บทท 2

เอกสารและงานวจยทเกยวของ

การศกษาการพฒนาการมสวนรวมของชมชนในการสงเสรมสขภาพผสงอายบานคกเหนอ

อ าเภอศรสชนาลย จงหวดสโขทย ครงน ผศกษาไดศกษาคนควาทบทวนวรรณกรรมจากเอกสาร

และรายงานวจยตางๆทเกยวของเพอเปนพนฐานและแนวทางในการศกษา ดงน

1. ผสงอาย

1.1 ความหมายของผสงอาย

1.2 การเปลยนแปลงของผสงอาย

1.3 การดแลสขภาพผสงอาย

2. การสงเสรมสขภาพ

2.1 ความหมายการสงเสรมสขภาพ

2.2 กลยทธและการด าเนนงานเพอการสงเสรมสขภาพ

3. การมสวนรวม

3.1 แนวคดเกยวกบการมสวนรวม

3.2 ขนตอนการมสวนรวม

4. กระบวนการAppreciation Influence Control (AIC)

4.1 AICคออะไร

4.2 แนวคดหลกของ AIC

4.3 ปจจยทมอทธพลตอความส าเรจของกระบวนการ AIC

4.4 ขอดของกระบวนการ AIC

5.งานวจยทเกยวของ

5.1 งานวจยทเกยวกบสขภาพและการสงเสรมสขภาพของผสงอาย

5.2 งานวจยทเกยวกบการมสวนรวมของชมชน

5.3 งานวจยทเกยวกบกระบวนการ AIC

8

1.ผสงอาย

1.1 ความหมายของผสงอาย

โดยในภาคพนยโรปและอเมรกา มกถอเอาผทมอาย 65 ปขนไปเปนผสงอาย ในภมภาคเอเชย มกถอเอาเกณฑอาย 60 ปขนไป เปนเกณฑผสงอาย แตเปนทตกลงกนระหวางประเทศไทยใหยดอายตงแต 60 ปขนไปเปนผสงอาย (บรรล ศรพานช, 2542) ส าหรบในประเทศไทยผสงอายหมายถง ผทมอาย 60 ปขนไป ซงความชราหรอขบวนการแก (Aging Process) เปนขบวนการทเกดจากการเปลยนแปลงของเซลลตางๆ ในรางกายเรมตงแตอยในครรภ จนเตบโตเปนทารกและเขาสวยผใหญ ในชวงเหลานเซลลจะเปลยนแปลงในทางเสรมสรางท าใหเจรญเตบโต เมอพนวยผใหญแลวจะมผลการสลายของเซลลมากกวาสรางท าใหสมรรถภาพการท างานของอวยวะตางๆลดลงการเปลยนแปลงดงกลาวจะแตกตางกนในแตละบคคล (ส านกงานสงเสรมสขภาพ กรมอานามย กระทรวงสาธารณสข, 2542) ประเทศทก าลงพฒนาใชเกณฑของผสงอายเรมตนทอาย 60 ป และแบงชวงอายออกเปน 3 ชวง คอ วยสงอายตอนตน (Elderly) คอบคคลทมอาย 60- 74 ป วยสงอายตอนกลาง (Old) คอ ผทมอาย 75-90 ป และวยสงอายตอนปลาย (Very Old) คอบคคลทมอาย 90 ป ขนไป จากความหมายของผสงอายดงกลาว สรปไดวา ผสงอาย หมายถง บคคลทมอายตงแต 60 ปขนไป ซงมการเปลยนแปลงทงรางกาย ทางจตใจ อารมณและทางสงคม การเขาสวยสงอาย น าไปสการเกดปญหาดานสขภาพรางกาย จตใจ สงคม รวมถงดานจตวญญาณ

1.2 การเปลยนแปลงของผสงอาย

ผสงอายมการเปลยนแปลงโดยทวไปทงทางรางกาย จตใจ และสงคมทมอาจหลกเลยงไดและความชราเปนสภาวะการมอายสงขน ซงอาจมความออนแอของรางกาย จตใจ ตลอดจนมความเจบปวยหรอความพการรวมดวย

1) การเปลยนแปลงทางดานรางกายของผสงอายจะมการเปลยนแปลงอยเรอยๆและคอยๆเปลยนแปลงไปตลอดเวลาตงแตเกดจนตายและการเปลยนแปลงนแตกตางกนในระยะ เวลาเรวหรอชาในแตละบคคล เมอเขาสวยผสงอายความเสอมโทรมของรางกายจะท าใหอวยวะและระบบตาง ๆ ของรางกายมการเปลยนแปลงไปบางอวยวะเปลยนแปลงเรว บางอวยวะเปลยนแปลงชา ซงสามารถเหนการเปลยนแปลงไดเรวหรอชาแตกตางกนไปซงเปนกระบวนการทเกดขนตามธรรมชาตและไมสามารถหลกเลยงได การเปลยนแปลงดานรางกายในผสงอาย จะพบไดเรวชาแลวแตการดแลสขภาพของแตละบคคล

9

2) การเปลยนแปลงทางดานจตใจและอารมณเปนสงส าคญทเกดกบผสงอายเนองจากผสงอายจะเกดการเจบปวย ทพพลภาพและตองพงพาผอน การหยดงาน การสญเสยบทบาทในครอบครว หรอการสญเสยอ านาจ รวมทงการไมยอมรบการเปลยนแปลงและไมไดเตรยมตวเขาสวยผสงอายจะท าใหผสงอายมปญหาเครยด ซมเศรา จงท าใหผสงอายเกดอารมณเปลยนแปลงงาย ขหงดหงด ใจนอย โกรธงาย ผสงอายทยอมรบการเปลยนแปลงและปรบตวไดดกจะมจตใจทสขม เยอกเยนลง และใชชวตในบนปลายอยางสงบ มองเหนประโยชนของตนเองทมตอบคคลอน ครอบครว และสงคม แตถายงอยในระหวางการปรบตว หรอยงปรบไมไดกจะมสภาพจตใจทเสอมถอยลงไปดวย จนตนา ยนพนธ (2529) ไดสรปลกษณะปญหาทางจตใจของผสงอายไดดงน

