TC. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 1355

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 722

DAVRANIfi B‹L‹MLER‹NE G‹R‹fi

YazarlarProf.Dr. Enver ÖZKALP (Üniteler 1-8)Prof.Dr. Hüsnü ARICI (Ünite 9)Prof.Dr. Rüveyde BAYRAKTAR (Ünite 10)Prof.Dr. Orhan AYDIN (Üniteler 11, 12, 15, 16)Doç.Dr. Buket ERKAL (Ünite 14)Doç.Dr. Ali UZUNÖZ (Ünite 13)

EditörProf.Dr. Enver ÖZKALP

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2002 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Yard.Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s›Yard.Doç. Ferruh UZTU⁄

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. T. Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

Televizyon Programlar› Yöneticisi Doç.Dr. Feridun AKYÜREK

Dil ve Yaz›m Dan›flmanlar›Yard.Doç.Dr. Hülya Pilanc›

Okt. Meral AflkarOkt. Necip Hatipo¤lu

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuUzm. Bülent Gezen

Kitap Koordinasyon BirimiYard.Doç.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. T. Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Davran›fl Bilimlerine Girifl

ISBN 975-06-0095-9

3. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 255.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Haziran 2004

‹çindekilerÖnsöz .......................................................................................................... xiiÇal›flma Yöntemi ....................................................................................... xiiKullan›m K›lavuzu ...................................................................................... xiv

Sosyolojiye Girifl ve Yöntem ................................................. 1G‹R‹fi ........................................................................................................... 3SOSYOLOJ‹N‹N BAKIfi AÇISI VE FARKLILI⁄I ......................................... 3SOSYOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹MLER ARASINDAK‹ YER‹ ........................... 6SOSYOLOJ‹N‹N ALT DALLARI .................................................................. 7Bilgi Sosyolojisi ........................................................................................... 7Ekonomi Sosyolojisi ................................................................................... 8Sanayi Sosyolojisi ....................................................................................... 8Kent Sosyolojisi .......................................................................................... 8Köy (K›rsal) Sosyolojisi .............................................................................. 8Din Sosyolojisi ........................................................................................... 9Hukuk (Tüze) Sosyolojisi ........................................................................... 9Siyaset Sosyolojisi ....................................................................................... 9E¤itim Sosyolojisi ....................................................................................... 9Uygulamal› ve Klinik Sosyolojisi ............................................................... 10SOSYOLOJ‹DE KULLANILAN ARAfiTIRMA YÖNTEM‹ VE TEKN‹KLER‹.. 10B‹L‹MSEL ARAfiTIRMA ‹LKELER‹ ............................................................... 12Nesnellik (Objektiflik) ................................................................................ 12Do¤ruluk ve Tekrar .................................................................................... 12Basitlik ve Aç›kl›k ....................................................................................... 12S›n›rl›l›k ....................................................................................................... 12B‹L‹MSEL YÖNTEMDE TAK‹P ED‹LMES‹ GEREKEN AfiAMALAR ........... 13Sorunu Ortaya Koyup Tan›mlamak ........................................................... 14Konu ‹le ‹lgili Bilgi Toplamak ................................................................... 14Hipotezi Formüle Etmek ............................................................................ 14Verileri Toplamak ve Verileri Analiz Etmek ............................................. 15

Deney Tekni¤i ....................................................................................... 15Gözlem ................................................................................................... 15Saha Araflt›rmas› Tekni¤i (Survey) ........................................................ 16

Hipotezle ‹lgili Sonuçlara Ulaflmak ........................................................... 18GÜVEN‹L‹RL‹K VE GEÇERL‹L‹K ................................................................ 18ARAfiTIRMA ET‹⁄‹ (AHLAKI) .................................................................... 19Özet ............................................................................................................. 20Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 21Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 22Biraz Daha Düflünelim ................................................................................22Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar ................................................................... 22Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 22

Sosyolojinin Ortaya Ç›k›fl› ve Kuramsal Yaklafl›mlar.......... 23G‹R‹fi ........................................................................................................... 25‹LK VE ORTA ÇA⁄DA TOPLUMSAL DÜfiÜNCE .......................................26SOSYOLOJ‹N‹N ORTAYA ÇIKIfiI VE BUNU HAZIRLAYAN ETKENLER.. 27Auguste Comte (1798-1857) ...................................................................... 28

‹ ç indek i ler iii

ÜN‹TE 1

ÜN‹TE 2

Herbert Spencer (1820-1903) ..................................................................... 28Karl Marx ve Maddeci Görüfl (1818-1883) ................................................ 29Emile Durkheim (1858-1917) .................................................................... 29Max Weber (1864-1920) ........................................................................... 30SOSYOLOJ‹DE KURAMSAL YAKLAfiIMLAR ............................................. 31Fonksiyonalist Yaklafl›m ............................................................................ 31Çat›flma Yaklafl›m› ...................................................................................... 32Etkileflimcilik Yaklafl›m› .............................................................................. 33SOSYOLOJ‹ GELENE⁄‹NDE YEN‹ YAKLAfiIMLAR: SOSYAL ALIfiVER‹fiKURAMI VE FEM‹N‹ST KURAM ................................................................ 34Sosyal Al›flverifl Kuram› .............................................................................. 34Feminist Kuram .......................................................................................... 35TÜRK‹YE'DE SOSYOLOJ‹ .......................................................................... 37Özet ............................................................................................................. 38Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 39Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 40Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 40Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 40Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 40

Toplum ve Toplumsal Yap› .................................................. 41G‹R‹fi ........................................................................................................... 43TOPLUM ..................................................................................................... 43Toplumsal Yap› .......................................................................................... 44Kültür .......................................................................................................... 44Toplumsal S›n›f .......................................................................................... 45Statü ............................................................................................................. 45Rol ............................................................................................................... 46Gruplar ........................................................................................................ 47Toplumsal Kurumlar .................................................................................. 47TOPLUM TÜRLER‹ ...................................................................................... 49Avc› ve Toplay›c› Toplumlar ......................................................................50Göçebe ve Çobanl›k Toplumlar› ............................................................... 50Tar›m Öncesi Toplumlar (‹lkel Tar›m Toplumlar›) .................................. 51Tar›m Toplumlar› ........................................................................................ 51Endüstriyel Toplumlar ................................................................................ 52Özet ............................................................................................................. 53Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 54Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 55Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 55Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 55Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 55

Kültür ...................................................................................... 57G‹R‹fi ........................................................................................................... 59KÜLTÜR NED‹R? ........................................................................................ 59KÜLTÜRÜN ÖZELL‹KLER‹ ......................................................................... 60KÜLTÜREL FARKLILIKLAR VE KÜLTÜREL B‹RLEfiME ............................. 60D‹N VE KÜLTÜR ........................................................................................ 61

‹ ç indek i leriv

ÜN‹TE 3

ÜN‹TE 4

KÜLTÜRÜ OLUfiTURAN PARÇALAR NORM VE DE⁄ERLER ................... 62NORM .......................................................................................................... 62KÜLTÜRÜN KEND‹ ‹Ç‹NDEK‹ FARKLILIKLARI ........................................ 65Popüler kültür ve Fakirlik Kültürü ............................................................ 66‹deal Kültür ve Gerçek Kültür ................................................................... 67Yüksek Kültür ve Yayg›n Kültür ............................................................... 67Alt Kültür ve Karfl›t Kültür ......................................................................... 68ETNOSENTR‹ZM VE KÜLTÜREL RELAT‹V‹ZM ......................................... 69Özet ............................................................................................................. 71Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 72Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 73Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 73Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 73Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 73

Toplumsallaflma ..................................................................... 75G‹R‹fi ........................................................................................................... 77TOPLUMSALLAfiMA NED‹R? ...................................................................... 77‹NSANIN DO⁄ASI VE ‹ZOLASYONUN TOPLUMSALLAfiMADAK‹ ETK‹LER‹ ..................................................................................................... 78KURUMLARDA YET‹fiM‹fi ÇOCUKLAR VE TOPLUMSALLAfiMA ............. 80TOPLUMSALLAfiMA ‹LE ‹LG‹L‹ SOSYOLOJ‹K KURAMLAR ..................... 81Benlik Nedir? ............................................................................................... 81C.H.Cooley ve Ayna Benlik ....................................................................... 82George Herbert Mead (1863-1931) ve Rol Alma ...................................... 83TOPLUMSALLAfiMADA ETK‹L‹ KURUMLAR ............................................. 84Aile ve Toplumsallaflma ............................................................................. 84Din Kurumu ................................................................................................ 86E¤itim .......................................................................................................... 86Arkadafl Gruplar› ........................................................................................ 87Sportif Etkinlikler ........................................................................................ 88Kitle ‹letiflim Araçlar› .................................................................................. 88Çal›flma ortam› ............................................................................................ 89YET‹fiK‹N TOPLUMSALLAfiMASI ............................................................... 89Özet ............................................................................................................. 90Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 91Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 92Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 92Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 92Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 92

Toplumsal Gruplar ................................................................ 93G‹R‹fi ........................................................................................................... 95GRUP, YI⁄IN VE KATEGOR‹ FARKLILI⁄I ............................................... 95GRUP TÜRLER‹ ........................................................................................... 97Birincil Gruplar ........................................................................................... 97‹kincil Gruplar ............................................................................................ 98‹ç ve D›fl Gruplar ........................................................................................ 99Referans Grubu .......................................................................................... 100Elektronik Etkileflim Gruplar› ..................................................................... 100

‹ ç indek i ler v

ÜN‹TE 5

ÜN‹TE 6

KÜÇÜK GRUPLAR ...................................................................................... 101Grubun Büyüklü¤ü ..................................................................................... 101Küçük Gruptaki Liderlik ............................................................................. 102GRUP NORMLARI ....................................................................................... 103Özet ............................................................................................................. 105Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 106Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 107Biraz Daha Düflünelim ................................................................................107Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 107Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 107

Aile Kurumu ........................................................................... 110G‹R‹fi ........................................................................................................... 111A‹LE VE EVL‹L‹K KURUMUNUN TANIMI ................................................ 111A‹LE YAPILARI VE TÜRLER‹ ..................................................................... 112Cinsel ‹liflkileri Düzenleme ....................................................................... 112Ekonomik Dayan›flma ............................................................................... 112Üreme ......................................................................................................... 113Toplumsallaflma ......................................................................................... 113Geleneksel Genifl Aile ............................................................................... 114ENDÜSTR‹LEfiME SÜREC‹ VE ÇEK‹RDEK A‹LE ‹L‹fiK‹S‹ ........................ 115EVL‹L‹K B‹Ç‹MLER‹ VE ANAL‹Z‹ .............................................................. 116A‹LE KURUMUNA TEOR‹K YAKLAfiIMLAR ............................................. 118Fonksiyonalist Yaklafl›m ............................................................................ 118Cinsel Davran›fllar› Düzenlemek ............................................................... 118Topluma Yeni Üyeler Kazand›rmak ......................................................... 118Toplumsallaflma ......................................................................................... 118Bak›m ve Korunma Sa¤lama ..................................................................... 119Sosyal Yerlefltirme ...................................................................................... 119Duygusal Destek ........................................................................................ 119Ensest Yasas› ve Fonksiyonlar› ................................................................. 119Çat›flma Kuram› .......................................................................................... 120Sembolik Etkileflim Kuram› ....................................................................... 120BOfiANMA .................................................................................................. 121Bireysel Nedenler ...................................................................................... 122Toplumsal Nedenler .................................................................................. 122Boflanmalar›n Çocuklar Üzerindeki Etkileri ............................................. 122Baflar›l› Evliliklerin Nedenleri .................................................................... 123Özet ............................................................................................................. 124Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 125Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 126Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 126Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ........................................................ 126Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 126

Toplumsal Tabakalaflma ve De¤iflme .................................. 127G‹R‹fi ........................................................................................................... 129TABAKALAfiMA .......................................................................................... 130Kölelik ve Kast Sistemi ............................................................................... 130Zümreler ..................................................................................................... 132

‹ ç indek i lervi

ÜN‹TE 7

ÜN‹TE 8

S›n›f ve Statü Sistemi .................................................................................. 133TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI .............................................. 134Marx ve Çat›flma Modeli ............................................................................ 135Dahrendorf ve Marx .................................................................................. 136Fonksiyonalist (Görevselci) Yaklafl›m ....................................................... 137Max Weber ve Toplumsal Tabakalaflma ................................................... 140Bir Sentez ve Lenski'nin Kuram› ............................................................... 141GLOBAL TABAKALAfiMA VE DÜNYANIN ÜÇ GEL‹fi‹M SÜREC‹ ........... 142TOPLUMSAL HAREKETL‹L‹K ..................................................................... 144TOPLUMSAL DE⁄‹fiME .............................................................................. 144TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEN‹N TEMEL SAYILTILARI ................................... 146De¤iflme Do¤al Bir Olgudur ..................................................................... 147De¤iflme Kaç›n›lmazd›r ............................................................................. 147De¤iflme Süreklidir ..................................................................................... 147De¤iflme Gereklidir .................................................................................... 148De¤iflme Benzerlik Gösterir ....................................................................... 148TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEY‹ YARATAN ETMENLER .................................... 148Çevresel Etmenler ....................................................................................... 148‹stila ............................................................................................................. 149Kültürel Temas ............................................................................................ 149Yay›lma ........................................................................................................149‹ç Kaynaklar ................................................................................................ 150

Keflifler ve ‹catlar ................................................................................ 150Nüfus Hareketleri ............................................................................... 150

Teknoloji ve Toplumsal De¤iflme ............................................................. 150TOPLUMSAL DE⁄‹fiME VE MODERNLEfiME ........................................... 152Özet ............................................................................................................. 154Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 155Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 156Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 156Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ........................................................ 156Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 156

Psikoloji Bilimine Girifl ......................................................... 157PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMI ............................................................................ 159PS‹KOLOJ‹YLE ‹LG‹L‹ BEKLENT‹LER VE BUNLARINDO⁄RULANMA DERECES‹ ....................................................................... 161PS‹KOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹MLER ARASINDAK‹ YER‹ ............................ 161PS‹KOLOJ‹N‹N DALLARI ........................................................................... 162Deneysel Psikoloji ...................................................................................... 163Sosyal Psikoloji ........................................................................................... 164Geliflim Psikolojisi ...................................................................................... 164Uygulamal› Psikoloji ................................................................................... 165Psikometrik Psikoloji .................................................................................. 167PS‹KOLOJ‹N‹N YÖNTEM‹ ......................................................................... 167Betimsel Araflt›rmalar ve ‹lgili Teknikler ................................................... 167Do¤al Gözlem ............................................................................................. 167Sistematik Gözlem ...................................................................................... 168Testler .......................................................................................................... 168Anket (Soru Listesi) .....................................................................................168

‹ ç indek i ler vii

ÜN‹TE 9

Mülakat ........................................................................................................ 168Vak'a ‹ncelemesi ......................................................................................... 169Deneysel Araflt›rmalar ................................................................................ 169Korelatif Araflt›rmalar .................................................................................. 171Özet ............................................................................................................. 172Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 173Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 174Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 174Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ........................................................ 174Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 174

Yaflam Boyu Geliflim Psikolojisi ........................................... 175G‹R‹fi ........................................................................................................... 177GEL‹fi‹M PS‹KOLOJ‹S‹NDE BAZI TEMEL KAVRAMLAR ......................... 177Geliflme ve De¤iflme .................................................................................. 177Geliflim Psikolojisinin Amaçlar› ................................................................. 178Davran›fl›n Geliflmesinde Biyolojik ve Çevresel Etkenler ........................ 179

Kal›t›m›n Geliflim Üzerindeki Etkileri: Olgunlaflma .......................... 179Çevrenin Geliflim Üzerindeki Etkileri: Ö¤renme, Sosyalleflme ........ 179

Kal›t›m ve Çevre Aras›ndaki Etkileflim .......................................................180DAVRANIfiIN GEL‹fi‹M‹N‹ AÇAKLAMAYA YÖNEL‹K BAfiLICA KURAMLAR ..................................................................................181Sosyal Ö¤renme Kuram› .............................................................................182Dönem Kavram› ve Geliflim Dönemleri .................................................... 183Sigmund Freud ve Psikoseksüel Geliflim Dönemleri ................................184Erik H.Erikson ve Psikososyal Geliflim Dönemleri ................................... 184

Erikson'a Göre ‹nsan›n Sekiz Dönemi .............................................. 184Jean Piaget'nin Biliflsel Geliflim Kuram› ve Biliflsel Geliflim Dönemleri ...................................................................................... 187

Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yafl) ...................................................... 187‹fllem Öncesi Dönem (2-7 Yafl) ......................................................... 188Somut ‹fllemsel Dönem (7-11 Yafl) .................................................... 189Formel ‹fllemsel Dönem (11 Yafl ve Sonras›) ....................................189

V‹CDAN GEL‹fi‹M‹: DO⁄RU VE YANLIfi .................................................. 191Freud'un Ahlak Geliflimine Yaklafl›m› ....................................................... 191

Biliflsel-Geliflim Yaklafl›m ................................................................... 191Özet ............................................................................................................. 193Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 194Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 195Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 195Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ........................................................ 195Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 195

Güdüler ve Duygular ............................................................. 197G‹R‹fi ........................................................................................................... 199GÜDÜ NED‹R? ............................................................................................ 199OLUMLU VE OLUMSUZ HEDEFLER ......................................................... 199‹çsel Güdüleyiciler ...................................................................................... 200D›flsal Güdüleyiciler .................................................................................... 200B‹L‹NÇDIfiI GÜDÜLENME ..........................................................................201

‹ ç indek i lerviii

ÜN‹TE 10

ÜN‹TE 11

GÜDÜLER‹N SINIFLANDIRILMASI ............................................................ 201Birincil Güdüler .......................................................................................... 201Sosyal Güdüler ............................................................................................ 203GÜDÜLER‹N H‹YERARfi‹S‹ ........................................................................ 204DUYGULAR ................................................................................................ 204Duygular›n Fizyolojik Temeli ..................................................................... 205Sinir Sistemi ve Duygular ........................................................................... 205Duygular›n ‹fadesi ...................................................................................... 206DUYGUSAL YAfiANTILAR .......................................................................... 207DUYGULAR VE PS‹KOSOMAT‹K BOZUKLUKLAR .................................. 209Özet ............................................................................................................. 210Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 211Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 212Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 212Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 212Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 212

Duyum ve Alg› ........................................................................ 213G‹R‹fi ........................................................................................................... 215DUYUM NED‹R? ......................................................................................... 215ALGI NED‹R? .............................................................................................. 215ALGININ ÖZELL‹KLER‹ .............................................................................. 216Seçicilik ....................................................................................................... 216De¤iflmezlik ................................................................................................ 217Örgütlenme ................................................................................................. 218Derinlik Alg›s› ............................................................................................. 219

Monoküler ‹puçlar› ............................................................................. 220Binoküler ‹puçlar› .............................................................................. 220

ALGI YANILMALARI .................................................................................. 221ALGIDA Ö⁄RENMEN‹N ROLÜ .................................................................. 221Özet ............................................................................................................. 222Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 223Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 224Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 224Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 224Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 224

Ö¤renme ................................................................................. 225G‹R‹fi ........................................................................................................... 227Ö⁄RENMEN‹N TANIMI ............................................................................. 227Ö⁄RENMEN‹N YOLLARI ........................................................................... 227Tepkisel Koflullama (Klasik fiartlanma) ..................................................... 228Tepkisel Koflullaman›n Temel Kavramlar› ................................................ 229Tepkisel Koflullaman›n ‹nsanlar ‹çin Önemi ............................................ 229Edimsel (Operant) Koflullama Yoluyla Ö¤renme ..................................... 230Edimsel Koflullaman›n Temel Kavramlar› ................................................. 230Edimsel Davran›fl ve Sonuçlar› Aras›ndaki ‹liflkiler .................................. 231Pekifltirme Tarifeleri ................................................................................... 232Pekifltirme Tarifelerinin Davran›fllara Etkisi ve Önemi ............................ 233Gözlem Yoluyla Ö¤renme (Sosyal Ö¤renme) ......................................... 233

‹ ç indek i ler ix

ÜN‹TE 12

ÜN‹TE 13

Özet ............................................................................................................ 235Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 236Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 237Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 237Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 237Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 237

Kiflilik Psikolojisi ve Kiflilik Kuramlar› .................................. 239G‹R‹fi ........................................................................................................... 241K‹fi‹L‹K PS‹KOLOJ‹S‹ VE K‹fi‹L‹⁄‹N TANIMI ........................................... 241K‹fi‹L‹⁄‹N TANIMLANMASI ....................................................................... 242K‹fi‹L‹⁄‹N GEL‹fiMES‹ ............................................................................... 243Biyolojik Etkenler ...................................................................................... 243

Kal›tsal Etkenler ................................................................................. 243Fiziksel Yap› ....................................................................................... 243Çevresel Etkenler ............................................................................... 243Kültürel Etkenler ................................................................................ 244Ailenin Etkileri ................................................................................... 245

K‹fi‹L‹K KURAMLARI ................................................................................. 245Kiflilik Kuramlar›n›n Durumu .................................................................... 246Psikoanalitik Kuram ................................................................................... 247

Kiflilik Yap›s› ....................................................................................... 247K‹fi‹L‹K GEL‹fi‹M‹ ....................................................................................... 248Psikoseksüel Geliflim Dönemleri .............................................................. 248FREUD SONRASI PS‹KOD‹NAM‹K KURAMLAR: Sosyal Görüfllü Psikoanalistler ............................................................................................. 249Alfred Adler ................................................................................................. 249Karen Horney ............................................................................................. 249Erich Fromm ............................................................................................... 250Harry S. Sullivan ......................................................................................... 250SOSYAL GÖRÜfiLÜ PS‹KOANAL‹STLER‹N DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ ......... 250‹NSANCIL YAKLAfiIMI SAVUNAN K‹fi‹L‹K KURAMLARI ......................... 251Carl Rogers ................................................................................................. 251DAVRANIfiÇI YAKLAfiIM ........................................................................... 252SOSYAL Ö⁄RENME KURAMLARI ............................................................. 252K‹fi‹L‹K DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ VE K‹fi‹L‹K TESTLER‹ ............................. 253Objektif Kiflilik Testleri .............................................................................. 254Projektif Kiflilik Testleri ............................................................................. 254Özet ............................................................................................................ 257Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 258Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 259Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 259Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 259Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 259

Davran›fl Üzerine Sosyal Etkiler ........................................... 261G‹R‹fi ........................................................................................................... 263SOSYAL ETK‹ ............................................................................................. 263Uyma .......................................................................................................... 263Benimseme ................................................................................................ 264

‹ ç indek i lerx

ÜN‹TE 14

ÜN‹TE 15

Benimsemifl Görünme ............................................................................... 264‹NSANLAR N‹Ç‹N UYMA DAVRANIfiI GÖSTER‹RLER? ........................... 265UYMA DAVRANIfiINI BEL‹RLEYEN ETKENLER ....................................... 266UYMA DAVRANIfiININ TOPLUMSAL B‹R ‹fiLEV‹ VAR MIDIR? .............. 267AZINLIK ETK‹S‹ ......................................................................................... 267KABUL ETME ............................................................................................. 268‹TAAT .......................................................................................................... 269Milgram'›n ‹taat Deneyi ............................................................................. 270‹nsanlar Otoriteye Niçin ‹taat Eder? ......................................................... 271GRUBUN B‹REY‹N DAVRANIfiLARI ÜZER‹NDEK‹ ETK‹S‹ ..................... 272Özet ............................................................................................................ 275Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 276Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 277Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 277Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 277Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 277

Tutumlar ................................................................................. 279G‹R‹fi VE TUTUM KAVRAMI ..................................................................... 281‹nsanlar nelere Karfl› Tutum Sahibi Olabilirler? ........................................ 281Tutumun Bileflenleri ................................................................................... 281Biliflsel Bileflen ........................................................................................... 282Duygusal Bileflen ........................................................................................ 282Davran›flsal Bileflen .................................................................................... 283Tutumlar›n Özellikleri ................................................................................ 283Kuvvet Derecesi .......................................................................................... 283Karmafl›kl›k Derecesi .................................................................................. 283Bileflenler Aras› Tutarl›l›k .......................................................................... 284Di¤er tutumlarla ‹liflki ................................................................................ 284TUTUM VE DAVRANIfi .............................................................................. 285TUTUMLARIN OLUfiMASI ......................................................................... 286Ana-Baba Ekisi ........................................................................................... 286Akranlar›n Etkisi ......................................................................................... 286Kitle ‹letiflim Araçlar› .................................................................................. 287Tutum Nesnesiyle Olan Kiflisel Yaflant›lar ................................................ 287TUTUMLARIN ÖLÇÜLMES‹ ........................................................................ 287TUTUMLARIN DE⁄‹fiMES‹ ........................................................................ 287Bilgi Kayna¤›n›n Özellikleri ....................................................................... 288Mesaj›n Özellikleri ...................................................................................... 289Hedefin Özellikleri ..................................................................................... 290GÜNLÜK YAfiAMDA TUTUM DE⁄‹fiMES‹ ................................................ 291Özet ............................................................................................................. 293Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 294Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 295Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 295Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 295Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 295

Sözlük ................................................................................. 297Dizin ................................................................................... 300

‹ ç indek i ler xi

ÜN‹TE 16

Önsöz

Davran›fl Bilimlerine Girifl dersi Aç›kö¤retim Fakültesi ö¤rencilerinin e¤itim-lerinin ilk y›llar›nda karfl›laflt›klar› derslerden birisidir. Bu dersin elinizdeki kitab›da sosyoloji, psikoloji ve sosyal psikoloji içerikli ünitelerden oluflmaktad›r. Kitab›nilk sekiz ünitesi sosyolojinin temel konu ve kavramlar›n› ele al›rken, dokuz veondördüncü üniteler genel psikolojiyi, onbefl ve onalt›nc› üniteler ise sosyalpsikoloji konular›n› içermektedir.

Davran›fl Bilimleri kitab›, ö¤rencilere hem içinde yaflad›klar› toplumu hem dekendilerini daha iyi tan›ma amac›yla haz›rlanm›flt›r. Sosyolojiye iliflkin üniteler,yaflad›¤›m›z toplumun davran›fllar›m›z üzerindeki etkilerine iliflkin bilgilerimizigelifltirmeyi hedeflemektedir. Genel psikoloji ve sosyal psikolojiye iliflkin üniteiçeriklerinde ise bireyin, yetenekleri, özellikleri, ö¤renme becerileri, tutumlar› vegeliflimine dair temel kavram ve konular incelenmifltir.

Bu kitap ve ders kapsam›nda karfl›laflaca¤›n›z kavramlar, edinece¤iniz bilgi,kendinizi, çevrenizi daha farkl› bir gözle görmenizi, yorumlaman›z› sa¤layacak birderinli¤e sahiptir. Kitap ve televizyon programlar› sözü edilen tüm konular› dahaiyi anlayabilmeniz amac›yla tasarlanm›flt›r. Bu konuda sizlere düflen kimi görevlerde bulunmaktad›r. Özellikle kitap içinde s›ra sizde, yaflam›n içinden ve biraz dahadüflünelim bafll›klar› alt›nda yer alan uygulama ve tart›flma sorular›n› olabildi¤incecevapland›rmaya çal›fl›n. Davran›fl Bilimleri, insan› ve toplumu dolay›s›ylahayat›m›z› do¤rudan ilgilendiren bir çok sorun ve olayla yak›ndan ilgilidir. Bunedenle ders kapsam›nda ö¤rendi¤iniz kimi kavramlar› gündelik hayat›n›zdakiolaylarla iliflkilendirererek, yak›nlar›n›zla tart›flmaya paylaflmaya özen gösterin.

Baflar› dileklerimle.

EditörProf.Dr. Enver ÖzkalpHaziran 2002, Eskiflehir

Önsözxii

Çal›flma Yöntemi

Bu kitap uzaktan ö¤retim ilkelerine göre tasarlanm›fl bir kitap olarak okuyu-cular›n›n etkin ve kat›l›mc› bir ö¤retim süreci içinde olmalar› son derece önemkazanmaktad›r. Kitapta yer alan konu ve kavramlar televizyon programlar›yladesteklenmektedir. TV programlar›n› izlemeden önce ünitelerin önceden çal›fl›lm›flolmas› konu ve kavramlar›n anlafl›lmas›n› kolaylaflt›racakt›r.

Üniteler aras›nda birbirini tamamlayan ve açan konularla karfl›laflacaks›n›z.Dikkat ikonu ile birlikte yer alan ve sizleri daha önceki bölümlere yönlendirenuyar›lar bu bütünlü¤ü sa¤lamak için düflünülmüfltür. Bunun yan› s›ra S›ra Sizdebafll›¤› alt›ndaki uyar›lara da özen göstererek, buralarda yer alan tart›flma soru-lar›n› çevrenizle paylafl›n. Böylece konular daha iyi anlafl›lacak ve pekiflecektir.

Davran›fl Bilimleri, insan› yaflad›¤›m›z çevreyle iliflkileri, özcesi kendimizi vehayat› konu al›r. Bu nedenle ünite bafl›nda yer alan Örnek Olay ve ünite sonun-daki Yaflam›n ‹çinden bölümlerini kuramsal bilgilerin hayata yans›malar› olarakde¤erlendirin. Yeni ve farkl› örnekleri sizler de gelifltirmeye çal›fl›n.

Baflar›lar›n›z›n sa¤l›kla ve mutlulukla sürmesi dile¤iyle.

Çal ›flma Yöntemi xiii

Kul lan ›m K › lavuzuxiv

S›ra Sizde: Herhangibir bafll›k alt›nda yap›-

lan aç›klamalar›n bitiminde yada aras›nda sizlerin aç›klanankonuyu kavray›p kavramad›¤›n›-z› ölçmenize yard›mc› olmak içinsorulan sorulard›r.

Amaçlar›m›z: Amaç-lar›m›z bölümü ünitesonunda kazanaca¤›-

n›z bilgi ve becerileri ifade et-mektedir.

endi kendine ö¤renmeilkelerine göre

haz›rlanm›fl olan bu kitab›nifllevlerini ö¤renmek içinhaz›rlanan “Kullan›mK›lavuzu”, konular› anla-man›zda ve s›navlarahaz›rlanman›zda sizlereyarar sa¤layacakt›r.

K

�

Dikkat: Unut-maman›z ge-

reken bir konuyu, ekbilgiyi, uyar›y› ya dayönlendirmeyi belirt-mek için kullan›l›r.

Örnek Olay: Konularagirifl niteli¤i tafl›yan veünite içindeki kavram-lar› güncel yaflam›m›z-la iliflkilendiren okumaparçalar›d›r.

Yana Ç›kma:Ünite içinde yer-alan önemli birbilgi, ayn› ya dafarkl› sözcükler-le k›sa bir mesajolarak sayfa ke-nar›ndaki bofl-lukta belirtilir.

Kul lan ›m K › lavuzu xv

Özet: Ünitede ayr›nt›l› olarak ifllenenkonular›n k›sa aç›klamalar›n› içerir. Oüniteye iliflkin bir görüfl kazanman›z›sa¤lar. Amaç sorular›n›n ilgili olduk-lar› konular› göstermek için aç›k-lamalar›n bafl›nda amaç sorusu yeral›r.

Yan›t Anahtar›: "Kendimizi S›-nayal›m" bölümlerindeki so-rular›n yan›tlar› ünite sonun-da yer al›r.

Baflvurabilece¤imiz Di¤erKaynaklar: ‹fllenen konularailiflkin daha genifl bilgi edin-mek isteyenlere yararlanabi-lecekleri di¤er kaynaklar›gösterir.

Yaflam›n ‹çinden: Ünite için-de yeralan konu ve kavram-lara iliflkin güncel yaflam›-m›zdan örnekler. Kavramlar›yaflamla uygulamayla ilifl-kilendirme amac› tafl›r.

Biraz Daha Düflünelim: Üni-te amaçlar›na iliflkin konu vekavramlar› ö¤renip ö¤ren-medi¤inizi ölçmeye yard›mc›olur.

Kendimizi S›nayal›m: Her üniteninsonunda ifllenen konularla ilgili çoktanseçmeli sorular yer al›r. Bu sorular sizes›navlarda sorulacak soru biçimineyönelik örnekler verir ve ifllenen konuyuö¤renip ö¤renmedi¤inizi kendi kendi-nize ölçmenize yard›mc› olur.

Amaçlar›m›zBu üniteyi çal›flt›ktan sonra;

bir disiplin olan sosyolojiyi tan›mlayacak,toplumsal yaflamdaki yerini tart›flabilecek; temel ilgi oda¤›n›, grup iliflkile-rindeki önemini ve amac›n› aç›klayacak,sosyolojinin alt dallar›n› tan›mlayacak,sosyolojinin kulland›¤› yöntem ve bilimsel araflt›rmada takip edilmesi gerek-li aflamalar› örneklerle tart›flabileceksiniz.

1

Sosyolojiye Giriflve Yöntem 1

��

��

On befl yafl›ndayken Willie Basket, iki kifliyi New York flehrinin metrosunda öldü-rerek hüküm giyer ve hapishaneye gönderilir. Birkaç y›l sonra yafl› küçük oldu¤uiçin serbest b›rak›l›r. Ancak, k›sa bir süre sonra kundakç›l›k suçundan tekrarhapse döner. 1984 y›l›na kadar hapishanede kalan Willie, bu süre içersinde kal-d›¤› ko¤uflu yedi kere atefle verir, sekiz kere gardiyanlara sald›r›r ve birçok kezkaçmaya teflebbüs eder.

1987 y›l›nda bir gazeteciyle yapt›¤› bir görüflme s›ras›nda, kendini getiren gar-diyan› b›çaklayarak a¤›r yaralar. Gazeteci olay› çok saçma olarak niteler. Çün-kü, Willie hiçbir amac› olmadan hiç tan›mad›¤› gardiyan› bofl yere b›çaklam›flt›r.Willie konuflmas›nda, içinde bulundu¤u toplumsal sistemi komik buldu¤unu vekendisine hiçbir yarar› olmad›¤›n› söyler. Sadece yarat›lan canavarla mücadeleetti¤ini belirtir.

Acaba Willie Basket nas›l bir çevrede yetiflmifltir? fiahitlerin ifadesine göre Wil-lie'nin annesi çok sevecen ancak pasif bir kad›nd›. Willie annesine ne zaman ba-bas›n› sorsa onun da kendisi gibi kötü bir insan oldu¤u cevab›n› alm›flt›. Wil-lie'nin hiçbir zaman babas›n› tan›ma flans› olmad›. Annesi onu dokuz yafl›nday-ken islahevine gönderdi. Okul yaflam›nda ö¤retmenleri, Willie'yi bir türlü kontroledemediler. Willie bir hastaneye gözlem için gönderildi.

Psikolojik testler, Willie'nin vaktinden önce geliflmifl s›cakkanl› ve baflkalar›n›anlayabilen bir kifli oldu¤unu gösterdi. Bu nedenle kendisinin kuvvetli bir deste¤eve yönlendirmeye ihtiyac› oldu¤u ortaya ç›kt›. Bunu yapabilecek kiflinin yarat›c›bir potansiyele ve yüksek bir entellektüellik düzeyine sahip olmas› gerekiyordu.

Ancak, hakim, psikoloji merkezinden yap›lan bu tavsiyeleri dinlemiyerek, Wil-lie'yi, suçlu çocuklar›n bulundu¤u bir islahaneye gönderdi. Willie ile 12 yafl›ndanberi birlikte olan ve ona yard›m etmeye çal›flan sosyal hizmet uzman› Silvia Honig,bu y›llar›n Willie üzerinde çok önemli etkileri oldu¤unu düflünmektedir. Çünkü,Willie hiçbir zaman disipline olmam›flt›, s›n›ftan kaçm›fl, hatta flehire k›zlarla veokulun ö¤retmenleriyle gidip sarhofl oluncaya kadar içki içmesine izin verilmiflti.

Willie büyüdükçe daha sald›rgan, otorite dinlemeyen biri olmufl, bir çocu¤ungözüne sopayla vurarak onu sakat b›rakm›fl, bir çocu¤a dufltayken cinsel sald›r›-da bulunmufl, hatta kamyon çalarak sosyal hizmet uzman›n› ziyarete gitmifltir.Buna ra¤men 1977'de henüz yafl› on dört iken islahaneden b›rak›lm›fl ve b›rak›l-d›ktan sonra bir y›l içinde birçok suç ifllemifltir. Bunlar›n içinde metroda iflledi¤icinayet de vard›r.

Willie gelecekten ne beklemektedir? Sonu ne olacakt›r? Son cinayetinden sonraWillie hapishanede izole edilmifl olarak, tek bafl›na yaflamaktad›r. Hatta en yak›ndostu olan sosyal hizmet uzman› bile art›k onu ziyaret etmeyi b›rakm›flt›r.

Canavar olan bir dünyada Willie gün geçtikçe daha çok canavarlaflmaktad›r.Silvia Honig, Willie'nin çok k›sa bir süre içinde ya kendini ya da bir baflkas›n› öl-dürece¤ine inanmaktad›r. Willie ise sosyal hizmet uzman›na "kendisini öldürecekolurlarsa, ancak huzur bulabilece¤ini söylemifltir."

Sosyolo j i ye Gi r ifl ve Yöntem2

G‹R‹fiÖrnek olay›m›zdaki durum acaba sizi nas›l etkiledi? Willie hakk›nda neler düflün-dünüz? Belki de iflledi¤i suçlardan ötürü ona k›z›p lanetlediniz. En iyi çözümünonu asmak oldu¤unu düflündünüz. Öte yandan yap›lan testler sonucunda olumluözelliklere sahip olmas›na karfl›n, yaflad›¤› ortam›n ve ald›¤› e¤itim sisteminin bi-reyi nas›l az›l› bir suçlu haline getirdi¤ine flahit oldunuz. Yani toplumsal aç›danbozuk bir yönetimin, nas›l tahrip edici bir güce sahip oldu¤unu gördünüz. Belkide sadece flafl›rd›n›z ve akl›n›z kar›flt›. E¤er akl›n›z kar›flt›ysa, sak›n kendinizi kö-tü hissetmeyin. ‹flte toplumbilimciler yaflamlar›n› toplumsal olaylara ve konularaaday›p, bu olaylar›n sosyolojik analizleriyle u¤raflmaktad›rlar.

Willie Basket'in hikayesi, insanlar›n yaflad›klar› toplumsal çevreden veya dün-yadan nas›l etkilendiklerini anlatan bir örnek olayd›r. ‹flte sosyoloji veya toplum-bilim, insanlar›n grup içi davran›fllar›n›n bilimsel çal›flmas›n› yapan ve bireylerinbelirli davran›fllarda bulunmas›n› etkileyen toplumsal güçleri inceleyen bir bilimdal›d›r.

Sosyoloji di¤er deyimiyle toplumbilim sosyal bilimlerden birisidir. Ancak, di¤ersosyal bilimlerden konusu ve ilgi alan› ile farkl›l›k gösterir. Sosyolojiyi birçok bi-çimde tan›mlamak mümkündür. Örne¤in, "insan iliflkilerini inceleyen bilimsel birdisiplin" ya da "insan toplumlar›n›n ve bireylerin sosyal davran›fllar›n›n bilimselolarak incelenmesi" gibi tan›mlanabilir. Görüldü¤ü gibi bu tan›mlarda sosyoloji,toplum içindeki insan iliflkileri ve etkileflimleriyle ilgili bir disiplin olarak ortayaç›kmaktad›r.

Sosyologlar; birbirinden izole olarak yaflayan kiflilerle de¤il, aksine birbirlerinietkileyen, iletiflim kuran, di¤er bir deyimle bir sosyal ortam içinde bulunan insangruplar›yla ilgili olarak çal›fl›rlar. ‹nsano¤lu bir toplumsal çevre içinde di¤er insan-larla iliflki kurarak yaflam›n› sürdürür. Yani bizim d›fl›m›zda olan ancak bizi kont-rol eden milyonlarca iliflki içinde yaflamaktay›z.

Hepimiz bir aile ortam›nda do¤up anne ve babam›zla, kardefllerimizle çeflitlibiçimlerde iliflki kurarak yaflad›¤›m›z toplumsal çevreyi ö¤renir ve ona uygun bi-çimde hareket ederiz. Ço¤umuz çeflitli okullara gidip e¤itim görür, ders al›r, nottutar, s›navlara girerek, belirli otoritelere itaat etmeyi ö¤reniriz. Bu flekilde kiflili¤i-mizin, görgü ve bilgimizin geliflmesine yard›mc› oluruz.

Bu ortamlar içerisinde gerçekte iliflkide bulundu¤umuz insanlar›n say›s›çok de¤ildir. Bunlar aras›nda, arkadafllar›m›z, hocalar›m›z, zaman zaman daidarecilerimiz yer almaktad›r. Ancak hepimiz, bizim d›fl›m›zda olan ve bu s›-n›rl› iletiflimin d›fl›nda gerçekleflen daha birçok sistemli iliflkinin varl›¤›ndanhaberliyizdir. Bu yönüyle yaflam, insanlar›n çeflitli roller alarak kat›ld›¤›, biroyuna benzemektedir.

SOSYOLOJ‹N‹N BAKIfi AÇISI VE FARKLILI⁄I‹nsanlar, di¤er insanlarla iliflkide bulunurken sanki bir oyun düzenleyip, belirlikurallar ve kaideler koymaktad›rlar. Bu kurallar ve kaideler zamanla onlar›n ya-flamlar›n›n düzenleyicisi olmaktad›r. Örne¤in, s›n›fta nas›l ders dinlenece¤inden,nas›l yemek yenece¤inden, bankadan nas›l para çekilece¤ine kadar her fley birdüzen ve iliflki içerisinde gerçekleflmektedir. Bütün bu anlat›lanlar ›fl›¤›nda, sosyo-lojiyi flöyle tan›mlamak mümkündür:

Sosyoloji; bir bütün içerisinde insanlar›n bütün iliflkilerini inceleyen, bu iliflki-lerin nas›l yarat›l›p korundu¤unu ve de¤iflti¤ini analiz eden sosyal bilimlerden bi-

Girifl - Sosyolo j in in Bak›fl Aç›s › ve Fark l › l ›¤ › 3

Sosyoloji bir bütün içerisindeinsanlar›n bütün iliflkileriniinceleyen, bu iliflkilerin nas›lyarat›l›p korundu¤unu vede¤iflti¤ini analiz edensosyal bir bilimdir.

ridir. Sosyoloji hiçbir zaman bireyi tek bafl›na ele al›p inceleyen, onun sorunlar›n›çözmeye çal›flan bir disiplin de¤ildir.

Toplumbilim (sosyoloji) her zaman bireyin içinde yaflad›¤› grubu ve grup dav-ran›fllar›n› inceler. Çünkü, insano¤lu yaflam boyu çeflitli gruplara üye olarak haya-t›n› devam ettirir. Bu gruplardan baz›lar› aile gibi küçük, baz›lar› ise flehir gibi bü-yüktürler. Bu gruplar ve bireyler birbirlerini etkileyerek yaflamlar›n› sürdürür, çe-flitli beklentiler ve sorumluluklar gelifltirirler. ‹flte bütün bu gruplar, toplumsal ku-rallar ve güçler sosyolojinin ilgi alan›d›rlar. Tarih boyunca atalar›m›z, insan›n çev-resinde yer alan toplumsal olaylarla ilgilenmifl, onlar›n nedenlerini, nas›l olufltuk-lar›n› anlamaya çal›flm›flt›r.

• Neden insanlar yaflamlar› boyunca aile kurmufllar ve neden bir tanr›yainanm›fllard›r?

• Niye bir grubun yaflam biçimi bir di¤erinden farkl›d›r?• Neden baz› insanlar toplumsal kurallara itaat edip uyarken baz›lar› uymaz?• Niye baz› insanlar fakir baz›lar› zengindir?• Niçin hiç istenmedi¤i halde savafllar olmaktad›r?• ‹nsanlar› savaflmaya iten faktörler nelerdir?• Toplumu bir arada tutan fley nedir?• Neden toplumlar zamanla de¤iflmektedirler?Geçmiflten, günümüze de¤in birçok insan bu sorulara cevap vermeye çal›flm›fl

ve aç›klamalar getirmifllerdir. Ancak bu cevaplar›n ço¤u sezgisel, önyarg›l›, spekü-latif, inançlara ve do¤aüstü güçlere dayal›yd›. Di¤er bir deyimle bilimsel de¤ildi.Geçen ça¤›n sonlar›nda yeni bir yöntem, insan toplumlar›n› ve toplumsal davra-n›fllar›n› incelemede kullan›lmaya baflland›. Bu yöntemin ad› bilimsel yöntem idive bilimsel yöntemin yukar›daki sorulara verdi¤i cevaplar, gerçeklere ve sistema-tik araflt›rmalara dayal›yd›. ‹flte toplumsal olaylar› bu yeni yöntemle araflt›rma bi-çimi sosyolojinin geliflmesinde ve ortaya ç›k›fl›nda büyük bir rol oynad›. Bu dal,insan toplumlar›n› ve toplumsal davran›fllar›n› bilimsel olarak inceleyen bir disip-lin olarak tan›mland›.

Sosyolo j in in Bak›fl Aç›s › ve Fark l › l ›¤ ›4

Sosyoloji insantoplumlar›n› vetoplumsaldavran›fllar›n› bilimsel olarakinceler.

Sosyologlar daha bilimin bafllang›ç y›llar›ndan bafllayarak, kendilerini insan tü-rünün ö¤rencileri olarak adland›rd›lar. Gerçekte insan davran›fl› kesin olarak birbilim dal›n›n (disiplinin) tekeli alt›nda de¤ildir. Yani insan davran›fllar›n› tek birdisiplin incelemez. Farkl› disiplinler, insan davran›fllar›n›n farkl› yönlerini ele al›rve inceler. O halde do¤al olarak akla flu soru geliyor: Sosyoloji insan›n hangi yö-nünü ele al›r ve inceler, sosyolojinin bak›fl aç›s› ve yaklafl›m› nedir?

fiimdiye kadar anlat›lanlarla birlikte sosyolojinin temel ilgi oda¤›n› nas›l tan›mlayabiliriz?

‹çinde yaflad›¤›m›z dünya, her bireyin çevresindeki gerçekleri ayn› biçimdegördü¤ü ve yorumlad›¤› bir yer de¤ildir. Örne¤in, herhangi bir ev birçok insaniçin farkl› anlam ve e¤erler tafl›yabilir. Bir mimar, komisyoncu, h›rs›z ya da artis-tin bu eve bak›fl aç›lar› farkl›d›r. Komisyoncu evin kaç para edece¤ini, h›rs›z evenas›l girebilece¤ini, mimar ise yap› biçimini ele alarak bu eve bakar. T›pk› bunungibi sosyologlar da ilgi alan› olan konulara farkl› bir göz ve düflünce ile bakarlar.Onlar›n bak›fl aç›s› bir flairin, avukat›n, politikac›n›nkinden do¤al olarak farkl›d›r.

‹nsan›n dünya görüflünü kendi deneyim ve tecrübeleri olufltururken, sosyolojibize yeni bir bak›fl aç›s› ve dünya görüflü sunmaktad›r. Bu sunulan dünyan›n için-de; zenginler ve fakirler, politikac›lar, doktorlar, uyuflturucu madde ba¤›ml›lar›,suçlular ve daha birçoklar› yer almaktad›r. Bu insanlar›n farkl› bak›fl aç›lar›, farkl›yaflam tecrübeleri ve gerçekleri farkl› bir biçimde alg›lay›fllar› sözkonusudur. ‹fltesosyoloji bu noktada bizim, bu insanlar›n da dünyalar›n› görmemize, anlamam›za,kendimizden farkl› olan tutum ve davran›fllar›n› kavramam›za yard›mc› olur.

‹nsan, yaflam›n› bir toplum içerisinde geçirir. ‹çinde yaflad›¤›m›z bu toplum,biz do¤madan vard›, biz öldükten sonra da varl›¤›n› sürdürecektir. Hepimiz top-lumda bir grubun üyesi olarak dünyaya gelir, kiflili¤imizi, ümit ve korkular›m›z›,mutlulu¤umuzu bu gruplarla sürdürdü¤ümüz iliflkiler sonunda kazan›r›z.

Bu aç›dan sosyolojinin temel görüflü olarak "insan davran›fllar›n›n, bireyin için-de yaflad›¤›, üyesi oldu¤u grup taraf›ndan etkilendi¤i ve bu grup içindeki etkile-flimlerle flekillendi¤i" kabul edilmektedir.

Sosyolojik bak›fl aç›s› insanlar›n içinde bulunduklar› toplumsal içerik ile do¤-rudan iliflkilidir. Bu nedenle sosyologlar, bu toplumsal çevrenin veya içeri¤in bi-reylerin yaflant›lar›n› nas›l etkiledi¤ini analiz ederler. Di¤er bir deyimle, sosyolojikbak›fl aç›s›n›n temelinde insanlar›n içinde bulunduklar› toplumlardan nas›l etki-lendi¤i yer al›r.

‹nsanlar›n baz› fleyleri neden veya niçin yapt›klar›na bakt›¤›m›zda, sosyologlar,bu bireylerin o toplum içinde nerede bulunduklar›na bakarlar. Yani birey o top-lum içinde nerede yer al›yor, yapt›¤› ifl nedir, geliri ne kadard›r, e¤itim düzeyi ne-dir, yafl› veya cinsiyeti nedir? ‹flte bu noktalar› göz önüne ald›¤›m›zda bireyin otoplum içinde nerede oldu¤unu anlar›z. Bizler yetiflirken içinde bulundu¤umuzgruplarla kurdu¤umuz özdeflimler sonucu fikirlerimiz, de¤erlerimiz, dünya görü-flümüz bunlardan etkilenerek farkl›lafl›r veya benzerlik tafl›r.

Di¤er bir deyimle yaflant›m›z di¤er insanlarla kurmufl oldu¤umuz iliflkilerdir.Tokalaflmaktan cinayete bütün sosyal davran›fllar›m›z ve ekonomiden aileye bü-tün toplumsal kurumlar, sosyal etkileflimin bir sonucu veya ürünüdürler. Bütünbu anlat›lar sonucunda, gruplar›n sosyologlar için temel çal›flma alan› oldu¤u ko-layl›kla anlafl›lmaktad›r.

Bu gruplar yani sosyologlar›n (toplumbilimcilerin) üzerinde odaklaflt›klar›gruplar, bir müzik grubunda oldu¤u gibi küçük, etnik bir topluluk ya da bir kent

Sosyolo j in in Bak›fl Aç›s › ve Fark l › l ›¤ › 5

Sosyolojinin temel görüflüinsan davran›fllar›n›n, bireyin içinde yaflad›¤›, üyesioldu¤u grup taraf›ndanetkilendi¤i ve bu grupiçindeki etkileflimlerleflekillendi¤idir.

S IRA S ‹ZDE

gibi büyük, ya da milyonlarca insan› bar›nd›ran endüstriyel toplumlar gibi çok bü-yük gruplar olabilir. Bu nedenle sosyoloji; aile, din gruplar›, sapk›n grup davra-n›fllar›, örgütler, üniversiteler, topluluk ve toplumlar› inceler. Dolay›s›yla sosyolo-ji insan›n hiçbir zaman bulundu¤u yerde tek bafl›na olmad›¤›, daima bir grup içe-risinde yer ald›¤› düflüncesinden hareket eder.

Sosyologlar toplum, toplumsal kurumlar ve insan iliflkileri üzerinde çal›flan bi-lim adamlar›d›r. Onlar›n çal›flt›klar› konular genelde bizim için yabanc› de¤ildir.Sosyologlar s›radan, çok basit gibi görünen olaylar› ele alarak incelerler ve herke-sin kabul edebilece¤i toplumsal gerçekleri ortaya koymaya çal›fl›rlar.

Sosyologlar›n ele ald›¤› sorunlar çok zor gibi görünebilir; ama aç›kland›klar›n-da ise çok basitmifl gibi görünürler. Sosyologlar olaylar aras›ndaki de¤iflmez ilifl-kileri gösterme, kanunlara varma çabas› içindedirler. Bütün bu sözü edilenler herbilim dal›nda oldu¤u gibi sosyolojide de bilimsel bilgi birikimi teori (kuram) vekanunlarla geliflecek ve amac›na ulaflacakt›r.

Daha önce tan›flt›¤›n›z bilim dallar›n› da düflünerek sosyolojini temel amac›n› tan›mlama-ya çal›fl›n›z.

SOSYOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹MLER ARASINDAK‹ YER‹fiimdiye kadar sosyolojinin bafll› bafl›na bilimsel bir disiplin oldu¤unu ortayakoymaya çal›flt›k. fiimdi de sosyolojinin di¤er bilimler aras›ndaki yerini aç›klaya-ca¤›z. Do¤al olarak bu aç›klamalara "Bilim Nedir?" sorusuna cevap vererek bafl-lamak gerekiyor.

Bilim, mant›k ve sistematik yollarla bilginin elde edilmesi ve üretilmesi de-mektir. Di¤er bir deyimle, bilimsel olmak belirli bir yöntem izlemek anlam›nagelmektedir.

Bilimler genelde iki büyük k›sma ayr›l›r. Bunlar;• Do¤a Bilimleri, (Fizik, Kimya, Biyoloji)• Sosyal Bilimlerdir. (Psikoloji, Sosyal Psikoloji, Sosyoloji, Tarih)Do¤abilimleri, fiziki ve biyolojik olgular ve olaylar üzerinde yo¤unlafl›rlar, sos-

yal bilimler ise insan davran›fllar›n›n farkl› yönlerini ele al›rlar. Ancak her iki da-l›n da temel yaklafl›m› bilimsel yöntemi kullanmas›d›r.

Gerek sosyal, gerek do¤a bilimleri dünyadaki her fleyin belirli bir düzen içer-sinde olufltu¤unu varsay›m olarak kabul ederler. Yani,olaylar ve moleküller tesa-düfi de¤il, insanlar›n genellemeler yapmalar›n› kolaylaflt›racak bir uyum içersin-de evrende vard›r. Bu nedenle bilim adamlar›, olaylar aras›ndaki bu neden-sonuçiliflkileriyle yak›ndan ilgilidirler. Di¤er bir deyimle, olaylar›n nedenlerini ve bu-nun ortaya ç›kard›¤› sonuçlar› anlamak, aç›klamak ve yordamak amac›yla bilimadam› araflt›rma yapar. Bilim adam›n›n buldu¤u sonuçlar baflkalar› taraf›ndan dapekifltirildi¤i, do¤rulu¤u ispatland›¤› zaman, bilim adam›n›n araflt›rmas› amac›naulafl›r.

Toplumsal olaylar da di¤er do¤a olaylar› gibi rastgele ve kendili¤inden oluflanolaylar de¤ildir. Aksine toplumsal olaylar belirli düzen ve kal›plar içerisinde ger-çekleflir. ‹nsanlar geçmiflte oldu¤u gibi, belirli düflünce ve davran›fl kal›plar› içeri-sinde iliflkilerini sürdürmektedirler. Bu nedenle, sosyoloji de di¤er do¤a bilimleri-nin uygulad›¤› bilimsel yöntemi uygular ve buldu¤u sonuçlar› genellefltirir. Tabiki, sosyoloji olaylar aras›ndaki iliflkileri saptay›p teorilere ulaflmaya çal›fl›r. Sosyo-loglar bu amaçla veri toplar, buldu¤u verileri analiz eder, gözlem ve deney yapar,bunlar›n kay›tlar›n› tutar ve sonuçta da kesin ve do¤ru bilgilere ulafl›r.

Sosyolo j in in Di¤er Bi l im Dal lar › Aras›ndaki Yer i6

SIRA S ‹ZDE

Bilim, mant›k ve sistematikyollarla bilginin elde edilmesi ve üretilmesidir.

Di¤er sosyal bilimler gibi sosyoloji de di¤er do¤a bilimlerine k›yasla daha azgeliflmifl bir disiplindir. Bunun da iki nedeni vard›r. Birincisi, bilimsel yönteminsosyolojide uygulan›fl tarihinin yeni olufludur. ‹kincisi ise sosyolojinin konusuolan insan davran›fllar›na iliflkin konularda, çal›flman›n ortaya ç›kard›¤› güçlükler-dir. Gerçekten de do¤a bilimlerinde moleküller ve maddelerle araflt›rma yapmakson derece do¤al ve kolayken, insan üzerinde araflt›rma yapmak kolay de¤ildir.Araflt›rma yap›ld›¤›n› hisseden insan, çeflitli nedenlerle do¤al davran›fllar›n› de¤ifl-tirir ve araflt›rmac›y› yan›lt›r. ‹nsan davran›fllar› karmafl›k birçok nedene dayal›d›r.Bu davran›fllar› bir tek faktörle aç›klamak çok zor hatta imkans›zd›r. Ancak bu ol-gu, sosyolojinin biyokimya veya fizi¤e k›yasla daha az bilimsel oldu¤unu göster-mez. Sadece sosyolojinin genelleme ve aç›klamalar yapmada daha zorland›¤›n›gösterir. Bu nedenle sosyologlar›n kulland›klar› kavramlar ve aç›klamalar her za-man kolay anlafl›l›r dilden de¤ildir. Hatta onlar›n kendilerine özgü bir dilleri oldu-¤undan söz edilir.

Sosyal bilimler ve do¤a bilimlerini çeflitli aç›lardan karfl›laflt›r›n›z.

SOSYOLOJ‹N‹N ALT DALLARIBurada toplumsal yaflam›n belli bir yönünü kendisine konu alan ve say›lar› sürek-li artan özel toplumbilim dallar›na de¤inece¤iz. Toplumsal sorunlar›n ço¤almas›,bilgilerin giderek farkl›laflan, uzmanlaflan ve say›lar artan alanda di¤er bilgi bütün-lerinden neredeyse ba¤›ms›z bir biçimde yo¤unlaflmas›, özel sosyolojilerin do¤u-flunu özendirmifltir.

Bilgi SosyolojisiBilgi sosyolojisinin temel konusu uygarl›k, kültür, toplum, s›n›f ve grup tiplerinegöre öncelikli bilgi türlerinin ve biçimlerinin araflt›r›lmas›d›r. Bilgi sosyolojisi ayr›-ca, de¤iflik toplum yap›lar›na göre, bilginin ve bilgiyi oluflturan ve yayan kiflininrolleri, bilginin yay›lmas› ve biçimlerinin toplumsal anlam›, bilgi türleri gibi konu-larla ilgilenir.

Sosyolo j in in Al t Dal lar › 7

SIRA S ‹ZDE

Tablo 1.1: SosyolojiBiliminin Alt Dallar›

SOSYOLOJ‹N‹N ALT DALLARI

• Bilgi Sosyolojisi

• Ekonomi Sosyolojisi

• Sanayi Sosyolojisi

• Kent Sosyolojisi

• Köy (K›rsal) Sosyolojisi

• Din Sosyolojisi

• Hukuk (Tüze) Sosyolojisi

• Siyaset Sosyolojisi

• E¤itim Sosyolojisi

• Uygulamal› Sosyoloji

Ekonomi SosyolojisiEkonomi dal›ndaki bilgilerden de faydalanarak; teknoloji, gelir da¤›l›m›, tüketimve farkl›laflmas›, ifl bölümü, ulusal düzeyde karar mekanizmalar› ve yap›s› gibi ko-nularla ilgilenir.

Sanayi SosyolojisiÇal›flma ya da ifl sosyolojisi olarak da nitelenen sanayi sosyolojisi; örgüt sosyolo-jisi, psikoloji, sosyal psikoloji, ifl idaresi, ekonomi gibi birçok sosyal bilimin ve bubilimlerin özel dallar›ndan bir ço¤unun çeflitli düzeylerde kurduklar› iliflkileri kap-samakta ve toplumsal gerçe¤in bir bütünlü¤ü aç›s›ndan, bunlar› toplumun yap›s›-na göreli olarak bir sentez haline getirmeye çal›flmaktad›r.

Bir sanayi sistemini konu olarak inceleyen sanayi sosyolojisi; ifl yerinin yap›s›,güvenli¤i, sendikalaflma hareketleri, verimlilik, iflçi-iflveren iliflkileri, sanayi ve top-lum iliflkileri gibi konular› inceler. Son zamanlarda sanayi sosyolojisi ile ilgili ça-l›flmalar›n bofl zamanlar›n de¤erlendirilmesi konusuna giderek daha fazla yer ay›r-d›¤› da görülmektedir.

Kent SosyolojisiKent Sosyolojisi kentlerin oluflumu, konutlar›, kent yaflam›n›n insan ve toplumüzerine etkileri, kentsel yaflam, kentsel yaflam›n do¤urdu¤u sorunlar, kentlerinyerleflim düzeni, yeni kentlerin kuruluflu ve geliflmesi, kentsel imajlar›n gruplaragöre de¤iflimi gibi çeflitli konular› inceleyen bir özel sosyoloji dal›d›r.

Köy (K›rsal) SosyolojisiSosyolojinin bir di¤er alt dal› olan Köy Sosyolojisi ile tar›m kesiminin sorunlar›,toplumsal de¤iflme (k›rsal alanda), teknolojik de¤iflmenin yaratt›¤› sorunlar, de¤ersistemlerindeki de¤iflmeler, kasaba-köy-flehir iliflkileri, köyde liderlik sorunu, kö-yün genel yönetim sorunlar› gibi konularla ilgilenmektedir.

Sosyolo j in in A l t Dal lar ›8

Sanayi sosyolojisiçal›flma ya da iflsosyolojisi olarak datan›mlan›r.

Din Sosyolojisi‹lk din sosyolojisi çal›flmalar› günümüz azgeliflmifl toplumlardaki dinlerin ya dageçmiflteki toplumlar›n dinlerinin incelenmesine yönelik olmufltur. Din sosyoloji-si, bugün daha çok din ve dinsel pratikler ile di¤er toplumsal etken ve kurumlararas›ndaki karfl›l›kl› iliflkileri incelemeye yönelmifl bulunmaktad›r. Dinin toplum-daki yeri ve di¤er toplumsal kuram ve oluflumlar üzerindeki etkileri, teknolo-jik,ekonomik ve toplumsal de¤iflmenin dinsel pratikleri belirleme biçimleri, sana-yileflme ve kentleflme ile dinsel pratikler aras›ndaki iliflkiler, dinsel otoritenin top-lumsal rolü ve gücü kültür ve uygarl›klar›n dinsel temelleri, din sosyolojisinin eleald›¤› konular aras›ndad›r.

Hukuk (Tüze) SosyolojisiHukuk ile hukuk toplumbilimi ayn› fleyi incelerler. Toplumbilimci, hukuk kural-lar›n› belli bir toplumsal durumun anlat›m› olarak al›p inceler; çünkü her toplum,özellikle ça¤dafl toplum yaflam›n›n bütün yönlerini hukuk düzeninde yans›t›r.

Hukuk insanlar›n bir arada yaflamalar› zorunlulu¤unun do¤al sonuçlar›ndanbiridir. Hukuk belirli bir toplumda, birey gruplar›n toplumsal iliflkileri ve ey-lemleri üzerinde normatif, emredici ve yapt›r›mc› bir etki yapar. Toplum tara-f›ndan meflru olarak kabul edilen ve kurallarla belirginleflen bir toplumsal kont-rol mekanizmas›d›r.

Hukuk sosyolojisi, özellikle, hukuk, ahlak ve halk›n görenek ve kurallar›n›ay›rdetmede, yükümlülük düflüncesinin gelifliminde, suçluluk, ailenin evrimi veboflanma, yetki ve sorumluluk alanlar›nda önemli sonuçlar alm›fl bulunmaktad›r.

Siyaset SosyolojisiSiyaset bilimi, tarihinde iki aç›dan tan›mlanm›flt›r. Bir tan›ma göre siyaset bilimidevleti, onun kurulufl ve iflleyiflini inceler. Bu geleneksel anlay›flt›r. Yeni bir anla-y›fla göre ise siyaset bilimi, erk (iktidar) olaylar›n›, baflka bir deyiflle yönetme veyönetilme olay›n› bunun kurumsallaflma sürecini inceler. Bu ikinci yaklafl›m siya-sal bilimin toplumbilimsel bak›fl aç›s›ndan ve toplumbilimin verilerinden etkilene-rek, insanlar›n siyasal davran›fllar›na etkide bulunan bütün toplumsal etkenleri deincelemeye bafllamas›n›n bir sonucu olmufltur.

Bu aç›dan siyaset sosyolojisinin en belirgin amaçlar›ndan biri, toplumlar›n ya-p›lar›yla siyasal rejimleri aras›ndaki iliflkileri inceleyerek, bir siyasal rejim tipoloji-sine ulaflmaktad›r. Bu bak›m›ndan siyasal parti tiplerinin, parti fonksiyonlar›n›n veparti sistemlerinin incelenmesi, siyaset sosyolojisinin önem verdi¤i konulardan bi-ridir. Bu gruplar›n, ekonomik ve toplumsal kökenleri, tipleri (mesleki, ideolojik,bilimsel) siyasal otorite üzerindeki etki yollar› ve biçimleri önemli araflt›rma konu-lar›n› kapsar. Bir baflka araflt›rma alan› da, siyasal kat›lma ve seçimleri kapsamak-tad›r. Bireylerin genel siyasal davran›fllar›, siyasal örgütler içersindeki etkinlikleribu disiplinin bir baflka u¤rafl› alan›d›r.

E¤itim SosyolojisiE¤itim sosyolojisi bir yandan sosyo-ekonomik kalk›nmada e¤itimin, özellikle deteknik e¤itimin oynad›¤› rol ve ülkenin nüfus yap›s›n›n özelliklerine uygun bire¤itim planlamas›na duyulan ihtiyaç konular›yla ilgilenmektedir. Di¤er yandan dae¤itim sosyolojisi, afla¤› yukar› bütün ülkelerin anayasa ve yasalar›nda belirtilen,sosyal adalet, e¤itimde f›rsat eflitli¤i ve bölgeler aras› dengesizliklerin giderilmesigibi ça¤›n zorunlu k›ld›¤› temel toplumsal ilkeleri belirlemeye çal›fl›r. Bu flekilde

Sosyolo j in in Al t Dal lar › 9

e¤itim sosyolojisi, belirgin bir toplumsal yap› içindeki e¤itim sorunlar›na iliflkinaraflt›rmalar yapan bir disiplindir.

Do¤al olarak her kültürün e¤itim sorunu de¤ifliktir. Toplumun kültürüne uy-gun bir e¤itim politikas›n›n belirlenmesi de e¤itim sosyolojisinin ilgi alan›n›n te-melini oluflturmaktad›r.

Uygulamal› ve Klinik SosyolojiSosyolog Paul Lazersfeld ve Jeffrey Reitz (1989) sosyolojinin Amerika'da üç afla-madan geçti¤ini öne sürmüfllerdir. Gelecek ünitede anlataca¤›m›z gibi bafllang›çtasosyoloji toplumda bir reform gerçeklefltiriyordu. ‹lk sosyologlar›n temel ilgi alan›toplumu daha düzgün yaflanabilir bir yer yapmakt›. Bu dönemde amaç toplumsalflartlar› inceliyerek buradan elde edilen bilgilerle, toplumsal yaflant›y› gelifltirmek,düzenlemektir. Bu dönem 1920'lere kadar sürdü. ‹kinci dönemde sosyologlar›namac› sosyolojiyi sayg› duyulan bir bilim yapmakt›.

Burada sosyologlar›n amac›, saf ve temel bir teori gelifltirip araflt›rma ve teori-yi birlefltirerek insan gruplar› hakk›nda çeflitli kefliflerde bulunup bunlar› anlamak-t›. Ancak sosyologlar›n bu gruplar› de¤ifltirmek gibi bir amaçlar› yoktu. Bu amaçk›sa sürede gerçekleflti ve Amerika'da hemen her üniversitede okunan bir dershaline geldi. II. Dünya Savafl›'n›n bafllang›c› ile bu dönem sona erdi.

‹çinde yaflad›¤›m›z üçüncü dönemde ise, art›k sosyoloji sorunlar›n› çözmeyebilgi ve prati¤i birlefltirmeye çal›flan bir disiplin haline geldi. Sadece bilim için bi-lim yapmak insanlarda tatminsizliklere yol açt›. Bu nedenle birçok sosyolog, be-cerilerini toplumda de¤iflmeler yaratmak, sosyal yaflant›y› farkl›laflt›rmak amac›y-la kullanmaya bafllad›. Bu aflamadaki sonuçlar henüz tam olgunlaflmam›fl olmas›-na ra¤men, uygulamal› sosyoloji son birkaç y›l içinde büyük bir ivme kazanm›flbulunmaktad›r.

Uygulamal› sosyoloji isminden de anlafl›laca¤› gibi, sosyolojik bilgi ve prati¤inbirlikte kullan›lmas›d›r. Burada sosyoloji art›k bir sorun çözme arac›d›r. Örne¤in,birçok endüstriyel iflletme sosyologlar› iflletme içindeki sorunlar› belirlemek ama-c›yla istihdam etmektedir. Ayn› flekilde hükümetler de toplumsal sorunlar hakk›n-da bilgi edinmek amac›yla sosyologlar› kullanmaktad›rlar.

Uygulamal› sosyolojinin bir grubunda ise sosyologlar, de¤iflime bizzat kat›la-rak çözümler getirme çabas›ndad›rlar. Bu tür sosyolojiye Klinik Sosyoloji denil-mektedir. Klinik sosyologlardan baz›lar›, endüstriyel iflletmelerde çal›flarak örne-¤in, iflten ayr›lmalar› azaltmak amac›yla çal›flma koflullar›nda de¤iflmeler yaratma-ya çal›flmakta, baz›lar› ise, uyuflturucu madde ba¤›ml›lar› ile u¤raflmakta veya es-ki hükümlülere dönük çal›flmalar yapmaktad›rlar. Burada amaç, bu insanlar› tek-rar topluma kazand›rmak olmaktad›r.

Sosyolojinin modern ça¤da geçirdi¤i üç aflamay› gözden geçirerek; bu de¤iflimlerde sos-yoloji biliminde de¤iflen görüfllerin neler oldu¤unu tart›fl›n›z.

SOSYOLOJ‹DE KULLANILAN ARAfiTIRMA YÖNTEM‹VE TEKN‹KLER‹Sosyoloji de do¤a bilimleri gibi kanunlara ulaflma çabas›ndad›r. Bu nedenle arafl-t›rma yapar ve bilgi toplar. Acaba bu araflt›rmalar nas›l yap›l›r, burada bunu aç›k-lamaya çal›flaca¤›z. ‹nsan davran›fllar›n› ilgilendiren hemen her alanda araflt›rmayap›labilir. Örne¤in, makro sosyolojide oy verme davran›fllar›ndan, ›rksal iliflkile-re, mikro sosyolojide ise insanlar›n sokaktaki etkileflimlerinden, insanlar›n evleri-

Sosyolo j ide Kul lan› lan Araflt › rma Yöntemi ve Teknik ler i10

SIRA S ‹ZDE

Sosyoloji de do¤a bilimlerigibi kanunlara ulaflmaçabas›ndad›r.

ni nas›l dekore ettiklerine kadar araflt›rma yap›lmas› olas›d›r. Ancak bunun biryöntem içinde yap›lmas› sözkonusudur. fiimdi önce yöntem nedir, sorusundanbafllayarak konuya girelim.

Günlük hayat›m›zda çok karfl›laflt›¤›m›z bir sözcük olan yöntem, "belirli biramaca ulaflmada kullan›lan yollar›n tümü" fleklinde tan›mlanmaktad›r. Bilimsel bil-giye ulaflmak için giriflilen her türlü yöntemli çaba, bir bilimsel araflt›rmad›r. Bilim-sel yöntem gerçe¤i ö¤renmek ve toplumsal geliflme yasalar›na ulaflmak amac›yla,sistematik bilgi edinme yolu olarak tan›mlan›r.

Sosyolojide araflt›rman›n çok önemli bir yeri vard›r. Bu bilim alan›nda araflt›r-malar sayesinde bilgiye ulafl›l›r. Araflt›rma esas hareket kayna¤›m›z› oluflturur. Sos-yolojik araflt›rmalar genelde belirli bir sahada yap›l›r, belirli bir s›n›f içerisinde ya-p›lmaz. Yani genifl bir alan› kapsar. Ancak saha araflt›rmalar›yla, sosyologlar ilgi-lendikleri konular aras›ndaki neden sonuç iliflkilerini görebilir ve kavrayabilirler.

Bilim birbiriyle ilgili iki çal›flmay› kapsar.• Teori (Bilgiyi biriktirmek)• Yöntemdir (Veri toplamak).‹kisi de bilim aç›s›ndan bir zorunluluktur ve birbirine ba¤l›d›r. Bizler kuramla-

r› a盤a kavuflturmak için bilgi toplar›z. Elde edece¤imiz bilgiler ise yeni kuramla-r›n ortaya ç›kmas›na yard›mc› olur. Gerçekler kuramsal bir aç›klama olmadan bi-lim adam› için bir anlam tafl›mazlar. Ancak bir aç›klama ile bilimsel bir çerçeveiçerisinde olaylar bir anlam tafl›r.

Ayn› flekilde ispatlanmam›fl gerçekler de, s›n›rl› kullan›m alan› olan spekülas-yonlardan baflka bir fley de¤ildir. Çünkü, onlar›n do¤ru olup olmad›¤› henüz ka-n›tlanmam›flt›r. Bu nedenle kuram ve araflt›rma bir dairenin iki tamamlay›c› yar›-lar› gibidirler. Tabii ki teorilere ulaflmak için bilimsel yöntemle yap›lm›fl araflt›rma-lara ihtiyaç vard›r.

Yöntemli bir çaba sonucu toplanan bilgilerle kuramlar› ispatlamak ya da yan-l›fll›¤›n› göstermek mümkün olur. Bu çabalar sonucunda sosyolojik bilgiye, bilim-sel yöntemle de bilgi biriktirme çabalar› sonucunda kuramlara ulafl›l›r. Bu bilgilerde yeni kuramlar›n ortaya ç›kmas›na yard›mc› olur.

Kuram, bilgi edinme sürecinin herhangi bir aflamas›nda ortaya at›lan, bilimselyöntemle saptanm›fl bilgilerden oluflan, iç tutarl›l›¤› olan bir aç›klama biçimidir.Kuramlar çeflitli olaylar aras›ndaki iliflkileri göstermeye ve ba¤lar kurmaya çal›fl›r.

Kuramlar olaylar aras›ndaki "niçin" sorusunun aç›kl›¤a kavuflmas›na yard›mc›olurlar. fiimdi de kuram› oluflturan ö¤elerin neler oldu¤unu görelim:

Kuram üç temel ö¤eden oluflur:• Önerme,• Kavram,• Tan›mlar.Kuramlar, tan›mlara dayal› kavram, kavramlara dayal› önermelerden meydana

gelir. Bilimsel bilgi üretmede kullan›lan kavramlar›n, aç›k ve seçik bir tan›m›n›nyap›lmas› gerekir. Kavramlar, toplumsal olay ve olgularda karfl›lafl›lan ortak bir ni-teli¤i ifade eder. Her bilim, vard›¤› sonuçlar› anlatmak için kendine özgü kavram-lar gelifltirir. Bu kavramlar o bilim dal›nda çal›flanlar için özel bir anlam ifade eder.Örne¤in, Toplumsal Dayan›flma, Toplumsal Gerçek, Ayna Benlik gibi... Kuram›nformüle edilmesinde kavramlar ve olaylar aras›ndaki iliflkileri ortaya koyan cüm-lelere önerme denilir. Önermeler do¤ru ya da yanl›fl bir yarg› ifade eder. Böylecetan›mlardan kavramlara, kavramlardan önermelere, önermelerden de kuramlaraulafl›l›r. Bu iliflkiyi k›saca Tan›m, Kavram-Önerme-Kuram fleklinde gösterebiliriz.

Sosyolo j ide Kul lan› lan Araflt › rma Yöntemi ve Teknik ler i 11

Bilimsel yöntem gerçe¤iö¤renmek ve toplumsalgeliflme yasalar›na ulaflmakamac›yla, sistematik bilgiedinme yoludur.

Kuram, bilgi edinmesürecinin herhangi biraflamas›nda ortaya at›lan,bilimsel yöntemle saptanm›fl bilgilerdenoluflur.

Kavram› tan›mlayarak; araflt›rmadaki önemini tart›fl›n›z.

B‹L‹MSEL ARAfiTIRMA ‹LKELER‹Araflt›rman›n do¤ru, geçerli ve güvenilir bilgilere ulaflmas› için baz› özelliklere sa-hip olmas› gerekir. Bu özellikleri dört temel bafll›k alt›nda toplamak mümkündür.Bilimsel araflt›rman›n sahip olmas› gereken özellikler:

• Nesnellik (objektiflik),• Do¤ruluk ve tekrar,• Basitlik ve aç›kl›k,• S›n›rl›l›k.

Nesnellik (objektiflik)Bir araflt›rmada araflt›rmac›n›n kiflisel inançlar›, ç›karlar›, al›flkanl›klar›, beklentileriyer almamal›d›r. Bulgular oldu¤u gibi yer almal›d›r. Buna bilim ahlak› da denilir.Araflt›rmada, araflt›rmac›lar, bulgulara kadar olan k›s›mda kendi düflüncelerini,beklentilerini, ifle kar›flt›rmamal›d›r. Araflt›rmac›lar bilgilerini geçici olarak unut-mufl ya da bilmiyormufl gibi hareket ederek araflt›rmaya bafllamal›d›rlar. Bulgula-r›n yorumunda, de¤erlendirilmesinde de araflt›rmac› kendi amaçlar›n›, al›flkanl›k-lar›n›, inançlar›n› oldu¤u gibi aç›klad›ktan sonra, de¤erlendirme yapmal›d›r. Böy-lece araflt›rma sonuçlar› herkes taraf›ndan, oldu¤u gibi izlenebilir, anlafl›labilir.

Do¤ruluk ve TekrarHer araflt›rma en do¤ruyu bulmak amac›yla gerçeklefltirilir. Bilimde do¤ruluk, bi-lim adam›n›n mutlak gerçe¤i göstermesi de¤il, ona mümkün oldu¤u kadar yaklafl-mas› ve söyledi¤ini, en anlafl›l›r ve en do¤ru flekilde söylemeye çal›flmas›d›r. Herolay incelendi¤i yer ve zaman›n somut koflullar› içinde, do¤ru bir biçimde tan›m-lanmal›d›r. Böylece bir araflt›rman›n bulgular›, di¤er araflt›rmac›lar taraf›ndan daaynen ve k›smen tekrarlanabilir olmal›d›r. Ayn› konuda, ayn› örneklem üzerinde,ayn› tekniklerle, belli bir zaman süresi içinde, benzer bulgular elde edilmelidir.Bu, güvenilirlik olarak da adland›r›lmaktad›r.

Basitlik ve Aç›kl›kBilimsel bir araflt›rma di¤er araflt›rmalarda rapor edilmifl bulgular›n kontrol edil-mesine, genellemelerin kabul ya da reddedilmesine dayan›r ve bunlardan geniflölçüde yararlan›l›r. Bu nedenle araflt›rmada basitlik ve aç›kl›k esas olmal›d›r. Busözlerden karmafl›k kuramlar›n geçersiz oldu¤u anlafl›lmamal›d›r.

Ancak araflt›rmac›lar daha kolay, daha k›sa ve aç›k yolu seçerek daha çok ya-rar sa¤layabilir. Basitlik ve aç›kl›k temelinde, kavramlar›n aç›klanm›fl olmas›, kul-lan›lan kavramlar›n di¤er kavramlardan farkl› olan yönlerinin ortaya konulmas›gerekir.

S›n›rl›l›kBir araflt›rma, inceledi¤i konuyu di¤erlerinden ay›ran özellikleri belirterek s›n›rçizmelidir. Böylece konular›n kar›fl›kl›¤› önlenmifl olur. Araflt›r›c› belirli bir ilgioda¤› üzerinde yo¤unlaflarak araflt›rmas›n› sürdürür. Gereksiz konular araflt›rmasürecinin hem uzamas›na hem de ilgi oda¤›n›n da¤›lmas›na neden olabilir. Bu ne-denle her araflt›rma s›n›rl› bir alanda yap›lmal›d›r.

Bi l imsel Araflt › rma ‹ lke ler i12

SIRA S ‹ZDE

Bilimsel bir araflt›rman›n objektif olmas›n›n neden gerekti¤ini ve nas›l sa¤lanabilece¤initart›fl›n›z.

B‹L‹MSEL YÖNTEMDE TAK‹P ED‹LMES‹ GEREKENAfiAMALARBilimsel yöntem, organize ve sistematik bir biçimde oluflmufl bir tak›m aflamalar-dan oluflur. Bir bilimin amac›na ulaflmas›n› her fleyden önce yöntemi sa¤lar. Yön-tem "nas›l" sorusuna cevap verir ve bir amaca göre haz›rlanm›fl araflt›rma plan›d›r.

Bir yöntemde en temel fley planlamad›r. Sosyologlar herhangi bir konu hak-k›nda bilgi edinmek istediklerinde, telefona sar›larak ya da sokaktaki insan› dur-durup bilgi alamazlar. Bilimsel yöntemin uygulanaca¤› bir araflt›rma için iyi bir ha-z›rl›k gerekir.

Araflt›rmac› yeterince dikkatli olmad›¤› takdirde, araflt›rman›n verileri do¤rular›göstermez, yanl›fl sonuçlar ortaya ç›kar›r. Bu nedenle araflt›rmac› konuya yanl›fls›zve objektif bir biçimle yaklaflmal›, kendi kanaat ve görüfllerini dikkate almamal›-d›r. Bilimsel yöntem, takip edilmesi gerekli befl basamaktan oluflur. Bunlar s›ras›y-la söyledir:

• Araflt›r›lmas› gereken sorunu ortaya koyup tan›mlamak,• Konu ile ilgili bilgileri toplamak,• Hipotezi formüle etmek,• Veri toplamak ve verilerin analizini yapmak,• Hipotezle ilgili sonuçlara ulaflmak.fiimdi bu aflamalar› birlikte incelemeye çal›flal›m ve günlük yaflamdan bir ör-

nek üzerinde bu aflamalar› gösterelim:1970'li y›llarda A.B.D.’de "Susam Soka¤›" adl› televizyon dizisi okulöncesi ço-

cuklar› hem e¤lendirmek hem de e¤itmek amac›yla televizyon kanallar›n›n yay›nprogramlar›nda yer ald›. Susam Soka¤› adl› bu televizyon dizisi, program›n temelkarakterleriyle ve A.B.D.'deki amaçlar› do¤rultusunda daha sonra ülkemizde degösterildi. fiimdi örneklerimizi bu televizyon dizisinden vererek sözkonusu afla-malar› inceleyelim.

Bi l imsel Yöntemde Takip Edi lmesi Gereken Aflamalar 13

Tablo 1.2: Araflt›rmaYönteminin Yedi Temel Aflamas›

ARAfiTIRMA KONUSUNUN TESB‹T‹ VE TANIMI

KONU ‹LE ‹LG‹L‹ L‹TERATÜR TARAMA

H‹POTEZ‹N FORMÜLE ED‹LMES‹

ARAfiTIRMA YÖNTEM‹N‹N TESB‹T‹

(Deney, saha araflt›rmas›, gözlem)

VER‹LER‹N TOPLANMASI

(Hipotezin kabulü ya da red edilmesi)

SONUÇLARA ULAfiMA

RAPOR YAZIMI

Yöntem "nas›l" sorusunacevap verir ve bir amacagöre haz›rlanm›fl araflt›rmaplan›d›r.

S IRA S ‹ZDE

Sorunu Ortaya Koyup Tan›mlamakHer sosyolojik araflt›rmada neyi ne amaçla araflt›r›laca¤›n›n çok aç›k bir biçimdeortaya konmas› gerekir. Çünkü, baz› sorunlar bilimsel bir yöntemle ölçülmesi im-kans›z fleyler olabilir. Bilimsel araflt›rmalar iyi formüle edilmifl bir araflt›rma soru-suyla bafllar.

Biz de bu aflamada "Susam Soka¤›" adl› program›n çocuklar üzerindeki e¤itim-le ilgili etkilerini ö¤renmeye çal›flal›m. Bunun için baz› tan›mlara ihtiyaç duyulabi-lir. Örne¤in "okula haz›rl›k" adl› bir kavramdan söz edebiliriz. Çünkü bu programdaha çok okulöncesi çocuklara yöneliktir. Bu yafltaki çocuklar› okula haz›rlamakamac›yla planlanm›flt›r. Bu nedenle problemin ve kavramlar›n gelifltirilmesindeönemle durulmal›d›r.

Ancak, baz› araflt›rmalar da s›rf o konuda finansal destek bulunmas›n›n kolay-l›¤› veya medyay› çok ilgilendirmesi nedeniyle de seçilebilir. Sosyologlar geneldeinceledikleri konuda daha fazla bilgi sahibi olmak veya konuda çözümler getir-mek amac›yla veri toplarlar.

Konu ile ‹lgili Bilgi ToplamakGenellikle saha araflt›rmalar›na bafllamadan önce, o konuyla ilgili daha önce ya-p›lm›fl olan araflt›rmalar› ve çal›flmalar› dikkatli bir biçimde incelemek gerekir.Çünkü, daha önce benzer konularda yap›lm›fl araflt›rmalar bilgi da¤arc›¤›m›z› ge-niflletti¤i gibi bizleri yapabilece¤imiz hatalardan da uzaklaflt›r›r.

Literatür taramak, ayn› zamanda araflt›rmac›ya ne tür sorular sorabilece¤ineiliflkin de bir bilgi sa¤lar. Bazen araflt›rmac› inceledi¤i sorunun daha önce cevap-land›¤›n› görebilir. Böylece de gereksiz bir çabadan uzaklaflm›fl olur.

Hipotezi Formüle EtmekBelirlenen sorunu aç›klayabilecek, iliflkileri gösterebilecek bir hipotezin ortayakonulmas› üçüncü aflamay› oluflturur. Bilimsel araflt›rman›n hareket noktas› hipo-tez kurmakt›r. Hipotezlerin s›nanmas› demek, olaylar aras›nda öngörülen iliflkile-rin varl›¤›n›n ya da yoklu¤unun araflt›r›lmas› demektir.

Hipotez en genel tan›m›yla olaylar aras›nda iliflki kurmak ve olaylar› bir nede-ne ba¤lamak amac›yla tasarlanan bir önermedir. Bütün bilimlerde oldu¤u gibi,sosyologlar da olaylar aras›ndaki neden sonuç iliflkilerini araflt›r›rken çeflitli de¤ifl-kenler kullan›rlar. Bu nedenle her hipotezde iki tür de¤iflken kullan›l›r. Bunlar ba-¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflkenlerdir.

Genelde nedensellik iliflkisi, bir grup de¤iflkenin bir di¤eri üzerindeki etkisiy-le anlafl›l›r. T›pk› alkol kullanma al›flkanl›¤›n›n, trafik kazalar› üzerindeki etkisi gi-bi. Afl›r› alkollü araç kullanma, trafik kazas› oran›n› artt›r›r dedi¤imiz zaman, birgrup faktörün bir di¤eri üzerindeki etkisini göstermekteyiz. Burada iki tür de¤ifl-ken söz konusudur. Ba¤›ms›z de¤iflken bir di¤erini etkileyerek esas neden olande¤iflken demektir ya da hipotezde belirleyici de¤iflken diyebiliriz.

Ba¤›ml› de¤iflken ise, ba¤›ms›z de¤iflkene ba¤l› olarak de¤iflti¤i kabul edilende¤iflkendir. Ba¤›ms›z de¤iflken durum, ba¤›ml› de¤iflken davran›fl olarak ortayaç›kar. Örne¤in, yukar›daki örne¤imizde bireyin sarhofllu¤unun derecesi ba¤›ms›z,trafik kazas›na yol açmas› ise ba¤›ml› de¤iflkendir. Çünkü trafik kazalar› alkoleba¤l› olarak ortaya ç›kmaktad›r veya alkolün sonucudur.

Tespit etti¤iniz ve literatür taramas› yapt›¤›n›z bir araflt›rma konusu ile ilgili bir hipotezoluflturup, buradaki ba¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflkenlerinizi tan›mlay›n›z.

Bi l imsel Yöntemde Takip Edi lmesi Gereken Aflamalar14

SIRA S ‹ZDE

Hipotez, olaylar aras›ndailiflki kurmak ve olaylar› birnedene ba¤lamak amac›ylatasarlanan bir önermedir.

fiimdi tekrar "Susam Soka¤›" adl› örne¤imize dönerek birer hipotez gelifltire-lim. Örne¤in "Susam Soka¤›" adl› program› düzenli olarak seyreden çocuklar›nokula haz›rl›k konusunda daha baflar›l› olaca¤›n›, daha az seyreden ya da hiçseyretmeyenlerin ise daha az ya da hiç baflar› göstermeyeceklerini önerebiliriz.

fiimdi dikkatle üzerinde durmam›z gereken fley, bunun henüz ispatlanmam›flolmas›d›r. Ancak araflt›rmaya de¤er bir konudur. Do¤ru ya da yanl›fl olabilir. Bu-nu göstermek zorunday›z. Bu hipotezde okula haz›r olufl, bizim ba¤›ml› de¤ifl-kenimiz, bunu etkileyen faktör olan "Susam Soka¤›" adl› program› s›k s›k izle-me ise ba¤›ms›z de¤iflkenimizdir.

Bu aflamada di¤er önemli bir konu ise hipotezle ilgili olan tan›mlamalard›r.Her hipotez gayet iyi tan›mlanm›fl olan kavramlardan oluflur. Örne¤in, di¤er in-sanlarla birlikte olmayan sosyal aç›dan izole olmufl erkeklerin, sosyal birlikteli¤iyüksek olan insanlara k›yasla daha çok ›rza geçme olaylar›na kar›flt›¤›n› öne sü-ren bir hipotezde, sosyal birliktelik, sosyal izolasyon ve ›rza geçme olaylar›n›n enaç›k ve anlafl›l›r tan›mlar›n›n yap›lmas› gerekir. fiimdi Susam Soka¤›na iliflkin olanhipotezimizi do¤rulamaya ve bu konuda at›lacak ad›mlar› ö¤renmeye geçelim.

Veri Toplamak ve Verileri Analiz EtmekBir hipotezi test etmek için, bilgiye ihtiyac›m›z vard›r. Sosyologlar araflt›rmalar›n-da genellikle üç farkl› teknik kullan›rlar. Bunlar;

• Deney,• Gözlem,• Saha araflt›rmas›d›r.

Deney Tekni¤iSosyologlar olas› neden sonuç iliflkilerini s›narlarken deney yöntemini kullanabi-lirler. Deney yöntemi araflt›rmac› taraf›ndan yapay olarak haz›rlanm›fl bir durum-dur. Deney tekni¤inde bilim adam› olaylar›n birbiri üzerindeki etkilerini araflt›r›r.Bunu yaparken baz› de¤iflkenleri de¤iflimler (manipule eder), baz›lar›n› ise etkile-rinin daha fazla oldu¤unu düflünerek de¤iflimlemez.

Klasik deney yönteminde, birbirleriyle benzer özellikler gösteren iki grupseçilerek, bu gruplar›n karfl›laflt›r›lmas› yap›l›r. Bu gruplar deney ve kontrolgruplar›d›r.

Deney grubu ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulan grup, kontrol grubu ise ba¤›m-s›z de¤iflkene tabi tutulmayan, flartlar›n oldu¤u gibi muhafaza edildi¤i gruptur.Tekrar "Susam Soka¤›" örne¤imize dönersek, iki grubu karfl›laflt›rmak gere¤ini du-yar›z. Birinci gruba düzenli aral›klarla "Susam Soka¤›" adl› program› seyrettiririz.Buna deney grubu denir. ‹kinci grup ise bu program› ister seyreder isterse seyret-mez. Yani flartlar› do¤al olarak b›rak›lan gruptur. Sonuçta bu program› izleyen veizlemeyenleri karfl›laflt›rarak baflar›y› saptayabiliriz. E¤er program› izleyenler, oku-la haz›rl›k konusunda daha baflar›l› iseler hipotezimiz do¤rulanm›fl demektir.

Deney tekni¤inin amac›n› gözden geçirerek; sosyolojik araflt›rmalarda deney tekni¤i kul-lanman›n olumlu ve olumsuz yönlerini tart›fl›n›z.

GözlemBu teknik ço¤unlukla do¤a ile u¤raflan bilim adamlar›n›n sistematik bilgi topla-mak için kulland›¤› bir yoldur.Sosyolojide çok yayg›n olarak kullan›lmaz. Gözlembasit ve sistematik olmak üzere iki gruba ayr›l›r. Basit gözlem standart bir tekni¤e

Bi l imsel Yöntemde Takip Edi lmesi Gereken Aflamalar 15

SIRA S ‹ZDE

Klasik deney yöntemindebirbirleriyle benzer özelliklergösteren iki grup seçilerekbu gruplar›nkarfl›laflt›r›lmas› yap›l›r.

dayanmayan, tekrarlanmas› rastlant›lara kalm›fl gözlemdir. Basit gözlem kat›l›ml›ve kat›l›ms›z olmak üzere kendi içinde ikiye ayr›l›r. Sosyolojide önemli olan göz-lem kat›l›ml› gözlemdir. Yani gözlemci gözledi¤i olaya do¤rudan kat›larak göz-lemde bulunur.

Burada gözlemci araflt›rmac› kimli¤ini saklayabildi¤i veya kendisini gözlemdebulundu¤u grubun bir üyesi olarak kabul ettirebildi¤i zamanlarda baflar›l›d›r. Göz-lemcinin onlardan biri gibi davranmas›, ona di¤er tekniklerle kavranamayacak bil-giler sa¤lar. Bu yöntemin en baflar›l› yönü budur. Ancak, sak›ncal› birçok yönü devard›r. Burada en büyük sak›nca, gözlemcinin yans›zl›¤›n› yitirmesidir. Olay vedurumlar›n afl›r› etkisinde kal›rsa, do¤ruyu görmek yerine, onlar›n etkisinde kala-rak durumu gözledi¤i grubun bak›fl aç›s›ndan görmeye bafllar. Bu da onu esasamac›ndan uzaklaflt›r›r.

Kat›l›ms›z gözlemde ise gözlemci gözleyece¤i olay›n ya da grubun d›fl›nda kal-maya çaba gösterir. Bu da bireyin gözlem yapma olana¤›n› s›n›rlar. Öte yandandurumu d›flardan izleyebilmek gözlemciye olaylara genifl bir aç›dan bakabilmekve nesnel olmak imkan›n› sa¤lar.

Sistematik gözlem ise kulland›¤› standartlaflt›r›c› araçlarla toplanan verileri de-netleme olana¤›n› sa¤lar. Gözlemci neyi gözleyece¤ini ve nas›l bilgi toplayaca¤›-na iliflkin bir çizelgeye sahiptir. Sosyolojide bunun ilk örneklerini Frederic Le PlayAvrupa iflçileri monografileri ile vermifltir. Monografi, belli bir grup veya özel birörne¤in gözlenmesidir. Türkiye’de de "köy envanterleri", hane halk› anketleri bunitelikte haz›rlanm›fl bilgi toplama araçlar›d›r.

Saha Araflt›rmas› Tekni¤i (Survey)Sosyologlar›n bir baflka bilgi toplama yöntemi, insanlara çeflitli konular hakk›ndayaz›l› ve sözlü sorular› sorarak cevaplar almakt›r. Bu teknik saha araflt›rmas› ola-rak bilinir. Saha araflt›rmas› görüflme ve anket tekni¤iyle ya da bu iki tekni¤i bir-likte kullanarak yap›l›r. Bu tekniklerle insanlar›n bir konu hakk›nda ne düflündü-¤ü, nas›l hareket edece¤i saptanmaya çal›fl›l›r. fiimdi k›saca bu iki teknik hakk›n-da bilgi verelim.

Görüflme (Mülakat) Tekni¤i: Görüflme karfl›l›kl› iliflkiler yoluyla bilgi edinme-dir. Baflka bir deyiflle karfl›l›kl› konuflmakt›r. Görüflme, bir s›nama ya da sorguyaçekme de¤ildir. Ancak s›radan bir konuflma da de¤ildir. Sadece görüflmecinin gö-rüfltü¤ü kimseden bilgi ald›¤› bir süreçtir. Görüflmecinin iyi bir dinleyici olmas›,gerekti¤i yerde müdahale etmesi, sorular›n aç›k ve anlafl›l›r olmas› gibi faktörleroldukça önem tafl›r. Mülakat bu amaçla haz›rlanan görüflme cetveli ya da anahtar-lar›ndan yararlan›larak yap›l›r. Burada bilgi toplanacak kifliyle yüzyüze bir etkile-flim vard›r.

Anket (Soru ka¤›d›) Tekni¤i: Bu teknik bilgi verecek olanlar›n do¤rudan oku-yup cevaplayacaklar› bir soru cetveli haz›rlanmas› yoluyla bilgi toplanmas›d›r. Buteknik s›n›rl› bilgiler sa¤lar ve al›nan cevaplar›n yorumlanmas› zordur. Ancak, ma-liyeti yüksek olmayan bir tekniktir.

Anket grup tipi ve postayla uygulanan olmak üzere iki biçimde düzenlenebi-lir. Grup tipi anket soru ka¤›tlar›n›n bir grup olarak bulunan kimselere verilerek,cevaplar›n›n ayn› zamanda topluca al›nmas›d›r. Örne¤in, iflletme ö¤rencilerine yada bir iflyerinde çal›flanlara uygulanan anketler gibi. Posta ile uygulanan anket ise,araflt›rma evrenini oluflturan birimlerin yayg›n ve da¤›n›k olmas› durumunda kul-lan›l›r. Ancak adreslerin çok sa¤lam kaynaklardan elde edilmesi gerekir.

Bi l imsel Yöntemde Takip Edi lmesi Gereken Aflamalar16

Anket (Soru ka¤›d›) Tekni¤i,bilgi verecek olanlar›ndo¤rudan okuyup cevaplayacaklar› bir sorucetveli haz›rlanmas› yoluylabilgi toplanmas›d›r.

Kat›l›ml› gözlem,araflt›rmac›n›n gözledi¤iolaya do¤rudan kat›larakgözlemde bulunmas›d›r

Monografi, belli bir grupveya özel bir örne¤ingözlenmesidir.

Saha araflt›rmas›nda görüflme ve anket tekni¤iyle toplanan bilgiler nas›l de¤erlendirilir?

Saha araflt›rmalar›, çok önemli bir konuda sorular›n haz›rlanmas›d›r. Bilimselbir araflt›rmada kullan›lacak sorular›n araflt›r›lmas›, ciddi bir çal›flmay› gerektirir.Her fleyden önce sorular›n konu ile ilgili olmas›, soru tiplerinin konuya uygun se-çilmesi, soru s›ralamas›n›n kullan›ma elveriflli olmas› gerekir.

Sorular haz›rland›ktan sonra sorular›n örnekleme çok benzeyen bir grupta tek-rar s›nanmalar› laz›md›r. Buna pilot araflt›rma denir. Bu araflt›rma ile anlafl›lama-yan sorular saptanarak yeniden yaz›l›r ve tekrar s›nan›r. Bundan sonraki ad›m, an-ket formlar›n›n gönderilmesi ya da anketçilerin sahaya gönderilmesidir.

Bilimde incelenen konunun bütünü üzerinde araflt›rma yapmak çok güç oldu-¤u için, sosyologlar incelenen konunun bir k›sm›n› ele al›rlar, inceler ve vard›kla-r› sonuçlar› genellefltirirler. ‹flte bu olaya örnekleme denir. Örnekleme, bir bütü-nün kendi içinden seçilmifl parçalar›yla temsil edilmesidir. En çok kullan›lan yön-tem tesadüfi örneklemedir. Bu teknikte örnekleme giren her kiflinin eflit orandaseçilme flans› bulunur. Bir örnekleme yaparken iki genel koflul; örne¤in, temsilyetene¤i ve yeterlili¤idir. Örne¤in temsil yetene¤i, içinden seçildi¤i evrenin karak-teristiklerini bir yanl›l›k yaratmadan yans›tmas› demektir. Örne¤in yeterlili¤i isegüven uyand›racak bir büyüklükte olmas›d›r.

‹ncelenen konu hakk›nda bilgi ve veriler topland›ktan sonra, s›ra bunlar›n ana-lizine gelir. Bu aflama biraz karmafl›k olup istatistiksel tekniklerin kullan›m›n› ge-rektirir. Genelde toplanan verilerin bir özeti yap›larak, s›nanacak hipotezin geçer-lilili¤i kontrol edilir. Toplanan verilerin say›sal olarak analizi de çok önemlidir.Verilerin sunumunda kullan›lan iki istatistiksel teknik:

• Korelasyon,• Tablolar biçiminde sunmad›r.Korelasyon tekni¤i ile, olaylar aras›ndaki iliflkiler bulunur veya de¤iflkenler

aras›ndaki iliflkinin derecesi saptan›r. De¤iflkenlerden birindeki azal›fl ya da art›fldi¤erinde de bir art›fl ya da azal›fla neden olur. Korelasyon 0 ile 1 aras›nda de¤i-flen de¤erler al›r. 0 de¤eri iki de¤iflken aras›nda iliflki olmad›¤›n› +1 ise de¤iflken-ler aras›nda çok iyi bir iliflki oldu¤unu gösterir. Tablolar yaparak sunma ise birazdaha farkl›d›r. De¤iflkenler hakk›nda bulunan de¤erler -bunlar yüzde, miktar, s›k-l›k olarak belirebilir- karfl›l›kl› yaz›larak aralar›ndaki iliflkiler gözlenir. Pilot araflt›r-ma ne demektir, hangi amaçla yap›l›r? Afla¤›daki tabloda yukar›da sözünü etti¤i-miz verileri tablo olarak sunma biçimine bir örnek görülmektedir.

Bi l imsel Yöntemde Takip Edi lmesi Gereken Aflamalar 17

Tablo 1.3: Say›mY›llar›na ve CinsiyeteGöre TürkiyeNüfusunun OkurYazarl›k Durumu

Kaynak: BirsenGÖKÇE, Türkiye'ninToplumsal Yap›s› veToplumsalKurumlar, SavaflYay›nevi, Ankara,1996, s.76.

YILLAR

Cinsiyet 1927 1950 1970 1990

Erkek 17.4 44.34 70.31 87.77

Kad›n 4.6 19.35 41.8 71.95

Okur yazar oranlar›ntoplam nüfusa oran› 10.6 32.27 56.21 80.46

SIRA S ‹ZDE

Görüldü¤ü gibi tablo say›m y›llar› itibariyle erkek ve kad›n nüfustaki okumayazma oranlar›n› vermektedir.

Hipotezle ‹lgili Sonuçlara UlaflmakArt›k araflt›rmada son aflamaya gelinmifl demektir. Burada toplad›¤›m›z bilgilerinhipotezinizi destekleyip desteklemedi¤ini gösterip, araflt›rmay› sonuçland›rmakdurumunday›zd›r. E¤er araflt›rma sonucunda elde etti¤imiz veriler hipotezimizido¤rular nitelikte ise kuram›n kabul edilirli¤i artm›flt›r. Bu nedenle kuram do¤ru-lanm›fl olur. E¤er elde etti¤imiz veriler hipotezi destekler nitelikte de¤il ise, hipo-tez red edilir ve kurama da flüphe ile bak›l›r. Bazen de kuram›m›z› yeniden for-müle ederek ondan yeni hipotezler türetmek isteyebiliriz. Böylece, yeni ortayaat›lan hipotezi s›namak amac›yla, tekrar araflt›rma yap›p, veri toplamak durumun-da kal›r›z.

‹flte kuram ile araflt›rma aras›ndaki bu karfl›l›kl› iliflkiler sonucunda, bizim olay-lar hakk›ndaki bilgimiz artar. Toplumbilimciler (sosyologlar) kuramlar›n› mümkünoldu¤u kadar gerçeklerle s›namak isterler. Bu nedenle baz› kuramlar reddedilir,baz›lar› ise yeniden incelenmek durumunda olabilir. Hipotezin tekrar s›nanmas›sonucunda benzer sonuçlar elde edilir ise kuram›m›z daha bir güvenilir hale gelir.

Araflt›rman›n son aflamas›, araflt›rma ile ilgili bir rapor haz›rlay›p sunmakt›r. Buraporda sonuca ulafl›lmaya kadar olan basamaklar di¤er insanlar›n de¤erlendirile-bilmesi için aç›klan›r. Bulunan sonuçlar›n literatürdeki di¤er araflt›rmalara benzerveya farkl› olan yerleri belirtilir. Di¤er araflt›rmalar taraf›ndan desteklenip destek-lenmedi¤i ortaya konulur. Araflt›rman›n bir bilimsel dergide yay›nlanmas› veya birkitap haline getirilmesiyle art›k bu sonuçlar, bilimsel bir toplulu¤un bir parças› ha-line gelir. Araflt›rma sonuçlar›n di¤er bilimsel araflt›rmalarda veri olarak kullan›l-mas›yla da araflt›rma giderek evrensel bir nitelik kazanmaya bafllar. Sonuçlara ila-ve edilen yeni bulgular ise araflt›rman›n bilimsellik düzeyini daha da artt›rm›fl olur.

Araflt›rman›n raporland›rma aflamalar›n›n önemi nedir?

GÜVEN‹L‹RL‹K VE GEÇERL‹L‹KBir araflt›rmada elde edilen bilginin sa¤laml›¤› iki temel koflula ba¤l›d›r. Bunlardanbirincisi güvenilirlik ikincisi de geçerliliktir. Güvenilirlik bir ölçme arac›n›n ayr›ayr› ölçümlerde kararl› ve benzer sonuçlar elde etme yetene¤idir. E¤er bir çal›fl-mada belirli bir flehirde bir araflt›rma kad›nlar›n cinsel tacize u¤rama oranlar›n›%1, bir di¤er araflt›rma ise % 10 olarak gösteriyorsa iki araflt›rma aras›nda bir tu-tars›zl›k sözkonusudur. Bundan dolay› sosyologlar daha güvenilir sonuçlar veren,yani yap›lan ölçümlerde benzer sonuçlar veren araflt›rmalar› tercih ederler.

Geçerlilik ise en genel anlamda ölçme arac›n›n konusuna uygunlu¤udur. Ör-ne¤in ifl tatmini ölçmek için dizayn edilmifl bir tekni¤i kiflili¤i test etmek amac›y-la kullan›rsan›z, bu ölçmek istedi¤ini ölçemez. Bu nedenle de karfl›m›za yanl›fl so-nuçlar ç›kar. Bir di¤er örnekte uzunluk ölçülerinde verilebilir, metre ölçmek içingeçerli ama zaman› ölçmek için geçerli bir araç de¤ildir. ‹flte ölçme arac›n›n ölç-mek istedi¤ini do¤ru olarak ölçmesi geçerlilik olarak tan›mlan›r.

Geçerlilik ve Güvenilirlik tan›mlar›yla birlikte iki kavram aras›ndaki farkl›l›klar› gözdengeçiriniz.

Güveni l i r l ik ve Geçer l i l ik18

Güvenilirlik bir ölçmearac›n›n ayr› ayr› ölçümlerdekararl› ve benzer sonuçlarelde etme yetene¤idir.

Geçerlilik ise en genel anlamda ölçme arac›n›nkonusuna uygunlu¤udur.

S IRA S ‹ZDE

SIRA S ‹ZDE

ARAfiTIRMA ET‹⁄‹ (AHLAKI)Sosyolojik araflt›rmalarda uygun bir araflt›rma metodolojisi kadar önemli bir di¤erkonu da etik ile ilgili davran›fl ve kurallard›r. Sosyologlarda t›pk› do¤a bilimlerin-de oldu¤u gibi istedikleri her türlü araflt›rmay› istedikleri biçimde yapamazlar. Heraraflt›rmada araflt›r›c›n›n etik aç›s›ndan uymas› gerekli baz› kural ve kaideler var-d›r. Her araflt›rmac› profesyonel bir kifli olarak baz› etik standartlara bilim ve ah-lak aç›s›ndan uymak zorundad›r.

Araflt›rma eti¤inin birinci kural› aç›kl›kt›r. Di¤er bir deyimle araflt›rmac› bul-duklar›n› bilimsel bir toplulukla paylaflmak zorundad›r. ‹kincisi ise dürüstlüktür vegerçekçiliktir. Yani araflt›r›c› bulgular›n› uydurmayacak veya baflka bir yerden çal-mayacakt›r. Kendi bulgular›m diye bir baflkas›n›n bulgular›n› veri olarak kul-lan›yorsa, bu bilim eti¤ine ayk›r› bir davran›fl olur.

Bir di¤er kural ise araflt›rmac›n›n ilgilendi¤i objeye veya konuya bir zarar ver-memesidir. Yani araflt›rmac› e¤er cinsel taciz üzerinde çal›fl›yorsa bu tacize u¤-rayanlar› rahats›z etmeyecek bir biçimde olmal›d›r. Buna ba¤l› olarak araflt›rmac›insanlar›n mahremiyetlerine ve s›rlar›na sayg›l› olmal›, onlar› aç›klamamal›, araflt›r-mas›nda izin verilmedi¤i sürece flah›s isimlerini kullanmamal›d›r. Bir di¤er önem-li nokta ise araflt›rmac› kimli¤ini saklamamal›d›r. Genelde bu konu baz› sosyolog-lar taraf›ndan benimsenmese de, araflt›rmac› kimli¤ini aç›kça ortaya koymal› ve in-sanlar› kand›racak davran›fllarda bulunmamal›d›r.

Araflt›rma eti¤ini tan›mlayarak; etik ile ilgili kurallar› tart›fl›n›z.

Araflt › rma Et i¤ i (Ahlak› ) 19

SIRA S ‹ZDE

Özet20

ÖzetBir disiplin olan sosyoloji'yi tan›mlamak.

• Sosyoloji insan iliflkileri konusunda çal›flan ve builiflkileri inceleyen bir disiplindir. Sosyolojinin enönemli ay›r›c› özelli¤i, onun bir bilim olmas›d›r.Ancak sosyolojik incelemelerin hedefi insanlararas›ndaki sosyal iliflkilerin yap›s› üzerindedir.

Toplumsal yaflamdaki yerini tart›flabilecek; temelilgi oda¤›n›, grup iliflkilerindeki önemini ve amac›n›aç›klamak.

• Sosyoloji daha k›sa bir biçimde, insan grubunuodak al›r ve insan›n grup içerisindeki davran›fllar›n›inceler. Sosyologlar da toplumsal kurumlar ve in-san iliflkileri üzerinde çal›flan bilim adamlar›d›r. Sos-yoloji sadece normal davran›fl› de¤il, toplumiçerisinde görülen anormal insan davran›fllar›n› dainceler. Örne¤in, sapk›n bir davran›fl biçimi olansuçluluk, cürüm gibi. Ancak sosyolojinin konuyayaklafl›m biçimi farkl›d›r. Sosyologlar (toplum bilim-ciler) suçluya de¤il, suçluluk konusuna e¤ilirler vetoplumsal flartlar›n suç üzerindeki etkisini araflt›r›r-lar. Sosyologlar birbirinden izole olan insanlarüzerinde de¤il, birbirleriyle etkileflen di¤er birdeyimle sosyal bir ortamda yaflayan insan grup-lar›yla ilgili olarak çal›fl›rlar. Bu nedenle ilgi sahas›birey de¤il gruplard›r.Sosyoloji ondokuzuncu yüzy›l›n bafl›nda bilimselyöntemin toplumsal olaylar› incelemede kullan›l-maya bafllanmas›yla bilimsel bir niteli¤e kavuflmufl-tur. Bilimsel bilgi üretmede, belirli kurallara uyul-mas›, belirli aflamalar takip edilmesi, bilgiyi kullan-mada ve yorumlamada kolayl›klar sa¤lar ve bafl-kalar›n›n da kullan›m›na açar.

Sosyolojinin alt dallar›n› tan›mak.

• Sosyolojinin ilgi alan›na giren konuya yaklafl›mbiçimi, onu di¤er disiplinlerden ayr› k›lar. Çünküsosyologlar konuya, sahip olduklar› de¤er ve ön-yarg›lardan ar›narak olaylar›n ve koflullar›n etkisin-de kalmadan, objektif olarak bakarlar. Olaylararas›ndaki neden ve sonuç iliflkilerini görmeye, an-lamaya ve kuramlara ulaflmaya çabalarlar. Sos-yolojinin üniversitelerde okutulan ve her biri ayr›bir ilgi sahas›n› oluflturan birçok alt dal› vard›r.Bunlar aras›nda bilgi, ekonomik, sanayi, kent, köy,din, endüstri, hukuk ve siyaset sosyolojisi en yay-g›n olanlar›d›r. Bütün bilimler gibi toplumbilim de(sosyoloji de) araflt›rma ve de¤erlendirme teknik-leriyle kavram ve kuramlar aras›ndaki yak›n et-kileflimle kendini yenileyerek geliflmektedir. Bugeliflme yak›n zamanlarda ve h›zl› bir geliflme tem-posuyla ortaya ç›kan ve di¤er bilimler aras›ndakiyerini almaya çal›flan toplumbilimde de aç›kt›r.

Sosyolojinin kulland›¤› yöntem ve bilimsel araflt›r-mada takip edilmesi gerekli aflamalar› tan›mak veörneklerle tart›flabilmek.‹nsan iliflkilerini inceleyen bir disiplin olarak sos-yoloji de genifl uygulama sahas›yla, bu bilimselyöntemi kullanmaktad›r. Sosyoloji bu yöntemi,deney, gözlem ve saha araflt›rmas› teknikleriyle bir-likte kuramlar gelifltirmek, bilgi toplamak ve insansistemini anlamak amac›yla kullanmaktad›r. ‹nsan-lar içinde bulunduklar› çevreyi tan›mak ve merak-lar›n› gidermek amac›yla araflt›rma yaparlar. Bilim,dünyadaki olaylar›n niçinlerini bulmak amac›ylabilgi elde etme ve biriktirme yoludur. Bilim bir-biriyle ilgili iki çal›flmay› içerir. Bunlar;• Bilgiyi biriktirmek,• Veri toplamakt›r.Bu iki çal›flma bilimde kuram ve yöntem olarakadland›r›l›r. Kuramlar iliflkili olduklar› konulardaher zaman ayn› biçimde ortaya ç›kan gerçeklerdir.Kuramlar olaylar› daha iyi anlamam›za yard›mc›olurlar ve niçin sorusunun aç›kl›¤a kavuflmas›nayard›mc› olurlar. Kuram›n üç temel parças› vard›r:Bunlar; önermeler, kavramlar ve tan›mlard›r. Öner-meler, olaylar aras›ndaki iliflkileri ortaya koyarlar.Kavramlar ise, toplumsal olay ve olgularda kar-fl›lafl›lan ortak bir niteli¤i ifade ederler. Kavramlar,tan›mlar yoluyla üretilir. E¤er kavramlar aç›k birbiçimde tan›mlanmazlarsa herkes taraf›ndan farkl›anlafl›l›rlar.Kuramlar› s›namak için bilimsel yöntemler gelifl-tirilmifltir. Yöntem, kuram›n tersine nas›l sorusunacevap verir. Nesnel gerçe¤i en çok ve en iyi yan-s›tmay› amaçlayan her bilim, bilimsel yöntemi uy-gulamak zorundad›r. Bilimsel yöntem birkaçaflamal› bir geliflim gösterir. Bu aflamalar:• Araflt›r›lmas› gereken sorunu ortaya koymak.• Hipotez ve önermeleri formüle etmek.• Araflt›rma plan› ya da veri toplama tekni¤i

gelifltirmek.• Verilerin analiz ve özetini yaparak hipotezin

mümkün olabilirli¤ini göstermek.• Hipotezin do¤rulanmas›, yeniden formüle edil-

mesi veya yeniden gözden geçirilmesidir.Her bilimsel disiplinin araflt›rma yöntem ve teknik-leri birbirinden farkl›d›r. Sosyologlar araflt›rmalardaüç farkl› teknik kullan›rlar. Bunlar: • Deney,• Gözlem• Saha araflt›rmas›d›r.

A M A �

1

A M A �

2

A M A �

3

A M A �

4

Kendimizi S›nayal›m 21

Kendimizi S›nayal›m1. Afla¤›dakilerden hangisi sosyolojinin inceleme alan›nagirmez?

a. Aileb. Büyük organizasyonlarc. Sapk›n birey davran›fl›d. Üniversitelere. Din gruplar›

2. Teknoloji, gelir da¤›l›m›, tüketim farkl›laflmas›, ifl-bölümü, ulusal düzeyde karar mekanizmalar› ve yap›s›gibi konularla ilgilenen sosyoloji dal› afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Sanayi sosyolojisib. Ekonomik sosyolojic. Kent sosyolojisid. E¤itim sosyolojisie. Hukuk sosyolojisi

3. Bilimsel araflt›rma tekniklerinden deneysel yöntemde,kurulan hipotezde belirleyici neden say›lan de¤iflkene nead verilir?

a. Kontrol de¤iflkenib. Ba¤›ms›z de¤iflkenc. Ara de¤iflkend. Ba¤›ml› de¤iflkene. Denek de¤iflkeni

4. Afla¤›dakilerden hangisi bilimsel bir yöntemde izlen-mesi gereken aflamalardan biri de¤ildir?

a. Verilerin toplanmas›b. Araflt›rma yönteminin tespitic. Araflt›rma konusunun tespiti ve tan›m›d. Hipotezin formüle edilmesie. Soyut ve belirgin olmayan kavramlar›n belirlenmesi

5. Bilgi verecek olanlar›n do¤rudan okuyup cevap-layacaklar› bir soru cetveli haz›rlanmas› yoluyla bilgi top-lanmas›na ne ad verilir?

a. Sistematik gözlemb. Görüflmec. Anketd. Örnekleme. Saha araflt›rmas›

6. Bir ölçme arac›n›n ayr› ayr› ölçümlerde kararl› ve ben-zer sonuçlar elde etme yetene¤ine ne ad verilir?

a. Yeterlilikb. Geçerlilikc. Tesadüfi örneklemed. Güvenilirlike. Örne¤in temsil yetene¤i

7. Bir bütünün kendi içinden seçilmifl parçalar› ile temsiledilmesine ne ad verilir?

a. Korelasyonb. Örneklemec. Regrasyond. Ortalamae. Pilot araflt›rma

8. Sosyoloji ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisiyanl›flt›r?

a. Sosyoloji birbiyle izole olarak yaflayan insanlar-la de¤il, sosyal ortam içinde yaflayan insanlarlailiflkilidir.

b. Sosyolojinin ilgi alan› daha çok gruplard›r.c. Sosyolojinin ilgi alan› toplumsal güçler ve toplum-

sal kurallard›r.d. Sosyoloji her zaman bireyleri tek bafl›na ele al›r ve

inceler.e. Sosyoloji araflt›rmalar›nda bilimsel yöntem kullan›l›r.

9. Uygulamal› sosyoloji kavram› ile ilgili olarak afla¤›dakiifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Uygulamal› sosyoloji bilgi ve prati¤in birliktekullan›m›d›r.

b. Sosyoloji sorun çözme arac›d›r.c. Sosyologlar bizzat de¤iflime kat›larak çözüm

sunmal›d›r.d. Sosyoloji toplumda iletiflimler yaratmak amac›yla

kullan›l›r.e. Sosyoloji yönetme ve yönetilme olay›n› ve bunun

kurumsallaflmas›n› inceler.

10."Her araflt›rma en do¤ruyu bulmak amac›yla gerçek-lefltirilir" sözünü bilimsel araflt›rma ilkelerinden hangisiniifade eder?

a. Nesnellikb. Objektiflikc. Basitlikd. Do¤ruluke. S›n›rl›l›k

Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›22

Yaflam›n ‹çindenYeni do¤mufl bir bebe¤i ailesinden uzaklaflt›ral›m veGüney Amerika'daki bir yerli kabilesine gönderelim vebu bebek bu insanlarla büyüsün. Bir müddet sonra bebekbüyüyünce kendi do¤du¤u ülkenin dilini de¤il, yerlikabilenin dilini konuflarak onlar gibi giyinip, onlar›n yap-t›klar› iflleri yapacak ve de¤erlerini paylaflacakt›r. Gerideb›rakt›¤› ülkenin de¤erleri ve dili onun için bir anlamtafl›mayacakt›r. Çünkü insanlar içinde yaflad›klar› top-lumu oldu¤u gibi kabul ederler. Örne¤in biz Türkler içinköfte ekmek çok lezzetli bir yiyecek, küçük bir aileyap›s›na sahip olmak arzulanan bir gelecek veya iyi birmühendis olmak baflar› için önemli bir unsur olabilir.Buna karfl›n Sina çöllerinde yaflayan bir Arap kabilesiiçin ise taze Deve kan›ndan yap›lm›fl bir içecek çok mak-bul, her bireyin çok say›da üyeden oluflan genifl bir aileyap›s›na sahip olmas› çok arzulanan bir istek olabilir. ‹n-sanlar›n bu tür arzular›n›n nedeni içgüdüleri de¤ildir.Peter Berger'in de belirtti¤i gibi bunlar içimizde var olantoplumun istekleridir. Bu istekler bireylere yans›yarakyaflamam›z› etkilerler.

Siz de günümüz toplumsal, kültürel ortam›nda de¤iflenistekleri, kendiniz ve yak›n çevrenizi de dikkate alaraktart›fl›n›z.

Biraz Daha Düflünelim1. Bir disiplin olarak sosyolojiyi tan›mlay›n›z.2. Sosyolojinin toplumsal yaflamdaki yeri ve önemini

aç›klay›n›z.3. Sosyolojinin alt dallar›n› tan›mlayan›z.4. Sosyolojinin kulland›¤› yöntem ve bilimsel araflt›rmada

takip edilmesi gerekli aflamalar› aç›klay›n›z.

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarArma¤an, ‹brahim. Bilimsel Yöntem. Dokuz Eylül

Üniversitesi Yay›nlar›, ‹zmir, 1983.Dönmezer, Sulhi. Sosyoloji. Savafl Yay›nlar›, ‹stanbul,

1982.Erkal, Mustafa. Sosyoloji. Filiz Kitabevi, ‹stanbul, 1983.Ergun, Do¤an. Sosyoloji El Kitab›. Gerçek Yay›nlar›,

1973.Gökçe, Birsen. Toplumsal Bilimlerde Araflt›rma. Savafl

Yay›nlar›, Ankara, 1989.Henslin, James, M. Sociology. 3. Edi. Allyn and Bacon

Ltd. Boston, 1997.Özkalp, Enver. Sosyolojiye Girifl. Anadolu Üniversitesi

Yay›nlar›, Eskiflehir, 2001.

Robertson, Ian. Sociology. 3.Edi. Worth Publishing Inc.1987.

Schaefer, Richard T. Sociology. McGraw Hill Book Com-pany, 1983.

Sencer, Muzaffer, Sencer Yakut. Toplumsal Araflt›r-

malarda Yöntem Bilim. T.O.D.A.‹. Yay›nlar›, An-kara, 1978.

Shepard, Jon M. Sociology. 6. edi West Publishing Comp,New York, 1996.

Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyolojinin Bak›fl Aç›s› ve

Farkl›l›¤› bölümünü tekrar okuyunuz.2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyolojinin Alt Dallar›

bölümünü tekrar okuyunuz.3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Deney Tekni¤i bölümünü

tekrar okuyunuz.4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Bilimsel Yöntemde Takip

Edilmesi Gereken Aflamalar bölümünü tekrarokuyunuz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Veri Toplamak ve VerileriAnaliz Etmek bölümünü tekrar okuyunuz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Veri Toplamak ve VerileriAnaliz Etmek bölümünü tekrar okuyunuz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyolojide Kullan›lanAraflt›rma Yöntem ve Teknikleri bölümünü tekrarokuyunuz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyolojinin Bak›fl Aç›s› veFarkl›l›¤› bölümünü tekrar okuyunuz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyolojinin Bak›fl Aç›s› veFarkl›l›¤› bölümünü tekrar okuyunuz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Bilimsel Araflt›rma ‹lkeleribölümünü tekrar okuyunuz.

Amaçlar›m›zBu üniteyi çal›flt›ktan sonra;

ilk ve ortaça¤daki toplumsal düflüncenin temellerini inceleyecek,sosyolojinin bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmas›nda rol oynayan etkenleriaç›klayacak,ilk sosyologlar›n toplum konusundaki düflüncelerini ve sosyolojinin üç te-mel yaklafl›m› olan fonksiyonalist, çat›flma ve etkileflimcilik yaklafl›mlar›n›aç›klayacak,yeni yaklafl›mlardan sosyal al›flverifl kuram› ve feminist kuram› tart›flmalar›ile inceleyebileceksiniz.

23

Sosyolojinin OrtayaÇ›k›fl› ve KuramsalYaklafl›mlar 2

��

�

�

Karl Marx, gerek ekonomi gerekse sosyoloji alan›nda yapt›¤› çal›flmalarla dünya-da birçok kifliyi etkisi alt›na alm›fl önemli bir sosyal bilimcidir.

Marx’›n yaflam› ise tam bir çeliflkiler yuma¤›d›r. Almanya’n›n Trier kentindedo¤an Marx, 1841’de doktoras›n› kazanm›fl ve daha sonra bir gazetede editörolarak çal›flmaya bafllam›flt›r. Fakat Marx’›n devlet otoritelerine yöneltti¤i ard› ar-kas› kesilmeyen toplumsal elefltiriler, onu Almanya’dan Paris’e göç etmeye zorla-m›flt›r. Daha sonraki dönemde yaflad›¤› çeliflkiler onu Fransa’dan da kaçmayamecbur etmifl ve ölünceye kadar da Londra’da zaman›n›n büyük bir k›sm›n› kü-tüphanede geçirerek yaflam›flt›r.

Karl Marx, Max Weber ve Emile Durkheim gibi sosyolojinin gelifliminde gerçek-ten önemli katk›lar› olmufl sosyal bilimcilerden birisidir. Fakat, Amerikal› sosyo-loglar 1960'lara kadar Marx'›n düflüncelerine çok az ilgi göstermifllerdir. Peki bu-nun nedeni nedir? Bunun cevab›, Marx'›n endüstriyel-kapitalist topluma aç›kçayöneltti¤i elefltiride yatar. ‹lk dönem sosyologlar› genellikle onun fikirlerini ciddibilimsel çal›flmalar olarak görmemifl, sadece "politika" olarak de¤erlendirerek gözard› etmifllerdir. Fakat, Marx'a göre bilim politika idi. Birçok sosyolog Max We-ber'in ileri sürdü¤ü ve araflt›rmac›lar›n kendi de¤erlerinin en aza indirgeyerek yada gizleyerek araflt›rma yapmalar› gerekti¤i anlay›fl›n› savunurlarken, Marx de-¤erleri düflünüfl biçiminin tam merkezine yerlefltirmifltir.

Marx yaln›zca toplumu gözlemlemekle kalmam›fl, kapsaml› bir toplumsal de-¤iflme kuram› ortaya atm›flt›r. De¤erlerin, tüm düflünceleri nereye kadar flekillen-dirdi¤ine dikkat etmeliyiz ki, Marx'›n toplumsal analizi de sosyolojide önemli biryaklafl›m olarak hak etti¤i ilgiyi sonunda görebilsin.

Kaynak: MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a Global Introduction, Prentice Hall, 1998.

Bu ünitede verilen k›sa bilgi size sadece yol gösterici niteliktedir. Di¤er kaynaklara ula-flarak bu yöndeki bilgilerinizi gelifltirin.

Sosyolo j in in Ortaya Ç›k ›fl › ve Kuramsal Yaklafl›mlar24

D ‹ K K A T

G‹R‹fiSosyoloji ne zaman bafllad›? Bu soruya cevap verebilmek baz› bak›mlardan hiç dekolay de¤ildir. Örne¤in, ‹sa do¤du¤u zaman, Eski Yunanl›lar ve Romal›lar insandavran›fllar›na iliflkin karmafl›k bir felsefi görüfle sahiptiler. Hatta çok eski insan-larda bile toplumsal yaflam›n nas›l oldu¤una iliflkin bir tak›m çabalar›n var oldu-¤unu biliyoruz. Onlar bile kendi kendilerine, neden savafl›yoruz; neden baz› in-sanlar daha zengin ve güçlüdür fleklindeki sorulara cevaplar bulmaya çal›flmak-tayd›lar. Ancak onlar›n cevaplar› daha çok hurafelere, mitolojiye, sihire, bat›linançlara veya y›ld›zlar›n o anki yerlerine dayal›yd›. Yani düflüncelerini do¤rula-ma di¤er bir deyimle s›nama flans›na sahip de¤ildirler. Yapt›klar› gözlemler ço-¤unlukla yeterli de¤ildi.

Bütün bilimler geliflmelerini bir tak›m teorilere ba¤l› olarak aç›klamaktad›rlar.Bu teoriler sistematik araflt›rmalarla do¤rulan›r veya çürütülür. Yani yanl›fll›klar›gösterilerek b›rak›l›r. Bu nedenle sosyolojinin de uzun bir geçmifli ve bir kuram-sal geliflimi bulunmaktad›r. ‹flte bu ünitede çok k›sa da olsa bu geliflimi anlatma-ya çal›flaca¤›z.

‹LK VE ORTA ÇA⁄DA TOPLUMSAL DÜfiÜNCE Toplumsal düflüncenin tarihi, insan›n düflünce tarihi kadar eskidir. Toplumsal dü-flünce ilk olarak filozoflar›n felsefe sistemlerinde yer alm›flt›r. Bu düflünceler sonu-cunda sosyoloji bir bilim dal› olarak ortaya ç›km›fl ve geliflmifltir. ‹lkça¤daki düflü-nürler iki gruba ayr›larak incelenmektedir. Bunlar Sokrat'tan öncekiler ve sonraki-lerdir. Sokrat'tan önce Sofistler'e rastl›yoruz. Sofist sözcü¤ü Yunanca "bilen, bilgi-li kifli" demektir. Onlara göre toplum, yapma ve uzlaflmaz bir varl›kt›r, insanlar ta-raf›ndan oluflturulmufl suni bir yap›d›r.

Toplum, insanlar›n gizli bir uzlaflmas›yla oluflmufltur. As›l olan toplum de¤ildo¤ad›r. Do¤adan insanlar dil ve kanun olmaks›z›n yaflarlar. Sokrat'tan sonra iseiki önemli bilgin Platon (Eflatun M.Ö. 427-347) ve Aristo'dur.(M.Ö. 384-322)

Platon'a göre birey, içinde yaflad›¤› devletin karakterini tafl›r. Bu nedenle, in-san› tan›mak için onun içinde yaflad›¤› toplulu¤u gözönünde tutmak gerekir. Top-lum bir bütün ve sistemdir. Tanr› taraf›ndan kurulmufl bir düzene sahiptir. Bu dü-zenin bafl›nda yöneticiler bulunur. Ondan sonra asker, tüccar, çiftçi ve köleler ge-lir. Toplumsal düzen bir insan vücuduna benzer. Nas›l bir vücutta her organ›n birgörevi varsa, toplumu oluflturan s›n›flar›n da belirlenmifl görevleri vard›r. Örne¤in,yöneticiler bafl, köleler ise kol ve ayaklard›r. Toplum dünya içinde en yücedir da-ha sonra ruh ve Allah mertebeleri gelir.

Aristo ise hocas› Platon'un etkisi alt›ndad›r. O da insan› toplum içinde yaflayanbir varl›k olarak görür. Birey kendi varl›¤›n›n anlam›n› toplum içinde yaflamaklaanlar. ‹nsanl›k toplumu Aristo'ya göre ahlak ve hukuk esaslar›na dayan›r. Bu ne-denle di¤er topluluklardan ayr›d›r. Aristo, Platon'a göre daha gerçekçidir; "Bütün,parçalar›n toplam›ndan fazla bir fleydir." tezini ortaya atm›fl ve "esas olan somutoland›r" görüflünü benimsemifltir. Aristo'nun en önemli eseri "Politika" adl› çal›fl-mas›d›r. Görüldü¤ü gibi her iki düflünür de idealist bir toplum düzeninden söz et-mekte ve toplum ile devlet aras›ndaki fark› görememektedirler.

Hristiyan düflünürler, Eski Yunanl›lardan bafllayarak Rönesans'a de¤in mistikskolastik dünya görüflü alt›nda bir ilerleme gösterememifller, bireysel ve toplum-sal sorunlara olumlu yaklaflamam›fllard›r. Bilindi¤i gibi bu görüfl toplumun temelive düzeni olan kanunlar›, akl›n prensiplerinden ç›karmaya ve akl›n kurallar›n›

Girifl - ‹lk ve Orta Ça¤da Toplumsal Düflünce 25

Hristiyanl›¤›n kutsal kitab› olan (‹ncil'in) emirleriyle uzlaflt›rmaya çal›fl›r. Buna gö-re devlet, Allah'›n istemifl oldu¤u bir kurumdur, dolay›s›yla devletin bafl›ndakilereitaat gerekir.

Bu kat› görüfllerin karfl›s›nda ise islam dünyas›nda bu ça¤larda düflüncenin öz-gürce olufltu¤unu ve Eski Yunan felsefesinin Arapça'ya çevrildi¤ini görüyoruz. Buça¤larda toplumla ilgilenen islam düflünürleri aras›nda Farabi (870-950), ‹bn-iRüfld (1126-1198), Gazzali (1111) ve ‹bn-i Haldun'u (1332-1406) görüyoruz. Fara-bi eserlerinde Eflatun ve Aristo'yu benimser. ‹nsaniyetçi bir düflünürdür. Ona gö-re mükemmel devlet flekli, bütün insanl›¤› içine alan bir dünya devletidir. ‹ki çe-flit site (flehir devleti) vard›r;

• Faziletli flehir,• Faziletsiz flehir.Faziletli flehir, ayd›nlar taraf›ndan yönetilir, içine bilgin ve faziletli kimseleri

al›r. Faziletsiz flehir ise içinde yaflan›lan toplum (cemiyet) demektir. Burada güçlüve güçsüz aras›nda sürekli mücadele vard›r. Sonuçta güçsüz yenik düfler ve top-lum do¤ar. Menfaat ve istekleri birleflen kimseler toplumu olufltururlar.

‹bn Rüfld'e göre ise devlet, yafll›lar ve filozoflar taraf›ndan yönetilmeli ve bü-tün insanlar saadete ulaflt›r›lmal›d›r. Böylece her birey bütün toplumun mutlulu-¤undan pay›n› al›r. Toplum organik bir birleflmedir, erkek ve kad›nlar eflittir.

Gazzali ise devletin gereklili¤ini savunarak modern devlet anlay›fl›n› getirir. ‹n-san›n yaln›z bafl›na yaflayamayaca¤›n›, di¤erlerine ihtiyac› oldu¤unu belirtir.

‹bn-i Haldun islam düflüncesinin en seçkin temsilcisidir. Onun için temel so-run insan iradesinin d›fl›nda meydana gelen sosyal olguyu aç›klamak ve bu dü-zenli oluflumun nedenlerini belirlemektir. Umumi Tarih adl› eserinin girifli duru-munda olan Mukaddimesi bir sosyoloji kitab› özelli¤i tafl›r. Burada özellikle, me-deniyet göçebe ve yerleflik kültür z›tl›¤›, sosyal s›n›flar, meslek ve sanatlar, e¤itimgibi konular› ele alm›flt›r. Tarih üzerinde özellikle duran ‹bn-i Haldun toplumsalolaylar›n ve bunlar›n tarihsel sürecinin belli kanunlar› ve bu kanunlar›n dile getir-di¤i neden-sonuç iliflkileri bulundu¤unu söylemekte ve ak›lc›l›¤a dayanmaktad›r.Devletler de canl›lar gibi do¤ar, büyür ve ölürler.

Daha sonra Bat› dünyas›nda bafllayan ve h›zl› bir biçimde geliflen "Reform(dinde yenilikler) ve Rönesans", (Sanatta ve düflüncedeki ilerlemeler) ortaça¤›ntutucu toplumsal düflüncelerini çökertmifl ve h›zl› bir ilerleme ça¤› bafllam›flt›r.Onbefl, onalt› ve onyedinci yüzy›llarda Avrupa'da büyük imparatorluklar parça-lanm›fl, Katolik ve Protestanlar aras›nda bafllayan otuz y›l savafllar› Avrupa'n›n be-lini iyice bükmüfltü. Avrupa onu bar›fla ve huzura götürecek yolda "Do¤al Hukuk"ö¤retiminde aramaya bafllad›. Art›k toplumsal düflüncenin geliflimi yeni bir ça¤agirmifl bulunuyordu. Bu ayn› zamanda sosyolojinin haz›rl›k ça¤›yd›.

Do¤al Hukuk, toplumlar› idare eden kurallar› birlefltirme, ortak ve de¤iflmezprensipler bulma amac›n› tafl›yan bir ö¤retidir. Bunlar aras›nda yer alan en önem-li isimler ‹ngiliz Thomas Hobbes, Frans›z Jean Jacques Rousseau, Jean Bodin veyine bir ‹ngiliz olan John Locke'dur.

Ancak bütün bu düflünürler, idealist bir yaklafl›mla konular› incelemifller, ide-al bir düzenden söz etmifller ve savunduklar›, genel evrim flemas›n›n bütün top-lumlar için ayni oldu¤unu ileri sürmüfllerdir. Böylece bu ça¤da sosyoloji bir tarihfelsefesinden öteye gidememifltir.

‹lk ve orta ça¤daki toplumsal düflüncenin temelinde nelerin yatt›¤›n› gözden geçiriniz?

‹ lk ve Orta Ça¤da Toplumsal Düflünce26

SIRA S ‹ZDE

SOSYOLOJ‹N‹N ORTAYA ÇIKIfiI VE BUNUHAZIRLAYAN ETKENLER18. yüzy›l›n ortalar›na gelinceye de¤in toplumla ilgili olan çal›flmalar, toplumunkendisiyle de¤il, nas›l olmas› gerekti¤i ile ilgili olan bir tak›m filozoflar›n düflün-ce tekelindeydi.

Sosyolojinin bilimsel bir disiplin olarak ortaya ç›k›fl› 19. yüzy›l›n ortalar›ndaEndüstri Devriminin yol açt›¤› h›zl› toplumsal de¤iflimlerle birlikte olmufltur. En azEndüstri Devrimi kadar etkili bir di¤er patlama da 1789 Frans›z Devrimidir. Tarih-te hiç bir toplumsal de¤iflme Endüstri Devrimi kadar yayg›n ve etkileyici olmam›fl-t›r. Bu devrim, as›rlard›r düzenli bir yaflam biçimi olan Avrupa toplumlar›n› yo¤unbir biçimde etkileyerek, yepyeni bir tak›m sorunlara ve de¤iflmelere neden olmufl-tur. Yeni teknoloji ve endüstriler Avrupa'n›n toplumsal ve fiziki çevresinin de¤ifl-tirmifl, küçük kasabalar ortadan kalkm›fl, hava kirlili¤i h›zl› bir biçimde büyükkentleri kaplam›fl, aileler topraklar›ndan koparak çeflitli maden ve fabrikalardaçok a¤›r flartlarda çal›flmaya zorlanm›fl, açl›k, h›rs›zl›k, sefalet ve hastal›klar bütünbüyük kentleri içine alm›flt›r. H›zl› bir biçimde büyüyen kentlerde, eski düzenisa¤layan gelenek, görenekler ve normlar bu toplumlar› bir arada tutmaya yetmezolmufl, bu nedenle toplumda düzensizlikler baflgöstermifltir. Bireyci yaklafl›mlar›ndesteklenmesiyle, orta s›n›f ço¤alm›fl, monarflik devletler y›k›lm›fl, demokrasi ide-olojisi ön plana ç›km›flt›r.

Frans›z ve Amerikan ihtilallerindeki baflar›lar, Bat› ülkelerindeki mevcut düze-ni sarsm›fl ve daha demokratik modeller Avrupa'da giderek yerlerini almaya bafl-lam›fllard›r. Geleneksel yap›n›n sars›lmas› Avrupa'da dinin egemenli¤i ile aç›kla-nan birçok faktörü de etkilemifl ve kilisenin gücü sars›lmaya bafllam›flt›r. Herönemli toplumsal de¤iflme ile geleneksel bir biçimde aç›klanan insan varl›¤›n›nnedeni sars›lmaya bafllam›fl ve yeni aç›klamalara duyulan ihtiyaç giderek artm›flt›r.Böyle bir ortam içinde bir tak›m sorulara cevaplar verecek bilimsel bir disiplin ih-tiyac› yo¤un bir biçimde hissedilmeye bafllanm›flt›r. Ancak henüz bu disiplinin ad›konmam›flt›r.

Sosyolojinin geliflimini etkileyen bir di¤er faktör ise emperyalist geliflmelerdir.Teknolojik ilerleme ile Avrupal›'lar dünyan›n bir çok bölgesini ele geçirmeye bafl-lam›fllar ve yeni koloniler insanlar› yepyeni kültürlerle karfl› karfl›ya getirmifltir. Af-rika'da, Kuzey Amerika ve Asya'da elde edilen bölgelerdeki yaflam biçimi, Avru-pa'daki toplumsal yaflant›dan çok farkl›yd›. ‹flte bu farkl› yaflam biçimleri insanla-r›n kafalar›nda yeni bir sorunun do¤mas›na yol açt›. Bu da bu kültürler nedenfarkl›d›r, sorusuydu?

‹flte bu sorulara aranan cevaplar da yeni bir disiplinin varl›¤›n› gerektiriyordu.Sosyolojinin geliflmesini etkileyen bir üçüncü faktör ise do¤a bilimlerindeki h›zl›geliflmelerdir. Bilimsel metodun fizik ve kimyada baflar›l› bir biçimde uygulanma-s› yani objektif, sistematik gözlemler ile kuramlar›n test edilmesi neden sosyal bi-limlerde de bu yöntem uygulanmas›n sorusunu gündeme getirmiflti.

Do¤a bilimlerinde baflar›l› bir biçimde uygulanan bilimsel yöntem anlay›fl›n›nsosyal dünyada aç›klanmaya çal›fl›lan sorulara uygulanmas› birçok düflünüre çokmant›kl› gelmekteydi. Bu mant›¤› savunan ve sosyolojinin isim babas› olarak tan›-nan ünlü sosyolog Frans›z Auguste Comte'dir. Sosyal düflüncenin geliflmesini et-kileyen olaylar› gördükten sonra, flimdi baz› önemli sosyologlar›n temel düflünce-lerini incelemeye çal›flal›m. Sosyolojinin öncüleri olan bu kifliler toplumu bir ara-da tutan güçler üzerinde durarak çeflitli aç›klamalar getirmifllerdir.

Sosyolo j in in Ortaya Ç›k ›fl › ve Bunu Haz› r layan Etkenler 27

Sosyolojinin bilimsel bir disiplin olarak ortaya ç›k›fl›19. yüzy›l›n ortalar›nda Endüstri Devriminin yol açt›¤› h›zl› toplumsalde¤iflimlerle birlikteolmufltur.

Sosyolojinin geliflmesinih›zland›ran bir etmen deemperyalist geliflmeler veteknolojik ilerleme ileAvrupal›lar›n dünyan›n birçok bölgesini ele geçirmeyebafllamalar› ve kolonilerdeyeni kültürlerle karfl› karfl›yagelmeleridir.

Sosyolojinin bir bilim olarak ortaya ç›kmas›nda rol oynayan etkenler nelerdir?

Auguste Comte (1798-1857)Bilimsel yöntemi sosyal dünyaya uygulama fikri, pozivitizm olarak adland›r›l›r vebunu ilk öneren kifli de Auguste Comte'dur. Comte ayn› zamanda sosyolojinin ku-rucular› aras›nda bu disipline ismini kazand›ran kiflidir. Frans›z Devriminin etkile-rini yaflayan Comte, yaflad›¤› ve büyüdü¤ü küçük kasabay› terk ederek Paris'e gel-mifl ve iki önemli konu olan toplumsal düzen ve toplumsal de¤iflme konular›nayak›n ilgi duymufltur.

Comte toplumsal düzeni Toplumsal statik, toplumsal de¤iflmeyi ise Toplumsaldinamik olarak adland›r›l›r. Bu noktadan hareketle sosyolojiyi de t›pk› fizi¤in bö-lündü¤ü gibi, Toplumsal Statik ve Toplumsal Dinamik olarak ikiye ay›r›r. Statik,bir toplumdaki düzeni ve dura¤anl›¤› inceledi¤i için bir düzen kuram›, dinamikise de¤iflme ile ilgili oldu¤u için bir ilerleme kuram›d›r.

Comte, bilimsel yöntemin toplumdaki bilinmeyenleri çözece¤ine inan›r ve sos-yologlar› insanl›¤›n rahipleri ve din adamlar› olarak tan›mlar. Toplumlar›n gelifl-mesini harekete geçiren faktörün insan düflüncesi oldu¤unu savunan Comte budüflüncenin üç aflamadan geçerek pozitif ya da bilimsel hale ulaflt›¤›n› savunur.Bu geliflim üç hal ya da üç durum yasas› olarak bilinir.

Bunlar;Teolojik ya da hayali hal,Metafizik ya da soyut hal,Pozitif ya da bilimsel haldir.Comte yaflad›¤› ça¤da alt› bilimden sözetmektedir. Bunlar; matematik, fizik,

kimya, biyoloji, astronomi ve sosyolojidir. Kendisi sosyolojinin bunlar›n hepsin-den üstün bir yeri oldu¤unu savunur. Ayr›ca toplumsal yaflam konusunda do¤ma-tik olmamam›z›, insan davran›fllar›n› gözlemleyip s›n›fland›rmam›z›, ancak bu fle-kilde toplumun temel yasalar›na ulafl›labilece¤ini belirtir. Toplumsal olaylar top-lumsal statik ve dinamik kavramlar›yla nas›l aç›klan›r?

Herbert Spencer (1820-1903)Bir ‹ngiliz düflünür olan Spencer sosyolojinin ikinci kurucusu olarak da bilinir.Spencer toplumun belirlenmifl kanunlar çerçevesinde iflledi¤ini savunur. Spen-cer'e göre toplumlar barbarl›k aflamas›ndan medeni toplumlar aflamas›na do¤rugeliflen bir yap›dad›r. Spencer, nesiller geçtikçe en yetenekli ve zeki insanlar›ntoplumun yaflam›nda önem kazan›p, ayakta kalacaklar›n›, yeteneksizlerin, toplu-ma uyum sa¤lamayanlar›n ise yok olacaklar›n› savunur.

Spencer toplumsal düzen ve de¤iflme konusunda bu ça¤da gelifltirdi¤i biyolo-jik kuramla ün yapm›flt›r. Spencer'›n görüflü Darwin'in kuram›na benzerlik tafl›d›-¤› için kuram›na Sosyal Darwinizm de denir.

Spencer, insan toplumlar› ile di¤er organizmalar› karfl›laflt›rm›fl ve aralar›ndabenzerlikler görmüfltür. Yani bir canl›daki kalp, ci¤er gibi organlar canl›n›n yafla-m›na destek veriyorlarsa, toplumun parçalar› olan devlet ve ekonomi gibi kurum-lar›n da toplumun devaml›l›¤›nda önemli katk›lar› vard›r, tezini savunur. Düflün-celeri sosyolojide fonksiyonalist ya da görevselci yaklafl›m›n flekillenmesindeönemli bir rol oynam›flt›r. T›pk› Comte'da oldu¤u gibi Spencer bir sosyologdançok bir sosyal filozoftur. Spencer yine Comte gibi bilimsel araflt›rmalar yapmam›flsadece toplum konusunda fikirler gelifltirmifltir.

Sosyolo j in in Ortaya Ç›k ›fl › ve Bunu Haz› r layan Etkenler28

Statik, bir toplumdakidüzeni ve dura¤anl›¤›inceledi¤i için bir düzenkuram›, dinamik isede¤iflme ile ilgili oldu¤uiçin bir ilerleme kuram›d›r.

S IRA S ‹ZDE

Spencer'›n görüflü Darwin'inkuram›na benzerlik tafl›d›¤›için kuram›na SosyalDarwinizm de denir.

Sosyoloji disiplinineismini kazand›ranAuguste Comte

Karl Marx ve Maddeci Görüfl (1818-1883)Alman düflünürü olan Marx sosyolojideki çat›flma kuram›n›n yarat›c›lar›ndand›r.Marx kuram›n› 18. yüzy›l›n ‹ngiltere'sinde endüstrileflme sürecinin en yo¤un ola-rak yafland›¤› bir ortamda yazm›fl, bu nedenle de içinde yaflad›¤› güç koflullar ku-ram›n› do¤rudan etkilemifltir.

Marx, Comte gibi insanlar›n toplumu de¤ifltirmek konusunda aktif ad›mlar at-malar›n› savunur. Kendisi Almanya'dan ihtilalci fikirleri nedeniyle sürgün edilip‹ngiltere'ye geldikten sonra çal›flmalar›n› Londra'da tamamlam›fl, açl›k ve sefaletiçinde geçen bir ömürden sonra yine bu flehirde ölmüfltür.

Marx, Comte ve Spencer'den farkl› düflüncelere sahipti. S›n›f yap›s›n›n temeliolarak üretim iliflkilerini görmüfl, devlet ve düflünce sistemini toplumun üstyap›s›olarak nitelendirmifltir. Marx'a göre "üretim araçlar›, üretim güçleri ve üretim ilifl-kileri" anlam›na gelen alt yap›, ekonomik temeldir. Üst yap› ise, din, sanat, bilim,ahlak gibi kültür kurumlar›ndan oluflur. Aralar›nda karfl›l›kl› bir iliflki olmakla bir-likte üst yap›, alt yap› taraf›ndan yani ekonomik iliflkiler taraf›ndan belirlenir, der.Kendisi bir sosyolog olmamakla beraber yazd›klar› sosyolojik aç›dan çok zenginoldu¤undan en önemli ve özgün düflünürlerden birisi olarak nitelendirilmifltir.

Marx'a göre sosyal bilimcilerin görevi dünyay› aç›klamak de¤il, de¤ifltirmektir.Bu de¤iflim de ihtilalci bir yaklafl›mla olur. Marx, toplumda kaç›n›lmaz ve do¤albir çat›flman›n oldu¤unu söyler. Bu çat›flma endüstriyel toplumda iki s›n›f aras›n-da gerçekleflir. Bunlar endüstriyel bir iflletmede çal›flan, eme¤ini kiralayarak geçi-nen iflçi s›n›f› ile üretim araçlar›na sahip olan burjuvazidir. Marx üretim araçlar›nasahip olanlar ile olmayanlar aras›ndaki mücadeleye s›n›f mücadelesi der ve tarihboyunca farkl› toplumlarda olan mücadelenin toplumlar› yeni bir aflamaya getir-di¤ini vurgular.

Marx, düflüncelerinde ünlü Alman sosyologu George Hegel'in diyalektik süre-cinden yo¤un bir biçimde etkilenmifl ve onun idealist diyalekti¤ini, düflünceyi ya-ratan maddedir prensibiyle materyalist bir biçime dönüfltürmüfltür. Marx'›n enönemli eseri, içinde liberal görüflün elefltirisinin yer ald›¤› Kapital ad›n› tafl›r.

Marx'›n gelifltirdi¤i kuram›n temel tezi nedir?

Emile Durkheim (1858-1917)Bir Frans›z düflünürü olan Durkheim, toplumsal düzen sorunu ile ilgilenmifl vetoplumu bir arada tutan güçlerin, toplumun üyelerince paylafl›lan ortak inanç vede¤erler oldu¤unu söylemifltir. Durkheim toplumsal gerçe¤in temelini "ToplumsalBilinçte" görmektedir. Toplumsal bilinç "Bir toplumun bireylerindeki ortak inançve duygular›n bütünüdür." Kendisi, bir toplumu bir arada tutan parçalar›n toplu-mun devaml›l›¤›na ne flekilde katk›da bulundu¤unu araflt›rm›flt›r. Durkheim'e gö-re insan davran›fllar›n› bireysel olarak anlaman›n imkan› yoktur. Bu davran›fllarancak genifl bir toplumsal çerçevede anlafl›labilir.

Durkheim'in bir di¤er ilgi alan› da endüstriyel toplumlardaki ifl bölümü ve bu-nun sonuçlar›d›r. Ona göre ifl bölümünün endüstriyel toplumlarda ortaya ç›kard›-¤› bir sorun anomidir. Anomi endüstrileflmifl toplumlarda ortaya ç›kan bir kural-s›zl›k durumudur. Yani bir toplumda düzeni sa¤layan kurallar, o toplumu bir ara-da tutmada yetersiz kald›¤› zaman bu durum ortaya ç›kmaktad›r. Özellikle top-lumsal de¤iflmenin h›zl› oldu¤u dönemlerde birey bir toplum içinde yaflaman›namac›n› kaybederek intihara kadar gidebilmektedir. ‹ntiharlar konusu Durkhe-im'›n di¤er bir ilgi alan›d›r. Durkheim bir gruptan bir gruba de¤iflen intihar oran-

Sosyolo j in in Ortaya Ç›k ›fl › ve Bunu Haz› r layan Etkenler 29

Marx'a göre sosyalbilimcilerin görevi dünyay›aç›klamak de¤il, de¤ifltirmektir. Bu de¤iflim de ihtilalci bir yaklafl›mla olur.

S IRA S ‹ZDE

Durkheim toplumsalgerçe¤in temelini toplumsalbilinçte görür. Toplumsalbilinç "bir toplumun bireylerindeki ortak inanç veduygular›n bütünüdür.

Toplumsal düzensorunu ile ilgilenenEmile Durkheim

lar›n› araflt›rm›fl ve intiharlar›n nedenlerinin bireysel de¤il toplumsal kökenli oldu-¤unu öne sürmüfltür.

Durkheim'in en temel amaçlar›ndan biri, sosyolojiyi ayr› bir disiplin olarak di-¤er bilimler aras›na yerlefltirmekti. Çünkü, yaflad›¤› dönemde sosyoloji ekonomi-nin veya tarihin bir alt disiplini olarak görülüyordu. Durkheim, gördü¤ü e¤itim veyapt›¤› çal›flmalar sonucu ilk defa 1887'de Bordeaux Üniversitesi'nde sosyologolarak görevlendirilmifltir.

Durkheim'in iki amac› daha vard›r. Birincisi bireysel davran›fllar›n toplumsalgüçler araf›ndan ne flekilde etkilendi¤ini göstermek, di¤eri ise toplumsal araflt›r-malar› daha pratik hale getirmektir. Kendisi sosyologlar› t›p doktorlar›na benzetir.Sosyologlar›, toplumsal hastal›klar›n doktoru olarak niteler. Genelde t›p doktorla-r› bilimsel bilgilerini, insan hastal›klar›n› tedavi etmek için u¤rafl›rlarken, sosyolog-lar da bilimsel becerilerini toplumsal hastal›klar› iyi etmede kullanmaktad›rlar.

Durkheim'›n sosyolojiye en büyük katk›s› sosyolojik yaklafl›m› insan davran›fl-lar›n› anlamada kullanmas› olmufltur. Örne¤in, intiharlar bireysel kökenli davra-n›fllar olmas› nedeniyle psikologlar taraf›ndan incelenmelidir, sosyologlar taraf›n-dan de¤il, der. Ancak, intiharlar› sadece bireysel aç›dan ele al›rsak, toplumsal te-melini ihmal etmifl oluruz, demektedir. Böylece Durkheim, sosyolojinin bak›fl aç›-s›n› daha da belirginlefltirmektedir.

Anomi kavram›n› gözden geçirerek; Durkheim'in sosyolojiye yapt›¤› en önemli katk›y›tart›fl›n›z.

Max Weber (1864-1920)Weber'in sosyolojik yaklafl›m›na göre, bu disiplin toplumsal yaflam›n önemli saha-lar›ndaki nedensel iliflkileri anlamal› ve araflt›rmal›d›r.

Sosyolojinin geliflmesinde önemli katk›lar› olan bir di¤er Alman düflünür We-ber'dir. Weber'in sosyolojik yaklafl›m›na göre, bu disiplin toplumsal yaflam›nönemli sahalar›ndaki nedensel iliflkileri anlamal› ve araflt›rmal›d›r. Dolay›s›yla sos-yoloji bir anlam bilimidir. Weber, toplumsal olaylar›n bir tak›m objektif kriterlerleanlafl›l›p, ölçülemeyece¤ini, bu nedenle bireylerin davran›fllar›na yans›yan bir ta-k›m subjektif kriterlerle anlaman›n mümkün olabilece¤ini öne sürer. Toplumsalolaylar› anlamada bir tek faktörün de¤il birçok faktörün etkili oldu¤unu savunur.Örne¤in, düflünce, inanç, tutum ve duygular gibi. Weber, sosyologlar›n çal›flmahayatlar›nda bir tak›m öznel de¤erlerden ar›nm›fl olarak hareket etmelerini ister.Buna objektiflik ilkesi der. Yani sosyologlar›n olaylara önyarg›lar›ndan ar›nm›fl birbiçimde bakmalar›n› savunur.

Max Weber, Durkheim ile ayn› zamanlarda yaflam›fl ve Bat› Sosyolojisine ençok katk›da bulunan kiflilerden birisidir. Sosyolojiye birbirinden farkl› sahalarolan, politika, hukuk, ekonomi, müzik ve din konular›nda çeflitli katk›larda bulun-mufltur. Kendisi endüstriyel toplumlardaki de¤iflmenin yön ve biçiminin, bürok-rasi ve bürokratik kurallar yüzünden arzu edilmeyen bir hale dönüfltü¤ünü ve ha-yatlar›nda ak›lc›l›k ve etkili olmaktan baflka bir fley bilmeyen uzmanlar taraf›ndanendüstriyel yaflam› olumsuz olarak etkilendi¤ini savunmufltur. Weber, bu tür biryolla insanl›¤›n demirden bir kafese konuldu¤unu ifade eder.

Weber'in bir çok çal›flmas› Karl Marx'›n çal›flmalar›yla karfl›tl›k tafl›r. Weber,Marx'›n çal›flmalar›n› yak›ndan izlemifl bir kiflidir. Weber de Marx gibi sosyaleflitsizli¤in veya adaletsizli¤in kaç›n›lmakta oldu¤unu görmüfl ve bu eflitsizli¤i

Sosyolo j in in Ortaya Ç›k ›fl › ve Bunu Haz› r layan Etkenler30

SIRA S ‹ZDE

Durkheim'in bir di¤er ilgialan› da endüstriyel toplumlardaki ifl bölümü vebunun sonuçlar›d›r. Ona göreifl bölümünün endüstriyeltoplumlarda ortaya ç›kard›¤›sorun anomidir.

Durkheim'›n sosyolojiye enbüyük katk›s› sosyolojik yaklafl›m› insandavran›fllar›n› anlamadakullanmas› olmufltur.

Weber'in sosyolojik yaklafl›m›na göre, bu disiplin toplumsal yaflam›nönemli sahalar›ndaki nedensel iliflkileri anlamal›ve araflt›rmal›d›r.

Objektiflik ilkesi sosyologlar›n olaylaraönyarg›lar›ndan ar›nm›fl birbiçimde bakmalar›n›savunur.

hofl karfl›lamam›flt›r. Çünkü, bunun sonucunda devletin birey üzerinde büyükbir güç olarak duraca¤›n› ve onun hareketlerini k›s›tlayaca¤›n› düflünmüfltür.

Weber, Marx'dan farkl› olarak toplumsal de¤iflmenin mutlaka ekonomi kö-kenli olmas›n› kabul etmez. Ekonomik nedenlerin yan›nda sosyal nedenlerin dede¤iflmede önemli bir faktör oldu¤unu savunur. Örne¤in, kapitalizmin do¤uflu-nu aç›klayan önemli eserinde din faktörünün de de¤iflimde önemli bir rolününoldu¤unu savunur.

Weber'in sosyolojiye önemli bir katk›s› ise anlama (Verstehen) konusunda ol-mufltur. Weber insan davran›fllar›n›n sadece bir tak›m istatistiklerle aç›klanam›ya-ca¤›n›, bunlar›n muhakkak yorumlanmas›, anlamland›r›lmas› gere¤ini savunur.Weber, burada bireylerin duygu ve düflünceleriyle davran›fllar› aras›ndaki iliflkiyianlamaya veya kavramaya çal›fl›r. K›saca, olaylar›n bireyler için tafl›d›klar› öznelanlamlar› bilmemiz gerekti¤ini söyler. ‹nsanlar›n davran›fllar›n› kendilerinin nas›lyorumlad›klar›n› bilmek, olaylar› anlamak için büyük önem tafl›r.

Weber'in anlama süreci üç aflamal› olarak ortaya ç›kar. Birinci durumda sosyo-log olaylar› gözler ve bireylerin duygular›n› görmeye çal›fl›r. ‹kinci durumda birey-lerin motifleri yani güdülerini keflfetmeye çal›fl›r. Üçüncü aflamada ise bireyinduygu ve güdülerine iliflkin davran›fllar›n› veya faaliyetlerini aç›klamaya çal›fl›r.Weber ilgilendi¤i konular› anlamada iki teknik kullan›r. Bunlar; ‹deal Tip Anali-zi ve Tarihi Analiz teknikleridir.

Weber'e göre anlama nas›l tan›mlanmaktad›r? Objektiflik ilkesi ne tür bir davran›fl›savunur?

SOSYOLOJ‹DE KURAMSAL YAKLAfiIMLARBütün bilimlerde oldu¤u gibi sosyolojide de çok önemli bir konu kuramlara ulafl-makt›r. Sosyoloji de kuram, olaylar aras›ndaki neden sonuç iliflkilerini aç›klamaküzere gelifltirilmifl cümlelerdir. Böylece, kuram geçerli ise bu olaylar›n benzer birbiçimde gelecekte de ayn› flekilde ortaya ç›kacaklar›n› iflaret eder. Sosyolojide mo-dern kuramsal yaklafl›mlar› üç ana bafll›k alt›nda incelemek mümkündür. Bunlar;

• Fonksiyonalist (Görevselci) yaklafl›m,• Çat›flma Yaklafl›m›,• Etkileflimcilik Yaklafl›m›d›r.

Fonksiyonalist Yaklafl›mBu yaklafl›m temellerini Herbert Spencer ve Emile Durkheim'in çal›flmalar›ndanalmakla birlikte, ça¤dafl anlamda kurucusu Talcot Parsons'd›r. Daha önce de be-lirtildi¤i gibi Spencer toplumlarla, canl› organizmalar› karfl›laflt›rmakta ve her orga-nizman›n bir yap›s›ndan söz etmekteydi. Her organizmay› meydana getiren par-çalar›n o organizman›n devaml›l›¤›nda belirli bir görevi oldu¤u gibi, toplumumeydana getiren parçalar›n da o toplumun devaml›l›¤›nda belirli bir fonksiyonuvard›r. Bu modele göre Parsons'›n yaklafl›m›nda toplum bir fonksiyonlar bütünü-dür. Yani nas›l bir organizmada örne¤in, kalbin fonksiyonu kan dolafl›m›n› sa¤la-maksa, toplumda da her kurumun, o toplumun devaml›l›¤›nda önemli olan birgörevi vard›r.

T. Parsons'›n kuram›, toplumu organize olmufl, düzenli iliflkilerden meydanagelen ve her bireyin toplumun temel de¤erlerini paylaflt›¤› bir sosyal sistem ola-rak görür.

Sosyolo j ide Kuramsal Yaklafl›mlar 31

Weber insan davran›fllar›n›nsadece bir tak›mistatistiklerleaç›klanam›yaca¤›n›, bunlar›n muhakkak yorumlanmas›,anlamland›r›lmas› gere¤inisavunur.

S IRA S ‹ZDE

T. Parsons'›n yaklafl›m›ndatoplum bir fonksiyonlarbütünüdür.

T. Parsons'›n kuram›,toplumu organize olmufl,düzenli iliflkilerden meydana gelen ve herbireyin toplumun temelde¤erlerini paylaflt›¤› birsosyal sistem olarak görür.

Fonksiyonalist yaklafl›ma göre, fonksiyon belirli bir toplum içerisinde her ge-lene¤in, düflünce, de¤er ve inançlar›n, birey ya da gruplar›n oynad›¤› roldür. Par-son yaklafl›m›nda sosyal sistemi oluflturan parçalar›n (ekonomi, din, aile, politikave e¤itimin) toplumda yerine getirdi¤i görevlerin (fonksiyonlar›n) o toplum içinfonksiyonel olmalar› önemlidir demektedir.

Kuram, toplumu organize olmufl, düzenli iliflkilerden meydana gelen ve herbireyin toplumun temel de¤erlerini paylaflt›¤› bir sosyal sistem olarak görür. Da-ha sonra Robert Merton, kurama gizli ve aç›k fonksiyon kavramlar›n› ilave ederek,gelifltirmeye çal›flm›flt›r. Aç›k fonksiyon bir sistemin içinde bulunanlar taraf›ndanarzulanan ve bilinen fonksiyonlard›r. Gizli fonksiyonlar ise sistemin içinde bulu-nanlar taraf›ndan ne bilinen ne de arzulanan fonksiyonlard›r. Örne¤in, okullar›nbir toplumda ö¤rencileri bilgili k›lmak, e¤itmek gibi aç›k fonksiyonlar› oldu¤u gi-bi, onlar› soka¤a b›rakmamak, belirli bir yafla gelinceye kadar belirli konularlameflgul etmek fleklinde gizli fonksiyonlar› da vard›r.

K›saca fonksiyonalist yaklafl›ma göre grup, birbiriyle iliflkisi olan parçalar›nfonksiyonel bir bütünüdür. Bir bütün içindeki parçalar› anlamak için o parçalar›nbütün içinde tafl›d›klar› fonksiyonlar› ve d›sfonksiyonlar› (bozucu fonksiyonlar›)bilmek gerekir. Bu basit yaklafl›m toplumsal gruplardan,toplumun bütününün an-lafl›lmas›na, hatta aileye kadar uygulanabilir.

Fonksiyonalist yaklafl›m›n temel tezini dikkate alarak yaklafl›m›n eksikli¤ini tart›fl›n›z.

Çat›flma Yaklafl›m›Bu kuram toplumdaki rekabet, de¤iflim ve gerginlik süreçleri üzerinde durmakta-d›r. Fonksiyonalist yaklafl›m›n tersine bu yaklafl›m dünyada var olan devaml› birmücadele sürecinden söz etmektedir. Çat›flma yaklafl›m›, toplumsal davran›fllar›nen iyi biçimde rekabet halinde bulunan gruplar aras›ndaki gerginlik ve mücadeleile anlafl›labilece¤ini savunur. Temel görüfllerini Karl Marx'›n kuram›ndan esinle-nerek dile getirmektedir. Bilindi¤i gibi Marx, toplumsal s›n›flar aras›nda olan birmücadeleden söz etmektedir. Marx'a göre bu mücadele toplumsal de¤iflimin iticigücüdür.

Bu mücadelede iki önemli s›n›f burjuva ve proleterya s›n›f›d›r. Marx'a göre ta-rih, s›n›flar aras› bir mücadeledir. Marx bu gözlemlerini yapt›¤› s›rada kapitalist sü-reç daha bafllang›ç aflamas›nda idi. Bu nedenle endüstride çal›flanlar, iflverenlerininsaf›na kalan ezici bir yönetimle karfl› karfl›yad›rlar. Bugün için olmaz ise olmazgözüyle bakt›¤›m›z haklar o gün için bir hayal ürünüydü. Bu haklar aras›nda grevhakk›, asgari ücret, sekiz saatlik mesai, çay aralar›, befl günlük çal›flma haftas›, üc-retli tatil, sosyal güvenlik, hastal›k sigortas› gibi konular say›labilir.

Günümüz çat›flma kuramc›lar› ise, konuya çok daha genifl bir aç›dan bakmak-tad›rlar. Örne¤in Ralf Dahrendorf (1959) belirli bir otoritenin mevcut oldu¤u heryerde çat›flman›n varl›¤›ndan söz etmektedir. Belirli bir otoriteye sahip insanlar,uyum için insanlar› zorlayabilmektedirler. Bu zorlama ise belirli bir direnç veuyuflmazl›klara yol açmaktad›r. Böylece ortaya ç›kan çat›flmalar toplumun tüm ke-simlerine yay›labilmektedir. Ancak bu yaklafl›m gruplar aras›ndaki mücadeleninmuhakkak ihtilal gibi köktenci biçimde olmas›n› gerekli görmez. Bu mücadele top-lu ifl görüflmeleri, parti politikalar›, bütçe tart›flmalar› gibi çeflitli biçimlerde olabilir.

Di¤er bir çat›flma kuramc›s› Lewis Coser ise çat›flman›n özellikle birbiriyle ya-k›n iliflkide bulunan insanlar aras›nda geliflebilece¤ini savunur. Bu insanlar birbir-leriyle sorumluluk ve güç a¤lar›yla ba¤l›d›rlar. Bireylerden bir tanesinin di¤erleri-

Sosyolo j ide Kuramsal Yaklafl›mlar32

SIRA S ‹ZDE

Çat›flma yaklafl›m›, toplumsal davran›fllar›n eniyi flekilde rekabet halinde bulunan gruplar aras›ndakigerginlik ve mücadele ile anlafl›labilece¤ini savunur.

ne göre farkl› bir ödül almas›, yerleflik iliflkileri bozaca¤› için çat›flmalar ç›kabilir.Sosyologlar bu nedenle hangi kültür ve örgütte olursa olsun mevcut iliflkilerdenkimin kazanç, sa¤lad›¤› kimin ise zarar gördü¤üne bakarlar. Bu yaklafl›m 1960'l›y›llardan sonra Amerika Birleflik Devletleri'nde giderek yayg›nl›k kazanm›flt›r.

Etkileflimcilik Yaklafl›m›Bu yaklafl›m toplumda yer alan bireylerin birbirlerini etkilemelerini, karfl›l›kl› ilifl-kilerini ve bu iliflkileri nas›l gerçeklefltirdi¤ini inceler. Çat›flma ve fonksiyonal gö-rüfl sosyolojik incelemelerinde makro konular olan toplumsal de¤iflme, düzen,toplumsal s›n›f gibi konular› incelerken, etkileflim kuramc›lar› mikro bir yaklafl›m-la küçük gruplar, aile arkadafl iliflkileri üzerinde durmaktad›rlar.

Etkileflimcilik yaklafl›m›, bireyi odak alarak incelemektedir. Bu yaklafl›m, top-lumlar bireylerden olufltu¤una göre, onu ve iliflkilerini anlamadan toplumu anla-man›n mümkün olamayaca¤›n› savunur. Çünkü önemli olan insand›r, derler. An-cak insanlar›n varl›¤› ve etkileflimleriyle toplum oluflmaktad›r.

Bu yaklafl›ma birçok düflünür çeflitli biçimlerde katk›larda bulunmufltur. Bun-lar aras›nda ünlü psikolog William James (1842-1910), e¤itimci John Dewey (1859-1952), sosyolog Charles Horton Cooley (1864-1929), William I. Thomas (1863-1947) ve George Herbert Mead (1863-1931) say›labilir.

Etkileflim kuramc›lar› sembol üzerinde durarak, insanlar›n semboller arac›l›¤›y-la etkileflimde bulundu¤unu öne sürerler. Bu nedenle bu kuramc›lara, Semboliketkileflim kuramc›lar› da denilir. Sembolik etkileflim, bireyler aras›nda sembollerleyap›lan etkileflim demektir.

Bu etkileflim ço¤unlukla yüzyüzedir. Ancak, okuma ve yazma gibi baflka biçim-lerde de olabilir. Sembolik etkileflim yaklafl›m›, sosyologlar› yaflad›klar› toplumu vetoplumun içinde yer alan bireylerin davran›fllar›n› anlamaya iten bir çabad›r.

Sembolik etkileflimciler sembol üzerinde dururlar ve sembollerin toplumsal ya-flam›n temelini oluflturdu¤unu savunurlar. Sembol anlamland›rd›¤›m›z fleylerdir.Semboller olmaks›z›n sosyal iliflkilerimiz, hayvanlar›n kurdu¤u iletiflim düzeyin-den farks›z kal›r. Baflkalar›yla kurmufl oldu¤umuz, iliflkileri alg›lamakta en önem-li mekanizma adland›rd›¤›m›z sembollerdir. (Hala, amca, ö¤retmen gibi). Birazkarmafl›k gelse de belirli sembollere sahip oldu¤umuz için amca ve teyzelere sa-hip olmaktay›z. Çünkü, ancak bu semboller ile bizler bu iliflkinin içeri¤ini tan›m-layabilmekte veya aç›klayabilmekteyiz. ‹kinci olarak semboller olmadan, di¤er in-sanlarla olan iliflkilerimizi koordine edemeyiz. Hatta gelecekle ilgili planlar bileyapamay›z, zaman ve yer konusunu belirliyemeyiz. Takvim, ay, gün ve saatler ol-masa acaba bunu nas›l gerçeklefltirebiliriz? Bir düflünün! Semboller olmaks›z›nkitaplar, sinema hatta müzik aletleri bile olamaz. Çünkü, yaz› bunlar› anlaml›k›lar, notalar ise müzi¤e hayat verir. Bu nedenle semboller toplumsal yaflam›-m›z› olas› k›lmaktad›r.

Sembolik etkileflim davran›fllar›m›z›n neye ba¤l› oldu¤unu, kendimizi ve bafl-kalar›n› tan›mlamam›z›n analizini yapmaktad›r. Örne¤in, bir kifliye amca veya ha-la dedi¤iniz zaman, bu kiflilere belirgin bir biçimde davran›yoruz. Bir kifliyi erkekveya k›z arkadafl›m diye tan›mlad›¤›n›z zaman ise, davran›fllar›m›z tamamen fark-l›lafl›yor. Bu nedenle günlük yaflam, bizim çeflitli davran›fllar›m›z› sergiledi¤imizbir tiyatro sahnesidir. De¤iflen seyircilere göre burada farkl› roller al›yor ve farkl›performanslar sergiliyoruz. Sembolik etkileflim bu nedenle daha çok yüzyüze olaniliflkilerimizi birincil olarak ele al›p incelemekte, bu iliflkilerin nas›l gerçekleflti¤inive yaflam›m›z› nas›l flekillendirdi¤ine bakmaktad›r (Henslin, 1997).

Sosyolo j ide Kuramsal Yaklafl›mlar 33

Etkileflimcilik yaklafl›m› bireyi ve iliflkilerini anlamadan toplumu anlaman›n mümkünolmad›¤›n› savunur.

Etkileflim kuramc›lar› sembolüzerinde durarak, insanlar›nsemboller arac›l›¤›yla etkileflimde bulundu¤unuöne sürerler.

Sembol anlamland›rd›¤›m›zfleylerdir. Semboller olmaks›z›n sosyal iliflkilerimiz, hayvanlar›nkurdu¤u iletiflim düzeyindenfarks›z kal›r.

Sembol tan›m›n› gözden geçirerek sembollerin toplumsal yaflamdaki önemi aç›klay›n›z.

SOSYOLOJ‹ GELENE⁄‹NDE YEN‹ YAKLAfiIMLAR: SOSYAL ALIfiVER‹fi KURAMI VE FEM‹N‹ST KURAMFonksiyonalizm, çat›flma ve sembolik etkileflim kuramlar›, günümüz sosyolojisin-de üç temel kuram olmakla birlikte, geliflen toplum yaflant›s›nda yeni yaklafl›mlarda giderek ço¤almaktad›r. Burada son y›llarda çok tart›fl›lan iki kuramdan sözedece¤iz. Bunlar, sosyal al›flverifl (exchange) ve feminist kuramd›r.

Sosyal Al›flverifl Kuram›De¤iflim ve sosyal al›flverifl kuram› genelde farkl› bir yol izler. De¤iflim yaklafl›m›ile ilgili temel, genelde ekonomistlerin, antropologlar›n ve psikologlar›n fikirleri-ne dayal›d›r. Kuram, insan etkilefliminin ödül ve cezalara dayal› olarak gerçekle-flen bir al›flverifl ile olufltu¤unu ileri sürer. Kuramda sözü edilen de¤iflim kavram›toplumsal bir de¤iflimden çok karfl›l›kl› bir al›flverifli ifade eden bir nitelik tafl›r. Bunedenle kurama, sosyal al›flverifl kuram› da denilmektedir.

19. yüzy›l›n ekonomistleri olan Adam Smith, David Ricardo, John Stuart Mill veJeremy Bentham gibi düflünürler, insan› kendini düflünen, her zaman kar etmeyiamaçlayan ve ak›lc› olan bir varl›k olarak düflünmüfllerdir. Birçok antropolog dade¤iflim veya al›flveriflin ilkel topluluklardaki önemini incelemifller ve buralardakigeçerlili¤ini araflt›rm›fllard›r.

Örne¤in, Bronislaw Malinowski do¤al bir al›p vermenin veya de¤iflimin sosyalyaflam›n bir parças› oldu¤unu öne sürmüfltür. Psikolojideki davran›flsal ak›m›ntemsilcilerinden Pavlov ve Skinner de, "‹nsanlar mevcut alternatifler" içinde ken-dini en çok ödüllendireni ve en az cezaland›r›c› olan› tercih ederler demektedir.

Sosyal al›flverifl kuram›n›n bilinen iki önemli temsilcisi George C. Homans(1961) ve Peter M. Blau'dur (1964). Modern al›flverifl kuram›n›n yarat›c›lar›ndanolan Homans, genelde davran›flsal psikolojiye yo¤un bir biçimde ba¤l›d›r ve ça-l›flmalar›nda ondan etkilenmifltir. Bunun etkileri 1961'de yazd›¤› Social Behavior:Its Elementary Forms (Sosyal Davran›fl›n Temel Biçimleri) adl› yap›t›nda yo¤unolarak görülür. Homans, bu yap›t›nda ilkel ekonomi ve davran›flsal psikolojidengelifltirilen al›flverifl kuram›n› tan›t›r. Bilindi¤i gibi davran›flç›lar sadece gözlemle-nen davran›fllarla ilgilidirler.

Sonuçta, Homans da insanlar›n içsel bir süreci olan düflünme ve duygular›n›d›flta tutarak, bireylerin görünen davran›fllar›na yönelir. Etkileflim içersinde olaninsanlar›n davran›fllar› Blau'nun öne sürdü¤ü al›flverifl kuram›nda da önemli biryer tutar. Blau'nun düflüncesi klasik kuramc›lar›n görüfllerine daha yak›nd›r. Buaç›dan da Homans'tan farkl›l›k tafl›r. Homans'›n kuram›, bireysel davran›fl›n aç›k-lanmas›na yönelik afl›r› vurgulardan dolay› psikolojik bir indirgemecili¤e kayar.Blau ise buna karfl›d›r. Homans mikro yap›lar üzerinde dururken, Blau makro ya-p›lar üzerinde durur. Mikro yap›lar etkileflimde bulunan bireylerden oluflan yap›-lar iken, makro yap›lar birbiriyle karfl›l›kl› iliflki içindeki sosyal gruplardan oluflur.

Temel olarak Blau, Homans'›n kuram›n› benimser, fakat ikisi aras›nda önemlifarkl›l›klar mevcuttur. Blau, bireyleraras› etkileflimlerden çok, daha büyük sosyalüniteler olan örgütler, topluluklar ve toplumlar üzerinde durmufltur. Blau, Ho-mans'›n görüfllerini kültürel ve sosyal düzeylerdeki al›flveriflle bütünlefltirmek is-ter. En genel anlamda, Blau, Homans'dan farkl› olarak sosyal olguculuk (factism)

Sosyolo j i Gelene¤inde Yeni Yaklafl›mlar : Sosyal A l ›flver ifl Kuram› ve Feminist Kuram34

SIRA S ‹ZDE

Modern al›flverifl kuram›n›nyarat›c›lar›ndan olan Homans genelde davran›flsal psikolojiye yo¤un bir biçimde ba¤l›d›rve çal›flmalar›nda ondan etkilenmifltir.

ve sosyal davran›flç›l›¤›n kombinasyonunu içeren sosyal al›flverifl kuram›n› geliflti-rir (Wallece ve Weet, 1991).

Blau'nun yaklafl›m›na göre sosyal etkileflim, ilk önce sosyal gruplarda gerçek-leflir. ‹nsanlar gruplara kabul edilmek isterler, çünkü gruplarda ödül mekanizma-s› vard›r. ‹nsanlar gruplara kabul edilebilmek için grup üyelerine ödüller teklif et-mek zorundad›rlar. Grup üyeleri aras›ndaki iliflkiler, grup üyeleri grubu etkiledik-leri ve üyeler bekledikleri ödülleri ald›klar› zaman güçlenir.

Sosyal al›flverifl kuram›n›n ilk say›lt›s›, insan davran›fllar›n›n ak›lc› olufludur.Buna göre insanlar çeflitli alternatifler aras›nda kendisi için en uygun ve ödüllen-dirici olan› seçer ve zarardan kaç›n›r ya da en az zararla alt›ndan kalkabilece¤i al-ternatifleri seçer. ‹nsanlar›n bu kararlar› yanl›fl olabilir, bu durumda çeflitli durum-lar› analiz ederek zarar›n› en aza indirger ve kendi ilgisini ödüllendirir. Hatta in-sanlar kendi ilgi alanlar›ndaki bir fleyi elde etmek için, yine kendisi için önemliolan, de¤er tafl›yan bir fleyden vazgeçebilirler. Örne¤in, bir kad›n baflka bir yerde-ki önemli bir kariyer geliflimi için kocas›ndan vazgeçerek, ondan boflanabilir ve-ya bir çocuk, ablas›n›n hiç de sevmedi¤i çocu¤una bakarak babas›n›n arabas›n›kullanabilece¤ini düflünebilir, yani bir ödül için bazen fedakarl›klar yap›labilir.

‹kinci önemli say›lt›, ekonomistlerden ödünç al›nan azalan marjinal yarar yasa-s›d›r. Yani insanlar›n sosyal iliflkilerinde azalan marjinal yarar yasas› geçerlidir. Di-¤er bir deyimle, insanlar ödüllere doymufl olabilir. E¤er bir kifli kendisi için önemtafl›yan birfley elde ettiyse, onun üzerindeki de¤erler en az›ndan k›sa dönemdeonun için önem tafl›mamaya bafllar. Yani di¤er fleyler giderek anlam›n› yitirebilirveya önemleri azal›r. Bunun en güzel örne¤i yiyecektir. E¤er bir kifli birkaç gün-den beri yemek yememiflse, yiyecek onun için büyük önem tafl›r. Buna karfl›nkarn› tok bir birey yiyecek konusunda daha seçicidir. Örne¤in, karn› tok bir kifliiçin dönercide yiyece¤i bir tabak dönerin anlam›, karn› aç biri için tafl›d›¤› anlam›ve önemi tafl›maz.

Üçüncü say›lt›ya göre, sosyal al›flverifl durumunda insanlar verdikleri ile ald›k-lar› aras›nda bir denge beklentisi içindedirler. Di¤er bir deyimle insanlar aras›nda-ki iliflkiler verme ve geri alman›n dengelenmesine dayan›r. ‹nsanlar di¤er insan-larla olan iliflkilerinde verdiklerinin karfl›l›¤›nda adil bir geri beklenti içinde bulu-nurlar. Yani hep verip, yeterince alam›yorlarsa tatminsizlik duyarlar. Ancak, bubeklenti adil ölçüde karfl›lan›rsa, bu iliflkiden mutluluk duyar ve tatmin olurlar.E¤er dengesizlik devam ederse, yani iliflkiden daha az fley elde ediyorlar ise builiflkiyi keserler. Örne¤in, çal›flan bir kad›n ev yaflam›nda kocas›n›n yeterince kat-k›s›n›n olmad›¤›n› düflünüyorsa, yani kendisi hep veriyor; ama kocas› onun kadarçaba göstermiyorsa bu iliflki boflanma ile sonuçlanabilir.

Feminist KuramFeminist kuram bir toplum içindeki kad›n ve erkekler aras›ndaki cinsiyet iliflkileri-nin yap›s›n› incelemektedir. Margaret Anderson, feminist kuram›n flemsiyesi alt›n-da bunu üç çerçeve içinde ele almaktad›r. Bunlar; liberal feminizm, radikal (kök-tenci) feminizm ve sosyalist feminizmdir. Bu üç teorik çerçevede cinsiyet kavram›,toplumsal s›n›f ve az›nl›k gruplar› aras›ndaki iliflkiyi aç›klamaya çal›flmaktad›r.

Feminist kuram, bir toplum içindeki kad›n ve erkekler aras›ndaki cinsiyet iliflki-lerinin yap›s›n› inceleyerek, kad›n haklar› ve kad›n›n eflit statüsü üzerinde durur.

Bu düflüncenin savunucular› kad›n haklar› ve kad›n›n eflit statüsü üzerindedurmaktad›r. Kad›n›n de¤iflen toplum yap›s› içinde, varolan haklar›n›n a盤a ç›kar-ma, bu haklardan onlar› bilgili k›lma ve genelde bu konuda toplumun ilgisini çek-

Sosyolo j i Gelene¤inde Yeni Yaklafl›mlar : Sosyal A l ›flver ifl Kuram› ve Feminist Kuram 35

Blau'nun yaklafl›m›na göresosyal etkileflim ilk öncesosyal gruplardagerçekleflir. ‹nsanlargruplara kabul edilmekisterler, çünkü gruplarda ödül mekanizmas›vard›r.

Feminist kuram, bir toplumiçindeki kad›n ve erkekleraras›ndaki cinsiyet iliflkile-rinin yap›s›n› inceleyerek,kad›n haklar› ve kad›n›neflit statüsü üzerinde durur.

me görevini üstlenmektedir. Hatta kad›n›n de¤iflen yap› içindeki kanuni statüsüile bu haklar›n yeniden yap›land›r›lmas› üzerinde de durmaktad›rlar. E¤er kad›n-lar da erkekler gibi ayn› muameleye tabi tutulacaksa, hukuki yap›da, toplumsalpolitikalarda ve sosyal yap›da büyük de¤iflmeler yap›lmas› gerekmektedir. Örne-¤in eflit ifle eflit ücret, çocuk ald›rabilme hakk› ve medeni haklar liberal feminist-lerin ilgilendikleri ve savunduklar› konular aras›ndad›r. Liberaller aras›nda Acker(1989), Bem (1993) Epstein (1988) say›labilir.

Feminist kuram›n çal›flma alanlar›n› ülkemizin koflullar›n› da dikkate alarak tart›fl›n›z.

Feminist kuram, kad›n›n odak olarak al›nd›¤› bir perspektiften bakarak top-lumsal yaflam› ve buradaki farkl› sistem ve fikirleri irdelemektedir. Feminist kuramkad›n› temel obje veya ilgi oda¤› olarak görür ve onu üç aç›dan inceler. Birincisiaraflt›rmalar›n bafllang›ç noktas› kad›nd›r. Kad›n›n durumu veya toplum içindekistatüsü gibi. ‹kincisi kad›n› merkezi bir obje olarak görür. Bütün araflt›rma süreci-nin ilgi oda¤› kad›nd›r ve toplumda herfleyi kad›n›n bak›fl aç›s›ndan de¤erlendirirve araflt›r›r. Üçüncüsü ise feminist kuram kad›n›n bak›fl aç›s›ndan, hem kritik hemde eylemcidir ve kad›na mevcut yap›da daha iyi bir yer bulmaya veya dünya ya-ratmaya çal›fl›r. Bu aç›dan da tart›flmalar› insana yöneliktir.

Biraz önce de belirtildi¤i gibi, liberal feministler için önemli olan konular ka-d›n›n toplum içinde afla¤›lanmas›, ikincil statüsü, erke¤e oranla kanunlardaki eflitolmayan durumu ve kad›n ve erke¤in toplum taraf›ndan nas›l etkilenerek kendihakk›ndaki benlik duygusunu gelifltirdi¤i veya ö¤rendi¤idir. Radikal feministlerise kad›n›n toplum içinde bask› alt›nda oldu¤unu, ezildi¤ini, toplumlar›n erkeklertaraf›ndan yönetildi¤ini, hakimiyetin onlarda oldu¤unu ve bu nedenle de kad›nla-r›n bask› alt›nda tutuldu¤unu savunur.

Erkek üstünlü¤ünün oldu¤u (patriarchal) toplumlarda her fley erkekler taraf›n-dan kontrol edilir ve erkek toplumda güce, prestije ve ekonomik avantajlara sa-hiptirler. Erke¤in kontrolünde olan kurumlar (aile, din ekonomi, e¤itim ve hükü-met) kad›nlar› erkeklere oranla daha afla¤› görür, hatta erke¤in kad›na olan üstün-lü¤ünü ebedilefltirmek için çabalar. Di¤er bir deyimle erke¤in üstünlü¤ünü de-vaml› k›lmak için gayret gösterir. Radikal feministler erke¤in bu gücü nas›l kazan-d›¤›n› ve nas›l bütün kurumlar› kontrol alt›nda tuttu¤unu araflt›rmaktad›rlar. Dola-y›s›yla erke¤in üstünlü¤ü ve bunun nedenleri radikal feministlerce temel ilgi oda-¤› olarak görülmektedir. fiimdi de hem sosyalist feministlerden söz edelim, hemde bunlar›n kurama olan katk›lar›na bakal›m:

Sosyalist feministler radikal feministlerden çok daha fazla radikaldirler. Hatta ka-pitalizmi kad›n›n ezilmiflli¤inin temel kayna¤› olarak görürler. Onlar›n bak›fl aç›lar›Marksizm'in kapitalizme bak›fl aç›s›ndan da öte gider. Bu kuramc›lar içinde en çokkullan›lan kavram kapitalist patriyarki kavram›d›r. Bu görüflün iki önemli temsilcisiEisenstein ve Hartman'd›r. "Sosyalist feministler kad›n›n ezilmiflli¤inin temel nedeni-nin kapitalist toplumda kad›n›n erke¤in mal› olmas›na ba¤l› olarak aç›klarlar.

Kad›n toplumda ezilmiflli¤i kapitalist bir yap› olmadan da mevcut oldu¤unagöre, kapitalizmin geliflmesi özellikle ifl yerlerinde ve endüstride kad›n›n daha faz-la bask› alt›nda tutulmas›na veya sömürülmesine neden olmaktad›r." Di¤er birnokta da patriyarki kavram›d›r. Patriyarki, sosyalist ve endüstri öncesi toplumlar-daki erke¤in üstünlü¤ünü simgeler. Buna göre kapitalist toplumlarda s›n›f yap›s›içindeki güç iliflkileri, erke¤in üstünlü¤ü ile birleflerek, kad›n›n toplum içinde ezil-mesine neden olmaktad›r (Shepard,1996).

Sosyolo j i Gelene¤inde Yeni Yaklafl›mlar : Sosyal A l ›flver ifl Kuram› ve Feminist Kuram36

SIRA S ‹ZDE

Radikal feministler kad›n›ntoplum içinde bask› alt›ndaoldu¤unu, ezildi¤ini,toplumlar›n erkeklertaraf›ndan yönetildi¤ini,hakimiyetin onlardaoldu¤unu ve bu nedenle dekad›nlar›n bask› alt›ndatutuldu¤unu savunur.

Sosyalist feminst kuram›ntemel kavramlar›ndan biriolan patriyarki, sosyalist veendüstri öncesi toplumlardaki erke¤in üstünlü¤ünü simgeler.

Liberal ve radikal feministler aras›ndaki en temel farkl›l›k nedir?

TÜRK‹YE'DE SOSYOLOJ‹Ülkemizde sosyoloji Birinci Dünya Savafl› s›ralar›nda Edebiyat Fakültesinde oku-tulmaya bafllanm›flt›r. Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nun son dönemlerinde ülkemizdeiki tür sosyoloji ak›m›n›n varl›¤›n› görüyoruz. Bunlar; Prens Sabahattin (1878-1948) taraf›ndan temsil edilen Leplay Okulu, Ziya Gökalp (1876-1924) ve Mehmet‹zzet (1891-1930) taraf›ndan temsil edilen Comte-Durkheim Okulu'dur. LeplayOkulu, ‹kinci Dünya Savafl›n›n bafl›na kadar üniversite kürsülerinde ve liselerdeyer almam›fl, buna karfl›l›k Gökalp'in temsil etti¤i Durkheim Sosyolojisi özellikle1913'de Darü'l-fünun'da yer ald›ktan sonra bilim çevremizde çok büyük yank›laruyand›rm›fl, hatta Cumhuriyetten sonra liselerimize konan sosyoloji derslerinetemel oluflturmufltur.

Ziya Gökalp'in sosyolojik düflüncesinin kayna¤›n›n kavramak için, içindeyaflad›¤› ortam›n düflünce ve inanç yaklafl›m›n› belirleyen pozitivizm ideolojisinibilmek gerekir. Pozitivizm salt gerçe¤i ve olaylar›n nedenlerini aramaktan vaz-geçen, olaylar hakk›nda bilgi edinmekle yetinen bir ideolojidir.

‹ttihat ve Terakki'nin fikir adam› olan Gökalp, "Türkçülü¤ün Esaslar›'nda Durk-heim'in toplumsal bilinç kavram›n› tarihsel maddecili¤in s›n›f çeliflkisine karfl› kul-lanm›flt›r. Ziya Gökalp, Durkheim'in "Toplumsal ‹fl Bölümü" adl› kitab›nda savun-du¤u ahlak anlay›fl›n› benimsemifl, Türk folkloru, Türk masal› üzerinde sosyolojikaraflt›rmalar yapm›flt›r. Gökalp'in sosyolojisinin eksenini' "ulus" ve "terakki" konu-lar› oluflturur.

Bununla birlikte, Türk sosyolojisi tarihine adlar› geçmifl, di¤er sosyologlarolarak, Ahmet R›za (1858-1930), Ahmet fiuay›p (1876-1910) ve Salih Zeki'yi vere-biliriz. Ayr›ca, 1950'li y›llardan bafllayarak gerek Türkiye'de sosyolojinin tan›t›l-mas›n› yayg›nlaflt›rmak, gerekse sosyolojik kurumlar› aç›klamak, gelifltirmek veelefltirmek için çaba harcam›fl, ürünler vermifl sosyologlar›m›z olmufltur. Bunlararas›nda Hilmi Ziya Ülken, Ziyaettin Fahri F›nd›ko¤lu, Nurettin fiazi Kösemihal,Cavit Orhan Tütengil, Cahit Tanyol, ‹brahim Yasa, Mübeccel Belik K›ray en tan›n-m›fl olanlard›r. Girifl niteli¤i tafl›yan bu kitapta, bu sosyologlar›n sadece ad› veril-mekle yetinilecektir.

Türk sosyolojisine iliflkin daha ayr›nt›l› bilgiler için kaynakçada yer alan kitap ve çal›fl-malara baflvurabilirsiniz.

Türk iye 'de Sosyolo j i 37

SIRA S ‹ZDE

SIRA S ‹ZDE

Özet‹lk ve ortaça¤daki toplumsal düflüncenin temelleri-ni incelemek.‹nsanlar toplum olarak bir arada yaflamaya baflla-d›klar›ndan itibaren, içinde yaflad›klar› düzeni an-lamaya çal›flm›fl ve çeflitli fikirler ileri sürmüfllerdir.Toplumsal düflünce ilk defa filozoflar›n felsefe sis-temlerinde yer alm›flt›r. ‹lk ça¤da düflünürler Sok-rat'tan önceki ve sonrakiler diye ikiye ayr›l›r. Sok-rat'dan önce sofislere rastl›yoruz. Sokrat'tan sonraönemli iki bilgin Platon ve Aristo'dur. Platon'a gö-re birey içinde yaflad›¤› devletin karakterini tafl›r.Aristo, Platon'a göre daha gerçekçidir. Hristiyandüflünürler Rönesans ve Reform'a de¤in mistik veskolastik dünya görüflü alt›nda büyük bir ilerlemesa¤lamazken, islam dünyas›nda olumlu düflüncesistemlerini görüyoruz. Bu ça¤larda toplumla ilgi-lenen düflünürler aras›nda ‹bn-i Rüfld, Gazzali, Fa-rabi ve ‹bn-i Haldun en önemlileridir. Özellikle‹bn-i Haldun'un Mukadimesi bir sosyoloji kitab›niteli¤indedir.

Sosyolojinin bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmas›n-da rol oynayan etkenleri aç›klamak.Sosyolojinin ortaya ç›k›fl›nda iki önemli toplumsalolgu yer al›r. Bunlar: Endüstri Devrimi ve Frans›zDevrimi'dir. Tarihte hiçbir de¤iflme Endüstri Devri-mi kadar uzun dönemli, etkili ve çarp›c› olmam›fl-t›r. Bu olgunun d›fl›nda do¤a bilimlerindeki gelifl-meler, bilimsel yöntemin kullan›l›fl› ve yeni k›tala-r›n keflfi de sosyolojik düflüncenin geliflimindeönemli bir yer tutar.

‹lk sosyologlar›n toplum konusundaki düflünceleri-ni ve sosyolojinin üç temel yaklafl›m› olan fonksi-yonalist, çat›flma ve etkileflimcilik yaklafl›mlar›n›aç›klamak.Sosyolojinin kurucular› aras›nda, ad›n› koyan Au-guste Comte'dur. Zaman›n en özgün düflünürü olanComte, do¤a bilimlerinde kullan›lan bilimsel yön-temin toplumsal olaylar› incelemede de kullan›la-bilece¤ini savunur. Daha sonra Herbert Spencer,biyolojik yaklafl›m›n kurucular›ndand›r. Spencer,

toplumu canl› bir organizmaya benzeterek incele-mek ister. Karl Marx ise çat›flma kuram›n›n kurucu-sudur. Düflüncelerinde bir di¤er Alman düflünürolan Hegel'in etkisindedir. Marx'a göre toplumbi-limcilerin görevi dünyay› aç›klamak de¤il, de¤ifltir-mektir. Her fleyin birbiriyle çat›flma içinde oldu¤u-nu savunan Marx, kuram›n› s›n›f çat›flmas› ile des-tekler. Sosyolojinin bilimsel alanda geliflmesindeönemli bir kifli de Frans›z Emile Durkheim'dir. Durk-heim, toplumsal gerçe¤in temelini toplumsal bi-linçte görür. Durkheim'in bir di¤er ilgi alan› top-lumsal iflbölümü ve sonuçlar›d›r. Modern bir Al-man düflünürü ise Max Weber'dir. Weber, sosyolo-jide anlama üzerinde durarak, ideal tip ve tarihianaliz tekniklerini gelifltirmifltir. Sosyolojide tarihsel geliflim içinde üç yaklafl›m sözkonusudur. Bunlar;• Fonksiyonalist yaklafl›m,• Çat›flma yaklafl›m›• Etkileflimcilik yaklafl›m›d›r.

Sosyolojide yeni yaklafl›mlardan sosyal al›flve-rifl kuram› ve feminist kuram› tart›flmalar› ileinceleyebileceksiniz.‹ki modern kuram, Sosyal Al›flverifl Kuram› ve Fe-minist kuramlar da giderek popüler hale gelenve tart›fl›lan kuramlar aras›nda yer almaktad›r. Bukuramlardan sosyal al›flverifl kuram›, genelde eko-nomistlerin, antropologlar›n ve psikologlar›n fi-kirlerine dayal›d›r. Kuram, insan etkileflimininödül ve cezalara dayal› olarak gerçekleflen biral›flverifl ile olufltu¤unu ileri sürer. Kuramda sözüedilen de¤iflim kavram› toplumsal bir de¤iflimdençok karfl›l›kl› bir al›flverifli ifade eden bir niteliktafl›r. Bu nedenle kurama sosyal al›flverifl kuram›da denilmektedir.Feminist kuram kad›n›n odak olarak al›nd›¤› birperspektiften bakarak toplumsal yaflam› ve bura-daki farkl› sistem ve fikirleri irdelemektedir. Femi-nist kuram kad›n› temel obje veya ilgi oda¤› olarakgörür ve inceler. Feminist kuram, liberal, sosyalistve radikal olmak üzere temel yaklafl›ma sahiptir.

Özet38

A M A �

1

A M A �

2

A M A �

3

A M A �

4

Kendimizi S›nayal›m1. Düflüncenin üç temel aflamadan geçti¤ini öne sürendüflünür kimdir?

a. M. Weberb. E. Durkheimc. A. Comted. F. Hegele. H. Spencer

2. Sosyolojide anlam üzerinde durarak, ideal tip ve tarihianaliz teknikleri gelifltiren düflünür kimdir?

a. H. Spencerb. Hegelc. E. Durkheimd. M.Webere. K. Marx

3. Gizli ve aç›k fonksiyon kavramlar› kim taraf›ndangelifltirilmifltir?

a. T. Parsonsb. R. Mertonc. K. Marxd. A .Comtee. E. Durkheim

4. Kapital adl› eser kim taraf›ndan yaz›lm›flt›r?a. M. Weberb. E. Durkheimc. K. Marxd. H. Spencere. A .Comte

5. Toplumda yer alan bireylerin birbirlerini etkilemeleri-ni, karfl›l›kl› iliflkilerini ve bu iliflkilerin nas›l gerçekleflti¤i-ni ele alan model afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Tabakalaflmab. Çat›flmac. Yap›sal fonksiyonel yaklafl›md. Tarihsel maddecilike. Etkileflimcilik

6. ‹flbölümünün toplumsal bir olgu oldu¤unu ve bu yüz-den baflka bir toplumsal olguyla aç›klanmas› gerekti¤inidüflünen bilim adam› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. E. Durkheimb. M. Weberc. H. Spencerd. S. Simone. A. Comte

7. Ziya Gökalp'in sosyoloji düsüncesindeki kaynaklararas›nda afla¤›dakilerden hangisi en önemli yeri tutar?

a. Pozitivizmb. Bilinçc. Geliflimd. Devlete. S›n›f

8. Belirli bir otoritenin mevcut oldu¤u her yerde çat›flma-n›n varl›¤›ndan söz eden çat›flma kuramc›s› kimdir?

a. L.Coserb. R. Dahrendorfc. K. Marxd. R. Mertone. K.Davis

9. Afla¤›daki kuramc›lardan hangisine göre "toplum birfonksiyonlar bütünüdür"?

a. H. Spencerb. T. Parsonsc. J. Deweyd. W. Jamese. D. Ricardo

10. Afla¤›daki sosyoloji kuramc›lar›ndan hangisi geneldedavran›flç› psikolojiye yo¤un bir biçimde ba¤l›d›r?

a. G. C. Homansb. B. Malinowskic. A. Smithd. D. Ricardoe. L. Coser

Kendimizi S›nayal›m 39

Yaflam›n ‹çindenYedi¤i dayaklar can›na tak etti...

‹çel'in Tarsus ilçesinde oturan Ayfle Mehmet ile görücüusulü ile evlendirildi ve Alanya'ya gelin gitti. Dü¤ünden 4ay sonra ise kocas›, üç ayl›k hamile Ayfle'yi dövdü. Gençkad›n, solu¤u baba evinde ald›. Aile büyükleri araya gir-di ve bar›flt›lar. Ancak, Mehmet bütün gün evde oturuyor,buna karfl›n eflinin çal›fl›p eve para getirmesini istiyordu.Çal›flmad›¤› zaman da dövüyordu. Ayfle, daya¤a daha faz-la dayanamad› ve ikinci kez baba evine gitti ve do¤umu-nu orada yapt›."BEN‹ KURTARIN"Daha sonra dayakç› kocas›ndan boflanmak için Silifke As-liye Hukuk Mahkemesi'ne dava açt›. ‹lk duruflmaya kuca-¤›nda 11 ayl›k çocu¤u ile gelen Ayfle, hakime bafl›ndangeçenleri bir bir anlatarak "Beni kurtar›n" dedi. Duruflma,kocan›n dinlenilmesi için ertelendi.18 fiubat 2000 Sabah Gazetesi

Yukar›daki örnek olay Türkiye aile içi fliddet ve kad›n da-ya¤›na iliflkin tipik bir göstergedir. Bu bölümde anlat›lanfeminist kuram aç›s›ndan bu konuya nas›l yaklafl›r ve netür aç›klamalar getirirsiniz? Sizce toplumun bu tür bir flid-det olay›ndan kurtulabilmesi için kad›nlar aç›s›ndan ya-p›lmas› gerekenler nelerdir? Tart›fl›n›z.

Biraz Daha Düflünelim1. ‹lk ve ortaça¤daki toplumsal düflüncenin temellerini

tan›mlay›n›z.2. Sosyolojinin bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmas›nda

rol oynayan etkenleri aç›klay›n›z.3. Sosyolojinin üç temel yaklafl›m› olan fonksiyonalist,

çat›flma ve etkileflimcilik yaklafl›mlar›n› aç›klay›n›z.4. Sosyolojide yeni yaklafl›mlardan sosyal al›flverifl kura-

m› ve feminist kuram› tan›mlayarak; Türkiye'de femi-nist yaklafl›mlar› tart›fl›n›z.

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarABRAHAM J.H. Origins and Growth of Sociology. Pe-

lican Book, 1977.DENISOF, R.S. and WAHRMAN, R. An Introduction to

Sociology. Mc Millan Publ. Company, 1983DÖNMEZER, Sulhi. Sosyoloji. Savafl Yay›nlar›, Ankara,

1983.ERGUN, Do¤an. Sosyoloji El Kitab›. Gerçek Yay›nlar›,

‹stanbul, 1973.ERKAL, M.E. Sosyoloji (Toplumbilim). Filiz Kitabevi,

‹stanbul, 1983.

FLETCHER, R. The Making of Sociology. Vol. 1 and 2,Nelson University, 1972.

HENSLIN, James M. Sociology. 3. Edi. Allyn and BaconLtd. Boston, 1997.

KIZILÇEL‹K, Sezgin. Sosyoloji Teorileri. Saray Kitabevi,‹zmir, 1996.

KOCACIK, Faruk. Toplumbilim Ders Notlar›. Sivas Cum-huriyet Üniversitesi Yay›nlar›, No: 64, 1997.

KONGAR, Emre. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› ve

Türkiye Gerçe¤i. Bilgi Yay›nevi, Ankara, 1979.KONGAR, Emre. Türk Toplum Bilimcileri. Remzi

Kitabevi, ‹stanbul, 1982.ÖZANKAYA, Özer. Toplum Bilime Girifl, Savafl Yay›n-

lar›, Ankara, 1982.ÖZKALP, Enver. Sosyolojiye Girifl Dersleri. Anadolu

Üniversitesi Yay›nlar›, Eskiflehir, 2001.SHEPARD, Jon M. Sociology. 6. Edi West Publishing

Comp, New York, 1996.TOLAN, Barlas. Toplum Bilimlerine Girifl. Savafl Y›llar›,

Ankara, 1983.

Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise A. Comt'e iliflkin bölümü

tekrar okuyunuz.2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Max Weber'e iliflkin bölümü

tekrar okuyunuz.3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Fonksiyonel Yaklafl›m

bölümünü tekrar okuyunuz.4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Karl Marks ve Maddeci Görüfl

bölümünü tekrar okuyunuz.5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Etkileflimci Yaklafl›m

bölümünü tekrar okuyunuz.6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Emile Durkheim'e iliflkin

bölümü tekrar okuyunuz.7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Türkiye'de Sosyoloji

bölümünü tekrar okuyunuz.8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Çat›flma Yaklafl›m› bölümünü

tekrar okuyunuz.9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Fonksiyonalist Yaklafl›m

bölümünü tekrar okuyunuz.10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Al›flverifl Kuram›

bölümünü tekrar okuyunuz.

Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›40

Amaçlar›m›zBu üniteyi çal›flt›ktan sonra;

toplum kavram›n›; onu oluflturan koflullar› dikkate alarak tan›mlayacak,toplumsal yap› ve bu yap›y› oluflturan parçalar olan kültür, toplumsal s›n›f,statü, rol, kurum ve gruplar› aç›klayacak,insano¤lunun tarihi geliflimiyle oluflan toplum türlerinin temel özellikleriniaç›klayarak tart›flabileceksiniz.

41

Toplum veToplumsal Yap› 3

��

�

Bir Alman turist olan Helmut Simon, 1991’de ‹talya s›n›r›na yak›n olan Güney-bat› Avusturya Bölgesi’nin genifl buzullar›nda yapt›¤› bir yürüyüfl s›ras›nda, buyüzy›l›n bilimsel kefliflerinden birini yapt›. Simon, eriyen buzullar›n aras›ndanortaya ç›km›fl tan›d›k bir flekille karfl›laflt›¤›nda, baflta bunun bir oyuncak bebekkafas› oldu¤unu düflündü. Sonradan fark›na vard› ki, bu bir oyuncak bebek ka-fas› de¤il, bir insan kafatas›yd›. Bu kafatas›, bundan yaklafl›k 5 300 y›l yani Bü-yük M›s›r Piramitleri’nin infla edilmesinden önce ölen ve insan türünün bozul-mam›fl olarak bulunan en eski üyesi olan Buzul adama aitti.

Dünyan›n farkl› yerlerindeki birçok uzman, bu olay üzerine k›sa sürede heye-canl› tart›flmalara bafllad›lar. Buzul adam›n öldü¤ünde yaklafl›k otuz yafllar›nda160 cm boyunda ve 50 kg a¤›rl›¤›nda bir erkek oldu¤unu tahmin ettiler. Buzuladam baharda Alp'lerde sürüsünü daha yükseklere ç›karan bir çoband›.

Bilim adamlar› ç›kan so¤uk bir f›rt›na sonucu buzul adam›n da¤›n s›rt›ndas›¤›nd›¤› yorumunu yapt›lar. Yaflad›¤› büyük s›k›nt› sonunda biraz uzanm›fl veuykusu gelmiflti, bu arada s›cakl›k düflmeye devam ediyordu. Buzul adam, ac›çekmeksizin donarak ölmüfltü. Üst üste ya¤an karlar ve buzlar, buzul adam›n vü-cudunu tamamen kaplam›flt›. Böylece, buzul adam›n bedeni –6 °C’de 53 yüzy›lboyunca hiç bozulmadan günümüze dek ulaflabilmiflti.

Buzullar›n erimesi ve da¤larda yürüyüfl yapan dikkatli bir da¤c›n›n flans ese-ri buzul adama rastlamas›, buzul adam›n keflfedilmesine yol açm›flt›. Buzul ada-m›n giysilerini inceleyen bilim adamlar›, bu "ma¤ara adam›"n›n içinde yaflad›¤›toplumun ne kadar geliflmifl oldu¤unu gördüklerinde hayrete düflmüfllerdi. Buzuladam›n saçlar› gayet düzgün bir biçimde taranm›flt›, vücudunun birçok yerindeyaflad›¤› toplumdaki konumunu sembolize etti¤i düflünülen dö¤meler bulunmak-tayd›. Gayet ustal›kla dikilmifl bir ceket giymiflti. Ceketinin üzerinde ise d›fl etken-lerden daha fazla koruma sa¤layan ve otlardan örülmüfl bir pelerin vard›. Ayak-kab›lar› da yine deriden yap›lm›fl, ayr›ca rahatl›k ve s›cakl›k sa¤lamas› amac›ylada otlarla doldurulmufltu. Buzul adam›n yan›nda bir balta, tahta sapl› bir b›çakve çakmaktafl› uçlu tüylü oklar› atmaya yarayan bir yay bulunmufltu. Yine s›rt›n-da tafl›d›¤› basit s›rt çantas›n›n içinden, yard›mc› baz› aletler ve kiflisel eflyalarç›km›flt›.

Kaynak: MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a global introduction, Prentice Hall, 1998.RADEMAEKERS, William and Rhea SCHOENTHAL, "Iceman", Time, Vol. 140, No. 17 (26 October 1992):62-66.

Bu üniteyi okurken evrendeki ülkeleri bunlar›n farkl› özelliklerini bu farkl›l›klar›n bir çokgörünümünü dikkate almaya ve hat›rlamaya çal›fl›n.

Toplum ve Toplumsal Yap›42

D ‹ K K A T

G‹R‹fiSosyolojik analizlerin iki boyutu vard›r. Bunlardan birincisi, makro boyutudur.Makro sosyolojinin konusu toplumun kendisi, genel yap›s› ve iliflkileridir. Çat›flmave fonksiyonalist kuramc›lar, toplumsal s›n›f ve gruplar›n birbirleriyle olan iliflki-lerini inceleyerek burada etkinlik gösterirler. Örne¤in, bir toplumda yeri yurdu ol-mayan, sokakta yatan kalkan insanlar üzerinde çal›fl›yorsan›z, bunu s›n›f sistemiile bir ölçüde aç›klayabilirsiniz. Çünkü bu insanlar›n düflük statülerini onlar›n ye-terli e¤itime sahip olmamalar›na, baz› f›rsatlar›n onlara kapal› olmalar›na ve iflve-renlere sunacak bir yeteneklerinin bulunmad›klar›na ba¤layabiliriz. Bu yaklafl›mbir makro sosyoloji örne¤idir.

Mikro sosyoloji ise sosyal etkileflim üzerinde durmaktad›r. Yani insanlar biraraya geldiklerinde birbirlerini nas›l etkilemektedirler. Di¤er bir deyimle insanla-r›n yaflamda kalma stratejileri, bir ölçüde mikro sosyolojinin ilgi alan›d›r. Örne¤in,paralar›n› nas›l harc›yorlar, k›z veya erkek arkadafllar›yla, aileleriyle olan iliflkilerinas›ld›r; zamanlar›n› nas›l harcamaktad›rlar, kulland›klar› kendine özgü bir lisan-lar› var m›d›r? ‹flte bir önceki ünitede inceledi¤imiz sembolik etkileflim modeli, ge-nelde bu tür bir yaklafl›m› simgeler ve insanlar›n yüzyüze iliflkilerini ele al›r.

Toplumu anlamak için bu iki yaklafl›ma da gereksinim vard›r. Ancak sosyolog-lar genelde bu iki yaklafl›mdan birini kullanarak toplumsal olaylar› incelerler. Sos-yologlar›n ald›klar› e¤itim veya geldikleri alt yap›sal özellikler bunlardan birinintercihinde etkin olmaktad›r. Ancak her iki yaklafl›mda, toplumu anlamak aç›s›n-dan büyük önem tafl›r.

Bu ünitede insanlar›n bütün yaflam›n› etkileyen toplum nedir? Onun parçalar›-n› neler oluflturur? Bu sorular› cevapland›raca¤›z. Bunlar› aç›klarken de makrososyolojik yaklafl›m› kullanaca¤›z.

TOPLUMToplum ve birey birbirinin ayr›lamaz parçalar›d›r. Çünkü, aralar›nda yo¤un bir et-kileflim vard›r. Ancak, toplumun birey üzerindeki etkisi daha yo¤undur. Toplumbizi yönlendirerek yaflam›m›z› anlamland›r›r, bizler de say›s›z bir biçimde onu fle-killendirerek, gelecek nesillere aktar›r›z. Toplumlar bizler do¤madan önce var ol-du¤u gibi, bizler bu dünyadan göçtükten sonra da varolacaklard›r. Toplumlar ol-maks›z›n bizler yaflayamay›z. Çünkü insanlar›n dünyaya geldiklerinde bak›ma vekorunmaya ihtiyaçlar› vard›r. Öte yandan hiçbir geliflmifl canl› belirli bilgilere sa-hip olmaks›z›n, hayatta kalamaz. Bu bilgilerde ancak belirli bir toplum içinde ya-flayarak ve ondan etkilenerek yani ö¤renerek elde edilir. Di¤er bir deyimle, birtoplum içinde yapt›¤›m›z her fley ö¤renerek kazan›l›r. Bu ö¤renme süreci, birlik-te yaflayarak yani di¤er insanlarla bir olup etkileflim kurarak ve di¤er insanlara yö-nelik bir biçimde gerçekleflir. Toplum ve birey aras›nda bir etkileflim vard›r, ancaktoplumun birey üzerindeki etkisi daha yo¤undur.

En genifl anlamda toplum insanlar› etkileyen gerçek iliflkiler bütünüdür. Di¤erbir deyimle insanlar›n bir toplum içinde var olmalar›n› sa¤layan birbirleriyle hertür ve biçimde kurmufl olduklar› iliflkilerin bütünü toplumdur. Ancak toplumdansöz edebilmek için belirli flartlar›n gerçekleflmesi gerekir.

Bunlardan birincisi ortak bir toprak parças›na sahip olmakt›r. ‹kincisi, belirlibir idare biçimini benimseyip ona uymakt›r. Yani ortak politik bir otoriteye sayg›göstermektir. Üçüncüsü ise ortak bir kültüre ya da yaflam biçimine sahip olmak-t›r. Böylece, toplum ortak bir toprak parças›na sahip olan, ayn› politik otoriteye

Gir ifl - Toplum 43

Makro sosyoloji, toplumunkendisi, genel yap›s› veiliflkilerini odak al›rkenmikro sosyoloji, sosyal etkiliflim üzerinde durur.

Toplum, insanlar› etkileyengerçek iliflkiler bütünüdür.

Toplum ve birey aras›nda biretkileflim vard›r, ancaktoplumun birey üzerindekietkisi daha yo¤undur.

uyan ve ortak bir kültürden gelen nüfus y›¤›nlar›d›r. Modern dünyada toplumlarbir devlet biçiminde karfl›m›za ç›kmaktad›rlar.

Önemli olan bu devlet içinde yaflayan insanlar›n, ortak bir kültürü benimseme-leri ve uymalar›d›r. Birçok toplumlar›n yaflant›lar› birbirine benzemeyebilir. Bu ne-denle her toplumun de¤iflik bir yap›s› vard›r. Ancak bu yap›y› anlamakla toplumanlafl›l›r bir hale gelir. Bu da sosyologlara genifl bir çal›flma alan› yarat›r.

Toplumsal Yap›Sosyologlar toplumu tan›mlarken onu bir organizmaya benzetirler. Her organiz-man›n bir yap›s› oldu¤u gibi, toplumun da bir yap›s› vard›r. Örne¤in, insan orga-nizmas› için elleri, ayaklar›, iç organlar› onun yap›s›n› oluflturur. Bu yap› birbirle-riyle iliflkili olan bir tak›m parçalar›n bir bütünüdür. Baflka bir yap›, örne¤in her-hangi bir binay› ele alal›m: Bu binan›n parçalar›, duvarlar›, yeri, dam›, pencerele-ri, kap›s› olabilir. Bütün binalarda bu parçalara afla¤› yukar› rastlan›r. fiekillerifarkl› olmakla birlikte hepsinin fonksiyonu da ayr›d›r. Ancak bu parçalar olmaks›-z›n binan›n anlam› olmaz.

Sosyologlar toplumu incelerken onun yap›s›ndan söz etmektedirler. Bu yap›,her bir parçan›n di¤erinden ba¤›ms›z olarak yer ald›¤› tesadüfi olarak bir arayagelmifl insanlardan oluflmufl bir fley de¤ildir. Aksine toplumsal yap›, toplumdakiorganize olmufl toplumsal iliflkilerin bir bütünüdür. Bu organize olmufl iliflkiler,toplumdan topluma farkl› olmakla beraber bir bütündür. Toplumsal yap›, toplu-mun bir çerçevesidir ve bu çerçeve bizler do¤madan önce, insanlar›n birbirleriy-le kurmufl olduklar› iliflkiler taraf›ndan tayin edilir.

K›saca insanlar, belirli davran›fllar› toplumsal yap›daki yerlerine ba¤l› olarakö¤renmekte ve bunlara göre hareket etmektedirler. Yani toplumda imtiyazl› bir ai-leden gelmeleri veya gelmemeleri, ikisinin aras›nda bir yerde olmalar›, fakir veyazengin olmalar› bireyin toplum içerisindeki yerini tayin eder. Bireyler iflte bu sos-yal statüleri gere¤i, belirli fleyleri benimser ve ona göre hareket etmeyi ö¤renirler.Toplumsal yap›n›n bireyler üzerindeki bu önemli etkisi, onlar›n kim olduklar›n›neye benzeyeceklerini etkilemesi, bu yap›n›n daha dikkatli bir biçimde analizinigerektirir. O halde bu yap›y› oluflturan parçalar nelerdir? Bunlar, kültür, toplum-sal s›n›f, statü, rol, grup ve kurumlard›r. Böylece toplumsal yap›, kültürün, s›n›fsaldurumun, statü, rol, grup ve kurumlar›n birbirleriyle kurmufl olduklar› iliflkiler so-nucu ortaya ç›kmaktad›r.

Toplumu nas›l tan›mlayabiliriz? Toplumsal yap›y› oluflturan parçalar nelerdir?

KültürBu konu gelecek ünitede detayl› olarak incelenecek olmas›na ra¤men, yine de k›-saca etkisini inceleyelim: Kültür bizim etraf›m›z› saran veya çevreleyen bir zarf gi-bidir. Sosyologlar›n kültür olarak adland›rd›klar› fley, grubun kulland›¤› lisan, de-¤erler, inançlar, davran›fllar hatta ifadelerdir. Di¤er bir deyimle kültür, bizi saraninsanlardan ö¤rendi¤imiz toplumsal bir mirast›r. Kültür kal›plar› içerisinde bütünbu ö¤rendiklerimiz bizim gelecekte nas›l bir insan olaca¤›m›z› etkiler. Yani Eski-molar, Japonlar, Ruslar, Türkler taraf›ndan yetifltirilmemiz, orada do¤up büyüme-miz bizi Eskimo, Japon, Rus veya Türk yapar. Böylece biz Japonca veya Türkçeveya Rusça konuflur, onlara benzer, onlar gibi davran›r, onlar›n de¤erlerini be-nimser onlardan biri haline geliriz. Sadece d›flsal benzerli¤imiz de¤il, hissettikleri-mizle de yetiflti¤imiz kültüre benzeriz. Yani bir Eskimo veya Türk gibi düflünür ve

Toplum44

Toplumsal yap› toplumun birçerçevesidir ve bu çerçevebizler do¤madan önce,insanlar›n birbirleriylekurmufl olduklar› iliflkilertaraf›ndan tayin edilir.

‹nsanlar belirli davran›fllar›toplumsal yap›daki yerlerineba¤l› olarak ö¤renmekte vebunlara göre hareketetmektedirler.

S IRA S ‹ZDE

Kültür bizi saraninsanlardan ö¤rendi¤imiztoplumsal bir mirast›r.

onlar›n hissettiklerini, duygular›n› paylafl›r›z. ‹flte bu nedenle kültür, toplumsal ya-p›n›n çok önemli bir parças›d›r.

Toplumsal S›n›f‹nsanlar› anlamak için onlar› toplum içerisindeki yerlerini incelememiz gerekir.Özellikle belirgin bir toplumsal s›n›f, kendini gelir düzeyi, e¤itim ve mesleki say-g›nl›kla belirli eder. Günümüzde kalabal›k bir insan grubu sahip olduklar›, benzergelir düzeyi, e¤itim, yapt›klar› ifller ve kabaca karfl›laflt›r›labilir sayg›nl›k ölçüleriy-le toplumsal s›n›f olarak tan›mlanmaktad›r. Toplumsal s›n›f›n, yap› üzerindeki et-kisini hiç bir zaman ihmal edemeyiz. Çünkü, s›n›fsal ortam, hem bireylerin davra-n›fllar›n› hem de fikir ve düflüncelerini etkilemektedir.

Hangi s›n›fa mensup bir insansan›z, bu yap›n›n sizlere verdi¤i düflüncenin, gi-yim, kuflam, nezaket, hatta politik tutumlar›n etkisinde kal›p, bunlara özgü dav-ranmakta oldu¤unuzu unutmay›n›z. Bu aç›dan toplumsal s›n›f çok önemli bir fak-tördür. Bu nedenle bu konu üzerinde ileride daha detayl› durulacakt›r.

StatüGünlük konuflmada statü kavram› bir sayg›nl›¤› ya da prestiji ifade eder. Sosyo-lojide ise statü bireyin toplum içindeki pozisyonudur. Hepimizin günlük yaflam-da çeflitli statüleri vard›r. Örne¤in, ö¤renci, marangoz, yafll›, genç, milletvekili,ö¤retmen gibi. Bireyin statüsü onun toplumda nereye uygun oldu¤unu ve kim-lerle iliflki kuraca¤›n› gösterir. Örne¤in, bir flirketin yöneticisi iseniz, iliflki kura-ca¤›n›z insanlar; emrinizde çal›flanlar, hissedarlar ya da bir di¤er flirketin yöneti-cileri olabilir. Bireyin sahip oldu¤u statü zamanla de¤iflti¤i gibi, birden fazla sta-tüye de sahip olabilir. Ancak bunlardan bir tanesi di¤erlerine göre daha fazlaönem tafl›r. Buna temel statü ya da master statü denir. Bu statü bireyin toplumiçindeki kimli¤ini belirler.

Toplum 45

Statü bireyin toplum içindekipozisyonudur.

Her statü kendinisahip oldu¤u sembollerle belirgink›lar.

Bireyler toplum içindeki statülerini iki biçimde elde ederler. Bunlar, edinilmiflve kazan›lm›fl statülerdir. Edinilmifl statü, bireyin do¤rudan bir çabas› olmadan,kendi d›fl›ndaki faktörler taraf›ndan sa¤lanan statüdür. Yani birey do¤umuyla, cin-siyetiyle ve yafl›yla ilgili olarak bunu elde eder. Yafll›, genç, kad›n, erkek, siyah,beyaz gibi bir statüye sahip olmak buna örnek verilebilir.

Kazan›lm›fl statü ise, bireyin kendi iste¤i ve çabalar›yla, gönüllü olarak elde et-ti¤i statüdür. Çabalar›m›z sonucunda üniversite ö¤rencisi, anne, baba, doktor,avukat veya polis oluruz. Çaba göstermez isek, üniversiteden at›l›r, ifl bulamaz, birmeslek sahibi olamay›z. Bir baflka deyiflle kazan›lm›fl statü, pozitif ve negatif ol-mak üzere iki yönlüdür. Bir üniversite rektörü de, bir banka h›rs›z› da kazan›lm›flstatüye sahiptirler.

Toplumsal statülerin insan davran›fllar› aç›s›ndan önemli yönü, her statününbireye rehberlik ederek nas›l davranacaklar›n› göstermesidir. Toplumsal statülerinhemen tüm insan gruplar›nda mevcudiyeti, onu toplumsal yap›dan ayr›lmaz k›lar.Her statü kendini sahip oldu¤u semboller ile belirgin k›lar. Örne¤in, evlilik yüzü-¤ü evli oldu¤unuzu, tafl›d›¤›n›z silah veya omzunuzdaki rütbe sizin asker veya po-lis oldu¤unuzu gösterir. Bir genel müdürün arabas›, ö¤retim üyesinin veya haki-min giydi¤i cübbe, onlar›n statülerinin sembolüdür. ‹nsanlar bu kiflilere buna uy-gun davran›fllar sergiler ve uygun tarzda hareketlerde bulunurlar.

Edinilmifl ve kazan›lm›fl statüler aras›ndaki farklar› dikkate alarak kendi edinilmifl ve ka-zan›lm›fl statülerinizi tan›mlayarak, bunlar aras›nda sizin için temel olan› aç›klay›n›z.

Rol Belirli bir toplum içinde yer alan bireyler, üzerine ald›klar› belirli rolleri yerine ge-tirirler. Bu t›pk› bir tiyatro oyuncusunun sahnede canland›rd›¤› role benzer. Rolbir grup ya da toplum içindeki insanlar›n s›n›rlar› belirlenmifl olarak oynad›klar›bir oyundur. Her toplum, üyelerinden üstlendikleri rolü en iyi bir biçimde yerinegetirmelerini bekler. Örne¤in; bir taksiye bindi¤imiz zaman floförün bizi istedi¤i-miz adrese götürmesini, bir annenin çocuklar›na iyi bakmas›n›, bir ö¤retmeninö¤rencileri ile yak›nen ilgilenip, onlara en iyi davran›fl biçimlerini ö¤retmesinibekleriz. Her rolün bireyden baz› beklentileri ve ona verdi¤i baz› imtiyazlar› var-d›r. Çünkü, her rol bir statü ile ilgilidir. Rol ve statü aras›ndaki iliflkiyi flu flekildeaç›klayabiliriz:

‹nsanlar belirli bir statüyü iflgal eder ve bu statüye uygun bir rol oynarlar. Böy-lece statü ve rol kavram› bir madeni paran›n iki yüzü gibidir. Örne¤in, statüsüüniversite profesörü olan bir kimseyi ele alal›m: Bu statüdeki kimsenin rolü hoca-l›kt›r. Böylece toplum içerisindeki bir tak›m normlar bu hocan›n yerine getirece¤irolleri belirler. Hocan›n statüsü bir tek olmakla beraber, yerine getirdi¤i rol bir-çoktur. Yani belirli bir statüdeki insan›n oynad›¤› birçok rol vard›r. Bu rollerdenbir tanesi ö¤retmektir. Ancak bunun yan›nda di¤er ö¤retim üyeleriyle meslektafl-l›k rolü, araflt›rmac› rolü, yazarl›k rolü, dan›flmanl›k rolü, evde yerine getirdi¤i ba-bal›k rolü vard›r. Böylece bir statü birçok rol davran›fl›n› gerektirmekte ya da or-taya ç›karmaktad›r.

Sahip oldu¤umuz roller birer tahta perde veya koruyuculuk görevi yaparaktoplumun bizden istediklerini yapmam›za yard›mc› olurlar. Bu koruyucu zamanzaman bize baz› serbestiyetler de sa¤lar; ancak bu belirli bir s›n›ra kadard›r. Bu s›-n›r› aflmam›za müsaade etmez. Örne¤in, evlenece¤imiz zaman insan olarak resmielbise giymekten hiç hofllanmasak da evlilik törenlerinde uygun resmi elbise ve-

Toplum46

Edinilmifl statü, bireyindo¤rudan bir çabas›olmadan, kendi d›fl›ndakifaktörler taraf›ndansa¤lanan statüdür.

Kazan›lm›fl statü ise, bireyinkendi iste¤i ve çabalar›yla,gönüllü olarak elde etti¤istatüdür.

S IRA S ‹ZDE

Rol bir grup ya da toplumiçindeki insanlar›n s›n›rlar›belirlenmifl olarakoynad›klar› bir oyundur.

Sahip oldu¤umuz roller birerkoruyuculuk görevi yaparaktoplumun bizdenistediklerini yapmam›zayard›mc› olurlar.

ya smokin giyeriz. Yani her ortamda uygun rolleri oynar, uygun davran›fllar sim-geleriz.

Sosyolojik aç›dan roller, insanlar›n beklentilerini ortaya koymalar› aç›s›ndanönem tafl›rlar. Bireyler rol davran›fllar›n› sergiler, bu rollerin bir araya gelip, kay-naflmas›yla toplum oluflur. Böylece roller sayesinde insanlar bir arada düzgün birbiçimde yer al›rlar. Rollerin getirdi¤i sorumluluk toplumsal kargaflay› engeller.

Rolü tan›mlayarak, kendinize iliflkin örnekleri aç›klay›n›z.

Gruplar Toplumsal davran›fllar›m›z›n ço¤u, insanlar›n oluflturdu¤u gruplar içerisinde yeral›r. Sosyolojik anlamda grup en az iki kifliden meydana gelen, benzer de¤er vebeklentilere sahip olan bireylerin düzenli etkileflimleri ile ortaya ç›kan bir birlefl-medir. Di¤er bir deyimle grup, statü ve rolleri aras›nda belirli iliflkiler olan herhan-gi bir büyüklükteki insanlardan oluflur. Ancak, insanlar›n bir grubu oluflturabilme-leri için, aralar›nda kesin bir iliflkinin veya etkileflimin olmas› gerekir. Yani bir oto-büsün içinde seyahat eden, bir tiyatro seyircisi olan y›¤›nlar birer grup de¤ildirler.

Grup üyeleri benzer de¤er, norm ve beklentileri paylafl›rlar. Nas›l davran›fllar›-m›z içinde bulundu¤umuz s›n›f, statü ve rollerden etkileniyorsa, gruplar da yafla-m›m›zda çok güçlü birer faktördürler. E¤er bir gruba üye isek, grup üyeleri biz-lerden onlar gibi davranmam›z› beklerler. Örne¤in, bir aile grubunun üyesiyseniz15 yafl›ndaki k›z›n›za "Bu çat›n›n alt›nda yaflayacaksan, gecenin belirli bir saatin-de evde olmal›s›n!" dedi¤iniz zaman, bu grubun otoritesini simgeler ve geneldeaile üyeleri bu tür bir norma uygun davran›laca¤›n› beklerler. Ailenin bir üyesiolarak kalacaksan›z, bu beklentiye uyum sa¤lam›fl olman›z gerekir.

Gruplar en yayg›n biçimde birincil ve ikincil gruplar olarak ikiye ayr›l›rlar. Bi-rincil grup üyeleri aras›nda yo¤un bir iliflki olan ve birbirlerine sevgi ve özveriduygular›yla ba¤l› insanlardan oluflur. Aile, arkadafll›k, h›s›ml›k gibi. ‹kincil grupise birbirleriyle geçici bir biçimde iliflki kuran ve ç›kar amac› tafl›yan gruplard›r.Resmi örgütler, flirketler ve siyasi partiler gibi. Her iki grup türü de kim oldu¤u-muzu, fikirlerimizi, beklentilerimizi ve yaflama uyumumuzu etkilemeleri aç›s›ndanbüyük bir öneme sahiptirler.

Birincil grup ne demektir? Grup olman›n ay›r›c› özelli¤i sizce nedir?

Toplumsal Kurumlar Toplum üyeleri, yaflamda kalabilmek için belirli ihtiyaçlar›n› karfl›lamak ve tatminedici bir hayat standard› sa¤lamak zorundad›r. Örne¤in; çocuklar korunup bak›l-mal›, kültürel bilgi ve birikimler gelecek nesillere aktar›lmal›, sosyal düzen uygunbir biçimde sa¤lanmal›, mal ve hizmetler üretilip adaletli bir biçimde bölüfltürül-melidir. Bütün bu görevlerin her toplumda belirli bir biçimde doldurulmas› gere-kir. ‹flte her toplumda bu tür görevleri yerine getirecek kurumlar yer al›r.

Kurum, toplumun yap›s› ve temel de¤erlerini korumas› aç›s›ndan zorunlu sa-y›lan nispeten sürekli kurallar toplulu¤udur. Sosyologlar, kurumlar üzerinde çal›fl-makla içinde yaflad›klar› toplumu daha kolay anlar ve tan›rlar. Sosyologlar dokuztemel kurum tan›mlamaktad›rlar. Bunlar:

• Aile,• Din,• Hukuk,

Toplum 47

SIRA S ‹ZDE

Grup en az iki kiflidenmeydana gelen, benzerde¤er ve beklentilere sahipolan bireylerin düzenlietkileflimleri ile ortaya ç›kanbir birleflmedir.

S IRA S ‹ZDE

Kurum, toplumun yap›s› vetemel de¤erlerini korumas›aç›s›ndan zorunlu say›lannispeten sürekli kurallartoplulu¤udur.

• Politik,• Ekonomik,• E¤itim,• T›p,• Bilim,• Askeri kurumlard›r.Her kurumun üstlendi¤i belirgin bir görev, rol ve normlar› mevcuttur. Aile ku-

rumu çocu¤un bak›m› ve korunmas›n› üstlenirken, e¤itim kurumu kültürel bilgibirikimini gelecek nesillere aktar›r. Din kurumu insanlar› ortak de¤er ve dini tö-renlerde birlefltirerek, toplumun devaml›l›¤›na katk›da bulunur. Politik kurumlargüç ve düzenin sa¤lanmas› görevini üstlenir. Ekonomi kurumu ise mal ve hizmet-lerin üretimi ve bölüflümü konular›yla ilgilenir. Di¤er kurumlar›n da benzer görev-leri mevcuttur. Endüstriyel toplumlarda bunlar çok geliflmifl ve ayr› kurumlarken,geliflmemifl toplumlarda bu kurumlarda daha az geliflmifl ve resmi bir biçimde yeralmaktad›rlar. Örne¤in, endüstriyel toplumlarda e¤itim çok geliflmifl, yap›laflm›flbir durumda iken, geliflmemifl toplumlarda e¤itim informal bir biçimde ö¤renil-mifl, beklenti ve rollerden oluflabilir.

Toplumsal kurumlar›n dört temel karakteristi¤i vard›r:• Her toplumsal kurum de¤iflmeye karfl› dirençlidir.• Her toplumsal kurum di¤er kurumlarla yo¤un bir iliflki içerisindedir ve bir-

birlerine ba¤l›d›r.• Toplumsal kurumlar zamanla birbirlerine ba¤l› olarak de¤iflebilirler.• Toplumsal kurumlar bir toplumdaki temel sorunlar›n merkezini olufltururlar.Toplumsal kurumlar›n dört temel karakteristi¤ini flimdi de biraz daha detayl›

görelim: Birinci karakteristik yani kurumlar›n de¤iflmeye olan dirençleri çok do¤alve evrenseldir. Çünkü, insanlar gelenek ve göreneklerle bu kurumlar›n özellikle-rini benimsemifllerdir. Bu kurumlara olan herhangi bir sald›r› ya da elefltiri o top-lumdaki üyelerin tepkilerine yol açar. Örne¤in, Türkiye'de ailenin gereksiz oldu-¤unu savunan bir görüflün, ne derece tepki alaca¤›n› bir düflünün.

‹kinci karakteristik olan her kurumun birbirine olan ba¤l›l›¤› ise yine çok do-¤ald›r. E¤er bir kurumun ortaya koydu¤u bir norm, di¤er kurumlarca benimsen-mezse o toplumda düzensizlikler ve anomi bafllar. Örne¤in, politik bir sistem ola-rak demokrasiyi benimseyen bir ülkede di¤er kurumlar, demokrasinin yanl›fll›¤›n›savunuyorlar ve desteklemiyorlarsa, kurumlararas› çat›flmalar bafllar ve toplumsaldüzen bozulur.

Üçüncü karakteristik ise kurumlar›n zamanla de¤iflece¤idir. Ancak bu olgu birbütünlük içinde gerçekleflir. Kurumlar›n birbirine ba¤›ml› olmas› nedeniyle her-hangi bir tanesinde olan de¤iflme di¤er kurumlar› da etkiler. Örne¤in, EndüstriDevrimiyle ekonomide bafllayan de¤iflmeler zamanla aileyi, dini, politik kurumla-r› ve e¤itimi etkilemifl ve hemen hepsinde h›zl› de¤iflmeler gözlenmifltir.

Dördüncü karakteristik kurumlar›n toplumsal sorunlar›n oda¤› olmas› ise fluflekilde aç›klanabilir: Bilindi¤i gibi her kurum belirli ihtiyaçlar› karfl›lamak içintoplumda yer al›r. Bu ihtiyaçlar›n gerekti¤i gibi karfl›lanamamas› önemli toplum-sal sorunlar yarat›r. Örne¤in, iflsizlik art›fl› ekonomi kurumunun, yüksek cürümve cinayet oranlar› hukuki kurumlar›n boflanma oranlar›ndaki art›fllar ise ailekurumunun temel sorunlar› aras›nda yer al›r. Ancak hepsi de topluma yans›yansorunlard›r.

Toplum48

Toplumsal kurumlar›n dörttemel karakteristi¤i,de¤iflmeye karfl› dirençliolmas›, aralar›ndaki yo¤uniliflki, birbirlerine ba¤l›olarak de¤iflmeleri,toplumdaki sorun merkezioluflturmalar›d›r.

Toplumsal kurumlar› tan›mlayarak dört temel karakteristi¤ini aç›klay›n›z.

Her toplumsal kurumun üzerimizde çok önemli etkileri bulunmaktad›r. Bütünkurumlar toplumun temelini oluflturan bir kumafla benzetilebilir. Toplumsal ya-flant›m›zdan tutun, bizlerle ilgili her fley bu kurumlar taraf›ndan oluflturulur ve fle-killenir. Bu kurumlar de¤ifltikçe, yap›lar› farkl›laflt›kça bizler de uygun de¤iflmelergösteririz, farkl› insanlar oluruz.

Fonksiyonalist ve çat›flma kuramc›lar› toplumsal kurumlar›n varl›¤›n› farkl› bi-çimlerde aç›klamaktad›rlar. fiimdi k›saca bu farkl›l›klar› görelim: Fonksiyonalistkurama göre, toplumsal kurumlar toplum içerisinde çok önemli görevlere sahipolmalar› nedeniyle yaflamsal bir öneme sahiptirler. Hiçbir toplum, bu kurumlar ol-madan varl›¤›n› sürdüremez. Her toplum temel ihtiyaçlar›n› karfl›lamak amac›ylave yaflamda kalabilmek için bu kurumlara ihtiyaç gösterir. Fonksiyonalist kuramagöre bu befl temel gereksinim flunlard›r.

Yeni Üyelere Sahip Olmak: Ölen insanlar›n yerini dolduracak insanlar aileoluflturmakta kazan›l›r.

Yeni Üyeleri Toplumsallaflt›rmak: Burada ailenin yan›nda din ve e¤itim ku-rumlar› çocuklar› topluma uygun birer birey olarak kazand›rmakta aktif bir göreval›rlar.

Mal ve Hizmetleri Üretmek ve Da¤›tmak: Burada ekonomik kurumlar yiye-cek, giyecek, bar›nma gibi temel kaynaklar› sa¤larlar.

Toplumsal Düzeni Korumak: Burada politik kurumlar ve askeri örgütler iled›fl ve iç tehlikelere karfl› önlem almak, toplum içindeki görev ve asayifli sa¤lamakönem tafl›r.

Yaflama Bir Anlam Kazand›rmak: Toplumun hemen tüm kurumlar› bu ama-ca hizmet ederler. Yaflad›¤›m›z toplumda tafl›d›¤›m›z amaç, gerekti¤inde bu top-lum için fedakarl›kta bulunmam›z› hatta can›m›z› feda etmemizi gerektirebilir.

Çat›flma kuramc›lar› ise, bu temel fonksiyonlar› kabul etmekle beraber bunla-r›n bir uyum içerisinde olmad›¤›n›, ortak bir amaç için, uyumlu olarak çal›flmad›k-lar›n› ileri sürerler. Aksine, toplumsal kurumlar›n toplumun üst tabakalar›nda yeralan elitler taraf›ndan kontrol edildi¤ini, bu gruplar›n kendi imtiyaz ve ç›karlar›için, bu kurumlar› kontrol ettiklerini savunurlar (Domhoff 1990, 1991). Di¤er birdeyimle ço¤unlu¤un üretimden çok az pay al›p, aslan pay›n›n küçük bir az›nl›ktaraf›ndan kullan›ld›¤›n› öne sürerler.

Her iki yaklafl›mda birbirleriyle z›t bir düflünce çerçevesinde kurumlar›n varl›-¤›n› aç›klamaktad›rlar. Çat›flma kuramc›lar› kurumlar›n varl›¤›n›, zenginli¤in ko-runmas› amac›yla küçük bir grubun elinde olmas›yla aç›klamakta, görevselcilerise sosyal kurumlar› evrensel olan insan ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için var oldu¤u-nu öne sürmektedirler.

TOPLUM TÜRLER‹ Günlük dilde toplumlar› çeflitli biçimlerde s›n›flamaktay›z. Örne¤in geliflmifl, ge-liflmekte olan, aç›k, kapal›, k›rsal, kentsel gibi. Ancak bunlar› belirleyen kriterlertam ve aç›k de¤ildir. ‹nsano¤lu tarihi geliflimiyle birlikte birbirine benzemeyenbinlerce toplum yeryüzünde yer alm›flt›r. Bu geliflim sürecinde bilim adamlar› butoplumlar›n do¤ay› ve çevreyi de¤ifltirmede kulland›klar› teknolojinin çeflidinegöre, onlar› befl türe ay›rmaktad›rlar. Bilim adamlar›n›n bu s›n›flamas› afla¤›dagörülmektedir.

Toplum Tür ler i 49

SIRA S ‹ZDE

Toplum türleri:• Avc›l›k ve toplay›c›l›k toplumlar›,• Çobanl›kla geçinen göçebe toplumlar, (Pastoral Societies)• ‹lkel tar›m toplumlar›,(Horticultural Societies)• Tar›m toplumlar›, (Agricultural Societies)• Endüstriyel toplumlard›r.Bu befl toplumun d›fl›nda son y›llarda süper endüstriyel toplum ad› verilen bir

toplumdan da söz edilmektedir.

Avc› ve Toplay›c› Toplumlar‹sminden de anlafl›ld›¤› gibi avc› ve toplay›c› toplumlar yaflamlar›n›n büyük birk›sm›n› vahfli hayvanlar› avlamak ve yiyecek bulmakla geçirmektedirler. Birçoktoplum zaman›nda bu aflamadan geçmifl bulunmaktad›r. Hatta bugün bile Avust-ralya'n›n çöllerinde yaflam›n› sadece yiyecek bulmakla geçiren yerliler bulunmak-tad›r. Bu gruplar küçük ve da¤›n›k olarak yeryüzünde yer al›rlar. Bunun da nede-ni çevrenin ve do¤an›n büyük bir insan grubunu doyuracak nitelikte olmamas›d›r.Böylece avc› ve toplay›c› insanlar 40 kifliyi geçmeyen birincil gruplard›r. Her gru-bun da yaflam›n› sürdürdü¤ü ve avland›¤› bir kaç yüz millik yaflam alan› mevcut-tur. Grup üyeleri aras›nda yo¤un bir iletiflim sözkonusudur. Gruplarda akrabal›kiliflkileri esast›r ve her bireyin bir di¤eriyle akrabal›k ya da evlilik ba¤› mevcuttur.Bu toplumlarda en önemli kurum ailedir. Aile bu toplumlarda birçok fonksiyonuyerine getirir.

Üretim, koruma, e¤itim gibi. Bu toplumlarda politik kurumlar yoktur, bireylereflittir. Her birey bir süre kabile reisli¤i yapabilir. Kararlar grup tart›flmalar› sonu-cunda al›n›r.

Bu toplum üyeleri devaml› bir hareket içerisindedirler. Yani göç olgusu yo-¤undur. Çünkü, bir yerleflim yerindeki av ve yiyecek bitince, baflka bir yere git-mek zorundad›rlar. Zenginlik mal ve mülk sahipli¤i yok denecek kadar azd›r. De-vaml› göç olgusu mal sahipli¤ini çok azaltan bir etmendir. En büyük zenginlik,bulunan yiyecek ya da g›dad›r. Bu da bütün toplum üyeleriyle paylafl›l›r. Bu top-lumlarda statü farkl›laflmalar› çok fazla de¤ildir.

