apokryfy nowego testamentu.pdf

APOKRYFYNOWEGO TESTAMENTU

EWANGELIE APOKRYFICZNEG GG

FRAGMENTYNARODZENIE I DZIECISTWO

MARYI I JEZUSA

cz 1

APOKRYFYNOWEGO TESTAMENTU

cz 1

G GG

FRAGMENTYNARODZENIE I DZIECISTWO

MARYI I JEZUSA

Pod redakcjks. Marka Starowieyskiego

wsppraca:Wodzimierz Appel, ks. Jerzy Banak, ks. Roman Bartnicki, ks. Krzysztof Bardski,

Albertyna Dembska, Wojciech Dembski ( ), ks. Tomasz Hergesel,ks. Stanisaw Kur, ks. Rafa Markowski, ks. Wincenty Myszor,

ks. abp Edward Nowak, w. archim. Grzegorz Peradze ( ), ks. Kazimierz Obrycki,Jzef Reczek ( ), ks. Mariusz Rosik, ks. Roman Szmuro, Witold Witakowski,

ks. Marian Wittlieb, Micha Wojciechowski, ks. Rafa Zarzeczny SJ

ks. Marka Starowieyskiego

Wydawnictwo WAMKrakw 2003

EWANGELIE APOKRYFICZNE

Wydawnictwo WAM, 2003

Redakcja:Ks. Arkadiusz Baron

Tomasz Grodecki

Projekt okadki:Andrzej Sochacki

ISBN 83-7318-138-5

WYDAWNICTWO WAMKopernika 26 31-501 KRAKW

tel. (012) 429 18 88 fax (012) 429 50 03e-mail: [email protected]

DZIA HANDLOWYtel. (012) 429 18 88 wew. 322, 348, 366 (012) 423 75 00

fax (012) 430 32 10e-mail: [email protected]

Zapraszamy do naszej KSIGARNI INTERNETOWEJ:http://WydawnictwoWam.pl

Druk i oprawa:Drukarnia Wydawnictwa WAM

ul. Kopernika 26 31-501 Krakw

NIHIL OBSTAT: Prowincja Polski Poudniowej Towarzystwa Jezusowego,ks. Krzysztof Dyrek SJ, prowincja, Krakw, 26 luty 2003 r., l. dz. 55/03

5PRZEDMOWA

Gdy w 1978 roku oddawaem do druku I tom Apokryfw Nowego Te-stamentu, sdziem, e przedstawiaj one aktualny stan bada, to jestz 1978 roku. Jak wykazay recenzje, zarwno te pisane, jak i te ustne, takte istotnie byo, a jedyn, poza drobnymi pomykami, powaniejsz wpadkbyo przeoczenie pracy J. Gijsela, ktry zapowiada nowe wydanie Ewan-gelii Pseudo-Mateusza opracowane na innej bazie rkopimiennej niwydanie Tischendorfa. A jednak zaledwie po dwudziestu latach, gdy przy-stpiem do przygotowywania nowego wydania Ewangelii apokryficznych,okazao si, e szereg rozdziaw wymaga gruntownego przerobienia lubuzupenienia, bd to na skutek odkrycia i wydania nowych tekstw, bdna skutek pojawienia si nowych wyda krytycznych, ktre ukazay nowi pierwotn form apokryfu, bd te na skutek bada przeprowadzonychnad kompozycj i teologi tekstw.

Koniec lat 70. znaczy przeom bada nad apokryfami: powstaa Asso-ciation pour l'Etude de la Littrature Apocryphe Chrtienne (AELAC), ktrapodja szereg inicjatyw: wydawanie biuletynu, tekstw apokryficznychw serii Corpus Christanorum (Series apocryphorum), czasopisma powi-conego apokryfom (Apocrypha), serii kieszonkowej tekstw apokryficz-nych (Apocryphes); ukazay si te dwa Claves: apokryfw NT i ST.Wydano rwnie szereg powanych studiw, np. nad Transitus (M. vanEsbroeck, S. Mimouni), nad judeochrzecijastwem (Mimouni), nad Ewan-geli Nikodema (Z. Izydorczyk, R. Gounelle), nad Ewangeli Bartomieja(J. D. Kaestli), nad Ewangeli Tomasza Dziecistwa (S. Voicu), nad Dzie-jami Apostolskimi (dzieo zbiorowe wydane w Genewie, F. Bovon i inni),by wskaza kilka tematw powanych bada.

Wszystko to sprawio, e stao si rzecz niemoliw przedrukowanieEwangelii apokryficznych, ale trzeba byo je na nowo opracowa, a niekie-

6dy nawet na nowo przeoy. Niektre utwory pozostay prawie niezmie-nione, jak na przykad Protoewangelia Jakuba, po wydaniu PapBodmer V(E. de Strycker), czy Ewangelia Dziecistwa Armeska, natomiast struktu-ra tekstu Ewangelii Ps. Mateusza, Dziecistwa Ps. Tomasza po badaniach,ktre opublikowali J. Gijsel i S. Voicu, ulegy cakowitym zmianom. Ewan-geli Bartomieja naleao na nowo przeoy po badaniach J. D. Kaestli,a rozdzia o Ewangelii Hebrajczykw trzeba byo uzupeni na podstawiepracy Mimouni o judeochrzecijastwie i Klijn o Ewangeliach judeochrze-cijaskich. Podobnie, na nowo przeoono Ewangeli Nikodema, a Transitusprzepracowano na podstawie bada S. Mimouni i M. v. Esbroeck.

Tom Ewangelii apokryficznych uleg wic zasadniczym zmianom. Do-dano nowe fragmenty Ewangelii Hebrajczykw oraz nowy rozdzia o in-nych tradycjach o Chrystusie (gnostyckich, ydowskich, muzumaskich).Dodano te nowe utwory: greck Tajemn Ewangeli Marka, syryjskie:Legend o Trzech Krlach, dwa ywoty Jana Chrzciciela, List Longina,Opowiadania Kwadratusa i Ursyniusza oraz nowy apokryf aciski o dzie-cistwie (czciowo tylko wydany), poszerzono rozdziay o Ewangelii Bar-naby i Jana. Rwnoczenie usunito szereg utworw: niektre wersje Ewan-gelii Dziecistwa Tomasza, Ewangelii Nikodema i Zstpienia do otchani,wersj bohairsk Opowiadania o Jzefie Cieli, fragmenty Ewangelii Dzie-cistwa Arabskiej, ktre wyda Burmester, Ewangeli Filipa; logia za zOksyrhynchos umieszczono razem z Ewangeli Tomasza z Nag Hammadi.

Zmienia si te koncepcja komentarza. Nie byo moliwe utrzyma-nie erudycyjnego komentarza umieszczonego w wydaniu pierwszym, poprostu ze wzgldu na brak si: zrobienie go spowodowaoby cakowitezahamowanie prac. Niestety, uznaj drug cz mickiewiczowskiegostwierdzenia: mierz zamiar podug si, co ju wyjaniem w przedmo-wie do III tomu.

Podobnie zmienia si koncepcja bibliografii. Jeli w ANT z 1980 rokustarano si poda ca bibliografi, co wtedy byo jeszcze moliwe (a dzibyoby ju niemoliwe), to w nowym wydaniu ograniczono si do podaniatylko podstawowych dzie z dawnej oraz nowszej literatury. Jeli idzie oliteratur starsz, bibliografia podana w ANT zachowuje sw warto. Dla-tego pierwsze wydanie Ewangelii apokryficznych pozostaje tekstem uzu-peniajcym wydanie obecne.

Elementem porzdkujcym tom stanowi wspomniane ju podstawo-we dzieo niedawno zmarego, nieodaowanego M. Geerarda Clavis Apo-cryphorum Novi Testamenti.

PRZEDMOWA

7Nie mam najmniejszych zudze, e nowo opracowane Ewangelie apo-kryficzne, ktre oddaj do rki Czytelnika, za lat dwadziecia jaki nastp-ca niej podpisanego (bo autor, wedle wszystkich ludzkich przewidywa,bdzie si temu przedsiwziciu przyglda z zawiatw!) bdzie musiagruntownie przepracowa, do czego ju sam zaczynam zbiera dla niegomateria i wskazwki. Badania bowiem nad apokryfami trwaj i cigle sirozwijaj, i wszystko wskazuje na to, e bd si dalej rozwija.

Tom niniejszy powstawa w wielu gocinnych miejscach: w biblioteceSociete des Bollandistes w Brukseli, w ktrej pracuj w cigu wakacji odtrzydziestu lat i ktrej tak wiele zawdziczam; w Bibliotece Instytutu Biblij-nego w Rzymie i Instytutu Patrystycznego Augustinianum, w czasie mo-ich pobytw w Rzymie jako visiting professor na Gregorianie i Augustinia-num, oraz Instytutu Biblijnego Uniwersytetu w Lozannie, gdzie dziki sty-pendium tego Uniwersytetu mogem doprowadzi do ostatecznej wersjizarwno trzeci, jak i niniejszy tom Apokryfw. Dzikuj moim Kolegomz ALEAC za pomoc w postaci ksiek, artykuw, fotokopii ich prac oraz zainformacje o stanie bada i wskazwki biograficzne, dziki ktrym mogempracowa w Warszawie. Szczeglnie dzikuj za pomoc R. Gounelle z Lo-zanny, Z. Izydorczykowi z Winnipeg, J. D. Kaestli z Lozanny dziki ktre-mu mogem zakoczy prace nad tomem w Instytucie Biblijnym Uniwersy-tetu w Lozannie i korzysta ze wietnie wyposaonej i urzdzonej biblioteceKantonalnej i Uniwersyteckiej w Lozannie, dr A. Frey z Instytutu Biblijne-go w Lozannie, ks. dr K. Bardskiemu (USKW) i prof. M. Wojciechowskie-mu (UKSW), ktrzy zechcieli przejrze tekst i udzielili szeregu sugestii,ks. proboszczowi B. Liniewskiemu, ktry goci mnie na plebanii w Meudonw czasie pracy w Lozannie i wielu innym ludziom, ktrzy mnie wspieraliw tej pracy w rnorodny sposb, a quorum nomina Deus solus scit. Niemog tu nie wspomnie z wdzicznoci o SS. Niepokalankach, ktrew Burakowie stworzyy mi doskonae warunki do pracy naukowej.

Prace nad tomem drugim (apokryficzne Dzieje Apostolskie) s judaleko posunite. Ufam, e wkrtce polscy Czytelnicy bd dysponowalikompletem podstawowych apokryfw NT.

ks. Marek Starowieyski

omianki-Burakw, 26 lipca 2001 roku, we wspomnienie w. Joachima i Anny

PRZEDMOWA

8WYKAZ SKRTW

1. Skrty apokryfw

ApEl Apokalipsa EliaszaApEzdr Apokalipsa EzdraszaApJ Apokalipsa JanaApM Apokalipsa MaryiApMoj Apokalipsa MojeszaApMs Apokalipsa Maryi sowiaskaApPtEt Apokalipsa Piotra, tekst etiopskiApPtGr Apokalipsa Piotra greckiApPtNH Apokalipsa Piotra z Nag HammadiApPw Apokalipsa PawaApPwNH Apokalipsa Pawa z Nag HammadiApSedr Apokalipsa SedrachaApSof Apokalipsa Sofoniasza1ApTm I Apokalipsa Tomasza2ApTm II Apokalipsa TomaszaDzAnd Dzieje AndrzejaDzJ Dzieje JanaDzPwTk Dzieje Pawa i TekliDzTm Dzieje TomaszaEvVer Evangelium VeritatisEwBart Ewangelia BartomiejaEwDzArab Ewangelia Dziecistwa ArabskaEwDzArab (L) Ewangelia Dziecistwa Arabska, kodeks LaurencjaskiEwDzac Ewangelia Dziecistwa aciska (ms. Arundel, Hereford)EwDzOrm Ewangelia Dziecistwa OrmiaskaEwEb Ewangelia EbionitwEwEg Ewangelia Egipcjan

9EwFlp Ewangelia FilipaEwGruz Ewangelia gruziskaEwHbr Ewangelia HebrajczykwEwJ Ewangelia arabska JanaEwNaz Ewangelia NazarejczykwEwNik Ewangelia NikodemaEwPt Ewangelia PiotraEwTm Ewangelia Tomasza (z Nag Hammadi)EwTmDz Ewangelia Tomasza DziecistwaEwTMk Ewangelia Tajemna Marka3Ezdr III Ksiga Ezdrasza4Ezdr IV Ksiga Ezdrasza5Ezdr V Ksiga Ezdrasza 6Ezdr VI Ksiga EzdraszaFrgUjg Fragment UjgurskiHen Ksiga HenochaJzAr Dzieje Jzefa z ArymateiJzCie Dzieje Jzefa CieliJub Ksiga JubileuszwKorLong Korespondencja Longina z Augustem na temat Trzech KrliKsZmB Ksiga Zmartwychwstania BartomiejaListAbg List AbgaraListAleks List w. Pawa do AleksandryjczykwListAp List ApostowListHerP List Heroda do PiataListJkKw List Jakuba do KwadratusaListLaod List w. Pawa do LaodycejcykwListLen List LentulusaListMFlor List Maryi do mieszkacw FlorencjiListMIg Korespondencja Maryi i IgnacegoListMMes List Maryi do mieszkacw MessynyListNieb List o zachowaniu niedzieli spady z niebaListPHer List Piata do HerodaListPTyb List Piata do TyberiuszaListTt List TytusaListTybP List Tyberiusza do PiataMczPi Mczestwo PiataNarMa Narodziny MaryiOdSal Ody Salomona

WYKAZ SKRTW

10

OpMag Opowie o Magach syryjskaOrSib Oracula SibyllinaPisS Pistis SophiaPsMt Ewangelia Pseudo MateuszaProtEwJ Protewangelia JakubaRapP Raport PiataRkpsPar Rkopis Paryski nr 11867SenPw Korespondencja Seneki i PawamP mier PiatawUrs wiadectwo UryniuszaTestAd Testament AdamaTestAs Testament AseraTestBen Testament BeniaminaTestDan Testament DanaTestLew Testament LewiegoTransAug Transitus AugiensisTransJAr Transitus Jzefa z ArymateiTransJEw Transitus Jana Teologa (Ewangelisty)TransMel Transitus Melitona z SardesTransR Transitus RUzdrT Uzdrowienie TyberiuszaWizEzdr Wizja EzdraszaWnbIz Wniebowstpienie IzajaszaWydP Wydanie PiataWyrK Wyrok KajfaszaWyrP Wyrok PiataZapB Zapytania BartomiejaZapJ Zapytania JanaZstp Zstpienie do OtchaniAdEw ac. ycie Adama i Ewy, tekst aciskiJ gr ycie Jana Chrzciciela, legenda greckaJ syr ycie Jana Chrzciciela, legenda syryjska

2. Skrty dzie serii i czasopism cytowanychABol Analecta Bollandiana, Bruxelles 1882-.Aland K. Aland, Synopsis quattuor Evangeliorum, Stutgart 199715.AlandP K. Aland, Repertorium der griechischen christlichen Papyri,

I, Berlin 1976, cytuj strony.

