arap ülkelerinde osmanlı idaresi

7/31/2019 arap lkelerinde osmanl idaresi

1/27

History StudiesOrtadou zel Says / Middle East Special Issue 2010

Arap lkelerinde Osmanl daresi*Ottoman Administration in Arabian Countries

Mustafa ZTRK**

zet

Osmanl hakimiyetinin blge varl 1516 Merc-i Dabk zaferiyle balar. Osmanl idaresini blgede farkl

idare tarzlarn benimsemitir. Her eyden nce temel siyasetine aykr olmadka, kendisinden nceki devletlerin

idar ve iktisad dzenlerini kabul etmitir. Ayrca btn blgeye ayn idar sistemi uygulamam, Anadoluya yakn

blgelerde Mr, uzak blgelerde Salyaneli idare tarzn benimsemitir. Msrn ise zel bir stats vard. Filistine

verilen idare ise, belki de tarihte Filistinin grd en son ve en uzun sreli barn yaanmasn salamtr.

Osmanl hakimiyeti ile Arap lkeleri, 15. yzyln sonlarndan balayarak hzla gelien smrgecilik

faaliyetleri karsnda korunmulardr. nk zellikle nceleri spanyol ve Portekizliler, daha sonraki yzyllarda

da ngiliz ve Franszlar btn dnya denizlerine yayldlar. Arap lkelerini bu hzl smrgeletirmeden Osmanl

hakimiyeti dnda hibir g kurtaramazd.

te yandan Osmanl ynetim tarznda Anavatan ve Koloniler ayrm hibir zaman olmad iin btn

lke topraklar ayn deerdeydi, Krm ile Kahirenin, Bosna ile Basrann, Trabzon ile Trablusgarpn, Yemen ile

Yanyann hibir fark, birbirlerine stnlkleri yoktu. Keza Osmanl snrlarnda yaayan her rk, din ve mezhepten

insanlar da Osmanl Devletinin yksek hakimiyeti altnda, Allahn Sultana emanetiydiler. Devlet bu hususta ok

samimiydi. nk 1876 Merutiyet Meclisine lkenin her tarafndan her dil ve dinden Mebuslar seilmitir.

Osmanl Devleti iin btn halk ayn deerdeydi. Ama ayn dnemlerde ngiltere veya Fransz Parlamentolarna

bir Cezayirle, Senegalli veya Avusturalyal, Gney Afrikal bir kiinin girmesi hayal dahi edilemezdi. nk

Avrupal nezdinde oralar birer smrgedir.

* 10-15 Eyll 2007 tarihlerinde Ankarada toplanan Uluslar aras Asya ve Kuzey Afrika almalar Kongresi(ICANAS 38) toplantsna tebli olarak sunulan ve hal yaynlanmayan bu makale, gzden geirilmi ve ilaveleryaplarak hazrlanmtr.**

Prof. Dr., Frat niversitesi nsani ve Sosyal Bilimler Fakltesi Tarih Blm -Elaz


2/27

Arap lkelerinde Osmanl daresi 326


Bu anlaytan dolay, dnem ve artlara gre, imknlar lsnde, lkenin her tarafna dnemin

ihtiyalar olan, eitim, bayndrlk, salk ve dier eitli alanlarda byk yatrmlar yapmtr. Blgenin ehir ve

kasabalarna kara ve demiryollar, limanlar, her dzeyde eitim kurumlar, posta, telgraf, tramvay, elektrik vebelediyecilik hizmetleri gtrlmtr.

Ancak bu meden gelimeler, smrgeci Batl devletlerin zellikle ngiltere, Fransa ve Rusyann

mdahaleleri ile sona erdi ve Osmanl Devletinin tasfiye edilmesiyle, bugne kadar sren atmalar balam

oldu.

Anahtar Kelimeler:Osmanl - Arap vilayetleri -Msr- Filistin - Ortadou

Abstract

Arabian provincials administrated by Ottomans have been protected against colonialism initiated rapidly from the

late 15th century. In this paper, current situations of Arabian countries administrated by Ottomans will be dwelt on.

Keywords: Ottoman-Arabian Provincials- Egypt- Palestine- Middle-East

Giri

Arap lkeleri olarak adlandrlan blge bugn Orta Dou olarak bilinen blgedir,ancak Orta Dou terimi yeni bir terim olduu ve Osmanl Devletinin blgeye hkim olduudnemlerde bu adlandrma olmad iin, tarih metodolojisinin bir gerei olarak, o dnemdegeen kavram ieren bir terim kullanmay uygun grdk. Geri o dnemlerde de byle genelbir terim yerine, Irak, Suriye, Filistin, Bilad- am, Msr, Hicaz, Yemen ve frikiyye gibi

blge isimleri kullanlrd. Zikredilen blgenin hepsi Arap da deildir. Mesela Habe Arapdeildir, keza Kuzey Afrika da Arap deil, Berberdir. Byle olmasna ramen, biz bu terimleOsmanl Devletinin gney blgelerindeki vilayetlerini kastediyoruz.

Blge, Osmanl idaresinden ok nce Trkler tarafndan yer yer ilhak edilmi ve tarihsrete eitli devletler kurulmutur. Son bin yldan beri blgede Trklerden baka hkim,ynetici g yoktur. Msr ve Suriyede 9 ve 10. yzyllarda kurulan ksa sreli mahallhkmetler tarzndaki Tulunoullar ve hid hanedan nazar- itibare alnmasa bile, 11.yzyldan beri blgenin hakimi, Seluklulardr. Anadolunun fethinden nce Irak, Suriye veFilistin, Seluklu hkimiyetine girmi, Seluklu hakimiyeti Yemene kadar genilemiti.Ondan sonra Eyybler Msrdan Iraka kadar hakim olmulardr. Gene bir Trk hanedanolan Memluklular, Msr merkez olmak zere, Kuzey Afrikann ortalar, Filistin, Suriye veGney Anadoluya kadar blgeye hkim olan bir Trk devletiydi. Hicaz da Memluklularnhimayesindeydi. Dou Akdeniz ile Kzldenize Memluklular hkimdi.

1516 ylnda Yavuz Sultan Selimin Merc-i Dbk ve 1517de Ridaniye zaferleriyle

nce Suriye, sonra da Msr Osmanl hkimiyetine girmi, Mekke ve Medine Emirleri OsmanlDevletine tabiiyetlerini bildirerek, Osmanlhakimiyeti Arap lkelerine yaylmtr. Yzylnilk yarsnda Trablusgarb ve Yemenin Osmanl himayesine girmesi ile, Osmanl Devletiningney snrlar Basra Krfezinden Fasa, Yemen ve Habee kadar uzand. Dolaysyla,

blgede Trk varl ifade edilirken sadece Osmanl hakimiyeti dnemi kastedilerek drt yzyldan beri ifadesi, yanl olmasa bile eksiktir.

Bu kadar geni bir blgedeki Osmanl idaresini u balklar altnda incelemeyealacaz:

I. Mr Rejime Dahil Blgelerin daresi


3/27

327 Mustafa ZTRK


II. Slyneli Vilayetlerin daresiIII. Msrn daresiIV. Kutsal Yerlerin daresiV. Orta Douda Bayndrlk FaaliyetleriVI. Avrupa Devletlerinin Mdahalesi ve SonrasI. Osmanl Mr Rejimi

Osmanl hkimiyetinin 1516 ylnda Memluklularla yapt Merc-i Dbk sava ileArap blgelerine yayld bilinmektedir. Yavuz, Memluklulardan alnan bugnk Suriye veFilistinin tamam ile Anadolunun dou, gney ve gney-dousundaki bir ksm sancaklar

Arab Vilayeti (Vilayet-i Arab) adyla byk bir vilayetin ats altnda toplad. 1549 t arihindeHalep ayr bir eyalet haline getirildi1. 1518 ylndan itibaren genel bir tahrir yaplarak mr

rejime dahil edildi. Msr, ayr bir eyalet olarak tekil edildi. Kuds ve evresi 1564 -1578yllarnda hal am Beylerbeyliine baldr2. Mr rejimin nemli unsuru vard. Bunlar;Beylerbeyi ve Kad atamas ile tahrir yaplmasdr.

Osmanl idar ve iktisad ynetimi esas itibariyle mr rejimdir. Mr rejim; devletinfiilen tam anlamyla hkim olduu blgelerdir. Bir blgede devlet hkimiyetinin varlngsteren en nemli unsurlar da, devletin o blgeden asker karmas, vergi almas ve orayamerkez hkim kltrn ikame etmesidir. Sanayi ncesi toplumsal zellikleri yaayan, enerjikaynaklarnn tabi enerji kaynaklar (insan, hayvan kas gc ile suyun ve havann kaldrma veitme gc) olduu, ulam ve haberleme imknlarnn buna bal bulunduu ve paraekonomisinin gelimedii bir dnemde, Osmanl Devletinin gcn, hkim olduu en cra

blgelere kadar tatbik etmesi mmkn deildi. Bu coraf artlar ve iktisad yetersizlikler,Osmanl Devletini, tabi artlara gre bir idare tarz benimsemeye sevketmitir.

Osmanl mr rejiminin snrlarn belirleyen en nemli faktr, tabi corafyadr.Anadolunun tabi corafyasnn uzand snrlar, Osmanl mr rejiminin snrlardr. Busnrlar; gneyde amdan balayarak Suriye ln harite brakarak Rakka zerindengneydouya doru uzanarak Musul, Kerkk, Sleymaniyeyi iine alp, kuzeye doruTebrizden Kafkas Dalarnn batsndan Revan zerinden Batuma ular. Badat, bazen mrrejime dahil edilmi, bazen da slyneli olmutur, bu yzden tam anlamyla mr rejime dahildeildir. Rumeli tarafnda ise Tuna Nehri tabi snrdr. Tunann gney vilayetleri, bugnkBulgaristan, Makedonya, Kosova, Sancak ve Arnavutluk zerinden Adriyatik Denizine ular.Kuzey Yunanistan dahil, Saros Krfezinden Oniki Adalar, Rodos ve Kbrs zerinden tekrarama ular3. Osmanl Devletinin gerek hkimiyetinin uzand snrlar bu snrlardr.nk hkimiyetin en nemli gstergesi olan timar rejimi bu blgelerde uygulanmtr. Yani

1Enver akar,XVI. Yzylda Haleb Sanca (1516-1566),Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi Yay.,Elaz 2003, s. 23-272 Metin Kunt, Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, stanbul, 1978, s. 141-142.dar taksimat hakknda daha geni bilgi iin Bkz. Tuncer Baykara, Anadolunun Tarih Corafyasna Giri I,Anadolunun dar Taksimat,Ankara, 1988, Enver akar; XVI. Yzylda am Beylerbeyiliinin dar Taksimat,Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XIII/1, (Ocak 2003), Elaz, 2003, s. 351-374, ayn mellif, KanuniSultan Sleyman Kanun-nmesine Gre 1522 Ylnda Osmanl mparatorluunun dar Taksimat, Fratniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XII/1,(Ocak 2002), Elaz 2002, s. 261-282,3Osmanl mr rejiminin snrlar coraf, tarih ve idar, mal arka plan hakknda daha geni bilgi iin Bkz. Mustafaztrk, Osmanl Mr Rejimi ile Misk- Millnin Mnasebeti, Genelkurmay ATESE Beinci Askeri TarihSemineri Bildirileri, (stanbul, Ekim 1995), Ankara 1996, s. 186-192


4/27



bu blgelerden asker karlmtr, vergi alnmtr, bu blgelere merkez hkim kltr ikameedilmitir. Coraf btnln bir neticesi olarak, tarih boyunca am-Badat hattnn

kuzeyinde kalan blgenin kaderi daima Anadolunun kaderiyle birlikte olmutur. Antikalarda Asur tccarlarnn en ok al-veri yaptklar blge Anadolu idi. Hititler, BatAnadoludan ok Suriye ile ilgilenmiler ve Hitit etkisi amn kuzeyine kadar yaylmtr.Antik alarda Msr-Hitit rekabeti uzun sre blgenin kaderine hkmetmitir.

Bu snrlarn dndaki blgeler, devletin etki alanlardr. Merkezden uzaklaldka buetki giderek azalmaktadr. Konumuz olan gney snrlarna bakldnda, bu vaka akagrlr. ama kadar olan blgede Lbnann dalk kesimi hari, timar sistemi uygulanmtr.Timara dahil olan Kuzey Suriye ve Kuzey Irak halk, Anadolu ile btnlemitir. Merkezkltr bu blgede canlln korumaktadr. Mesela, Trke bublgelerde youn olarakkonuulmaktadr. Timar tasarruf etme karln Suriye ve Irakn kuzeyi halk, yllar boyuncaya askerlik yapm veya resm bir grev yapmtr4. Gneye doru inildike bu etkiazalmaktadr. Mesela Kuds ve rdnde de timar grlmekte ise de, bu timarlar daha ok

hizmet timarlar olup asker nitelikli deildir.

Mr rejime dahil blgelerde vilayetler, merkezden atanan beylerbeyleri tarafndanynetilirdi. Beylerbeyleri, vilayetlerindeki her trl devlet ilerinden, bu balamda askeralnmas, vergilerin toplanmas, halkn can ve mal gvenliinin salanmasndansorumluydular. Atama ve azilleri dorudan padiah tarafndan yaplrd, mahallleme vefeodallemeyi nlemek amacyla, grev sreleri bir veya iki yl idi.

Osmanl idare tarznn ok nemli bir hususiyeti vardr ki, o da her blgenin tabicorafyasna ve geleneklerine gre eskiden beri sregelen hayat tarzna ziyadesiyle mdahaleetmeden olduu gibi kabul etmesiydi. Bunu da sancak kanunnmeleriyle tespit ederdi. Hersancankanunnmesi, oluan geleneklerine gre tespit ve tescil edilirdi.

Bu geleneini gney vilayetlerinde de srdrm ve ou Memluklu geleneindengelen kanunnmeleri kabul ve tescil etmitir. Halkn elinde bulunan vakf ve beratlarn olduugibi tescil etmitir. Hatta Memluklu dneminden nce Eyyubi ve Seluklu dnemine ait vakfve mlkleri kabul etmi, yenilemitir5.

