscami stacjonowania wojsk Dur i poblisk Zeugm.

W roku 40 n.e. cesarz Kaligula wprowadzi podatek od prostytucji, ktry by do wysoki i mia by egzekwowany przez wojsko. Najciekawszym jednak wiadectwem jest pewna inskrypcja znaleziona w Chersonezie Taurydzkim (dzisiejszy Sewastopol na Krymie). Jest to dokument sporzdzony w jzyku greckim, datowany na przeom II i III w., zobowizujcy lokalny garnizon rzymski do utrzymania ustalonej wysokoci podatku od prostytucji. Co wicej, napis okrela obszar, na ktrym wojsko mogo w podatek ciga. Najwyraniej onierze zajmowali si egzekucj nalenoci bd jej kontrol, dopuszczajc si naduy. Pewnego smaczku dodaje fakt, e garnizon stacjonowa waciwie poza terenem cesarstwa, na obszarze miasta greckiego kontrolowanego przez armi rzymsk.

Moliwoci interpretacyjne w archeologii genderowejCho niektrzy badacze s skonni widzie w wiadectwach

archeologicznych dowody na powszechn obecno kobiet wwojskowych barakach, to w wiecie nauki przyjto te teorie

51


raczej jako punkt wyjcia w dyskusji nad problemem ycia spo-ecznego i rodzinnego rzymskich onierzy. Problem interpretacji danych archeologicznych w badaniu roli pci i definiowania znalezisk jako typowo kobiecych i mskich przynis bogate dowiadczenia i wnioski dotyczce jakoci takich danych oraz koniecznoci uwzgldniania szerokiego kontekstu zarwno archeologicznego, jak i historycznego.

Rzymskie bazy wojskowe tak jak i inne stanowiska kryj w sobie pozostaoci ycia codziennego ich mieszkacw. Inter-pretacja znalezisk powinna wic uwzgldnia rozmaite czynniki, dziki ktrym znajdujemy dany przedmiot w okrelonym miejscu. Na terenie obozw przebywaa pewna niewielka grupa kobiet ony dowdcw, ktrzy byli waciwie raczej oddelegowanymi urzdnikami ni regularnymi onierzami. Przedmioty mogce nalee do kobiet znajdowane s take wzdu gwnych ulic, ktrymi przejedali podrni i ktrymi poruszali si interesanci zmierzajcy do komendantury. Pewna liczba przedmiotw, jak np. paciorki, znajdowana w wojskowych warsztatach moe by take ladem po kobietach, ktre w nich pracoway. Moliwych sytuacji wjakich takie przedmioty byy gubione lub przynoszone na teren bazy wojskowej jest wiele. Tak jak i wielu mogo by wacicieli tych przedmiotw zarwno kobiet, jak i mczyzn, ktrzy mieli z nimi kontakty, a nawet mczyzn niewolniczego pochodzenia noszcych biuteri powszechnie uznawan za kobiec (bran-soletki czy szpile do wosw). O tych ostatnich wiemy z bada prowadzonych na jednym z cmentarzysk na terenie rzymskiej Brytanii. A zatem sama obecno przedmiotw uwaanych za kobiece nie musi by dowodem na obecno niewiast.

Bardziej frapujce s znaleziska szkieletw podw i nowo-rodkw odkrywane na terenie barakw lub domw centurionw. Takie pochwki znaleziono np. w obozie legionowym w Vindonissa iforcie Ellingen. By moe chodzi o dzieci centurionw, ktrzy jak sdz niektrzy badacze mogli mie rodziny. A moe wytumaczenie jest jeszcze inne. Pamita naley, e miejsca stacjonowania wojsk czsto byy jedynym w okolicy miejscem, gdzie znajdowa si szpital, bd wykwalifikowany medyk.