2.1) รสกสญเสย 2.2) ความรสกวาตนเองมคณคานอยลง 2.3) ความกงวล เปนสงทพบไดมากหรอกลาวไดวา เกดขนกบผสงอายทกคน 2.4) ความเงยบเหงาเปลาเปลยว ความเงยบเหงาวาเหว 2.5) ความรสกโกรธ จะเกดเมอผสงอายถกครอบครวและสงคมทอดทง

3) การเปลยนแปลงทางสงคม เปนสงทผสงอายตองประสบ ภาระหนาท และบทบาทของผสงอายจะลดลง มขอจ ากดทางรางกายท าใหความคลองตวในการคด การกระท า การสอสาร สมพนธภาพทางสงคมมขอบเขตจ ากด ความหางเหนจากสงคมมมากขน ความมเหตผล และการคดเปนไปในทางลบเพราะ สงคมมกจะประเมนวา ความสามารถในการปฏบตลดลง ถงแมวาจะมผสงอายบางคนแสดงใหเหนวา ความมอาย มไดเปนอปสรรคตอการด าเนนบทบาท และหนาททางสงคมกตาม ความเปลยนแปลงทเกดขนกบผสงอายในทกสงคม พอสรปไดดงน

3.1) ภาระหนาทและบทบาททางสงคมจะเปลยนไป ในครอบครวจากบทบาทของการเปนพอ-แม กเปน ลง ปา ตา ยาย ป ยา หรอจากหวหนาครอบครว เปนผ อาศย ในทท างานจากคนท างาน มาเปนทปรกษาในสงคมกเปลยนจากผผลต มาเปนผใชบรการการผลตหรอผพงพง 3.2) กจกรรมทางสงคมจะจ ากด และลดนอยลง เนองจากสมรรถภาพทางกายทไมเอออ านวย ความสนใจลดลง และความแตกตางทางความคดและความสนใจกบคนกลมอายนอยกวา

4) การเปลยนแปลงทางจตวญญาณเปนการเปลยนแปลงตอเนองจากการเปลยนแปลงทางดานรางกาย จตใจและสงคม หากผสงอายพบกบปญหาการเปลยนแปลงในดาน

10

ตางๆ ขางตนกจะพบการเปลยนแปลงของจตวญญาณ เชนเดยวกน เนองจากจตวญญาณเปนภาวะทบคคลนนมความรสกผอนคลาย สขสงบ (ประเวศ วะส, 2543) การเปลยนแปลงทางจตวญญาณ หมายถง การคนพบจดมงหมายในชวตและการตระหนกในคณคาของตนเอง (Self Actualization) ถาหากผสงอายทพบกบความเปลยนแปลง ไมวาจะเปนการเปลยนแปลงบทบาทการท างานบทบาทในครอบครว รางกายเปลยนแปลงไปในทางทเสอมถอย ความสามารถในการท ากจกรรมลดลง และตองพงพาคนอน ท าใหเกดความขดแยงในใจ รสกสญเสยพลงอ านาจท าใหผสงอายเกดมคณคาในตนเองลดลง เกดความเครยด เศราหมอง อนเปนสาเหตของการเกดปญหาทางดานจตใจตามมาได และนอกจากนผสงอายยงตองมจดหมายในชวต คอ การไมมความเจบปวย การมสขภาพด การมสขภาพด และมชวตยนยาว

จะเหนไดวา จากการเปลยนแปลงทางดานรางกาย จตใจ สงคมและจตวญญาณ ของผสงอาย กอใหเกดปญหาตอผสงอาย โดยเปนปญหาทงทางดานรางกาย จตใจ สงคมและจตวญญาณ

1.3 การดแลสขภาพผสงอาย จากการเปลยนแปลงระบบตางๆในรางกายซงเปนเรองของความเสอม ซงจะเกดตามอายทเพมขน แตการดแลรกษาสขภาพทดจะสามารถท าใหการเขาสวยสงอายไดอยางมคณภาพมากขน ไดแก (วรวฒ เจรญศร อางใน กณกนนต หยกสกล, 2551)

1) การไดอาหารทมพลงงานเพยงพอ

2) หลกเลยงบหร แอลกอฮอล

3) ควบคมโรคความดนโลหตสง ไขมนในเลอดสง น าหนกตวเกน

4) ตรวจสอบการมองเหนและการไดยน และแกไขเนองจากเปนสาเหตของอบตเหต

ในผสงอาย

5) ตรวจสขภาพปากและฟนสม าเสมอ

6) ออกก าลงกายอยางสม าเสมอซงมผลดตอการท างานของหวใจและหลอดเลอด

ชวยใหอารมณและการเขาสงคมดขน ชวยใหนอนหลบ และปองกนทองผก

7) หมนพบปะสงสรรคกบครอบครว เพอนฝงและผใกลชดสม าเสมอยามวาง

ท าจตใจใหเปนสขและท ากจกรรม

11

8) เมอมอาการเจบปวยควรพบแพทยตงแตเรมมอาการ และเมอพบวาเปนโรคเรอรง

หรอมปจจยเสยงของโรคหวใจและหลอดเลอดควรไดรบการดแลจากแพทยอยาง

สม าเสมอและปฏบตตามค าแนะน าจากแพทย

9) ตรวจสขภาพผสงอายเปนประจ าทกปเพอประเมนสภาวะรางกายและคนหาโรค

ตางๆซงจะเปนผลเสยตอสขภาพ

2. การสงเสรมสขภาพ

2.1 ความหมายการสงเสรมสขภาพ

จากการทบทวนเอกสาร บทความวชาการตางๆ เรองการสงเสรมสขภาพ ไดมผใหนยาม

ความหมายดานสขภาพและการสงเสรมสขภาพไวดงน

องคการอนามยโลกไดใหนยามค าจ ากดความของค าวา สขภาพ ไววา “สขภาวะทสมบรณ

ทงทางดานรางกาย สงคม และจตใจประกอบกนโดยไมหมายเฉพาะแตเพยงการปราศจากโรคภยไข

เจบหรอความพการเทานน (นยามศพทสงเสรมสขภาพ, 2541)