Blgede geleneksel olarak alnmakta olan vergiler de ayn kalmtr. Hatta ad veoranlar dahi ayndr. Anadolu ve Rumelide grlmeyen Himaye vergisi, gneyvilayetlerine ait tahrir defterlerinde grlmektedir. Ancak bu vergi Kanun tarafndan refedilmitir. Keza zeytinden de iki eit vergi alnmaktadr ki, bunlarZeytun- slamveZeytun-

4

Irakn kuzeyi daima mr rejime dahildi ve timar uygulanrd. 1586-1639 yllar arasnda Musul eyaleti olaraktaksim edildi ve Paa sanca Musul olmak zere Bcvnl, Tikrit, Eski Musul, Horun ve Bne sancaklarndanmteekkil bir eyalet haline getirildi. Osmanl dneminde Musul hakknda geni bilgi iin Bkz. Ahmet Gndz;Osmanl daresinde Musul (1523-1639), Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Yay. Elaz 2003, s. 36-395Babakanlk Arivinde 312 Numara ile kaytl ve 1556-1557 (H. 964) tarihli Safed Evkaf ve Emlak Defterindetoplam 290 vakfn 157 adedi, Osmanl ncesi dneme aittir. Bu defterde en eski tarihli vakf, H. 593 (M. 1196-1197) tarihli olup, Emir Zeyneddin Ebu Saidin Kudste bulunan Medrese vakfdr. Bu defterin Safede aitvakflar tarafmzdan rdn niversitesi Bild- am Tarih Komitesi tarafndan dzenlenen uluslar arasSempozyuma tebli olarak sunulmutur. Bkz. Mustafa ztrk; 312 Numaral Evkaf Tahrir Defterine Gre 16.Yzylda Safed Vakflar, rdn niversitesi Bild- am Tarih Komitesi Yedinci Uluslar aras Bild- am TarihSempozyumu (Bilad- am Vakflar), 10-15 Eyll 2006, Amman/rdn. Bu defterin tamam yaynlanmtr.Bkz..Muhammed sa Salihi; Araziyi Elviyetin (Safed, Nablus, Gazze ve Kazayir-Ramle) Hasbe Defterin Rakam312, Tarihuhu 964 h.-1556 m., Amman 1999


5/27

329 Mustafa ZTRK


Romandir6. Adndan da anlalaca gibi, Zeytun- Roman, Romadan beri alnagelen birvergidir. Belki de bu vergi, daha nceki devirlerden Romallara intikal etmitir.

Mr rejim snrlarna dahil olmakla birlikte, coraf konumu ve zel artlar nedeniylebaz blgeler, timara verilmemi, hkmet olarak tevcih edilmitir. Anadoludaki yurtluk-ocaklk sistemi burann baz blgelerinde de uygulanmtr, bu gibi kazalara eyhlikdenmektedir

7. Yurtluk, ocaklk veya hkmet sancaklarda olduu gibi, belli sancaklar birailenin uhdesine verilmekteydi. Bu aile bamsz deil, tam tersine sultann mutlak iradesinetbiydi, kanun d herhangi bir i yapt zaman derhal grevinden uzaklatrlr ve yerinegene aileden layk olan birisi atanrd. Irakn dalk ve l blgelerinde eyhlikler verilmitir.Keza, Lbnann dalk kesiminde de zel bir stat uygulanmtr. Mahall eyhlerin idaresinehavale edilmitir. Bu eyhler, blge valileri tarafndan sk bir ekilde merkez adna kontroledilirlerdi, kanunsuz herhangi bir davranlar durumunda azledilirlerdi ve yerine ayn aileden

baka birisi atanrd. Bazen airetlere de Mr-i Airet atanrd. Mr-i Airetler de yurtluk,ocaklk ve eyhlik hkmndedir, sancak beyi statsnde deil zeamet statsndedir8

Mr rejime dahil blgelerdeki mukataalar da mr mukataalard. Mutlak mlkiyetidevletin ait olan mr mukataalar, hazine adna ber-vech-i iltizamusul ile iltizama verilirdi.Eer iktisad ve stratejik deeri yksek bir mukataa ise, ber-vech-i emanetusul ile emaneteverilirdi. Mr mukataalar, mahall kadlar veya merkezden gnderilen paa rtbeli mfettilermarifetiyle denetlenirdi. 16. yzyln sonlarndan itibaren Vilayet Muhasebe Defterleritutulmaya baland ki, bu defterler, vilayet bteleri niteliindedir. Bu defterlerin tutulduuvilayetlerin snrlar, mr rejimin snrlardr.

Mr rejimin snrlarn belirleyen nemli zelliklerden biri de, Kol tekilatnnnihayeti,uzand yerlerdir. Anadolu sa kolunun nihayetiam, Orta kolunun Badat ve solkolunun da Tebriz idi. Bu kollarn nihayetleri, zmn olarak devletin gerek snrlarnvermektedir

9.

Grld gibi, mr rejime dahil blgeler tam anlamyla merkez idareninkontrolndedir. Mr bir iftlik veya mukataa ileten kimse, raiyet hukuku ile bir devletmemuru nitelii kazanmaktayd. Bylece geni halk kesimi merkezle btnlemi oluyordu.Bu blgenin Anadolunun herhangi bir vilayetiyle hibir fark yoktu. Suriyenin eitlikazalarndan, Halep, Sleymaniye ve Musuldan, tarih srete devletin yapt savalara pekok asker katlmtr10. Nihayet, Trk Mill Mcadelesi Osmanl mr rejiminin snrlar iindegelimi, younlam ve kazanlmtr.

6slam zeytin, Mslmanlarn yetitirdikleri zeytin aalar olup, aaca gre vergi alnrd. Muhtemelen Bizanstakalan zeytinlere Roman zeytin deniyor ve rnnden vergi alnyordu. Reaya, kylerinin snrlar iinde olan

Roman zeytinlere bakmak karlnda mahsuln yarsn alrlard, dier yars da devlete aitti. Bkz. Enver akar,XVI. Yzylda Halep Sanca (1516-1566), s. 2457Halil Sahilliolu, Osmanl Dneminde Irakn dar Taksimat, (Arapadan eviren: Mustafa ztrk) BelletenLIV/211, (Aralk 1990) Ankara 1991, s. 1233-12578Orhan Kl, 18. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinin dar Taksimat -Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz1997, s. 14-159M. ztrk, a.g.m. s., 18810Her ne kadar son yzylda timar rejimi devrini tamamlam ise de, mr rejim gelenei devam etmi, blgeninasker nitelii fazlasyla deimemitir. Birinci Dnya Savanda mr rejime dahil blgelerden pek ok asker,eitli cephelerde savam ve ehit olmutur. Birinci Dnya Sava ile dier baz cephelerde, dorudan doruyacephede ehit olanlarn listesi Milli Savunma Bakanl tarafndan yaynlanmtr. Buna gre; bal kazalar dahilHalepten 1009, Suriyeden 766, Kudsten 398, Nablustan 228, Lazkiyeden 85, Musuldan 99, Kerkkten 147,Sleymaniyeden 133, Rakkadan 1, Trablusamdan 62, Trablusgarptan 44, Tunustan 5, Yemenden 27,


6/27



Esasen Osmanl Devletinin mmeyyiz vasf Mr rejim ile tespit edilmitir. Buna gre;Osmanl Devletinin idare hususundaki en nemli vasflarn u balklar altnda toplayabiliriz:

1. daresi altndaki her kar toprak vatandr, birinin dierinden fark yoktur. Bugeleneksel devlet anlaynn srr, Osmanl diplomatikasnda kullanlan Mahrsa veyaMahmiye tabirlerinde gizlidir. Korunmu, himaye edilmi manasnda olan bu terimler,Osmanl hakimiyetine dahil olan her kar toprak iin kullanlmaktayd. Btn ehirlerMahrsa veya Mahmiye sfatlar tavsif edilirdi. Konstantiniyye-i Mahrsa, Mahmiye-i Edirne,Mahmiye-i Brusa, Mahrsa-i skb, Mahrsa-i Badat gibi. Baz ehirlerin kendine hassfatlar vard. Mekke; Mkerreme, Medine; Mnevvere, am ve Kuds; erf, Halep; ehbidi. Bu ehirlerin dndaki btn ehirler Mahrsa veya Mahmiye ile birlikte zikredilirdi.

Bu itibarla Bursa ile Basrann, Trabzon ile Trablusgarbn, Krm ile Habein, Yanyaile Yemenin hibir fark veya birbirlerine stnl yoktu, btn sath - vatan tek vatan, halkAllahn emaneti olarak kabul edilmitir. Bu itibarla Trk devlet geleneinde vatan

topraklarnda, ana vatan ve smrge anlay ve ayrm yoktur, btn topraklar ve zerindeyaayan halk ayn deerdedir. Eyaletlerin merkez adna smrlmesi keyfiyeti asla yoktur.

2. Bu geni topraklarda yaayan herkes, her din, cins, rk ve mezhepten btn insanlar,Sultana Allahn birer emanetiydi, devlet onlarn can, mal, rz ve namus gvenliindensorumluydu. Herkes, siyasallamad mddete, din ve kltrn yaamada tamamen hrd.

3. Devletin kaynaklar ile halktan birinin teki zerinde tahakkm kurmasna,zenginlemesine, asla frsat verilmezdi.

4. ktisad politikasnn temeli de halkn karnnn doyurulmas, refahnn salanmas,gelenein srdrlmesi ve hazinenin daima dolu olmasna zen gsterilmesiydi.

5. Adalet kavram, Osmanl Devleti iin son derecede nemliydi ve ondan hibir

zaman taviz verilmemitir. Klasik Dou Adalet Dairesine gre; devlet ordusuz, ordu, parasz,para halksz ve halk da adaletsiz olamazd.

II. Slyneli Vilayetlerin daresi

Merkezden uzak vilayetlerin idare tarzdr. Slyneli eyaletlerin her yl belirlenmimiktardaki geliri hazineye gelir, fazlas mahall hkmet masraflar asker maa ve sairihtiyalara sarfedilirdi. Bunlar unlardr: Msr, Badat, Basra, Habe, Ahsa, Cezyir-i Garb veTunus. Ancak zellikle Cezyir-i Garb, Trablusgarb, Tunus, Ahsa ve Habe eyaletleri, merkezotoritenin denetiminden uzak kald iin hazineye gelir getirecek durumda deillerdi.Slyneli eyaletlerde idarecilere dirlik tahsisi yaplmaz ve banda bulunduklar eyaletinhazinesinden nakit olarak slyne (yllk maa) verilirdi11.

Btn bu hususlar knunnmelerle belirlenmiti, ama uygulamada, Msr hari diereyaletlerden merkeze dzenli gelir gelmedii gibi, bu vilayetlerin beylerinin maalar ouzaman merkez hazineden denmitir. Sadece Msrdan dzenli hazine gelirdi ve gerektiizaman Msr askeri Osmanl kuvvetlerine katlrd. Bu durumda slyneli eyaletlerin merkezile ba, hkm ve siyas olmaktan teye gitmiyordu. Devletin yksek hkimiyetini tanyanzerk nitelikte eyaletlerdi.

Badattan 270 ve Basradan 8 ehit vardr. Hatta Kurtulu Savann eitli cephelerinde bile blgeden ehitlervardr. Elbette bu rakamlar, vilayetlerin nfus younluu ile de ilgilidir. Dikkat edilirse, merkezden uzaklaldka,ehit saylarnda gzle grlr bir d vardr. yle dahi olsa bu, Trk milleti ile Araplarn ortak dmana karbirlikte mcadele ettiklerinin en gzel delilidir. Bkz. Mill Savunma Bakanl, ehitlerimiz, (CD), Ankara 200511Orhan Kl, 18. Yzylda Osmanl Devletinin dar Taksimat, s. 40-41


7/27

331 Mustafa ZTRK


Gerekte gneyin uzak vilayetleri, Osmanl hkimiyetini tanmakla varlklarn teminataltna alm oldular. Hatrlanacak olursa, 16. yzyln balarnda Portekiz ve spanya denizar

birer g haline gelmiler, yzyln ilk eyreinde btn Gney Amerikay igal edipsmrgeletirdikleri gibi, Portekizliler, Gney Afrikay dolaarak Kzldeniz, Basra Krfezive Hint Okyanusuna varmlard. Bu derece byk bir deniz gcne erien spanyol vePortekizlilerin, hemen karlarndaki Fas, Tunus ve Cezayiri igal etmelerini engelleyecekhibir g yoktu. Bu beylikler, Osmanl Devletinin himayesine girmekle varlklarn teminataltna aldlar ve 19. yzyla kadar da Osmanl Devletinin himayesinde varlklarnsrdrebildiler. Keza, Yemen, Habe ve Basrada Portekiz gcne kar durabilecek g yoktu.Onlar da Osmanl hkimiyetini kabul etmekle varlklarn koruyabildiler. Kuzey Afrika, Hicaz,Habe ve Yemenin geleneksel beer ve sosyal varlnn korumasnda ve bugne kadargetirilmesinde, Osmanl hkimiyetinin pay inkr edilemez.

16. yzyldan itibaren smrgecilik hareketlerine balayan Portekiz, spanya ve dahasonralar da ngiltere ve Fransa, Afrikay tedricen smrgeletirirlerken, Arap lkeleri ve

Kuzey Afrika, Osmanl hakimiyetinde olduu iin, bu igalden masun kalmtr. Daha 15.yzyln sonlarndan itibaren blgeyi Portekiz igaline kar koruyan da gene bir devleti olanMemluklular idi

12. Afrikann srecinde bu tarih vkay aka grmek mmkndr.

III. Msrn daresi

Memluk Sultanlnn son devresinde idari tekilat kark bir hale gelmi ve saltanatnyklmasna sebep olmutur. Sultan Selim Msr fethettikten sonra burada Osmanl dzenininksa zamanda yerlemeyeceini anladndan Msrn eski tekilatn slah, eyalete uygunolanlarn ibk, Memluk saltanatna mahsus olanlarn ya tadil ya da ref edilmesiniemretmitir.