WYKAZ SKRTW

11

ANT Apokryfy Nowego Testamentu, Ewangelie, red. M. Starowiey-ski, t. 1/1-2, Lublin 1980.

ANT 3 Apokryfy Nowego, Testamentu, Listy i Apokalipsy, t. 3, red.M. Starowieyski, Krakw 2000.

ANRW Aufstieg und Niedergang der Rmischen Welt, ed. B. Tempori-ni, Berlin 1970-.

Apocr Apocrypha, Turnhout 1990-.Apok Apokriefen van het Neuve Testament, red. A. F. J. Klijn, 1-2,

Kampen 1985.AST Apokryfy Starego Testamentu, red. R. Rubinkiewicz, Warszawa

2000.Aug Augustinianum, Roma 1961-.Baldi D. Baldi, Enchiridion locorum sanctorum, Jerusalem 19822.Bb Biblica, Roma 1920-.Beskow P. Beskow, Strange Tales about Jesus, Philadelphia 1983.BHG Bibliotheca Hagiographica Graeca, 1-3, ed. F. Halkin, Bruxel-

les 1957 (i Auctaria 1969, 1984).BHL Bibliotheca Hagiographica Latina, 1-2, Bruxelles 1898-1899

(1992).BHLns Bibliotheca Hagiographica Latina, Novum Supplementum, ed.

H. Fros, Bruxelles 1986.BHO Bibliotheca Hagiographica Orientalis, Bruxelles 1910.Bielawski komentarz zawarty w jego przekadzie Koranu, Warszawa 1986.Bocian M. Bocian, Leksykon postaci biblijnych, Krakw 1998.Bonaccorsi G. Bonaccorsi, Vangeli apocrifi, 1, Firenze 1948.Cay wiat M. Adamczyk, W. R. Rzepka, W. Wydra, Cay wiat nie po-

mieciby ksig. Staropolskie opowiadania i przekazy apokry-ficzne, Warszawa-Pozna 1996.

CCAp Corpus Christianorum, series apocryphorum, Turnhout 1983-.CCL Corpus Christanorum, series latina, Turnhout 1953-.ClAp Clavis Apocryphorum Novi Testamenti, cura M.Geerard, Turn-

hout 1992.ClApVT Clavis Apocryphorum Veteris Testamenti, cura J. C. Haelewyck,

Turnhout 1998.Charlesworth The Old Testament Pseudoepigrapha, 1-2, ed. J. H. Charles-

worth, London 1983.CPG Clavis Patrum Graecorum, cura M. Geerard, 1-5, 6, Turnhout

1974-1998.

WYKAZ SKRTW

12

CPL E. Dekkers, Ae. Gaar, Clavis Patrum Latinorum, Steenbrugis 19953.CSCO Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Paris-Louvain

1903-.CSEL Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Vindobonnae

1866-.DACL Dictionnaire d'Archeologie Chrtienne et Liturgie, 1-15, red.

H. Leclercq i inni, Paris 1907-1953.Denis M. Denis, Introduction aux Pseudopigraphes grecs d'Ancien

Testament, Leiden 1970.EAC Ecrits apocryphes chrtiens, dir. F. Bovon, P. Geoltrain, Paris

1998.Elliott J. K. Elliott, The Apocryphal New Testament, Oxford 1993.EK Encyklopedia katolicka, Lublin 1973-.Erbetta M. Erbetta, Gli apocrifi del NT, 1(1-2)-3, b.m.w. 1966-1981.Fabricius J. A. Fabricius, Codex Apocryphus Novi Testamenti , Hamburgi

1703.FS Festschrift (Ksiga pamitkowa, z podaniem nazwiska).Faggin G. Faggin, Logia agrapha, 1-2, Firenze [1948].GCS Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahr-

hunderts, Berlin-Leipzig 1897-.HE Historia Ecclesiastica (Historia Kocioa)James M. R. James, The Apocryphal NT, Oxford 1924, 1972.JThS Journal of Theological Studies, London 1899-.Kaestli Le mystre apocryphe, red. J. D. Kaestli, D. Marguerat, Lau-

sanne 1995.Klijn A. F. J. Klijn, Jewish-Christian Gospel Tradition (Suppl. Vig.

Chr. 17), Leiden 1992.LXX Septuaginta.LChrIk Lexikon fr christliche Ikonographie , red E. Kirchbaum, W. Bran-

fels, 1-8, Freiburg 1967-1975.Lipsius-Bonnet R. Lipsius, M. Bonnet, Acta Apostolorum Apocrypha, Lipsiae

1891-1903 (Hildesheim 1972).McNamara M. McNamara, The Apocrypha in the Irish Church, Dublin 1975.Migne, Ap J. P. Migne, Dictionnaire des apocryphes, 1-2, Paris 1856, Turn-

hout 1989.Mimouni S. C. Mimouni, Dormition et l'Assomption de Marie, Thologie

Historique 98, Paris 1995.Moraldi L. Moraldi, Apocrifi del Nuovo Testamento, 1-2, Torino 1971.

WYKAZ SKRTW

13

NHC Nag Hammadi Codex.NT Nowy Testament.OCP Orientalia Christiana Periodica, Roma 1935-.O Ojcowie ywi, Krakw 1978-.PG J. B. Migne, Patrologia Graeca, 1-161, Paris 1857-1866.PL J. B. Migne, Patrologia Latina, 1-227, Paris 1841-1864.PLS A. Hamman, Patrologiae Latinae Supplementum, 1-5, Paris

1958-1970.PO Patrologia Orientalis, Paris 1907-.POC Proche Orient Chrtien, Jrusalem 1951-.PSP Pisma wczesnochrzecijaskich Pisarzy, Warszawa 1969-.PTS Patristische Texte und Studien, Berlin 1964-.RAC Reallexikon fr Antike und Christentum, ed. T. Klauser i inni,

Stuttgart 1950-.RBen Revue bndictine, Maredsous 1884-.RBib Revue biblique, Paris 1895-.Riessler P. Riessler, Altjdisches Schrifttum ausserhalb der Bibel, Hei-

delberg 19753.Rubinkiewicz R. Rubinkiewicz, Wprowadzenie do apokryfw Starego Testa-

mentu, Lublin 1987.Santos Otero, Hand . A. de Santos Otero, Die handschriftliche berlieferung der

altslawischen Apokryphen, 1-2, PTS 20, 23, Berlin 1978, 1981.Santos Otero A. de Santos Otero, Los evangelios apocrifos, Madrid 19886.SCh Sources Chrtiennes, Paris 1941-.Schneider G. Schneider, Evangelia infantiae apocrypha, Fontes Christia-

ni 18, Freiburg 1995SH Subsidia hagiographica, Buxelles 1886-.Schneemelcher W. Schneemelcher, Neutestamentliche Apokryphen, 1-2, Tbin-

gen, 19976.Schneemelcher ang. The NT Apocrypha, 1-2, ed. W. Schneemelcher, trans. R. Mc

L. Wilson, Cambridge 1991-1992.Sidersky D. Sidersky, Les origines des lgendes musulmanes dans le Co-

ran et dans les Vies des Prophtes, Paris 1932.Sparks The Apocryphal Old Testament, ed. H. F. D. Sparks, Oxford

1984.ST Stary Testament.SteT Studia e Testi, Citt del Vaticano 1900-.STV Studia Theologica Varsaviensia, Warszawa 1983-.

WYKAZ SKRTW

14

SWP J. M. Szymusiak, M. Starowieyski, Sownik wczesnochrzeci-jaskiego pimiennictwa, Pozna 1971.

SWPW M. Starowieyski, Sownik wczesnochrzecijaskiego pimien-nictwa Wschodu, Warszawa 1999.

Tabar Tabar, La Chronique, Histoire des Prophtes et des Rois, trad.H. Zotenberg, 1-5, Paris 2001.

Thomson 1, 2 F. J. Thomson, recenzja Santos Otero Hand., w: The Slavonicand East Review, 58(1980) 256-268; 63(1985) 73-98.

Tischendorf, Apocalypses C. Tichendorf, Apocalypses apocryphae, Lipsiae 1866(Hildesheim 1966).

Tischendorf, Evangelia C. Tischendorf, Evangelia apocrypha , Lipsiae 18762 (Hil-desheim 1966).

ThQ Theologisce Quartalschrift, Tbingen 1819-.TRE Theologiche Realezyklopdie, Berlin 1977-.TU Texte und Untersuchungen, Leipzig 1882-.Van Haelst J. van Haelst, Catalogue des papyrus littraires juifs et chrtiens,

Paris 1976, cytuj numery.VoxP Vox Patrum Lublin 1981-.W wtpliwy.WST Warszawskie Studia Teologiczne, Warszawa 1982-.VT Vetus Testamentum (Stary Testament).ZKG Zeitschrift fr Kirchengeschichte, Stuttgart 1876-.ZNW Zeitschrift fr Neutestamentliche Wissenschaft, Giessen 1900-.Zowczak M. Zowczak, Biblia ludowa. Interpretacje wtkw biblijnych

w kulturze ludowej, Wrocaw 2000.rM rda monastyczne, Krakw-Tyniec 1993-.rMT rda myli teologicznej, Krakw 1996-.

WYKAZ SKRTW

15

WSPPRACOWNICY TOMU

Appel Wodzimierz (ur. 1951), profesor Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w To-runiu, filolog klasyczny, autor licznych prac z dziedziny literatury i epigrafikigreckiej oraz przekadw (Kamiennik Orfeusza, Wojna abiomysia, Hymnyhomeryckie). OrSib.

Banak Jerzy, ks. (ur. 1946), mgr teologii. Teksty w: Apokryfy w ocenie pisarzychrzecijaskich.

Bartnicki Roman, ks.(ur. 1943), Prof. zwyczajny, Rektor UKSW. Biblista, autorlicznych prac z dziedziny biblistyki (NT, Ewangelie), m. in. Ewangeliew analizie strukturalno-semiotycznej, Ewangelie synoptyczne geneza i in-terpretacja, Przesanie Ewangelii i innych. ZapBart.

Bardski Krzysztof, ks. (ur. 1962), dr nauk biblijnych, lic. teologii. Adiunkt naUKSW. Biblista, autor szeregu prac z dziedziny patrologii (przekad DziePacjana, Komentarza do Koheleta w. Hieronima) i historii egzegezy. Chry-stus w Talmudzie.

Dembska Albertyna (ur. 1934), prof. Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersyte-tu w Biaymstoku, egiptolog. EwTm.

Dembski Wojciech (1934-1995) Mgr. orientalistyki, arabista. EwDzArab.Hergesel Tomasz, ks. (ur. 1943), Prof. dr hab. teologii, lic. nauk biblijnych, profe-

sor NT Papieskiego Fakultetu Teologicznego we Wrocawiu. JzCieKur Stanisaw (ur. 1929), dr hab. teologii. Mgr semitystyki (etiopologia). Profesor

Starego Testamentu na Papieskim Wydziale Teologicznym w Warszawiei w Warszawskim Seminarium Duchownym. Wydawca tekstw etiopskichw CSCO. EwPt(etiop.) WnbIz, ListAp (etiop.).

Markowski Rafa (ur. 1958), dr teologii (historia religii), adiunkt na UKSW, wy-kadowca Warszawskiego Seminarium Duchownego, dyrektor Radia Archie-diecezji Warszawskiej. Koran.

16

Myszor Wincenty (ur. 1941), Profesor zwyczajny UKSW w Warszawie, DziekanWydziau Teologicznego na U. Autor licznych prac z dziedziny gnozyi j. koptyjskiego, tumacz tekstw koptyjskich z Nag Hammadi, czonek re-dakcji Pism starochrzecijaskich pisarzy i redaktor Studia Antiquitatis Chri-stianae. EwTmDz.

Nowak Edward, ks. abp. (ur. 1940), dr teologii (Gregorianum), autor pracyo cierpieniu w dzieach Jana Chryzostoma wydanej po francusku. Bp tyt. Luni.Sekretarz Kongregacji do Spraw witych w Watykanie. EwDzOrm, Zem Zb.

Peradze Grzegorz, w., archimandryta (ur. 13. 9. 1899 ), w Bakurciche (Gruzja)jako syn proboszcza wiejskiej parafii. Ukoczy seminarium duchowne w Tbi-lisi i w 1918 wstpi na wydzia filozoficzny tamtejszego uniwersytetu. Poprzerwie wojennej (1919-1921) pracowa jako nauczyciel wiejski, a nastpniezosta wysany przez Koci gruziski na studia (teologia i filologia orient.)do Berlina i Bonn (1922-1925), gdzie doktoryzowa si na podstawie pracyo pocztkach monastycyzmu gruziskiego. Studia uzupenia w Louvain i Bruk-seli u bollandysty P. Peetersa. W bibliotekach Anglii prowadzi poszukiwaniarkopisw gruziskich, ktrych wynikiem byo odnalezienie szeregu interesu-jcych utworw, np. EwGruz, Nauki Dwunastu Apostow, Kroniki monaste-ru w. Jana Chrzciciela, Listu apokryficznego Dionizego Pseudo Areopagityi innych. W latach 1927-1932 wykada literatur starogruzisk i j. gruziskiw Bonn jako Privatdozent. W 1931 zoy luby zakonne, przyj wiceniakapaskie i zosta proboszczem parafii gruziskiej w Paryu. W 1932 i 1933gosi cykle wykadw o literaturze starogruziskiej w Oksfordzie, Krakowie,Paryu i Dublinie. W 1933 zosta powoany na stanowisko profesora patrolo-gii na Studium Teologii Prawosawnej UW. W 1934 zosta podniesiony dogodnoci archimandryty i suy jako doradca metropolicie Dionizemu Wale-dyskiemu. W 1935 r. odby podr naukow na Wschd (Rumunia, Grecja,Bugaria), a w 1936 na Bliski Wschd (Ziemia wita, Synaj, Syria) w poszu-kiwaniu rkopisw gruziskich. Aresztowany przez Niemcw w maju 1942 r.na podstawie faszywego donosu, zgin w Owicimiu 6 grudnia 1942 roku.18 wrzenia 1995 zosta kanonizowany przez Gruziski Koci prawosaw-ny. wito liturgiczne 6. 12. Por. ks. Prof. H. Paprocki, Wiadomoci PolskiegoAutokefalicznego Kocioa Prawosawnego 16(1986), z. 3-4, 7-20 (yciorys);22-27 (bibliografia). Not opracowano na podstawie danych przekazanychprzez ks. Prof. H. Paprockiego, za ktre Mu dzikujemy. EwDzGruz.