W roku 1912 na terenie willi rzymskiej odkrytej w Yewden w dolinie Hambleden, Buckinghamshire w Brytanii odkryto 97 szkieletw noworodkw. Odkrywcy doszli do wniosku, e jest to

52

Agnieszka Tomas

Ruiny rzymskiej willi w dolinie Hambleden, Buckinghamshire (Wlk. Brytania) i rekonstrukcja wygldu budowli (wg Oxford Archaeology; Buckinghamshire County Council)

53


wiadectwo obecnoci prostytutek by moe zmuszanych do dzieciobjstwa. Teori t wsparto bliskoci fortu oraz rzeki, ktr podrowali handlarze. Obecnie, po wielu latach, badania na tym niezwykle ciekawym stanowisku zostay wznowione. Powrcia take dyskusja dotyczca funkcji owego miejsca. Prowadzca badania dr Jill Eyers uwaa, e mg to by dom publiczny, na co wskazuje zarwno pooenie tego miejsca na szlaku handlowym nieopodal wojskowego fortu, jak i brak szkieletw starszych dzieci. Przeciwn interpretacj podaje Brett Thorn zBucking-hamshire County Museum, ktry w tym miejscu widzi raczej specyficzn form szpitala pooniczego i jednoczenie miejsca kultu podnoci i macierzystwa, czego wiadectwem s m.in. figurki Izydy i celtyckiego bstwa Dea Nutrix. Brak szkieletw starszych dzieci byby logicznym nastpstwem faktu, e zdrowe noworodki po prostu wracay z matkami do domu. Niestety stara, niepena dokumentacja wykopalisk, by moe nigdy nie pozwoli rozwiza tej mrocznej zagadki.

***Jest faktem niepodwaalnym, e onierze mieli kontakty ire-

lacje z kobietami. Z pewnoci rodziny, w tym kobiety zwizane z onierzami rzymskimi, mogy mieszka na terenie osiedli przyobozowych. Zapewne wiele z nich pracowao w lokalnych warsztatach i punktach handlowo-usugowych. Z inskrypcji na-grobnych weteranw wiemy, e wiele dzieci z takich zwizkw trafiao do armii. Dyskusja toczca si wok tego tematu mocno spolaryzowaa pogldy badaczy na tych, ktrzy uwaaj, e zwizane z onierzami kobiety byy ich konkubinami o pozycji quasi-on i tych, ktrzy uwaaj obecno kobiet przy jednostkach wojskowych za le widzian czy wrcz niemoliw. Tymczasem jak to zwykle bywa prawda ley zapewne gdzie porodku, acharakter kontaktw rzymskich onierzy z kobietami mia szerokie spektrum.

54

Agnieszka Tomas

PodzikowaniaDzikujc za pomoc archeologw z Wielkiej Brytanii zamiesz-

czamy take krtkie streszczenie:

The author is very grateful to Jill Eyers from Chiltern Ar-chaeology, and Brett Thorn, Curator of Archaeology at the Buckinghamshire County Museum for precious comments on the Hambleden villa excavations, and sharing images of the villa. Special thanks to the Buckinghamshire County Council and Andreas Pangerl from www.romancoins.info, as well as www.colorado.edu/classics for sharing the images used in this article.

SummaryA question of women related to Roman soldiers, or in general,

to Roman army service, must be analysed from different points of view. Women following the army used to be considered as prostitutes or hard-working females with no feelings, as Brechts Mother Courage. This article presents proper understanding of the nature of ancient prostitution and Roman morality, Greek and Roman customs and law concerning military families and relations with women, as well as a position of women in Roman society.

Prostitution has a long tradition and diversity. In Rome it was accepted and officially taxed. At the same time, ancient morals and law recognized non-formal relationships. The hierarchic society with slavery was very complex with its types of human interactions. The model of a Greek or Roman soldier involved with a woman of loose morals was a subject of many comedies. Literary sources mentioning Roman discipline are very critical to the presence of women around the military bases. However, the same sources, as well as archaeological evidence, confirm their presence, and moreover, informal military families.