Uzun sre Klemen hakimiyetinde kalm olan Msrn Osmanl snrlarna dahil

olduktan sonra idar, ekonomik ve sosyal yapsnda ciddi bir deiiklie uramadnsylemek mmkndr. Yani Msrn rgtlenmesi Osmanlnn mevcut eyalet kurumlar ileMemluk dneminden devralnm kurumlarn yeniden dzenlenmeleriyle olumutur13.

Osmanl Devleti, Msr fethedip bir Beylerbeyilik haline getirince, Msrn merkezve evre ile olan ilikilerini salamada Msr Beylerbeyini birinci derecede sorumlu tutmu ve

bu nedenle kendisine geni yetkiler vermitir.

Msr Beylerbeyleri, nfuzlarn 17. yzyln balarna kadar korumutur, ancak dahasonra artan ayaklanmalar, merkezi ynetimin yerel Memluk Beylerini glendirmesine yolam bylece Beylerbeyinin etkinlii kstlanmtr. Bahsettiimiz Memluk Beyleri, Kahirede

bulunan askeri sekinlerdir. Bunlarn bir ksm hkmet sistemi iine dahil edilmilerdir.

Osmanl ynetimi, yerel Memluk Beylerini kendi eyalet valilerine kar glendirmeyiamalayan bir denge politikas izlemi ve bu durum 17. yzyldan itibaren Msrda MemlukBeylerinin nfuz kazanmasna yol amtr14.

12 Jean Sellier,Atlas de Los Peublos de Africa,(spanyolcaya eviren: Albert Roca Alvarez, Barcelona 2005. s. 12-16. Bu eserin orijinali Franszcadr.Atlas des Peubles dAfrique, Paris 200313Andre Raymond, Yenierilerin Kahiresi, Abdurrahman Kethda Zamannda Bir Osmanl Kentinin Ykselii,(ev. Alp Tmertekin), stanbul 1998, s. 19-3314 19. yzylda Msrn siyas, idar ve iktisad vaziyeti hakknda geni bilgi iin Bkz. Sevda zkaya zer, 19.Yzylda Msr (1839-1882),(Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi), Elaz, 2007;Bu blmn yazlmas iin gerekli kaynaklar salayan Sn. zere teekkr ederim. Ayrca Bkz. P. M. Holt,Ottoman Egypt During Seventeenth Century,BSOAS/XXIV-2, 1962, s. 218


8/27



Memluk Beyleri dnda dokunulmayan Memluk kurumlarndan biri de kifliktir.Kifler, vilayetlerin ynetimi, sulama ve vergilerin toplanmasndan sorumlu idi15.

Msrn fethinden beri vilayetlerin idaresi askeri Memluk sistemine gre kifleretevcih edilmekle beraber eyhl-Araplarn idaresinde bulunan blgeler, Osmanlhkimiyetini tanmak ve nezaretlerindeki kylerin halknn hukukuna riayet, yllk vergilerinihazineye demek artyla tekrar kendilerine verilmitir16.

Grld gibi, Osmanl ynetimine geiinden itibaren Msrda dierbeylerbeyliklerden farkl, iktisad ve sosyal bakmdan daha bamsz bir idare tarz

benimsenmitir. Hatta Msr Beylerbeyleri, dier Beylerbeyilerden farkl olarak idar ve askeratamalar yapabilmekteydiler. eyhl-AraplkveKiflikile eitli Divanlar, bu farklln ennemli kurumlardr. Tabiri caiz ise Msr, devlet iinde devlet niteliinde bir eyalettir. MsrBeylerbeyi, merkeze yllk olarak irsaliye gnderir ve gerektii zaman Msr askeriyle sultannordusuna katlrd.

Bu geleneksel idare tarz, 19. yzyla kadar devam etmi, Mehmet Ali Paann Msrvalilii ile nemli deiikliklere uramtr. Msrda, ilk idar deiiklikler Mehmet Ali Paatarafndan gerekletirilmitir. Paann 1813te balatt yeni idar yaplanmann amac, blgesaysn azaltarak merkeziyeti ve otokrat bir idare tarz kurmakt. Sz edilen dzenlemelerneticesinde Msrda 1840 ylnda 7 mdriyet bulunmaktayd. Mehmet Ali Paa ldndeMsrda 14 mdriyet vard ve her biri mdrlerce idare edilmekteydi. smail Paa dnemindeise Msr, el-Bahri; el-Vustanve es-Said; olmak zere byk daireye ayrlmtr17.

Bu dnemde Kahire, skenderiye, Dimyat, Reit, El-Ari, Port Said, Svey veSevakin,Muhafzlkolarak kalmtr.

Mehmet Ali Paa zamannda, Klemen nfuzu tamamen ilga edilerek idareyePadiahn tabiiyeti altnda yalnz vali hkim olmutur. Bu suretle fiilen kurulan saltanat,

balangta eski usullere uygun bir mahiyet arz etmi fakat yle devam etmemitir. lkedeAvrupa menfaatlerinin gittike artmas sonucu meydana gelen gerginlik nedeni ile hanedan

bata olmak zere hkmet, merutiyetle idare edilen bir monari haline gelmitir. Hattahkmleri 1914e kadar nazari bir surette Msrn hukuki durumunun asln oluturan 23Mays 1841 fermanndan sonra da yle devam etmitir18.

1841 tarihli ferman, Mehmet Ali Paann isyan neticesinde verilmitir. Babadan olagemek zere Mehmet Ali Paaya verilen bu ferman ile Msr Eyaleti, yar mstakil bir devlethaline getirilmitir. Fermanda zerinde durulan konular; Tanzimat Fermannn uygulanmas,vergi miktarnn belirlendii biimde denmesi, kara ve deniz askerlerinin saysnnstanbulun izin verdii snr amamas idi. dar anlamda getirilen en nemli uygulama iseveraset ayrcalnn, yani valiliin hanedann byk yesinden byk yesine gemesi

hakknn Mehmet Ali Paaya tannmasdr19

.

15 Raymond, Yenierilerin Kahiresi, s. 2616 Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud,XVI. Asrda Msr Eyaleti, stanbul 1990, s. 161-16517J. H. Kramers, Mehmet AliHanedan Devri ve stiklal (XIX. Asrdan tibaren),MEB. A. c. 8, stanbul, 1978, s.258-259. 19. yzylda Msrn idari blnmesi iin bkz. Msr Slnmesi 1871, (Yay. Haz. Prof. Dr. Mustafaztrk-Ar. Gr. Sevda zkaya zer), Frat niversitesi Ortadou Aratrmalar Merkezi Yaynlar, No. 10, Tarihubesi Yaynlar No. 9, Elaz 2005.18Kramers, Mehmet Ali Hanedan Devri ve stiklal (XIX. Asrdan tibaren), MEB. A, c. 8, s. 257. Ahmet LtfiEfendi, Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi VI, YKY., stanbul 1999, s. 1076-1077.19 E.Z. Karal, Osmanl Tarihi VI, Islahat Ferman Devri(1856-1861), TTK, Ankara 2000, s. 85.


9/27

333 Mustafa ZTRK


Ancak Mehmet Ali Paa bu imtiyazlarla tatmin olmam Msr tamamen kendikontrol altna almak iin almalarna devam etmitir. Bu ynde ciddi anlamda bir

merkezleme politikas takip etmitir. Bu nedenle btn kurumlarn kendi hkimiyetindeolmasna zen gstermi ve nemli mevkilere gvendii akrabalarn getirmitir. Byleceynetimde bir ev halk elit snf ortaya kmtr. Mehmet Ali Paa, izledii bu idare politikassayesinde hem sosyal hayatn her alanna nfuz etmeyi, hem de ynetimi gittike artan biretkinlikle elinde tutmay baarmtr.

Mehmet Ali ve ailesi bir hanedan haline gelince Msrllama bu aile iinde bariz birekilde kendini gstermitir. Mehmet Ali nceleri, orduda byk memuriyetlerde birinciderecede Trk unsuruna dayanm idi. Fakat Msrl halk bunlarn yannda yava yava yeralmaya balad ve zamanla ordu ve idareye tam manas ile katld20.

Eyalet-i Mmtzelerinden biridir21. Msr, Mehmet Ali Paa dneminde OsmanlSultannn vermi olduu imtiyaz ferman neticesinde valilik, Paann slalesinden olanlar

arasnda yaa en byk olana geerek devam eden bir zellik kazanmtr ki, dnemin idaryapsnda meydana gelen en nemli deime budur. Sz konusu fermann getirdii imtiyazlarbununla snrl deildir. Msr, Saltanat- Seniyeye maktu bir vergi vermekle beraber yabancdevletler ile gmrk ve ticaret antlamas yapabilir ve borlanabilirdi. Tarihe Veraset Fermanolarak geen bu belge sayesinde Msr, Osmanl Devletinden yar bamsz bir halkazanmtr.

Bunun dnda daha sonra gelien olaylar neticesinde smail Paa dneminde Hidivunvan alan Msr Valileri zerklik snrlarn daha da geniletmilerdir. Hidiv, yelerinikendinin tayin ettii 6 Nzrdan oluanMdrler Heyeti,Meclis-i Meveretve bir deMeclis-iNvvb ile lkenin idaresini birlikte yrtmekteydi. Bunun dnda Babliden bir fevkaldeKomiser de yaplan ileri kontrol etmekteydi22.

Bu deiikliklerin yaand tarih sre, yukarda ifade edildii gibi, Mehmet AliPaann merkezden bamszlk kazanmak iin giritii mcadelelere dayanmaktadr. daranlamda yaplan deiiklik ve yenilikler hakknda unlar sylenebilir; Onun idar bir reformagirimesinin sebebi, devletin her kurumunda kendi kontroln yaymak istei idi. Bu nedenlelkenin i ve d ilerini kdemli yardmclarna brakmak yerine kendi stne ald. MehmetAli Paa, bakanln yaptDivn veMeclisler marifetiyle bunu yrtyordu.23. Bylece birmerkezi brokrasi oluturdu24.

19. yzylda Msrn Mehmet Ali Paa isyan ile giderek yar bamsz bir halegelmesi, bu dnemde Sanayi nklabn gerekletiren ve bu sayede smrgecilik faaliyetlerinehz veren, yeni bir nitelik kazandran Batl devletlerin, Osmanl Devletinin bir eyaleti olanMsra mdahalelerini kolaylatrm ve bu da 19. yzylda Msrn uluslar aras bir nitelikkazanmasna sebep olmutur.

20inasi Altunda, Mehmet Ali Paa,MEB. A. c. 7, s. 57621Osmanl mparatorluuna bal hususi imtiyaz antlamalar ile idare olunan eyaletler. Bunlar devlete maktu birvergi ve bazlar sefer zamannda asker vererek i ilerinde tamamen serbest bulunurlard. Muhtelif tarihlerdegrlen eyalet-i mmtazeler unlard; Msr Hidivlii, Mekke eriflii, Sisam Beylii, Cebeli LbnanMutasarrfl, Kbrs Adas, Bulgaristan Prenslii, Bosna Hersek, Krm Hanl, Erdel Krall, Eflak-BodanVoyvodal, Aynaroz. Midhat Sertolu, Osmanl Tarih Lgat, 2. bask, stanbul 1986, s. 10622emsettin Smi,Kmusul-Alm, c. 6, s. 4293-430423Ayrca bkz. Muhammet Kutluolu, The Egyptian Question (1831-1841), The Expansionist Policy of Mehmet AliPaa in Syria and Asia Minor and The Reaction of The Sublime Porte, stanbul 1998, s. 31-33.24 Hunter,Egypt Under The Khedives, s. 19


10/27



IV. Kutsal Yerlerin daresi

Blgedeki kutsal yerlerden kastmz, Filistin vezellikle Kudsn idaresidir. Burada

hem Mslman-Hristiyan, hem de Hristiyanlarn kendi aralarndaki geleneksel hak, tasarrufve aralarndaki anlamazlklar n plana kmaktadr. Blgedeki her idar dzenleme bu eksenzerinde olmaktayd. ktisad ve sosyal gelimeler veya talepler, kutsalln gerisindekalyordu. Hele 19. yzylda Avrupa devletlerinin blgeye olan youn ilgisi ve mdahalesi,mehur Kutsal Yerler Meselesini uluslar aras alana tamtr.

Dier kutsal yerler, Mslmanlar iin kutsal olan Mekke ve Medinedir. Mekke veMedine Osmanl Devletinin Msr ilhak etmesiyle birlikte Osmanl himayesini kabuletmitir. Osmanl himayesinde olduu srece Mekke ve Medine eriflii olarak mmtaz eyaletstatsyle idare edilmitir. Blgenin idaresi, mahall emirlere havale edilmitir. Mekke veMedinede timar uygulanmam, hazine talep edilmemitir. Aksine Osmanl Devletinindald son yllara kadar Surre-i Hmyun ile hazine gnderilmi, her sultan orada bir eser

brakmak iin stn gayretler sarfetmi, pek ok vezir ve padiah hanm blgede eitli hayrvakflar kurmulardr. Mekke-Medineye yaplan hizmetler, saltanatn son yllarna kadardevam etmi, bu balamda 20. yzyln banda stanbulu Medineye balayan 1200 km.likmehur Hicaz Demiryolu baaryla tamamlanmtr.

Mekke-Medine erifliinin idaresinde, ok nemli deiiklikler olmad veuluslararas bir mesele haline gelmedii iin daha ziyade Kudsn idaresi ile buradakicemaatler aras ilikiler zerinde durmak istiyoruz.