ส าหรบนายแพทยประเวศ วะส (2543) ไดใหนยามค าวาสขภาพ คอ ความสมบรณทง

รางกาย จตใจ สงคม และจตวญญาณ ทเชอมโยงซงกนและกนอยางแบงแยกไมได การขาดความ

สมดลในองคประกอบใดองคประกอบหนงยอมสงผลตอองคประกอบอนๆเสมอ สขภาพเปนความ

สมบรณของคนใน 4 มต คอ รางกาย จตใจ สงคม และวญญาณ (ปญญา) หากสมบรณอยางสมดล

แลวกจะเขาสทเรยกวา สขภาวะ

องคประกอบของสขภาพองครวมม 4 มต คอ

1) มตทางกาย (Physical Dimension) เปนมตทางรางกายทสมบรณ แขงแรง

ปราศจากโรคหรอความเจบปวย มปจจยองคประกอบทงดาน อาหาร สงแวดลอม ทอย

อาศย ปจจยเกอหนนทางเศรษฐกจทเพยงพอ และสงเสรมภาวะสขภาพ

2) มตทางใจ (Psychological Dimension) เปนมตทบคคลมสภาวะทางจตใจท

แจมใส ปลอดโปรง ไมมความกงวล มความสข มเมตตา และลดความเหนแกตว

3) มตทางสงคม (Social Dimension) เปนความผาสกของครอบครว สงคม และ

ชมชน โดยชมชนสามารถใหการดแลชวยเหลอซงกนและกน มความเอออาทร เสมอ

ภาค มความยตธรรม

12

4) มตทางจตวญญาณ (Spiritual Dimension) เปนความผาสกทเกดจากจตสมผสกบ

สงทมบคคลยดมนและเคารพสงสด ท าใหเกดความหวง ความเชอมนศรทธา มการ

ปฏบตในสงทดงาม ดวยความมเมตตา กรณา ไมเหนแกตว มความเสยสละ และยนด

ในการทไดมองเหนความสขหรอความส าเรจของบคคลอน ทงน สขภาวะทางจต

วญญาณจะเกดขนเมอบคคลมความหลดพนจากตวเอง (Self Transcending)

มตสขภาพองครวมทง 4 มต ถอเปนสขภาวะทมความสมพนธเชอมโยงกน โดยสขภาวะ

ทางจตวญญาณจะเปนมตทส าคญบรณาการความเปนองครวมของ สขภาวะทางกาย จตและสงคม

ของบคคลและชมชนใหเปนอนหนงอนเดยวกน

ความหมายของค าวา “การสงเสรมสขภาพ” (Health Promotion) มผใหความหมายไว

ดงน กฎบตรออตตาวา (Ottawa Charterอางใน กณกนนต หยกสกล, 2551) ไดใหนยามค าวา การ

สรางเสรมสขภาพ (Health Promotion) หมายถง กระบวนการเพมสมรรถนะใหคนเราม

ความสามารถในการควบคมดแลใหสขภาพตนเองดขน สขภาพเปนค าทมความหมายทางบวก

เนนหนกททรพยากรบคคลและสงคม เชนเดยวกนกบสมรรถนะตางๆของรางกาย ดงนน การสราง

เสรมสขภาพจงมใชความรบผดชอบขององคกรในภาคสขภาพเพยงเทานน

ปณธาน หลอเลศวทย (อางใน กณกนนต หยกสกล, 2551 ) กลาววา การสงเสรมสขภาพ

(Health Promotion) ถอเปนการสาธารณสขแนวใหม (New Public Health) เปนการพฒนาท

สอดคลองกบรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทยพทธศกราช 2540 ทเนนการกระจายอ านาจและ

การมสวนรวมของประชาชน

ตามนยามความหมายทกลาวไวขางตนสามารถสรปไดวา การสงเสรมสขภาพ (Health

Promotion) เปนกระบวนการดแลสขภาพของประชาชนในการควบคมปองกนการเจบปวย และ

รวมถงการสรางเสรมสขภาพใหแขงแรงทงทางรางกายและจตใจ นอกจากนการสงเสรมสขภาพยง

เปนกระบวนการทางสงคมทส าคญ เนนการมสวนรวมของประชาชน โดยมเปาหมายในการดแล

สขภาพทงตวบคคล ครอบครว และชมชน การเสรมพลงอ านาจ ความเสมอภาค เพมทกษะ

ความสามารถในการดแลและพฒนาสขภาพ การจดกจกรรมดานสงเสรมสขภาพประชาชน ใหปรบ

สภาพตามสงแวดลอมทเปลยนแปลงไปเขากบสภาวการณของชมชนและสงคม เพอใหประชาชนม

สขภาวะทสมบรณ ทงทางรางกาย จตใจ สงคม และจตวญญาณ

13

2.2 กลยทธและการด าเนนงานเพอการสงเสรมสขภาพ

การด าเนนงานดานการสงเสรมสขภาพของประชาชนมความส าคญอยางยงทตองให

ประชาชนเหนความส าคญของปญหาดานสขภาพ จากการประชมทเมองออตตาวา ประเทศแคนาดา

เปนการประชมระหวางประเทศเกยวกบการสงเสรมสขภาพไดจดแนวคดและทมาของนโยบายดาน

การสงเสรมสขภาพของหลายประเทศมกลยทธทส าคญในการสงเสรมสขภาพคอ

1) การชน าดานสขภาพ Advocate เปนการใหขอมลขาวสารแกสาธารณชนเพอสรางกระแสทางสงคมทงทางสนบสนนและทางบนทอนตอสขภาพ 2) การเพมความสามารถ Enable เปนการด าเนนการเพอใหประชาชนไดใชศกยภาพของตนเองอยางเตมทเพอใหมสขภาพทด 3) การไกลเกลย Medicate เปนสอกลางในการประสานงานระหวางกลม/ หนวยงานตางๆในสงคมทงภาครฐและเอกชน ทงหนวยงานทเกยวของกบการแพทยและสาธารณสขและหนวยงานดานเศรษฐกจ สงคม และสอมวลชนทงนเพอใหเกดการมสขภาพทดของประชาชน

ในกฎบตรนยงไดเสนอแนะวาการด าเนนการเพอการสงเสรมสขภาพ (Health promotion

Action) ควรจะตองมกจกรรมทส าคญ คอ 1) สรางนโยบายสาธารณะทเออตอสขภาพ (Build Healthy Public Policy) 2) การสรางสงแวดลอมทเออตอสขภาพ (Create Supportive Environment) 3) การเพมความสามารถของชมชน (Strengthen Community Action) 4) การพฒนาทกษะสวนบคคล (Develop Personal Skills) 5) การปรบระบบบรการสาธารณสข (Reorient Health Services)