Göçebe ve Çobanl›k Toplumlar› Bu toplumlar yaflamlar›n› büyükbafl hayvanlar› yetifltirerek, çobanl›k yaparak ge-çirirler. Bundan 10 ile 12 bin y›l önce ortaya ç›km›fllard›r. Daha önceden avlad›k-lar› hayvanlar› yetifltirme ve onlar› ço¤altma düflüncesi bu toplumsal yaflam biçi-mini ortaya ç›karm›flt›r. Bu geçim yolu zaman›m›za kadar birçok toplumlar›n ya-flam biçimini oluflturmufl ve insanlar bu yetifltirdikleri hayvanlar›n et ve sütündenyararlanm›fllard›r. Böylece hayvan yetifltirme, bir toplumsal yaflam biçimine dö-nüflmüfltür. Bugün özellikle Afrika ve Orta Do¤u'da hâlâ daha yaflamlar› buna da-yanan birçok toplum bulunmaktad›r.

Bu toplumlar, hayvanlar›na yeni otlaklar bulmak amac›yla göçebe bir yap›yasahiptirler. Bu nedenle de materyal zenginlikleri, mal ve mülk sahipli¤i k›s›tl›d›r.Ancak, avc› ve toplay›c› toplumdan da daha fazlad›r. Çünkü, hayvanlarla tafl›nabi-lir zenginliklerini tafl›yabilirler. Örne¤in, çad›rlar, hal›lar, mücevher tafl›nabilir.

Göçebe yaflam bu insanlar›, di¤er gruplarla karfl› karfl›ya getirerek etkileflimle-rini artt›r›r. Bunun bir sonucu, ticaretin geliflmesine olan katk›d›r. Di¤er bir sonu-cu ise gruplar aras› çat›flmalar›n artmas›d›r. Bu toplumlarda dini inançlar da yay-g›n olarak yer al›r, bir ya da birkaç tane tanr›ya tap›l›r. Bu toplumlarda nüfus art-

Toplum Tür ler i50

Avc› ve toplay›c› toplumlaryaflamlar›n›n büyük birk›sm›n› vahfli hayvanlar›avlamak ve yiyecek bulmakla geçirmifllerdir.

maya, politik ve ekonomik kurumlar geliflmeye, toplumsal ve kültürel yap› dafarkl›laflmaya bafllam›flt›r.

Tar›m Öncesi Toplumlar (‹lkel Tar›m Toplumlar›)Bu toplumlar geçimlerini çapa kullan›larak yap›lan tar›mla sa¤larlar. Bu toplumlarda bundan 10-12 bin y›l önce ortaya ç›km›fllard›r. Özellikle avc› ve toplay›c› top-lumlar›n, baz› bitkileri yetifltirmeye bafllamas› bunlar›n ortaya ç›kmas›nda önemlibir rol oynam›flt›r. Bu toplumlar bahç›van kültürü özelli¤i tafl›rlar. Çünkü, küçükbir toprak parças› üzerinde çapa ve kazma gibi ilkel tar›m aletleriyle ve el ile ya-p›lan bir kültürü simgelerler. Göçebe çoban toplumlar›na göre, yerleflik bir yaflamdüzenleri vard›r. Ancak, bunlar da yer de¤ifltirirler, göç edebilirler.

Bunlar›n kulland›klar› yöntem parçala ve yak tekni¤idir. Yani topra¤› ve üzerin-deki do¤ay› yakarak tarla elde ederler ve toprak b›k›ncaya kadar da üretimde bulu-nurlar. Art›k toprak ürün vermemeye bafllay›nca ayn› ifli baflka bir alanda yaparak ya-flamlar›n› sürdürürler. Yaflam süreleri çevre faktörlerine ba¤l›d›r. Yani toprak ve ik-lim, bitki yetifltirmeye elveriflli olunca topra¤a ba¤lan›rlar. Bugün Afrika, GüneyAmerika ve Asya'da bu tür benzer toplumlara rastlamaktay›z. Bu toplumlar avc›l›k vetoplay›c›l›k toplumlar›ndan daha yeterlidir. Çünkü bir üretim art›fl› sözkonusudur.

Tar›m öncesi toplumlar›n temel özellikleri nelerdir?

Tar›m Toplumlar›Tar›m toplumlar› geçimleri ziraate (tar›ma) ba¤l› olan toplumlard›r. Yani saban kul-lanarak ekip biçen ve saban› çekmede de hayvan gücünden istifade eden ve böy-lece tar›m devrimini bafllatan toplumlar olarak karfl›m›za ç›karlar. Kara saban›n ica-d› bundan 6000 y›l önceye dayan›r. Kara saban, topra¤›n hava alarak zenginleflme-sine yard›mc› oldu¤u için, topra¤›n verimlili¤i artm›fl ve ürün fazlas› a盤a ç›km›fl-t›r. Ayr›ca tar›mda gübre kullan›m›yla da ayn› topraktan uzun y›llar ürün elde etmeolana¤› do¤mufltur. Böylece tar›m alanlar› genifllemifl, nüfus artm›fl, mesleki farkl›-laflmalar belirginleflmeye bafllam›flt›r. Bu toplumlar›n nüfusu birkaç milyona varanbir potansiyele ulafl›nca, bu nüfusun bir k›sm› tar›m d›fl› etkinliklerde yer alm›fl veihtisaslaflm›fl roller ortaya ç›km›flt›r (Örne¤in, demircilik, berberlik, seyislik gibi).Tar›ma ba¤l›l›k flehirlerin kurulmas›n› h›zland›rm›fl ve baz› kimseler ihtisaslaflm›flolduklar› baz› rolleri ve meslekleri, bu flehirlerde pazarlamaya bafllam›fllard›r.

Tar›m toplumlar›n›n bir di¤er özelli¤i de ilk defa s›n›flar›n belirginleflmesidir.Artan üretim miktar› ile bir k›s›m köylüler, sadece toprak üzerinde çal›fl›p tah›l üre-tirken, bu üretim do¤rudan toprak sahibinin elinde toplanmaya bafllam›flt›r. Böyle-ce topra¤a sahip olan asiller s›n›f› ile topra¤a ba¤l› köle s›n›f› belirginleflmifltir.

Bu sistem Avrupa'da Feodal toplumlar›n do¤mas›na önayak olmufltur. Din deayr› bir kurum olarak yerini alm›fl, din adamlar› ve kilisenin gücü artm›flt›r. Ayr›caticaret geliflmifl ve para, al›flverifllerde de¤iflim arac› olarak yer alm›flt›r. Bunun ya-n›nda ürün miktar›n›n kaydetmek, vergilendirmek amac›yla yaz› ve matematikkullan›lmas›, baz› temel bilgilerin geliflmesini h›zland›rm›flt›r. Zamanla statü ve rol-ler ço¤alm›fl, nüfus artm›fl, flehirler ve yeni kurumlar ortaya ç›km›fl, sosyal s›n›flardo¤mufl, politik ve ekonomik eflitsizlikler toplumsal yap›da belirginleflmifl ve kül-tür farkl›laflm›flt›r.

Göçebe ve Tar›m toplumlar›n›n en belirgin karakteristiklerini dikkate alarak karfl›laflt›r›n›z.

Toplum Tür ler i 51

SIRA S ‹ZDE

SIRA S ‹ZDE

Endüstriyel ToplumlarEndüstriyel toplumlar, yaflamlar› mekanize olmufl üretime ba¤l› olan ya da maki-nalaflm›fl insan eme¤inin yerini makinan›n ald›¤› toplumlard›r. Endüstri Devrimi‹ngiltere’de bundan yaklafl›k 250 y›l önce bafllam›fl, gayet baflar›l› olmufl ve etki-leri bütün dünyaya yay›lm›flt›r. Bu de¤iflim dünyadaki di¤er toplumlar›n yaflambiçimlerini de etkilemifl ve de¤ifltirmifltir.

Endüstri Devrimi bilimsel bilgilerin, üretim teknolojisine uygulan›fl›, yeni ener-ji kaynaklar›n›n bulunmas› ve hayvan gücünün yerini bu enerji kaynaklar›n›n al-mas› süreçlerini içerir. Birbirlerinin ortaya ç›kmalar›n› kolaylaflt›ran keflif ve icat-lar, yeni kefliflere yol açm›fl ve endüstri toplumlar› h›zl› bir de¤iflme temposunagirmifllerdir. Yeni teknolojiler örne¤in buhar makinas›, içten patlamal› motorlar,elektrik ve atom enerjilerinin kullan›m› ekonomi ve di¤er kurumlardaki de¤iflme-leri de h›zland›rm›flt›r. Bu nedenle endüstri öncesi toplumlara oranla endüstritoplumlar› devaml› ve h›zl› bir de¤iflme temposuna sahiptirler.

Endüstrileflmenin toplumsal kurumlar üzerinde de yayg›n etkileri gözlemlenir.Ekonomi kurumu son derece büyür, etkinleflir ve karmafl›klafl›r. Liberal görüfller,yat›r›m ve giriflimin serbestli¤i önem tafl›r. Aile daha önce yerine getirdi¤i birçokfonksiyonunun, ihtisaslaflan di¤er kurumlara devrederek küçülür. Birçok yeni de-¤er ve inançlar toplumu iflgal eder. Bilim yeni bir kurum olarak ortaya ç›kar. Çün-kü, teknolojik yenilikler yeni bilgilerin üretimine dayan›r. E¤itimin ayr› ve çokönemli bir kurum olarak fonksiyonlar› h›zlanarak artar. ‹lkö¤retim zorunlu halegelir ve yayg›nlafl›r.

Endüstrileflmenin di¤er yayg›n etkisi, sosyal eflitsizli¤i azaltmas›d›r. Endüstriöncesi toplumlarda statüler daha çok edinilmifl iken, endüstriyel toplumlarda ka-zan›lm›fl hale dönüflür. Toplumdaki s›n›flar›n say›s› artarak, çoklu bir s›n›f olgu-su geliflmeye bafllar. Hatta hizmet sektöründe çal›flanlar›n oluflturduklar› orta s›-n›f bile kendi içinde alt, orta ve üst orta olmak üzere üçe ayr›l›r. Endüstriyel top-lumlar›n artan zenginlikleriyle birlikte kültürleri de de¤iflmekte ve fakl›laflmakta-d›r. Ancak, endüstriyel toplumlar›n geliflimi do¤al dengeyi ve çevreyi bozdu¤un-dan bu geliflim, do¤a kirlili¤i, kaynak tüketimi gibi birçok çevre sorununa da ne-den olmaktad›r.

Toplum Tür ler i52

Endüstriyel toplumlaryaflamlar› mekanize olmuflüretime ba¤l› olan ya damakinalaflm›fl insaneme¤inin yerini makinan›nald›¤› toplumlard›r.

Endüstri öncesi toplumlardastatüler daha çok edinilmifliken, endüstriyeltoplumlarda kazan›lm›fl haledönüflür.

Endüstriyel toplumlarda kolgücünün yeri gitgideazalm›flt›r.

53Özet

Özet Toplum kavram›n›; onu oluflturan koflullar› dikka-te alarak tan›mlamak.Toplum ve birey birbirinin ayr›lmaz birer parças›-d›rlar. En genifl anlamda toplum insanlar› etkileyeniliflkiler bütünüdür. Ancak bir toplumdan söz ede-bilmek için belirli flartlar gerekir. Bunlar ortak birtoprak, politik bir otoriteye uyum ve paylafl›lan birkültürdür.

Toplumsal yap› ve bu yap›y› oluflturan parçalarolan kültür, toplumsal s›n›f, statü, rol, kurum vegruplar› aç›klamak.Her organizman›n bir yap›s› oldu¤u gibi toplumla-r›n da bir yap›s› vard›r. Bu yap› birbirleriyle iliflkilibir tak›m parçalar›n bütünüdür. Toplumsal yap›,bir toplumdaki organize olmufl toplumsal iliflkilerinbir bütünüdür. Toplumsal yap›y› oluflturan parça-lar alt› tanedir. Bunlar; Kültür, Toplumsal S›n›f, Sta-tü, Rol, Grup ve Kurumlard›r. Statü, bireyin toplumiçindeki pozisyonudur. Edinilmifl ve kazan›lm›fl ola-rak iki biçimde yer al›r. Rol ise bir toplum içindekiinsanlar›n belirli bir biçimde oynad›klar› oyundur.Her rolün bireyden baz› beklentileri vard›r.

Grup, belirli say›daki insanlar›n etkileflimleri sonu-cu ortaya ç›kan bir birleflmedir. En yayg›n olarakbirincil ve ikincil biçimde ikiye ayr›l›r. Toplumsalkurum ise toplumun temel de¤erlerinin korunmas›amac›yla zorunlu say›lan nispeten sürekli kurallartoplulu¤udur. Toplumsal düzeni sa¤layan kurumlardokuz tanedir. Bunlar: Aile, Ekonomi, E¤itim, Din,Politik, Hukuk, T›p, Bilim ve Askeri kurumlard›r.

‹nsano¤lunun tarihi geliflimiyle oluflan top-lum türlerinin temel özelliklerini aç›klayaraktart›flabileceksiniz.‹nsano¤lunun tarihsel gelifliminde befl yayg›n top-lum biçimi gözlemlenmifltir. Bunlar;• Avc›l›k ve toplay›c›l›k toplumlar›,• Çobanl›kla geçinen göçebe toplumlar,• ‹lkel tar›m toplumlar› (tar›m öncesi toplumlar),• Tar›m toplumlar› ve• Endüstriyel toplumlard›r.

A M A �

1

A M A �

2A M A �

3

54 Kendimizi S›nayal›m

Kendimizi S›nayal›m1. Toplumdaki organize olmufl toplumsal iliflkilerin bütü-nüne ne ad verilir?

a. Benlikb. Toplumsal yap›c. Rold. Statüe. Grup

2. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal yap›y› oluflturanparçalardan biridir?

a. Toprakb. Otoritec. Statüd. Dile. Nüfus

3. Afla¤›dakilerden hangisi kazan›lm›fl bir statüdür?a. Asaletb. Gençlikc. Kad›nl›kd. Siyah olmake. Annelik

4. Afla¤›dakilerden hangisi ikincil bir grup niteli¤i tafl›maz?

a. fiirketlerb. Ailec. Siyasi Partilerd. Resmi organizasyonlare. Sendikalar

5. ‹lk defa s›n›rlar›n belirginleflmeye bafllad›¤› toplum tü-rü afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Avc›l›k ve toplamac›l›k toplumlar›b. Endüstriyel toplumlarc. Göçebe toplumlard. Tar›m öncesi toplumlare. Tar›m toplumlar›

6. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal düzeni sa¤layankurumlardan biri de¤ildir?

a. Aileb Ekonomic. ‹fl bölümüd. E¤itim e. Siyasal kurumlar

7. Rol kavram›na iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisiyanl›flt›r?

a. Toplum üyelerinden üstlendikleri rolü en iyi ola-rak yerine getirmelerini ister.

b. ‹nsanlar belirli bir statüyü iflgal eder ve buna uy-gun bir rol oynar.

c. Roller bir koruyuculuk görevi üstlenirler.d. Rollerin bir araya gelmesiyle s›n›flar oluflur.e. Roller toplumsal kargaflay› engeller.

8. Afla¤›dakilerden hangisi günümüzde bir grubun top-lumsal s›n›f olarak tan›mlanmas›nda kullan›lan ölçütler-den biri de¤ildir?

a. Gelir düzeyib. E¤itimc. Mesleki sayg›nl›kd. Fikir ve düflüncelere. Art›fl oran›

9. "Bir toplumda çocuk suçlulu¤u ve uyuflturucu kulla-n›m oranlar›n›n artmas› gençlik için tehlikedir" ifadesitoplumsal kurumlar›n dört temel özelli¤inden hangisiniifade eder?

a. Toplumsal kurumlar de¤iflmeye dirençlidir.b. Kurumlar bir biriyle yo¤un bir iliflki içindedir.c. Toplumsal kurumlar toplumsal sorunlar›n oda¤›d›rlar.d. Her kurum belirli ihtiyaçlar› karfl›lamak için top-

lumda yer al›r.e. Toplumsal kurumlar birbirlerine ba¤l› olarak

de¤iflebilirler.

10.Saban kullanarak ekip biçen, hayvan gücünü kulla-nan, ilim ve ticaretin geliflti¤i ve paran›n kullan›ld›¤› top-luma ne ad verilir?

a. Avc›l›k ve toplay›c›l›k toplumub. ‹lkel tar›m toplumuc. Endüstriyel toplumd. Tar›m toplumue. Göçebe toplum

55Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›

Yaflam›n ‹çindenBuz Adam

1991'de, yüzy›l›n bilimsel bulufllardan birini gerçeklefltir-mifl olan Alman turist Helmut Simon, "Onu ilk gördü¤üm-de oyuncak bir bebe¤in kafas› oldu¤unu düflündüm" de-mifltir. Simon, ‹talyan s›n›r›n›n yak›n›nda olan, Güney-ba-t› Avusturya'da, büyük bir buzula t›rman›rken, eriyen buz-dan d›flar› do¤ru ç›kan tan›d›k bir flekle rastlam›flt›r. Son-radan bunun oyuncak bir bebek de¤il de, bir insan bede-ni oldu¤unu fark etmifltir: 5300 y›l önce (Büyük M›s›r Pi-ramitleri yap›lmadan önce) ölen ve Buzadam ad› verilenbu kifli ürünümüzün bozulmadan bulunan en eski üyele-rinden biridir.Dünyan›n her yerindeki uzmanlar, heyecanla bu konuyutart›flmaya bafllad›lar. Öldü¤ü zaman Buzadam›n yaklafl›k30 yafllar›nda 1.55 cm boyunda ve 50 kilo a¤›rl›¤›nda ol-du¤unu hesaplad›lar. Sonbahar›n bafllar›nda, sürüsünüAlp'lerin yükseklerinde otlatan bir çoban olan Buzadam,bilimadamlar›n›n tahminine göre so¤uk bir f›rt›naya yaka-lanarak da¤da dar bir tepeye s›¤›nmak zorunda kalm›flt›r.Bu mücadelesinden yorgun düflerek, kendisini yere b›-rakm›fl ve uykuya dalm›flt›r. Is› düflmeye devam ederken,ac›s›z bir flekilde donarak ölmüfltür. Yo¤un kar ve bir buzduvar› vücudunu büyük bir buzula gömülmüfltür. Vücu-dunun çürümesini engelleyen -6 derecelik bir ›s›da 53as›r kalm›flt›r.Sadece buzulun ola¤and›fl› bir flekilde erimesi ve keskingözlü bir da¤c›n›n flans›, Buzadam›n bulunmas›n› sa¤la-m›flt›r. Buzadam›n giysilerini inceleyen bilimadamalar›,"ma¤ara adam›" toplumunun ne kadar geliflmifl oldu¤unaflafl›rm›fllard›r. Buzadam›n saçlar› derli toplu kesilmiflti vevücudunda muhtemelen kendi toplulu¤undaki posizyo-nunu sembolize eden bir çok dövme vard›.Baflar›l› bir flekilde dikilmifl ve üzerinde onu yabanc› et-kenlerden büyük ölçüde koruyan, bitkilerden dokunmuflbir pelerinin oldu¤u deri bir palto giymiflti. Deriden yap›l-m›fl olan ayakkab›lar›, rahatl›k ve s›cakl›k için bitkilerledonat›lm›flt›. Bir balta, tahtadan yap›lm›fl olan bir b›çak vetüylü oklar f›rlatan bir yay tafl›yordu. ‹çinde bitkilerdenyap›lm›fl do¤al ilaçlar›n bulundu¤u ek araçlar ve kifliseleflyalar›n oldu¤u ilkel bir s›rt çantas› vard›.

Kaynak: Rademaekers Willam and Rhae Schoential. "Ice-man", Time Vol. 140 C26 Octaber 1992, s. 62-66.

Yukar›da okudu¤unuz parça geçmifl toplumlar›n yap›s›hakk›nda size ne tür ip uçlar› vermektedir? Buzdam›n efl-yalar›na bakarak bu toplumun biçimi ve yap›s› hakk›n-da neler söyleyebilirsiniz? Günümüz toplum yap›lar› ilekarfl›laflt›r›n›z.

Biraz Daha Düflünelim1. Toplum kavram›n›, onu oluflturan koflullar› dikkate

alarak tan›mlay›n›z.2. Toplumsal yap› ve bu yap›y› oluflturan parçalar olan

kültür, toplumsal s›n›f, statü, rol, kurum ve gruplar›aç›klay›n›z.

3. ‹nsano¤lunun tarihi geliflimiyle oluflan toplum tür-lerinin temel özelliklerini aç›klayarak tart›fl›n›z.

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarDönmezer, Sulhi. Sosyoloji. Savafl Yay›nlar›, Ankara,

1984.Domhoff, G. William. The Power Elite and the State:

How Policy is Made in America. Hawthorne, N.Y.Al-dine de Gruyter, 1990.

Gökçe, Birsen. Türkiye'nin Toplumsal Yap›s› ve Top-

lumsal Kurumlar. Savafl Yay›nevi, Ankara, 1996.Henslin, James. M. Sociology. Third edi. Allyn and Bacon

Ltd. Boston, 1997.Kongar, Emre. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› ve Tür-

kiye Gerçe¤i. Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1981.Özkalp, Enver. Sosyolojiye Girifl. Anadolu Üniversitesi

Yay›nlar›, Eskiflehir, 2001.Robertson, Ian. Sociology. 3. Edition, Worth Publishers,

1988.

Yan›t Anahtar›1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplum ve Toplumsal Yap›

bölümlerini tekrar okuyunuz.2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal Yap› bölümünü

tekrar okuyunuz.3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Statü bölümünü tekrar

okuyunuz.4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Gruplar bölümünü tekrar

okuyunuz.5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplum Türleri bölümünü

tekrar okuyunuz.6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal Kurumlar bölümünü

tekrar okuyunuz.7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Rol bölümünü tekrar

okuyunuz.8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal S›n›f bölümünü

tekrar okuyunuz.9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal Kurumlar bölümünü

tekrar okuyunuz.10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplum Türleri bölümünü

tekrar okuyunuz.

56

Auguste Comte Fransa’da Montpellier’de do¤du. E¤itimi s›ras›nda politik ilgileri nedeniyle

otoritelerle çeflitli sürtüflmeleri oldu. Hatta Ecole Polytecnhnique’teki s›nav sistemine karfl›

protestolar› nedeniyle bu okuldan at›ld›. Kendisi dogmatik, kendine çok güvenen ve sald›rgan

bir kiflili¤e sahipti. Bu nedenle çevresindekilerle iliflki kurmakta zorlanm›fl bir kiflidir. Comte

okuldan at›ld›ktan bir y›l sonra o ça¤›n ünlü filozofu Henry Saint-Simon’un sekreteri olur.

Auguste Comte’un Saint-Simon ile olan iliflkileri çok f›rt›nal› geçer ve bu iliflki 1825 y›l›nda

Saint-Simon ölmeden bir y›l önce sona erer. Comte’un kiflisel yaflam› çok düzensiz ve çalka-

nt›l›d›r. Gençli¤inin çeflitli yafl dönemleri depresyon ve paranoyalarla geçer. Hatta evlili¤i

bile afl›r› k›skançl›¤› nedeniyle bozulur.

Comte sosyolojinin isim babas› olarak bilinir ve toplumu daha iyi bir hale getirmek onun

temel ilgi alan›n› oluflturur. Daha Saint-Simon’la birlikte çal›fl›rken Pozitif Felsefe dersleri

ad› alt›nda bir seri ders düzenler ve bunlar daha sonra kitap haline getirilerek bas›l›r.

(1830-1842)

Bu dersler alt› cilt halindedir. Burada pozitivizmi savunarak bilimler s›n›flamas›n› yapar

ve özellikle sosyolojiye yer verir. Daha sonra bundan da daha önemli olan Pozitivist Politik

sistemler ad›n› tafl›yan çok ciltlik bir eser daha yay›nlar. (1854) Ölümünden üç y›l önce bu

eseri tamamlayan Comte Avrupa toplumunun yeniden yap›lanmas› konusunda çok çal›flm›fl

ve eserler üretmifl ünlü bir düflünürdür.

AUGUSTE COMTE (1798-1857)

Amaçlar›m›zBu üniteyi çal›flt›ktan sonra;

toplum ve insan bilimleri için temel bir kavram olan kültürü ve temel özellik-lerini, kültürel farkl›l›klar ve kültürel birleflme kavramlar›n› tan›mlayacak,dil ve kültür iliflkisini aç›klayacak,kültürü oluflturan temel parçalardan de¤erler ve normu tan›mlayacak,popüler ve fakirlik; ideal ve gerçek; yüksek ve yayg›n; alt ve karfl›t kültür tür-lerinin temel noktalar›n› ve farkl›l›klar›n› aç›klayacak,etnosentrizm ve kültürel relativizm kavramlar›n› tan›mlayarak; her iki gö-rüflün olumlu ve olumsuz yönlerini tart›flabileceksiniz.

57

Kültür 4

�

���

�

Bir toplumda, bir gecelik bir misafire aile reisinin kar›s›n›n teklif edilmesi veya onunla iliflki-ye girmesi çok yayg›n bir gelenek de¤ildir. Ancak baz› toplumlarda örne¤in Eskimolarda efl-lerin de¤ifl tokuflu hem kabul edilebilir, hem de beklenen bir davran›flt›r. Geleneksel Eskimotoplumlar›nda, misafirin eskimonun kar›s›yla yatmay› reddetmesi ciddi bir kültürel sorunayol açar. Hatta Eskimo bunu kendisine ve kar›s›na yap›lm›fl büyük bir hakaret olarak alg›lar.Afla¤›daki pasaj, Eskimo’nun yaflam›n› anlatan bir romandan al›nm›flt›r. Burada Ernenekadl› Eskimo, kar›s› Asiak ile cinsel iliflkiye girmedi¤i için bir beyaz› kaza ile öldürmüfltür. Bu-rada beyaz adam, Eskimo ve kar›s› aras›nda geçen bir konuflma yer almaktad›r. Eskimo be-yaz adam›n hayat›n› kurtarm›flt›r ve bu nedenle bir dostluk kurulmufltur.

"Ernenek, sen benim hayat›m› kurtard›n." diyerek beyaz adam söze bafllar. "fiimdi baz›fleyleri a盤a kavufltural›m; böylece benden korkmana gerek kalmaz. Ancak biraz sonra birhakimin karfl›s›na ç›kar›lacaks›n ben de hakime olan biteni do¤ru bir biçimde anlat›p sanayard›mc› olmaya çal›flay›m."

Ernenek mutlu bir biçimde beyaz adama teflekkür eder."fiimdi sen beyaz adam›n seni provoke etti¤ini söylüyorsun.""Evet, etti." der Eskimo."Çünkü kar›m Asiak’› afla¤›lad› ona hakaret etti""Hem de çok kötü bir biçimde.""Yani sen kar›n› korurken onu kaza ile öldürdü¤ünü mü söylüyorsun?"Bu s›rada Ernenek ve kar›s› bak›fl›rlar ve kahkahalarla gülmeye bafllarlar."Hay›r, hiç de öyle olmad› der Asiak sonunda""Bak nas›l oldu¤unu anlatay›m." der, Ernenek, Beyaz evimize geldi¤i zaman ona ne ik-

ram etsek burnunu k›v›rd› ve verdiklerimize a¤z›n› sürmedi. Hatta ona en eski kokmufl etimi-zi verdi¤imizde bile burnunu k›v›rd›.

"Ama Ernenek biliyorsun ki bütün beyazlar kokmufl et yemezler. Bundan hofllanmazlar.Asiak hemen söze girer."Evet et kokmufl idi ama etin içindeki kurtlar taze ve canl› idi." der.Beyaz adam : "Asiak, biliyorsun ki bizler sizlerden farkl› türde yemeklere al›flk›n›z."Ernenek:" Evet bunu biliyoruz ama daha da önemlisi var. Sonunda "laugh" gelene¤ine

göre onu mutlu etmeyi düflündük. Bu onu rahatlatacakt›."fiimdi Asiak’› dinleyelim: "Asiak saçlar›n› y›kad› ya¤lad› ve tarad›, yüzüne balina ya¤›

sürdü ve sonra bu ya¤› b›çakla kaz›d›. Böylece karfl›dakine nezaketini gösterecekti." Ernenek: "Evet, böylece bir gelin aday› gibi haz›rland›. Buna karfl›n beyaz adam ise bunla-

r› görmezlikten geldi ve Asiak yan›na yat›nca ona s›rt›n› döndü ve uydu, iflte bu art›k son dam-lay› da tafl›rd›. Hiçbir erkek kar›s›n›n bu kadar afla¤›lanmas›na tahammül edemezdi. ‹flte bunedenle bu adam› omuzlar›ndan tuttum ve sarsarak buza do¤ru vurdum. Ama amac›m onuöldürmek de¤ildi, sadece sarsmakt› ama kafas›n› buza vurdu. Ancak biraz fazla vurdu."

Asiak: "Ernenek bunu di¤er Eskimolara da yapard›. Ancak genelde buz k›r›l›rd› fakat busefer beyaz adam›n kafas› k›r›ld› ve öldü."

Beyaz adam güldü ve bu tür bir aç›klaman›n hakim için geçerlilik tafl›mad›¤›n› söyledi.Yani birisi kar›s›n› di¤erine teklif edip, adam›n da bunu kabul etmemesini cinayet nedeniolarak kabul edemezdi.

Eskimo cevap verdi:"Ama neden? Di¤er yatt›¤› adamlar memnun idi ve Asiak da bundan flikayetçi de¤ildi.

Aksine Asiak’›n gözleri parlar yanaklar› da memnuniyetten k›zar›rd›."" Sizler baflkalar›n›n kar›lar›n› ödünç almaz m›s›n›z?" diye sordu Asiak.Beyaz adam: "fiimdilik bunlar› b›rakal›m."Ernenek buna al›nd›. "Belki bu durum erkekler için iyi de¤ildir." dedi." Burada insanlar

baflka fleylerini ödünç vermektense kar›lar›n› vermeyi tercih ederler. Çünkü k›za¤›n› ödünçverirsin alan adam onu k›rarak sana geri getirir, testereni verirsin difllerinden biri k›r›lm›fl ge-lir, köpeklerini verirsin yorgunluk ve açl›ktan periflan gelirler. Ama ne zaman kar›n› versenher zaman yeni olarak geri al›rs›n".

Kaynak: RUESCH, Hans, Top of the World, New York: Pocket Books, 1959.SHEPARD, Jon M., Sociology, West Publishing Company, 1996.

Bu ünitede ele al›nacak konular› daha iyi anlayabilmeniz için toplum ve toplumsal ya-p›lar konular›n› ö¤renmifl olman›z gerekir.

Kültür58

D ‹ K K A T

G‹R‹fi‹nsano¤lu dünyaya belirli kal›plarla gelmez. Zamanla içinde yaflad›¤› ortamla bü-tünleflir. Yani içinde yaflad›¤› farkl› kültürel ortamlara uyum sa¤lar. Dolay›s›ylaiçinde yaflad›¤› kültürü geliflmifl, beyin yap›s› sayesinde ö¤renir. Bu ö¤renilen ya-flam biçimi zamanla de¤iflerek bir nesilden bir nesile aktar›l›r. Dünyaya geldi¤in-de geliflmemifl olarak do¤an insano¤lu zamanla geliflerek kendine özgü bir kültüryarat›r. Di¤er canl›lar ise sosyolojik anlamda kültür kurabilme, yaratabilme özelli-¤ine sahip de¤ildir.

Dünyan›n her yan›na yay›larak, da¤lar› ormanlar› aflarak, kendine özgü bir ya-flam biçimi kuran, sanat eserleri yaratan, bilimi teknolojiyi gelifltiren, bilinmezlerikeflfeden insano¤ludur. Di¤er canl›lar bunu baflaramazlar. Bütün bu baflar›lar› ger-çeklefltiren fley tek kelimeyle kültürdür. ‹nsano¤lu kültürü yaratm›fl, kültür deonun geliflmesine yükselmesine yard›mc› olmufltur. Di¤er bir deyimle insano¤luyaflad›¤› toplumsal çevrede çeflitli ortak kural ve prensipler, davran›fl kal›plar› ge-lifltirirken, ö¤rendi¤i bilgi yap›s›yla da do¤al çevreyi kendine özgü bir biçimde de-¤ifltirmeye bafllam›flt›r. ‹flte bu paylafl›lan kültür sayesinde toplumsal yaflam ortayaç›km›flt›r.

KÜLTÜR NED‹R?Kültür kavram›, aç›klanmas› tan›mlanmas›ndan daha kolay olan bir kavramd›r.Örne¤in, Hindistan'dan yeni gelmifl Hintli bir bayanla tan›flt›¤›n›z› düflünün. Hint-li bayan›n kültürünün bizden farkl›l›¤›n› hemen fark edersiniz. ‹lk dikkatinizi çe-ken fleyler, giydikleri elbise, mücevherler, makyaj› ve saç biçimidir. ‹kinci olarakkonufltu¤u dilin farkl›l›¤›n› keflfedersiniz, daha sonra tav›rlar›, etraf›ndakilere se-lam verifli, teflekkür edifli bizlerden farkl›l›¤›n› ortaya ç›karan özellikleridir. Dahasonra konuflup dost oldu¤unuz zaman dünyaya bak›fl aç›s›n›n, dini inançlar›n›nve de¤erlerinin farkl› oldu¤unu görürsünüz.

‹flte bütün bu karakteristikler kültürün bir parças›d›rlar. Böylece kültür; dil,inanç, de¤er, norm davran›fllar ile bir nesilden bir di¤er nesile aktar›lan maddiö¤elerden oluflan bir bütün olarak aç›klanabilir.

Sosyologlar bu kavram› daha da geniflletilerek, kültürü, bir toplumun genel ya-flam biçimi olarak ifade ederler. Dünyaya gelen her canl› zamanla kültürleflmek-tedir. Kültür bu nedenle, bir toplumda yaflayanlar›n ö¤rendikleri ve paylaflt›klar›her fleyi kapsar. Davran›fl bilimlerince incelenen hemen her fley kültür taraf›ndanetkilenmektedir. Dünyaya gelen her canl› dilini, dinini, yemeyi ve içmeyi, sosyalyaflant›s›n›, çocuk yetifltirmesini, bilgi kurallar›n›, manevi de¤erlerini, sevmeyi vesevilmeyi bir kültür içerisinde yaflayarak ö¤renir. ‹nsanlar bütün bu ö¤rendikleri-ni o kadar çok benimser ve içsellefltirir ki kendi kültürünün d›fl›nda olan fleylerido¤ru olarak benimsemezler bile, böylece kültürün koydu¤u kurallar bizim birparçam›z haline gelir. Bir toplumun kültürel ö¤eleri maddi ve manevi olmak üze-re ikiye ayr›l›r. Maddi ö¤eler toplumun ya da grubun herhangi bir geliflim aflama-s›ndaki teknolojik ilerlemesini, üretim, teknik, hüner ve becerilerini ifade eder.Örne¤in tekerlek, elbiseler, okullar, fabrikalar, kitaplar, uzay araçlar› gibi. Maneviö¤eler ise soyut olan ancak toplumun yaflam›n› düzenleyen de¤er inanç, gelenek,görenek ve ahlak kurallar›ndan oluflur.

Örne¤in "Amerikan kültürünü oluflturan maddi ö¤eler nedir?" diye bakt›¤›m›zzaman, gökdelenleri, Mc-Donalds restoranlar zincirini, uzay meki¤ini ve kalabal›kbir araba trafi¤ini görürüz. Manevi ö¤elerini ise inançlar›, kurallar›, gelenekleri, ai-

Gir ifl - Kül tür Nedir? 59

Kültür bir toplumun yaflambiçimidir.

le yap›lar›, kapitalist ekonomik sistemleri oluflturur. Daha bütüncül bir yaklafl›m-da ifade edersek kültürün toplam yaflam biçimi oldu¤unu görürüz.

Kültür ve toplum aras›ndaki iliflkiyi hiç düflündünüz mü? Sizce nas›l bir iliflki olabilir?

Kavram olarak belki kültür ve toplum birbirinden farkl› tan›mlanabilir. Ancakaralar›nda de¤iflmez bir iliflki vard›r. Kültür bir toplumdaki paylafl›lan ortak ürün-lerden oluflur; toplum ise ortak kültürü paylaflan ve birbirleriyle etkileflimde bulu-nan insanlardan meydana gelir. Toplum kültür olmadan varolamayaca¤› gibi, kül-tür de kendisini koruyan ve gelifltiren bir toplum olmadan varl›¤›n› sürdüremez.Bu nedenle her ikisi de birbirine ba¤l› olarak yer al›r. Hatta zaman zaman, birbi-rinin yerine kullan›ld›¤› da olur. Bunun nedeni her ikisini de kapsayan bir keli-menin olmamas›d›r.

Sosyoloji bir toplumun yap›s›n›n anlat›lmas›na yard›mc› olan bir bilim olaraktan›mland›¤› zaman, kültürün insan davran›fllar›n›n anlafl›lmas›na yard›mc› olanbir faktör oldu¤unu görürüz. ‹nsanlar›n ne yapt›klar›, sevdikleri, sevmedikleri, ya-saklad›klar›, inançlar›, inanmad›klar›, de¤erleri hepsi bir kültürün parças› olarakortaya ç›karlar. Kültür ayn› zamanda bir toplumda yaflayan insanlara rehberlikeder. ‹nsanlar aras›ndaki mevcut iliflkileri yönlendirir.

KÜLTÜRÜN ÖZELL‹KLER‹Kültür hakk›nda bilinmesi gerekli bir tak›m özellikler vard›r. Bunlardan en önem-lisi bir dil kullanabilme yetene¤imizdir. ‹nsano¤lu sahip oldu¤u dili sayesinde kül-türü aç›klayabilir ve gelecek nesillere aktarabilir. Kültür toplumsal bir üründür. ‹n-sanlararas› etkileflim sonucu do¤up geliflir. ‹kinci bir özellik ise kültürün genetikbir faktör olmad›¤›d›r. Yani kal›tsal olarak babadan o¤ula geçmez. Hiçbir gen bi-ze neyi yiyip, neye ibadet edece¤imizi, nas›l ev kuraca¤›m›z› sa¤layamaz. Kültürkonusunda en önemli fley ö¤renilerek kazan›laca¤›d›r.

Topluma her yeni kat›lan üye bunu ö¤renerek gelifltirir ve gelecek nesillereaktar›r. Üçüncü bir özellik her toplumun kültürünün kendine özgü olufludur.Baz› toplumlarda iyi ve do¤ru olarak benimsenen davran›fllar, bir di¤er kültür-de farkl› olabilir. Bu nedenle toplumlar aras› farkl›l›klar› hiçbir zaman gözard›etmemeliyiz.

KÜLTÜREL FARKLILIKLAR VE KÜLTÜREL B‹RLEfiME‹nsano¤lu kültür sayesinde içinde yaflad›¤› çevreye uyum sa¤lar. Her toplumunkültürü kendine özgü bir tak›m niteliklerden oluflur. Sahip oldu¤umuz norm vede¤erler bütünü herhangi bir kültürde ayn› ya da benzer bir biçimde olmayabilir.Örne¤in Amerikal›lar istiridyeyi severek yerler ama salyangoz yemezler. Frans›z-lar salyangoz yer ama çekirge yemezler. Zulular çekirge yer ama bal›k yemezler.Museviler ise bal›k yer ama domuz eti yemezler. Hintliler domuz yer ama dana etiyemezler. Ruslar ise dana eti yerler ama y›lan yemezler. Çinliler y›lan yer ama in-san yemezler. Buna karfl›l›k Yeni Gine de yaflayan Yale Kabilesi üyeleri ise insanetini çok lezzetli bulurlar. Görüldü¤ü gibi kültürel farkl›l›klar o kadar genifl bir bi-çimde yer al›rlar ki her toplumda ayn› biçimde ortaya ç›kan bir norm bulmak im-kans›z ölçüde zordur.

Bu farkl›l›klar baz› toplumlar için do¤ru ve de¤erli baz›lar› için ise aptalca fi-kirlermifl gibi görülür. Ancak, toplumlar› yak›ndan tan›d›¤›m›z zaman kültürün dekal›plaflm›fl oldu¤unu görürüz. Örne¤in, gelenekler birbirlerini destekleyerek bir-

Kültürün Özel l ik ler i - Kül türe l Fark l › l ›k lar ve Kültüre l Bi r leflme60

SIRA S ‹ZDE

Kültürün özellikleri:Dil kullanabilme yetene¤imizGenetik bir faktör olmamas›Her toplumun kendine özgüolmas› olarak s›ralanabilir.

birlerine uyumlu olurlar. Bir gelenekteki de¤ifliklik, di¤er gelenekleri de etkiler vede¤iflmeye neden olur.

Toplumbilimciler bu olaya, yani kültürün bütün parçalar›n›n herhangibir biçimde birbirlerine ba¤lanmas›na, kültürel birleflme (entegrasyon) ad›n›vermektedir.

Örne¤in, Hintlilerin nüfuslar› çok kalabal›k, g›da maddeleri çok az olmas›nakarfl›n büyükbafl hayvanlar› özellikle, inekleri kesip yememeleri ilgi çekicidir.Hintliler ineklerin kesilip yenmesine karfl›d›r, çünkü onlara göre inek kutsal birhayvand›r. Marvin Harris bu olay› ekonomik nedenlere dayanarak flu flekilde aç›k-lamaktad›r. Hint tar›m› herfleyden önce pullu¤u çekmek için öküze ihtiyaç duy-maktad›r. Öküz ise inekten do¤du¤undan ve bunun yan›nda da ekonomiye fay-dal› bir çok ürün verdi¤inden inekler çok önemlidir. Ayn› zamanda inekten güb-re elde edilir, bu hem tabii gübre olarak tar›mda hem de yakacak olarak evlerdekullan›l›r. ‹nekler ise ekonomiden çok birfley tüketmemektedirler. Çünkü, bunlarotla beslenir, nerede ot bulsa onu yerler. Buna karfl›n ekonomiye ürettikleri ilekatk›lar› çok fazlad›r. Böylece, kutsal olarak nitelenen ve kesilemeyen ineklerHindistan'da günlük yaflama ve tar›ma büyük katk›larda bulunurlar.

Bu görüfl ayn› zamanda ekolojik bir yaklafl›m› da vurgular. Bu yaklafl›ma görekültür toplumun varl›¤›n› sürdürdü¤ü genel çevrenin bir toplam› olarak görülürve bu çevre do¤rultusunda analiz edilebilir. Yukar›daki örnekte de görüldü¤ü gi-bi kutsal olan inek Hint ekolojisinin önemli bir parças›d›r. Hintliler bu hayvan› ye-mektense aç kalmay› tercih ederler. Ancak inekleri kesip yediklerinde de aç kala-caklar› bir gerçektir. Çünkü tar›m bu hayvan olmadan gerçekleflemez. Böylecebelki kendi kültürümüze ters düflmekle birlikte, di¤er bir kültür için bu inanc›n nekadar do¤ru oldu¤unu görmüfl olduk. Bunun gibi bize anlams›z gelen fakat yafla-d›¤› kültür içinde anlaml› olan daha birçok gelenek ve inançlar bulunur.

Afla¤› yukar› hepimiz, al›fl›lm›fl ifli yaparken pek bilinçli olarak düflünmeyiz.Çünkü, bu ifl daha önce baflkalar› taraf›ndan ayn› biçimde yap›lm›flt›r. Bu neden-le art›k biz onu kültürümüze içsellefltirmiflizdir. Onun do¤ru ya da yanl›fll›¤›n› dü-flünmeyiz. Art›k o davran›fl kal›plaflm›fl bir davran›flt›r.

Kültürel birleflme konusunda siz de çevrenizden örnekler bulabilir misiniz?

D‹L VE KÜLTÜRKültür insanlar›n toplumsal miras›d›r. Bu miras topluma yeni kat›lanlar taraf›ndanö¤renilir ve her nesil bunu de¤ifltirecek gelecek nesillere aktar›r. Kültürün yarat›-l›fl› ve aktar›l›fl› insan›n özel bir becerisi olan sembollere dayan›r. Bu sembollerinen önemlisi ise kullan›lan dil veya lisand›r. Çünkü yukar›da da belirtildi¤i gibi kül-tür bu dil yoluyla gelecek nesillere aktar›l›r.

Sembol nedir?Sembol insanlar›n iletiflimde kulland›klar› anlam ifade eden her fleydir. Sem-

boller maddi objelerden sese, kokuya hatta tad almaya kadar uzan›r.Semboller kültürün temelini oluflturur. Sosyologlar kültürün manevi ö¤elerine

bazen sembolik kültür ad›n› verirler. Çünkü insanlar›n iletifliminin kayna¤›n› sem-boller oluflturur.

‹nsanlar›n temel iletiflim biçimlerinden olan iflaret ve mimiklerden oluflan vü-cut dili bile sembollerden oluflur. Dünyan›n her kültüründe insanlar bazen birbir-lerine bir fley ifade etmek isterlerken sözlü dil yerine bu iflareti veya vücut dilinikullan›rlar. Ancak her kültür de bunlar farkl›l›k tafl›r. Kendi kültürümüzde yayg›n

Di l ve Kültür 61

Kültürün bütün parçalar›n›nherhangi bir biçimdeba¤lanmas›na kültürelbirleflme denir.

SIRA S ‹ZDE

‹nsanlar›n iletiflimdekulland›klar›, anlam ifadeeden herfley semboldür.

olarak kulland›¤›m›z bir iflaret bir baflka dilde çok kötü anlamlara gelebilir ve du-rumda çok mahçup durumlara düflebiliriz. Bu nedenle vücut dili insanlar›n ileti-flimini kolaylaflt›r›rken bazen insanlar›n bafl›na umulmad›k dertler de açabilir.Bunlardan en ilginç bir örnek kendi kültürümüzden verebiliriz. Kendi kültürü-müzde biz hay›r anlam›nda bafl›m›z› yukar› afla¤› sallarken, bat› kültüründe buevet demeyi ifade etmektedir. Bat› kültüründe bafl›n› sa¤a sola çevirmek hay›r an-lam›n› ifade eder. Bu nedenle her kültürde iflaret dilini anlamak ve ona göre kul-lanmak durumunday›z.

Dil ve kültür aras›ndaki iliflki nas›ld›r?

Dil, insanlar› zaman›n ve dünyan›n s›n›rl›l›klar›ndan uzaklaflt›rarak bir kültüryaratmalar›na neden olur. ‹nsanlar›n birbirleriyle iletiflimlerinin en temel yolu li-sand›r. Bu ise sembollerden meydana gelir. ‹nsanlar sonsuz say›daki amaçlar›n›bu yolla di¤erlerine iletirler. Dilde kulland›¤›m›z her kelime bir anlam ifade edensemboldür. Dil insanlar için evrensel olmas›na karfl›l›k, her ülkenin kendine uy-gun bir dili vard›r. Dünyadaki çok az ülkenin dili bir di¤erine benzerlik tafl›r. T›p-k› vücut dilinde oldu¤u gibi bir dilde kulland›¤›m›z bir ses, bir baflka dilde kesin-likle ayn› anlama gelmez.

Dil insanlara deneyimlerini, fikirlerini, bilgilerine aktarmalar›na yard›mc› olanbir alettir. Kültür ancak dil yard›m›yla varl›¤›n› sürdürür. Edward Sapir (1929) veBenjamin Whorf (1956) dilin gerçekli¤i anlamam›zda bizlere rehberlik eden birfaktör oldu¤unu savunurlar.

"Dünya hakk›ndaki görüfllerimizi etkileyen fley, ö¤renmifl oldu¤umuz dile ba¤-l›d›r", tezini savunan Sapir ve Whorf'a göre gerçeklik hakk›ndaki alg›lamalar›m›z›tayin eden "fley" de kulland›¤›m›z dilin gramer ve kelime yap›s›d›r. Alg›lamalar›-m›z farkl› oldu¤u için, dünyalar›m›z da farkl› olmaktad›r. Örne¤in, insanlar için birfley önemli ise, bu insanlar›n kullanm›fl olduklar› dilde bu fley birçok kelimeyleaç›klanmakta veya bu anlam› veren çeflitli kelimeler kullan›lmaktad›r. Örne¤in birdil de zaman önemli ise zaman› ifade eden birçok kelime kullan›lmaktad›r.

Bildi¤imiz kadar› ile her bireyin dili ö¤renmede genetik bir kapasitesi mevcut-tur. Ancak insanlar kulland›klar› dilin mahkumu da de¤illerdir. Ö¤rendikleri heryeni dil onlar›n dünya görüfllerini de¤ifltirecektir. Böylece ö¤rendi¤imiz her yenidil baflka kültürleri anlamam›zda bizlere yard›mc› olacak ve böylece kültürler ara-s› anlay›fl da yayg›nlaflacakt›r.

Sapir ve Whorf'un temel hipotezi nedir? Bu düflünceye kat›l›yor musunuz?

KÜLTÜRÜ OLUfiTURAN PARÇALAR NORM VE DE⁄ERLERfiimdiye kadar norm ve de¤er kavram›ndan çok s›k söz ettik. fiimdi bu iki kavra-m› ve kültür için tafl›d›klar› önemi inceleyelim.

NormBu gece yeme¤e ç›karken üstüne temiz elbise giy, büyüklerini say, küçüklerinisev, kendi kültürümüzde yayg›n olan iki normdur. Norm, kültürün belirledi¤iyerleflik davran›fl kurallar›d›r.

Her kültürde toplumsal düzeni sa¤layan, bireylere yol gösteren, do¤ru ve yan-l›fl›, olumlu ve olumsuzu belirleyen kurallar, standartlar ve fikirler bulunur. Bütün

Kültürü Oluflturan Parçalar Norm ve De¤er ler62

SIRA S ‹ZDE

S O R U

Norm kültürün belirledi¤iyerleflik davran›fl kurallar›d›r.

bunlara norm ad› verilir. Norm, yapt›r›m› olan kurallar sistemidir. Her toplumdabireylerin tutum ve davran›fllar›n› belirleyen, nas›l giyinece¤imizden nas›l yemekyiyece¤imize, belirli yerlerde nas›l oturaca¤›m›za kadar çeflitli normlar yer al›r.

Kendi kendimize "Neden bizim toplumu-muzda kad›nlar etek, erkekler pantolon gi-yer?", "Niçin yemek yerken çatal, kafl›k, b›çakkullan›r›z?", "Neden çok eflli de¤il de tek eflleevlili¤e müsaade edilir?" Bu gibi sorular› sor-du¤umuzda karfl›m›za, "Çünkü bunlar do¤rukabul edilen davran›fllard›r, gelenekler böy-ledir, böyle ö¤rendik veya bilmiyorum." gibicevaplar al›r›z. Esas›nda bütün bunlar›n vedi¤er say›s›z toplumsal davran›fllar›n nedeninormlard›r. Böylece normlar belirli bir top-lumda yaflayan insanlar›n ne flekilde hareketetmelerine iliflkin kurallardan oluflurlar.

Normlar toplumda ödül ve ceza ile güvence alt›na al›n›rlar. Yani norma uygunolan bir davran›fl ödüllenirken, uygun olmayanlar cezaland›r›l›r. Ödül ve cezalarresmi veya gayri resmi biçimde de olabilir. Örne¤in h›rs›zl›k yapan bir kiflininmahkemelerce, ceza hukukuna göre cezaland›r›lmas› resmi bir cezaland›rmayken,ayn› bireyin toplum taraf›ndan d›fllanmas›, ifl verilmemesi ise informal bir cezalan-d›rmad›r. Bazen k›zd›¤›m›z bir insana tebessüm etmemek, konuflmamak bile gay-ri resmi bir cezaland›rmad›r.

Baz› normlar toplumun her bireyi için geçerliyken, baz›lar› baz› bireyler içingeçerli di¤erleri için de¤ildir. Hemen bütün toplumlarda geçerli olan ve yasakolan bir norm bir insan›n can›n› alma veya öldürmedir. Ancak, bu norm baz›gruplar örne¤in polisler için geçerli de¤ildir. Polisler veya güvenlik güçleri belirlidurumlarda, girdikleri silahl› çat›flmalarda bir kimseyi öldürebilir veya kendini ko-rumak amac›yla silah kullanabilir.

Normlar, bireylerin toplumsallaflma süreci içerisinde ö¤renilir ve birer al›flkan-l›k halini al›rlar. Birey ço¤unlukla bir norma uydu¤unun fark›na dahi varmaz, oto-matik olarak onu uygular. Toplumun birer üyesi olarak çocuklar›m›za kendi top-lumumuzun standartlar›na göre do¤ru olan› ö¤retir ve onlardan bunlara uymala-r›n› bekleriz.

Her toplumun sahip oldu¤u normlar›n önem dereceleri de farkl›l›k gösterir.Baz› normlar bir toplumun devaml›l›¤› için daha önemliyken, baz›lar› bu kadarönemli olmayabilir. Örne¤in, yemek yerken a¤z›n›n flap›rdatan veya arkadafllar›nakaba davranan bir kiflinin çi¤nedi¤i norm önemli bir norm ihlali de¤ildir. Ancak,vatan›na ihanet eden bir kimsenin çi¤nedi¤i norm daha büyük bir ceza ile karfl›-lafl›r. Böylece normlar yoluyla toplumun kontrolü bir ölçüde gerçekleflmektedir.Çünkü normlar› geçerli k›lan ceza ve ödüllendirmedir. Ceza yoluyla istenmedikdavran›fllar ortadan kald›r›l›rken ödüllendirme ile istendik davran›fllar pekifltirilirve bu davran›fllar›n gelecekte tekrarlanma olas›l›klar› artar.

Normlar gündelik faaliyetlerimizi düzenler ve rehberlik ederler. Hatta, normlarihlal edilmeden biz onlar›n norm olduklar›n›n fark›na bile varmay›z. Örne¤in,konser bileti al›rken, insanlar›n kuyrukta beklemesinin bir norm oldu¤unu, ancakbirisi bir baflkas›n›n önüne geçip bilet almaya kalk›nca anlar›z. Çünkü buradakuyrukta bekleme normu ihlal edilmifltir.

Kültürü Oluflturan Parçalar Norm ve De¤er ler 63

Normlar toplumdantopluma farkl›l›kgösterir.

Normlar toplumdan topluma farkl› oldu¤u gibi, ayni toplum içinde de zamanzaman de¤iflebilirler. Örne¤in, 1950'lerden önce evlilik öncesi cinsel iliflkiler genç-ler aras›nda çok yayg›n de¤ilken, bu tarihlerden sonra Bat› toplumlar›nda bu türiliflkilerde büyük patlama olmufltur.

Toplumun devaml›l›¤›n› sa¤layan normlara örnekler verebilir misiniz?

De¤erler, bir toplumun kültürünü ö¤renmek demek, o kültürlerin de¤erlerinibilmek demektir.

Di¤er bir deyimle, arzulad›klar› yaflam›n ne oldu¤una iliflkin fikirlerini ö¤ren-mek o toplumun de¤erlerini oluflturur. ‹nsanlar›n de¤erlerini ö¤rendi¤imiz veyakeflfetti¤imiz zaman onlar hakk›nda birçok fleyi bilmifl oluruz. De¤erler insanlar›niyiyi, do¤ruyu, güzeli ve çirkini tan›mlamak için koymufl olduklar› standartlard›r.Di¤er bir deyimle, hangi toplumsal davran›fllar›n iyi, do¤ru ve istendik oldu¤unubelirten, paylafl›lan ölçüt ve fikirlerdir. Norm ve de¤er aras›ndaki en temel farkl›-l›k de¤erlerin soyut ve genel kavramlardan meydana gelmesi, normlar›n ise belir-gin ve yol gösterici olufllar›d›r. Bir toplumun de¤erleri, normlar› etkilemesi aç›s›n-dan büyük önem tafl›r. Örne¤in, e¤itime de¤er veren bir toplumun e¤itimi yayg›n-laflt›rmas›, e¤itimle ilgili normlara a¤›rl›rk vermesi beklenir. Yine e¤er bir toplumafl›r› nüfus art›fl›na de¤er veriyorsa, toplumsal normlar büyük ailenin ortaya ç›k›-fl›n› destekler bir vaziyet al›r.

De¤erlerin günlük yaflam›m›zda büyük bir etkisi vard›r çünkü, yukar›da da be-lirtildi¤i gibi normlar› flekillendiren fley o toplumun önem verdi¤i de¤erlerdir.E¤er bir toplum demokrasiye de¤er veriyorsa, insanlar›n hürriyetlerini koruyannormlar e¤er bir toplum çok çal›flmaya de¤er veriyorsa, tembelli¤i cezaland›rannormlar koyar.

Her toplumun kendine ait önem verdi¤i, arzulad›¤› de¤erleri bulunur. Bugünbat› toplumlar› içerisinde önemsenen iki de¤er; maddeci olmak ve baflar›ya güdü-lenmektir. Böylece bireyler bir s›n›f içinde en baflar›l› olmay› ve mesle¤inde enyükse¤e kadar ilerleyebilmeyi önemli bir de¤er olarak benimserken, maddeci ol-makla belirli bir materyal zenginli¤e sahip olmay› önemli bir de¤er olarak kabuletmektedirler. Ancak bu de¤erler toplumdan topluma farkl›l›k tafl›maktad›r. Örne-¤in, maddecilik geliflimini liberal ekonomi ile gerçeklefltiren bir ülke için geçerlibir de¤erken, mistik duygulara dayal› bir toplum için geçerli olmayabilir.

De¤erler bizlere kültür yoluyla afl›lanmakta oldu¤u için onlar› saptamak ve ta-n›mlamak normlar kadar kolay de¤ildir. Her toplumun kendine özgü de¤erlerimevcuttur. Ancak, ça¤›m›zda toplumlar›n çok kültürlü (pluralistik), di¤er bir de-yimle toplumlar›n içinde birçok farkl› gruplar›n yaflamas› belirgin de¤erlerin orta-ya ç›kmas›n› ve paylafl›lmas›n› güçlefltirmektedir. Gene de sosyologlar kültürcepaylafl›lan temel de¤erleri belirlemek konusunda önemli çal›flmalar yapmaktad›r-lar. Sosyolog Robin Williams (1965) yapt›¤› araflt›rmada Amerika'da yayg›n onbefltemel de¤erin varl›¤›n› saptam›flt›r. Bunlar;

• Baflar› ve Yükselme,• Bireyselcilik,• Çal›flma ve aktif olma,• Pratiklik ve yeterlilik,• Bilim ve teknoloji,• Geliflme ve ilerleme,• ‹yi bir hayat biçimi,

Kültürü Oluflturan Parçalar Norm ve De¤er ler64

SIRA S ‹ZDE

De¤erler, insanlar›n iyiyi,do¤ruyu, güzeli ve çirkinitan›mlamak için koymuflolduklar› standartlard›r.

• Humanistlik,• Özgürlük,• Demokrasi,• Eflitlik,• Grup üstünlü¤ü ve grup baflar›s›,• E¤itim,• Dine ba¤l›l›k,• Romantizm ve tek eflle evlilik.De¤erler zamanla de¤iflebilir, yerlerine yenileri gelebilir, eskiyen bir tak›m de-

¤erler at›labilir. Ancak, de¤erler konusunda önemli bir olgu her toplumun kendi-ne has de¤erleri olmas›d›r. Her toplumda de¤er sistemleri isteyerek veya isteme-yerek bozulabilir. Veya bireyler her zaman de¤erlere uygun davranmayabilir. Ozaman ortaya de¤er çat›flmalar› ç›kar. Genç ve yafll› kuflaklar aras›nda s›k s›k or-taya ç›kan çat›flmalar bunun en güzel örnekleridir.

Ancak, zaman geçtikçe modern ça¤›n gerekleri yeni de¤erlerin ortaya ç›k›pbenimsemelerini artt›rmaktad›r. Bu nedenle günümüzde yukar›da sayd›¤›m›z de-¤erlerin yan›na daha dört tanesini ekleyebiliriz. Bunlar ise;

• Bofl zaman etkinlikleri,• Vücut sa¤l›¤› veya sa¤l›kl› yaflam,• Kendi kendine yard›mc› olma veya kendini gerçeklefltirme,• Çevreye sayg›l› olmal›d›r.Bilindi¤i üzere bofl zamanlar›n artmas›yla birlikte, dünyan›n her taraf›nda in-

sanlar›n bu zamanlar›n› de¤erlendirebilecekleri yerler aç›lmaktad›r. Tatil endüstri-leri, bilgisayar oyunlar›, yüzer evler, spor alanlar› bunlar›n en güzel örnekleridir.‹kinci önemli yükselen bir de¤er ise vücut sa¤l›¤›d›r. ‹nsanlar sa¤l›kl› bir ömür ge-çirmek için sportif aktivitelerde bulunmakta, yiyeceklerine dikkat edip, sa¤l›kl› biryaflam için tuz, ya¤ ve undan uzak kalmaya çal›flmaktad›rlar. Üçüncü önem ka-zanan de¤er ise kendini gerçeklefltirmedir. ‹nsanlar kendi potansiyellerini kullana-rak yükselmek için çaba harcamaktad›rlar. Kendini yetifltirme, kendi kendine yar-d›m bu de¤erle ilgili di¤er kavramlard›r.

Son de¤er çevreye sayg›l› olma, giderek dünyan›n tüm ülkelerinde temel birde¤er olarak benimsenmektedir. Çünkü, gelecek nesillere sa¤l›kl› ve temiz birçevre b›rakabildi¤imiz ölçüde, dünyan›n ve insanlar›n yaflam› olanakl› olacakt›r.Yoksa, dünyam›z giderek kirlenecek ve sonunda canl›lar›n yaflamas› olanaks›z ha-le gelecektir.

Türk toplumun temel de¤erlerinin neler oldu¤unu ve bu de¤erlerin geçmiflten bugünenas›l bir de¤iflim izledi¤ini tart›fl›n›z.

KÜLTÜRÜN KEND‹ ‹Ç‹NDEK‹ FARKLILIKLARIKültürler aras› farkl›l›klar kadar kültür içinde olan çeflitlilikler de kültür aç›s›ndanönem tafl›r. Bunlar çok çeflitli olmakla beraber temel farkl›l›k, içindeki norm vede¤erlerde yatar. Kültür içindeki farkl›l›klar geleneksel, endüstrileflmemifl toplum-larda daha az, endüstrileflmifl, geliflmifl toplumlarda daha çoktur. Geleneksel top-lumlar bilindi¤i gibi küçük, üyelerinin benzer ifller yapt›¤›, benzer biçimde yafla-d›¤›, benzer de¤erlere sahip oldu¤u toplumlard›r. Bu nedenle de kültür de¤iflme-leri daha yavaflt›r. Modern toplumlar ise, büyük, farkl› nüfus gruplar›n›n yaflad›¤›,bireylerin farkl› meslekleri yapt›¤› toplumlar olmas› nedeniyle de¤iflmeye dahaaç›k ve kültür farkl›l›klar› daha yo¤undur. Ancak, ne kadar farkl›l›k olursa olsun

Kültürün Kendi ‹ç indeki Fark l › l ›k lar › 65

SIRA S ‹ZDE

yine de her kültür tesadüfi elementlerin oluflturdu¤u bir bütün de¤ildir. Kültür birbirleflmedir, (kültürel entegrasyon), her parças› birbirleriyle anlaml› bütünler olufl-turur ve birbirini tamamlar bir nitelik tafl›r.

Popüler Kültür ve Fakirlik KültürüToplumu maddi ve manevi kültür ö¤eleri yaflam›n ekonomik politik ve dini yön-leri ile s›n›rl› de¤ildir. Bir toplumda yaflarken gördü¤ümüz, duydu¤umuz ve min-nettar oldu¤umuz fleyler genelde toplumun popüler kültürü ile ilgilidir.

Popüler kültür yaflad›¤›m›z günlük hayatt›r. Bu kültür sporu müzi¤i, hobileri-mizi, televizyonu, sinemay›, kitaplar›, dergileri kapsar. Çünkü günlük yaflant›m›z›anlamland›ran gerçekte bu sayd›klar›m›zd›r. Popüler kültür ayn› zamanda bizigeçmifle ba¤layan bir araçt›r. Bizi birbirimize ba¤layan, bizim için önemli olan in-sanlar›, yerleri, tarihimizi anlaml› k›lan ve yaflama ba¤layan bir araçt›r. Örne¤inTürk kültürü için Zeki Müren, Bat› kültürü için Elvis Presley çok önemli birer mü-zisyendirler. Bu popüler kültürün iki flöhretli insan› bizleri e¤lendirmede önemliifller baflarm›fllar ve yazd›klar› flark›lar y›llarca dudaklar›m›zdan düflmemifl kulak-lar›m›zdan ç›kmam›flt›r. 1996'da Zeki Müren'in, 1977'de ise Elvis'in ölümünden be-ri sanatç›lar›n kasetleri ve CD'leri artarak sat›lmakta ve insanlar onlar› dinlemeyedevam etmektedirler. Hatta bu kiflilerin hayatlar› birer sinema ve tiyatro eseri ola-rak sergilenip halka tan›t›lmaktad›r.

Her toplumun popüler kültürü kendine özgüdür. Örne¤in, Japonlar›n popülerkültürünü Manga denilen komik el kitapç›klar› olufltururken, Rusya'da vatandafl-lar›n en sevdi¤i fley televizyon dizileridir. Yüzlerce bölümlük bu diziler insanlar›adeta televizyonlara ba¤lamaktad›r. Ülkemizde de gösterilen Maria, Zenginler deA¤lar adl› diziler milyonlarca insan› televizyon ba¤›ml›s› haline getirmektedir. ‹n-sanlar›n bu dizilere ba¤›ml›l›¤›n›n nedeni, onlarla benzer duygulara sahip olmala-r›, benzer yaflam biçimlerini paylaflmalar› veya basit bir biçimde yaflamdan kaç›flolabilir. ‹nsanlar bu dizilerle korkutucu, s›k›c› olan sosyal ve politik yaflamdanbelki de bu türlü kaç›fl yolu bulmaktad›rlar.

Popüler kültür, kütlesel tüketimin bir arac›d›r. Popüler kültür yolu ile geçmifliyeniden yorumluyor, flimdiki zaman› de¤erlendiriyor ve gelecek hakk›nda spekü-lasyon yap›yoruz. 1950'lerde yap›lm›fl II. Dünya Savafl›na iliflkin bir film bizi o y›l-lar›n zor günlerine ve savafl›n ac›mas›zl›¤›na götürebilmektedir. Böylece geçmifli,zaman›m›zla karfl›laflt›r›p, çeflitli dersler alabiliyoruz.

Türkiye'de özel televizyonlar›n kurulmas›n›n ard›ndan, popüler kültürü yayg›nlaflt›ranen önemli araç televizyon oldu. Türkiye televizyonlar›n›n kültür hayat›m›z üzerindekietkileri nelerdir? Özel televizyonlar›n ard›ndan yaflam biçimlerimiz, yeme içme al›flkan-l›klar›m›z, dinledi¤imiz müziklerde ne tür de¤iflikler yafland›? Tart›fl›n›z.

Fakirlik kültürü Antropolog Oscar Lewis (1966) taraf›ndan ileri sürülmüfl birtezdir.

Lewis, fakirlerin sahip oldu¤u de¤erlerin ekonomik yönden baflar›l› olan kifli-lerin de¤erlerinden farkl› oldu¤unu ileri sürmüfltür. Bu de¤erler bir nesilden, birnesile aktar›larak fakirli¤in dairesel bir biçimde kaç›n›lmazl›¤›n› ve devaml›l›¤›n›sa¤lamaktad›r. Lewis, fakirlerde baflar›l› olmak için gerekli olan istek, arzu ve di-siplinin olmad›¤›n› ileri sürmektedir. Hatta fakirlerin sahip oldu¤u davran›fllar›ntoplumun ço¤unlu¤u taraf›ndan sapk›n olarak nitelendirildi¤ini savunmaktad›r.Ancak, bu düflünceye birçok sosyolog taraf›ndan çeflitli elefltiriler yöneltilmifltir.

Kültürün Kendi ‹ç indeki Fark l › l ›k lar ›66

SIRA S ‹ZDE

Popüler kültür yaflad›¤›m›zgünlük hayatt›r. Bu kültürsporu, müzi¤i, hobileri,televizyonu, dergileri, sinemay› kapsar.

Özellikle, Hyman Rodman (1963) bunu red ederek, afla¤› statüdeki insanlar›n top-lumun temel baflar› de¤erlerini red etmeden alternatif bir de¤er dizini gelifltirdik-lerini öne sürmektedir. Her ne kadar, temel de¤erler bir toplumda tamamen yokolmasa da bunlar düzenlenebilmekte veya de¤iflebilmektedir. Fakirlik kültürü debu tür bir de¤eri ifade etmektedir. Çünkü fakirlerin devaml› fakir kalaca¤›na ilifl-kin de¤erler de¤iflebilmektedir.

‹deal Kültür ve Gerçek KültürKültürel de¤erlerimizi çevreleyen normlara genelde tüm insanlar ayn› biçimde uy-mazlar. Grubun idealleri ile gerçek davran›fllar› aras›nda her zaman bir tak›m fark-l›l›klara rastlan›r. ‹deal kültür toplumu bir arada tutan norm ve de¤erlerin sade-ce kurallarda geçerli olmas›d›r. Gerçek kültür ise bunlar›n gündelik yaflamdakiuygulan›fl veya bulunufl biçimidir.

Örne¤in, ideal kültürün önemli bir görünüflü do¤ruluk veya dürüstlüktür. An-cak hemen her toplumda vergi ödeyenler vergilerini az ödemek için vergi kanun-lar›n› ihlal etmekte, hesaplar›nda sahtekarl›k yapmakta, naylon faturalar düzenle-mektedirler. Ayn› flekilde ö¤renciler s›navlarda kopya çekmekte, hocalar›n› aldat-maktad›rlar. O halde ideal davran›fllar, gerçek davran›fllara yans›mamaktad›r. Bun-lar toplumda nadir olan örnekler de¤il, aksine yayg›n olan örneklerdir. Benzerolarak eflitlik de¤eri üzerinde özellikle duran bir toplumda, e¤er milyonlarca in-san gerçekten açl›k ve sefalet içerisinde yafl›yorsa ideal ve gerçek kültür aras›ndafarkl›l›k var demektir. Veya demokratik hak ve özgürlükler üzerinde özellikle du-ran bir toplumda, bireylerin seçme ve seçilme özgürlükleri yoksa burada da ide-al ve gerçek kültür farkl›l›¤›n› görebiliriz.

Toplumda yaflayan insanlar ideal ve gerçek kültür ayr›l›¤› üzerinde çok büyükbir önemle durmazlar. Örne¤in, kendini Budizme adam›fl bir rahip, hayat›nda hiçkimseyi incitmeyecek, öldürmeyecektir, ancak bu rahibin yaflamas› için bal›k tut-mas› gerekmektedir. Ama bal›k tutmak da bir anlamda bir canl›y› öldürmek de-mektir. O halde bu kimse bu z›tl›¤› nas›l yenebilir? Bu tür z›tl›klar genelde gözar-d› edilerek görülmemeye çal›fl›l›r.

Yaflad›¤›m›z toplumda gerçek ve ideal kütür farkl›l›¤›n› yans›tan örnekler gelifltiriniz.

Yüksek Kültür ve Yayg›n KültürKültür içindeki bir farkl›l›k da ayn› toplum içinde yaflayan elitler ile genifl halk ta-bakalar›n›n sahip oldu¤u norm ve de¤erlerdeki ayr›l›klarda yatar. Toplum içindeözel bir yaflam biçimi, zevkleri, al›flkanl›klar› olan küçük bir elit grubun sahip ol-du¤u kültüre yüksek kültür denilir.

Kültürün Kendi ‹ç indeki Fark l › l ›k lar › 67

‹deal kültür, toplumu birarada tutan norm vede¤erlerin sadece kurallardageçerli olmas›, gerçek kültürise bunlar›n yaflamdakiuygulan›fl ya da bulunuflbiçimidir.

SIRA S ‹ZDE

Toplumda özel yaflambiçimleri, zevkleri olan küçükelit gruplar›n sahip oldu¤ukültür, yüksek kültürdür.

Örne¤in, üst s›n›flar›n yaflant› biçimleri, klasik müzi¤e düflkünlükleri, resimve heykel sanat›yla ilgilenmeleri yüksek kültüren temel de¤erleri olarak betim-lenir. Bunun karfl›t›nda ise büyük halk kitlelerinin benimsedi¤i yaflam biçimi,zevkler, farkl› de¤erler yer al›r ki buna da yayg›n kültür denilmektedir.

Örne¤in, televizyon seyretmek maça gitmek, aile aktivitelerine kat›l›p birliktegezmek, macera filmleri seyretmek, sokaktaki köfteciden köfte ekmek yemek gi-bi. Ancak hemen belirtmeliyiz ki toplumda baz› gruplar her iki kültür içinde deyer al›p iki türlü yaflam biçimi ve zevkleri de paylaflabilir. Genelde elit gruplar birstatü grubunu oluflturduklar›ndan yüksek kültür de¤erlerini, zevklerini daha be-nimserler ve desteklerler.

Alt Kültür ve Karfl›t KültürAlt kültür toplumun temel kültürel de¤erlerini paylaflan ancak bunun d›fl›ndakendini di¤er gruplardan ay›ran de¤er, norm ve yaflam biçimleri olan gruplard›r.

Örne¤in, dünyan›n birçok ülkesinde gençli¤in, ›rklar›n, etnik gruplar›n olufltur-duklar› çeflitli alt kültürler mevcuttur. Daha küçük alt kültürler, üniversite kam-püslerinde veya uyuflturucu madde kullanan insanlar aras›nda görülebilir. Alt kül-tür üyelerinin di¤er alt kültürlere etnosentrik tutumlar› vard›r. Yani kendi alt kül-türünü üstün görüp di¤erlerini afla¤›larlar. Alt kültürler aras›ndaki farkl›l›klar bü-yüdükçe, bu gruplar aras›ndaki sosyal çat›flmalar›n derecesi de artar.

Karfl›t kültür ise bir alt kültür olup, de¤er, norm ve yaflam biçimleri aç›s›n-dan içinde yaflan›lan kültüre ters düflen tutum ve davran›fllar› içerir. Bu gruplartoplumun sahip oldu¤u, hatta gurur duydu¤u norm ve de¤erleri red ederek, kar-fl›t tutum ve davran›fllara sahiptirler.

Örne¤in, bugün Amerikada yayg›n olarak görülen Hare Krishna Hareketi butür bir karfl›t kültürdür. Çünkü hem din, hem de¤er hem de yaflam biçimleri ve gi-yiniflleri aç›s›ndan içinde yaflad›klar› kültürün de¤erlerine z›t bir tutum içindedir-ler. Karfl›t kültürler özellikle gençler aras›nda yayg›n olarak görülür. Çünkü, yirmiyafl›nda bir gencin yeni kültürel standartlara uyumu daha kolayken, altm›fl yafl›n-da bir insan›n yeniliklere uyumu kolay de¤ildir. Yafll›lar, içinde yaflad›¤› bask›nkültüre art›k etnosentrik duygularla ba¤lanm›fllard›r. Ayn› flekilde karfl›t kültüre birörnek de 1960 l› y›llarda görülen hippiler verilebilir. Bu gruplarda o y›llarda yay-g›n olan baz› kültürel de¤er ve normlara karfl› ç›karak humanizm, bar›fl, aflk, ro-mantizm gibi temel de¤erlere a¤›rl›k vermifller, yeni slogan, giyim, kuflam biçim-leriyle toplumun benimsenen tutum ve davran›fllar›na ters düflmüfllerdir.

Kültürün Kendi ‹ç indeki Fark l › l ›k lar ›68

Genifl halk kitlelerinin benimsedi¤i yaflam biçimi,zevkler, farkl› de¤erler yayg›nkültürü oluflturur.

Toplumun temel kültürel de¤erlerini paylaflan, ancakbununla beraber di¤ergruplardan farkl› de¤er,norm ve yaflam biçimi olangruplar alt kültürü oluflturur.

Müzik tercihleri yüksek ve yayg›nkültür aras›ndakiayr›m›belirginlefltirir.

De¤er, norm ve yaflam biçimiaç›s›ndan içinde yaflad›¤›kültüre ters düflen tutum vedavran›fllar› içeren alt kültürler karfl›t kültür ad›n›al›r.

K›saca ifade edecek olursak, e¤er bir grubun de¤er ve normlar› üyesi oldukla-r› toplumun de¤er ve normlar›n› yans›t›yorsa buna alt kültür, e¤er grubun de¤erve normlar› toplumun genel kültürüne ters düflecek nitelikte ise buna da karfl›tkültür diyoruz. Örne¤in, Heavy Metal Grubu hayranlar›, fleytana tap›yor, vahflet,sadistlik, ölüm gibi unsurlar› benimsiyorlarsa bu bir karfl›t kültürdür.

Yaflad›¤›m›z toplumda sizce alt ve karfl›t kültür olarak tan›mlayabilece¤iniz örnekleridüflünüz.

ETNOSENTR‹ZM VE KÜLTÜREL RELAT‹V‹ZMKültür taassubu veya ben merkeziyetcilik diye bilinen etnosentrizm kiflinin ken-di kültürünü temel olarak almas› ve di¤er kültürleri kendi kültürü aç›s›ndan de-¤erlendirmesi demektir.

Kültürler farkl› olmakla insano¤lu belirli bir kültürde do¤ar ve yaflam›n› sürdü-rür. Baflkalar›n›n kültürünü tan›mad›¤› için kendi norm ve de¤erlerini üstün görür.Her kültürde insanlar kendi ahlak anlay›fllar›n›, evlilik biçimlerini, giyim kuflamla-r›n›, güzellik anlay›fllar›n›, di¤erlerine göre daha do¤ru ve kesin olarak yarg›larlar.Örne¤in boks ve gürefli en iyi spor, bo¤a güreflini ise vahflet olarak nitelendirengörüfl etnosentrik bir düflüncedir. Kendi kültürümüzde kedi ve solucan eti yen-mez. Bu bize göre hem bir vahflet hem de i¤renç bir durumdur. Baflka bir toplum-da ise süt içilmez ve dana eti yenmez. Bu ise bize göre bir ak›ls›zl›k örne¤idir. ‹fl-te bu da bir etnosentrik görüfltür. Bu tür görüfller özellikle di¤er toplumlarla s›k›bir iliflki içinde yaflamayan yani onlardan izole olan geleneksel toplumlarda yay-g›n olarak görülür. Ancak modern toplumlarda da bu tür yaklafl›mlara rastlanmak-tad›r. Bunun en büyük nedeni insan›n kendi kültürünü yans›z olarak de¤erlendi-rememesinden gelmektedir. Bu görüfl karfl›l›kl› anlay›fl ve hoflgörüyü reddeder.Hemen hepimiz içinde yaflad›¤›m›z grubun do¤ru, uygun hatta di¤er gruplara üs-tün olan niteliklere sahip oldu¤unu ö¤retilerek yetifltiriliriz. Sosyolog William G.Summer (1906) içinde yaflad›¤›m›z grubun, herfleyin merkezi oldu¤unu, di¤ergruplar›n ise kendimizi de¤erlendirdi¤imiz referans gruplar›n› oluflturdu¤unu söy-ler. Etnocentrizm'in hem olumlu hem de olumsuz yönleri vard›r. Olumlu yönügrup üyeleri aras›ndaki grup ba¤l›l›¤›n› artt›rmas›d›r. Olumsuz yönünde ise zarar-l› ay›r›mc›l›klara neden olup, onlar› küçümsemeye ve d›fllamaya iten davran›fllarayol açmas›d›r.

Etnosentr izm ve Kültüre l Relat iv izm 69

Kiflinin kendi kültürünütemel alarak, di¤er kültürlerikendi kültürü aç›s›ndande¤erlendirmesi etnosentrizmdir.

Yemek al›flkanl›klar›da kültürelfarkl›l›¤›n birgöstergesidir.

SIRA S ‹ZDE

Kültürü yine o kültürün yap›s› içinde, de¤er yarg›lar›n› kullanmadan tan›mayave anlamaya kültürel relativizm denir.

Çünkü her de¤er ve norm o kültür için anlaml›d›r veya anlaml› parçalardanoluflur. Eskimolar›n neden yafll›lar› ölmek için so¤ukta b›rakt›klar› veya ay›larateslim ettikleri bizlere çok anlams›z ve vahflet gelebilir. Ancak, bunu o kültürünstandartlar›na göre aç›klamak olas›d›r. Eskimolar bu tür davran›fllar› yiyecek stok-lar› çok az oldu¤u zaman en zay›flar› ve en yafll›lar›n dayanamayacaklar›n› düflü-nerek daha kuvvetli olanlar›n hayatta kalabilmesi için yapmaktad›rlar. Çünkü, bukültürde grup bilinci ve grup ba¤l›l›¤› çok yüksektir. Bunu bilmedi¤imiz zamanbu olguyu vahflet olarak nitelendirebilmekteyiz. Bu nedenle di¤er kültürlere olankörlü¤ümüzü bir kenara b›rak›p onlar› kendi kültürel de¤erleri ve normlar› içindegörebilmeliyiz. Kültürel relativist görüfl böylelikle kültürü oluflturan parçalar›n na-s›l uyumlu hale geldi¤ini, o parçalar› afla¤› veya yüksek olarak görmeden yani de-¤er yarg›lar›m›z› kullanmadan anlamak demektir. Ancak ço¤umuz bu tür bir anla-y›fl› tam olarak uygulayam›yoruz. Çünkü kültürü anlamak için takt›¤›m›z gözlükbize hep kendi do¤rular›m›z›n hakl›l›¤›n› göstermektedir. Bu flekilde kültürel rela-tivizm bu gözlü¤ü de¤ifltirmemizi, her zaman hakl› olmad›¤›m›z›, baflkalar›n›n kül-türlerine de sayg›l› olmam›z› iflaret etmektedir.

Türkiye'den iflçi olarak Almanya baflta olmak üzere çeflitli Bat› ülkelerine giden bir çokTürkün bu ülkelerde yaflad›klar›n› bir kez de etnosentrizm ve kültürel relativizm kavram-lar› aç›s›ndan de¤erlendiriniz.

Etnosentr izm ve Kültüre l Relat iv izm70

SIRA S ‹ZDE

Herhangi bir kültürü, yine okültürün s›n›rlar› içindede¤er yarg›lar›n› iflekoflmadan tan›maya veanlamaya çal›flmak kültürelrelativizm olarak adland›r›l›r.

ÖzetToplum ve insan bilimleri için temel bir kav-ram olan kültürü ve temel özelliklerini, kültü-rel farkl›l›klar ve kültürel birleflme kavramlar›n›tan›mlamak.

• ‹nsano¤lu geliflmifl beyin yap›s› sayesinde yaflamdacanl› kal›p bir kültür yaratabilir. Kültür, bir toplum-da yaflayan insanlar›n bütün ö¤rendikleri ve pay-laflt›klar›n› kapsayan bir kavramd›r. Davran›fl bilim-lerinin inceledi¤i hemen her fley bir kültür taraf›n-dan biçimlendirilir. Zamanla kültürün koydu¤u ku-rallar bizim bir parçam›z haline gelir.

Toplum, Dil ve kültür iliflkisini aç›klamak.

• Kültür, insanlar›n kulland›klar› bir dil sayesinde ya-y›l›r ve insanlar aras›ndaki etkileflimler sonucu do-¤up geliflir. Her toplumun farkl› düflünce inanç vede¤er sistemleri vard›r. Her düflünce kal›b› yaflad›-¤› kültür içinde önemlidir ve geçerlili¤i vard›r. Kül-türün bir di¤er özelligi de ögrenilen davran›fllardanoluflmas›d›r. Her toplumun kültürü, maddi ve ma-nevi olmak üzere iki tür ögeden oluflur. Kültür vetoplum birbirinden ayr›lmaz bir bütünü içerirler.Toplum kültür olmadan var olamayaca¤› gibi; kül-tür de kendisini koruyan ve gelifltiren bir toplumolmadan varl›¤›n› sürdüremez. Kültür dil sayesindekorunur ve gelecek nesillere aktar›l›r. Kültür kal›-t›mla babadan o¤ula geçmez ve her toplumun kül-türü kendine özgüdür. Kültürü oluflturan parçalar›nherhangi bir biçimde birbirlerine ba¤lanmas›na kül-türel birleflme denir. Bizlere ters gelen baz› kal›p-lar, o kültür içinde anlaml›d›rlar.

Kültürü oluflturan temel parçalardan de¤erler venormu tan›mlamak.

• Kültür, norm ve de¤erlerle bir anlam kazan›r. Norm,yapt›r›m› olan yerleflik davran›fl kurallar›d›r. De¤erise hangi toplumsal davran›fllar›n iyi, do¤ru ve is-tendik oldu¤unu belirten paylaflilan ölçüt veya fi-kirlerdir. De¤erler böylece kültürel yaflant›m›za reh-berlik ederler.

Kültür kendi içinde popüler ve fakirlik kültürü,gerçek ve ideal kültür, yüksek ve yayg›n kültür, altkültür ve karfl›t kültür olarak ayr›l›r. Popüler kültüryaflad›¤›m›z günlük hayatt›r. Fakirlik kültürü iseOscar Lewis'in "fakirlerin sahip oldu¤u de¤erlerin,ekonomik yönden baflar›l› kiflilerin de¤erlerindefarkl› oldu¤una" yönelik tezine dayanmaktad›r. ‹dealkültür toplumu bir arada tutan norm ve de¤erlerinsadece kurallarda geçerli olmas› iken gerçek kültürise bunlar›n günlük yaflamdaki uygulan›fl veyabulunufl biçimidir. Toplum içinde özel bir yaflambiçimi, zevkleri, al›flkanl›klar› olan küçük bir elitgrubun sahip oldu¤u kültür yüksek kültür olaraktan›mlan›rken, büyük halk kitlelerinin benimsedi¤iyaflam biçimi, zevkler, farkl› de¤erler yer ald›¤›kültür yayg›n kültürü oluflturur. Di¤er yandantoplumun temel kültürel de¤erlerini paylaflan ancakbunun d›fl›nda kendini di¤er gruplardan ay›rande¤er, norm ve yaflam biçimleri olan gruplar›noluflturdu¤u kültür alt kültür olarak tan›mlanmak-tad›r. Yine bir alt kültür olarak de¤erlendirilen karfl›tkültür de¤er, norm ve yaflam biçimleri aç›s›ndaniçinden yaflan›lan kültüre ters düflen tutum vedavran›fllar› içermektedir.

Etnosentrizm ve kültürel relativizm kavramlar›n› ta-n›mlayarak; her iki görüflün olumlu ve olumsuzyönlerini tart›flabilmek.

• Bunlar kültürün kendi içindeki farkl›l›klard›r. Etno-sentrik görüfl baflkalar›n›n kültürünü bireyin kendikültürü aç›s›ndan de¤erlendirmesi demektir. Kültü-rel relativist görüfl ise kültürü kendi kal›plar› içindeanlamak, önyarg›l› olmamak demektir.

Özet 71

A M A �

1

A M A �

2

A M A �

3

A M A �

4

A M A �

5

Kendimizi S›nayal›m1. Afla¤›dakilerden hangisi kültürün özelliklerinden biride¤ildir?

a. Ö¤renme yoluyla kazan›lmas›b. Bir toplumda yaflayanlar›n ö¤rendikleri ve paylafl-

t›klar› herfleyi kapsamas›c. Toplumsal bir ürün olmas›d. Her toplumun kendine özgü bir kültüre sahip

olmas›e. Dünyadaki tek evrensel ürün olmas›

2. Afla¤›dakilerden hangisi kültürün manevi ögelerindenbiri de¤ildir?

a. Göreneklerb. Teknolojik geliflmelerc. Adetlerd. Ahlak kurallar›e. ‹nançlar

3. Kültürün belirledi¤i yerleflik davran›fl kurallar›na ne adverilir?

a. Statüb. De¤erlerc. Normd. Kurume. Grup

4. Günümüzde, özellikle gençlerin pop müzik dinleme-leri hangi tür kültüre örnektir?

a. Karfl›t kültürb. Yüksek kültürc. ‹deal kültürd. Kültür taassubue. Yayg›n kültür

5. Kültür konusunda, toplumu bir arada tutan norm vede¤erlerin sadece kurallarda geçerli olmas›na ne ad verilir?

a. Yüksek kültürb. Yayg›n kültürc. Gerçek kültürd. ‹deal kültüre. Alt kültür

6. Kiflinin kendi kültürünü temel olarak almas› ve di¤erkültürleri kendi kültürü aç›s›ndan de¤erlendirmesine nead verilir?

a. Kültürel birleflmeb. Etnosentrizmc. Kültürel relativizmd. Karfl›t kültüre. ‹deal kültür

7. Kültürü yine o kültürün yap›s› içinde de¤er yarg›lar›n-dan ar›n›k bir biçimde tan›ma ve anlamaya ne ad verilir?

a. Kültürel birleflmeb. ‹deal kültürc. Kültürel relativizmd. Alt kültüre. Yayg›n kültür

8. Fakirlik kültürü afla¤›daki kuramc›lardan hangisi tara-f›ndan ileri sürülmüfltür?

a. Lewisb. Dahrendorfc. Durkheimd. Marxe. Merton

9. Belirli bir toplumda yaflayan insanlar›n hareket biçim-lerini belirleyen ve yapt›r›mlar› olan kurallar sistemine nead verilir?

a. Normb. Kanunc. Yapt›r›md. De¤ere. Gelenek

10. Afla¤›dakilerden hangisi insanlar›n iletiflimlerinin vekültürü iletmelerinin kayna¤›d›r?

a. Sembolb. Normc. De¤erd. Geleneke. Rol

Kendimizi S›nayal›m72

Yaflam›n ‹çindenLondra'daki Marafl....

Marafl'tan üç kiflilik bir arkadafl grubu olarak yola ç›kt›k-lar›nda ‹ngiltere ve ‹ngilizler hakk›nda çok fley bilmiyor-lard›r. Hatta onlar›n dillerini bile konufltuklar›n› söylene-mezdi. Londra'ya ulaflt›klar›nda giysileri,çantalar› d›fl gö-rünümleri gördükleri di¤er insanlardan son derece fark-l›yd›. Londra'ya yerleflme kararlar› ve ifl bulmalar›n›n he-men ard›ndan Marafl'taki köylerinden akrabalar›n› bu ye-ni yaflamlar›na davet ettiler. Çok de¤il üç y›l içinde Lond-ra'da yaflayan Marafll›lar olarak say›lar› artm›fl, kendilerineait bir mahalle oluflturmufllard›. ‹ngilizlerin yan›nda kü-çük ifllerde çal›fl›yorlar, onlar›n ifl terbiyesini ve çal›flmasistemini ö¤reniyorlard›. Ancak mahallelerine döndükle-rinde Türkiye'deki, Marafl'taki yaflama al›flkanl›klar›n› sür-dürüyorlard›. Bu al›flkanl›klar, mahallede bulunan Türkkahvesi, manav ve avluda çamafl›r y›kayan kad›nlarlaan›nda göze çarp›yordu. O kadar ki çamafl›r kazanlar› bi-le Marafl'tan getirilmiflti. Yedikleri, içtikleri, arkadafll›klar›Türkiye'dekinden farkl›l›k göstermiyordu.Y›llar sonra Londra'da do¤an ilk çocuklar, okula gitmeyebafllad›. Yaflama al›flkanl›klar›nda bir de¤iflikli¤e gitmeyenTürk mahallesinde küçük sorunlar bafl göstermeye baflla-d›. Bu genç kuflaklar ile daha yafll› kuflaklar aras›nda ki-mi zaman sert tart›flmalar duyulmaya bafllad›. Eskisi gibiaile içinde sayg› kalmam›fl, bunlar ‹ngiliz olmufl diyorduyafll› bir mahalle sakini. Londra'da bir Marafl köyü kurul-mufltu, ancak bu köyde art›k kimi sorunlar ç›kmaktayd›.

Londra'daki Marafl adl› bu örnek olay› ve Londra'da yafla-yan Türklerin yaflad›¤› sorunlar› de¤erler ve normlar aç›-s›ndan tart›fl›n›z. ‹ngiltere'de yaflayan Türklerin yaflamtarzlar›n› etnosentrizm ve kültürel relativizm kavramlar›ile birlikte düflününüz. Bunu yaparken ‹ngilizlerin Türk-lerin nas›l de¤erlendirmifl olabileceklerini de tart›fl›n›z.

Biraz Daha Düflünelim1. Kültürü ve temel özelliklerini, kültürel farkl›l›klar ve

kültürel birleflme kavramlar›n› tan›mlay›n›z.2. Dil ve kültür iliflkisini aç›klay›n›z ?3. Kültürü oluflturan temel parçalardan de¤erler ve nor-

mu tan›mlay›n›z ?4. Popüler ve fakirlik; ideal ve gerçek; yüksek ve yay-

g›n; alt ve karfl›t kültür türlerinin temel noktalar›n› vefarkl›l›klar›n› aç›klayan›z ?

5. Etnosentirizm ve kültürel relativizm kavramlar›n› ta-n›mlayarak; her iki görüflün olumlu ve olumsuz yön-lerini tart›fl›n›z?

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarBottomore, B. Toplumbilim. (Çeviren; Ünsal Oskay),

Do¤an Yay›nevi, Ankara, 1977.Güvenç, Bozkurt. ‹nsan ve Kültür. Remzi Kitabevi, ‹s-

tanbul, 1979.Henslin, James, M. Sociology. 3. Edi. Allyn and Bacon,

Boston, 1997.Özkalp, Enver. Sosyolojiye Girifl. Anadolu Üniversitesi

Yay›nlar›, Eskiflehir, 2000.Robertson, Ian. Sociology. 3. Edi. Worth Publishers, 1988.Shepard, Jon M. Sociology. 6. Edi. West Publishing Comp,

New York, 1996.

Yan›t Anahtar›1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Kültür Nedir ve Kültürün

Özellikleri bölümünü tekrar okuyunuz.2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Kültür Nedir ve Kültürün

Özellikleri bölümünü tekrar okuyunuz.3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Kültürü Oluflturan Parçalar

Norm ve De¤erler bölümünü tekrar okuyunuz.4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Yüksek Kültür ve Yayg›n

Kültür bölümünü tekrar okuyunuz.5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise ‹deal ve Gerçek Kültür

bölümünü tekrar okuyunuz.6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Etnosentrizm ve Kültürel

Relativizm bölümünü tekrar okuyunuz.7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Etnosentrizm ve Kültürel

Relativizm bölümünü tekrar okuyunuz.8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Popüler Kültür ve Fakirlik

Kültürü bölümünü tekrar okuyunuz.9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Norm bölümünü tekrar

okuyunuz.10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Dil ve Kültür bölümünü

tekrar okuyunuz.

Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar› 73

74

Max Weber Erfurt, Almanya’da do¤du ancak gençlik y›llar›n›n ço¤unu Berlin’de

yaflad›. Babas› avukat oldu¤u için Heidelberg Üniversitesi’nde hukuk okudu, di¤er

akademik çal›flmalar›n› Berlin ve Gottingen’de yapt›.Kendisi özellikle Roma Hukuku ve

k›rsal yap› ve iliflkilere ilgi duydu ve ekonomi tarihi konusunda birçok çal›flma yapt›.

1893’te Freiburg Üniversitesinde Ekonomi Profesörü oldu. 1896’da ise Hidelberg’e yerleflti.

Babas›n›n ünlü bir avukat oluflu ve yaflam›n› zevk ve e¤lenceyle geçirmifl olmas›, annesinin

ise kendini dine adam›fl bir kimse olmas› Weber’i ciddi bir flekilde etkilemifl ve bu psikolo-

jik çat›flma sonucunda ak›l sa¤l›¤› bozulmufl ve hastalanm›flt›r. Ancak daha sonra

çal›flmalar›na geri dönmüfl ve 1917’ye kadar üniversiteye dönmemifltir. Ayn› y›l Münih

Üniversitesi’ne profesör olarak atanm›flt›r. Ünlü eseri "Protestan Ahlak› ve Kapitalizm"i

annesinin yo¤un dini etkileriyle kaleme alm›flt›r. Kendisi aktif olarak, liberal politik süreçte

yer alm›fl ve Birinci Dünya savafl›n› sonland›ran Versailles Antlaflmas›’nda Almanya tem-

silcisi olarak bulunmufltur.

Weber’in birçok eseri çeflitli dergilerde yay›nlanm›fl ancak daha sonra bunlar kitap haline

getirilmifltir. Din sosyolojisi ile ilgili çal›flmalar› ile de ünlü olan Weber, Protestan Ahlak› ve

Kapitalizm adl› eserinin d›fl›nda Çin (1915) ve Hindistan’da da (1916) din konusu ile ilgili

incelemeler yapm›flt›r. Weber sosyolojinin toplumsal yap›lardan de¤il, insan eylemlerinden

yola ç›kmas› gerekti¤ine inanm›fl ve yöntem konusunda sosyologlar›n çal›flmalar›na objek-

tiflik ilkesini getirmifltir.

MAX WEBER (1864-1920)

Amaçlar›m›zBu üniteye çal›flt›ktan sonra;

toplumsallaflma kavram›n›, özellikleri ve amaçlar›ndan yola ç›karak tan›m-layacak; toplumsallaflma sürecindeki etkenleri aç›klayacak,toplumsallaflma ile ilgili benlik, ayna benlik ve rol alma gibi sosyolojik ku-ramlar› tan›mlay›p, toplumsallaflmadaki etkilerini tart›flacak,toplumun sahip oldu¤u kültürün aktar›lmas›nda sorumlu olan toplumsal-laflma kurumlar›n› tan›mlayarak, aç›klayabileceksiniz.

75

Toplumsallaflma 5

�

�

�

1938 y›l›n›n so¤uk bir k›fl günü, bir sosyal hizmet uzman›, Pennsylvania’da birçiftlik evinin kap›s›na do¤ru, endifle içinde yürüyordu. Çocu¤a büyük olas›l›klakötü davran›ld›¤› bir durumu araflt›rmak üzere burada olan sosyal hizmet uzma-n›, k›sa bir süre sonra evin çat› kat›nda gizlenmifl 5 yafl›nda bir k›z çocu¤u oldu-¤unu keflfetti. Ismi Anna olan bu k›z çocu¤u, elleri bafl›n›n üzerinde hareket ede-meyecek biçimde eski bir sandalyeye ba¤lanm›flt›. Aç›k saç›k giysiler giydirilmiflti,kibrit çöpüne benzeyen kollar› ve bacaklar› ise onlar› kullanamayacak kadargüçsüzdü.

Anna’n›n içinde bulundu¤u durum, ancak korkunç bir trajedi olarak nitelen-dirilebilirdi. Anna, babas›yla birlikte yaflayan 26 yafl›nda, bekar ve ruh hastas› birannenin çocu¤u olarak 1932’de dünyaya gelmiflti. Babas› k›z›n›n bu "gayri mefl-ru" anneli¤i karfl›s›nda k›zm›fl, çocu¤u bile evinde görmek istememiflti. Böylece, ilkalt› ay›n› çeflitli kurumlarda geçirmiflti. Fakat, annesi böyle bir bak›m›n maddikülfetine dayanamazd›, böylece Anna dedesinin evine dönmek zorunda kald›.

Tam bu noktada, Anna’n›n yaflad›¤› s›k›nt›lar da artm›flt›. Anna’n›n annesibabas›n›n tepkisini azaltmak için çocu¤a çok az ilgi gösterdi¤i ve canl› kalmas›için sadece süt verildi¤i çat› kat›na tafl›nmas›na karar verdi. Çat› aras›nda gün-ler günleri, aylar aylar› kovalad› ve neredeyse hiç kimseyle görüflmeden befl y›lgeçti.

Anna’n›n durumunu haber alan sosyolog Kingsley Davis, hemen onu görmeküzere yola ç›kt›. Anna’y› yerel otoritenin himayesine ald›¤› bir bak›m evinde bul-du. Davis, Anna’n›n durumunu görünce dehflete düflmüfltü. Anna bir deri bir ke-mik kalm›fl, c›l›z bir çocuktu. Anna gülemiyor, tebessüm edemiyor, konuflam›yorve hatta k›zg›nl›¤›n› bile gösteremiyordu. K›sacas› bofl bir dünyada tek bafl›nayaflam›flças›na tamamen tepkisizdi.

Kaynak: DAVIS, Kingsley, "Extreme Social Isolation", American Journal of Sociology, Vol.45, No.4 (January 1940): 554-65.

MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a global introduction, Prentice Hall, 1998.

Bu üniteyi çal›fl›rken daha önceki ünitelerde ifllenen toplum ve toplum yap›lar›n› ö¤ren-mifl olman›z gerekir. Ayr›ca toplumsallaflma do¤rudan içinden geçti¤iniz bir süreçtir; ken-di deneyimlerinizden kaynaklanan örnekleri de konularla iliflkilendirin.

Toplumsal laflma76

D ‹ K K A T

G‹R‹fiKültür konusunda da de¤indi¤imiz gibi dünyaya gelen bebek, yard›ma muhtaçt›r.‹çinde yaflad›¤› toplum hakk›nda bir bilgisi olmad›¤› için, onlar gibi düflünmeyi vedavranmay› da bilemez. Hatta baflkas›n›n yard›m› olmadan dünyada yaflayamaz.Zamanla sadece biyolojik fonksiyonlar› olan canl›, kültürel bir ö¤renme süreciiçinde yaflad›¤› toplumu anlar ve onun bir parças› haline gelir. Bu toplumun de-¤er ve davran›fl kurallar›n› benimser, onlar gibi düflünür, o topluma özgü yiyecek-leri yer. Bir partiye davet edildi¤i zaman örne¤in Amerikal› ise bir "Bloody Mary",bir Japon ise "Sake", Türk ise "Rak›" içer. Hatta en önemlisi o toplumun dilini ko-nuflur. Bu belirli davran›flsal kal›plar› ö¤renme, toplumsallaflma denilen karmafl›kbir süreç, içerisinde gerçekleflir. Bu ünitede bu konuyu irdeliyece¤iz.

TOPLUMSALLAfiMA NED‹R?Hepimiz toplumsallaflman›n bir ürünüyüz. Önce içinde yetiflti¤imiz aileden etkile-niyoruz. Sanki kendimize aitmifl gibi gördü¤ümüz birçok davran›fl›n zamanla ken-di ailemizde de benzer bir biçimde oldu¤unu gözlemledi¤imiz zaman flaflk›nl›¤›-na u¤ruyoruz. Bu nedenle kendi arkadafllar›m›zdan farkl› özelliklere sahip oluyo-ruz. Siz çabuk k›z›yorsunuz; ama bir arkadafl›n›z sizin kadar çabuk sinirlenmiyor-dur. Siz daha fazla çal›fl›rken, arkadafl›n›z sizin kadar çal›flm›yor; ama sizden dahabaflar›l› olabiliyordur. Ailenin d›fl›nda baz› fleyleri ö¤renmemizi etkileyen baflkagruplarda vard›r. Örne¤in, arkadafllar›n›z, ö¤retmenleriniz, komflular›n›z gibi. Ya-flam› bu insanlarla birlikte ö¤reniyor, onlardan etkileniyor ve ayn› zamanda onla-r› da etkiliyoruz.

Toplumsallaflma bu nedenle bir etkileflim sürecidir. Bu süreçle birey bir kim-lik kazan›r ve yaflad›¤› toplumun bir üyesi haline gelir. Toplumsallaflma birey vetoplum aras›nda bir ba¤ oluflturur. Bu ba¤ o kadar kuvvetli ve önemlidir ki ne bi-rey ne de toplum bu ba¤ olmadan varl›¤›n› sürdüremez.

‹nsan davran›fllar›n›n büyük bir ço¤unlu¤u ö¤renilmifl davran›fllard›r. Yani be-lirli bir ö¤renme süreci içerisinde belirli davran›fllar göstermekteyiz. ‹nsanlarda iç-güdüsel davran›fllar çok az, hatta yok denecek kadar azd›r. ‹nsanlar›n belirli birtoplumda belirli fleyleri ö¤renmeleri, toplumsallaflma süreci olarak tan›mlanan biroluflum içerisinde gerçekleflir. Demek ki, insan›n kendine uygun insanca davra-n›fllar› ö¤renme süresi toplumsallaflmad›r. Bu süreç, çocu¤un do¤umuyla bafllaya-rak onun dili, yaflad›¤› kültürü ö¤renmesini ve bunlar› gelecek nesillere aktarma-s›n› içerir. Böylece, insan yaflad›¤› toplum içerisinde bir kiflilik kazan›r. Toplum-sallaflma bu aç›dan belirli bir kiflilik kazanma yöntemidir denebilir.

Toplumsallaflma süreciyle insan, yaflam biçimini hayvani düzeyden kurtarm›flolur. Bu süreç insan›n belli bir toplumda yaflamas›n› olanakl› k›lan davran›fllar›edinmesini sa¤lar. Toplum aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bu süreç, topluma yeni kat›lanbireylerin yerleflmifl kültürü ve organize yaflam biçimini benimsemeleri ve uyma-lar›n› kolaylaflt›r›r.

Toplumsallaflma; toplumun yeni üyelerine o toplumda var olan yerleflmifl, gö-renek, de¤er, tutum ve davran›fllar›n ne oldu¤unu, bunlara uyum sa¤laman›n veö¤renmenin yollar›n› gösterir. Bu süreç insan›n do¤umu ile bafllar ve bir yaflamboyu sürer. Bireylerin, sosyal kal›plara uyumu ve toplumsal kurumlara kat›lmas›y-la birlikte insanlar o toplumda geçerli olan de¤er, disiplin ve davran›fl biçimleriniö¤renirler. Toplumsallaflma sürecini, bireylere ö¤reten çok önemli bir kurum olanaile içindeki anne ve babalar da zaman içersinde toplumsallaflm›fllard›r.

Girifl - Toplumsallaflma Nedir? 77

Toplumsallaflma biretkileflim sürecidir ve busüreçte birey bir kimlikkazan›r ve yaflad›¤›toplumun bir üyesi halinegelir.

Toplumsallaflma; toplumunyeni üyelerine o toplumdavar olan yerleflmifl, görenek,de¤er, tutum vedavran›fllar›n ne oldu¤unu,bunlara uyum sa¤laman›nve ö¤renmenin yollar›n› gösterir.

Anne ve babalar, edindikleri tecrübe, disiplin, ödül ve cezaland›rma yöntem-leri ile bu rollerini ö¤renmekte ve daha sonra bu ö¤renilenleri kendi çocuklar›naaktarmaktad›rlar. Bu flekilde toplumsallaflma bir aktarma sürecidir denilebilir.

Toplumsallaflma sürecinin önemli sonuçlar›ndan biri kiflilik kazan›lmas›d›r. Ki-flilik bireyin düzenli düflünme, duygu ve hareketlerinin tutarl› bir bütünüdür. Ne-den tutarl›d›r? Çünkü her ortamda benzer bir biçimde ortaya ç›kar. Hiç kimsedünyaya iyi bir doktor, avukat, mühendis veya fizikçi olarak gelmez. Sadece bi-reylerde bunlara uygun potansiyeller vard›r. ‹nsan›n bir toplumda ne olaca¤›n› ta-yin eden fley, yaflamda zaman içinde kazand›¤› deneyim ve ö¤renmenin bir sonu-cudur. Toplum içinde her birey birbirinden farkl›d›r, bu farkl›l›klar›n nedeni bire-yin toplumsallaflma sürecinde yatar. Her birey bir toplumun üyesi oldu¤u kadar,bir alt kültürün de üyesidir. Yani belirli bir ailenin, grubun, s›n›f›n, dinin bir üye-siyiz. Bu nedenle de bireyin biyografisi ve kiflili¤i kendine özgü bir biçimde geli-flir. Toplumsallaflma süreci bu benzerlikleri ve farkl›l›klar› anlamam›zda bize yar-d›mc› olur. Toplumsallaflma yaflam boyu süren bir süreç olmas›na karfl›l›k, enönemli devresi bebeklik ve çocukluk dönemidir. Temelleri sa¤lam at›lan bir be-beklik ve çocukluk ça¤›ndan sonra, di¤er kiflilikle ilgili geliflmeler bunun üzerineoturur.

Toplumsallaflma sürecini tan›mlay›n›z.

‹NSANIN DO⁄ASI VE ‹ZOLASYONUNTOPLUMSALLAfiMADAK‹ ETK‹LER‹Do¤a ve çevre ya da kal›t›m ve çevre insan geliflimini do¤rudan etkiler. Ancaksosyolojik bak›fl aç›s›ndan bireyin içinde yetiflti¤i sosyal çevre, daha fazla önemtafl›r. E¤er insanlar bu toplumsal etkileflimden yoksun olarak yetifltirilirlerse, geli-flimleri ciddi bir biçimde zarar görür.

Zaman zaman baz› çocuklar›n ormanda veya do¤ada tek bafllar›na bulunmuflolduklar›n› ve hayvanlar taraf›ndan yetifltirildiklerini duyar ve geliflmeleri flaflk›n-l›kla izleriz. ‹flte böyle bir çocuk 1798 y›l›nda Fransa'da bulunmufl ve incelenmifl-tir. Bu çocuk bulundu¤unda insana benzer özellikler göstermemekteydi. Konufla-m›yor, duygular›n› belirtemiyor, genelde elleriyle ve kollar›yla yürüyor, suyu ya-layarak içiyor, ot yiyor ama önüne et konunca t›pk› bir hayvan gibi parçalayarakyiyordu. Ac›ya ve so¤u¤a karfl› hiçbir tepki ve hassasiyet göstermiyordu (Malson,1972).

Günümüzde bu tür örneklere pek rastlam›yoruz. Acaba insanlar taraf›ndan ye-tifltirilmeyen, do¤ada yetiflen çocuklar olsayd›k hepimiz bu flekilde vahfli bir canl›m› olacakt›k? Bugün sosyal bilimciler çocuklar›n yetiflmesinde fiziksel flartlar kadar,sosyal etkileflimin önemini vurgulamakta ve bunu kan›tlamaya çal›flmaktad›rlar.

Bundan yaklafl›k 40 y›l önce Harry Harlow ve arkadafllar› Wisconsin Üniversi-tesinde yapt›klar› çal›flmada, Rhesus maymunlar›n› afl›r› yaln›z bir ortamda yetifl-tirmifller ve bunun maymunlar üzerindeki etkilerini gözlemlemifllerdir. Harlow la-boratuarda hiç kimseyle temas ettirilmeden yetiflen maymunlar›n, t›pk› insanlardaoldu¤u gibi psikolojik (fliddetli davran›fl bozukluklar›) özellikler gösterdiklerinitespit etmifltir. Yani bu maymunlar di¤er maymunlardan korkmufllar, yemek ye-memifller, tembel bir yaflam sürüp, bir çeflit inzivaya çekilmifllerdir. Acaba insan-larda durum nedir?

Kingsley Davis (1948) afl›r› izole ortamlarda yetiflmifl iki k›z çocu¤u üzerindeyapm›fl oldu¤u çal›flmalarla, uygun bir toplumsallaflma ortam›nda yetiflmeyen ço-

‹nsan›n Do¤as› ve ‹ zo lasyonun Toplumsal laflmas›ndaki Etk i ler i78

SIRA S ‹ZDE

‹nsanlar toplumsaletkileflimden yoksun olarakyetifltirilirlerse, geliflimlericiddi bir biçimde zarargörür.

Kingsley Davis (1948) afl›r›izole ortamlarda yetiflmifl ikik›z çocu¤u üzerinde yapm›floldu¤u çal›flmalarla, uygunbir toplumsallaflmaortam›nda yetiflmeyençocuklar›n yaflad›klar›zararl› sonuçlar›irdelemifltir.

cuklar›n yaflad›klar› zararl› sonuçlar› irdelemifltir. O zamandan beri hiçbir keflif sos-yologlar›n çocu¤un geliflmesinde iletiflimin önemi üzerindeki görüfllerini de¤ifltire-memifltir. Davis, çocu¤un geliflmesinde insanlarla olan etkileflimin önemine de¤i-nerek, gözlemlerini Anna ve ‹sabella ad›nda iki çocu¤un bafl›ndan geçen olaylarlaaç›klamaya ve pekifltirmeye çal›flm›flt›r. Davis'in ilgilendi¤i ilk çocuk Anna, sekizyafl›ndayken bulunmufl ve belirli kurumlar taraf›ndan incelenmeye çal›fl›lm›flt›r.

Yaflam›n ilk alt› y›l›nda Anna, bütün her fleyden yoksun kalm›fl ve di¤er insan-larla çok s›n›rl› düzeyde bir iliflki içerisinde olmufltur. Anna, evlilik d›fl› do¤mufl,hastal›kl› bir çocuktu. Do¤duktan sonra ilk birkaç ay çevreden uzaklaflt›r›lm›fl, an-nesi taraf›ndan karanl›k küçük bir odaya kapat›larak yan›na sadece su ve yiyecekvermek için u¤ran›lm›flt›r. Böylece Anna, çevresinden soyutlanm›fl bir biçimde ye-tiflmifl, di¤er insanlarla hemen hiçbir iliflki içerisinde bulunmam›flt›r. Anna, bulun-du¤u zaman yürüyemiyor, konuflam›yor hiçbir zeka belirtisi göstermiyordu. Anna,bulunduktan ve annesinden uzaklaflt›r›ld›ktan iki y›l sonra yap›lan tedavi ve çal›fl-malar sonucu kendi ihtiyaçlar›n› gidermeye, yürümeye ve kendisine yöneltilenbaz› komutlara cevap vermeye bafllam›flt›r. Ancak hâlâ daha konuflma yetene¤igeliflmemifltir. Bundan birkaç y›l sonra kendisi ancak iki yafl›ndaki çocu¤un düze-yinde konuflma belirtileri göstermeye ve ancak bu yafltaki bir çocu¤un davran›fl-lar›n› yapmaya bafllam›flt›r.

Anna çok k›sa bir süre sonra yaflam›n› yitirdi¤i için araflt›rmac›lar bu konudakesin sonuçlara ulaflamam›fllard›r. Davis'e göre Anna'n›n annesi geri zekal› oldu-¤u için Anna’n›n ölümü ve geliflimindeki bozuklar buradan kaynaklanabilirdi. An-cak veriler Anna'n›n do¤ufltan m› geri zekal›yd›, yoksa çocuklu¤unda di¤er insan-larla iliflki kurmad›¤› ve yaln›z kald›¤› için mi geri zekal› oldu¤unu ve geliflemedi-¤ini aç›klayamam›flt›r.

Davis'in ikinci örne¤i ‹sabella ad›nda bir k›z çocu¤uydu. ‹sabella’da ilk alt› ya-fl›na kadar, Anna gibi di¤er insanlardan ayr› bir biçimde tek bafl›na büyütülmüfltü.Bulundu¤unda o da konuflam›yor, yürüyemiyor, iflitemiyordu. ‹sabella da Annagibi gayr›meflru bir çocuktu. Annesi bu durumu saklamak için onu alt› yafl›na ka-dar karanl›k bir odada di¤er insanlardan ayr› olarak yetifltirmeye çal›flm›flt›. Ancak‹sabella'n›n annesi sa¤›r ve dilsizdi.

‹sabella'n›n annesiyle olan iliflkisi sadece belirli el ve kol iflaretleriydi. ‹sabella,Anna'dan farkl› bir grup profesyonel e¤itimci taraf›ndan e¤itime tabi tutuldu ve dilgeliflimi konusunda belirli uzmanlardan yard›m gördü.

Zamanla ‹sabella gördü¤ü e¤itim sayesinde çok k›sa bir sürede sadece dil ö¤-renmekle kalmad›, bir çocu¤un geçirebilece¤i tüm geliflim aflamalar›n› baflar›ylatamamlad›. ‹ki sene içerisinde içinde bulundu¤u yafl›n özelliklerini ve davran›flla-r›n› göstermeye bafllad›. Bir buçuk y›l içerisinde zeka düzeyi, ilk test edildi¤i dü-zeyden üç misli art›fl gösterdi. Yap›lan e¤itimler ile ‹sabella toplumsallaflma ve in-san iliflkileri konusunda önemli baflar›lar kaydetti. ‹lk birkaç günlük e¤itimde ön-ce sesleri ve kelimeleri söylemeyi baflard›. ‹ki ay içinde cümle kurmay› ö¤rendi,dokuz yafl›nda ise di¤er çocuklarla birlikte 1. s›n›fa bafllad›. ‹sabella 14 yafl›na gel-di¤inde 6. s›n›fa ulaflm›flt› ve okula duygusal uyumu da çok baflar›l›yd›.

Yukar›daki örneklerden insan kiflili¤inin geliflmesinde toplumsallaflman›n vesosyal iliflkilerin önemi üzerinde durulmufl, bu iliflkilerin olmamas› ya da insan›nbu iliflkilerden yoksun b›rak›lmas› ile ortaya ç›kan olumsuz sonuçlar gösterilmifl-tir. Görüldü¤ü gibi, sosyal iliflkilerin olmamas›, kal›t›mla geçen yetenekleri deolumsuz yönde etkilemektedir. Dolay›s›yla kal›t›m›n önemi toplumsal çevre vesosyal iliflkilerle birlikte ortaya ç›kmakta ve geliflmektedir.

‹nsan›n Do¤as› ve ‹ zo lasyonun Toplumsal laflmas›ndaki Etk i ler i 79

‹sabella ve Anna gerçekten bu konuyu ayd›nlatmada ender bulunan örnekler-dir. ‹sabella e¤itim sonucunda baflar›l› olurken, baz› örnekler bunun tersini orta-ya koyabilmektedir. Örne¤in, 1970’li y›llarda Kaliforniya?da bulunan 13 yafl›ndakiGenie adl› genç di¤er bir uç örnektir. Genie 20 ayl›kken sosyal iliflkilerden kopa-r›lm›fl ve tek bafl›na bir odada, minimum sosyal iliflki içerisinde 13 yafl›na kadarkalm›flt›r. Yap›lan bütün çaba ve çal›flmalara ra¤men Genie toplumsallaflamam›fl-t›r. Genie'nin konuflma yetene¤i 4 yafl›ndaki bir çocu¤unkinden ileriye gideme-mifltir. Bu da yafl›n toplumsallaflmadaki önemini belirten di¤er bir örnektir. 13 yafltoplumsallaflma için biraz geç bir yaflt›r. Art›k ne e¤itim verilirse verilsin geliflim s›-n›rl› kalmaktad›r.

Görüldü¤ü gibi araflt›rmac›lar, erken yafllarda bafllayan toplumsallaflma süreci-nin önemine de¤inmekte ve normal bir çevrede yetiflmenin kazand›rd›¤› olumlusonuçlar üzerinde durmaktad›rlar. Bugün, art›k çocu¤un sadece fiziksel ihtiyaçla-r›n› tatmin etmek sa¤l›kl› bir geliflim için yeterli olmamaktad›r. Anne ve babalarçocu¤un kendisiyle ve sosyal geliflimiyle de ilgilenmek durumundad›rlar. Bu geli-flim onun hem çocukluk arkadafllar›yla ilgilenmek hem de geliflim süreci içindeiliflki kurdu¤u insanlar hakk›nda, onunla konuflmak, paylaflmak, fikir vermek an-lam›ndad›r. Çocu¤un, arkadafllar›yla iliflki kurmas› engellendi¤i ölçüde bu durumonun gelecekteki duygusal yaflam›n› olumsuz yönde etkileyecektir.

Toplumsal iliflkilerden ve sosyal iletiflimden yoksun olarak yetiflen çocuklarnormal bir psiko-sosyal geliflim göstermedikleri gibi fiziksel geliflimde göstere-mezler. Bu nedenle toplumsallaflma iletiflimle bafllar ve geliflir.

Kültür konusunda da de¤indi¤imiz gibi dil insan yaflam›nda büyük önem tafl›r.Dil olmadan insanlar düflüncelerini gelifltirecek bir mekanizmaya sahip de¤ildirler.E¤er bireyler bir dilden yoksunsa, izole bir ortamda yaflayacak, baflkalar›yla ileti-flim kurup, düflüncelerini paylaflamayacaklard›r. Hatta daha da ileriye gidecekolursak, dil olmadan kültür de olmayacakt›r. Kültür ise insan›n gelifliminde anah-tar bir role sahiptir. Hepimiz bir biyolojik mirasa sahip olmam›za ra¤men, biyolo-ji yukar›da da yazd›¤›m›z gibi davran›fl, de¤er ve tutumlar›m›z› tayin eden tek birfaktör de¤ildir. Kültür, biyolojinin üzerinde bir etkiyle insan›n gelifliminde temelbir önem tafl›r.

Toplumsallaflma sürecinde dil ö¤renme neden önemlidir? Davis, Anna ve ‹sabella adl› k›zçocu¤u örneklerinden nas›l bir sonuç ç›karabilirsiniz?

KURUMLARDA YET‹fiM‹fi ÇOCUKLAR VETOPLUMSALLAfiMAÇeflitli nedenlerden dolay› devletin kurdu¤u yetifltirme yurtlar›, öksüzler yurdu gi-bi çeflitli kurumlarda yetiflen çocuklarla, ailesinin yan›nda yetiflen çocuklar›n top-lumsallaflmas› aras›nda belirgin farkl›l›klar vard›r. Yetifltirme yurtlar›nda yetiflen ço-cuklar›n kendilerine yak›n olan yetiflkinlerle duygusal ba¤lar gelifltirmeleri çok en-derdir. Bu çocuklar›n çevrelerinde, o kurumda çal›flan birçok yetiflkin olmas›nara¤men, bu insanlarla duygusal ba¤lar gelifltiremezler. Çünkü, bunlar ço¤unluklayönetici ya da idareci pozisyonundad›r. Bu insanlar›n bu çocuklara ay›rabilecekle-ri vakitleri ifllerinin yo¤unlu¤u nedeniyle çok k›s›tl›d›r. Bu yurtlarda çocuklar›n bes-lenme ve bak›m gibi sorunlar› az olmas›na karfl›n, duygusal sorunlar› çok fazlad›r.

Spitz'in yapt›¤› çal›flmalarda da bundan iki, üç nesil önce bu tür yetifltirmeyurtlar›nda yetiflen çocuklardaki ölüm oranlar› çok yüksek olarak bulunmufltur.Bu çocuklar daha küçük ve k›sa boylu, di¤er insanlarla yak›n bir iletiflim kurama-yan ve daha düflük zeka düzeylerine sahiptirler.

Kurumlarda Yet iflmifl Çocuklar ve Toplumsal laflma80

Toplumsal iliflkilerden vesosyal iletiflimden yoksunolarak yetiflen çocuklar normal bir psiko-sosyalgeliflim göstermedikleri gibifiziksel geliflimde gösteremezler. Bu nedenle toplumsallaflma iletiflimlebafllar ve geliflir.

S IRA S ‹ZDE

Geçmiflteki kötü koflullar› bugün bu tür yurtlarda görmüyoruz. Sa¤l›kl› besle-niyor, dayak yemiyor, temiz elbiseler giyiyorlar. Ancak yine de normal aileler ya-n›nda yetiflen çocuklarla farkl›l›k tafl›yorlar. Bilim adamlar› bunun en temel nede-ninin sosyal iletiflimsizlik oldu¤u konusunda birleflmektedirler.

1945'de Spitz normal annelerle yetifltirme yurtlar›nda yetiflen çocuklar› karfl›lafl-t›rm›fl ve yetifltirme yurtlar›nda yetiflen çocuklar›n fiziki, sosyal ve duygusal aç›dangeri ya da geliflmemifl oldu¤unu saptam›flt›r. Bu çocuklar›n yafllar› ilerledikçe duy-gusal sorunlar› da art›fl göstermektedir.