1. Filistinin daresiFilistin

25

olarak adlandrlan blge, 1516 ylnda Yavuz Sultan Selim dnemindeOsmanl Devleti hkimiyetine girdikten sonra, Memlklar dnemindeki idar yapsn byklde korumu26, Filistin blgesine ait topraklar, yine am Eyaletinebal Kuds-Gazze,Nablus-Safed, Salt-Aclun

27olmak zere birime ayrlmtr. lk aamada Kudsn ynetimi

Evrenosoluna, Safedin ynetimi de Muntasroluna verilmitir. 25 Eyll 1517de iseKuds, Gazze ve Safedin ynetimi, daha nce Memluklarn am naibi olan CanberdiGazalye tevcih edilmitir. 1520de Yavuz Sultan Selimin lmn ve Kanuni SultanSleymann tahta kn frsat bilen Canberdi Gazal, Suriyede ve Msrda eski Memlkynetimini tekrar kurabilmek iin byk bir isyan karm, fakat isyan ksa bir sre sonra

25Osmanl Devletinde Filistin adnda idari bir birim bulunmamaktadr. Bu isim, blgenin siyas olarak n planakmasyla birlikte, Batl devletler tarafndan kullanlm ve bylelikle XIX yzyln sonlarnda OsmanlDevletinin diplomatik diline de girmitir. Kastedilen yer, Osmanl Devletinin Kuds, Nablus ve Akkasancaklardr. Filistin hakknda son bir alma iin Bkz. Il Ik Bostanc; 19. Yzylda Filistin (dar ve Sosyo-Ekonomik Vaziyet), (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi),Elaz 2005. Konuyla ilgili kaynaklar temin eden Sn. Bostancya teekkr ederim. 26Memluklar dneminde Filistin blgesi; Gazze, Ld, Kakun, Kuds, Halil ve Nablus olmak zere Dmaka balalt blgeye ayrlmtr. M. Lutfullah Karaman, Filistin, TDV. A., c. 13, stanbul 1996, s. 9227Halil Cin, Filistin Topraklarnn Osmanl Dnemindeki Hukuk Stats ve Yahudilere Kar Alnan Tedbirler,Seluk niversitesi Hukuk Fakltesi DergisiII/2, (Prof. Dr. Cokun OKa Armaan), Ocak-Haziran 1989Konya, s. 28


11/27

335 Mustafa ZTRK


bastrlmtr. Bu olaydan sonra Safed, Gazze ve Kuds sancaklar da am Sancandanayrlarak her biri am Eyaleti ierisinde mstakil sancak haline getirilmitir28.

Osmanl ynetiminin bandan beri bu blgedeki en nemli ura, bedevi kabilelerinidenetim altnda tutmak olmutur. Kanuni dneminin sonuna kadar baaryla uygulanansiyasetler sayesinde bu denetimi salamak bir dereceye kadar mmkn olabilmitir. Ancakmerkez hkmetin gcnn sarsld XVII. yzyln sonlarnda hem ehirlerde hem de ehrindndaki yollarda asayii tehdit eden bedevi saldrlarnn says ve iddeti giderek artmtr.Osmanl Devleti, airetleri kontrol altna alabilmek iin bir takm giriimlerde bulunmutur. Buairetlerin gcn kramayan Osmanl Devleti, yine de airetler arasnda hassas bir dengekurmay ve bunu korumay baarmtr. Airetleri birbirlerine kar olduka ustalklakullanarak Osmanl egemenliini korumu, bu blgeden saray hazinesine yllk belirli birgelirin akmasn ve en nemlisi de Bedevi reislerini kullanarak hac kervanlarnn gvenlikiinde amdan Hicaza gidip gelmelerini salamtr29. Bedevi airetlerle sadakat ve ibirlii

yaplabilmesi iin her yl dzenli olarak Surreden para denmitir30

.

Bedeviler blgedeki mahall idarecilerin silahl kuvvetlerinde asker veya komutanolarak yer almlar, eitli yollarla asker gruplara dhil edilmilerdir. Ayrca mahallidarecilerle airetler arasnda, airetin tamam veya bir ksmnn mttefik savunma gc olarakgrevlendirilmesi iin anlamalar imzalanmtr. Bu anlamalar, uzun sreli olabilecei gibisadece ihtiya duyulduu zamanlarda da yaplabilmitir. Bedevi airetlerine kendiyerleimlerine yakn bir yolun veya stratejik noktann savunma grevi verilmi, kervanlarn veresmi grevlilerin korunmas salanmtr. Bunun yannda eyaletlerin svari birliinde paralgler arasna alnarak kylerden vergi toplanmas ilerinde de kullanlmlardr31.

1831den 1840 ylna kadar blge, Msrda bulunan Kavalallarn hkimiyetinde

kalmtr. Msr ynetiminin Suriye ve Filistin blgesindeki dokuz yllk hkimiyeti pek okdeiimi de beraberinde getirmitir. brahim Paa, Osmanl Devletinin uygulad idar biimihemen deitirerek makam amda olan ve tm Suriye ve Filistin blgesini kontrol altndatutacak bir genel vali atam, buradaki dier valiler, bu genel valiye balanmtr32. Kavalalbrahim Paa'nn ynetimi, yerel unsurlarn gcn zayflatarak, makam yeri ehir olan mlkiamirlerin yani mtesellimlerin konumunu glendirmitir. Bundan baka, Msr ynetiminingetirdii en nemli yenilik, nfusu 2000 zerindeki yerleim birimlerinde kurulan yerelmeclislerdir

33. Ayrca bu dnemde Kuds, yzyllardan beri ilk kez merkezi am ve Kahirede

28 Solak-zde Mehmed Hemdem eleb, Solak-zde TarihiII, (Hazrlayan: Vahid ubuk), Ankara 1989,s. 112-119; Cell Tevfik Karasapan,Filistin ve arkul- rdn1,stanbul 1942 s. 1; Yaar Ycel, Muhteem Trk Kanunile 46 Yl, Ankara 1987, s. 15; Enver akar, XVI. Yzylda Haleb Sanca (1516-1566), s. 25-26; Enver akar,

XVI. Yzylda am Beylerbeyiliinin dar Taksimat, Frat niversitesi Sosyal Bilimler DergisiXII/1, s. 356,35829 Amy Singer,Kadlar, Kullar, Kudsl Kyller, (ev. Sema Bulutsuz), stanbul 1996, s. 4330Mnir Atalar, Osmanl Devletinde Surre-i Hmyn ve Surre Alaylar, Ankara 1991, s. 145-15031Dror Zeevi,Kuds:17. Yzylda Bir Osmanl Sancanda Toplum ve Ekonomi , (ev. Serpil alayan), stanbul,2000 s. 112-113; Yasemin Avc,Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds 1890-1914, Ankara 2004, s. 41-4232 Yehoshua Ben-Arieh,Jerusalem in the 19th Century the Old City, Jerusalem 1984, s. 107-10833Meclis-i ura adyla anlan bu meclisler, aslnda uzun zamandr her eyalette bulunan geleneksel divann birbenzeridir. Ancak daha geni bir yetki alanna sahip olmas, dzenli bir ekilde toplanmas ve teekkl asndaneski eyalet meclislerinden farkldr. Meclis-i ura idar, hukuk, ekonomik ve belediye vazifelerine bir araya getirengeni bir yetki alanna sahip olup, yerel Mslman liderlerin yannda Hristiyan ve Yahudi cemaatlerden gelenyeleri de kapsamtr. Meclis bakan yeler arasndan seilmitir. Ynetime danmanlk etme vazifesini st lenenmeclisin, her gn dzenli bir ekilde toplanmas ve mtesellimin meclise havale ettii meseleleri ele almas


12/27



olan gl merkez idareyle ynetilmitir34. Mslman vatandalar zorunlu olarak askerealnm, dzen ve gvenlik baskyla salanmtr35. Kavalallar, Suriyedeki kontrollerini

salamlatrmak iin Avrupa glerinin desteini kazanmaya almlar, bu sebeplegayrimslimlere yeni haklar tanmlardr. Mehmed Ali Paann bu politikas, OsmanlDevletinin dou blgelerinin Avrupa diplomasisindeki nemini arttrm, genel olarakFilistini, zel olarak Kuds Avrupa devletlerinin ve Avrupa kamuoyunun gndeminetamtr36.

1831 ylndan itibaren devam eden Msr ynetimi, Suriye ve Lbnanda olduu gibiFilistin blgesinde de ar vergiler, yerel iktidar sahiplerinin bir yana itilip hakaret grmelerive Hristiyanlar ile Mslmanlar arasnda baarsz bir eitlik salama denemesinden dolayhalk arasnda tepkilere neden olmutur37. Osmanl Devleti de hem eski itibarlarn kaybedenyerel idarecileri, hem de halk Msr ynetimine kar kkrtmtr. Bu arada ngilterenindesteini alan Osmanl Devleti, Msr ynetimine kar halkn ayaklanmas sonrasnda Suriye,

Lbnan ve Filistin blgesine yeniden hkim olmutur. stelik bu sefer, yerel yneticileringcnn Msr ynetimi tarafndan krlmasndan dolay otoritesini eskisinden daha kolay birekilde kurabilmitir.

1839 ylnda ilan edilen Tanzimat Fermannn blgede uygulanmas ile idaryaplanmada meydana gelen deiiklikler, ehirlerdeki erafn gcnn artrmasna, nfuzunudaha geni bir alana yaymasna imkn verecek ortam salamtr. Kuds, Yafa, Halilr-Rahman ve Nablustaki mahall liderlik, krsal kesimin airet eyhlerinden ehir eraflarnagemi38, bylece blge siyasetinde ehir eraf hkim konuma gelmitir.

Askerlik alannda yaplan yenilikler de, bir sre sonra Filistin blgesinde grlmeyebalamtr. Merkezi am olan Arabistan Ordusu sahas ierisinde yer alan blgede, kura

usul uygulanmtr. lk nce Sayda eyaletinde balatlan Kura-y eriyye uygulamasbaarl olunca, Arabistan Ordusu Miri ile grlerek Kudste de uygulamaya konulmaskararlatrlmtr39.Vergilerin dzenlenmesi yani iltizam usulnn kaldrlmas dndaki tmyenileme abalar, merkez idareye uzak olmasna ramen Filistin blgesinde uygulanmtr.Osmanl Devletinin dier blgelerinde Tanzimat uygulamalarna kar tepkiler hatta isyanlarmeydana gelirken

40, Filistin blgesinde isyana dnebilecek bir tepki olmamtr. Osmanl

ngrlmtr. Yitzhak Hofman, The Administration of Syria and Palestine Under Egyptian Rule (1831 -1840),Studies on Palestine During the Ottoman Times, (Ed. Moshe Maoz), Jerusalem, 1975, s. 331-332; Yasemin Avc,Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds, s. 5334 Kuds, Osmanl hkimiyetine girdikten sonra, stanbula uzak olmas sebebiyle merkez idarenin etkisinihissetmemi, yerel yneticilerin keyfi idarelerine maruz kalmtr.35

Yehoshua Ben-Arieh,Jerusalem in the 19th Century, s. 10836Yasemin Avc,Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds, s. 5637lber Ortayl,mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 2002, 13. Bask, s. 5538 Yasemin Avc, Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds, s. 130; Carter V. Findley, The Evolution of theSystem of Provincial Administration as Viewed from the Center, (Ed. David Kushner), Palestine in the LateOtoman Period, Jerusalem 1986, s. 439 BOA, A.MKT. MHM., 40/53, (02. S. 1268)40 Tanzimat dneminde yaplan yeni dzenlemelere kar, tarada baz mahall yneticiler geleneksel olarakellerinde bulundurduklar idar, iktisad ve sosyal nfuzlarn kaybedecekleri endiesiyle ayaklanmlardr. MeselaErzurum ve Van blgelerinde valiye kar ayaklanmalar olmutur. En byk tepki ise Cizre ve Hakkri yresindengelmi, Diyarbakr Eyaletinde yeni ynetimin yrrle konmasndan bir sre sonra, blgede hkmete karbyk bir isyan kmtr. Geni bilgi iin bkz. Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal veEkonomik Yaps, Ankara, 1997, s. 193-197. Harputun Tanzimat uygulamalarna dhil edilmesiyle birlikte yaplan


13/27

337 Mustafa ZTRK


Devleti, Filistin blgesinde yenileme programn rahatlkla uygulayabilmesini, Kavalalbrahim Paann daha nceki baskc ynetimine borludur. Ancak Filistin blgesindeki bu

sessizlik, Kudste bulunan Hristiyan cemaatler arasnda kutsal meknlarn tasarrufukonusundaki anlamazlklarn, giderek byyp uluslararas mesele haline gelmesi nedeniylebalayan Krm Sava srasnda ve sava bitiminde uygulamaya konulan Islahat Fermanylabozulmutur.

Tanzimat uygulamalarna 1853-1856 Krm Sava nedeniyle ara verilmi, savatansonra ise yenileme almalar Batl devletlerin kontrol altnda yaplmaya balanmtr.Islahat Fermanndan sonra Filistin blgesinde idar, beled, yarg, vergi, eitim, ulam vehaberleme alanlarnda birok deiiklikler meydana gelmitir. Osmanl Devleti, Batldevletlerin blge zerindeki ilgileri sebebiyle Filistin blgesinin idar yapsnda sreklideiiklik yapm41, Kuds mutasarrflk olarak dorudan stanbula balam, blgeyi bir

btn olarak idare etmekten kanmtr.