3.การมสวนรวม

3.1 แนวคดเกยวกบการมสวนรวม

มนกวชาการไดพยายามอธบายความหมายของ “การมสวนรวม (Participation)” ไวหลาย

ทาน มความหมายทคลายคลงหรออาจแตกตางกนไปตามทศนคตและภมหลงทางวชาการ ดงน

United Nations Research Institute Development (UNRISD) (บญเสรม ศรทา

,2544:7) ไดใหความหมายวา “เปนกจกรรมทเกยวของกบการพฒนาในเรองการตดสนใจ การเขา

รวมด าเนนกจกรรม และการรวมรบผลประโยชนอยางเปนธรรมจากกจกรรมนน” สวน United

14

Nationsใหความหมายวา “เปนการมสวนรวมไดรบผลประโยชนจากการพฒนา การเขามามสวน

รวมท าใหเกดการพฒนาและการเขาไปมสวนรวมในกระบวนการตดสนใจในเรองของการพฒนา”

องคการอนามยโลก ไดกลาวถงรปแบบการมสวนรวม จะตองประกอบดวย 4 ขนตอน คอ

1) การวางแผน (Planning)

2) การด าเนนงาน (Implementation)

3) การใชประโยชน (Utilization)

4) การไดรบประโยชน (Obtaining Benefits)

Cohen and Uphoff (อางใน สทน ทาวงศมา, 2544:5) ไดใหความหมายของการมสวน

รวม (Participation) วา ชาวบานเขามามสวนรวมในกระบวนการตดสนใจ การด าเนนงานตาม

กจกรรมทตดสนใจ รวมรบผลประโยชนจากกจกรรมพฒนานนๆ และ/หรอเขารวมตดตาม

ประเมนผลกจกรรมดงกลาวดวย นอกจากนไดเสนอกรอบแนวคดมตของการมสวนรวม

ประกอบดวยประเดนค าถาม 3 มต คอ มสวนรวมอะไรบาง มสวนรวมกบใครบาง และการมสวน

รวมอยางไรบาง

ปรชญา เวสารชช (2528:3-5) ขยายความหมายของการมสวนรวมวา ตองครอบคลมใน

ประเดนดงตอไปน

1) การมสวนรวมของประชาชนนนครอบคลมถงการสรางโอกาสทเออหรอเปด

โอกาสใหสมาชกทกคน และสงคมไดรวมกจกรรมน าไปสการพฒนา และท าใหไดรบ

ประโยชนจากการพฒนาเทาเทยมกน

2) การมสวนรวมของประชาชนสะทอนการเขาไปเกยวของโดยความสมครใจเปน

ประชาธปไตยในการตดสนใจเพอก าหนดนโยบาย การวางแผนและด าเนนโครงการ

พฒนาเศรษฐกจ สงคม และการแบงสรรผลประโยชนทเกดจากการพฒนา การ

พจารณาในมตดงกลาว การมสวนรวมของประชาชนจงเปนการเชอมระหวางสวนท

ประชาชนลงทน (แรงงานและทรพยากร) เพอการพฒนากบประโยชนทไดรบจากการ

ลงทน

3) ระดบการมสวนรวมของประชาชน อาจแตกตางกนไปตามสภาพโครงสรางการ

บรหาร นโยบายและลกษณะเศรษฐกจสงคมของประชาชน การมสวนรวมของ

15

ประชาชนมไดเปนเพยงเทคนควธการแตปจจยส าคญในการประกนใหเกดการพฒนา

ทมงประโยชนทไดรบจากการลงทน

ถนด ใบยา (2541) ไดอธบายวา การมสวนรวมมไดหมายถงเฉพาะวาชมชนใหความรวมมอ

กบเจาหนาทในการด าเนนกจกรรมหรอรวมภาวะจ ายอม หากแตหมายถงชมชนเปนผตระหนกถง

ปญหาของชมชนเปนอยางด จงเปนผก าหนดการวเคราะหปญหาและแนวทางการแกไขปญหาของ

ชมชนเอง มความสามารถในการแยกแยะได วาปญหาใดทชมชนสามารถแกไขเองได ปญหาใดทอย

นอกเหนอความสามารถทตองใหภาครฐหรอผอนนอกชมชนทสามารถชวยเหลอในการแกไข

ปญหานนได การมสวนรวมจะเกยวของ 3 ประการดวยกน ประการแรกการมสวนรวมใน

กระบวนการตดสนใจในการพฒนา การคนหาสภาพปญหา สภาพทคาดหวง วเคราะหสาเหตแหง

ปญหา ทางเลอกแหงการแกไขปญหา และตดสนใจเลอกทางเลอกในการแกไข ประการตอมา ม

สวนรวมในกจกรรมทตดสนใจใหเกดการพฒนา ประการสดทายมสวนรวมในการรบประโยชน

อยางเปนธรรมจากกจการนนๆ มสวนรวมในการประเมนผลเพอน าไปสบทเรยนการเรยนรรวมกน

และปรบปรงพฒนาตอไป

สรปความหมายของการมสวนรวมหมายถง กระบวนการทประชาชนในชมชนมโอกาสท า

กจกรรมรวมกนโดยมเปาหมายเดยวกน ตงแต การรวมกนคนหาปญหา สาเหตของปญหา การ

วางแผนแกไข การรวมกนด าเนนกจกรรม และการตดตามประเมนผล ท าใหบคคลไดเรยนรและ

เหนประโยชนจากการท างานรวมกนสรางพลงเขมแขงใหกบชมชนเกดประสทธภาพในการพฒนา

3.2 ขนตอนการมสวนรวม

การมสวนรวมสามารถแบงไดหลายขนตอน มความแตกตางกน ซงไดมนกวชาการหลาย

ทานไดท าการศกษาและแบงขนตอนไดดงตอไปน

เจมศกด ปนทอง (2527) ไดท าการศกษาการระดมประชาชนเพอการพฒนาชนบทและแบง

ขนตอนของการมสวนรวมไว 4 ขนตอน คอ

1) การมสวนรวมในการคนหาปญหาและสาเหตของปญหา

2) การมสวนรวมในการวางแผนด าเนนกจกรรม

3) การมสวนรวมในการลงทนและปฏบตงาน การปฏบตงานดวยตนเองจะท าให

บคคลและชมชนไดเรยนรการด าเนนกจกรรมอยางใกลชด

16

4) การมสวนรวมในการตดตามประเมนผล การประเมนผลดวยตนเอง จะท าใหบคคล

และชมชนมความตระหนกวากจกรรมทตนไดเขามามสวนรวมในการด าเนนการมา

ทงหมดนนดหรอไมเพยงไร และควรพจารณาวาจะด าเนนการตอไปอยางไร

Cohen and Uphoff (อางในสทน ทาวงศมา, 2544) ไดเสนอขนตอนไว4ขนตอน ดงน

1) การมสวนรวมในการตดสนใจ (decision making)