Obrycki Kazimierz, ks. (ur. 1941), Dr filologii klasycznej, starszy wykadowca naUKSW. Autor licznych przekadw z j. aciskiego, np. Eugipiusza, w. Au-gustyna, Tertuliana, Orozjusza. PsMt; NarM, KsNarZb.

WSPPRACOWNICY TOMU

17

Reczek Jzef (1936-1988), prof. dr jzykoznawca. Frg. UjgurskiRosik Mariusz, ks. (ur. 1968), Dr teologii, Adiunkt Papieskiego Fakultetu Teo-

ologicznego we Wrocawiu, J syr.Starowieyski Marek, ks. (ur. 1937), Prof. dr hab. Profesor UW oraz Papieskiego

Wydziau Teologicznego i Warszawskiego Seminarium Duchownego. Patro-log i tumacz tekstw patrystycznych. Redaktor serii rda monastyczne(Tyniec) i Ojcowie ywi (WAM). Waniejsze prace: Sownik wczesnochrze-cijaskiego pimiennictwa (wsplnie z J. M. Szymusiakiem); Sownik wcze-snochrzecijaskiego pimiennictwa Wschodu; Apokryfy Nowego Testamen-tu-Listy i Apokalipsy; Muza chrzecijaska (3 tomy) i inne.

Szmuro Roman, ks. (ur. 1967), koptolog, dr historii, adiunkt na UKSW, wyka-dowca w WSD w Drohiczynie nad Bugiem. PisS

Witakowski Witold (ur. 1949), dr orientalistyki, docent na Uniwersyteciew Uppsali i Visiting Professor UW, specjalista od jzyka syryjskiego i etiop-skiego. KorLong, OpMag, wUrs.

Wittlieb Marian (ur. 1946), dr teologii (Angelicum), Biblista, profesor Semina-rium Szczeciskiego. JzAr, wst.

Wojciechowski Micha (ur. 1953), prof. dr hab., profesor UWM i UKSW, biblista,autor ksiek biblijnych: Jezus jako wity w pismach NT, Synopsa czterechEwangelii, wspautor przekadu interlinearnego NT, przekady pism w. Ata-nazego i apokryfw ST. EwTMk.

Zarzeczny Rafa SJ, ks. (ur. 1969), doktorant patrologii na UKSW. J gr. Mcz-Pi.

WSPPRACOWNICY TOMU

19

Rozdzia I

WSTP

1. Wstp oglny do apokryfw Nowego Testamentu (s. 19): a. Nazwa (s. 19);b. Apokryfy, nowy gatunek literacki? (s. 27); c. Cel powstawania apokryfw (s. 31); d.ycie apokryfw (s. 39); e. Znaczenie apokryfw (s. 43); f. Badania nad apokryfami(s. 53).

2. Ewangelie apokryficzne wstp oglny (s. 60): a. Ewangelie apokryficz-ne (s. 60); b. Stan zachowania ewangelii apokryficznych i ukad niniejszego tomu(s. 64);

3. Apokryfy w ocenie pisarzy wczesnochrzecijaskich (s. 70).

1. Wstp oglny do apokryfw Nowego Testamentua. Nazwa

Sowo apokryf jest terminem uywanym w mowie potocznej zazwy-czaj w sposb nieprecyzyjny1. Na rwni nieprecyzyjnie i w sposb dwuznacz-ny uywane jest w literaturze teologicznej pomimo licznych prac i dyskusji natemat jego znaczenia2. Wprawiao ono w kopot take pisarzy kocielnych sta-roytnoci. Wynika to z ich wypowiedzi, ktre przytaczamy poniej (s. 70).W cigu wiekw przyjo ono znaczenie zdecydowanie negatywne. Sprbuj-my wic najpierw rozplta, o ile to jest moliwe przy obecnym stanie nauki,do skomplikowany i obrosy rnymi przesdami problem nazwy.

1 Por. A. Oepke, R. Meyer, krypto itd., w: Grande Lessico del NT (G. Kittel), 5, Brescia1969, 1117-1234 (III, 958-999).

2 E. Junod, Apocryphes du Nouveau Testament: une appelation errone et une collec-tion artificielle. Discussion de la nouvelle dfinition propose par W. Schneemelcher, Apocr2(1992) 17-46.

20

Sowo apokryf ma zasadniczo dwa znaczenia: biblijne i oglne.Pierwsze, techniczno-kocielne lub te biblijne, jest przeciwstawiane poj-ciu kanonu ksig witych, a wic oznacza utwr w nich nie zawarty (takw Biblii, jak i w zbiorach ksig witych innych religii). Drugie oglniemwic, wskazuje na utwr nieautentyczny, faszywy, nieprawdziwy a upo-zorowany na autentyczny; czsto idzie tu o utwr literacki o tematyce zbli-onej do Biblii.

Znaczenie biblijne jest dwojakie: po pierwsze, utwr o tematyce bi-blijnej, nie zawarty w kanonie Starego i Nowego Testamentu takie zna-czenie jest wsplne dla literatury katolickiej i czsto protestanckiej3, lub,po drugie, okrela si nim w literaturze protestanckiej (szczeglnie anglo-saskiej) ksigi ST znajdujce si w Septuagincie i Wulgacie, a ktrych brakw kanonie ydowskim. S to przede wszystkim Tb, Jd, 1 i 2 Mch, Syr, Bar,Mdr. Te siedem ksig w katolicyzmie zalicza si do kanonu i nazywa deu-terokanonicznymi. Do tej grupy zalicza si utwory pozakanoniczne zawar-te w niektrych rkopisach Septuaginty i Wulgaty: 3 4 Mch, 3 4 Ezdr,Ps 151 i Modlitw Manassesa. Wiadomo ta jest szczeglnie wana dlaposugujcych si anglosask literatur naukow. W tym drugim sensie po-winno si je pisa z duej litery Apokryfy.

Znaczenie drugie, oglne, to faszywy, szczeglnie za odnoszcysi do ksig nieautentycznych, przypisywanych rnym autorom i rnymepokom. Czsto takie ksigi byway odkrywane, jak sawne Pieni Osja-na Macphersona i traktowane z ca powag lub z przymrueniem oka jakKsiga apokryfw Karela apka. Std te okrelenie apokryfu jako utwrrzekomo wydobyty z ukrycia i ogoszony jako autentyczny dokument pi-mienniczy4.

Sowo apokryf pochodzi od greckiego czasownika apokrypto ukry-wam; apokryphos znaczy wic ukryty. Terminu tego jednak nie spotyka-my w samych apokryfach, z wyjtkiem dwch utworw gnostyckich maj-

3 Na przykad najnowsze tumaczenie angielskie apokryfw NT J. K. Elliotta nosi tytuThe Apocryphal New Testament, Oxford 1993, cho A. Schindler, Apokryphen zum Altenund Neuen Testament, Zurich 1998, podaje zarwno 1-2 Ksig Machabejsk i Tb, jak i Prot-EwJk, EwNik. Jednake protestanci apokryfy w naszym znaczeniu zwykle nazywaj pseudo-epigrafami.

4 Sownik jzyka polskiego , 1, Warszawa 1978, 70. Zestaw takich utworw odkry-tych podaje W. Speyer, Die literarische Flschungen im Altertum, Mnchen 1971, 315-324; na s. 323 znajdujemy interesujce polonicum, niejaki A. Bielowski wyda w 1853 frag-menty Pompeiusa Trogusa znalezione w lwowskim Ossolineum oraz u kronikarzy polskich!

ROZDZ. I. WSTP

21

cych to sowo w tytule: Apokryfon Jana i List apokryficzny Jakuba. W in-nych apokryfach nie wystpuje ono ani w tytule, ani w samym dziele. Jestjednak znane w greckiej literaturze klasycznej, od czasw presokratykw;wystpuje w greckiej literaturze judaistycznej, na przykad u Filona i Jze-fa Flawiusza, spotykamy je rwnie w Nowym Testamencie (Kol 2, 3).

Podane wytumaczenia nie wyjaniaj jednak zastosowania sowaapokryf do grupy pism zwanych dzi apokryfami, ktre to utwory by-najmniej nie byy ukryte, ale powszechnie znane i czytane. By moe po-chodzi ono od hebrajskiego sowa ganuz ukryty, wyczony w dwchznaczeniach: wyczony z kultu przez zuycie wite ksigi wyczonez kultu ze wzgldu na ich zniszczenie skadano w genizie, czyli schowku,znajdujcym si przy synagodze albo te wyczony jako szkodliwy(jakby wprowadzenie danego utworu na indeks ksig zakazanych). Moli-we, e termin apokryphos pochodzi od gnostykw, ktrzy przyjmowaliksigi ezoteryczne, a wic w jaki sposb ukryte lub te by zwizanyz ksigami magicznymi, a magia, jak wierzono, miaa zowieszcze skutkidla czowieka. Jak wic widzimy, sprawa genezy tego sowa daleka jestod wyjanienia.

By moe, te negatywne oceny judaistyczna, gnostycka czy magicz-na wpyny na to, e najstarsi pisarze kocielni, poczwszy od Tertulia-na, a wic II/III wieku, odnosili si do apokryfw negatywnie (na przykadTertulian5, Orygenes, Hieronim, Augustyn czy Dekret Ps. Gelazjaski w VIwieku, w ktrym wymieniono nie tylko utwory dzi nazywane apokryfami,ale te utwory nie zaaprobowane przez Koci). Euzebiusz z Cezarei w IVwieku okrela je greckim terminem notha [ksigi] podsunite, ale tak-e bkarty, dzieci nieprawego oa6. Nic wic dziwnego, e znajdujemykopoty z okreleniem zakresu sowa apokryf, skoro nie mniejsze za-kopotanie w ocenie apokryfw spotykamy u Ojcw. Widzimy u nich wy-ran polaryzacj dwch postaw. Pierwsza agodniejsza charakterystycz-na dla pisarzy starszych, szczeglnie aleksandryjczykw (Klemens, Ory-genes, ktrych postaw przyjmie Pryscylian, twrca zblionej do gnosty-cyzmu sekty dziaajcy w Hiszpanii i Galii w IV w.); stosunkowo czstouywali oni apokryfw ST, a czasami i NT oraz uwaali, e mog je czytaludzie do tego przygotowani, co nawet moe przynie im pewien poytek.

5 W dziele De pudicitia 10, pisze, e apokryf rwna si faszywy.6 HE, 3, 25,

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

22

Druga bardziej radykalna, potpiajca apokryfy jako utwory szkodliwei heretyckie. Wybr cytatw Ojcw Kocioa na temat apokryfw prezen-tujemy poniej (s. 70).

Sowem apokryf obejmujemy wic rne utwory: ksigi biblijne,tzw. Ksigi Deuterokanoniczne (w tym znaczeniu terminu apokryf nieuywamy na og w jzyku polskim) oraz ksigi poza kanonem: apokryfyStarego Testamentu i Nowego Testamentu, ktre czsto znacznie rni siod siebie. Nas oczywicie interesuj tu tylko te ostatnie utwory, poniewaapokryfy ST, zaliczone do literatury midzytestamentalnej7, powstaew innych czasach i warunkach, wymagaj innej techniki bada i siatki po-j dla ich opisania, cho czasami utwory tych dwch grup s do zblio-ne do siebie. Dodajmy, e apokryfy ST s cytowane kilkakrotnie w NowymTestamencie, co pilnie odnotowa w swej apologii apokryfw Pryscylian8.

Sprbujmy teraz okreli zakres pojcia apokryf Nowego Testamen-tu. Jest to utwr o charakterze biblijnym, to znaczy zawiera tre zwiza-n z okresem i z osobami Nowego Testamentu, a wic ich bohaterem moeby Chrystus (np. Akta Piata), Maryja (np. Transitus), jeden z Apostow,np. w. Piotr (np. Apokalipsa Piotra czy Dzieje Piotra) lub inna osoba wy-stpujca w NT (np. Dzieje Jzefa z Arymatei). Czsto autor podaje si zanaocznego wiadka, a wic jedn z postaci wystpujcych (lub nie) w ksi-gach Nowego Testamentu, jak np. Protoewangelia, ktrej autorem miaby Aposto Jakub, Akta Jana, ktre mia napisa Prochor lub Dzieje Pio-tra, ktre mia spisa nieznany nam bliej Marcellus. W takich wypadkachapokryf bywa napisany w caoci lub we fragmentach w pierwszej osobie.Czsto uzupenia wydarzenia biblijne lub je wyjania opowiadajc zdarze-nia nie wystpujce na przykad w Ewangeliach (ycie Maryi, czyny PanaJezusa jako dziecka, ywoty Apostow, itd.). Autor apokryfu naladujegatunki wystpujce w Nowym Testamencie (cho nie uywa takich sa-mych), lub nawizuje do tematyki biblijnej; apokryf pisany jest stylem bi-blijnym, uywa zwrotw i obrazw biblijnych; w podobny sposb opisuje

7 A. M. Denis, Introduction la littrature judo-hellnique , Turnhout 2000; R. Ru-binkiewicz Wprowadzenie do apokryfw Starego Testamentu, Lublin 1987; S. Mdala, Wpro-wadzenie do literatury midzytestamentalnej, Krakw 1994; M. Wojciechowski, ApokryfyBiblii greckiej, Warszawa 2001(wstp).