The discussion about the presence of women in military milieu divided researchers into those who do not accept such relation-ships, and those, who look for traces of female presence even inside the camps. This discussion presents some very interesting evidence including female adornment found in Roman military bases or a famous case of the Hambleden villa, a supposed bro-

55


thel for soldiers and traders. In fact, archaeological discoveries never give a one, certain explanation. Military families certainly existed and were long-term. Though, the character of soldiers relationships must have been diverse.

Wojskowa rodzina w czasach

amerykaskiej wojny domowej

57

Martin Lemke

Scodra. Tajemnicza stolica IlirwSzkodra (po acinie Scodra) to fascynujce miejsce. Pod

wzgldem geograficznym, archeologicznym, historycznym aco za tym idzie iturystycznym. Pod warunkiem oczywicie, e jestemy otwarci na urok powiewu przeszoci z caej gamy epok. Od 2011 r. Orodek Bada nad Antykiem Europy Poudnio-wo-Wschodniej Uniwersytetu War-szawskiego prowadzi w tym miecie badania archeologiczne. Badania Orodka umoliwia umowa mi-dzy Uniwersytetem Warszawskim zjednej a Uniwersytetem wTiranie ztamtejszym Instytutem Archeologii z drugiej strony.

GeografiaRelacj o Szkodrze warto rozpocz od geografii, gdy to

ona rzutowaa na rozwj osadnictwa. Miasto ley w pnocnej Albanii, niedaleko granicy z Czarnogr, w niewielkim zweniu szerokiej rwniny, rozcigajcej si wzdu wybrzea Adriatyku i jeziora Szkoderskiego, midzy pasmem grskim Tarabosz od strony morza a pogrzem Alp Albaskich na wschodzie. Jezioro Szkoderskie jest najwikszym jeziorem na Bakanach. Ca rwnin midzy jeziorem a grami ksztatuj trzy czce si ze sob meandrujce rzeki: Buna, odprowadzajca wod z jeziora, pynca przez zwenie midzy pasmami grskimi w kierunku Adriatyku na poudnie, Kiri, ktrej rda s wAl-pach Albaskich, a od wschodu dua rzeka Drin, czca si z Bun. Na przestrzeni wiekw nastpiy liczne zmiany koryt, zwaszcza Drinu. Ich wody transportuj znaczce masy materiau erozyjnego z gr, co powoduje podwyszanie gruntu. W efekcie powierzchnia staroytna ley gboko poniej dzisiejszej. Pozo-staoci staroytnego miasta obecnie s znane tylko w bardzo skromnym stopniu midzy innymi dlatego, e ich obszar ulega

Il. na ssiedniej stronie: Rozafa (fot. M. Lemke)

Pooenie Szkodry

58

Martin Lemke

zalewaniu, co skutkowao pokryciem terenu grubymi warstwami muu rzecznego. Pod wpywem tych zmian miasto z czasem zostao stopniowo przeniesione na pnoc od trjkta rzecznego, na yzn rwnin na wschodnim brzegu jeziora Szkoderskiego.

RozafaNad miastem, na stromym pagrku lecym na pwyspie

midzy rzekami Buna i Drin, gruje ruina twierdzy Rozafa. Jej pocztki sigaj czasw iliryjskich, czyli epoki brzu wschodniego wybrzea Adriatyku (Iliria). Wanie ten wierzchoek zadecydowa o tym, e byo to miejsce idealne dla zaoenia osady, ktra miaa dominowa nad regionem: izolowane, zabezpieczone od trzech stron przez rzeki wzgrze, porodku yznej rwniny lecej nad obfitujcym w ryby jeziorem, ktre dodatkowo otwierao drog w gb ldu.

