arabi'ye göre hayal

8/4/2019 Arabi'ye Gre Hayal

1/33

1

MUHYDDN BNL-ARAB (. 638/1240)YE GRE HAYAL

VE DZEYLER

M. Mustafa [email protected]. Gr., Erciyes . lahiyat Fakltesi

Hayal, kintn en geni , varlklarn en mkemmel olandr.Hayal, aslna hkmeden ferdir.

(bnl-Arab, Ftht)

bnl-Arabnin dnce sisteminin belki de en nemli zelliklerinden biri hayale

verilen nemdir. Esasnda bnl-Arab, hayalden ilk olarak bahseden bir dnr deildir.

Kendisinden nce bir ok filozof hayalden bahsetmi ve zellikle hayalin epistemolojik

dzeyde nemine dikkat ekmilerdir.1 Yine birok ada aratrmac, dn ifade asndan

hayalin nemine deinmi ve genellikle kendi duyarllklar dorultusunda, hayali sadece

insan znesine gre deerlendirmilerdir. Dolaysyla tpk ilk dnem mslman dnrler

gibi; edebiyat, sanat, bilim ve teknolojide2 yaratc hayal gcnden bahseden bir ok ada

1 Mslman filozoflarn hayal hakkndaki grleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Necati, MuhammedOsman, ed-Dirsetn-Nefsaniyye inde Ulemil-Mslimn, (Dr-rk), Kahire 1993; Durusoy, Ali,Hayal maddesi,DA., c. 17, ss., 1-3.2 Bkz., Addington, Jack Ensign, % 100 Dnce Gc, ev: Birol etinkaya, (Akaa yay.), stanbul1997, s., 79.


2/33

2

aratrmac da hayalin insn dzeyine vurgu yaparken ontolojik stats hakknda pek bir

ey sylememilerdir.

slam dncesi tarihi ierisinde, hayal hakknda ileri srlen grleri u genel

kategoride ele almak mmkndr: 1-Hayal, be duyunun fonksiyonel bir devamndanibarettir. Dolaysyla da duyularla idrak edilmeyen tahayyl olunamaz, tahayyl

olunamayan da dnlemez. Hayal, duyumlarla dnce arasnda bir idrak gcdr.

Kind, Ihvan- Saf, bn Bcce ve bn Rd bu grtedirler.3 2-Hayal gc (musavvira) ile

mtehayyilenin fonksiyonlar bir birinden ayrdr. Mtehayyile duyumlarla akl arasnda

arac olan hayal yetisi (musavvira) duyumlardan kaynaklanan imajlar saklar. Mtehayyile

ise, bu imajlar birletirip, ayrmak sretiyle serbest tarzda retir. Bu ilem vehim iin

yaplrsa tahayyl, akl iin yaplrsa tefekkr adn alr. Duyumlarn suretlerini saklayan

hayal yetisi ile kavramlar saklayan hafza arasndaki konumuyla srekli yeni eyler retir.

Dolaysyla mtehayyile, hayal yetisinden daha st bir seviyeye iaret eder; soyut ve

metafizik varlklara ait benzetmeler yapp, semboller retebilir. Mtehayyile, sdece fizk

alemden deil, bunlardan daha nemli olarak metafizik lemden de, mnev etkilenmeler,

irne ilhamlar eklinde etkiler alr. Farab ve bn-i Sina bu grtedirler. Farab, bu

adan vahyin iniini de mtehayyile ile aklar. Frb ve bn-i Sin bu grtedirler.4 3-

Baz dnrler ise, hayalin ayrca kozmolojik gerekliinden bahsetmilerdir. Mesel;

Shreverd, d dnyada gereklii olan hayal lemini, ortak duyuya ait suretlerin hazinesi

olarak grr. Shreverd, bnl-Arab ve Molla Sadra bu grtedirler.5 Fakat bnl-

Arab, bu gr daha ileri bir dzeye gtrerek hayali, sadece ara bir lem olarak

kozmolojik dzeyle snrl tutmam, btn lemle e tutarak ona ontolojik bir seviye

kazandrmtr.

bnl-Arab, marifet teorisi asndan hayalin epistemolojik nemine dikkat ekmekle

beraber, hayali nesnel gereklik zemininde tartmak suretiyle hem kendisinden nceki

filozoflardan hem de ada dnrlerden ayrlr. nk ona gre hayal, sadece

dncenin temel kurucu esi deil, ayn zamanda lemin de bir esidir. Dolaysyla

bnl-Arab hayali, hem psikolojik hem de ontolojik dzeyde olduka geni bir anlam

3 Necati, ed-Dirsetn-Nefsaniyye..., s., 27, 104, 211, 238; Durusoy, Hayal,DA., c. 17, s., 1.4 Necati, age., s., 59, 130, 131; Durusoy,agm., c. 17, s., 1, 2.5Agm., c. 17, s., 3.


3/33

3

erevesi ierisinde, nemli bir kavram olarak ele almaktadr. Esasnda bnl-Arabnin

retilerine in aratrmaclarn da takdir edecei gibi, onun hayal/berzah anlay hemen

hemen btn sistemiyle alakaldr denilebilir. Mesel ruh ile beden arasnda bir berzahta

olan nefs hayal mertebesindedir.6 Yine, lemde zuhur eden ilh sfatlarn toplamndan

ibaret olan ulhiyyet Allah ile lem arasnda, hakikati muhammediyye ise Allah ile insan

arasnda bir berzahtr.7 Bu sebeple bnl-Arabnin bu hususlardaki grleri, bizzat

hayalin de berzah olmasndan dolay onun hayal anlayyla paralel olarak

aklanabilmektedir. Bunun da tesinde bnl-Arabnin retisinde bu kavramn nemi ve

kapsamllna binaen baz aratrmaclar onun felsefesine hayal felsefesi ismi

vermilerdir.8

Hayalin bu geni kapsamllna paralel olarak, bnl-Arabye gre hayal ile ilgili

olan ilimler de olduka eitlidir. O, marifetin temel dayanak noktalarndan biri kabul ettii

hayale taalluk eden ilimleri u ekilde sralar: Berzah ilmi, rhan varlklarn maddi suretler

eklinde tecessd ettikleri alemin ilmi, cennet ars ilmi, Hakk Telnn kyamet gnnde

farkl suretlerde tecell etmesi ilmi, nefsi ile kaim olmayan varlklarn madd suretler

eklinde zuhur etmesi ilmi, insanlarn uykularnda grdkleri eyin ilmi, mahlktn

lmden sonra ve tekrar har edilmelerinden nce bulunduklar mahallin ilmi, ayna gibi

parlak cisimlerde grnen suretlerin ilmi.9 Grld gibi bnl-Arabnin hayal anlay

onun; varlk, insan, ulhiyyet, eskatoloji, Allah-lem ilikisi, vahiy ve ilham...gibi, dnce

sisteminin temel konularyla alkaldr.

6bnl-Arab, nefsin bir hayal, bir berzah oluunu u ekilde aklar: Ruh tm ilah sfatlara yaratltansahip, blnmeyen ve terkibi olmayan bir gerekliktir. Bu yzden ruh yaratltan aydnlk, diri, bilen,gl ve irade sahibidir. Buna karlk bedenin bir ok paralar vardr, karanlk ve hareketsizdir. bnl-Arabnin hayalin yeri olarak tanmlad nefs ise bu iki ynn karmdr. Ne saf bir k ne de salt birkaranlk olup bu ikisi arasnda berzah hlindedir. Nefs iki anlamllk derecesi iinde her ilah sfatasahiptir. Nefs veya hayal, ne kl ne karanlk, ne diri ne l, ne latif ne kesif olan, ama her zaman bu

iki kart ular arasnda bir yerde bulunan ara bir alana iaret eder. Bkz., Chittick William C.,HayalAlemleri, ev.: Mehmet Demirkaya, (Kakns Yaynlar), I. Basm, stanbul 1999, s. 42, 43.7 Bu hususlar hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Eb Zeyd, Nasr Hmid, Felsefett-Tevl: Dirsetn fTevlil-Kurn inde Muhyiddinbnl-Arab, (Drt-Tenvr), Beyrut 1993, s., 51 ve devam.8 Bkz., age., s., 49.9bnl-Arab, Muhyiddin el-Fthtl-Mekkiyye, haz: Ahmet emsettin, (Drl-Ktbil-lmiyye), (I-IX), Beyrut 1999, c. III, s. 464. Biz bu almamzda ncelikli olarak, Fthtn Osman Yahyatarafndan hazrlanan tahkikli nerini kullanmaya gayret ettik. Fakat maalesef bu alma yarm kaldiin, ayrca Ahmet emsettin tarafndan hazrlanan Beyrut basksn kullandk. Bu sebeple bu iki baskytefrik etmek amacyla eser, sonraki atflarda, Ftht(thk.) ve Ftht(byr.) eklinde ksaltlacaktr.


4/33

4

Bu sebeple bnl-Arabnin hayal anlayn btn ynleriyle ele almak olduka geni

kapsaml bir almay gerektirecektir. Biz bu almamzda, bnl-Arabnin dncesinde

hayalin farkl dzeylerdeki anlam erevelerini belirlemeye alacaz.

Hayal ve Dzeyleri

bnl-Arabnin hayal kavramyla anlatmak istedii sadece zihne ait bir kurgu

deildir. O, hayali kendi varlk tasavvuru asndan olduka nemli bir konuma yerletirir.

Bu kavramla, ontolojik dzeyde, Hakkn ilk zuhur mertebesine, btn leme (m siv) ve

duyular alemi ile metafizik alem arasnda, kendine zg bir takm ileyi biimleri olan

nc bir aleme iaret edilmektedir. Hem bilgi hem de varlk tasavvuru asndan

bakldnda, bnl-Arabnin genel dnce sisteminde hayal kavram olduka nemli ve

bir o kadar da geni bir muhtevaya sahiptir. Esasnda yaplan btn bu ayrmlar mutlak

deildir. bnl-Arabnin genel varlk tasavvurunda olduu gibi, hayal anlaynda da tek

bir ezeli hakkat ve onun farkl tezahrleri sz konusu olduu iin burada zikredilen farkl

dzeyler bir birleriyle balantl olarak ele alnacaktr.

1-nsni/Epistemolojik Dzey

Epistemolojik olarak tahayyl, duyu organlar kadar gerek, hatta onlardan daha aktif

alan bir bilgi yetenei ve bir alglama yetisidir. nsandaki bu yeti, alglanabilir verilerin

deiimini gerekletirmek sretiyle onlar, deifre edilmesi gereken sembolleredntrr.10 nsn/epistemolojik dzeyde hayal, en dar anlamyla hiss olarak

alglanabilen, ekil ve suretleri olan eylerle, ekle ve surete sahip olmayan bilinci, ksacas

d dnyann okluu ile znenin birliini bir araya getiren yetenei temsil eder. Madd

dnyann karanl ile ruhun aydnl arasnda bulunan bir berzah11 olarak tahayyl, madd

duyumlar ile mcerret manlar, karlkl olarak bir birine yaklatrr. Epistemolojik

dzeyde hayal, iki kart idrak dzeyini (mlmt-mahsst) bir birine yaklatrp,

uzlatran nc bir idrak dzeyidir.12

10 Schwarz, Fernand, Kadm Bilgeliin Yeniden Kefi, ev: Aye Meral Aslan, (nsan Yaynlar), stanbul1997. s. 384.11 Chittick,Hayal Alemleri, s. 77.12 Chittick, William C., The Sf Path of Knovledge, (Universitiy of New York Press), New York 1989,s. 115.


5/33

5

bnl-Arab, zellikle ansiklopedik eseri Fthatta hayali; duyumlar, akl, mfekkire,

mzekkire ve musavvira13 gibi dier insni yetilerle, hakikati alglayabilmeleri asndan

mukayese eder ve insann dier rhn yetileri gibi hayalin de kendine mahsus bir idrak

gc olduunu vurgulayarak14 kendi marifet teorisi asndan deerlendirir.