8 Jud 14; 1 Kor 2, 9; Ga 6, 5; Ef 5, 14; 2 Tm 3, 8; Jk 4, 5; J 7, 38; k 11, 49 (?). Por.A. Oepke, dz. cyt. 1201-1212. Pryscylian, CSEL 16, 1889, 44-66.

ROZDZ. I. WSTP

23

cuda i wydarzenia. Czasem jednak klimat religijny jest odmienny od np.Ewangelii: co ma wsplnego utwr o znamiennym tytule Zemsta Zbawi-ciela z penym mioci i przebaczenia Kazaniem na grze, czy cuda Jezusabogate w tre teologiczn i dokonywane przez Niego z wielk dyskrecjz haaliwymi fajerwerkami cudw zdziaanych przez Apostow w apo-kryficznych dziejach. Okrelenie powysze jest dalekie od jasnoci, jakiejwymaga si od definicji, ale te nie jest definicj, a jedynie prb opisaniazjawiska.

To okrelenie ulego ostatnio zasadniczej modyfikacji: mwi si ra-czej o apokryfach chrzecijaskich ni o apokryfach Nowego Testamentu.Nie jest to bynajmniej problem sowny, ale do istotna zmiana. Pojciepierwsze jest szersze i zastpuje chwilami zbyt ciasne okrelenie drugie.Do apokryfw chrzecijaskich wcza si bowiem wszystkie utwory ist-niejce dzi w formie chrzecijaskiej, a wic take utwory, ktrych boha-terami czy autorami s postaci Starego Testamentu (np. Ody Salomonalub Wniebowstpienie Izajasza), ktre dawniej zaliczano w sposb sztucz-ny do apokryfw Starego Testamentu, biorc jako kryterium osoby a nietre. Te dwa okrelenia staramy si poczy w niniejszym zbiorze: jeelizachowujemy szacowny i powszechnie przyjty tytu Apokryfy Nowego Te-stamentu i stosujemy go w praktyce dzielc utwory przekadane na ewan-gelie, dzieje, listy i apokalipsy, to jednak rozumiemy go w sensie apokry-fy chrzecijaskie, co wida w wydanym ju tomie III, gdzie podajemyprzekad np. Wniebowstpienia Izajasza.

W okreleniu pojcia apokryf nie zakadamy ich staroytnoci. Utwo-ry, ktre nazywamy dzi apokryfami chrzecijaskimi powstaway od cza-sw przedchrzecijaskich, np. ksigi Ezdrasza czy Sybilliskie, i zostayprzyjte i przerobione przez chrzecijan. S to jednak przypadki wyjtkowe.Wikszo posiadanych apokryfw powstawaa w czasach chrzecijaskich,od I w.: niektre spord nich lub te tradycje w nich zawarte pochodzz tego czasu, a wic z epoki powstawania ksig NT. To stwierdzenie wymagaod teologw i biblistw do zasadniczej zmiany stosunku do apokryfw.

Najbardziej bogate w apokryfy s wieki II i III. Powstaj wtedy utwo-ry gste pod wzgldem teologicznym jak Protoewangelia Jakuba czyEwangelia Piotra , szereg Ewangelii judeochrzecijaskich i gnostyckich,pi wielkich dziejw apostolskich (Piotra, Pawa, Andrzeja, Jana i Toma-sza) oraz niektre apokalipsy jak Apokalipsa Piotra.

Takie apokryfy powstaj w staroytnoci chrzecijaskiej. W rednio-wieczu w ich treci zaczyna coraz bardziej przewaa narracja, tre staje si


24

coraz bardziej sensacyjna, podczas gdy stopniowo zanika (cho nie zupenie)tre teologiczna. Apokryfy powstaj rwnie w czasach nowoytnych, kie-dy to pisarze uywaj wiadomie, w celach artystycznych, formy apokryfu,by poda przykad Listw Nikodema J. Dobraczyskiego. Obok apokryfwliterackich powstaj inne, suce propagowaniu pewnych nowych religii (is-lam Ewangelia Barnaby) czy ideologii (wegetarianie Ewangelia pokoju,New Age Ewangelia akwarian). W formie apokryfw bywaj podawanesensacyjne fakty, np. historia pobytu Jezusa w Tybecie.

Jeeli wic proces tworzenia si apokryfw trwa cigle, trudno przy-j ograniczenia czasowe, jak to czyni zasuony dla bada nad apokryfamiW. Schneemelcher. Apokryfy bowiem odegray swoj wan rol i w staro-ytnoci, i w redniowieczu (np. wpyw na powstanie Koranu i tradycji is-lamu czy na ikonografi niektrych wydarze biblijnych) czy w mniejszymstopniu, w czasach nowoytnych. Std te w peni podzielamy pogld J. C.Picard, ktry pisze o caoci tradycji apokryficznych biblijnych rozprze-strzenionych w wiecie staroytnym, potem redniowiecznym poprzez ju-daizm, chrzecijastwo i islam9. Jest to prawdziwy kontynent apokry-fw by uy stwierdzenia tego zasuonego badacza apokryfw cigleewoluujcy, w cigym ruchu i rozwoju.

Koniecznym jest podjcie jeszcze jednego z wanych problemw zwi-zanych z autorstwem apokryfw: s to bowiem utwory bd anonimowe,bd pseudoepigraficzne. Imi prawdziwego autora apokryfu NT wystpu-je bardzo rzadko (np. Ewangelia Bazylidesa czy Marcjona): s one najcz-ciej anonimowe, bd nosz imi jednej z wanych postaci ST (rzadziej)lub NT, a wic Apostow (np. Protewangelia Jakuba, Ewangelia PseudoMateusza, Apokalipsa Jana, Apokalipsa Tomasza, itd.), uczniw Paskichlub Apostolskich (np. List Ps. Tytusa , Dzieje Jana pira Prochora , itd.) lubpostaci ST, np. Ezdrasza.

Dla czowieka czasw nowoytnych prawo autorskie jest rzecz zrozu-mia. Inaczej byo w wiecie staroytnym, gdzie podpisywanie si innymimieniem byo czste i Diogenes Laertios daje nam tego interesujce przy-kady10, cho rwnoczenie wiemy o protestach pisarzy przeciwko naduy-waniu ich imienia, np. lekarz Galen, wobec notorycznego faszowania jegodzie, poda ich oficjaln list. Tego rodzaju faszerstwa nie byy karane,

9 J. C. Picard, Le continent apocryphe, Steenbrugge 1999, XX i 211.10 ywoty i pogldy synnych filozofw V, 92.

ROZDZ. I. WSTP

25

o ile nie przynosiy szkd11. Natomiast czsto uczniowie wydawali swe dzie-a pod imieniem mistrza, jak np. pitagorejczycy, i taki proceder by uwaanynie tylko za dozwolony, ale i chwalebny, jako e pokazywa pokor uczniwwobec wielkoci mistrza i ich szacunek wzgldem niego. Taka pseudoepi-grafika bya znana zarwno w literaturze klasycznej, jak i ydowskiej, gdziepowstaway utwory pod imieniem sawnych postaci ST (Henocha, Abraha-ma, itd.) lub autorw pogaskich (np. Fokilidesa). Nie dziwimy si wic, et procedur stosowano rwnie w literaturze chrzecijaskiej.

Tytuy apokryfw s zrnicowane. Cz pism nosi nazw grup, kt-re ich uyway: mamy wic Ewangeli Ebionitw, Egipcjan, itd.), inne no-sz tytuy dotyczce ich gwnej postaci: Dzieje Pawa, Piotra , Wniebo-wstpienie Izajasza. Inne jeszcze maj tytuy sformuowane na podstawieich tematu: Ewangelia Prawdy, Ksiga czterech ktw i czterech zawiaswwiata, itd. Czasami w tytule wystpuje ich prawdziwy autor, np. Ewange-lia Bazylidesa czy Marcjona. Cz z nich nie wymienia autora, taka jestwikszo apokryficznych Dziejw Apostolskich. Wielka jednak cz utwo-rw podaje fikcyjnych autorw.

Problem utworw faszywych istnia ju w czasach apostolskich, sko-ro w. Pawe ostrzega mieszkacw Tesalonik przed listem od niego rzeko-mo pochodzcym (2 Tes 2, 2). W Licie do Kolosan jest wspomniany napi-sany przez w. Pawa List do Laodycejczykw (Kol 4, 16). Skoro ten list sinie zachowa, trzeba byo go napisa. O faszywych listach w. Pawa wspo-mina Tertulian12.

Powoywanie si na postaci ST miao swe uzasadnienie w pogldzietak sformuowanym przez Tertuliana: im starsze pismo, tym lepsze13. Stdksigi Henocha, ktrych autentycznoci broni tene Tertulian14 czy Ezdra-sza. Tak wic pseudonimia wizaa si cile z antydatacj utworu, czstonawet o wiele wiekw. Tym te uzasadniano powoywanie si na wielkiwtedy autorytet Apostow. Tak podpisane dzieo mogo liczy na szerokii powszechny oddwik. Powoanie si na autorytet Apostoa mogo zna-czy jeszcze co innego, a mianowicie, e autor uwaa si za jego ducho-wego spadkobierc. Mwienie wic w takim przypadku o faszerstwie,o kamstwach tych autorw i o moralnym aspekcie takiego postpowania

11 Por. Suetonius, Augustus, 51, 1, szczeglnie 55.12 De baptismo 17.13 Adv. Marcionem 5, 5, 114 De cultu feminarum 1, 3


26

oznacza po prostu niezrozumienie tych czasw15. Dodajmy, e problem pseu-donimii istnieje rwnie w Nowym Testamencie. List do Hebrajczykw,z pewnoci nie pawowy, uchodzi za jego dzieo; niektrzy uczeni uwa-aj, e Listy Pasterskie nie pochodz od w. Pawa, a zostay mu przypisa-ne przez jego uczniw.

Rodzio si jednak pytanie: jeeli autorem utworu jest posta StaregoTestamentu czy nawet jeden z Apostow, dlaczego te utwory pojawiy siw obiegu tak pno. Odpowiedzi na to pytanie byy cudowne odkryciaapokryfw dokonywane czsto poprzez objawienie, jak np. ma miejscew Apokalipsie Pawa , ktr odnaleziono w fundamentach jego domu w Tar-sie16 . Mnoyy si opisy odnalezie apokryfw. Szczytowym chyba osi-gniciem opisu odkrycia jest historia odnalezienia listu w. ukasza.Odkrywc mia by w. Bazyli Wielki: utwr za odnalaz w czasie piel-grzymki do Jerozolimy, gdy uda si do domu Maryi. Poczuwszy cudownyzapach wszed do pokoju, gdzie zobaczy mnstwo ksig, m. in. dziea J-zefa Flawiusza, Gamaliela (tzw. Ewangeli Gamaliela?), Nikodema (Ewan-geli Nikodema?) oraz pismo w. ukasza. Ten List zachowa si w jzykukoptyjskim i powsta przed X w. (z tego wieku pochodzi rkopis)17 .

A jednak, jak wida ze wiadectw podanych niej Ojcw Kocioa,powoywanie si na te autorytety wywoywao ich zaniepokojenie, o ile zatym tytuem krya si nieortodoksyjna tre. Ciekawa jest tu opinia mnichagalijskiego, Salwiana, ktry stwierdza, e nie wana jest osoba (podanieinnej jest dowodem pokory), ale tylko tre18 . Jeeli w. Hieronim tak ostropotpia pseudoepigrafi, to z tych samych powodw co cesarz August: nieimi, ale tre jest szkodliwa.

Jeeli baczniej przyjrzymy si imionom Apostow, domniemanychautorw, to rzadko kiedy moemy okreli powd wybrania danego Apo-

15 Np. F. Torm, Die Psychologie der Pseudonymitt im Hinblick auf die Literatur desUrchristentums, Gtersloch 1932 i inne, por. Penna, art. cyt. s. 323.

16 Por. ANT 3, 246n.17 Por. M. Chaine, ROC 23(1922-1923) 159 (opis odkrycia) i 288nn. (tekst listu).18 List 9, SChr 178, 1971, 119-133. Salwian nie mwi bezporednio o apokryfach jako

takich, ale usprawiedliwia si z opublikowania pod imieniem Tymoteusza swojego traktatuAd Ecclesiam. Bardzo mocno podkrela pokor tego, ktry nie chce wiatowej sawy, stwier-dza, e wany jest nie autor, ale tre (Cum enim nullus sit profectus in nomine, qui profec-tum in scriptis invenit superflue nomen scriptoris inquirit, 4), powouje si na posta Teofilaw Ewangelii ukasza, do niejasno tumaczy, dlaczego przyj imi ucznia w. Pawa.

ROZDZ. I. WSTP

27

stoa. Gnostycy chtnie wybierali postacie drugoplanowe, Apostow Fili-pa, Tomasza czy Macieja lub Mari Magdalen, natomiast wybr Jana jakopowiernika Jezusa w manichejskich Pytaniach Jana jest wyjaniony wewstpie: poniewa spoczywa on na Jego piersi, wic zna jego myli19.Apokalipsa Pawa znajduje swoje uzasadnienie w 2 Kor 12, 2nn., gdziePawe mwi o swoich objawieniach. Natomiast trudno jest wyjani, dla-czego wybrano Jakuba na autora Protoewangelii, Tytusa listu-homilii fi-gurujcego pod jego imieniem, Mateusza czy Tomasza na autorw Ewan-gelii dziecistwa, itd. Czsto wic powody wybrania autora pozostaj nie-znane i moemy tylko formuowa hipotezy.

Utwory rwnie chtnie przypisywano wielkim pisarzom, jak na przy-kad w. Hieronimowi (PsMt, NarMar). Podawano rwnie imiona fikcyj-nych tumaczy z jzyka hebrajskiego czy greckiego (PsAbdiasz, EwNik,wstp). S to oczywicie znane toposy literackie. Fragmenty biblijne, kt-rych nie mona byo zidentyfikowa, chtnie przypisywano Ewangelii He-brajczykw. Ten zabieg wystpowa czsto w literaturze wczesnochrzeci-jaskiej: gdy spotykano pikn anonimow homili greck, przypisywanoj w. Janowi Chryzostomowi, w razie aciskiej w. Augustynowi. Po-dobnie zreszt rzecz si miaa ze spraw ortodoksji rne herezje posu-giway si pseudoepigrafami, np. apolinaryci z predylekcj puszczaliw obieg swoje utwory pod imieniem arcyortodoksyjnego w. Atanazego.

b. Apokryfy, nowy gatunek literacki?

