“Hazır Bilgi” serisi nedir, nasıl çalışır?Bilgi, bugün internet marifetiyle büyük bir hızla yayılıyor. Biz okurken güncellenen ansiklopediler, dergiler var. Hangi yazı, ne kadar okunuyor belli. Eskisi gibi şişirme yazarların nesli tükeniyor. Bunun kötü yanları da var muhakkak. Her şeyden önce, insanları “daha kısa okumaya” sevk edi-yor. 140 karaktere felsefe sığdırabilen meşhurlar peydah oldu. Bir süre sonra akademik bilgiyle kolay tüketilir, hazır bilgi arasındaki uçurum iyice açılacak.Ancak insanlığın her durumda kaliteli, güvenilir hazır bilgiye ihtiyacı var. Bugüne kadar memleket sınırlarından içeri sadece çeviri yoluyla giren ya-hut çeviri kokan hazır bilgi, doğal olarak “buraların” olamadı. Hazır yerli bilgi depoları olarak Google kurcalayıp, Vikipedi, Ekşisözlük diye sayıp bolca tıkladıklarımız da, konuyu kitaplık mertebesine getiremiyor. Uzun lafın kısası bütün yollar “güvenilir, titizlikle hazırlanmış bir ko-lay[1] ve yerli bilgi deposu” ihtiyacına çıkıyor. Ağaçkakan Yayınları’nın

“Hazır Bilgi” serisinin varlığının ana sebebi de bu.

[1] Kolay dediysek, okuması kolay!

100 Lakap - Alınış Velveleleri ile Tolga ArvasHazır Bilgi Serisi - 3Dizi Danışmanı: Tolga ArvasSon Okuma: Fatma TulumKitap ve Kapak Tasarım: Vecdi ÖzkanBirinci Basım: Ekim 2015, İstanbulISBN — 978-605-65824-4-8Sertifika No: 32278© 2015, Ağaçkakan YayınlarıBu kitabın yayın hakları Ağaçkakan Yayınları’na aittir. Kitabın tamamı veya bir bölümü hiçbir biçimde çoğaltılamaz, dağıtılamaz, yeniden elde edilmek üzere saklanamaz.Ağaçkakan YayınlarıYayın Yönetmeni: Metin SolmazÖmer Avni Mah. Sulak Çeşme Sok. Geyik Apt. No: 3 D: 6 Gümüşsuyu 34427 Beyoğlu, İstanbulTel: (212) 252 74 25 ● Faks: (212) 252 74 28E-posta: biz@agackakan.org ● www.agackakan.orgBaskı: Acar Basım ve Cilt San. Tic. A.Ş.Sertifika No: 11957www.acar-group.com

Tolga Arvas 1969’da Ankara’da doğdu. İçinde yer aldığı çalışmalar: Arif Takvimi (1997- 2002) Tren Bir Hayattır, İletişim Yayınları (Ortak kitap), 2012Resimli Türkçe Edebiyat Takvimi, İletişim Yayınları, 2015Virgül ve Albüm dergilerinde köşeler hazırladı.

100 H AZ IR B ı LG İ S ER İS İ - 3

LakapLAKAPALINIŞ VELVELELERİ İLE

İçindekiler

Başlarken ......................................................................................................................................11Abdülkerim Paşa (Yahnikapan) ................................................................................. 13Mahmut Macit Paşa (Soğanyemez)......................................................................... 14Ali Paşa (Semiz, Semin, Kalın) ................................................................................... 15Orhan Veli Kanık (Şakuli Solucan)......................................................................... 16Sait Faik Abasıyanık .......................................................................................................... 18Gazâli Mehmet Efendi (Deli Birader) ..................................................................20Borazan Tevfik ........................................................................................................................21Yalancı Borazan Ahmet ................................................................................................... 23Faik Üstünidman (Ali Faik Bey) (İdmancılar Şeyhi) ................................. 24İbrahim Efendi (Klarinet İbrahim) ......................................................................... 25Ahmet Paşa (Melek) ............................................................................................................ 26Ali Efendi (Zembilli) ..........................................................................................................27Matrakçı Nasuh ...................................................................................................................... 29Neşet Ertaş (Bozkırın Tezenesi) ................................................................................30Ali Paşa (Sürmeli) ................................................................................................................. 32Mehmet Paşa (Elmas) ........................................................................................................ 33Belkıs Rufa Kemâli Söylemezoğlu (Benli Belkıs) ........................................ 35Şerif Paşa (Beau Şerif, Boş Herif, Boşerif ) ......................................................... 36Göksel Arsoy (Altın Çocuk) .........................................................................................37Mehmet Paşa (Kalafat) ..................................................................................................... 39Ahmet Ağa (Bolpaça) ........................................................................................................40Ahmet Hamdi Tanpınar (Kırtıpil Hamdi) .........................................................41Osman Kibar (Asfalt Osman) ..................................................................................... 43Emine Özbil (Çanakkaleli Melahat, Amortisörlü Melahat) ................ 44Şevki Güney (Karıncaezmez Şevki) ........................................................................ 45Dört Motorlu Pamela .........................................................................................................47Murat 124 (Hacı Murat) ................................................................................................. 49Angel Jordanov Kapsov (Ciguli) ...............................................................................50