Ulam konusunda gsterilen hassasiyet, haberleme alannda da gsterilmi, 1864ylndan itibaren Filistin blgesi telgraf ann iine alnmtr. Yabanc postahanelerle42baetmek konusunda zorlanan Osmanl ynetimi, buna kar bir nlem olarak yabanc rgtlerindemiryolunu kullanmalarn yasaklayarak avantaj kazanmaya almtr. Bu arada haberlemealanndaki hizmetlerin gelitirilmesine de gayret edilmitir. Yaplan fiyat indirimlerininyanndaKudsteki postahane ubelerinin says da arttrlmtr43. Filistin blgesinde ulamve haberleme konusunda gsterilen baar, eitim konusunda gsterilememi, 1878 ylndanitibaren yeni usule gre mektepler alm, ancak her geen gn saylar hzla artan yabancokullarn alna engel olunamamtr.

vergi gelirlerinin saym tepki ile karlanm ve halkn ayaklanmasnayol amtr. Ayrca bu blgede asker almsrasnda glklerle karlalm, airetler isyan karmlardr. Ahmet Aksn, 19. Yzylda Harput, Elaz, 1999,s. 66, 96, 208, 203-204. Yine 1841 Ni ve 1850 Vidin isyanlar da Tanzimat uygulamalarnn honutsuzluukarsnda kan isyanlardr. Geni bilgi iin bkz. Halil nalck, Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler,Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, 2. Bask, stanbul, 1996, s. 375-383. Bu dnemde Suriye veLbnanda kan isyanlar ise sadece yeni uygulamalardan deil, Mslman olan Drzlerle Hristiyan olanMarunler arasndaki mcadeleyi Avrupa devletlerinin kkrtmasndan kaynaklanmtr. Bu ynyle Suriye veLbnan isyanlarn, dierlerinden ayrmak gerekir.41 1841 ylnda yaplan dzenleme ile Kuds sancana balanan Nablus, 1856da Kudsten ayrlarak, mstakilsancak eklinde Sayda eyaletine balanmtr. BOA., A. MKT. NZD., 207/74, (06/Ca/1273). 1864 VilayetNizamnamesinde belirtilmi olan yeni dzenlemelerle 1865 ylnda am ve Sayda eyaletinin yerine Suriye vilayetioluturulmutur. BOA., . MVL., 24238, (22 Temmuz 1282). Kuds, Nablus ve Akka liva statsnde Suriye vilayetiierisinde yer almlardr. Ancak Kuds, bir ara yeniden stanbula balanmsa da bir sre sonra tekrar Suriye

vilayetine dhil edilmitir. BOA., A. MKT. MHM., 443/82, (14/L/1289). 1871 tarihli Vilayet Nizamnamesiyleyaplan dzenlemede Kuds, elviye-i gayr-i mlhaka arasnda saylm, yani dorudan merkeze bal livalardanbiri haline getirilmitir.Ayrca bu Nizamname ile Belka (Nablus) ve Akka sancaklar da Kudse balanmtr. Ksabir sre sonra Akka ve Belka sancaklar yeniden Suriye vilayetine balam, Kuds ise dorudan stanbula balkalmaya devam etmitir. Yasemin Avc, Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds, s. 60. 1887 ylnda BeyrutVilayetinin tekilinden sonra Nablus ve Akka sancaklarnn idaresi yeni kurulan bu vilayete aktarlmtr. Bu idaryap, blgenin Osmanl Devleti hkimiyetinden kna kadar devam etmitir. 42Balangtaresm olarak sadece diplomatik postalar tama yetkisine sahip olan yabanc kurye servisleri, 1870liyllardan itibaren kapitlasyon anlamalarnn salad haklardan yararlanarak nitelik deitirmiler vekurumlamaya balamlardr. Yasemin Avc,Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds, s. 193431896 ylnda eski ehir iindeki Yahudi mahallesinde, 1901 ylnda demiryolu istasyonunda, 1904 ylnda Meaerimde, 1907 ylnda Aktar arsnda ve 1909 ylnda Mehane Yahudada postahane ubeleri alarak postahizmetleri tm ehre yaylmaya allmtr. Yasemin Avc, Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds, s. 193


14/27



2. Osmanl Devletinin Blgedeki Hristiyan Cemaatlere Ynelik Politikas

Yavuz Sultan Selim, Memlklu hkimiyetinden kendi hkimiyetine geen Kudste,mezhepler aras olas bir kargaay nlemek iin mevcut dzende bir deiiklik yapmam,Ermeni ve Rum patriklerine ayr ayr ferman vererek Hz. mer ve Selahddin Eyyubzamanndan beri devam eden artlarn yine devam edeceini bildirmitir44. Her iki cemaatin

patriklerinin kendilerine ait kiliselerde rahip atama ve azillerinde, vakf ilerinde, kendicemaatlerinden len ruhbanlarn mallar zerindeki miras hususunda yetki sahibi olduklar dafermanlarda belirtilmitir45.

Hristiyan cemaatler Kamame Kilisesini46, Hz. sann armha gerildii kabul edilenyerde bulunmasndan dolay, dier mabetlere gre daha stn tutmulardr. Osmanl Devletide, zel bir konumda bulunan Kamame Kilisesinin kuzey tarafndaki kapsn Ermenilerin,gney tarafndaki kapsn Rumlarn ve byk kap tarafn Efren rahiplerinin tasarrufuna

vermitir. Her cemaat kendilerine tahsis edilen yerlerin temizlik, bakm ve tamir ilerini destlenmilerdir47. Fakat ou zaman rekabete girimiler, gerek yaptklar ayin srasnda,gerekse temizlik, bakm ve tamir ilerinde birbirlerine mdahale etmiler, hatta ziyaretghlarasaldrmlardr.

Efren rahipleri ve Rumlar arasnda Kamame Kilisesi dnda da ekimelerolmutur48. Ermeniler ile Rumlar kar karya getiren en nemli anlamazlk sebebi iseHabe, Kpt ve Sryani cemaatlerinin tbiiyeti meselesidir. Kudsn Osmanl hkimiyetinegirmesinden sonra Yavuz Sultan Selim tarafndan Ermenilere verilen fermanda, bu cemaatlerinErmenilere tbi olduu belirtilmitir49. Ancak Habe kilisesi zaman zaman Rumlara

balanmtr. Rumlar, bu konuyu ilk kez 1665 ylnda gndeme getirmiler ve Ermenilere aitkiliselere mdahale etmeye balamlardr. Rumlarn bu giriimi baarszlkla

sonulanmtr50. Daha sonraki yllarda Sultan IV. Mehmed dneminde de Rumlar,Ermenilerin Sultan Ahmed zamannda kanunsuz olarak hccet ele geirerek Habe cemaatininkendilerine ait olduunu syledikleri iddiasyla Ermenileri stanbula ikyet etmilerdir.Sultan IV. Mehmed, ahidnamelere gre gereinin yaplmasn emretmitir. Yaplan incelemedeHabe, Grc, Sryani ve Kptlerin Rum patrikliine tbi olduu, Ermenilerin mdahaleetmemesi konusunda karar verilmi ve bu hususta ferman karlmtr51. Yavuz SultanSelimin Ermenilere verdii ferman gz nnealnrsa bu kararn tartmal olduu ve kutsalyerlerdeki anlamazln kmaza sokulduu grlmektedir. Geri yaklak 150 yl sonra 1850tarihli fermanda Habe ve Kpt kiliselerinin Ermeni patrikliine bal olduu aka

belirtilmitir52. Fakat bu daproblemi zmeye yetmemitir.

44 BOA. Kamame Kilise Defteri (KKD.), No: 9, s. 60-6145 BOA. KKD 9, s. 6146Saint Sepulcre, Merkad- s, Kutsal Mezar Kilisesi, Kyame Kilisesi ve Kyamet Kilisesi olarak daadlandrlan kiliseyi, Yahudilerin, Hristiyanlar aalamak iin plk anlamna gelen Kamame tabirinikullanmlar ve galat- mehur olarak incelediimiz dnemde Osmanl Devleti kaytlarnda da Kamame Kilisesiolarak gemektedir.47 BOA. KKD 9, s. 42, 52, 6048 BOA. KKD 9, s. 8749 BOA. KKD 9, s. 60-6150 Yavuz. Ercan,Kuds Ermeni Patrikhanesi, Ankara 1988, s. 2051 BOA. KKD., s. 36-3752 Yavuz Ercan,Kuds Ermeni Patrikhanesi, Ankara, 1988, s. 24


15/27

339 Mustafa ZTRK


Osmanl Devleti, gerek Katoliklere gerekse Ortodokslara eitli zamanlarda o kadarok yetki ve ayrcalk tanmtr ki, kutsal yerler anlamazl patlak verdiinde, kimin, ne

kadar, ne nitelikte yetki ve ayrcala sahip bulunduunu hemen tespit etmek mmknolmamtr. Kutsal yerler sorunundan kan kk bir anlamazlk, giderek bym ve KrmSava gibi bir Avrupa savana dnmtr53.

Osmanl Devletinin tebaas konumundaki Rumlar ve Ermenilerin can ve malgvenlii, devlete cizye demeleri kouluyla gvence altna alnmtr54. Bu cemaatler,mabetlerindeki ibadetlerini, eitimlerini, hastaneler, yoksullar ve yallar iin bakm evlerikurmak suretiyle sosyal gvenliklerini, aralarndaki ihtilaflarda adaletin datlmas ilemlerinidini liderlerin nclnde kendi ilerinde halletmilerdir55. Osmanl Devleti tarafndantannan bu imtiyazlar her saltanat deiikliinde, cemaatlere verilen beratlarla yenilenmitir56.Devlet, gayrimslim tebaasnn ezilmesine ve bask grmesine hibir zaman msaade etmemi,fakat zaman zaman yerel yneticilerin uygunsuz davranlar olmu, durumdan haberdar olur

olmaz da gerekli uyarlar yapmtr.

Osmanl Devleti, snrlar iindeki cemaatlere adil bir ekilde davranmtr.Cemaatlerin birbirleriyle ve yerel idarecilerle olan anlamazlklarnda bir hakem rolstlenerek, huzurun salanmas iin gayret gstermitir. Bildirilen her ikyet dikkate alnarakya yerinde murafaa (halka ak mahkeme) yaplm ya da daha byk anlamazlk konularnda,durumun stanbula bildirilmesiyle gerekli emirler karlmtr. Anlamazlklarn sebebinitespit etmek ve zm bulmak iin heyetler oluturulmu ve olay yerinde incelemeleryaptrlmtr.

Devletin cemaatlere getirdii kstlama ise, yeni ibadethanelerin yaptrlmaskonusundadr. Osmanl hukukunda, bir yer bar yoluyla fethedilmise, oradaki kilise ve

benzeri ibadethaneler olduklar gibi braklmakla birlikte, yenisinin ina edilmesiyasaklanmtr. Ancak fetihten nce var olan ibadethanelerin tamirine izin verilmitir.Gayrimslimler, ibadethaneleri tamamen ykldnda, yandnda veya herhangi bir ekildetamire muhta hale geldiinde, yeniden yapabilme ya da onarma hakkna sahip olmakla

beraber, Osmanl hukukunda bunun iin nceden padiahtan izin almalar gerekmekteydi.Osmanl padiahlar eitli zamanlarda verdikleri fermanlarla gayrimslimlerinibadethanelerini tamir etmelerine izin vermilerdir. Ancak bir keif yaptrlarak tamirin gerekliolup olmad aratrlmaktayd. Tamir bittikten sonra da ibadethanelerinin aynen eskidenolduu ekilde tamir edilip, herhangi bir ilave yaplp yaplmad ikinci bir keifle tespitedilmekteydi

57. Zira yaplan tamirlerin aslna uygun olmas hususunda ok titiz davranlrd.

Osmanl Devletinin ynetimindeki Kudste, mevcut cemaatlerin her birinin, kendi

din ve cemaat hukukunu kurduklar ve merkezi hkmetin de btn cemaatleri himaye eden

531843 ylnda Hz. sann doduu yer olan Beytl-Lahimde asl olan ve zerinde bir takm Latince yazlarbulunan gm bir yldz birdenbire ortadan kaybolmutur. Ortodokslar bu yldzn alnmasn Katoliklereyklemilerdir. Osmanl hkmeti yeni bir gm yldz yaptrp koymay teklif etmise de bunu hem Katoliklerhem de Ortodokslar kabul etmemilerdir. Katoliklerle Ortodokslar arasndaki bu yldz anlamazl bylece srpgitmitir. 1848 ylndan sonra Louis Napolyonun, Fransa Cumhurbakan olur olmaz kurcalamaya balad ilksorun, bu yldz hikyesidir. Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, 2. Bask, Ankara 1999, s. 23154 BOA. KKD 9, s. 8555 T. Tankut Soykan, Osmanl mparatorluunda Gayrimslimler, stanbul 2000, s. 556 BOA. KKD 9, s. 44, 4957 T. Tankut Soykan, Osmanl mparatorluunda Gayrimslimler, s. 147-149


16/27



bir tavr iinde olduu grlmektedir. Cemaatlerin hepsine eit mesafede olmay baaranOsmanl ynetimi, bu cemaatlerin din taassuplarna kaplarak, birbirlerine kar uyguladklar

bask ve iddete frsat vermemi, adil davranarak bar salamaya almtr. Baka bir ifadeile, Osmanl Devletinin hkim olduu dier blge halklarnn siyas ve kltrel varlklarnkorumalar gibi, Filistin blgesindeki etnik ve din unsurlar da Osmanl hkimiyeti sayesindevarlklarn bugne kadar korumulardr.

V. Orta Douda Yaplan Bayndrlk Faaliyetleri

Osmanl Devleti iin btn vatan sathnn ayn olduunu yukarda belirtmitik. Bununtabi bir sonucu olarak, Anadolu ve Rumeliye yaplan yatrmlarn ayns Orta Dou lkelerinede yaplmtr. Osmanl Devletinin Orta Douya yapt btn yatrmlar ve bayndrlkfaaliyetlerini burada zikretmeye imkn yoktur. Ancak biz burada birka rnek verebiliriz.

Mesela 19. yzyln gelien yeni bir kurumu olan Belediyecilik hizmetleri 1865 ylndaKudste de kurulmutur. Arkasndan Nablusta da Belediye tekilat kurulmutur. Ancak

Nablus, belediyenin kurulduu yl olan 1868 tarihinde snrlar Cebel-i Nablus ve Belkablgesini kapsayacak ekilde geniletilmi olan Nablus Mutasarrflnn merkez ehri halinegetirilmitir. Bu dnemde Filistin'in en nemli liman kentlerinden biri haline gelen Yafada

belediye, 1872 ylnda kurulmutur. Yine bir liman kenti olarak Akkann yerini almakta olanHayfada, Nasra, Taberiye ve Safedde ise 1870 ylnda Kuds belediye meclisinde beMslman bir Yahudi ve bir Hristiyan yer almtr. Ayn ekilde, son belediye meclisi de altMslman, iki Hristiyan ve iki Yahudiden olumutur belediyeler, 1877 Vilayet BelediyeKanununun ilanndan sonra oluturulmutur58.