Nie wynika z tego jednak, e apokryfy stanowi jaki odrbny gatunekliteracki, poniewa oznacza si je raczej poprzez ich tre ni poprzez ichform. W III tomie niniejszego zbioru omawiamy epistolografi apokry-ficzn, poniewa list stanowi jeden z gatunkw literackich, w ktrych spisane apokryfy20, gdy jednoczenie stwierdzamy, e trudno jest mwi o ga-tunku literackim apokalipsy, jako e treci apokaliptyczne wyraaj siw wielu gatunkach literackich21.

To samo moemy stwierdzi tu, omawiajc apokryfy w sposb ogl-ny: tre apokryficzna zostaa wyraona w wielu gatunkach literackich:

19 Por. ANT 3, 314.20 Por. ANT 3, 21-117.21 Por. ANT 3, 121-353, szczeglnie 122n.


28

w opowiadaniu, opisie podry, licie, poezji, pimie urzdowym, zbiorzesentencji, itd. Wiele z tych utworw nawizuje do kwitncych w wcze-snym wiecie gatunkw literackich, np. do opisw przygd, do romansuhellenistycznego, do ywotw filozofw. Badania porwnawcze apokry-fw i literatury wczesnej s dopiero w powijakach.

Sowem apokryf obejmujemy wic przerne utwory pochodzcez rnych czasw, z rnych rodowisk intelektualnych i religijnych, orto-doksyjnych i nieortodoksyjnych, utwory odzwierciedlajce bardzo odmienneorientacje teologiczne, ascetyczne, pisane przez ludzi o bardzo rnym po-ziomie intelektualnym i religijnym, w niemale wszystkich jzykach wia-ta rdziemnomorskiego (i nie tylko!), ktre oczywicie naley interpreto-wa w kontekcie ycia tych rodowisk. Wszystkie jednak utwory zalicza-ne do apokryfw powinny spenia warunki treciowe zawarte w wyejpodanym okreleniu apokryfu.

Czy jednak mona powiedzie, e apokryfy Nowego Testamentu dasi okreli poprzez zwizek z Nowym Testamentem?

Wprowadzone przez nas pojcie apokryfy chrzecijaskie uzasad-nione jest istnieniem apokryfw chrzecijaskich majcych do lunezwizki z Nowym Testamentem: jak np. zamieszczone w tomie III ksigicyklu Ezdrasza, Wniebowstpienie Izajasza czy Oracula Sibyllina . A wickwalifikuj je do naszego zbioru rnorakie zwizki z Bibli (a nie szcze-glnie z Nowym Testamentem) oraz ich charakter chrzecijaski. Std terodz si trudnoci zwizane z zakwalifikowaniem danego utworu do zbio-ru uoonego wedle schematu: Ewangelie, Dzieje, Listy i Apokalipsy, a wicwedle podziau Nowego Testamentu. Czsto bowiem tylko z trudem znaj-dujemy dla nich miejsce. Niektre utwory kwalifikujemy na podstawie kry-teriw treciowych nieco sztucznie, np. Wniebowstpienie Izajasza zali-czylimy do Apokalips, List Apostow do listw (ze wzgldu na trady-cyjn nazw), cho nie jest listem, lecz dialogiem. Czsto zawodz rw-nie kryteria treciowe, np. mier Jzefa i Maryi, ktrym powiconychjest szereg apokryfw, nie s wspomniane w Nowym Testamencie. Nie dzia-aj tu nawet ramy czasowe: narodzenie Maryi ma miejsce przed wydarze-niami opisywanymi w Ewangeliach, a jej odejcie po nich.

Inne kopoty mamy z tzw. apokryficznymi dziejami apostolskimi, opi-sujcymi czyny Apostow i uczniw Paskich. Jeli idzie o ich rodzaj li-teracki, maj one niewiele wsplnego z kanonicznymi Dziejami Apostol-skimi. Opowiadaj dzieje poszczeglnych Apostow i skadaj si zazwy-czaj z dwch czci: opis dziaalnoci Apostow ich podry, cudw,

ROZDZ. I. WSTP

29

itd. (gesta) oraz ich mierci (passio), ktry to schemat do zasadniczo r-ni si od ukadu kanonicznych Dziejw. Dodajmy, e nawet tytu nie odda-je podobiestwa: w kanonicznych Dziejach zosta on dodany pniej, pomierci ich autora, w. ukasza, za apokryficzne Dzieje, jak zobaczymy,nosz bardzo rne tytuy (Czyny, Podre, i inne).

Apokryficzne listy s do przypadkow grup utworw nie majcychzazwyczaj wikszego zwizku z listami kanonicznymi i nie zawsze s na-wet listami (jak widzielimy w przypadku Listu Apostow22). Cz z nichpowstaa w formie listu (korespondencja Pawa i Seneki23), inne stanowifragmenty lub cao homilii jak List Ps. Tytusa24 czy dziea historycznego,jak tzw. List Lentulusa25 . I znowu bierzemy jako podstaw powszechnieuywan nazw danego utworu.

Jeli idzie o apokalipsy, to zazwyczaj maj one znikomy zwizek z Apo-kalips NT. Zaliczamy je jednak do apokalips ze wzgldu na ich apokalip-tyczn tre, ktra je czy z kanoniczn Apokalips Janow26.

Jak wic widzimy, stosunek apokryfw do pism kanonicznych jest doluny i zrnicowany, poniewa apokryfy, szczeglnie najstarsze, nie po-wstaway bynajmniej jako utwory konkurencyjne do ksztatujcego siwtedy kanonu Pism witych, nie naladoway ich, ale stosoway formypowszechnie wwczas przyjte i tylko nieliczne z nich wedle naszej wie-dzy pretendoway do roli pism kanonicznych. I jeeli nawet istniej w nichzazwyczaj do liczne cytaty i nawizania do ksig Starego i Nowego Te-stamentu, to same utwory maj czasem niewiele wsplnego z ksigami No-wego Testamentu.

Wiadomo, e od I w. powstawaa literatura chrzecijaska. Niektrejej utwory miay szczeglne miejsce, jak cztery Ewangelie czy Listy w.Pawa: byy czytane oficjalnie w Kociele i przechowywane pod kontro-l gminy. Byy te inne utwory: co do niektrych byway wtpliwoci,czy naley je czyta, czy nie, np. z jednej strony Apokalipsa Jana czy IIList w. Piotra, ktre ostatecznie zaliczono do kanonu NT, lub te Apoka-lipsa Piotra czy Pasterz Hermasa, ktre nie zostay w kocu do niegoprzyjte. Kanon biblijny ksztatowa si wolno: w miar zgodny i po-

22 Por. ANT 3, 26-50.23 Por. ANT 3, 55-66.24 Por. ANT 3, 67-96.25 Por. ANT 3, 112-114.26 Por. ANT 3, 121nn.


30

wszechny sensus catholicus gmin chrzecijaskich na caym wiecie przyj-mowa albo odrzuca ksigi bdce w obiegu wrd wiernych, co potwier-dza Koci; stopniowo ksztatoway si prby teoretycznego opisaniatych faktw poprzez pojcie natchnienia i kanonicznoci. Stopniowo tepowstaway spisy apokryfw27. Natomiast utwory rozwijajce si bez kon-troli gmin czasem si degeneroway, zmieniay lub po prostu giny, o czymjeszcze bdzie mowa.

Nie moemy wic definiowa apokryfw wedle kryterium stosunkudo kanonu, jak to moe sugerowa tytu Apokryfy Nowego Testamentu.Pomimo tych wszystkich niedogodnoci zachowalimy ten tytu, nie tylkodlatego, e ma on swoj dug tradycj, funkcjonuje w powszechnej wia-domoci i jest oglnie przyjty przez wszystkich niemale wydawcw apo-kryfw, ale dlatego, e mimo wszystkich wspomnianych wyej niedosko-naoci i niecisoci daje on nam najlepsze ramy, by w sposb wzgldniejasny i prosty uoy tumaczone przez nas utwory. Wydawcy francuscyodstpili od niego: powsta zbir bardzo dobrze opracowanych tekstw roz-oonych na dwa tomy, jednak o do niejasnym ukadzie28.

Wobec czsto stawianego pytania, czy zbir niniejszy zawiera wszyst-kie apokryfy, stwierdzi naley, e wszystkie zbiory apokryfw, choby tenajlepsze, podaj zaledwie cz wielkiej iloci utworw, ktre zaliczamydo kategorii apokryfw (a kryteria zaliczania do tej grupy bywaj pynne)i powstaj wskutek rnych zaoe ich twrcw. Dla przykadu W. Schne-emelcher podaje zasadniczo utwory powstae do 300 roku, a Fabricius sta-ra si zestawi zbir wszystkich znanych w XVIII w. legend dotyczcychNowego Testamentu. Nie istnieje zamknity zbir apokryfw chrzecija-skich Nowego Testamentu na wzr zbioru ksig Starego i Nowego Testa-mentu. W niniejszym zbiorze kadziemy szczeglny nacisk na rol kulturo-twrcz apokryfw, to jest zwracamy uwag na utwory, ktre w jaki spo-sb oddziaay na tworzenie si kultury w szerokim tego sowa znaczeniu:std te w naszym zbiorze zawarlimy utwory znajdujce si na granicytego pojcia, zebrane dla wygody czytelnika, np. zbiory opinii ydowskichczy muzumaskich o Panu Jezusie, oparte na apokryfach; podobnie w-czamy do Dziejw apokryficznych redniowieczn legend hiszpask o w.Jakubie.

27 Por. ANT 37-64.28 Ecrits apocryphes chrtiens, red. F. Bovon, P. Geoltrain, Paris 1997, tom drugi

w przygotowaniu.

ROZDZ. I. WSTP

31

W tym miejscu naley jeszcze okreli stosunek apokryfw do hagio-grafii. Stwierdzenie, e od V w. apokryfy przechodz w hagiografi, nie mapotwierdzenia w faktach. Po pierwsze dlatego, e jak widzielimy, apokryfjako taki rozwija si a do naszych czasw, a po drugie, granica midzy ha-giografi i apokryfami jest bardzo pynna. Apokryfy s zazwyczaj utworamio witych, a wic stanowi przedmiot hagiografii. Wiele wic spord apo-kryfw jest utworami hagiograficznymi, niektre utwory hagiograficzne sapokryfami. Wydaje si, e najlepsz drog jest nie bawi si tu w definicjei okrelanie tego, czego okreli si nie da, natomiast pj w lady Bollan-dystw, ktrzy w Bibliotheca Hagiographica Latina, Bibliotheca Hagiograp-ghica Graeca oraz Bibliotheca Hagiographica Orientalis wymieniaj t grupapokryfw, ktra wchodzi w zakres ich zainteresowa.

Stoj bowiem apokryfy na granicy historii, hagiografii, legendy, folk-loru i bani, ale take, jak zobaczymy niej, teologii.

c. Cel powstawania apokryfw

Apokryfy Nowego Testamentu powstaway niemale od pocztkuchrzecijastwa, to jest od I wieku. Prawdopodobnie, niektre z nich, np.niektre z Ewangelii judeochrzecijaskich, powstay jeszcze w I wieku,a wic w epoce tworzenia si pism Nowego Testamentu. lady twrczociapokryficznej dostrzegamy ju w Nowym Testamencie, kiedy to w. Paweostrzega mieszkacw Tesalonik przed tymi, ktrzy powouj si na na-tchnienia Ducha, na mowy prorockie lub na list od niego pono pochodz-cy (2 Tes 2, 3): jak wida, ju wtedy istniay utwory przypisywane w.Pawowi. Jeeli Didache zawierajca nauk, ktr miao przekaza dwuna-stu Apostow, a wic w jaki sposb uchodzca za apokryf typu prawnego(o ktrych bdzie jeszcze mowa), powstaa w latach 60 do 120, to mogaona zosta napisana wczeniej ni niektre ksigi Nowego Testamentu, jakEwangelia czy Apokalipsa Janowa. Z pierwszej poowy II wieku pochodzewangelie judeochrzecijaskie jak Ewangelia Hebrajczykw czy Ebioni-tw i, by moe, Ody Salomona i Wniebowstpienie Izajasza. Z drugiejpoowy II wieku pochodzi szereg takich utworw, jak Narodziny Maryi(niesusznie nazywane Protoewangeli Jakuba) i niektre z piciu wielkichdziejw Apostow, ktre powstay na przeomie II i III wieku (Dzieje Pio-tra, Pawa , Jana, Andrzeja i Tomasza). W dwch pierwszych wiekach po-wstaa wielka liczba ewangelii apokryficznych uoonych przez rne gru-


32

py heretykw. Czsto znamy zaledwie ich tytuy a czasami kilka cytatw(Ewangelia Marii, Apellesa, Ewy, Judasza i inne). Za najbardziej twrczyokres w dziedzinie powstania apokryfw mona uzna II i III wiek, chow czasach pniejszych kade pokolenie do ju istniejcych dorzucao garnowych apokryfw i to nieraz hojn i szczodr rk.

W dzisiejszym tego sowa znaczeniu apokryf jest przeciwstawianyterminowi kanoniczny. Zwrmy uwag na fakt, e kanon dwudziestu sied-miu ksig Nowego Testamentu formowa si w cigu trzech pierwszychwiekw Kocioa i uksztatowa si definitywnie dopiero w wieku IV, na-tomiast w poprzednich wiekach istniaa pewnego rodzaju pynno. Naog nie byo wtpliwoci, e cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie i Li-sty Pawowe oraz pierwszy List w. Jana i Piotra stanowi Pismo, podob-nie jak Stary Testament. wiadomo t utwierdzi spr spowodowanywystpieniem Marcjona w poowie II w., ktry przeprowadzi rewizjNowego Testamentu, zachowujc z niego jedynie Ewangeli w. ukaszaoraz dziesi listw w. Pawa, i to w formie ocenzurowanej, odrzucajcjednoczenie w caoci Stary Testament. Reakcj na to bya obrona przezchrzecijan Starego Testamentu oraz gruntowne przemylenie problema-tyki Nowego. Spr jednak si nie zakoczy, i w kocioach lokalnychcigle rodziy si wtpliwoci, ktre ksigi mog by czytane w czasieliturgii. Ustalanie kanonu ksig Pisma witego stanowio form samo-obrony Kocioa nie tylko przed nauk Marcjona, ale i innych grup, mniejlub bardziej zwizanych z Kocioem, ktre poprzez apokryfy nie tylkopropagoway swoj nauk, ale take kompromitoway nauk Kocioa.Koci, w myl zasady lex orandi est lex credendi (prawo modlitwy jestprawem wiary), w szczeglny sposb broni liturgii, w naszym wypadkuczyta liturgicznych, przed obcymi wtrtami. Wiemy, e gdzieniegdziena zebraniach liturgicznych czytano Pasterza Hermasa, Didache , ListKlemensa Rzymskiego, Ewangeli Piotra i inne utwory. Stopniowo jed-nak zniky one z list ksig Nowego Testamentu, rozwieway si wtpli-woci co do niektrych pism, i pojawiay si spisy ksig Nowego Testa-mentu coraz bardziej zblione do obecnego. Synod w Laodycei (360 r.)podaje nasz kanon ksig Pisma witego bez Apokalipsy, w. Atanazy( 373 r.), synody w Hipponie (393 r.) i w Kartaginie (393 i 419 r.) podajlist ksig Nowego Testamentu tak, jakiej uywamy dzisiaj w KocieleKatolickim.