Mustafa Paşa (Daltaban) ..................................................................................................51İsmet Demir (Yalınayak İsmet) .................................................................................. 52Mehmet Paşa (Tabanıyassı)........................................................................................... 54Sait Bey (Kemalpaşazade-Lastik Sait) ................................................................... 55Mehmet Vassafzade Esat Efendi (Hindi Molla) ............................................ 56İbnülemin Mahmut Kemal İnal (Cihan Kaynanası) ...................................57Ayaklı Kütüphane Mehmet Emin ........................................................................... 59Cavit Güneş (Entelektüel Cavit) ...............................................................................60Mustafa Paşa (Zurnazen) ................................................................................................ 62Selim Kızılcıklılar (Deli Selim) .................................................................................. 63Rifat Hüsamettin Paşa (Cacodylate Rifat) ........................................................ 65Kâmil Rıza Bey (Otello Kâmil) ................................................................................. 66Danton Nizamettin ............................................................................................................ 68Mehmet Paşa (Pepe) ........................................................................................................... 69İsmail Hakkı Efendi (Dümbüllü) .............................................................................70Güzide Kasacı (Bayan Kahkaha) ............................................................................... 72Olrayt Ali Bey ......................................................................................................................... 73Pazar Ola Hasan Bey .......................................................................................................... 74Tamburi Mehmet Çelebi (Hâfız Post) .................................................................. 76Derviş Osman (Sineçâk) ..................................................................................................77Hâfız Mustafa (Düğümlü Baba) ................................................................................ 78Diyojen Ali ................................................................................................................................80Direktör Ali Bey .....................................................................................................................81Hasan Fehmi (Istakoz Hoca) ....................................................................................... 82Ayhan Küçükboyacı (Balık Ayhan) ......................................................................... 83Ahmet Çelebi (Nane) ........................................................................................................ 84Nalbant Neşet Efendi (Cacıkçı) ................................................................................ 85Mahmut Paşa (Mezbele Turpu) ................................................................................. 86Bekri Mustafa ..........................................................................................................................87Seyyit Mehmet İzzet Efendi (Çaycı) ...................................................................... 89Ahmet Paşa (Kavanoz) .......................................................................................................91Şeker Ahmet Paşa ................................................................................................................. 92

Ahmet Faik Şener (Balarısı Ahmet) ........................................................................ 93Mustafa Sıtkı Paşa (Fosfor) ............................................................................................ 94Şaziye Zeren Topçu (Lüks Nermin) ...................................................................... 95Emirgüneoğlu Yusuf Paşa (Emiri Kûn) .................................................................97Hüseyin Paşa (Merre) ........................................................................................................ 99Muzaffer Buyrukçu (Edebiyat Mareşali) ..........................................................100İsmail Safa (Şair-i Maderzad) .....................................................................................101Burhan Felek (Şeyhülmuharririn) ......................................................................... 102Hasan Paşa (Meyyit, Cenaze) ................................................................................... 103Hüseyin Paşa (Mezamorta) ........................................................................................104Mehmet Paşa (Boynueğri) .......................................................................................... 105Mustafa Rüştü Taşar (Otel Ayısı) .......................................................................... 106İlhami Bekir Tez (Afrika Aslanı) .............................................................................107Yaşar Duran (Uçan Manda) .......................................................................................109Osman Ziya Sülün (Sülün Osman) ......................................................................110Derviş Efendi (Aygır İmam) .......................................................................................111Abdülkerim Efendi (Maymunküş) ........................................................................ 112Mustafa Güven (Mikro Mustafa) ...........................................................................114Ömer Özkan (Uzun Ömer) ...................................................................................... 116İbrahim Paşa (Makbul - Maktul) ........................................................................... 118Ahmet Paşa (Hezarpâre) ...................................................................................................119Süleyman Ulusoy (Hortum Süleyman) ............................................................120Ahmet Paşa (Sopa Salan, Kâmil) .............................................................................121Hasan Paşa (Yedi-Sekiz) ............................................................................................... 122Mehmet Işıklar (Optik Başkan) .............................................................................. 123İbrahim Kelle (Kelle İbrahim) .................................................................................124İbrahim Uğurlugenç (Ampul İbo) ........................................................................ 126Mehmet Paşa (Saç Bağı) ............................................................................................... 128Mehmet Paşa (Öküz) ......................................................................................................129İbrahim Hilmi Paşa (Keçiboynuzu) .....................................................................131Pehlivan Lakapları ............................................................................................................. 132Füsun Nalan Açın (Akrep Nalan) .........................................................................134