Eitim alannda da byk atlmlar yaplm, dnemin btn okullar Orta Douda daalmtr. Akka kazasnda 1870 ylnda 5 erkek mektebi ile 6 gayrimslim mektebi

bulunmaktayd59. Akkada dadise 1894 ylnda gndzl olarak almtr60. Ayn dnemdeKuds, Hayfa, Nasra, Safed ve Taberiyede muhtelif derecede okullar almtr61.

Filistin blgesinde ilk Postahanelerin 1869 ylnda kurulduu kabul edilmektedir. Ben-Ariehin tespitine gre 9 Eyll 1867 ylnda alm ve posta servisi haftada birden ikiyekarlmtr. Ksa bir sre sonra Kuds-Yafa yolu ose haline getirilmi ve arabayla geligidiler kolaylat iin de posta hizmetleri gelimitir62. Postalar gnlk olarak KudstenYafaya zel bir arabayla tanm ve oradan da deniz yoluyla gidecekleri yere ulatrlmtr.Kuds ve Gazze arasndaki posta ise, Gazzeden haftada iki defa Kudse Kudsten de ikignde bir Gazzeye almtr63.

Telgrafn salayaca hzl haberlemenin merkez idare iin pratik faydalarn grenOsmanl Devleti, bu hususta zel komisyonlar kurarak telgrafn devlet apna yaylmasnsalamaya almtr Filistin blgesinin telgraf ann iine alnmas ise 1864 ylnda,

58Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 2359Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 2960Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 3061Bu konuda geni bilgi iin Bkz. Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 29-3162Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 3363Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 33


17/27

341 Mustafa ZTRK


Beyruttan Msr snrndaki El-Arie doru uzatlmakta olan telgraf hattndan bir kolkarlarak Yafa zerinden Kudse balanmasyla gereklemitir. Daha sonra Yafadan

skenderiyeye bir hat ekilmitir. Yafa ve Kuds telgraf hatt sayesinde stanbul ve Avrupa ileirtibat salanmtr. 1873de nemli konumundan dolay Kudsn Beytl-Lahm kasabasnada telgraf hatt uzatlmasna karar verilmitir. 1896 ylnda Kudsten Mekkeye kadar hattnuzatlmas iin almalar balatlm, 1900de Filistin blgesindeki telgraf hatt, Salat-Kerek-Tufeyliye ve oradan da Mekkeye kadar uzatlmtr. 1901 ylnda telgraf hattnn Beytl-Lahmden Halilr-Rahman kazasna kadar gtrlmesiyle, Kudsn kazalar ile hzl iletiimbalants da tamamlanmtr64.

Osmanl Devleti, karayolu yapmnda olduu gibi demiryolu yapmnda da Filistinblgesini zellikle de Kuds n planda tutmutur. 1892 ylnda inas tamamlanan Kuds-Yafa demiryolu, Suriye blgesinin ilk demiryolu hattdr.1888 ylnda Jozef (Yosef) Navonaimtiyazla verilmise de o bunda baarl olamamt. 31 Mart 1890 tarihinde Fransz

sermayesiyle inasna balanlan 87 kilometre uzunluundaki Kuds-Yafa demiryolu hatt, ikibuuk ylda tamamlanm ve 26 Eyll 1892 tarihinde grkemli bir resm trenle ulamaalmtr.

Ancak Kuds-Yafa demiryolu, uzun sre dier blgelerle balants olmayan bir hatolarak kalmtr. Kuds Hicaz demiryoluna balama projesi, I. Dnya Sava srasndagerekletirilmitir. Cemal Paann maiyetinde grev yapan Meissner Paa, alt ay gibi ksa

bir srede Afule-Nablus hattn Mesudiyeden kan bir uzant ile Ramle istasyonundanKudse balamtr. 1915 ylnn Nisan aynda tamamlanan bu hat Ramleden sonra devamettirilerek Tel-eria zerinden Birs-Sebaya ve oradan da snra ulatrlmtr. ByleceFilistin blgesinin demiryolu a, 1916 ylnn banda tamamlanmtr65.

1862 ylnda 112 km.lik Beyrut-am demiryolu inasna baland ve 1895 ylndatamamland. Telgraf hatt dademiryolu hatt boyunca uzanyordu66. Ayn yl Beyrut HamidiyeHastahanesi, Kadn Hastahanesi ve Guraba Hastahaneleri hizmete girdi67. 1877de BeyruttaKz ve Erkek Rtiye Mektepleri, 1891de Hamidiye Ticaret ve Sanayi Okulu ve 1911dePolis Okulu ve1914te de Tp Fakltesi ald68.

Keza Msrda da ayn gelimeler grlmektedir. Bu dnemde Msrda byk birbayndrlk ve sanayileme faaliyeti grlmektedir. Mesela, smail Paa dneminde kazlansulama kanallarnn uzunluu 13.500 km idi. Ayrca Nil ve sulama kanallarnn pek ou deniztatlarnn seyrine elverili idi ve lkede 5.647 km. uzunluunda bir telgraf a vard. Tellerinuzunluu ise 11.200 km. idi. lk demiryolu 1853 gibi erken bir tarihte almtr ki 1858deKahireden hem skenderiyeye hem de Sveye ulaan bir demiryolu a vard69. 1877dedemiryolu uzunluu 1.519 km. idi.

64Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 3465Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 35-3866 Krat elik, Osmanl Hakimiyetinde Beyrut (1839-1918), (Frat niversitesi Sosyal Bilimler EnstitsBaslmam Doktora Tezi), Elaz 2010, s. 234 vd.67Krat elik,Osmanl Hakimiyetinde Beyrut (1839-1918), s. 8068Osmanl Hakimiyetinde Beyrut (1839-1918), s. 115-13769Sevda zkayazer, Osmanl daresinde Msr (1839-1882),Frat niversitesi Baslmam Doktora Tezi, Elaz2007, s. 43


18/27



Msrda sanayileme de erken denecek bir dnemde balamtr. 1828egelindiinde 30 adet pamuk dokuma ve eirme fabrikas vard ve 1830larda fabrikalarda yllk

pamuk iplii retimi yaklak 2500 ton ve kuma retimi 1.000.000 metre idi. Bunun dndamodern yn ve keten fabrikalar ald. eker retimi ise ylda 1.000 tonun zerine kt.Bundan baka cam, kat, deri, slfirik asit ve dier kimyasallarla ilgili fabrikalar ald. Yine1830lu yllarda skenderiyede 17 sava gemisi ve 5 buharl gemi bulunmaktayd70.

Buraya kadar anlatlanlardan Osmanl Devletinin mmeyyiz vasfn u balklaraltnda toplayabiliriz:

1. Osmanl Devleti nezdinde, idaresi altndaki her kar toprak vatandr, birinindierinden fark yoktur. Bu geleneksel devlet anlaynn srr, Osmanl diplomatikasndakullanlan Mahrsa veya Mahmiye tabirlerinde gizlidir. Korunmu, himaye edilmimanasnda olan bu terimler, Osmanl hakimiyetine dahil olan her kar toprak iin

kullanlmaktayd. Btn ehirler Mahrsa veya Mahmiye sfatlar tavsif edilirdi.Konstantiniyye-i Mahrsa, Mahmiye-i Edirne, Mahmiye-i Brusa, Mahrsa-i skb, Mahrsa-iBadat gibi. Baz ehirlerin kendine has sfatlar vard. Mekke; Mkerreme, Medine;Mnevvere, am ve Kuds; erf, Halep; ehb idi. Bu ehirlerin dndaki btn ehirlerMahrsa veya Mahmiye ile birlikte zikredilirdi.

Bu itibarla Bursa ile Basrann, Trabzon ile Trablusgarbn, Krm ile Habein, Yanyaile Yemenin hibir fark veya birbirlerine stnl yoktu, btn sath - vatan tek vatan, halkAllahn emaneti olarak kabul edilmitir. Trk devlet geleneinde vatan topraklarnda, anavatan ve smrge anlay ve ayrm yoktur, btn topraklar ve zerinde yaayan halk ayndeerdedir. Eyaletlerin merkez adna smrlmesi keyfiyeti asla yoktur.

2. Bu geni topraklarda yaayan herkes, her din, cins, rk ve mezhepten btn insanlar,

Sultana Allahn birer emanetiydi, devlet onlarn can, mal, rz ve namus gvenliindensorumluydu. Herkes, siyasallamad mddete, din ve kltrn yaamada tamamen hrd.

3. Devletin kaynaklar ile halktan birinin teki zerinde tahakkm kurmasna,zenginlemesine, asla frsat verilmezdi.

4. ktisad politikasnn temeli de halkn karnnn doyurulmas, refahnn salanmas,gelenein srdrlmesi ve hazinenin daima dolu olmasna zen gsterilmesiydi.

5. Adalet kavram, Osmanl Devleti iin son derecede nemliydi ve ondan hibirzaman taviz vermemitir. Klasik Dou Adalet Dairesine gre; devlet ordusuz, ordu, parasz,

para halksz ve halk da adaletsiz olamazd.

VII. Avrupa Devletlerinin Mdahalesi18. yzyln sonlarnda ngilterede balayp, 19. yzyln ilk eyreinde hatta

Napolyon savalarnda kta Avrupasna geen Sanayi nklab, tarihi daha gerilere gidensmrgecilik hareketlerini hem hzlandrd, hem de geniletti. 19. yzylda, dnyadaAvrupann gitmedii, ulamad ok az yer kalmt. Avrupann artan refah seviyesininkorunmas, sanayinin korunmas ve devamna balyd. Bu muazzam sanayinin devam da esasa dayanyordu. Bunlar;

a. Hammadde kaynaklarna ulamak ve elinde tutmak,

70Msr Slnmesi 1871, (Yayna Hazrlayanlar: Mustafa ztrk-Sevda zkaya zer), Elaz 2007, s. 16


19/27

343 Mustafa ZTRK


b. Mamul maddeleri satabilecek pazarlar elde etmek ve

c. Hammadde kaynaklarna ve pazarlara giden yollarn emniyetini salamakt. nk

sanayinin btn hammaddesinin srekli olarak kendi corafyasndan temin etmesi mmkndeildi. Ayn ekilde mamul maddelerin hepsinin de i piyasada tketilmesi mmkn olmadgibi, ekonomik de deildi. Her iki halde de sanayileme, kendi corafyasnn dnda bakacorafyalara muhtat. te sanayilemenin neticesinde hzlanan ve genileyen smrgeciliinesas budur. Bylece 19. yzyln en belirgin zellii olansmrgecilikbalam oluyordu71.

Smrgecilik,bir devletin egemenliini baka topraklar ve halklar zerinde kurmas yada geniletmesidir. Smrgecilie ok yakn bir szck olan emperyalizm ise, zellikleAvrupann byk devletlerinin 19. yzyln ikinci yarsnda teki ktalar zerindegenilemelerine verilen addr. Bugnk tanmlan ile, Avrupada kuvvet politikasnn,devletleraras srtme ve ekonomik rekabetin denizar blgelere yaylmasdr. Avrupadevletlerinin smrgeler kurmak yoluylagenilemelerinin 19. yzyln bir olgusu olmad, 15.

yzyldan beri Avrupa tarihinin bir nemli zellii olduu belirtilmiti. Ancak emperyalizmszc 19. yzyln ikinci yarsnda kullanlmaya baland ve 1870 sonras dnemiemperyalizm a olarak adlandrld. Her eyden nce unu belirtmek gerekir ki, smrgecilikher ne kadar uzun bir gemie sahipse de, Avrupann 19. yzylda endstri devrimi sonucukarlat ekonomik ve toplumsal sorunlara zm getiren yntem olarak yenidir. Ayrcazellikle Alman ve talyan ulusal birliklerinin kurulmasndan sonra smrgecilik eskiyzyllara oranla byk bir hz kazanmtr. Bu yara ngiltere, Fransa ve Hollandannyannda Almanya, talya, Rusya, ABD ve Japonyada katlmlardr. Dolaysyla emperyalizm,smrgecilikten hem nitelik hem de nicelik bakmndan farkldr72.

Avrupa pazarlarnn doymasyla, reticiler, denizar blgelerde ak pazarlar aradlarve yneticileri bu ynde bask altnda tuttular. Bu sralarda Asya ve Afrika bu amaca hizmetedecekdurumdayd. Ayrca, yatrmc irketlerin rahat alabilmesi iin smrge alanlarnngvenlik altna alnmas gerekiyordu. Bunun da en gvenilir yolu, smrgelerin dorudandoruya denetim altna alnmas gerekiyordu. Bylece, ekonomik bakmdan yaylma, aynzamanda siyasal yaylmay da gerektiriyordu. Emperyalizmin yaylmasnn ekonomikunsurlarn arasnda yeni gmrk duvarlar ve merkantilist doktrini de koymak gerekir. 19.yzyln ikinci yarsnda ekonomik depresyonun etkisiyle 1879da Almanya ve 1892deFransa, lke ve smrgelerinde ithalat gmrn ykselttiler. Bunu giderek teki Avrupadevletleri izledi. Bylece, Avrupa devletleri arasnda ykselen gmrk duvarlar, ticaretinsmrgelere yaplmasn zorlayarak, denizar yaylmay hzlandrd. Ayrca yeni merkantilistdoktrin, endstri anda hibir devletin uzun sre kendi kendine yeterli kalamayacan ve bunedenle de her devletin gmrk duvarlaryla koruyaca bir smrge imparatorluuna sahipolmas gereini retiyordu73.