Jeszcze dzi wida w niektrych miejscach pozostaoci tej najstarszej fazy: mury zbudowane z duych, starannie ociosanych i gadzonych blokw kamiennych w charakterystycznej technice, bez uycia zaprawy, okrelanej mianem murw cyklopich. Takie potne fortyfikacje mona zauway na licznych stanowiskach szerokiego obszaru sigajcego od Chorwacji na pnocy a po poudniow Albani.

Pooenie tego miasta iliryjskiego jeszcze w antyku opisa Liwiusz w Ab urbe condita jako munitissima (najsilniejsze) oraz difficilis aditu (trudno dostpne). Wane przy tym, e obszar na szczycie wzgrza jest stosunkowo duy (3,5 ha czyli mniej wicej tyle, co Akropol ateski).

Dzi wikszo budynkw twierdzy, ktra otrzymaa swj zasadniczy ksztat za panowania Republiki Weneckiej, jest

Alpy Albaskie. Widok z Rozafy (fot. M. Lemke)

59

Scodra. Tajemnicza stolica Ilirw

zniszczona, przede wszystkim na skutek trzsie ziemi w XIXw. oraz ostrzau podczas oble twierdzy. Wyjtkiem jest budy-nek sztabowy namiestnika Republiki i arsena, w ktrych dzi mieszcz si odpowiednio: mae muzeum i restauracja.

Ludowa legenda zwizana z sam nazw Rozafa jest bardzo stara. Wedug niej, w zamierzchej przeszoci trzej bracia bu-dowali zamek na tym wzgrzu. Pracowali cay dzie stawiajc kamienie, lecz kadej nocy mury jak przeklte si rozpaday. Wkocu zapytali starego mdrca, co z tym zrobi, a ten wyjani im, e budowa wymaga zoenia ofiary ludzkiej. Bracia obradowali, jak ustali osob, ktra miaaby si powici. Skoro wszyscy byli onaci to szybko doszli do wniosku, e ktra z maonek byaby odpowiedni kandydatk. Losowanie miao wyglda tak, e padnie na pierwsz, ktra mowi przyniesie posiek nastpnego dnia i e t ywcem si zamuruje. Dwch starszych braci pantoflarzy uprzedzio jednak swoje ony tej samej nocy. Tak wic nastpnego dnia Rozafa, ona najmodszego z braci, pierwsza i jedyna przybya na wierzchoek z koszykiem je-dzenia. Bracia wytumaczyli jej drastyczny plan, ktrego miaa by ofiar, a Rozafa przyja niespodziewany rozwj sytuacji zgodnoci, stawiajc jednak pewne warunki (bdce moraem tej opowieci): poniewa niedawno zostaa matk, chciaa, aby

Najwyszy dziedziniec.

Z prawej budynek

sztabowy i arsena (fot. M. Lemke)

60

Martin Lemke

po zamurowaniu jej prawa pier nie zostaa zakryta, aby moga karmi swoje dziecko, podobnie jej prawe oko, aby moga widzie syna, jej prawa rka, aby moga go pieci i jej prawa noga, aby moga koysa jego koysk. Wedug legendy z jednego z mu-rw zamku cay czas pynie mleko. Francuski poeta Alphonse LaMartine dopatrywa si w tej legendzie podobiestwa do mitu o Ifigenii, crce Agamemnona. Interesujcym zbiegiem okolicz-noci, serbska nazwa Alp Albaskich, na ktrych przedueniu ley Rozafa, brzmi Prokletije Gry Przeklte.

HistoriaW III w. p.n.e., kiedy krlestwo iliryjskie osigno swj ze-

nit za wadania krla Agrona, Szkodra bya jego stolic, za w 168r.p.n.e. Gentios, ostatni z krlw iliryjskich, podda si po

bitwie pod Szkodr Rzymowi. W okresie Republiki rzymskiej, Szkodra bya wanym centrum handlowym i komunikacyjnym, aby ju wczasach imperium, by okrelan jako oppidum civium Romanorum najwyszej rangi dla miasta, czyli colonia. Pocztkowo Scodra wchodzia w skad prowincji Illyricum, pniej Dalmatia. Nastpnie

Szkodra pod pksiycem. Mapa Giovanni Francesco Camocio z XVI w.