Nalan Gürateş (Akrep Nalan) .................................................................................. 136Çaylak Tevfik .....................................................................................................................137Udi Mehmet Bey (Nasibin Mehmet Yürü) .................................................... 138Abdülkerim Efendi (Cennetfilizi) .........................................................................139Ahmed Bey (Domates) ..................................................................................................140İbrahim Efendi (Gizli Sıtma) .....................................................................................141Küçük Mustafa Paşa (Sinek)...................................................................................... 142Rüstem Paşa (Kehle-i İkbal) ...................................................................................... 143Ahmet Paşa (Kalaylıkoz) .............................................................................................. 145Mehmet Paşa (İvaz) .......................................................................................................... 146Feyzi Efendi (Ekin İti) ....................................................................................................147Ahmet Fevzi Paşa (Firarî) ............................................................................................ 148Ahmed Paşa (Pabuççu) ..................................................................................................149Ahmet Cahit Daban (Robinson Ahmet) .........................................................150Delikçi Mehmet .................................................................................................................. 152 Kaynakça .................................................................................................................................. 155

11

Başlamadan

İnsan ismiyle müsemma; kim bizi nasıl bilirse biz onun için öyleyiz. Tarzan Rıfkı, Kız Ali, Cihan yandı Neriman, Aksak Timur!.. Hatırlarsınız, nasıl böbürlenerek gezerdik ortaokul koridorlarında ya da saklanacak delik arardık o on beş dakikalık teneffüsünde ilk gençliğimizin: “Yahu benim neyim eksik” ya da “Bir vaziyet var galiba, ona göre olayım”...

Çok güzel lakaplarım olmadı benim, daha doğrusu lakap takılacak kadar popüler olmadım; hem olumlu hem olumsuz! Ama ucundan takılan, herkesin bilmediği mütevazı lakaplarımı hep sevdim, sevimli kılmaya çalıştım kendimce. Nelerdi onlar? “Tarzan”; çünkü çeviktim, oradan oraya atlıyordum ama yer tutamıyordum bir mahalle maçında. “Çaykovski”; ben Beethoven’i tercih ederdim, çünkü o sıralar ona takılıyordum, hep 10’du müzikten notum ama gerisi hep spor toto. “Hala”; biraz büyümüştüm, seviyordu arkadaşlarım beni kızlı erkekli, ben içlerinden bir kızı seviyordum gizli gizli; onunda mı halası oluyordum?

Neler neleri var insanın hayatta kendisinin cebine koyup gezdirdiği. Karaşın bir nazar boncuğudur belki lakaplarımız, istemeden, küçük bir çengelli iğneyle yakalarımıza tutuşturulan.

Ankara, 2015

13

« 1 «ABDÜLKERİM PAŞA

(Yahnikapan)

[Ölümü 1625]

“Beyazıt semtindeki Yahnikapan mahallesi adını ondan alır.”

Osmanlı’da başdefterdarlık yapmış vezirlerdendir. Medrese-de okurken imaret yemeklerine duyduğu iştah nedeniyle “Yah-nikapan” lakabıyla anılmıştır. IV. Murat döneminde çıkan bir ayaklanma sırasında görevinden alınıp zindana atılmış, malını söyletmek için yapılan işkenceler sırasında öldürülmüştür. Be-yazıt’taki Yahnikapan Mahallesi adını ondan alır.

Hâmisi olan Ekmekçizade Ahmet Paşa ile kendisini hicve-den şu beyit o tarihlerde şehir lügatine girmiştir:

“Ekmekçizade kıldı dünyayı nâne muhtaçÂhır sımatı devlet Yahnikapan’ın oldu.”