Hayalin alglamas hep sretler eklinde olur. Sadece duyumlardan ald suretleri daha

latif bir hale sokmaz, ayn zamanda madd unsurlardan arnm haldeki salt mnlar da

belirli baz suretler eklinde kabul eder. Bu sebeple hayal alemine inen mnlar bir takm

hissi suretlere brndkleri iin ne gayb lemine ne de ehadet alemine aittirler. Asl

tibaryla maddeden mcerret olan bu mnlarn, bu ekilde hayalde hiss suretler eklinde

tezahr arz bir durumdur. Buradaki arzlik, mnnn kendisinden dolay olmayp mny

idrak eden ynndendir.15 Bu sebeple semboller ile, hakknda sembol getirilen eyin

hakikati arasnda dorudan bir alka kurulup, hiss gereklik dzeyinde de ayn sembolle

alglanmas hatal olacaktr. nk mnalarn ekl suretlere brnmesi sadece hayalde

gerekleir. rnein ilmin st eklinde idraki ancak hayalde mmkndr. Hiss lemde bu

tarz bir sembolik idrak iddias yalan olur. Madd duyumlar aleminde ilim asl st olamaz ve

13 Hayalin epistemolojik dzeyini daha iyi anlamak iin insann bu manevi yetileri hakknda ksaca bilgivermek faydal olacaktr. Hiss-i Mterek: Duyumlar vastasyla elde edilen cz sretleri birletirip,ekillendiren kuvvedir. Yamur damlalarnn gk yznde dz bir izgi, hzla dnen bir melenin daireeklinde grlmesinde olduu gibi. Her iki durum da gzde deil, hiss-i mterekte gereklemitir.nk gz eyay olduu grr. Eer duyumlardan kaynaklanan cz sretleri bir btn olarak idrakeden bu kuvve olmasayd, dokunarak hissettiimiz eyin ayn zamanda renkli ya da renksiz oluunahkmedemezdik. Et- Tehnev, Muhammed Ali b. Ali, Kef-u Istlhtil-Fnn, (I-II), (Kahramanyaynlar. Kalkta 1862 basksndan tpk basm), stanbul 1984, c. I, s., 304. Vehm: Duyulardan, mevcutduyumlarn dndaki cz anlamlar idrak eder. Kurdun koyundan katn sylemek gibi.Duyumlardan ayrdr, nk mnlar duyumlarla idrak edilemez. Yine bu kuvve hiss-i mterek vehayalden de ayrdr. nk bu her ikisi de ancak duyumlardan kendilerine gelen eyleri ekillendirirler.nsandaki en kuvvetli yetidir. Dier, akl, fikir, mdrike ve musavvira gibi yetilere galip gelebilir. drakiok hzldr, btn mevcdata tasarrufu vardr. nsan bu yetisine hakim olursa bir ok tasarruftabulunabilir, fakat bu yeti insana hakim olursa, onunla diledii gibi oynar ve onu artr.Age., c. II, s.1513. Hafza: vehmin idrak ettii mnlar muhafaza edip hatrlatan yetidir. Bu sebeplemzekkire/zkire diye de isimlendirilir. Hayalin, hissi-i mterekin hazinesi olduu gibi hafza davehmin hazinesidir.Age., c.I, s. 311.Musavvira:kuvve-i hayal: Hayal ile ayn anlamda kullanlr. Hiss-i

mterein idrak ettii suretleri, duyumlar ortadan kalktktan sonra saklayabilen yetidir. Musavvirannsaklad suretler zerinde her hangi bir tasarrufu ve fiili sz konusu deildir. Sadece bu suretleri saklar.

Mtehayyile: Musavvirann saklad hiss suretler zerinde tasarruf ve fiilde bulunan yetidir. Onlarzerinde, birletirip, ayrmak suretiyle tasarrufta bulunur. Mtehayyilenin ayn zamanda, vehminduyumlardan idrak edip, hafzann saklad cz mnlar zerinde de tasarrufu vardr, bu mnlarasuretler verir. Farab, bni Sin ve Gazal mtehayyileyi, ry, vahiy ve nbvvet asndan oldukanemli grrler. Bkz., Necati, ed-Dirsetn-Nefsaniyye... s., 130, 131, 184.14 bnl-Arab, Muhyiddin, el-Fthtl-Mekkiye, Tahkik: Osman Yahya, (El-Heyetl-Msryye),Msr 1985, c.IV, ss. 315-324.15Age., c. VI, s, 97.


6/33

6

bu ekilde alglanamaz.. Yine mesel; hayalin ztlklar birletirmesi hakikatine binaen azn

ok, oun da az gsterilmesi ancak hayal ile mmkndr. Burada bnl-Arab,

Karlatnzda onlar sizin gzlerinizde az gsteriyor, sizi de onlarn gznde

azaltyordu... (Enfal 8/44) ayetini ve Bunlarn gzne tekiler iki misli grnyordu...

(l-i mrn 3/13) ayetini zikreder. Bu durumu ancak hayal takdir edebilir. nk hissi

lemde azn ok, oun da az gsterilmesi yalan, hayalde ise hakikattir.16 nk hayal

leminde eya, mahiyetinin hilafna idrak edildiinden grld ekil zere hkmedilmez,

asln renmek iin tabire ve tevile ihtiya vardr. Hayal suretleri yorumlama gcn ise

Allah (cc.) dilediine verir. Burada bnl-Arab, hayal ile his arasndaki ayrma dikkat

ekerek bunlarn bir birine kartrlmasn en byk phe olarak tavsif eder.17

Hayal vastasyla soyut mnlar ete, kemie brnr, somut bir hal alr, varlklar

bizatihi kendilerinden kaynaklanmayan varlklar, razlar, nispetler kendi ztlar ile kaim

olarak gzkrler. Mesel lm ko suretinde gzkr. Bylece ekli olmayan ekle

brnm olur.18 Hissin hayale verdii sureti hayal, fikir yetisi vastasyla mkltlar

arasna ilhak eder. nk hayal, hissin verdii kesif suretleri daha latif bir hale sokar. Akl,

mahiyeti gerei kesif suretleri kabul etmez, ve yine gayb lemi de ehadet lemini

dorudan kabul etmez. ehadet lemindeki suretleri gayb leminin kabul edebilmesi iin

berzahn (hayal alemi) kesif suretleri daha latif bir hale sokmas gerekmektedir.19

Grld gibi hayal hem insn epistemolojik dzeyde hissler ile akl arasnda geililii

salayan ara bir durum, bir berzah, hem de varlk dzeyinde gayb lemi ile ehadet lemi

arasnda geililii salayan ara bir lemdir. Bu adan hayal, gayb lemine ait eylere sret

verme buna mukabil tabi eyleri de rhnletirebilme ilevine sahiptir20 olduu iin

mutlaklk ile mukayyetliin, en u snrlarn bir araya getirme zellii gsterir.21

16bnl-Arab, Ftht, (byr.), c. VI, s., 307.17Age., c. VI, s., 307.18Age., c. III, s, 275.19bnl-Arab, Ftht, (thk.), c. VI, s. 98. Bu noktada bnl-Arab, tpk hayal gibi akam ve sabahnamazlarn ehadet lem ile gayb lemi arasnda geii salayan bir berzah olarak grr. Akamnamazyla kul, ehadet leminden gayb lemine, sabah namazyla da gayb leminden ehadet leminegeer. Bkz.,Ayn yer.20 Corbin, Henry, Creative Imagination in the Sufism ofbn Arab, Franszcadan ev: Ralph Manheim,(Princeton University), Princeton 1969, s., 189.21bnl-Arab, Ftht, (byr.), c. VI, s., 253.


7/33

7

Bu anlamda bnl-Arab; hayali tanmlamak iin, iki ayr varlk alan, iki ayr durum

aras anlamnda berzah22 kavramn da kullanr. Ona gre berzah, gne ile glge

arasn ayran izgi gibi, ayrd iki eyin tam ortasndadr, taraflardan her hangi birine

ar bir ekilde ynelmez, taraf olmaz.23 Bu sebeple hayalin temel karakteristii belirsizlik

ve srekli deiimdir. bnl-Arab, hayalin bu ekildeki belirsizliini ayna sembolizmi ile

anlatmaya alr. yle ki; aynaya bakan kimsenin, orada yansyan suretin kendisine ait

olduu ya da olmad ynndeki yargs ne dorudur, ne de yanltr. nk aynada

yansyan suret onun bir ynden aynsdr ve bunu bu ekilde idrak eder, dier ynden

kendisinden farkldr. nk aynann evsafna gre orada yansyan suret farkllar. Mesela;

eer ayna kk ise kendi suretinin aynada grdnden daha byk olduunu kesin olarak

bilir. Bunun tam tersi de olabilir. O halde aynada yansyan suretin hkm nedir? te bu

soruya bnl-Arab, hayali tanmlarken kulland paradoksal ifadelerle cevap verir: Busuret hem vardr, hem yok; hem ispat edilendir, hem reddedilen; hem bilinendir hem de

bilinmeyen.24 Asl tibaryla tek ve paralanmaz olan berzah, aralarnda bulunduu iki

tarafa ynelik hususiyetleri sayesinde iki farkl durumu birletirebilir. Bunu da her iki taraf

bir birine kartrmak sretiyle deil, bizatihi kendi hakikati tibaryla yapar. Mesel;

beyazla siyah birbirine kartrarak gri tonu elde etmez. Kendisi zt itibaryla, tabir caizse,

hem siyah, hem beyaz olup, ztlklar kendi hakikati zere birletirir.25

Hayal, mkulat ile mahsst ve fizik ile metafizik arasnda olduka hassas ve bir o

kadar da nemli bir noktada bulunmaktadr. nk hayalin berzah olma zellii ona, bir

birinden olduka bamsz iki ayr alem arasnda bir geililik imkn tanmaktadr.

Mesel, zihin de tasarlanan bir suret olduka latiftir. Bu suretin, kesif olan madd hisler

alemine dorudan aktarlmas mmkn deildir. Hayal ise duyumlarn madd formlarn,

latif bir hale dntrebildii gibi, olduka latif olan zihn suretleri de daha kesif bir hale

dntrebilmektedir. te bu ekilde hayal, soyut zihn formlar biraz daha kesif, hayal

22 Berzah: Farkl iki ortam arasnda yer alan ve bu iki ortama btnyle benzemedii gibi tam olarakonlardan farkl da olmayan ara ortam. ki eyi yek dierinden ayran nc ey, ara blge... ki hal, ikisfat, iki mertebe ya da iki farkl lem arasnda bulunan ara hal, sfat, mertebe ya da leme de berzahdenilmektedir. Bkz.: Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, (Marifet Yaynlar), stanbul 1991,s. 93, 94; Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, (Rehber Yaynlar), Ankara1997, s. 151.23bnl-Arab, Ftht, (thk.), c. IV, s. 407.24Age., c. IV, s. 408, 409.25 Eb Zeyd, Felsefett-Tevl... s., 51.


8/33

8

sretlere dntrerek maddi aleme yaklatrr. Mesela zihinde tasarlanan bir ev plann

hayal, hissi suretlerden daha latif, akl tasavvurlardan ise daha kesif bir hale sokar, bylece

bu tasavvuru madd aleme yaklatrm olur. Daha sonra bu hayal ev tasavvuruna gre de

bina madd lemde gzle mahhas olarak in edilir.26 Zra, birbirine mutlak anlamda zt

olan ve aralarnda hibir ekilde bir mnasebet ve irtibat bulunmayan iki alan ve durumun,

aralarnda hibir ba bulunmakszn bir birini etkilemesi mmkn deildir. Ontolojik

dzeyde de bu byledir. Mutlak mnezzeh ve sbhn olan Allah (cc.), hayal vastasyla

kendinin dndaki varlklara, hem ontolojik, hem de psikolojik dzeyde tecell

edebilmektedir. Dolaysyla da mahlkat hayal vastasyla hem varlk kazanmakta ve hem

de Rabbni tanma imknna kavuabilmektedir. te hayal bu ekilde, Allah ile lem

arasnda mnasebet ve irtibat alkas27 salamaktadr. Buradan hareketle bnl-Arab,

hayali tasavvuf tecrbe asndan da olduka hassas bir noktaya yerletirir. nk hayalgenilii ve kapsamll sayesinde maddi alem ile metafizik lemi birletirdii gibi ayrca

btn zamanlar da kuatr. Gemi, gelecek ve an, bir btn olarak ancak hayal ile idrak

edilebilir. te hayalin bu zellii sayesinde tasavvufi tecrbenin objesi, srekli canl

tutulabilmektedir. nsan sevgilisine, ancak onun sretini hayalinde husle getirince ak

olabilir. Byle olmasayd gz, kula vb. gibi duyumlar sevgilisinden uzaklat zaman

onunla olan alakas kesilirdi. te bu ekilde insan, madd sureti olmayan sevgilisini,

gzyle grmese de, srekli hayalinde canl tutarak sevgisini ve Ona olan itiykn canl

tutabilmektedir.28 Ksacas hayal, hem sureti olmayana suret vermek, ve hem de bu sureti

insanda srekli tutmak suretiyle Allah (cc.) ile kul arasnda bir ekilde sevgi ve itiyak

alakas salamaktadr.

Hayal, metafizik lem ile madd lem arasnda ara bir lem olmas zelliinden dolay

vahyin balangc da ilk olarak, hiss lemde deil, hayal leminde gereklemitir. nk

26bnl-Arab, Ftht, (thk.), c. VI, s., 99-100.27 Bu durumu, bnl-Arabnin ilk dnem renci ve arihlerinden olan Konev (. 673/1274),mnasebet ve irtibat kavramlaryla aklar. Tanrnn leme tesirinin mmkn olabilmesi iin veyalemin Tanry tanyabilmesi iin her ikisi arasnda belirli bir mnasebet bulunmaldr. Konev bunu,Bir ey, kendisine her ynden zt baka bir eye tesir edemez ve Bir ey kendisinden btnyle zt birey tarfndan bilinemez ifadeleriyle dile getirmitir. Bkz., Konev, Sadreddin, Fussl-HikeminSrlar, ev: Ekrem Demirli, (z yay.), stanbul 2002, s., 19, (mtercimin notu). Ayrca mnasebetkonusu hakknda bkz., Konev, Sadreddin,lh Nefhalar, ev: Ekrem Demirli, (z yay.), stanbul 2002,s., 234 ve devam.28 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VI, s. 224, 225. Konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Kasm,Mahmud, el-Hayal f Mezhebi Muhyiddin bn Arab, Kahire 1969, s. 38 ve devam.


9/33

9

mkul mnalar hayale duyumlardan daha yakndr. Duyumlar en aa ve kesif, mnlar ise

en yksek ve olduka latif mertebededirler. Hayal ise her ikisi arasnda ara bir durumdur.