Wspczesny biblista tak opisuje powstanie agrafw, o ktrych bdziejeszcze mowa:

ROZDZ. I. WSTP

33

Tradycja ustna poprzedzaa, a przez jaki czas towarzyszya pisanejtradycji. Dlatego, przynajmniej w zasadzie, nie mona wykluczy, eniektre staroytne powiedzenia mogy przetrwa w formie ustnej na-wet po spisaniu Ewangelii, a pniejsi autorzy mogli je wczy doswoich dzie. Istnieje jednak te moliwo, i taka wana posta jakJezus, staa si orodkiem twrczej tradycji. Przypisywano Mu wypo-wiedzi innych osb i zupenie inne powiedzenia29.Te sowa mona rwnie odnie do powstania apokryfw. To, co zo-

stao zapisane w Nowym Testamencie, nie stanowio bowiem caoci tra-dycji o Jezusie, ale bya to cz tradycji pilnie przechowana i zachowanapod kontrol Kocioa, odczytywana w czasie liturgii, przekazywana w ka-techezie. Istniay jednak i inne tradycje, nie poddane tej kontroli, ktre stop-niowo deformoway si, wprowadzay do opowiadania o Jezusie elementylokalnych opowiada, tradycji, mitologii i folkloru. Te tradycje wdrowayz ust do ust, stopniowo zmieniajc si i w ten sposb tworzc materia dopowstania apokryfw. Pierwotne tradycje znajdujemy wic nie tylko w utwo-rach kanonicznych, ale take w najstarszych utworach niekanonicznych,jak rwnie w pniejszych; w tych ostatnich s jednak zazwyczaj tak do-brze ukryte pod warstw opowiada, legend, elementw folklorystycznychi innych, e bardzo trudno je odnale i oddzieli od nich. I jednym z nie-wtpliwie pasjonujcych zada uczonego jest je odszuka, o ile tylko w nichsi znajduj i s moliwe do wydzielenia.

Jak wic widzimy, apokryfy powstaway w cigu caej historii Kocio-a. Nas oczywicie najbardziej interesuj te najstarsze, uoone w czasachwczesnochrzecijaskich. Jaka bya przyczyna ich powstawania?

Zacznijmy od stwierdzenia najbardziej brzemiennego w skutki. Nie-ktre z ewangelii apokryficznych, dzi zachowane fragmentarycznie, po-wstaway wspczenie albo bardzo krtko po naszych Ewangeliach kano-nicznych i w tym samym celu, co one: zbierano w nich tradycje o Jezusiebdce w obiegu w rodowisku, w ktrych powstaway i w ktrych spisy-wano je jako podstaw do goszenia nauki o Jezusie i do uytku podczasliturgii a wic w tym samym celu, co nasze Ewangelie kanoniczne i, cojest prawdopodobne, rociy sobie w tych grupach prawo do kanoniczno-ci. Co wicej, wydaje si, e w niektrych utworach apokryficznych mo-na stwierdzi istnienie tradycji o Jezusie odrbnych od tych, ktre mamyw Ewangeliach kanonicznych, np. dotyczcych zwiastowania zawartych

29 J. Delobel, w: Sownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1996, 9n.


34

w WniebIz i ListAp30 . Badania na ten temat s dopiero w powijakach, nie-mniej jednak wydaje si, e biblici zajmujcy si Ewangeliami powinnizwrci baczniejsz uwag na apokryfy Nowego Testamentu.

Obok tego pragnienia przekazania staroytnych tradycji o Jezusie wi-dzimy jeszcze inny cel: przekazanie prawd teologicznych przy pomocy utwo-rw nawizujcych w pewien sposb (treci czy form) do utworw ka-nonicznych. Mogo si to dokonywa w dwojaki sposb:

albo byy to narzdzia przekazywania treci heretyckich takich grupjak ebionici, manichejczycy, pryscylianie, itd., ktrzy podpierajc si auto-rytetem postaci biblijnych przekazywali w nich swoj nauk oparcie swo-ich pogldw o posta Jezusa, Jego Apostow czy innych postaci biblij-nych, w utworach podobnych lub przynajmniej nawizujcych form doewangelii, stanowio element ich propagandy religijnej;

albo te przez teologi zwart w obrazach i opowiadaniach a wicnawizujc do teologii judaistycznej przekazywano pewne treci, mniejlub bardziej ortodoksyjne, jak np. surowy enkratyzm i pochwa dziewic-twa w najstarszych Dziejach Apostolskich.

Powszechnie wiadomo, e ydzi przekazywali teologi na sposb nar-racyjny i obrazowy. Tak teologi wyraon w obrazach s zarwno przy-powieci Jezusa, jak i opis stworzenia wiata w Ksidze Rodzaju. Takimiobrazami teologicznymi s opowiadania apokryfw, ktre za pomoc barw-nych historii przekazuj proponowane prawdy wiary. Podstawowym wiczagadnieniem jest odczytanie treci teologicznej przekazanej za porednic-twem tych obrazw. Przeplatane s one mowami-kazaniami, w ktrych au-tor w sposb czsto bardzo skomplikowany, przynajmniej dla nas, prbujeprzekaza zasady nauki Jezusowej tak, jak j rozumie. Apokryfy s wicutworami teologicznymi, wyrazem pierwotnej teologii chrzecijaskiej, za-zwyczaj judeochrzecijaskiej, czasami (ale nie zawsze!) nieortodoksyj-nej, jeszcze nie przepuszczonej przez sita myli greckiej i nie uporzdko-wanej przy pomocy cisych terminw teologicznych. Jeli jednak niesy-chanie wanym dzieem Ojcw Kocioa byo stworzenie gmachu cilelogicznej i uporzdkowanej teologii, budzcego do dzi dnia nasz podziw,i wycignicie z tych poj konsekwencji dla ycia moralnego, ascezy i mi-styki (a dziao si to w wirze niejednokrotnie bardzo burzliwych dyskusji),

30 Por. interesujcy artyku E. Norelli, La Vergine Maria negli apocrifi, w: Maria.Vergine, Madre, Regina, a cura di C. Leonardi, A. deglInnocenti, b.m.w., bd. [Roma 2000],21-42.

ROZDZ. I. WSTP

35

to rwnoczenie ogromn strat stanowi fakt, e zagubili t obrazow teo-logi judeochrzecijask, na pewno mniej cis i doskona, ale za to chwi-lami blisz czowiekowi od wycyzelowanych do ostatnich granic abstrak-cyjnych poj teologii greckiej i omiel si powiedzie, czstokro bogat-sz od niej, bo obraz zawiera tre bogatsz od cisych poj, cho jestwieloznaczny. Moemy postawi sobie pytanie, czy przypadkiem nie wy-gldayby inaczej nasze trudne dzisiaj kontakty z ydami, przynajmniej napaszczynie intelektualnej, gdyby opieray si na tej wanie teologii jude-ochrzecijaskiej? T teologi prbowali rekonstruowa na podstawie apo-kryfw, innych utworw literatury wczesnochrzecijaskiej i pomnikw ar-cheologii teolog Jean Danilou SJ, pniejszy kardyna31 , O. BellarminoBagatti OFM i uczeni ze Szkoy Biblijnej w Jerozolimie czy Georg Strec-ker, by powoa si na kilku najbardziej zasuonych uczonych.

Tu koniecznie trzeba podkreli, e nie wszystkie apokryfy i nie za-wsze byy nonikami treci heretyckich; jeli to czynimy dobitnie i wielo-krotnie, to dlatego, e panuje pogld, cigle i nieustannie podkrelany w nie-ktrych, szczeglnie starszych pracach teologicznych, e apokryfy s utwo-rami heretyckimi32. Rzecz si ma wrcz przeciwnie wikszo posiada-nych przez nas utworw jest zupenie ortodoksyjna, cho czsto przekazu-j do jeszcze prymitywn, ale ortodoksyjn, teologi judeochrzecija-sk. Jeeli wic te utwory funkcjonoway bez przeszkd w wieku II, tow miar rozwoju teologii w pniejszych czasach staway si utworami ana-chronicznymi i wywoyway gwatowny sprzeciw u teologw i intelektu-alistw takich, jak na przykad w. Hieronim. Stopniowo staway si oneutworami coraz bardziej fantastyczno-sensacyjnymi, ktre w pniejszychwiekach chtnie przedrukowywano w ludowych kalendarzach lub ksiecz-kach sprzedawanych na odpustach.

W pierwotnym Kociele nie tylko poprzez apokryfy starano si odpo-wiedzie na pytania natury teologicznej, ale domagano si rwnie rozwi-za prawnych, dyscyplinarnych oraz liturgicznych. Tak powstaa grupa pism,

31 Por. F. Szulc, Struktura teologii judeochrzecijaskiej w wietle bada Jeana Da-nilou, Lublin 1982.

32 Problem ortodoksji i herezji w najstarszym Kociele stanowi do dzi problem dys-kutowany od kiedy W. Bauer w dziele Rechtglubigkeit und Ketzerei im ltesten Christen-tum, Tbingen 19642 postawi tez o pierwszestwie herezji przez ortodoksj. Por. H. D.Altendorf, E. Junod, J. P. Mahe, W. Rordorf, G. Strecker, Orthodoxie et hrsie dans l'Egli-se ancienne, Genve, Lausanne, Neuchtel 1993.


36

ktrej zazwyczaj nie podaje si w zbiorach pism apokryficznych, a ktrajednak do tej kategorii jako si zalicza; s to pisma prawne czy liturgicznewydawane pod imionami Apostow, a wic w pierwszym rzdzie Dida-che (Nauka Dwunastu Apostow), Konstytucje Apostolskie, Didaskalia Apo-stolskie, Kanony Apostolskie, itd. Te pisma nas tu oczywicie nie interesu-j, naleao je jednak wymieni jako ciekawy przykad wykorzystania au-torytetu Apostow w pierwszych wiekach Kocioa oraz pseudoepigrafiiapostolskiej.

Innym powodem powstania apokryfw byy prby wyjanienia Pismawitego apokryfy stanowi wic jedne z pierwszych utworw egzege-tycznych. Oczywicie, to wyjanianie odbywao si za pomoc obrazw.Apokryficzne Dzieje Apostolskie, opisujce nauczanie Apostow na kra-cach wiata, stanowi ilustracj sw Jezusa: Bdziecie moimi wiadkamiw Jerozolimie, w Judei, i Samarii, i a po krace ziemi (Dz 1, 7). DziejeJana staraj si wyjani tajemnicze sowa Jezusa o mierci Jana (J 21, 20-23), w Ewangelii Ps. Mateusza i w innych Ewangeliach dziecistwa znaj-dujemy opowiadanie o posgach, ktre upady, gdy Jezus wchodzi do mia-sta egipskiego i potrzaskay si, co stanowi obrazowe wyjanienie sw Iza-jasza: Zadr przed nim boki egipskie i wszystkie posgi jego bokwjego strzaskane na ziemi 33. Takich obrazowych wyjanie w apokryfachznajdziemy bardzo wiele.

Innym jeszcze motywem apokryfw, szczeglnie pniejszych, byouzupenienie utworw kanonicznych, w ktrych brakowao caych wiel-kich obszarw tematycznych budzcych zainteresowanie ludzi w rnychepokach. Jak wiemy, Nowy Testament podaje tylko niewielk cz epizo-dw z ycia Chrystusa, Apostow i pierwotnego Kocioa i znajdujemyw nim liczne biae plamy. Tu dochodzi do gosu ciekawo ludzka: Kimbya Maryja? Jakie byo jej pochodzenie i jaki kres? Kim by w. Jzef?Jakie byo dziecistwo Jezusa? Jak wygldaa ucieczka do Egiptu i co Ontam porabia? Jakie byy okolicznoci mierci Jzefa? Jak to byo ze zst-pieniem do otchani Jezusa wspomnianym w Pierwszym Licie w. Piotra(3, 19nn.)? Jakie byy dalsze losy Apostow? Jakie byy dalsze losy posta-ci wystpujcych w Nowym Testamencie? W pewnym okresie interesowa-o ludzi, jak wyglda Chrystus std zawarty w tzw. Licie Lentulusa34

33 PsMt 23; por. Iz 19, 1; 21, 9.34 Por. ANT 3, 112-114.

ROZDZ. I. WSTP

37

rysopis Chrystusa. Mamy take opisy poszczeglnych Apostow: opiswygldu w. Pawa w Aktach Pawa i Tekli35 czy w. Bartomieja w Dzie-jach Bartomieja wczonych do zbioru Ps. Abdiasza36. Takich niewyja-nionych spraw byo bardzo wiele. Zreszt sam Ewangelista pisa: I wieleinnych znakw, ktrych nie zapisano w tej ksice, uczyni Jezus wobecuczniw Jest ponadto wiele innych rzeczy, ktrych Jezus dokona, a kt-re, gdyby je szczegowo opisa, to sdz, e cay wiat nie pomiecibyksig, ktre by trzeba napisa (J 20, 30; 21, 25).