14

« 2 «MAHMUT MACİT PAŞA

(Soğanyemez)

[Ölümü 1746]

“Bir kelle soğan yüzünden yanan baş”

On sekizinci yüzyılda kaptanıderyalık yapmış Osmanlı ve-zirlerindendir. Enderun’da yetişmiş, kapıcılar kethüdalığından vezirlik payesiyle kaptanıderyalığa getirilmiştir. Soğan düşman-lığından ötürü “Soğanyemez” lakabıyla anılan paşa, yasakladı-ğı halde gemilere soğan sokan denizcileri ölüm cezasına kadar varan ağır cezalara çarptırdığı için aynı yıl görevinden alınarak Midilli Adası’na sürülmüştür.

Ağızdaki soğan kokusunu gidermek için yarım bardak sütü birkaç yudumda ağzınızın içinde tutup dolaştırmak, yani ağ-zınızı çalkalar gibi yapmak iyidir. Bir tatlı kaşığı karbonatı bir bardak suda karıştırarak içmek de yararlıdır. Maydanoz ve ka-ranfil çiğnemek de koku gidericidir.

Canları pahasına gemilere soğan sokan, ille de soğanın cü-cüğü diyen kahraman leventleri de burada saygı ve rahmetle anmak gerekir.

15

« 3 «ALİ PAŞA

(Semiz, Semin, Kalın)

[Ölümü 1565]

“Lakabına tezat oluşturacak şekilde zeki, ince ruhlu, şakacı”

Kanuni Sultan Süleyman zamanında sadrazamlık yapmış vezirlerdendir. Hersek’in Praça Kasabası’nda doğmuş, devşirme olarak İstanbul’a getirilerek saraya alınmıştır.

“Semiz”-“Semin”-“Kalın” lakaplarıyla perdahlanmış olup uzun boyu, cüsseli gövdesiyle kendisini taşıyacak atı zor buldu-ğu söylenir. Lakabına tezat oluşturacak şekilde zeki, ince ruhlu, şakacı biriymiş diye rivayet olunur.

Kendi adından türeyen Ali Paşa vergisi deyimi, söz verildi-ği halde yerine getirilmeyen işler, verildikten sonra geri istenen eşya için söylenir. Deyimin kaynağı olarak, bol bol söz vermesi, ancak söylediklerini hiçbir zaman yerine getirmemesi gösterilir.

ALİPAŞA KEBABI

Kuşbaşı doğranmış koyun eti ve baklava yufkasıyla ya-pılan bir tür kebap. (Etler domates, soğan ve suyla pişirilip üzerine maydanoz ekilir, soğumaya bırakılır. Araları yağ-lanıp, ikişer ikişer üst üste konan baklava yufkalarının or-talarına bu etten konup bohça gibi katlanır, fırına verilir.)

Biraz da biz semizleşelimr r

16

« 4 «ORHAN VELİ KANIK

(Şakuli Solucan)

[1914 - 1950]

“Böyle küsülü mü öleceğiz!”

Kim bilir kendisi o cin fikirli zekâsıyla kimlere ne lakaplar takmıştır, araştırsak kimilerine ulaşabiliriz bel-

ki ama külliyatına erişmek imkânsızmış gibi geliyor. Tabii ki bu bir tahmin. Kendisine gelince, adı zaten doğuştan konmuş bir lakap gibi, soyadı bile fazla geliyor. Ama öyle değil işte. Bildiğimiz en azından bir

lakabı var Orhan Veli’nin, öyle herkes ta-rafından kullanılmış olmasa da...

Hikâye şöyle gelişiyor: İki yakın dost, Nurullah Ataç ve Orhan Veli. Nurullah Ataç

onu yere göğe sığdıramıyor. Üstadın edebi barbut tezgâhında düşeşi de, polemik-lerinde full ası da Orhan Veli. Fakat aralarına bir gün kara kedi giriyor. Bunun sebebi de Orhan Veli’nin Nurullah Ataç’a yaptığı bir şaka. Ataç’ın o sıralar platonik bir aşkı vardır. Kezibanımız, ki kendisinin müstear adıdır, bir kadın için yanıp

17

tutuşmaktadır. Orhan Veli bu durumda ne yapıp edip kadının evinin adresini bulacağını ve kendisine vereceğini söyler ve bir süre sonra “Ataç Sokak 15 numara” yazılı bir pusulayı eline iliş-tirir. Artık geceler Ataç Sokak’ta çakırkeyf, bir aşağı bir yukarı gidip gelmekle geçmektedir. Gel zaman git zaman bir süre son-ra Ataç işin iç yüzünü öğrenir, verilen adreste bir jandarma alba-yı oturmaktadır. Makaraya alındığını anlayan üstadın o günden sonra şairle arası açılır. Bir daha Orhan Veli adını ağzına almaz. Ne zaman ondan bahsetmesi gerekse, yakıştırdığı “Şakuli So-lucan” lakabını kullanır. Şakuli, yani dikey Solucan... Orhan’ın yüzündeki ergenlikten kalma sivilce izleri, uzun boyu, hafif kamburundan dolayı takılmış bir lakap olsa gerektir. Şair boş durur mu, o da arkasından şu üç mısralık tekerlemeyi döktürür:

Nurullah Ata Tirink Galata Soğan salata

Orhan Veli’nin ölümünden yıllar sonra bile Nurullah Ataç’ın sık sık müstehzi ve özlem dolu bir ifadeyle bu mısraları mırıldandığı duyulur.

18

« 5 «SAİT FAİK ABASIYANIK

[1906 - 1954]

“Ne lakaplar, olmadı sıfatlar yakıştırılmaya çalışılmış kendisi için.”

Aynı Orhan Veli gibi, lakap tutmaz bir ad. Soyadı da zaten ailenin lakabından kaynaklanıyor gibi. Halbuki ne lakaplar, olmadı sıfatlar yakıştırılmaya çalışılmış kendisi için. Kimisi ço-cukluk ve ilk gençlikte kalan, ancak okul yıllıklarımıza baktığı-mızda hatırlayabildiğimiz cinsten, kimisi de iyi niyetli de olsa tutmamış mayalar. Hani kedilerin yalnız kendi bildikleri bir adları vardır ya, içinde mutlaka bir “S” harfi geçen.

Ramazan bayramının ilk günü doğduğu için Sait, büyük de-desinden dolayı Mehmet, babasının ve amcasının göbek adı Fa-ik’ten ötürü nüfusa Mehmet Sait olarak kaydedilmiş (Faik adı nüfus kaydında görünmüyor).

Kolay kızan, aniden öfkelenen yapısı daha küçük bir ço-cukken bile arkadaşlarının dikkatini çekmiş. Kabaramazsın kel Fatma hesabı, onu kızdırmak için “Abasızın Mançuko” mahalle lakabını takmışlar.

İstanbul Erkek Lisesi’nde okurken Arapça öğretmeni Seyit Salih Efendi’nin minderine iğne koymaları ve 41 arkadaşıyla birlikte (bu arada kimse koyanı ele vermemiştir) okuldan atı-larak Bursa Erkek Lisesi’ne gönderilmeleri meşhurdur. Sait Fa-ik’in lisedeki lakabı “Sulu Sait”tir.

1930’larda başladığı yazı hayatı boyunca “sorumlu avare”, “gözlemci balıkçı”, “çakırkeyf sirozlu”, “küfürbaz şair”, “müflis tacir”, “züğürt yazar”, “hamdolsun diyemeyen rantiye”, “anadan

19

doğma çevreci” gibi sıfatlarla anılmış ama hiçbiri adının önüne geçecek bir lakaba dönüşememiştir.

Kendisiyle ilgili bir hikâyecik de şöyledir:Sait Faik bir gün Ada’dan bir balıkçıyla denize açılmış ve bir

karagöz balığı yakalamış. Balığı oltadan çıkarınca bakmış çok küçük, öpüp denize bırakmış. Balıkçı neden böyle yaptığını sorunca “Bak demiş, artık denizde benim öptüğüm bir balık dolaşıyor”.

Burgaz Ada’daki balıkçılar arasında Sait Faik’in gözleri ba-lık gözüne benzetilmiş ve ona kendi aralarında “Balık Gözlü Adam” denmiştir.

20

« 6 «GAZÂLİ MEHMET EFENDİ

(Deli Birader)

[Ölümü 1535]

“Gamhaneme geldi, dedi halin ne birader.”

On altıncı yüzyılın tanınmış şairlerindendir. Bursa’da doğ-muştur. II. Bayezit’in oğlu şehzade Korkut, Manisa’da vali iken ona nedim olmuştur. Kendisine “Deli Birader” lakabının veril-mesi,

“Mecnun ki fena deştini seyretti seraser Gamhaneme geldi, dedi halin ne birader.”

beyitinin, “Yazık oldu Süleyman efendiye” mısrası misali, o za-manlarda meşhur olmasındandır.

Şehzade Korkut için yazılmış Kitab-ı Dâfi-ül Gumûm (gamları def eden kitap) ve Râfi-ül Hümûm adlı mizahi bir ese-ri vardır ki, üff !.. Bulunup okunması gerekir.