Avrupann smrgecilik ve emperyalist yaylmasn kolaylatran yeni aralaraihtiyac vard. Bu aralar, yukarda zikredildii gibi, ayn dnemde ortaya kan Franszhtilalinin getirdii yeni fikir akmlaryla saland ki, bu da milliyetilik ve liberalizm idi.Fransz htilali, zannedildii gibi, ilk defa milliyetilii kefetmi deildir. Fransz htilali,klasik dnemin diplomasi aralarna (askeri g, iktisad g veya imtiyazlar, rehin usul vesiyas evlilikler) tam da smrgecilik ve emperyalizm ana yakryeni bir unsur kefetmive bunu dnya siyas tarihine mal etmitir. Milliyetilik, yeni diplomasi arac olarak

71Mustafa ztrk, Tarih Felsefesi,Elaz 1999, s. 117-11872 Oral Sander, Siyas Tarih lk alardan 1918e, 12. Bask, mge yaynlar, Ankara 2003, s. 225-22673 Sander, Siyas Tarih, s. 226-227


20/27



smrgecilik ile paralel gelimitir. Dnyada hibir ulus, etnik ve din bakmdan mtecanisdeildir. Bu itibarla, smrgeci devletler, yeni dnemde hedef lke zerindeki siyas ve

iktisad emellerinin tahakkuku iin etnik ve din unsurlarn tahrik, tevik edilmesi vesahiplenilmesi politikasn benimsediler. Aksi halde hedef lkedeki farkl etnik unsurlarolmasayd, onlar tahrik ve tevik edilmeselerdi, sadece asker gle oralarda tutunmakmmkn olmayabilirdi. Baka bir deyile smrgeciliin yaylmasnda milliyetilik kltrelzemini oluturmutur74.

Smrgeciliin hzland bu dnemde Avrupa devletlerinin Osmanl Devletiningney eyaletleriyle ilgisi de artt. Akdeniz dengesinin korunmas iin genelde Osmanlcorafyas birinci derecede nemliydi. Bunun iin ngiltere ile rekabet iinde olan Fransa ilkdefa 1798de Msr igal etti ve bylece Msr uluslar aras bir konu haline geldi.Hatrlanaca gibi, 1798de Napolyon, ngilterenin smrgelere giden yollarn ele geirmekve bylece ngiltere ile smrgelerinin ban kesmek, bylece ngiltereyi adalarnahapsetmek iin skenderiyeye asker karm ve 1800 ylna kadar Msr igal etmiti.

ngiltere, bu tehlikeyi bildiinden, kendi menfaatleri iin Osmanl Devletinin yannda yeralm ve Osmanl-ngiliz ortak donanmas Napolyonu Msrda karmt. nk Msr DouAkdenizde iktisad ve stratejik bakmdan ok nemli bir mevkide olan bir Osmanl eyaletiydi.Smrgecilik anda Hindistana giden yollarn kavanda olmas, bu nemini daha daarttryordu. Ayn zamanda Msr, coraf konumu itibariyle Kzldeniz, Suriye ve Filistin,gneyde de Sudan zerinde etkili bir konumdayd. Ayrca bizzat Msrn zenginlikleri de gzard edilemeyecek kadar nemliydi. Nfusu itibariyle de Avrupa devletleri iin nemli bir

pazard. Yani btn Arap lkelerinin smrge haline getirilmesi iin Msr ok nemli bir st.Dolaysyla Batnn Arap lkelerine girii Msrdan balamtr.

kinci defa Msrn uluslar aras bir mesele haline gelmesi, Msr Valisi Mehmet AliPaann 1831-1840 tarihleri arasndaki isyandr. Msrda muhtar bir idare kurmak amacyla

isyan eden Mehmet Paa, ksa srede Osmanl ordularn arka arkaya yenerek btn Suriye veFilistini alarak, Ktahyaya kadar ilerlemiti.

Avrupa devletlerinin isyana bak, balangta Osmanl Devletinin bir i meselesinebaklar tarzndayd. Fakat ne zaman ki, Osmanl Devleti, valisine kar Rusya ile Hnkrskelesi Antlamasn yapt, o zaman meseleye btn Avrupa devletleri mdahil oldular.

ngiltere, Douda bir mstemleke imparatorluu kurduu gnden beri Osmanlmparatorluunun toprak tamlna taraftar bir siyaset gtmeye balamt. nk Osmanlmparatorluu artk istilac bir siyaset izlemeyecek duruma gelmiti. Bundan baka buimparatorluk Rusyann Akdenize inmesine ve ngiliz mparatorluunun smrge yollarntehlikeye drmesine de engel oluyordu.

ngiliz hkmeti, Mehmet Ali Paann isyannda, ilkin Osmanl mparatorluununtoprak tamlna kar tecavz gibi bir karakter grmedi. Fakat isyann gelimesi, brahimPaann Suriyeden sonra Konyaya kadar uzanmas, Londra kabinesinde kukularuyandrmaya balad. Mehmet Alinin Msrda bamsz bir hkmet kurmas, ngilizlerinKzldeniz vastasyla yapmakta olduklar ticaretin sonu olacakt. Zaten Msr Paas Kahiredevali olduu gnden beri ticarette tekel sistemini kabul etmi bulunuyordu. Bu hareketi onundzenli ve byk apta bir ticaret politikas kurmak hususundaki niyetlerini belirtiyordu.Bundan baka Mehmet Alinin Msra yerlemesi Dicle, Frat ve Basra yolunu kendisinekazandracakt. ngiliz menfaatleri iin Msr isyannda doan bu tehlikelere ramen, ngiliz

74M. ztrk, Tarih Felsefesi, s. 121-122


21/27

345 Mustafa ZTRK


hkmeti bir mdahale srasnn henz gelmediini sanmak ve olaylar gz nndebulundurmakla iktifa etmekte idi

75.

ngiltere, Douda bir mstemleke imparatorluu kurduu gnden beri Osmanlmparatorluunun toprak tamlna taraftar bir siyaset gtmeye balamt. nk Osmanlmparatorluu artk istilac bir siyaset izlemeyecek duruma gelmiti. Bundan baka buimparatorluk Rusyann Akdenize inmesine ve ngiliz mparatorluunun smrge yollarntehlikeye drmesine de engel oluyordu.

ngiliz hkmeti, Mehmet Ali Paann isyannda, ilkin Osmanl mparatorluununtoprak tamlna kar tecavz gibi bir karakter grmedi. Fakat isyann gelimesi, brahimPaann Suriyeden sonra Konyaya kadar uzanmas, Londra kabinesinde kukularuyandrmaya balad. Mehmet Alinin Msrda bamsz bir hkmet kurmas, ngilizlerinKzldeniz vastasyla yapmakta olduklar ticaretin sonu olacakt. Zaten Msr Paas Kahiredevali olduu gnden beri ticarette tekel sistemini kabul etmi bulunuyordu. Bu ha reketi onun

dzenli ve byk apta bir ticaret politikas kurmak hususundaki niyetlerini belirtiyordu.Bundan baka Mehmet Alinin Msra yerlemesi Dicle, Frat ve Basra yolunu kendisinekazandracakt. ngiliz menfaatleri iin Msr isyannda doan bu tehlikelere ramen, ngilizhkmeti bir mdahale srasnn henz gelmediini sanmak ve olaylar gz nndebulundurmakla iktifa etmekte idi

76.

Fransa, teden beri Akdeniz problemlerine kar daima byk bir ilgi gstermekti idi.Mehmet Ali isyan balamadan bir yl nce, Fransada 1830 ihtilali olmu, X. arln yerineLouis Philippe gemiti ve ayn yl bir Osmanl topra olan Cezayir igal edilmiti. Fransa,aka Mehmet Aliden taraf olduunu belirtmeye balad. Fransa halk, Yunan isyannkahramanlar iin gstermi olduu hayranl Mehmet Ali Paa iin de gstermeye, zaferlerinialklamaya koyuldu. nk Napolyonun igalinden beri Msr, Fransaya yabanc birmemleket deildi. Zira Mehmet Ali, ordu ve donanmasnn kurulmasnda Fransz subay veteknisyenlerinden faydalanarak kurmutu. Mehmet Ali Paa, ayn zamanda Akdenizdekingiliz ihtiraslarn Fransa ile snrlandrmak istiyordu. Franszlar, Msrn padiahn elindeolmasndansa, Mehmet Ali Paann elinde kalmasn her bakmdan karlarna daha elveriligryorlard77.

Rusya, Byk Petronun Azak denizini Rusyaya kazandrd gnden beri Ruspolitikasnn balca hedefi, Karadenizi Rus gl yapmak, stanbulu ve Boazlar Rusyayakazandrmak ve bylece Akdenize varmakt. Rus arlar, bu hedeflerine varmak iin, iinde

bulunduklar durumun yaratt imkn ve artlara gre metot kullanmtr. Birinci metot,Osmanl devletine harp yaparak kendilerini stanbuldan ve Akdenizden ayran engelleriortadan kaldrmak; ikinci metot, Osmanl mparatorluunda menfaati olan devletlerden,Avusturya, Fransa ve ngiltere ile frsat ktka Osmanl topraklarn paylamak; nc

metot, Osmanl devletini himayesi altna almakt.Ruslar, Kk Kaynarca muahedesine koyduklar bir madde ile Osmanl

mparatorluundaki Ortodokslarn himayesini salamak yolunda kendilerine bir haktanttrmlard. Edirne artlamasyla da bu haklarn tekrar tanttktan baka, ticaret gemileri

75 E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi V, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1970, s. 13376 E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi V, s. 13377 E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi V, s. 132, Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyas Tarihi (1789-1914), Trk TarihKurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 200-201


22/27



iin Boazlardan geit hakkn elde etmilerdi. Mehmet Ali Paann isyan, RuslaraOsmanlmparatorluunda yeni imtiyazlar koparmak iin gzel bir frsatt.

Grld gibi, dnemin smrgeci devletleri, Osmanl topraklarna mdahaleyiMsrdan balatmlardr. Bir bakma Osmanl Devletinin gney eyaletleri, Avrupa devletleriile Rusya arasnda bir rekabet alan haline gelmitir. ngiltere, Rusyann gneye inmesini veFransann Msr zerinde nfuz sahibi olmasn engellemek iin; Rusya ise, yan banda yenive gl yeni bir ynetimin varln gney siyaseti iin mahzurlu grdnden OsmanlDevletinin toprak btnlne taraftar olmulardr. Fransa ise, Mehmet Ali Paa vastasyla,Msr himayesine almak politikasn izlemitir. ngiltere ve Rusyann Osmanl Devletinintoprak btnlne taraftar olmalar tamamen kendi menfaatlerinin bir gereidir. kinci olarak,devletlerden hibiri dierinin blgede tek bana bir stnlk kurmasna raz deildi. Bu,yukarda bahsettiimiz Akdeniz dengesinin hassasiyetinin bir neticesidir. Yani st dzeydeAkdeniz dengesinin korunmas endiesi vardr. Devletlerin bu endiesi, Krm Savandagrlecei gibi, ngiltere ve Fransay, Rusya ile Osmanl Devletinin yannda savaa

srkleyecektir.

Avrupa devletlerinin blgedeki Osmanl topraklarna ikinci mdahalesi de 1861ylnda meydana gelen Lbnan buhrandr. Bilindii gibi, Fransa kendisini Katoliklerin, Rusyada Ortodokslarn hmisi olarak ilan etmilerdi. Lbnandaki mezhep ekimelerine taraf olanAvrupa devletleri, tpk Msr Meselesinde olduu gibi, blgeye rakiplerinin tek bana h kimolmasn istemiyorlard. Bunun iin Islahat Fermanna dayanarak Osmanl hkmetinden

blgede slahat yaplmasn istiyorlard. Sonunda Lbnanda din ve mezhep esasna dayal birdzen kuruldu ve bugne kadar sren mezhep kavgalarnn temelleri atlm oldu.

Nihayet emperyalizm ann balad 1870lerden sonra, Osmanl Devletininyklacan mukadder gren ngiltere, Osmanl Devletinin toprak btnlne taraftar olangeleneksel politikasndan vazgeerek, fiilen devletin dalma srecine katlacak ve 1882deMsr ve Tunusu igal edecektir. 1830da Fransa zaten Cezayire yerlemiti.

Osmanl Devletinin tasfiyesi amacn gden I. Dnya Sava ile Arap lkeleringiltere ve Fransa arasnda paylalmtr. Balangta ngiltere, Iraka, Fransa da Suriyeyeyerlemiken, aralarnda vardklar antlama gerei ngiltere Msra ilave olarak Filistin veSuriyeye yerleti. Bir mddet sonra da Suriye ve Lbnan Fransaya brakt.

Avrupa devletlerinin blgeye mdahalesi ile bin yldan beri Trk idaresinin enginhogrsnn bir sonucu olarak sregelen bar ve istikrar devri sona ermi, son olarakOsmanl Devletinin blgede kurduu ve uzun sre baaryla yrtt kurulu dzen yklm,

byk glerin menfaat alan halen blgede, bugne kadar sren igal ve savalarn temeliatlm oldu.

SonuOsmanl Devletinin Arap lkelerinde drt yzyl sren hkimiyeti, her eyden nce

blgenin uzun sre d istilalardan korunmasn salamtr. 16. yzyln balarnda spanya vePortekiz donanmalar deni ar smrge imparatorluklar kurmu, merkez devletlerininhakimiyetlerini, dil, din ve kltrlerini yeni igal ettikleri blgelere gtrmlerdi. Buderecede gl donanmalar karsnda Fas, Tunus ve Cezyirin varln korumas mmkndeildi. Kuzey Afrika beylikleri varlklarn, ancak dnemin en gl devleti olan Osmanlhkimiyetine girmekle koruyabildiler. Habe, Yemen, Hicaz da ayn ekilde Portekizlilerekar Osmanl hakimiyetini tanmakla varlklarn korudular.