Spitz'den sonra yap›lan di¤er çal›flmalarda bu bulgular› destekler nitelikte or-taya ç›km›flt›r. Nitekim Bowlby (1969), Rutter (1974) ve William Goldfarb (1945),40 yetifltirme çocu¤u üzerinde yapt›¤› araflt›rmalarda, bu çocuklarda kiflilik gelifli-miyle de ilgili sorunlar oldu¤unu saptam›fllard›r. Örne¤in, bu çocuklar›n zeka dü-zeylerinde gerilik, sald›rganl›k, duygusal so¤ukluk ve daha az giriflken olduklar›bulunmufltur. Çocukluk ça¤lar›nda saptanan bu problemler çocu¤un yafl›n›n iler-lemesiyle daha da art›fl göstermektedir.

Görüldü¤ü gibi ça¤›m›z›n en büyük sorunlar›ndan birini, çeflitli nedenlerle butür kurumlara düflmüfl ve burada büyümüfl çocuklar oluflturmaktad›r. Aile ile ye-tiflmenin bu kadar önemli oldu¤u ça¤dafl toplum yaflam›nda, bu tür çocuklarla il-gilenmek sadece devletten beklenen bir görev de¤il, aksine tüm ailelerden bekle-nen bir görev olarak nitelendirilmelidir.

Bu flekilde çeflitli nedenlerle kurumlarda bulunan çocuklarla daha çok ilgilen-mek ve mümkün oldu¤unca bu çocuklar›, ailelerle paylaflmak ve onlar› toplumakazand›rmak zorunlulu¤u, gün geçtikçe daha büyük bir ihtiyaç olarak karfl›m›zaç›kmaktad›r.

TOPLUMSALLAfiMA ‹LE ‹LG‹L‹ SOSYOLOJ‹KKURAMLARfiimdiye kadar bebeklerin kendiliklerinden geliflmediklerini, bunun biyolojidençok sosyal bir ortamla iliflkili oldu¤unu gördük. Evet, belki vücutlar›m›z kendilik-lerinden büyüyor, ancak sosyal bir ortamdan uzaklaflt›¤›m›zda yaflam›m›z hayvan-dan pek farkl› olmuyor. Böylece, toplum bizi zamanla insan haline getiriyor, di-yebiliriz. Do¤du¤umuzda, kendimizin farkl› oldu¤umuza iliflkin hatta kad›n ve er-kek oldu¤umuza iliflkin bir fikre sahip de¤iliz. Ancak, zamanla bir benlik geliflti-riyoruz ve buna göre insanlar bizi farkl› görüyor ve baflkalar›n›n bizi nas›l gördü-¤ünü de önemsiyoruz. ‹flte bu bölümde benlik veya kendilik üzerinde durup bukonu ile ilgili iki kuramdan söz edece¤iz.

Benlik Nedir?Kiflili¤in temelini bireyin benlik kavram› oluflturur. Benlik bireyin tecrübelerini veonu baflkalar›ndan ay›ran farkl›l›klar›n› içerir. Di¤er bir deyimle insan›n kim venas›l oldu¤u hakk›ndaki alg›lamalar›n›n bir organizasyonudur. Dünyaya gelencanl› belirli bilgilere sahip de¤ildir. Yani henüz kendisini tan›yamaz. Zaman içeri-sinde t›pk› bir kültürün ö¤renilmesi gibi benlik de toplumsallaflma süreciyle bir-likte geliflir.

Günlük dilde s›k s›k "Kendinle iftihar edebilirsin, kendinden utan, kendini de-¤ifltir, ya da kendi kontrolünü kaybediyorsun." gibi deyimleri duyar›z ve kullan›-r›z. Bu deyimler bazen anlams›z gelse de bir gerçek olarak karfl›m›za ç›kar. Hepi-mizin kendimize ait, ne oldu¤umuza iliflkin bir tak›m düflünceleri vard›r. K›sa birbiçimde kendimizle ilgili yirmi cümleyi ard arda yazd›¤›m›z zaman, kendimize

Toplumsal laflma ‹ le ‹ lg i l i Sosyolo j ik Kuramlar 81

Benlik bireyin tecrübelerinive onu baflkalar›ndan ay›ranfarkl›l›klar›n› içerir.

iliflkin bir tak›m özelliklerimizi s›ralam›fl oluruz. Bu özelliklerimiz üstlendi¤imizçeflitli rollere ve çeflitli kiflilik e¤ilimlerine iliflkindirler.

Örne¤in ö¤renci, anne, baba, k›z, erkek veya cömert, arkadafl canl›s›, sosyal,anti-sosyal, çal›flkan, namuslu, onurlu, dürüst gibi. 1950'li y›llarda insanlar dahaçok üstlendikleri rol üzerinde durup ona de¤er verirken, günümüzde daha çokkim olduklar›na önem vermektedirler. Ancak, kendilik kavram› neyi ifade ederseetsin, nereden gelirse gelsin, önemli olan fley kendili¤in bir toplumsal ürün oldu-¤u ve bireyin di¤er insanlarla kurdu¤u etkileflim sonucu geliflip de¤iflti¤idir. Sos-yal etkileflimin, bireyin kendilik ya da benlik kavram›n› nas›l etkilerdi¤ini ve nas›lortaya ç›kt›¤›n› aç›klayan ilgili iki kuram vard›r. fiimdi k›saca bunlara de¤inelim:Söz konusu kuramlar "Ayna Benlik" ve "Rol Alma" diye adland›r›lmaktad›r.

C.H.Cooley ve Ayna BenlikCharles Horton Cooley (1864-1929) Amerika Birleflik Devletleri'nde benlik konu-sundaki çal›flmalar›yla ünlü bir sosyal psikologtur. Cooley'e göre benlik kavram›çocukluk döneminde oluflur ve zamanla bireyin yeni toplumsal etkinliklere kat›l-mas›yla önem kazan›r.

On sekiz ayl›k bir bebek, yürümeye bafllay›nca, önce kendini tutacak biriniarar. Bu onun ailesidir, ebeveynlerine gülerek koflarken yere düfler. Anne ve ba-ba ellerini ç›rpar ve bu olaya kahkahayla gülerler. Bebek bu durumda ailesininkendisini komik buldu¤unu düflünür ve onlar›n davran›fllar›n› onaylar.

Yani kendini komik bir bebek olarak niteler ve bu davran›fl› nedeniyle onaygördü¤ü için de onu tekrarlar. Bu durum Cooley'in ayna benlik kavram›n›n olu-flumunu k›saca anlatmaktad›r.

Cooley'e göre benlik bireyin içgüdüsel duygular›n›n karfl›l›kl› etkileflim ile dü-zenlemesidir. Çocuk erken yafllarda aile ve akrabal›k gibi birincil gruplarda gör-dü¤ü davran›fllar› anlayarak onlarla iflbirli¤ine gider. Daha sonra bu gruplardagördü¤ü her türlü davran›fl› kendi aç›s›ndan yorumlayarak, kendini bunlara görede¤erlendirir. Baflkalar›n›n kendisi hakk›nda ne düflündü¤ünü anlamaya çal›fl›r.Cooley bu sürece ayna benlik ad›n› verir. Böylece baflkalar›n›n bize yans›yan ta-v›r ve hareketleri kendimize yans›t›lan› gördü¤ümüz bir aynaya benzer. ‹flte buyans›madan benlik kavram› geliflir. Di¤er insanlar›n bize olan tav›r ve hareketle-rinden kendimizin iyi ya da kötü, güzel ya da çirkin,sayg›l› veya sayg›s›z hoflgö-rülü ya da hoflgörüsüz oldu¤umuzu anlar›z. ‹flte bu ayna benliktir. Bireyin kendi-si ve birçok toplumsal davran›fllar› hakk›ndaki yarg›s›n› belirleyen fley, onun bafl-kalar›n›n kendisi için ne düflündü¤ünü bilmesidir. Cooley'e göre bu süreç üç afla-mal› bir biçimde oluflur.

• Birinci aflama, kendi görüntümüz hakk›ndaki düflüncemizdir. Yani biz bafl-kalar›n›n gözünde nas›l görünüyoruz. Özellikle bizim için önemli olan kim-seler, annemiz, babam›z, arkadafllar›m›z bizi nas›l görüyor. Bu insanlar›n fi-kirleri bizim aç›m›zdan çok önem tafl›r.

• ‹kinci aflama, baflkalar›n›n bu reaksiyonlar› de¤erlendirmeleri ve aç›klama-lar›d›r. Yani onlar bizi, bizim kendimizi gördü¤ümüz bir biçimde mi görü-yor, yoksa farkl› m›?

• Üçüncü aflamada ise benlik kavram›n›n geliflimidir. Yani baflkalar›n›n bizineden bu flekilde gördü¤ünü de¤erlendirir ve buna uygun bir benlik gelifl-tirmeye bafllar›z. E¤er ayna benlik olumlu ise, bu olumlu davran›fllar› de-vam ettiririz.

Toplumsal laflma ‹ le ‹ lg i l i Sosyolo j ik Kuramlar82

Kendilik, bir toplumsalüründür, bireyin di¤erinsanlarla kurdu¤uetkileflim sonucu geliflir vede¤iflir.

Çocuk erken yafllarda aile veakrabal›k gibi birincil gruplarda gördü¤üdavran›fllar› anlayarakonlarla iflbirli¤ine gider.Buralarda gördü¤ü her türlüdavran›fl› kendi aç›s›ndanyorumlayarak kendini bunlara göre de¤erlendirir.Baflkalar›n›n kendisihakk›nda ne düflündü¤ünüanlamaya çal›fl›r. Cooley busürece ayna benlik ad›n›verir.

E¤er yans›yan tepkiler olumsuz ise kendilik kavram›m›z zay›flar ve zamanlagelen tepkilere göre davran›fllar›m›z de¤iflir. Ancak burada önemli olan nokta, za-man zaman baflkalar›n›n insanlar› yanl›fl de¤erlendirebilmeleridir. ‹ster yanl›fl, is-ter do¤ru de¤erlendirelim, benlik kavram› böyle bir etkileflimle geliflme gösterir.

Ancak, hemen unutmamak gerekir ki benlik kavram› her ne kadar çocuktabafllasa da geliflimi yaflam boyu sürer. Ayna benli¤in bu üç aflamas› bizim gün-lük yaflant›m›z›n bir parças›d›r. Baflkalar›n›n bize yans›yan davran›fllar›na göre,benlik kavram›m›z farkl›laflabilmektedir. Bu nedenle benlik hiçbir zaman bitmifl,tamamlam›fl bir süreç de¤ildir. Her zaman bir geliflme içindedir. Hatta yafll›l›ktabile de¤iflebilir.

Ayna benlik kavram›n› tan›mlay›n›z.

George Herbert Mead (1863-1931) ve Rol AlmaBirey yaflam›nda çok önemli rolleri üstlenerek bu rollere göre dünyay› de¤erlen-dirmektedir. Mead'e göre kendilik bir sosyal yap›d›r ve insan›n tecrübeleriyle orta-ya ç›kar. ABD’li ünlü bir sosyal bilimci olan Mead, daha önce sözü edilen sembo-lik etkileflim kuram›n›n da yarat›c›lar›ndand›r. Mead’e göre insan›n toplumsallaflma-s›nda çok önemli bir kavram onun bir dili kullanmas›d›r. Sembolik etkileflim de za-ten dil arac›l›¤›yla etkileflimde bulunmakt›r. Dil sembollerden oluflur ve insan›n dü-flünce sisteminin en önemli parças›d›r. Mead'e göre dil de toplumsallaflma yoluylaö¤renilir, hatta insan›n bilinci, düflünce sistemi de bir toplumsal üründür.Mead de Cooley gibi benlik kavram›n›n sosyal etkileflimle geliflece¤ine inanm›flt›r.Ayna benlik kavram›n› da benimseyen Mead, ancak kendilik kavram›n›n bireyinbaflkalar›n›n tepkilerini alg›lamas›ndan çok, onlara karfl› olan tepkilerinin önemlioldu¤unu savunmufltur.

Mead'e göre birey toplumsallaflma sürecinde önce karmafl›k sosyal durumlar›okumay› veya anlamay› ö¤renmekte, ondan sonra hangi hareket biçimi uygunsa,ona göre hareket etmektedir. Mead oyun sürecinin kendilik gelifliminde kritik biröneme sahip oldu¤unu savunur. Oyun sürecinde çocuklar baflkalar›n›n rollerinialmay› ve oynamay› ö¤renmektedir. Di¤er bir deyimle kendini baflkalar›n›n yeri-ne koyup, baflkalar›n›n düflünce ve duygular›n› anlamay› ö¤renmektedir.

Mead'e göre bu süreç üç aflamal› olarak gerçekleflmektedir:• Birinci aflama taklit aflamas›d›r. Buna haz›rl›k aflamas› da denilebilir ve er-

ken çocukluk döneminde oluflur. Çocuk iki üç yafllar› aras›nda baflkalar›n›taklit etmeyi ö¤renir. Yani büyüklerinin mimiklerini ve davran›fllar›n› taklitederek geliflir. Örne¤in, çatal veya kafl›k tutmay›, anne ve babas›n›n davra-n›fllar›n› taklit ederek ö¤renir. Ancak rol davran›fl›n›n nas›l olufltu¤u hakk›n-da henüz bir bilgisi yoktur.

• ‹kinci aflama Oyun (Play Stage) aflamas›d›r. Bu dönemde 3-5 veya 6 yafl›n-daki çocuklar belirli bir bireyin rolünü üstlenir ve bununla ilgili hak ve so-rumluluklar›n›n ne oldu¤unu anlamaya çal›fl›rlar. Örne¤in, annelik rolü, po-lislik, itfaiyecilik, ö¤retmenlik rolü gibi. Çocuk bu rolü yerine getirirken,kendisi için tafl›d›¤› önemi ö¤renir. Ancak, bu onun için bir oyundur, he-nüz tam anlam›yla kendini vermifl de¤ildir. Oynad›¤› rolün ne gibi süreçler-de kazan›ld›¤›n› ve bunlar›n sorumlulu¤unu bilemez.

• Üçüncü aflamay› Mead, grupla oynanan oyun aflamas› olarak adland›r›r.(Game Stage) Buradaki oyun art›k bir grup faaliyetidir. Yani birkaç rolü üst-lenir. Rolünü di¤er insanlarla iliflki kurarak ö¤renir. Bu aflama, di¤er oyun

Toplumsal laflma ‹ le ‹ lg i l i Sosyolo j ik Kuramlar 83

SIRA S ‹ZDE

Birey yaflam›nda çok önemlirolleri üstlenerek bu rolleregöre dünyay›de¤erlendirmektedir.

G. Herbert Mead. Sembolik EtkileflimKuram›n›n kurucu-lar›ndan.

sürecine göre daha ciddidir. Çünkü, art›k ileride yerine getirece¤i rollerinsorumlulu¤unu almay› ö¤renir, baflar›l› olman›n yollar›n› arar ve oyun süre-cine kat›lan di¤er bireyleri yöneten kurallar› ö¤renir. E¤er kurallar› yerinegetiremez ise baflar›s›z olabilece¤ini görür.

Mead toplumsallaflman›n çok önemli bir sonucu; "Baflkalar›n›n bizden beklen-tilerine uyum göstermek ve davran›fllar›m›z› buna göre ayarlamakt›r" demektedir.Bireyin bu kapasitesi ya da yetene¤i rol alarak geliflmektedir. Di¤er bir deyimle,birey yaflam›nda çok önemli rolleri üstlenerek bu rollere göre dünyay› de¤erlen-dirmektedir. Bireyin bu de¤erlendirmelerinde, onun yaflam›nda çok önemli roloynayan kifliler olan ailesinin ve arkadafllar›n›n, daha sonra da içinde yaflad›¤›toplumun çok önemli bir pay› vard›r.

Mead’e göre bireyin kendisinin fark›nda olmas›n›n bafllang›c› anne ve çocukiliflkisiyle bafllar. Annenin bebe¤in yaflam›nda çok önemli bir pay› vard›r. Bebe¤inilk iletiflim kurdu¤u obje annesidir. Daha sonra bebek yaflamda kalabilmek içindi¤er insanlarla iliflkilerini sürdürür. Bebek kendisi için önem tafl›yan bireylerinfark›na varmas›yla ve onlarla kurdu¤u iletiflimlerle yaflam›n› kolaylaflt›r›r ve çevre-sine uyum sa¤lar. Böylece toplumsallafl›r.

Rol alma ve ayna benlik kavramlar› aras›nda nas›l bir iliflki söz konusudur?

TOPLUMSALLAfiMADA ETK‹L‹ KURUMLARToplumsallaflma süreci çeflitli sosyal çevrelerde, çok say›da insanla, çok farkl›yollarla kazan›l›r. Anne ve babalar, oyun arkadafllar›, ö¤retmenler, ifl arkadafllar›,sevgililer, niflanl›lar, efller, farkl› çevre içerisinde olan bu sürece katk›da bulunankimselerdir.

Bu süreç ayn› zamanda, formal, informal, amaçl› ya da amaçs›z bir biçimde degerçekleflebilir. Bu süreç için karfl›l›kl›, yüzyüze temas çok önemlidir. Fakat top-lumsallaflma kitaplarla, mektuplarla ve kitle iletiflim araçlar›yla uzaktan da kazan-d›r›labilir. Homojen toplumlarda bireyler ve gruplar benzer de¤er ve inançlara sa-hip olmalar› nedeniyle, toplumsallaflma bireylere benzer bir yaflam, meslek, duy-gu ve düflünce birli¤i sa¤lar. Ancak heterojen toplumlarda grup içinde farkl› de-¤erler ve bu de¤erler çat›flmas› bireyin daha önceki de¤erlerini inkar etmesi vedaha önce üye oldu¤u gruplardan ayr›larak, yeni de¤erleri benimsemesine yolaçar.

Toplumsallaflma kurumlar› toplumun sahip oldu¤u kültürün aktar›lmas›nda so-runlu olan örgütlerdir. Bunlar aras›nda aile, din, okul, arkadafl gruplar›, sportif et-kinlikler, kitle iletiflim araçlar›, çal›flt›¤› iflyeri veya ortam› say›labilir.

Aile ve ToplumsallaflmaAile, insan yaflam›nda en önemli ve ilk toplumsallaflma kurumunu oluflturur. Ye-ni do¤an bir çocuk, önce aile çevresi içinde toplumsallaflma sürecine girmektedir.Anne bebe¤in yaflam›nda son derece önemli bir kiflidir. Çocu¤un beslenmesi, ba-k›m›, ona gösterdi¤i flevkat ve sevgi ile çocuk baflkalar›na olan güven hissini ka-zan›r. Bebekli¤in ilk aylar›nda anne taraf›ndan gönderilen mesajlar ayn› zamandaçok önemli bir olgu olan dilin ilk sözcükleri ve uygulan›m›d›r. Bebek önce keli-me öncesi çeflitli jestler ve mimikler ile duygular›n› ve ihtiyaçlar›n› ifade ederken,daha sonra kulland›¤› dil yoluyla çevresiyle iletiflim kurar. Ancak, belirli bir dilikullanmadan önce geçen süre içindeki jest ve dokunma yoluyla olan iletiflim debebek için çok önemlidir.

Toplumsal laflmada Etk i l i Kurumlar84

SIRA S ‹ZDE

Aile, insan yaflam›nda enönemli ve ilktoplumsallaflma kurumunuoluflturur.

Böylece, çocuk ve anne-baba aras›nda kurulan güven duygusu ile olumlu ile-tiflim ve dilin temelleri at›l›r. Bütün çocuklar bir aile içinde do¤ar ve bu kurumiçinde toplumlar›n temel karakteristik yap›lar›n› oluflturan de¤er, norm, inanç vebilgi sistemlerini ö¤renirler. Yap›l›n çal›flmalarda ebeveynlerin çocuklar› üzerindeönemli etkileri oldu¤u saptanm›fl ve özellikle çocuklar›n cinsiyet rolleri, alkol veuyuflturucu, baflar› ve sald›rganl›k konusundaki görüfllerine temel oluflturdu¤u gö-rülmüfltür. Di¤er bir deyimle çocuklar aile içindeki ebeveynlerinin tutumlar›ndanetkilenerek bu tür al›flkanl›klara karfl› bir görüfl oluflturmaktad›rlar. Bat› toplumla-r›nda çocuklar ailelerinin yan›nda ergenlik ça¤›na hatta daha ileri yafllara kadarbirlikte olmaktad›rlar. Cooley ve Mead'›n kuramlar›nda da belirttikleri gibi aileninçocu¤un yaflant›s›nda ve kiflilik oluflumunda önemli bir pay› bulunmaktad›r. Buçocuklar›n yüz ifadelerine hatta vücut dillerine ve davran›fl biçimlerine kadar et-kili olabilmektedir.

Bat› toplumlar›nda ve Amerikan toplumunda çocukluk yaflant›s›n›n insanlar›nyaflamlar›nda çok önemli bir yer tuttu¤u benimsenen bir görüfltür. Ancak, bu gö-rüfl her zaman böyle olmam›flt›r. fiimdi bu görüflün nas›l de¤iflim gösterdi¤ini in-celeyelim. Ortaça¤da çocuklar küçülmüfl birer ergin olarak görülürdü ve ebeveyn-lerin çocuklar› hakk›nda belirgin bir görüfl ve düflünceleri yoktu. Aile çocu¤a is-mini veren ve mirastan pay almas›n› sa¤layan bir kurum olarak düflünülürdü.

13. ve 17. yüzy›llar aras›nda bu görüfl de¤iflikli¤e u¤rad›. Dini gruplar çocu¤une¤itiminde önemli bir rol üstlenmeye bafllad›lar ve ebeveynler dini gruplar›n etki-siyle çocu¤un yaflant›s›na hatta ruhuna sahip olan birer bekçi ve gardiyan olaraknitelendirildiler. 17. yüzy›ldan 19. yüzy›la gelinceye dek ebeveynler çocuklar üze-rinde önemli bir disiplin kayna¤› olarak görülüp cezaland›r›c› ve kat› bir görüflsergilediler. Bu e¤ilim özellikle 19. yüzy›l›n ortalar›nda Endüstri Devriminin bafl-lang›ç dönemlerinde çok etkili yayg›n oldu.

Endüstri Devriminin etkisiyle kad›n ve erkek rolleri çok kesin s›n›rlarla birbi-rinden ayr›ld›. Kad›nlar evde kal›p zaman›n› ev ve çocuklara harcayacak erkek iseçal›fl›p para kazanacakt›. Ondokuzuncu yüzy›l›n sonunda aile ve okulun ortak ça-balar›yla çocukluk süreci önem kazanmaya bafllad› (Aries 1962).

Çocukluk sürecinin onaylanmas› ile birlikte, insanlar çocuklara verilen böylekat› bir e¤itimin uygun olmad›¤› görüflünü tart›flmaya bafllad›lar. 1920'lerden önceailelerin kat› bir ebeveynlik rolü benimsenirken, çocuklar›n uyum sa¤lay›c› olarakyetifltirilmesi ve bunun içinde çeflitli disiplin uygulamalar›yla ödüllenip cezaland›-r›lmalar› çok kabul gören görüfllerdir.

Ancak 1920’lerden sonra, Sigmund Freud'un ve e¤itimci John Dewey'in görüfl-leriyle bunun yanl›fl oldu¤u tart›fl›l›p tamamen tersi görüfller ortaya at›lmaya bafl-land›. Ebeveynler çocuklar›n kendilerine özgün alg›lamalar›, ihtiyaçlar› oldu¤u gö-rüflünü benimseyip, kötü bir çocukluk döneminin ileride baz› psikolojik sorunlardo¤urabilece¤ini düflüncesine inand›lar. Disiplin konusunda da farkl› görüfller or-taya at›lmaya baflland›. Örne¤in, 1960'larda bafllayan ö¤renci olaylar›n›n arkas›n-da II. Dünya Savafl›'ndan sonra yayg›nlaflan afl›r› serbestiyetin ve özgürlükçü ço-cuk yetifltirmenin oldu¤u tart›fl›lmaya baflland›.

Genelde çocuk yetifltirme konusunda ailede bir yaklafl›m›n olmas› istenirken,birçok sosyalbilimci de bu konuda tek bir do¤ru yaklafl›m›n olmad›¤›n› savun-maktad›rlar. Bat› toplumlar›, çocu¤un kendine bakacak güçte olmad›¤› için ken-dilerine bakan kiflilerle duygusal bir iliflki içinde olaca¤›na ve bunun çocu¤un ya-flant›s›nda çok önemli oldu¤una inand›lar. Buna karfl›n dünyan›n kimi toplumla-r›nda daha esnek, kimilerinde ise daha kat› çocuk yetifltirme biçimlerinin oldu¤u-nu görmekteyiz.

Toplumsal laflmada Etk i l i Kurumlar 85

Dünyan›n birçok ülkesinde genellikle çocuklar›n yaflad›klar› topluma uyumluve üretken yetiflkinler olarak yer ald›¤›n› görmekteyiz. Hatta baz› araflt›rmalar ço-cuklar›n belirli toplumsallaflma kal›plar›yla yetifltirilmesine gerek olmad›¤›n› gös-termektedir. Temel beslenme ve bak›m›n d›fl›nda çocu¤un evrensel bir gereksini-me sahip olmad›¤› savunulmaktad›r. Her toplumun kendine göre ortaya koydu¤utaleplerin veya beklentilerin çocu¤un yetiflmesinde ve olgunlaflmas›nda etkili ol-du¤u psikologlarca tart›fl›lmaktad›r (Kagan, 1983). Bu yüzden Amerikal› çocuk ye-tifltirirken Amerikan toplumuna uygun, Türkler de Türk toplumuna uygun çocukyetifltirmekte ve topluma haz›rlama süreçlerini onlara ö¤retmektedirler. Bu yüz-den Amerika’da do¤an Amerikal› gibi, Japonya’da do¤an Japon gibi olmaktad›r.

Ailenin çocu¤un toplumsallaflmas›na etkisini, kendi çocuklu¤unuzu da dikkate alarakde¤erlendiriniz.

Din KurumuDin, dünyan›n her toplumunda toplumsallaflmada önemli bir role sahiptir. Özel-likle çocu¤un ahlaki aç›dan gelifliminde, do¤ru ve yanl›fl kavramlar›n›n ö¤renilme-sinde çok etkilidir. Dünyan›n hemen her toplumunda insanlar, dini ibadethanele-re düzenli olarak gitmese de aile içindeki üyelerden ve toplumdan etkilenerek be-lirli din kal›plar›na uyar ve bunlar› da benimserler. Dini kal›plar toplumsal yafla-m›n birçok alan›nda insanlar› etkiler. Örne¤in, dini ayinler s›ras›nda, sadece inanç-la ilgili fikirler de¤il konuflma, giyim kuflam, resmi yerlerdeki insanlar›n birbirleri-ne karfl› olan uygun tav›r ve hareketleri gözlemlenerek benimsenir.

E¤itimDaha resmi ve örgütlü bir toplumsallaflma kurumu ise e¤itim ve bunun içinde yeralan ö¤retmenlerdir. Okul yaflam› insana sadece bilgi ve beceri de¤il, toplumsalsorumluluklar›n› da ö¤retir. Bu nedenle çocu¤u etkileyen ilk organizasyonun e¤i-tim oldu¤unu söyleyebiliriz. Yeni okula bafllayan bir çocuk, kendisine yabanc›birçok yüzle karfl›lafl›r. E¤itimin bafllamas›yla birlikte toplumun temel yap›s› anla-

Toplumsal laflmada Etk i l i Kurumlar86

SIRA S ‹ZDE

Din, çocu¤un ahlaki aç›dangelifliminde, do¤ru ve yanl›flkavramlar›n›nö¤renilmesinde çok etkilidir.

Din, tüm toplumlarda toplumsallaflman›nönemli bir kurumudur.

t›lmaya ve ö¤retilmeye bafllan›r. Böylece, uygulanan çeflitli kurallarla çocuklara di-¤er insanlarla olan iliflkilerinde karfl›laflacaklar› güçlükler gösterilmeye, toplum ha-linde yaflaman›n yasalar› anlat›lmaya çal›fl›l›r. Bu flekilde çocuklar gerek birey, ge-rek grup olarak kendilerinden beklenilenleri anlamaya çal›fl›r ve toplumun birparças› olmaya bafllarlar.

‹flte bu aktarmada çok önemli bir rol e¤iticilere ya da ö¤retmenlere düflmekte-dir. Ald›klar› sorumluluklar, onlara gösterdikleri yol, davran›fl ve kiflilik özellikleriy-le ö¤renciye, ilk örnek olacak kifli ö¤retmenlerdir. Ö¤retmenler ö¤rencilerine bilgive beceri aktaran profesyonel toplumsallaflma kurumlar›d›r. Özellikle, lise ve yük-sek ö¤retim y›llar›nda ö¤rencilerin bu insanlarla kurmufl olduklar› yak›n iliflkilerle,ö¤retmenler ö¤rencilerine yol gösterir ve gelecek için onlara rehberlik ederler.

E¤itimin aç›k ve gizli olan fonksiyonlar› bireyin toplumsallaflmas›nda büyükönem tafl›r. Birinci aç›k fonksiyon, çocu¤un okuma, yazma ve aritmetik yetene¤i-ni gelifltirmektir. Bu tür fonksiyonlar toplumsallaflman›n en önemli parçalar›d›r.

E¤itimin gizli fonksiyonlar› ise çocu¤un toplumsal sistemi anlamas›n› ve benim-semesini kolaylaflt›r›r. Örne¤in, evde çocuklar sadece ailesi ile ilgili norm ve de¤er-leri ö¤renirken, okulda çok daha genifl bir bak›fl aç›s›ndan dünya ile ilgili evrenselde¤erleri ö¤renirler. Böylece yaflad›klar› toplum içerisindeki uygun ekonomik de-¤erleri benimseyen gençler, çal›flma yaflam›na da bir ölçüde bu s›ralarda haz›rlan›r-lar. K›saca e¤itim, bütün dünya çocuklar›na kendi ülkelerinin ekonomik ve politiksistemlerini ö¤renmelerinde ve desteklemelerinde büyük katk› sa¤lar.

Arkadafl Gruplar›Toplumsallaflma süreci içinde di¤er önemli bir kaynak da çocu¤un yafl grubunda-ki arkadafllar›d›r. Aileler gibi arkadafll›k gruplar› da çocuklar›n iliflkilerinde üstünbir rol oynar. Arkadafl gruplar› çocu¤un düzeyinde eflit bir iliflkiyi simgelerken,anne ve babalar ile bu iliflki daha üst bir düzeydedir. Çünkü, anne-babalar sevi-len ama ayn› zamanda da say›lan ve sözü dinlenen kimselerdir.

Çocuklukta arkadafl gruplar›, birçok fleyi ö¤renmede bir ihtiyaç olarak ortayaç›kar. Çocuk arkadafllar›yla olan iliflkilerinde onlardan birçok fleyi ö¤renir. Bunlararas›nda, paylaflma, mücadele, kavga etme, büyüklerle olan iliflkiler, baflar› ve se-vilme say›labilir. Okul ça¤›nda ise okul arkadafllar›, otoriteyle nas›l bafla ç›kalaca-¤›, okul içi ve d›fl› hareketleri, karfl› cinse yaklaflman›n yollar›n› düzenleyen ve ö¤-reten çok önemli gruplard›r. Hatta yetiflkinlikte bile arkadafl gruplar› evlilik yafla-m›, anne baba olma, emeklilik ve eflin ölümü ile ortaya ç›kan durumlarda insan-lara yard›mc› olan kimselerdir. Yeni bir yaflama uyum bile, bir toplumsallaflma sü-recini içerdi¤inden bunlar›n da t›pk› kültür gibi ö¤renilmesi gerekir.

Toplumsallaflma kurumlar›ndan aile ve arkadafl gruplar›n›n önemine iliflkin ça-l›flmalar flu sonuçlar› ortaya ç›karm›flt›r. Çocuklar için aileler uzun dönem amaçla-r›n› ve temel de¤erlerin benimsenmesinde önemli bir rol oynarken, arkadafl grup-lar› bofl vakitleri de¤erlendirme, görünüfl, cinsel davran›fllar gibi mevcut olan ya-flam biçimini etkilemede önemli olmaktad›r.

Sonuçta arkadafl gruplar›, yaflam›m›z›n her döneminde belirli standartlara gö-re hareket etmemizi etkiler. Örne¤in, arkadafl gruplar›n›z Rap, Heavy Metal, Rock,Country veya Klasik müzik ve Türk Sanat müzi¤i seviyorsa ve dinliyorsa geneldesizin müzik konusundaki tercihleriniz de bu yönde olacakt›r. Bu tür tercihler sa-dece müzikte de¤il, giyim, kuflam hatta flört biçimlerinde bile etkindirler. Ancakbu bask›lar›n iyi yönde oldu¤u kadar, kötü yönlerde, örne¤in uyuflturucu, alkol,sigara kullanma gibi istenmedik davran›fllar›n kazan›lmas›nda da etkili oldu¤unuunutmamak gerekir.

Toplumsal laflmada Etk i l i Kurumlar 87

Ö¤retmenler ö¤rencilerinebilgi ve beceri aktaranprofesyonel toplumsallaflmakurumlar›d›r.

Çocuklukta arkadafl gruplar›birçok fleyi ö¤renmede birihtiyaç olarak ortaya ç›kar.

Arkadafl gruplar›,yaflam›m›z›n her dönemindebelirli standartlara görehareket etmemizi etkiler.

Sportif Etkinlikler Spor da son derece güçlü bir toplumsallaflma kurumudur. Spor sadece bireyin fi-ziksel yeteneklerini de¤il, belirli de¤erlerin ö¤renilmesini de yapanlara afl›lar.Yapt›¤›n›z her sporun türü, sizde belirli bir tak›ma girmenin avantajlar›n› ve onlar-la birlikte olman›n verdi¤i ait olma duygusunu kazand›r›r. Baz› sporcular› örnekal›p onlar gibi olmak, önemli bir rol modeli oluflturur. Bu model sizin ona uygunhareket etmenizi etkileyerek toplumsallaflman›za katk›da bulunur.

Kitle ‹letiflim Araçlar›Eskiden çocu¤un toplumsallaflmas›nda en etkin kurumlar anne-babalar, arkadaflgruplar› ve ö¤retmenlerdi. Ça¤›m›z modern toplumlar›nda ise, özellikle radyo-te-levizyon ve sinema dolayl› yoldan toplumsallaflma sürecini etkileyen güçlü kitleiletiflim araçlar›d›r. Televizyon bunlar aras›nda en etkinlerindendir.

Günümüzde insanlar, televizyondan gördükleri ve radyodan iflittikleri iyi biryaflam biçimi ve toplumun politikas› hakk›nda bilgi sahibi olmakta, baflkalar›naolan tutumlar›n› bunlara göre ayarlamaktad›rlar. Di¤er bir deyimle radyo ve tele-vizyon insan›n dünya görüflünü, tutum ve davran›fllar›n› etkilemekte ve geri bildi-rimler ile insanlar› belirli bir yolda de¤ifltirmektedir. Hepimizin gözlemledi¤i gibitelevizyonda gösterilen reklamlar›n, çocuklar üzerindeki etkileri yads›namaz. Ay-n› flekilde yetiflkin toplumsallaflmas›nda da bu etmenin rolü çok önemlidir.

Televizyonda uygulanan reklam teknikleri ile insanlar›n çeflitli ihtiyaçlar› uya-r›lmakta ve bunlar flekillendirilerek nereden ve nas›l temin edilece¤i gösterilmek-tedir. Bu flekilde hem olgunlar hem de küçükler, bir ölçüde ekranda gördükleri-ni almaya flartland›r›lmaktad›r. Medyan›n, insanlar üzerinde olumlu oldu¤u kadarolumsuz etkileri de oldu¤unu unutmamak gerekir. Özellikle televizyonda göste-rilen fliddete yönelik filmlerin çocuklar›n toplumsallaflmas›nda çok zararl› etkile-ri vard›r. ‹nsanlar 18 yafl›na gelinceye kadar, yaklafl›k 18.000 insan›n bo¤uldu¤u-nu, b›çakland›¤›n›, kurflunland›¤›n›, zehirlendi¤ini, bombayla havaya uçtu¤unu,hatta dövülerek öldürüldü¤ünü, ›rzlar›na geçildi¤ini televizyon programlar›ndaizlemektedirler.

Buradaki önemli soru, acaba tüm programlar›n izleyiciler üzerindeki etkisi ne-dir? Araflt›rmac›lar bu konuda çok kar›fl›k sonuçlar bulmaktad›rlar.1980'lerde yap›-lan bir çal›flma bu soruya önemli katk›larda bulunmufltur. Kanada'da birbirine ya-k›n iki kasabay› örnek verelim: Bunlar ›rksal ve toplumsal s›n›f aç›s›ndan büyükbenzerliklere sahiptir ve birinde televizyon varken, bir di¤erinde televizyon yoktur.

Araflt›rmac›lar bu iki kasaban›n çocuklar›n› karfl›laflt›rm›fllar ve televizyon ol-mayan kasabadaki çocuklar›n hem sözel hem de fiziksel aç›dan daha az sald›rganoldu¤unu tespit etmifllerdir. ‹ki sene sonra bu kasabaya televizyon gelmifl ve arafl-t›rmac›lar bu çocuklar› tekrar test etmifllerdir. Sonuçta kasabalar›na daha sonra te-levizyon gelen çocuklar›n da, daha önce televizyonu olan kasabadaki çocuklarlaayn› oranda sald›rganl›¤a sahip olduklar› bulunmufltur (Williams 1986). Böylecetelevizyonlardaki bu tür filmlerin veya programlar›n sald›rganl›k üzerinde etkili ol-duklar› tart›flmas›z olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bu nedenle bu konuda daha ciddiönlemler al›nmas› kaç›n›lmazd›r.

Türkiye'de özel televizyonlara izin verilmesinin sizce ne gibi olumlu ya da olumsuz etki-leri olmufltur? Tart›fl›n›z.

Toplumsal laflmada Etk i l i Kurumlar88

Radyo ve televizyon gibi kitleiletiflim araçlar›, insan›ndünya görüflünü, tutum vedavran›fllar›n› etkiler.

S IRA S ‹ZDE

Çal›flma Ortam›‹leriki yafllarda ortaya ç›kan bir toplumsallaflma kayna¤› ifl yeridir. Daha ö¤renci-li¤imizden itibaren, biraz para kazanmak amac›yla yar› zamanl› çal›flt›¤›m›z ifl yer-lerinde bile ö¤rendi¤imiz veya ders ald›¤›m›z birçok fley vard›r. Çal›flt›¤›m›z iflye-ri dünya görüflümüzü, de¤er ve normlar›m›z› etkilemesi aç›s›ndan büyük önem ta-fl›r. Hatta biz buna örgütsel toplumsallaflma diyoruz. Çünkü, her örgütün var ol-du¤u örgüt kültürünü ö¤renirken etkileniyor ve buna uygun hareket etmek duru-munda kal›yoruz. E¤er bu davran›fllar› benimsemedi¤imiz takdirde, iflte baflar›l›olamama veya at›lma tehlikesini yafl›yoruz. Bu nedenle çal›flt›¤›m›z örgütlerin ya-flamam›zda ve toplumsallaflma sürecinde tart›fl›lmaz bir önemi vard›r. Birlikte ol-du¤umuz yöneticilerin, iflyeri sahiplerinin, müdür veya meslek arkadafllar›m›z›n iflyaflam›m›zda toplumsallaflmam›zda büyük bir etkisi vard›r.

YET‹fiK‹N TOPLUMSALLAfiMASIYetiflkinlik ya da olgunluk dönemi baz› insanlar için sorumluluklar›n en a¤›r ol-du¤u dönemi, baz›lar› için ise gençlikteki afl›r› ç›lg›nl›klar›n azald›¤› daha düzenlibir dönemi kapsar. Ancak, art›k gençlik dönemi sona ermifl ve insanlar, daha azhareketlilik tafl›yan ve gelecek garantisi için mücadele veren kimseler olmufllard›r.Bu dönemde art›k evlilik kurumu yerleflmifl, çocuk yetifltirme dönemi bafllam›fl veinsanlar baz› sorumluluklar›n alt›na girmeye bafllam›fllard›r. Eflin çal›flmas› bu ku-rumun yap›s› ve geliflmesini farkl› bir biçimde etkilerken, çal›flmama durumu iseekonomik sorunlar› artt›r›c› bir etki yapmaktad›r. Her iki durumda da efllerin ye-ni geliflmelerden etkilenmeleri, yeni sorumluluklar almal› çiftleri yeni bir toplum-sallaflma sürecine götürür.

Daha ilerki yafllarda çocuklar›n büyümeleri, evden uzaklaflmalar›, mesleklerin-deki baflar›s›zl›klar› ve ilerlemeleri, yak›n arkadafllar›n ölümü, insanlar› 40-50 yafldönemlerinde bir orta yafl krizine sürükler. Bu yafl dönemlerinde insanlar amaç-lar›na ve isteklerine eriflip eriflemediklerini tart›fl›r ve yaflam›n› bofla harcad›¤›,yanl›fl meslek seçti¤i kan›s›na kap›labilirler. Ça¤›m›z modern toplumlar›nda buolay, erkekler için oldu¤u kadar kad›nlar için de geçerlidir.

Bu yafllardaki ço¤u insan, bu dönemi atlatmak için kendisini ifline daha çokvererek isteklerinde farkl›l›klar yapmaya bafllar. Daha hayalci amaçlar yerine da-ha gerçekçi olmaya ve bunlara ulaflmaya çabalar. Orta yafl krizi toplum içinde ba-flar›l› olmufl insanlar içinde geçerlidir.

Yafll›l›¤›n fiziksel belirtilerinin görülmeye ve hissedilmeye bafllanmas›, sa¤l›ksorunlar›n›n ortaya ç›kmas› bireylere yeni bir dönemin bafllang›c›n›n ilk iflaretidir.Bu da yafll›l›k dönemidir. Art›k ölüm düflüncesi ve buna al›flma durumu gündemegelmektedir. Bu yafl döneminde insanlar›n yaflam›n› etkileyen bir di¤er çok önem-li olayda eflin ölümüdür. Holmes ve Rahe'nin araflt›rmalar›nda çeflitli 43 stress fak-töründen en çok etkili olan, bireyleri uyuma ve yeniden toplumsallaflmaya iten ol-gunun eflin ölümü oldu¤u saptanm›flt›r. Görüldü¤ü gibi bireyin topluma uyumuiçin sürekli olarak ö¤renme süreci içinde olmas› kaç›n›lmazd›r. Bu nedenle top-lumsallaflma yaflam boyu devam etmektedir.

Yet iflk in Toplumsal laflmas› 89

Çal›flt›¤›m›z iflyeri dünyagörüflümüzü, de¤er ve normlar›m›z› etkilemesiaç›s›ndan büyük önem tafl›r

Bireyin topluma uyumu içinsürekli olarak ö¤renmesüreci içinde olmas›kaç›n›lmazd›r. Bu nedenletoplumsallaflma yaflam boyudevam eder.

Özet90

ÖzetToplumsallaflma kavram›n›, özellikleri ve amaçla-r›ndan yola ç›karak tan›mlamak ve bu süreçteki et-kenleri aç›klamak.‹nsan dünyaya geldi¤inde en ilkel olarak bulunan,fakat k›sa zamanda sahip oldu¤u yeteneklerini ge-lifltiren ve olgun bir canl› haline gelen varl›kt›r. ‹n-san›n geliflmifl beyin yap›s› ve ö¤renme yetene¤ionu di¤er canl›lardan ay›r›r. ‹nsan›n kendine uy-gun davran›fllar› ö¤renmesi ve bunu gelecek nesil-lere aktarmas› sürecine toplumsallaflma diyoruz.Bu süreç insan›n do¤umuyla bafllar ve bir yaflamboyu sürer. Bu süreç içerisinde insano¤lu yaflad›¤›kültürün, de¤er, tutum ve davran›fl biçimlerini ö¤-renirken ayn› zamanda da kiflilik kazan›r.‹nsan›n olumlu bir toplumsallaflma süreci geçire-bilmesi için en önemli fley onun di¤er insanlarlakurdu¤u iletiflimdir. Çevrelerinden uzaklaflt›r›larak,yaln›z bafl›na b›rak›lan kimselerin bu süreci baflar›-l› olarak tamamlayamad›klar› geliflim bozukluklar›gösterdikleri saptanm›flt›r.

Toplumsallaflma ile ilgili benlik, ayna benlik ve rolalma gibi sosyolojik kuramlar› tan›mlay›p, toplum-sallaflmadaki etkilerini tart›flmak.Toplumsallaflma ile ilgili iki önemli kuram C.H.Cooley'in Ayna Benlik ve G.H.Mead'in Rol Almave Kendilik geliflimine iliflkin kuramlar›d›r. Her ikikuramc›da benlik gelifliminde sosyal etkilefliminönemine de¤inmektedirler. Toplumsallaflma belirlibir rol davran›fl›n› ö¤renmedir.

Toplumun sahip oldu¤u kültürün aktar›lmas›ndasorumlu olan toplumsallaflma kurumlar›n› tan›mak.Toplumsallaflma sürecinde önemli olan alt› kurumveya öge bulunur. Bunlar:• Aile,• Din,• E¤itim,• Arkadafl gruplar›,• Kitle iletiflim araçlar›,• Çal›flma ortam›d›r.Her kurumun etkisi bireyin içinde bulundu¤u yafldurumuna ba¤l› olarak de¤iflir. Toplumsallaflma heryaflta etkilidir ve yaflam boyu sürer.

A M A �

1

A M A �

2

A M A �

3

Kendimizi S›nayal›m 91

Kendimizi S›nayal›m1. Kingsley Davis, Anna ve Isabella adl› çocuklar›n bafl›n-dan geçenleri hangi temel kavram›n önemine de¤inerekaç›klam›flt›r?

a. Sosyal destekb. Baflkalar›n›n tepkileric. Afl›r› yanl›zl›k ve izolasyond. Çevree. Kal›tsal özellikler

2. "Ayna benlik" kavram› kim taraf›ndan ileri sürülmüfltür?a. W. Jamesb. G.H. Meadc. C.H. Cooleyd. K. Davise. R. Merton

3. Ça¤›m›zda toplumsallaflma sürecini etkileyen en önem-

li toplumsallaflma arac› nedir?a. E¤itim kurumlar›b. Kitle iletiflim araçlar›c. Arkadafl gruplar›d. Ailee. Ulafl›m olanaklar›

4. Yetiflkin toplumsallaflmas›nda aile yaflam›n› etkileyenen önemli olay afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Meslek de¤ifltirmeb. Eflin ölümüc. Politikaya at›lmakd. Çocuklar›n evlenmesie. ‹flas etmek

5. G.H.Mead, çocu¤un, ileride oynayaca¤› rolünü ve ku-rallar› ö¤rendi¤i geliflim aflamas›na ne ad verir?

a. Taklitb. Kendi görüntümüz hakk›nda düflüncemizc. Oyund. Grupla oynanan oyune. Kavramlaflt›rma

6. E¤itimin toplumsallaflmada önemli bir role sahip ol-mas›n› afla¤›dakilerden hangisi sa¤lar?

a. Ö¤retmenlerb. S›n›f ortam›c. Arkadafllard. Oyun çevresie. Teknik ortam

7. "Kendilik bir sosyal yap›d›r ve insan›n tecrübeleriyleortaya ç›kar" ifadesi afla¤›daki araflt›rmac›lar›n hangisineaittir?

a. C.H. Cooleyb. E. Ericsonc. S. Freudd. G.H Meade. K. Davis

8. Toplumsallaflmada kazan›lan en önemli fley afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Kiflilikb. Sosyal s›n›fc. Aile kavram›d. De¤erlere. Normlar

9. Anna ve Isabella'y› birbirinden ay›ran en önemli özel-lik afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Anna hastal›kl› bir çocuktur.b. Anna sekiz yafl›nda bulunmufltur.c. Anna bulundu¤unda yürüyemiyor ve zeka belirti-

si göstermiyordu.d. Isabella'n›n annesi sa¤›r ve dilsizdi, annesiyle ileti-

flimde iflaretleri kullan›yordu.e. Isabella iki y›l içinde bulundu¤u yafl›n özellikleri-

ni ve davran›fllar›n› göstermeye bafllad›.

10. Afla¤›dakilerden hangisi Cooley'in ayna benlik süre-cindeki aflamalardan birini ifade eden bir cümledir?

a. Kendi görüntümüz hakk›ndaki düflüncemizb. Baflkalar›n›n tepkileric. Neden baflkay›m?d. Baflkalar› bizi nas›l görüyor?e. Yanl›fllar›m nelerdir?

Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›92

Yaflam›n ‹çinden'Arkadafl kurban›y›m!' 20 yafl›nda, TED Koleji mezunu, p›r›l p›r›l bir genç k›z.Ama o uyuflturucu bata¤›nda. 50 Extacy hap›yla ele geç-ti. Verdi¤i ifadeyle elebafllar› yakaland›.Ad› E. Henüz 20 yafl›nda.... Saçlar› upuzun simsiyah... En-dam›, yüz hatlar› bir top modelinkini and›r›yor. Çarp›c›, et-kileyici; giyimi kuflam› da yerinde... Ama hepsi o kadar. Gerisi; uyuflturucu bata¤›nda sisler aras›na gömülmüfl birbeyin, ›fl›lt›s›n› çoktan kaybetmifl solgun bak›fllar, süreklititreyen eller... Hayat› arka sokaklarda yaflayan bu gençk›z›n soyad› ise P. ‹talyan bir baba ile ‹ranl› bir annenink›z›. Ülkenin en iyi okullar›ndan biri olan Ankara TEDKoleji'nden mezun... Sonras›... Sonras› karanl›k, izbe me-kanlarda bir araya gelinen yafl›tlara özenmeler, kötü al›fl-kanl›klar› benimseme ve sona do¤ru h›zla at›lan ad›m-lar... Gelinen son noktada ise piflmanl›kla, utançla akangözyafllar›. E. P., ‹stanbul Narkotik fiube Müdürlü¤ü ekiplerinin bafl-latt›¤›, en h›zl› aksiyon filmlerini aratmayacak bir operas-yonla yakaland›. Üzerinde 50 adet extacy hap›yla birlikteele geçirilmiflti. Mutlu çocuklu¤u, heyecan ve umut doluokul y›llar› art›k çok gerilerde kalm›flt›. Umutsuzlu¤un doru¤u. Elindeki uyuflturucu haplar› hiçbir flekilde aç›klayamazd›. Kendisine ac›yan gözlerle ba-kan polislere söyleyebildi¤i tek fley de "Arkadafl kurban›-y›m" cümlesi oldu. Oysa o, bir çok velinin çocuklar› okusun diye can att›¤›, ge-ce gündüz demeden özel okul girifl s›navlar› için haz›rlananminiklerin hayallerini süsleyen TED Koleji'nin mezunuydu.Önünde çok parlak bir gelecek olabilirdi. fiimdi polislerinkarfl›s›nda bitik halde gözyafl› döküyordu. Ald›klar› bir ih-bar üzerine harekete geçen ‹stanbul Emniyet Müdürlü¤üNarkotik fiube Müdürlü¤ü ekipleri önceki gün bir eve bas-k›n düzenlediler. Bask›nda evde yaln›z yaflayan E. P. gözal-t›na al›nd›. ‹talyan bir baba ile ‹ranl› bir annenin k›z› olanE. .P, bu uyuflturucu illetine neden bulaflt›¤›n› soran polis-lere, asl›nda tüm aileler için ibret olacak bir aç›klama yapt›.Anne ve babas›ndan ayr› tek bafl›na Türkiye'de yaflayanE.P'nin tek aç›klamas›; "arkadafl kurban›y›m" idi. Arkadaflçevresi taraf›ndan bu haplara al›flt›r›lm›flt›. Hayat›n karfl›-s›nda tek bafl›na kalan Eylül'ün gözyafllar› içinde yapt›¤›aç›klama fluydu: "Çevremdeki arkadafllar›m uyuflturucukullan›yorlard›. Beni de al›flt›rd›lar. Onlar›n yüzündenuyuflturucuya bafllad›m. Arkadafllar›m›n kurban› oldum."

07 -05-1999 Sabah Gazetesi

‹yi bir e¤itim sürecinin bafllang›c›nda uyuflturucu ile ya-kalan bu genç toplumsallaflma konusundan en etkili ku-rum olan arakadafl gruplar›n›n birbirlerine iyi davran›fllarkazand›rmas›n›n yan› s›ra olumsuz bir tak›m al›flkanl›kla-r›n da sözkonusu olabilece¤ine güzel bir örnektir. Siz buörnek olayda anlat›lan kifliyle ilgili olarak arkadafl grup-

lar›n› nas›l de¤erlendirirsiniz ? Bu konuda anne ve babalaradüflen görevler nelerdir? Tart›fl›n›z.

Biraz Daha Düflünelim1. Toplumsallaflma kavram›n›, özellikleri ve amaçlar›n›

tan›mlay›n›z.2. Toplumsallaflma sürecindeki etkenleri aç›klay›n›z.3. Toplumsallaflma ile ilgili benlik, ayna benlik ve rol al-

ma gibi sosyolojik kuramlar› tan›mlay›n›z.4. Toplumun sahip oldu¤u kültürün aktar›lmas›nda

sorumlu olan toplumsallaflma kurumlar›n› aç›klay›n›z.

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarDoob, Christopher, Bates. Sociology An Introduction.

3.Ed. Holt, Rinehart and Winston, Inc.1991.Dönmezer, Sulhi. Sosyoloji. Savafl Yay›nlar›, Ankara, 1984.Henslin, James, M. Sociology. 3. Edi. Allyn and Bacon

Ltd. Boston, 1997.Özkalp, Enver. Sosyolojiye Girifl. Anadolu Üniversitesi

Yay›nlar›, Eskiflehir, 2001.Schaefer, Richard T. Sociology. Mc Graw Hill Book

Comp., New York, 1982.Tolan, Barlas. Toplum Bilimlerine Girifl. Savafl Y›llar›,

Ankara, 1983.Williams, T.B. The Impact of Television; A Natural Ex-

periment in Three Communities. New York:Academic Press, 1986.

Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise ‹nsan›n Do¤as› ve ‹zolasyonunun

Toplumsallaflmadaki Etkileri bölümünü tekrarokuyunuz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise C.H.Cooley ve Ayna Benlikbölümünü tekrar okuyunuz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsallaflmada EtkiliKurumlar bölümünü tekrar okuyunuz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Yetiflkin Toplumsallaflmas›bölümünü tekrar okuyunuz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise G.H.Mead ve Rol Almabölümünü tekrar okuyunuz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsallaflmada EtkiliKurumlar ve E¤itim bölümlerini tekrar okuyunuz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise G.H.Mead ve Rol Almabölümünü tekrar okuyunuz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsallaflma Nedirbölümünü tekrar okuyunuz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise ‹nsan›n Do¤as› ve ‹zolasyonunToplumsallaflmadaki Etkileri bölümünü tekrarokuyunuz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise C.H.Cooley ve Ayna Benlikbölümünü tekrar okuyunuz.

Amaçlar›m›zBu üniteyi çal›flt›ktan sonra;

grup kavram›n›, di¤er toplumsal oluflumlardan ay›ran temel özellikleri dik-kate alarak tan›mlayacak ve grup olgusunun toplumsal yaflamdaki yeri veönemini kavrayacak,grup türlerini tan›mlayacak,grup normlar›n› karfl›laflt›rarak aç›klayabileceksiniz.

93

Toplumsal Gruplar 6

�

��

Bundan altm›fl y›l önce Kaliforniya’da Pasadena’da yeni bir restaurant›n aç›l›fl›,yerel halk›n ilgisini çok az çekerken, bir bütün olarak dünyaca hiç fark edilmemifl-ti. Fakat, sahipleri Mac ve Dick McDonald taraf›ndan iflletilen önemsiz gibi görünenbu küçük iflletme, restaurant endüstrisinde büyük bir devrim yaratacak ve say›s›zbirçok iflletme hatta okul ve kilise taraf›ndan da örgüt modeli örnek al›nacakt›.

McDonald kardefllerin uygulamaya koydu¤u temel formül, günümüzde bizim"fast food" olarak nitelendirdi¤imiz yani yiyeceklerin, çok say›da insana ucuz veh›zl› biçimde sunulmas›ndan oluflmaktayd›. McDonald kardefller çal›flt›rd›klar›elemanlar›n her birini, üst düzeyde uzmanlaflt›rarak e¤ittiler, yani bir kifli ham-burgerleri pifliriyor, di¤erleri hamburgerlerin garnitürlerini koyuyor, birileri milkshake yap›yor ve di¤erleri de haz›rlanan yiyecekleri montaj hatt› düzeninde müfl-terilere sunuyordu.

Y›llar geçtikçe McDonald kardefller kazançlar›n› artt›rd› ve Pasadena’daki tekrestaurantlar›n› San Bernardino’ya tafl›d›lar. Beklenmedik bir tak›m olaylar ya-fland›¤›nda ve Ray Kroc adl› bir gezgin tüccar›n McDonals’› ziyaret etti¤inde y›l-lardan 1954’tü. Kroc, kardefllerin bu etkili sistemini görünce adeta büyülenmiflti.Kroc hemen bu sistemin daha da geniflletilerek fast-food restaurantlar›na uygula-nabilme potansiyeli oldu¤unu hemen fark etti. Bafllang›çta, Kroc bu planlar›n›McDonald kardefllerle ortakl›k kurarak gerçeklefltirme yoluna gitti. Fakat k›sa birsüre sonra onlar›n da hisselerini alarak tüm zamanlar›n en baflar›l› hikayelerin-den biri haline gelecek kendi iflini kurdu. Bugün dünya çap›nda 15 000 McDo-nald’s restaurant›, say›s›z insana hizmet vermektedir.

Kaynak: MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a global introduction, Prentice Hall, 1998.

Bu ünitede ele al›nacak konular› daha iyi ö¤renebilmek için toplumsallaflma ve aile konu-lar›n› yeterince anlam›fl olman›z gerekir. Konular› kendi gündelik hayat›n›zdaki yans›ma-larla iliflkisini kurarak çal›flman›z kavramlar›n pekiflmesine yard›mc› olacakt›r.

Toplumsal Gruplar94

D ‹ K K A T

G‹R‹fi‹nsanlar, ister uzayda isterse dünyada yaflas›nlar, zamanlar›n›n ço¤unu bir grupiçerisinde geçirirler. Bu grup içerisinde olanlar ise yaflam›m›z› büyük ölçüde etki-lerler. Sosyolog Emile Durkheim (1933) gruplar› bireyle toplum aras›nda oluflanbir tampon olarak niteler. Grup üyeleri aras›nda var olan yak›n iliflkiler, insanla-r›n yaflam›na bir anlam ve amaç kazand›rmas› nedeniyle küçük gruplar birey içinbir yaflam ba¤›d›rlar. Di¤er bir deyimle insan› hayata ba¤l›yan bir unsurdur. Buba¤ nedeni ile toplum içindeki kurals›zl›k ortam› bir ölçüde azalabilir.

Grup birbirleriyle iliflkide bulunan en az iki veya daha fazla kifliden oluflan,belirli beklenti ve amaçlar› paylaflan insanlard›r. Grup üyeli¤ini paylaflan insanlararas›nda, birliktelik duygusu, ortak amaçlar, kollektif normlar, do¤rudan ve dolay-l› bir iletiflim, paylafl›lan hak ve yükümlülükler yer al›r.

Sosyologlar›n en çok ilgi duydu¤u konulardan birisi gruptur. Hepimiz yaflant›-m›z›n çeflitli bölümlerinde bir ya da birkaç grubun üyesi olmufl ve bu duyguyupaylaflm›fl›zd›r. Hepimiz bir sosyal varl›k olmam›z nedeniyle, bir aile grubununiçinde do¤uyor, bu grup içinde temel kültür ö¤elerini ö¤reniyor, zaman içindeokula bafllay›p arkadafll›klar ediniyor ve zaman›m›z›n ço¤unu onlarla geçiriyoruz.Daha sonra ifl hayat›m›z da gruplarla kurdu¤umuz iliflkilerle bütünleflmektedir.Birtak›m zorunluluklar üstlenip, bunlar› di¤er insanlarla paylaflmakta baflar› ya dabaflar›s›zl›k duygusunu di¤er insanlarla birlikte keflfetmekteyiz.

Bu flekilde yaflam boyu günlük çabalar›m›z baflkalar›yla birlikte geçmektedir.Ne yaparsak yapal›m, amac›m›z ne olursa olsun örne¤in, çal›flmak, oynamak, ço-cuk yetifltirmek, ibadet etmek, hatta dinlenmek, hep bir grup içinde gerçeklefl-mektedir. ‹nsan›n di¤er insanlarla kurdu¤u iliflki pratik de¤il, daha çok psikolojikbir ihtiyaca yöneliktir. E¤er insanlar uzun müddet baflkalar›ndan ayr› olarak yaflar-larsa, sonuçta baz› psikolojik rahats›zl›klarla karfl›laflmaktad›rlar. Bu nedenle sa-vaflta bile insanlar› otuz günden fazla tek bafl›na bir hücrede hapsetmek CenevreAntlaflmas›na göre suç teflkil etmektedir.

Yaflant›m›zda tesadüfen kurdu¤umuz çeflitli iliflkiler yan›nda örne¤in bankadanpara çekerken memurla konuflmak gibi planlad›¤›m›z amaca yönelik çeflitli etkile-flimlerimiz de vard›r. ‹nsanlarla onlarla birlikte bulunmaktan zevk duydu¤umuziçin, bize bir fleyler verdikleri için, bir amac› paylaflt›¤›m›z için ya da baflka birflans›m›z olmad›¤› için de iliflki kuruyor birlikte oluyoruz. Bu iliflkiler grubu ya dagruplaflmalar› oluflturmaktad›r. ‹flte bu ünitede bu konuyu iflleyece¤iz.

GRUP, YI⁄IN VE KATEGOR‹ FARKLILI⁄IGrup konusuna daha detayl› olarak girmeden önce grupla, y›¤›n ve kategori ara-s›ndaki farkl›l›¤› belirtmekte yarar vard›r. Grup, üyeleri aras›nda belirli iliflkiler bu-lunan ve belirli bir süreklili¤i olan insanlardan meydana gelir. Y›¤›n ise, birbirle-riyle bir iliflkide bulunmayan ancak geçici bir nedenle yer iflgal eden iki veya da-ha çok say›daki insanlardan oluflur.

Örne¤in, k›rm›z› ›fl›kta bekleyen insanlar, uçakta bilet kontrollerini yapt›ran ki-fliler, tren veya otobüs yolcular› gibi. Ancak, bazen y›¤›nlar grup haline dönüflebi-lirler. Örne¤in, otobüs kuyru¤unda beklerken insanlar aras›nda bir etkileflim yok-tur; fakat kuyrukta bekleyenlerden birisi bay›l›p yere düflünce bekleyen kiflilerona koflarak yard›m etmeye çal›fl›rlar. Böylece bir grup oluflumu gerçekleflebilir.Çünkü, aralar›nda bu kifliye yard›m etmek için bir etkileflim olmaya bafllar. Can-kurtaran veya doktor ça¤›rmak, kiflinin üstünü örtmek, kanayan bir yeri varsa bas-

Girifl - Grup, Y›¤›n ve Kategori Farkl›l›¤› 95

Grup, birbirleriyle iliflkidebulunan en az iki veya dahafazla kifliden oluflan, belirlibeklenti ve amaçlar›paylaflan insanlard›r.

Grup üyeleri aras›nda belirliiliflkiler bulunan ve belirlibir süreklili¤i olan insanlardan meydana gelirken; y›¤›n ise birbirleriyle bir iliflkide bulunmayan ancak geçicibir nedenle yer iflgal edeniki veya daha çok say›dakiinsanlardan oluflur.

t›rmak gibi. Ancak, tek yönlü bir iletiflim de grup oluflumunun do¤mas›nda yeter-li de¤ildir. Bir grubun varl›¤›ndan söz edebilmek için bu etkileflim çerçevesindebaz› de¤er norm ve ideolojilerin genifl anlamda özel bir duygusal ortam›n ve bir-lefltirici manevi ö¤elerin var olmas› gerekir.

Toplumsal kategori ise biraz daha farkl› bir anlam tafl›r. Kategori benzer ve or-tak sosyal özellikleri olan insanlardan oluflur. Yani birbirleriyle konuflmayan an-cak ortak karakteristikleri olan insanlar› grup de¤il bir kategoridir. Örne¤in, aka-demik yaflamda gözlük takan insanlar, boyu 1.90'› geçen kiflilerin oluflturdu¤u ka-tegori gibi. Kategoriler yafl, cinsiyet, gelir veya ›rksal olabilir. Kategoriler aras›ndada ortak de¤erler, ilgiler veya sorunlar oluflarak gruplar›n geliflmesine neden ola-bilirler. Kad›n haklar› örgütleri, kimsesiz çocuklar› koruma derne¤i gibi.

Birçok toplumbilimci Merton'un standart toplumsal grup tan›m› üzerinde birle-flirler. Bu tan›ma göre grup, birden fazla say›da insan›n kendileri ve baflkalar› ta-raf›ndan grup olarak nitelendirilmeleri aç›s›ndan önemlidir. Grubu oluflturan in-sanlar kendilerini bir grup olarak nitelendirmedikleri sürece bu toplulu¤u grupolarak düflünemeyiz. O halde kiflilerin grup oluflturduklar›n›n bilincinde olmalar›da, gruplaflma sürecinde önemli bir faktördür.

Gruplar›n oluflmas›nda mekansal yak›nl›k da önemlidir. Örne¤in, arkadafl grup-lar› genellikle ayn› mahalle ya da komflu çocuklar›ndan oluflur. Zamanla mekan-sal yak›nl›k önemini kaybeder ve davran›fllardaki benzerlikler önem kazan›r. Ör-ne¤in okullarda kurulan çeteler bu flekilde ortak davran›fl gösteren kimselerdenoluflur. Ayn› flekilde insanlar kendileri gibi olan,benzer özellikler gösteren ve bir-birlerinin ilgilerini çekmeleri nedeniyle de bir araya gelip bir grup oluflturabilirler.

Grup üyelerinin birbirleriyle kurduklar› etkileflimlerin sonucu grubun iç yap›s›oluflmaya bafllar. Her grubun kendi içinde s›n›rlar›, normlar›, de¤erleri, üyelerinbelirli rol ve statüleri vard›r. Baz› gruplarda bu yap› çok kat› ve aç›kt›r. Örne¤in,her üyenin resmi bir pozisyonu oldu¤u gibi, uymas› gerekli normlar yaz›l› bir bi-çimde kendisine bildirilir. Di¤er bir grupta ise bu yap› çok daha gevflek ve esnekolabilir. De¤er ve normlar› geçici oldu¤u gibi çok kesin de olmayabilir. Rol ve gö-revler üyelerin antlaflmalar›na göre de¤iflebilir. Örne¤in, orduda rol ve statülerçok belirgin ve kat› bir biçimde oluflurken, üniversitedeki da¤c›l›k klübünün üye-leri aras›nda bu rol ve statüler daha esnektir.

Bireyler daha çok tek bafllar›na gerçeklefltiremeyecekleri amaçlar› gerçeklefltir-mek için grup olufltururlar. Bu amaçlardan baz›lar› çok aç›kt›r. Örne¤in, bir yar-d›m derne¤inin kimsesiz çocuklar› okutmak amac›yla para toplamas› gibi. Baz›la-r› da kendileri iyi vakit geçirsin diye, grup oluflturmalar›na ra¤men bunu aç›kl›klaifade etmeyebilirler. Ancak gerçek fludur ki gruplar genelde ortak bir amac› pay-lafl›rlar, bu amaç hem bireyler için hem de grup için ortakt›r.

E¤er grup politik bir amaç tafl›yorsa, grup üyeleri bu amac› paylafl›rlar. E¤eramaç bofl zamanlar› uygun bir biçimde de¤erlendirme ise bu amaç paylafl›l›r.Grup üyeleri, benzer yaflta ve s›n›fta olduklar› gibi benzer ilgilere de sahiptirler.Üyeler aras› iliflkiler s›klaflt›¤› ölçüde grup üyelerinin benzerlikleri artt›¤› gibi,norm ve de¤erleri paylaflmalar› ve benimsemeleri de yayg›nlafl›r.

Grup ile y›¤›n ve kategori tan›mlar›n› gözden geçirerek aralar›nda ne gibi farklar oldu¤u-nu tart›fl›n›z.

Grup, Y ›¤ ›n ve Kategor i Fark l › l ›¤ ›96

Kategori benzer ve ortaksosyal özellikleri olan insanlardan oluflur.

S IRA S ‹ZDE

GRUP TÜRLER‹Grup sosyolojideki en önemli kavramlardan biridir. Bu nedenle sosyologlar bir-çok grup çeflidinden söz ederler. Bunlar, birincil ikincil grup, iç ve d›fl grup, refe-rans grubu hatta yeni ortaya ç›kan elektronik etkileflim gruplar› gibi. fiimdi bunla-r› k›saca aç›klayal›m:

Birincil GruplarSosyolojide çeflitli grup s›n›fland›rmalar› olmas›na karfl›n en yayg›n ve temel ola-n› Charles Horton Cooley taraf›ndan yap›lan "Birincil" ve "‹kincil" grup ayr›m›d›r.Cooley birincil gruplar› yüzyüze iliflkilerin, yard›mlaflma dostluk ve sevgi ba¤lar›-n›n yüksek oldu¤u gruplar olarak tan›mlar. Birincil gruplar›n üyeleri üyelik ve biz-lik duygusuna sahiptirler. Kendileri biz kavram›yla herhangi bir olaya yaklaflt›kla-r› için grup dayan›flmas›n›n yüksek oldu¤u gruplard›r.

Yüzyüze iliflkilerin çoklu¤uyla da Cooley'in belirtti¤i grubun üye say›s›n›n azolufludur. Cooley, ancak az say›da grubun bu tan›ma uygun oldu¤unu saptam›fl-t›r. Bunlar da; oyun grubu, komfluluk, akrabal›k gibi gruplard›r. Bu gruplar içeri-sinde insanlar s›cak, dost bir ortamda yaflarlar ve her istediklerini yapabilme öz-gürlü¤üne sahiptirler. Böylece insanlar, bu grup içerisinde sosyal yaflam›n ne ol-du¤unu ö¤renirler.

Cooley birincil gruplar› "insan neslinin bak›ld›¤›, korundu¤u yerler" olarak ni-telendirir. Bu yönüyle de grup üyeleri aras›nda güven verici iliflkiler kurulur. Butür iliflkilere ise Cooley birincil iliflkiler demektedir. O halde birincil gruplar birin-cil iliflkiler üzerine kurulu olan ve bu tür iliflkileri sürdüren gruplard›r, diyebiliriz.

Birincil iliflkilerin en saf biçimini ailede görmekteyiz. Çünkü, aile üyeleri, bir-birlerinden hiçbir ç›kar beklemeksizin her türlü fedakarl›¤› yapabilirler. Bu iliflki-ler içersinde insanlar›n ya da grup üyelerini yapt›¤› bir hata, yanl›fl ba¤›fllanabilir.Bu grubun üyeleri birbirlerine birtak›m zorunluluklar ve kurallarla ba¤l› de¤iller-dir. Her üye rolünün ve sorumlulu¤unun bilincindedir ve bunu zorlama ile ya da

Grup Tür ler i 97

Cooley'e göre birincil gruplar, yüzyüze iliflkilerin,yard›mlaflma dostluk vesevgi ba¤lar›n›n yüksekoldu¤u gruplard›r.

Birincil iliflkilerin ensaf biçimi ailedegörülür.

bir menfaat karfl›l›¤› olarak yapmaz. ‹çten gelerek ve hiçbir karfl›l›k beklemeksizinyapar. Örne¤in, hiçbir anne çocu¤una "bugünlük görevimi yerine getirdim, yar›nsabah saat dokuzda gelirsen seninle ilgilenirim" diyemez. Sonuç olarak birincililiflkilerde, bir tak›m duygusal yat›r›mlar ve ba¤lar bu iliflkilerin baflar›s› için gerek-li olmaktad›r.

Birincil gruplar her zaman küçüktürler; çünkü büyük say›daki üyeler aras›ndayo¤un bir iliflki kurmak çok güçtür. Bu nedenle büyük gruplar kendi aralar›ndaayr›larak daha küçük gruplar› oluflturabilirler. Ancak bu flekilde birbirleri aras›ndayo¤un iletiflim kurmak mümkün olabilir.

Birincil gruplar›n üç temel fonksiyonu vard›r. Birincisi yak›n iliflkiler yoluyladuygusal destek sa¤lar. Örne¤in, II.Dünya Savafl› s›ras›nda Alman ordusu her ge-çen gün say›lar›n›n azalmas›, yeterli ikmal alamamas›na ra¤men, bir türlü çözüle-memifl ve ma¤lubiyeti kabul etmemifltir. Bunun en büyük nedenini yazarlar Al-man ordusunun ve çarp›flan birliklerinin aras›nda, mevcut birincil iliflkilerin sa¤-laml›¤›na ba¤lamaktad›rlar.

‹kinci önemli fonksiyonu birincil gruplar›n toplumsallaflma sürecine olan kat-k›lar›d›r. Çocuklar için aile birincil gruptur. Onlar›n yetiflmesinde, kendilik gelifl-tirmelerinde ve duygusal destek almalar›nda büyük bir destek sa¤lar. Aile ayn› za-manda çocuklar›n toplumsal kültürü ö¤renmelerinde ve toplumsal yaflama kat›l-malar›nda etkin bir rol üstlenir.

Üçüncü olarak birincil gruplar uyumu kolaylaflt›r›r ve toplumsal kontrolü ola-nakl› k›lar. Bir toplumun devaml›l›¤› üyelerin mevcut norm ve de¤erleri benimse-mesine ba¤l›d›r. E¤er toplumun büyük bir ço¤unlu¤u bunlar› paylaflm›yor, karfl›ç›k›yorsa, oluflan anomik ortam ile toplum çöker. ‹flte birincil gruplar yeni üyele-re norm ve de¤erleri grup bask›s› yoluyla ö¤reterek, onlar›n uyum sa¤lamalar›nayard›mc› olur.

Birincil grup tan›m›n› yaparak, kendi kiflisel hayat›n›zdan birincil grup örneklerinis›ralay›n›z.

‹kincil GruplarBirincil gruplarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, ikincil gruplar daha büyük, nispeten geçici,benzerlik göstermeyen, resmi gruplard›r. Bu gruplar›n üyeleri birbirleriyle belirliç›kar ve aktiviteleri aç›s›ndan iliflki kurarlar. Di¤er bir deyiflle etkileflimlerinde be-lirli roller hakimdir. Örne¤in ö¤renci, yönetici, müdür, flef, iflçi gibi. Üniversitedebirinci s›n›f ö¤rencileri, fabrika, politik partiler bu gruplara birer örnektirler. Ya-

flam süresince bu tür gruplara üyeli¤imizdevam eder. E¤itim al›rken, bir iflyeri or-tam›nda çal›fl›rken, param›z› veya boflzamanlar›m›z› harcarken geçici olarakikincil gruplara üye oluruz.

Cooley hiçbir zaman "‹kincil grup"sözünü kullanmamakla beraber birincilgrubun karfl›t özelliklerine sahip gruplariçin "ikincil" kavram›n› kullanmak do¤alkarfl›lanmaktad›r. ‹kincil gruplar, birincilgrubun d›fl›nda kalan her türlü gruplar-d›r. Bu gruplar büyük çapl›, önemli res-mi gruplard›r. Bu gruplar›n örneklerini,

Grup Tür ler i98

Birincil gruplar›n üç temelfonksiyonu, yak›n iliflkileryoluyla duygusal desteksaplamas›, toplumsallaflmasürecine olan katk›s› veuyumu kolaylaflt›raraktoplumsal kontrolü olanakl›k›lmas›d›r.

‹kincil gruplar, birincilgrubun d›fl›nda kalan hertürlü büyük çapl›, önemliresmi gruplard›r.

S IRA S ‹ZDE

‹kincil gruplar›nolufltu¤u yerlerdenbiri de ifl yerleridir.

özellikle sanayileflmifl toplumlarda görmekteyiz. Bu gruplar, karfl›l›kl› ç›karlara gö-re düzenlenmifl resmi örgütlerdir. Kültürel farkl›laflma ve iflbölümünün yayg›nlafl-mas› kentleflme sonucu bu tür gruplar ço¤almaktad›rlar. Örne¤in, flirketler, ban-kalar, sendikalar, birlikler bu tür gruplard›r. Burada önemli olan bireylerin ya daüyelerin üstlendi¤i birtak›m toplumsal görevlerini yerine getirmeleridir.

Üyeler aras›nda karfl›l›kl› yükümlülük ve haklar› belirleyen fleyler yaz›l› yasa,tüzük ve yönetmelik kurallar›d›r. ‹kincil gruplar› resmi (formal) gruplar olarak datan›mlayabiliriz. Böylece resmi organizasyonlar, belirli bir amaca hizmet ettiklerisürece ikincil gruplar olarak tan›mlanabilir. Bu tür gruplara örnek olarak, plak flir-ketleri, okullar, hapishaneler, silahl› kuvvetler say›labilir.

Bu gruplar aras›ndaki yüzyüze iliflkiler çok k›s›tl›d›r. Sadece belirli rol ve gö-revlerle ilgili olarak bir araya gelip iliflki kurarlar. Örne¤in, bölüm müdürü, dan›fl-man ve memur aras›ndaki iliflkilerde oldu¤u gibi. ‹kincil gruplar küçük ya da bü-yük olabilir. Herhangi bir küçük grup bafllang›çta ikincil bir gruptur; ancak za-manla üyeler aras›ndaki iliflki artar, üyeler birbirlerini daha iyi tan›r ve bizlik duy-gusu geliflirse, bu grup birincil gruba dönüflebilir. T›pk› bir üniversitede oluflturu-lan bir seminer grubu gibi. Seminer üyeleri bafllang›çta ikincil bir grup iken e¤eraralar›ndaki etkileflim artar ve yak›nlaflma ve paylaflma s›klafl›rsa bu grup birincilgruba dönüflebilir. fiirketler, büyük fabrikalar, hükümet bakanl›klar› gibi ikincilgruplar içinde her zaman birincil gruplar olabilir.

Birincil gruplar, daha çok geleneksel ve endüstri öncesi toplumlarda yayg›nolarak bulunurken, örne¤in, köydeki akrabal›k iliflkileri gibi ikincil gruplar dahaçok modern endüstriyel toplumlar›n ürünüdürler. Bu toplumlarda insanlar›n ilifl-kileri büyük bir ço¤unlukla ikincil gruplarda geçmektedir. Yani belki bir daha hiçkarfl›laflmayaca¤›m›z insanlarla bir defaya mahsus, belirli amaca yönelik iliflkilerkurmaktay›z. ‹kincil iliflkilerin geliflmesi, ikincil gruplar›n oluflumunu artt›r›rkenmodern toplumlar›n ayr›lmaz bir parças›n› oluflturmaktad›r.

Ancak, ikincil gruplar aras›nda mevcut iliflkiler olumsuz veya nahofl bir özelliktafl›maz. Aksine, ikincil grup üyeleri birbirleriyle son derece zevkli ve olumlu ilifl-kilere sahip olabilirler. Yak›n arkadafll›k, birinin di¤erine karfl› gösterdi¤i sevgi vesayg› gibi. Sadece ikincil grubun amac› belirli bir görevi bitirmek veya bir amac›gerçeklefltirmektir. Bu gruplar üyeler aras›nda karfl›l›kl› dostlu¤u ve arkadafll›¤›gelifltirmek, duygusal ba¤lar kurmak amac›yla oluflturulmazlar. Bu nedenle e¤erarkadafll›k iliflkisini gelifltirmek, bir görevi tamamlamaktan daha önemli hale gelir-se ikincil gruplar etkinli¤ini kaybeder hale gelirler. Örne¤in, bir basketbol tak›-m›nda amaç iyi arkadafll›k ve çal›flt›r›c› ile iyi iliflkiler kurmak ise tak›m basketboloynamada zay›f kal›r. Bu nedenle bu tür iliflkileri çok iyi de¤erlendirmek gerekir.

‹kincil gruplar›n temel özelliklerini tan›mlayarak, gündelik hayat›n›zdan örneklerbulunuz.

‹ç ve D›fl GruplarGrup kendi üyeleri aç›s›ndan ve grubun di¤er gruplarla kurdu¤u iliflkiler aç›s›n-dan özel bir anlam tafl›r. ‹nsanlar bazen di¤er gruplara karfl› düflmanca duygulartafl›d›¤› gibi, bazen de gruba di¤er gruplardan bir tehdit gelebilir. Özellikle degrup toplumla kültür ve ›rk aç›s›ndan farkl›l›k tafl›rsa bu gibi düflmanl›klar dahada belirginleflir. Sosyologlar bu ayr›m› "biz" ve "onlar" kavramlar›yla bütünlefltiripiç ve d›fl gruplar olarak ay›rmaktad›rlar. ‹ç ve d›fl grup kavramlar› Amerikal› Sos-yolog William Graham Sumner taraf›ndan yap›lm›flt›r.

Grup Tür ler i 99

SIRA S ‹ZDE

‹ç gruplar "Bizlik duygu"suna sahip oldu¤umuz ve bizi di¤er gruplardan ay›-ran belirgin özelliklerimizin oldu¤u gruplard›r. D›fl gruplar ise bizim grubumuzund›fl›nda olan, herhangi bir alternatif grup olup, üyesi olmad›¤›m›z, bizim için çokönem tafl›mayan, hatta ona karfl› çok iyi duygular beslemedi¤imiz gruplard›r.

Di¤er bir deyimle bir grubun di¤er bir gruba karfl› duydu¤u düflmanca diyebi-lece¤imiz tutumlar, kendi gruplar› için bir benlik oluflturabilir. E¤er bireyler ken-di gruplar›na ba¤l›l›k duyuyorlar ise, bu onlar›n iç grup olduklar›nla (in-groups)e¤er di¤er gruplara dostane olmayan bir tav›r içindeyseler bu gruplar onlar içind›fl grup (out-group) olma özelli¤i tafl›r.

‹ç gruplar etnosentrik duygular› da pekifltirirler. Çünkü, iç grup için kendi ara-lar›nda olan her fley en iyi ve uygundur. Buna karfl›n d›fl gruplarda olanlar ise, kö-tü ve tahammül edilmezdir.

‹ç grup üyeli¤inin bir sonucu, kendimizi di¤erlerinden farkl› k›lan ayr›cal›¤›m›zve üstünlük duygumuzdur. Yani iç grup üyeleri kendilerini d›fl gruplara k›yasladaha üstün görürler. ‹ç grup üyelerine üstünlük sa¤layan herhangi bir özellik ise,d›fl grup için kabul edilmez bir davran›flt›r. ‹ç ve birincil gruplar üyelerinin davra-n›fllar›n› ve düflüncelerini etkileyerek onlar› yönlendirirler.

Referans GrubuReferans grubu, bireyin davran›fllar›n› ve kendini de¤erlendirdi¤i örnek ald›¤›gruplard›r. Örne¤in, üniversitenin daha ikinci s›n›f›ndayken mezun olduktan son-ra bile kazanamayaca¤›n›z bir ücretle bir ifl teklifi alsan›z, ancak patronunuz "Üçgün içinde karar ver, bu ifli yapacaksan üniversiteden ayr›lmak zorundas›n" dersene yapars›n›z? Durumu düflündü¤ünüzde flunlar akl›n›za gelebilir: "Arkadafllar›mböyle bir teklifi reddetti¤im için bana aptal diyeceklerdir. Buna karfl›n anne ve ba-bam ç›lg›na dönebilir, üzüntüden periflan olurlar. Benim okumam için her türlüfedakarl›¤› yap›yorlar. E¤er okulu bitiremez isem büyük bir hayal k›r›kl›¤›na u¤-rarlar. Benim için her zaman okulumun öncelik tafl›mas› gerekti¤ini, ifli okulu bi-tirdikten sonra da bulaca¤›ma inanmaktad›rlar. Bir de benim okuyamayaca¤›mainanan komflular var. Do¤rusu okulu b›rak›nca onlar›n yüzünü merak ediyorum!"

Bu örnek, referans grubu insanlar›n nas›l kullan›ld›¤›n› aç›klamaktad›r. Hepi-miz zaman zaman kendimizi de¤erlendirir, davran›fl ve de¤erlerimiz hakk›ndabilgi almak isteriz. Bu nedenle baflka bir grubu örnek al›r, buna göre kendimizik›yaslar›z.

Bireyler kendilerini daha önce yaflad›klar› toplumun standartlar›na göre ya daüyesi olmak istedikleri bir grubun özelliklerine göre de¤erlendirip k›yaslayabilir-ler. Örne¤in, iflletme dal›nda yüksek lisans yapmak isteyen bir ö¤renci kendini bukonuda çal›flan bir yüksek lisans ö¤rencisiyle karfl›laflt›r›p, geliflmelerini bu kim-seyle k›yaslayabilir. Yani yüksek lisans yapan ö¤renciler kendisinin referans gru-bunu olufltururlar. Referans grubu kavram› Herbert Hyman (1942) taraf›ndan or-taya at›lm›flt›r. Referans gruplar› bireyin toplum içindeki statüsü de¤ifltikçe farkl›-laflmaktad›rlar. Hatta zaman zaman bireyin bir kaç referans grubunu kendine ör-nek ald›¤› da görülür.

Referans grubu tan›m›n› dikkate alarak kendi referans gruplar›n›z› tan›mlay›n›z?

Elektronik Etkileflim Gruplar›fiimdiye kadar standart sosyolojik grup türlerinden söz ettik. 1990'lardan sonra,teknolojik geliflmelerin do¤rultusunda yepyeni bir grup tipi oluflmaya bafllad›.

Grup Tür ler i100

Referans grubu bireyindavran›fllar›n› ve kendinide¤erlendirdi¤i örnek ald›¤›gruplard›r.

S IRA S ‹ZDE

‹ç gruplar Bizlik duygusunasahip oldu¤umuz ve bizi di¤er gruplardan ay›ran belirgin özelliklerimizinoldu¤u gruplard›r. D›flgruplar ise bizim grubumuzun d›fl›nda olan,herhangi bir alternatif grupolup, üyesi olmad›¤›m›z, bizim için çok önem tafl›mayan, hatta ona karfl›çok iyi duygular beslemedi¤imiz gruplard›r.

Dünya bilgisayar teknolojisinin ak›lalmaz ilerleyifli ile Internet denilen bir geliflimortaya ç›kt›. Internet binlerce bilgisayar›n dünya çap›nda birbirine ba¤land›¤› birbilgisayar a¤›d›r. Internet içinde yepyeni gruplar "usenets" olarak tan›mlan›p bir-birleriyle her konuda bilgi al›flveriflinde bulunan insanlardan oluflmaktad›r. Bu ko-nular at yar›fl›ndan, sosyolojiye, Kuantum fizi¤inden, avc›l›¤a kadar de¤iflebilmek-tedir. Bu insanlar birbirlerini görmeden s›rf teknoloji sayesinde birbirlerine gön-dermifl olduklar› mesajlar ile iletiflim kurup yak›n iliflkiler gelifltirmekte, dostluklarkurmakta, daha da ilerisi evlenebilmektedirler. Bu gruplardan baz›lar› yukar›daverdi¤imiz grup tan›m›na iliflkin uygun özellikler de tafl›maktad›rlar. Çünkü, kur-mufl olduklar› iliflkiler ile bir aidiyet duygusu ve süreklilik tafl›maktad›rlar. Çünküher gün birbirlerine mesaj gönderip, iliflkileri s›klaflt›rmakta hatta yeni üyeler bul-ma çabas›ndad›rlar. Baz› gruplar ise sahip olduklar› ay›rdedici özellikleri, ilgileriveya bilgileri ile farkl›l›k tafl›maktad›rlar. Hatta bu nedenle bir iç grup karakteris-ti¤ine sahiptirler.

‹flte bilgisayar teknolojisi art›k insanlar› evlerine kapanan izole olmufl insan ti-pinden uzaklaflt›r›p, yeni dünyalara seyahat etmemizi, yeni dostlar bulmam›z›elekronik olarak kolaylaflt›rmaktad›r. Bazen bu gruplara "Elektronik birincil grupda denilmektedir. Çünkü, her ne kadar elektronik ile tan›flm›fl olsalar da bu insan-lar günlük iletiflim s›kl›¤›, paylaflt›klar› kiflisel bilgi, birbirlerine olan ba¤l›l›klar› veyak›nl›klar› aç›s›ndan, birincil grup özelli¤i tafl›yabilmektedirler. Yak›n bir gele-cekte bu tür gruplar, bilgisayar a¤lar›n›n daha da genifllemesiyle yaflant›m›zda da-ha çok yer almaya bafllayacaklard›r.

Türkiye'de de say›lar› gitgide artan internet kullan›c›lar› ve internet cafeleri daha önce ta-n›mlanan birincil gruplar› da dikkate alarak nas›l de¤erlendirebiliriz?

KÜÇÜK GRUPLARSosyologlar küçük grup kavram› ile az say›da üyeden oluflan ve aralar›nda yo¤unetkileflim olan gruplar› kastederler. Küçük gruplar ister birincil ister ikincil grupolsun, özelliklerini üyeleri aras›ndaki iliflki tayin eder. Örne¤in, birkaç say›da eskiarkadafl›n bir araya gelmeleri birincil bir grup iken, asansörde kalan birkaç kiflininoluflturdu¤u iliflkiler, ikincil grup özelli¤i gösterir.

Küçük gruplar konusunda, bundan yar›m as›r önce yaflayan Alman SosyologuGeorge Simmel durmufl ve bu konuda çal›flmalar yapm›flt›r. Daha sonra RobertBales ve Homans küçük gruplar üzerinde laboratuar çal›flmalar› yapm›fllard›r. Buçal›flmalarda bireylerin birbirlerini nas›l etkiledikleri, nas›l iliflki kurduklar› ince-lenmifltir. Bales'in bu konuda ortaya att›¤› etkileflim süreç analizi (‹PA) tekni¤i, kü-çük gruplardaki iletiflimi anlamada önemli bir araç olmufltur.

Grubun Büyüklü¤üKüçük gruplarda en önemli özelliklerden biri grubun büyüklü¤üdür. Çünkü gru-bun geniflli¤i, üyeler aras›ndaki etkileflimi tayin eden önemli bir faktördür. Grupküçüldü¤ü ölçüde, üyeler aras›ndaki sosyal etkileflim oran› da art›fl gösterir. Sos-yal bilimlerde iki kifliden oluflan en küçük gruba "dyad" ad› verilir.

Bu gruplar bütün gruplardan farkl›l›k gösterir; çünkü her üye bir di¤erini dik-kate almak zorundad›r. E¤er bir üye di¤erinin konuflmalar›n› dikkate almaz, uyur-sa üyeler aras›ndaki etkileflim bozulur. E¤er birisi gruptan ayr›l›rsa grup yaflam›n›sürdüremez da¤›l›r.

Küçük Gruplar 101

SIRA S ‹ZDE

Küçük grup az say›da üyeden oluflan ve aralar›ndayo¤un etkileflim olan gruplard›r.

E¤er ikili gruba bir di¤er üye kat›l›rsa buna "triad" ya da üçlü grup denir. Budurumda iliflkiler farkl›lafl›r. Burada herhangi bir üye, grup aras›ndaki etkileflimibozmadan gruptan ayr› kalabilir. Çünkü her durumda ikisi etkileflimi sürdürebilir.Hatta iki üye bir di¤erine karfl› birleflerek ona bask› da yapabilirler. Ancak grup-taki üye say›s› artt›kça etkileflim de de¤iflmeye bafllar. Örne¤in, üyeler tart›flmalar-da karfl› gruplar› oluflturabilir ve birden fazla koalisyonlar oluflabilir. E¤er gruplaryedi üyeden olufluyorsa her üye konuflmalara ifltirak edebilir ve bu grubun için-den de küçük gruplar ç›kabilir. Bu nedenle de her grup kendi içinde konuflmala-ra kat›labilir. Grup say›lar› on ya da on ikiyi geçince her üyenin tart›flmalara kat›l-mas›, söz almas› çok zorlafl›r. Bu nedenle grup üyeleri aralar›nda bir lider seçe-rek, liderin grup tart›flmalar›n› yönetmesi istenebilir. Bu durumda da grup üyeleriaras›ndaki konuflmalar›n biçimi de¤iflir.

Konuflmalar gayriresmi bir yap›dan resmi bir biçime dönüflür ve bireyler bir-birlerine resmi s›fatlarla hitap etmeye bafllarlar. Burada etkileflim s›n›rl› oldu¤u gi-bi, yo¤un da de¤ildir. Di¤er bir deyimle iki kiflinin oluflturdu¤u bir gruptan yap›ve nicelik aç›s›ndan da farkl›d›r.

Grubun büyüklü¤ünde meydana gelen ani de¤iflmeler de grup için zararl›d›r.Özellikle gruba aniden yeni üyeler kat›lmas›, grup etkileflimini ve dayan›flmas›n›etkiler. Çünkü yeni üyelerin gruba kabulü sorun ç›karabilir. Di¤er üyeler bu kim-selerle iliflkileri hemen gelifltiremeyebilirler. Bu da iletiflimi zorlaflt›r›r. Yeni üyelergrup üyeleri aras›nda oluflturulan normlara da karfl› ç›kabilirler, bu sefer eski üye-ler aras›nda huzursuzluklar bafllar. Görüldü¤ü gibi grup üyelerinin say›s› artt›kça,etkileflim ve dayan›flma da farkl›laflmakta ve bozulmaktad›r. Bu nedenle belirli ka-rarlarda etkili olabilmek için grup say›s›n› s›n›rl› tutmakta büyük yarar vard›r.

Kendi yaflad›¤›n›z deneyimleri de düflünerek grup büyüklü¤ünün grup içindeki iliflkilerindevaml›l›¤› aç›s›ndan önemini tart›fl›n›z.

Küçük Gruplarda LiderlikKüçük gruplar›n hemen hepsinde ortaya ç›kan önemli bir unsur grubun lideridir.Lider; grubu baflar›ya götüren, önemli kiflilik özellikleri olan ve di¤erlerini etkile-me gücü yüksek olan kiflidir. Gruplar belirli bir resmi otoritesi olmasa bile, bir li-dere sahiptirler. Yap›lan çal›flmalar küçük gruplarda iki tür liderin etkin bir rol oy-nad›¤›n› göstermifltir. Bunlar araçsal lider (Instrumental Leader) ve aç›klay›c› ya daetkileyici liderdir (Expressive Leader).

Araçsal lider, grubu amaçlar› do¤rultusunda baflar›ya götüren liderdir. Bu liderbelirli hareketleri planlayarak grup üyelerini organize eder ve yönetir. Aç›klay›c›ya da etkileyici lider ise, grup üyeleri aras›nda gerekli uyum ve dayan›flmay› art-t›r›c› bir liderdir. Bu lider grup üyeleri aras›nda morali yükselterek, sürtüflmeleriazalt›r. Bu tip lider grup üyeleri aras›nda daha çok sevilir. Yeni bir grup kurulun-ca üyeler bu iki tür liderin özelliklerini simgeleyen bir lider tipi ararlar. Ancak birkifli bu iki özelli¤i birden uzun süre devam ettiremez. Çünkü grubun faaliyetleri-ni devam ettiren, onlara belirli roller veren lider, k›sa zamanda çekicili¤ini kaybe-der. Ancak, baflka bir grup üyesi grubun moralini yükseltme fonksiyonunu üstle-nerek iliflkileri devam ettirir.

Acaba liderin onu di¤er kimselerden ay›ran belirgin özellikleri var m›d›r? Bukonuda çok kesin ve do¤ru cevaplar olmamas›na karfl›n liderden belirli beklenti-ler mevcuttur. Örne¤in, liderin boyu genelde di¤er grup üyelerinden uzundur, di-¤erlerinden daha parlak bir görünümü vard›r, zeka düzeyi daha yüksektir, daha

Küçük Gruplar102

SIRA S ‹ZDE

Lider, grubu baflar›yagötüren, önemli kiflilik özellikleri olan ve di¤erlerinietkileme gücü yüksek olankiflidir.

Araçsal lider, grubu amaçlar› do¤rultusunda baflar›ya götüren liderdir.Bu lider belirli hareketleriplanlayarak grup üyeleriniorganize eder ve yönetir.Aç›klay›c› ya da etkileyici lider ise grup üyeleri aras›nda gerekli uyum vedayan›flmay› artt›r›c› birliderdir.

sosyal ve konuflkand›r, kendine güveni fazlad›r. Ayr›ca liderin, en tutucu gruplar-la bile daha liberal olmas› onun baflar› flans›n› artt›r›r.

Kiflilik özellikleri tek bafl›na bireyi baflar›ya götüren faktörler de¤ildir. Lideriniçinde bulundu¤u ortamda büyük önem tafl›r. Hatta farkl› ortam ve koflullar›nfarkl› liderlik biçimleri yaratt›¤›n› söyleyebiliriz. Örne¤in, bir savafl ortam›nda yada bir deprem felaketinde duyulan liderlik biçimi, bir organizasyonun genel mü-düründen beklenen liderlik biçiminden farkl›d›r.

Otoriter, demokratik ve b›rak›n›z yaps›nc› olmak üzere üç temel lider tipi vard›r.Liderlik tipleri genelde üç basit biçimde s›n›fland›r›l›r. Bunlar; • Otoriter,• Demokratik,• B›rak›n›z yaps›nc› liderlik tipidir.Otoriter lider, emir veren, "Herfleyi ben bilirim." diyen lider tipidir.Demokratik lider, belirli bir kararda herkesin onay›n› almaya fikirlerini sorma-

ya çal›flan liderdir. Kararlara ancak birlik ve beraberlikle, oy çoklu¤uyla var›l›r.B›rak›n›z yaps›nc› lider ise, grubu organize etme çabas› göstermeyen, her fleyi

kendi oluruna b›rakan, neme laz›mc› lider tipidir.Demokratik lider, bu üç biçimden en baflar›l›s›d›r. Grubu bir arada tutmada et-

kin bir rol oynar. Otoriter lider en az etkili olan liderdir. Çünkü, grup içinde de-vaml› sürtüflmeler vard›r. B›rak›n›z yaps›nc› lider ise grubu bir arada tutmada zor-lan›r. Sorunlarla bilinçli olarak de¤il, tesadüfi yollarla ilgilenir ve çözümlemeye ça-l›fl›r. Ancak, hemen ifade edelim ki demokratik lider de hemen her durumda ba-flar›l› olan lider de¤ildir. Örne¤in acil karar verilmesi gerekli durumlarda otoriterlider daha etkindir. Bu nedenle orduda, polislik mesle¤inde, hastanelerdeki acilservis merkezlerinde otoriter lider daha baflar›l› ve etkindir. Demokratik lider isehak ve özgürlüklerine afl›r› titiz olan gruplarda ve belirli amaç bütünlü¤üne ulafl›l-mam›fl durumlarda daha baflar›l›d›r. Çünkü, herkesin görüflüne baflvurur ve fikri-ni al›r.

Gruplardaki liderlik biçimi ile grup büyüklü¤ü aras›nda bir iliflki kurulabilir mi? Nas›l?

GRUP NORMLARIGruplar›n en büyük özelliklerinden biri, üyelerinin uymak zorunda oldu¤u norm-lar gelifltirmeleridir. Norm, bir grup içinde hangi tür davran›fl›n uygun, hangi türdavran›fl›n ise istenmedik oldu¤u belirten kurallar sistemine denir.

Gruplar için normlar ortak bir davran›fl biçimi, ortak tutum ve inançlar, yapt›k-lar› ifllerine karfl› gelifltirdikleri ortak duygular olabilir. Grubun fonksiyonlar›n› et-kin bir biçimde sürdürebilmesi için, grup üyeleri aras›nda ifllerin nas›l yap›laca¤›-na iliflkin bir uyum ve anlaflma olmas› gerekir. Grubun çevresinde meydana ge-len de¤iflmelere uyum sa¤lamas› da önem tafl›r. Çevre de¤iflmelerine olan tepki-ler, grubun da¤›lmas›na neden olabilir.

Grup, üyelerinin tutumlar›n› de¤ifltirebilme özelli¤ine sahiptir. fiöyle ki, e¤erbu tutum de¤iflimi grup normu do¤rultusundaysa, grup bunu artt›r›c› rol oynar;e¤er grup normuna ters düflüyorsa, grup bu tutum de¤iflimini engelleyici bir roloynar. Bugünkü bilgilerimiz ›fl›¤›nda, çeflitli grup normlar› vard›r.

Bunlar›n hepsi de birbirinden farkl› biçimde bir görevi yerine getirirler. Bunlararas›nda grubun ifle iliflkin normlar›, tutum ve inançlar›, giyim biçimleri ve kulla-n›lan dil say›labilir.

Grup Normlar › 103

SIRA S ‹ZDE

Otoriter, demokratik veb›rak›n›z yaps›nc› olmaküzere üç temel lider tipivard›r.

‹flle ilgili normlar olarak grup üyeleri, yapt›klar› iflin en kolay ve en iyi flekildenas›l yap›laca¤›na iliflkin normlar gelifltirirler. Böylece de ifllerinde karfl›laflt›klar›sorunlara ortak çözümler getirirler. Ayr›ca grup üyeleri çeflitli konu ve kimselerekarfl› ortak tutum ve inançlar gelifltirirler. Örne¤in, yöneticilere devaml› flekildeyapt›klar› için güçlü¤ü ve tatminsizliklerinden yak›n›rlar. Gerçekte ise, bunlar ken-dilerine ait düflünceler de¤ildir. Sadece grubun ortaya koydu¤u inanç ve tutumsistemleridir. Ayr›ca grup üyeleri birbirlerine benzer biçimlerde giyinerek bu ko-nuda da normlar gelifltirirler.

Bireyin fiziksel görünüflü onun kiflili¤ini de yans›tabilir. Güncel yaflamda bu-na iliflkin birçok örnek verilebilir. Bat›'da çeflitli müzik ak›mlar›n› yaratan insan-lar›n benzer biçimlerde giyindi¤ini, özel k›yafet ve saç biçimlerinin oldu¤unuhat›rlay›n›z.

Grup üyelerinin kendi aralar›nda gelifltirdikleri ve kulland›klar› argo dilleri debulunur. Ço¤u zaman grup üyeleri birbirlerine takma isimler bulurlar ve kendile-rinin bu isimlerle an›lmas›na karfl› ç›kmazlar. Bu özel dil, grup üyeleri aras›ndailetiflimi kolaylaflt›rmak ve dayan›flmay› sa¤lamak amac›yla gelifltirilmifltir.

Grup her üyenin, kendi normlar›n›, yani de¤er, düflünce, tutum ve davran›flkal›plar›n› peflinen kabul etmifl ve benimsenmifl oldu¤unu varsayar. Grup norm-lar›na uyan üyelerin tutum ve davran›fllar›, grubun d›fl›nda kalanlar›n benzer dav-ran›fllar›na oranla daha olumlu bir biçimde yorumlan›r ve desteklenir. Bu dayan›fl-man›n sa¤lad›¤› ödüller, bireyi, grubun normlar›na uymada olumlu yönde etkiler.

Normu tan›mlayarak içinde bulundu¤unuz arkadafl grubunun sizce belirgin normlar› ta-n›mlamaya çal›fl›n›z.

Grup Normlar ›104

SIRA S ‹ZDE

ÖzetGrup kavram›n›, di¤er toplumsal oluflumlardan ay›-ran temel özellikleri dikkate alarak tan›mlamak vegrup olgusunun toplumsal yaflamdaki yeri ve öne-mini kavramak.‹nsanlar yaflant›lar›n› birçok gruba üye olarak yada bir grubun üyesi olarak geçirirler. Hepimiz endo¤al bir biçimde aile grubunun bir üyesiyiz, da-ha ileride ise oyun, arkadafll›k ve ifl gruplar›nagirmekteyiz. Ne zaman iki ya da daha fazla kiflibir tak›m iliflkiler içine girer, karfl›l›kl› tutum vedavran›flta birbirlerini etkiler ve bu iliflkiler belirlibir süre içinde geliflir ve nispeten süreklilik kaza-n›rsa bir gruplaflma söz konusudur. Grup, üyeleriaras›nda belli iliflkiler bulunan ve her üyenin gru-bun varl›¤›n› bilinçli olarak fark etti¤i, iki ya dadaha çok üyeden kurulu nispeten sürekli bir in-san toplulu¤udur.

Grup türlerini tan›mlamak.Toplumsal gruplar farkl› sosyologlar taraf›ndan fark-l› biçimlerde s›n›fland›r›lm›flt›r. Örne¤in, Tönnies'incemaat ve cemiyet ayr›m›, Emile Durkheim'in me-kanik ve organik dayan›flmas› birer grup olgusunabenzetilebilir. Çok benimsenen bir grup ayr›m› daCharles Cooley'in birincil ve ikincil grup ayr›m›d›r.Birincil gruplar duygusal yak›nl›k ve fedakarl›k yük-lü, menfaat iliflkilerine dayanmayan birleflmelerdir.Grup dayan›flmas› bu tür gruplarda yüksektir. Co-oley, birincil gruplar› insan neslinin bak›ld›¤›, ko-rundu¤u yerler olarak nitelendirir. ‹kincil gruplarise bu iliflkilerin d›fl›nda kalan gruplard›r. Bu grup-lar, büyük çapl›, önemli ve resmi gruplard›r. Kar-fl›l›kl› ç›kar iliflkileri önem tafl›r. Bu gruplara for-mal (resmi) gruplar da denmektedir. Bunlar›n d›-fl›nda, iç ve d›fl grup, referans grubu ve elektronikgrup ay›r›mlar› vard›r. Grubun büyüklü¤ü ve liderlik yap›s›nda grup olu-flumunda önem tafl›r. Grubun büyüklü¤ü artt›kçailetiflim artar ancak grup birlikteli¤i ve dayan›flma-s› azal›r. Gruplarda en yayg›n olarak üç tür lider-likten söz edilebilir. Bunlar; Otokratik, Demokra-tik ve B›rak›n›z yaps›nc› lider tipleridir.

Grup normlar›n› karfl›laflt›rarak aç›klayabilmek.Gruplar›n en büyük özelliklerinden biri de üyeleri-nin uymak zorunlulu¤u duyduklar› normlar gelifl-tirmektedir. Gruplar için normlar, ortak bir davra-n›fl biçimi, ortak tutum ve inançlar, yerine getirdik-leri görevlerine karfl› gelifltirdikleri ortak duygularolabilir. Gruplar üyelerinin tutumlar›n› de¤ifltirebil-me özelli¤ine de sahiptirler.

Özet 105

A M A �

1

A M A �

2

A M A �

3

Kendimizi S›nayal›m1. Afla¤›dakilerden hangisi grup tan›m›na uygundur?

a. Otobüs dura¤›ndaki kiflilerb. Sinemadaki seyircilerc. Karfl›dan karfl›ya geçen yayalard. Markette kasada s›ra bekleyen müflterilere. Okul çeteleri

2. Afla¤›dakilerden hangisi ikincil gruplar›n özellik-lerinden biri de¤ildir?

a. Özellikle sanayileflmifl toplumlarda görülmesib. Kültürel farkl›laflma ve iflbölümünün yayg›nlaflma-

s› sonucu ço¤almas›c. Grup üyeleri üyelik ve bizlik duygusuna sahip

olmas›d. Üyelerin birtak›m toplumsal görevleri yerine getir-

melerinin daha önemli olmas›e. Büyük çapl›, resmi gruplar olmas›

3. ‹ç ve d›fl grup ayr›m› kim taraf›ndan ileri sürülmüfltür?a. H. Hymanb. G. Simmel c. C.H. Cooleyd. W.G. Sumnere. R. Merton

4. Bireyin davran›fllar›n› ve kendini de¤erlendirmede, ör-nek ald›¤› gruplara ne ad verilir?

a. ‹kincil grup b. Referans grup c. ‹ç grup d. D›fl grup e. Birincil grup

5. Küçük gruplardaki iletiflimi anlamada etkileflim süreçanalizi (‹PA) tekni¤i kim taraf›ndan kullan›lm›flt›r?

a. E. Durkheimb. C.H. Cooleyc. R. Mertond. M. Webere. R. Bales

6. Belirli bir kararda herkesin onay›n› almaya, fikirlerinisormaya çal›flan lider tipi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Otoriterb. Demokratikc. Karizmatikd. B›rak›n›z yaps›nc›e. Yönetici

7. Emir veren, her fleyi ben bilirim diyen ve astlar›ylaaras›na mesafe koyan lider tipine ne ad verilir ?

a. Demokratikb. Otoriterc. B›rak›n›z yaps›nc›d. Araçsale. Etkileyici

8. Grup içindeki etkileflimi belirleyen çok önemli fak-tör afla¤›dakilerden hangisidir ?

a. Liderlikb. Büyüklük veya genifllikc. Normlard. Yap›e. Süreçler

9. Afla¤›dakilerden hangisi birincil gruba örnek de¤ildir?

a. Aileb. Akrabal›kc. Arkadafll›kd. H›s›ml›ke. Meslektafll›k

10. Elektronik etkileflim gruplar›n›n en önemli özelli¤iafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Üyelerinin birbirlerini görmeden bilgisayarla ileti-flim kurmas›

b. ‹liflkilerindeki üyelik duygusuc. Yeni dostlar bulmay› kolaylaflt›rmas›d. Birbirlerine olan ba¤l›l›klar›e. Her konuda bilgi al›flverifli yapmalar›

Kendimizi S›nayal›m106

Yaflam›n ‹çindenKüreselleflen dünyada elektronik iletiflim ortamlar›ndanuzakta kalmak, bunu e¤itime entegre edemeyip bu bilgive iletiflim zenginli¤inden yararlanmamak ça¤›n gerisindekalmakla efl anlaml›d›r. Henüz internet kullanmam›fl olanlar bu ortam›n toplum-sal, bilimsel ve kiflisel yönlerden hayat›m›z› nas›l de¤iflti-rebilece¤inin ne yaz›k ki fark›nda de¤iller. Ancak yar›n›bugünden öngören sanal ortamlar›n tüm olumlu yanlar›ve e¤itime yapaca¤› katk›lar genifl bir plotformda de¤er-lendirilmeli ve internet e¤itimi yaln›zca bu ortam›n nas›lkullan›laca¤›n›n ö¤retilmesiyle kalmay›p internet eti¤i,e¤itimde internetin bir parças› olmal›d›r. ‹nternet kullan›m› yol haritas›na benzetilebilir, yani hari-taya bakarken nereden nereye gidece¤inizi bilmeniz ge-rekir. Sanal ortam›n kurallar› da bulundu¤unuz yerdennereye gidece¤inizi bilmekle bafllar. Mektup yazmaktanya da telefonda konuflmaktan farkl› bir ortamda gerçekle-flen iletiflimde etik prensiplere uyanlar›n ve karfl›s›ndaki-lere sayg›l› davrananlar›n zararl› ç›kmayaca¤› aç›kt›r.Biliflim ça¤›nda hiçbir ortam internetin sundu¤u olanakla-r› sunamam›fl ve ulaflt›¤› kaynaklara ulaflamam›flt›r. Bugünart›k do¤ru soruyu sorma zaman› de¤il do¤ru cevaplar›bulma günüdür. Ve do¤ru cevap da internetle dünyayaba¤lanmakt›r., gelecek iflte bu ba¤larla kurulan dünyay›içine alan genifl a¤dad›r. Bunu yaparken de bireylerin so-rumluluklar›n› üstlenmesi ve bu ortam› kaotik de¤il dahaiyi bir dünya amac›yla kullanmalar›d›r.

Kaynak: Yasemin Alptekin O¤uzertem. "E¤itim için in-ternet, internet için e¤itim. Elektronik iletiflim ve etik?"Bilgi ve Toplum Dergisi. No:3., 2001, s:23-30.

Yukar›daki de¤erlendirmeler, ça¤dafl yaflam›n çok önemlibir parças› olan ‹nternet'in toplum ve iletiflim üzerindekietkilerine de¤inmektedir. Geliflmekte olan ve giderek yay-g›nlaflan elektronik iletiflimin e¤itim üzerindeki etkilerinive size kazand›rd›klar›n› düflünerek konuyu irdeleyiniz.

Biraz Daha Düflünelim1. Grup kavram›n›, di¤er toplumsal oluflumlardan ay›ran

temel özellikleri tan›mlay›n›z.2. Grup olgusunun toplumsal yaflamdaki yeri ve önemi-

ni tart›fl›n›z.3. Grup türlerini tan›mlayarak, kendi hayat›n›zdan ör-

nekleri s›ralay›n›z.4. Grup normlar›n› karfl›laflt›rarak kendi küçük gruplar›-

n›zdaki normlar› tan›mlay›n›z.

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarDOOB, Christopher, Bates. Sociology An Introduction.

3. Edi., Holt, Rinehart and Winston, 1991.DENISOFF, R.S. and WAHRMAN, R. An Introduction to

Sociology. Mc Millan Pub. Corp, New York, 1983.DÖNMEZER, Sulhi. Sosyoloji. Savafl Yay›nlar›, Ankara,

1982.HENSLIN, James, M.Sociology. 3. Edi. Allyn and Bacon,

Boston, 1997.HOMANS, C. ‹nsan Grubu. (Çeviren: O¤uz Onaran,

Bask›n Onan, Ünsal Oskay), TODA‹E Yay›nlar›,Ankara, 1971.

OZANKAYA, Özer. Toplumbilime Girifl. Savafl Yay›nlar›,Ankara, 1984.

ÖZKALP, Enver. Sosyoloji Girifl Dersleri. AnadoluÜniversitesi Yay›nlar›, Eskiflehir, 2001.

TOLON, Barlas. Toplumbilimlerine Girifl. SavaflYay›nlar›, Ankara, 1983.

SHEPARD, Jon M. Sociology. 6. Edi. West PublishersComp, 1996.

Yan›t Anahtar›1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Grup, Y›¤›n ve Kategori

Farkl›l›¤› bölümünü tekrar okuyunuz.2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Grup Türleri ve ‹kincil

Gruplar bölümünü tekrar okuyunuz.3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise ‹ç ve D›fl Gruplar bölümünü

tekrar okuyunuz.4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Referans Grup bölümünü

tekrar okuyunuz.5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Küçük Gruplar bölümünü

tekrar okuyunuz.6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Küçük Gruplarda Liderlik

bölümünü tekrar okuyunuz.7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Küçük Gruplarda Liderlik

bölümünü tekrar okuyunuz.8 b Yan›t›n›z yanl›fl ise Küçük Gruplar bölümünü

tekrar okuyunuz.9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Birincil Gruplar bölümünü

tekrar okuyunuz.10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Elektronik Etkileflim Gruplar›

bölümünü tekrar okuyunuz.

Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar› 107

108

Marx (l818-1883) Almanya Trier’de do¤du. Bonn ve Berlin Üniversitelerinde Hukuk

okudu. Marx kendini sosyolog saymamakla birlikte çal›flmalar› ve fikirleri ile sosyolojiyi en

çok etkileyen kiflilerden birisidir. Kendisi felsefe dal›nda doktora yapm›fl ve sosyal bilimci-

lerin amac›n›n dünyay› gözlemek yerine de¤ifltirmek oldu¤unu söylemifltir. Kendisi radikal

politik düflüncelerinden dolay› Almanya’da hiçbir üniversitede ifl bulamad›¤› için gazeteci

olarak ifle at›lm›fl ancak buradaki yaflam› fikirleri nedeniyle çok k›sa sürmüfltür. Daha

sonra Almanya’y› terk eden Marx önce 1843’te Paris’e daha sonra 1845’te Brüksel’e

gitmifltir. Ancak Paris’te fikirleri nedeniyle istenmeyen adam ilan edilince Londra’ya 1848

y›l›nda yerleflmifl ve ölünceye kadar yaflam› orda fakirlik içinde geçmifltir. Mezar› Londra

Highgate’tedir.

Marx felsefe ve ekonomi dal›ndaki çal›flmalar›na Paris’te bafllam›fl ve hayat›n›n sonuna

kadar radikal politik düflüncelerini çeflitli gazete ve dergilerde savunmufltur. Yaflam›nda

ona en önemli katk›y› özellikle mali deste¤i yak›n arkadafl› ve orta¤› Friedrich Engels

vermifltir. Marx’›n en önemli eseri Kapital ad›n› tafl›r. Burada o y›llar›n ekonomi kuram› ve

ekonomik toplum yap›s›n› elefltirmekte ve analiz etmektedir.

Friedrich Engels (1820-1895) çok zengin bir tekstil fabrikatörünün o¤ludur. Marx'la bir-

likte Komünist Manifestoyu yazm›fllard›r. Engels’de, Marx gibi radikal politik düflüncelere

sahip bir kifliydi. Ailesi taraf›ndan ‹ngiltere, Manchester’a flirketlerini temsil etmek amac›yla

gönderilince uzun zaman Marx’a destek olmufl ve çal›flmalar›na yard›m etmifltir. Engels

1844’te ‹ngiltere’de "‹flçi S›n›f›n›n Durumu" ad› alt›nda bir kitap yay›nlam›fl ve o y›llarda-

ki iflçi s›n›f›n›n fakirli¤ine dikkat çekmifltir. Marx yaflam› s›ras›nda kitaplar›n› tamamla-

makta zorluk çekmifl, en önemli çal›flmalar› öldükten sonra yay›nlanm›flt›r. Özellikle Engels

onun çal›flmalar›n› edit etmekte büyük katk› sa¤lam›flt›r.

KARL MARX (1818-1883)

FRIEDRICH ENGELS (1820-1895)

Amaçlar›m›zBu üniteyi çal›flt›ktan sonra;

toplumsallaflmada etkili kurumlardan biri olan aile kavram› ve aile oluflu-munda önemli olan evlilik kavramlar›n› tan›mlayacak,aile yap›lar› ve türlerini aç›klayarak, bunlar›n görev ve ifllevlerini tan›mlayabilecek,aile ve evlilik biçimlerini tan›mlayacak,sosyolojinin önemli kuramlar›n›n aile kurumunu ele al›fl biçimi ve analizle-rini inceleyecek,boflanman›n bireysel ve toplumsal nedenlerine e¤ilerek, çocuklar üzerindekietkisi ve baflar›l› evliliklerin nedenleri aç›klayabileceksiniz.

109

Aile Kurumu 7

�

���

�

Japonlar "aile de¤erleri" konusunda yürütülen ulusal tart›flman›n tam ortas›nda-lar. Buradaki problem, Japonya’da oldukça nadir görülen boflanma ya da çokçok nadir görülen bekar anneler de¤ildir. Sorun, Japon'lar›n yeteri kadar çocukyapmamas› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Asl›nda, 1950’den bu yana bir Japonkad›n›n hayat› boyunca do¤urdu¤u ortalama çocuk say›s› 5’ten 1’e düflmüfltür.Bu h›zl› düflme Japonlar›n çocuklara karfl› sevgilerini yitirdiklerini göstermez.Tam tersine tüm genç Japon çiftleri çocuk istediklerini belirtirlerken, trende ya daotobüste a¤layan bebekleri bile zavall› yolcular gülümseyerek karfl›lamaktad›rlar.

Do¤um oranlar›ndaki bu h›zl› düflüflün nedeni Japon kad›nlar›n benzeri gö-rülmemifl biçimde evlili¤i geciktirmesinden kaynaklanmaktad›r. 1970’lere dönüpbakt›¤›m›zda 30 yafl›na gelmifl Japon kad›nlar›n›n sadece % 20’si bekarken, bu-gün bu oran % 40’lara ulaflm›flt›r.

Evlilik hakk›nda neler de¤iflti acaba? Her fleyden önce Japon kültürü, anneli¤ikariyerin önüne geçen tam zamanl› bir sorumluluk olarak tan›mlamaktad›r. Bu-nun yan›nda, tipik bir Japon erke¤i, günde en az 12 saat olmak üzere evdenuzakta çok uzun saatler boyu çal›flmaktad›r. Erkek eve döndü¤ünde, hiç ev ifliyapmaz, çocuklarla da çok k›sa bir süre geçirir.

Böylece, evlilik denildi¤inde bir Japon kad›n›n akl›na bir sürü ev ifli, çocukla-r›n bak›m›, e¤itimleri gibi fleyler gelir. Bu tür beklentilerle karfl› karfl›ya kalan da-ha fazla Japon kad›n› bekar kalmay›, ailesiyle birlikte yaflamay›, çal›flmay›, boflzamanlar›nda e¤lenmeyi ve para harcamay› tercih etmektedir.

Kaynak: The Economist, "Cockfighting: ‘Til Death Us Do Part’, Vol.333, No. 7851 (19 February 1994): 46.MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a global introduction, Prentice Hall, 1998.

Bu ünitede ele al›nan konular› daha iyi anlayabilmek için toplumsal kurumlar, toplumsal-laflma ve kültür konular›n› ö¤renmifl olman›z gerekir.

Ai le Kurumu110

D ‹ K K A T

G‹R‹fiDünyan›n hemen her ülkesinde insanlar, geleneksel evlilik ve aile standartlar›ylamücadele içindedirler. Yaflam›n en iyi yolu nedir? Sorusuna verilebilecek birçokcevap olabilir. Ama belki en iyi bilineni mutlu bir aile içinde yaflamakt›r. Bu üni-tede aile konusuna yer verip, onu evrensel boyutlar›yla tan›tmaya çal›flaca¤›z.

Aile toplumsal kurumlar içinde en eski ve önemlilerinden biridir. Çünkü he-men her toplumda birey aile grubunun içinde do¤ar ve yaflam›n› geliflti¤i ve ge-lecekte kendi kuraca¤› aile kurumu içinde geçirir. Ancak, aile göründü¤ü gibi ba-sit bir kurum de¤ildir. Son derece karmafl›k bir sosyal birleflme olan ailenin bir-çok yönü bulunur. Hatta farkl› toplumlarda farkl› biçimleri oldu¤u gibi, ayn› top-lum içinde bile farkl› yap›lara sahiptir. Aile toplumsallaflma sürecinin en temel ku-rumlar›ndan biridir. Bu nedenle birincil grup özelli¤i tafl›r. Ailenin toplumdakiönemi onun vazgeçilmez fonksiyonlar›na ba¤l›d›r.

Bilindi¤i gibi insan yavrusu dünyaya en az geliflmifl olarak gelen canl›d›r. Bucanl›n›n yaflaman› sürdürebilmesi aile kurumunun içinde gördü¤ü bak›ma ve s›-cakl›¤a ba¤l›d›r. Bu nedenle ailenin en temel görevlerinden birisi, bu bak›m vekoruma fonksiyonudur.

Ça¤›m›zda her toplum varl›¤›n› sürdürebilmek için, ölen üyelerinin yerineyenilerini koymak zorundad›r. Bu fonksiyonda aile kurumunun üstlendi¤i birgörevdir. ‹flte, aile topluma yeni üyeler kazand›rmak ve onlar› üyesi oldukla-r› toplumla bütünlefltirmek gibi fonksiyonlar› üstlendi¤inden önemi giderekartmaktad›r.