Dolaysyla salt mn olan vahyin hisler lemine inebilmesi iin her ikisi arasndaki hayal

mertebesinden gemesi gerekmektedir. te bu ekilde eer vahyin gelii uyku halinde ise

ry29, Cebrail (as.) insan suretinde gzkmesi gibi uyanklk halinde ise tahayyl adn

alr. Bundan dolay vahyin balangc gerek rya gerekse tahayyl ile olsun hayal

vastasyla olmutur. Burada bnl-Arab, Hz. ieden nakledilen, Raslullaha vahyin

ilk gelii sadk rya eklinde olmutur. O hibir rya grmezdi ki sabah aydnl gibi ak

seik zuhur etmesin.30 eklindeki rivayeti zikreder.31

bnl-Arabye gre dnme yetisi (fikr); duyular, hafza ve tasavvur gcn

ynlendiremedii gibi hayal gc zerine de etkin bir otoritesi yoktur.32 Byle olmakla

beraber, hayal gc duyumlar, hafza ve hatrlama (mzekkire) yetisine muhtatr. nk

insan, bu yetisiyle ancak be duyusunun verdii suretleri tahayyl edebilir. Yine hafza

gc bu zahiri yetilerin verdii suretleri saklamasa hayalde hi hibir ey kalmaz. Ayrca

hafza her hangi bir ekilde zafiyet geirip kendisinde bir engel husule geldii zaman da

hayal gc bir ok eyin farkna varamaz. te bu noktada hatrlama yetisi hayale kard

eyleri hatrlatr. Dolaysyla hayal gc ayn zamanda hatrlatma yetisine de ihtiya duyar.33

29bnl-Arab ryay ksmda ele alr: 1-lah mjde olan rya; Hz. Peygambere vahyin inii ryannbu ksmna girer. Bu eit rya da her hangi bir yanlma sz konusu deildir. nk bu rya Allahtarafndan grevlendirilmi, Rh diye isimlendirilen melek vastasyla grlr. nsan uyuduu zamannefs-i natkas madd duyumlardan uzaklaarak beynin n tarafnda bulunan bitiik (muttasl) hayaleykselir. Rya ile grevli melek, Allahn izni ve diledii kadaryla bu kiinin hayaline ayrk (munfasl)hayalden suretler aktarr. te bu ekilde mjde niteliinde olan rya gereklemi olur. Bu tarz rya;uyku, gaybet ve fen hallerinde olabildii gibi yakaza halinde de olabilir. 2-nsann uyankken algladduyumlar hayaline nakolur. Uyuduunda ise duyu organlar maddi duyumlardan uzaklat iinhayalin hazinesine ynelir ve oradaki suretleri grrler. te bu ekilde hayale kaznan suretlerin hissimterek tarafndan uykuda iken alglanmas ryann bu ikinci ksmdr. 3-eytandan gelen ryalar. Hi

kukusuz bnl-Arab ryann bu eidinden birincisine deer verir. Bkz., bnl-Arab, Ftht(byr.), c. IV, s. 9; Konuk, Ahmet Avni, Tedbrt-lhiyye Tercme ve erhi, Haz: Mustafa Tahral, (zYaynclk), stanbul 1992, s. 352. Tasavvuf geleneinde rya ile ilgili ayrntl bir alma iin bkz.,Yksel, Hasan Avni, Trk-slam Tasavvuf Geleneinde Rya, (MEB. Yay.), stanbul 1996.30 Bu rivayet hakknda bkz., Kurt, Ali Vasfi, Endlste Hadis ve bn Arab, (nsan Yaynlar), stanbul1998, s. 657, dipnot: 550.31bnl-Arab, Ftht(byr.), c. IV, s. 7; el-Kn, Abdrrezzk, erhu Fussil-Hikem, Kahire 1966,s. 133, 134.32bnl-Arab, Ftht,(thk.) c. IV, s. 317.33bnl-Arab, Ftht,(thk.), c. IV, s. 318.


10/33

10

Grld gibi bnl-Arab epistemolojik dzeyde hayalin bir takm snrllklarndan

bahseder. nk bnl-Arabye gre her bir insn yetinin muhakkak hata yapabilme

imkan, bir engeli ve bir snr olduu iin34 hayal de, snrl ve kaytldr. Byle olmakla

beraber bnl-Arab, kendi hayal anlayn, sadece duyumlardan kaynaklanan somut

suretlerle snrl tutmaz, sfnin seyrve mrcna paralel olarak, hayalin giderek daha latif

suretleri alglayabileceini syler. Bu dorultuda bnl-Arab, fikir ehlinin hayal anlayn

snrl kabul eder ve kendi hayal anlayn olduka geni tutar. yle ki fikir ehline gre

hayal; sadece duyularn vermi olduu suretleri muhafaza eder. Bu suretler ya bizzat

duyulardan kaynaklanr ya da duyulur eyler arasnda iliki kurup birletirmek suretiyle

dnme yetisinden (fikr) kaynaklanr. bnl-Arab, fikir ehlinin hayal gc vastasyla

Hakk tanma giriimlerinin bu noktada sona erdiine dikkat eker. nk bnl-Arabiye

gre hayal gc bu ekilde tanmlanrsa, her neyi idrak ederse etsin hl hiss olan bir eyiidrak ediyor olacaktr. nk bu tanmlaya gre hayal, sadece gerek duyularn dorudan

verdii, gerekse dnme yetisinin duyulur eyleri terkibinden meydana gelen suretleri

kabul edebilmektedir. Duyumlarn ise Allah (cc.)la ilintili olmas asla mmkn deildir.

Dolaysyla da duyumlarn snrlar ierisinde kalan bir hayal gcnn Allah (cc.)a

taalluku asla mmkn olmayacaktr.35 eyhl-Ekber ise, daha sonra da aklamaya

alacamz gibi, hayali, sadece epistemolojik uur dzeyinde deil, ontolojik dzeyde,

olduka geni bir nesnel gereklik zemininde tartr. Burada bahsetmeye altmz

insni alglama yetisi olarak ise hayal, bu nesnel gereklik dzeyinden, mutlak hayalden

btnyle ayr ve bamsz deildir. Hatta bu mutlak gerekliin farkl bir dzeyde

tezahrdr. Dolaysyla da, mahiyeti gerei suretlerle alglayabilen bu yeti, sadece

duyumlarn verdii madd, somut suretlerle kaytl deildir. Srekli daha latif, ilh ve

rhn suretlere ynelebilir.

1a-Hayaldrak

Nasl ki ontolojik dzeyde mutlak hayal btn lemin zuhurunu salyorsa, insan

dzeyde de hayal aktif ve gerekletirici konumdadr. nk insan anlamda hayal, mutlak,

metafizik hayalin bir ksm, onun bir uzantsdr. Dolaysyla burada sz konusu olan hayal,

basit anlamyla btnyle zihnin rettii salt bir kurgu, snr tanmayan bir fantezi deil,

34bnl-Arab, Ftuht (thk.)., c. IV, s. 319.35Age., c.II, s. 99, 100.


11/33

11

metafizik hayalin bir uzants olarak alglayabilen ve alglad eyleri gereklie

dntrebilen aktif bir hayaldir.36 nk muttasl ve munfasl hayalden bahsederken de

greceimiz gibi; mesel, melek gibi rhnlerin sretlerini bu insn yetiye, ancak

ontolojik dzeydeki ayrk hayal ykseltebilmektedir.37 te bu mutlak hayale mukabil

olarak, insan da kendindeki bu yeti vastasyla, btn lemleri, onlarn sembollerini ve hatta

Rabbini tahayyl edebilmektedir. Dahas, esasnda hayalin bu her iki dzeyi, tek ve ayn

ezeli srecin farkl grnmleridir. Ksacas, hayal iinde hayal sz konusudur.38 nk

mahlkt, hiss gereklik dzeyinde de hayalde, mutlak hayal mertebesindedir. Bu sebeple

Hz. Peygamber, nsanlar uykudadrlar, ldkleri zaman uyanacaklar diyerek hissi

gerekliin de bir hayal olduuna iaret etmilerdir.39

Bu hayal yetisi, kendisi de bir perde olmakla birlikte srekli, mutlak, gizli ve bilinemez

olan zhr edip at iin, bir birine zt iki farkl imkana sahiptir: Hem rter, gizler ve

hem de aar zhar eder. Hayal, latif ya da kesif olsun muhakkak bir sureti, bir formu

gerektirdii iin mutlak hakikat iin bir perdedir. Bu dzeyde hayal idrak, eer somut ve

youn bir suret eklinde olursa insan putperestlik tehlikesine hapsedebilir. Fakat ayn

zamanda bu hayal perdesi gittike latif bir hal alabilir ve sonuta insan kurtulua gtren,

varl hakikati zere bilmeye, yani marifete ulatrabilir.40 te bu ekilde, sadece madd

duyumlarn alglaryla kaytl olmayan metafizik yn itibryla hayal, akl gibi Allah

tanma gc olan bir yeti olarak tanmlanmaktadr, bir farkla ki; akl Allahn

karlatramazln (tenzih) idrak ederken hayal, Onun benzerliini (tebih) kavrar. Allah

hakkndaki en mkemmel bilgiye ise bu iki yeti vastasyla ulalr. nk Allah Zat

itibariyle hibir eye benzemezken, sfatlar itibaryla benzerliinden bahsetmek

mmkndr.41 te Hakkn sfatlar tibryla bu benzerliini, farkl suretlerdeki

tecelllerini, ne akl ne de duyumlar alglayabilir. Bu durumu ancak, mahiyeti ve

kapsamll gerei ztlklar birletirme kabiliyeti olan hayal idrak edebilir.

Hakk tel zt itibaryla mutlak, gizli, ve bilinemez iken, sfatlar itibaryla tecelli

ederek, bilinen ve grnen olmutur. Dolaysyla da hem tenzih ve hem de tebihten sz

36 Corbin, Creative Imagination... s., 187.37bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III, s. 468.38 Corbin,, age., s., 188.39 el-Kn, erhu Fuss..., s. 137.40 Corbin, age., s., 187.41 Chittick,Hayal Alemleri, s. 40.


12/33

12

etmek mmkndr ve Allah-lem-insan arasndaki mnasebette, ne tam bir aynlk ne de

mutlak bir ayrlk sz konusudur. Bu sebeple bu hakikat, bnl-Arabnin retisinde

klasik ya/ya da mant yerine, hem/hem de ya da ne/ne de eklinde ifadesini bulur.

Dolaysyla, iki kart alandan birini mutlak olarak tercih yerine, temelde tek bir hakikat

kabul edildii iin, bir birinden ayr gibi grlen her iki taraf uyumlu bir btnlk eklinde

alglanr. Bu ise, varlkta iki yn bulunmasndan dolaydr: Kendine ait imkn ve yokluk

yn ile Hlikna ynelik varlk ve vcub yn. Dolaysyla her ey hayalin hakikatine

uygun olarak ift anlamldr. Bu, birden fazla anlama gelme ise, mutlak belirsizlik ve

cehaletten deil, bizzat varln temelinde bulunan ontolojik hakikatten dolaydr.42te bu

noktada bnl-Arab ska, o/o deil (huve l huve)43 eklindeki paradoksal ifadeyi

zikreder: Vcdla muttasf herey o/o deildir, lemin hepsi o/o deildir, belirli bir

srette zuhur eden hakikat o/o deildir, snrlandrlamayan/snrl,grlemeyen/grnendir.44 Allah (cc.) zt tbaryla mutlak mnezzeh ve sbhn olduu

iin, lem bu ynden Allahtan gayrdr. Dier taraftan lem, btnyle ilh isimlerin

tecellisinin sonucu olduu iin Ondan btnyle ayr da deildir. Ayrca, daha sonra

hayalin ontolojik dzeyinden bahsederken aklayacamz gibi lem,Rahmnn nefesidir.

Nefes ise, nefesin sahibinden ayr deildir. Dier bir deile lem, Hakkn sfatlaryla

zuhur ettii tecell yeridir.45

bnl-Arabnin bu paradoksal anlayna paralel olarak bir ey hakknda, ya nefy ya

da ispat yerine, hem nefy ve hem de ispat sz konusu olabilmektedir. bnl Arabi bu

konuda temel referanslarn Kurandan almaktadr. O, bu hususta ska u ayetleri

zikreder: Onun benzeri hibirey yoktur. O, iiten ve grendir. (r 42/11), Attn

zaman sen atmadn, fakat Allah att (Enfal 8/17). lk yette hem tenzih ve hem de tebih

sz konusu iken, bu son ayette atma eylemi Hz. Peygamber iin hem dorulanmtr

(attn zaman) hem de reddedilmitir (sen atmadn).46Btn bu paradoksal durumlar, en

ak bir ekilde ancak hayalde zuhur eder ve en ak ifadesini de ancak hayalde bulabilir.

42 Chittick, William C., The Sf Path..., s. 112.43 Bkz., bnl-Arab, Ftht, (byr.), c. III, s., 470, 474; c. IV, s., 12; c. VI, s. 73.44Age., c. IV, s., 12.45 bnl-Arabnin retisinde, tenzih-tebih ve o/o deil eklindeki paradoksal dncenin ayrntlariin bkz., Chittick., The Sf Path..., ss., 69-76, 113-115; Izutsu, Toshihiko, Sufism and Taoism: AComparative Study of Key Philosophical Concepts, (California University Press) London 1984, ss., 49-65; Chittick,Hayal Alemleri, ss. 40-4346bnl-Arab, Ftht, (byr.), c. IV, s., 12, 85, 101, 288; Chittick.,The Sf Path... s., 113, 114.