2) การมสวนรวมในการปฏบตการ (implementation)

3) การมสวนรวมรบผลประโยชน (benefits)

4) การมสวนรวมในการประเมนผล (evaluation)

อคน รพพฒน และ ธรพงษ แกวหาวงษ (อางใน พลเกต อนตา, 2547:16) ไดจ าแนกการม

สวนรวมไว 5 ขนตอน คอ

1) การมสวนรวมในขนรเรมโครงการ

2) การมสวนรวมในขนการวางแผนการพฒนา

3) การมสวนรวมในขนด าเนนโครงการ

4) การมสวนรวมในขนรบผลประโยชนทเกดจากโครงการพฒนา

5) การมสวนรวมในขนประเมนผลโครงการพฒนา

จากขนตอนการมสวนรวมดงกลาว ผศกษาสนใจแนวคดและขนตอนการมสวนรวม ของ

ดร.เจมศกด ปนทอง ซงในแตละขนตอนแสดงใหเหนถงการมสวนรวมของประชาชนตงแตการ

คนหาปญหา สาเหตของปญหา การวางแผนแกไขปญหาโดยชมชนเอง การรวมกนด าเนนการและ

รวมถงการตดตามและประเมนผลดวยตนเอง ท าใหประชาชนไดมสวนรวมในการท ากจกรรมทก

ขนตอน เกดความรสกเปนเจาของรวมกนและตองรวมกนรบผดชอบกจกรรมนนๆวาดหรอไมด

เกดการเรยนร ปรบปรงและพฒนาเพอประโยชนของชมชนของตนตอไป

4. กระบวนการAIC

กระบวนการAIC (Appreciation Influence Control) เปนวธการทพฒนาขนมาโดย สถาบน ODIIสหรฐอเมรกา โดย William E. Smithและ Turid Sato (ชนญธวร ฐตวฒนานนท, 2552) ประเทศไทย กระบวนการ AICถกน ามาดดแปลงใชโดยสมาคมพฒนาประชากรและชมชน (PDA) รวมกบสถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย (TDRI) จากหลกการ AIC ไดมการประยกตเปนกระบวนการ AICซงเปนกระบวนการทใชในการประชมเชงปฏบตการเพอการวาง

17

แผนการพฒนา การสรางทมงาน การแกปญหา การสรางความรวมมอหรอแกความขดแยง นอกจากนกระบวนการ AICถกน าไปใชอยางกวางขวางโดยหนวยงานตางๆ ในการประชมระดมความคดเหนทางวชาการ หรอทางการบรหาร ระดมสมองเพอหาทศทางงานวจย เปนตน

กระบวนการAICเปนจดการประชมเชงปฏบตการทมบคคลทเกยวของเขารวมประชมประมาณ 30-40 คน ผทเขารวมจะสามารถแสดงความคดเหน ความตองการไดอยางอสระ ในขณะเดยวกนกจะไดทราบถงศกยภาพ เงอนไข และขอจ ากดตาง ๆซงจะเปนประโยชนตอการน าเอาขอมลทไดไปใชในการวางแผนรวมกน

4.1 ความหมายของกระบวนการ AIC A-Appreciationคอขนตอนการเรยนร การแลกเปลยนประสบการณ ทกคนจะไดเลาถง

ความคด ความตองการของตนเอง โดยไมมการโตแยงจากนนจงจะเปนการหาขอสรปรวมกน ในขนตอนนจะวเคราะหอดตทผานมาและความตองการในอนาคตขางหนา ซงเปนภาพฝนทตองการเหนความเปนอยทด เนนการเปดใจ รบฟงเพอเรยนร และท าความเขาใจ โดยใชการศกษาสภาพความตองการ ทรพยากรและศกยภาพองคกรชมชน

I-Influenceเปนขนตอนของการแสวงหาทางออกหรอการก าหนดกจกรรมเพอแกไขปญหา การวางแผนในขนตอนนประกอบดวยการก าหนดกจกรรม การจดล าดบความส าคญของกจกรรมซงตองสอดคลองกบสภาพปญหาทระบ รวมถงตองใหบรรลกบวตถประสงคตามทสรางภาพฝนไวในขนตอนแรก และเมอสนสดในขนตอนนจะท าใหไดแผนกลยทธ โครงการและกจกรรมทด าเนนการเพอแกไขปญหา

C-Controlในขนตอนนจะเปนขนของการด าเนนการตามแผน ดงนนจงตองมการมอบหมายงาน แบงความรบผดชอบและวางแผนการตดตามเพอใหงานส าเรจตามแผนทรวมกนวางไว ดงนนภายหลงสนสดในขนตอนนจงจะท าใหไดแผนปฏบตการทพรอมจะน าไปปฏบตได

4.2 แนวคดหลกของ AIC

กระบวนการ AICมจดมงหมายเพอใหผเขารวมกจกรรมทกคนมสวนรวมในการชชด

ปญหา และศกยภาพของตนเอง ตลอดจนคดวเคราะห จดล าดบส าคญของความตองการ การระดม

ความคดของกลมท ากนอยางมระบบและขนตอนโดยอาศยแนวคด หลกการ และความเชอพนฐาน

ดงตอไปน (ชนญธวร ฐตวฒนานนท, 2552:31)