A‹LE VE EVL‹L‹K KURUMUNUN TANIMI Aile evrensel bir kurum olmas›na karfl›l›k, tan›mlanmas› kolay bir kurum de¤ildir.Çünkü, her toplumun kendine özgü bir aile biçimi vard›r. Aile denildi¤i zamanakl›m›za önce kendi ailemiz gelir. Yani anne baba ve evlenmemifl çocuklardanoluflan bir gruptur. Bu do¤al bir süreçtir. Çünkü, dünyan›n birçok ülkesinde butür aile yap›s› yayg›nd›r. Ancak tan›m eksiktir.

Ailede evlilik ve kan ba¤› hem anne-baban›n çocuklar›na karfl› sorumlulukla-r›n› hem de efllerin birbirlerine karfl› yükümlülüklerini garanti alt›na al›r. Bu ne-denle efllerin birbirlerine ve çocuklar›na karfl› baz› görevleri bulunur. Bu görevle-ri yerine getiren aile gelecek aç›s›ndan baflar›l› olur.

Ailenin iki boyutu vard›r. Birincisi içinde do¤up yetiflti¤imiz ailedir (Family oforientation). Bu aile bize bir ad, kimlik ve bir miras b›rak›r. Örne¤in, annenizinad›, baban›z›n ad›, baban›z›n mesle¤i, yapt›¤› ifl gibi sorulara verdi¤iniz cevap-lar, sizin do¤du¤unuz aileye iliflkindir. Kimli¤inizi ve ait oldu¤unuz yeri belirler.Bir de kendinizin evlenerek kurdu¤unuz bir aile vard›r. Bunu kendi çaban›zlaoluflturursunuz.

Evlilik töreni bunu resmilefltirir ve ailenin meflru çocuklar yapmalar›na izin ve-rir. Ça¤dafl anlamda ailenin oluflabilmesi için evlilik kurumuna ihtiyaç vard›r. Çift-lerin aile oluflturabilmeleri, meflru çocuklar dünyaya getirebilmesi evlilik denenbir kurumla gerçekleflir.

Evlilik bireylerin cinsel iliflkilerini meflrulaflt›ran ve toplumca onaylanan birsözleflmedir. Baflka bir deyimle, çiftlerin çocuk yapma ve yetifltirme için karfl›l›kl›olarak yapt›klar› toplumca onaylanan bir sözleflmedir. Evlenme kar› ve kocan›nbirbirleri, çocuklar›, akrabalar› ve genel olarak toplum karfl›s›ndaki haklar›n›,ödevlerini ve ayr›cal›klar›n› tan›mlayan resmi kurallardan meydana gelir. Bireylerevlilik yolu ile birbirlerine akraba olur ve yeni iliflkiler içerisine girerler.

Girifl - Aile ve Evlilik Kurumunun Tan›m› 111

Aile toplumsal kurumlar içinde en eski veönemlilerinden biridir.Hemen her toplumda birey aile grubunun içinde do¤arve yaflam›n› geliflti¤i ve gelecekte kendi kuraca¤›aile kurumu içinde geçirir.

Aile birbirine kan ve evlilikba¤› ile ba¤l› iki veya dahafazla say›da üyeden meydana gelen bir gruptur.

Çiftlerin aileoluflturabilmeleri, meflruçocuklar dünyaya getirebilmesi evlilik kurumuyla gerçekleflir.

Her aile akrabal›k iliflkileri içersinde yaflam›n› sürdürür. Akrabal›k bireylerinsoy sop iliflkilerinin gerçekleflti¤i evlilik, kanba¤› veya sosyal iliflkilerine dayal› birsistemdir. Aile çevresi çeflitli biçimlerde iliflkide bulundu¤umuz, amca, day›, tey-ze, hala, eniflte, bald›z, bacanak gibi akrabal›k ve h›s›ml›k sistemiyle sar›l›d›r. Ge-leneksel tar›m toplumlar›nda bu iliflkiler daha yo¤un iken, kentsel yap›da gittikçezay›flamaktad›r. Bireyler birbirlerini ölüm, niflan, evlilik gibi belirli günlerde göre-bilme hatta tan›flma olana¤› bulmaktad›rlar. Ça¤dafl endüstriyel yaflam bu tür ilifl-kileri k›s›tlay›c› bir rol oynamaktad›r.

A‹LE YAPILARI VE TÜRLER‹Aile yap› olarak en genel biçimde küçük veya çekirdek aile, büyük veya gelenek-sel aile kavramlar› ile s›n›fland›r›labilir. Yap› olarak anne, baba ve evli olmayançocuklardan oluflur. Bu tür aile modeli flehir ailesi, modern aile, ça¤dafl ve de-mokratik aile terimleri ile de an›l›r. Çekirdek ailenin en önemli özelli¤i üyeleriaras›nda çok yak›n iliflkilerin olmas›d›r. Her üye bir di¤erlerinin mutlulu¤u içinher türlü özveriyi gösterebilir. Gere¤inde can›n› verir, hatta organlar›n› çocuklar›-n›n yaflamas› için ba¤›fllayabilir.

Bu tür ailenin üye say›s› s›n›rl› ve azd›r. Küçük ailenin sadece iki kuflaktanoluflmas›, bu ailenin s›n›rl› bir geliflim e¤ilimine sahip oldu¤unu göstermektedir.Bafllang›çta sadece evli çiftlerden oluflan, sonra çocuk say›s› artt›kça nüfus bak›-m›ndan geliflen, çocuklar›n yetiflip ifl sahibi olmalar›yla ve evden ayr›lmalar›ylabafllang›ç noktas›na dönen bu aile modelinin, geliflimi s›n›rl› olmaktad›r.

Çekirdek aile evrensel bir olgudur. Çekirdek ailenin evrenselli¤i, yerine getir-di¤i vazgeçilmez ifllevlere ve ifllevlerin baflka toplumsal gruplarca yerine getirilme-sinin olanaks›zl›¤›na ba¤lanabilir. Çekirdek ailede, insan hayat› için temel önemiolan dört ifllevin yerine getirildi¤ini görüyoruz. Murdock'a göre bu ifllevler;• Cinsel iliflkileri düzenleme,• Ekonomik dayan›flma,• Üreme,• Toplumsallaflma

Cinsel ‹liflkileri DüzenlemeSeks bir insanda en güçlü dürtülerden biridir. Bilinen bütün toplumlarda bu dür-tünün istenmedik flekillerde ortaya konulmas›, çeflitli biçimlerde yasaklanm›flt›r.‹flte küçük aile, kar›-koca aras›ndaki bu mahrem iliflkilerin düzenlendi¤i ve tatminedildi¤i bir yerdir. Ancak, evlilik sadece seks demek de¤ildir. Di¤er fonksiyonlar›yan›nda, belki de en az önem tafl›yan nokta evlili¤in bu yönüdür. Ancak, bu ilifl-kilerin sa¤l›kl› bir biçimde yer almad›¤› evliliklerde, bu olgu boflanmaya yol açanen önemli nedenlerden biridir.

Ekonomik Dayan›flmaBilinen her toplumda efller aras›nda ekonomik bir ihtisaslaflma ve cinslere dayal›ifl bölümü yer al›r. Di¤er bir deyimle erkek ve kad›n›n biyolojik farkl›l›klar› efllerifarkl› ifller yapmaya yöneltmektedir. Erkek, kad›na k›yasla daha güçlü oldu¤u içindaha güç ve zor ifller,kad›n ise kendi biyolojik yap›s› do¤rultusunda, ev ifllerini veçocuk büyütme fonksiyonlar›n› yerine getirmektedir. ‹flte efllerin bu birbirine sun-duklar› hizmetler, onlar› birbirlerine ba¤l› kalmakta ve aralar›ndaki dayan›flmay›artt›rmaktad›r.

Ai le Yap› lar › ve Tür ler i112

Akrabal›k bireylerin soy sopiliflkilerinin gerçekleflti¤ievlilik, kanba¤› veya sosyaliliflkilerine dayal› bir sistemdir.

Çekirdek ailenin en önemliözelli¤i üyeleri aras›nda çokyak›n iliflkilerdir ve her üyebir di¤erinin mutlulu¤u içinher türlü özveriyi gösterir.

Çekirdek ailenin dört temelifllevi, cinsel iliflkileridüzenleme, ekonomikdayan›flma, üreme vetoplumsallaflmad›r.

Efllerin bu birbirine sunduklar› hizmetler onlar›birbirlerine ba¤l› k›lmaktave aralar›ndaki dayan›flmay›artt›rmaktad›r.

Cinsel ifl bölümünün yan›s›ra, bireylerin yafllar›na göre de bir ifl bölümü mev-cuttur. Baz› toplumlarda çocuklar›n günlük ifllere katk›lar› çok azken, baz› top-lumlarda çocuklar son derece yararl› ifller yaparlar. Çocuklar›n yafl› büyüdükçekatk›lar› da artar. Anne ve babalar yaflland›kça, bu sefer de onlar›n çocuklar›naolan ba¤›ml›l›klar› artmaya bafllar. Özellikle ekonomik yard›m ve bak›m aç›s›ndanbu daha da s›klafl›r.

ÜremeHer toplumda küçük ailenin önemli bir fonksiyonu topluma yeni çocuklar ver-mektir. Esas›nda bu fonksiyon, küçük ailelerin cinsel görevi ile yak›ndan iliflkili-dir. Hatta baz› toplumlarda çocuk üzerinde o kadar hassasiyetle dururlar ki, koca-n›n kar›s›yla cinsel iliflkide bulunmadan önce kad›n›n bir baflkas›yla iliflki kurupüretken oldu¤unu ispatlamas› beklenir. Ancak, ondan sonra cinsel iliflkiye müsa-ade edilir. Baz› toplumlarda da e¤er kad›n›n çocu¤u olmuyorsa bu erkek içinönemli bir boflanma sebebi olabilmektedir.

ToplumsallaflmaAilenin önemli fonksiyonlar›ndan biri, çocuklar›n› yetifltirmek ve içinde yaflad›kla-r› topluma uygun hale getirmektir. Anne ve baban›n k›z ve erkek çocuklar› top-luma uyumlu bir hale getirmelerinde önemli rolleri vard›r. Anne ve babalar ço-cuklar›n› gelecekteki rollerine haz›rlayarak onlar› e¤itirler. Ancak, bu fonksiyo-nun yerine getirilmesinde aile kadar önemli bir di¤er kurum da okuldur.

Çekirdek aile, modern sanayi toplumlar›n›n özelli¤idir. Bu toplumlarda çekir-dek ailenin egemen oluflunun nedeni, mülkiyet hukuk, bireysel mutluluk, ve her-kesin kendi hayat›n› yaflamak istemesi gibi temel toplumsal idealler, co¤rafi vetoplumsal hareketlilik gibi alanlara yans›yan bireysel felsefenin geliflmesidir.

Bireyin karfl›laflabilece¤i beklenmedik sorunlarla ilgilenmek, devletin görevleriaras›na girmifl, birey ailesine eskisi kadar ba¤l› ve muhtaç olmaktan ç›km›flt›r. Buaile tipinde dayan›flma, çok büyük ölçüde ana-baba ile çocuklar aras›ndaki arka-dafll›¤a ve efllerin birbirlerine ba¤l› bulunmaktad›r.

Çekirdek aile içindeki dayan›flma, çocuklar›n aile içinde bulundu¤u y›llardadaha canl›d›r. Daha sonra, arkadafl gruplar›n›n co¤rafi ve toplumsal hareketlili¤inetkileriyle, çocuklar aileden uzaklafl›nca dayan›flma azalmaktad›r.

Akrabal›k iliflkileri, ana-baba soyu akrabalar›n büyük bir a¤›rl›k olmad›¤› ya daher iki taraf akrabalar›n›n da eflit olarak tan›nd›¤› bir sistemde, kar› veya kocan›nana-babas›n›n ailesi, çekirdek aile üzerinde bir hak iddia edemezler.

Çekirdek aile kar› ve kocan›n ana-baba ailesinin yan›nda olmayan yeni ve ba-¤›ms›z bir yerde kuruludur. Fiziksel uzakl›k ana baba ailesinin çekirdek aile üze-rindeki etkisini daha da azalt›r. Efl seçimi efllerin kendi kararlar›na ba¤l›d›r. Evlen-me yafl› efllerin kendi kendilerini geçindirebilecek, ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› ka-zanabilecek yaflta olmalar› ile s›n›rl›d›r.

Çekirdek aile, kad›n erkek eflitli¤ine önem verilen bir yap›ya sahiptir. Birçokuygulamad,a bu eflitlik hukuki yapt›r›mlarla desteklenmesine karfl›n, erke¤in ayr›-cal›kl› göründü¤ü baz› konular hâlâ söz konusudur. Ancak, kad›n erkek eflitli¤i gi-derek daha demokratik bir yap›ya do¤ru yönelmektedir. Bu aile bu nedenle bas-k›c› de¤ildir. Üyelerin düflünce ve söz özgürlüklerine yer veren hoflgörülü bir ai-le tipidir. Ailenin her üyesi kendine özgü bir dünya görüflüne sahip olabilir.

Ai le Yap› lar › ve Tür ler i 113

Ailenin önemli fonksiyonlar›ndanbiri çocuklar›n› yetifltirmekve içinde yaflad›klar›topluma uygun halegetirmektir.

Çekirdek ailenin önemli fonksiyonular›n› modern yaflam koflul ve özelliklerini gözden ge-çirerek tart›fl›n›z.

Geleneksel Genifl AileGenifl aile de geleneksel, köy, eski, tar›m ailesi kavramlar›yla da tan›n›r. Di¤er birdeyimle bu ailenin yap›s› içinde büyükanneler, babalar, amcalar, halalar, torunlaryer al›r. Bu ailede akrabal›k ba¤lar› çok kuvvetlidir. Gelenek ve göreneklere ba¤-l›l›k temel bir kurald›r. Genellikle geçimini tar›mdan sa¤layan k›rsal bölgelerdeyayg›nl›k gösterir. Baz› toplumlarda anne akrabal›¤›, baz› yerlerde ise baba soyu-nun üstünlü¤ü görülür. En yafll› üye ailenin reisidir.

Di¤er üyeler onun otoritesine ba¤l›d›rlar. Genifl aile, toplumda devletin yapa-mad›¤› baz› görevleri üstlenerek, tar›m toplumunda büyük bir önem tafl›r. Ancak,zamanla kentleflme ve endüstrileflme süreçleriyle etkinli¤i azal›r. Ogburn bu türailenin görevlerini flu flekilde s›ralamaktad›r:• Biyolojik görev: Efldeyiflle neslin devam›n› sa¤lamak.• Ekonomik görev: Aile üyeleri gereksinimlerini aile içinde karfl›lamaya çal›fl›r.

Ekonomik bir ifl bölümü vard›r. Gelir aile reisinde toplan›r.• Koruyuculuk: Aileyi d›fltan gelecek maddi ve manevi zararlara karfl› aile üye-

lerinin korunmas›d›r.• Psikolojik görev: Aile üyelerinin davran›fllar›, duygusall›klar›, aile üyeleri ara-

s›nda sevgi ba¤›n›n kurulmas›na yönelik bir görevdir. • E¤itim: E¤itim ve ö¤retim aile içinde yap›l›r. Belirli bir meslek dal› için çocuk

aile içinde yetiflir. • Aile bofl zamanlar›n› de¤erlendirmekle görevlidir.• Dini görev: Dini bilgileri vermek ailenin büyüklerinin görevleridir.• Prestiji sa¤lama: Büyük aile üyelerinin toplum içindeki statüsünü belirler. Ai-

lenin statüsüne çocukta zamanla ortak olur.Büyük aile modelinin iki özel biçimi vard›r. Bunlar, birleflik ve kök ailedir.

Ai le Yap› lar › ve Tür ler i114

SIRA S ‹ZDE

Genifl aile ayn› çat› alt›ndayaflayan, ekonomik kaynaklar›n› paylaflan ikiveya fazla neslin bir aradabulundu¤u ailedir.

Genifl Aile.

Birleflik Aile: (Joint Family) Birleflik aile ana, baba, erkek çocuklarla evlenme-mifl k›zlar ve evlenen o¤ullar›n eflleriyle çocuklar›ndan oluflur. Otorite en yafll› er-kektedir, mülkiyet ortakt›r. Hindistan'da yayg›n olarak görülen aile modelidir.

Kök Aile ise (Stem Family) Frederic Le Play taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Bu ai-le, ana, baba, çocuklar ve evlenmifl en büyük o¤ul, onun ailesinden meydana ge-lir. Baba ailenin reisidir. Baba öldükten sonra sorumluluk evli büyük o¤ula geçer.Aile birarada oturur, di¤er kardefller evleninceye kadar büyük o¤ula ba¤l› kal›rlar.

Günümüz modern kent yaflam›n› düflünerek, genifl ailenin iki temel özelli¤ini nas›l de¤er-lendirebilirsiniz?

ENDÜSTR‹LEfiME SÜREC‹ VE ÇEK‹RDEK A‹LE ‹L‹fiK‹S‹‹nsano¤lu, hayvan evcillefltirmeye ve tar›mla u¤raflmaya bafllamadan önce, toplu-mun ekonomisi avc›l›¤a ve toplay›c›l›¤a dayan›yordu. Küçük say›daki çekirdek ai-leler, sürülerini besleyerek s›k s›k yer de¤ifltiriyor, devaml› olarak bir yerde kala-m›yorlard›. Ancak hayvanlar› evcillefltirmeyi ve topra¤› sürüp, ekip biçmeyi ö¤ren-meleri ile art›k sürülerin arkas›ndan gitme gere¤i ortadan kalkm›fl ve insanlar bel-li bir toprak parças› üzerinde yaflama ve üretme olana¤› elde etmifllerdir.

Belirli bir arazi üzerinde yerleflme ve çiftçilikle ilgili etkinlikler örne¤in, topra-¤› ekip, biçme çok say›da insan›n bir arada yaflama ve çal›flmas›n› zorunlu k›lm›fl-t›r. Böyle bir yaflam tarz› önceleri geleneksel genifl ailenin varl›¤›n› ortaya ç›kar-m›flt›r. Ancak zamanla, tar›mdan endüstriyel yaflama geçifl ve endüstriyel yaflam›ngerekli k›ld›¤› de¤iflmeler, zamanla ailenin küçülmesine ve çekirdek bir yap›yadönüflmesine neden olmufltur.

Endüstrileflmenin, çekirdek ailenin ortaya ç›k›fl›n› etkilemesi nas›l gerçekleflmifltir?

Bunun bir nedeni co¤rafi hareketliliktir. Zamanla k›rsal bölgelerden, daha iyiyaflam ve çal›flma flartlar›na ulaflmak amac›yla bafllayan kente göç bu tür bir gelifl-meyi kolaylaflt›rm›flt›r. Daha önce kentsel bölgelerde yaflayanlar için ifl de¤ifltirmeveya baflka endüstriyel yerlere daha iyi olanaklar için gitme, do¤al bir süreçtir.Ancak, bu tür bir co¤rafi hareketlilik aile üyeleri aras›nda mevcut iliflkiyi etkilemiflve üyelerin birbirleriyle olan görüflme ve birlikte olma s›kl›klar› giderek azalm›fl-t›r. Özellikle yak›n akrabalar aras›nda oluflan bu tür uzakl›klar zamanla ailenin kü-çülmesine veya izole olmas›na neden olmufltur. Halbuki endüstrileflme öncesi, ge-nifl ailelerin önemli bir görevi yafll›lara ve hastalara bakmakt›.

Endüstrileflme ile birlikte oluflan özel bak›m evleri, hükümet programlar› veçeflitli sigortalar art›k yafll› üyelerin kendi çocuklar›n›n yan›nda yaflamalar›na ge-rek kalmadan varl›klar›n› sürdürmelerine yard›mc› olmufltur. Art›k aile üyeleri bir-birlerine eskisi kadar ba¤›ml› de¤illerdir. Özellikle, emeklilik hakk›na ve belirli biryafll›l›k gelirine sahip olanlar için bu daha da geçerlidir.

Böylece endüstrileflme sürecine ba¤l› oluflumlar, ailenin küçülmesine ve ken-di kendine yetecek bir düzeye gelmesine neden olmufltur. Parsons, bu tür aileyeizole olmufl çekirdek aile ad›n› vermektedir. Bu ailenin en önemli özelli¤i endüst-riyel koflullara çok iyi uyum sa¤lamas›d›r. Çünkü, aile nerede ifl varsa oraya gide-cek ve herhangi bir kimseye ba¤l› kalmadan co¤rafi hareketlilik imkan›na sahipolacakt›r.

Her ne kadar endüstriyel toplumlarda aile üyeleri farkl› yerlerde otursalar da,bu üyeler aile iliflkilerinde eskiden oldu¤u kadar izole ve kopuk de¤illerdir. Çün-

Endüstr i leflme Süreci ve Çeki rdek Ai le ‹ l iflk is i 115

SIRA S ‹ZDE

Tar›mdan endüstriyelyaflama geçifl ve endüstriyelyaflam›n gerekli k›ld›¤›de¤iflmeler zamanla aileninküçülmesine ve çekirdek biryap›ya dönüflmesine nedenolmufltur.

S IRA S ‹ZDE

Endüstrileflme sürecineba¤l› oluflumlar, aileninküçülmesine ve kendikendine yetecek bir düzeyegelmesine neden olmufl,Parsons, bu tür aileye izoleolmufl çekirdek aile ad›n›vermifltir.

kü modern ulafl›m araçlar› ve iletiflim kolayl›klar›, aile üyeleri aras›ndaki iliflkilerikolaylaflt›rmaktad›r.

Akrabalar birbirlerinden ayr› bölge ve flehirlerde yaflasalar da ulafl›m ve ileti-flim kolayl›klar› bu ba¤›n ortadan kalkmas›n› veya zay›flamas›n› engellemektedir.Ayr›ca metropolitan bölgelerin geliflmesi, üniversite say›lar›n›n artmas› muhakkakçocuklar›n evden ayr›lmalar›n› da zorunlu k›lmamaktad›r. Günümüz çekirdek aileüyeleri kendileri arzu ettikleri sürece birbirleriyle iletiflimlerini s›klaflt›rabilme ola-naklar›na sahiptirler. Yap›lan araflt›rmalar da ebeveynlerin evlenmek isteyen ço-cuklar›na çeflitli yard›mlar yaparak bu iliflkileri kuvvetlendirme yolunda çaba har-cad›klar›n› göstermektedir. Örne¤in E.Litwak ailenin küçüldü¤ünü ancak gelenek-sel aile iliflkilerinin, modern kent toplumunda da geçerli oldu¤unu savunur. Bunedenle bu tür aileye modifiye olmufl genifl aile ad›n› verir.

Küçük ailenin izole bir yap›ya dönüflmesi sizce ülkemizde de geçerli mi geçerliyse bununnedenleri neler olabilir tart›fl›n›z?

EVL‹L‹K B‹Ç‹MLER‹ VE ANAL‹Z‹Genelde aile, küçük aile ve genifl aile olarak s›n›fland›r›lmas›na karfl›n bunlar›n

kendi içinde farkl›laflt›¤›n›, hatta her kültürde geçmiflten gelece¤e farkl› aile biçim-lerine rastland›¤›n› daha önce de belirtmifltik. Ancak, yine de aile kal›plar› tesadü-fi ve de¤iflken de¤ildirler. Sosyologlar aile ve evlilik biçimlerini befl temel katego-riye ay›rarak incelemektedirler. Bunlar;• Efl say›s›,• Grup iliflkileri,• Çiftlerin yerleflim yeri,• Otorite iliflkileri,• Soy ve secere iliflkileridir.

fiimdi bunlar› s›rayla aç›klamaya çal›flal›m.

Evl i l ik Biç imler i ve Anal iz i116

SIRA S ‹ZDE

En s›k rastlan›lanevlilik biçimimonogamidir.

Efl Say›s›na Göre: Evlilikler tek eflle olabilece¤i gibi çok eflle de olabilir. Er-ke¤in veya kad›n›n bir tek eflle evlili¤ine monogami; kad›n›n veya erke¤in birdenfazla efli olmas›na ise çok eflli evlilik veya poligami denir. Çok eflli evlilik karfl›m›-za iki biçimde ç›kabilir. Bunlar, erke¤in birden fazla kad›nla evlili¤i olan poligini(poligyny) ve kad›n›n birçok erkekle evlili¤i olan poliandri (polyandry)'dir. Ancakça¤›m›zda geçerli olan evlilik biçiminin monogami yani tek eflle evlilik oldu¤unuvurgulamakta fayda vard›r. Poliginiye taraftar olan ülkelerde bile bu konu sorun-lar ortaya ç›kartmaktad›r. Ancak, çok zengin insanlar bu toplumlarda çok eflle ev-lilik yapabilmektedir. Poliandriye ancak Hindistan'da Toda kabilesinde rastlan›l-maktad›r. Çünkü burada erkek nüfusu çoktur, herkese yetecek kadar kad›n olma-mas›, kad›n› birden fazla erkekle evlili¤e götürmektedir.

Evlilikler grup d›fl›nda evlenme (exogami) ve ayn› sosyal grup içinden (endo-gami) evlenmeler olmak üzere ikiye ayr›l›r.

Grup ‹liflkilerine Göre: Baz› sosyal gruplar üyelerinin d›flardan evlenmeleri-ne izin verirken baz› gruplar izin vermezler. Buna göre evlilikler exogami yanigrup d›fl›nda evlenme ve endogami ayn› sosyal grup içinden evlenmeler olmaküzere ikiye ayr›l›r. Baz› dini gruplar, ›rklar hatta etnik gruplar, üyelerinin kendiüyeleri d›fl›nda evlenmelerine müsaade etmezler. Bunun nedeni önyarg›l› olmala-r› oldu¤u gibi, baflkalar›yla yeterince iliflki kurmamak da olabilir. Grup dayan›fl-mas›n› bozmamak için de bu tür evliliklere müsaade edilmeyebilir. Örne¤in, Ame-rika'da siyahlar ve Yahudiler aras›nda endogamiye s›kl›kla rastlan›r.

Çiftlerin Yerleflim Yerine Göre: Yeni evlenen çiftler, nerede oturacaklard›r?Bu sorunun cevab› genellikle toplumsal normlarla belirlenir. Burada karfl›m›za üçyerleflim biçimi ç›kmaktad›r. Birincisi baba taraf› veya onun yan›nda yerleflmedir.Buna patrilokalite denir. ‹kincisi kad›n›n taraf› veya kad›n›n ebeveynleri ile otur-mad›r ki, buna matrilokalite denir. Ancak modern toplumlarda yeni evlenen çift-ler her iki taraf› da reddederek, onlardan ayr› kendi bafllar›na yaflamay› tercih et-mektedirler ki buna neolokalite veya ev açma denir.

Otorite ‹liflkilerine Göre: Kar›-koca aras›ndaki otorite kal›b›n› tayin eden fak-tör genelde efllerin kiflilikleridir. Ancak genelde efller, çevrelerindeki toplumsalnormlara uygun davran›rlar. Genelde bütün toplumlarda koca otoritesinin üstün-lü¤ü görülür, buna patriyarki (patriarchy) denir. Matriyarki (matriarchy) yani kad›-n›n otoritesinin üstünlü¤üne çok az rastlan›r. Ancak birçok toplumda özellikle evifllerini ilgilendiren konularda kad›n›n sözü daha çok dinlenilmesine ra¤men, oto-rite yine erkektedir. Son ortaya ç›kan bir iliflki sistemi egaliteryan yani eflitlikçiotoritedir. Burada kar› ve kocan›n afla¤› yukar› eflit söz haklar› bulunmaktad›r.

Soy ve Secere ‹liflkilerine Göre: Burada da konu aile reisi öldü¤ü zaman mi-ras›n nas›l paylafl›laca¤›d›r. Burada soy iliflkilerine göre üç flekil karfl›m›za ç›kmak-tad›r; patriliniyal (patrilineal) yani mirasta baba soyunun hakimiyeti ve üstünlü¤ü,matriliniyal (matrilineal) ana soyunun üstünlü¤ü ve bilateral yani her iki taraf›nmirastan eflit hak almas›n› öngören sistemdir.

Patriliniyal sistemde ana soyunun akrabalar›, matriliniyal sistemde ise baba so-yunun akrabalar› akraba olarak kabul edilmezler. Bilateral sistemde her iki taraf›nda akrabalar› tan›n›r ve mirastan pay alma hakk› do¤ar. fiimdi bir tablo ile bu ö¤-rendi¤imiz kavramlar› da içerecek bir biçimde geleneksel ve modern ailenin özel-liklerini karfl›laflt›ral›m. Tablo 7.1. bu karfl›laflt›rmay› göstermektedir.

Evl i l ik Biç imler i ve Anal iz i 117

Erke¤in veya kad›n›n bir tekeflle evlili¤ine monogami;kad›n›n veya erke¤in birdenfazla efli olmas›na ise çokeflli evlilik veya poligamidenir.

A‹LE KURUMUNA TEOR‹K YAKLAfiIMLARBu bölümde sosyolojide en önemli kuram olan, fonksiyonalist, çat›flma ve etkile-flimci yaklafl›m›n aileyi nas›l gördü¤ünü ve ele ald›¤›n› inceleyece¤iz.

Fonksiyonalist Yaklafl›mAile, her zaman toplum içinde önemli bir kurum olmufltur. Aile içinde do¤up or-talama 20-25 yafllar›na kadar burada yafl›yor ve temel özelliklerimizi kazan›yoruz.Daha sonra evlenip kendi kurdu¤umuz aile içinde yaflant›m›z sürüyor. Boflanmaoranlar›ndaki afl›r› yükselmelere ra¤men, olgunluk ça¤›m›z da yine bir aile kuru-mu ve iliflkileri içerisinde geçiyor.

Aile, bireyin temel biyolojik karakteristiklerinin sonucu ortaya ç›kan bir kurumolmas›na ra¤men, insano¤lu sadece biyolojik bir varl›k de¤ildir. ‹nsan›n temel ni-teli¤i onun sosyal bir canl› olmas›d›r. Bu nedenle aile görevselci bak›fl aç›s›ndantoplumda di¤er kurumlar taraf›ndan baflar› ile yap›lmayan baz› fonksiyonlar üstle-nir. Her ne kadar ailenin yerine getirdi¤i fonksiyonlar azalmakta, baflka kurumlartaraf›ndan baz› görevleri üstlenilmekte ise de aile yine de çok önemli baz› görev-leri yerine getirir. Bu da onu evrensel yapar ve toplumda varl›¤›n› ve geçerlili¤iniüstün k›lar. O halde bu fonksiyonlar nelerdir?

fiimdi bu fonksiyonlar› s›ras›yla görelim:

Cinsel Davran›fllar› DüzenlemekHiçbir toplum bireylerin birbirlerini tan›malar›n› tesadüfe b›rakmad›¤› gibi, cinseldavran›fllar› da bireyin özel bir tercihi olarak görmez. ‹flte, aile ve evlilik kurumubireylerin cinsel davran›fllar›n›n düzenlendi¤i tatmin edildi¤i önemli bir kurum-dur. Dolay›s›yla cinsel davran›fllar, bireyin özgürce, istedi¤i zaman ve istedi¤i yer-de yap›lan davran›fllar de¤il, özellikle aile içinde düzenlenen davran›fl biçimleridir.

Topluma Yeni Üyeler Kazand›rmakToplumun devaml›l›¤› ona yeni üyeler kat›lmas›yla oluflur. Ona belirli ve düzenlibiçimde yeni üyeler kazand›rmak ailenin temel bir fonksiyonudur.

ToplumsallaflmaKüçük ailenin fonksiyonlar›n› aç›klarken de belirtti¤imiz gibi insan› insan yapanbelirli vas›flar›n kazan›lmas›, topluma uygun davran›fllar edinme toplumsallaflmasüreciyle önce ailede kazand›r›l›r. Örne¤in; konuflulan dilin, de¤erlerin, normla-r›n, inançlar›n ve kültürün kazan›lmas›nda ailenin önemli bir pay› vard›r.

Ai le Kurumuna Teor ik Yaklafl›mlar118

Tablo 7. 1:Geleneksel veModern AileninTemel Karakteristikleri

Kaynak: John M.Shepard, Op. cit.1996, s: 377

Karakteristikler Geleneksel Aile Modern AileAile Yap›s› Genifl (Çok say›da üye) Çekirdek (Az say›da üye)‹liflkilerin Dayana¤› Kanba¤› Evlilik Ba¤›Secere ve Mirastan Patriliniyal (Erkek Üstünlü¤ü) BilateralPay Matriliniyal (Kad›n Üstünlü¤ü) (Eflit Hak)Otorite ‹liflkileri Patriyarki (Baba Otoritesi) Demokratik

Matriyarki (Ana Otoritesi)Yerleflim Yeri Patrilokalite (Baban›n evi) Neolokalite (Ba¤›ms›z)

Matrilokalite (Annenin evi)Evlilik Biçimi Monogami (Tek efl) Monogami (Tek efl)

Poligini (Çok Kad›nla Evlilik)Poliandri (Çok Erkekle Evlilik)

Bak›m ve Korunma Sa¤lamaBireylerin temel ihtiyac› s›cakl›k, yiyecek, bar›nma ve bak›md›r. ‹flte aile bireyinbu temel ihtiyaçlar›n› karfl›layan do¤al bir çevre oluflturur. Bu çevre içerisinde ye-tiflen birey, hayatta canl› kalabilir ve kendisi de zamanla kendi çocuklar›na ayn›do¤al çevreyi sunar. Bu gereksinimler baflka kurumlar taraf›ndan karfl›lanabilirsede aile ortam› bunlar› en uygun biçimde sa¤layan yerdir.

Sosyal YerlefltirmeAile içinde olan meflru do¤um, bireye toplum içersinde sa¤lam bir yer sa¤lar. Ai-lemizden edindi¤imiz materyal zenginlikler kadar önemli baflka bir fley de bizeverdi¤i sosyal statüdür. Yani ailemizin sahip oldu¤u sosyal de¤erler, zenginlik,toplumsal s›n›f, din, zamanla bize bir miras olarak kal›r. Bireyler bu de¤erleri top-lumda bir basamak olarak kullanarak yükselirler. Di¤er bir deyimle ailemizden bi-ze kalan sosyal miras ve statü bize de geçerek devaml›l›k kazan›r.

Duygusal DestekBireylerin en önemli ihtiyaçlar› s›cakl›k, yiyecek, bar›nmak kadar sevgi, flefkat veanlay›flt›r. Ça¤›m›zda aile içinde yetiflmek sevgiyle büyümek, sevgi görmek vesevgi göstermektir. Bu duyguyu görmedi¤imiz zaman, buna sahip olamay›z. Buda ancak aile içerisinde verilir. Özellikle bebeklik ça¤›nda anne s›cakl›¤› ve flefka-ti birey için hayati bir önem tafl›r.

Ailenin birçok fonksiyonu bugün baflka kurumlarca sa¤lansa bile sevgi en te-mel fonksiyonlar›ndan birisi olarak kalacakt›r. Ailemizden bizi anlamas›n›, yak›n-dan ilgilenmesini ve ona ihtiyac›m›z oldu¤u zaman orada olmas›n› bekleriz.

Görüldü¤ü gibi bu fonksiyonlar son derece gereklidir. Her ne kadar birçok yön-den elefltirilse de aile yeri doldurulabilecek bir kurum de¤ildir. Toplumda bu fonk-siyonlar› aile kadar etkin olarak yerine getirebilecek bir kurum bulunmamaktad›r.

Günümüz koflullar›nda sizce çekirdek ailenin en önemli fonksiyonu nedir?

Ensest Yasas› ve Fonksiyonlar›Ensest Yasas›, en basit bir aç›klamayla yak›n aile üyelerinin birbirleriyle cinsel ilifl-kide bulunmamalar›d›r. Fonksiyonalistler bu yasan›n da aile içi rollerin kar›flmas›-n› önlemek aç›s›ndan önemli bir fonksiyon gördü¤ünü savunurlar. Bu da çocu-¤un toplumsallaflmas›n› kolaylaflt›r›c› bir rol oynar.

Baba ile k›z› aras›nda böyle bir iliflkiye izin verildi¤ini düflünelim. Bu tür biriliflki aile içi rollerde, bakal›m nas›l bir karmaflaya yol açar? Örne¤in, acaba anneve k›z› aras›nda nas›l bir iliflki söz konusu olur? Burada anne k›z›n›, kendisine ra-kip olan bir kad›n olarak m› görecektir? Yoksa yine onu kendi k›z› olarak m› de-¤erlendirecektir? Ayn› flekilde k›z› annesini ne gözle görecektir? Anne olarak m›yoksa kendine rakip gelmifl bir kad›n olarak m›? Baba, bu k›z için bir sevgili mi-dir yoksa baba rolünü oynayan bir kifli mi? Ana aile içinde baban›n esas kar›s› m›olacakt›r, yoksa ikinci kar›s› m›? Bir de baban›n kendi k›z›ndan çocu¤u oldu¤u-nu düflünün! Bu durumda çocu¤un içine düfltü¤ü rol karmaflas›n› düflünebiliyormusunuz?

Görüldü¤ü gibi ensest yasa¤› aile içerisinde hem iliflkilerin düzenli olmas›,hem de üyelerin d›flar›dan bir efl bulup evlenmeleri aç›s›ndan zorlay›c› olumlu birfonksiyon görmektedir.

Ai le Kurumuna Teor ik Yaklafl›mlar 119

SIRA S ‹ZDE

Ensest Yasas› en basit biraç›klamayla yak›n aileüyelerinin birbirleriyle cinseliliflkide bulunmamalar›d›r.

Çat›flma Kuram›Fonksiyonalist kuram, ailenin toplumun düzenlili¤i ve devam› aç›s›ndan aileninrollerini irdelemektedir. Çat›flma kuramc›lar› ailenin toplumda önemli fonksiyon-lar yüklendi¤ini kabul etmekte ancak her fleyi aç›kl›kla ortaya koymad›¤›n› savun-maktad›rlar. Çat›flma kuramc›lar›na göre de aile önemli bir kurumdur.

Ancak, aile içerisinde kapitalist topluma benzer bir biçimde bir tak›m eflitsiz-likler sözkonusudur. Kurama göre, ailede erke¤in kad›n üzerinde egemen oldu¤ubir sistem mevcuttur. Hatta aile içinde bir güç mücadelesi söz konusudur. Genel-de erkek ev ifllerini yapmakta direnmekte, kad›n d›flar›da çal›flsa bile ev iflleriniyürütme sorumlulu¤unu üstlenmektedir. Bat›'da yap›lan çal›flmalarda kad›n ye-mek piflirme görevini % 81, temizlik ifllerini % 78 oran›nda yerine getirirken, er-kekler bu hizmetlere % 15 ve % 7 oran›nda katk›da bulunmaktad›rlar (Galinsky,1993). Görüldü¤ü gibi genelde ev iflleri tek yönlü olarak yerine getirilmektedir.

Kad›n sekiz saat çal›fl›p birinci vardiyay› bitirdikten sonra, evine dönmesiy-le birlikte onun için ikinci bir vardiya bafllamaktad›r. Bu vardiyada ise temizlik,yemek ve çocuk bak›m› hizmetleri yürütülmektedir. Bu nedenle de kad›nlarhaftal›k çal›flmalar›nda erkeklere k›yasla her hafta ortalama 15 saat fazla mesaiyapmaktad›rlar. Bu da kad›n›n aile içinde erkeklerden daha fazla çal›flt›¤›n›, bu-na karfl›n bir ücret talep etmedi¤ini, ancak erke¤e göre daha fazla y›prand›¤›n›göstermektedir.

Friedrich Engels (1842) evlilikte efllerin birbirlerine karfl›t duygular içinde ol-du¤unu ve erke¤in kad›n üzerinde bir bask› unsuru oldu¤unu savunmaktad›r. Budurum, kapitalist ile proleterya aras›ndaki iliflkiye benzetilir. Bugün birçok top-lumda kad›n, erke¤in bir mal› olarak görülmektedir. Kad›n evli de¤il ise babas›-n›n, evli ise kocas›n›n mal› olarak görülür. 1960'l› y›llarda Amerika'da bile kad›n›nkocas›ndan izin almadan ifle girmesi, araba kiralamas›, bankadan borç para alma-s› mümkün de¤ildi. Çünkü, kad›nlar›n yeteneksiz oldu¤una dair yayg›n bir kan›mevcuttu. Ancak endüstrileflme süreci ile birlikte geleneksel bu tür uygulamalarde¤iflmeye bafllam›flt›r.

Kad›n hareketi ve demokratikleflme süreci kad›nlar lehine birçok olumlu gelifl-meyi birlikte getirmifltir. Yine de çat›flma kuramc›lar›, sosyal, ekonomik, politik vehukuki eflitsizliklerin kad›nlar›n aleyhine olacak flekilde mevcudiyetini korudu¤u-nu savunmaktad›rlar.

Çat›flma kuramc›lar›na göre, kad›n›n aile içindeki durumu ve statüsü neden farkl›d›r?

Sembolik Etkileflim Kuram›Sembolik etkileflimciler aile içindeki iliflkilerin devaml› de¤iflti¤ini ve yeniden ta-n›mlanmas› gerekti¤ini savunurlar.

Bu kuramc›lara göre, aile içerisindeki davran›fllar› anlamak için aile üyeleriaras›ndaki mevcut iliflkilere ve üyelerin bu iliflkileri nas›l anlamland›¤›na bakmakgerekir. Aile içerisinde sembolik etkileflim kuramc›lar›n kulland›¤› hemen tümkavramlar› göstermek olas›d›r. Örne¤in, toplumsallaflma, ayna benlik, rol alma, re-ferans grubu, sembolik etkileflim gibi.

Toplumsallaflma birincil grup olan ailede bafllar. Aile normalde üyeleri aras›n-da yak›n iliflkiler olan, birbirini gözeten ve kollayan insanlardan meydana gelir.Bu tür bir çevrede çocuk di¤er insanlarla iliflki kurarak inanç, norm, de¤er vesembolleri ö¤renir. Paylafl›lan anlamlar gelifltikçe, çocuk kendini baflkalar›n›n gö-züyle görmeye ve de¤erlendirmeye bafllar. Büyüklerle olan iliflkiler onun kiflilikgeliflimini etkiler ve insan olarak toplumsal karekterlerin ö¤renilmesini h›zland›r›r.

Ai le Kurumuna Teor ik Yaklafl›mlar120

SIRA S ‹ZDE

Aile içerisinde de kapitalisttopluma benzer bir biçimdebir tak›m eflitsizlikler sözkonusudur. Buna göre ailede erke¤in kad›n üzerindeegemen oldu¤u bir sistemmevcuttur.

Çocu¤un kiflilik özelliklerinin geliflimi, aile içinde ö¤rendi¤i sosyal yetenekleri,onun aile d›fl›ndaki insanlarla olan etkileflimi artt›rarak geliflimini h›zland›r›r.

Sembolik etkileflimciler, aile içindeki iliflkilerin devaml› de¤iflti¤ini ve yenidentan›mlanmas› gerekti¤ini savunurlar. Yeni evli çiftler, aylar hatta y›llar harcayarakyeni iliflki ve rollerini ö¤renir ve test ederler. Zaman geçtikçe bafllang›çtaki iliflki-ler farkl›lafl›r, hatta efllerin kiflilik ve kendilik kavramlar› farkl›lafl›r. Çocu¤un do¤u-mu yeni bir uyum sürecini gerekli k›lar. Ailelerin görüflleri çocuk say›s›, çocu¤unyetifltirilmesi hatta e¤itimi konular›nda de¤iflmeye bafllar. Çocuk aile için özveridebulunulacak tek faktör olarak de¤erlendirilip, her fley onun do¤rultusunda gelifl-meye u¤rar.

Kiflilik de¤iflimi ve yeni durumlara uygun tan›mlamalar çok s›k, hatta sonsuzoranda de¤iflebilir. Bu iliflkilere yeni üyelerin kat›lmas› durumu daha da karmafl›kbir hale sokar. K›saca kar› ve koca evlilikte farkl› köflelerde yer alarak, evlili¤ifarkl› biçimde alg›l›yabilirler.

Sembolik etkileflim kuramc›lar›n›n aile konusundaki temel tezleri nedir?

BOfiANMABoflanma, taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu ile toplumda geçerlinorm veya adetlere göre evlilik birli¤inin sona erdirilmesidir. Geleneksel toplum-larda boflanma yayg›n de¤ilken, özellikle endüstrileflmifl toplumlarda bu oran çokyüksektir. Bu oran 1991 y›l›nda Amerika'da binde 4.70, Türkiye'de 1994 rakamla-r›na göre binde 0.92'dir.

Bu tür bir e¤ilimin temel nedenleri, geleneksel aileyi güçlü k›lan, ekonomik,dinsel ve e¤itsel ba¤lar›n zay›flam›fl ve de¤erlerini yitirmifl olmas›nda yatar. Aile-nin birçok fonksiyonlar›n› baflka kurumlara devretmesi, ailenin görevlerini azalt-m›fl, üyeler aras›ndaki duygusal ba¤lar›n da giderek zay›flamas› ailenin parçalan-mas›na neden olmufltur.

Boflanmalar, boflanma oran› denilen bir kavramla ölçülür (Divorce rate). Buoran bir y›l içerisinde her 1000 nüfustan boflanan insan say›s›n› gösterir.

Tablo 7.2. Dünya'daki boflanma oranlar›n› göstermektedir.

Boflanma 121

SIRA S ‹ZDE

Boflanma, taraflardanbirinin veya her ikisininkendi arzusu ile toplumdageçerli norm veya adetleregöre evlilik birli¤inin sonaerdirilmesidir.

Tablo 7. 2: 1990 Y›l›itibariyle SeçilenBa›z ÜlklerdekiBoflanma Oranlar›

Kaynak:DemograficYearbook 1991.Statistical DivisionDepartment forEconomic and SocialInformation andPolicy analysis,United Nations, NewYork, s. 508-510.

ÜLKE BOfiANMA ORANIfi‹L‹ 0.46‹TALYA 1.48MEKS‹KA 0.63‹RAN 0.69SUR‹YE 0.69PORTEK‹Z 0.93POLONYA 1.11JAPONYA 1.27‹SRA‹L 1.29FRANSA 1.87AVUSTURYA 2.11‹SVEÇ 2.26NORVEÇ 2.40AVUSTRALYA 2.49MACAR‹STAN 2.70KÜBA 3.51UKRAYNA 3.71PORTOR‹KO 3.80ABD 4.70MALD‹V ADALARI 7.93

Çevrenizdeki boflanmalar›n art›fl nedenlerini hangi faktörlere ba¤l›yorsunuz? Tart›fl›n›z

Asl›nda bu soruya kolay verilecek bir cevap yoktur. Aile ve boflanma karma-fl›k bir etkileflimdir. Bu konuda çal›flanlar hem bireysel hem de toplumsal neden-lerle bunu aç›klamaya çal›flmaktad›rlar.

Bireysel Nedenler Bireysel nedenlerin bafl›nda, erken yaflta evlenmeler gelmektedir. Erken yaflta ev-lenme erken boflanmalara neden olmaktad›r. ‹kinci olarak evlilik süresinin uzun-lu¤u bir faktördür. Yani uzun y›llar beraber yaflama, boflanma oranlar›n› olumluyönde etkileyip, çiftlerin boflanmalar›n› engellemektedir.

Amerika'da genellikle evlili¤in alt›nc› y›l›ndan sonra boflanmalar artmaktad›r.Ancak, erken boflanmalar evlili¤in ikinci veya üçüncü y›l›nda gerçekleflmektedir.Bu da bafllang›çta evlilik karar›n›n verilmesindeki hatadan kaynaklanm›fl olabilir.Di¤er bir deyimle, dikkatlice düflünmeden verilen bir evlilik karar› k›sa süredeolumsuz iliflkiler nedeniyle boflanmalara neden olmaktad›r.

Toplumsal Nedenler Boflanmalar özellikle toplumlar›n ekonomik refah dönemlerinde art›fl göstermek-te buna karfl›n durgunluk ve savafl dönemlerinde azalmakta hatta durmaktad›r.

Refah ve zenginlik insanlar› yaflamda kalmak ve para kazanmak gibi sorunlar-dan uzak tutmakta, e¤lence ve iyi vakit geçirme nedeni ile birlikte olma aile dü-zenini sars›p boflanmalara sebep olmaktad›r. Kad›nlar›n çal›fl›p kazanmas› ve eko-nomik ba¤›ms›zl›¤›n› elde etmesi, uyumsuz bir evlili¤i sürdürmektense boflanmatercihini artt›rmakta ve ailede çözülmeler meydana gelmektedir. Bu da boflanmaoranlar›n› artt›r›c› bir faktör olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

Son olarak boflanma ve evlilik konusundaki de¤er ve tutumlar›n de¤iflmesi deboflanmalar› artt›r›c› bir neden olmaktad›r. Di¤er bir deyimle evlenmeden birlikteolma olas›l›¤›n›n artmas› ve hamile kalmadan bir iliflkinin sürdürülebilmesi ola-naklar› çiftleri etkilemekte bunun sonucunda boflanmalar artabilmektedir.

Boflanmalar›n Çocuklar Üzerindeki EtkileriHer y›l yaklafl›k bir milyon çocuk Amerika'da anne ve babalar›n›n bofland›klar›-n› gözlemlemektedir. Efller boflanma ile ilgili kendi sorunlar›yla meflgul oldukla-r›ndan çocuklar›n› böyle bir duruma haz›rlayamamaktad›rlar. Bu durumun ço-cuklar üzerinde yarataca¤› olumsuz etkileri bilseler de bu tür bir haz›rl›¤a vakitkalmamaktad›r.

Boflanma gerçekleflti¤inde çocuklar kendilerini güvensiz ve karmafl›k duygu-lar içinde bulmaktad›rlar. Birço¤u ailelerinin tekrar birleflece¤ine inanmakta böy-lece bir çözüm bulup kendini aldatmakta, di¤er bir grup ise çat›flmay› çözümle-mek amac›yla ebeveynlerinden birinin yan›nda kalmay› tercih etmekte, di¤erinireddetmektedir.

Sosyolog Judith Wallerstein 131 Amerikal› çocu¤u aileleri bofland›ktan sonragözlemlemifl ve baz› sonuçlar elde etmifltir. Bofland›ktan befl y›l sonra çocuklar›nüçte biri depresyon, okula uyum sa¤lama ve arkadafl edinmede zorluklarla karfl›-laflm›fllard›r. On y›l sonra "uyuma etkisi" denilen bir durum ortaya ç›km›flt›r. Budurum genelde uyum sorunlar›n›n daha sonra ç›kmas› fleklinde aç›klanmakta-d›r.(Sleeper Effect). Buna göre evlenme ça¤›na gelen k›zlar›n yaklafl›k üçte ikisi

Boflanma122

Boflanma gerçekleflti¤indeçocuklar kendilerini güvensiz ve karmafl›kduygular içindebulmaktad›rlar.

Aile ve boflanma karmafl›kbir etkileflimdir. Bu konudaçal›flanlar hem bireysel hemde toplumsal nedenlerlebunu aç›klamaya çal›fl›rlar.

S IRA S ‹ZDE

anne ve babam›n yapt›klar› hatay› ben de yapmayay›m, yanl›fl bir kimse ile evlen-meyeyim korkular›n› yaflam›fllard›r.

Boflanmalar›n olumsuz etkilerini çocuklar›n ergenlik ça¤›nda da devam etmiflve birçok olumsuz geliflme gözlenmifltir. Örne¤in, birço¤u boflanan anne ve ba-bas›yla iliflkilerini kesme durumuna gelmifl, onlarla görüflmek istememifltir. Özel-likle, bofland›ktan sonra yeniden evlenen babalar› olan çocuklarda bu durum da-ha bir sorun olarak ortaya ç›km›flt›r. Ayn› flekilde annenin boflan›p, tekrar evlen-mesi ve tekrar boflanmas› da çocuklar aç›s›ndan çok zararl› etkileflim sorunlar› ya-ratm›flt›r. Böylece tafl›yabilece¤inden fazlas›n› yüklenen çocuklar, büyük orandakendi bafl›n›n çaresine bakmak durumunda kalm›fllard›r.

Orta yafltaki efllerin boflanmas›, eriflkin çocuklar için düzenlerini bozan bir de-neyim olabilmektedir. Bir araflt›rmac›, ailesi boflanan 50 üniversite ö¤rencisiyle(18-26 yafl aras›) yapt›¤› görüflmelerde, bu durumdaki çocuklar›n alayc› ve ak›lla-r›n›n ölüm ve hastal›k gibi düflüncelerle meflgul oldu¤unu saptam›flt›r.

Genelde çocuklar boflanma sonucunda kendilerine destek olacak bir büyükbulduklar›nda, onunla duygular›n› paylafl›p, ondan yard›m gördüklerinde bu türdurumlar› daha iyi atlatabilecekleri saptanm›flt›r (Wallerstein and Kelly 1992).

Boflanmalar çocuklar üzerinde ne tür olumsuzluk yaratmaktad›r?

Baflar›l› Evliliklerin NedenleriBoflanmalar ve çocuklar üzerindeki olumsuz etkilerinden sonra akl›m›za evlilikleriyi bir fley de¤il, ço¤unlukla olumsuz sonuçlar yarat›yor gibi bir fikir gelebilir. Budo¤ru de¤ildir, dünyada hemen her evli çiftten ikisi veya üçü mutlu olduklar›n›söylemektedirler. Yap›lan sosyolojik incelemelerde, sosyologlar mutlu bir evlili¤inkoflullar›n› araflt›rm›fllar ve flu sonuçlar› bulmufllard›r:• Eflinizi her zaman kendinize yak›n bir arkadafl olarak düflünün.• Eflinizi bir kifli olarak sevin.• Evlili¤i uzun süreli bir sözleflme olarak görün.• Evlili¤in kutsal oldu¤una inan›n.• Eflinizin düflünce ve amaçlar›na sayg›l› olun ve paylafl›n.• Y›llar geçince eflinizin daha enteresan bir kifli olaca¤›n› düflünün.• ‹liflkinizin baflar›l› olaca¤›na inan›n.• Birlikte gülüp birlikte e¤lenin.• Yaflad›¤›n›z krizlere olumlu bir yaklafl›mla bak›n.• Memnuniyetinizi hemen belli edin.• Birlikte daha fazla zaman geçirin ve karfl›n›zdakini dinlemeyi ö¤renin.

Bu sonuçlar genelde ailelerle yap›lan görüflmelerde Nicholas Stinnett (1992) veJue Robert Lauer's›n (1992) bulgular›n›n bir özeti olarak verilmifltir. Sembolik et-kileflimciler bilindi¤i gibi, insan›n kendi dünyas›n› kendisinin yaratt›¤›n› savunur-lar. Yani evlili¤imizin boflanma ile sonuçlanaca¤›n› düflünüyorsak, genelde boflan-ma ile ama mutluluk ile geliflece¤ine inan›yorsak sonuçta mutlu olaca¤›m›z› söy-lemektedirler. Bu nedenle bizde yaflant›m›zda olaylar›n olumlu yönlerini görmeyeçal›flarak, iliflkilerimizi sürdürecek olursak, mutlu olabilece¤iz demektir. Yaflamdahiçbir fleyin garantisi olmayaca¤›na göre, iyi bir evlili¤in de garantisi yoktur. An-cak iyi niyetle denemek baflar›n›n anahtar›d›r.

Boflanma 123

SIRA S ‹ZDE

Yaflamda hiçbir fleyingarantisi olmayaca¤›nagöre, iyi bir evlili¤in degarantisi yoktur. Ancak iyiniyetle denemek baflar›n›nanahtar›d›r.

ÖzetToplumsallaflmada etkili kurumlardan biri olan ai-le kavram›n›n ve aile oluflumunda önemli olan ev-lilik kavramlar›n› tan›mlamak.

• Ailenin toplumda temel bir kurum olarak görülme-sinin iki nedeni vard›r. Bunlar; ailenin en önemligörevinin insan türünü üretmek olmas› ve aileninbaflka kurumlar›n da kayna¤›n› oluflturmas›d›r.

• Ailenin toplumda çok önemli olan bir di¤er görevide toplumsallaflma denen bir olgunun bu kurumtaraf›ndan yerine getirilmesidir. Toplumsallaflmaçocuk ve aile üyeleri aras›nda bafllayan bir etkile-flim sürecidir. Bu süreç yoluyla insan toplumdakitemel kurallar› ö¤renir ve içinde yaflad›¤› toplu-mun bir parças› haline gelir.

• Ailenin çeflitli biçimlerde tan›mlar› olmakla bera-ber biz aileyi ana, baba, çocuklar ve taraflar›nkan akrabalar›ndan (aile biçimine göre) meydanagelmifl ekonomik ve toplumsal bir kurum olaraktan›ml›yoruz.

Aile yap›lar› ve türlerini aç›klayarak, bunlar›n gö-rev ve ifllevlerinin, de¤iflen toplumsal olgularla de-¤iflim sürecini tan›mlamak.

• Aile en basit bir biçimde çekirdek veya küçük aileve geleneksel veya genifl aile olarak ikiye ayr›l›r.Ancak, aileyi otorite figürüne göre ay›ran tipoloji-ler de mevcuttur.

• Ça¤dafl toplumun ailesi, ana, baba ve evlenmemiflçocuklardan oluflan küçük ya da çekirdek ailedir.Bu aile, modern sanayi toplumlar›n›n özelli¤idir.Çekirdek ailenin yap›s›, içinde bulunulan moderntoplum taraf›ndan bu toplumun ihtiyaçlar›na göreflekillenmektedir.

Aile ve evlilik biçimlerini tan›mak.

• Evlilik biçimleri ise efl say›s›na göre, Monogami vePoligami olarak ikiye ayr›l›r. Çok eflli evlilik olanPoligami ise kendi içinde Poligini ve Poliandri ola-rak ikiye ayr›l›r.

• Gruba göre evlilik ise: endogami,exogami olarakayr›l›r. Çiftlerin oturduklar› yere göre ise: patrilokal,matrilokal,e neolokal, olmak üzere üç biçimdedir.

Sosyolojinin önemli kuramlar›n›n aile kurumunuele al›fl biçimi ve analizlerini incelemek.

• Aileyi teorik bir çerçeve içerisinde üç bak›fl aç›s›n-dan incelemek olas›d›r. Bunlar, Fonksiyonalist, Ça-t›flma ve Sembolik Etkileflim modelleridir.

• Fonksiyonalist bak›fl aç›s› aileyi yerine getirdi¤i de-¤iflmez ve önemli görevleri nedeniyle ele al›r veinceler. Ailenin toplumda vazgeçilmez oluflununnedeni yerine getirdi¤i fonksiyonlard›r. Çat›flma ku-ram› ailenin önemli bir kurum oldu¤unu kabuleder, ancak ailenin içinde geleneksel olarak varolan bir çat›flma vard›r, der. Burada kad›n sömü-rülmekte erkek ise sömürücü bir rol oynamaktad›r.

• Sembolik etkileflimciler ise, insan›n, çevresinin veiliflkilerinin bir ürünü oldu¤unu savunarak, ailedeiletiflimin önemine de¤inirler.

Boflanman›n bireysel ve toplumsal nedenlerine e¤i-lerek, çocuklar üzerindeki etkisi ve baflar›l› evlilik-lerin nedenleri aç›klayabilmek.

• Aile kurumunda evlilik kadar yayg›n bir di¤erkurum da boflanmad›r. Boflanma mevcut normlarile efllerin kendi arzular›yla evlilik birli¤inin sonaermesidir.

• Ça¤›m›zda boflanma oranlar›n›n art›fl›n›n hem bi-reysel hem de toplumsal nedenleri mevcuttur. Ge-nelde, Türkiye'de de boflanmalarda say›sal bir art›flsöz konusudur. Dünyada gözlemlenen e¤ilime pa-ralel olarak ekonomik kriz dönemlerinde boflan-malar azal›rken, refah dönemlerinde art›fl göster-mektedir. Enflasyon rakamlar›n›n yüksek oldu¤uve ekonomik bunal›m›n var oldu¤u dönemlerdeefllerin boflanma karar› almas› zor olmaktad›r.

• Boflanmalar›n özellikle çocuklar üzerinde olumsuzsonuçlar› bulunmaktad›r. Bu nedenle boflanmayakarar veren çiftlerin bu konuda dikkatli düflünme-leri gerekmektedir.

Özet124

A M A �

1

A M A �

2

A M A �

3

A M A �

4

A M A �

5

Kendimizi S›nayal›m1. Kök aile kavram› kim taraf›ndan ileri sürülmüfltür?

a. E. Litwakb. H. Cooleyc. F. Leplayd. Murdocke. T. Parsons

2. Afla¤›dakilerden hangisi Murdock' a göre çekirdek ai-lenin ifllevlerinden biri de¤ildir?

a. Cinsel iliflkileri düzenlemeb. Bak›m ve koruma sa¤lamac. Ekonomik dayan›flmad. Toplumsallaflmae. Üreme

3. Afla¤›dakilerden hangisi fonksiyonalist yaklafl›mda çe-kirdek ailenin özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Efl seçiminde özgürlük tan›makb. Cinsel davran›fllar› düzenlemekc. Topluma yeni üyeler kazand›rmakd. Bak›m ve koruma sa¤lamake. Duygusal destek sa¤lamak

4. Grup iliflkilerine göre, evlilikte grup üyelerinin d›flar-dan evlenmesine ne ad verilir?

a. Poliginib. Poliandric. Exogamid. Endogamie. Matriyarki

5. Evlenen çiftlerin küçük ailede her iki taraf› da ret ede-rek kendi bafllar›na yaflamay› tercih etmelerine ne adverilir?

a. Matrilokaliteb. Bilateralc. Egaliteryand. Neolokalitee. Patrilokalite

6. Çekirdek ailenin en önemli özelli¤i afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Serbestçiyetçi olmas›b. Küçük olmas›c. Üyeler aras›ndaki yak›n iliflki olmas›d. Çocuk say›s›n›n az olmas›e. Demokratik olmas›

7. Ça¤dafl anlamda ailenin oluflabilmesi için afla¤›dakiler-den hangisine ihtiyaç vard›r?

a. Yerleflim yerineb. Yaflam gereçlerinec. Çocuklarad. Evlilik kurumunae. Toplulu¤a

8. Ailenin toplumsallaflma fonksiyonu afla¤›dakilerdenhangisini ifade etmektedir?

a. Ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n›b. Kad›n erkek eflitli¤inic. Çocuklar› yaflad›klar› topluma uygun hale getirmeyid. Üyelerin birbirleriyle cinsel iliflki kurmalar›n›

yasaklamay›e. Neslin devam›n› sa¤lamay›

9. "‹zole olmufl flehirdeki aile" kavram›n› öne süren sos-yolog kimdir?

a. T. Parsonsb. K. Davisc. E. Litwackd. F. Engelse. R.K. Martin

10. Toplumsallaflma, rol, ayna benlik kavramlar›n› kulla-narak aile iliflkilerine yans›tan kurama ne ad verilir?

a. Feminist kuramb. Sembolik etkileflim kuram›c. Marksist kuramd. Merkez çevre kuram›e. Fonksiyonalizm

Kendimizi S›nayal›m 125

Yaflam›n ‹çindenAlt› y›l önce F. G. ile (46) severek evlenen N. G. (26), efli-nin içki ve kumara dadanmas› üzerine boflanma davas›açt› ve k›z›n› alarak kocas›ndan ayr› yaflamaya bafllad›.Önceki gün boflanma davas›n›n ilk duruflmas› görüldü. Efi‹N‹ TAK‹P ETT‹

Duruflmadan ç›kan N. G. kocas› taraf›ndan takip edildi-¤inden habersiz kald›¤› eve gitti. Eflinin kald›¤› yeri ö¤re-nen k›zg›n koca, onu kendinden geçinceye kadar dövdü.Polise s›¤›nan genç kad›n, "Beni kurtar›n" diyerek dayak-ç› kocas›ndan flikayetçi oldu. 27 Mart 1998 Sabah Gazetesi

Dayak aile içi bir mesele de¤il, toplumsal bir sorun olarakkarfl›m›zdad›r. Sizce boflanmalarda bu tür bir fliddetin etki-si nedir? Dayak yiyen kad›nlar›n ço¤unun iflsiz ve e¤itim-siz oldu¤unu düflünerek, bu tür bir sorunun çözümü veaile içi fliddetin önlenmesi için neler önerilebilir? Çevreniz-deki benzer olaylar› bir sosyolog gözüyle irdeleyiniz.

Biraz Daha Düflünelim1. Aile kavram›n› ve aile oluflumunda önemli olan evli-

lik kavramlar›n› tan›mlay›n›z?2. Aile yap›lar› ve türlerini aç›klayarak, bunlar›n görev

ve ifllevlerinin, de¤iflen toplumsal olgularla de¤iflimsürecini tan›mlay›n›z:

3. Aile ve evlilik biçimleri kaç türdedir?4. Sosyolojinin önemli kuramlar›n›n aile kurumunu ele

al›fl biçimlerini k›saca aç›klay›n›z:5. Boflanman›n bireysel ve toplumsal nedenleri nelerdir?

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarArma¤an, ‹brahim. Toplumbilim. Bar›fl Yay›nlar›, ‹zmir,

1988.Doob, Christopher Bates. Sociology. 3.Edi. 1991.G›ddens, Anthony. Sociology. Polity Press, New York,

1989.Gökçe, Birsen. "Aile ve Aile Tipleri Üzerinde Bir ‹ncele-

me", H.Ü. Sosyal ve Befleri Bilimler Dergisi. C-8,s.1-2, Ekim 1976.

Goode, W.J. The Family. Englewood Clifs, Prentice Hall,Inc,1984.

Henslin, James M. Sociology. 3.Edi. Allyn and Bacon,1997.

Kongar, Emre. ‹mparatorluktan Günümüze Tür-

kiye’nin Toplumsal Yap›s›. Cem Yay›nevi, ‹stanbul,1976.

Lauer, Jeannette and Robert Lauer, "Marriages Made toLast", In Marriage and the Family in a Changing

Society. 4. Edi. James M.Henslin, edited, New York;Free Press, 1992.

Özkalp, Enver. Sosyolojiye Girifl. Anadolu ÜniversitesiYay›nlar›, Eskiflehir, 2001.

Robertson, Ian. Sociology, 3. Edi. Worth Publishers, NewYork, 1988.

Shepard, Jon. M., Harwin L. Vass. Sociology. 3.Edi. WestPublishing Co. 1996.

Stinnet, Nicholas. "Strong Families", In Marriage and

the Family in a Changing Society. 4. Edi., JamesM. Henslin, edited, New York; Free Press, 1992.

Wallerstein, Judith S., and Joan B.Kelly, "How ChildrenReact to Parental Divorce", In Marriage and the

Family in a Changing Society. 4.Edi. James M.Hens-lin Edited, New York Free Press, 1992.

Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Geleneksel genifl aile

bölümünü yeniden okuyunuz.2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Aile Yap›lar› ve Türleri bölümü

nü yeniden okuyunuz.3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Aile Kuram›na Teorik

Yaklafl›mlar bölümünü yeniden okuyunuz.4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Evlilik Biçimleri ve Analizi

bölümünü yeniden okuyunuz.5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Evlilik Biçimleri ve Analizi

bölümünü yeniden okuyunuz.6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Aile Yap›lar› ve Türleri

bölümünü yeniden okuyunuz.7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Aile ve Evlilik Kuram›n›n

Tan›m› bölümünü yeniden okuyunuz.8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Aile Kurumuna Teorik

Yaklafl›mlar ve Toplumsallaflma bölümünüyeniden okuyunuz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Endüstrileflme Süreci veÇekirdek Aile ‹liflkisi bölümünü yenidenokuyunuz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Sembolik Etkileflim Kuram›bölümünü yeniden okuyunuz.

Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›126

Amaçlar›m›zBu üniteyi çal›flt›ktan sonra;

toplumsal tabakalaflma kavram›n›, tabakalaflma sistemlerinin toplumlardaoluflum sürecini ve farkl›l›klar› dikkate alarak tan›mlayacak,toplumsal tabakalaflma sistemiyle ilgili yaklafl›mlar› karfl›laflt›rarak incele-yecek ve tart›flabilecek,Toplumsal Hareketlilik , Toplumsal De¤iflme ve Modernleflme kavramlar›n› olufl-turan etkenleri ve aralar›ndaki farkl›l›klar› tart›flarak tan›mlayabileceksiniz.

127

Toplumsal Tabakalaflma ve De¤iflme 8

�

�

�

1912 y›l›n›n 10 Nisan’›nda Titanic isimli transatlantik gemi, Kuzey Atlantik’tenNew York’a gitmek üzere Southampton r›ht›m›ndan yola ç›km›flt›. Yeni endüstri-yel ça¤›n övünç kayna¤› olan Titanic, baz› yolcular›n bugün bile hayal edemeye-ce¤i bir lüks yaflayabildi¤i, 2 300 yolcu tafl›yan muhteflem bir gemi idi. Di¤er ta-raftan, geminin ambar›n› dolduran yoksul göçmenler, A.B.D.'nde daha iyi bir ya-flam umuduyla yolculuk ediyorlard›.

Yolculu¤a ç›k›ld›ktan iki gün sonra, mürettebat bölgede buzda¤lar› oldu¤u yo-lunda radyo sinyalleri ald›; fakat bu durum pek dikkate al›nmad›. Daha sonra va-kit gece yar›s›n› gösterdi¤i s›rada, gemi bat› yönüne do¤ru sessizce yavafl yavafl yolal›rken, geminin tam karfl›s›nda karanl›k okyanus sular›n›n içinden yükselen bü-yük bir buzda¤› büyük bir flaflk›nl›k yaratt›. Birkaç dakika içerisinde, Titanic nere-deyse geminin kendisi kadar büyük olan bu dev buzda¤› ile çarp›flt›. Çarp›flmadao dev gemi sanki dev bir konserve kutusundan baflka bir fley de¤ilmifl gibiydi.

Okyanus sular›, geminin alt k›s›mlar›n› k›sa sürede bast› ve 25 dakika içerisin-de yolcular cankurtaran sandallar›na hücum etti. Cankurtaran sandallar›ndakiyolcular, güverteye tutunmaya çal›flan yüzlerce çaresiz yolcunun gemi Atlantik’indondurucu sular›na gömülmeden önceki son dakikalar›n› sessizce izlemek zo-runda kald›.

1 600’den fazla kiflinin trajik biçimde hayat›n› kaybetmesi, dünya çap›nda yan-k› yaratt›. Geriye dönüp bu korkunç kazaya sosyolojik bir gözle bakt›¤›m›zda, baz›yolcular›n di¤erlerinden daha fazla hayatta kalma flans›n›n oldu¤unu görürüz.

O dönemde, cankurtaran sandallar›na ilk önce kad›nlar ve çocuklar bindiril-miflti, böylece ölenlerin % 80’i erkekti. Sosyal s›n›f olgusu da önemli bir etkendi.Birinci s›n›f bileti olan yolcular›n % 60’tan fazlas› kurtar›lm›flt›; çünkü onlar herfleyden önce uyar›lar›n kolayca duyulabildi¤i ve cankurtaran botlar›na ulafl›la-bildi¤i daha üst k›s›mlarda yolculuk ediyorlard›. ‹kinci s›n›f yolcular›n yaln›zca% 36’s› hayat›n› kurtarabilirken, geminin alt k›s›mlar›nda yolculuk eden üçüncüs›n›f yolcular›n ancak % 24’ü bo¤ulmaktan kaçabilmiflti. Titanic facias›nda, s›n›folgusu yolculuk kalitesinden de öte bir anlam tafl›yordu; bu dosdo¤ru bir ölümkal›m meselesiydi.

Kaynak: MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a global introduction, Prentice Hall, 1998.

Bu ünitede ele al›nacak konular› daha iyi anlayabilmeniz için toplum, toplumsal yap› gibikonular› ö¤renmifl olman›z gerekir.

Toplumsal Tabakalaflma ve De¤iflme128

D ‹ K K A T

G‹R‹fiHer toplum, üyelerine onlar›n sahip olduklar› özelliklere göre davran›r. Örne¤in,yafll›larla gençlerin, kad›n ve erkeklerin durumlar› farkl›l›k tafl›r. Dolay›s›yla top-lumda farkl› bir muamele görürler. Bu ayr›m baflka alanlar için de geçerlidir. Ör-ne¤in, baz› toplumlar üyelerini; sahip olduklar› renk, dini inanç, e¤itim düzeyleri,fiziksel güçleri aç›s›ndan da ay›rarak onlar› farkl›laflt›rmaktad›r.

‹flte sosyolojide bu ayr›ma sosyal eflitsizlik denmektedir. Di¤er bir deyimle birtoplumda yaflayan insanlar›n mevcut sosyal ödüller olan, zenginli¤e, güce veprestije ulaflma düzeylerindeki farkl›l›klar bu eflitsizlikleri ortaya ç›karmaktad›r.

Hemen her toplumda bu faktörlerin adil bir biçimde da¤›lmad›¤›n› görmekte-yiz. Kimi insanlar›n daha zengin, kimilerinin daha fakir, kimilerinin daha sayg›n,kimilerinin daha güçlü oldu¤unu görüyoruz. Toplumun bu flekilde bir iktidar veprestij hiyerarflisi oluflturacak biçimde s›n›flara ya da katmanlara ayr›lmas› tüm ta-rih boyunca sosyologlar›n ilgisini çekmifltir.

Atalar›m›z›n küçük gruplar halinde yaflay›p avc›l›k ve toplay›c›l›kla geçindi¤idönemlerde, sosyal eflitsizlikler çok yo¤un de¤ildi. Bir kiflinin di¤erlerinden üs-tünlü¤ünü sa¤layan fley, belki onun avlanmadaki ustal›¤›, niflanc›l›¤› ve ak›ll› olu-fluna ba¤lan›yordu. Ancak, toplumlar kalabal›klaflt›kça, karmafl›klaflt›kça bireyleraras›ndaki farkl›l›klar artmaya ve statü farkl› kriterlere ba¤lanmaya bafllam›flt›r.

Dolay›s›yla bir toplumun içersinde yaflayan insanlar aras›nda çeflitli kategorileroluflmufltur. Genelde bu gruplara katman ya da "strata" denilmektedir. Bu katman-lar, kendi katmanlar›ndaki insanlarla kendilerini eflit olarak görmekte, ancak dahaalt ya da üstteki katmanlarla farkl›l›k tafl›maktad›rlar. Böyle bir eflitsizlik toplumsalyap›da varl›¤›n› sürdürmekte, hatta nesilden nesile aktar›lmaktad›r.

Dolay›s›yla güç ve zenginli¤e baz› insanlar daha dünyaya gelmeden sahip ol-makta, do¤duktan sonra da bu gücü kullanarak kendinden sonrakilere aktarmak-tad›r. Bu güçle ya da zenginlikle do¤mayan ya da sahip olmayan insanlar ise da-ha afla¤› tabakadan insanlar olarak nitelendirilmektedir. Dolay›s›yla baz› insanlartoplumda daha imtiyazl› olarak yer almakta, baz› insanlar ise toplumsal ödüllereulaflabilmek için büyük bir çaba sarfetmek durumunda kalmaktad›rlar.

‹flte bu yap›sal eflitsizlikler ve farkl›laflmalar toplumsal tabakalaflmay› olufltur-maktad›r. Ancak insan toplumlar› sadece farkl›laflm›fl yap›lar de¤ildir. Ayn› zaman-da farkl›laflm›fl etkinlikleri ve rolleri de¤erlendiren, onlara farkl› de¤erler kazand›-ran dinamik sistemlerdir. Bu de¤erlendirme daha yüksek, daha alçak, daha iyi ve-ya kötü olabilir.

‹flte bu farkl›laflmalar ve de¤erlendirmeler, toplumsal tabakalaflman›n temelle-rini oluflturmaktad›r. Böylece toplumsal tabakalaflma, toplum içinde arzulanan venadir olarak bulunan ödüllere, kaynaklara ve imtiyazlara ulaflma çabas›d›r. Ça¤›-m›zda bütün üyelerin eflit oldu¤u toplumlara rastlamak çok zordur. Aksine mo-dern toplumlar insanlar›n tabakalaflm›fl bir yap›da bulundu¤u oluflumlard›r. ‹fltesosyologlar›n görevi bu olguyu aç›klamak, nedenlerini araflt›rmak, tabakalaflman›ninsanlar üzerindeki etkilerini incelemektir.

Girifl 129

Bir toplumda yaflayaninsanlar›n mevcut sosyalödüller olan, zenginli¤e, güce ve prestije ulaflma düzeylerindeki farkl›l›klareflitsizlikleri ortaya ç›karmaktad›r.

Toplumsal tabakalaflma,toplum içinde arzulanan venadir olarak bulunanödüllere, kaynaklara veimtiyazlara ulaflmaçabas›d›r.

TABAKALAfiMA S‹STEMLER‹Tabakalaflma sistemleri bir toplumdan, di¤er bir topluma o toplumlar›n ne dere-ce aç›k ya da kapal› olduklar›na ba¤l› olarak farkl›l›k tafl›r. ‹flte bu do¤rultuda ta-bakalaflma sistemleri kapal›, aç›k ve yar› aç›k sistemler olarak üçe ayr›l›r. Kapal›sistemler olan kast ve kölelik sisteminde katmanlar aras›ndaki s›n›rlar çok kesinve belirgindir. ‹nsanlar hangi kast ya da katmanda do¤arlarsa, yaflam boyu bukast›n üyesi olarak bulunmak durumundad›rlar. Yani bireylerin statülerini de¤ifl-tirme olana¤› yoktur, köle do¤an kifli, köle olarak yaflant›s›n› sürdürür ve ölür.

Aç›k sistem olan s›n›f sisteminde ise, birey içinde bulundu¤u pozisyonu herzaman de¤ifltirme olana¤›na sahiptir. Di¤er bir deyimle katmanlar aras›ndaki s›n›r-lar çok esnektir ve insanlar›n statülerini de¤ifltirme f›rsatlar› mevcuttur. Kifli ortahalli bir memur çocu¤u olarak dünyaya gelir; ancak baflar›lar› ve tan›nan f›rsatla-r› de¤erlendirebilmesiyle çok yüksek pozisyonlara gelebilir. fiimdi bu sistemleriincelemeye çal›flal›m.

Kölelik ve Kast SistemiKöle; "Hukuka ve göreneklere göre bir baflkas›n›n mal› say›lan, hiç bir hakka sa-hip olmayan bir mal" olarak tan›mlan›r. Eflitsizli¤in en afl›r› biçimidir. Burada kö-le sahibi, emrindeki köleye her istedi¤ini yapabilir ve bu davran›fl›ndan dolay› hiçkimseye hesap verme durumunda de¤ildir. Köleleri birbirine ba¤layan ve koruyanhukuki bir temel yoktur.

Köleler kendi aralar›nda evlenebilirler; ancak köle sahibi kölenin ailesini iste-di¤i an da¤›tabilir. Köleler vatandafll›k hak ve hürriyetlerine sahip de¤ildir. Genel-de köleli¤in ›rkç›l›¤a dayand›¤› söylense de bu do¤ru de¤ildir. Genelde köleli¤inüç temel nedene dayand›¤› savunulur. Bunlardan birincisi, insan›n bir kimseyeolan borcudur. Baz› kültürlerde borcunu ödemeyen kimse borç ald›¤› bireyin kö-lesi olur. ‹kinci neden bir suç ifllemek veya kanuna karfl› gelmektir. Yani, suç ifl-leyen insan› öldürmek yerine, ölen kiflinin ailesine esir olarak verilir ve cezas›n›bu aileye hizmet ederek geçirir. Bu h›rs›zl›kta da benzer biçimde uygulan›r. Üçün-cü neden ise savaflta esir düflmektir. Bir grup insan bir yeri iflgal ederse, yenik dü-flen insanlar yenenlerin kölesi olur.

Tarihte bu nedenle ilk esirler kad›nlar olmufllard›r. Modern ça¤dan önce, birkabile bir di¤er kabileyi basarsa önce erkekleri öldürür ve kad›nlar› köle olarakkabilesine götürürdü. Kad›nlar cinsel nedenlerle kullan›l›r veya kabilede ilave biriflgücü olarak hizmet ederlerdi.

Köleli¤in bugün mevcut olup olmad›¤›na iliflkin tart›flmalar daha hala sürüpgitmektedir. Baz› araflt›rmac›lar, Sudan ve Moritanya gibi ülkelerde hâlâ dahabunun var oldu¤unu savunmaktad›rlar (Jacobs, 1995). Yani köyleri bas›lan evle-ri y›k›lan ailelerin çocuklar› birkaç dolar karfl›l›¤› sat›lmakta veya birkaç tavukile de¤ifltirilebilmektedir.

Kad›nlar ise daha yüksek ücretle seks için kullan›lmak veya iflte çal›flt›r›lmakamac›yla sat›lmaktad›rlar. Her ne kadar bu ülkelerin baflkanlar› bunlar› inkar etsede baz› televizyon programlar›nda kad›nlar›n ve çocuklar›n zincire vurulmufl hal-deki durumlar› gösterilmektedir.

Kast ise kapal› bir toplumsal tabakalaflma sistemi olup bireyler kast içindekistatülerine do¤umlar›yla sahip olmaktad›rlar ve bu statü yaflam boyu ayn› kalmak-tad›r. Bu nedenle kast üyeleri edinilmifl bir statüye sahiptirler ve bu statülerini de-¤ifltirme olanaklar› yoktur. Böylece birey kendi çabalar›yla kontrol etme olana¤›

Tabakalaflma Sistemler i130

Kast kapal› bir toplumsaltabakalaflma sistemidir vebireyler kast içindeki statülerine do¤umlar›yla sahip olmaktad›rlar ve bustatü yaflam boyu ayn› kalmaktad›r.

olmad›¤› bir kast›n içinde do¤makta ve bu pozisyonu yaflam boyu sürdürmekte-dir. Bu nedenle bireyin pozisyonu ailesinin pozisyonunun ayn›s› olmaktad›r. Kastsisteminde kar›fl›kl›lar› önlemek için grup içi evlenmeler (endogami) sözkonusu-dur. Yani ayn› sosyal kategorideki insanlar›n birbirleriyle evlenmesine izin verilir.Kastlar aras›nda evlenmeler kesinlikle yasakt›r. Bu flekilde mevcut kastlar›n safl›¤›sa¤lanmaktad›r.

Kast sistemi eskiden çok yayg›n olmakla birlikte ça¤›m›zda giderek azalmakta-d›r. Ça¤›m›zda Kuzey Afrika'da, Orta Do¤u ve Asya'da izlerine rastlanmaktad›r.1981 Birleflmifl Milletler raporlar›na göre say›lar› toplam befl yüzbin kadard›r. Ça-¤›m›zda en yayg›n olan› Hindistan'da mevcut olan sistemdir. Hindistan'daki kastsisteminde flu ana kastlar vard›r.

• Brahmanlar: Rahipler• Kiflatriyalar: Soylu Savaflç›, Prens ve Prensesler• Vaiflyalar: Tüccarlar, ‹fladamlar› ve Çiftçiler• Sudralar: Köle ve ‹flsizler, hünersiz kifliler• Dokunulmazlar ve kast d›fl› kimseler: Toplumdaki en kötü ve kirli ifl-

leri yapanlarHindistan'daki bu sistem 1949'da hukuki aç›dan ortadan kald›r›lm›fl olmas›na

ra¤men, tar›m kesimlerinde hala daha mevcudiyetini sürdürmekte ve milyonlarcainsan›n yaflam›n› etkilemektedir. Hindistan'daki kast sistemi dinsel bir dogmayadayal›d›r. Yukar›da belirtilen kastlar›n alt›nda, alt kastlar olarak nitelenen "Jatiler"mevcuttur. Jati bir ölçüde bir meslek grubunu oluflturmaktad›r. Kast sistemini di-¤er tabakalaflma sistemlerinden ay›ran iki özellik:

• Dinsel bir temele dayal› olmas›,• Kast üyelerinin statü süreklili¤i bulunmas›d›r.Bu kat› sistem de¤iflmeyen kal›t›msal eflitsizlikler yaratarak Hindistan'da bir-

lefltirici bir fonksiyon görmesi gerekirken tersine bir fonksiyon görmüfl, çeflitlidin ve soy kümeleri aras›ndaki z›tl›klar› artt›rarak, mevcut durumu içinden ç›k›l-maz bir hale getirmifltir. Bu nedenle özellikle kentsel alanlarda art›k b›rak›lm›flbir sistemdir.

Yak›n zamana kadar Güney Afrika'da da kast sistemine benzer bir sistem mev-cuttu. Hollanda kökenli ve kendilerini Afrikaner diye adland›ran bir grup, hükü-meti polis ve askeri teflkilat› elinde tutup "Apartheid" denilen bir ›rk ayr›mc›l›¤› ya-ratm›flt›r. Kanunlara göre dört farkl› ›rk mevcuttu. Avrupal›lar (Beyazlar), Afrikal›-lar (Siyahlar), Renkliler (Kar›fl›k ›rklar) ve Asyal›lar. Her grubun yaflad›¤›, çal›flt›¤›yer ve gidece¤i okul daha önceden belirlenmiflti.

Hatta, denize girebilecekleri yer, film seyredecekleri sinemalar bile farkl›yd›.Y›llar süren mücadeleler sonucunda bu kast sistemi y›k›lm›flt›r. Her ne kadar ar-t›k siyahlar geçifl izni tafl›masalar, kamu yarar›na olan yerler herkese aç›k olma-s›na ra¤men, hâlâ daha durum beyazlar›n üstünlü¤üne dayal›d›r, siyahlar dahazor flartlarda yaflamaktad›rlar. 1994'te siyahi lider Nelson Mandela'n›n seçimi ka-zan›p bafla geçmesine ra¤men, beyazlar toplumsal kurumlarda üstünlüklerinisürdürmektedirler.

Köle ne demektir? Güney Afrika'daki sistem sizce kast sistemine benzerlik gösteriyor mu,neden?

Tabakalaflma Sistemler i 131

SIRA S ‹ZDE

ZümrelerZümre biçimi tabakalaflma, kast ve kölelik sisteminden biraz daha aç›k bir sistem-dir. Bu sistem Avrupa'da feodal ça¤da ortaya ç›km›fl ve geliflmifltir. Bu sisteminbaz› görüntülerini Arabistan'da ve Güney Amerika'da aristokrasinin kal›t›mla geç-ti¤i yerlerde hâlâ daha görebilmekteyiz. Zümreler yasaya dayan›r ve hukuksal birsistemdir.

Yasa eflit olmayan zümreler oluflturur ve onlar›n varl›¤›n› korur. Zümrelerintoplumda yerine getirdikleri baz› görevler vard›r. En temel dört görevi ise; politik,askeri, dini ve ticaridir.

Feodal ça¤da Avrupa'da egemen olan flu zümreleri görüyoruz:Kraliyet ailesi, (Hanedanlar),Soylular,Özgür yurttafllar,Serfler,Köleler.Bu sistemde rahipler de soylular içinde yer alm›flt›r. Kral ailesi bu sistemde son derece önemlidir. Çünkü bu aile lütuf ve ihsanla-

r›yla tüm tabakalaflma sistemini belirleyebilir. Kral ayr›ca, sosyal hareketlili¤in detemelidir. Bireyleri soylu, soylular› ayr›cal›ks›z insanlar yapabilir. S›radan kimsele-re toprak verebilir ya da geri alabilir. Kral ülkenin temsilcisi, ayn› zamanda bafl-komutand›r. Orduyu toplar, örgütler ve yönetir.

Soylular ise büyük itibar› olan aristokratik ailelerdir. Zamanla savafl s›ras›ndasüvariler önem kazan›nca soylular, atl› flövalyeler olarak ortaya ç›kt›lar. Kral; or-dusuna güç katan, savafllarda baflar› gösteren flövalyelere, kendilerinin ve askerle-rinin masraf›n› karfl›lamak amac›yla bir yasal mukavele ile toprak verdi. Buna "t›-mar" denirdi. Bunlar önce askeri hizmet karfl›l›¤› verilirken, sonradan idari hizmet-ler ya da resmi görevler karfl›l›¤› olarak da ihsan edildi.

Bu topraklar› alan soylular, topra¤›n› daha küçük bölümlere ay›rarak baflkala-r›na hizmet karfl›l›¤› verebiliyorlard›. Bu hizmet k›smen ekonomik, k›smen de as-keri idi. Toprak sahibi ayn› zamanda o topra¤›n üstünde yaflayan köylüleri debesliyordu. Bu flekilde üreticiler yani köylüler (topra¤a ba¤l› yaflayanlar), toprak-la birlikte sat›l›yor ya da de¤ifl tokufl ediliyordu. Bunlardan bir k›sm› serf durum-da idi, hür de¤ildi. Bir k›sm› ise yar› hür bir durumda fakat yaflamlar› topra¤a ba¤-l› idi. Tüccar ve zenaatkarla ise topra¤a ba¤l› olmaks›z›n kasabalarda yaflarlard›.Kasabalar, ilk kurulufllar›nda korunmak amac›yla soylular›n yaflad›klar› kale ve fla-tolar›n yan›na kurulmufllard›. Daha sonralar› ticaret ve mesleklerin geliflmesi ile ilkmeslek kurulufllar› olan loncalar kurulmufltur. Loncalar böylece, iflçi, meslek, diniorganizasyonlar›n birleflimi sonucu ortaya ç›km›fllard›r. Tüccar ve zenaatkarlarloncalar› ya yasal olarak kapal› ya da çeflitli yollarla girifli zorlaflt›r›lm›fl, babadano¤ula geçen meslek üyelerinin örgütleriydi. Bu kapal› sosyal sistemde yine bir ha-reketlilik sözkonusuydu. Zenginleflen tüccarlar, krala sa¤lad›klar› mali yard›mlarkarfl›l›¤›nda soyluluk ünvanlar› sat›n alabilirlerdi.

Kiliselerin de kendi içlerinde bir hiyerarflik yap›lar› vard›r. Keflifllik, rahibelik,rahiplik, piskoposluk, papal›k gibi. Bunlar›n evlenmeleri yasaklanm›fl olup, ken-dini dine vermifl kimselerdir. Bu kimseler toplumsal katmanlar aras›nda üst soylu-lar grubuna dahildirler.

Zümreler bu özelliklerini 18.yy'a kadar sürdürüp ve 150 y›l içinde ortadan kay-bolmufllard›r. Sistem toplumsal koflullara ayak uyduramad›¤› için zamanla ça¤d›fl›kalm›flt›r.

Tabakalaflma Sistemler i132

Zümrelerin toplumda yerinegetirdikleri en temel dörtgörev; politik, askeri, dini veticaridir. Ancaki sistemtoplumsal koflullara ayakuyduramad›¤› için zamanlaça¤d›fl› kalm›flt›r.

S›n›f ve Statü SistemiBuraya kadar inceledi¤imiz kölelik, kast ve zümre sistemleri ekonomileri tar›madayanan toplumlar için, zaman içerisinde görülmüfl tabakalaflma biçimleridir. Butoplumlar dinin, geleneklerin toplumu flekillendirmede a¤›r bast›¤› hatta tabaka-laflmay› da do¤rudan etkiledi¤i bir yap›ya sahiptirler. Buna karfl›n s›n›f sistemi, en-düstriyel toplumlar›n karakteristik gruplar›d›r. Burada din ve geleneklerden çokmakinalaflma, üretim araçlar›na sahiplik ve teknoloji önem kazanmaktad›r. Top-lumsal s›n›f, endüstriyel toplumlarda defacto (yasal ya da dinsel tan›mlamay› ge-rektirmeyen), kapal› de¤il, nispeten aç›k gruplard›r.

Bu sistemin en önemli özelli¤i insanlar›n hareketlili¤ine izin vermesidir. Di¤erbir deyimle insanlar, üyesi olduklar› s›n›fsal gruplar içinde her zaman yükselmeveya düflme olas›l›¤›na sahiptirler. S›n›flar› ay›ran s›n›rlar kesinlikle kat› de¤ildir.‹nsanlar›n s›n›f içinde veya toplum içindeki durumlar›n› yükseltebilme flans› ald›-¤› e¤itime veya çal›flmas›na ba¤l›d›r. Ancak yine de baz› flartlarda aile temeli veyaailenin sosyo ekonomik durumu çocu¤un ilerlemesinde veya ilerleyememesindebir etken olabilmektedir. Do¤duklar›nda iyi bir aile temeline sahip olanlar mevcutsosyal basamaklar› daha çabuk t›rmanabilirlerken, do¤ufltan böyle bir flansa sahipolmayanlar›n bu merdivenleri h›zl› t›rmanabilme flans› çok fazla olmamaktad›r.

S›n›f kavram› insanlar›n toplum ve ekonomik pozisyonlar›na göre ister bu po-zisyonun bilincinde olsun ister olmas›n bölünmeleridir. Statü ise toplumdaki birbölünmeyi temsil etmez, birçok faktör taraf›ndan belirlenen bir pozisyonu içerir.Ancak bu faktörler sadece ekonomi ile k›s›tl› de¤ildir.

Sanayi toplumlar›nda toplumsal tabakalaflma durumu, toplumsal s›n›flar›n ya-n›s›ra, statü gruplar›n›n varl›¤› ile karmafl›k bir görünüm kazanm›flt›r. Bu iki olguaras›ndaki iliflkiyi ilk gören Max Weber olmufltur. Weber s›n›flar›n üretim, mal vehizmetlerin elde edilmesiyle ilgilerine göre tabakaland›¤›n›, statü gruplar›n›n isebelirli bir yaflam biçimi (hayat tarz›) ile ifade edilen tüketimlerinin ilkelerine göretabakaland›¤›n› söylemektedir.

Tabakalaflma Sistemler i 133

S›n›f sistemi, endüstriyeltoplumlar›n karakteristikgruplar›d›r. Burada din vegeleneklerden çok makinalaflma, üretimaraçlar›na sahiplik veteknoloji önem kazanmaktad›r.

S›n›f kavram› insanlar›n toplum ve ekonomik pozisyonlar›na göre ister bupozisyonun bilincinde olsunister olmas›n bölünmeleridir.

Statü gruplar› tüketim ilkelerinegöre tabakalan›r.

Buraya kadar tarih boyunca hemen her toplumda, bireyler aras›nda çeflitli eflit-sizliklerin oldu¤unu gördük. Her toplumda belirli toplumsal roller ve bu farkl› rol-lere atfedilen farkl› ödüller (gelir, prestij, otorite) vard›r. Baz› roller yönetilmeyibaz›lar› da yönetmeyi gerektirir. Bireyler aras›nda gelir farkl›l›klar› da bulunabilir.Her toplum, o toplumda karfl›lanan fonksiyonlar›n bedelini farkl› ücret ve baremsistemi ile ödeyebilir. Bazen de bu roller farkl› sayg›nl›klara yol açabilir. Örne¤in,doktor ve temizlik iflçisinin rolleri gibi.

Toplum içindeki bireyler iflgal ettikleri mevkilere göre derecelenmekte ve de-¤erlendirilmektedirler. Bu mevkileri de onlara belirli bir sayg›nl›k, kuvvet kazan-d›rmaktad›r. Ancak, insanlar sadece belirli bir gelir ölçütüne dayanarak bir top-lumsal s›n›f›n oluflmas›na neden olamazlar. Örne¤in; bankac›, doktor, mimar, pro-fesör, bakan gibi farkl› gelir gruplar›n› bir toplumsal grup k›lacak, ortak düflünceve eylem oluflturabilecek bir s›n›f olarak düflünemeyiz.

Çünkü, bir toplumsal s›n›ftan söz edebilmek için, gerçek toplumsal gruplar›nbir makro grup oluflturmalar› ve bu grubun birlik ve bütünlü¤ünün çeflitli yollar-la ispatlanmas› gerekir.

Görüldü¤ü gibi s›n›f aç›k bir tabakalaflma sistemidir ve ekonomik temele da-yal›d›r. Dolay›s›yla toplumun bireyleri ekonomik gelirlerini yükselttikleri biçimdeve oranda farkl› s›n›flara üye olmaktad›rlar. Bu sistemde katmanlar aras›ndaki s›-n›rlar ve ba¤lar çok daha esnektir.

Bireyin statüsü aile üyelerinin gelirlerine ba¤l› olarak yükselip alçalmaktad›r.Bunun yan› s›ra farkl› s›n›flara üye olanlar›n evlenmelerini yasaklayan bir yasa damevcut de¤ildir. Bu nedenle bir s›n›fa üye olmak bir ölçüde kazan›lm›fl bir statü-dür. Burada birey bir ölçüde statüsünü kontrol etme olana¤›na sahip olmaktad›r.

Ça¤›m›zda hemen her toplumda, birbirinden az çok farkl› olsa da bir s›n›f sis-temi mevcuttur. Örne¤in, tar›ma dayal› toplumlarda genelde iki tür s›n›ftan sözedilmektedir. Bunlardan birincisi topra¤›n sahibi ve zengin olan küçük bir s›n›f,ikincisi ise çok büyük ve fakir olan köylü s›n›f›d›r. Endüstriyel toplumlarda ise üç-lü bir s›n›f sistemi mevcuttur. Küçük ve zengin bir üst s›n›f, orta büyüklükte ge-nelde profesyonel ve beyaz yakal› iflçilerden oluflan bir orta s›n›f, son olarak dahünersiz ya da yar› hünerli iflsizlerden oluflan ve mavi yakal› olarak da tan›mla-nan bir iflçi veya emekçi s›n›f›.

Toplumsal s›n›flar maddi ve kendili¤inden oluflan gerçeklerdir. O halde birtoplumun üretim sürecinde belirli ve benzer bir rol oynayan ve afla¤› yukar› ayn›benzer iliflkileri yaflayan insanlar bütünü olarak toplumsal gerçekler, toplumsal s›-n›flar› oluflturmaktad›rlar.

S›n›f ve statü ayr›m› kim taraf›ndan yap›lm›flt›r?

TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARIBu konu üzerinde durulmas› gereken iki kuram bulunmaktad›r. Bunlardan birin-cisi Karl Marx'›n çat›flma modeli ve s›n›flar›n ortaya ç›k›fl› ile ilgili öne sürdü¤ümodel, di¤eri de A.B.D. deki toplum bilimcilerin ortaya att›¤› Fonksiyonalist veyaGörevselci modeldir.

Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar ›134

SIRA S ‹ZDE

Marx ve Çat›flma ModeliS›n›f kavram› ilk defa Marx taraf›ndan ortaya at›lmamakla beraber, kendisi bukavram›n endüstriyel toplumlardaki önemine de¤inmifl ve dikkatleri çekmifltir.Marx kuram›n› 1800'lerin ‹ngiltere'sinde endüstrileflmenin en ileri oldu¤u bir ül-kede gelifltirmifltir.

Marx toplumsal s›n›flardan s›k s›k ve çok söz etmesine ra¤men zaman zamantutars›z tan›mlamalar da yapm›flt›r. Marx için s›n›f, bir makro grubun üretim süre-cinde belirgin bir mevkii iflgal etmesi demektir. Böylece bir s›n›f›n varl›¤›n› belir-ten özellik, onun üretim sürecindeki mevkii veya pozisyonudur.

Marx'tan toplumsal s›n›flar›n tan›m›n› s›n›f mücadelesinden ba¤›ms›z olarak elealmak pek mümkün de¤ildir. Di¤er bir deyiflle Marx'a göre tarih, s›n›flararas› birmücadeledir. Toplumsal s›n›flar da bu mücadelede yer alan en belirgin ve büyükbir role sahip aktörlerdir.

Toplumsal de¤iflme ise Marx'a göre üretim araçlar›na sahip olan grupla (bur-juvazi) sahip olmayan grubun çat›flmas› sonucu ortaya ç›kan bir olgudur. Marx'agöre iflçi s›n›f›, eme¤in kullan›m de¤eri ve piyasa (de¤iflim) de¤eri aras›ndaki farkolarak tan›mlanan art› de¤eri üretir. Burjuvazi ise bu de¤ere sahip ç›kar. Burjuva-zi üretim araçlar›na sahip oldu¤u için bu de¤eri elinde tutmaktad›r. Böylece Marx'agöre toplumdaki haks›zl›klar özel mülkiyete dayan›r.

‹nsanlar ilk ça¤larda tar›mla u¤rafl›rlarken topra¤a kimse sahip olmad›¤› içinkimse kimseyi sömürmemekteydi. Ancak, Marx özel mülkiyetin ortaya ç›kmas›ylaköle sahipleri köleleri, asiller asil olmayanlar› ve köylüleri, kapitalizmle birlikte deburjuvazi, çal›flan emekçileri veya kendi deyimiyle proletaryay› sömürmeye baflla-d›. Böylece üretim araçlar›na sahip olan katmanla, olmayanlar aras›nda bir müca-dele do¤du. Ancak, bu iki s›n›f aras›ndaki iliflki sabit de¤il, dinamik bir iliflkidir.

Çünkü, s›n›flar aras›ndaki iliflkiler gelifltikçe bir yandan sermaye birikir, di¤eryandan çal›flanlar ancak kar›nlar›n› doyuracak miktarda -hatta bazen daha az- pa-ra kazand›klar› için fakirleflirler. Bu fakirleflme süreci içinde sömürücü varl›k bur-juvazi, sömürdü¤ü büyük kitlelerle karfl› karfl›ya gelir. Toplumdaki haks›zl›klarartt›¤› için sistem bir noktada çatlar ve Marx'›n devrim olarak nitelendirdi¤i olaymeydana gelir. Di¤er bir deyimle s›n›f çat›flmas›n›n giderek artmas› sonucu siste-min çatlamas› devrimi do¤urur. Devrim sonunda herkes iflçi s›n›f›na dahil olaca¤›için Marx zamanla, s›n›fs›z topluma ulaflaca¤›n› söyler.

Marx'a göre burjuvazi ve proleteryan›n ç›karlar› birbirine tamam›yla z›tt›r. Eko-nomik üretimi elinde bulunduranlar (fabrikalar ve büyük çiftlikler) karlar›n› mak-simize etmek çabas›ndad›rlar. Buna karfl›n iflçiler ise ücretlerini ve di¤er yan ge-lirlerini artt›rma mücadelesi içindedirler. Ancak kapitalistlerin elinde tuttuklar›ekonomik güç, onlara bir tak›m politik etkinliklere kat›lma hatta mevcut politika-y› de¤ifltirme olana¤› vermektedir. Bu nedenle proleteryan›n ortaya att›¤› bir ta-k›m organize tepkileri giderebilme olana¤›na sahiptirler.

Ancak iflçiler organize bir gücü oluflturamamalar›na, hatta bir s›n›f olduklar›n›nbilincinde olmamalar›na ra¤men, zamanla bir s›n›f üyeli¤i oluflturabilmektedirler.Marx buna s›n›f bilinci demektedir. Böylece s›n›f bilinci ile iflçi s›n›f›, burjuvazi ileolan iliflkilerinin fark›na varmakta ve buna uygun davran›fllar gelifltirme çabas›nagirmektedir. Bütün bu çabalar sonucunda ise amaç, s›n›fs›z bir topluma ulaflmak-t›r. Bu da ancak proleteryan›n bilinçlenip bir ordu kurup, mevcut sistemi y›k›p,özel mülkiyeti ortadan kald›rmas›yla mümkün olacakt›r.

Marx'a göre toplumlar›n tarihi, s›n›flar aras›ndaki mücadeleler tarihidir. Top-lumsal s›n›flarda devirlerinin ekonomik iliflkilerinin ürünüdürler. Böylece Marx ta-

Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar › 135

Marx'a göre toplumlar›n tarihi, s›n›flar aras›ndakimücadeleler tarihidir.Toplumsal s›n›flarda devirlerinin ekonomikiliflkilerinin ürünüdürler.

Marx'a göre s›n›f, bir makrogrubun üretim sürecindebelirgin bir mevkii iflgaletmesidir. Buna göre birs›n›f›n varl›¤›n› belirten özellik, onun üretim sürecindeki mevkii veyapozisyonudur.

Siyasette veSosyolojide etkilerihala süren KarlMarx

rihte her zaman bir toplumun ekonomik yap›s›n›n (alt yap›n›n), üst yap›y› ve üstyap›sal kurumlar› oluflturdu¤unu ispatlamaya çal›fl›r.

Marx s›n›flar aras› mücadelenin temel nedeni olarak, üretim araçlar› üzerinde-ki özel mülkiyeti gösterir. Bu modele göre tarihi aç›dan iki önemli s›n›f, burjuvave proleteryad›r. Ancak Marx toplumda di¤er gruplar›n ve mesleklerin oldu¤ununda fark›ndad›r. Zenaatkar, serbest meslek elemanlar›, memurlar, teknik adamlargibi. Ancak bu sistem içerisinde anlaml› olan iki iliflki vard›r: Üretim araçlar›na sa-hip olanlar; bir baflkas› için çal›flan veya eme¤ini kiralayanlar.

Marx'a göre toplumsal gruplar giderek önemlerini kaybedecek ve iki s›n›ftanbiriyle bütünleflecektir. ‹ki büyük grup böylece, önce ekonomik daha sonra dazorunla olarak siyasal mücadelenin temel ögeleri olarak belireceklerdir. Ancak,Marx'›n di¤er meslek gruplar›n›n soyutlayarak önerdi¤i ikili s›n›fsal yap›, bugünart›k bir orta s›n›f gerçe¤i ile karfl› karfl›yad›r. Ancak, bunlar›n üretim sürecindenas›l bir yer kapsad›klar›, art› de¤erlerin paylafl›lmas›na kat›l›p kat›lmad›klar› ya daaksine emeklerini satma durumunda olup olmad›klar› tart›flma konusudur.

Orta s›n›f gerçe¤i nedeniyle Marx'›n sözünü etti¤i bu ikili yap›n›n geçerlili¤izay›flam›flt›r. Çünkü, mühendislerin, büro memurlar›n›n, zenaatkarlar›n yani sana-yide daha fazla iflgücü istihdam eden hizmet sektöründe bulunanlar›n, üretim sü-recindeki mevkilerinin hangi ölçütlere göre belirlenece¤ini, Marx'a göre aç›kla-mak mümkün de¤ildir. Marx'›n önerdi¤i iki katman›n aras›na bir üçüncü toplum-sal unsur kar›flm›fl bulunmaktad›r.

Marx'›n görüfllerini, ça¤›m›za tam anlam›yla uygulamam›z pek olas› gözükme-mektedir. Her fleyden önce Marx görüfllerini endüstrileflmenin bafllang›ç dönem-lerinde, endüstriyel koflullar›n en a¤›r oldu¤u bir ça¤da kaleme alm›flt›r. Dolay›s›y-la içinde bulundu¤u flartlar, düflüncelerini de yo¤un bir biçimde etkilemifltir. Art›kinsanlar onsekizinci yüzy›l›n o a¤›r koflullar›nda yaflamamaktad›rlar. Sömüren vesömürülen iliflkisi o ça¤larda oldu¤u gibi de¤ildir.

Yukar›da da belirtildi¤i gibi art›k gittikçe geniflleyen bir orta s›n›f, yeni yenimesleklerin ortaya ç›k›fl› Marx'›n fikirleriyle uyum içinde de¤ildir. Tarih içersinde-ki birçok yeni geliflmeler, insanl›k yolunda at›lm›fl birçok yeni at›l›mlar sözkonu-sudur. Özellikle, ücret, emeklilik hakk›, sosyal güvenlik, k›dem ve sendikalaflmayolunda çok olumlu geliflmeler meydana gelmifltir. Art›k, iflçi s›n›f›n›n yo¤un birbiçimde ezilmesi sözkonusu de¤ildir.

Günümüzde insanlar baflkalar› için olduklar› kadar kendileri için de çal›flmak-ta, kendi açt›klar› flirketlerde hizmet vermektedirler. Bugün birçok mavi yakal› en-düstri iflçisi ya da ustabafl›s› beyaz yakal› memur s›n›f›ndan çok daha fazla ücretalabilmektedir. Bu nedenle Marx'›n ortaya att›¤› radikal fikirleri, ça¤dafl toplumauygun hale getirecek bir tak›m çabalara ihtiyaç vard›r.

Marx toplumsal de¤iflmeyi nas›l aç›klamaktad›r? Marksist kuram toplumsal tabakalaflma-y› aç›klamada neden yetersiz kalmaktad›r?

Dahrendorf ve MarxDahrendorf, Marx'›n s›n›f kuram›n› de¤ifltirmeye çal›flan ve ona önemli katk›lardabulunmufl bir Alman toplumbilimcisidir. Kendi sosyolojisinin temel amac›, Marx'›ve kuram›n› elefltirmek olan Dahrendorf, Marx'›n çat›flmalar sosyolojisine yapt›¤›dört katk›y› flu flekilde s›ralar:

• Marx, her toplumda çat›flmalar›n süreklili¤ini ortaya koymufltur.• Çat›flmalar›n zorunlu olarak iki grubu z›tlaflt›rd›¤›n› söylemifltir.

Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar ›136

SIRA S ‹ZDE

Dahrendorf, toplumsalçat›flmalar›n yap›sal kayna¤›n›n üretim araçlar›n›n mülkiyetinin eflitolmayan da¤›l›m›nda de¤il,otoritenin eflit olmayanda¤›l›m›nda görür.

• Çat›flmalar›n tarihin hareketlendiricisi oldu¤unu anlam›flt›r. • Toplumsal de¤iflmeyi s›n›f mücadelesi veya çat›flmas› ile aç›klam›flt›r.Dahrendorf kendi s›n›f kuram›n› otorite temeline göre analiz etmeye çal›flm›fl-

t›r. Kendisi toplumsal çat›flmalar›n yap›sal kayna¤›n›n üretim araçlar›n›n mülkiye-tinin eflit olmayan da¤›l›m›nda de¤il, otoritenin eflit olmayan da¤›l›m›nda görür.

Dahrendorf otoriteyi Weber'den esinlenerek tan›mlar. Weber'e göre otorite"özgür bir içeri¤e sahip bir düzenin, belirli bir insan grubunun itaat etmesini sa¤-layabilme olas›l›¤›d›r". Bu tan›mla, otorite iktidardan ay›rt edilmektedir. Dahren-dorf, otorite da¤›l›m› olamayan bir organizasyonun temel ögesinin otorite olmas›,toplumlardaki çat›flman›n varl›¤›n›n bir kan›t›d›r demektedir.

Yine toplumsal yap›daki çat›flman›n süreklili¤i çat›flman›n yap›sal ökeni ile aç›k-lan›r. Dahrendorf, Robinson ve Kelly'nin deyimleriyle otoriteyi iki bölümlü bir fle-kilde incelemekte ve otoriteye sahip olan (yöneten bir s›n›f) ile otoriteye sahip ol-mayan (otoriteye boyun e¤enler) aras›nda bir mücadele oldu¤unu belirtmektedir.

Otoriteye sahip olanlar, (yöneten s›n›f) Marx'›n kapitalist s›n›f›na benzer ve sa-hip olduklar› pozisyon ve mevkileri ellerinde tutmak isterler. Boyun e¤enler ya daotoriteye sahip olmayanlar ise ikinci s›n›f ezilenlerden meydana geldi¤inden otoriteiliflkisini de¤ifltirmek amac›ndad›rlar. Dahrendorf'a göre emredenlerle boyun e¤en-lerin ç›karlar› karfl›t ç›karlard›r. Ç›karlar çat›flmas› iki grubu karfl› karfl›ya getirir. Em-redenler düzeni de¤ifltirmemek, boyun e¤enler ise de¤ifltirmek amac›yla mücadeleederler. Dahrendorf bilinçlenme üzerine de önemli katk›larda bulunmufltur.

Marx ve Dahrendorf s›n›f bilinçlenmesi konusunda ayn› fleyleri söylememekleberaber aralar›nda benzerlik vard›r. Dahrendorf'a göre yönetilenler kendi ç›karla-r›n›n bilincinde ve fark›nda de¤illerdir. Dahrendorf bunlara "gizli ç›karlar" der.Yönetilenlerin bunun fark›nda olmad›klar›n› da söyler. Dahrendorf bu grubun ar-t›k ç›karlar›n› bilmesini ve aç›klamas›n› ister.

Böylece, bu grubun bilinçlenece¤ini, ç›karlar›n› koruyaca¤›n› ve toplumdakiotorite iliflkilerini de¤ifltirmek için çaba gösterece¤ini belirtir. Ancak, bu çaba ihti-lal yaratmak gibi bir çaba de¤ildir. Di¤er bir deyimle Dahrendorf, çözümü Marx'daoldu¤u gibi bir ihtilale dayand›rmaz. Marx, s›n›f çat›flmas›n›n kaç›n›lmaz olarakdevrimle sonuçlanaca¤›n› sanm›flt›r. Oysa, Dahrendorf'a göre s›n›f mücadelesidevrimden baflka sonuçlarla da gerçekleflebilir. Örne¤in, egemen s›n›flar›n yeni fi-kirler kazanmas› sonucu devrim etkenleri ortadan kalkabilir.

Marx'taki s›n›f bilinci ile Dahrendorf'daki ç›karlar›n ortaya konulmas› fikri hepalt s›n›flar›n rahats›zl›¤› nedeniyledir. Bu olgu çal›flanlar›n düflük mevkilerini yük-seltmek amac›yla yapt›klar› giriflimleri ve hareketleri ifade eder. Dahrendorf'unanalizleri Marx'›nki kadar köktenci olmamakla beraber bilinçlenme olgusu her iki-sinde de ortakt›r.

Dahrendorf hangi noktalarda Marx'dan ayr›lmaktad›r?

Fonksiyonalist (Görevselci) Yaklafl›mBu model Kingsley Davis ve Wilbert Moore taraf›ndan ileri sürülmüfltür. Bu gö-rüfl insanlar›n nas›l ve ne biçimde tabakalaflt›¤›n›, fonksiyonel bir yaklafl›mlaaç›klamaya çal›fl›r. Tabakalaflman›n toplumun devam›n›n varl›¤›n›n korunabilme-si için zorunlu oldu¤unu ileri sürer. Di¤er bir deyiflle tabakalaflma, fonksiyonelbir zorunluluktur.

Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar › 137

Marx, s›n›f çat›flmas›n›nkaç›n›lmaz olarak devrimle sonuçlanaca¤›n› ileri sürerken Dahrendorf'a göre s›n›f mücadelesi devrimdenbaflka sonuçlarla da gerçekleflebilir.

S IRA S ‹ZDE

Fonksiyonalist yaklafl›m, tabakalaflman›n toplumundevam›n›n varl›¤›n›n korunabilmesi için zorunluoldu¤unu ileri sürer.

Fonksiyonalistler, toplumu birbirine ba¤l› ç›karlarla birleflmifl tabakalardan olu-flan, en önemli mevkilerin en vas›fl› ve yetenekli olanlarca iflgal edilmifl oldu¤u,eflitsizli¤in tüm toplumsal sistemin iflleyiflinde fonksiyonel bir sorun teflkil etti¤i,bütünleflmifl bir sistem olarak düflünür. Davis ve Moore her toplumda o toplumundevaml›l›¤› için yerine getirilmesi gereken görevler oldu¤unu belirtirler. Önemliolan bu önemli mevkilere en kalifiye ve yetenekli olan insanlar›n gelmesidir.

Toplumda insanlar› güdüleyici bir etmen, insanlara verilen ödüllerdir. Toplumhayat›nda, varl›klar›n ve ödüllerin eflitsiz olarak da¤›t›lm›fl olmas›, toplumsal iflbö-lümünde yer alan mevkilerin ve rollerin etkili bir biçimde yap›lmas›n› ve uygulan-mas›n› engeller. ‹flte bu ödüller toplumsal düzenin bir parças›d›rlar ve bu ödüllersosyal tabakalaflmay› belirlerler. Böylece, ortaya ç›kan eflitsizlik toplumda en ye-tenekli ve kabiliyetli olanlar›n önemli mevkileri elde edebilmesi için ortaya bilinç-sizce at›lan bir tür icatt›r. Böylece toplumda rekabet unsuruyla en yetiflkin ve ye-tenekli olanlar daha iyi mevkileri elde etmek için ve bu rolleri en iyi flekilde ba-flarabilmek için mücadele edecekler ve bunun sonucunda da toplum en iyi kifli-ler taraf›ndan yönetilecektir.

Burada her toplumun -ister basit ister geliflmifl bir toplum olsun- insanlar› sa-hip olduklar› mevki, sayg›nl›k ve otorite dolay›s›yla farkl›laflt›rmakta oldu¤unusöyleyebiliriz. "Böylece her toplumda kurumsallaflm›fl eflitsizlikler oldu¤unu gör-mekteyiz." Fonksiyonalist kuram böylece toplumda önemli iflleri yapan, sorumlu-luklar› yerine getiren insanlar›n en iyi biçimde ödüllendirilmesini do¤al karfl›lar.

Örne¤in, doktorlar›n, avukatlar›n yöneticilerin sahip olduklar› sorumluluklarve mevkilerinin önemi nedeniyle en iyi biçimde ödüllenip onurland›r›lmas› do¤al-d›r. Buna karfl›n, yetenek gerektirmeyen iflleri yapan, sorumlulu¤u az olan kimse-ler ise daha az biçimde ödüllendirilirler. Böylece fonksiyonalist kuram bir toplum-da etkin bir biçimde iflleyecekse, önemli rolleri uygulayan kimselere ek bir tak›mödüller verilmesi gere¤ini do¤al karfl›lar.

Görüldü¤ü gibi fonksiyonalist yaklafl›m toplumun devaml›l›¤› için baz› fonksi-yonlar›n yerine getirilmesini öngörür. ‹flte tabakalaflma olgusunun toplumun de-vaml›l›¤›nda yerine getirdi¤i bir tak›m fonksiyonlar mevcuttur. Bu nedenle taba-kalaflma toplumsal bir zorunluluktur.

Davis ve Moore'a göre, her toplumun önemli bir sorunu üyelerinin belirli po-zisyonlara yerlefltirmektir. Bu yerlefltirme iflleminin tamamlanmas›yla belirli mev-kilere gelen insanlar›n belirli sorumluluklar› olacakt›r. Baz› pozisyonlar›n yerinegetirilmesi sorumlulu¤u di¤erlerine göre daha zordur. Özellikle toplumun deva-m›yla ilgili pozisyonlara gelen kiflilerin çok daha yetenekli ve kalifiye olmas› ge-rekir. Baz› pozisyonlar ise daha kolay doldurulabilecek, daha yeteneksiz kiflileregöredir. Bu nedenle baz› önemli pozisyonlardaki insanlar›n e¤itimleri ve yetenekle-ri dolay›s›yla daha fazla ödüllendirilmesi gerekti¤ini savunur. ‹flte bu kuram bu top-lumsal ödüllerin eflit olmayan bir biçimdeki da¤›l›m›n› bu nedenle do¤al görür vebunun toplumun devam›nda fonksiyonel oldu¤unu savunur. Bunun sonucundaoluflan toplumsal tabakalaflma art›k kaç›n›lmazd›r.

Baz› ülkelerde örne¤in Amerika Birleflik Devletleri'nde bu tür bir aç›klama çokpopüler olup kabul görürken, zaman içerisinde kurama çeflitli elefltiriler gelmifl veflüpheyle bak›lmaya bafllanm›flt›r. Özellikle (Tumin 1953, 1963; Buckly 1958;

Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar ›138

Tabakalaflma olgusununtoplumun devaml›l›¤›nda yerine getirdi¤i bir tak›mfonksiyonlar mevcuttur. Bunedenle tabakalaflma toplumsal bir zorunluluktur.

Wrong 1959) böyle bir tabakalaflma sisteminin pratikte geçerli olmad›¤›n› savun-mufllard›r. Çünkü toplum içerisinde hiç de önemli rol oynamayan örne¤in film y›l-d›zlar›n›n, sporcular›n toplum içersinde çok önemli roller üstlenen insanlardan(örne¤in baflbakandan ya da bir bakandan) çok daha fazla ödüllendirildikleriniöne sürmüfllerdir. Ayn› flekilde ailesi zengin olan insanlar›n tabakalaflmada edinil-mifl bir tak›m statülerle hayata bafllad›klar›n›, çok yetenekli olmasalar bile önemlimevkilere geldiklerini savunmufllard›r.

Ayr›ca Melvin Tumin "Hayatta birçok iyi gelir ve statü sa¤layan ifller, toplumunvarl›¤›n› sürdürebilmesi için, zorunlu olan ifller ya da meslekler de¤ildir." demek-tedir. Hemen her toplumda çok iyi gelir getiren ifller vard›r; ancak o ifl toplumundevaml›l›¤› için zorunlu olmayabilir. Dolay›s›yla eflitsizlikler bir toplumun devam›için zorunlu bir olgu de¤ildir, tezini öne sürer. Tumin'e göre baz› meslekler zevk-le yerine getirilir. Örne¤in; avukatl›k, doktorluk, ö¤retim üyeli¤i gibi mesleklerisadece ekonomik ödüller için yap›lmazlar. ‹nsanlar baz› meslekleri hoflland›klar›ve zevk ald›klar› için de yaparlar. Bu insanlar için ekonomik ödüller çok önemliolmayabilir. Hatta insanlar az para kazanacaklar›n› bilseler de baz› mesleklere gir-mek için mücadele edebilirler.

Tumin, baz› meslek elemanlar›n›n ender bulunmas› nedeniyle bunlara ayr›cal›kverilmesini do¤rulayan görüfle de karfl› ç›kar. Tumin, toplumlar›n ço¤unun sahipolduklar› yetenekli insan gücünü bilmediklerini iddia etmektedir. Hatta birçok, be-lirli bir potansiyele sahip insan›n da kendi yetenekleri d›fl›nda daha az gelir getirenifllerde çal›flt›¤›n› ileri sürmektedir. Örne¤in, kad›nlar›n beyin cerrah› olmalar›, yinebaz› ülkelerde az›nl›k gruplar›n›n yüksek ö¤retim organlar›na girmeleri engellen-mektedir demektir. Böylece Tumin'e göre eflitsizlik ender bulunan eleman ya dayetenekli insan gücü azl›¤›ndan kaynaklanmamaktad›r.

Bu sonuca göre Davis ve Moore toplumda tabakalaflman›n nas›l oldu¤unu aç›k-lamaya çal›fl›rken, Tumin tabakalaflman›n bu biçimiyle uygun olmad›¤›n› gösterme-ye çal›flmaktad›r.

Tumin ayr›ca e¤er tabakalaflma Davis ve Moore modelindeki gibi iflleyeceksetoplumun bir meritokrasiye dönüflece¤ini savunur. Meritokrasi toplum içerisindeher bireyin veya pozisyonun geçerli bir tak›m ödüllere dayal› olmas›d›r. Bu du-rumda bireyin yetenekleri, kimin üniversiteye devam edece¤ini tayin eden tekfaktör olacakt›r. Ancak gerçekte üniversiteye kimin gidece¤ini tayin ederken aile-nin geliri olacakt›r.

Geliri yüksek olan ailelerin çocuklar› okuyacak, di¤erleri bu tür bir f›rsata sa-hip olmayacakt›r. Ayn› flekilde bir tak›m insanlar çal›flma hayat›nda çok çal›flma-lar› ve yetenekleri ile yükselirlerken, di¤erleri sahip olduklar›, kendilerine miraslageçen para ve güç yolu ile çaba harcamadan bu yerlere geleceklerdir. Hatta er-kekler kad›nlar›n üzerinde bir güce sahip olacaklar› için bu tart›flma yetenek vebeceri sözcü¤ünü tam olarak aç›klayamamaktad›r. Bu nedenle bir toplumda gücesahip olmay›, her zaman geçerli bir tak›m faktörlerle yani yeteneklerle aç›klamakpek geçerli olmamaktad›r.

fiimdi her iki grubun düflüncelerini bir tablo ile göstermeye çal›flal›m.

Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar › 139

Sizce Tumin'in fonksiyonalist modele olan elefltirisi ça¤›m›z toplumu için geçerli midir?

Max Weber ve Toplumsal TabakalaflmaÇa¤›m›z toplumbilimcileri ve günlük yaflamda birçok insan, tabakalaflmay› Marxve yine bir Alman toplumbilimcisi olan Max Weber'in fikirlerini birlefltirerek aç›k-lamaya çal›flmaktad›r.

Weber, Marx'›n baz› aç›klamalar›n› örne¤in, s›n›f olgusunun oluflumunda eko-nomik pozisyonlar›n önemini kabul etmekte ancak, her fleyi sadece ekonomiyedayanarak aç›klaman›n yetersiz oldu¤unu vurgulamaktad›r. Di¤er bir deyiflle,Marx'›n ekonomik mevkiler üzerinde çok durdu¤unu belirtmektedir.

Weber, ekonomi kadar, insanlar›n sahip olduklar› güç ve sayg›nl›¤›n da öne-mine de¤inmekte, hatta bu iki olgunun farkl› bir tabakalaflma sistemi yaratt›¤›n›ileri sürmektedir. Weber, aç›k ve tam belirgin olmayan üç tabakalaflma tipi öner-mektedir. Bunlar; ekonomik gücün farkl›l›¤›na dayanan toplumsal s›n›flar hiyerar-flisi, insanlar›n sahip olduklar› statülerin çeflitlili¤i veya benzerli¤iyle ortaya ç›kantoplumsal statüler hiyerarflisi, ve insanlar›n bürokratik pozisyonlar›n›n farkl›l›¤› so-nucu ortaya ç›kan siyasal güçler hiyerarflisidir.

Görüldü¤ü gibi Weber, Marx'dan daha ayr›nt›l› ve çok yönlü bir tabakalaflmasistemi ileri sürmektedir. Böylece tek bir kelimeden oluflan s›n›f kavram›n› birbi-riyle iliflkili ancak bir anlamda da farkl› üç element'e ay›rmaktad›r. Birincisi eko-nomik statü ile ilgili olan zenginlik; ikinci politik statü ile ilgili olan güç; üçüncü-sü ise sosyal statü ile ilgili olan prestij veya sayg›nl›kt›r.

Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar ›140

Weber, s›n›f kavram›n› birbiriyle iliflkili ancak bir anlamda da farkl› üç element'e ay›r›r. Bunlar ekonomik statü ile ilgili olanzenginlik, politik statü ile ilgili olan güç ve sosyal statü ile ilgili olan prestijveya sayg›nl›kt›r.

S IRA S ‹ZDE

Davis ve Moore Modeli- Baz› meslekler di¤erlerinden yetenek ve e¤itim aç›s›ndan farkl›l›k tafl›r. Bu nedenle top-

lumsal yaflamda belirli mesleklerin önemi di¤erlerinden fazlad›r.- Bu meslekleri de belirli say›da yetenekli insanlar yerine getirir.- Belirli fedakarl›¤› gerektirir.- ‹nsanlar› bu önemli mevkilere getirebilmek için onlar›n daha iyi ödüllendirilmesi gerekir.- Bu ödüller onlara sa¤lanan zenginlik, sayg›nl›k, daha iyi bir yaflam düzeyidir.- Farkl› mesleklere verilen farkl› ödüller toplumda eflitsizli¤i yaratmakta ve tabakalaflma ol-

gusunu ortaya ç›karmaktad›r.- Toplumsal eflitsizlik ise toplumun süreklili¤inin sa¤lanmas› için fonksiyonel bir zorunluluk-

tur ve toplumlar› olumlu yönde etkiler.

Tumin'in Modeli- Tabakalaflma için insanlar›n yerine getirdikleri görevler, yapt›klar› ifller hedef de¤ildir.

Önemli olan toplumun bu ifllere verdi¤i de¤erdir.- Toplumdeki bütün yetenekli insanlar› belirlemek hemen hemen imkans›zd›r. Baz› insanlar

çok yetenekli olduklar› halde hiç beceri gerektirmeyen ifllerde çal›flmaktad›rlar.- Yüksek mevki sahiplerinin bu mevkilere gelebilmek için yapt›klar› fedakarl›klar, ald›klar›

ödüller karfl›s›nda önemsiz kal›r.- Di¤er güdülemeler örne¤in, insanlar›n bir mesle¤i uygularken elde ettikleri zevk ve mut-

luluk da en az parasal ödüllendirmeler kadar önemlidir ve insanlar› teflvik edebilir.- Tabakalaflma kendi kendini devam ettirme özelli¤ine sahip bir toplumsal olgudur. Di¤er-

lerine göre daha avantajl› mevkilerde olanlar, bunlar› devam ettirebilirler.- Eflitsizlik toplumda düflmanl›klar›n, flüpheciliklerin ve çat›flmalar›n ortaya ç›kmas›na ve art-

mas›na neden olur.

Tablo 8.1: Davis-Moore ModellerininKarfl›laflt›r›lmas›

Weber, ekonomi kadar, insanlar›n sahip olduklar›güç ve sayg›nl›¤›n da önemine de¤inerek, bu iki olgunun farkl› bir tabakalaflma sistemi yaratt›¤›n› ileri sürer.

‹flte bu nedenle bir kamyon floförünün, bir lise müdüründen daha yüksek birs›n›fa m› yoksa düflük bir s›n›fa m› dahil oldu¤una karar verirken bu üç boyutugöze almak durumunday›z.

Bu durumda kamyon floförü daha fazla gelire sahip oldu¤u için daha zengin,buna karfl›n bir lise müdürünün daha az gelirle ancak daha çok güce ve sayg›nl›-¤a sahip oldu¤unu söyleyebiliriz. Bu nedenle zenginlik, güç ve prestij birbirindenayr› oldu¤u gibi pratikte çok yak›nen birbirleriyle iliflki içinde olan kavramlard›r.Bu nedenle biri di¤erinin yerine kolayca geçebilmektedir. Özellikle zenginlik kav-ram›na bakt›¤›m›z zaman, bu kavram her ikisini de kapsayabildi¤i gibi, ayr› ayr›olarak da nitelenebilir. Çünkü, zengin olan insan gücü ve sayg›nl›¤› sat›n alabilir.

Günümüzde ABD'de Kanada'da ve di¤er baz› endüstriyel toplumlarda insanla-r›n mesleklerine göre sahip olduklar› statüleri gösteren çeflitli kamuoyu yoklama-lar› yap›lm›flt›r. Bu yoklama ve s›n›fland›rmalarda en çok prestije sahip üç grupdoktor, üniversite profesörü ve hakimlik olarak saptanm›flt›r.

Günümüzde Weber'den esinlenen birçok sosyolog, insanlar›n toplumsal pozis-yonlar›n› onlar›n genel sosyo-ekonomik statüsüyle (SES) de¤erlendirmektedir. Bukavram içerisinde birçok karmafl›k faktör olan bireyin geliri, mesle¤i, e¤itim süre-si, kald›¤› veya oturdu¤u yer gibi kriterler yer almaktad›r. Böylece sosyo-ekono-mik statü kavram›yla bir toplum içersinde yaflayan bireylerin sosyal pozisyonlar›-n› tayin etmek veya karfl›laflt›rmak daha olas› olmaktad›r.

Weber, s›n›f kavram›n› kaça ay›rmaktad›r?

Bir Sentez ve Lenski'nin Kuram›Gerhard Lenski (1966) ne çat›flma ne de fonksiyonalist kuram›n toplumsal taba-kalaflman›n analizinde etkili olamad›¤›n› savunarak, her iki yaklafl›mdan da esin-lenerek kendi kuram›n› gelifltirmifltir. Böylece Lenski her iki modelin baz› görüfl-lerini alarak neden baz› toplumlar›n daha çok tabakalaflt›¤›n›, baz›lar›n›n ise dahaaz katmanlaflt›¤›n› aç›klamaya çal›flm›flt›r.

Lenski yap›sal fonksiyonel yaklafl›ma göre, insanlar›n daha çok kendilerinehizmet ettiklerini savunarak, insanlar›n daha çok kendi içinde bulunduklar› gru-bun tercihlerini göz önüne alarak seçim yapt›klar›n› savunmufltur. Buna karfl›n ça-t›flma kuramc›lar› ise insanlar›n aile ç›karlar›n›n üstünde bir seçimle daha çok için-de bulunduklar› s›n›f›n tercihlerini göz önüne ald›klar›n› savunmaktad›r. Bu du-rumda Lenski, yap›sal fonksiyonalist kuramc›lar›n yan›nda yer alarak, insanlar›ngrup tercihlerinin veya kendi tercihlerini ön planda yer ald›¤›n› savunur. Di¤er birdeyimle s›n›f tercihinin ikinci planda oldu¤u görüflündedir.

Öte yandan Lenski çat›flma kuramc›lar›n›n gözlemlerine dayanarak birey vegruplar›n toplumdaki nadir ve k›ymetli olan kaynaklar› elde etmede birbirleriy-le devaml› bir mücadele içinde olduklar› görüflünü desteklemektedir. Dolay›-s›yla bir toplum içinde yaflayan insanlar bu kaynaklara ulaflmak için bir müca-dele vermektedirler. Bu nedenle kaynak da¤›l›m› Davis ve Moore modeline gö-re gerçekleflmemektedir.

Lenski'ye göre evrende bir tarihsel geliflim olan sosyo-kültürel bir evrimsözkonusudur. Bu nedenle toplumlar, yap›lar ve kültürler gittikçe karmafl›k biryap›ya do¤ru gitmektedir. Lenski bu fikirden hareketle toplumlar›n tabakalaflma-s›n› onlar›n sahip olduklar› art› de¤ere göre gerçekleflti¤ini savunmaktad›r.

Örne¤in, avc›l›k ve toplay›c›l›kla geçinen toplumlarda art› de¤er olmad›¤› içintabakalaflma da yoktu. ‹nsanlar›n birinin di¤erinden daha zengin olmas› gibi bir

Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar › 141

SIRA S ‹ZDE

Lenski'ye göre evrende bir tarihsel geliflim olan sosyo-kültürel bir evrimsözkonusudur. Bu nedenle toplumlar, yap›lar ve kültürler gittikçe karmafl›kbir yap›ya do¤ru gitmektedir.Lenski bu fikirden hareketletoplumlar›n tabakalaflmas›n›onlar›n sahip olduklar› art›de¤ere göre gerçekleflti¤inisavunur.

durum sözkonusu de¤ildi. Çobanl›kla geçinen toplumlarda art› de¤er çok az ol-du¤u için s›n›rl› bir tabakalaflma mevcuttu. Ancak, zenginlik belirli say›da aileninelindeydi. Tar›m toplumlar›nda ise art› de¤er olufltu ve durum de¤iflmeye bafllad›.Kat› bir tabakalaflma sonucu zenginlik ve güç kal›t›msal hale geldi, toprak sahip-li¤i ve aristokrasi, kral taraf›ndan belirlenmeye bafllad›.

Endüstriyel toplumlarda ise zenginlikler s›n›rs›z bir hale geldi. Özellikle en-düstri devriminin bafllang›ç dönemlerinde fakir ve zengin aras›nda büyük bir uçu-rum do¤du. K›rsal kesimin tar›m iflçisi, kente gelerek kentteki iflgücünü oluflturduve son derece ilkel bir yaflam tarz› geliflti.

Endüstrinin ilerlemesiyle geliflen sanayi toplumunda ise art› de¤er artmas›nakarfl›n adaletsizlikler azalmaya bafllad›. O halde bunun nedeni nas›l aç›klanabilir-di? Bunun nedeni endüstrileflmeye ba¤l› olarak aç›klanmaktayd›. Çünkü, endüst-rileflme daha çok ifl yaratmakta ve bu ifller daha iyi e¤itilmifl, beceri gerektiren, ha-reketli bir iflgücüne gereksinim duymaktayd›.

Bunun sonucunda toplumsal mobilite ile alt s›n›flar, küçülmeye buna karfl›norta s›n›f genifllemeye bafllad›. Bu geliflen daha çok e¤itilmifl orta s›n›f›n taleplerisonucunda hükümetler daha demokratik tutumlar tak›nmaya, yeni sosyal güven-lik programlar› gelifltirmeye ve yeni gelir vergisi sistemiyle de afl›r› zenginlik ya dafakirli¤i s›n›rlama çabas›na girifltiler.

Bu nedenle Lenski, gelecek dönemde endüstriyel toplumlarda eflitli¤in artaca-¤›na inanmakta ve savunmaktad›r. Hatta endüstri sonras› toplumlarda bu olgunundaha da h›zlanaca¤›n› öne sürmüfltür. Ancak, hem ülkemizde hem de di¤er gelifl-mifl ülkelerde s›n›flar aras›ndaki belirgin ayr›l›klar henüz ortadan kalkm›fl de¤ildir.

Görüldü¤ü gibi Lenski, her iki kuramdan da yararlanmakla birlikte kat› bir gö-rüfle sahip de¤ildir. Aksine, kuram esnek bir yap›, k›sa ve tutarl› bilimsel tart›flma-lar› içerdi¤inden daha güvenilir olarak bulunmufltur.

Gerçekten de dünyadaki geliflmifl ülkelerde özellikle A.B.D.'de güç ve zengin-li¤i geliflmemifl ülkelere k›yasla daha adil da¤›t›ld›¤›n› görmekteyiz. Öte yandanLenski'nin analizi çat›flma kuramc›lar›n›n flu anda geçerli olan tabakalaflma siste-mine getirdi¤i elefltirilere bir destek olarak gözükmektedir. Özellikle zengin ve fa-kir ülkeler aras›ndaki mesafe Endüstri Devriminin ortaya ç›k›fl›ndan bu yana git-tikçe büyümektedir. Di¤er bir deyimle zengin ülkelerin ald›¤› pay yükselirken ge-liflmekte olan fakir ülkelerin dünya ekonomisinden ald›¤› pay giderek düflmekte-dir (Lenski ve Lenski 1982).

Lenski, tabakalaflmay› hangi kavrama ba¤l› olarak aç›klamaktad›r?

GLOBAL TABAKALAfiMA VE DÜNYANIN ÜÇ GEL‹fi‹MSÜREC‹Bu bölümün bafl›nda da belirtildi¤i gibi, bir toplum içinde yaflayan insanlar güce,prestije veya mal mülk sahipli¤ine dayal› tabakalaflmaktad›r. Bu da¤›l›m dünyadevletleri içinde geçerli olabilmektedir. 1980'li y›llara gelinceye kadar dünya ülke-leri üç grupta incelenmekteydi. Bunlar; "Birinci Dünya" ülkeleri yani endüstrilefl-mifl kapitalist ülkeler, "‹kinci Dünya" ülkeleri ki bunlar Komünist veya Demirper-de gerisindeki ülkeler olarak biliniyordu ve "Üçüncü Dünya" ülkeleriydi. ÜçüncüDünya ülkeleri bu iki kategori aras›nda yer alan ve hiçbirine tam olarak uymayanülkelerdi.

1989 y›l›nda Sovyetler Birli¤inin da¤›lmas›yla birlikte art›k bu tür bir ay›r›mgeçersizleflti. Bunun yerine alternatif bir s›n›fland›rma gelifltirildi. Bu s›n›fland›r-

Global Tabakalaflma ve Dünyan›n Üç Gel ifl im Süreci142

SIRA S ‹ZDE

Sadece toplum içindeki bireyler aras›nda de¤il, ülkeler aras›nda databakalaflma, zenginlik, güçve prestij aç›s›ndan var olmakta ve ülkeleri farkl›farkl› konumlara getirebilmektedir.

maya göre dünya ülkeleri geliflmifl, geliflmekte olan ve geliflmemifl ülkeler olaraküçe ayr›lm›flt›. Bu ayr›mda da geliflmifllik, geliflmekte olan ve geliflmemifllik süre-ci tam olarak belirgin de¤ildi. Bu ayr›m neye göre yap›lmaktayd›, kesin çizgiler-le belirtilmemiflti.

Dünyada bu ayr›m› daha belirgin ve aç›k bir hale getirmek amac›yla baz› ya-zarlar, dünya ülkelerini "Yüksek düzeyde endüstrileflmifl", "Endüstrileflmekte olan"ve "En az endüstrileflmifl" ülkeler olarak s›n›fland›rd›lar. (Henslin. 1997). Bu taba-kalaflma da üç temele dayanmaktayd›: Mal ve mülk sahipli¤i (zenginlik), güç veprestij. Yüksek düzeyde endüstrileflmifl ülkelerde mal mülk sahipli¤i yani zengin-lik çok yüksek düzeydedir. Güç ise uluslararas› iliflkiler yoluyla elde edilmekte,prestij ise bu ülkelerin liderlerinin dünyan›n geliflimi ve insanl›¤a olan katk›lar›y-la aç›klanmaktad›r.

Yüksek düzeyde endüstrileflmifl ülkeler aras›nda, Amerika, Kanada, ‹ngiltere,Fransa, Almanya, ‹sviçre gibi ülkeler yer al›rken, Asyada Japonya, Avustralya veYeni Zelanda Okyanus ülkeleri aras›nda yüksek düzeyde geliflmifllikleriyle yer al-maktad›r. Bu ülkeler dünyan›n % 31'ini iflgal etmekte ve nüfus olarakta dünya nü-fusunun % 16's›n› oluflturmaktad›rlar. Zenginlik çoktur, fakirleri bile daha uzun veiyi flartlarda yaflamaktad›rlar.

Buna karfl›n endüstrileflmekte olan ülkeler aras›nda geçmiflin Sovyetler Birli¤iile Do¤u Avrupa ülkeleri say›lmaktad›r. Ancak bu ayr›m da çok yumuflak olarak ni-telendirilmekte ve elefltiriye u¤ramaktad›r. Bu ülkeler kara parças› olarak dünyan›n% 20'sini olufltururken, dünya nüfusunun % 16's›na sahiptirler. Bu ülkelerin insan-lar›, geliflmifl ülkelere k›yasla daha düflük gelire ve yaflam standartlar›na sahiptirler.Ancak, az endüstrileflmifl ülkelerin nüfuslar›ndan da daha iyi durumdad›rlar.

Endüstrileflmemifl veya çok az endüstrileflmifl ülkeler ise dünyan›n % 49'unu ifl-gal ederken, dünya nüfusunun da % 68'ini oluflturmaktad›rlar. Bu ülkeler tar›mlau¤raflmakta ve köylerde yaflamaktad›rlar. Bu ülkelerin insanlar› senede 1000 do-lardan az bir gelirle yaflama mücadelesi vermekte, evlerinde su, elektrik, kanali-zasyon hizmetleri yok denecek kadar az bulunmaktad›r. Nüfus art›fl h›zlar› fazla,ancak ölüm oranlar› t›bbi hizmetlerin geliflmifl olmas› nedeniyle yüksek de¤ildir.Di¤er bir deyimle do¤urganl›k yüksek, ölüm oran› düflüktür. Bu da nüfus patla-malar›na yol açmaktad›r. Böylece bu ülkelerin geliflmifl ülkeler ile aralar›ndakifarklar, geliflmemifl ülkelerin aleyhine olacak bir flekilde artmaktad›r.

Dünyada bu tür ülkelerin d›fl›nda, endüstrileflmemifl ancak petrol aç›s›ndanzengin olan ülkeler de bulunmaktad›r. Bu ülkeler petrol satarak zenginleflmekte,böylece endüstrileflmifl ülkelerin standartlar›na kavuflmaktad›rlar. Bu flekilde gelifl-mifl hastanelere, elektrik, su ve kanalizasyon hizmetlerine sahip olmaktad›rlar. Ay-r›ca, elektronik bankac›l›k sektöründeki geliflmeleriyle de önemli bir yere gelmek-tedirler. Kuveyt, Katar gibi ülkeler bunlar›n aras›nda yer almaktad›rlar.

Görüldü¤ü gibi sadece toplum içindeki bireyler aras›nda de¤il, ülkeler aras›n-da da tabakalaflma, zenginlik, güç ve prestij aç›s›ndan var olmakta ve ülkelerifarkl› farkl› konumlara getirebilmektedir. Bu farkl› konumlardaki ülkelerin dünyaüzerindeki yerleri ve güçleri de bu duruma ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Ancak, ya-k›n zamanda ön plana ç›kan globalleflme veya küreselleflme kavram› bu farkl›l›k-lar›n giderilmesine bir ölçüde katk›da bulunabilecek bir de¤er olarak görülebilir.

Sizce toplumlar aras› bu tür bir tabakalaflma bir anlam tafl›r? Bunun de¤ifltirebilmek ül-kelerin elinde midir tart›fl›n›z.

Global Tabakalaflma ve Dünyan›n Üç Gel ifl im Süreci 143

SIRA S ‹ZDE

TOPLUMSAL HAREKETL‹L‹KHer tabakalaflma sisteminde en önemli soru bireylerin statü de¤iflimlerine ne de-rece katk›da bulundu¤udur. ‹nsanlar›n farkl› toplumsal düzeylerdeki veya mevki-lerdeki hareketine toplumsal hareketlilik veya mobilite denir. Bu hareketlilik ya-tay ya da dikey olabilir. Yani bireylerin statüleri yukar› do¤ru yükseliyorsa dikey,ayn› kal›p belirli bir ifl yerinde benzer mevkiler aras›nda de¤ifliyorsa yatay hare-ketlilik sözkonusudur. Yatay hareketlilik hem co¤rafi hem de meslekler aras›ndabelirgin bir gelir, prestij fark› içermeyen mobiliteyi kapsar.

Sosyologlar iki tür hareketlilikten daha söz etmektedirler. Bunlar: - De¤iflebilirhareketlilik. (Exchange mobility) - Yap›sal hareketliliktir (Structural mobility).

De¤iflebilir ya da de¤ifltirilebilir hareketlilik, insanlar›n çeflitli hiyerarflik kade-melerindeki yerlerinin de¤iflmesiyle ortaya ç›kan statü farkl›laflmalar›n› içerir. Ör-ne¤in, yüksek mevkilere gelmifl birisinin yeteneksizli¤inin anlafl›lmas›yla statüsü-nün düflürülerek daha alt düzeyde bir ifl verilmesi ya da daha düflük bir mevkideçal›flan yetenekli birisinin üst mevkilere getirilmesi gibi. Bu tür hareketlilik toplu-mun yap›s›n›n ne kadar aç›k ya da kapal› olmas›na ba¤l› olarak de¤iflir. Kapal› sis-temlerde bu tür bir hareketlilik çok az olurken, aç›k toplumsal sistemlerde dahayo¤undur.

‹kinci tür hareketlilik olan yap›sal hareketlilik ise, ekonomik yap›n›n de¤iflme-siyle ortaya ç›kan insanlar›n statü farkl›laflmalar›n› kapsar. Örne¤in, ekonomikdurgunluk dönemlerinde insanlar›n gelirlerinin düflmesi ve iflçi ç›kar›mlar›yla bir-likte hareketlilik, düflme e¤ilimi gösterir. Üniversite mezunlar› ne kadar yetenekliolsalar bile iyi bir ifl bulamazlar. Taksi floförlü¤ü gibi vas›flar›n›n çok alt›nda iflle-re raz› olabilirler.

Ekonomik geliflmenin h›zl› oldu¤u dönemlerde ise tersi bir durum sözkonusu-dur. Çok yetenekli olmayan üniversite mezunlar› bile, çok iyi ifller bulup önemlimevkilere gelebilir. Bu tür hareketlilik, flartlara göre de¤iflir. Statik ekonomilerdeçok az bir yap›sal hareketlilik mevcutken, ekonomik de¤iflimlerin h›zl› oldu¤utoplumlarda hareketlilik daha yüksek orandad›r.

Modern toplumlarda en yayg›n olarak görülen yap›sal hareketliliktir. Ancakdünyan›n en geliflmifl ülkelerinde bile, genellikle insanlar ailelerinin içinde bulun-du¤u s›n›fta yer alarak, yaflamlar›n› sürdürürler (Lipset ve Bendix, 1959).

Toplumsal tabakalaflma ve hareketlilik aras›ndaki iliflki nas›l aç›klanabilir?

TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEBugün toplumsal yaflam› tan›mlayabilecek bir karakteristik ararsan›z, akl›n›za ge-lebilecek tek kavram, h›zl› sosyal de¤iflmedir. Ünlü Yunan filozofu Herakleitosher fleyin de¤iflti¤ini savunmaktad›r. Bu gerçek insan hayat›ndaki her olguyla ya-k›ndan iliflkilidir. Örne¤in, organizman›n do¤umundan ölümüne, kiflilik geliflimi-ne, atomun parçalanmas›na de¤in her fley yo¤un bir de¤iflme temposu içindedir.

Bireyler gibi içinde yaflad›¤›m›z toplumlar da de¤iflirler. Daha önce sözü edil-di¤i gibi insanlar avc›l›k ve toplay›c›l›k toplumundan tar›m toplumuna, tar›mdanendüstri toplumuna, daha sonra da süper endüstriyel toplum olma aflamalar›n› ge-çirmifllerdir. De¤iflme her toplumun temel bir karakteristi¤idir ve devaml›l›k gös-terir. Bu nedenle her toplumun kültürü, gelecek nesillere aynen aktar›lmaz. Ba-zen yavafl, bazen h›zl› de¤iflmelerle gelecek nesillere aktar›lan kültür, birey vetoplumun kendisinde farkl›laflmalara neden olur.

Toplumsal Hareket l i l ik - Toplumsal De¤iflme144

SIRA S ‹ZDE

De¤iflme h›z› toplumdan topluma de¤ifliklik gösterir.Geleneksel toplumlarda de¤iflme daha yavafl bir flekilde olurken endüstriyeltoplumlarda daha h›zl› birbiçimde gerçekleflir.

Toplumsal hareketlilik veyamobilite, insanlar›n farkl›toplumsal düzeylerdeki veyamevkilerdeki hareketidir. Buhareketlilik yatay ya dadikey olabilir.

Modern toplumlarda enyayg›n olarak yap›salhareketlilik görülür.

De¤iflme h›z› toplumdan topluma de¤ifliklik gösterir. Geleneksel toplumlardade¤iflme daha yavafl bir flekilde olurken, endüstriyel toplumlarda daha h›zl› bir bi-çimde gerçekleflir. Dünyada tamamiyle statik bir toplum yoktur. Ça¤dafl toplum-larda de¤iflme kuramsal, normsal ve gündelik bir olgu haline gelmifltir. De¤iflmebaz› toplumsal sorunlara çözüm getirirken, beraberinde bir tak›m sorunlar da ya-ratabilir. Bu nedenle baz› toplumlar, de¤iflmeye direnç göstermektedirler.

Dünyam›zdaki gerçekten h›zl› olan toplumsal de¤iflmeler bir anda gerçeklefl-memifltir. Her de¤iflmeyi yaratan bir tak›m güçler, binlerce y›l önce bafllayan birtak›m etkilerle karfl›m›za ç›km›fl ve her de¤iflme di¤er de¤iflmelerin ortaya ç›kma-s›na neden oluflturmufltur. Binlerce y›l önce bafllayan ilk geliflme, tar›m›n ve hay-vanc›l›¤›n evcillefltirilmesiyle olmufltur.

Yukar›da da de¤indi¤imiz gibi toplay›c› toplumlar, zamanla "pastoral" bir top-lum daha sonra tar›m öncesi toplum haline gelmifller ve tar›mda kara saban›n bu-lunmas›yla dünyada ikinci devrim gerçekleflmifltir. Tar›m devrimi dedi¤imiz buaflamada tar›m toplumlar› kendine özgü karakteristikleri ile de¤iflmenin h›z›n› art-t›rm›fllard›r. Daha sonra geliflen politik ve ekonomik olaylar sonucunda dünya En-düstri Devrimini yaflam›flt›r. Art›k buhar gücünün bulunmas› ve bunun endüstrideinsan ve hayvan gücünün yerini almas›, dünya da üçüncü devrim aflamas› olaraknitelendirilmifltir.

Günümüzde dördüncü devrimi yafl›yoruz ve bunun etkilerini hem sosyal hemde endüstriyel yaflamda izleyebiliyoruz. Bu devrim mikro devrelerin keflfedilme-siyle ortaya ç›kan elektronik devrimidir. Giderek yayg›nlaflan ve yaflam alan›m›z›nher yönünü etkileyen bu devrimin, flimdilik t›pk› bir buzulda¤› gibi üstte görülenk›sm›n› inceleyebiliyoruz. Ancak buzul da¤›n›n alt›ndaki büyük kütle gibi, elekt-roni¤in yol açt›¤› olumsuzluklar da giderek büyüyerek karfl›m›za ç›kmaktad›r.

Toplumsal de¤iflme tan›m›n› dikkate alarak günümüz Türkiye'sinde yaflanan de¤iflimleritart›fl›n›z.

De¤iflme en basit olarak toplumun kültürünün, yap›s›n›n ve toplumsal dav-ran›fllar›n›n zaman içinde farkl›laflmas›d›r. De¤iflme bir anlamda toplumsal yap›-n›n farkl›laflmas›d›r. Toplumun yap›s›, toplumsal kurumlar›n belirledi¤i toplum-sal iliflkilerden meydana geldi¤ine göre, de¤iflme bu iliflkilerin de¤iflmesi ya dafarkl›laflmas›d›r.

Hiçbir toplum de¤iflmeyi önleyemez. Ancak baz› toplumlar de¤iflmeye dahadirençlidirler. Ancak; de¤iflmenin oran›, do¤as› ve yönü toplumdan topluma fark-l›l›k tafl›r. Örne¤in, ABD'de toplumunun yap›s› son iki yüzy›l içinde bir tar›m top-lumundan, süper endüstriyel bir toplum haline gelirken, ayn› dönemde GüneyAmerika'da ormanlarda yaflayan Pigmeler hiçbir de¤iflme geçirmemifllerdir. Bu de-¤iflme neden gerçekleflememifltir? Neden medeniyet önce Hindistan'da geliflmifl,ondan çok sonra Avrupaya yay›lm›flt›r? Endüstri Devrimi neden Avrupa'da öncebafllam›fl Hindistan'da bafllamam›flt›r? Gelecekte toplumlar›n de¤iflmesi ne yöndeolacakt›r? Bu önemli sorular, sosyolojinin kendisi kadar eskidir. Bütün 19. ve 20.yy. sosyologlar›n›n toplumsal de¤iflme konusunda çal›flmalar yapt›¤›n›, ancak ha-la daha bu sorunlar›n tam olarak cevaplar›n›n verilemedi¤ini de biliyoruz.

Toplumsal de¤iflme konusu neden birçok sorunlar ortaya ç›karmaktad›r. Bu-nun bir nedeni de¤iflmenin sadece geçmiflte ve flimdiki zamanda olmad›¤›, gele-cekte de de¤iflmelerin devam edece¤idir. Ancak gelecekte neler olabilece¤ini, ke-sin olarak tahmin etmek çok zordur.

Toplumsal De¤iflme 145

Günümüzde dördüncüdevrim olarak mikrodevrelerin keflfedilmesiyleortaya ç›kan elektronik devrimini yafl›yoruz.

De¤iflme toplumun kültürünün, yap›s›n›n vetoplumsal davran›fllar›n›n zaman içinde farkl›laflmas›d›r.

S IRA S ‹ZDE

‹kinci bir neden ise, toplumsal de¤iflmede etken olan bir de¤il birçok faktörünoluflu ve toplumsal de¤iflmenin bu faktörlerin karmafl›k bir etkileflimiyle gerçekle-flece¤idir. Bu faktörler, çevresel, teknolojik, politik, dini, ekonomik olabilir. Bunedenle toplumsal de¤iflmenin nedenini do¤ru olarak belirlemek çok zordur.Çünkü tarihi yeniden yaflaman›n imkan› olmad›¤› gibi bu faktörleri bir laboratu-var ortam›nda da inceleyemeyiz. Her toplum kendine özgü oldu¤u için, bir top-lumu örnek olarak al›p bu de¤iflmeleri o topluma uyarlayarak da inceleyemeyiz.Ancak, yine de sosyologlar›n de¤iflme konusundaki fikirleri ve çal›flmalar› birçokkonuyu ayd›nlatacak niteliktedir.

TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEN‹N TEMEL SAYILTILARIToplumsal de¤iflme bir grubun, organizasyonun, toplulu¤un ya da toplumun birbiçimden di¤er bir biçime geçifl sürecidir. Bu geçifl ya da transfer çok basitten kar-mafl›¤a, çok ilkel bir biçimden çok geliflmifl bir biçime do¤ru olabilir. Sosyal bi-limciler bu transferi çok ayr›nt›l› bir biçimde araflt›r›p analiz etmektedir.

Bütün de¤iflmelerde ilk bafllang›ç noktas›, genellikle basit kültürel de¤erlerina¤›rl›k tafl›d›¤›, geleneksel iliflkilerin hakim oldu¤u, insanlar›n kendilerinin d›fl›ndaolan kuvvetler taraf›ndan yürütüldü¤ü basit bir toplum modelidir.

Bu basit toplum modeline baban›n ya da ailedeki ebeveynlerin birisinin mes-le¤i ve statüsü o toplumda yaflayan insanlar›n yaflam biçimlerini tayin eden önem-li bir faktördür. ‹nsanlar böyle bir toplumda, belirli pozisyonlara sahip olarak do-¤arlar. Do¤duklar›nda sahip olduklar› bu pozisyonlar›n› da ölünceye kadar de¤ifl-meksizin muhafaza ederler.

Burada bireylerin bu pozisyonlar›n› korumada önemli olan etmen, feodal top-lumun, inanç ve de¤erler sistemidir. ‹nsanlar neden bu pozisyonda do¤duklar›n›ve neden ölünceye kadar bu mevkide kalacaklar›n› düflünmezler. Çünkü inançsistemi bu tür bir soruyu yasaklar. Kendilerinden öncekiler de bunu benimsemifloldu¤u için bu sistem do¤al kabul edilir.

Onsekizinci yüzy›l›n bafllar›nda Endüstri Devrimi ile birlikte bu sistem de¤ifl-meye, yaflam biçimi ve insanlar›n yapt›klar› ifller farkl›laflmaya bafllam›flt›r. ‹nsan-lar tar›ma dayal› ifllerden fabrikalara gelmeye ve bu yüzy›l›n kötü koflullar›na sa-hip bu tip yerlerde çal›flmaya ve Avrupa'n›n büyük flehirlerine do¤ru bir ak›mabafllam›fllard›r.

Teknolojinin ve politik olaylar›n geliflmesi art›k geçmiflin izlerini silmeye yenibir toplum biçimi ve yaflant›s›n›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Art›k, insan-lar aras›ndaki iliflkiler ekonomik faktörler taraf›ndan tayin edilmeye, ikincil iliflki-ler hakim olmaya bafllam›flt›r. Di¤er bir deyimle para ve menfaat insanlar› ve ilifl-kilerini etkileyen temel faktörler olmufltur. ‹flte bu geliflim süreci sosyal bilimcilertaraf›ndan izlenmeye ve baz› sorular›n ortaya at›lmas›na neden olmufltur. Örne¤in,"Toplumdaki bu de¤iflmenin sebebi nedir ve de¤iflimin yönünü farkl›laflt›rmakmümkün müdür? Bu sorulara verilen cevaplar flu noktalara dikkatleri çekiyordu.Toplumsal flartlar, yeni keflifler ve icatlar, kültürel de¤erler. ‹flte toplumsal de¤ifl-meyi etkileyen üç önemli faktör bu olgularda aranm›flt›r. Baflka bir de¤iflmeninnedeni toplumsal bir uyumsuzlu¤a dayal›yd›.

Yenilikler ve de¤iflmelerin nedeni bu toplumsal bozuklu¤un ortaya ç›kard›¤›sonuçlard›r. ‹flte bu uyumsuzlu¤u düzeltmek için gösterilen çabalar sonucu de¤ifl-meler meydana gelmekteydi. Bu görüfllerin d›fl›nda baz› toplumbilimciler, toplum-lar›n basitten karmafl›¤a, küçükten büyü¤e ve daha kötüden iyiye do¤ru giden birgeliflme ve de¤iflme içinde oluflunu incelemeye ve araflt›rmaya bafllad›lar.

Toplumsal De¤iflmenin Temel Say › l t › lar ›146

Toplumsal de¤iflme birgrubun, organizasyonun,toplulu¤un ya da toplumunbir biçimden di¤er birbiçime geçifl sürecidir.

Toplumsal de¤iflme konusundaki düflünürlerin bu yönlendirici çal›flmalar› isebaz› gerekli say›lt›lara dayanmaktayd›. Bu say›lt›lar› befl temel bafll›k alt›nda top-lamak mümkündür.

Bunlar;• De¤iflme do¤al bir olgudur,• De¤iflmenin önüne geçilemez,• De¤iflme süreklidir,• De¤iflme gereklidir,• De¤iflme benzerlikler gösterir.fiimdi bu say›lt›lar› k›saca aç›klamaya çal›flal›m:

De¤iflme Do¤al Bir OlgudurHemen bütün toplum modellerinde ve bu konularda çal›flanlar toplumsal de¤ifl-meyi do¤al karfl›lamaktad›rlar. Örne¤in, Comte ve Marx tarihin çok baflar›l› de¤ifl-me örnekleriyle dolu oldu¤unu vurgulamaktad›r. Nispet'te geçmiflin, flimdi içindeyaflad›¤›m›z zaman›n ve gelece¤in birbiriyle iliflkili bir biçimde tek bir yöne do¤-ru hareket etti¤ini vurgulamaktad›r.

De¤iflme Kaç›n›lmazd›rDe¤iflmenin kaç›n›lmaz olufluyla anlat›lan, her fleyin irade d›fl›nda de¤iflti¤idir. So-rokin içinde yaflan›lan toplumun yap›s›n›n o toplumun gelecekte ne tür bir de¤i-flikli¤e sahne olaca¤›n›n göstergesi oldu¤unu ileri sürmektedir. Örne¤in barbar vevahfli bir toplumun gelecekte askeri bir toplum biçimi olma yolunda geliflece¤ibelirtilmektedir. Ayn› flekilde ferdiyetçi bir toplum, gelecekte "Kendi iflini kendinyap" prensibiyle hareket edecek ve bu görüfl aç›s›ndan evliliklerin temel yaklafl›-m› da bireylerin mutlulu¤u olacakt›r. Her toplumsal kurum; de¤iflme nedenlerini,ihtiyaçlar›n› kendi içerisinde tafl›maktad›r. Di¤er bir deyiflle, de¤iflimin nedeni otoplumsal kurumun kendisidir.

De¤iflme SüreklidirSüreklilik ile aç›klanmaya çal›flan, her toplumun geçmiflte geçirdi¤i aflamalar›n,onu geliflmenin belirli bir noktas›na do¤ru yaklaflt›rma oldu¤udur. Antropologlarmedeniyetin do¤uflunu belirli aflamalara göre aç›klamaktad›rlar. Örne¤in; TaflDevri, Demir Devri, Helenistik Ça¤, Karanl›k Ça¤ denilen Feodal Ça¤ ve EndüstriDevrimi gibi.

Comte, her toplumun üç aflamal› bir geliflim döneminden geçmesi gerekti¤inisavunur ve bunlar› da: Teolojik, Metafizik ve Pozitivist (bilim) ça¤› olarak nitelen-dirir. ABD'de bir ekonomist olan W. Rostow ise endüstri öncesi dönemden, tek-nolojinin çok ileri gitti¤i bir ekonomik döneme ulaflabilmek için toplumun alt›aflamal› bir geliflimden geçece¤ini ileri sürer. Bu alt› aflamay› ise flu flekilde s›ralar:

• Geleneksel toplum,• Geçici haz›rlay›c› flartlar,• Geçifl dönemi,• Olgunlu¤a do¤ru ilerleme,• Afl›r› tüketim dönemi,• Kalite için araflt›rma dönemi gibi...Görüldü¤ü gibi toplumsal de¤iflme çeflitli sosyologlara göre devam eden

süreçtir.

Toplumsal De¤iflmenin Temel Say › l t › lar › 147

Toplumsal de¤iflime iliflkinbefl say›lt› de¤iflmenin (›)do¤al bir olgu oldu¤u, (››)önüne geçilemedi¤i, (›››)süreklili¤i, (›v) gereklili¤i ve(v) benzerliklergösterdi¤idir.

De¤iflme GereklidirOndokuzuncu yüzy›lda temel ve yayg›n olan bir görüfle göre de¤iflme, toplumla-r› daha iyi bir yaflama do¤ru götürür. Herbert Spencer de¤iflmeyi "faydal› bir zo-runluk" olarak tan›mlar. Bu görüfle karfl› ç›kanlar olmakla beraber, elefltiriler dahaçok de¤iflmenin yöntemi üzerinde olmufltur. De¤iflmenin amac› olarak nitelenengeliflme ve ilerleme ise, hemen o ça¤daki bütün sosyal bilimcilerce do¤ru olarakkabul edilmifltir. Comte, Durkheim ve Marx, toplumun geliflmesi için bilime veri-len de¤er üzerinde durmufllar ve daha iyi bir yaflam›n ancak bilimsel geliflmeylemümkün olabilece¤ini söylemifllerdir.

Hatta, tarihinde içinde yaflan›lan toplumsal koflullar› gelifltirmede bir itici güçoldu¤u görüflünü paylaflm›fllard›r. Bugün de birçok insan teknolojinin ve biliminçeflitli sorunlara çözümler getirecek olgu oldu¤u konusunda birleflmifllerdir. Örne-¤in, afl›r› sigara içmeden, birçok hastal›¤a kadar (kanser gibi) herfleyin çözümü bi-lime ve bilimsel araflt›rmalar›n geliflmesine dayanmaktad›r. Bu nedenle de¤iflme,yeni umutlar getirece¤i için zorunluluktur.

De¤iflme Benzerlik Gösterir"Tarih kendini tekrarlar" sözü bu say›lt›y› aç›klamak için belki de en anlaml› cüm-ledir. Bu konu, geçmiflteki bir çok sosyal bilimciye göre tekrarlanan bir süreçtir.Comte ve Marx'a göre birçok ülke benzer aflamalardan geçerek bu noktaya gel-mifllerdir. Bu düflünürlere göre medeniyetin do¤uflu, hemen her ülkede yag›n vebenzer bir biçimde olmufltur.

Ancak, yak›n zamanlarda bu görüflün karfl›s›na ç›kan, yeni bir model olarakher toplumun farkl› geliflim biçimleri oldu¤unu vurgulayan bir yaklafl›m da çokyayg›nlaflmaktad›r. Buna göre her toplumun geliflmesi bir ‹ngiltere ve ABD örne-¤ine benzemez. Bat› ülkelerinde oldu¤u gibi Do¤u Bloku ülkelerinin de geliflme-leri ve de¤iflmeleri farkl›l›k tafl›r. Her toplum kendi toplumsal ve kültürel yap›s›-n›n mümkün k›ld›¤› bir geliflim çabas› içindedir ve birbirinden daha farkl›d›r. Gö-rüldü¤ü gibi sosyologlar toplumsal de¤iflme konusunda ortak bir yol bulma çaba-s› içindedirler.

Toplumsal de¤iflim sürecinde yaflanan benzerlik ve farkl›l›klar, nereden kaynaklanmaktad›r?

TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEY‹ YARATAN ETMENLERBu etmenler iç ve d›fl olmak üzere ikiye ayr›lmaktard›r. D›fl etmenler olarak dörtfaktörü sayabiliriz. Bunlar:

• Co¤rafi ya da çevresel etmenler,• ‹stila,• Kültürel temas,• Yay›lmad›r.‹ç kaynaklar ise; keflif ve icatlar, nüfus hareketleridir. fiimdi d›fl kaynaklar› s›ras›yla inceliyelim.

Çevresel EtmenlerDo¤ada meydana gelen deprem, su bask›n›, iklim de¤iflimi, salg›n hastal›klar çev-re ve nüfus aras›ndaki dengeyi bozarak, iliflkileri de¤ifltirir. Di¤er bir faktör ise in-sanlar›n, do¤ay› ve denizleri tahrip edecek biçimde kötü kullanmalar›d›r.

Kötü kullan›m do¤an›n dengesini bozarak, insanlar› açl›¤a terk edebilir. Buda insanlar›n göç etmelerine neden olur. Ayn› flekilde tropik ya¤mur ormanlar›-

Toplumsal De¤iflmeyi Yaratan Etmenler148

Toplumsal de¤iflmeyiyaratan etmenler iç ve d›flolmak üzere ikiye ayr›l›r.

S IRA S ‹ZDE

n›n yak›larak tahribi dünyadaki karbondioksit oran›n› artt›rarak, yeryüzünde ›s›art›fl›na neden olabilir. Bu da gelecek için bir di¤er soruna neden oluflturur. Ar-tan ›s›yla kutuplardaki buzlar eriyip k›talar su alt›nda kalabilir. ‹flte bu da de¤ifl-meleri yarat›r.

‹stila‹nsanlar›n yaflad›¤› bir bölgenin baflka gruplar taraf›ndan, ekonomik amaçlar do¤-rultusunda istila edilmesi de di¤er bir de¤iflim kayna¤›d›r. E¤er o toplumun insan-lar› bölgelerinde yaflamaya devam ettikleri takdirde, istilac› güçler kendi kültürle-rini ve toplumsal organizasyonlar›n› bu insanlara benimsetmek amac›yla türlü yol-lara baflvurabilir ve çeflitli güç kaynaklar›n› kullanabilirler. Örne¤in Avrupal› ülke-lerin Asya ve Afrika'da olan kolonilerinde, koloni sahibi ülkeler konuflma dili ola-rak kendi ülkelerinin dilini bu ülkelere bask› sonucu empoze etmifllerdir. Ayn› fle-kilde, kendi resmi e¤itim sistemleri din ve inançlar›n› da toplumlara benimsetme-ye çal›flabilirler. E¤er bu gruplar bu tür de¤iflikliklere direnç göstererek baflka yer-lere gidecek olursa, yine birtak›m de¤iflmelere sahne olabilirler. Örne¤in, Filipin-ler'de yaflayan insanlar ormanlar›n yok edilmesi sonucunda, ormanlar›n çok de-rinliklerinde yaflamaya mahkum edilmifllerdir.

Kültürel TemasDi¤er bir toplumsal de¤iflme kayna¤› ise bir toplumun üyelerinin di¤er bir kültü-rün üyeleriyle olan temas›d›r. Örne¤in, avc›l›k ve hayvanc›l›kla u¤raflan toplumlarbu faaliyetleri s›ras›nda baflka bir toplumun üyeleriyle ticaret amac›yla karfl› karfl›-ya gelebilir ve temas kurabilirler. Bu temaslar sonucu iki grubun üyeleri aras›ndaevlilikler olabilir. Böylece farkl› iki kültürün üyeleri di¤erlerinden, hayatta kalma-n›n ve yaflamlar›n› sürdürmenin daha de¤iflik yollar›n› ö¤renirler. Böylece yenibilgiler, teknikler ö¤renirler. Bu toplumsal de¤iflmeyi h›zland›r›r.

Yay›lmaYay›lma, kültür elemanlar›n›n toplumdan topluma temas sonucu yay›lmas›d›r. An-cak, kültürün bütün ö¤eleri di¤er bir toplum taraf›ndan ayn› ölçüde kabul gör-mez. Genelde teknoloji en çabuk kabul gören ve benimsenen bir kültür ürünü-dür. Çünkü insanlar gözlemleri sonucu yeni bir teknolojinin di¤erinden üstünlü-¤ünü görerek bunu benimseyebilirler. Kültürün, manevi ö¤eleri olarak nitelenen,de¤er ve inançlar ise genellikle daha zor benimsenirler.

Kültürel yay›lma görüflüne göre kültür ö¤eleri zorunlu olmakla beraber genel-likle yavafl yay›l›rlar. Bu yay›lma ile bir yenilik ya da bulufl komflu alanlara geçerve devam ederek dünyaya yay›l›r. Bu olay t›pk› bir havuza tafl at›ld›¤›nda dalga-lar›n giderek geniflleyip yay›lmas›na benzer. Herhangi bir kültürün bir kurumun-da meydana gelen de¤iflme, zamanla o kültürün bütün ö¤elerini etkiler.

Ça¤›m›zda güncel bir de¤iflme olan endüstrileflme süreci, geliflmifl ülkelerdenaz geliflmifl ülkelere yay›lma ya da difüzyon yoluyla geçmektedir. Yay›lma sadecefizik araç ve gereçlerle ya da kültürün maddi ö¤elerinde de¤il, manevi ö¤elerin-de de olur. Yani idealler, de¤er ve normlar da yay›larak benimsenebilir. Aile plan-lamas› bunun tipik bir örne¤idir.

Aile planlamas› fikri ve teknikleri baflta bat›dan ç›km›fl ancak daha sonradünyan›n di¤er geliflmekte olan ülkelerinde de benimsenmifltir. Ancak norm vede¤erlerin benimsenmesi, maddi kültür ö¤elerinden daha güç ve zaman al›c›olur. Böylece insanl›¤› etkileyen çok önemli keflifler ve yenilikler kültürlerin

Toplumsal De¤iflmeyi Yaratan Etmenler 149

kurmufl olduklar› etkileflim sayesinde ortaya ç›kmakta ve yay›lmaktad›r. Bunlaraörnek olarak alfabenin bulunmas›n›, say›lar›n kullan›lmas›n›, pusula ve bilgisa-yarlar› verebiliriz.

‹ç KaynaklarToplumsal de¤iflmeye etki eden iç kaynaklar keflif ve icatlar, nüfus hareketleridir.

Keflifler ve ‹catlarDe¤iflmenin iç kaynaklar› toplumun üyeleri taraf›ndan getirilen daha önce o kül-tür içinde mevcut olup ancak bilinmeyen kültür ö¤eleridir. Keflif var olan ancakinsanlar taraf›ndan bilinmeyen, aç›klanmayan bir olay›n bilinmesi, bulunmas› de-mektir. Örne¤in yeni bir k›tan›n keflfi, atmosferi oluflturan maddelerin keflfi, izafi-yet kuram›n›n bulunmas› gibi. Bulunan keflif, toplumun üyelerince paylafl›l›rsa,toplumun kültürel yap›s›n›n bir parças›n›n ve bilgi bütününü olufltururlar. Ayn›zamanda da toplumsal de¤iflmenin bir kayna¤› olurlar. Örne¤in Tibet'lilerin eskiyöneticileri tekerle¤i bilmelerine ra¤men, toplumsal de¤iflme yarat›r diye bu keflfi1000 y›l ülkelerine sokmam›fllard›r. Keflif böylece ancak kullan›ma sunuldu¤u za-man toplumsal de¤iflmede bir faktör haline gelir.

Di¤er bir iç etken ise icatlard›r. ‹cat bilinen fleyleri kullanarak, mevcut bilgi ya-p›s›yla yeni fleyler bulma ve ortaya ç›karmad›r. Örne¤in, konserve açaca¤›, sigara,mikro dalga f›r›n›, transistor gibi. Bütün icatlar daha önceki var olan bilgiye keflif-lere dayal› olarak ortaya ç›kar. T›pk›, demirden çelik elde edilmesinde oldu¤u gi-bi. Demir bilinen bir maddedir, ancak çelik bu maddenin belirli ›s› ifllemleri sonu-cu ve belirli katk› maddeleriyle elde edilir. Bir toplumda yeniliklerin ve bilgininartmas›, yeni fleylerin icat edilmesini h›zland›r›r. Böylece her yenilik, di¤er yenifleylerin ortaya ç›kmas›n› h›zland›r›r ve de¤iflime ortam sa¤lar.

Nüfus HareketleriBir toplumun nüfus yap›s›nda meydana gelen de¤iflmeler de toplumsal yaflam› et-kiler ya da de¤ifltirir. Örne¤in, nüfus art›fl› h›z›n›n çok yavafl olmas›, toplumun or-tadan kalkmas›na neden oldu¤u gibi afl›r› nüfus art›fl› da kaynak tüketimini h›z-land›rarak do¤al kaynaklar›n tükenmesine ya da açl›¤a neden olabilir. Nüfus ha-reketlerini etkileyen baflka bir sonuç da göçler ya da istilalard›r. Yani ülke kay-naklar› biten toplumlar ya göç ederler ya da di¤er bir topluma sald›rarak geniflle-meye çal›fl›rlar. Günümüzde nüfusun azalmas› de¤il de, nüfusun art›fl› çeflitli so-runlar yaratmaktad›r. Örne¤in açl›k, k›tl›k, savafllar gibi. Bütün bunlar toplumsalde¤iflmeleri yarat›rlar.

Teknoloji ve Toplumsal De¤iflmeTeknoloji iki tür anlam ifade eder. Birincisi alet veya kullan›lan fley anlam›ndad›r.‹kincisi bu aletlerin yap›m› için gerekli olan beceri ve süreçleri ifade eder. Geniflanlamdaki kullan›l›fl biçimine göre örne¤in bir tarak veya bilgisayarlar teknolojiyiifade eder. ‹kinci anlam› ise bilgisayar›n toplum ve insanlar için kabul görüp be-nimsenmesine kadar olan bir süreci içerir. Di¤er bir deyimle teknolojiyi, insan ye-teneklerini suni yollarla gelifltirmedir. Bütün insan gruplar› zaman içerisinde birteknoloji kullanm›fllard›r. Ça¤›m›z postmodern toplum yap›s›nda, bilgiyi analiz et-memizden, iletiflime hatta seyahat etmemize kadar yaflam›n her alan›nda teknolo-jinin ürünlerinden faydalan›p yeteneklerimizi gelifltirebilmekteyiz.

Toplumsal De¤iflmeyi Yaratan Etmenler150

Toplumsal de¤iflmeye etkieden iç kaynaklar keflif veicatlar, nüfus hareketleridir.

Toplumsal de¤iflmede önemli bir kaynak teknolojidir. Çevremize bir göz att›-¤›m›z zaman teknolojinin yaratt›¤› de¤iflimleri kolayl›kla görebiliriz. Örne¤in oto-mobiller, gemiler, uçaklar, mutfak eflyalar›, televizyon önemli birer teknolojik de-¤iflme kayna¤›d›rlar. Teknoloji insan›n do¤ay› denetlemesini olanakl› k›ld›¤› gibiinsan iliflkilerini de etkiler. Teknoloji de¤iflmenin itici gücüdür. Teknolojik icatlartoplumdaki bilgi birikiminin geliflimine ba¤l› olarak ortaya ç›karlar. Bu nedenlegeliflmifl toplumlarda teknolojik ilerlemeler daha h›zl› bir biçimde gerçekleflir. Mo-dern dünyada de¤iflmeler çabuk benimsenir, toplum geliflmelere aç›kt›r ve geç-miflten çok gelecek önem tafl›r. Bir kufla¤›n di¤er bir kufla¤a devretti¤i kültürürünleri her zaman farkl›l›k tafl›r. Hatta baz› sosyologlara göre, teknolojinin top-lum üzerindeki etkileri o kadar çok önem tafl›r ki buna teknolojik determinizm ad›verilir.

Teknoloji toplumu befl yönden etkileyerek de¤ifltirebilir. Bunlar:• Mevcut teknolojinin de¤iflimi,• Toplumsal organizasyonlar›n de¤iflimi,• ‹deolojik de¤iflimler, • De¤erlerin de¤iflimi,• Toplumsal iliflkilerin de¤iflimidir.Birinci olarak teknoloji mevcut teknolojiyi farkl›laflt›r›r. Örne¤in, art›k numara

çevirerek kulland›¤›m›z telefonlar ortadan kalkm›fl yerine tufllu telefonlar dahasonrada cep telefonlar› alm›flt›r. ‹kinci olarak teknoloji organizasyonlar›n yap›s›n›de¤ifltirmifltir. Di¤er bir deyiflle her fleyin el ile yap›ld›¤› bir örgüt yap›s›ndan, For-dist teknoloji ile her bireyin iflin bir parças›n› ihtisaslaflarak yapt›¤› bir örgütyap›s›na, daha sonra ise her parçan›n insanlar taraf›ndan gelifltirilen robotlarcaüretildi¤i modern örgüt yap›lar›na gelinmifltir.

Üçüncü olarak teknoloji ideolojileri y›km›fl, yeni ideolojilerin geliflmesine nedenolmufltur. Marx fabrika sisteminin iflçiler üzerinde yabanc›laflma yarataca¤›n› vezamanla bireyin yapt›¤› iflin anlam›n› bilmedi¤i için iflinden kopaca¤›n› savunmufl-tur. Ancak zamanla, yeni teknolojiler yeni ideolojilerin geliflmesine neden olmufl-lard›r. Kapitalizmi savunanlar, insanlardaki kâr düflüncesinin önemini ve bunu art-t›rmak için gösterilmesi gereken çabay› savunmufllard›r. Ça¤›m›zda çal›flan›n birey-sel haklar› ve özgürlükleri, toplu sözleflme sürecine kat›lmalar›, hatta fabrikan›nyönetimine kat›larak de¤iflime olan katk›lar› sözkonusudur.

Dördüncü olarak teknoloji insanlar›n de¤er sistemlerini etkilemektedir. Tek-nolojilerin de¤iflimi ile birey yeni de¤erleri benimsemektedir. Art›k, bir insan›nkürk bir palto giymesi hofl karfl›lanmamakta, hayvanlar› korumaya, do¤ay› koru-maya iliflkin de¤erler ön plana geçmektedir. Teknolojinin do¤ay› sömürdü¤ü vekirletti¤i günler art›k geride kalm›flt›r. Yeni temiz teknolojiler yaratma düflüncesiyeni de¤erlerin oluflumunu h›zland›rmaktad›r.

Son olarak teknoloji toplum içindeki sosyal iliflkileri de¤ifltirmifltir. Baban›n veannenin evden uzakta uzun saatler çal›flarak vakit geçirmesi, aile mutlulu¤unu et-kilemifl ve boflanma oranlar›n› artt›rm›flt›r. Aile üyeleri aras›ndaki iliflkinin giderekazalmas›, efller ve çocuklar aras›ndaki ba¤l›l›klar› azaltm›fl ve çocuklar› aile d›fl›n-daki etkinliklere yöneltmifltir. Bu da baba otoritesinin giderek azalmas›na nedenolmufltur. Görüldü¤ü gibi teknoloji daha sonraki bölümlerde de görece¤imiz gibiolumlu sonuçlar yan›nda olumsuz de¤iflmelere de neden olan bir faktördür.

Teknolojik geliflmeler Türkiye toplum hayat›nda hangi noktalarda de¤iflim h›z›n› art›r-m›flt›r? Tart›fl›n›z.

Toplumsal De¤iflmeyi Yaratan Etmenler 151

SIRA S ‹ZDE

Toplumsal de¤iflmede teknoloji önemli bir kaynakt›r.

TOPLUMSAL DE⁄‹fiME VE MODERNLEfiMESosyoloji aç›s›ndan toplumun yap›s›n› oluflturan toplumsal iliflkiler a¤›n›n ve bun-lar› belirleyen kuramlar›n de¤iflmesi toplumsal de¤iflmenin en önemli etkenidir.Bu de¤iflmeler zamanla birey ve gruplar›n davran›fllar›na yans›rlar. Böylece zamaniçerisinde bireysel ve toplumsal davran›fllarda farkl›laflmalar meydana gelir. Gün-lük dilde kullan›lan modernleflme, yenileflme, ça¤dafllaflma, ilerleme, kalk›nma,geliflme gibi deyimlerle sosyolojik de¤iflme aras›nda belirgin farkl›l›klar vard›r.Toplumsal de¤iflme bir de¤er yarg›s› tafl›maz. Buna karfl›l›k kalk›nma ve ilerlemegibi kavramlar belirli bir amaca yönelik olarak bir de¤er yarg›s› tafl›rlar. Bu yüz-den sosyolojik de¤iflmeden farkl›d›rlar. Geliflme, kalk›nma, ilerleme gibi terimlerise ekonomi ile ilgili terimlerdir ve ekonomik baz› ölçülere göre de¤iflmenin yönve niteli¤ini k›smi bir flekilde belirleyebilmektedir.

Modernleflme kavram›, genellikle azgeliflmifl ülkelerin modern, toplumsal,siyasal ve kültürel bak›mdan sanayileflmifl ülkeler modelini benimsemeleri ve on-lara benzeme sürecidir. Di¤er bir deyimle modernleflme, geri kalm›fl toplumlar›nzaman›m›zda geliflmesinin son noktas›na gelmifl olan toplumlara yetiflmesi demek-tir. Bu niteli¤inden dolay› modernleflme büyük ölçüde ve programl› bir de¤iflmegerektirir. Çünkü eriflilecek hedef bellidir. Bu hedefe nas›l var›laca¤›, toplumunmodernlefltirilmesi yöntemleri de oldukça aç›kt›r. Modernleflme süreci ile ilgiliolarak son otuz y›l içerisinde toplumbilimciler taraf›ndan birçok çal›flma yap›l-d›¤›n› görüyoruz. Özellikle "Üçüncü Dünya Ülkeleri" olarak adland›r›lan gelifl-mekte olan ülkelerin dünya üzerindeki önemi artt›kça dikkatler bu ülkeler üzerin-de toplanmaya bafllam›flt›r.

Modernleflme toplumlar›n endüstri öncesi bir aflamadan tar›m toplumu, dahasonra da endüstri toplumu olma sürecini içerir. Eisenstadt'a göre sosyo-kültürelde¤iflme ile ilgili olan modernleflmenin iki önemli yönü vard›r. Bunlar:

• Mobilite (hareketlilik) süreci: Toplumdaki ekonomik, sosyal ve psikolojikkal›plar›n önemini yitirmesi, zay›flamas› ve toplumsallaflma kal›plar›n›n or-taya ç›k›p bunlar›n kabul görmesi,

• Sosyal farkl›laflma: ‹nsanlar›n toplumda belirli uzmanl›k rollerini ö¤ren-meleri ve benimsemeleridir.

Modernleflme süreci üç temel kavram ile yak›ndan iliflkilidir. Bunlar laiklik, en-düstrileflme ve kentleflmedir. Laik devlette kifliler, din ve vicdan hürriyetine sahip-tirler. Laik devlet, fertlerin bu hürriyetlerini korur. Dini inançlara devletin kar›fl-mas› düflünülemez. Laik devlette devletin politik yap›s›n›, hükümet ve iradenin ifl-leyiflini, toplumun yaflay›fl›n› düzenleyen kurallar›, dini prensipler de¤il; ak›l, man-t›k, ihtiyaç ve yaflam›n gerçekleri tayin eder. Laiklik bu yönü ile din ile devlet ifl-lerinin ayr›lmas›, dinini devlet idaresine kar›flt›r›lmamas›d›r (Türkiye Cumhuriyeti1982 Anayasas›, Madde 24).

Kentleflme ve endüstrileflme ise birbiri ile yak›ndan iliflkili olan kavramlard›r.Daha öncede de¤inildi¤i gibi toplumun modernleflme süreci bu iki faktörün or-taya ç›k›fl h›z›na ba¤l› olarak olumlu veya olumsuz olarak etkilenebilir.

Tablo 8.2. Geleneksel ve modern toplumlar›n karfl›laflt›rmal› bir tipolojisinigöstermektedir.

Toplumsal De¤iflme ve Modernleflme152

Modernleflme azgeliflmiflülkelerin modern, toplumsal, siyasal ve kültürel bak›mdan sanayileflmifl ülkeler modelini benimsemeleri veonlara benzeme sürecidir.

Eisenstadt'a göre sosyo-kültürel de¤iflme ile ilgiliolan modernleflmenin ikiönemli yönü mobilite vesosyal farkl›laflmad›r.

Toplumsal De¤iflme ve Modernleflme 153

GelenekselKarakteristlikler Geleneksel Toplum Modern Toplum

Toplumsal De¤iflme H›z› Yavafl H›zl›

Grup Büyüklü¤ü Küçük Büyük

Dini Ba¤l›l›klar› Daha çok Daha az

Resmi E¤itim Sistemleri Yok Var

Yerleflim Yeri K›rsal Kentsel

Aile Büyüklü¤ü Genifl Küçük

Bebek Ölümleri Yüksek Düflük

Yaflam Süresi K›sa Uzun

Sa¤l›k Hizmetleri Evde Bak›m Hastane Bak›m›

Toplumsal Yönetim Geçmifle Gelece¤e

Ekonomik ‹liflkiler

Endüstrileflme Süreci Endüstrileflmemifl H›zl› Endüstrileflme

Teknoloji Basit Geliflmifl

Eme¤in ‹flbölümü Basit Geliflmifl

Ekonomik Sektör Birincil Sektör (Tar›m) Üçüncül Sektör (Hizmet)

Gelir Düzeyi Düflük Yüksek

Malk-mülk Sahipli¤i Az Çok

Sosyal ‹liflkiler

Örgüt Yap›lar› Cemaat Cemiyet

Aile Yap›s› Genifl Çekirdek

Yafll›lara Sayg› Daha çok Daha az

Toplumsal Tabakalaflma Kat› ve Keskin Daha Aç›k

Statü Biçimleri Daha Çok Edinilmifl Daha Çok Kazan›lm›fl

Kad›n Erkek Eflitli¤i Daha az Daha çok

Toplumsal Normlar

Gerçeklik, Yaflam ve

Ahlaki Normlar Daha kesin Relativistik

Toplumsal Kontrol ‹nformal Formal

Farkl›l›klara Karfl› Gösterilen

Tolerans Daha az Daha çok

Tablo 8.2: Gelenekselve ModernToplumlar›nKarfl›laflt›rmal› BirTipolojisi

Kaynak : J.M.Henslin,Sociology,3.Edition, Allyn andBacon, 1997. s.612

ÖzetToplumsal tabakalaflma kavram›n›, tabakalaflma sis-temlerinin toplumlarda oluflum sürecini ve farkl›-l›klar› dikkate alarak tan›mlamak.Hemen her toplumda tabakalaflman›n varl›¤›n› gör-mekteyiz. Yani insanlar› derecelendiren bir siste-min bulundu¤unu ve bu sistem içerisinde baz› in-sanlar›n daha fazla bir güç ve zenginli¤e sahip, ba-z›lar›n›n ise bunlara yeterli ölçüde sahip bulunma-d›klar›n› biliyoruz. Dünyada farkl› biçimlerde orta-ya ç›kan tabakalaflma sistemleri bulunur. Bunlar-dan, kölelik, kast, zümre kapal› sistemler; s›n›f vestatü ise aç›k sistemlerdir. Kölelik art›k dünyada azrastlanan bir zorla çal›flt›rma sistemidir. Kast ise ha-la daha Hindistan'da geçerlidir. Hindistan'da dörtana kast bulunur. Her kast›n yapaca¤› ifller afla¤›yukar› belirlidir. Zümre ise Avrupa'da feodal ça¤daortaya ç›km›fl bir sistemdir. Bunlar yasaya dayan›rve hukuksald›r.S›n›f sistemi ise endüstriyel toplumun karakteristikgruplar›d›r. Toplum konusunda son derece farkl›görüfller mevcuttur. Toplum içinde bireyler iflgalettikleri mevkilere göre derecelenip örgütlenmifl-lerdir. Toplumsal s›n›f (katman) kavram› üzerindetam ve kesin bir tan›m vermek çok güçtür. Top-lumsal s›n›flar maddi ve kendili¤inden oluflan ger-çeklerdir. O halde bir toplumun üretim sürecindebelirli ve benzer bir rol oynayan ve afla¤› yukar›benzer iliflkileri yaflayan insanlar bütünü olaraktoplumsal gerçekler, toplumsal s›n›flar› (katmanla-r›) meydana getirir.

Toplumsal tabakalaflma sistemiyle ilgili yaklafl›m-lar› karfl›laflt›rarak inceleme ve tart›flma olana¤›yaratmak.Toplumsal s›n›flar konusunda özellikle iki kuramgöze çarpar. Birincisi Karl Marx'›n çat›flma kura-m›, di¤eri ise Kingsley Davis ve Wilbert E. Mooretaraf›ndan ortaya at›lan görevselci yaklafl›md›r.Marx için s›n›f bir makro grubun üretim sürecin-de belirgin bir mevkii iflgal etmesidir. Marx'a gö-re toplumlar›n tarihi s›n›flar aras›ndaki mücadele-ler tarihidir ve s›n›flarda devirlerinin ekonomikiliflkilerinin ürünüdürler.Davis ve Moore ise modellerinde tabakalaflman›nfonksiyonel bir zorunluluk oldu¤unu savunurlar.Bu kuram her toplumda o toplumun devaml›l›¤›için yerine getirilmesi gereken görevler oldu¤unubelirtir. Önemli olan bu mevkilere en kalifiye veyetenekli olanlar›n gelmesidir. ‹nsanlara yapt›klar›ifller karfl›l›¤›nda verilen ödüller çok önem tafl›r.Toplumda rekabet unsuruyla en yetiflkin ve en ye-tenekli olanlar daha iyi mevkileri elde etmek için

mücadele edecekler ve bunun sonucunda da top-lum en iyi kifliler taraf›ndan yönetilecektir. Ancak,hakl› olarak Marx'›n kuram›na oldu¤u gibi bu ku-ramada çeflitli elefltiriler getirilmifltir.Her iki kuram›n belirli yaklafl›mlar›n› alarak ortayaatt›¤› kuramla ilgiyi çeken bir di¤er bilim adam› iseGerhard Lenski'dir.

Toplumsal Hareketlilik, Toplumsal De¤iflme ve Mo-dernleflme kavramlar›n› oluflturan etkenleri ve ara-lar›ndaki farkl›l›klar› tart›flarak tan›mlamak.De¤iflme her toplumun temel bir karakteristi¤idir.Toplumsal kültürlerini gelecek nesillere de¤ifltire-rek aktar›rlar. De¤iflme h›z› toplumdan toplumafarkl› bir h›z ve karakter tafl›r. Geleneksel toplum-larda de¤iflme yavafl, endüstriyel toplumlarda iseh›zl›d›r. Toplumsal de¤iflme konusundaki düflü-nürlerin ileri sürdükleri baz› say›lt›lar bulunmakta-d›r. Bunlar:• De¤iflme do¤ald›r,• De¤iflmenin önüne geçilmez,• De¤iflme süreklilik gösterir,• De¤iflme gereklidir,• De¤iflme benzerlikler gösterir fleklindedir.Toplumsal de¤iflme kaynaklar› da iç ve d›fl olmaküzere ikiye ayr›l›r.D›fl kaynaklar:• Çevresel De¤iflme,• ‹stila,• Kültürel temas,• Yay›lmalar.‹ç kaynaklar ise:• Keflifler ve icatlar,• Nüfus hareketleriolarak ikiye ayr›l›r.De¤iflmede çok önemli bir di¤er kaynak ise tekno-lojidir. Teknolojinin toplumlar›n de¤iflmesine befltür etkisi bulunmaktad›r. Günlük dilde kullan›lanmodernleflme, yenileflme, ça¤dafllaflma, ilerleme,kalk›nma gibi deyimlerle, sosyolojik de¤iflme ara-s›nda belirgin farkl›l›klar vard›r. Toplumsal de¤ifl-me bir de¤er yarg›s› tafl›maz. Buna karfl›l›k kalk›n-ma ve ilerleme bir amaca yönelik olarak bir de¤eryarg›s› tafl›rlar. Toplumsal de¤iflmeye karfl› olangüçler de vard›r. Bunlar›n ço¤u geçmifle ba¤l› olantoplumlard›r.Toplumsal de¤iflme konusunda unutulmamas› ge-reken nokta ülkelerin de¤iflme süreçleri bak›m›n-dan baz› benzerlikler göstermesine karfl›n, her ül-kenin kendi kültürüne özgü bir de¤iflme sürecinibenimsemesidir. Yirminci yüzy›l›n en önemli so-runlar›ndan biri bu de¤iflme olgusunun h›z›d›r.

Özet154

A M A �

1

A M A �

3

A M A �

2

Kendimizi S›nayal›m1. Afla¤›dakilerden hangisi tabakalaflma sistemlerindenbiri olan kast sisteminin genel özelli¤idir?

a. Geleneklere, göreneklere dayal› olmas›b. Sayg›ya dayal› olmas›c. Ekonomik farkl›laflmaya ve dine dayal› olmas›d. S›n›f mücadelesine dayal› olmas›e. De¤iflime dayal› olmas›

2. Toplumsal tabakalaflmada, Marx'›n kuram›na göre s›-n›flar aras› mücadelenin temel nedeni afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Yetenekli iflgücünün azl›¤›b. Tüketim sürecinin artmas›c. Otorite iliflkilerinin zay›flamas›d. Üretim araçlar› üzerindeki özel mülkiyete. Fakir ve zengin aras›ndaki farkl›l›¤›n artmas›

3. Afla¤›dakilerden hangisi Davis ve Moore modeline ge-tirilen elefltirilerden biri de¤ildir?

a. Eflitsizlikler toplumda düflmanl›k ve çat›flmalar›nartmas›na neden olur.

b. Yüksek mevkilerdeki insanlar›n yapt›klar› fedakar-l›klar, ald›klar› ödüller karfl›s›nda önemsiz kal›r.

c. Toplumdaki her mesle¤i belirli say›da yetenekliinsan yerine getirir.

d. Toplumdaki yetenekli insanlar› belirlemek çokzordur.

e. Tabakalaflmada önemli olan toplumun görevlereverdi¤i de¤erdir.

4. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal de¤iflme konusun-da öne sürülen hipotezlerden biri de¤ildir?

a. De¤iflme do¤ald›r.b. De¤iflme gereklidir.c. De¤iflme kaç›n›lmazd›r.d. De¤iflme süreklidir.e. De¤iflme farkl›l›klar gösterir.

5. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal de¤iflmeyi yaratand›fl etmenlerden biri de¤ildir?

a. ‹stilab. Keflif ve icatlarc. Yay›lmad. Kültürel temase. Çevresel etmenler

6. Afla¤›dakilerden hangisi yüksek düzeyde endüstrilefl-mifl ülkelerin özelliklerinden biri de¤ildir?

a. ‹leri teknolojib. Güçlü para ekonomisic. Güçlü liderlikd. Yüksek nüfus art›fl oran›e. Artan zenginlik

7. Afla¤›dakilerden hangisi Lenski'nin öne sürdü¤ü kura-m›n temel özelliklerinden biridir?

a. Evrende sosyo kültürel bir evrimin söz konusuolmas›

b. Tabakalaflman›n mal sahipli¤i, güç ve prestijedayal› olmas›

c. S›n›f kavram›n›n üç elemente ayr›lmas›d. Tabakalaflman›n fonksiyonel bir zorunluluk olmas›e. Baz› mesleklere ayr›cal›k verilmesinin yanl›fl olmas›

8. Karasaban›n bulunmas› devrimin kaç›nc› aflamas›d›r?a. Birincib. Dördüncüc. Üçüncüd. ‹kincie. Beflinci

9. ‹nsanlar›n yaflad›¤› bölgenin baflka gruplar taraf›ndanele geçirilmesi, toplumsal de¤iflme yaratan etmenlerdenhangisine örnektir?

a. Kültürel temasb. ‹stilac. Yay›lmad. Çevresel etmenlere. Teknoloji

10. ‹nsanlar›n gelir ve prestij fark› içermeyen (farkl› top-lumsal düzeylerdeki) hareketlili¤ine ne ad verilir?

a. Düfley mobiliteb. Yatay mobilitec. Yap›sal mobilited. De¤iflebilir mobilitee. ‹ç mobilite

Kendimizi S›nayal›m 155

Yaflam›n ‹çindenKüreselleflen YoksullukDünya nüfusunun yar›s›n›n, bir baflka deyiflle yaklafl›m 3milyar kiflinin günde 2 dolardan daha az, nüfusun befltebirini oluflturan yaklafl›k 1.2 milyar kiflinin ise 1 dolardandaha az gelirle yaflad›¤› bildirildi. Buna karfl›l›k dünyanüfusunun yüzde onu (600 milyon kifli) ise mal ve hiz-metlerin yüzde yetmiflini üretip, dünya toplam gelirininyüzde yetmiflini al›yor. D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›'n›n, Dün-ya Bankas› verileri ve Dünya Kalk›nma Raporuna daya-narak haz›rlad›¤› Küreselleflme, Büyüme ve Gelir Da¤›l›-m› konulu çal›flmaya göre günde 2 dolardan daha az ge-lirle yaflayan dünya nüfusunun yüzde ellisini oluflturan 3milyar insan›n dünya üretimindeki pay› yüzde alt› dola-y›nda gerçeklefliyor.Afganistan'da günlük 44 cent, Etyopya ve Kongo Demok-ratik Cumhuriyeti'nde ise 27 cent gelir elde ediliyor. Tür-kiye'de ise en zengin yüzde befllik nüfusun kifli bafl›namilli geliri 10.172 dolar. En yoksul yüzde beflte ise 396dolar seviyesinde. Türkiye'de gelir da¤›l›m›na iliflkin yü-rütülen bir araflt›rma sonuçlar›na göre kentsel Türkiye'deen üstteki hanelerin y›ll›k kullan›labilir geliri 18 bin 678dolar seviyesindeyken, en alt yüzde yirmideki kesiminkullan›labilir geliri y›lda 2.216 dolarda kal›yor.

22 Ekim 2001 Radikal GazetesiDünya ve ülkemizdeki gelir da¤›l›m›na iliflkin olarak ve-rilen bu rakamlar nas›l bir toplumsal soruna iflaret etmek-tedir. Sizce bu sorunu çözümlemenin yollar› nelerdir?

Biraz Daha Düflünelim1. Toplumsal tabakalaflma kavram›n› tabakalaflma sis-

temlerinin toplumlarda oluflum sürecini ve farkl›l›kla-r› dikkate alarak tan›mlay›n›z.

2. Toplumsal tabakalaflma sistemiyle ilgili olarak Marxile Davis ve Moore'›n yaklafl›mlar› karfl›laflt›r›n›z.

3. Toplumsal de¤iflmenin temel say›lt›lar› nelerdir?4. Toplumsal Hareketlilik, Toplumsal De¤iflme ve Mo-

dernleflme kavramlar›n› oluflturan etkenleri tan›mla-yarak, aralar›ndaki farkl›l›klar› tart›fl›n›z.

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarBOTTOMORE, T. B. Toplumbilim. Do¤an Yay›nevi,

Ankara, 1977.DOOB, Christopher, Bates. Sociology An Introduction.

3. Edi. Rinehart and Winston Inc., New York, 1991.DÖNMEZER, Sulhi. Sosyoloji. 7.Bask›, ‹stanbul, 1978.ERG‹L, Do¤u. Toplum ve ‹nsan, Turhan Kitabevi, Ankara,

1984.ERGUN, Do¤an. 100 Soruda Sosyoloji El Kitab›. 2.Bask›,

Gerçek Yay›nevi, ‹stanbul, 1974.ETZIONI, Amitai and ETZIONI, Eva. Social Change. 2.

Edi. Basic Books Inc, New York, 1973.

GIDDENS, Anthony. Sociology. Polity Press, New York,1989.

HENSLIN, James, M. Sociology. 3. Edi. Allyn and BaconLtd. Boston, 1997.

J.COHEN, Bruce. Introduction to Sociology. Mc-Graw-Hill Comp, New York, 1979.

KEMERL‹O⁄LU, Eyüp. Toplumsal Tabakalaflma veHareketlilik. Erzurum 100. Y›l Üniversitesi, Fen veEd.Fak.Yay., Erzurum, 1990.

KONGAR, Emre. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› veTürkiye Gerçe¤i. 4.Bask›, Remzi Kitabevi, ‹stanbul,1985.

KURTKAN, Amiran. Genel Sosyoloji. ‹.Ü.‹ktisat FakültesiYay›n›, ‹stanbul, 1976.

LENSKI, Gerhard. Power and Privilage; A Theory ofSocial Stratification. Mc-Graw Hill, New York, 1966.

LENSKI, Gerhard and LENSKI, Jean. Human Societies.MC-Graw Hill Book Comp., New York, 1982.

OZANKAYA, Özer. Toplumbilime Girifl. 2.Bask›, AÜSBFYay›n›, Ankara, 1977.

ÖZKALP, Enver. Sosyolojiye Girifl Dersleri. AnadoluÜniversitesi Yay›n›, Eskiflehir, 2001.

ROBERTSON, Ian. Sociology. 3.Edi. Worth Publishers,New York, 1988.

T.SCHAEFTER, Richard. Sociology. Mc-Graw Hill BookComp., New York, 1983.

TOLON, Barlas. Toplumbilimine Girifl. Kalite Matbaas›,Ankara, 1975.

TUMIN, Melvin M. "Some Principles of Stratification;A Critical Analysis", American Sociological Review.Vol. 18, ss.378-394, 1953.

Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Tabakalaflma Sistemleri ve

Kölelik Kast Sistemi bölümünü tekrar okuyunuz.2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Mark ve Çat›flma Modeli

bölümünü tekrar okuyunuz.3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Fonksiyonalist Yaklafl›m

bölümünü tekrar okuyunuz.4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal De¤iflme

bölümünü tekrar okuyunuz.5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal De¤iflmenin

Temel Say›lt›lar› bölümünü tekrar okuyunuz.6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal De¤iflme ve

Modernleflme bölümünü tekrar okuyunuz.7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Bir Sentez ve Lenski'nin

Kuram› bölümünü tekrar okuyunuz.8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Global Tabakalaflma

bölümünü tekrar okuyunuz.9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal De¤iflme Yaratan

Etmenler bölümünü tekrar okuyunuz.10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal Hareketlilik

bölümünü tekrar okuyunuz.

Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›156

Amaçlar›m›zBu üniteye çal›flt›ktan sonra;

psikoloji bilimini, onu oluflturan ö¤eleri ve temel amaçlar›n› dikkate alaraktan›mlayacak,psikolojinin di¤er bilimler aras›ndaki yerini ve iliflkisini tart›flacak,psikolojinin araflt›rmaya ve uygulamaya yönelik dallar›n› ve alt dallar› ay-r›nt›l› aç›klayarak, farkl›l›klar› tart›flabilecek,psikoloji araflt›rmalar›nda kullan›lan yöntem ve teknikleri aç›klayabileceksiniz.

157

Psikoloji BilimineGirifl 9

�

��

�

Her birey yaflam›nda mutluluk verecek olaylar karfl›s›nda sevinç, nefle, coflku, he-yecan hissedecek ya da üzüntü, keder ve endifle duyaca¤› mutsuzluklar yaflaya-cakt›r. Birey, hissetti¤i duygular› içinde tutabilece¤i gibi d›fl dünyaya da yans›ta-bilir. Bu do¤al bir durumdur. Yaflamda karfl›lafl›lan olaylara verilen tepkiler kifli-den kifliye, topluma, kültüre, sosyal statüye, kiflinin oldu¤u zaman dilimine görede¤iflecektir. Özetleyecek olursak; bir olay karfl›s›nda kiflinin olaya yükledi¤i an-lam kifliden kifliye de¤iflir. Bunu bir örnekle irdelemek mümkündür.

Bir adam parkta yürürken yan›ndaki tart›flt›¤› arkadafl›na tokat at›yor. Buolay› 7 kiflinin gördü¤ünü varsayal›m ve bu 7 kiflinin tek tek olaya yükledi¤i an-lamlara bakal›m.

1. Kifli. ‹nanç: Kimse kimsenin can›n› yakmamal›d›rDüflünce: fiimdi bu adama gösteririmDavran›fl: Fiziksel ve sözlü sald›r›Duygu: Öfke

2. Kifli‹nanç: Kötü insanlar cezaland›r›lmal›d›r. Tokad› haketmifltir.Düflünce: Tokad› yedi¤ine göre kötü biridirDavran›fl: GülümsemeDuygu: Tatmin duygusu

3. Kifli‹nanç: Bu adam tehlikeliDüflünce: Ya bana da vurursaDavran›fl: KaçmaDuygu: Korku

4. Kifli‹nanç: Bu adam tehlikeliDüflünce: Buradan gitmeliyim, ama etraftakiler ne der "Bu ne korkak birisi"..Davran›fl: DuraklamaDuygu: Korku, kayg›

5. Kifli‹nanç: Yaflamda fliddetle karfl›laflmak da varDüflünce: Ben ne dayak yiyen insanlar gördüm Davran›fl: Davran›fl yokDuygu. Umursamazl›k

6. Kifli‹nanç: Bu adam›n tokat yemesi ve küçük düflmesi ne feciDüflünce: Ya benimde bafl›ma gelirse?Davran›fl: DuraklamaDuygu. Üzüntü

7. Kifli‹nanç: ‹nsanlar›n birbirlerine böyle davranmalar›na karfl›y›m.Düflünce: Bu adam bir tokat daha yemeden ona yard›m etsem mi?Davran›fl: Tedbirli davranmaDuygu. Tedirginlik

Bir olay karfl›s›nda duygu, düflünce ve davran›fllar›m›z, inanç kal›plar›m›zda-ki formülasyona göre belirlenmektedir. Neyin normal, neyin normal olmayanduygu, düflünce ve davran›fl oldu¤unu söylemek zordur. Ayn› stres verici olay› ya-flayanlardan bir kifli depresyona girerken, di¤eri iyi oldu bu ifl bana uygun de¤il-di diye düflünülebilir.

Bu bölüm baflta olmak üzere psikolojiye iliflkin sekiz ünitede size önerilen ek kaynakla-ra baflvurunuz.

Psikolo j i B i l imine Gi r ifl158

D ‹ K K A T

PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMIPsikoloji biliminin uzun bir geçmifli vard›r. Onsekizinci yüzy›la kadar psikoloji,felsefenin kapsam› içinde ele al›nm›flt›r. Wilhelm Wundt 1879'da bir deneysel psi-koloji laboratuvar› kurmufl ve baz› psikolojik konular›n bilimsel yöntemlerle ince-lenebilece¤ini göstermifltir. Wundt'un bu çal›flmas›ndan sonra psikoloji ba¤›ms›zbir bilim dal› olarak kabul edilmifltir.

Günümüzde psikoloji insan ve hayvan davran›fllar›n› inceleyen bir bilim dal›olarak tan›mlanmaktad›r. fiimdi bu tan›m› aç›kl›¤a kavuflturmaya çal›flal›m. Davra-n›fllar belirli çevresel koflullar içinde oluflan olaylar oldu¤una göre, psikoloji çev-re, organizma ve davran›fllar aras›ndaki etkileflimi incelemeye çal›fl›r.

Bu etkileflimin ana ö¤elerinden biri çevredir. Psikolojide çevre kavram› ço¤ukez uyar›c› ile efl anlamda kullan›l›r. Fakat, çevre uyar›c›dan daha genifl kapsaml›bir kavramd›r. Organizman›n al›c› sinir uçlar›na etki edebilen her türlü enerji de¤i-flikli¤ine uyar›c› denir. Baz› uyar›c›lar k›rm›z› bir trafik ›fl›¤›n›n görülmesinde oldu-¤u gibi, çevrede herkes taraf›ndan kolayl›kla gözlenebilen uyar›c›lard›r. Baz› uyar›-c›lar da çürük bir diflten gelen s›z› durumunda oldu¤u gibi, ço¤u kez yaln›zca or-ganizman›n kendisinin hissedip alg›layabilece¤i olaylard›r. Çevremizde her orga-nizmaya ayn› flekilde etkileyecek çok az say›da uyar›c› vard›r. Ayn› uyar›c› karfl›-s›nda farkl› bireyler farkl› davran›fllar göstermektedirler. E¤er uyar›c›lar karfl›s›ndafarkl› bireylerin davran›fllar› hep ayn› olsayd›, belki psikoloji bilimine gerek kal-mazd›. Çünkü, uyar›c› bilindi¤i taktirde davran›fl›n yordanmas› (ne olaca¤›n›n bilin-mesi) çok basit bir ifllem olurdu. Özellikle konuflmak, düflünmek, karar vermek veproblem çözmek gibi davran›fllar söz konusu oldu¤unda, organizma ile ilgili et-menler davran›fllar›n oluflumuna daha çok katk›da bulunmaktad›r.

Organizman›n çevresiyle etkileflimindeki ikinci ö¤e organizman›n kendisidir.Tek bir hücreden bile oluflsa bir canl›ya organizma denilir. Fakat, psikoloji arafl-t›rmalar›nda en çok incelenen organizmalar güvercinler, fareler, maymunlar veinsanlard›r. Bu nedenle, organizma denildi¤inde bu canl› türlerinden biri aklagelmelidir.

Organizman›n çevresiyle etkileflimindeki üçüncü ana ö¤e davran›fllard›r. Önce-leri davran›fl deyiminden organizman›n yaln›zca görülebilen veya iflitilebilen hare-ketleri anlafl›lm›flt›r. Günümüzde ise davran›fl bir organizmada yer alan ve bir or-ganizma taraf›ndan yap›lan her türlü eylem anlam›na gelmektedir. Bu tan›ma gö-re, bir organizmadaki tek bir sinir hücresinin harekete geçmesi gibi fizyolojik birolay davran›fl olarak kabul edilirken, televizyon seyretmek, bir futbol tak›m›n›desteklemek, çal›flmak, konuflmak, okumak, oy vermek gibi organizma taraf›ndanyap›lan daha karmafl›k her türlü eylem de davran›fl olarak kabul edilmektedir. Or-ganizmada yer alan veya organizman›n yapt›¤› her türlü eyleme davran›fl diyebil-mek için, söz konusu eylemin herhangi bir yolla gözlenebilir, vardanabilir veyaölçülebilir olmas› gerekir. Bazen, psikolojide davran›fl ve davran›m birbirlerininyerine kullan›labilen sözcüklerdir. Davran›m davran›fl›n küçük bir birimidir. Dav-ran›fl ise birçok davran›m dizisinden oluflmufl bir örüntüyü ifade eder. Neye dav-ran›m veya davran›fl denilece¤i yap›lan araflt›rman›n analiz birimine göre de¤iflir.Psikolojide incelenen davran›fllar›n nesnel olarak gözlenip ölçülebilmesi amaçla-n›r. Bu davran›fllar üç grupta toplanabilir;

• Gözlemci taraf›ndan do¤rudan do¤ruya, dolays›z biçimde gözlenebilendavran›fllar: Organizman›n çeflitli hareketleri, jest ve mimikler ile konuflmabunlara örnek olarak gösterilebilir. Bu davran›fllar bir gözlemci taraf›ndan

Psikolojinin Tan›m› 159

Psikoloji, insan ve hayvandavran›fllar›n› inceleyen birbilim dal›d›r.

Davran›fl, bir organizmadayer alan ve bir organizmataraf›ndan yap›lan her türlüeylemdir.

kolayca gözlenebilir ve say›sal olarak ifade edilebilir. Bu özelliklerindendolay› psikolojide incelenen davran›fllar daha çok bu gruptand›r.

• Dolayl› olarak gözlenebilen davran›fllar: Bu gruptaki davran›fllar do¤rudangözlenemez, ancak gözlenebilen davran›fllardan vardanabilir (tahmin edile-bilir, ç›kart›labilir). Örne¤in, zeka do¤rudan do¤ruya gözlenemez, bir zekatestindeki sorulara verilen cevaplardan vardanabilir. Ya da kiflinin ilgili bafl-ka faaliyetinden vardayabiliriz. Bu gruptaki davran›fllara örnek olarak dü-flünme, problem çözme, ak›l yürütme, duygu ve heyecanlar gösterilebilir.

• Yukar›da belirtilen davran›fllar›n temelinde yatan sinir sistemi faaliyetleri vefizyolojik süreçler: Bunlara nörofizyolojik faaliyetler denir. Nörofizyolojikfaaliyetlerin gözlenmesinde çeflitli araç ve teknikler kullan›l›r. Bu grupta in-celenen konular aras›nda duygular›n nörofizyolojik temelleri, bir davran›flaba¤l› olarak duyu organlar›nda ve kaslarda meydana gelen faaliyetler debulunur.

Psikolojiyi tan›mlarken üzerinde durulan di¤er bir ö¤e de inceleme birimidir.Psikolojinin felsefe kapsam›nda ele al›nd›¤› dönemlerde ve psikoloji biliminin ilkkurulufl y›llar›nda, inceleme birimi olarak sadece insanlar al›n›yordu. Günümüzdeise psikoloji insanlar›n yan› s›ra hayvan davran›fllar›n› da incelemektedir. Hayvandavran›fllar›n›n incelenmesinde iki amaç güdülmektedir. Bunlardan birincisi, çeflit-li hayvan türlerinde gözlenen davran›fllar›n aç›klanmas›d›r. ‹kinci amaç ise, temel-de insan davran›fllar›n›n anlafl›lmas› ile ilgilidir. Hayvanlar bu amac›n gerçeklefl-mesinde bir araç olarak kullan›l›r. Hayvan davran›fllar›n›n incelenmesi yoluyla in-san davran›fllar› hakk›nda ön fikirler elde edilmeye çal›fl›l›r. Böyle bir tutuma hak-l›l›k kazand›ran iki unsur vard›r: Bunlar hayvanlar›n yap› bak›m›ndan insanlardandaha basit yap›da olmas› ve çeflitli memeli türlerinin birçok ortak biyolojik özel-liklere sahip olmas› ve ayn› ortak atadan türedi¤inin kabul edilmesidir. Ayr›ca in-sanlara ac› verici uyar›c›lar›n uygulanmas› ve zarar verici ifllemlerin yap›lmas›mümkün de¤ildir. Araflt›rmalar›n bu gibi uyar›c›lar› ve ifllemleri içermesi halinde,özel koflullara uyularak hayvanlar kullan›l›r.

Psikolojinin tan›m›nda geçen son ö¤e, psikolojinin bir bilim dal› oldu¤udur.Bir bilim dal› olarak psikoloji düzenli bilgiler bütünüdür. Psikolojide bilgi, davra-n›fllar›n ve ilgili di¤er olaylar›n gözlenmesi ve ölçülmesi ve yorumlanmas› ile eldeedilir.

Psikoloji biliminin temel amaçlar› flunlard›r:• Betimleme: Bu amaç, birbiriyle iliflkili olan ya da olmayan davran›fllar›n ve

davran›fllar› belirleyen koflullar›n saptanmas›n› içerir. Söz konusu iliflkileraraflt›rmalarla ortaya konur. Betimleme, ayr›ca, davran›fllar›n ortak özellik-lerine göre s›n›fland›r›lmas›n› da içerir.

• Aç›klama: Bu amaç, davran›fllar› aç›klayan genel ilkelerin ve kuramlar›noluflturulmas›n› içerir. Bu gibi genel ilke ve kuramlar›n temelinde, betimle-me amac›na hizmet eden araflt›rmalar bulunur. Davran›fllar› anlamak, be-timleme ve aç›klama amaçlar›n›n gerçekleflmesi ile mümkün olur.

• Yordama: Bu amaç, davran›fllar›n önceden tahmin edilebilmesi ile ilgilidir.Yordamalar, araflt›rmalardan elde edilen bulgulara, temel ilke ve kuramlaradayan›r.

• Kontrol: Bu amaç ise, davran›fllar›n seçilen bir düzeye veya istenen bir bi-çime getirilmesini içerir. Davran›fllar›n kontrolu ifllemi de yine, araflt›rmabulgular›na, temel ilke ve kuramlara dayan›r.

Psikolo j in in Tan›m›160

Psikoloji biliminin temelamaçlar›; betimleme,aç›klama, yordama ve kontroldür.

Yukar›daki amaçlar›n birbirini izleyen aflamalar fleklinde oldu¤u görülmekte-dir. Ancak psikolojide kullan›lan her araflt›rma yöntemi bu amaçlar›n tümünü bir-den gerçeklefltiremez. Hangi yöntemin hangi amaçlar› gerçeklefltirebildi¤i konusuüzerinde ileride durulacakt›r.

Psikolojinin tan›m›nda yer alan ö¤eler nelerdir?

PS‹KOLOJ‹YLE ‹LG‹L‹ BEKLENT‹LER VE BUNLARINDO⁄RULANMA DERECES‹ Psikoloji bilimiyle ilk kez karfl›laflan kiflilerin, bu bilimden iki tür beklentisi vard›r.Bunlar, kendilerinin ve çevrelerindeki di¤er kiflilerin davran›fllar›n› daha iyi anla-yabilmek ve günlük yaflamlar›nda yararlanabilecekleri baz› ilkeleri ö¤renmek flek-linde özetlenebilir.

Psikoloji bu beklentileri ne derece karfl›layabilmektedir? Bugün psikoloji bili-mi, gerek kendinizde ve gerekse baflkalar›nda gözledi¤iniz baz› davran›fllar› anla-mada size yard›mc› olabilir. Örne¤in; aç bir insan›n dikkatini daha çok yiyecekmaddelerinin çekti¤ini, ne kadar iyi çal›fl›lsa da ö¤renilenlerin büyük bir k›sm›n›nunutuldu¤unu, bütün bebeklerin yabanc›lardan hofllanmad›klar› bir dönemdengeçtiklerini gözlemiflsinizdir. Bu gibi davran›fllar›n nas›l aç›kland›¤›n›, s›ras›yla, gü-dü, ö¤renme ve geliflim psikolojisi ünitelerine geldi¤inizde göreceksiniz. Ancak,psikoloji genç bir bilim dal›d›r ve bilgi kapsam› nisbeten s›n›rl›d›r. Üstelik, insan-lar›n baz› davran›fllar›n› ve özelliklerini, bugün için, bilimsel yöntemlerle incele-mek mümkün de¤ildir. Yaflam›n insanlar için anlam›, mutluluk nedir ve mutlu ol-ma yollar›, sayg›nl›¤›n nas›l elde edilece¤i gibi konular psikoloji biliminin kapsa-m› d›fl›nda kal›r. Bu gibi konularda psikoloji size yard›mc› olamaz.

Psikoloji bilimiyle ilgili ikinci beklenti, psikolojinin günlük yaflamda kullan›la-bilecek baz› teknikler sunabilmesiyle ilgilidir. Günümüzde psikoloji insan ve hay-van davran›fllar›n› kontrol etmede veya de¤ifltirmede yararlan›lacak baz› tekniklerönerebilmektedir. Bu teknikler aras›nda, hayvanlara çeflitli davran›fllar› ö¤retmedekullan›lan davran›fl› flekillendirme tekni¤i ve fliddetli korkular›n ortadan kald›r›l-mas›nda kullan›lan sistematik duyars›zlaflt›rma gibi teknikler say›labilir.

Psikoloji bilimi davran›flla ilgili her sorumuzu cevaplayabilir mi? Tart›fl›n›z.

PS‹KOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹MLER ARASINDAK‹ YER‹Psikolojinin inceleme konusunun insan ve hayvan davran›fllar›, inceleme birimi-nin insanlar ve hayvanlar, oldu¤u belirtilmiflti. Canl›lar bir biyolojik yap›ya sahip-tir. Ayr›ca, psikolojinin inceledi¤i canl›lar›n büyük bir ço¤unlu¤u topluluk halindeyaflar. Di¤er bir deyiflle, psikolojide incelenen canl›lar›n biyolojik ve sosyal yönle-ri vard›r. Buna göre psikoloji, canl›lar› bir biyolojik yap› olarak ele alan ve bu ya-p›y› inceleyen biyolojik bilimlerle, canl›lar› bir sosyal ortam içinde ele alan sosyalbilimler aras›nda yeral›r. Yani psikoloji, bir yandan organizman›n davran›fllar›n›nbiyolojik temellerini anlayabilmek için biyoloji, fizyoloji, biyokimya gibi biyolojikbilimlerle s›k› s›k›ya etkileflimde bulunur. Öte yandan da, organizmay› sosyal birvarl›k olarak ele ald›¤›ndan, sosyal uyar›c›lar›n davran›fl› nas›l etkiledi¤ini inceler-ken sosyoloji, antropoloji, ekonomi gibi sosyal bilimlerle de çok yak›n bir etkile-flim içindedir.

Psikolo j i y le ‹ lg i l i Beklent i ler ve Bunlar ›n Do¤rulanma Derecesi - Psiko lo j in in Di¤er Bi l imler Aras›ndaki Yer i 161

SIRA S ‹ZDE

Psikoloji bilimi, gerekkendimizde ve gereksebaflkalar›nda gözledi¤imizbaz› davran›fllar› anlamadabize yard›mc› olabilir.

Psikoloji, canl›lar› bir biyolojik yap› olarak ele alanve bu yap›y› inceleyen biyolojik bilimlerle vecanl›lar› bir sosyal ortamiçinde ele alan sosyal bilim-lerle iliflki içindedir.

S IRA S ‹ZDE

fiekil 9.1'de, psikolojinin biyolojik ve fi-ziksel bilimlerle ortakl›¤›, (ara kesiti) görül-mektedir. Biyolojik bilimlerden olan etnolojive fizyolojiden biyofizik ve biyokimyaya, budallardan da fizik, kimya gibi fiziksel bilimle-re do¤ru bir geçifl vard›r. Fiziksel bilimleregelindikçe, biyolojik yap› giderek daha birimve temel düzeyde ele al›n›r. Öyle ki, incele-me konular› madde ve enerji gibi temel yap›ve süreçlere indirgenmifl durumdad›r. Psiko-lojinin baz› alt dallar›, üzerinde durulan ko-nular ve kullan›lan yöntemler aç›s›ndan biyo-lojik ve fiziksel bilimlere yak›nd›r. Bu bilim-lere yak›n alt dallar aras›nda fizyolojik psiko-loji ya da daha genifl bir tan›mla biyopsikolo-ji, karfl›laflt›rmal› psikoloji ve deneysel psiko-

loji say›labilir. Psikolojinin baz› alt dallar› ise, canl›lar›n sosyal uyar›c›lara iliflkindavran›fllar›yla ilgilenir. Bu alt dallar aras›nda sosyal psikoloji, endüstri psikolojisive klinik psikolojisi gibi dallar yeral›r. Konu ve yöntemlerin benzer oluflu bak›-m›ndan bu alt dallar, baflta sosyoloji ve kültürel antropoloji olmak üzere di¤ersosyal bilimlere yak›nd›r. Di¤er yandan psikoloji, matematik ve teknoloji ile de et-kileflim içindedir. Bu bilgiler ve uygulamalar psikolojinin bilimler aras›nda özel birkonuma sahip oldu¤unu göstermektedir. Bu konumun bir sonucu olarak, psiko-lojinin özellikle baz› dallar›ndaki araflt›rmalar bir ekip çal›flmas› içinde yürütülür.Böyle bir çal›flma flekli, bilim dallar› aras›nda bilgi ve yöntem al›flveriflini sa¤la-maktad›r. Bu flekilde olaylar›n en uygun yollarla araflt›r›lmas› ve çok yönlü bir de-¤erlendirmeye tabi tutulmas› mümkün olmaktad›r.

Bir taraftan biyolojik bilimlerle, bir taraftan da sosyal bilimlerle iliflkili olan psi-koloji bilimi, do¤al olarak kendi içinde de baz› dallara ayr›lm›flt›r. Bu dallar›n herbirinde davran›fl farkl› bir yönden veya farkl› bir ba¤lam içinde ele al›n›p incele-nir. Psikolojinin dallar› ayn› zamanda birer uzmanl›k alan›d›r ve bunlarda uzman-laflma lisansüstü e¤itimle elde edilir. Psikolojinin belli bafll› dallar› afla¤›da k›sacaözetlenmifltir. Bu dallar› tan›tmada, biyolojik bilimlere yak›n olandan bafllanm›fl vebir yandan giderek sosyal bilimlere, öte yandan da matematik ve teknolojiye yak-laflan dallara do¤ru ilerlenmifltir. Biyolojik bilimlere yak›n dallarda, daha çok dav-ran›flla ilgili temel ve kuramsal çal›flmalara a¤›rl›k verilirken, sosyal bilimlere ya-k›n dallarda daha çok uygulamaya yönelik çal›flmalar a¤›rl›k tafl›r. Matematik veteknoloji boyutunda ise daha çok yöntem ve teknikler yer al›r. Buna ba¤l› olarakda psikolojinin dallar›n› temel araflt›rmalara yönelik ve uygulamal› araflt›rma veçal›flmalara yönelik dallar fleklinde de gruplamak mümkündür. Afla¤›daki özetle-me bu iki s›n›flama biçimi dikkate al›narak yap›lm›flt›r.

Psikolojinin di¤er bilim dallar›yla iliflkisini tart›fl›n›z.

PS‹KOLOJ‹N‹N DALLARIDaha önce de belirtildi¤i gibi, psikolojinin kendi içinde baz› dallar› vard›r. Bu dal-lar de¤iflik flekilde s›n›flanabilir. Ülkemizdeki durum da dikkate al›narak, afla¤›da-ki s›n›flama flekli örnek verilmifltir. Bu dallar›n herbirinde uzmanlaflma lisansüstüe¤itimle sa¤lan›r.

Psikolo j in in Di¤er Bi l imler Aras›ndaki Yer i - Psiko lo j in in Dal lar ›162

SIRA S ‹ZDE

Fiziksel ve BiyolojikBilimler

Matematikve

Teknoloji

Sosyal veEkonomikBilimler

PS‹KOLOJ‹

fiekil 9.1:Psikolojinin Di¤erBilimlerle ‹liflkisi

Deneysel PsikolojiPsikolojinin en eski dallar›ndan biridir. Ayr›ca önceki bölümlerden de hat›rlayaca-¤›n›z gibi, psikolojinin ba¤›ms›z bir bilim dal› olarak ortaya ç›k›fl›, Wundt'un de-neysel çal›flmalar›yla olmufltur. Deneysel psikologlar, davran›fl› anlamak, aç›kla-mak ve kontrol edebilmek için araflt›rmalar›nda deneysel yöntemi kullan›rlar. Butür çal›flmalar ço¤u kez özel laboratuvarlarda yap›l›r. ‹lk deneysel psikoloji çal›fl-malar› daha çok duyu organlar› ve duyum süreci ile psikomotor davran›fllar üze-rinde yap›lm›flt›r. Ancak, günümüz deneysel psikologlar› davran›fl›n her yönünüve türünü deneysel yöntemle araflt›r›rlar.

Bu tür psikologlar›n ilgi alan› çok genifl olmakla beraber, çal›flmalar›n ço¤udavran›fl›n fizyolojik temelleri, duyum, alg›, güdü, ö¤renme ve bellek gibi konu-lar› kapsar. Bu daldaki psikologlar, an›lan konularda davran›fla iliflkin temel süreç-leri anlamay›, ilkeleri belirlemeyi ve kuramlar oluflturmay› amaçlarlar. Ayr›ca baz›psikologlar, çal›flmalar›n› daha çok insan davran›fl› üzerinde yo¤unlaflt›r›rken ba-z›lar› da insan ve hayvan davran›fllar›n› karfl›laflt›rmayla ilgilenirler.

Deneysel psikolojiyle ilgili önemli iki alt dal olarak fizyolojik psikoloji ve kar-fl›laflt›rmal› psikoloji gösterilebilir.

• Fizyolojik Psikoloji: Psikolojinin dallar› aras›nda, ilgi konular› ve incele-me yöntemleri yönünden, biyolojik bilimlere en yak›n olan›d›r. Bu alt dal-da, davran›fl›n biyolojik temellerinin incelenmesi, çeflitli davran›fllar›n birbi-riyle iliflkili yap› ve süreçlerinin belirlenmesi ve ilgili ilkelerle kuramlar›n or-taya konmas› amaçlan›r. Bunun için, bu alt dalda sürdürülen çal›flmalar›nbüyük bir k›sm›, sinir sistemi yap›lar› ile bu sistemin davran›fla iliflkin süreç-lerinin belirlenmesine yöneliktir.

• Karfl›laflt›rmal› Psikoloji: Bu alt daldaki psikologlar, önce de¤iflik hayvantürlerini kendi içinde ele alarak davran›fllar›n› inceler, sonra da bu türlerindavran›fllar›n› birbiriyle karfl›laflt›r›p benzerlik ve ayr›l›klarla bunlar›n ne-denlerini bulmaya çal›fl›rlar. Bu psikologlar, en basit canl›lardan karmafl›k-lara do¤ru gidildikçe davran›fllarda görülen evrimsel farkl›l›klar› incelerler.Bunlara göre davran›fla iliflkin temel ilkeleri bulman›n ve kuramlar olufltu-rabilmenin en uygun yolu, bu evrimsel farkl›l›klar› karfl›laflt›rmal› olarak iz-lemektir. Do¤al olarak, bu alt daldaki psikologlar›n çal›flmalar›, biyolojik bi-limlerle özellikle zooloji ile yak›ndan iliflkilidir.

Deneysel psikologlar›n, ço¤u kez deneysel yöntemi kullanarak inceledi¤i ko-nular aras›nda ö¤renme, güdü, alg›lama ve duyum gibi süreçler de vard›r. Psiko-loglar, de¤iflik davran›fllar› ö¤renmenin nas›l olufltu¤unu, ö¤renmeyi etkileyen et-menleri, ö¤renmenin nas›l gelifltirilebilece¤ini, ö¤rencilerin hat›rlanmas›n› ve unu-tulmas›n›, insanlar›n de¤iflik faaliyetler için nas›l güdülenebileceklerini ve güdüle-menin önemini, insanlar›n de¤iflik uyar›c›lar› alg›lay›fl biçim ve süreçleri ile duyuorganlar› ve duyumun davran›fllar›n oluflmas›nda nas›l rol oynad›klar› üzerinde dekuramsal ve uygulamal› çal›flmalar yapar, bu yönde ilkeler ve yasalar oluflturma-ya çal›fl›rlar.

Psikolo j in in Dal lar › 163

Deneysel çal›flmalar›n ço¤udavran›fl›n fizyolojik temelleri, duyum, alg›, güdü,ö¤renme ve bellek gibi konular› kapsar.

Deneysel psikolojiyle ilgiliönemli iki altdal, fizyolojikpsikoloji ve karfl›laflt›rmal›psikolojidir.

Sosyal PsikolojiPsikolojinin en yayg›n dallar›ndan biri olan sosyal psikoloji, daha çok 1920'ler-den sonra geliflmifl bir dald›r. Bu daldaki psikologlar, canl›n›n sosyal ortamdakiya da sosyal uyar›c›lar karfl›s›ndaki davran›fllar›n› inceleme konusu yaparlar. Da-ha önceki derslerinizden hat›rlayaca¤›n›z gibi sosyal ortamda davran›fl› incele-yen baflka bilim dallar› da (örne¤in sosyoloji) vard›r. Sosyal psikolojinin bunlar-dan temel fark›, inceleme birimi olarak bireyi almas›, bireylerin davran›fllar›n›nsosyal ortamdan nas›l etkilendi¤ini ve bireylerin sosyal ortam› nas›l de¤ifltirme-ye çal›flt›¤›n› inceleme konusu yapmas›d›r. Ayn› konularla sosyologlar da ilgile-nebilirler. Ancak, sosyologlar için temel inceleme birimi birey olmaktan çokgruplar ve topluluklard›r.

Sosyal psikologlar, sosyo-kültürel kurumlar ile de¤erlerin, de¤iflik grup, ortamve üyeliklerinin, teknoloji ve bilim gibi kurumlar›n bireyin davran›fllar›n›, inançla-r›n›, tutumlar›n› ve kiflili¤ini nas›l etkileyip flekillendirdi¤ini inceler. Bu konudakiilkeleri belirlemeye, kuramlar› oluflturmaya çal›fl›rlar. Bu çal›flmalar› yürütürken,do¤al olarak psikolojinin di¤er dallar›yla oldu¤u kadar ilgili di¤er sosyal bilimler-le de iliflkili bir çal›flma içinde bulunurlar.

Günümüz sosyal psikologlar›n›n en çok ilgilendi¤i konular aras›nda bireyinsosyalleflmesi; gruplar, grup yap›s› ve grup üyelikleri, grup içinde birey; tutumlar,tutumlar›n geliflmesi ve de¤iflmesi, liderlik ve dil-iletiflim gibi konular say›labilir.

Geliflim PsikolojisiPsikolojinin en eski ve yayg›n dallar›ndan biridir. Geliflim psikolojisinde, organiz-man›n davran›fl›nda döllenmeden ölümüne kadar, tüm yaflam boyunca gözlenenbiyolojik ve psikolojik de¤ifliklikler incelenir. Bu daldaki psikologlar, gelifliminde¤iflik dönemlerinde ortaya ç›kan davran›fllar ile çeflitli çevre koflullar›n›n ve ka-l›t›m›n davran›fllar› nas›l etkiledi¤ini araflt›rarak; ilgili ilkeleri belirlemeye ve aç›k-lay›c› kuramlar› gelifltirmeye çal›fl›rlar.

Geleneksel olarak geliflim psikolojisi, çocukluk dönemi davran›fllar›na olan il-gi ve buna ba¤l› çal›flmalardan kaynaklanm›flt›r. Bunun iki nedeni vard›r. Birinci-

Psikolo j in in Dal lar ›164

Sosyal psikolojitoplumsal ortamdabireyi inceler.

Sosyal psikoloji, bireylerindavran›fllar›n›n sosyalortamdan nas›l etkilendi¤inive bireylerin sosyal ortam›nas›l de¤ifltirmeye çal›flt›¤›n›inceler.

Geliflim psikolojisinde, organizman›n davran›fl›ndadöllenmeden ölümüne kadar,tüm yaflam boyunca, gözlenen biyolojik ve psikolojik de¤ifliklikler incelenir.

si ve en önemlisi en h›zl› büyüme ve de¤iflmenin çocukluk döneminde gözlenme-sidir. ‹kincisi ise, eskiden geliflme ve de¤iflmenin belirli bir dönemde durdu¤unave bundan sonraki dönemlerde görülen geliflme ve de¤iflmenin önemsiz oldu¤u-na inan›lmas›d›r. Günümüzde bu görüfl de¤iflmifltir.

Geliflme ve de¤iflmenin, flekil de¤ifltirerek de olsa yaflam›n her döneminde de-vam etti¤i, araflt›rma bulgular›yla kan›tlanm›flt›r. Bunun için ça¤›m›z geliflim psiko-loglar› yaln›z çocukluk dönemini de¤il, ergenlik, gençlik, yetiflkinlik ve yafll›l›kdönemlerini de çal›flma alanlar› içine alm›fllard›r. Geliflim psikologlar› bu çal›flma-lar›n› sürdürürken, bir yandan biyolojik bilimlerle, öbür yandan da psikolojinindi¤er dallar›yla yak›n bir iliflki ve etkileflim içinde bulunurlar.

Uygulamal› Psikoloji"Uygulamal› Psikoloji" deyimi psikolojiye son elli altm›fl y›l içinde girmifltir ve çokgenifl bir alan› belirlemek için kullan›l›r. Psikolojinin de¤iflik dallar›nda yürütülençal›flmalar ilerledikçe davran›fla iliflkin baz› bulgular›n, tekniklerin ve yöntemlerintoplumsal yaflamda karfl›lafl›lan baz› sorunlar›n çözümünde de yararl› olabilece¤igörülmüfltür. Endüstriyel geliflme, bilim ve teknolojideki h›zl› de¤iflme, iletiflimaraçlar›n›n geliflip yayg›nlaflmas›, e¤itim faaliyetlerinin önem kazanmas› ve h›zlayayg›nlaflmas›, sa¤l›k hizmet ve olanaklar›n›n geliflip yayg›nlaflmas› gibi de¤iflme-ler ile savafllar, ekonomik ve sosyo-politik krizler toplum yaflam›n› büyük çaptaetkileyen olaylard›r. ‹nsano¤lunun bu de¤iflmelere ve olaylara uyum sa¤layabil-mesi ve bunlardan en iyi biçimde yararlanabilmesi, davran›fllar›n› gere¤ince gelifl-tirip de¤ifltirebilmesiyle mümkündür. ‹flte bilimsel verileri, teknikleri ve yöntemle-riyle psikolojiye bu konularda ihtiyaç duyulmufl ve duyulmaktad›r. Buna ba¤l›olarak da söz konusu alanlarda araflt›rma ve uygulama çal›flmalar›n› yürütecekpsikologlar yetifltirilmeye bafllanm›fl; sonuç olarak da psikolojinin de¤iflik uygula-ma alanlar› geliflmifltir. Bu alanlardan ülkemiz için de önemli görülen baz›lar› afla-¤›da özetlenmifltir.

Psikolo j in in Dal lar › 165

Freud'unViyana'daki çal›flmaofisi

Klinik Psikolojisi: Psikolojinin en yayg›n ve en eski uygulama alanlar›ndanbiridir. Bu alt daldaki psikologlar bir yandan, kiflili¤in geliflmesi ve bunu etkileyenetmenler (kiflilik psikolojisi) ile normalden ayr›l›klar gösteren davran›fllar ya dadavran›fl bozukluklar› (psikopatoloji) üzerinde araflt›rmalar yaparlar. Öbür yandanda bireyin yukar›da belirtilen de¤iflme ve olaylar karfl›s›nda uyumlu bir yaflam sür-dürebilmesi için neler yap›labilece¤ini, de¤iflik davran›fl bozukluklar› olan birey-lere nas›l yard›m edilebilece¤ini belirlemeye çal›fl›rlar, gerekli araç, teknik ve yön-temleri gelifltirirler, bunlar› uygularlar.

Bu alt daldaki psikologlar ilgili çal›flmalar›nda, son elli altm›fl y›l içinde, özel-likle teflhis ve tedavilerde baflar›l› sonuçlar elde etmifllerdir. Bu nedenle, klinikpsikolojisi ça¤dafl sa¤l›k hizmetlerinin ayr›lmaz birimlerinden biri durumuna gel-mifltir. Ülkemizde de son yirmi otuz y›ll›k dönemde bu yönde önemli geliflmelerolmufltur.

Klinik psikologlar çal›flmalar›n› sürdürürken, bir yandan t›bb›n de¤iflik dallar›,özellikle psikiyatriyle, öbür yandan da psikolojinin de¤iflik dallar›yla yak›n iliflkive etkileflim içinde bulunurlar. Burada üzerinde durulacak önemli bir nokta var-d›r. Baz› kifliler kilinik psikologlar ile psikiyatristleri birbirine kar›flt›r›rlar. Bunlar,baz› yönlerden benzer hizmetler yürütmelerine karfl›n, psikiyatrist t›p kökenli bire¤itimden geçer. Klinik psikolog ise, psikoloji kökenli bir e¤itim görür.

Okul ve E¤itim Psikolojisi: Psikolojinin en yayg›n uygulama alanlar›ndan bi-ri de e¤itim psikolojisidir. Bu alt daldaki psikologlar, genelde, verimli ö¤renme or-tamlar›n›n araflt›r›lmas› ve araflt›rma bulgular›n›n e¤itim ortamlar›nda (ço¤unluklaörgün e¤itim kurumlar›nda, okullarda) uygulanmas› sorunlar› üzerinde çal›fl›rlar.Bunun için, bir yandan geliflim, ö¤renme, ruh sa¤l›¤›, baflar›n›n ve yeteneklerin öl-çülüp de¤erlendirilmesi gibi konular üzerinde durdurarak, ilgili ilke, teknik ve yön-temleri e¤itim ortamlar›nda uygularlar. Öbür yandan da ö¤renme zorluklar›n›n be-lirlenmesi ve giderilmesi ile özel e¤itime ihtiyaç gösteren bireylerin sorunlar›yla il-gilenirler. Bu çal›flmalar›n› sürdürürken, bir yandan e¤itim bilimi alt dallar›yla, öbüryandan da psikolojinin di¤er dallar›yla yak›n iliflki ve etkileflim içinde çal›fl›rlar.

Endüstri ve Örgüt Psikolojisi: Bu alt dal, endüstri ve iflletmelerde kiflilerinbirbirleriyle, iflletmeyle, teknoloji ve araç-gereçle (makina, alet vb.) etkileflimlerikonular›yla ilgilidir. Her iflletme az ya da çok say›da kifli taraf›ndan iflletilir. Ayr›-ca her iflletmenin üretti¤i hizmet ya da ürünler baflka kifli ya da kurumlarla belir-li yollar ve kanallarla iletilir. Endüstri psikologlar› iflletmelerin verimli çal›flabilme-leri ve ürünlerini hizmetlerini ilgililere kabul ettirip ulaflt›rabilmeleri için gerekli vedaha çok insan etmeniyle ilgili olan hususlar› araflt›r›rlar, ilgili ilkeler belirlemeyeçal›fl›rlar, araç-gereçleri gelifltirirler, teknik ve yöntemleri uygularlar.

Tipik bir endüstri psikolo¤u (bazen personel psikolo¤u da denir), iflletmeyepersonel seçme, hizmetöncesi ve hizmetiçi e¤itim programlar› düzenleme, perso-neli en verimli ve mutlu olacaklar› ifllere yerlefltirme, ifl ortam›n› verimi artt›r›c› vemorali yükseltici biçimde düzenleme, ifl ve verim de¤erlendirmesi yapma, reklam,tan›tma, halkla iliflkiler gibi konular üzerinde çal›fl›r. Bu çal›flmalar›n› sürdürürken,bir yandan psikolojinin özellikle psikometri ve sosyal psikoloji gibi dallar›yla, öbüryandan da iflletme ve yönetim bilimleriyle iliflki ve etkileflim içinde bulunurlar.

Dan›flmanl›k Psikolojisi: Her derecedeki e¤itim kurumunda ö¤rencilerine¤itim-ö¤retime iliflkin ve bireysel sorunlar›yla ilgilenen bu alt dal, bir yandanokul psikolojisiyle, öbür yandan da klinik psikolojisi ile yak›ndan iliflkilidir. Bu altdaldaki psikologlar ö¤rencilerin sorunlar›n› belirlemeye çal›fl›rlar, onlar›n kendikendilerini daha iyi tan›malar›nda ve bireysel sorunlar›n çözümünde yard›mc›

Psikolo j in in Dal lar ›166

Psikiyatrist, t›p kökenli bire¤itimden; klinik psikolog isepsikoloji kökenli bir e¤itim-den geçer.

E¤itim psikologlar›, genelde,verimli ö¤renme ortamlar›n›naraflt›r›lmas› ve araflt›rmabulgular›n›n e¤itim ortamlar›nda uygulanmas›sorunlar› üzerinde çal›fl›rlar.

Endüstri psikologlar›,iflletmelerin verimliçal›flabilmeleri ve ürünlerinihizmetlerini ilgililere kabulettirip ulaflt›rabilmelerindeinsan etmeniyle ilgili olankonular› araflt›r›rlar.

olurlar, e¤itim ve mesleki konularda ö¤rencilere dan›flmanl›k ve rehberlik yapar-lar. Di¤er yandan dan›flman psikologlar, okul d›fl› kurum ve ortamlarda da benze-ri sorunlar üzerinde çal›fl›p, ilgili hizmetleri yürütürler.

Psikolojinin yukar›da say›lanlara ek olarak, baflka uygulama alanlar› da vard›r.Bunlardan özellikle ülkemizde son y›llarda hizmetine büyük ihtiyaç duyulan Tra-fik Psikolojisi ile, Siyaset Psikolojisi, Uluslararas› ‹liflkiler Psikolojisi, MühendislikPsikolojisi, Askerlik Psikolojisi, Din Psikolojisi, Adalet Psikolojisi ve Spor Psikolo-jisi gibi alt dallar en önemlileridir.

Psikolojinin di¤er uygulama alanlar› nelerdir? Size göre psikoloji bilimi ükemizde tümbu alanlarda yeterince kullan›l›yor mu? Tart›fl›n›z.