13/33

13

nk btn bu durumlar bizzat hayalin hakikatiyle ayndr. Bu ekildeki ztlklarn idraki,

ryada daha tam ve daha geneldir. nk rya sadece ariflerin deil avamn da idrakini

salar. Arifler ayrca bu durumu, gaybet, fen, mahv vb. gibi hallerde de idrak edebilirler.47

Hayal yetisi, Allahn Ztn idrak edemese de tecelllerini grebildii iin, hayalinmahiyetine uygun olarak, Hakk hem grme hem de grmeme sz konusudur. Burada,

bnl-Arab, ihsan hadisinde geen Allaha sanki Onu gryormu gibi ibadet et

ifadesinden mlhem olarak, lafzlar leminde hayal mertebesine tekabl eden lafzn

keenne: sanki olduunu vurgular.48eyhin yorumuna gre bu hadiste Hz. Peygamber,

Allah sanki kblede gryormu gibi tahayyl ederek namaz klmay buyurmulardr.

nk Hz. Peygamber insandaki hayalin hakikatini bilmektedir. Akl tebihe dmekten

dolay Hakka herhangi bir suret atfetmeyi reddeder. Madd gz ise zahirde gzken

eyadan bakasn gremez. Dolaysyla da ancak hayal, akl asndan kendisi iin suret ve

tasavvur imkansz grnen Hakk Tely tasavvur edebilmektedir.49 Burada yine hayalin

belirsizliine ve srekli deikenliine iaret edilmektedir. bnl-Arabnin ska

kulland paradoksal ifadeleri hatrlayacak olursak, eyhin bu hadisi: sen Allah

grmyorsun/ama gryorsun eklinde yorumladn syleyebiliriz. nk hayalin

hakikati bunu gerektirmektedir. Hadiste geen keene: sanki kelimesini bnl-Arab,

lafzlar leminin hayal mertebesi50 olarak alglad iin hadisi, kendi hayal anlay

dorultusunda yorumlamaktadr.

Sfnin bilgisi hep ztlklarn birletirilmesi eklindedir. Burada bnl-Arab, eitli

vesilelerle Eb Said el-Harrzn (. 277/890) Allah ancak ztlklar birletirmek

47bnl-Arab, age., c. IV, s., 12.48bnl-Arab, Ftht, (thk..), c. IV, s. 407.49 Bkz.,Age., c. IV, s., 417, 418.50bnl-Arab, Keenne: sanki edatn lafzlar leminin hayal mertebesi olarak grr. Hayalin sultnbizzat keennenin kendisidir der. nk ona gre harfler sadece bir takm somut gstergelerden ibaret

deil, ayr bir varlk alandr. Harfler de tpk dier varlklar gibi bir mmettir. Onlarn dapeygamberleri, eriatleri, avam ve havass vardr, onlar da muhatap ve mkelleftirler. Onlarn da latif vekesif varlklar vardr.Ayrca harflerin farkl lemlerinden de bahseder. Mesel;He veHemze harfleri,bizzat bnl-Arabnin azamet lemi diye isimlendirdii cebert lemindendir. Ha, H, Ayn ve Gaynharfleri ise melekt lemindendir... Bkz., bnl-Arab, Ftht, (byr.), c. VI, s. 36. bnl-Arabninretisinde dil-varlk ilikisi hakknda bkz., Eb Zeyd, Felsefett-Tevl... s., 297 ve devam. Ebu Zeyd,Nasr Hamid, Sf Dncede Hakikat-Dil likisi zerine: bn Arabde Dil, Varlk ve Kuran, ev:mer zsoy, slmiyt, c. 2, say: 3, (Temmuz-Eyll 1999), ss., 16-38; Lorry, Pierre, The Symbolismof Letters and Language in the Work of Ibn Arabi, (Franszcadan ev: Karen Holding),Journal of the

Muhyiddin Ibn Arabi Society, Oxford 1998, c. XXIII, ss., 32-42.


14/33

14

suretiyle tandm (camiul-ezdd) ifadesine yer verir.51 Btn bu ztlklar ve

paradokslar, ne duyumlar, ne de akl alglayp idrak edebilir. Bunu ancak hayal kabul

edebilir. nk hayali gereklik, dier iki gereklik arasnda bulunur ve her ikisinin

zelliklerini tar. Bu paradoksal durum ve dolaysyla da ztlklarn birletirilmesi bizatihi

hayal iin de geerlidir. nk hayal, kendisini tanmlayan iki ynle hem ayndr hem deayr.52 Hayal, ontolojik olarak btn lemi kapsad gibi, idrak gc asndan da

mklt, mahsst, ztlklar ve srekli deimeyi kuatabilecek tarzda geni ve

mkemmeldir. O kadar genitir ki, var olmas imkansz olan bile ancak hayalde varlk

kazanabilir. nk varl zorunlu ve mutlak olan Allah (cc.) hibir suret kabul etmedii

halde, bu hayal mertebesinde suret ile zuhur etmi ve bylece, aklen imkansz gibi

grnen, hayalde varlk kazanmtr. Yine bu alemde, akln imknsz grd, bir cismin

iki ayr mekanda bulunmas da mmkn olur. Nitekim Hz. Ademin, kendini ve neslinden

gelecek olan zrriyetini Hakkn elinde grmesi53 bu ekildedir. Hakkn eli iinde olan da,dnda olup kendisini Hakkn eli iinde gren de Hz. Ademdir. Ve yine evinde uyuyan

bir kimsenin kendisini baka bir ehirde grmesi de ayn ekildedir. te bu ekilde aklen

imkansz olan eyler hayal mertebesinde mmkn olabilmektedir.54 Ve hatta muhal, ancak

hayal vastasyla takdir edilip varsaylabilir. nk muhalin, her hangi bir ekilde, her

hangi bir mertebede varl kabul edilmeseydi ne takdir edilebilirdi ne de

varsaylabilirdi.55

Bu genilii ve kemli sayesinde hayal, eyada diledii gibi tasarrufta bulunur.bnl-Arab, tanmlamaya alt hayalin bu kaytsz tasarruf gcnden Allah (cc.)n

mutlak kudret ve tasarruf gcn aklama cihetine gider ve yle der: Allah (cc.)n

mahlktndan olmasna ramen hayal iin bu tarz bir mutlaklk sz konusu iken, onu

yaratan ve ona bu kuvveti veren Yce Hlk hakknda ne dersin? Ve sen, Allahn

mahlktndan olmasna ramen hayalin muhal zerine olan kudretini kendi nefsinde

grp kabul ettiin halde, Allah hakknda nasl olur da kaytllk ile hkmedersin de,

Allah (cc.) muhal olana kadir deildir! dersin...56

51bnl-Arab, Ftht, (thk.), c. I, ss., 260-263.52 Corbin, Creative Imagination... s., 188; Chittick,Hayal Alemleri, s. 42.53 Konuyla ilgili hadis iin bkz., Kurt, Endlste Hadis..., s. 680., dipnot: 882.54bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III, s. 467.55Age., c. III, s. 469.56bnl-Arab, Ftht(byr.), c. 3, s. 275.


15/33

15

Hayal mkemmeldir, nk kendisi bulunduu mertebesinden ayrlmad halde

duyular ona ykselir mnlar ona iner. Tam tasarruf sahibidir, akllar hayrete drecek

ekilde mnlarla cisimleri bir birine kaynatrr, mnlara diledii sureti giydirir.57

bnl-Arab, hayalin genililiini yle ifade eder: Muhakkak hayali tabiat kuatr.

Fakat daha sonra hayal kendisini kuatan tabiata bile hkmeder de dilediinde onu

maddi olarak vcda getirir. te bu (hayal) aslna hkmeden ferdir. nk o (hayal)

yce bir ferdir ki; Allah (cc.), hkm bakmndan ondan daha genel, mertebe bakmndan

da daha muhteem birey yaratmamtr. Onun hkm, muhalden tut da dier btn

mevcdt ve mdmta siryet eder... lh kudret ve iktidr da onunla zuhur eder. Allah,

rahmeti onunla kendisine farz klmtr... O, Allahn kyamette farkl itikadlara gre

tecell ettii mertebedir... te bu ekilde her ne kadar hayal tabiattan kaynaklansa da,

ilh kudret ile teyit edilmesinden dolay, onun tabiat zerine muhteem bir otoritesivardr. Dolaysyla da her kim ocuunun asil olmasn istiyorsa, hanmyla birlemesi

esnsnda byk limlerden istedii birinin sretini nefsinde hasl etsin (tahayyl

etsin)...58

Hayalin bir dier zellii, bir dier hakikati ise srekli deimedir. Hatta bnl-

Arab, bu deime zelliini hayalin, dier hissi ve rhn idraklerden ayrc vasf olarak

zikreder. Ve o, kimi zaman insanlarn bu idrak trlerini birbirine kartrdklarn,

grdkleri hayal sreti sabit hissi suretler sandklarn syler. Bu durumda olan kiinin

tek kriteri hayalin srekli deime zelliidir. Eer suret deimeyip kalyorsa, idrak

edilen ya z tibaryla sabit bir ruh, ya da hiss bir surettir, yok eer srekli deiiyorsa

hayal bir srettir.59 Dolaysyla da srekli deimeyi, her an yenilenmeyi, farkl ekillerde

ve srekli deien tecellleri de ancak hayal kavrayabilmektedir.

bnl-Arab, ite bu ekildeki geni idrak gc asndan hayali nur diye

isimlendirir. Bunun da tesinde ona gre hayal, nur ismine, bu isimle vasflanan dier

btn mahlkttan daha ok layktr. nk hayal her ne olursa olsun, her eyi idrak

edebilme gcne sahiptir. Hatta onun nuru mutlak yoklua bile nfz eder de onu bir

57Age., c. III, s. 464.58Age., c. VI, s., 309.59Age., c. V, s., 294.


16/33

16

varlk olarak tasavvur edebilir.60 Tecelller de bu nur vastasyla idrak edilebilir. Btn

idrak yetileri, Allahn kendilerine bahetmi olduu nur vastasyla alglayabilirler.

Nitekim duyumlar da byledir. Fakat hayalin nuru, hiss nur gibi somut ve madd deildir.

Bu noktada bnl-Arab, tpk duyumlarda olduu gibi hayale de hatann

atfedilemeyeceini syler ve kimi zaman kendisi de kullanmakla61 beraber fasid hayal

tanmlamasn yanl bulur. nk hayalin idraki, duyumlarn idraki gibi dorudur.

Hkm ise, ne duyumlara ne de hayale aittir, hkm akl verir. Dolaysyla yanlg akla

isnat edilir. Buna istinaden bnl-Arab, hayalin hepsinin sahih olduunu, fasid hayalden

sz edilemeyeceini tekrar vurgular.62

Byle olmakla beraber bnl-Arab, hayali, eyann hem en geni ve hem de en dar

olan; ne vardr, ne yok; ne bilinendir, ne bilinmeyen; ne ispat edilendir, ne de

reddedilen eklinde paradoksal ifadelerle aklamaktadr. Hayal eyann en geni

olandr, nk o aklen imkansz olan bile tasavvur edebilir. Daha nce de bahsedildii

gibi ztlklar birletirir ve mdmu tasavvur edebilir. Yine hayal eyann en dar kapsaml

olandr, nk o, hiss ve maneveyleri, nispetleri ve izafetleri ve hatta Allahn cellini

ve ztn ancak bir suret zere kabul edebilir. Onun hakikati bunu gerektirir, istese de bu

hakikatinin dna kamaz. te bu ekilde, suretlerle kaytl kalmas sebebiyle hayalin

kapsam olduka snrl ve dardr. nk hayal mny maddeden soyutlayamaz. Bu

sebeple de ilmi st, bal, arap ya da inci eklinde; slam kubbe ve direk; Kuran ya ve

bal; dini ba; Hakk tely ise insan ve nur63 suretinde grr. Dolaysyla da ona en yakn

olan ey hislerdir, nk suretleri hislerden alr.64 Fakat hayalin snrll mutlak deildir.

Hayalin hakikati ift anlaml, ift ynl olmasndan dolay hem snrl, hem snrszdr.

Hem duyulara yakn somut, hem de soyut anlamlara yakn latiftir. Suretlere bal

kalmasndan dolay snrl, bu suretleri srekli aarak latifletirebildii iin snrszdr.

60bnl-Arab, Ftht, (thk.), c. IV, s. 419; Kasm, Mahmud,Hayal..., s. 9.61 Mesel o, yce topluluklarla (mele-i l) birlikte olduunu iddia ettii halde Rabbi hakknda her hangibir ekilde ilim elde etmeyen, ondan faydalanamayan kiinin fasid hayal sahibi olduunu, iddiasnn dayalan olduunu syler. Bkz., bnl-Arab, Ftht, (thk.), c. IV, s. 235.62bnl-Arab, Ftht, (thk.), c. IV, 420; Kasm, age. s. 9, 10.63 Bu tarz benzetmelere zellikle hadislerde ska rastlamaktayz. Bu ifadeler bnl-Arabye gresradan benzetmeler deil, hayal leminin kendi ileyi tarz ierisinde ortaya kan sembollerdir.64bnl-Arab, age., c. IV, s., 408; ss., 417-419; Kasm,age. s. 8, 9


17/33

17

1b-Hayal ve Kalp

Hayalin ontolojik dzeyinden bahsederken deinmeye alacamz gibi, Allahn

dnda btn lem bir hayal olduu iin, her bir varln bu lemde zuhur eden gereklii,

onun hakkati iin bir semboldr. Dolaysyla da bu semboln, yorumlanmas (tevil-

tabir), arkasndaki esas gereklie geilmesi gerekmektedir. Haddi zatnda bnl-

Arabnin de ska tekrarlad gibi, tevil kelimesi kk tibaryla asl, ilk gereklie

dnme anlamna gelirken, tabir kelimesi de kardan karya geme anlamlarn

tamaktadr. Bu sebeple de her iki kelime, bnl-Arabnin retisinde sembolik

dzeyden, temel ve hakk gereklik dzeyine gemeye iaret etmektedir. Ve bu, sadece

ry lemi iin deil, btn lem bir hayal olduu iin hiss gereklik dzeyi iin de

geerlidir. Bu sembollerin tesine geme, onlar yorumlama ise sadece, kinatn bir

hayalden ibaret olduunu alglayabilen aktif hayal vastasyla olabilir. Aktif hayal, busembolleri aar ve bu suretle de yeni tecelller elde edebilir. Sembolik gereklikleri tabir

ise, herkesin elde edebilecei sradan bir ey deil, peygamberlik nurundan kaynaklanan

nemli bir ilimdir.65 Peygamberler ve varisleri bu ilmin sahipleridir. Bu hayal gereklik

ve onun yorumlanmas vastasyla arifler, srekli deien, madd okluk dzeyinden,

deimeden kalan asl birlik mertebesine ykselirler.