Do tych pyta dochodziy inne, natury teologicznej, na ktre nie znaj-dowano odpowiedzi w ksigach kanonicznych. Wobec wzrostu zaintereso-wa eschatologi zapytywano, jaki jest los duszy po mierci, na co odpowia-day w barwnych i chwilami makabrycznych opisach apokalipsy (np. w. Pio-tra lub Pawa), w ktrych Apostoowie wdruj po zawiatach i widz mkipotpionych i szczcie zbawionych. Ezdrasz uniesiony do nieba stawia Bogutrudne i bolesne pytania, ktre nurtoway ludzi mu wspczesnych. Takichspraw niejasnych byo bardzo wiele i trzeba je byo wyjani37.

Niema rol odgryway rwnie ambicje lokalne gmin chrzecija-skich i miast: moliwo wskazania na Apostoa lub ktrkolwiek z osb,ktrych imiona wystpuj w Nowym Testamencie, jako na zaoycielaKocioa lokalnego czy te posiadanie jego relikwii uchodzio za szczegl-ny zaszczyt taki by prawdopodobnie powd powstania korespondencjiChrystusa i krla Abgara, ktrym chlubia si Edessa, czy listw Maryi domieszkacw Messyny czy Florencji38 . W pnej staroytnoci rozdzielo-no w ten sposb wszystkie postacie wystpujce w Nowym Testamencie,nawet te, ktrych imiona wymienia w swych listach w. Pawe, i zrobionoz nich biskupw poszczeglnych miast w wiecie rdziemnomorskim; byza to potwierdzi, powstay listy zaoycieli poszczeglnych miast i do-kadne rozpiski, co robiy poszczeglne postacie, ktrych imiona wyst-puj w Nowym Testamencie; okrelono nawet, kto od kogo otrzymachrzest39 .

35 Acta Pauli et Theclae 3, Lipsius-Bonnet 1, 237n.36 8, 2, w: Dwunastu, O 11, 1995.37 Utwory te znajduj si w ANT 3.38 ANT 3, 114-117.39 Np. rnego rodzaju listy Apostow, por. M. Starowieyski, ywoty i spisy Aposto-

w, Bobolanum 6(1995) 132-154 oraz Tene, Legenda o powstaniu Skadu Apostolskiego,w: R. Knapiski, Symbol Apostolski w nauczaniu i sztuce Kocioa a do Soboru Trydenc-kiego, Lublin 1997, 51-62.


38

Tak powstaway wielopaszczyznowe uzupenienia tekstw kanonicz-nych w apokryfach, ktre z jednej strony oddzielay apokryfy od tekstwkanonicznych, ale rwnoczenie je z nimi czyy poprzez ich swoistegorodzaju wyjanianie.

Obrazami rwnie starano si objania problemy, ktrych rozwiza-nia domagay si wczesne czasy. Tak wic gdy obchodzenie niedzieli sta-o si problemem w Nowym Testamencie mamy na ten temat wzmiankibardzo oglne powsta List spady z nieba nakazujcy wicenie niedzie-li40. Korespondencja Seneki i w. Pawa powstaa w celu wyranie apolo-getycznym chrzecijanie byli uwaani przez pogan za ludzi prostych i nie-kulturalnych, natomiast w tych listach wielki Seneka, stoik, przyjaciel i na-uczyciel cesarza, chwali w. Pawa i odnosi si do z najwyszym szacun-kiem41. Utwory apokryficzne zmieniay cel: w czasach sporw ariaskichjednej z wersji korespondencji Abgara i Jezusa nadano charakter wybitnieantyariaski. Sia apokryfw bya tak wielka, e jak donosi Euzebiuszz Cezarei ( 339) uywali ich nawet poganie: Maksymin Daja w swojejwalce przeciw chrzecijanom sfaszowa istniejce apokryficzne Akta Pi-ata i dzieci w szkoach musiay si ich uczy na pami42. Niestety, niezachowa si tekst tego apokryfu.

Byy jeszcze inne powody powstawania apokryfw. C. Paupert po-dejrzewa, e dziwne utwory dotyczce dziecistwa Jezusa przekazujceopowiadania o jego cudach powstay w celach katechetycznych pokazu-jc wszechmoc dziecka-Boga43 . Apokryficzne dzieje Apostolskie opowia-dajce barwne przygody Apostow powstaway w okresie rozwoju ro-mansu greckiego, ktry przedstawia przygody swoich bohaterw w rw-nie barwnych i fantastycznych epizodach. Czy wic dzieje apokryficznenie stanowiy literatury zastpczej, budujcej, dla namitnych czytelni-kw romansw?44

Wyranie wic widzimy, e wiele byo powodw powstawania tej lite-ratury, ktra speniaa tak bardzo wielorakie funkcje. Ich gbsze opraco-

40 ANT 3, 96-112.41 ANT 3, 55-66.42 Euzebiusz, HE 9, 4, 1; 7, 1.43 L'apocryphe, fable catchetique, Apocr 7(1996) 249-251.44 Por. R. Sder, Die apokryphen Apostelgeschichten und die romanhafte Literatur der

Antike, Stuttgart 1932 (1969).

ROZDZ. I. WSTP

39

wanie pozwolioby lepiej pozna mentalno ludzi epok, w ktrych apo-kryfy powstaway i byy powszechnie czytane.

d. ycie apokryfw

Apokryfy zachoway si we wszystkich niemale jzykach wczesno-chrzecijaskiego wiata, a wic arabskim, celtyckim (staroirlandzkim),etiopskim, greckim, gruziskim, koptyjskim, aciskim, ormiaskim, sta-rosowiaskim, syryjskim, a nawet w jzykach krajw tak dalekich od ba-senu Morza rdziemnego, jak ujgurski czy sogdyjski, a wic w jzykachrodkowej Azji. Oczywicie nie wszystkie te dziea stanowi teksty orygi-nalne, zazwyczaj s to przerbki i parafrazy, najczciej pism greckich,czasami take aciskich, cho w wielu z tych grup jzykowych znajdujsi utwory oryginalne, a w przekadach i parafrazach odkrywamy interesu-jce warianty o kolorycie wybitnie lokalnym.

Tu dotykamy sprawy bardzo charakterystycznej dla apokryfw, cze-go, co mona by nazwa yciem apokryfu. Jeli bowiem wemiemy ja-kikolwiek inny tekst staroytny, spotykamy si z pewnego rodzaju stabil-noci w jego przekazie utwr w tradycji rkopimiennej zachowuje swojtosamo, a wic jest wprawdzie przekazywany w wielu rkopisach, kt-re posiadaj oczywicie swoje cechy specyficzne, mniej lub wicej znacz-ce zmiany, przestawienie sw, wypadnicie pewnych czci, ale utwr po-zostaje zasadniczo ten sam.

Inaczej ma si sprawa z apokryfami. Przepisywacze uznawali za swo-je wite i niezbywalne prawo co w nich zmienia, dodawa, odejmowa,wyjania epizody swoimi sowami, dodawa mowy, zmienia imiona osbi miejsc, poprawia teologi czy przystosowywa j do swoich pogldw,itd. Ponadto czono epizody z rnych utworw, dodawano elementy mi-tologiczne lub folklorystyczne, jak epizod z chopcem przemienionym w osaw Ewangelii Dziecistwa Arabskiej45. Ponadto z tych utworw wybieranofragmenty do kaza sawne exempla dostosowujc je do tekstu, w kt-

45 Rozdzia 20n. To opowiadanie znamy z dziea Lucjusza z Patraj (por. Focjusz, Bi-blioteka 129, t. O. Jurewicz, 1, Warszawa 1986, 201); z dziea Lukiana z Samosaty, Przy-gody Lukiosa w osa zamienionego, t. M. K. Bogucki, Dialogi 2, Wrocaw 1962, 211-233;z dziea Apulejusza, Metamorfozy albo zoty osio, t. E. Jdrkiewicz, BN II, 79, Wrocaw1953; oraz z Palladiusza, Opowiadania dla Lausosa, t. S. Kalinkowski, rM 12, 1996,109-113 (Makary).


40

rym miay by uyte. Tak np. powikszaa si coraz bardziej ilo cudww Ewangelii Tomasza Dziecistwa. Niektre z tych elementw raz oderwaneod caoci, funkcjonoway samodzielnie, np. dla uytku liturgicznego odry-wano passio od caoci ycia danego Apostoa. Ponadto skracano i stresz-czano zbyt dugie utwory (tak powstaway wersje krtsze i dusze, epito-me, itd.). Tak wic, o ile moemy powiedzie, e mamy szereg rkopiswjednego dziea jakiego pisarza staroytnego (np. Cycerona czy Demoste-nesa), w przypadku apokryfw czsto bywa tak, e kady rkopis jest od-rbnym utworem, znacznie rnicym si od tego, ktry jest uwaany zaorygina lub przynajmniej bliski oryginau.

Ten element twrczy widzimy jeszcze dobitniej w przekadach na obcejzyki a tych przekadw byo, jak mona stwierdzi przy pomocy ClavisApocryphorum Novi Testamenti, bardzo wiele gdzie utwr zostaje nie tylkosparafrazowany, ale i przystosowany do wymogw danej kultury. Tak wicutwory przeoone na rne jzyki mog si od siebie znacznie rni, aletake by do dalekie od oryginau, z ktrego je przeoono.

Z apokryfami cz si agrafa , czyli sowa Jezusa znajdujce si pozaEwangeliami; we wstpie do nich pokazujemy, jakim ulegay przemianomi jak powstaway. Podobnie rzecz ma si z cytatami z Ewangelii Hebraj-czykw, ktrych ilo w naszym tomie znacznie wzrosa w stosunku do po-przedniego wydania Ewangelii apokryficznych, a co do ktrych autentycz-noci mamy (i nie tylko my) powane wtpliwoci, poniewa w rednio-wieczu, gdy natrafiano na jakie teksty odnoszce si do NT (sowa czyopowiadania), przypisywano je Ewangelii Hebrajczykw, na ktr czstopowoywa si i ktr mia przeoy w. Hieronim46.

Tego rodzaju sytuacja sprawia szczeglne trudnoci przy wydawaniutekstw apokryficznych. T sytuacj, mutatis mutandis, znajdujemy rw-nie w wiecie midraszw, tak bardzo podobnych do apokryfw. Std tebardzo dugie wstpy kodykologiczne w tomach apokryficznych serii Cor-pus Christianorum oraz znajdujcy si w nich bardzo obszerny aparat kry-tyczny podajcy rne warianty tekstu; poszczeglne utwory s opracowy-wane przez zespoy specjalistw od rnych jzykw, np. WniebowstpienieIzajasza opracowywali etiopici, koptologowie, grecyci i slawici, jako epodstawowe wersje tego utworu posiadamy w tych wanie jzykach.

46 Zob. poniej s. 99.

ROZDZ. I. WSTP

41

Bya jeszcze inna przyczyna zmian zachodzcych w apokryfach, a mia-nowicie ich ortodoksja. Apokryfy, cho potpiane przez Koci, kryybez przeszkd na jego marginesie, co wicej, nawet wchodziy w serce Ko-cioa, jakim jest liturgia: fragmentw V Ksigi Ezdrasza uywano w litur-gii47 , a Transitus czy wspomniane Passiones byy uywane jako czytanialiturgiczne. Wiele utworw apokryficznych, jak widzielimy, zawierao ele-menty archaicznej teologii II wieku, elementy gnostyckie czy judeochrzeci-jaskie; inne za powstaway w sektach lub byy dostosowywane do ich uyt-ku. Prosta i archaiczna teologia tych utworw z II czy III wieku i jej charak-ter gnostycyzujcy nie odpowiadaa ju rozwinitej teologii V czy VI wie-ku. Niezrczne sformuowania teologiczne zawarte w apokryfach, ortodok-syjne w czasie ich powstania, raziy ludzi Kocioa pniejszych epok, a cza-sami byy dla nich wprost nie do przyjcia. Z drugiej jednak strony apokryfycieszyy si ogromnym powodzeniem i byy powszechnie czytane ze wzgl-du na barwne i ciekawe opowiadania. I na nic nie zdaway si anatemy Oj-cw Kocioa, zwalczajcych bredzenie apokryfw jak dosadnie okrelaje w. Hieronim ( 419)48, a Euzebiusz z Cezarei ( 339) nazywa je po pro-stu notha, podstawione, czy brutalniej: dzieci z nieprawego oa, b-karty49. Nie dziwimy si, e apokryfy wzbudzay ich sprzeciw. Najpierw zewzgldu na ich tre, czasami do dziwn, np. cuda Jezusa w tzw. Ewange-lii Tomasza nie tylko wypaczay nauk Pisma witego, ale te nie byy zgodneze zdrowym rozsdkiem, a przedstawienie postaci Jezusa jako dziecka po-stpujcego czsto wrcz zoliwie byo wprost bluniercze. Dalej, ze wzglduna nie zawsze ortodoksyjn tre teologiczn, czsto jeszcze podrysowanwedle nauki uywajcych ich heretykw, ktra bya niezgodna z naucza-niem Kocioa. I w kocu ze wzgldu na zawarte w nich niejednokrotnienowe objawienia, ktre podryway autorytet Kocioa nauczajcego. Ponie-wa mimo to apokryfy cieszyy si wielkim powodzeniem, czsto nawet samiOjcowie musieli zrezygnowa z walki i, by utrzyma kontakt z ludem, na-wizywali do nich w swoich utworach50 .

W tej sytuacji podejmowano prby oczyszczenia apokryfw z elemen-tw heterodoksyjnych. Mona przytoczy liczne przykady takich zabie-gw. Dzieje Tomasza posiadamy w dwch wersjach: syryjskiej oczysz-

47 ANT 3, 173.48 In Mt 2, 12, 47, CCL 77, 100.49 HE, 3, 25. Zob. powyej s. 21.50 M. Starowieyski, Les apocryphes chez les crivans du IVe s., w: Miscellanea histo-

rico-ecclesiastica 6, Warszawa-Louvain-la-Neuve 1983, 132-141.


42

czonej z elementw gnostyckich oraz w greckiej bardziej zblionej doprawdopodobnie syryjskiego oryginau. Dzieje Andrzeja uywane w aci-skim przekadzie caego tekstu przez manichejczykw i zblionych do nichpryscylian (hiszpaska sekta o odcieniu gnostyckim z IV/V w.), zachowaysi w aciskim skrcie, inaczej wycigu, dokonanym przez biskupa z VIwieku, Grzegorza z Tours ( 594), ktry wyci z tekstu dugie mowy za-wierajce elementy gnostyckie i prawdopodobnie niektre epizody, ktrewydaway mu si nieprzyzwoite (rwnie z takimi elementami spotykamysi w apokryfach, np. Dziejach Jana!) dajc w ten sposb czytelnikom a-ciskim atrakcyjny, a zarazem ortodoksyjny ywot witego Andrzeja nie-sychanie popularny w redniowieczu51.