Psikometrik PsikolojiPsikolojinin bu dal›, davran›fl›n ölçülmesi ve de¤erlendirilmesi, istatistik ve mate-matiksel teknik ve yöntemlerin psikolojiye uygulanmas›, davran›fl›n aç›klanmas›n-da ve yordanmas›nda yararlanabilecek matematiksel modellerin gelifltirilmesi gibikonularla ilgilenir. De¤iflik amaçlar için test ve ölçek gelifltirme, davran›fl›n aç›k-lanmas› ve yordanmas›nda yararlan›labilecek istatistiksel teknik ve modellerin uy-gulanmas› ve gelifltirilmesi ile araflt›rma model ve düzenleri oluflturma, bu dalda-ki psikologlar›n bafll›ca araflt›rma ve uygulama konular›d›r. Bu daldaki psikolog-lar, bir yandan psikolojinin di¤er dallar› ile di¤er yandan da matematik, istatistikbaz› teknolojik uygulama alanlar› ve e¤itim gibi bilim dallar›yla yak›n iliflki ve et-kileflim içinde çal›fl›rlar.

Psikolojinin alt dallar›n› birbirinden ay›ran özellik nedir? Aç›klay›n›z.

PS‹KOLOJ‹N‹N YÖNTEM‹Psikoloji biliminin canl› davran›fllar›n› anlamay› amaçlad›¤› daha önce belirtilmiflti.Bu amac› gerçeklefltirebilmek için davran›fllar ve ilgili di¤er olaylar üzerinde geçer-li ve güvenilir bilgiler toplamak gerekir. Bu bilgilere ço¤u kez veri denir. Psikolo-jide çeflitli veri toplama yöntemleri vard›r. Bu yöntemlerden hangisinin seçilece¤i,araflt›rman›n amac›na ve konusuna ba¤l›d›r. Konu aç›s›ndan sosyal bilimlere yak›nolan dallar ile, amac› uygulama olan dallarda ço¤unlukla betimsel veya korelatiftürden araflt›rmalar yap›l›r. Konu aç›s›ndan biyolojik bilimlere yak›n olan, amaçolarak da daha çok davran›fl›n temel ilke ve kuramlar›n› belirlemeyi hedef alanaraflt›rmaya yönelik alt dallarda, genellikle deneysel türden araflt›rmalar yap›l›r.Afla¤›daki bölümlerde psikolojide kullan›lan araflt›rma teknikleri özetlenmifltir.

Betimsel Araflt›rmalar ve ‹lgili TekniklerBetimsel teknikler, ad›ndan da anlafl›labilece¤i gibi, davran›fllar› betimlemeyi, ya-ni davran›fllar› özetlemeyi, ortak özelliklerine göre s›n›flamay› ve birbiri ile iliflkiliya da iliflkisiz davran›flsal olaylar› belirmeyi amaçlar. Bu tür teknikler, davran›flla-r› sözel, say›sal, flekilsel ya da hem sözel hem de say›sal ve flekilsel olarak özet-leme olana¤› sa¤lar.

Do¤al GözlemDo¤al gözlemde canl›lar, do¤al ortamlar›nda ve araflt›r›c›n›n herhangi bir müda-helesi olmaks›z›n gözlenir. Di¤er bir deyiflle, bu gözlem türünde araflt›r›c› koflul-lar› etkilemeye veya de¤iflkenleri kontrol etmeye çal›flmaz. En eski veri toplama

Psikolo j in in Yöntemi 167

SIRA S ‹ZDE

SIRA S ‹ZDE

tekniklerinden biri olan do¤al gözlem, canl›lar›n do¤al ortamlar›nda yapt›klar›davran›fllar›n kapsaml› bir biçimde betimlemesini, birbirleriyle iliflkili de¤iflkenlerhakk›nda fikir edinilmesini sa¤lar. Do¤al gözlemin bulgular›, ileride yap›lacakaraflt›rmalara ve deneysel çal›flmalara iyi bir temel teflkil eder. Ayr›ca yeterince bü-yük bir grup üzerinde yap›lan do¤al gözlemlerden normatif (grubun durumunuözetleyen) veriler elde edilebilir.

Sistematik GözlemSistematik gözlemde canl›lar araflt›rmac›n›n belirledi¤i koflullar alt›nda gözlenir.Ayr›ca sistematik gözlemde araflt›rmac›n›n ilgilendi¤i belirli bir konu vard›r. Bunagöre davran›fllar bir elemeye tabi tutulur ve sadece konuyla ilgili olan davran›fllargözlenir. Sistematik gözlem, psikolojinin tüm dallar›nda s›k olarak kullan›l›r. Ör-ne¤in, ö¤rencilerin hangi ö¤retme tekni¤ini tercih ettiklerini saptamak üzere yap›-lan bir araflt›rma, sistematik gözlem yapmay› gerektirebilir.

TestlerTestler belirli davran›fllar› veya bu davran›fllarla ilgili özellikleri ölçmede kullan›-lan araçlard›r. Bu davran›fllar kiflilik özelliklerini, genel ve özel yetenekleri, kiflininbelirli bir konudaki bilgisini, tutumlar›n› ve ilgileri içerebilir. Her test bir dizi dav-ran›fl›n bir tür özetidir. Testler yoluyla toplanan verilerin bilimsel çal›flmalarda kul-lan›labilmesi için bir testin baz› teknik özelliklere sahip olmas› gerekir. Bu tekniközelliklerin bafl›nda geçerlik ve güvenirlik gelir.

Geçerlik bir ölçü arac› olarak testin ölçmeyi amaçlad›¤› özelli¤i ne derecedeölçebildi¤ini gösterir. Güvenirlik ise testin de¤iflik uygulamalarda ne dereceye ka-dar tutarl› ölçme yapt›¤›n›; yani hatalardan ar›n›k ölçme yapma derecesini göste-rir. Her iki teknik özellik de özel baz› yollarla belirlenir.

Davran›fllar› ölçen testlerin yan›nda, psikolojide bir de psikofizyolojik testlerkullan›l›r. Canl›lar› biyolojik özellikleriyle ele alan alt dallarda kullan›lan bu test-ler, davran›flla iliflkili olan fizyolojik süreçleri ölçmede kullan›l›r. Korku ve öfkeyeba¤l› olarak, böbreküstü bezlerinden salg›lanan ve norepinefrin hormonlar›n öl-çülmesini içeren test ya da de¤iflik ortamlarda veya uyar›c›lar karfl›s›nda beyin dal-galar›nda ortaya ç›kan de¤ifliklikleri ölçen araç-gereçler psikofizyolojik testlere birörnektir.

Anket (Soru Listesi)Anketler, kiflilerin belirli konulardaki tutumlar›n›, düflünce ve duygular›n›, öneri-lerini saptamak üzere haz›rlanm›fl soru listeleridir. Anketlerin bir özelli¤i de yaz›l›olarak sunulmalar›d›r. Bilimsel de¤ere sahip olabilmesi için anketin geçerli ve gü-venilir sonuç vermesi beklenir. Bir veri toplama tekni¤i olarak anket, psikolojinintüm alt dallar›nda ve özellikle de sosyal psikolojide kullan›l›r.

MülakatMülakat, bireylerin duygu, düflünce ve davran›fllar›n› saptamada, onlar› yak›ndantan›mada kullan›lan bir tekniktir. Mülakat›n özelli¤i, birey hakk›ndaki bilgininyüzyüze bir iliflki ve sözel iletiflim yoluyla elde edilmesidir. Mülakat tekni¤i psiko-lojinin özellikle uygulamal› dallar›nda kullan›l›r. Klinik psikolo¤un kulland›¤› psi-kolojik tedavi türlerinin büyük bir k›sm› mülakata dayan›r. Ayn› flekilde, dan›flmanpsikolog dan›flmanl›k hizmetlerinde, endüstri psikolo¤u da personel seçimindemülakat yöntemini kullanabilir.

Psikolo j in in Yöntemi168

Testler: Belirli davran›fllar›veya bu davran›flla ilgiliözellikleri ölçmede kullan›lanaraçlard›r.

Geçerlik, bir ölçü arac› olaraktestin ölçmeyi amaçlad›¤›özelli¤i ne derecede ölçebildi¤ini; güvenirlik isetestin de¤iflik uygulamalardane dereceye kadar tutarl›ölçme yapt›¤›n› gösterir.

Anketler; kiflilerin belirlikonulardaki tutumlar›n›,düflünce ve duygular›n›,önerilerini saptamak üzerehaz›rlanm›fl soru listeleridir.

Vak'a ‹ncelemesiVak'a incelemesi daha çok uygulamal› dallara özgü bir tekniktir. Vak'a inceleme-sinde, bireyin geçmifli, ailesi ve çevresindeki kiflilerle iliflkileri, sorunlar› ve benze-ri di¤er konular hakk›nda bireyin kendisinden ve di¤er kaynaklardan veri toplan›r.

Betimsel araflt›rmalar›n ve ilgili veri toplama tekniklerinin psikoloji bilimine ne tür birkatk›s› vard›r?

Deneysel Araflt›rmalarDeneysel araflt›rmalar›n temel amac›, davran›fl›n nedenlerini ve ön belirleyicilerinisaptamakt›r. Buna göre, davran›fl›n nedenlerini veya ön belirleyicilerini saptama-ya yönelik tüm araflt›rmalarda ve özellikle psikolojinin biyolojik ve fiziksel bilim-lere yak›n dallar›nda deneysel yöntemden yararlan›l›r. Deneysel yöntemin neden-sonuç iliflkilerini ortaya koymas›n› sa¤layan ifllemler flunlard›r:

Ba¤›ms›z de¤iflkeni de¤iflimleme: Bir deneyin denencesinde (hipotezinde)belirli bir nedenin belirli bir sonucu do¤urdu¤u, neden ile sonuç aras›nda belirlibir iliflkinin oldu¤u iddia edilir. Bu denenceyi test etmede, deneyci neden veyaönkoflul oldu¤unu iddia etti¤i de¤iflkeni ya da de¤iflkenleri bir laboratuvar orta-m›nda meydana getirir ve onu de¤iflik de¤erler vererek, sistematik olarak de¤iflti-rir. Bu iflleme de¤iflimleme (manipülasyon), de¤iflimlenen de¤iflkene ise ba¤›ms›zde¤iflken denir.

Psikoloji araflt›rmalar›nda üç ba¤›ms›z de¤iflken türüne rastlan›r. Bunlardan bi-ri çevresel de¤iflkenlerdir. Çevresel de¤iflkenler deneyde kullan›lan canl›n›n yanidene¤in d›fl çevresindeki uyar›c›lard›r. Bunlar fiziksel veya sosyal uyar›c›lar olabi-lir. Örne¤in, bir filmin deneklerin belirli konudaki tutumlar›na etkisini araflt›randeneyde, film bir çevresel de¤iflkendir. Bir di¤er ba¤›ms›z de¤iflken türü denekde¤iflkenleridir. Denek de¤iflkenleri deneklerin özellikleriyle ilgilidir. Örne¤in,kayg›n›n ö¤renmeye etkisini araflt›ran bir deneyde, de¤iflik kayg› düzeyindeki ki-fliler bir tür denek de¤iflkeni olarak kullan›labilir. Üçüncü ba¤›ms›z de¤iflken türüise görev de¤iflkenleri olabilir. Görev de¤iflkenleri, dene¤in deneyde yapaca¤› gö-revin özellikleriyle ilgilidir. Örne¤in, ö¤renilecek malzemedeki anlaml›l›k derece-sinin ö¤renmeye etkisini araflt›ran bir deneyde, malzemenin anlaml›l›¤›, bir görevde¤iflkenidir.

De¤iflimlemenin ba¤›ml› de¤iflkene etkisini gözleme: Deneyci ba¤›ms›zde¤iflkendeki de¤iflimlemelerin sonuç olay›, yani davran›fl› nas›l etkiledi¤ini göz-ler. Deneyde etkilenmesi beklenen bu de¤iflkene ba¤›ml› de¤iflken denir. Psiko-loji araflt›rmalar›ndaki ba¤›ml› de¤iflken davran›flt›r. Davran›fl›n gözlenmesi ve öl-çülmesinde deneyci betimsel yöntemlerden yararlan›r. Deneyin bulgular›, davra-n›fl›n ba¤›ms›z de¤iflkendeki de¤iflimlemelere ba¤l› olarak de¤iflti¤ini gösterirse,araflt›rman›n denencesi desteklenmifl olur.

Di¤er de¤iflkenleri kontrol etme: Bir deneyde gözlenen sonucu, ba¤›ms›zde¤iflkenden baflka de¤iflkenler de etkileyebilir. Bu de¤iflkenler çevresel, görevveya denek de¤iflkenleri türünden olabilir. Deneyin düzenlenmesi aflamas›nda de-neyci, kar›flt›r›c› etkide bulunabilecek de¤iflkenleri belirler, bunlar›n etkisini kont-rol alt›nda tutmaya çal›fl›r. Psikolojide her tür de¤iflken için ayr› kontrol teknikle-ri vard›r. Ancak bu tekniklerin tümü de, temelde,ilgili de¤iflkenlerin etkisini sabittutmaya yöneliktir. Sabit tutulan bir de¤iflken, tüm denekleri ve bunlar›n davran›fl-lar›n› eflit biçimde etkiler. Yani, etkisi bak›m›ndan, de¤iflken tüm davran›fllarda bir

Psikolo j in in Yöntemi 169

SIRA S ‹ZDE

Psikoloji araflt›rmalar›nda;çevresel, denek ve görevde¤iflkenleri olmak üzere üçba¤›ms›z de¤iflken türünerastlan›r.

ortak faktör niteli¤indedir. Böylece, uygun kontrol tekniklerinin uyguland›¤› de-neylerde, davran›flta gözlenen anlaml› farkl›l›klar›n ba¤›ms›z de¤iflkenin etkisineba¤lanmas› mümkün olur.

Bir deneyde, ilgilenilen de¤iflken d›fl›nda kalan ve davran›fl› etkileyebilecek di¤er de¤ifl-kenler kontrol edilmezse ne olur?

Böyle bir durumda gözlenen davran›fltaki farkl›l›klar› hangi de¤iflkenlerin ya-ratt›¤› bilinemez. Farkl›l›klar›n kayna¤› ba¤›ms›z de¤iflken olabilece¤i gibi, dene-yin konusunun belirlendi¤i çevresel, denek veya görev de¤iflkenleri de olabilir.Sonuçlar› hangi de¤iflkenlerin belirledi¤i bilinmeyen bir deneyden neden-sonuçiliflkileri ç›kar›lamaz.

Deneylerin özelli¤ini, yukar›da belirtilen ilk iki ifllem oluflturur. Ancak bu ifl-lemlerin deneysel çal›flmalar›n amac›n› gerçeklefltirme aç›s›ndan yeterli olmad›¤›-n› görüyoruz. Deneylerin amaca yönelik sonuçlar elde etmesi ve bilimsel bir de-¤er kazanmas›, uygun ve yeterli kontrollar›n yap›lmas›na ba¤l›d›r.

Daha önce psikoloji biliminin dört temel amac› oldu¤u belirtilmiflti. Betimseltür araflt›rmalar, bu amaçlardan sadece betimlemenin gerçekleflmesine katk›dabulunur. Deneysel araflt›rmalar ise, bilimin dört amac›n› da gerçeklefltirebilmegücüne sahiptir. fiöyle ki, neden-sonuç iliflkilerini ortaya koyan deneyler, davra-n›fllar› betimleme amac›n› da gerçeklefltirir. Benzeri konulardaki deneylerin bul-gular›ndan yap›lan genellemeler, temel ilkelerin ve kuramlar›n oluflumuna katk›-da bulunur. Bu flekilde, deneysel çal›flmalar davran›fllar› aç›klama amac›na dahizmet etmifl olur. Deneylerde saptanan güvenilir iliflkilerden veya belirlenen te-mel ilke ve kuramlardan hareketle, belirli ba¤›ms›z de¤iflkenlerin davran›fl› nas›letkileyece¤i önceden söylenebilir. Bu ise, davran›fllar›n yordanmas› amac›n› ger-çeklefltirir. Nihayet, yine güvenilir iliflkilerden ve temel ilke ve kuramlardan ha-reketle, ba¤›ms›z de¤iflkende uygun de¤erler meydana getirerek, davran›fl belirlibir biçime sokulabilir. Bu ise psikoloji biliminin davran›fllar› kontrol etme amac›-n› gerçeklefltirir.

Deneysel araflt›rmalar psikolojinin tüm amaçlar›na hizmet edebildi¤i için tercihedilebilir. Ancak, psikolojinin her konusu deneysel yolla incelenemez. Deneyselaraflt›rmalar›n özelli¤ini de¤iflimleme ve kontrolün oluflturdu¤u belirtilmiflti. Özel-likle insanlar›n, her tür de¤iflimlemeye ve kontrola tabi tutulmas› mümkün de¤il-dir. Örne¤in, ac› veya zarar vermeyi içeren de¤iflimlemeler insanlara uygulana-maz. Ayr›ca baz› de¤iflkenlerin deneyci taraf›ndan de¤iflimlenmesi söz konusuolamaz. De¤iflimlenemeyen bu de¤iflkenler ço¤u kez örne¤in yafl ve zeka gibi de-nek de¤iflkenleridir.

Nihayet, özellikle uygulamal› alt dallarda çal›flan psikologlar için, deneyselaraflt›rmalar bazen uygun ve pratik de¤ildir. Zira bu psikologlar›n ilgilendi¤i dav-ran›fllar çok büyük bir de¤iflkenler bütününün ifllevi olarak ortaya ç›kar. Bu de¤ifl-kenlerin tümünün bir deney ortam›nda meydana getirilmesi ve ayn› zamanda da,gerekli kontrollerin yap›labilmesi mümkün ve pratik de¤ildir. Çünkü, uygulamal›alt dallarda çal›flan psikologlar›n amac› davran›fl sorunlar›na acil bir biçimde çö-zümler getirmektedir. Oysa deneysel çal›flmalar k›s›tl› laboratuvar ortam›nda yap›-l›r ve uzun zaman al›r. Bu gibi durumlarda psikologlar korelatif araflt›rmalar yap-may› ye¤lerler.

Psikolo j in in Yöntemi170

SIRA S ‹ZDE

Deneysel araflt›rmalar, bilimin dört amac›n› dagerçeklefltirebilme gücünesahiptir. Neden-sonuçiliflkilerini ortaya koyandeneyler, davran›fllar› betimleme amac›n› dagerçeklefltirir.

Deneysel çal›flmalar k›s›tl›laboratuvar ortam›nda yap›l›rve uzun zaman al›r. Bu gibidurumlarda psikologlar korelatif araflt›rmalar yapmay› ye¤lerler.

Korelatif Araflt›rmalarKorelatif araflt›rmalarda, çevrede kendiliklerinden mevcut olan ve yine kendilikle-rinden de¤iflik de¤erler alan de¤iflkenler incelenir. Di¤er bir deyiflle, korelatif ça-l›flma yapan araflt›r›c›n›n, de¤iflkenlerin meydana gelmesinde ve de¤ifliminde aktifbir rolü yoktur. Ba¤›ms›z-ba¤›ml› de¤iflken ayr›m›n›n bulunmad›¤› korelatif arafl-t›rmalar›n amac›, birbiriyle karfl›l›kl› iliflki (korelasyon) içinde olan de¤iflkenleribelirlemektir. Bu amac›n gerçekleflmesini sa¤layan ifllemler flunlard›r.

Araflt›rmac› iliflkisini incelemek istedi¤i de¤iflkenleri belirler. Korelatif çal›flma-lardaki de¤iflkenler genellikle denek de¤iflkenleri türündendir. Bunlardan bir k›s-m› do¤rudan gözlenebilir niteliktedir, örne¤in cinsiyet gibi. Baz›lar› ise, örne¤inzeka ve kayg› gibi do¤rudan gözlenemez. Bu gibi de¤iflkenler bir ölçü arac›na ve-rilen tepkilerden tahmin edilir (vardan›r). Dolayl› olarak gözlenen de¤iflkenlerinölçülmesinde betimsel yöntemler kullan›l›r.

Araflt›rmac›, de¤iflkenlerin niteliklerini gözönüne alarak seçti¤i istatistiksel tek-ni¤i uygular ve de¤iflkenler aras›ndaki iliflkinin derecesini belirler. Bu belirlemesonucu, de¤iflkenler aras›nda bir iliflkinin olmad›¤› ortaya ç›kabilir. Örne¤in, ayak-kab› numaras› ile zeka düzeyi aras›nda belirli bir iliflki yoktur. Kimi zamanlar ise,de¤iflkenler aras›nda do¤ru orant›l› bir iliflki gözlenebilir; zeka düzeyi ile ö¤renmedüzeyi aras›nda oldu¤u gibi. Böyle bir iliflki de¤iflkenlerden birinde artmalar ol-dukça di¤erinde de artma oldu¤unu gösterir. Bazen de de¤iflkenler aras›nda tersyönde bir iliflki elde edilebilir, kayg› düzeyi ile çevreyi araflt›rma faaliyeti aras›ndaoldu¤u gibi. Bu ise, de¤iflkenlerden birinde artma oldukça, di¤erinde azalma ol-du¤u anlam›na gelir.

De¤iflkenler aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkileri ortaya koyan korelatif araflt›rmalar,davran›fllar›n betimlenmesi amac›n› gerçeklefltirir. Ancak, burada çok önemli birhusus vard›r; iki de¤iflken aras›nda belirli bir miktar iliflkinin varl›¤›, bunlardan bi-rinin di¤erinin nedeni veya sonucu oldu¤u anlam›na gelmez.

Psikolojik araflt›rmalarda hangi tekniklerin kullan›laca¤›n› ne gibi etmenler belirler?

Psikolo j in in Yöntemi 171

Korelatif araflt›rmalarda,çevrede kendiliklerindenmevcut olan ve yine kendiliklerinden de¤iflikde¤erler alan de¤iflkenlerincelenir.

S IRA S ‹ZDE

ÖzetPsikoloji Bilimini, onu oluflturan ö¤eleri ve temelamaçlar›n› dikkate alarak tan›mlamakPsikoloji canl› davran›fllar›n› inceleyen bir bilim da-l›d›r. Sosyal bilimlerle biyolojik bilimler aras›ndayer alan, ancak matematik ve teknoloji gibi alan-lardan da etkilenen psikoloji biliminin, araflt›rmayave uygulamaya yönelik dallar› vard›r. Psikolojinintemel amaçlar›, davran›fllar› betimlemek, aç›kla-mak, yordamak ve kontrol etmedir. Psikolojinin in-celedi¤i davran›fllar üç grupta toplanabilir:• Do¤rudan do¤ruya, dolays›z olarak gözlenebi-

len davran›fllar;• Dolayl› olarak gözlenebilen davran›fllar;• Davran›fllar›n temelinde yatan sinir sistemi ve

kas faaliyetleri ve fizyolojik süreçler.

Psikolojinin di¤er bilimler aras›ndaki yerini ve ilifl-kisini tart›flacak; psikolojinin araflt›rmaya ve uygu-lamaya yönelik dallar›n› ve alt dallar›yla ayr›nt›l›aç›klayabilmek, farkl›l›klar› tart›flabilmekPsikoloji, bir yandan organizman›n davran›fllar›n›biyolojik temelinden anlayabilmek için biyoloji, fiz-yoloji, biyo kimya gibi bilimlerle iliflki içindedir.Di¤er yandan organizmay› sosyal bir varl›k olarakele ald›¤›ndan sosyoloji, ekonomi gibi sosyal bi-limlerle de çok yak›n bir etkileflimdedir. Psikoloji-nin kendi içinde baz› dallar› vard›r. Bu dallar›n herbirinde davran›fl farkl› bir yönden veya farkl› birba¤lam içinde ele al›n›r. Bu alt dallar, DeneyselPsikoloji, Sosyal Psikoloji, Geliflim Psikolojisi, Uy-gulamal› Psikoloji ve Psikometrik Psikoloji olaraks›ralanabilir.

Psikoloji araflt›rmalar›nda kullan›lan yöntem ve tek-nikleri aç›klayabilmekPsikoloji araflt›rmalar›nda çeflitli teknikler kullan›l›r.Bu tekniklerden bir grubu davran›fllar›n betimlen-mesini sa¤lar. Deneysel araflt›rmalarda ise neden-sonuç iliflkileri saptanmaya çal›fl›l›r. Deneysel çal›fl-malar›n bulgular› davran›fllar›n betimlenmesi veaç›klanmas›n› sa¤larken, bu bulgulardan hareketle,davran›fllar›n yordanmas› ve kontrol edilmesi demümkün olur. Korelatif araflt›rmalarda do¤ada ken-dili¤inden mevcut olan de¤iflkenlerin aras›ndakiiliflkiler belirlenmeye çal›fl›l›r. Korelatif araflt›rmala-r›n bulgular› davran›fllar›n betimlenmesini sa¤lar.Bu bulgulardan hareketle, davran›fllar›n tahmin edil-mesi de mümkün olur.

Özet172

A M A �

1

A M A �

2

A M A �

3

Kendimizi S›nayal›m1. Psikolojinin günümüzdeki tan›m› afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. ‹nsan bilincini inceleyen bilim dal›d›r.b. Do¤rudan gözlenebilen davran›fllar› inceleyen bi-

lim dal›d›r.c. ‹nsan ve hayvan davran›fllar›n› inceleyen bilim

dal›d›r.d. ‹nsan biyolojisini inceleyen bilim dal›d›r.e. ‹nsan›n oluflumunu inceleyen bilim dal›d›r.

2. Psikolojinin alt dallar› ile ilgili olarak afla¤›daki ifade-lerden hangisi yanl›flt›r?

a. Geliflim psikolojisinin konusu çocukluk döne-minde meydana gelen fiziksel ve psikolojikde¤iflikliklerdir.

b. Deneysel psikolojide davran›fl›n temel ilke ve ku-rallar›n›n belirlenmesine çal›fl›l›r.

c. Endüstri psikolojisi ifl ve endüstri ortamlar›nda göz-lenen davran›fl örüntüleriyle ilgilenir.

d. Psikometrik psikolojinin, psikolojinin bütün dalla-r›nda genel bir fonksiyonu vard›r.

e. Dan›flmanl›k psikolojisi e¤itim kurumlar›nda ö¤-rencilerin e¤itim ve ö¤retime iliflkin sorunlar›ylailgilenir.

3. Afla¤›dakilerden hangisi fliddetli davran›fl bozuklukla-r›n›n tedavisi ile ilgilenir?

a. Okul psikolo¤ub. Dan›flman psikolo¤uc. Kiflilik psikolo¤ud. Klinik psikolo¤ue. Endüstri psikolo¤u

4. Psikolojide bilgi veya veriler nas›l elde edilir? a. Deneysel yollarlab. Sezgisel yollarlac. Olaylar üzerinde düflünerek ve fikir yürüterekd. Olaylar› gözleyerek ve ölçereke. De¤iflkenleri kontrol ederek

5. Afla¤›dakilerden hangisi psikoloji araflt›rmalar›nda ba-¤›ml› bir de¤iflkendir?

a. Yaflb. Cinsiyetc. Davran›fld. Medeni Hale. Görünüm

6. Afla¤›dakilerden hangisi betimsel araflt›rmalar›n amac›de¤ildir?

a. Davran›fllar› özetlemek.b. Davran›fllar› s›n›flamak.c. Davran›flsal olaylar› belirlemek.d. Davran›fl›n ön belirleyicilerini saptamak.e. Davran›fllar› de¤iflimlemek.

7. Belirli davran›fllar› veya bu davran›flla ilgili özellikleriölçmede kullan›lan araç afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Gözlemb. Mülakatc. Testlerd. Ankete. Vaka incelemesi

8. Kiflilerin belirli konulardaki düflünce ve duygular›n›saptamak üzere haz›rlanan soru listelerine ne ad verilir?

a. Vaka incelemesib. Gözlemc. Anketd. Mülakate. Psikometri

9. Psikolojinin temel amaçlar›ndan hangisi davran›fllar›nönceden tahmin edilmesiyle ilgilidir?

a. Betimlemeb. Yordamac. Aç›klamad. Kontrole. Gözlem

10. Bir deneyde ba¤›ms›z de¤iflkene de¤iflik de¤erler veril-mesi ifllemine ne denir?

a. Ölçmeb. De¤erlendirmec. De¤iflimlemed. Sistematik gözleme. Yordama

Kendimizi S›nayal›m 173

Yaflam›n ‹çindenTatile ç›k›p dinlenmeyi düflünüyordum. Ama bizi, ‹z-mit’i, Gölcük’ü, Adapazar›’n›, Yalova’y› kötü günlerinbekledi¤ini bilmiyordum. Antalya’ya bir ay gitmeyi dü-flünmüfltüm. O kadar çok yorulmufltum ki, tek düflün-cem dinlenmekti.‹çimde çok tuhaf hisler vard›, anlam veremiyordum. Tati-le gitmeden önce çok de¤iflik bir rüya görmüfltüm. Bu rü-ya beni çok etkilemiflti.Deniz kenar›nda, uçurumdan, kayal›¤›n tepesinden deni-ze ve gökyüzüne bak›yordum. Gökyüzü karanl›kt›, y›ld›z-lar parl›yordu. Y›ld›zlar›n hepsi gökyüzünden teker tekerkay›p denize düflmeye bafllad›. Rüyamdaki kayan y›ld›z-lar için, "Tepedeki evler mi?!.." diye ba¤›r›yordum. "Tepe-dekiler de¤il" diyorlard›. Ben küçükken ‹zmit’in tepesin-deki evleri y›ld›z san›rd›m.Bu rüyam›n haftas›nda 17 A¤ustos Depremi oldu. O günAntalya’da yaflad›klar›m› Allah hiç kimseye yaflatmas›n.Nihal Ablam ‹zmit’teydi, evdeydi… Çok sevdi¤im a¤abe-yim Dr. Erdal Batur da göçük alt›nda kalm›flt›!…Beni tatile yolcu ederken söyledi¤i kelimeler hep kula-¤›mda ç›nl›yor: "K›z, bir buçuk ay sonra görüflece¤iz. Be-ni çok özlersin, esprilerimi çok arars›n". Erdal A¤abey,seni gönlümde Ebru Ablam için ay›rd›¤›m yerin yan›nayerlefltirdim.Göçük alt›nda kalan, iki y›ld›r birlikte oldu¤umuz çoksevdi¤im aile dostlar›m›z, Deniz, Gül Teyze, ‹brahim Am-ca. Sizleri de hiç unutmayaca¤›m, inan›n bana. Göçük al-t›nda kalan arkadafllar›m, a¤abeylerim, ablalar›m, ailedostlar›m… Hiçbirinizi unutmayaca¤›m.Her fleye ra¤men seni seviyorum hayat.Her fleye ra¤men, gelece¤e ait umutlar›m, planlar›m var:Yüre¤im paramparça olsa da…

Kaynak: Zuhal Ery›lmaz, "Yüre¤im Paramparça Olsa da",Bir Kabusa Uyanmak, Kocaeli Üniv. Bas›m Evi, Eylül.2000, s. 369-370.

Deprem kabusunu yaflam›fl bir kiflinin anlatt›klar›n› veçekti¤i ›zd›rap ve özlem duygusunu inceleyen bu örnekolay›, psikoloji aç›s›ndan ne flekilde de¤erlendirebiliriz?Bu özlemi yaflayan bu kifliyi sizce gelecekte neler bek-lemektedir? Tart›fl›n›z.

Biraz Daha Düflünelim1. Psikoloji Bilimini, onu oluflturan ö¤eleri ve temel amaç-

lar›n› dikkate alarak tan›mlay›n›z.2. Psikolojinin di¤er bilimler aras›ndaki yerini ve ilifl-

kisini tart›fl›n›z. Psikolojinin araflt›rmaya ve uygulamayayönelik dallar›n› alt dallar›n› aç›klayarak, farkl›l›klar›n›tart›fl›n›z.

3. Psikoloji araflt›rmalar›nda kullan›lan yöntem ve tek-nikleri aç›klay›n›z.

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarCÜCELO⁄LU, Do¤an. ‹nsan ve Davran›fl. Remzi

Kitabevi, ‹stanbul, 1991.HENNEMAN R.H. The Nature and Scope of Psychology.

Dubuque, W.H.C.Brown, 1973.HILGARD R.H. Atkinson R.A. Introduction to

Psychology. (7th ed.) New York, Harcourt BraceJovanovich, 1979.

LAZERSON A. (Ed), Psychology Today. An Introduc-tion. New York, Random House, 1975.

MORGAN C.T. Psikolojiye Girifl Ders Kitab›. (Çeviri;Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü, Yay›n Sorum-lusu: Sirel KARAKAfi). Meteksan, Ankara, 1981.

Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Tan›m› bölümünü

tekrar okuyunuz.2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Dallar› bölümünü

tekrar okuyunuz.3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Dallar› bölümünü

tekrar okuyunuz.4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Yöntemi bölümü-

nü tekrar okuyunuz.5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Yöntemi bölümü-

nü tekrar okuyunuz.6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Yöntemi bölümü-

nü tekrar okuyunuz.7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Yöntemi bölümü-

nü tekrar okuyunuz.8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Yöntemi bölümü-

nü tekrar okuyunuz.9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Tan›m› bölümünü

tekrar okuyunuz.10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Dallar› bölümünü

tekrar okuyunuz.

Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›174

Amaçlar›m›zBu üniteye çal›flt›ktan sonra;

yaflam boyu geliflim psikolojisini, temel kavramlar› ve amaçlar›n› aç›klaya-rak tan›mlayacak,davran›fl gelifliminde, biyolojik ve çevresel etkenleri aç›klayacak,davran›fl geliflimini aç›klamaya yönelik gelifltirilen bafll›ca kuramlar› tart›-flabileceksiniz.

175

Yaflam Boyu Geliflim Psikolojisi 10

�

��

‹sviçreli ünlü psikolog Jean Piaget, biliflsel geliflime iliflkin görüfllerinin pek ço¤unu,-Lucienne, Jacgueline ve Laurent - ad›ndaki üç çocu¤unu titiz ve dikkatli bir bi-çimde gözlemleyerek oluflturmufltur. Kitaplar› bu örneklerle doludur ve afla¤›daverilen örnekler duyusal motor dönemdeki biliflsel geliflime iliflkin Piaget’nin göz-lemlerinden sadece birkaç›d›r.• Dordüncü ay›n sonuna do¤ru, Luceinne yata¤›nda yatmaktad›r. Piaget onun

ayak hizas›na gelecek biçimde karyolas›n›n üstüne oyuncak bir bebek asar.Lucienne ayaklar›n› oyunca¤›na do¤ru uzat›r ve onu hareket ettirir. Dahasonra bir saniye kadar hareketsiz aya¤›na bakar ve sonra oyunca¤a tekrartekme atar. Bu durumda hareketi gözleriyle de¤il ayaklar›yla kontrol etmekte-dir. Tekrar tekme atmak ister ancak kaç›r›r, sonralar› ayak hareketlerini ama-c›n› gerçeklefltirebilecek biçimde kontrol eder.(Bu örnek, Piaget’nin duyusal motor dönemde tan›mlad›¤› ve ilk y›l içinde ge-liflen dairesel hareketlere iliflkin bir örnektir. Bebek bu dönemde duyular› ilemotor faaliyetleri aras›nda bir eflgüdüm sa¤lamaya çal›fl›r. Bu örnekteki eflgü-düm ayak ve göz aras›ndad›r.)

• 1 yafl›n› 8 ay geçti¤inde Jacqueline her iki elinde bir demet çiçekle kap›ya do¤-ru yürüdü¤ünde kap›n›n kapal› oldu¤unu görür. Sa¤ elini kap›n›n kolunado¤ru uzat›r ancak elindeki çiçekleri b›rakmadan kap›y› açamayaca¤›na an-lar. Bu nedenle elindeki çiçekleri yere b›rak›r, kap›y› açar, çiçekleri yerindenal›r ve içeri girer. Bir süre sonra odadan ayr›lmak isteyince durum daha kar-mafl›k hale gelir. Çiçekleri yere b›rak›r ve kap›n›n kolunu kavrar. Sonra kap›-y› yavaflça kendine do¤ru çekti¤inde içeri do¤ru aç›lan kap›n›n çiçekleri itti-¤ini farkeder. Bu kez çiçekleri yerden al›r ve kap›n›n hareket alan›n›n d›fl›nab›rak›r.(Duyusal motor dönemin sonuna do¤ru çocuklar, sonuca ulaflt›racak arac›hareketleri ve bunlar›n s›ras›n› zihinlerinde temsil edebilirler. Bu örnekte deJacqueline kap›y› açabilmek için çiçe¤i uygun yere b›rakabilmifltir.)

Bu üniteyi çal›fl›rken ek kaynaklara baflvurman›n d›fl›nda çevrenizdeki bebek, genç veyafll› insanlar›n davran›fllar›n› nas›l kazan›p, de¤iflti¤ini gözlemlemeye çal›fl›n.

Yaflam Boyu Gel ifl im Psiko lo j is i176

D ‹ K K A T

G‹R‹fiYaflam boyu geliflim, döllenmeden ölüme kadar uzanan zaman boyutunda, ya-fla ba¤l› olarak görülen düzenli ve birbirini izleyen de¤iflimlerdir. Geliflim psi-kologlar› 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda bebeklik, çocukluk ve ergenlik konular›naa¤›rl›k vermifl, yaflam›n ikinci yar›s›n› kapsayan dönemler üzerinde yeterincedurmam›fllard›r.

Oysa yak›n geçmiflte Bat› bilim dünyas›nda yafll›l›k bilimi (gerontoloji) ve yafl-l›l›k hekimli¤i (geriatri) alanlar›na gösterilen ilgi giderek artm›flt›r. Bu ilginin ve et-kinli¤in nedeni insan›n yaflam süresinin giderek uzamas› ve nüfus yap›s›nda yafl-l›lar›n yerinin artmas›d›r. 1900'lü y›llar›n bafllar›nda ortalama yaflam süresi 50 y›lkadar iken; günümüzde geliflmifl ülkelerde bu süre 70 y›l› aflm›flt›r. Dolay›s›yla ya-flam›n yaklafl›k üçte biri, orta yafl dönemi ve sonras›nda devam etmekte ve an›landönemlerin özelliklerini incelemeye yönelik pek çok çal›flma yap›lmaktad›r.

Temelleri çok önceden at›lm›fl olsa da "yaflam boyu geliflim psikolojisi" yakla-fl›m›n›n ortaya ç›k›fl›, 1960'l› y›llara rastlamaktad›r. Bu konuda önemli katk›lar›olan araflt›rmac›lar an›lan yaklafl›m›n yeni bir geliflim kuram› olmad›¤›n›, geliflimiçal›flmada yeni bir yönelim oldu¤unu öne sürmüfllerdir.

Yaflam boyu geliflim modeline göre bireydeki de¤iflim potansiyeli, döllenmedenyaflam›n sonuna kadar devam etmektedir. Bu nedenle bireyin davran›fl›n› etkileyenfaktörleri belirleyebilmek için yaflam süresi bir bütün olarak ele al›nmal›d›r. Yaflamboyu geliflim modeli, geliflimi aç›klamada çevre ve kal›t›m›n etkileflimine önemvermekte ve var olan bilgi birikimine yeni bir bak›fl aç›s› kazand›rmaktad›r.

GEL‹fi‹M PS‹KOLOJ‹S‹NDE BAZI TEMEL KAVRAMLAR

Geliflme ve De¤iflmeGeliflim psikologlar› geliflme sürecini döllenme ile bafllay›p yaflam boyu devameden de¤iflme ve hareket örüntüsü anlam›nda kullan›rlar. Her geliflme bir de¤ifl-meyi beraberinde getirirken, her de¤iflme mutlaka bir geliflmeye iflaret etmeyebi-lir. Örne¤in, de¤iflme döllenmeden yetiflkinli¤e kadar olan sürede devaml› bir bü-yüme ve geliflme örüntüsü içinde ilerlerken (progress), orta yafl ve yafll›l›kta iniflegeçme ve gerileme (regress) ile devam eder, giderek bozulmaya (decay) dönüflürve ölümle sonuçlan›r.

Geliflmeye ba¤l› de¤iflmeler belirli bir düzen ve örüntü içinde meydana gelirve böylece her yetene¤in geliflmeye bafllad›¤› yafl normlar› oluflturulur. De¤iflikyafl dönemlerine iliflkin davran›fl beklentileri, sözü edilen yafl normlar›na göre be-lirlenir. Örne¤in, çocuk yürümeyi yafl›tlar›yla ayn› yaflta m› yoksa daha önce ya dadaha sonra m› ö¤reniyor? Anlad›¤› sözcük say›s› yafl›tlar›yla ayn› m›? Zeka testle-rinde ald›¤› puan yafl normuna uyuyor mu gibi sorular an›lan normlar dikkate al›-narak yan›tlan›r.

Yukar›da de¤inildi¤i gibi geliflimde düzenlilik söz konusudur, ancak her bire-yin geliflim örüntüsü ayn› h›zda oluflmayabilir. Günümüzde bu durum eskidenoldu¤u gibi bir eksiklik (deficiency) olarak nitelendirilmemektedir. Geliflim örün-tüsünün kültürden kültüre, aileden aileye ve ayn› ailedeki kifliler aras›nda farkl›-laflt›¤› öne sürülmektedir. Ayn› ortamda yetiflen kardefller de¤iflik ilgi alanlar›nayönelebilmekte, yetenekleri, ahlaki de¤erleri ve sosyal davran›fl örüntüleri birbi-rinden tamamen farkl› olabilmektedir. Bu nedenle normlara göre de¤erlendirmeyap›l›rken bireysel ayr›l›klar gözard› edilmeyip, bireysel geliflime gereken önemverilmelidir.

Gir ifl - Gel ifl im Psiko lo j is inde Baz› Temel Kavramlar 177

Yaflam boyu geliflim:Döllenmeden ölüme kadaruzanan zaman boyutunda,yafla ba¤l› olarak görülendüzenli ve birbirini izleyende¤iflimlerdir.

Geliflim Psikolojisinin Amaçlar›‹nsan geliflimini incelemenin temel amac›, yaflam boyu devam eden de¤iflim süre-cini ve do¤as›n› anlamakt›r. Bu temel amaç çerçevesinde geliflim psikologlar› dav-ran›fl ve yeteneklerde yafla ba¤l› olarak meydana gelen de¤iflimleri betimlemeye,aç›klamaya, yordamaya ve kontrol alt›nda iyi hale getirmeye çal›flmaktad›rlar.

Tarihsel geliflimi içinde geliflim psikolojisinin amaçlar›nda önemli de¤iflikliklerolmufltur. Yirminci yüzy›l›n bafllar›nda geliflim psikologlar› yafla ba¤l› olarak birey-lerde görülen de¤ifliklikleri betimlemifller ve izlenen tipik davran›fl örüntülerininyan›s›ra bireysel ayr›l›klar üzerinde de durmufllard›r.

Yirminci yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ise top-lumsal bask›lar nedeniyle bilim adamlar› dav-ran›fl de¤iflikliklerinin nedenlerini nas›l, niçinsorular›yla aç›klamaya yönelmifllerdir. Örne-¤in, geleneksel dil geliflimi çal›flmalar›nda, be-be¤in ç›kard›¤› ilk anlaml› heceden 2-3 yafl›nakadar olan dönemdeki sözcük da¤arc›¤›n›ngeliflimsel s›ras› ile ilgilenilmekteydi. Günü-müzde ise dilin geliflme sürecindeki belirleyi-ciler araflt›r›lmaktad›r.

Bugün geliflim psikologlar›n›n cevap arad›¤›sorulardan baz›lar› flunlard›r: Çocu¤un sosyals›n›f›, zihinsel performans›n› etkiler mi? Etkiler-se nas›l ve niçin etkilemektedir? Özel e¤itim,al›flt›rma ya da çevresel uyar›c›lar, baflar›y› nederece etkileyebilir? Problem çözme ve düflün-

me gibi etkinliklerde çocu¤un kayg› düzeyi ya da di¤er güdülerinin kuvveti, ba-flar›s›n› etkiler mi?

Görüldü¤ü gibi, geliflim psikolojisinin amaçlar›nda görülen de¤ifliklik, araflt›r-malara da yans›m›flt›r. Daha önceleri önemsenmeyen baz› alanlar en kritik araflt›r-ma konular›n› oluflturmaktad›r. Bunlar aras›nda bebeklerdeki alg› geliflimi ve alg›-y› etkileyen faktörler, ö¤renme, bellek, baflkalar›na ba¤l›l›¤›n (attachment) gelifli-mi, deneyimlerin ve e¤itimin biliflsel geliflime etkisi, ana-baba tutumlar› ile çocu-¤un okuldaki baflar›s› aras›ndaki iliflki say›labilir.

Davran›fl›n geliflimini aç›klayan araflt›rma bulgular›, ileriye yönelik yordamalar-da bulunma olana¤› da sa¤lamaktad›r. Örne¤in, araflt›rma bulgular› alt sosyo-eko-nomik düzeyden (SED) gelen çocuklar›n zeka düzeylerinin ve okuldaki baflar›la-r›n›n, orta ve üst SED'den gelenlere oranla daha düflük oldu¤unu göstermifltir. Ge-nellikle alt SED'den gelen çocuklar›n beslenmeleri ve çevresel uyar›c›lar› olduk-ça s›n›rl›, ana babalar› ile olan iliflkileri ise genellikle problemlidir. Bunlar›n ya-n›s›ra okulda kullan›lan test maddelerinden ço¤u orta SED'den gelen çocuklar›nihtiyaçlar›na göre düzenlenmifltir. Alt SED'den gelen çocuklar›n an›lan testlerdedüflük puan almas›, bu tür testlere aflina olmamalar›na ve testlerin yanl› olmas›-na ba¤lanabilir.

Özel e¤itim gerektiren durumlarda erken önlem al›n›p, bunlara yaklafl›m yol-lar› belirlenir. Örne¤in, farkl› tutum ve de¤erlerle okula bafllayan çocuklar›n bafla-r›lar› tutarl› bir flekilde pekifltirilip, konuya ilgileri sa¤lan›rsa performanslar›ndadüzelme olmaktad›r. Görüldü¤ü gibi geliflimsel araflt›rma bulgular›n›n ›fl›¤›nda bi-reyin baz› davran›fllar› yordanabilmekte ve böylece davran›fl kontrol alt›na al›n›pistenen yönde müdahale olana¤› sa¤lanabilmektedir.

Gel ifl im Psiko lo j is inde Baz› Temel Kavramlar178

Geliflim psikologlar›,davran›fl ve yeteneklerdeyafla ba¤l› olarak meydanagelen de¤iflimleri betimlemeye, aç›klamaya,yordamaya ve kontrolalt›nda iyilefltirmeyeçal›fl›rlar.

Geliflim psikologlar› insan› fiziksel, biliflsel (cognitive) sosyal ve kiflilik geliflimiolmak üzere dört temel alanda incelemektedirler. Ancak bu oldukça yapay biray›r›md›r. Geliflim alanlar› birbirinden ba¤›ms›z olarak ifllev görmezler. Bir alanda-ki de¤iflim di¤er alan› hem etkiler hem de ondan etkilenir. Dolay›s›yla aralar›ndadevaml› bir etkileflim söz konusudur. Bu nedenle insan geliflimi bütünlü¤ü içindeele al›nmas› gereken bir süreçtir. Araflt›rma bulgular› geliflimin belirli bir yönündemeydana gelen de¤iflimin, di¤er alanlar üzerinde önemli do¤urgular› oldu¤unugöstermektedir.

Davran›fl›n Geliflmesinde Biyolojik ve Çevresel Etkenler‹nsan›n gelifliminde çok çeflitli etkenler rol oynamaktad›r. Geliflimin do¤as›n› an-layabilmek için de¤iflimin alt›nda yatan ve ona neden olan temel süreçlerin anla-fl›lmas› gerekmektedir.

Geliflim kuramc›lar›n›n cevap arad›¤› temel sorular iki alt kategoridetoplanabilir. • Geliflim büyük ölçüde do¤ufltan getirilen kal›tsal özelliklerden mi yoksa çev-

re taraf›ndan m› etkilenir?• Geliflim yaflam boyu devam eden sürekli bir süreç midir? Yoksa bir seri farkl›

dönemlerden mi oluflmaktad›r?Kal›t›m ve çevre konusu yüzy›llar boyunca derinlemesine araflt›r›lm›flt›r. Bir

grup bilim adam› bireyin gelifliminde kal›t›m›n önemini vurgularken; di¤erleriçevrenin daha etkili oldu¤unu öne sürmüfllerdir.

Kal›t›m›n Geliflim Üzerindeki Etkileri: OlgunlaflmaBirey di¤er memeli hayvanlar gibi döllenen yumurtadan oluflmaktad›r. Yaflamaanne ve babadan al›nan kal›tsal özelliklerle bafllan›r. Döllenmifl bir yumurtada23'ü anneden 23'ü babadan olmak üzere toplam 46 kromozom bulunmaktad›r.Kromozomlar kal›t›m birimleri olan genleri tafl›maktad›rlar. Baba ve annede bulu-nan kromozomlardan hangilerinin birleflerek dölütü meydana getirece¤i tesadüfekalm›flt›r. Bu nedenle do¤acak çocu¤un ne gibi özellikler tafl›yabilece¤ini o do¤-madan önce yordayamay›z. Her birey di¤erinden ayr› bir özellik gösterir. Yaln›ztek yumurta ikizleri (identical twins) ayn› yumurtadan gelifltikleri için kal›t›mlar›ve cinsiyetleri ayn› olmaktad›r.

Tüm canl› organizmalar kal›tsal bir plana göre geliflirler. Psikologlar bu kal›tsalplana göre büyüme ve geliflme sürecinden söz ettiklerinde olgunlaflma teriminikullanmaktad›rlar. Olgunlaflma, ö¤renme olmaks›z›n kal›tsal olarak belirlenmiflbüyüme örüntüsüne göre do¤al olarak geliflme anlam›na gelir.

Olgunlaflmaya en güzel örnek döllenmifl yumurtan›n anne rahminde dokuz ayon gün gibi sabit bir sürede, düzenli bir s›ra izleyerek (dölüt, embriyo,fetüs) ge-liflmesi ve fetüsün do¤uma haz›r hale gelmesidir. Do¤umu izleyen süre içinde gö-rülen motor (devinsel) geliflimde de düzenli bir s›ra izlenmektedir. Tüm bebeklerayn› h›zda geliflme göstermeseler de izlenen s›ra ayn›d›r (örne¤in emekleme,ayakta durma, yürüme gibi).

Olgunlaflmay› tan›mlay›n›z.

Çevrenin Geliflim Üzerindeki Etkileri: Ö¤renme, SosyalleflmeDaha önce de belirtildi¤i gibi insan›n geliflmesinde, olgunlaflma kadar çevrenin deönemli etkiye sahip oldu¤u bilinmektedir. ‹nsan milyonlarca y›ll›k evriminin ürü-

Gel ifl im Psiko lo j is inde Baz› Temel Kavramlar 179

Geliflim psikologlar›; insan›fiziksel, biliflsel, (cognitive)sosyal ve kiflilik geliflimiolmak üzere dört temelalanda incelerler.

Kal›tsal plana göre büyümeve geliflme süreci olgun-laflma terimi ile aç›klan›r.

S IRA S ‹ZDE

nü olan kal›t›m›n›n yan›s›ra, binlerce y›ll›k toplumsal evriminin sonucu olan kül-türel bir yap›ya sahiptir. ‹çinde yaflad›¤› do¤a ile birlikte bu toplumsal ve kültürelortam bireyin çevresini oluflturur. Davran›fllar›n geliflmesi yönünde en önemli et-kenlerden birisi de bireyin sosyal çevresidir.

Çevrenin davran›fl üzerinde uzun süreli de¤iflikliklere neden oldu¤u temel sü-rece "ö¤renme" denir. Ö¤renme davran›fl biçiminde, duygularda ve düflüncelerdesürekli de¤iflikliklere neden olan yaflant›lard›r.

Bebek yukar›da de¤inildi¤i gibi çeflitli davran›fl potansiyelleriyle dünyaya gelir.Sosyalleflme çocu¤un ailesi ve sosyal grubu taraf›ndan kabul edilen de¤erlere,inançlara, tutumlara, örf, adet ve beklentilere göre davran›fl örüntülerini gelifltirmesürecidir ve yaflam boyu devam etmektedir.

Toplumun beklentilerine ulaflma ve bunlar› ö¤renme biçimi kültürden kültürede¤iflmektedir. Çocuk yetifltirmedeki toplumlararas› farkl›l›klar, sonuçta kültürlera-ras› çal›flmalar›n yap›lmas›na yol açm›flt›r. Örne¤in, memeden kesmenin birdenbi-re ve sert bir biçimde yap›ld›¤› toplumlarda, yeme davran›fl› kayg› ile birleflerekileride baz› bozukluklar›n ortaya ç›kmas›na neden olabilmektedir.

Ö¤renme ve sosyalleflme aras›nda nas›l bir iliflki vard›r?

Kal›t›m ve Çevre Aras›ndaki EtkileflimDavran›fllar›n ne kadar›n›n olgunlaflmaya, ne kadar›n›n ö¤renmeye ba¤l› oldu¤utart›flmas› günümüzde devam etse de araflt›rmalar olgunlaflma ile ö¤renme ara-s›nda çok s›k› bir ba¤lant› oldu¤unu ortaya koymufltur. Bilindi¤i gibi olgunlafl-ma ö¤renmeye haz›r olufl (readiness for learning) dedi¤imiz durumu meydanagetirir. Olgunlaflma bireyi haz›r duruma getirmeden ö¤renme gerçekleflmemek-tedir. Örne¤in, bütün çocuklar konuflmay› ö¤renebilme yetene¤i ile do¤arlar vebelirli bir nörolojik olgunlaflma düzeyine ulaflt›klar›nda konuflmay› çevrelerin-den ö¤renebilirler.

Ancak baz› koflullarda bu kural de¤iflebilir. Örne¤in, baz› hastal›klar, ilaç kul-lan›m›, kötü beslenme ve çevresel uyar›c› eksikli¤ine dayanan nedenlerden ötürüö¤renme ve olgunlaflma zaman›nda gerçekleflmeyebilir.

Belli bir noktaya kadar tüm davran›fllar türün evrimine özgü kal›t›m ve ana-ba-badan gelen genetik yap› taraf›ndan tayin edilmektedir. Evrimsel süreçler türünhem fiziksel yap›s›n› tayin etmifl, hem de belli davran›fllar için potansiyel (gizil-güç) sa¤lam›flt›r. An›lan biyolojik yap› ile, onun fiziksel, psikolojik ve sosyal çev-resi aras›ndaki etkileflim sonunda davran›fllar meydana gelir.

Kal›t›m bir organizman›n ne olaca¤›n› de¤il, ne olabilece¤ini belirler. Bir orga-nizman›n ne olaca¤› ise kal›t›m ve çevre aras›ndaki etkileflime ba¤l›d›r. Bireyinsergiledi¤i hiçbir özellik uygun kal›t›m ya da çevre olmadan oluflamaz. Örne¤in,zeka, mizaç ve kiflilik hem kal›t›m hem çevrenin bir ürünüdür. Belli bir kifliliközelli¤ini do¤rudan kal›t›ma, bir baflka kiflilik özelli¤ini ise yaln›z çevresel etken-lere ba¤lamak olanaks›zd›r. Bu nedenle kiflili¤in ya da zekan›n geliflmesinde ka-l›tsal etkenler mi yoksa çevresel etkenler mi rol oynar tart›flmas›na girmenin an-lams›zl›¤› ortadad›r. Bu aflamada cevap aranmas› gereken soru, an›lan etkenler-den hangisinin, ne kadar a¤›rl›k tafl›d›¤›n› tayin etmek de¤ildir. Önemli olan, ge-netik etkenlerle çevresel etkenlerin birbirleriyle nas›l etkileflim halinde oldu¤u so-rusuna yan›t getirebilmektir.

Gel ifl im Psiko lo j is inde Baz› Temel Kavramlar180

Ö¤renme; davran›fl biçiminde, duygularda vedüflüncelerde süreklide¤iflikliklere neden olanyaflant›lard›r.

Zeka, mizaç ve kiflilik gibiözellikler hem kal›t›m›n hemçevrenin bir ürünüdür.

S IRA S ‹ZDE

DAVRANIfiIN GEL‹fi‹M‹N‹ AÇIKLAMAYA YÖNEL‹K BAfiLICA KURAMLARGünümüzde farkl› kuramsal yaklafl›mlar›n olmas›, bir davran›fl›n birden fazla ba-k›fl aç›s› ile de¤erlendirilmesine neden olmaktad›r. Geliflim kuramc›lar› bireyin ge-liflimini aç›klarken, çevrenin ve kal›t›m›n etkisi, bireyin geliflim sürecindeki rolü(aktif, pasif), geliflimin sürekli veya dönemler halinde oluflu ve kritik dönem kav-ram›na verdikleri önem aç›s›ndan farkl›l›k göstermektedirler.

Yukar›da davran›fl›n geliflimi aç›klan›rken, kal›t›m ve çevre aras›ndaki etkilefli-min önemi vurgulanm›flt›. Baz› kuramc›lar geliflimsel de¤iflmeyi, çocu¤un kendifaaliyetleri (aktif) sonucunda kazand›¤›n› öne sürerken (örne¤in biliflsel, psiko-analitik); di¤erleri çocu¤un d›flsal etkenlerin "pasif" al›c›s› oldu¤una inanmaktad›r-lar (örne¤in ö¤renme).

Geliflimin dönemler halinde olufltu¤unu öne süren kuramc›lar, yafla ba¤l› ola-rak ani niteliksel de¤iflmelerin ortaya ç›kt›¤›n› savunurlar (örn. Freud, Erikson, Pi-aget, Kohlberg).Dönem kuramc›lar› geliflimin belirli aflamalardan geçerek ilerledi-¤ini savunduklar› için kritik dönem kavram›na da önem vermektedirler. Örne¤in,do¤um öncesi geliflimde ve dilin kazan›lmas› sürecinde geliflimsel de¤iflikliklerinbelirli bir dönemde meydana gelmesi oldukça kritik bir önem tafl›maktad›r.

Ö¤renme kuramc›lar› dönem kuramc›lar›ndan farkl› olarak davran›fl›n gelifli-minde birtak›m aflamalar oldu¤unu kabul etmemekte ve geliflimin yaflam boyudevam eden sürekli bir süreç oldu¤unu savunmaktad›rlar. Geliflimde süreklilikönceki ve sonraki geliflim aras›ndaki ba¤lant›y› ifade eder. Örne¤in, okul öncesidönemde sald›rgan davran›fl sergileyen çocu¤un, ileride sald›rgan ergen olmas›gibi.

Ö¤renme kuramc›lar› geliflimi çevre-kal›t›m tart›flmas› aç›s›ndan ele ald›klar›n-da özellikle çevresel faktörlere a¤›rl›k verdikleri görülmektedir. Onlara göre ö¤-renmeyi aç›klayan tüm de¤iflkenler çevrededir; çevre aktif, etkilenen organizmaise pasiftir.

Uyar›c›-davran›fl (U-D) kuramc›lar›na göre bir davran›fl›n tekrar görülme olas›-l›¤›n› artt›ran ya da azaltan en önemli etken, o davran›fltan sonra gelen pekifltir-medir. Özellikle ilk y›llarda çocuklar›n davran›fllar› aile bireylerinden ald›klar› pe-kifltirme ile flekillenir. Pekifltirmenin çocu¤un davran›fl geliflimini nas›l etkiledi¤inibir örnekle görelim: Üç yafl›ndaki Ayfle annesiyle yürürken bir dondurmac› görüpdondurma istiyor. Annesi kabul etmiyor. Ayfle bir kaç kez dondurma iste¤ini yük-sek sesle tekrarlad›ktan sonra a¤lamaya bafll›yor. Ayfle'nin a¤lamas›ndan s›k›lanve yoldan geçenlerin dikkatini daha fazla çekmek istemeyen anne sonunda don-durmay› al›yor. Böylelikle a¤lama davran›m› pekifltirilmifl oluyor. Bunu izleyengünlerde Ayfle benzer durumlarda a¤lamaya bafllayacakt›r.

Pekifltirmenin belirli davran›fllar›n geliflmesindeki önemi küçümsenmeyecekkadar fazlad›r. Ancak karmafl›k insan davran›fllar›n› her zaman U-D flemas› ileaç›klamam›z oldukça güçtür. Örne¤in, çocu¤un konuflmay› ö¤renmesinde ve hiçduymad›¤› cümleleri türetmesinde, pekifltirmenin yeterli olmad›¤› Chomsky tara-f›ndan aç›kça gösterilmifltir. Davran›flç›lar gözlenebilir özelli¤e sahip olmad›¤›n-dan, zihinsel süreçleri incelemekten kaç›nm›fllar, güvenilir verinin yanl›zca, aç›k,gözlenebilir davran›fltan elde edilebilece¤ini öne sürmüfllerdir.

Daha sonralar›, yeni davran›flç› yaklafl›m ve sosyal ö¤renme kuram› ile davra-n›flç›l›¤a yeni bir boyut getirilmifl ve "içsel" süreçlerden söz edilmeye bafllanm›flt›r.An›lan revizyonlara karfl›n U-D kuram›, zihinsel süreçlerin anlafl›lmas› için yeterli

Davran›fl ›n Gel ifl imini Aç›k lamaya Yönel ik Bafll ›ca Kuramlar 181

Uyar›c›-davran›fl (U-D)kuramc›lar›na göre birdavran›fl›n tekrar görülmeolas›l›¤›n› artt›ran ya daazaltan en önemli etken, odavran›fltan sonra gelenpekifltirmedir.

olamam›fl ve karmafl›k insan davran›fllar› biliflsel (cognitive) psikoloji alan›nda ya-p›lan araflt›rmalarla aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r.

Davran›flç› ö¤renme kuramlar›na göre, ö¤renme, uyar›c› ile davran›fllar aras›n-da kurulan bir ba¤d›r. Biliflsel (cognitive) sözcü¤ü ise düflünme, anlama, ak›l yü-rütme ve problem çözme gibi tüm zihinsel faaliyetleri ifade edebilmek için kulla-n›lan bir terimdir. Biliflsel kuram›n oda¤› bilgidir. Biliflsel kuramc›lar bilgi iflleme(information processing) terimini bilgisayar biliminden alm›fllard›r. Biliflsel ö¤ren-me, organizman›n geçirdi¤i yaflant›lar sonucu bilgi iflleme tarz›nda meydana gelenbir de¤iflikliktir. Bir baflka deyiflle organizman›n belirli bir durumdaki alg›lar›n› ye-niden örgütleyerek onlara yeni bir anlam kazand›rma sürecidir. Biliflsel ö¤renmekuramc›lar›na göre ö¤renme, zihinsel bir süreçtir ve ö¤renmenin do¤as›n›n anla-fl›labilmesi için zorunlu olarak U-D aras›na giren ve organizman›n içinde yer alaniçsel süreçlerin çal›fl›lmas› gerekmektedir.

Bu bölümde geliflim psikolojisine katk›s› olan Sosyal Ö¤renme Kuram› ile dö-nem kuramc›lar›ndan Sigmund Freud, Erik H. Erikson ve Jean Piaget'nin görüflle-ri k›saca özetlenecektir. Psikoanalitik kuram›n öncüsü olan Freud ve psikoseksü-el geliflim dönemleri "Kiflilik" bölümünde ayr›nt›l› olarak tart›fl›laca¤›ndan buradapsikoseksüel geliflim dönemleri sadece Tablo 10.1'de yer alacakt›r.

Biliflsel Kuram›n oda¤› nedir?

Sosyal Ö¤renme Kuram›Davran›flç›l›¤›n geliflimine katk›s› olan Hull'un ö¤rencilerinden Mowrer, Sears, Mil-ler ve Dollard, hem U-D hem de psikoanalitik kurama dayal› olarak "sosyal ö¤-renme" kuram›n› gelifltirmifllerdir. Sosyal ö¤renme kuram›na göre normal ve sap-m›fl (ayk›r›) davran›fllar›n oluflmas› çevresel etkenlere ba¤l›d›r.

Sears, aile-çocuk iliflkilerine, Bandura ve Walters gençlik dönemine önem ver-mifllerdir. Bunun yan›s›ra Bandura'n›n gözleyerek ö¤renme, taklit ve özdeflim üze-rindeki çal›flmalar› dikkati çeker niteliktedir.

Bandura'n›n sosyal ö¤renme kuram›na göre, yeni davran›fllar›n kazan›lmas›n-da mutlaka bir problemle karfl›lafl›lmas› ve problemin çözülmesi gerekmez. Odavran›fl› sergileyen bir modelin gözlenmesi ve taklit edilmesi ö¤renmede çokönemli rol oynamaktad›r. Sosyal çevre deneyim sa¤layabilmek için model olufltur-makta, bireyler de bunlar aras›ndan bilinçli flekilde kendilerine uygun olan› seçe-bilmektedirler. Yeni bir davran›fl gözlem yoluyla ö¤renildi¤i zaman ö¤renme bilifl-sel etkinlik gibi görünmektedir. Bu nedenle Bandura kendi kuram›n› sosyal biliflkuram› olarak adland›rmaktad›r.

Bandura'ya göre çocukta ba¤›ml›l›k ve sald›rganl›k davran›fl›n›n görülmesi sa-dece pekifltireçlere de¤il, ayn› zamanda baflkalar›n›n davran›fllar›n›n model al›n›ptaklit edilmesine ba¤l›d›r. Örne¤in, televizyonda sald›rganl›k sergileyen modelle-rin de canl› modeller kadar etkin bir flekilde taklit edildi¤i kan›tlanm›flt›r.

Bandura'ya göre sald›rganl›k davran›fl› nas›l kazan›l›r? Siz de çevrenizdeki sald›rgandavran›fllar›n nedenlerinin neler olabilece¤ini tart›fl›n›z.

Sald›rganl›k belki de aç›klanmas› en güç olan davran›fllardan biridir. Freud'agöre sald›rganl›k, engellemenin bir sonucudur. Oysa, özgün bir engellemenin ol-mad›¤› durumlarda da sald›rganl›¤›n ortaya ç›kt›¤› görülmektedir. Bandura veWalters sald›rganl›¤›n gözlem, taklit ve pekifltirme ile ö¤renildi¤ini savunurlar.

Davran›fl Gel ifl imini Aç›k lamaya Yönel ik Bafll ›ca Kuramlar182

Sosyal ö¤renme kuram›nagöre normal ve sapm›fl(ayk›r›) davran›fllar›noluflmas› çevresel etkenlereba¤l›d›r.

Biliflsel kuram›n oda¤› bilgidir.

Davran›flç› ö¤renme kuram-lar›na göre ö¤renme, uyar›c›ile davran›fllar aras›ndakurulan bir ba¤d›r.

S IRA S ‹ZDE

SIRA S ‹ZDE

Sosyal kurallar›n içsellefltirilmesi, özdeflimolarak tan›mlan›r.

Bandura ve Walters'in bulgular›na göre, yüksek düzeyde engellenme, sald›rgandavran›fllar›n pekifltirilmesi ve fiziksel ceza, sald›rgan davran›fllar›n ortaya ç›kma-s›na neden olmaktad›r. Fiziksel cezay› uygulayan ana-baba, çocuk için bir modeloluflturmakta ve sald›rganl›¤›n artmas›na neden olmaktad›r.

Yukar›da de¤indi¤imiz gibi Bandura, gözlem, taklit ve özdeflimin sosyal ö¤-renmedeki önemi üzerinde araflt›rmalar yapm›flt›r. Bandura'ya göre çocuk, baflka-lar›n›n davran›fllar›n›, inançlar›n›, de¤erlerini taklit eder ve giderek bunlardan ba-z›lar›n› benimser. Sosyal kurallar›n içsellefltirilmesi "özdeflim" olarak da tan›mlana-bilir. Özdeflim yoluyla cinsiyete uygun davran›fl örüntüleri ve kültürdeki ahlakide¤erler kazan›l›r, böylece vicdan geliflmeye bafllar.

‹nsan›n sosyalleflmesi çok karmafl›k bir süreçtir. Di¤er insanlarla olumlu iliflki-ler kurmak, onlardan nas›l davran›laca¤›n› ö¤renmek, insan yaflam›n›n önemli biryönüdür. Sosyalleflme, insan›n toplumun önemli bir üyesi haline gelmesidir. Ço-cuk sosyalleflme süreci içinde modeli örnek alma ve taklit yoluyla yetiflkinler gibidavranmay› ö¤renir. Hem olumlu (iflbirli¤i, yard›mseverlik, di¤ergaml›k); hem deolumsuz (sald›rganl›k, düflmanl›k) sosyal davran›fllar›n kayna¤›, genel olarak ö¤-renme yaflant›lar›n›n pekifltirilmesi ve modellerden örnek al›nmas›d›r.

Dönem Kavram› ve Geliflim DönemleriBirey geliflirken belirli sürelerde birtak›m niteliksel özellikler gösterir. Böyle belir-li özelliklerin ön plana geçti¤i geliflim aflamalar›na "dönem" denilmektedir. Her nekadar kesin çizgilerle ay›rmam›z mümkün de¤il ise de en basit dönem s›n›flama-s› yafla göre yap›land›r.

Kritik dönemler ve geliflim dönemleri aras›nda yak›n bir ba¤lant› olmakla bir-likte bu iki kavram birbirinden fakl›d›r. Kritik dönem, geliflmede önemli sonuçla-r› olan dönemleri ifade eder. Belirli organlar›n ve ifllevlerin geliflmesi için kritikdönemler vard›r. Bu dönemlerde organizman›n yoksunlu¤a u¤ramas›, olumsuz et-kiler alt›nda kalmas›, ileride telafi edilemeyecek, flekilde organizman›n yap›s›n› yada davran›fl›n› etkiler. Örne¤in, hamileli¤in ilk üç ay›nda anne k›zam›kç›k geçirir-se, çocuk kör, sa¤›r, beyin özürlü ya da deforme bir flekilde do¤abilir. Sadece fi-ziki geliflmede de¤il psikolojik geliflmede de kritik dönemler oldu¤u öne sürül-müfl ancak hangi dönemler oldu¤u tam olarak belirlenememifltir. Baz› kuramc›la-ra göre yaflam›n ilk y›llar› temel güven duygusunun geliflmesi bak›m›ndan kritikdönem say›lmaktad›r. Örne¤in, birey di¤er insanlara olan temel güven duygusu-nu, ba¤l›l›k iliflkisini, yaflam›n ilk y›l›nda kazan›r. Bu güven duygusu çocuk-annearas›ndaki sevgi, flefkat iliflkisine dayal› olarak geliflir. E¤er çocuk böyle bir iliflki-den yoksun olarak yetiflirse, olumsuz genellemeleri nedeniyle, ilerideki sosyal ya-flant›s›nda güvensiz tutumlar gösterebilir. Okul öncesi y›llar› da zihinsel geliflim vedilin kazan›m› aç›s›ndan önemlidir. Çocu¤un kritik dönemlerde yaflad›¤› deneyim-ler onun gelecekteki geliflimini flekillendirmektedir.

Dönem kavram›, belirli bir aflamada görülen geliflim problemlerinin uygunbir flekilde çözümlenememesi halinde, onu izleyen dönemdeki geliflimin engel-lenebilece¤ini belirtir. Her yeni dönem eski dönemin yap› tafllar› üzerine kuru-lur ve yeni davran›fl›n niteli¤inde farkl›l›k görülür. Dönemler afla¤›daki özellikle-ri içermektedir.• Varolan dönemdeki davran›fllar baflat (bask›n) olmal›d›r. • Varolan dönemdeki davran›fllar niteliksel olarak di¤er dönemlerdekinden fark-

l› olmal›d›r.• Tüm çocuklar geliflim dönemlerini ayn› h›zda geçmeseler de ayn› s›rada

geçmelidirler.

Davran›fl Gel ifl imini Aç›k lamaya Yönel ik Bafll ›ca Kuramlar 183

Belirli özelliklerin ön planageçti¤i geliflim aflamalar›na"dönem" ad› verilir..

Bu bölümde geliflim psikolojisine önemli katk›lar› olan baz› dönem kuramc›la-r›n›n çal›flmalar› k›saca özetlenecektir. Freud "psikoseksüel", Erikson "psikososyal"ve Piaget "biliflsel" geliflim dönemleri ile geliflim psikolojisine önemli bak›fl aç›lar›getirmifllerdir. An›lan üç kuramc› geliflime iliflkin dönem kuram› gelifltirme nokta-s›nda uzlafl›yorlarsa da her bir kuramc› kendine özgü yaklafl›m› ile di¤erlerindenayr›lmaktad›r.

An›lan kuramc›lar bireyin geliflimini ayr› boyutlarda de¤erlendirirler. Bu ne-denle ayn› çocu¤u ele al›fl ve inceleyiflleri farkl›l›k göstermektedir.

Kritik dönem kavram›n› aç›klay›n›z.

Sigmund Freud ve Psikoseksüel Geliflim DönemleriFreud, kiflili¤in temelinin yaflam›n ilk befl y›l› içinde at›ld›¤›n› vurgulamaktad›r.Ona göre bireyler gelecekteki kiflilik yap›s›n› oluflturan psikoseksüel dönemler-den geçerler. Psikoanalitik kurama göre davran›fllar, cinsellik ve sald›rganl›k ola-rak belirlenen içgüdüsel dürtülerle, sosyal engeller aras›ndaki çat›flmadan kaynak-lanmaktad›r. Sosyal kurallarla bast›r›lan dürtüler ileride rüyalar, dil sürçmeleri yada hastal›k belirtileri olarak ortaya ç›kmaktad›r. Freud'a göre ana-baba tutumlar›çocu¤un gelecekteki kiflili¤ini önemli ölçüde etkilemektedir.

Erik H.Erikson ve Psikososyal Geliflim DönemleriErikson klasik psikoanalitik kurama baz› yeni görüfller eklemekle beraber temel-de psikoanalitik kuramdan tam olarak ayr›lmam›flt›r. Dönemler incelendi¤i zamanözde bir ayr›l›k olmad›¤›, ancak deyifl ayr›l›klar› ve baz› eklentiler bulundu¤u gö-rülür. ‹ki bak›mdan psikoanalitik kurama katk›s› oldu¤u söylenebilir. Çocuklukdönemlerine ek olarak ergenlik, yetiflkinlik, olgunluk (orta yafl) ve yafll›l›k dö-nemlerine de a¤›rl›k vererek geliflmenin tüm yaflam boyu devam eden bir süreçoldu¤unu vurgulamas›; insan-çevre etkileflimine önem vererek kültürel ve top-lumsal etkenlere de¤inmesi, psikoanalitik kuramdan ay›r›c› özellikler aras›ndad›r.

Erikson'a Göre ‹nsan›n Sekiz DönemiOral-Duyusal Dönem: (Temel Güven X Güvensizlik) Yaflam›n ilk y›l›n› kapsar.Bebek verileni almay› ve baflkalar›na verebilmeyi ö¤renmeye bu dönemlerde bafl-lar. Tablo 10.1'de görüldü¤ü gibi Erikson bu dönemde temel güven duygusununkazan›laca¤›n›, baflar›s›zl›¤›nda ise güvensizlik oluflaca¤›n› vurgular. Bireyin di¤erinsanlara ve kendine güven duyup duymayaca¤› yaflam›n›n ilk dönemindeki de-neyimlerine ba¤l›d›r.

Kas-Anal Dönemi: (Özerklik X Utanç ve Kuflku) ‹ki-üç yafllar› aras›ndaki dönem-dir. Kas kontrolünün geliflmesi ile bebe¤in hem kendini hem de çevreyi kontroletme yetene¤i artar. Zaman›nda ve düzenli bir tuvalet e¤itimi, kiflili¤in sa¤l›kl› ni-telikler tafl›mas›n› sa¤lar. Çocuk güvenini yitirmeden, kendine güven duygusu ge-lifltirir. Baflar›s›zl›¤› halinde utanç duygusunun ve kuflkunun temelleri at›l›r.

Lokomotor-Jenital Dönem: (Giriflkenlik X Suçluluk) Genellikle üç-alt› yafl ara-s›ndad›r. Bu dönemde cinsiyetler aras›ndaki ayr›l›klar kavranmaya bafllan›r. Çocukgiriflti¤i etkinliklerde amac› ve yönelim kazanmay› ö¤renir. Baflar›s›zl›k, suçlulukduygusunun geliflmesine yol açar.

Davran›fl Gel ifl imini Aç›k lamaya Yönel ik Bafll ›ca Kuramlar184

SIRA S ‹ZDE

Psikoanalitik kurama göredavran›fllar, cinsellik vesald›rganl›k olarak belir-lenen içgüdüsel dürtülerle,sosyal engeller aras›ndakiçat›flmadankaynaklan›r.

Latans Dönemi: (Çal›flma, Baflar›l› Olma X Afla¤›l›k) Alt› yafl ile bulû¤ ça¤› ara-s›ndad›r. Çal›flma ve baflar› kazanma etkinlikleri görülür. Baflar›s›zl›k afla¤›l›k duy-gusu yarat›r. Görüldü¤ü gibi an›lan ilk üç dönemde egemen ortam aile iken buaflamada okul, arkadafl ve komflular önem kazanmaktad›r.

Ergenlik Dönemi: (Özdeflim Kurma X Rol Karmaflas›) Bu dönemde hormonlarnedeniyle organizmada önemli de¤ifliklikler olur. Çocuk bedeninden eriflkin be-denine dönüflüm ayn› zamanda çocuk rolünden eriflkin rolüne dönüflümü gerek-tirmektedir. An›lan fiziksel ve fizyolojik de¤iflikliklerin yan›s›ra, toplumsal roller-de ve beklentilerde de de¤ifliklikler olmas› nedeni ile ergenin karfl›laflt›¤› sorun-lar büyür. Bu dönemde ben kimim sorusuna cevap aran›r. Her dönemde de¤iflengeçici kimlikten sürekli bir kimlik edinmeye do¤ru geliflme görülür. Bu dönem-de önceki dönemlere iliflkin özdeflimler, yeni bir sentez ile yeterli bir kimlik or-taya ç›karabilecek gibi olmal›d›r. Ba¤›ms›z ve yeterli bir kiflilik gelifltirilmedi¤itakdirde bir çetenin kimli¤ini edinme, ideolojilerin arkas›ndan gitme e¤ilimi gö-rülür; bireysellik yitirilir. Ergenlik döneminde egemen ortam arkadafl gruplar› veyak›n çevredir. Birey uygun özdeflimlerle kimli¤ini bulamazsa rol karmaflas› için-de bocalar. Dönemden beklenen olumlu sonuç bireyin özdeflim yoluyla tutarl›benlik kazanmas›d›r.

Yetiflkinlik Dönemi: (Yak›nl›k X Yaln›zl›k) Bu dönemin en önemli üç özelli¤i,arkadafll›k kurma, sevgi iliflkileri ve cinsel iliflkilerdir. Sevgi ve cinsellik bu dönem-de ergenlik döneminden farkl› olarak gerçekçi temellere oturur. ‹fl yaflam›, yak›ndostluklar kurma ve evlilik gibi önemli sorunlar bu dönemde yer al›r. Bu döne-min baflar›s›zl›¤› bireyin yaln›zl›k duygusu gelifltirmesine neden olabilir. Beklenenolumlu sonuç yak›n iliflkiler kurma yetene¤inin geliflmesidir.

Olgunluk Dönemi: (Neslin Devam›, Üretkenlik X Durgunluk) Bu dönemin özel-li¤i yeni kuflaklar› yaratmak, onlara ba¤lanabilmek ve zaman› gelince onlara ba-¤›ms›zl›klar›n› verebilmektir. Olgunluk dönemi ifl yaflam›ndaki üretkenli¤i de vur-gulamaktad›r. Baflar›s›zl›¤›nda durgunluk görülür.

Yafll›l›k Dönemi: (Ego Bütünlü¤ü X Umutsuzluk) Yaflam› mutlulukla dolu, bafla-r›l› bir kimse için bu dönem sorunlu olmayabilir. Daha önceki dönemlerde kaza-n›lanlar, bu dönemde tam bir "ego" bütünlü¤ü oluflturmak için yeniden sentezedilmektedir. Dönemin baflar›s›zl›¤› halinde ölüm korkusu ve buna ba¤l› kayg›larortaya ç›kabilir.

‹nsan› konu alan psikoloji insan›n oluflturdu¤u kurumlardan (din, sanat, ahlak,hukuk v.s) yani toplumsal yaflant›n›n kendisinden ayr› olarak incelenemez. Erik-son'un kuram› psikoanalizden toplumsal etkenlere at›lm›fl bir ad›m olmakla bera-ber, günümüzde daha gerçekçi araflt›rmalarla geliflim konusuna katk›da bulunmakgere¤ini bize göstermektedir.

Erik Erikson'a göre özerklik (Otonomi) hangi dönemin "temel kazanc›"d›r?

Davran›fl Gel ifl imini Aç›k lamaya Yönel ik Bafll ›ca Kuramlar 185

SIRA S ‹ZDE

Davran›fl Gel ifl imini Aç›k lamaya Yönel ik Bafll ›ca Kuramlar186

Tablo 10.1:Psikoseksüel vePsikososyal GeliflimDönemlerininKarfl›laflt›r›lmas›

Geliflim Dönemi FREUD (Psikoseksüel) ERIKSON (Psikososyal)0-1 Yafl Oral Dönem Oral-Duyusal Dönem (Temel Güvensizlik)

1-3 Yafl Anal Dönem Kas Anal Dönemi (Özerklik x Utanç, Kuflku)

3-6 Yafl Fallik Dönem Lokomotor-Jenital Dönem(Giriflkenlik x Suçluluk)

7-11 Yafl Latans Dönemi Latans Dönemi (Çal›flma Baflar›l› Olma X Afla¤›l›k Duygusu)

Adölesan Jenital Dönem Ergenlik Dönemi (Özdeflim Kurma X Rol Karmaflas›)

Yetiflkinlik Yetiflkinlik Dönemi (Yak›nl›k X Yaln›zl›k)

Orta Yafl Olgunluk Dönemi (Üretkenlik X Durgunluk)

Yafll›l›k Yafll›l›k Dönemi (Ego Bütünlü¤ü X Umutsuzluk)

A¤›z, dil ve dudaklar bebe¤intemel haz alma bölgeleridir. Budönemdeki en önemli uyar›c›faaliyet, beslenmedir.

Bebe¤in temel haz alma bölgesi,anüstür. Bu dönemdeki enönemli faaliyet, tuvalete¤itimidir.

Bu dönemde temel haz kayna¤›çocu¤un cinsel organ›d›r. Erkekçocu¤un cinsel organ› (penis),vücudunun en önemli parças›d›rve jenital uyar›mdan haz almaktad›r. Erkek çocuklar cinsel organlar›ndan gururduyarlarken, k›z çocuklar›,neden penisleri olmad›¤›n›merak etmektedirler. Döneminsonlar›na do¤ru çocuklar kendicinsiyetindeki ebeveynleri ileözdeflim kurarak cinsiyet rollerini kazanmaya bafllarlar.

Bu dönemdeki çocuklar zaman-lar›n›n büyük bir k›sm›n› okuldageçirdiklerinden, psiflik enerjileri, ders ve spor gibi geleneksel faaliyetlere yönelir.Cinsel ihtiyaçlar aç›s›ndan sessiz ve sakin bir dönemdir.

Freud'a göre jenital dönem,yetiflkinlik süresince devametmektedir. Sa¤l›kl› yaflam›namac›, "sevmek ve çal›flmakt›r"

Bu dönemdeki bebekler de, beslenme,temizlik, duygusal yak›nl›k ve fizikseltemas gibi temel gereksinimlerikarfl›lan›rken, kendilerine ve di¤er insanlara güvenmeyi ö¤renir veya güvensizlik duygusu oluflur.

Bu dönemdeki çocuklar, beslenme,tuvalete gitme, yürüme, çevreyikeflfetme ve konuflma gibi çeflitlifaaliyetleri s›ras›nda yeterlilik duygusugelflitirir veya yetenekleri hakk›ndakuflku duyarlar.

Bu dönemdeki çocuklar, yetiflkinlereözgü baz› faaliyetleri yapabilmeyi isterler. Ancak, ebeveynler taraf›ndankonan afl›r› s›n›rlamalar çocu¤ungiriflkenli¤ini engeller, suçluluk hissetmesine neden olur.

Bu dönemdeki çocuklar, yeni becerilerkazanarak, yeterli ve üretken olmay›ö¤renirler, baflar›s›zl›k durumunda ise,afla¤›l›k duygusuna kap›l›r ve hiçbir fleyyapamazlar.

Bu dönemdeki adölasanlar "ben kimim"sorusuna yan›t arayarak cinsel politik vemesleki kimliklerini oluflturmaya çal›fl›rveya hangi rolleri gerçeklefltireceklerikonusunda karmafla yaflarlar.

Bu dönemdeki genç yetiflkinler, sevgi vedostlu¤u paylaflabilecekleri birileriniararlar (efl seçimi); bunubaflaramad›klar›nda ise, düfl k›r›kl›¤›nau¤rama korkusuyla insanlardanuzaklafl›rlar.

Bu dönemde birey anlaml› ve üretken iflyaflam› ve çeflitli faaliyetleri d›fl›nda, gele-cek kuflaklara katk›da bulunmakta veyadurgunlafl›p içine kapanmaktad›r.

Bu dönemde birey, yaflam›n› anlaml› hale getirmeye çal›flmakta veya amac›naulaflamad›¤› için umutsuzlu¤a kap›lmaktad›r.

Jean Piaget'nin Biliflsel Geliflim Kuram› ve Biliflsel Geliflim DönemleriYirminci yüzy›l›n devlerinden biri say›lan ve geliflim psikolojisine büyük katk›lar›olan Piaget'in bilinci, Freud'un ise bilinçalt›n› keflfetti¤i öne sürülmektedir. Pi-aget'ye göre dönem kavram› yafla ba¤l› olarak zihinsel geliflimin do¤as›nda ve ya-p›s›nda ortaya ç›kan niteliksel de¤iflikliklerdir. Zihinsel geliflimdeki bu olgu yu-murtan›n önce t›rt›la ve giderek kelebe¤e dönüflmesi ile karfl›laflt›r›labilir. Biyolo-jiye, zoolojiye ve matemati¤e olan ilgisi kadar felsefeye olan merak› da kuram›n›ngeliflmesinde önemli rol oynam›flt›r. Felsefi alandaki ilgisi daha çok epistemolojiüzerindedir.

Piaget 1920'li y›llarda geleneksel görüfle karfl› ç›karak çocuklar›n yetiflkinler-den daha ilkel düflünce örüntüsü gösteren minyatür yetiflkinler olmad›¤›n›, onla-r›n kendilerine özgü bir dünya görüflü oldu¤unu vurgulam›flt›r.

Piaget ve arkadafllar›, de¤iflik yafl gruplar›ndan oluflan çocuklar›n düflünme sü-reçleri üzerindeki gözlem ve deneylerinden sonra, zihinsel yeteneklerde görülenniteliksel de¤iflmelerin s›ras›n› saptam›fllard›r. Çocuklar›n olgunlaflma h›z›na veaktif çevresel deneyimlerine dayal› olarak, her dönemde zihinsel yeteneklerindeniteliksel de¤iflme ve yenilik görülmektedir. Çocuklar, geliflmelerinin her döne-minde yeteneklerinin sa¤lad›¤› ölçüde dünya görüflüne sahip olabilirler. Piaget bi-liflsel geliflimi dört dönemde incelemektedir.

Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yafl)Piaget yaflam›n yaklafl›k ilk iki y›l›n› duyusal-motor dönem olarak adland›rm›flt›r.Bebe¤in dünyas› bafllang›çta dura¤anl›¤› olmayan geçici imgelerle doludur vesanki h›zla giden bir trende, görüntülerin önünden geçip gidiflini seyretmektedir.

Duyusal-motor dönemde sembolik düflünce geliflmedi¤i için, bebe¤in zihinseletkinlikleri duyusal uyar›c›lar, refleksler ve basit hareketlerle s›n›rlanm›flt›r. Örne-¤in, gözle tarama, emme, tutma, ›s›rma gibi. Bebeklerin kendilerini di¤er nesne-lerden ayr›flt›rma yetene¤i de dönemin bafllar›nda henüz geliflmemifltir. Bebek bü-yüyüp gelifltikçe yeni davran›fl örüntüleri ortaya ç›kmaya bafllamaktad›r. Piagetdönemin ilk y›l›nda dairesel hareketlerin (circular actions) zihinsel geliflim üzerin-deki önemini vurgulam›flt›r. Dairesel hareket sonucuna ba¤l› olarak bir hareketintekrar edilmesi sürecidir. Örne¤in bebek tesadüfen bir nesneye dokunur ve nes-ne, müzik sesi ile dönmeye bafllar. Bundan hofllanan bebek tekrar nesneye doku-nur, böylece hareketin devam etmesi sa¤lanm›fl olur ve giderek duyusal ve motorfaaliyet aras›nda eflgüdüm oluflur. Bebekler yaflamlar›n›n ilk y›l›nda kendi hareket-leri ile bu hareketlerin sonuçlar› aras›ndaki iliflkiyi anlamaya bafllarlar. Birinci y›-l›n sonlar›na do¤ru (8-12 ay) bebeklerde taklit davran›fl› ortaya ç›kmaktad›r. An-cak bebekler, gözlerinin önünde olmayan modellerin davran›fllar›n› zihinsel ola-rak temsil etme yetene¤ini, daha ileri aylarda (14-24) kazanmaktad›rlar.

Bebek, duyusal-motor dönemin bafllar›nda uyar›c›y› görüfl alan›n›n d›fl›na ç›ka-na kadar izleyip sonra b›rakmaktad›r. Zihinsel yap›lar olufltukça, bir nesne görüflalan›n›n d›fl›na ç›ksa da bebekler nesneyi zihinsel olarak temsil edebilmektedirler.Bir nesnenin görüfl alan›n›n d›fl›na ç›kt›¤› durumlarda var oldu¤unun bilinmesinePiaget nesne devaml›l›¤› kavram› ad›n› vermifltir. Nesne devaml›l›¤› kavram›n›ngeliflimi ve saklanan nesneleri bulma yetene¤inin kazan›lmas›, duyusal motor dö-neminin en önemli özelli¤idir. Örne¤in, oyunca¤› gözünün önünde sakland›¤›n-da, bebek hiç tepki göstermiyorsa, oyunca¤›n varl›¤›n›n devam etti¤ine iliflkin

Davran›fl Gel ifl imini Aç›k lamaya Yönel ik Bafll ›ca Kuramlar 187

Duyusal-motor dönemdesembolik düflüncegeliflmedi¤i için; bebe¤inzihinsel etkinlikleri, duyusaluyar›c›lar, refleksler vebasit hareketlerles›n›rlanm›flt›r.

Nesne devaml›l›¤›kavram›n›n geliflimi vesaklanan nesneleri bulmayetene¤inin kazan›lmas›,duyusal motor döneminin enönemli özelli¤idir.

Piaget'ye göre dönemkavram›, yafla ba¤l› olarakzihinsel geliflimindo¤as›nda ve yap›s›ndaortaya ç›kan nitelikselde¤iflikliklerdir

Geliflim psikolojisinebüyük katk›lar› olanJean Piaget.

kavram› henüz geliflmemifl demektir. Nesne kayboldu¤unda, nesnenin kayboldu-¤u yere bak›p araflt›rma davran›fl› gösteriyorsa nesne devaml›l›¤› kavram› kazan›l-m›flt›r. Nesne devaml›l›¤› kavram›n›n ilk belirtileri 8-12 aylar aras›nda ortaya ç›k-makta ve 18 ay içerisinde geliflmesi beklenmektedir. Duyusal motor dönemininsonlar›na do¤ru bebekler, kendileri görmeden de bir nesnenin yerinin de¤iflebile-ce¤ini anlayabilmektedirler.

Duyusal-motor dönemin en önemli karekteristikleri nelerdir?

‹fllem Öncesi Dönem (2-7 Yafl)‹fllem öncesi dönemde nesnelere ve olaylara iliflkin zihinsel sembollerin oluflmas›ile, çocu¤un dili kullanma yetene¤inde h›zl› bir geliflme görülmektedir. An›lansembolik (temsili) beceriler, 2-7 yafllar› aras›nda büyük ölçüde geliflme göster-mektedir. Sembolik düflüncenin geliflmesine iliflkin en çarp›c› örnek, ifllem öncesidönemdeki çocu¤un dili kullanma yetene¤inde ortaya ç›kan flafl›rt›c› art›flt›r.

Çocu¤un dünyay› alg›lamas›nda sembolik düflünce ve taklit oyunlar büyükönem tafl›maktad›r. Taklit oyunlar öncelikle yarat›c› düflünce ve hayal gücününortaya ç›kmas›n› sa¤lar. Çocuk, oyun s›ras›nda baflkalar›yla (hayali ya da gerçek)etkileflime girmekte ve kendini ifade olana¤› bulmaktad›r. Drama türü bu faaliyet-ler biliflsel geliflim aç›s›ndan kuflkusuz çok önemli katk›lar sa¤lamaktad›r. Çocuk-lar ifllem öncesi dönemde nesnelerin de¤iflmez ve tan›mlanabilir özelliklerini ö¤-renirler, nicelikleri göstermek için say›lar› kullanmaya bafllarlar. Ancak bütün bun-lar› sezgi düzeyinde yapabilmektedirler. Örne¤in, bir koflulda A, B'den büyüktürderken, bir baflka koflulda B, A'dan büyüktür diyebilirler.

Piaget ve arkadafllar› ifllem öncesi dönemdeki çocuklar›n mant›ksal yetersizlik-leri üzerinde odaklaflarak, oldukça karamsar bir tablo çizmifllerdir. Örne¤in, ço-cuklar nesneleri ortak özelliklerine göre s›n›fland›rma (classification) yetene¤in-den yoksundurlar, ben-merkezcil (egocentric=egosantrik) düflünce egemendir vekorunum (conservation) ilkesi henüz geliflmemifltir. Piaget'e göre 2-7 yafllar› ara-s›ndaki çocuklarda s›n›fland›rma kavram› tam olarak geliflmemifltir. S›n›fland›rma,nesne gruplar› aras›ndaki mant›ksal iliflkiyi anlamak ve onlar› ortak özelliklerinegöre ay›rmakt›r. Örne¤in, çocuklara de¤iflik renklerde tahtadan yap›lm›fl bir grupdaire, kare ve üçgen verilerek bunlar› ortak özelliklerine (örne¤in renk, flekil, tah-ta) göre ay›r›p gruplamalar› istendi¤inde, çocuklar›n yönergeyi dikkate almad›k-lar›, ya da anlamad›klar›, daire, üçgen ve karelerden çok güzel evler yapt›klar›görülmüfltür.

Piaget, s›n›flamadaki hiyerarfli ile, bir baflka deyiflle s›n›f, alt s›n›f ve üst s›n›filiflkileriyle ilgilenmifltir. Her kavram taksonomik bir s›ra içinde düflünülmekte vekavramlar›n en kolay temsil edildikleri bir temel düzey oldu¤u öne sürülmektedir.Örne¤in, böyle bir temel düzeyi hayvan ya da siyam kedisi de¤il de, kedi temsiletmektedir. ‹fllem öncesi dönemdeki çocuklar ayn› anda birden fazla s›n›fland›r-ma yapamad›¤›ndan, bir hayvan›n hem kedi, hem de siyam türü olabilece¤ini an-lamakta zorluk çekmektedirler. Dolay›s›yla yedi yafl›n alt›ndakiler siyam kedisininkedi grubu içinde bir alt grubu oluflturdu¤unu kavrayamazlar.

2-7 yafllar› aras›ndaki çocuklarda egosantrik düflüncenin egemen oldu¤u bilin-mektedir. Piaget bu dönemdeki çocuklar›n kendi bak›fl aç›lar›n›n varolan tek ba-k›fl aç›s› oldu¤una inand›klar›n› ve baflkalar›n›n bak›fl aç›s›n› dikkate alamad›klar›-n› öne sürmektedir. Örne¤in, befl yafl›ndaki bir çocuk önce niçin kar ya¤d›¤›n› so-rup, sonra da çocuklar onunla oynas›nlar diye yan›tlamaktad›r.

Davran›fl Gel ifl imini Aç›k lamaya Yönel ik Bafll ›ca Kuramlar188

SIRA S ‹ZDE

Somut ifllemsel dönemdekiçocuklar; demokrasi, dinv.b. gibi kavramlar› somutörneklerle aç›klamayaçal›fl›rlar.

Piaget bu gruptaki çocuklar› mant›ksal düflünemedikleri için kavram öncesidönemdeki çocuklar olarak nitelendirmifl ve korunum için yeterli zihinsel ifllemdüzeyinde olmad›klar›n› öne sürmüfltür. Korunum nesnenin flekli de¤iflse ve me-kana de¤iflik biçimlerde yerlefltirilse de, miktar, a¤›rl›k ve hacminde de¤ifliklik ol-mayaca¤› ilkesidir. Piaget bu kavram›n geliflip geliflmedi¤ini ölçmek için çok say›-da deney yapm›flt›r. Piaget'nin görüflünü incelemek amac›yla ülkemizde yapt›¤›-m›z çal›flmalardan birinde, çocuklara eflit büyüklükte ve a¤›rl›kta kilden yap›lm›fliki top gösterilerek, gözlerinin önünde toplardan biri üç uzun sosis flekline dönüfl-türülmüfl, topun sosislerle ayn› büyüklükte ve a¤›rl›kta olup olmad›¤› sorulmufltur.Korunum kavram› geliflmemifl çocuklar, genellikle sosislerin toptan daha büyükve a¤›r oldu¤unu ifade etmifllerdir. Di¤er ülkelerde oldu¤u gibi bizim ülkemizdede Piaget'nin bulgular› desteklenmifl, ancak korunum kavram›n›n daha erken yafl-larda ortaya ç›kt›¤› görülmüfltür.

Bu dönemde çocuklar›n bir baflka özelli¤i ise cans›z nesnelerin, baz› insanözelliklerine sahip oldu¤una inanmalar›d›r. Çocuklarda canl›l›k (animism) kavra-m› henüz geliflmemifltir. Canl›l›k kavram› genel olarak büyüme, kal›t›m ve kendi-nin üretti¤i hareket olmak üzere üç temel özellik aç›s›ndan ele al›nmaktad›r. Can-l›lar büyür, yaflayan canl›lar di¤er canl›lardan oluflur ve hareket ederler. Örne¤in,üç yafl›ndaki çocuklar güneflin ve bulutlar›n canl› oldu¤una inan›rlar, çünkü can-l›lar konusundaki yarg›lar›nda hareketi ipucu olarak kullanmaktad›rlar.

Korunum ilkesi nedir?

Somut ‹fllemsel Dönem (7-11 Yafl)7 ile 11 yafllar› aras›nda mant›ksal düflünce geliflmeye bafllam›flt›r. Bu dönemdeçocuklar nesneleri ortak özelliklerine göre s›n›fland›rabilmekte, baflkalar›n›n bak›flaç›lar›n› dikkate alabilmekte ve her hareket eden nesnenin canl› olmad›¤›n› anla-yabilmektedirler. Zihinsel dönüfltürme (transformation) ve geriye çevirebilme (re-versibility) yetene¤i geliflti¤inden korunum ilkesini ö¤renmifllerdir.

‹fllem öncesi dönemde örnek olarak kulland›¤›m›z korunum problemi, somutifllemsel dönemdeki çocuklara soruldu¤unda, ayn› büyüklükte ve a¤›rl›kta olan ikiadet kil topun sosis flekline getirilmifl olan›n›n, tekrar top flekline dönüfltürülebi-lece¤i, bu nedenle kil miktar›n›n ve a¤›rl›¤›n›n her iki koflulda (top-sosis) ayn› ola-ca¤› ifade edilmifltir.

Somut ifllemsel dönemde problemin çözülmesi, somut nesnelere, burada veflimdi gibi anl›k durumlar›n olmas›na ba¤l›d›r. Örne¤in, somut ifllemsel dönemde-ki çocu¤un A, B'den uzundur. B, C'den uzundur o halde A, C'den uzundur flek-linde ak›l yürütebilmesi, somut nesnelerin o anda önünde olmas›na ba¤l›d›r. Birbaflka deyiflle, çocuklar 11 yafl›ndan önce soyut kavramlarla düflünemezler. Bunedenle çocu¤un cebirde kullan›lan soyut ifllemler aras›ndaki mant›ksal iliflkiyianlamas› beklenmemelidir. Somut ifllemsel dönemi izleyen formel ifllemsel dö-nemde, düflünce somuttan soyuta do¤ru geçifl yapabilmektedir.

Formel ‹fllemsel Dönem (11 Yafl ve Sonras›)En son dönem 11 yafl›ndan sonra bafllayan ve mant›ksal düflüncenin yetiflkinlerdüzeyine eriflti¤i dönemdir. Formel ifllemsel dönemde düflünce sadece gözlene-bilir, somut durumlarla s›n›rl› de¤ildir. Formel ifllemcinin problem çözümüne

Davran›fl Gel ifl imini Aç›k lamaya Yönel ik Bafll ›ca Kuramlar 189

Canl›l›k kavram› genel olarak; büyüme, kal›t›m vekendinin üretti¤i hareket olmak üzere üç temel özellikaç›s›ndan ele al›nmaktad›r.

S IRA S ‹ZDE

Formel ifllemcinin problemçözümüne yaklafl›m› soyutve sistematiktir.

Somut ifllemsel dönemdekiçocuklar; demokrasi, dinv.b. gibi kavramlar› somutörneklerle aç›klamayaçal›fl›rlar.

yaklafl›m› bir bilim adam›n›n kuramsal, tümdengelim yaklafl›m› gibi soyut ve sis-tematiktir. Adolesanlar soyut kavramlar ve hipotetik düflünceler hakk›nda nedenbelirtebilmekte ve baflar›s›z olduklar› problemlerde de¤iflik çözüm kombinas-yonlar›n› sistematik biçimde oluflturabilmektedir.

Somut ifllemsel dönemdeki çocuklar, demokrasi, din v.b. gibi kavramlar› so-mut örneklerle aç›klamaya çal›fl›rlar. Örne¤in, demokrasinin ne anlama geldi¤i so-ruldu¤unda, çocuklar, bütün insanlar›n oy vermesidir fleklinde bir tan›m getirir-ken, formel ifllemsel dönemdekiler daha soyut tan›mlamalar yapm›fllard›r. Sözüedilen soyutlama yetene¤i ergenin yaflam›na bir anlam vermesine, sosyal ve ahla-ki de¤erleri sorgulamas›na ve insan iliflkilerini anlamas›na yard›m etmektedir.

Piaget formel ifllemsel dönemin ötesinde baflka bir dönem tan›mlamam›fl, 15-18 yafl civar›nda en üst düzeye yaklafl›laca¤›na inanm›flt›r. Gerçekten formel ifl-lemsel dönemde adolesanlar mant›ksal düflüncenin alt›nda yatan temel ilkeleresahiptirler ancak ö¤renmeleri gereken daha çok fley vard›r.

Tablo 10.1 ve 10.2'de görüldü¤ü gibi her üç dönem kuramc›s› kendi ilgi alan-lar›n› derinlemesine inceleyip, di¤er geliflim alanlar›na de¤inmemifllerdir. Örne¤in,Freud psikoseksüel geliflimi incelerken sosyal etkenlerin önemine de¤inmemifltir.Ayn› flekilde Piaget'nin de biliflsel geliflimi incelerken, müzik, sanat ve edebiyatlailgili düflünce geliflimini, duygular› dikkate almad›¤› görülmektedir.

Formel ifllemsel dönem hangi yafl grubu için önem tafl›r?

Vicdan Gel ifl imi : Do¤ru ve Yanl ›fl190

Tablo 10.2: Piaget'inBiliflsel GeliflimDönemleri

SIRA S ‹ZDE

Ort. Yafl ‹smi Özellikleri Temel KazançlarDo¤um-2 Duyusal-motor

dönem

2-6 Yafl ‹fllem-öncesidönem

7-11 Yafl Somut-ifllemseldönem

12 yafl ve Formel-ifllemselsonras› dönem

Bebek dünyay› anlamak içinduyu organlar›n› ve motorbecerilerini kullan›r. Kavramsaldüflünce geliflmemifltir. Bebekbir nesneyi nas›l kullan›yorsa, oba¤lamda bilmektedir.Çocuk dünyay› anlamak içindili de içeren sembolik düflün-ceyi kullan›r. Ben merkezcil(egosantrik) düflünce hakimdir.Çocuk dünyay› sadece kendibak›fl aç›s›na göre de¤erlendirir.

Çocuk somut mant›ksal ifllem-leri ve ilkeleri anlayabilir, bun-lar› günlük yaflam›na uygular. Budönemde sezgisel düflünce yeri-ni giderek rasyonel ve nesneldüflünceye b›rak›r.Gençler ant›k soyut kavramlarladüflünebilmeye, hipotezler kur-maya ve "var olandan olas›ya"spekülasyonlar yapmaya bafllarlar.

Bebek, nesne görüntü alan›ndaç›ksa dahi hala varl›¤›n› devamettirdi¤ini bilmektedir. (nesnedevaml›l›¤›) Fiziksel faaliyetlerinyan›s›ra zihinsel faaliyetleri degeliflmeye bafllam›flt›r.Çocu¤un hayal gücü geliflmek-tedir. Konuflma, hem kendiniifade etmesinde, hem baflka-lar›ndan etkilenmesine önemlirol oynamaktad›r. Ben merkez-cil düflünce giderek azalmaktave baflkalar›n›n görüflü dikkateal›nmaktad›r.Çocuklar bilimsel düflünmedekitemel ilkeleri ö¤renirler vemant›ksal yeteneklerini kulla-n›rlar. Bu dönemde say› ves›n›fland›rma kavramlar› ilekorunum ilkesi geliflir.Etik, politik ve sosyal konulargençlerin ilgi alan›na girmeyebafllam›flt›r. Deneyimler dahamakro ve kuramsal bir yakla-fl›mla de¤erlendirilmektedir.

Formel ifllemcinin problemçözümüne yaklafl›m› soyutve sistematiktir.

B.F. Skinner ve Albert Bandura gibi ö¤renme kuramc›lar›, dönem kuramc›lar›-na elefltiriler getirirler. Örne¤in, dönem kuramc›lar› de¤iflik yafllarda farkl› süreç-lerden söz etmektedirler. Ö¤renme kuramc›lar› ise, ö¤renme sonucunda an›lanaflamalarda farkl›l›k olaca¤›n› iddia etmektedirler. Onlara göre de¤iflik yafllardakifarkl› süreçler ödül, ceza, model alma ve taklide dayal› deneyimler aras›ndakifarklardan kaynaklanmaktad›r.

Piaget, yeni bir döneme ancak bireylerin haz›r olduklar› zaman gelebilecekle-rine inan›r. Çocuklar› bir dönemden daha sonraki döneme çabuk geçmeye yö-neltmek için özel e¤itim vermenin ve al›flt›rman›n, gerçekte sonucu etkilemeyece-¤ini vurgulam›fl ve bu görüflü do¤rulanm›flt›r.

V‹CDAN GEL‹fi‹M‹: DO⁄RU VE YANLIfiSosyal davran›fllar, büyük ölçüde neyin do¤ru neyin yanl›fl oldu¤una iliflkin ahla-ki de¤erler taraf›ndan tayin edilir. Sosyal kurallar ve ahlaki de¤erler ö¤renme so-nucu kazan›lmaktad›r. Ö¤renme kuramc›lar›na (Sears, Maccoby, Levin) göre vic-dan geliflimi, ana baban›n koydu¤u standartlar›n çocuk taraf›ndan benimsenerekbir iç kontrol sisteminin gelifltirilmesi olarak tan›mlan›r. Bunun yan›s›ra ahlak ge-liflmesinde duygusal güdüler (Freud); ya da biliflsel etkenlere önem veren (Piagetve Kohlberg) kuramsal yaklafl›mlar vard›r. An›lan etkenler Freud'un ve özelliklePiaget'nin kuramlar›nda ilk kez etrafl›ca incelenmifl ve bunlar› izleyen kuramsal vegörgül geliflmeler konuyu daha iyi anlamam›za yard›mc› olmufltur.

Freud'un Ahlak Geliflimine Yaklafl›m›Freud, ahlak geliflimini duygusal-güdüsel bir süreç olarak ele alm›flt›r. Daha öncebelirtildi¤i gibi kiflilik ve ahlak geliflimi an›lan psikoseksüel dönemlerden geçerekoluflmaktad›r.

Freud'a göre ahlak geliflimi, cinsellik ve sald›rganl›k olarak belirlenen güdü-lerle, sosyal engeller, yasaklamalar aras›nda sa¤l›kl› bir dengenin kurulmas›ylaoluflur.

Freud, kiflilik ve ahlak gelifliminin temellerinin ilk befl y›lda at›ld›¤›n› ileri sür-mektedir. Ancak Freud'un takipçileri (Yeni Freud'cular, Erikson Sullivan gibi) an›-lan kuram›n kat› ve dar çerçevesinin geniflletilmesi gerekti¤ini savunmaktad›rlar.Freud'un ahlak görüflü günümüzde fazla benimsenmemektedir. Çünkü süperego-nun ahlak› kontrol etti¤ini kan›tlayan görgül veriler yoktur.

Biliflsel-Geliflimsel Yaklafl›mAraflt›rma bulgular› ahlak gelifliminin belirli aflamalardan geçerek olufltu¤unu ka-n›tlar niteliktedir. Ahlak geliflimi ile ilgili araflt›rmalarda çocuklara bir tak›m öykü-ler verilerek onlar›n ahlaki ikilemleri nas›l yarg›lad›klar› incelenmifltir. Örne¤in,öykülerden birinde, bir adam ölmekte olan kar›s›n›n hayat›n› kurtarmak için çokpahal› bir ilaç almak zorundad›r. Ancak adam›n bu ilac› alacak kadar paras› yok-tur ve eczac› ilac› kendisine vermemektedir. Bu adam ne yapmal›d›r? Bir baflkaöyküde ise dayan›lamayacak kadar ac› çekmekte olan bir kad›n, doktoruna ken-disini öldürmesi için yalvarmaktad›r. Doktoru ne yapmal›d›r?

Piaget, ahlak yarg›lar›n›n, baflkalar›na ba¤›ml›l›k (heteronomi) aflamas›ndan,kendine ba¤›ml›l›k (otonomi) aflamas›na do¤ru geliflti¤ini öne sürer.

Kohlberg, çocuklar›n an›lan ahlaki ikilemleri nas›l yarg›lad›¤›n› incelemiflve bulgular›n›n ›fl›¤›nda ahlak yarg›lar›n›n geliflmesine iliflkin dönemlerinioluflturmufltur.

Vicdan Gel ifl imi : Do¤ru ve Yanl ›fl 191

Freud'a göre ahlak geliflimi;cinsellik ve sald›rganl›kolarak belirlenen güdülerle,sosyal engeller, yasaklamalar aras›ndasa¤l›kl› bir dengenin kurulmas›yla oluflur.

Piaget ve Kohlberg, ahlakgeliflimi ile ilgili yarg›lar›nbiliflsel geliflime paralelolarak geliflti¤ini öne sürerler.

Kohlberg'in kuram›n›n oluflmas›na öncülük eden Piaget ise, ahlak yarg›lar›n›n,baflkalar›na ba¤›ml›l›k (heteronomi) aflamas›ndan, kendine ba¤›ml›l›k (otonomi)aflamas›na do¤ru geliflti¤ini öne sürmektedir. Bafllang›çta çocukta gerçek bir ahlakanlay›fl› yoktur. Toplumsal kurallara ve otoriteye sayg› gösterilir. Bu dönemde "iyiçocuk" onay› almak, çocu¤un bafll›ca amac›d›r. Biliflsel yönden gelifltikçe, ahlakiyarg›lar› soyut evrensel ahlaki ilkelere dayand›rma e¤ilimi görülür.

Ahlak geliflimi süreci içinde kurallar›n nas›l alg›land›¤›n›n yan›nda, yap›lan ha-tan›n öneminin nas›l alg›land›¤› da de¤iflmektedir. Küçük çocuklar bir hatan›n nedenli ciddi oldu¤unu, o hatan›n yol açt›¤› zararla ölçerler. Örne¤in, kaza ile sekizfincan k›ran çocuk, bilerek bir fincan k›ran çocuktan daha suçlu bulunur. Yafl iler-ledikçe hatay› yapan kiflinin niyetine daha çok önem verilmektedir.

Piaget'ye göre ahlak gelifliminde bireyin içsel de¤erleri, onuru, durumsalözelliklere göre kurallar› de¤ifltirebilmelidir. Piaget ve Kohlberg'in görüflü kül-türleraras› karfl›laflt›rmal› araflt›rmalarla desteklenmektedir. Ancak kavramsal vede¤er yarg›lar›yla ilgili baz› ikilemlerin kültürler dikkate al›narak çözümlenmesigerekmektedir.

Piaget ve Kohlberg ahlak gelifliminde hangi faktörlere önem vermifllerdir?

Vicdan Gel ifl imi : Do¤ru ve Yanl ›fl192

SIRA S ‹ZDE

ÖzetYaflam Boyu Geliflim Psikolojisini, temel kavramla-r› ve amaçlar›n› aç›klamak ve tan›mlamak

• Geliflim psikologlar›, döllenmeden ölüme kadar ya-fla ba¤l› olarak görülen davran›fl de¤iflikliklerini in-celerler. Geliflim psikolojisinin hem temel bilimhem de uygulamal› yanlar› vard›r. Yaflam süresidenildi¤inde, döllenmeden yaflam›n sonuna kadarolan dönemler düflünülmelidir.

Davran›fl gelifliminde, biyolojik ve çevresel etken-leri aç›klamak

• Davran›fllar›n geliflmesinde kal›t›msal ve çevreseletkenler rol oynamaktad›r. Zeka insanlarda genetikaç›dan en fazla incelenen özellikler aras›nda yeral›r. Tek ve çift yumurta ikizleriyle yap›lan çal›flma-lar, zekan›n kal›t›m ve çevrenin etkileflimi sonundatayin edildi¤ini göstermifltir. ‹nsanlara nas›l davra-n›laca¤›n› ö¤retmek, bir baflka deyiflle sosyal geli-flim, insan yaflam›n›n önemli bir yönüdür. ‹flbirli¤i,yard›mseverlik ve di¤erkaml›k olumlu; sald›rganl›kve düflmanl›k ise olumsuz sosyal davran›fllardanbaz›lar›d›r.

Davran›fl geliflimini aç›klamaya yönelik gelifltirilenbafll›ca kuramlar› tart›flabilmek

• Davran›fllar›n geliflimini aç›klamaya yönelik de¤i-flik kuramlar vard›r. U-D kuramc›lar›na göre davra-n›fllar olumlu ya da olumsuz pekifltirme ve ceza ilekontrol edilir. Sosyal ö¤renme kuram›na göre ise,davran›fllar›n kayna¤› gözleyerek ö¤renme, ve mo-dellerin örnek al›nmas›d›r (taklit ve özdeflim). Fre-ud, kiflili¤in geliflmesinde yaflam›n ilk y›llar›n›n öne-mini vurgulam›flt›r. Erikson ise davran›fllar›n sosyalçevrenin etkisiyle, tüm yaflam boyu de¤iflebilece¤i-ne inanmaktad›r. Piaget 1920'lerden 1980'li y›llar›nortalar›na kadar çocu¤un zihinsel geliflimini incele-mifl ve davran›fllar›n biliflsel geliflimle birlikte önem-li ölçüde de¤iflti¤ini ve bilginin kazan›lmas›nda bi-reyin aktif rol oynad›¤›n› vurgulam›flt›r. Ahlak geli-fliminde de, biliflsel geliflimde oldu¤u gibi belirlidönemler vard›r (Piaget ve Kohlberg). Ahlak geli-fliminin son aflamas›nda bireyin içsel de¤erleri veonuru, yarg›lar›nda önemli rol oynamaktad›r.

Özet 193

A M A �

1

A M A �

2

A M A �

3

Kendimizi S›nayal›m1. Yaflam boyu geliflim yaklafl›m› için afla¤›daki ifadeler-den hangisi yanl›flt›r?

a. Yaflam boyu geliflim yaklafl›m› geliflim olay›n› in-celemede yeni bir yönelimdir.

b. Geliflimsel de¤iflim için potansiyelin tüm yaflamboyunca var oldu¤unu öne sürmektedir.

c. Geliflim olay›n› aç›klamaya çal›flan yeni bir kuramd›r.d. ‹nsan›n yaflam› potansiyel olarak çok yönlü ve çok

boyutlu görülmektedir.e. Geliflim psikologlar›, geliflme sürecini döllenme ile

bafllay›p yaflam boyu devam eden de¤iflme anla-m›nda kullan›rlar.

2. Geliflim ve de¤iflim kavramlar› aras›ndaki iliflki afla¤›-dakilerden hangisidir?

a. Geliflim ve de¤iflim özdefl süreçlerdir.b. Her de¤iflme geliflmeyi içerir, fakat; her geliflme

gerçek bir de¤iflim de¤ildir.c. Geliflme de¤iflmeden önde giden bir süreçtir.d. Her geliflme bir de¤iflmedir, fakat; her de¤iflme ge-

liflmeyi içermez.e. Geliflim geçmifli, de¤iflim gelece¤i kapsar.

3. Piaget'nin biliflsel geliflim kuram›na göre afla¤›dakiler-den hangisi do¤rudur?

a. Çocuklar geliflmelerinin her döneminde, yetenek-leri ölçüsünde dünya görüflüne sahip olabilirler.

b. Okulöncesi dönemdeki çocuklar somut ifllemlerinüstesinden gelebilirler.

c. Piaget'ye göre gerçek formel ifllemsel düflünceyeyetiflkinlikte sahip olunur.

d. Üç yafl›ndan sonra çocuklar›n zihinsel geliflimidurur.

e. Piaget'ye göre kiflili¤in temeli ilk befl y›l içinde at›l›r.

4. Erik Erikson'un geliflim dönemleri, Freud'un Psikosek-süel geliflim dönemlerini temel olarak alm›flt›r. Bunun ya-n›s›ra Erikson'un öncelikle vurgulad›¤› konu afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Geliflimin yetiflkinli¤in sonuna kadar incelenmesib. Psikoanalizmin temel olarak al›nmas›c. Her dönemin ondan önceki dönemlere dayal› oldu¤ud. Sosyal etkenlerin önemie. Genetik etkenlerin önemi

5. "Kal›t›m-Çevre" tart›flmas›ndan ç›kan sonuç afla¤›dakil-erden hangisidir?

a. ‹nsanlar aras›ndaki farklar, do¤ufltan olan tohumhücrelerindeki farklardand›r.

b. S›hhatli olan bir bebek gerekli olan çevresel flart-lar temin edildi¤i takdirde, herhangi bir alanda uz-man olarak yetifltirilebilir.

c. ‹nsanlar›n ço¤unlu¤u yüzde 60 kal›t›m, yüzde 40çevrenin ürünüdür.

d. Genel cevaplar yoktur. Fakat bir çok özel cevap-lar vard›r. Örne¤in, kal›t›m çevre etkileflimi gibi.

e. Tüm canl›lar kal›tsal potansiyellere göre geliflirler

6. Erikson'un çal›flma ve baflar›l› olmaya karfl›t afla¤›l›kduygusu gelifltirebilece¤i dönem Freud'un geliflim dönem-lerinden hangisine karfl›l›k gelir?

a. Oralb. Analc. Genitald. Latanse. Fallik

7. Afla¤›daki kuramc›lardan hangisine göre, sosyal mode-li gözleyerek ve taklit ederek yeni davran›fllar kazan›l›r?

a. Watsonb. Eriksonc. Bandurad. Piagete. Pavlov

8. Piaget, yaflam›n ilk y›l›na ne ad vermektedir?a. ‹fllem öncesi dönemb. Duyusal motor dönemc. Somut ifllemsel dönemd. Formel ifllemsel döneme. Sembolik düflünce dönemi

9. Yaflam boyu geliflim anlay›fl›, geliflimi, hangi iki dönemaras›ndaki geliflim olarak ele al›r?

a. Do¤um - ölümb. Döllenme - ölümc. Döllenme - yafll›l›kd. Do¤um - yafll›l›ke. Do¤um - gençlik

10. Afla¤›dakilerden hangisi Erikson'un ileri sürdü¤üdönemlerden biri de¤ildir?

a. Oral-duyusal dönemb. Yafll›l›k dönemic. Yetiflkinlik dönemid. ‹fllem öncesi döneme. Genital dönem

Kendimiz i S ›nayal ›m194

Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar› 195

Yaflam›n ‹çinden2 ile 5 yafllar› aras›nda, çocuklar›n düflünceleri oldukçakarmafl›k hale gelir. Bebeklikteki ilkel dairesel haraketlerve deneme-yan›lma yoluyla problem çözme bu dönem-de sona erer. Ancak anne-babalar, bak›c›lar ve ö¤ret-menler unutmamal›d›r ki okul öncesi dönemdeki çocuk-lar›n düflünce biçimi, niteliksel olarak yetiflkinlerinkin-den oldukça farkl›d›r. Afla¤›daki örnek bu yafl grubunda-ki çocuklar›n hem yeni edindikleri becerileri hem de s›-n›rlar›n› göstermektedir.Ortalama olarak 4 yafl civar›nda olan bir grup çocuk birkart oyununu henüz bitirmifllerdir. Çocuklardan biri "Benkazand›m". diye ba¤›r›r. Ö¤retmen çocu¤a yaklafl›r ve so-rar "kazand›¤›n› nerden biliyorsun?". Çocuk "Çok kolay,çünkü en çok kart benim." diye gösterir. Ö¤retmen çocu-¤u bu konuda sorgulamaya devam eder. "Güzel, bunu bi-ze göster bakal›m". Çocuk, elindeki kart kümesini karfl›-laflt›rma yapabilmek için arkadafl›n›n kartlar›n›n yan›nayerlefltirir "Gördünüz mü benim daha çok kart›m var!"der. Ö¤retmen "Senin daha çok kart›n var çünkü seninkartlar›n›n yüksekli¤i daha fazla." diye yan›tlar. Baflka birçocuk bu durumu protesto eder, "Hey durun, buraya ba-k›n!". Kendi kartlar›n› yere alt alta dizer, kartlar s›n›f› ne-redeyse duvardan davara kaplar. Daha sonra arkadafllar›-n›n kazand›klar› kartlar› da benzer biçimde dizer. Ö¤ret-men bu durumu gözler ve çocu¤a sorar "Bu oldukça il-ginç, ne yap›yorsun?" "Ali’nin kazan›p kazanmad›¤›n› kont-rol ediyorum" diye cevap verir. "Evet bak›n, onun kartla-r›n›n s›ras› daha uzun, Ali kazand›." der. Ö¤retmen "Her-kes Ali’nin kazand›¤›n› kabul etti mi? diye sorar, çocuklar-dan hiçbiri bu duruma itiraz etmez ve bu flekilde oyna-maya ve kazanan› yine bu flekilde belirlemeye devamederler.Bu küçük örne¤e bakarak okulöncesi dönemdeki çocuk-lar›n bebeklik dönemine göre problem çözme konusun-da nas›l bir aflama kaydettikleri izlenebilir. Bu yafl gru-bundaki çocuklar kart oyununu kimin kazand›¤›n› anla-mak için makul bir yol bulmay› baflarabilmifller ancak busorunu yetiflkinler gibi sayarak çözmemifllerdir. Sorunusadece alg›ya dayal› olarak çözmüfllerdir. Okulöncesi dö-nemdeki çocu¤un düflünce biçimi önceki y›llara göre da-ha ileri düzeyde ve daha içseldir, fakat hala somut nesne-lere ve gerçek, gözlenebilir olana s›k› s›k›ya ba¤l›d›r vekorunum kavram› geliflmemifltir.