Ksacas, btn kinata hayal gereklik hakim olduu iin yorumlama (tevil) vardr,

tevl olduu iin sembolizm vardr, sembolizm olduu iin de her bir varln iki boyutu

vardr. te bu iki boyutluluk bnl-Arabnin retisindeHakk-halk, Lht-nst, Rabb-

kuleklinde ift kavramlarla karakterize edilir. Bu ift kavramlar temelde birlie (vahdet)

iaret eder ki Corbin bu birlie, karlkl sevgi ya da mnasebet ilikisine dayal, ahenkli

birliktelik anlamna gelebilecek ekilde unio sympathetica demektedir. Burada her iki

terimin birlii, mutlak anlamda ayrln ve bakaln deil, e zamanl ve ztlklar

btnletirici (camiul-ezdd) birlie iaret etmektedir. 66 Yine varln bu iki boyutunun

(Hakk-halk) e zamanl ve btnletirici birliini de idrak edebilen insann aktif, yaratc

65 Chittick, The Sf Path..., s. 119. Corbin, Creative Imagination..., s., 208; Eb Zeyd, Felsefett-Tevl... s. 226.66 Corbin, age., s., 209. Corbinin, bnl-Arabnin retisini bu ekilde (unio sympathetica) alglamashakknda ayrntl bilgi iin bkz., age., ss., 120-135.


18/33

18

hayalidir. nk bu uur dzeyinde hayal, tpk ontolojik yaratmada olduu gibi ilh

tecellye dayaldr.67

bnl-Arab, hayalin bu yaratc fonksiyonunu kendi terminolojisi ierisinde

himmet68

kavramyla ifade eder. Ona gre, her insanda, gerekte olmayan eylerivehmederek hayalinde yaratabilme gc genel olarak mevcuttur. Fakat bu hususta

yetkinlik, marifette olduu gibi, btn mertebeleri elde etmi olan arife mahsustur. Arif,

kalbin manevi bir gc olan himmet ile, d dnyada mevcut olmayan eyleri, yine d

dnyada husle getirebilir.69

Her iki durumda (himmet-vehm) da hayal yetisi faaldir ve bnl-Arab, her ikisi iin

de yaratma kelimesini kullanmtr, fakat sonular btnyle farkldr. Bu her iki

durumda aktif hayalin, bir birinden olduka farkl ileyi tarz vardr. Sradan insann

vehminde aktif hayalin fonksiyonu temsldir ve btnyle bitiik hayalin bir paras olan

semboller retilmektedir. Arifin yaratclnda ise aktif hayal, kalbin zel bir yetenei

olan himmetin hizmetindedir. Ksacas arif, aktif hayal sayesinde, kalbine yansyan eyleri

tasarlamakta ve orada yansyan objeyi, kalbinin manevi bir yetisi olan himmetiyle

younlamas sonucu d alemde, hayl bir gereklik olarak zuhur ettirebilmektedir.70

Dolaysyla sradan insann yaratcl, bitiik (muttasl) hayal dzleminde, kendi

subjektif dnyasndan bamsz deilken, arifin yaratcl ayrk (munfasl) hayalde, ayrbir zt mertebede gerekleebilir. Fakat bnl-Arabnin, varlk ve mertebeleri

anlayn71 dndmz zaman, bu eylem, esasnda vcdun farkl mertebelerinde var

olan bir objenin, hayal ile alglanp, himmet ile zerinde hakimiyet kurularak hiss varlk

dzeyinde ortaya karlmasndan ibaret olduunu syleyebiliriz. nk, esasnda her bir

varlk mertebesi bir st mertebenin, temelde de ilh tecellinin yansmasndan ibaret

67 Corbin, age., s., 212, 214.68 Himmet: Herhangi bir eyin ya da keml mertebesinin husle gelmesi iin kalbin, btn rhnkuvveleriyle Hakka ynelmesidir. Kalb younlamay ifade eden bir terimdir. Bkz., el-Crcn, Ali b.Muhammed, et-Tarft, Haz.: Muhammed b. Abdlhakm el-Kd, (Drl-Kitbil-Msr), Kahire1991. s., 258; el- Kn, Abdrrezzk,Rehz-Zll ferhil-Elfz Mtedvile beyne Erbbil-Ezvkvel-Ahvl, tah.: Sad, Abdlfettah, (Mektebetl-Ezheriyye), Kahire 1995, s. 11669 Afif, Ebul-Al, et-Tlikt al Fususil-Hikem, ev.: Ekrem Demirli, (Fussul-Hikem Okumalarin Anahtar), (z yay.), stanbul 2000, s., 165, 166.70 Corbin, Creative Imagination..., s., 223.71 Konu iin bkz., Kl, Mahmut Erol, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, (MSBE.Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1995.


19/33

19

olduu iin hayal/himmet ile hiss lemde hsle gelen ey, zaten farkl varlk

mertebelerinde, ilh tecell sonucu yaratlmtr. Ayrca arifin bu yaratcl, temelde

ilh yaratma sfatnn bir tecellsinin sonucudur. nk bnl-Arabye gre lem, btn

nispetleriyle birlikte, Hakkn sfatlarnn tecellisinin sonucudur. Dolaysyla arifin bu

hayl yaratcl, lemde her an tecell etmekte olan Hakkn yaratclndan ibarettir.

Arif bu mertebeye, manev yolculuuna binaen Hakkn sfatlarnn kendisinde tecellisi ile

ular.72

Daha nce bir ok vesileyle vurgulamaya altmz gibi, mklat ile mahsst

arasnda berzah olan hayalin idraki, latif de olsa surete baldr. Mcerret mnlar bile

hayalde suret kazanmtr. te bu suretten, saf ve gerek mnya gei, gerek ilmin elde

edilmesi ise ancak kalp ile mmkn olur. nk genelde dier btn sfler zelde de

bnl-Arab, marifet asndan, akl ya da fikir yerine kalbi merkeze almlardr. Hayal,

akl ile duyular arasnda bir berzah olduu iin bu erevenin dna kamaz. Nitekim

bnl-Arab bu yn tbaryla hayalin bir takm snrllklarndan da bahsetmitir. Hayal

eer duyumlarn snrlar ierisinde kalm ise, bu, en ok snrl ve kaytl olan avmn

hayalidir. Arifin hayali ise, idrakini ruhtan ve kalpten alarak, eyay mahiyeti zere tanr.

Mnev yolculuu ve miracna binaen arifin kalbinde Rabbn tecelller zuhur eder.

Dolaysyla kalp, Hakkn marifet dzeyinde tecellgh olur. Hayal ise kalpte olan

yanstan aynadan ibarettir. Sonuta arif, hayal idraki ile ilimden mahedeye ykselir.

Mahede, sfnin bulunduu hal ve makama baldr. Fen haline ulat zaman

mhededen mkefeye ular ve her eyde Allah grr. Artk hayal idrakteki srekli

deiiklilik ve eitlilik kalmaz. Deiiklik iinde deimeyip ayn kalan idrak eder.

Btn bu farkl ve belirsiz suretlerin, deimeyen tek bir hakikatten ibaret olduunu idrak

eder. te bu alm kalbin idraki sonucu gerekleir. Hayl marifette, tevile ihtiya

varken kalb marifet aktr, tevile ihtiya duymaz. Fakat kalb marifet, hayal marifet

sonucu hasl olur.73

72 Affif, Ebul-Al, The Mystical Philosophy of Muhyiddin bnul-Arab, (Cambridge University Press),New York 1939, ss., 133-136; Afif, Tlikt..., ss., 167-169; Corbin, Creative Imagination..., ss, 226-22873 Eb Zeyd, Felsefett-Tevl..., s. 210, 211.


20/33

20

Hayal ile kalp arasndaki alka zahir ve btn alkasna paraleldir. Hayal bir ynden

varln, bir ynden de insann zahirine eittir. Kalp ise insann batn ve Hakkn

insandaki tecell yeridir. Zahir ve batn ise btnyle bir birinden bamsz deildir.

Zahir/hayal, btna ulamak iin bir kprdr. Kalp ise btna ancak zahirin aracl ile

ular. te hayalin tasavvuf marifet asndan nemi bu noktadadr.74

1c-Bitiik ve Ayrk Hayal

Esasnda bnl-Arabnin bu iki kavramla anlatmak istedii, hayalin insn ve

ontolojik dzeylerinin dnda bir ey deildir. Bitiik (muttasl) hayal ile insan dzey,

ayrk (munfasl) hayal ile de ontolojik dzey kastedilmektedir. Biz burada sadece her iki

kavram bir biriyle mukayese edebilmek amacyla ayn balk altnda ele aldk.

bnl-Arab, mkl olan eyleri suretlere brndren, duyumlar da latif bir halesokmak sretiyle mcerret manalara yaklatran insan yetiye bitiik (muttasl) hayal

derken, Cebril (as.)in Dihye sretine brnmesi gibi zahiren husule gelen hayale de

ayrk (munfasl) hayal demektedir. Yine Kuranda zikredildii zere Hz. Musa ile

sihirbazlar arasnda geen hadise de75 ayrk hayal dzleminde gereklemitir. Bu noktada

bnl-Arab, bitiik hayal ile ayrk hayal arasndaki fark u ekilde aklar: bitiik hayal,

insan zihniyle alakal bir durum olduu iin tahayyl edenle birlikte yok olur. Fakat ayrk

hayal ise, maddeden mcerret mnlar ve ruhlar srekli kabul edebilen zti bir

mertebedir. 76 Dihye veya bir rb suretinde grnen Cebrail (as.)i hem Hz.

Peygamberin ve hem de etrafndakilerin grmesi hadisesinde olduu gibi ayrk hayal,

biztihi hiss olarak zuhur eder ve tahayyl eden ahstan ayr olarak idrak edilir.77 Bu

mertebede ruhlar ve mnalar kendi zelliklerini yitirmeden somut bir hale

gelebilmektedirler. 78 Haddi ztnda, daha nce de vurgulamaya altmz gibi, insni

bir yeti olan bitiik hayal, ayrk hayalden mutlak mnda bamsz deildir bilakis ondan

74Age., s. 211, 212.75 Th 20/ 65, 66, 67. Fakat burada bnl-Arab, sihirde her zaman iin batl bir ynn olduunu eitlivesilelerle vurgular. Sihir kelimesinin Arapada seher vakti anlamna gelen seher kelimesindengeldiini ve dolaysyla da sihirde k ve karanln yani hem hak ve hem de batl bir ynnbulunduunu syler. Gzn sihri idrak etmesi onun hak yn, iin esasnda idrak edildii gibi olmamasise onun batl yndr. Bkz., bnl-Arab, Ftht(byr.), c. IV, s. 308.76bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III, s. 467, 468; Corbin,Creative Imagination..., s., 219.77 Hakm, Suad, el-Mucemus-Sfiyye, (Dendele), Lbnan, 1981, s. 449.78bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III, s. 467.


21/33

21

meydana gelmektedir.79 Adet ayrk hayalin insni dzeyde bir uzants gibidir.80 Hatta

baz ynlerden olduka mull bir mertebe olan mutlak hayale benzedii iin bitiik

hayal, Hakk Tely farkl suretlerde kabul edebilir. Nitekim bunu eriat de

dorulamtr.81

bnl-Arabye gre insan uykuda iken veya uyankken bu ara lemi, hayal lemini

mahede edebilmekte, kendi zihn tahayylnden bamsz hayali suretler

grebilmektedir. Arif, muttasl hayali ile eyay hakikati zere munfasl hayalde

mahede edebilmektedir. Bu ekilde arifin muttasl hayali ilim ve marifetinin ounu bu

mutlak hayalden almaktadr. Nitekim melein bir insan suretinde grlmesi bu ekildedir.