61

Scodra. Tajemnicza stolica Ilirw

staa si stolic prowincji Praevalitana, powstaej za cesarza Dioklecjana w ramach reorganizacji Imperium. W tym czasie powsta te mur miejski zabezpieczajcy obszar na pwyspie u podna cytadeli.

W redniowieczu twierdza i miasto czsto byy obiektem przetargu midzy mocarstwami Europy a Otomanami, co znaj-duje swoje odzwierciedlenie w zoonej i nawet dla Bakanw nietypowej strukturze kulturowo-etnicznej. O ile w Albanii zasadniczo przewaa islam, to Szkodra do dzi jest centrum katolikw albaskich, zamieszkujcych przewanie pnocn cz kraju. To w katolickiej szkole tego miasta uczya si moda Agnes Gonxhe pniejsza Matka Teresa z Kalkuty, ktrej pomnik stoi dzi niedaleko najwikszego meczetu miasta.

Historia miasta w redniowieczu jest niezwykle ciekawa. Od roku 1040 Szkodra bya czci ksistwa Duklija (obejmujcego obszar zbliony do dzisiejszej Czarnogry). Nastpnie miasto po 1355 r. naleao do krlestwa serbskiego. Pniej nad Szkodr panowaa czarnogrska Dynastia Baliciw. Pod koniec XIV w. wyksztacio si centrum produkcji jedwabiu, ktry sta si podanym towarem eksportowym dla Szkodry, niezalenie od panujcego akurat mocarstwa. W1393 r. Imperium Otomaskie po raz pierwszy zajo miasto, ale tylko na krtko, gdy od 1396 r.

Poranne mgy nad

Drinem (fot. M. Lemke)

Pooenie Szkodry

w prowincji Dalmatia

62

Martin Lemke

wadz nad caym obszarem przeja Republika Wenecka. Powstawaa wwczas Albania Veneta, system kolonii wenec-kich na wschodnim wybrzeu Adriatyku, ktrego celem byo ustanowienie bezpiecznych punktw tranzytowych na drodze morskiej do orodkw handlo-wych Lewantu. Szkodra bya najwaniejsz twierdz tego

systemu do 1478, kiedy Soliman, wezyr Mahometa II zaatakowa miasto. Obrocy wytrwali dziewi miesicy, a do chwili pod-pisania traktatu pokojowego midzy Wenecj a Otomanami 26 stycznia 1479 r. Szkodra zostaa wwczas przydzielona Otomanom, ale mieszkacy mogli si bezpiecznie ewakuowa.

Po dugich latach panowania tureckiego, w wirze wojen ba-kaskich (19121913) zarwno Czarnogrcy, jak i Serbowie dali Szkodry dla swoich pastw (powoujc si na niewielk liczb Sowian w tym regionie). Armia czarnogrska okupowaa Szkodr przez jaki czas. W trakcie tego konfliktu doszo do ostatniego wielkiego oblenia Rozafy. Twierdza, ktrej Turcy nie byli w stanie pokona w 1478 r., tym razem umoliwiaa im skuteczn obron. Dopiero zdrada wewntrz sztabu tureckiego izabjstwo ich gwnodowodzcego zadecydoway o opuszczeniu twierdzy,

ktra ponownie pozostaa niezdobyta. Po pierwszej wojnie wiatowej, po kolejnych okupacjach przez Austriakw iFrancuzw, Szkodra w kocu staa si czci modego pastwa albaskiego.

WykopaliskaPocztki bada naukowych nad przeszoci

Szkodry wi si z dziaalnoci wdrujcych uczonych w XIXw., co jest zreszt typowe dla caych Bakanw. Do najwaniejszych badaczy tego okresu naleeli

archeo uw 2013

Documents