1) เชอวาทกคนมศกยภาพมพลง มความด และสามารถสรางโอกาสใหชมชนไดอยาง

เหมาะสม

2) เชอเรองความเทาเทยม ความเสมอภาค และศกดศรในความเปนคน

18

3) เชอวาทกคนมความคดสรางสรรค และคดในสงทจะท าใหเกดประโยชน

4) เชอวาทกคนสามารถเรยนรได (Active learning)ดวยตนเอง และเรยนรจาก

ประสบการณทตนเองสมผสจากสถานการณทเปนจรง

5) เปดโอกาสใหทกคนมความเสมอภาคในการใชเหตผลในการตดสนใจ

6) เปนกระบวนการทสรางความมสวนรวมตงแต

6.1) ทกคนรวมกนวเคราะหสภาพปญหา และความตองการของกลมดวยตนเอง

6.2) ทกคนชวยกนก าหนดทศทางในการแกปญหาของกลมรวมกน

6.3) ทกคนรวมกนด าเนนการเพอแกไขปญหาของกลมดวยตนเอง

6.4) ทกคนมสวนรวมในการประเมน ปรบปรงและแกไข หากผลการ

ด าเนนงานยงไมบรรลเปาหมายทวางไว

กระบวนการAIC เปนกระบวนการท างานกลมรวมกน โดยทบคคล กลมบคคลในชมชน

องคกร และสงคม มพลงงานและพลงปญญาในการทจะเอาชนะปญหาและอปสรรคและสรางสรรค

ชวตใหดกวาได โดยอาศยหลกคดดงน

1) การทพลงนนอยอยางโดดเดยว ถาถกใชในทางลบ กกลายเปนพลงทท าลาย เอารด

เอาเปรยบ และมงเอาชนะ แตหากถกใชในทางบวก จะกลายเปนพลงแหงความรก

ความปรารถนาด ชวยเหลอเกอกลซงกนและกน

2) การพฒนาจงจ าเปนตองมการจดการ และการระดมพลงดงกลาวเพอใหกลายเปน

พลงแหงการสรางสรรคเพอสงคมสวนรวมใหอยเยนเปนสขรวมกน

4.3 ปจจยทมอทธพลตอความส าเรจของกระบวนการ

1) กอนการด าเนนการ มแนวทางดงน

1.1) การคดเลอกชมชน/องคกรทมความพรอม แกนน าทมความตงใจในการ

ท างาน และเหนความส าคญของการท างานเพอชมชน/องคกร

1.2) ทมวทยากรตองเขาใจกระบวนการ AICเปนอยางด และสามารถ

ด าเนนการตามกระบวนการ AIC ไดในทกขนตอน สามารถประสานงาน

รวมกนไดอยางไหลลนและมการประชมเตรยมการและซกซอมกจกรรมกอนท

จะเรมเขาสกระบวนการจรง

19

2) ระหวางด าเนนการ มแนวทางดงน

2.1) เนนการสรางความมสวนรวม ความเสมอภาค ใหอสระทางความคดในการ

แลกเปลยนการเรยนรกนอยางตอเนอง

2.2) ทมวทยากรตองเคารพความคดเหนของผเขารวม ไมชน า ไมครอบง าหรอ

ตดสนความถกผด พรอมทงใหความชวยเหลอ กระตนเมอเหนวากลมไมม

ความกาวหนา โดยใชค าถามเพอใหเกดความเชอมโยงในแตละขนตอนในกลม

2.3) สรางบรรยากาศทเปนมตร ท าความตกลงกบผเขารวมกระบวนการทกคน

อยางเทาเทยมกน และควรรบฟงความคดเหนของกนและกน

2.4) เนนการใชเหตผลในการตดสนใจ มากกวาการโหวต

2.5) ตองท ากระบวนการ AICใหครบทง 3 ขนตอน ไมสามารถตดขนตอนใด

ขนตอนหนงออกได

2.6) ระยะเวลาทเหมาะสมในการจดท ากระบวนการ AIC ไมควรเกน 3 วน

3) ภายหลงด าเนนการ

3.1) มการประเมนอยางตอเนองทกขนตอน โดยทมวทยากรอาจมการประชม

กลมยอยภายหลงจากเสรจสนกจกรรมในแตละวน เพอประเมนหาขอบกพรอง

ในการท ากจกรรมและรวมกนหาแนวทางแกไขขอผดพลาดทเกดจาก

กระบวนการ

3.2) ควรฝกผเขารบการอบรมใหเปนผจดบนทกในชมชน/องคกร ใหเปนผท

สามารถบนทกขอมลการเปลยนแปลงทเกดขนในชมชน/องคกรไดอยาง

ครบถวนและถกตอง

4.4 ขอดของกระบวนการ AIC

1) เปดโอกาสใหทกคนทเกยวของมสวนรวมในการคด ตดสนใจและลงมอกระท า

อยางเสมอภาคและเทาเทยมกน

2) สรางการยอมรบและความรสกเปนเจาของตองานทท ารวมกน

3) การท ากระบวนการใชระยะเวลาสน ไดขอมลเรว สามารถวางแผนงานไดทนท

4) ขอมลทไดเปนขอมลจรง เพราะเปนมมมองของกลมเปาหมายโดยตรง

20

5) ไดขอมลรอบดาน ครอบคลมเกอบทกปญหา

6) เปนกระบวนการทครบทกวงจร ตงแตศกษาปญหาไปจนถงก าหนดโครงการแกไข

ปรบปรง

7) เปนกระบวนการทสรางพลงใหกลมเปาหมายเพราะผลลพธทไดเกดจากความ

รวมมอ รวมใจ รวมคดรวมท าของกลมเปาหมายโดยตรง

กลาวโดยสรป การน าเทคนค A-I-C มาใชในงานพฒนาสขภาพประชาชน จะชวยใหเกด

การระดมความคดในการพฒนาอยางเปนระบบ เปนขนตอนจะชวยใหสามารถระดมพลงปญญา

และพลงสรางสรรคทมอยในตวบคคลมาเปนพลงในการพฒนาชมชน ซงเกดจากการแลกเปลยน

ประสบการณ มมมอง ความคด -เหน เปดโอกาสในการคด แสวงหาทางพฒนาและน าสงทไดมา