Burada suret ayrk hayalde gerekleir, bitiik hayalde alglanr. Yani hayal ayrk

hayalden bitiik hayale dorudur. Melein insan ekline brnm suretini bitiik hayale,

hiss olarak gerekleen ayrk hayal ykseltir. Eer ayrk hayalin bu zellii olmasayd

bitiik hayal bu sureti alglayamazd. Dolaysyla, bitiik hayali de idare eden, onu devam

ettiren, mstakil sadece tek bir hayal vardr, o da ayr, zt bir gereklii olan, hibir

ekilde kaytlanmayan mutlak hayaldir.82 nk mutlak hayal, sadece vcdun deil,

ayn zamanda btn bilinir eylerin de kaynadr. Vcibul-Vcd ile mmkinl-vcd

arasnda bir berzah olduu gibi, sonsuz ilah ilim ile snrl beeri ilim arasnda da bir

berzahtr. te bu sebeple mutlak hayal iin, hem genel anlamda varla ve hem de insan

ve marifete nispetle; am,hakkatl-hakik, hakkat- muhammediyye, akl- evvel ya da

79bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III, s. 468.80 Burada bnl-Arabnin varlk-insan ve hatta Kuran anlaynn bir birleriyle btnlk arz edecekekilde alkal ve paralel olduunu hatrlamak lazm. Bu benzerlik ve paralellik, insan da dahil olmakzeri btn varlklarn Allahn kelimeleri olduu ve temelde de tek bir hakikatin varln farkl btnmertebelerinde zuhur etmesi esasna dayanmaktadr. Dolaysyla varlk, Allahn kelime-i merkmu,Kuran kelime-i melfzu, insan da btn hakikatleri kendisinde toplamas tibaryla kelime-i cmiidir.O, bu anlay erevesinde insana kk lem, leme de byk insan demektedir. Dolaysyla insandakihayal yetisinin, varlkta ara bir alem olarak kendine has zellikleri bulunan ayrk hayal lemindenbamsz olmamas, onun bir uzants eklinde dnlmesi onun sisteminin gereidir. bnl-Arabnin

varlk ve insan hakkndaki bu tarz grleri iin bkz., Izutsu, Sufism and Taoism..., s. 218 ve devam;Affif, The Mystical Philosophy..., s. 68 ve devam; Eb Zeyd, Felsefett-Tevl..., s. 157 ve devam;Sevim, Seyfullah,slam Dncesinde Marifet vebn Arab, (nsan yay.), stanbul 1997, s. 132.81 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. III, s. 466. Burada bnl-Arab, Cenb- Hakkn, namaz klannkblesinde olmasyla ilgili rivayete iaret eder. Hadisin farkl rivayetleri iin bkz., Kurt, Endlste

Hadis..., s. 677, 678 dipnot: 857. Ayrca bnl-Arab, daha nce de bahsettiimiz gibi, ihsan hadisindegeen Allaha sanki Onu gryormuasna ibadet et ifadesini bu anlay dorultusunda yorumlar.Bkz., bnl-Arab, Ftht(thk.), c. IV, s., 417, 418.82 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. III, s. 468; Corbin, Creative Imagination..., s., 220; Eb Zeyd,Felsefett-Tevl..., s., 85.


22/33

22

kalem-i l eklinde farkl kavramlar kullanlr. 83 Btn bu kavramlarla ifade edilmek

istenen ey mutlak berzah/hayaldir. bnl-Arab, bu anlay dorular tarzda, hakkatl-

hakiki, hayalin hakikatine uygun olarak u ekilde vasflandrr: Hem Hakk, hem lem

iindir. Ne varlk, ne yoklukla, ne hds ve ne de kdem ile vasflanr; kadm ile kadm,

hads ile hadstir... O, alemdir, ya da lem deildir desen doru sylemi olursun. Yine o,

Hakktr, ya da Hakk deildir desen de doru sylemi olursun. O, btn bunlar kabul

eder...84

Hayal mertebesinde gerekleen ilah tecelller de hep bu ekildedir. Burada bnl-

Arab, Cenb- Hakkn, ahirette farkl suretlerde tecelli etmesini85 de bu ekilde hayal

anlayyla aklar.86 nk zat ayn kalmakla birlikte farkl suretlerde tecell ancak ayrk

hayalde gerekleebilir ve bu bitiik hayal ile idrak edilebilir.

Bitiik (muttasl) hayali bnl-Arab iki ksma ayrr: 1- nsann kendi zihn

tahayylnn rn olan, tahayylde gerekleen hayal. Bitiik hayalin bu tr insann

kendi iradesine bal olarak gerekleir. Bu yetisiyle insan duyumlaryla alglad eyleri,

duyumlar kaybolduktan sonra da zihninde tutabilmeye muktedir olabilir. Burada insan ya

duyumlardan kaynaklanan suretleri tek tek hayalinde muhafaza eder, ya da hislerden elde

edilen bu suretlerden tasavvur yetisinin (musavvira) onlar birletirmek suretiyle elde

ettii yeni sureti muhafaza eder. Tasavvur yetisi tarafndan oluturulan kll suretin btn

paralar duyumlardan kaynaklanan suretler olmakla beraber tasavvur yetisininoluturduu yeni suret hissi olarak alglanmayabilir, hiss bir gereklii olmayabilir. te

bitiik hayalin bu ksm btnyle irad olarak insann tahayylnde gereklemektedir. 2-

83 Eb Zeyd, Felsefett-Tevl..., s. 47 ve devam. bnl-Arabnin dncesini anlamay zorlatranhususlardan belki de en nemlisi onun zengin stlhatdr. O, ayn temel hakikati, deiik vehelerinebinaen, bir ok farkl terimle ifade eder. Burada da ayn husus sz konusudur. Temelde bu kavramlarla,Allah ile m siv arasndaki bir berzaha (kelime) iaret edilmektedir. Bu berzaha, btnyle lemenispetle hakkatl-hakik, tasavvufi anlamda insana nispetle hakkat- muhammediyye, genel anlamdainsana nispetle insan- kamil ya da dem, lemin her zerresine yaylm salt metafizik dnme

kuvvetine nispetle kll/ilk akl, her eyin saylp yazld bir kayd olarak ta kalem-i l der. Btn bufarkl kavramlar, ayn hakikate iaret eden izafet, nispet ve tibardan baka bir ey deildir. Bu noktadaAff, btn bu kavramlarn, bnl-Arabnin vahdet-i vcdretisine uygun olarak, bir tek hakikatinmuhtelif cihetlerini gsteren iaretler eklinde deil de, farkl hakikatlere iaret eden isimler olarakgrlmesi tehlikesine dikkat eker. Bkz., Aff, Ebul-Al, Mslmanlarn Logos/Kelime Nazariyeleri,slam Dncesi zerine Makaleleriinde, ev: Ekrem Demirli, (z Yay.), stanbul 2000, s., 79, 80.84bnl-Arab, Ftht, (thk.), c., II, s., 223, 224.85 Allah (cc.)n ahirette deiik suretlerde tecelli etmesiyle ilgili hadisler ve farkl rivayetleri iin bkz.,Kurt, Endlste Hadis..., s. 680, dipnot: 880.86bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III, s. 468.


23/33

23

Bitiik hayalin ikinci ksm ise, uykuda grlen suretler gibi insann salt tahayyl rn

olmayan hayaldir. 87 Bu tr hayalde suretler, irad olarak deil, uyku haliyle birlikte

duyumlarn sknete erip hayal gcnn glenmesiyle kendiliinden ortaya

kmaktadr.88 Grld gibi bitiik hayal insan/psikolojik bir dzeydedir, bir eit

idrak ve marifet yetisidir. Ayrk hayal ise fizik ve metafizik vehesiyle ontolojik bir

seviyededir. Fakat bu iki ayr hayal tr mutlak anlamda bir birinden bamsz deildir.

kisi arasndaki ayrklk ve bakalk alkas yoktur. Aksine her ikisi de tek bir hakikatin

farkl iki yndr. Bu her iki hayal arasndaki alka parann (muttasl) btne (munfasl)

nispeti gibidir.89

Daha nce de zikredildii gibi, bnl-Arab, ayrk hayalin, insann dnda, mstakil,

ontolojik ve zti bir mertebe90 olduunu vurgulamasna ramen Affif ayrk hayali

insn/psikolojik hayalin bir tr olarak alglamtr.91 Fakat alglayabildiimiz kadaryla

insn dzeyde olan bitiik (muttasl) hayaldir. Ayrk (munfasl) hayal ise ontolojik

seviyededir.92 yle anlalyor ki ayrk hayal ile, en aasndan en ykseine kadar

varln btn mertebelerine iaret edilmektedir. Ksacas ayrk hayal, madd duyular

leminden, metafizik, mutlak hayal mertebesine kadar btn varlk mertebelerine

yaylmtr ve sreklidir. bnl-Arabnin tasavvurunda varlk ilk kez, mutlak hayalde

zuhur ettii ve varlkta her an yeni bir yaratl(halk- cedd)93 sz konusu olduu iin ve

yine yaratma, mutlak yokluktan deil, bir varlk mertebesinden dier bir mertebeye doruolduu iin94 hayal mertebesi sreklidir.95 imdi burada hayalin bu olduka geni

ksmna, ontolojik seviyesine deinmeye alacaz.

2-Ontolojik Dzey

bnl-Arabnin hayal anlaynn temelini oluturan nokta daha ok ontolojik

dzeydir. bnl-Arab ontolojik anlamda hayali iki farkl mertebede ele alr. lk olarak

87bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III, s. 468.88 Bkz., Eb Zeyd, Felsefett-Tevl..., s. 54.89 Bkz.,Ayn yer.90bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III, s. 445, s. 467; c. 6, s. 213.91 Affif, The Mystical Philosophy..., s. 130.92 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. III, s. 467, 468; Eb Zeyd, Felsefett-Tevl..., s., 54, 55; Hakm,

Mucem..., s. 449.93 Bkz., bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III, s. 7094Age., c. III, 466.95 Eb Zeyd, Felsefett-Tevl..., s., 55.


24/33

24

Allah (cc.) dnda btn varlklarn zuhur yeri olan mutlak hayalden bahseder.

Dolaysyla bu anlamda btn lem bir hayaldir. Bylelikle bnl-Arab hayali, varln

ve yaratmann ilk temel unsuru olarak grmektedir. Ayrca madd duyular lemi ile

metafizik gayb alemi arasnda bulunan ve kendine has bir takm zellikleri bulunan hayal

(berzah/misal) leminden bahseder. bnl-Arab, hayal lemi olarak adlandrd bu

alemde peygamberlerle karlamay ve onlardan birtakm bilgiler almay mmkn

grr.96 Bu sebeple hayalin her iki dzeyi de bnl-Arabinin retisinde tasavvufi

tecrbe asndan olduka nemlidir.

2a-Mutlak Hayal / el-Hayall-Muhakkik / el-Hakkul-Mahlk Bih / el-Am

Bilindii gibi bnl-Arabye gre lemde varln zuhuru yoktan yaratma eklinde

deil, ilh tecell sonucudur. Bu anlaya gre mutlak ahadiyyet97 mertebesinde olan

Hakk Telnn varln deiik mertebelerinde zuhuru sonucu lem varlk kazanmtr.

Hakkn varlktaki ilk tecellisi, mutlak hayal mertebesinde gereklemitir ki, bnl-

Arab bu ilk mertebeye, Hz. Peygambere isnat edilen bir hadise istinaden am (latif bulut)

demektedir.

eyhl-Ekbere gre am, Hakkn zuhrunu (:keynnet)98 kabul eden ilk mahaldir.

O, bu grn u hadisle aklar: Hz. Peygambere (sav.), mahlkt yaratmadan nce

Rabbimiz nerede idi? diye sorulunca o, altnda ve stnde hava bulunmayan amda idi

eklinde cevap vermitir.99 Arap rfnde am ince bir bulut anlamna geldii iin Hz.

Peygamber, amy altnda ve stnde hava bulunmayan eklinde vasflandrmak

sretiyle Hakkn keynneti ile bu latif bulut arasnda her ynden bir benzerliin

96 Chittick,Hayal Alemleri, s. 22.97 Bata bnl-Arab olmak zere bir ok sf mutlak varlk mertebesini ifade edebilmek iin; Kenz-imahf, Mehl-i mutlak. Gayb- mutlak, Ahadiyyet-i mutlak... gibi bir ok tbir ve ifade kullanmlardr.Btn bu ifadelerle, her trl kayttan ve artlanmadan uzak olan, henz hibir taayyn gstermemiolan L taayyn mertebesine iaret edilmeye allmtr. Bkz., Kl,bnl-Arabde Varlk..., s.184.98 Bu noktada bnl-Arab, Hakkn be var olu mertebesinden (:keynnet) bahseder: 1- Hakkn amdavar oluu. Hakkn varln kabul eden bu ilk mertebeye yazmzda mutlak hayali incelerken deinmeyealacaz. 2- Rahman, Ara istiv etti. (Th 20/5) ayetine istinaden Hakkn Artaki var oluu. 3-Rabbimiz her gece dnya semasna iner hadisine istinden dnya semasndaki var oluu. 4- O,gklerde ve yerdeki tek Allahtr (En-m 6/3) yetine istinden yer yzndeki var oluu. 5-Neredeolursanz olun O, sizinle beraberdir (Hadd 57/4) yetine istinden bizde olduu gibi her varlkta dakendi varlk mertebelerine gre var oluu: umm keynnet. Bkz., bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III, s.465, 466. Btn bu aklamalardan sonra bnl-Arab, Hakkn bu mertebelerdeki var oluunun kendicelline yakr bir ekilde olduunu, Ztnn gerektirdii gibi her hangi bir tasavvur, tebih ve keyfiyetsz konusu olmadn hemen vurgular. Bkz., Ayn yer.