23/27

347 Mustafa ZTRK


zellikle iktisad bakmdan pek de krl olmayan slyneli vilayetlerin OsmanlDevleti tarafndan uzun zaman korunmasnn sebebi nedir? Bu sorunun cevabn Trk Devlet

geleneinde aramak gerekir. slam ncesi Trk devlet gelenei cihan-ml hkimiyettelkkisi, Gne bayrak, gk kubbe adr ifadesiyle mana bulmutur. slamiyetinkabulnden sonra da hakimiyetindeki btn teba vediatullah (Allahn emaneti) olarakkabul edilmitir.

te bu geleneksel devlet anlaynn srr, yukarda da deinildii gibi, Osmanldiplomatikasnda kullanlan Mahrsa veya Mahmiye tabirlerinde gizlidir. Korunmu,himaye edilmi manasnda olan bu terimler, Osmanl hakimiyetine dahil olan her kar toprakiin kullanlmaktayd. Btn ehirler Mahrsa veya Mahmiye sfatlar tavsif edilirdi.Konstantiniyye-i Mahrsa, Mahmiye-i Edirne, Mahmiye-i Brusa, Mahrsa-i skb, Mahrsa-iBadat gibi. Baz ehirlerin kendine has sfatlar vard. Mekke; Mkerreme, Medine;Mnevvere, am ve Kuds; erf, Halep; ehb idi. Bu ehirlerin dndaki btn ehirlerMahrsa veya Mahmiye ile birlikte zikredilirdi.

Bu itibarla Bursa ile Basrann, Trabzon ile Trablusgarbn, Krm ile Habein, Yanyaile Yemenin hibir fark veya birbirlerine stnl yoktu, btn sath - vatan tek vatan, halkAllahn emaneti olarak kabul edilmitir. Bu itibarla Trk devlet geleneinde vatantopraklarnda, ana vatan ve smrge anlay ve ayrm yoktur, btn topraklar ve zerindeyaayan halk ayn deerdedir. Eyaletlerin merkez adna smrlmesi keyfiyeti asla yoktur.

Ama Avrupa devletlerine bakldnda, bunun tam tersi bir anlay vardr. Avrupadevlet anlaynda ana vatan (homeland) ve koloni ayrm esastr. Bu yzden Avrupadevletlerinin smrgeleri, tarih boyunca merkez adna smrlmtr. 16. yzyldan

balayarak Gney Amerika, Afrika, Hindistan ve Pasifiki smrgeletiren Avrupa devletleri,burann yer alt ve yer st zenginlerini smrmenin yannda, halkn da kleletirerekAvrupann imarnda kullanmlardr.

Avrupa smrgecilii sadece madd alana mnhasr kalmam, dil, din ve kltralanna da yaylmtr. Bilindii gibi, keif seferlerine kacak olan spanyol, Portekiz, ngilizveya Fransz korsanlar, krallarndan baz garantiler vererek imtiyaz alyorlard. Bunlar;kefedip igal ettikleri yerleri, merkez hkmete balamak, kilisesini gtrmek ve tabi kidilini yaymak ve akla gelmeyecek katliamlar yaparak elde ettikleri ganimetleri anlamaorannda merkeze gndermekti. Bylece Avrupa, sadece kefedilen yerleri smrmeklekalmam, ayn zamanda ana ktasnn ok zerindebir alana yaylmtr. Avrupa dil, din vekltr, tarih ve coraf bakmdan hibir ilgisi olmayan blgeler yaylmtr. Bugn btngney Amerikada spanyolca ve Portekizce konuulmaktadr ki, burada spanyolca konuanhalk, spanyann nfusundan fazladr. ngilizce iin de ayn eyi sylemek mmkndr.Hindistan, Pakistan ve baz Afrika lkelerinde ngilizce konuulmaktadr. Franszca da Fransa

dnda ok konuulan bir dildir ve baz Arap lkelerinin resm dilidir. Ayn ekildesmrgecilik yoluyla Hristiyanlk ve mezhepleri sz konusu blgelere yaylmtr. ngilizsmrgelerinde Protestanlk; Fransz, spanyol ve Portekiz smrgelerinde de Katoliklikyerlemitir.

Smrgeciliin tarifi ve uygulamas budur. Bu ynyle baklrsa, Osmanl Devletinin Arap lkelerinde smrgeci olduunu sylemek mmkn deildir. nk mr rejimindndaki vilayetlerden sadece Msrdan hazine ve asker alnm, dier vilayetlerden oksnrl miktarda ake ve asker alnabilmitir. Ama Osmanl Devleti hkim olduu blgelereyzyllarca an gereklerine gre her trl hizmet gtrd gibi, d istilalara kar


24/27



korunmutur. Byk kayplara mal olan Yemenin savunulmasn ancak yukarda zikrettiimizdevlet anlay ve gururu ile izah edebiliriz.

Osmanl hkimiyetinde uzun yllar kalan Arap lkelerinden Anadoluya akan servetniteliinde bir zenginlik olmamtr. Osmanl Devletinin savat cephelere, hkim olduu

blgelerden zorla srklenerek (veya ngiliz ve Franszlarn yapt gibi) kandrarak askergetirtilmemitir. Osmanl vilayetlerinden orduya asker gnderen vilayetler vardr, bunun usulve kanunu bellidir. Osmanl ordusuna katlan bu askerler, angarya tarznda deil, tasarrufettikleri mr bir kaynak karlnda askere giderlerdi.

Smrgeciliin ikinci boyutu, dil ve kltrdr. Osmanl idaresinin, blgenin dil, kltrve geleneklerine mdahale etmediini, tam tersine koruduunu belirtmitik. Onun iindir ki,Osmanl Devletinin idaresinde yzylca kalan Arap lkelerinde Trke yaygnlamamtr.Bugn blgede Trke bilenler, ya oradaki Trk aznldr veya devlet ynetiminde grevalm snrl baz ailelerdir. Yllarca birlikte yaamann sonucu olarak, Trkeden Arapaya,

Arapadan Trkeye pek ok kelime ve deyim girmitir ki, bu da tabidir. Bunun dndaTrke, ngilizce ve Franszca kadar konuulmamaktadr ve hibir devletin resm dili halinegelmemitir. Trke eitim veren resm kolej ve niversiteler de yoktur.

Yukarda deindiimiz gibi, Trk devlet geleneinin bir sonucu olarak, Osmanlhkimiyet dairesine giren btn topraklar ve halk, ayn derecededir ve aralarnda hibir farkyoktur. Bu yzden 1876 ylnda alan Birinci Merutiyet Meclisine, lkenin her tarafndanmebus seilmi ve Meclis-i Mebusnda grev yapmlardr. 1920 ylna kadar yaplan eitliseimlerle bu gelenek devam etmitir. Anadolu ve Rumeli vilayetleri gibi, Sana, Hudeyde,Mekke-i Mkerreme, Medine-i Mnevvere, am- erif, Kuds- erif, Msr, Beyrut, Hama,Hums, Halep, Badat, Sleymaniye, ehr-i Zor ve Kerkk vd. mebuslar, Osmanl Meclisindegrev yapmlardr.

Oysa Avrupa smrgeciliinde byle bir rnee rastlamak mmkn deildir. ngilizAvam Kamarasnda, Hintli, Pakistanl, Rodezyal veya Yeni Zelandal; keza FranszParlamentosunda Cezayirli, Senegalli, Ginelibir parlamenter olabilecei hayal bile edilemezdi.Bu husus, bugn dahi en tarafsz en hamiyetli Avrupal bilim adamlar tarafndan dile bilegetirilmemitir.

Ama Trk medeniyetinde, Batnn anlamad ve hibir zaman da anlayamayacaklarbir tarzda, devletin hkimiyetindeki her yerden, her halktan mebuslar seilmi ve uzun yllarTrk Parlamentosunda grev yapmlardr. Bu, Trk medeniyetinin gzden karlmamasgereken abidev bir zellii olup, Osmanl Devletinin Arap lkelerini smrmediinin, tamtersine Anadoludan hibir ekilde ayrtetmeden varl pahasna koruduunun en barizdelilidir.

Bibliyografya

I: Ariv Kaynaklar

BOA, A.MKT. MHM., 40/53, (02. S. 1268)

BOA.,A. MKT. NZD., 207/74, (06/Ca/1273).

BOA., . MVL., 24238, (22 Temmuz 1282).

BOA.,A. MKT. MHM., 443/82, (14/L/1289). 1871


25/27

349 Mustafa ZTRK


BOA. Kamame Kilise Defteri (KKD.), No: 9

II. Tetkik Eserler

Ahmet Aksn, 19. Yzylda Harput, Elaz 1999

Ahmet Gndz; Osmanl daresinde Musul (1523-1639), Frat niversitesi Orta DouAratrmalar Yay. Elaz 2003,

Ahmet Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi VI, YKY., stanbul 1999

Amy Singer,Kadlar, Kullar, Kudsl Kyller, (ev. Sema Bulutsuz), stanbul 1996

Andre Raymond, Yenierilerin Kahiresi, Abdurrahman Kethda Zamannda BirOsmanl Kentinin Ykselii, (ev. Alp Tmertekin), stanbul 1998

Carter V. Findley, The Evolution of the System of Provincial Administration asViewed from the Center, Palestine in the Late Ottoman Period, (Ed. David Kushner),Jerusalem 1986

Cell Tevfik Karasapan,Filistin ve arkul- rdn1,stanbul 1942

Dror Zeevi,Kuds:17. Yzylda Bir Osmanl Sancanda Toplum ve Ekonomi , (ev.Serpil alayan), stanbul 2000

E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi V, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1970

E.Z. Karal, Osmanl Tarihi VI, Islahat Ferman Devri(1856-1861), TTK, Ankara 2000

Enver akar,XVI. Yzylda Haleb Sanca (1516-1566),Frat niversitesi Orta DouAratrmalar Merkezi Yay., Elaz 2003, s. 23-27

Enver akar; Kanuni Sultan Sleyman Kanun-nmesine Gre 1522 Ylnda Osmanl

mparatorluunun dar Taksimat, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XII/1, (Ocak2002), Elaz 2002, s. 261-282

Enver akar; XVI. Yzylda am Beylerbeyiliinin dar Taksimat, Fratniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XIII/1,(Ocak 2003), Elaz, 2003, s. 351-374

Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyas Tarihi (1789-1914),Trk Tarih Kurumu Basmevi,Ankara 1997

Halil Cin, Filistin Topraklarnn Osmanl Dnemindeki Hukuk Stats ve YahudilereKar Alnan Tedbirler, Seluk niversitesi Hukuk Fakltesi DergisiII/2, (Prof. Dr. CokunOKa Armaan), Ocak-Haziran 1989 Konya

Halil nalck, Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler, Osmanl mparatorluuToplum ve Ekonomi, 2. Bask, stanbul 1996, s. 375-383.

Halil Sahilliolu, Osmanl Dneminde Irakn dar Taksimat, (Arapadan eviren:Mustafa ztrk)Belleten LIV/211, (Aralk 1990) Ankara 1991, s. 1233-1257

Il Ik Bostanc; 19. Yzylda Filistin (dar ve Sosyo-Ekonomik Vaziyet), (Fratniversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi), Elaz2005

lber Ortayl,mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 2002


26/27



Jean Sellier, Atlas de Los Peublos de Africa, (spanyolcaya eviren: Albert RocaAlvarez, Barcelona 2005. Bu eserin orijinali Franszcadr.Atlas des Peubles dAfrique, Paris

2003Kramers, Mehmet Ali Hanedan Devri ve stiklal (XIX. Asrdan tibaren), MEB. A,

c. 8

Krat elik, Osmanl Hakimiyetinde Beyrut (1839-1918),(Frat niversitesi SosyalBilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi), Elaz 2010,

M. Lutfullah Karaman, Filistin, TDV. A., c. 13, stanbul 1996

Metin Kunt, Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi,stanbul 1978

Msr Slnmesi 1871, (Yayna Hazrlayanlar: Mustafa ztrk-Sevda zkaya zer),Elaz 2007,

Muhammed sa Salihi; Araziyi Elviyetin (Safed, Nablus, Gazze ve Kazayir-Ramle)Hasbe Defterin Rakam 312, Tarihuhu 964 h.-1556 m., Amman 1999

Muhammet Kutluolu, The Egyptian Question (1831-1841), The Expansionist Policyof Mehmet Ali Paa in Syria and Asia Minor and The Reaction of The Sublime Porte, stanbul1998

Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps,Ankara 1997

Mustafa ztrk, Osmanl Mr Rejimi ile Misk- Millnin Mnasebeti,Genelkurmay ATESEBeinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, (stanbul, Ekim 1995), Ankara1996, s. 186-192

Mustafa ztrk, Tarih Felsefesi,Elaz 1999

Mustafa ztrk; 312 Numaral Evkaf Tahrir Defterine Gre 16. Yzylda SafedVakflar, rdn niversitesi Bild- am Tarih Komitesi Yedinci Uluslar aras Bild- amTarih Sempozyumu (Bilad- am Vakflar), 10-15 Eyll 2006, Amman/rdn

Mnir Atalar, Osmanl Devletinde Surre-i Hmyn ve Surre Alaylar, Ankara 1991

Oral Sander, Siyas Tarih lk alardan 1918e, 12. Bask, mge Yay., Ankara 2003

Orhan Kl, 18. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinin dar Taksimat-Eyalet veSancak Tevcihat, Elaz 1997

P. M. Holt, Ottoman Egypt During Seventeenth Century, BSOAS/XXIV-2, 1962, s.218

Sevda zkaya zer, 19. Yzylda Msr (1839-1882), (Frat niversitesi SosyalBilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi), Elaz, 2007;

Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud,XVI. Asrda Msr Eyaleti, stanbul 1990

inasi Altunda, Mehmet Ali Paa,MEB. A. c. 7

T. Tankut Soykan, Osmanl mparatorluunda Gayrimslimler, stanbul 2000,

Tuncer Baykara, Anadolunun Tarih Corafyasna Giri I, Anadolunun darTaksimat, Ankara 1988


27/27

351 Mustafa ZTRK


Yasemin Avc,Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds 1890-1914, Ankara 2004

Yaar Ycel,Muhteem Trk Kanuni le 46 Yl, Ankara 1987

Yavuz. Ercan,Kuds Ermeni Patrikhanesi, Ankara 1988

Yehoshua Ben-Arieh,Jerusalem in the 19th Century the Old City, Jerusalem 1984,

Yitzhak Hofman, The Administration of Syria and Palestine Under Egyptian Rule(1831-1840), Studies on Palestine During the Ottoman Times, (Ed. Moshe Maoz), Jerusalem1975

arap ülkelerinde osmanlı idaresi

Documents