เปนแนวทางในการวางแผนและทศทางในการปฏบตงาน เปนกระบวนการงายๆทสามารถน ามา

ประยกตใชใหเหมาะสมกบการวางแผนและก าหนดวธปฏบตในการพฒนางานดานสขภาพและ

ดานอนๆในชมชน

5.งานวจยทเกยวของ

5.1. งานวจยทเกยวกบสขภาพและการสงเสรมสขภาพของผสงอาย

การทจ านวนผสงอายในประเทศไทยมแนวโนมเพมมากขนอยางตอเนอง ในอนาคตยอม

กอใหเกดปญหาทางสขภาพ ทงทางรางกาย จตใจ อารมณ สงคมและจตวญญาณ อยางหลกเลยง

ไมไดสงผลกระทบตอผสงอายเองโดยตรงจากการศกษาเอกสารและงานวจยตางๆทเกยวของเพอ

สนบสนนการศกษาวจยครงนใหมความชดเจนยงขน ดงน

ทรงศกด มชย (2544) ไดศกษากระบวนการมสวนรวมในชมรมผสงอายบานปาขาม อ าเภอ

ปาย จงหวดแมฮองสอน พบวา ผสงอายสวนมากเขารวมกจกรรมของกลมโดยความสมครใจและม

ความกระตอรอรนในการเขารวมกจกรรมและปจจยทมผลตอการเขารวมกจกรรมของผสงอายท

ส าคญกคอ โครง การทไมสลบซบซอนและมผลตอบแทนกจกรรมทชดเจน สวนครอบครวและ

ชมชน มความส าคญอยางยงในการรวมกนดแลสขภาพของผสงอายโดยการใชกระบวนการทาง

สงคมในการสงเสรมคณภาพชวตความเปนอยและการสงเสรมดานสขภาพทงทางรางกาย จตใจ

สงคม ของผสงอาย

21

สรย บญญานพงศ (อางใน กณกนนท หยกสกล, 2551) พบวา ผสงอายทมสถานะทาง

เศรษฐกจและสงคมต า จะประสบปญหาในการด าเนนชวตมาก โดยเฉพาะอยางยงดานรายได

มกจะขาดการดแลจากลก หลานและตองรบภาระการดแลลกหลานดวย ผสงอายควรมการปรบตว

และปฏบตตนเมอเขาสวยสงอายใหสามารถด าเนนชวตได

วนชย นอยจนทร (2552) ไดศกษาการพฒนาความสามารถในการดแลสขภาพตนเองของ

ผสงอายบานปงเหนอ อ าเภอหางดง จงหวดเชยงใหม พบวาผสงอายมการพฒนาความสามารถใน

การดแลสขภาพตนเองโดยผสงอายสามารถรวมคด รวมวเคราะห รวมวางแผนและรวมกนตดสนใจ

จนไดโครงการน าไปปฏบตในการสงเสรมสขภาพ เปนตนแบบในการน ากลมออกก าลงกายท าให

ผสงอายมสขภาพด เหนความส าคญในการดแลสขภาพของตนเองมากขน

5.2 งานวจยทเกยวกบการมสวนรวมของชมชน

สภควด ธนสลงกร (2545) ไดศกษาการมสวนรวมของประชาชนเกยวกบการจดการมลฝอย

ในเขตองคการบรหารสวนต าบล : ศกษาเฉพาะกรณ ในเขตองคการบรหารสวนต าบลบานเปด

จงหวดขอนแกน พบวา การมสวนรวมของประชาชนเกยวกบการจดการมลฝอยในขน รเรม

วางแผนและการประเมนผลอยในระดบต า สวนขนการด าเนนงานและการรบผลประโยชน

อยในระดบปานกลาง

กองเกยรต อปชฌาย (2550) ศกษาความสมพนธระหวางคณลกษณะสวนบคคลกบการม

สวนรวมในการจดท าแผนพฒนาสขภาพของผน าชมชนในเขตอ าเภอเขาสวนกวาง จงหวดขอนแกน

พบวาระดบการมสวนรวมในการจดท าแผนพฒนาสขภาพของผน าชมชนในภาพรวมทกดานอยใน

ระดบปานกลาง การมสวนรวมในการคนหาปญหาอยในระดบสง สวนการมสวนรวมในการ

ด าเนนงาน การรบผลประโยชน และการประเมนผลอยในระดบปานกลาง

สภางค กฤษอมร (2551) ไดศกษาการมสวนรวมของชมชนในการปฏบตการสรางเสรม

สขภาพบานทงพฒนา อ าเภอสบปราบ จงหวดล าปาง พบวา การมสวนรวมของชมชนในการ

ปฏบตการสรางเสรมสขภาพตามนโยบาย 6 อ. โดยรวมอยในระดบมาก ชมชนมสวนรวมในดาน

อนามยสงแวดลอม และดานการออกก าลงกายชมชนมสวนรวมในระดบปานกลาง

บญเทยน แกวมงคล (2552) ไดศกษาการมสวนรวมของชมชนในการสงเสรมการออกก าลง

กาย บานหวยเกยง ต าบลหนองหาร อ าเภอสนทราย จงหวดเชยงใหม พบวา การมสวนรวมของ

22

ประชาชนกลมตวอยางในประเดน การก าหนดปญหาและความตองการ การวางแผนแกปญหา และ

ขนการประเมนผลมสวนรวมอยในระดบนอย สวนประเดนการมสวนรวมการด าเนนงานและการ

รบผลประโยชนอยในระดบปานกลาง

5.3งานวจยทเกยวของกบกระบวนการ AIC

เจรญ ฟองศร (2542) ศกษาเรองการควบคมโรคไขเลอดออกโดยใชกระบวนการ AICบาน

กองลอย พบวา กระบวนการเอไอซ เปนกระบวนการทเปดโอกาสใหประชาชนไดรบรและการ

ด าเนนการควบคมโรคไขเลอดออกในหมบานรวมกนและคดหากลวธแกไขปญหาดวยกน ท าให

ประชาชนทราบวาการควบคมโรคไขเลอดออกในหมบานเปนบทบาทหนาทของประชาชนทกคน

ไมใชของผน าเทานน นอกจากนนชมชนบานกองลอยยงเปนชมชนทมขนบธรรมเนยมประเพณ