25/33

25

olmadna iaret etmektedir.100 Bu metafizik bulut, btn suretleri kabul eder, ayn

zamanda varlklara ekillerini verir; hem aktif hem pasiftir, hem alp, kabul edicidir hem

de gerekletirici (muhakkik). Dolaysyla varln temel hakikati (hakkatl-vcd)

konumunda olan, mutlak varlkta farkllama ve oalma mutlak hayal vastasyla

mmkn olmutur.101

Allah (cc.) ite bu latif amda kendi dndaki btn lemin suretlerini aar. Bu

anlamda am, suretlere gereklik kazandran bir hayal (el-hayll-muhakkik) dir. nk

o, kintn btn suretlerini kabul ettii gibi henz olmam olana da sret verir. te bu,

hayalin genilii, her eyi iine alabilme zellii sebebiyledir. Dolaysyla btn lem, bu

mutlak hayal dzeyinde varlk kazanr. Btn mevcdt burada, mutlak hayalde zuhur

eder. O evveldir, ahirdir, zhirdir ve batndr (Hadd 57/3) ayetinde ifade edilen

Hakkn zahiri de mutlak hayaldir.102 Mutlak zt mertebesinde hibir eyle kaytl

olmayan Allah (cc.), kendi ilh isimlerini yn- sbite103 lerindeki hakikatleri zere

zuhur ettirmek suretiyle, bu ilk tecellide, mutlak hayal mertebesinde kendini, yine

kendisine aar. te bu sre, aktif, yaratc hayal olarak alglanmaktadr. 104 lem, ilm

ilhde ezel olarak mevcut olduu iin lemin yaratlmas, ilm/mkl dzeyden

ayn/mahss dzeye gei eklinde olmutur. Bu ise, ilhi tecellnin, hayalin farkl

mertebelerinde zuhuru ile tamamlanr. Dolaysyla mutlak hayal, lm sretleri, ilh

tecell yoluyla mhss sretler eklinde zuhur ettiren yaratc, ilh tahayyldr. Tabir

caizse lem, ilh muttasl hayalde ezeli olarak mevcuttu. lh muttasl hayaldeki bu

hayali vcd, tecelller yolu ile farkl mertebelere ayrld zaman munfasl hayale

dnmtr. te bu ekilde lem, ilm dzeyden varlk dzeyine, ilh, yaratc hayal

vastasyla gemitir.105

bnl-Arab, bu ilk hakikati ifade ederken, eitli vehelerine gre farkl tabirler

kullanr:Am, mutlak hayal ya daRahmann nefesi tabirleri ayn temel hakikati, her ey

99 Hadis iin bkz., Kurt, Endlste Hadis..., s. 677, dipnot: 849.100bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III, s. 465.101 Corbin, Creative Imagination..., s., 185.102bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III, s. 466.103 yn- sbite: Eynn, varlk lemine kmadan nce, ilm-i ilhdeki sabit, mcerret ve makulsuretleri. Ayrntl bilgi iin bkz., Aff, Ebul-Al, bnl-Arabnin Sisteminde Ayn- Sbite veMuteziledeki Mdmt, slam Dncesi zerine Makaleler iinde, ev: Ekrem Demirli, (zYaynclk), stanbul 2000, ss., 259-271.104 Corbin, Creative Imagination..., s., 186.


26/33

26

kendisinden yaratlm olan hakikati (el-hakkul-mahlk bih) ifade etmede

kullanlmaktadr.106 Bu hakikate bnl-Arab, mutlak hayal der, nk Allahn, ilm-i

ezelsine gre, mevcdtn sbit sretlerini tahayyldr. Yine bu hakikate Rahmnn

nefesi der, nk bu hakikat, Rahmnn bilinme arzusundan kaynaklanan nefesidir. Am

der, nk bu ilk hakikat, bu ilh nefesten hasl olan latif, metafizik buluttur. El-Hakkul-

mahlk bih der, nk btn mahlkat burada sret ve varlk kazanr.

bnl-Arab mutlak hayalde (am) Hakkn tecelllerini kabul edebilme gc

grmektedir. Haddi zatnda bu am, Hakkn dnda bir ey deildir. nk o,Rahmnn

nefesidir Bu grn bnl-Arab, dier btn sflerde olduu gibi lemin varlnn

temel ilkesi saylan ilah ak anlayyla temellendirmeye alr. bnl-Arab, hem

Hakkn var oluunu kabul edebilen ve hem de btn kinatn kendisiyle zuhur ettii

amnn oluumunu sfler arasnda ska dile getirilen; Ben gizli bir hazine idim,

bilinmiyordum. Bilinmeyi sevdim ve mahlkt yarattm.107 kuts hadisiyle aklama

cihetine gider. Burada bnl-Arab, Rahmnn nefesi ifadesini insann nefes alna

benzeterek aklama cihetine gider. nk nefes alma, insann iindeki sknty

rahatlatma hareketi olduu gibi, konuma esnasnda harflerin ve kelimelerin de

vastasdr. Rahmnn nefesi de ayn ekilde hem kendindeki bilinme itiyaknn dar

vurumu hem de kelimelerinin, dolaysyla da btn varln108 kaynadr.109

Hadiste zikredilen bu ilhi sevgiden, ilh nefes alma hasl olur. nk sevgininsevende bir hareket etkisi vardr. Nefes alma ise kendisine ak olunan iin yaplan bir

itiyak hareketidir. te am, Hakkn bu ezeli sevgisinden hasl olan nefestir, Rahmnn

nefesi110 dir. Grld gibi am, dorudan Rahmnn nefesine balanmaktadr. Dier

105Bkz., Ebu Zeyd, Felsefett-Tevl..., s. 56.106 Corbin, age., s., 186.107 Bkz., Acln, smil b. Muhammed, Keful-Haf, (I-II), (Dr-u hy- Trbil-Arab), Beyrut 1352,

c. 2, s., 132.108bnl-Arabye gre btn mahlkt, Allahn bitmez tkenmez kelimeleridir. O, bu grnBireyi yaratmak istedii vakit ona sadece ol! der, o da hemen oluverir (Bakara 2/117) ve Mesih,ancak Meryemin olu sdr. O, Allahn resl ve Meryeme att kelimesidir... (Nisa 4/171)ayetlerine istinden aklar. Konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Bkz., Eb Zeyd,Felsefett-Tevl...,s. 263 ve devam.109 Chittick, The Sf Path..., s. 127.110 Bir ok hadiste bu tabir kullanlmaktadr. bnl-Arab, genellikle Fthtda, Rahmnn nefesiniYemen tarafnda buluyorum hadisini zikreder ve yorumlar. Bu tabirin getii hadisler iin bkz., Kurt,Endlste Hadis..., s. 678, dipnot: 861.


27/33

27

mahlkt bu konumda deildir. nk dier yaratlmlar, Hakkn ya ol emri111, ya tek

eli112ya da iki eli113vastasyla varlk alannda zuhur etmilerdir. Am ise byle deildir,

onun zuhuru zellikle Rahmnn nefesiyledir. 114bnl-Arab, Hakkn ilk keynnetinin

bu ekilde isimlendirilmesini de bu noktada belirginletirir. nk daha nce de

bahsettiimiz gibi am Arap rfnde bulut anlamna gelmektedir. Bulut isebuharlamadan meydana gelir. Buharlama ise bnl-Arabnin deyimiyle kintn temel

unsurlarnn nefes almasdr. te bu tibarla Hakkn ilk keynneti olan mutlak hayale am

denilmitir.115 Bir farkla ki; Hz. Peygamberin de vurgulad gibi, metafizik anlamda

kullanlan bu amy, yani mutlak hayali hibir ey kuatamaz ve ona hkmedemez. Fakat

fiziki anlamda bulutu hava kuatr ve onu istedii yne sevk eder. te bu itibarla Hz.

Peygamber Hakkn ilk zuhurunu kabul edebilen amdan bahsederken, onu havann

kuatamayacan zellikle beyn etmitir. Zr o, Rahmann nefesinden meydana geldii

iin varlklar ierisinde Ona en yakn olandr.116

Hakkn ilk zuhur yeri olan bu am, lemin zarf, mekn olan hal ile doldurulmutur.

Hal ise, maddlik sz konusu olmakszn vehm bir uzam (imtidad- mtevehhem) dr.117

te bu noktada bnl-Arab am/mutlak hayale her eyin kendisiyle yaratld Hakk (el-

hakkul-mahlk bih) der. Burada amya Hakk denilmesi Rahmann nefesinin ayn

olmasndandr. Nefes ise, nefes alann iinde gizlidir. Btnda iken btnn, zhirde iken

de zhirin hkmndedir. Btnda ilk, zhirde ise sondur.118 Allah ile mutlak yokluk

arasnda bulunup, her ikisinin zelliklerini tayan bir berzah olduu iin amnn iki ynvardr: Hakka ait btn yn, halka ait zahir yn. Btn ynyle Hakkn nefesidir, zahir

ynyle btn lemin zuhur ettii ilk unsurdur. Bu berzah vastasyla bir taraftan Hakk,

mahlktnn sfatlarn kendine izafe ederken (tebih), dier taraftan mahlkat, Onun

111 Alemin Hakkn ol: kun emri ile yaratldn ifade eden; Bireyi yaratmak istedii vakit onasadece ol! der, o da hemen oluverir melindeki ayetler iin bkz.: Bakara 2/117; l-i mrn 53/47, 59;Enm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Ysn 36/82; Gfir 40/68.112 Mahlkatn yaratlmasyla ilgili bu tarz ifadelere hadislerde ska rastlanmaktadr. Hakkn tek eliyle

yaratmasn ifade eden hadisler iin bkz.: Kurt, Endlste Hadis..., s. 678, dipnot: 859.113 Hakkn iki eliyle ya da elleriyle yaratmasn ifade eden ayetler iin bkz.: Ysn 36/71; Sd 39/75;Zriyt 51/ 47.114bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III, s. 466.115Ayn yer.116Ayn yer.117Hal: Cisimden bamsz her hangi bir harici varl sz konusu olmayan vehm boluk, fez. Aleminmekn. Maddeden ayr bir varl dnlmedii iin salt bir ey deildir. Bkz. el-Crcn, et-Tarift,s. 113.118Age., c. III, s. 466, 468; Corbin,Creative Imagination..., s., 186.


28/33

28

sfatlaryla sfatlanabilir. Yine Hakk, zt itibaryla mutlak mnezzeh kalrken bu mutlak

hayalde kendini zhar eder.119

Btn varlklarn kendisinde ekillendii amnn mutlak hayal olmasndan hareketle

bnl-Arab, Allahn dnda btn lemin hayal olduunu syler. nk btn kainatntemelinde am vardr. Ulv ruhlardan, srekli Hakk mahede etmelerinden dolay

kendilerinden gemi meleklerden (mheyyemn) lemin btn tr ve ahslarna kadar

btn varlklar ite bu amda zuhur etmilerdir. Bu noktada bnl-Arab, yaratln

mutlak yokluktan varla doru deil, varln bir mertebesinden dier mertebesine doru,

zafi yokluktan yine izaf varla doru olduunu vurgular. Ve yaratl bir halden baka

bir hale, bir eyden baka bir eye doru sreklidir. 120 te btn bu yaratln temelinde

yatan ise bnl-Arabnin el-hakkul-mahlk bih eklinde isimlendirdii Rahmnn

nefesi olan am, yani mutlak hayaldir.121

2b-Btn lem: M Siv

Mutlak hayalin btn varlklarn ilk, temel esi olmasndan hareketle bnl-Arab

btn lemin bir hayalden ibaret olduu grn aklamaya alr. Fakat bu noktada

daha ok hayalin negatif ynne, yokluk anlamna vurgu yapar. Daha nce de bahsetmeye

altmz gibi hayal, bir berzah olmasndan dolay paradoksal bir ekilde hem mspet

hem menfi ynde ift anlamldr: Hayal ne vardr ne yok, varlklarn hem en snrl hem de

en geni kapsaml olandr. eyhl-Ekber, mutlak hayal, Rahmann nefesi olan am sz

konusu olduunda onun gerekliinden, geni kapsaml ve hakikat oluundan

bahsetmekle beraber m siv sz konusu olduunda ise onun yokluk ynne meyleder.

yle ki; hakikatte varlk Allaha aittir, konuturan, hareket ettiren, icat edip yok eden hep

Odur. Allahn dndaki btn suretler ise, kendilerine nispet edilen btn eylerle

birlikte kurulmu bir hayaldir. Bu noktada bnl-Arabi, btn kinat ve burada husle

gelen eyleri glge oyununa benzetmektedir. te tpk glge oyununda olduu gibi,

lemde de suretleri var eden onlar hareket ettirip durduran ile bizim aramzda gerilmi

olan bir perde vardr. te bu perde bizimle Onun arasn ayrr.122

Bu noktadamahlkatn varl, btnyle hayalin hakikatine uygun dmektedir. nk mmkn

varlk, mutlak varlk ile mutlak yokluk arasnda bir berzahtadr. Mutlak vcd, bizatihi

119 Chittick, The Sf Path..., s. 126.120bnl-Arab, age., c. III, s. 466; Kl,bnl-Arabde Varlk..., s. 190.121bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III, s. 466,467.122bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III, s. 467.