Ten proces nie by tylko jednokierunkowy. Wydaje si, e rne grupyreligijne obok swoich wasnych apokryfw przerabiay take ortodoksyjneutwory i przystosowyway je do swojej nauki, co byo tym atwiejsze, eapokryfy te zawieray czsto stwierdzenia archaicznej teologii, ktre dawa-y si bez trudu zmieni. Z kolei utwory o tendencji enkratycznej, szcze-glnie czstej wrd apokryficznych Dziejw apostolskich, wystarczyotylko podradykalizowa, by uczyni je wykadami np. nauki manichejczy-kw, ktrzy obficie korzystali z apokryfw. I robili to nie tylko heretycy:wiemy, e poganie spreparowali Ewangeli Nikodema dla walki z chrzeci-janami52. Z kolei utwory przerobione przez heretykw znowu byway przy-wracane ortodoksji. Nietrudno sobie wyobrazi stan historii tekstu tych wie-lokrotnie przerabianych utworw!

W tej sytuacji bardzo trudno jest ustali czas napisania danego apokry-fu. Niezwykle rzadko moemy okreli go dziki danym zawartym w apo-kryfie zazwyczaj prbuje si okreli wiek dziki cytowaniu danego utwo-ru przez inne, ktre moemy datowa. Czasami, cho bardzo rzadko, moe-my okreli czas ich powstania dziki temu, e kto wspomina o napisaniudanego utworu. Przykadowo Tertulian ( ok. 220) opowiada, e Dzieje Paw-a mia napisa jaki prezbiter w Azji Mniejszej, za co zosta zoony z urz-du; moemy wic okreli powstanie tego utworu na koniec II w. lub pocz-tek III53 . Wiek najstarszego rkopisu stanowi terminus ante quem (termin,przed ktrym powsta utwr), ale rkopisy nawet w utworach bardzo wcze-snych, bywaj do pnego pochodzenia i rzadko zdarza si odnalezienie

51 WST 9(1996) 49-73.52 Euzebiusz, HE 9, 4, 1; 7, 1.53 De baptismo 17.

ROZDZ. I. WSTP

43

palimpsestu z V wieku, jak to stao si w przypadku Ewangelii Nikodema.Wan rol odgrywa teologia apokryfu i uyte w nim pojcia teologiczne,jak np. terminy stosowane w wielkich sporach teologicznych V wieku (np.uycie pojcia Theotokos Matka Boga, okrelone na Soborze Efeskim w 431roku, czy terminologii Cyryla ( 444) lub Leona Wielkiego ( 460) uywa-nej dla opisania relacji osoby i natury w Chrystusie), lub te wspomnianaarchaiczna teologia judeochrzecijaska. Ale w wypadku apokryfw yj-cych sytuacja si wyranie komplikuje. Poniewa Ewangelia gruziska, ktrposiadamy w rkopisie z XIX wieku, zawiera elementy prymitywnej teolo-gii wystpujcej w II w., a zarazem aluzje do sporw chrystologicznych w Vw., do przybycia muzumanw oraz do wypraw krzyowych, to ostatecznepowstanie utworu datujemy na XII-XIII wiek, czyli po ostatnim elemencierozeznanym, a przed dat przepisania rkopisu, czyli przed XIX wiekiem.W muzumaskiej Ewangelii Barnaby, powstaej w pierwszej poowie XIVwieku, znajduj si elementy teologii z II/III wieku. Na przykadzie tych apo-kryfw widzimy, jak teksty apokryfw stopniowo narastay i obrastay w ele-menty z rnych okresw.

e. Znaczenie apokryfw

Wielokrotnie podkrelalimy znaczenie apokryfw w kulturze euro-pejskiej. Sprbujmy przedstawi to oglne sformuowanie bardziej szcze-gowo.

Jakie jest znaczenie apokryfw z punktu widzenia ich wartoci arty-stycznej? Nie ciesz si one najlepsz opini. Jest to opinia chyba suszna,ale tylko do pewnego stopnia. Mwi si o nich jako o utworach przepenio-nych cudami w nie najlepszym gucie; cytuje si przykad tzw. EwangeliiTomasza Dziecistwa , gdzie Jezus wystpuje jako enfant terrible, dokonu-jc cudw, czsto okrutnych, byleby tylko pokaza sw moc. Takie cudawystpuj i w innych utworach, choby w Dziejach Piotra. Dochodz dotego mowy dugie, nudne, niesychanie pokrtne, prawdziwy koszmar dlatumaczy. Autorzy dziea staraj si w nich w jaki sposb wyoy naukswojej grupy religijnej lub wasn. Kompozycja apokryfw zazwyczaj niejest najlepsza, a jzyk grecki czy aciski czasami wprost barbarzyski (alebardzo ciekawy dla specjalistw od gramatyki historycznej tak greckiej,jak i aciskiej oraz dla badaczy greki czy aciny ludowej tamtych czasw,jak jest na przykad z Aktami Andrzeja u ludoercw). I to wszystko jest


44

prawda. Nie tworzyli ich bowiem mistrzowie sowa, ale ludzie bardzo prze-citni, ktrzy jednak miewali pewne ambicje literackie.

Niewtpliwie w apokryfach wystpuj fragmenty pikne, jak niektreopowiadania w Dziejach Tomasza (opowiadanie o paacu Gundafora) czynawet w przysowiowo ganionej, wspomnianej ju tzw. Ewangelii Toma-sza. Obok nich mamy utwory dobre pod wzgldem literackim, jak Proto-ewangelia Jakuba i Ewangelia Ps. Mateusza czy napisane eleganck aci-n redniowieczn Narodziny Maryi. W niektrych apokryfach znajduje-my wspaniae fragmenty, szczeglnie teksty poetyckie: np. w Protoewan-gelii Jakuba (opis narodzenia Jezusa i ciszy kosmicznej w tej chwili);w Dziejach Tomasza (kilka fragmentw poetyckich, spord ktrych Pieo perle naley do arcydzie wiatowej liryki)54 lub w Dziejach Jana (cieka-wa Pie Chrystusa taczcego)55 . Dodajmy, e te fragmenty syryjskie wy-wodz si z poetyckiej tradycji tego kraju, ktra wydaa takie arcydziealiryki religijnej jak Ody Salomona oraz pniejsze utwory Efrema czy Cy-rylonasa56 . I jeszcze jedno: utwory, z ktrych jak zobaczymy czerpaanatchnienie czowka wiatowej literatury oraz malarze i rzebiarze klasyGiotta czy Wita Stwosza, maj w sobie jak iskr stanowic natchnieniedla tych artystw.

Apokryfy weszy do kultury europejskiej rnorodnymi drogami: po-przez literatur pobonociow, do ktrej nale w pierwszym rzdzieywoty witych, poprzez objawienia (np. Katarzyny Emmerich), poprzezliteratur pikn, poprzez legend i zwyczaj ludowy; ich lady spotyka-my w wielu dziedzinach kultury, czsto najbardziej niespodziewanych.Wszystkie te tematy s dopiero opracowywane, a niektre z nich zupe-nie nietknite.

Do wczenie apokryfy zaczto czy razem. Takimi zbiorami apo-kryficznych dziejw apostolskich s aciskie dzieje Apostow Ps. Abdia-sza57 oraz pniejsze etiopskie Zmagania Apostow. Pniejsze ewangelieapokryficzne, szczeglnie dziecistwa, skadaj si z elementw wzitychze starszych utworw; tak si ma take rzecz z ywotami Maryi, ktre po-

54 Przekady w: Muza chrzecijaska 1, O 6, 1985, 185-190.55 Przekad w: Muza chrzecijaska 3, O 121995, 53-56.56 Wybr tych tekstw poetyckich w: Muza chrzecijaska 1, O 6, 1985, w dziale

poezja syryjska.57 Przekad: O 11, 1995.

ROZDZ. I. WSTP

45

jawiaj si od VII wieku. Elementy apokryfw lub cae utwory o Maryi,Jezusie, Apostoach i innych witych postaciach Biblii weszy do popu-larnych w redniowieczu zbiorw hagiograficznych. Pisarz bizantyskiSymeon Metafrastes (X w.) wczy opowiadania apokryficzne do swojegoogromnego zbioru zrewidowanych ywotw witych. W redniowieczuweszy one do Zotej legendy Jakuba de Voragine (XIII w.), do Speculumhistoriae Wincentego z Beauvais (XIII w.) i do licznych innych zbiorw.Wspomniane ju Historie Apostolskie Ps. Abdiasza cieszyy si ogromnympowodzeniem, jak wiadcz liczne wydania i przekady a do XIX wiekuoraz lady pozostawione w ikonografii Apostow. Niektre z tekstw apo-kryficznych byy uywane w czytaniach liturgicznych w czasie wit (o czymwiadcz proby o bogosawiestwo zawarte w szeregu apokryfw, np.Transitus R), co zwikszao znacznie ich znajomo i wpyw na powstawa-nie typw ikonograficznych.

Obok starych apokryfw i tych nowszych, powstaych ze zoenia kil-ku dawnych utworw, oraz zbiorw apokryfw, cigle powstaway (i po-wstaj) nowe, z ktrych niektre zamiecilimy w III tomie niniejszegozbioru. Ambicj bogatych miast byo posiadanie cennych relikwii, do kt-rych zaliczano rwnie listy postaci biblijnych do ich mieszkacw58. Za-interesowanie osob Jezusa zaowocowao powstaniem opisu Jego wyglduzewntrznego59 . Powstaway te cigle nowe wersje i to w najrniej-szych jzykach Listu z nieba o wiceniu niedzieli60.

Powstawanie apokryfw nie jest bynajmniej procesem zamknitym.Ostatnie wieki przyniosy nam wspomniane ju nowe apokryfy, w kt-rych w ciekawy sposb odbijaj si wspczesne prdy mylenia: mamyapokryfy powstae pod wpywem deizmu, wolnomularstwa, wolnomyli-cielstwa, a ostatnio wegetarianizmu (Ewangelia wegetarian) czy New Age(Ewangelia akwarian)61 . Niektre z nich staray si obedrze Jezusa z nim-bu nadprzyrodzonoci, inne wznawiaj podanie o tym, e Jezus nie umarna krzyu, ale uczniowie ukradli Jego ciao, inne znw opowiadaj o jego

58 Por. ANT 3, 115-117.59 Por. ANT 3, 112-114.60 Por. ANT 3, 96-111.61 Doskona analiz tych utworw daj dwie prace, starsza: E. J. Goodspeed, Modern

Apocrypha, Boston 1956 i szczeglnie nowsza: P. Beskow, Strange Tales about Jesus. A Su-rvey of Unfamiliar Gospels , Philadelphia 1983 (ksika ta ukae si prawdopodobnie w pol-skim przekadzie).


46

podry i pobycie w Indiach czy Tybecie, inne jeszcze robi z Niego mio-nika zwierzt i zwolennika wegetarianizmu, itd.

Na ich powstanie wpyny nie tylko rne kierunki religijne i mylo-we, ale rwnie rozwijajca si wtedy literatura. Autor autentycznegoRaportu Piata bez adnej enady ciga z Ben Hura Wallace'a i mniej zna-nej noweli J. Mry, Ponce Pilate Vienne, (wydanej w 1837 roku). Inni tenie gardz wiadomociami zawartymi w niedawno wydanych ksikach.

Apokryfy te oczywicie s odkrywane i przekadane. Jednym z ulu-bionych miejsc odkry jest oczywicie Biblioteka Watykaska, ktrej strze-g zazdroni kardynaowie i perfidni jezuici, a przepisuj je dla au-tora ludzie, ktrych nazwiska s zawsze skrztnie notowane, a ktrzy albow ogle nie istnieli, albo te przekazali swoje odkrycie autorowi, o kt-rym nigdy w Rzymie nie syszano, gdzie nigdy si nie pojawi! Czasamibywaj to fanatyczni mnisi, take prawosawni. Apokryfy odkrywane snp. w Bibliotece Wiedeskiej oraz w miejscach bardziej egzotycznych:w Konstantynopolu, Jerozolimie, Indiach lub Tybecie. Oczywicie s onepisane zazwyczaj w egzotycznych jzykach; pomimy tak banalne jakgrecki czy acina, zazwyczaj jest to hebrajski, koptyjski, starosowiaski(dla mieszkacw Stanw Zjednoczonych jest to jzyk wybitnie egzo-tyczny), czy wreszcie sanskryt, czy tybetaski. Czasami utwr bywa wy-kradziony, np. z Masady, gdzie Jezus mia przebywa do pnych lat.Utwory te miewaj za autorw Apostow, jak jest w wypadku EwangeliiPokoju, ktrej autorem mia by Jan Aposto. Przekada je autor albo uczeniwiatowej sawy, ktrzy, jeli istnieli, o takich tekstach nic nie wiedzalbo w ogle s postaciami nieznanymi. O ile topos literacki odkryciai przekadu funkcjonujcy od staroytnoci jest zjawiskiem normalnym,o tyle krtactwa i oszustwa odkrywcw, do szybko demaskowane, niebawi, ale budz zwyczajny niesmak, tym bardziej, e ich autorzy zbijalina tym nieze majtki.

Typowa jest tu historia odkrycia Mikoaja Notowicza Historii wite-go Issy odnalezionej w klasztorze Henis w Tybecie przez rosyjskiego pod-rnika (a moe szpiega?) z XIX wieku. Utwr ten mwicy o pobycie Je-zusa w Tybecie odczyta mu i przetumaczy przeoony tego klasztoru. Poukazaniu si tego utworu, ktry wywoa sensacj, rozpoczto dokadniej-sze badania. Notowicz wprawdzie by w tym klasztorze, a przeoony nietylko nie odczyta mu tego tekstu, ale stwierdzi, e takiej ksiki w klasz-torze nie byo odkd w nim jest, to jest od czterdziestu lat i dziwowa si,e za takie kamstwa nie karze si na Zachodzie. Te wiadomoci opubliko-

ROZDZ. I. WSTP

47

wano, Noto

apokryfy nowego testamentu.pdf

Documents