วฒนธรรมของชมชนเปนไปในลกษณะความสมพนธแบบเครอญาต มการชวยเหลอเกอกลกน

ชาวบานใหความส าคญกบการด าเนนกจกรรมตางๆในหมบานใหความรวมมอชวยเหลอกน

ประชาชนในชมชนมฐานะเศรษฐกจอยในระดบปานกลางพอเพยงส าหรบการเลยงชพได จงได

รวมกนด าเนนงานควบคมโรคไขเลอดออกดวยชมชนเองจนท าใหสามารถลดปญหาโรค

ไขเลอดออกของชมชนบานกองลอยไดระดบหนง

พฤฒนนท สฤทธ (2546) ศกษาเรองกระบวนการสรางเสรมสขภาพผสงอายบานเฮย

จงหวดนาน พบวา การน าเทคนคกระบวนการการสรางกระบวนทศนใหมในการพฒนาหรอการจด

กจกรรมเพอการระดมความคดในการพฒนาพลงประชาชน หรอ AIC มความเหมาะสมตอผสงอาย

มขนตอนทไมยงยากจนเกนไป การใหแสดงออกทางความคดอยางเตมท การสงเสรมสขภาพ

จ าเปนตองอาศยกจกรรมอนเกดจากความรวมมออยางใกลชดของทกฝายทเกยวของ ทงในระดบ

ปจเจกบคคล ครอบครว และชมชน แผนงานสงเสรมสขภาพปรบใหมความสอดคลองกบความ

ตองการของทองถนโดยค านงถงระบบสงคม วฒนธรรม และเศรษฐกจทแตกตางกน จงจะบรรล

เปาหมายการสงเสรมสขภาพผสงอาย

ชนญธวร ฐตวฒนานนท (2552) ศกษาการพฒนาการมสวนรวมของชมชนในการวางแผน

กจกรรมสงเสรมสขภาพโดยใชกระบวนการ AIC: กรณศกษาชมชนในต าบลหนองไผลอม อ าเภอ

เมอง จงหวดนครราชสมา พบวา กระบวนการ AICสงผลใหกลมสามารถรวมกนวางแผนไดโดย

การสะทอนภาพในอดตและปจจบนเกดความตองการทจะแกไขและพฒนา สามารถก าหนด

23

วสยทศนสขภาพของต าบลได กลมไดแลกเปลยนขอคดเหน หาแนวทางในการแกไขปญหา/พฒนา

สขภาพของต าบล ตดสนใจรวมกนในการจดล าดบความส าคญของแผนงาน/โครงการทจะ

ด าเนนการและสามารถก าหนดผรบผดชอบ กจกรรมทจะปฏบต โดยเขยนรายละเอยดใน

แผนปฏบตการได ซงการวางแผนแบบมสวนรวมอยางสรางสรรค (AIC) เปนวธทเหมาะสมท าให

มการรวมกลมจากหลายฝายไดรวมสะทอนมมมองของชมชน เหนปญหาของชมชนและสรางความ

ตระหนกถงผลกระทบดานสขภาพทงตอครอบครวและชมชน เกดเครอขายการท างานรวมกนเพอ

สงเสรมสขภาพ ซงเปนวธการพฒนาชมชนแบบมสวนรวมทมความตอเนองและย งยน

กรอบแนวคด

การวจยครงนเปนการน ารปแบบวจยเชงปฏบตการ (Action Research) ในการศกษา

ชมชน โดยเนนการมสวนรวมของกลมตางๆในชมชนใหเกดการเรยนร และรวมกนแกไขปญหา

ดานสขภาพผสงอายในชมชน เพอพฒนาการมสวนรวมของชมชนในการสงเสรมสขภาพผสงอาย

วาเปนอยางไร โดยน าเทคนค กระบวนการ AIC ประกอบดวยการการสรางความรความเขาใจ

สถานการณและสภาพปญหาผสงอายในชมชน (Appreciation) การสรางแนวทางการพฒนา

สขภาพผสงอาย (Influence) การก าหนดแนวทางปฏบต (Control) มาใชรวมกบแนวคดการม

สวนรวมของ เจมศกด ปนทอง (2527) แบงเปน 4 ขนตอน ไดแก การมสวนรวมในการคนหา

ปญหาและวเคราะหสภาพปญหา การมสวนรวมในการวางแผนเพอก าหนดโครงการกจกรรม

การมสวนรวมในการลงทนและปฏบตกจกรรมตามแผนด าเนนกจกรรม และการมสวนรวมในการ

ตดตามและประเมนผลกจกรรม

24

ขนตอนท 2 การวางแผนเพอก าหนดโครงการกจกรรม

ภาพท 1.1 กรอบแนวคดการพฒนาการมสวนรวมของชมชนในการสงเสรมสขภาพผสงอาย

การพฒนาการมสวนรวมของชมชนในการสงเสรมสขภาพผสงอาย

ขนตอนท1 การคนหาปญหาและวเคราะหสภาพปญหาของผสงอาย ใชเทคนค AIC

A: การการสรางความรความเขาใจสถานการณและสภาพปญหาผสงอายใน

ชมชน (Appreciation)

I: การสรางแนวทางการพฒนาสขภาพผสงอาย (Influence)

C: การก าหนดแนวทางปฏบต (Control)

ขนตอนท 2 การวางแผนเพอก าหนดโครงการกจกรรมสงเสรมสขภาพผสงอาย

ขนตอนท 3 การลงทนและปฏบตกจกรรมตามแผนด าเนนกจกรรมสงเสรมสขภาพผสงอาย

ขนตอนท 4 การตดตามและประเมนผลกจกรรมการสงเสรมสขภาพผสงอาย

ผลลพธ

ระดบการมสวนรวมของชมชนในการสงเสรมสขภาพผสงอายบานคกเหนอ

1) การมสวนรวมในการคนหาปญหาและวเคราะหสภาพปญหาของผสงอาย

2) การมสวนรวมในการวางแผนเพอก าหนดโครงการกจกรรมสงเสรมสขภาพผสงอาย

3) การมสวนรวมในการลงทนและปฏบตกจกรรมตามแผนด าเนนกจกรรมสงเสรม

สขภาพผสงอาย

4) การมสวนรวมในการตดตามและประเมนผลกจกรรมการสงเสรมสขภาพผสงอาย