29/33

29

zorunlu olarak sadece Allahndr. Bunun mukabilinde ise hibir ekilde varlk kabul

etmeyen mutlak yokluk vardr. Mutlak vcda yokluk asl izafe edilemeyecei gibi,

mutlak yokluu da varlk izafe edilemez. Mahlktn varl ise, bu ikisi arasnda hem

varl hem de yokluu zt olarak kabul edebildii iin123 m sivnn varl, hayalin

hakikatine uygun olarak hem vardr, hem de yok. Bu ekilde lem mutlak Vcd ile

mutlak hilik arasnda bir yerdedir. Bir ynden lem Vcd ile ayn iken, dier ynden

Ondan ayr olup hilikle ayndr. Hz. Peygamberin nsanlar uykudadr, ldkleri vakit

uyanrlar hadisi, bnl-Arabnin, bu lemin bir hayal olduu dncesini destekleyen

geleneksel bir metindir.124 bnl-Arabiye gre bu hadisle bu dnyada, hissi lemde

alglanlan eylerin uyuyan kimsenin alglamas gibi hayal olduu vurgulanmaktadr.

nsanlar bu dnya ile ahiret arasnda bir berzahtadrlar ki bu da hayal makamdr. 125

Ayrca bnl-Arab, Vcd ile eya arasndaki ilikiyi aklamak iin Fussta glge-

k ilikisini anlatr. Glge alan, hayal ile ayndr; nk glge, tpk hayal gibi iki

ynden, hem k hem de eya ynnden tanmlanr. Burada bnl-Arab, mutlak vcda

nur, mmkn vcda ise glge der. Zt ve asl olan nurdur. Glgenin ise , nurun varlna

bal olarak ancak izf bir vcda sahip olabilir. Dolaysyla lemin varl zt ve gerek

deil, vehmdir. Allahn Zatndan baka her ey berzahta bir hayal ve uup giden bir

glge olduu iin126 gerek varlk (el-vcdul-muhakkak) sadece Allaha aittir. Hakk

Tel bu hayal varlkta ancak onun hakikati nispetince zuhur eder, ztyla asla zuhur

etmez.. Hakkn zat dndaki her ey srekli deien bir hayal ve yok olup giden bir

glgedir. te bu sebeple; dnya, ahiret, bu her ikisi arasnda olanlar, ruh, nefs... ksacas

Onun ztnn dndaki her ey asla tek bir halet iinde bulunamaz. Srekli bir suretten,

dier surete deiip dururlar. Bu ise hayalin ta kendisidir.127 Ksacas lemin varl, hem

mutlak varlk (nur) ile mutlak yokluk (glge) arasnda olup bu her iki ynden

tanmlanmas, hem de srekli deimesi ve belirsiz olmas tibaryla hayal ile ayndr. te

bu ekilde bnl-Arab, hayale en byk berzahtr, onu bilmeyen hibir eyi bilemez gibi

pozitif anlamlar yklemekle beraber, lemden bahsederken, berzahta bir hayal, uup giden

123Age., c. III, s., 374.124 el-Kn, erhu Fuss..., ss., 140-142; Chittick,Hayal Alemleri, s. 44, 45.125bnl-Arab, Ftht, (byr.), c. III, s., 470.126 Chittick,Hayal Alemleri, s. 44, 45; Corbin, Creative Imagination..., s., 191, 192.127 bnl-Arab, Ftht, (byr.), c. III, s., 470; Dnan, Gholam Hossein, Mevln ve bn-i ArabyeGre Hayal lemi, ev: Firdevs Pshbn, Uluslararas Mevln Bilgi leni Bildirileri, iinde, (TCKB.Yay.), Ankara 2000, s., 514.


30/33

30

bir glge eklinde negatif anlamlar da ykler. Bu, hayalin belirsizlii ve ift

anlamllndan dolaydr.

Burada bnl-Arab, yine bir ok vesleyle yapt gibi, hayale istinaden kendi vahdet

anlayn aklamaya alr. Esasnda tek bir hakikat, tek bir ayn vardr, farkl olanmahal, hkm ve nispetlerdir. Bizim hiss ve gerek zannettiimiz ey ise esasnda

hayaldir. lemde, kimisi hayal, kimisi hiss olarak grlen eylerin esasnda tamam

hayaldir. Bu noktada bnl-Arab, ancak sofistlerin128 kendilerinin bu grlerine

yaklaabildiklerini, fakat onlarla da aralarnda esasl bir fark olduunu vurgular. yle ki

septikler; btn bu belirsizlie, deikenlie istinaden hibir hakikatin olmadn iddia

ederler. bnl-Arabye gre ise, btn her ey deiken ve belirsiz olmasna ramen

hakikattir, gereklii vardr.129 nk ona gre biztihi hayal bir hakikattir, hem de btn

varlk mertebelerinden daha gerek, daha mkemmel ve daha kapsaml olan bir hakikat.

2c-Hayal (Misal/Berzah) Alemi

Hayalin berzah olma fonksiyonuna mukabil olarak, bnl-Arabnin kozmolojisinde,

madd mahede lemi ile metafizik gayb lemi arasnda ara bir leme ya da dzeye iaret

edilmektedir. Bu ise, varlklarn gerek sembollerinin bulunduu nrn misal/hayal

lemidir. Ruhlar leminde bulunan her bir ferdin, cisimler aleminde brnecei

sretlerinin bir benzeri, bir rnei burada bulunduu iin bu leme misal lemi

denilmitir.130

Hayalin metafizik yn btnyle bu leme baldr. nk btn varlklarn temel

gereklikleri gerek semboller olarak burada zuhur etmektedir. Bu lemdeki semboller, bu

temel, basit suretlerinin tesinde, onlar aan anlamlar tarlar, dolaysyla da

yorumlanmalar (tevil-tabir) gerekmektedir. te bu sembolik gereklik, aktif hayalin

idrakine iaret etmektedir.131 Ayn zamanda bu lem, ekil, boyut ve alana sahip olduu

iin cismi ve cevheri olan, ayrca rasyonel btn ideleri sembolize eden bir evrendir.

128 Septisizm/phecilik: Hibir bilginin kesin olamayacan, akln asl tereddtten kurtulamayacan,bu yzden de yakn bilgiye ulamay mmkn grmeyen akm. lk temsilcileri eski Yunanda kisofistlerdir. Bkz., Bolay, S. Hayri,Felsef Doktrinler Szl, (Aka yay.), Ankara 1990, s., 232.129bnl-Arab, Ftht, (byr.), c. VI, s., 334.130 Kl,bnl-Arabde Varlk..., s. 250.131 Corbin, Creative Imagination..., s., 190.


31/33

31

Dolaysyla imajinal lem, uyumluluklarn ve sembollerin dnyas olarak karmza

kmaktadr; gerekliin eitli dzeylerini bir birine balayan dnyann merkezidir.132

Misl lemi, yar bamsz bir alan olarak tanmlanan ara bir lemdir. Grnmeyen

ruhlar lemi ile grnen maddi alem arasnda, hem ruh hem de maddenin sfatlarn vezelliklerini tayan bir lemdir. rnein cinler bu alemde yaarlar.133 Genel olarak

insanlar bu leme uykularnda ularlar, sekin kullar ise uyankken (yakaza) de

ulaabilirler. te bu hayal gereklik kendisini tanmlayan iki aleme (gayb-mahede) ne

btnyle benzer, ne de onlardan tamamen farkldr. Bu her iki lemin toplamndan ibaret

olduu iin en geni varlk mertebesidir. nsan, bu en geni mertebeye dier varlklardan

en ok layk olandr. nk insanda bu hayal lemine paralel bir ekilde hayal yetisi

vardr. Ne salt mnev varlklar, ne de mele-i ldaki rhni varlklar byle bir yetiye

sahip olmakla muttasflardr. Byle olmakla beraber onlar hayal mertebesinde hayal

suretlere brnebilirler. te buradan hareketle bnl-Arab, insann bu en geni hazrette

hayal suretlere brnmeye dier varlklardan daha layk olduu sonucuna varr. Hayal

yetileri olmad halde rhn varlklar bu lemde temessl edebiliyorlarsa, kendisinde

hayalin hakikati olan insan bu ekilde suretlere brnmeye onlardan daha layktr. Fakat

bu zellie en ileri dzeyde ancak havs sahiptir. Sradan insanlar bu leme sadece

uykularnda girebilirler.134bnl-Arab bizatihi kendisinin bu tarz hayal tecrbelerinden

Fthtnda ska bahseder. Bu lemde Hz Peygamber135 ve dier nebilerle grr,

kendisinden ok nce yaam Allah dostlaryla buluur, Kbenin hakikatini mahede

eder ve onunla konuur...136

bnl-Arab hayal lemini en mkemmel lem olarak tanmlar. Gerek varlk alan

olarak grr. Hayal leminin btn her eye tahakkmnn olduunu iddia eder: Bu

lemde, mnlar ete kemie brnr, somut bir hal alr, varlklar bizatihi kendilerinden

kaynaklanmayan varlklar kendi ztlar ile kaim olarak gzkrler, ekli olmayan ekle

132 Schwarz, Kadm Bilgeliin..., s. 384, 385.133 Chittick,Hayal Alemleri, s. 43.134bnl-Arab, Ftht, (byr.), c. VI, s. 61, 62.135 Nitekim eyhin en nemli iki eseri Fthtve Fussun kaleme aln hakknda bu tarz tecrbelerinigeni geni anlatr. Fussun yazl hakknda bkz., el-Kn, erhu Fuss..., s. 9; Konuk, AhmedAvni, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, Haz.: M. Tahral- S. Eraydn, (MFV. Yay.), stanbul 1999,s. 97. Fthtn yazl hakknda ise bkz., bnl-Arab, Ftht, (thk..), c. I, s. 46.136bnl-Arab, Ftht, (thk..), c. I, ss., 216-219.


32/33

32

brnr ve muhal olan mmkn olur.137 Ksacas bu anlamda hayal, rhn lemle fizk

lem arasnda, her ikisine de ynelik olan ve kendine has zellikleri bulunan bir varlk

mertebesidir. Hayalin btn mertebelerinde olduu gibi bu lem de; aydnlk-karanlk,

grnen-grnmeyen, zahir-btn, yksek-alak ve latif-youn gibi birok ztlar iftine

dayanarak dile getirilir.138

Sonu olarak, bnl-Arabye gre hayal, hangi dzeyde olursa olsun ara bir

durumdur ve paradoksal bir ekilde iki anlamlla iaret eder. Bu ynyle, bnl-

Arabnin hayal hakkndaki bu aklamalar, epistemolojik ve ontolojik dzeyde, hemen

btn felsefi sistemlerde karlatmz bir problemi; mklt ile mahsst ve fizik ile

metafizik arasndaki ikilik ve kartlk problemini zme kavuturma abasna matuf

gzkmektedir.

Epistemolojik dzeyde, maddeden mcerret mnlar ile madd leme taalluk eden

duyumlar arasnda, hayal vastasyla karlkl bir geililik salanr. yle ki; bu seviyede

hayal, soyut mkul eyleri, hiss suretlere dntrp, sembolletirmek suretiyle hislere,

duyumlardan kaynaklanan kesif suretleri de daha latif bir hale sokmak suretiyle dnlr

eylere yaklatrr. Bu sayede mklt ile mahssat arasndaki ikilik ve eliki

mutlaklktan karlm olur. Ayrca hayal lemi, hakikatin sembolleri ve delletleri

lemidir. nsandaki hayal yetisi, bu leme bitimek sretiyle oradan marifet elde

edebilmektedir. Dolaysyla vahiy ve ilham gibi marifete taalluk eden tecelller de bu

kavramla aklanr. Ayrca hayal, iki kart durumun zelliklerini tamasndan dolay;

Allah-lem ilikisi, tebih-tenzih, zt-sfatlar, birlik-okluk, cebr-hrriyet gibi paradoksal

durumlar idrak edebilmektedir.

Yine genelde sfilerin, zelde bnl-Arabnin eserlerinde ska rastladmz

paradoksal ve sembolik ifadeler ile zengin iirler hayalin kendine has ileyi tarzndan

kaynaklanmaktadr. Bu sebeple hayal hakknda sylenen btn bu deerlendirmeler bizi,

bu tarz ifadelerin bir biriyle elien ifadeler ve sradan benzetmeler olmayp bizatihi

lemin mahiyetinden kaynaklanan hakikatler ve semboller olduu eklinde oldukanemli baz sonulara gtrmektedir. Zr bu husus, tasavvuf metinlerin doru okunup

yorumlanmas asndan nem arz etmektedir.

137bnl-Arab, Ftht(byr.), c. III., s. 275.138 Chittick, William C. bn Arbye gre Hayal Alemi ve iirsel maj, Varolmann Boyutlar iinde,ev: Turan Ko, (nsan yay.), stanbul 1997, s. 309.


33/33

Ontolojik dzeyde ise metafizik ile fizik ya da Allah ile lem arasnda varsaylan

ikilik ve eliki, en genel anlamyla hayal vastasyla bir birine yaklatrlmak sretiyle

aklama cihetine gidilmitir. Filozof ve kelamclar farkl frkalara blen bu problemi

eyh, hayal anlay ile zmeye almtr. te bu anlay vastasyla hdis, fn, nks

ve snrl olann; kadim, bk, mkemmel ve mutlak olandan zuhuru aklanabilmitir.Hatta ou zaman bu ikilik ve eliki tmden ortadan kaldrlm, temelde tek bir hakikat,

grnte ise bir ok yn ve nispetin olduu vurgulanmtr. Dolaysyla her ne zaman

bnl-Arabnin sisteminden bahsedilecek olsa, bunu tanmlama da kullanlacak ifadeye

srekli vahdetizafesi yaplacak gibi gzkmektedir. nk gerekte varlk sadece Allaha

aittir, Onun dndaki her ey ise mutlak hayaldedir.

arabi'ye göre hayal

Documents