Biraz Daha Düflünelim1. Yaflam boyu geliflim psikolojisini, temel kavramlar›n›

ve amaçlar›n› aç›klayarak tan›mlay›n›z.2. Davran›fl gelifliminde, biyolojik ve çevresel etkenleri

aç›klay›n›z.3. Davran›fl geliflimini aç›klamaya yönelik gelifltirilen bafl-

l›ca kuramlar› tart›fl›n›z.

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarAtamam I., Bayraktar R. "Çeflitli Yafl Gruplar›ndaki

Çocuklarda Miktar, A¤›rl›k ve Hacim Korunumu

(Conservation) ‹lkesinin ‹ncelenmesi", HacettepeSosyal ve Befleri Bilimler Dergisi, Cilt 3, Ekim 1971,Say› 2.

Bayraktar R. ve Da¤ ‹. (Edt.). VII. Ulusal Psikoloji Kong-

resi Bilimsel Çal›flmalar›. VII.Ulusal Psikoloji Kong-resi Düzenleme Kurulu ve Türk Psikologlar Derne¤iYay›n›, Ankara, 1993.

Berk L.E. Child Development. Massachusetts: Allyn andBacon, 1989.

Morgan C.T. Psikolojiye Girifl Ders Kitab›. (Çeviri;Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yay›n Sorum-lusu; Sirel Karakafl), Meteksan, Ankara, 1981.

Shaffer D.D. Developmental Psychology. Childhoodand Adolesance. Pacific Grove, California: Brooks /Cole Publishing Company, 1993.

Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Geliflme ve De¤iflme bölümünü

yeniden okuyunuz.2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise De¤iflme ve Geliflme bölümünü

yeniden okuyunuz.3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Dönem Kavram› bölümünü

yeniden okuyunuz.4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Erikson'u yeniden okuyunuz.5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Kal›t›m ve Çevre bölümünü

yeniden okuyunuz.6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Geliflim Dönemleri bölümünü

yeniden okuyunuz.7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Ö¤renme bölümünü

yeniden okuyunuz.8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Diaget bölümünü yeniden

okuyunuz.9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Yaflam Boyu Geliflim

bölümünü yeniden okuyunuz.10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Erikson Kuram› bölümünü

yeniden okuyunuz.

196

‹sviçreli ünlü psikolog. Genetik epistemoloji ve biliflsel geliflim alan›nda 盤›r aç›c›

çal›flmalar yapm›fl olan Piaget çocukta düflünce ve dil gelifliminin bir süreklilik içinde

de¤il de, evrelerden geçerek olufltu¤unu ve birey çevre iliflkilerinde etkin bir flekilde

yap›land›¤›n› ortaya koymufltur. D›fl dünyadan yaln›zca izlenimler almakla kalmay›p

zekas›n› etkin bir tarzda yap›land›ran çocukta biliflsel yap›, Piaget’ye göre, dört evrede

gerçekleflir. Piaget ayr›ca, çocuk zihniyetinin yetiflkinin zihniyetiyle hiçbir iliflkisi olmad›¤›n›

öne sürmüfltür. Çocu¤un mant›¤› kendine özgü oldu¤u gibi, ona göre, düflüncesi de ben-

merkezcidir. O kendisi için geliflir, kendi tarz›nda e¤lenir; akl›n kavramsal bilgileriyle

ilgisi yoktur, çeliflki bilmez. Çocuk ancak baflkalar›n›n düflüncesiyle temasa geçti¤i zaman

mant›kl› olmaya bafllar.

JEAN PIAGET (1896-1980)

Amaçlar›m›zBu üniteye çal›flt›ktan sonra;

güdü kavram›n› tan›mlayacak, güdüsel davran›fllar›n oluflumuna etki edeniçsel ve d›flsal güdüleri aç›klayabilecek,bilinçd›fl› güdülenme kavram›n› tan›mlayarak, güdüleri en yayg›n kullan›-lan s›n›fland›rma flekliyle (birincil güdüler ve sosyal güdüler) aç›klayacak vegüdülerin davran›fllar›m›z› yönlendirmedeki hiyerarflisini inceleyebilecek,duygu kavram›n› tan›mlay›p, duygular›n güdüsel davran›fllar›m›zla olaniliflkisini anlayabilecek, duygulara etki eden fizyolojik tepkileri, ifade biçim-lerini ve duygusal yaflant›lar› aç›klayabileceksiniz.

197

Güdüler veDuygular 11

�

�

�

Yoksul bir köylü ailede dünyaya geldi. Ailesinin ve toplumsal çevresinin ona sun-du¤u gelecek asl›nda hiç de parlak de¤ildi. Ama 30’lu yafllar›na geldi¤inde onutüm dünya tan›yordu. Bu biyografik nota uygun befl, alt› tarihsel kiflilik pek fazladüflünmeye gerek kalmadan bulunabilir. "O" diye sözü geçen bu kifli(ler) ile ilgilibiraz daha düflünelim isterseniz....

On iki yafllar›nda, hayat›n› de¤ifltiren bir düfl gördü. Sonra bu düfl sürekli yi-nelenmeye bafllad›. Üstü aç›k bir arabada kendisini ç›lg›nca alk›fllayan kalabal›-¤› selaml›yordu. "O", bu düflün peflinden gitti asl›nda. ‹nsan› bir düflün peflindensürükleyebilecek fley nedir? Çok erken yaflta farketmiflti; düflüne ulaflmak için ifliniiyi yapmal›, baflar›s›zl›ktan kaç›nmal›, ald›¤› görevler kendisini amac›na ulaflt›r›-c› olmal›, bir anlamda kendisini her zaman baflarmak için zorlamal›yd›. Çünküzor görevlerin üstesinden gelmekten daha fazla mutluluk duydu¤unu farketmiflti.Israrl› çal›flmalar› sonucunda elde ettikleriyle gurur duyuyordu. Her baflar›s›n›nonu düflüne biraz daha yaklaflt›rd›¤›n› biliyordu. Baflar›lar› gibi baflar›s›zl›klar›da kendi elindeydi. Yaflad›¤› k›sa dönemli baflar›s›zl›klar›ndan y›lmad›, çabas›n›artt›rarak bunun üstesinden gelebilece¤ine, düflüne inand›¤› kadar çok inand›.

Hay›r! "o"nun kim oldu¤unun fazlaca önemi yok. Yaln›zca onun popüler kül-türün yaratt›¤› k›sa ömürlü bir pop ikonu olmad›¤› rahatl›kla söylenebilir. Çünküyaflad›¤› dönemde onu "herkes" tan›d›. Ölümü dünyan›n önde gelen gazetelerin-de manflet oldu. Chopin’in ölüm marfl› eflli¤inde yürüyen kortejde "önemli" insan-lar yer al›yordu.

"O"nu basit (yoksul) bir köylü ailesinden görkemli ve sayg›n bir konuma geti-ren neydi acaba?

Ünitedeki konular› okurken, yak›n çevrenizdeki farkl› kiflilerin, farkl› güdülenme biçim-lerini de dikkate alarak, sizi en çok nelerin güdüledi¤ini düflününüz.

Güdüler ve Duygular198

D ‹ K K A T

G‹R‹fiBundan önceki ünitelerde belirtildi¤i gibi, psikoloji davran›fllar› inceleyen bir bi-lim dal›d›r. ‹nsan davran›fllar› oldukça karmafl›k, çok yönlü ve de¤iflik süreçler ta-raf›ndan belirlenen davran›fllard›r. Bu nedenle psikologlar davran›fllar› belirleyensüreçleri ayr› ayr› ele al›p incelemektedir. Bu ünitede davran›fllar›m›z› belirleyentemel süreçler aras›nda yer alan güdü ve duygular üzerinde durulmaktad›r.

GÜDÜ NED‹R?Günlük yaflamdaki davran›fllar›m›z›n ço¤u amaçs›z olmay›p, belirli hedef ya dahedefleri olan davran›fllard›r. Örne¤in, lokantaya gitmemizin hedefi, büyük birolas›l›kla karn›m›z› doyurmakt›r. Ders çal›flan bir ö¤rencinin hedefi, derslerini ba-flar› ile tamamlay›p okulunu bitirmektir. Davran›fllar› inceleyen bir bilim dal› olanpsikolojide, bir hedefe yönelik davran›fllar›n bafllamas› ve devam etmesi güdükavram› ile aç›klanmakta ve bu tür davran›fllar güdüsel davran›fllar olarak adlan-d›r›lmaktad›r. Güdü, bir davran›fl› bafllatan ve bu davran›fl›n yön ve süreklili¤inibelirleyen içsel (bireye ait) bir güç olarak tan›mlan›r.

Bu tan›mdan da anlafl›labilece¤i gibi, güdü denince herfleyden önce akl›m›zabireyi harekete geçiren, davran›flta bulunmaya iten bir güç gelmelidir. Ancak, birgüdü ya da güdüsel davran›fltan söz edebilmemiz için ayn› zamanda davran›fl›nbir hedef ya da hedeflere yönelmesi de gerekmektedir. Bir davran›fl›n hangi he-def ya da hedeflere yönelece¤ini, bu davran›fl› bafllatan güdünün türü belirler. Ör-ne¤in, açl›k güdüsü yiyecek bulmaya, susuzluk güdüsü su bulmaya, baflarma gü-düsü baflar›ya yönelik davran›fllara yol açar. Bu davran›fllar›n süreklilik ve yo¤un-lu¤unu ise güdünün kuvvet derecesi belirler. Örne¤in, çok fazla susayan bir kifli-nin, susuzluk güdüsü, normal olarak, çok fazla susamayan bir kiflinin susuzlukgüdüsünden daha kuvvetlidir.

Bu durumda, çok susam›fl olan bireyin su bulmaya yönelik davran›fllar› dahayo¤un ve daha uzun süreli olacakt›r.

Güdü tan›m›n› dikkate alarak, sizi en çok nelerin güdüledi¤ini düflününüz.

OLUMLU VE OLUMSUZ HEDEFLERGüdüsel davran›fllar› belirli hedefleri olan davran›fllar olarak tan›mlam›flt›k. Bizimiçin olumlu ya da olumsuz de¤er tafl›yan herfley ya da her durum güdüsel bir dav-ran›fl›n hedefi olabilir.

Açl›k güdüsünün hedefi olan yiyecek, bu tür hedeflere verilebilecek iyi bir ör-nektir. Çünkü, karn›m›z ac›kt›¤›nda, yiyecek bizim için yaklaflmak, elde etmek is-tedi¤imiz bir hedef haline gelir. Benzer flekilde, zengin olmak isteyen bir bireyiçin para, ulafl›lmak, elde edilmek istenen olumlu bir hedeftir.

Olumsuz hedefler kaç›nmak istedi¤imiz hedeflerdir. Örne¤in, ac› herkes içinolumsuz bir hedeftir. Çünkü, ac› çekme olas›l›¤›, bizi ac› verebilecek durum veyaortamdan kaç›nmak için güdülemektedir. Benzer flekilde, köpekten korkan bir bi-rey için köpe¤in görüntüsü, kaçma davran›fl›n› bafllatan olumsuz bir hedeftir. Gü-dülerimizin hedeflerinden baz›lar› do¤ufltan gelir. Bu tür hedeflere birincil hedef-ler denmektedir. Baz› hedefler ise, ö¤renme yoluyla sonradan olumlu ya da olum-suz de¤er kazan›r. Örne¤in, su olumlu bir birincil hedeftir. Su elde etmek için ge-reken davran›fllar› sonradan ö¤renmekle birlikte, bir bebek do¤umundan itibarensuya gereksinim duymaktad›r. Buna karfl›, bir ço¤umuzun önem verdi¤i itibar, ba-

Gir ifl - Güdü Nedir? - Olumlu ve Olumsuz Hedef ler 199

Güdü, bir davran›fl› bafllatanve bu davran›fl›n yön vesüreklili¤ini belirleyen içselbir güçtür.

Olumlu olarak de¤erlendirdi¤imiz hedefleryaklaflmak, elde etmek istedi¤imiz hedeflerdir.

S IRA S ‹ZDE

flar›, sosyal onay görme gibi birçok olumlu, de¤iflik nesne ve ortamlardan korkmagibi birçok olumsuz hedef, ö¤renme yoluyla sonradan ortaya ç›kmaktad›r.

Olumlu ve olumsuz hedef kavramlar›n› tan›mlayarak, aralar›ndaki fark› aç›klay›n›z.

‹çsel GüdüleyicilerYaflam›m›z› sürdürebilmek için, yiyecek, su, hava, gibi baz› temel maddelere ge-reksinim duyar›z. Bu maddelerden herhangi birinin bedenimizdeki miktar›n›n be-lirli bir düzeyin alt›na düflmesi, ihtiyaç (need) ad›n› verdi¤imiz durumun ortayaç›kmas›na yol açar. ‹htiyaç fizyolojik düzeydeki bir eksikliktir. Fizyolojik ihtiyaç-lar organizmada genel bir rahats›zl›k ve gerginlik durumunun ortaya ç›kmas›naneden olurlar. Fizyolojik bir ihtiyac›n neden oldu¤u rahats›zl›k ve gerginlik duru-muna dürtü (drive) ad› verilir. Dürtü, fizyolojik bir ihtiyac›n psikolojik sonucudur.

Dürtüler en belirgin içsel güdüleyicilerdir. Güdüsel davran›fllar›m›z›n önemlibir bölümü fizyolojik ihtiyaçlar›m›z›n yol açt›¤› dürtülerden kaynaklan›r. Açl›kdürtüsü, susuzluk dürtüsü s›k s›k bizi hedefe yönelik davran›fllarda bulunmayazorlar. Açl›k ve susuzluk dürtülerinin yol açt›¤› güdüsel davran›fllar›n yan›s›ra, be-denimizin fizyolojik dengesini korumak amac›yla zaman zaman yapt›¤›m›z birçokdavran›fl vard›r. Hava s›cakl›¤›na ba¤l› olarak kal›n ya da ince giysiler giymemiz,hastaland›¤›m›z zaman ilaç almam›z, hedefi bedenimizin fizyolojik dengesini ko-rumak olan güdüsel davran›fllara verilebilecek baz› örneklerdir.

D›flsal GüdüleyicilerGüdüsel davran›fllar›m›z sadece fizyolojik ihtiyaçlar›m›z taraf›ndan de¤il, ayn› za-manda çevresel uyar›c›lar taraf›ndan da bafllat›labilirler. Örne¤in, bir film hakk›n-da gazetelerde okudu¤umuz yaz›lar bizi bu filmi görmeye güdüleyebilirler. Veri-lece¤i söylenen bir ödül, bu ödülü kazand›rabilecek davran›fllar› yapmam›za yada bir ceza tehdidi, cezadan kaçmak için çaba göstermemize neden olabilir.

Güdüsel bir davran›fl›n bafllamas›na neden olan çevresel uyar›c›lara özendirici(incentive) ad› verilir. Yukar›da verilen örneklerden de anlafl›labilece¤i gibi, özen-diricilerin ço¤u kez fizyolojik ihtiyaçlar›m›zla herhangi bir ba¤lant›s› bulunmaz.Bununla birlikte, çevresel bir özendiricinin fizyolojik bir ihtiyaçla ilgili güdüsel birdavran›fl bafllatt›¤› durumlar da vard›r. Örne¤in, piflmekte olan bir yeme¤in koku-su bize ac›kt›¤›m›z› hat›rlatarak yemek yemek için güdülenmemize neden olabilir.Di¤er yandan, bir dürtü ile çevresel bir özendiricinin güdüsel bir davran›fl› birliktebafllatmas› da mümkündür. Örne¤in, aç bir insan, ayn› zamanda piflmekte olan biryeme¤in kokusunu duyarsa, yemek yemek için daha fazla güdülenecektir.

Daha önce de belirtildi¤i gibi, dürtüler fizyolojik ihtiyaçlardan kaynaklanangüdüleyicilerdir. Tüm insanlar›n fizyolojik ihtiyaçlar› ayn› oldu¤undan, herkes içingeçerli olan dürtülerden söz etmek mümkündür. Çevresel uyar›c›lar›n özendiricinitelikleri ise ö¤renme yoluyla kazan›l›r. Bu ö¤renme temel olarak 13. ünitede gö-rece¤iniz tepkisel ve edimsel koflullanma yoluyla gerçekleflir. Çevresel uyar›c›lar›nözendirici nitelik kazanmalar›n›n ö¤renme yoluyla gerçekleflmesi ve her bireyinkendine özgü ö¤renme yaflant›lar› olmas› nedeniyle, herkes için geçerli çevreselözendiricilerden söz etmek güçtür.

‹çsel ve d›flsal güdüleyici kavramlar› ne anlama gelmektedir? Size göre herkes için geçer-li, ortak dürtü ve özendiricilerden söz edilebilir mi? Tart›fl›n›z.

Olumlu ve Olumsuz Hedef ler200

SIRA S ‹ZDE

SIRA S ‹ZDE

Dürtü, fizyolojik bir ihtiyac›nneden oldu¤u rahats›zl›k,gerginlik durumudur ve fizyolojik bir ihtiyac›npsikolojik sonucudur.

Güdüsel bir davran›fl›nbafllamas›na neden olançevresel uyar›c›laraözendirici ad› verilir.

B‹L‹NÇDIfiI GÜDÜLENMEKonunun daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤lamak amac›yla verdi¤imiz örnekler, güdülen-menin bilinçli bir süreç oldu¤u, yani insanlar›n güdülerinin ve güdülerinin hedef-lerinin neler oldu¤unu her zaman bildikleri izlenimini uyand›rmaktad›r. Kuflku-suz, belirli bir davran›fl› niçin yapt›¤›m›z› ve bu davran›fl›m›z›n hedefinin ne oldu-¤unu bildi¤imiz birçok durum vard›r. Bununla birlikte, gerçek güdümüzün vedavran›fllar›m›z›n as›l hedefinin ne oldu¤unun fark›nda olmad›¤›m›z durumlar ço-¤unluktad›r. Hatta, psikolog Sigmund Freud, güdülerimizin en az üçte ikisinin bi-linçd›fl› oldu¤unu savunmufltur.

Sigmund Freud bilinçd›fl› güdülenmeyi bast›rma ad› verilen bir savunma me-kanizmas› ile aç›klamaktad›r. Freud'a göre insanlar, kendilerini rahats›z eden dü-flünce, istek ve güdülerini bilinçd›fl›na iterek unutmaya çal›flmaktad›r. Unutul-mak için bilinç d›fl›na itilen düflünce, istek ve güdülerimiz varl›klar›n› orada dasürdürmeye devam etmekte ve zaman zaman biz fark›nda olmadan davran›fllar›-m›z› etkilemektedir.

GÜDÜLER‹N SINIFLANDIRILMASIFizyolojik kökenli güdüler tüm insanlarda ayn› olmakla birlikte, ö¤renilmifl güdü-ler aç›s›ndan bireyler aras›nda önemli farkl›l›klar vard›r. Hangi hedeflere yaklafl-mam›z, hangilerinden kaç›nmam›z gerekti¤ini bir ölçüde içinde yaflad›¤›m›z kül-tür bize ö¤retmektedir. Bu bak›mdan, baz› güdüler sadece belirli kültürlerde ya-flayan bireylerde görülmektedir. Di¤er yandan, her bireyin kendine özgü ö¤ren-me yaflant›lar› olmas› nedeniyle baz› güdüler yaln›zca bireylere özgü olabilmekte-dir. Ö¤renilmifl güdülerin bir kültürden di¤erine, hatta bir bireyden ötekine fark-l›l›k göstermesi, tüm insan güdülerini kapsayan bir s›n›fland›rma yapmay› güçlefl-tirmektedir. Bu nedenle de de¤iflik s›n›fland›rma flekilleri önerilmifltir. Güdülerinbirincil güdüler ve sosyal güdüler olmak üzere iki bafll›k alt›nda toplanmas›, enyayg›n olarak kullan›lan s›n›fland›rma fleklidir.

Birincil GüdülerÖ¤renilmemifl birincil hedefleri olan güdülerdir. Yani, bu güdülerin hedefleri do-¤ufltand›r. Birincil güdüleri üç grupta toplamak mümkündür. Birinci grupta açl›k vesusuzluk gibi tamamen fizyolojik kökenli güdüler bulunur. ‹kinci grupta cinsellikve anal›k güdüleri gibi fizyolojik bir kökeni olan, ancak bu kökenden ba¤›ms›zolarak sürebilen güdüler vard›r. Üçüncü grupta ise, araflt›rma, merak, faaliyet vekurcalama gibi bilinen herhangi bir fizyolojik kökeni olmayan güdüler yer al›r.

Açl›k ve susuzluk güdüleri: Açl›¤a kan›n kimyasal yap›s›ndaki de¤iflmeler -glikoz düzeyinin düflmesi, insülin düzeyinin yükselmesi- neden olur. Kiflisel ya-flant›lar›m›z bize açl›kla ilgili uyar›c›lar›n midemizden geldi¤i izlenimini vermeklebirlikte, açl›k duygusu asl›nda beynimiz taraf›ndan kontrol edilmektedir. Beyni-mizde açl›kla ilgili iki merkez vard›r. Bunlardan birisi açl›k, di¤eri doyma merke-zidir. Açl›k merkezi aktif oldu¤u zaman kendimizi aç hissederiz. Yeterince yiye-cek ald›¤›m›z zaman, doyma merkezi devreye girerek yeme iste¤imizi durdurur.

Açl›k genellikle tek bir dürtü olarak düflünülürse de, gerçekte de¤iflik açl›k tür-leri vard›r. Karn›m›z ac›kt›¤›nda birfleyler yeme iste¤i duymam›z, genel açl›k ola-rak adland›r›l›r. Genel açl›¤›n yan› s›ra belirli besin maddelerine karfl› duydu¤u-muz açl›klar vard›r. Özel açl›klar denilen bu tür açl›klar, bedenimiz için gerekliolan bir maddenin eksik oldu¤u durumlarda ortaya ç›kar. Örne¤in, bedenimizde-

Bi l inçd›fl › Güdülenme - Güdüler in S ›n› f land›r › lmas› 201

Birincil güdülerin hedeflerido¤ufltan gelir.

ki tuz miktar› belirli bir düzeyin alt›na düfltü¤ü zaman, karn›m›z tok olsa bile, tuzya da tuzlu birfleyler yemek isteriz. Susuzluk güdüsü de¤iflik yollarla su kaybet-memiz sonucunda ortaya ç›kan susuzluk dürtüsünden kaynaklan›r. Açl›k gibi su-suzluk da beynimizdeki çeflitli merkezler taraf›ndan kontrol edilmektedir. Kanda-ki su azalmas›na duyarl› olan bu merkezler, kandaki suyun azald›¤› durumlardafaaliyete geçerek susuzluk duymam›za neden olurlar.

Açl›k ve susuzluk dürtüleri fizyolojik kökenli içsel güdüleyicilerdir. Bununlabirlikte, çevresel özendiriciler de bizi birfleyler yemeye ya da içmeye güdüleyebi-lir. Örne¤in, s›cak bir günde, so¤uk bir meflrubat›n görüntüsü bizi birfleyler içme-ye güdüleyebilir. Benzer flekilde, aç olmad›¤›m›z halde, bazen s›rf tad› hoflumuzagitti¤i için bir yiyece¤i yiyebiliriz.

Cinsellik ve Anal›k Güdüleri: Cinsel güdülerin de açl›k ve susuzluk güdülerigibi fizyolojik bir temeli vard›r. Cinsel dürtülerin ortaya ç›kmas› erkeklerde andro-jen, kad›nlarda ise ostrojen ad› verilebilen bir hormonla ilgilidir. Örne¤in, ergen-lik ça¤›ndan önce testisleri al›nan bir erkek çocu¤un cinsel yetenekleri geliflme-mektedir.Ancak, bir kez geliflim tamamland›ktan sonra cinsel dürtü ve faaliyetlersöz konusu hormonlardan ba¤›ms›z olarak sürebilmektedir.

Anal›k güdüsünün hayvanlarda k›smen prolaktin ad› verilen ve süt salg›lamay-la ilgili olan bir hormonla ba¤lant›s› oldu¤u bilinmektedir. ‹nsanlarda ise, özellik-le do¤um sonras› anal›k davran›fllar›n›n bilinen bir hormonal temeli yoktur. Hami-lelikte ortaya ç›kan hormonal de¤iflmelerin ifllevinin sadece anal›k güdüsünün do-¤um an›nda ifller durumda bulunmas›n› sa¤lamak oldu¤u düflünülmektedir.

Faaliyet ve Manipülasyon Güdüleri: Açl›k ve susuzluk güdüleri gibi tama-men cinsellik ve anal›k güdüleri gibi k›smen fizyolojik temelli güdülerin yan›s›ra,bilinen hiçbir fizyolojik temeli olmayan birincil güdüler de vard›r. Faaliyet ve ma-nipülasyon güdüleri bu tür güdülere verilebilecek örneklerdir. Bebeklerin sürekliolarak el ve ayaklar›n› oynatt›klar›n›, çocuklar›n hareketsiz duramad›klar›n› hepi-miz biliriz. Hepimizin uzun süre hareketsiz kald›¤›m›z için rahats›z oldu¤umuz vesadece hareket etmifl olmak için birfleyler yapt›¤›m›z olmufltur. Yap›lan araflt›rma-

Güdüler in S ›n› f land›r › lmas›202

Anal›k güdüsü,kad›nlarda en temelgüdüdür.

lar, amaçs›z gibi görülen baz› hareketlerimizin asl›nda kendilerinin amaç oldukla-r›n› göstermektedir. Yani, hareket etmenin kendisi ulafl›lmak istenen olumlu birhedef niteli¤i tafl›maktad›r.

Faaliyetlerimiz bazen nesneleri kurcalama fleklinde olabilir. Nesneleri kurcala-ma fleklinde ortaya ç›kan faaliyetlerimizin temelinde manipülasyon güdüsü yat-maktad›r. Örne¤in, eline bir oyuncak tutuflturulan bebe¤in bu oyunca¤› itti¤ini,çekti¤ini, sa¤a sola çevirdi¤ini görürüz. Nesneleri kurcalama e¤ilimi çocuklarda veyetiflkinlerde de vard›r. Nesneleri kontrol edebilmenin verdi¤i tatmin d›fl›nda hiç-bir nedeni olmayan kurcalama davran›fl› manipülasyon güdüsünün sonucudur.Faaliyet ve manipülasyon güdülerinin yan› s›ra fizyolojik temeli olmayan dahabaflka birincil güdülerimiz de vard›r. Bunlardan en belli bafll›lar› araflt›rma ve me-rak güdüleridir.

Sosyal GüdülerSosyal güdüler do¤rudan do¤ruya ya da dolay›s›yla di¤er insanlarla ilgili olangüdülerdir.

Ö¤renme yoluya sonradan kazan›lan ve canl›lar dünyas›nda sadece insan tü-rüne özgü olan sosyal güdüler, bir çok özel davran›fl›m›z›n nedenini olufltur-maktad›r. Davran›fllar›m›z›n önemli bir k›sm›n› belirleyen sosyal güdülerimiz, tü-münü burada incelemeye olanak vermeyecek kadar fazla say›dad›r. Bu nedenlesadece psikologlar›n önemle üzerinde durduklar› sosyal güdülerden iki örnekverilecektir.

Ba¤lanma Güdüsü: Genel olarak di¤er insanlarla birlikte oldu¤umuzda ken-dimizi daha rahat ve daha mutlu hissederiz. Yaln›z bir insan olmak ço¤umuz içinönemli bir rahats›zl›k ve mutsuzluk kayna¤›d›r. K›sacas› di¤er insanlarla birliktebulunmak, önemli bir doyum kayna¤› ve sosyal bir ihtiyaçt›r. Bu ihtiyaç bizi biri-lerine ya da bir gruba ba¤lanmak için güdülemektedir. Ba¤lanma güdüsü olarakadland›rd›¤›m›z bu güdünün davran›fllar›m›z› ne ölçüde yönlendirdi¤ini anlayabil-mek için, birlikte bulunmaktan hoflland›¤›m›z arkadafllar›n, üyesi oldu¤umuzgruplar›n say›s›n› ve zaman›m›z›n ne kadar büyük bir bölümünü bu kifli ya dagruplara ay›rd›¤›m›z› düflünmek yeterlidir.

Ba¤lanma güdüsü hayat›n ilk y›llar›nda, bebek-anne etkileflimi sonucunda ö¤-renilmektedir. Bebe¤in kendine bakabilme yetene¤i olmad›¤› için, tüm ihtiyaçlar›anne taraf›ndan karfl›lanmakta, gereken rahatl›k ve s›cakl›¤› anne sa¤lamaktad›r.Bebek, k›sa sürede rahatl›¤›, s›cakl›¤› ve doyumu ile annesinin aras›nda bir iliflkioldu¤unu ö¤renmekte, buna ba¤l› olarak da, anne ile birlikte olma, kendisi içintek bafl›na olumlu duygular uyand›ran bir durum haline gelmektedir. Bafllang›çtasadece anne ile birlikte olman›n yaratt›¤› bu olumlu duygular, daha sonra tüm in-sanlara genellenmektedir.

Baflar› Güdüsü: Baflar›l› olman›n yolu ve ölçütü bir bireyden di¤erine de¤ifl-mekle birlikte, hepimizde baflar›l› olma iste¤i vard›r. Baz›lar›m›zda kuvvetli, baz›-lar›m›zda göreli olarak zay›f olan bu istek, baflar›l› olmak için bizi güdülemekte-dir. Baflar› güdüsünün sadece mesle¤imiz, iflimiz ve gelece¤imizle ilgili davran›fl-lar›m›z› yönlendirdi¤i düflünülürse de, asl›nda, bu güdünün etkisini tüm faaliyet-lerimizde gözlemek mümkündür. Yapt›¤›m›z faaliyet ister mesle¤imiz ve gelece¤i-mizle ilgili olsun, ister arkadafllar›m›zla oynad›¤›m›z sonucu önemsiz bir oyun ol-sun, baflar›l› olmak ve kazanmak için çaba gösteririz. Bu çabalar›n temelinde ya-tan baflar› güdüsüdür.

Güdüler in S ›n› f land›r › lmas› 203

Sosyal güdüler do¤rudando¤ruya ya da dolayl› olarakdi¤er insanlarla ilgili olangüdülerdir.

Baflar› güdüsü baflta ana-baba olmak üzere di¤er insanlarla olan etkileflim so-nucunda ö¤renilir. Yap›lan araflt›rmalar çocuklar›n›n baflar›lar›n› ödül ve ceza ilekontrol etmek yerine, onlar› ödül ve cezadan ba¤›ms›z olarak baflar›l› olmaya tefl-vik eden ailelerden gelen çocuklar›n baflar› güdülerinin daha kuvvetli oldu¤unugöstermektedir.

Birincil güdüler ile sosyal güdüler aras›ndaki en önemli fark› tan›mlayarak, kendinizi veyak›n çevrenizdekilerin baflar› güdülerini karfl›laflt›r›n›z.

GÜDÜLER‹N H‹YERARfi‹S‹Görüldü¤ü gibi, de¤iflik zamanlarda davran›fllar›m›z› yönlendiren, baz›lar› fizyolo-jik temelli, baz›lar› da ö¤renilmifl birçok güdü vard›r. Acaba bu güdülerden her-hangi birinin davran›fllar›m›z› yönlendirmede öncelik tafl›d›¤›n› söylemek müm-kün müdür? Abraham Maslow, insan güdülerinin evrensel bir hiyerarflisinin oldu-¤unu ve bu hiyerarflinin herhangi bir basama¤›nda bulunan güdülerin, davran›fl-lar›m›z› yönlendirmede, kendilerinden daha üst basamaklarda bulunan güdüleregöre öncelik tafl›d›klar›n› öne sürmüfltür.

Maslow'a göre, hiyerarflinin en alt basama¤›nda yemek, su ve hava gibi fizyo-lojik ihtiyaçlar›n yolaçt›¤› güdüler yeral›r. ‹kinci basamakta, k›saca güvenlik ihtiya-c› diyebilece¤imiz, tehlike ve tehditlerden korunma ihtiyac›ndan kaynaklanan gü-düler bulunur. Üçüncü basamakta ba¤lanma, sevme, sevilme ihtiyaçlar› ile ilgiligüdüler vard›r. Dördüncü basamakta kendine güven, baflar›, itibar, statü, flöhretihtiyaçlar› ile ilgili güdüler yer almaktad›r. En üst basamakta ise Maslow'un ken-dini gerçeklefltirme olarak adland›rd›¤›, bireyin mevcut potansiyellerini en üst dü-zeyde kullanabilme ihtiyac›n›n yaratt›¤› güdüler bulunur. Maslow'a göre, bireylerönce en alt basamakta bulunan fizyolojik ihtiyaçlar›n› tatmin etmek için güdüle-nirler. Bireyin bir basamaktaki ihtiyac›n› tatmin etmek üzere güdülenebilmesi için,daha alt basamaklardaki ihtiyaçlar›n›n tatmin edilmifl olmas› gerekmektedir. Örne-¤in, sevme, sevilme, ba¤lanma ihtiyaçlar›n›n bireyi güdüleyebilmesi ancak fizyo-lojik ve güvenlik ihtiyaçlar›n›n tatmin edilmesinden sonra mümkün olabilir. Mas-low'un önerdi¤i güdüler hiyerarflisini elefltirmek ve hiyerarflinin tüm insanlar içingeçerli olmad›¤›n› gösteren örnekler bulmak mümkündür: De¤er verdi¤i fleyleru¤runa ölümü göze alan bir bireyin davran›fllar› hemen akla gelebilecek örnekler-den biridir. Bununla birlikte, normal koflullarda, baz› ihtiyaçlar›n tatmininin tüminsanlar için öncelik tafl›d›¤› da bir gerçektir.

DUYGULARGüdüsel davran›fllar›m›za ço¤u kez de¤iflik duygular efllik eder. Bir amac›m›zaulaflmam›z, bizde sevinç ve mutluluk duygular› uyand›r›r. Ulaflmak istedi¤imiz birhedefe ulaflamama olas›l›¤› bizi kayg›land›r›r. Amac›m›za ulaflmada baflar›s›z oldu-¤umuz zaman hayal k›r›kl›¤›na u¤rar, üzülür, bazen de öfke duyar›z. Duygular›-m›z sadece güdüsel davran›fllar›m›za efllik etmekle kalmaz, ayn› zamanda bu türdavran›fllar›n bafllamas›na neden de olabilir. Örne¤in, korku duygusu bizi korkuyaratan ortamdan uzaklaflmak, aflk duygusu bizi sevdi¤imiz kifliye ulaflmak içingüdüleyebilir. Bu nedenle, duygular›m›z›n da davran›fllar›m›z› belirleyen temel sü-reçler aras›nda yer ald›¤›n› söylemek mümkündür.

Duygunun ne oldu¤u sorusuna basit bir yan›t vermek güçtür. Çünkü, duygu-lar bir çok de¤iflik yönü olan karmafl›k süreçlerdir. Duygular›m›z›n, herfleyden ön-ce, kalp at›fl h›z›n›n de¤iflmesi, göz bebe¤inin büyümesi ve benzeri gibi tepkiler-

Güdüler in Hiyerarfl is i - Duygular204

Baflar› güdüsü, bafltaana-baba olmak üzere di¤erinsanlarla olan etkileflimsonucunda ö¤renilir.

S IRA S ‹ZDE

le kendini gösteren fizyolojik bir yönü bulunmaktad›r. Di¤er yandan, duygular›-m›za do¤rudan do¤ruya gözlenebilen baz› davran›fllar efllik etmektedir. Bu davra-n›fllar efllik ettikleri duygular› ifade edici bir nitelik tafl›r. Bu nedenle, duygular›m›-z›n bir de ifade yönü oldu¤unu söylemek mümkündür. Fizyolojik ve ifade yönle-rine ek olarak, duygular›m›z›n bir de yaflant›sal yönü bulunmaktad›r. Duygular›-m›z, belki de sadece bizim fark›nda oldu¤umuz öznel (sübjektif) yaflant›lard›r.fiimdi duygular›n bu üç yönünü incelemeye çal›flal›m.

Siz de kendi duygular›n›zdan yola ç›karak duyguyu tan›mlay›n›z.

Duygular›n Fizyolojik TemeliDuygular›m›za bir tak›m fizyolojik tepkiler efllik eder. Duygular›n fliddeti artt›kça,fizyolojik tepkilerin fliddeti de artar. fiiddetli duygulara efllik eden fizyolojik tepki-lerin baz›lar› kolayca fark›na varabilece¤imiz kadar belirgindir. Bir caddede, kar-fl›dan karfl›ya geçerken, bir otomobilin bize h›zla yaklaflt›¤›n› gördü¤ümüzü düflü-nelim. Kalbimizin h›zla çarpmaya bafllad›¤›n›, a¤z›m›z›n kurudu¤unu, kaslar›m›z›ngerildi¤ini farkederiz. Kolayca farkedebildi¤imiz bu fizyolojik tepkilerin yan› s›ra,bedenimizde bizim farketmedi¤imiz bir çok fizyolojik tepki ortaya ç›kar. Tehlike-yi atlatmak için gereken enerjiyi sa¤lamak üzere kandaki fleker düzeyi yükselir.Artan flekeri yakabilmek için gereken oksijeni sa¤lamak üzere daha h›zl› nefes al-maya bafllar›z. Sindirim faaliyetimiz yavafllar ve iç organlar›m›zdaki kan kaslar›-m›zda toplanmaya bafllar. Kan›m›z daha çabuk p›ht›laflmaya haz›r hale gelir. Gör-me keskinli¤imizin artmas› için de göz bebeklerimiz büyür.

Duygular›m›za efllik eden fizyolojik tepkiler genel bir uyar›lm›fll›k durumu or-taya ç›kar›rlar. Gereken davran›fllar› yapmam›z› kolaylaflt›rd›¤› için, bu uyar›lm›fl-l›k durumunun uyum sa¤lay›c› bir ifllevi vard›r. Ancak uyum sa¤lay›c› bir ifllevgörebilmesi için, uyar›lm›fll›k durumunun belirli bir düzeyin alt›nda ya da üstün-de olmamas› gerekmektedir. Çok az ya da çok afl›r› uyar›lma, gereken davran›fl-lar›n yap›lmas›n› engelleyici etkenlerdir. Örne¤in, ertesi gün girece¤iniz bir s›na-va haz›rlan›rken uyar›lm›fll›k düzeyinizin çok düflük (yar› uykulu olma gibi) yada çok yüksek olmas› (panik halinde olma gibi) performans›n›z› olumsuz yöndeetkileyecektir.

Sinir Sistemi ve DuygularDuygular›m›z›n ve duygular›m›za efllik eden fizyolojik tepkilerin ortaya ç›kmas›n-da sinir sistemimiz önemli bir rol oynar. Sinir sistemimiz beyin, omurilik ve vücu-dumuzu ören sinir a¤›ndan oluflmaktad›r. Sinir sistemimizin beyin ve omuriliktenoluflan bölümüne merkezi sinir sistemi, beyin ve omurili¤i vücudun di¤er k›s›m-lar›na ba¤layan sinir a¤›na ise, periferik sinir sistemi ad› verilir.

Periferik sinir sistemi, somatik ve otonom sinir sistemleri olmak üzere iki bö-lümden oluflur. Somatik sinir sistemi iskelet ve kas hareketleri gibi istemli hareket-lerimizi kontrol etmektedir. Otonom sinir sistemi ise, kalp at›fl›, sindirim, iç salg›bezlerinin faaliyetleri gibi bizim kontrolümüz d›fl›ndaki faaliyetleri düzenler. Duy-gular›m›za efllik eden fizyolojik tepkilerin büyük bir bölümü otonom sinir sistemi-nin kontrolündedir. Otonom sinir sistemi de sempatik ve parasempatik sistemlerolmak üzere iki bölümden oluflur. Sempatik sinir sistemi uyar›ld›¤›nda, örne¤in,bir tehlike an›nda, kalp at›fl›m›z h›zlanmakta, gözbebeklerimiz büyümekte, kan›-m›zdaki fleker miktar› artmakta, solunumumuz h›zlanmakta, böylelikle de vücu-dumuz gereken davran›fllar› yapmaya haz›r hale gelmektedir. Tehlike geçtikten

Duygular 205

SIRA S ‹ZDE

Duygular›n fliddeti artt›kça,fizyolojik tepkilerin fliddeti deartar.

Sinir sistemimizin beyin veomurilikten oluflan bölümünemerkezi sinir sistemi; beyinve omurili¤i vücudun di¤erk›s›mlar›na ba¤layan sinira¤›na ise, periferik sinir sistemi ad› verilir.

sonra, parasempatik sistem devreye girmekte ve kalp at›fl› ve di¤er tepkilerimizinnormale dönmesini sa¤lamaktad›r.

Di¤er yandan, duygular›m›z›n çeflitli beyin merkezleriyle ilgili oldu¤u ve bumerkezler taraf›ndan kontrol edildi¤i bilinmektedir. Bu merkezlerden en önemli-si, beyin taban›nda yer alan hipotalamusdur. Duygular›m›za bizim kontrol edeme-di¤imiz baz› fizyolojik tepkilerin efllik etmesinin yararlan›ld›¤› alanlardan bir tane-si, teknik ad› poligraf (polygraph) olan yalan makineleridir. Yalan makineleri de-rideki elektriksel faaliyetleri (galvanik deri tepkisi), solunum ve kalp at›fl h›zlar›n›ayn› anda ölçebilen aletlerdir. Bu aletlere ba¤lanan bireylere baz›lar› soruflturmakonusuyla ilgili olan bir tak›m sözel uyar›c›lar verilir ve sorgulama konusuyla ilgi-li uyar›c›lar iflitildi¤i zaman galvanik deri tepkisinde, solunum ve kalp at›fl h›zla-r›nda de¤iflmeler olup olmad›¤› saptan›r. E¤er birey suçlu ise, suç ile ilgili uyar›-c›lar onu kayg›land›raca¤›ndan söz konusu tepkilerinde de¤iflmeler olacakt›r. An-cak, baz› suçlular›n kayg›l› olmamalar›, suçsuz baz› bireylerin ise afl›r› kayg›l› ola-bilmeleri nedeniyle, poligraf her zaman güvenilir sonuçlar vermemektedir.

Duygulara efllik eden fizyolojik tepkilerin ifllevi nedir? Bu tepkiler sinir sistemimizin han-gi bölümünün kontrolündedir?

Duygular›n ‹fadesiDuygular›m›za efllik eden fizyolojik tepkiler do¤rudan do¤ruya gözlenmelerimümkün olmayan tepkilerdir. Bu tepkilerin yan› s›ra, duygular›m›za do¤rudando¤ruya gözlenebilen baz› davran›fllar efllik eder. Duygular›m›z› ifade edici niteli-¤i olan bu davran›fllar, bir dereceye kadar bizim kontrolümüz d›fl›nda ortaya ç›k-maktad›r. Duygu ifade eden davran›fllar›n en yo¤un oldu¤u bölge yüzümüzdür.Yüz ifadelerinin yan› s›ra, duygular›m›z zaman zaman baz› beden hareketleri, jest-ler ve ç›kar›lan seslerle de ifade edilmektedir.

Yüz ‹fadeleri: Duygular›m›z ço¤u kez yüzümüzde ay›rdedilebilir ifadeler or-taya ç›kar›r. Bir duygunun fliddeti artt›kça, bu duygunun ortaya ç›kard›¤› yüz ifa-desi de daha belirgin ve daha ay›rdedilebilir hale gelmektedir. Örne¤in, öfkelen-di¤imiz zaman, yüz kaslar›m›z gerilir, kafllar›m›z çat›l›r, difllerimiz kenetlenir. Yüzifadelerinden duygular›n tan›n›p tan›nmad›¤›n› belirlemek üzere yap›lan araflt›r-

Duygular206

SIRA S ‹ZDE

Yüz ifadeleri duygu-lar› daha belirginhale getirir.

malar, korku, öfke, sevinç, tiksinti gibi fliddetli duygular›n yüz ifadelerinden tan›-nabilece¤ini ortaya koymufltur. Ayr›ca, araflt›rma sonuçlar› duygulara efllik edenyüz ifadelerinin kültüre ba¤l› olarak de¤iflmedi¤ine, yani tüm insanlarda ayn› ol-du¤una iflaret etmektedir. Duygularla birlikte görülen beden hareketleri ve jestle-re iliflkin araflt›rmalar ise, özellikle jestlerin bir kültürden di¤erine de¤iflebilece¤i-ni göstermifltir.

Sesler: Duygu ifade eden gözlenebilir davran›fllar aras›nda ç›kard›¤›m›z çeflit-li sesler ve konuflma biçimleri de yer almaktad›r. Örne¤in, çok yüksek ve tiz birsesle konuflmak ço¤unlukla öfkenin, birden bire at›lan bir 盤l›k korku ya da flafl-k›nl›¤›n, iç çekme üzüntünün, derin nefes alma s›k›nt›n›n, gülme keyifli oluflun birifadesidir. Bununla birlikte, duygular›n sadece ç›kar›lan seslerden ay›rdedilmesioldukça güçtür.

Duygular›n ifadesi ne anlama gelmektedir? Sizce duygulara efllik eden yüz ifadeleriö¤renilmifl midir?

DUYGUSAL YAfiANTILARDuygular›m›za efllik eden fizyolojik tepkiler tüm duygularda ayn›d›r; bir duygu-dan di¤erine de¤iflmez. Buna ra¤men, biz farkl› durumlarda farkl› duygular yafla-r›z. Bu da duygular›m›z›n göreli olarak nesnel (objektif) olan fizyolojik temellerive d›flsal belirtilerinin yan› s›ra, bir de öznel (sübjektif) olan yaflant›sal yönününoldu¤unu göstermektedir. Yani duygular, ayn› zamanda, bizim fark›nda oldu¤u-muz, hissetti¤imiz yaflant›lard›r. Tüm duygular›n temelinde yatan fizyolojik koflul-lar ayn› olmas›na ra¤men, de¤iflik duygular yaflamam›z nas›l mümkün olmaktad›r?Duygusal yaflant›lar›m›z ço¤unlukla, belirli bir ortamda, d›fl çevreden gelen uyar›-c›lar taraf›ndan bafllat›l›r. D›fl çevreden gelen uyar›c›lar bizde genel bir uyar›lm›fl-l›k hali yaratmaktad›r. Bu genel uyar›lm›fll›k halini ne tür bir duygu olarak yafla-yaca¤›m›z›, bu durumu bafllatan uyar›c›ya ve içinde bulundu¤umuz ortama vere-ce¤imiz anlam belirlemektedir. Örne¤in, gece yar›s› tenha bir sokakta yürürkeniflitti¤imiz "dur" sözcü¤ü, bizde korku duygusu uyand›racakt›r. Buna karfl›, bir s›-navda, tam bir soruyu bitirmek üzereyken, zaman›n bitti¤ini belirten "dur" sözcü-¤ü bizde k›zg›nl›k ya da hayal k›r›kl›¤› uyand›racakt›r.

Duygusal yaflant›lar›m›z gerek tür, gerekse fliddetleri aç›s›ndan oldukça büyükfarkl›l›klar gösterir. Örne¤in, üzüntü ve sevinç farkl› türde, buna karfl›, korku vedehflet ayn› türde, fakat farkl› fliddette duygusal yaflant›lard›r. Hem tür hem de flid-det aç›s›ndan farkl›l›klar gösteren duygular›m›z›n tümünü kapsayan bir liste yap-mak oldukça güçtür. Bu nedenle, psikologlar, bir liste yapma yerine, duygular›-m›z› çeflitli boyutlar üzerinde s›n›fland›rmaya çal›flm›fllard›r. Bu boyutlardan en s›kkullan›lan› hoflluk-nahoflluk boyutudur. Bu boyut üzerinde baz› duygular›m›z hofl,baz›lar› ise nahofl olarak s›n›fland›r›lmaktad›r. Örne¤in korku ve öfke nahofl, mut-luluk ise hofl bir duygu olarak s›n›fland›r›lmaktad›r.

Tüm duygular›n fizyolojik temeli ayn› oldu¤u halde farkl› duygular yaflayabilmemiz nas›lmümkün olmaktad›r? Tart›fl›n›z.

Korku: Korku, temelde hofl olmayan, hiçbirimizin yaflamak istemedi¤i bir duy-gudur. Bununla birlikte, panik halindeki engelleyici korkular› bir yana b›rakacakolursak, korku duygusunun uyum sa¤lay›c› bir ifllevi de vard›r. Herfleyden önce,tehlike anlar›nda, korku bedenimizi fizyolojik olarak tehlikelerden uzaklaflmaya

Duygusal Yaflant › lar 207

SIRA S ‹ZDE

Duygusal yaflant›lar›m›zço¤unlukla, belirli bir ortamda, d›fl çevreden gelenuyar›c›lar taraf›ndanbafllat›l›r.

S IRA S ‹ZDE

haz›rlamaktad›r. Benzer flekilde, de¤iflik korkular insanlar› birbirlerine ba¤lamakta,cezaland›rma ya da karfl›l›k görme korkusu insanlar› bir çok durumda birbirlerinezarar vermeden al›koymaktad›r.

Korkular›m›z›n ço¤u ö¤renme yoluyla kazan›lm›flt›r. Kuramsal olarak herfley-den korkmay› ö¤renmemiz mümkündür. Korkular aç›s›ndan bireyler aras›ndafarkl›l›klar bulunmas›n›n nedeni, her bireyin farkl› ö¤renme yaflant›lar›ndan geç-mifl olmas›d›r.

Kayg›, korku duygusuyla yak›ndan iliflkisi olan bir baflka duygudur. Kayg›y›korkudan ay›ran en belirgin özellik, kayg›n›n belirli bir nedeninin bulunmamas›-d›r. Yani, kayg› nedensiz bir korkudur. Kayg›n›n çok yayg›n, fliddetli ve süreklihale gelmesi, bir davran›fl bozuklu¤u olarak kabul edilir. Benzer flekilde, korku-nun bir dereceye kadar uyum sa¤lay›c› bir yarar› olmakla birlikte, belirli bir nes-neye iliflkin korkunun çok afl›r› ve mant›ks›z hale gelmesi de, bir davran›fl bozuk-lu¤unun göstergesi olmaktad›r.

Öfke: Öfke duygusuna en s›k yol açan nedenlerden birisi, hedefe yönelik dav-ran›fllar›m›z›n engellenmesidir. Burada "hedefe yönelik" kavram› oldukça geniflkapsaml› olarak kullan›lmakta; örne¤in, bitirmeyi amaçlad›¤›m›z bir ifli yar›da b›-rakmaya zorlanma kadar, hakarete u¤rama da bir engellenme olarak kabul edil-mektedir. Normal olarak tüm insanlar olumlu bir "kendilik de¤erine" sahip olma-y› ister ve amaçlarlar. Kendilik de¤eri terimi bir bireyin kendi yetenek, yeterlilik-lerinin ve de¤erinin ne oldu¤u konusundaki düflüncelerinin tümüne iflaret etmekiçin kullan›lmaktad›r. Hakarete u¤rama, geçici bir süre için de olsa, kendilik de-¤erimizi zedelemekte ve dolay›s›yla olumlu bir kendilik de¤erine sahip olma ama-c›m›z› engellemektedir. Ayn› nedenden dolay›, fiziksel bir sald›r›y› da engellenmeolarak kabul etmek mümkündür.

Çocuklarda öfke duygusu ço¤u kez ba¤›rma, kendini yerden yere atma, tek-meleme, itme ve benzeri gibi sald›rgan davran›fllara yol açar. Afla¤› yukar› tümtoplumlarda, toplumsallaflma süreci içinde, öfkenin kontrol edilmesi gerekti¤i ö¤-retildi¤inden, öfke duygusunun yetiflkinlerde yol açt›¤› ortak bir tepkiden söz et-mek güçtür. Bununla birlikte, öfke duygusu yetiflkinlerde de s›k s›k sald›rgan tep-kilere yol açabilmektedir. Yetiflkinlerde sald›rganl›k, çocuklarda oldu¤u gibi herzaman do¤rudan do¤ruya de¤il, ço¤u kez dedikodu yapma, laf atma ve benzerigibi dolayl› yollarla ifade edilmektedir.

Mutluluk: Korku ve öfkenin aksine, mutluluk hofl bir duygu olarak s›n›fland›-r›lmaktad›r. Mutluluk bir ihtiyac›n tatmini sa¤land›¤›nda ya da bir hedefe ulafl›ld›-¤›nda duyulan hofl bir duygu olarak tan›mlanmaktad›r. Fizyolojik ihtiyaçlar› biryana b›rakacak olursak, bir bireyin ihtiyaçlar› ve amaçlar› sürekli olarak de¤iflti¤ive ulafl›lan amaçlar› daima yeni yeni amaçlar izledi¤i için, mutlulu¤un nedenlerive ölçütleri sürekli de¤iflebilmektedir. Örne¤in, ilk bebeklik döneminde ihtiyaçlarço¤unlukla fizyolojik kökenlidir. Bu nedenle, fizyolojik ihtiyaçlar› tatmin edildi¤isürece bebek kendini mutlu hissedecektir. Ancak, ilerleyen yaflla birlikte, yeni ye-ni ihtiyaç ve amaçlar ortaya ç›kacak ve mutluluk bu ihtiyaçlar›n tatminine veamaçlar›n gerçekleflmesine ba¤l› olarak de¤iflecektir.

Duygusal Yaflant › lar208

Korkular›m›z›n ço¤u ö¤renmeyoluyla kazan›lm›flt›r.

Kayg›y› korkudan ay›ran enbelirgin özellik, kayg›n›nbelirli bir nedeninin bulunmamas›d›r.

Öfke duygusuna en s›k yolaçan nedenlerden birisi,hedefe yönelikdavran›fllar›m›z›n engellenmesidir.

Mutluluk bir ihtiyac›n tatminisa¤land›¤›nda ya da birhedefe ulafl›ld›¤›nda duyulanhofl bir duygudur.

DUYGULAR VE PS‹KOSOMAT‹K BOZUKLUKLARDaha önce de bir kaç kez vurgulad›¤›m›z gibi, fizyolojik olarak bizi gereken dav-ran›fllar› yapmaya haz›rlad›klar› için, duygular›m›za efllik eden fizyolojik tepkilerinuyum sa¤lay›c› ifllevleri vard›r. Ancak yo¤un bir biçimde yaflanan nahofl duygular,çok uzun süre devam ettikleri ya da kronik hale geldikleri taktirde, psikosomatikbozukluklar ad› verilen baz› rahats›zl›klara neden olabilmektedir. Psikosomatikrahats›zl›klar, k›smen uzun süreli duygusal gerilimlerden kaynaklanan fizikselrahats›zl›klard›r. Örne¤in, hayvanlarda yap›lan deneyler, uzun süre gerilim alt›ndatutulan hayvanlarda mide ülseri ortaya ç›kt›¤›n› göstermifltir. Baz› vaka incelemeleri,insanlarda da ülserin ortaya ç›kmas›n›n uzun süreli stres yaflant›lar›yla iliflkili ola-bilece¤ine iflaret etmektedir. Di¤er yandan, kalp at›fl h›z›n›n ve kan bas›nc›n›nsürekli yüksek kalmas›na yol açt›klar› için, uzun süren duygusal gerilim hallerinin,kalp ve damar rahats›zl›klar› için uygun ortam yaratabilece¤i düflünülmektedir.

Duygular ve Psikosomatik Bozukluklar 209

ÖzetGüdü kavram›n tan›mlayarak, güdüsel davran›flla-r›n oluflumuna etki eden içsel ve d›flsal güdüleriaç›klamakGüdüler ve duygular davran›fllar›m›z› belirleyen te-mel süreçler aras›nda yer al›r. Güdü, bir davran›fl›bafllatan ve bu davran›fl›n yön ve süreklili¤ini be-lirleyen içsel (bireye ait) bir güç olarak tan›mlan-makta; bir güdü taraf›ndan bafllat›l›p, yönlendirilendavran›fllara güdüsel davran›fllar denmektedir. Güdülerin hedefleri olumlu veya olumsuz olabilir.Olumlu hedefler yaklaflmak, olumsuz hedefler ka-ç›nmak istedi¤imiz hedeflerdir. Ayr›ca, baz› hedef-ler do¤ufltand›r, baz› hedefler ö¤renme yoluyla son-radan ortaya ç›kar. Güdülerin do¤ufltan gelen he-deflerine birincil hedefler denir.

Bilinçd›fl› güdülenme kavram›n› tan›mlayarak, gü-düleri en yayg›n kullan›lan s›n›fland›rma flekliyle(birincil güdüler ve sosyal güdüler) aç›klamak vegüdülerin davran›fllar›m›z› yönlendirmedeki hiye-rarflisini incelemekGüdüsel davran›fllar›m›zdan baz›lar› fizyolojik ihti-yaçlar›m›zla ilgilidir. Baz› güdüsel davran›fllar iseçevresel uyar›c›lar taraf›ndan bafllat›l›r. Güdüseldavran›fllar›n bafllamas›na yol açan fizyolojik kö-kenli nedenlere dürtü, çevresel uyar›c›lara da özen-dirici ad› verilir.Güdülerimiz, birincil güdüler ve sosyal güdüler ol-mak üzere iki grupta toplanabilir. Birincil güdülerbirincil hedefleri olan ö¤renilmemifl güdülerdir.Sosyal güdüler ö¤renme yoluyla kazan›lan ve di¤erinsanlarla ilgili olan güdülerdir.

Duygu kavram›n› tan›mlayarak; duygular›n güdü-sel davran›fllar›m›zla olan iliflkisini aç›klamakDuygular, hem güdüsel davran›fllara efllik eden hemde güdüsel davran›fllar bafllatabilen süreçlerdir.Duygular›n fizyolojik yönü, ifade yönü ve yaflant›yönü olmak üzere üç yönü vard›r. Duygular›m›zabir tak›m fizyolojik tepkiler efllik eder. Duygular›nfliddeti artt›kça, fizyolojik tepkilerin fliddeti de artar.fiiddetli duygulara efllik eden fizyolojik tepkilerinbaz›lar› kolayca fark›na varabilece¤imiz kadar be-lirgindir. Duygular›m›z›n ve duygular›m›za efllikeden fizyolojik tepkilerin ortaya ç›kmas›nda sinirsistemimiz önemli bir rol oynar.Duygular›m›za efllik eden fizyolojik tepkiler do¤ru-dan do¤ruya gözlenmeleri mümkün olmayan tep-kilerdir. Bu tepkilerin yan› s›ra, duygular›m›za do¤-rudan do¤ruya gözlenebilen baz› davran›fllar efllikeder. Duygular›m›z› ifade edici niteli¤i olan bu dav-ran›fllar, bir dereceye kadar kontrolümüz d›fl›ndaortaya ç›kmaktad›r. Duygu ifade eden davran›flla-r›n en yo¤un oldu¤u bölge yüzümüzdür. Yüz ifa-delerinin yan› s›ra, duygular›m›z zaman zaman ba-z› beden hareketleri, jestler ve ç›kar›lan seslerle deifade edilmektedir.Duygular, ayn› zamanda, bizim fark›nda oldu¤u-muz, hissetti¤imiz yaflant›lard›r. Tüm duygular›ntemelinde yatan fizyolojik koflullar ayn› olmas›nara¤men, de¤iflik duygular yaflamam›z mümkün ol-maktad›r. Bunun nedeni duygusal yaflant›lar›m›z›nço¤unlukla, belirli bir ortamda, d›fl çevreden gelenuyar›c›lar taraf›ndan bafllat›lmas›d›r.

Özet210

A M A �

1

A M A �

2

A M A �

3

Kendimizi S›nayal›m1. Fizyolojik bir ihtiyac›n yol açt›¤› genel rahats›zl›k vegerginlik durumuna ne ad verilir?

a. Dürtüb. ‹htiyaçc. Güdüd. Korkue. Kültür

2. Güdüsel bir davran›fl›n bafllamas›na neden olan çevre-sel uyar›c›lara ne ad verilir?

a. ‹htiyaçb. Dürtüc. Güdüd. Özendiricie. Duygu

3. Nedeni belli olmayan korkulara ne denir? a. Kayg›b. Psikosomatik tepkic. Dürtüd. Otonom tepkie. Stres

4. Afla¤›daki güdü türlerinden hangisi birincil güdülerkategorisine girer?

a. Baflar›b. Sosyal onay görmec. Merakd. Ba¤lanmae. Sevilme

5. Bir ihtiyac›n tatmini sa¤land›¤›nda duyulan hofl duy-guya ne ad verilir?

a. Mutlulukb. Korkuc. Öfked. Baflar›e. Merak

6. Sinir sistemimizin beyin ve omurilikten oluflan bölü-müne ne ad verilir?

a. Periferik sinir sistemib. Somatik sistemc. Otonom sistemd. Merkezi sinir sistemie. Hipotalamus

7. Afla¤›daki güdülerden hangisi Maslow'un önerdi¤i gü-düler hiyerarflisinin üçüncü basama¤›nda yer al›r?

a. Baflar› güdüsüb. Ba¤lanma güdüsüc. Güvenlik güdüsüd. Açl›k güdüsüe. Kendini gerçeklefltirme güdüsü

8. Afla¤›dakilerden hangisi olumsuz, kaç›nmak istedi¤i-miz hedeflerden birisidir?

a. Ac›b. Yiyecekc. Sud. Baflar›e. Sevilme

9. Duygu ifade eden davran›fllar›n en yo¤un oldu¤u böl-ge afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Yüzümüzb. Kollar›m›zc. Bacaklar›m›zd. Sesimize. Vücudumuz

10. Bir terslik an›nda kalp at›fllar›m›z›n h›zlanmas›, kanflekerimizi artmas› gibi tepkilere yol açan sinir sisteminene ad verilir?

a. Sempatik sistemb. Parasempatik sistemc. Otonom sistemd. Periferik sisteme. Somatik sistem

Kendimizi S›nayal›m 211

Yaflam›n ‹çinden‹nsanlar kültürün büyük ölçüde etkisi alt›ndad›rlar. ‹çin-de yaflad›¤›n›z kültürün baflar› güdünüzün de belirleyicisioldu¤unun fark›nda m›s›n›z? Bireyci kültürlerde insanlar,baflar› güdüsünün genellikle baflar›l› olma ya da rekabetetme ihtiyac›na dayanan kiflisel özelliklere ba¤l› oldu¤u-na inanmaktad›rlar. Bu kültürlerde öne ç›kan "bireyselbaflar›" kavram›d›r. Oysa toplulukçu kültürlerde bu güdü,baflkalar›n›n ihtiyaçlar›n› anlama, kendi istek ve arzular›-n› baflkalar›n›n benzer ihtiyaçlar›na uydurma ve geridetutuma çabas› olarak düflünülmektedir.

Amerika'da uzun süredir üretim yapmakta olan "Electro-nic Produce" isimli firma Uzakdo¤u pazar›na daha kolayulaflabilmek için Japonya’da bir fabrika kurdu. Fabrikadabilgisayar parçalar› üretilmekteydi. Ürünlerin kutulanma-s› ve ambalajlanmas› için Japon kad›nlar ifle al›nd›. Yap›-lan iflte ücretlendirme Amerika’daki fabrikada oldu¤u gi-bi parça bafl› sistemine dayanmaktayd›. Yani Japon ka-d›nlara ödenecek ücret ürettikleri ifl say›s›na ba¤l› olarakbirbirlerinden farkl› olacakt›. ‹lk ay›n sonunda hem kutu-lanan ürün say›s› düflüktü hem de kad›n iflçiler iflten ay-r›lmak istediklerini ustabafl› Ouchi’ye bildirmifllerdi. "Ne-den" diye sordu yönetici. "Efendim. Bu durum son dere-ce utanç verici biliyorum. Ancak çal›flanlar ücretlerinindi¤er Japon iflyerlerinde uyguland›¤› gibi olmamas›ndanflikayetçiler. Burada ifle yeni birisi al›nd›¤›nda ayn› ifli ya-panlar›n ücretleri yafl›na göre belirlenmektedir. 36 yafl›n-daki bir iflçi, 18 yafl›ndakinden daha fazla maafl al›r. Heryeni yaflta ücretler otomatik olarak artt›r›l›r. Bu ifl yerin-de küçük yafltaki iflçilerin, kendilerinden yaflça büyükolanlardan daha fazla ücret almalar› her ikisini de utan-d›rmaktad›r. Daha fazla üretenin daha fazla almas› yan-l›fl. Çünkü genç yafltaki çal›flanlar, yafl› ileri olanlardandaha fazla üretmemeye, böylece onlar› utand›rmamayaçal›flmaktad›rlar."

Sonuç olarak, insanlar›n baflar›l› olmalar›nda ya da iflleri-ni daha iyi yapmalar›nda hangi güdülerin belirleyici oldu-¤una kendi kültürümüze bakarak karar vermenin biziyanl›fl sonuçlara götürece¤i unutulmamal›d›r. Baflka kül-türlerin, o kültür içindeki bireylerin davran›fllar› üzerinde-ki belirleyicili¤i unutulmamal›d›r.

Biraz Daha Düflünelim1. Güdü kavram›n tan›mlayarak, güdüsel davran›fl-

lar›n oluflumuna etki eden içsel ve d›flsal güdüleriaç›klay›n›z.

2. Bilinçd›fl› güdülenme kavram›n› tan›mlayarak, güdü-leri en yayg›n kullan›lan s›n›fland›rma flekliyle (birin-cil güdüler ve sosyal güdüler) aç›klay›n›z.

3. Duygu kavram›n› tan›mlayarak; duygular›n güdüseldavran›fllar›m›zla olan iliflkisini aç›klay›n›z.

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarCÜCELO⁄LU, Do¤an, ‹nsan ve Davran›fl›. Remzi

Kitabevi, 1991.HILGARD, E.R., ATKINSON, R.C. ATKINSON, R.L. Int-

roduction to Psychology. Harcourt Brac: New York,1971 (5.Edition).

MORGAN, C.T. Psikolojiye Girifl Ders Kitab›. (Çeviri:Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü; Yay›n Sorum-lusu; Sirel KARAKAfi) Meteksan: Ankara, 1981.

MYERS, D.G. Psychology. Worth Puslishers: New York,1986.

WRIGHTSMAN, L.S. ve SANFORD, F.H. Psychology: A

Scientific Study of Human Behavior. Brooks/Cole:California, 1975.

Yan›t Anahtar›1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise ‹çsel Güdüleyiciler bölümünü

tekrar okuyunuz.2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise D›flsal Güdüleyiciler bölümünü

tekrar okuyunuz.3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Duygusal Yaflant›lar bölümünü

tekrar okuyunuz.4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Birincil Güdüler bölümünü

tekrar okuyunuz.5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Duygusal yaflant›lar bölümünü

tekrar okuyunuz.6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Duygular›n Fizyolojik Temelini

tekrar okuyunuz.7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Güdülerin Hiyerarflisi

bölümünü tekrar okuyunuz.8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Duygular bölümünü tekrar

okuyunuz.9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Duygular›n ‹fadesi bölümünü

tekrar okuyunuz.10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Sinir Sistemi ve Duygular

bölümünü tekrar okuyunuz.

Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›212

Amaçlar›m›zBu üniteye çal›flt›ktan sonra;

davran›fllar›m›z› belirleyen temel süreçlerden olan duyum ve alg› kavramla-r›n›, aralar›ndaki ayr›m› tan›mlayabilecek,alg›n›n özellikleri üzerinde durarak, alg› yan›lmalar› ve alg›da ö¤renmeninrolünü aç›klayabileceksiniz.

213

Duyum ve Alg›12

�

�

Dikkati belirleyen bireysel etkenlerden bir tanesi de kiflinin sahip oldu¤u beklenti-ler ve inançlard›r. Alg›layan kiflinin sahip oldu¤u beklentiler ve inançlar d›fl dün-yadaki uyar›c›lar›n ne flekilde alg›lanaca¤›n› belirlemektedir. Afla¤›daki metinde"soyguncu" denildi¤inde genellikle erkek cinsi akla gelmesi yukar›da bahsedilenetkenlere ba¤l›d›r.

1998 y›l›n›n so¤uk bir k›fl günü polisler, bayan B'nin evine bask›n düzenlemifl,evde arama yapm›fl ancak iki gün önce yap›lm›fl olan h›rs›zl›kla ilgili hiçbir ipucubulamam›fllard›. Yafll› kad›n korku ve üzüntüyle izledi bütün olanlar›. Kocas›öleli çok oluyordu ve o¤lundan baflka kimsesi yoktu. Genç bir polis kad›n›n yan›nageldi.

- "Lütfen sakin olun. Korkman›z› gerektirecek birfley yok." dedi. Sesirahatlat›c›yd›.

- Bu araman›n o¤lumun kar›flt›¤› bir olayla ilgili oldu¤unu söylüyorsunuz.Geçmiflte baz› kötü olaylara kar›flt›, ama M iyi bir çocuktur. Art›k tamamiyledürüst bir insan oldu. Kötü birfley yapt›¤›n› zannetmiyorum. Ne oldu lütfenanlat›n". Bir bayan polis korkudan titreyen kad›n›n oturmas›na yard›mc› oldu.

- "O¤lunuzun bir soyguna kar›flt›¤›ndan flüpheleniyoruz. ‹ki gün önce birkuyumcu soyuldu. Olay sadece h›rs›zl›k da de¤il. Kuyumcu öldürüldü. Bir görgütan›¤› sab›ka kay›tlar›ndan o¤lunuzu teflhis etti. Çal›nan eflyalara ulaflmayaçal›fl›yoruz."

Yafll› kad›n a¤lamaya bafllad›. Sanki kedini kaybetmifl gibi sürekli o¤lununbunu yapm›fl olamayaca¤›n›, onun iyi bir insan oldu¤unu tekrarl›yordu. Polislerevi terkettiklerinde kad›n a¤lamaya devam etmekteydi.

‹lk duruflmada hakim olay›n tek görgü tan›¤›, o s›rada yoldan arabas›ylageçmekte olan, Bay S'yi dinledi. Anlatt›¤›na göre adam k›rm›z› ›fl›kta durmuflhareket etmek üzereydi. O s›rada bir el silah sesi duymufl, silah sesinin geldi¤iyöne bakt›¤›nda uzun dalgal› saçl›, ince yap›l›, beyaz tenli, üzerinde koyu renkligiysiler olan bir adam›n elindeki çantayla ›fl›klar›n oldu¤u yöne aç›lan soka¤ado¤ru kofltu¤unu görmüfltü. Sokak çok kalabal›k de¤ildi. Havan›n hemen hemenkararm›fl olmas›na ra¤men sokak lambalar› ve al›flverifl merkezlerinin ›fl›klar›görmeyi kolaylaflt›r›yordu. Do¤rusu soygunu yapan›n yüzünü tam olarak göre-memiflti, ama narin yüzlü bir erkekti ve bu tarifler M'ye uyuyordu. Vatandafll›kgörevini yapmakta oldu¤unu söyleyerek yafll› kad›n› ve o¤lunu hiç tan›mad›¤›n›söyledi.

Soyguna kar›flt›¤› söylenen M ise ›srarla olaya kar›flmad›¤›n›, o s›ralarda sokak-larda gezmekte oldu¤unu, orada olmad›¤›n› ispatlayamayaca¤›n›, ancak olay›noldu¤u yere yak›n oturmalar› d›fl›nda olayla hiç ilgisinin olmad›¤›n› söylemektey-di. Do¤ru tarife uyuyordu, koyu renkli giysileri vard›, ama kimin yoktu ki...

‹kinci duruflmada çok ilginç bir geliflme yafland›. Kuyumcunun karfl›s›ndakisüpermarketin güvenlik kameras›nda soygunun görüntüleri vard›. Kamera görün-tülerinde siyahlar içinde bir kad›n elinde siyah bir çanta ile kuyumcunun bulun-du¤u yönden h›zla gelerek kameran›n önünden geçmekte, ›fl›klara aç›lan sokakyönüne do¤ru h›zla gözden kaybolmaktayd›.

Hakim bu delil karfl›s›nda tutuklu adam› serbest b›rakt›. Olay›n görgü tan›¤› iseson derece flaflk›nd›. Gördü¤ü kiflinin bir kad›n olma ihtimalini hiç düflünmemiflti.

Bu ünite ile ilgili psikolojiye girifl niteli¤indeki baflvuru kaynaklar›na yönelmeniz konuyudaha iyi anlaman›za yard›mc› olacakt›r.

Duyum ve Alg›214

D ‹ K K A T

G‹R‹fiPsikolojiyi insan ve hayvan davran›fllar›n› inceleyen bir bilim dal› olarak tan›tm›flve davran›fllar›m›z›n sinir uçlar›n› etkileyen enerji de¤ifliklikleri, yani uyar›c›lar ta-raf›ndan bafllat›l›p kontrol edildi¤ini belirtmifltik. Bir uyar›c›n›n bir davran›fl› bafl-latabilmesi için, herfleyden önce bu uyar›c›n›n organizma taraf›ndan farkedilmesigerekmektedir. Örne¤in, trafik ›fl›¤›n› farketmeyen bir bireyin araba kullanma dav-ran›fl›n› trafik ›fl›¤›na göre düzenlemesi mümkün de¤ildir. Benzer flekilde, çürükbir diflin diflçiye gitme davran›fl›n› bafllatabilmesi için, bireyin diflinde bir çürük ol-du¤unu ya da diflinin a¤r›d›¤›n› farketmesi gerekmektedir. Çevremizdeki uyar›c›-lar›n fark›na varmam›z ve dolay›s›yla bu uyar›c›lara uygun davran›fllarda bulunma-m›z, duyum ve alg› ad›n› verdi¤imiz birbirini tamamlayan iki süreç sayesindemümkün olur. Bu nedenle, duyum ve alg› konular›n›n incelenmesi, davran›fllar›nanlafl›lmas›nda önemli bir ad›m oluflturmaktad›r.

DUYUM NED‹R?Çevremizdeki enerji de¤iflikliklerinin, yani uyar›c›lar›n, sinir ak›m› haline dönüfltü-rülerek beynimize ulaflt›r›lmas›na duyum denir. Enerji de¤iflikliklerini sinir ak›m›haline dönüfltüren organlar ise duyu organlar› olarak adland›r›l›r.

Her duyu organ›m›zda, al›c› (reseptor) ad› verilen ve belirli bir enerji türüne du-yarl› olan çok say›da hücre vard›r. Bu hücrelerden her biri bir lif arac›l›¤› ile nöronad› verilen bir sinir hücresine ba¤l›d›r. Al›c›lar taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar lif-ler yoluyla sinir hücrelerine aktar›l›r. Sinir hücreleri kendilerine aktar›lan uyar›c›la-r› sinirsel enerji haline dönüfltürerek bir sinir ak›m› bafllat›rlar. Bu sinir ak›m› saye-sinde, al›c›lar taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar beyine ulaflt›r›l›r ve beyinin ilgili böl-geleri taraf›ndan de¤erlendirilerek anlaml› yaflant›lar haline dönüfltürülür.

Duyu organlar›m›z duyarl› olduklar› enerji türleri aç›s›ndan farkl›l›k gösterirler.Örne¤in, göz ›fl›¤a, kulak ses titreflimlerine, burun havadaki gaz moleküllerinekarfl› duyarl›d›r. Di¤er yandan, farkl› duyu organlar›m›z taraf›ndan kaydedilenuyar›c›lar beynimizin farkl› bölgelerine iletilmektedir. ‹ki yar›m küreden oluflanbeynimizin her bir yar›m küresi lob ad› verilen bölgelere ayr›lm›flt›r.

Duyum nedir? Tan›mlay›n›z.

ALGI NED‹R?Çevremizin fark›na varmam›z› duyum ve alg› ad› verilen iki sürecin sa¤lad›¤›n›belirtmifl ve duyumu uyar›c›lar›n bir duyu organ› yoluyla sinir ak›m› haline dönüfl-türerek beynimize ulaflt›r›lmas› olarak tan›mlam›flt›k.

Alg› ise, duyu organlar› taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar›n beynimiz taraf›ndanörgütlenip, yorumlanarak anlaml› hale getirilmesi olarak tan›mlanmaktad›r. Birbak›ma, duyumu uyar›c›lar›n duyu organlar›m›z üzerinde b›rakt›¤› etki, alg›y› dabu etkiye verdi¤imiz anlam olarak düflünmek mümkündür.

Alg›lar›m›z duyu organlar›m›z taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar üzerine temel-lendirilirler. Yani, duyumlar alg›lar›m›z›n hammaddeleridir. Ancak alg› deninceakl›m›za duyu organlar›m›z taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar›n karbon kopyas› de-¤il, bu uyar›c›lara dayal› olarak yapm›fl oldu¤umuz yorumlar, bu uyar›c›lara verdi-¤imiz anlamlar gelmelidir. Duyum ve alg›y› birbirinden farkl› iki süreç olarak ka-bul etmemizin nedeni de, alg›lar›m›z›n duyu organlar›m›z taraf›ndan kaydedilenuyar›c›lar›n karbon kopyas› olmamas›d›r. Örne¤in, çevremize bakt›¤›m›z zaman,

Girifl - Duyum Nedir? - Alg› Nedir? 215

Duyum, çevremizdeki enerjide¤iflikliklerinin, yaniuyar›c›lar›n, sinir ak›m›haline dönüfltürülerek beynimize ulaflt›r›lmas›d›r.

Alg›, duyu organlar›taraf›ndan kaydedilenuyar›c›lar›n beynimiztaraf›ndan örgütlenip,yorumlanarak anlaml› halegetirilmesidir.

S IRA S ‹ZDE

belirli anlamlar› olan nesneler görürüz. Bu nesnelerin renkleri, flekilleri, parlakl›k-lar›, bulundu¤umuz yere ba¤l› olarak de¤iflmez. Kula¤›m›za gelen sesleri anlam-s›z u¤ultular olarak de¤il, çeflitli anlamlar› olan sesler olarak nitelendiririz. K›saca-s›, çevremizi belirli bir yap›s›, süreklili¤i ve anlam› olan bir çevre olarak alg›lar›z.Oysa, yaflad›¤›m›z çevre belirli bir yap›s›, süreklili¤i ve anlam› olan bir çevre de-¤il, bak›fl aç›m›za göre renkleri, parlakl›klar›, flekilleri de¤iflen nesneler, birbirinekar›flm›fl seslerle dolu karmakar›fl›k bir çevredir. Çevremizi düzenli ve anlaml› birçevre olarak alg›lamam›z, duyu organlar›m›z taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar›nbeynimiz taraf›ndan yeniden örgütlenmeleri sayesinde mümkün olmaktad›r.

Duyum ile alg› neden farkl› iki süreç olarak kabul edilir? Aç›klay›n›z.

ALGININ ÖZELL‹KLER‹Duyu organlar›m›z taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar›n beynimiz taraf›ndan anlam-l› alg›sal yaflant›lar haline dönüfltürülmesi, gelifli güzel de¤il, belirli ilkeler çerçe-vesinde yap›lmaktad›r. Bu ilkelere ayn› zamanda alg›sal yaflant›lar›m›z›n özellikle-ri ya da alg›n›n özellikleri de denmektedir. ‹çinde yaflad›¤›m›z çevreyi belirli biryap›, süreklilik ve anlam› olan bir çevre olarak alg›lamam›z› ve dolay›s›yla bu çev-re içinde rahat hareket edebilmemizi alg›lar›m›z›n bu özellikleri sa¤lamaktad›r.fiimdi alg›n›n bu özelliklerini tek tek gözden geçirelim.

SeçicilikAlg›n›n özelliklerinden birisi seçici olmas›d›r. Belirli bir anda duyu organlar›m›zçok say›da uyar›c› taraf›ndan etkilenmesine ra¤men, biz bu uyar›c›lardan sadecebaz›lar›n› alg›lar›z. Örne¤in, flu anda kitab›n›z› okurken duyu organlar›n›z çok sa-y›da uyar›c› taraf›ndan uyar›lmaktad›r. Ancak, büyük bir olas›l›kla siz sadece oku-duklar›n›z› alg›lamakta, di¤er uyar›c›lar› ise ya hiç alg›lamamakta ya da belli belir-siz bir biçimde alg›lamaktas›n›z. Alg›n›n seçici olma özelli¤inin yaflamsal bir öne-mi vard›r. E¤er alg›lar›m›z seçici olmasayd›, beynimiz ayn› anda de¤erlendireme-yece¤i kadar çok uyar›c› alacak ve dolay›s›yla bu uyar›c›lardan hiç birine uygundavran›mda bulunmam›z mümkün olmayacakt›. Belirli bir anda duyu organlar›m›-z› etkileyen uyar›c›lar aras›ndan hangilerini seçerek alg›lamayaca¤›m›z› belirleyenen önemli süreç dikkattir. Genellikle, üzerine dikkat yo¤unlaflt›r›lan uyar›c›lar al-g›lan›rken, di¤er uyar›c›lar ya hiç alg›lanmaz ya da belli belirsiz bir biçimde alg›-lan›r. Dikkatin hangi uyar›c›lar üzerine yo¤unlaflaca¤›n› ise, k›smen uyar›c›lar›nyap›sal özellikleri, k›smen de alg›layan kiflinin özellikleri belirler. Yani duyu or-ganlar›n› etkileyen uyar›c›lardan hangilerine dikkat edilece¤ini belirleyen etkenle-ri, uyar›c›lar›n yap›s›na iliflkin etkenler ve alg›layan bireyin özelliklerine iliflkin et-kenler olmak üzere iki grupta toplamak mümkündür.

Dikkati Belirleyen Uyar›c› Yap›s›na ‹liflkin Etkenler: Duyu organlar›m›z›etkileyen çok say›da uyar›c›dan hangilerine dikkat edece¤imizi k›smen uyar›c›la-r›n özellikleri belirler. Dikkati belirleyen uyar›c› özelliklerinden baz›lar› afla¤›daverilmifltir.

fiiddet ve Büyüklük: Genellikle bir uyar›c›n›n fliddeti ya da büyüklü¤ü artt›kçabu uyar›c›n›n alg›lanma olas›l›¤› da artar. Örne¤in, fliddetli bir gürültünün alg›lan-ma olas›l›¤› zay›f bir sesten, parlak bir rengin alg›lanma olas›l›¤› da donuk birrenkten daha fazlad›r. Benzer flekilde, yanyana duran bir kaç binadan en yüksekolan› di¤erlerinden daha çabuk alg›lanacakt›r.

Alg›n›n Özel l ik ler i216

SIRA S ‹ZDE

Dikkat, belirli bir anda duyuorganlar›m›z› etkileyenuyar›c›lar aras›ndan hangilerini seçerek alg›layaca¤›m›z› belirleyen enönemli süreçtir.

Dikkati belirleyen etkenler,uyar›c›lar›n yap›s› vealg›layan bireyin özelliklerineiliflkin etkenler olmak üzereiki grupta toplan›r.

Kontrast: Birlikte bulundu¤u uyar›c›larla kontrast oluflturan bir uyar›c›n›n alg›-lanma olas›l›¤› daha yüksektir. Örne¤in, siyah elbiseli bir grup insan aras›ndakibeyaz elbiseli bir kiflinin alg›lanma olas›l›¤›, bu gruptaki di¤er kiflilere oranla da-ha yüksektir.

Hareket: Hareket halindeki nesnelerden gelen uyar›c›lar›n alg›lanma olas›l›¤›,sabit nesnelerden gelen uyar›c›lardan daha yüksektir.

Tekrar: Tekrar bir uyar›c›n›n alg›lanma olas›l›¤›n› artt›ran bir baflka etkendir.Örne¤in, yan›p sönen bir ›fl›¤›n alg›lanma olas›l›¤›, sabit bir ›fl›¤›n alg›lanma olas›-l›¤›ndan daha yüksektir.

Gariplik ve Yenilik: Belirli bir ortam için al›fl›lmad›k ya da garip olan bir uya-r›c›, o ortam için do¤al olan uyar›c›lara oranla daha büyük bir olas›l›kla alg›lan›r.Örne¤in, bir dershanede s›ralar›n yan› s›ra bir de karyola bulunursa, karyola s›ra-lardan daha çok dikkatimizi çeker. Çünkü, dershanede karyola bulunmas› al›fl›l-d›k bir durum de¤ildir.

Dikkati Belirleyen Bireysel Etkenler: Duyu organlar›n› etkileyen uyar›c›lar-dan hangilerine dikkat edilece¤ini, uyar›c›lar›n özelliklerinin yan› s›ra, k›smen al-g›layan bireyin özellikleri de belirler. Dikkati belirleyen bireysel özelliklerden ba-z›lar› afla¤›da belirtilmifltir.

‹htiyaçlar: Bireylerin ihtiyaçlar› hangi uyar›c›lara dikkat edeceklerini ve dolay›-s›yla alg›layacaklar›n› belirleyen önemli bir etkendir. Örne¤in, aç oldu¤umuz za-man piflmekte olan bir yeme¤in kokusunu daha büyük olas›l›kla alg›lar›z. ‹htiya-c›m›z oldu¤unu düflünüp buzdolab› almaya karar vermiflsek, buzdolab› reklamla-r›na daha fazla dikkat ederiz.

Beklentiler: Bireylerin beklentileri de hangi uyar›c›lar› alg›layacaklar›n› belirle-yen bir etkendir. Örne¤in, salonda misafirleriyle konuflan bir annenin içerde a¤-layan bebe¤inin sesini duyma olas›l›¤› misafirlerine oranla daha yüksek olacakt›r.

‹lgiler: ‹lgiler hangi uyar›c›lar›n alg›lanaca¤›n› belirleyen bir baflka etkendir.Örne¤in, otomobillere merakl› olan bir birey bir çok otomobil aras›nda bulunanyeni bir modeli, böyle merak› olmayan bireylerden daha çabuk alg›layacakt›r.

Ö¤renme: Daha önceki ö¤renmelerin de alg› üzerinde önemli etkileri vard›r.Geçmiflte ö¤rendiklerimiz gerek hangi uyar›c›lara dikkat edece¤imizi, gerekse buuyar›c›lara verece¤imiz anlamlar› büyük ölçüde etkilemektedir.

Duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lardan hangilerinin alg›lanaca¤›n› belirleyenetkenler konusunda psikologlar›n toplad›klar› bilgiler günlük yaflamda çeflitli amaç-larla kullan›lmaktad›r. Örne¤in, trafik ›fl›k ve iflaretlerinin düzenlenmesinde tekrarve fliddet gibi uyar›c› özelliklerden yararlan›lmaktad›r. Reklamc›lar, dikkat çekmekamac›yla reklamlar›nda fliddet, tekrar, hareket, gariplik gibi uyar›c› özelliklerine veihtiyaç, beklenti gibi bireylerin özelliklerine iliflkin etkenlere yer vermektedirler.

Alg›sal seçicili¤i tan›mlayarak; televizyonda izledi¤iniz reklamlara gösterdi¤iniz ilgi dere-celerini karfl›laflt›r›n›z.

De¤iflmezlikAlg›n›n bir baflka özelli¤i de de¤iflmez olmas›d›r. Sofrada önümüzde duran taba-¤›n fleklini, bak›fl aç›m›za göre bazen daire bazen de elips olarak alg›lamay›z. Rad-yo ya da televizyondan gelen sesin yeri bafl›m›z› çevirdi¤imiz yöne ba¤l› olarakde¤iflmez. Asl›nda, nesnelerden gelen uyar›c›lar›n duyu organlar›m›z üzerindekietkisi bulundu¤umuz yere ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Örne¤in, bir kap›n›n tamkarfl›s›nda durdu¤umuz zaman, bu kap›n›n gözümüz üzerine düflen imgesi dik-

Alg›n›n Özel l ik ler i 217

SIRA S ‹ZDE

dörtgen fleklindedir. Bir yana do¤ru yürüdü¤ümüzde, bu imge yamuk fleklini al›r.Buna ra¤men, nereden bakarsak bakal›m, kap›y› daima dikdörtgen fleklinde alg›-lar›z. Bu beynimize ulaflt›r›lan uyar›c›lar›n flekillerinin de¤ifltirilerek yeni bafltanyorumlanmas›ndan kaynaklanmaktad›r.

Alg›n›n de¤iflmezlik özelli¤i kendisini de¤iflik biçimlerde gösterir. Bunlardanbirisi flekil de¤iflmezli¤idir. Bir kap›y› hangi aç›dan bakarsak bakal›m, dikdört-gen fleklinde alg›lamam›z, flekil de¤iflmezli¤ine verilebilecek bir örnektir. Di¤eryandan, nesnelerin bize olan uzakl›klar› artt›kça, gözümüze düflen imgeleri de kü-çülmektedir. Buna ra¤men, aflina oldu¤umuz nesnelerin büyüklü¤ünü hep ayn›olarak alg›lar›z. Aflina oldu¤umuz nesnelerin büyüklüklerini hep ayn› olarak alg›-lamam›za büyüklük de¤iflmezli¤i ad› verilir. Renk de¤iflmezli¤i ve parlakl›kde¤iflmezli¤i di¤er de¤iflmezlik türleridir. Aflina oldu¤umuz nesneleri, ›fl›k ve göl-ge durumuna ba¤l› olmaks›z›n hep ayn› renk ve parlakl›kta görürüz.

Oysa, nesnelerin renk ve parlakl›klar›na iliflkin uyar›c›lar ›fl›k ve gölge duru-muna ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Alg› de¤iflmezli¤inin günlük yaflamdaki önemison derecede büyüktür. E¤er alg›m›z›n bu özelli¤i olmasayd›, çevremiz tan›nmas›olanaks›z hale gelir, bizim bu çevre içinde hareket etmemiz ve yaflam›m›z› sürdür-memiz mümkün olmazd›.

Alg›sal de¤iflmezlik nedir? Günlük yaflamda ne gibi bir önem tafl›maktad›r?

ÖrgütlenmeAlg›m›z›n bir di¤er özelli¤i örgütlü olmas›d›r. Yani, duyu organlar›m›z› etkileyenuyar›c›lar›n tek tek de¤il, anlaml› iliflkiler bütünü halinde alg›lanmalar›d›r. Örne-¤in, bir insan›n yüzüne bakt›¤›m›z zaman, ayr› ayr› göz, a¤›z, burun gibi organlarde¤il, bütün bir yüz alg›lar›z. Bir müzik parças› dinledi¤imiz zaman tek tek nota-lar de¤il, bütünlü¤ü olan bir melodi iflitiriz. Asl›nda bu uyar›c›lar duyu organlar›-m›z› bizim alg›lad›¤›m›z gibi anlaml› bir bütün halinde de¤il, tek tek etkilemekte-dir. Buna ra¤men, alg›m›z›n örgütlenme özelli¤i sayesinde, bu uyar›c›lar› anlaml›bütünler halinde alg›lar›z. Alg›m›z›n örgütlenme özelli¤i kendisini de¤iflik biçim-lerde gösterir. Bunlar flekil-zemin alg›s›, gruplama ve tamamlamad›r.

Alg›n›n Özel l ik ler i218

SIRA S ‹ZDE

Örgütlenme duyuorganlar›m›z› etkileyenuyar›c›lar›n tek tek de¤il,anlaml› iliflkiler bütünühalinde alg›lanmalar›d›r.

Alg›da örgütleme

fiekil-Zemin Alg›s›: fiekil-zemin alg›s› nesnelerin üzerinde ya da içinde bu-lunduklar› ortamdan ayr› olarak alg›lanmas›d›r. Alg›lanan nesne flekil, nesneninüzerinde ya da içinde bulundu¤u ortam ise zemin olarak adland›r›l›r. Örne¤in,duvara as›lm›fl bir tabloya bakt›¤›m›z zaman, tabloyu duvardan farkl› olarak alg›-lar›z. Bu örnekte tablo flekil, duvar ise zemin olarak alg›lanmaktad›r. fiekil-zeminalg›s› iflitsel uyar›c›lar için de söz konusudur. Örne¤in bir flark›y› dinlerken, buflark›y› önde, yani flekil, müzik aletlerinden gelen melodiyi de arkada, yani zeminolarak alg›lar›z. Asl›nda, nesneler ve nesnelerin üzerinde ya da içinde bulunduk-lar› zeminlerden gelen uyar›c›lar duyu organlar›m›z› ayn› biçimde etkilemektedir.Alg›n›n örgütlenme özelli¤i sayesinde, flekil ve zemin birbirinden farkl› olarak al-g›lanmakta, böylelikle nesneleri tan›mam›z mümkün olmaktad›r.

Gruplama: Gruplama alg›m›z›n örgütlenme özelli¤inin bir baflka örne¤idir.Bir çok uyar›c›y› ayn› zamanda alg›lad›¤›m›zda, bu uyar›c›lar› anlaml› bütünleroluflturacak biçimde gruplar›z. Bir baflka deyiflle, baz› uyar›c›lar› biraraya getire-rek, bu uyar›c›lara bir bütünlük kazand›r›r›z. Uyar›c›lar›n bir bütün oluflturacak bi-çimde gruplanmas› gelifligüzel de¤il, belirli ipuçlar›ndan yararlan›larak yap›l›r. Buipuçlar›ndan bir tanesi yak›nl›kt›r. Zaman ve mekan olarak birbirine yak›n olanuyar›c›lar anlaml› bir bütün oluflturacak biçimde biraraya getirilir. Benzerlik ve de-vaml›l›k gruplamada yararlan›lan di¤er ipuçlar›d›r. Birbirine benzer olan ya da bir-birinin devam›ym›fl gibi görünen uyar›c›lar, biraraya getirilerek gruplan›r ve birbir-lerine aitmifl gibi alg›lan›rlar. Yak›nl›k, benzerlik ve devaml›l›¤›n gruplamadaki ro-lü fiekil 12.1'de görülmektedir. fieklin (a) k›sm› yak›nl›¤›n, (b) k›sm› benzerli¤in,(c) k›sm› ise devaml›l›¤›n gruplamadaki rolünü göstermektedir.

Tamamlama: Duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lar aras›nda boflluklar bu-lundu¤u durumlarda, bu boflluklar› tamamlar, böylelikle de anlams›z bir dizi uya-r›c› yerine, belirli bir anlam› olan bütün bir flekil ya danesne alg›lar›z. Örne¤in, fiekil 12.2'ye bakt›¤›m›zda sa-dece bir tak›m kesik çizgiler de¤il, kesik çizgilerden olu-flan bir kare ve bir daire görmemiz, tamamlama ad› ve-rilen alg›sal örgütlenmenin sonucudur.

Özetle, alg›n›n örgütlenme özelli¤i duyu organlar›-m›z› tek tek etkileyen uyar›c›lar› karmafl›k nesnelerolarak alg›lamam›z›n temelini oluflturur. E¤er alg›m›-z›n örgütlenme özelli¤i olmasayd›, bir tak›m nokta ve çizgilerden baflka birfleygörmemiz, anlam› olmayan birtak›m seslerden baflka birfley iflitmemiz mümkünolmazd›.

Derinlik Alg›s›Derinlik alg›s› da seçicilik, de¤iflmezlik ve örgütlenme gibi bir alg› özelli¤idir. As-l›nda, gözümüzün a¤ tabakas› yukar›-afla¤›, sa¤-sol olmak üzere sadece iki boyutgörme yetene¤ine sahiptir. Buna ra¤men, nesnelerin derinlik boyutu olarak ad-land›rd›¤›m›z üçüncü bir boyutunu alg›layabilmekteyiz. Derinlik boyutunu alg›la-

Alg›n›n Özel l ik ler i 219

fiekil 12.1: Yak›nl›k,Benzerlik veDevaml›l›¤›nGruplamadaki Rolü

fiekil 12.2: Alg›salÖrgütlenmedeTamamlaman›nRolü

q O q O q O q O

q O q O q O q O

q O q O q O q O

(a) (b) (c)

Alg›m›z›n örgütlenme özelli¤iolmasayd›, bir tak›m noktave çizgilerden baflka birfleygörmemiz, anlam› olmayanparça parça birtak›m seslerden baflka birfleyiflitmemiz mümkün olmazd›.

yabilmemiz ›fl›¤›n gelifl aç›s›na ba¤l› olarak ortaya ç›kan gölgeler, nesnelerin gö-rünüfl netliklerindeki farkl›l›klar, nesnelerin iki gözün a¤ tabakalar›na düflen imge-lerinin farkl› olmas› ve benzeri ipuçlar›n›n beynimiz taraf›ndan de¤erlendirilmesisayesinde mümkün olmaktad›r.

Derinlik boyutunu alg›layabilmemize olanak tan›yan baz› ipuçlar›n›n ortaya ç›-kabilmesi için tek bir göz yeterlidir. Bu tür ipuçlar›na monoküler ipuçlar› ad› ve-rilir. Di¤er baz› ipuçlar›n›n ortaya ç›kabilmesi için iki gözün birlikte çal›flmas› ge-rekmektedir. Bu tür ipuçlar› ise binoküler ipuçlar› olarak adland›r›l›rlar.

Monoküler ‹puçlar›Gölgeler: Ifl›¤›n gelifl aç›s›na ba¤l› olarak nesnelerin baz› k›s›mlar›n›n daha

net, baz› k›s›mlar›n›n ise gölgeli olarak görülmesi, derinlik alg›s›na yol açan mo-noküler bir ipucu oluflturmaktad›r.

Araya Girme: Derinlik alg›s›na yol açan monoküler ipuçlar›ndan birisi de, birnesnenin bir baflka nesnenin görünmesini k›smen engellemesidir. Bu durumdagörünüflü engellenen nesne daha uzaktaym›fl gibi görünür.

Aç›kl›k: Tüm ayr›nt›lar› ile görebildi¤imiz bir nesneyi yak›nda, sadece kenarçizgileri ile görebildi¤imiz bir nesneyi ise daha uzaktaym›fl gibi alg›lar›z. Örne¤in,çevremizdeki da¤lar hava puslu oldu¤unda uzaktaym›fl, aç›k oldu¤unda yak›n-daym›fl gibi görünürler. Detaylar›yla gördü¤ümüz nesneleri daha yak›nda, anahatlar›yla gördü¤ümüz nesneleri ise daha uzakta alg›lamam›z, derinlik alg›s›na yolaçan monoküler bir ipucu oluflturmaktad›r.

Göreli Yükseklik: Yüksek olan nesnelerin kendilerinden daha alçak olannesnelerden daha uzaktaym›fl gibi görünmeleri, derinlik alg›s›na katk›da bulunanbir baflka monoküler ipucudur.

Do¤rusal Perspektif: Büyüklüklerini bildi¤imiz nesneler uzaktayken birbirle-rine olduklar›ndan daha yak›n görünürler. Örne¤in, bir demiryoluna bakt›¤›m›zdaraylar giderek birbirlerine yaklafl›p bir noktada kesiyormufl gibi görünür. Do¤ru-sal perspektif ad› verilen bu olay da derinlik alg›s›na katk›da bulunmaktad›r.

Binoküler ‹puçlar›Derinlik boyutunu alg›layabilmemize olanak tan›yan baz› ipuçlar›n›n ortaya ç›ka-bilmesi için iki gözün birlikte hareket etmesi gerekmektedir. Binoküler ipuçlar›olarak adland›r›lan bu tür ipuçlar›n›n ortaya ç›kmas›nda a¤tabakasal farkl›l›k vekonverjans olmak üzere iki mekanizman›n rol oynad›¤› belirlenmifltir.

A¤tabakasal Farkl›l›k: ‹ki gözümüz aras›nda bir kaç santimetrelik bir aral›kbulunmas› nedeniyle, bir nesnenin gözlerimizin a¤tabakalar›na düflen imgelerifarkl› olur. Yani, gözlerimizden herbiri bu nesnenin farkl› bir yönünü görür. S›ra-s›yla gözlerinizden birini kapat›p di¤eriyle bir nesneye iki kez bak›n. Gerçektende gözlerinizden her birinin bu nesnenin farkl› bir yönünü gördü¤ünü farkede-ceksiniz. Bakt›¤›n›z nesne gözünüze yaklaflt›kça, bu fark da artacakt›r. Gözlerimi-zin a¤tabakalar›na düflen imgeler aras›ndaki bu farkl›l›k, derinlik alg›s› için önem-li bir ipucu oluflturur.

Konverjans: Bakmakta oldu¤umuz bir nesne bize do¤ru yaklaflt›kça, daha netbir görüntü sa¤lamak üzere gözbebeklerimiz de birbirine yaklaflmaktad›r. Konver-jans ad› verilen bu olay›n derinlik alg›s›na katk›da bulundu¤u saptanm›flt›r.

Derinlik alg›s› neden alg›sal bir özellik olarak kabul edilir?

Alg›n›n Özel l ik ler i220

Binoküler ipuçlar› olarakadland›r›lan bu türipuçlar›n›n ortayaç›kmas›nda a¤tabakasalfarkl›l›k ve konverjans olmaküzere iki mekanizma roloynar.

S IRA S ‹ZDE

ALGI YANILMALARIAlg›n›n yukar›da aç›klad›¤›m›z özellikleri, daha önce de belirtti¤imiz gibi, günlükyaflam aç›s›ndan büyük önem tafl›r. Örne¤in, alg›m›z›n de¤iflmezlik özelli¤i olma-sayd›, bir kez gördü¤ümüz bir nesneyi bir baflka koflul alt›nda gördü¤ümüzde ta-n›mam›z; örgütlenme özelli¤i olmasayd› belki de nokta ve çizgilerden baflka birfley görmemiz mümkün olmazd›. Bununla birlikte, alg›m›z›n özellikleri zaman za-man gördüklerimizi yanl›fl de¤erlendirmemize, yani alg›yan›lmalar›na da yol açabilmektedir. Örne¤in, fiekil 12.3'degördü¤ünüz çizgilerin uzunluklar› eflit olmas›na ra¤men,alttaki çizgi bize üsttekinden daha uzunmufl gibi görünür.Müller-Lyer ilüzyonu olarak bilinen bu alg› yan›lmas›, çiz-gilerin ucundaki oklar› çizgilerin bir parças› olarak alg›la-ma e¤ilimimizden kaynaklan›r. Birbirine yak›n olan uya-r›c›lar› birlikte alg›lama e¤ilimi ise, alg›m›z›n örgütlenme özelli¤inin sonucudur.Örnek olarak verdi¤imiz Müller-Lyer ilüzyonunun yan› s›ra, alg›n›n özelliklerin-den kaynakland›¤› bilinen pek çok alg› yan›lmas› vard›r.

Alg› yan›lmas› nedir? Alg› yan›lmalar› nereden kaynaklan›r? Siz de benzer bir yan›lma ya-flay›p yaflamad›¤›n›z düflünerek kendi yaflam›n›zdan örnekler bulmaya çal›fl›n›z.

ALGIDA Ö⁄RENMEN‹N ROLÜAlg›sal özelliklerinin do¤ufltan m› geldi¤i yoksa ö¤renme yoluyla sonradan m› ka-zan›ld›¤› kökeni 17. yüzy›la kadar uzanan tart›flmal› bir sorudur. Descartes, Kant gi-bi baz› filozoflar alg›sal özelliklerimizin do¤ufltan var oldu¤unu, Berkeley, Lockegibi baz› filozoflar ise ö¤renme yoluyla sonradan kazan›ld›¤›n› savunmufltur.

Duyum ve alg› konusunda çal›flan ilk psikologlardan olan Hering ve Helm-holtz da alg›da ö¤renmenin rolüne iliflkin farkl› görüfller öne sürmüfllerdir. Alg›salözelliklerin do¤ufltan geldi¤ini öne süren Hering, derinlik alg›s›nda rol oynayana¤tabakasal farkl›l›¤› buna kan›t olarak göstermifltir. Hering'e göre bir nesneningözlerimizin a¤tabakalar›na düflen imgelerinin farkl› olmas› ö¤renme ile ilgisi ol-mayan, gözün do¤ufltan gelen yap›s›ndan kaynaklanan bir özelliktir. Helmholtzise, alg›n›n do¤ufltan gelen sabit mekanizmalarla aç›klanamayacak kadar karma-fl›k bir süreç oldu¤unu öne sürerek, alg›n›n özelliklerinin ancak ö¤renme yoluylakazan›labilece¤ini savunmufltur.

Son y›llarda yap›lan araflt›rmalar alg›sal özelliklerin baz›lar›n›n do¤ufltan varol-du¤una, baz›lar›n›n ise ö¤renme yoluyla sonradan kazan›ld›¤›na iflaret etmektedir.fiekil-zemin alg›s›, renk alg›s› gibi nispeten basit alg›sal özellikler do¤umda mev-cut gibi görünmektedir. Buna karfl›, alg›sal de¤iflmezlik, alg›sal örgütlenme gibidaha karmafl›k özellikler ise ö¤renme yoluyla kazan›lmakta veya en az›ndan ö¤-renme yaflant›lar› bu özelliklerin geliflmesine katk›da bulunmaktad›r.

Alg› Yan› lmalar › - A lg ›da Ö¤renmenin Rolü 221

SIRA S ‹ZDE

fiekil 12.3: Müller-Lyer ‹lüzyonu

Alg›sal de¤iflmezlik, alg›salörgütlenme gibi karmafl›közellikler ö¤renme yoluylakazan›lmaktad›r.

Özet222

ÖzetDavran›fllar›m›z› belirleyen temel süreçlerden olanduyum ve alg› kavramlar›n› ve aralar›ndaki ayr›m›tan›mlamakÇevremizden gelen uyar›c›lar›n fark›nda olmam›-z› ve dolay›s›yla bu uyar›c›lara uygun davran›fl-larda bulunmam›z› duyum ve alg› ad› verilen ikisüreç sa¤lamaktad›r. Duyum çevremizdeki enerjide¤iflikliklerinin, yani uyar›c›lar›n, bir duyu orga-n› vas›tas›yla sinir enerjisi haline dönüfltürülüpbeyine ulaflt›r›lmas›; alg› ise beyine ulaflt›r›lan uya-r›c›lar›n yeniden örgütlenip yorumlanarak anlam-l› hale getirilmesidir.Duyu organlar›m›z taraf›ndan kaydedilen uyar›c›la-r›n örgütlenip, yorumlanarak anlaml› hale getiril-mesi belirli ilkeler çerçevesinde yap›lmaktad›r. Builkeler, ayn› zamanda alg›sal yaflant›lar›m›z›n özel-likleri ya da alg›n›n özellikleri olarak da adland›r›-l›r. Seçicilik, de¤iflmezlik, örgütlenme ve derinlikalg›s› alg›n›n bafll›ca özellikleridir. ‹çinde yaflad›¤›-m›z çevreyi belirli bir yap›s›, süreklili¤i ve anlam›olan bir çevre olarak alg›lamam›z bu özellikler sa-yesinde mümkün olmaktad›r.

Alg› yan›lmalar› ve alg›da ö¤renmenin rolünüaç›klayabilmekAlg›n›n özellikleri, daha önce de belirtti¤imiz gi-bi, günlük yaflam aç›s›ndan büyük önem tafl›r. De-¤iflmezlik, örgütlenme gibi özelliklerin yoklu¤uçeflitli ilizyonlara neden olmaktad›r. Alg›n›n özel-liklerinin do¤ufltan m› geldi¤i yoksa ö¤renme yo-luyla sonradan m› kazan›ld›¤› sorusunun kökeni17.yüzy›la kadar uzanan tart›flmal› bir sorudur.Son y›llarda yap›lan araflt›rmalar, alg›sal özellik-lerden baz›lar›n›n do¤umda varoldu¤unu, baz›la-r›n›n da ö¤renme yoluyla sonradan kazan›ld›¤›n›göstermektedir.

A M A �

1A M A �

2

Kendimizi S›nayal›m 223

Kendimizi S›nayal›m1. ‹çinde yaflad›¤›m›z çevreyi belirli bir süreklili¤i olanbir çevre olarak alg›lamam›z, alg›n›n hangi özelli¤ine birörnektir?

a. De¤iflmezlikb. Tekrarc. Hareketd. fiiddete. Seçicilik

2. Afla¤›dakilerden hangisi derinlik alg›s›na yol açan mo-noküler bir ipucu de¤ildir?

a. Araya girmeb. Konverjansc. Gölgelerd. Do¤rusal perspektife. Aç›kl›k

3. Afla¤›dakilerden hangisi derinlik alg›s›na yol açan bi-noküler bir ipucudur?

a. Göreli yükseklikb. Aç›kl›kc. A¤tabakasal farkl›l›kd. Araya girmee. Gölgeler

4. Alg›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Alg›sal özellikler do¤umda mevcuttur.b. Alg›sal özellikler ö¤renme yoluyla sonradan kaza-

n›l›r.c. Alg›sal özelliklerden baz›lar› do¤umda mevcuttur.d. Alg›sal özelliklerin geliflmesinde ö¤renmenin hiç-

bir rolü yoktur.e. Alg›n›n özelliklerinden biri seçici olmamas›d›r.

5. Bir müzik parças›n› dinledi¤imiz zaman tek tek notalaryerine bir melodi iflitmemiz alg›n›n hangi özelli¤ine ör-nek olarak verilebilir?

a. Örgütlenmeb. fiekil-zeminc. Gruplamad. Yak›nl›ke. Tamamlama

6. Duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lardan baz›lar›n›alg›lamam›z, alg›n›n hangi özelli¤inin bir sonucudur?

a. Örgütlenmeb. Seçicilikc. De¤iflmezlikd. Gruplamae. Benzerlik ve devaml›l›k

7. Birbirine yak›n olan uyar›c›lar›n birlikte, bir bütünoluflturacak biçimde alg›lanmas› hangi alg›sal örgütlenmetürüne bir örnektir?

a. Gruplamab. fiekil-zemin alg›s›c. Tamamlamad. Tekrare. Yak›nl›k

8. Afla¤›dakilerden hangisi dikkati belirleyen bireysel et-kenlerden biridir?

a. Tekrarb. Beklentilerc. Yenilikd. Benzerlike. Hareket

9. Duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lar aras›nda bofl-luklar bulundu¤u durumlarda, boflluklar›n doldurulmas›ve belirli bir anlam› olan flekil ya da nesne alg›lamas›nane ad verilir?

a. Gruplamab. fiekil-zeminc. Tamamlamad. Aç›kl›ke. Yak›nl›k

10. Bir nesnenin bir baflka nesnenin görünmesini k›smenengellemesi derinlik alg›lamas›ndaki moneküler ipuçla-r›ndan hangisinin bir sonucudur?

a. Gölgelerb. Göreli yükseklikc. Aç›kl›kd. Do¤rusal perspektife. Araya girme

Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›224

Yaflam›n ‹çindenBebekler Ne Kadar Görebilir ve Duyabilir?

Do¤du¤unda bir bebe¤in gözleri genelde kapal›d›r, göz-bebekleri küçüktür ve göz kapaklar› flifliktir. Çok yak›nda-ki fazla ›fl›ktan gözlerini korumaya çal›fl›yormufl gibi flafl›bakar. Yeni do¤an›n parlak ›fl›klara karfl› olan duyarl›l›¤›,do¤umdan hemen sonra ›fl›klar› k›sma gelene¤ine yol aç-m›flt›r. Bu yap›ld›ktan sonra gözlerini iyice açar ve dikkat-le gözünü dikip bakar. Yeni do¤an bebe¤in hareket edennesneler ve kontrast oluflturan aç›k ve koyu renkleri ilgi-sini çeker. Ayr›ca yeni do¤anlar›n ilgisini renklerden çokçizgi gibi flekiller daha kolay çeker. Bununla beraber, heryafltaki küçük çocuklar›n en çok insan yüzü gibi yumuflakve yuvarlat›lm›fl d›fl hatlara sahip nesnelere duyarl› oldu-¤u uzun zamand›r bilinmektedir. Walt Disney de karak-terlerinin ço¤unu yuvarlak yanakl›, nispeten daha iri göz-lü ve etkileyici çizerek bu özelli¤i dikkate almaktad›r.Bebekler do¤madan önce duyabilirler. Yeni do¤an be-bekler özellikle yüksek perdeli kad›n seslerine ve özellik-le annesinin sesine karfl› duyarl›d›r. Araflt›rmalar, annele-rin yeni do¤an bebeklerine karfl› belirli bir tonda ve s›ra-dan konuflmalar›ndan daha yüksek perdeden konuflmayae¤ilimli olduklar›n› göstermifltir. Bu ilk diyaloglar›n filmeçekilmesi, yeni do¤anlar›n annelerinin sesinin ritmine uy-gun bir ritimde hareket ettiklerini göstermifltir. Yeni do¤a-n›n bu ritmik geri beslemesi, hareketleri ve mimikleri, an-nenin iletiflime devam›n› teflvik eder. Ani yüksek ve dü-zensiz sesler bebekleri ürkütürken, yumuflak, sabit ve rit-mik sesler bebekleri sakinlefltirir.

Biraz Daha Düflünelim1. Duyum ve alg› kavramlar›n› tan›mlayarak; aralar›nda-

ki ayr›m› aç›klay›n›z.2. Alg› yan›lmas›n› tan›mlay›n›z.3. Alg›da ö¤renmenin rolünü aç›klay›n›z.

Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar CÜCELO⁄LU, Do¤an. ‹nsan ve Davran›fl. Remzi Kitabe-

vi, ‹stanbul, 1991.MORGAN C.T. Psikolojiye Girifl Ders Kitab›. (Çeviri;

Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü, Yay›n So-rumlusu: Sirel KARAKAfi). Meteksan, Ankara, 1981.

MYERS, D.G. Psychology. Worth Publishers Inc., NewYork, 1986.

Yan›t Anahtar›1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Alg›n›n Özellikleri bölümünü

tekrar okuyunuz.2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Derinlik Alg›s› bölümünü tekrar

okuyunuz.3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Derinlik Alg›s› bölümünü tekrar

okuyunuz.4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Duyum Nedir? ve Alg› Nedir?

bölümlerini tekrar okuyunuz.5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Alg›n›n Özellikleri bölümünü

tekrar okuyunuz.6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Alg›n›n Özellikleri bölümünü

tekrar okuyunuz.7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Örgütlenme bölümünü tekrar

okuyunuz.8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Dikkat bölümünü tekrar

okuyunuz.9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Örgütlenme bölümünü tekrar

okuyunuz.10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Derinlik Alg›s› bölümünü tekrar

okuyunuz.

Amaçlar›m›zBu üniteye çal›flt›ktan sonra;

ö¤renme kavram›n› tan›mlayarak, ö¤renmenin yaflam›m›zdaki öneminitart›flabilecek,ö¤renmenin üç temel yolunu; Tepkisel Koflullanma (Klasik fiartlanma), Edim-sel Koflullama, Gözlem Yoluyla Ö¤renme (Sosyal Ö¤renme) süreçlerini vedavran›fllara etkisini aç›klayarak tart›flabileceksiniz.

225

Ö¤renme 13

�

�

Uyuflturucu kaçakç›l›¤› önemli bir yasal sorundur. Bu sorunla bafla ç›kma çaba-lar›nda güvenlik güçleri, köpeklerden de yararlanmaktad›r. Koku alma duyular›inan›lmaz derecede geliflmifl olan köpekler, çok genifl bir alan› insanlardan çokdaha h›zl› ve verimli bir flekilde arayabilmektedirler. Ö¤renme psikologlar› tara-f›ndan bu köpeklerin e¤itimi için çeflitli yöntemler gelifltirilmifltir. Afla¤›daki pasaj,ö¤renmenin nas›l gerçeklefltirildi¤ini özetlemektedir.

Uygun bir köpek seçildikten sonra, e¤itime bafllan›r. E¤itim üç temel aflama-dan oluflur. ‹lk aflamada amaç, e¤itim ve aramalar s›ras›nda köpe¤i ödüllendir-mek için kullan›lacak olan aferin, bravo, evet gibi sözel ifadelerin köpe¤in davra-n›fllar›n› etkileyecek hale getirilmesidir. Bu sözcükler, hayvan›n beslenmesi s›ra-s›nda yiyecek verilirken sürekli olarak tekrarlan›rlar ve bu sayede köpek için ödülde¤eri kazan›rlar. Ayr›ca, köpe¤in gel ve otur gibi basit komutlara uymas› da buaflamada yiyecekle ve ayn› sözel ifadelerle ödüllendirilir.

‹kinci aflamada, köpek taraf›ndan bulunmas› istenilen bir uyuflturucunun ko-kusu, köpe¤in oturma davran›fl›n› kontrol eden bir uyaran haline getirilir. ‹çeri-sinde uyuflturucu (örne¤in saf eroin) bulunan bir kavanoz köpe¤in burnuna yak-laflt›r›l›r, köpe¤in oturmas› sa¤lan›r ve aferin, bravo vb. sözel ifadeler de kullan›-larak köpe¤e yiyecek verilir. Daha sonra ise içi bofl bir kavanoz köpe¤in burnunayaklaflt›r›l›r fakat yiyecek verilmez. Bu ifllemlerin defalarca tekrarlanmas› sonu-cunda, köpek eroin kokusunu tan›may› ö¤renir ve oturma davran›fl› bu koku ta-raf›ndan kontrol edilir hale gelir, yani köpek bu kokuyu her al›fl›nda oturur ve yi-yecek verilmesini bekler.

Bu aflamadan sonra, ö¤renmenin yeni kokulara ve ortamlara transferininamaçland›¤› üçüncü aflamaya geçilir. Köpek taraf›ndan bulunmas› istenilen hertürlü uyuflturucu maddenin bir listesi bu aflamadan önce yap›lm›fl olmal›d›r. ‹flle-me listedeki maddelerin ortama birer birer eklenmesiyle devam edilir. Bu madde-ler de köpe¤e ayr› ayr› koklat›larak, oturmas› sa¤lan›r ve davran›fl yiyecek ve sözelifadelerle ödüllendirilir. Köpek, listede yer alan uyuflturucu maddelerden hangisi-ni koklarsa koklas›n oturdu¤unda, maddelerin kokular› köpe¤in davran›fllar›n›kontrol eder hale gelmifl demektir.

E¤itilmifl bir köpek, sadece kokular›n› tan›may› de¤il, uyuflturucular›n kokusu-nu di¤er kokulardan ay›rdetmeyi ve kendisine gösterilen bir alan› aktif bir flekildearamay› da ö¤renmelidir. Bu da e¤itimin üçüncü aflamas›nda gerçeklefltirilir. Kö-pek çeflitli uyuflturucular› do¤ru bir flekilde tan›may› ö¤rendikten sonra, alan ara-ma e¤itimine geçilir. Alan arama e¤itimine zeminindeki az say›daki kavanozdansadece birisinde uyuflturucu bulunan bir odada bafllan›r. Köpek odaya sokularak"ara" komutu verilip tasmas› çözülür ve içerisinde daha önce tan›may› ö¤rendigiherhangi bir uyuflturucu bulunan kavanozu koklay›p oturdu¤unda yiyecekle vesözel ifadelerle ödüllendirilir. Daha sonra arama yap›lacak alan daha da genifl-letilir, ortamda bulunan kavanoz say›s› artt›r›l›r ve o zamana kadar bofl olan ka-vanozlar›n içerisine uyuflturucu olmayan baflka maddeler konulur. Burada kul-lan›lan di¤er maddelerin kokular›, köpe¤in gerçek arama ortamlar›nda karfl›-laflma olas›l›¤›n›n yüksek oldu¤u kokular olmal›d›r. E¤er köpek bu maddeleri kok-lad›¤›nda da oturuyorsa, bu durumda yiyecek verilmez ve oturma davran›fl›n›nuygun olmayan uyaranlarca kontrol edilmesi engellenir. Köpek bu odada uyufltu-rucular› di¤er maddelerden ay›rdederek bulmay› ö¤rendikten sonra, hem aramaalan› geniflletilerek daha karmafl›k hale getirilir, hem de uyuflturucular bulunma-s› daha zor olan yerlere saklanmaya bafllan›r. E¤er gerçek arama, hareket edenmakinelerin ya da insanlar›n bulundu¤u yerlerde (örne¤in, bir hava alan›ndaya da depoda) yap›lacaksa, e¤itim ortam› da olabildi¤ince gerçek ortama benzerhale getirilir. Bu koflullar alt›nda da, uyuflturucu kokusunun oturma davran›fl›n›kontrol eder hale gelmesiyle köpe¤in e¤itimi tamamlanm›fl olur.

Bu üniteyi okurken kendi davran›fllar›n›z› nas›l ö¤rendi¤inizi anlamaya ve tart›flmayaçal›fl›n›z.

Ö¤renme226

D ‹ K K A T

G‹R‹fiGünlük yaflam›m›z› sürdürürken, sabah yata¤›m›zdan kalkt›¤›m›z andan itibarenyapt›¤›m›z davran›fllar›n büyük bir bölümünü ö¤renme yoluyla kazan›r›z. Örne-¤in, kahvalt› yapmay›, saate bakmay›, giyinmeyi, ifle gitmeyi, çal›flmay›, okumay›,yazmay›, konuflmay›, dinlemeyi, problem çözmeyi, di¤er insanlarla iyi iliflkilerkurmay›, toplumsal ve evrensel olaylara ilgi duymay› yaflam›m›z süresince ö¤reni-riz. Ayn› flekilde, yaflam›m›z boyunca, t›pk› istendik davran›fllar› ö¤rendi¤imiz gi-bi, istenmedik davran›fllar› da ö¤reniriz. Örne¤in, sa¤l›¤›m›z aç›s›ndan zararl› dav-ran›fllar›, sigara içmeyi, baflkalar›na kaba davranmay›, sald›rganl›¤›, utangaçl›¤›,gereksiz korkular› v.b. davran›fllar› ö¤renme yoluyla kazan›r›z. Yaflam›m›z boyun-ca edindi¤imiz tüm bu istendik ve istenmedik davran›fllara bakarak insan yaflam›-n›n bir ö¤renme sürecinden ibaret oldu¤unu söyleyebiliriz.

Ö⁄RENMEN‹N TANIMIÇo¤u zaman günlük dilde ö¤renme kavram›ndan yaln›zca akademik bilgilerin ka-zan›lmas› anlafl›lm›flt›r. Ö¤renmeyi yaln›zca bu anlamda anlayacak olursak, ö¤ren-meye oldukça dar ve k›s›tl› bir anlam vermifl oluruz. Bu bizim ö¤renmenin yafla-m›m›zdaki önemini ve kapsam›n› görmemizi ve incelememizi güçlefltirebilir. Psi-kolojide ö¤renme kavram›na daha genifl bir anlam verilmifltir. Ö¤renme, yaflant›-lar yoluyla davran›fllarda meydana gelen oldukça uzun süreli de¤iflmeler olaraktan›mlanm›flt›r.

Bu tan›mda iki noktan›n dikkatimizi çekmesi gerekir. Bunlardan ilki ö¤renme-nin bir davran›fl de¤iflikli¤i oldu¤udur. Çünkü bir bilgiyi veya bir beceriyi ö¤renenbir insan›n eninde sonunda davran›fllar›nda belirli bir de¤iflme olur. Örne¤in, ara-ba kullanmay›, okuma yazmay› veya yabanc› bir dili konuflmay› bilmeyen bir in-san›n, bu becerileri ö¤rendikten sonra davran›fllar›nda bir de¤iflme olur. ‹kinciolarak davran›fllarda meydana gelen de¤iflikliklerin bir ö¤renme olay› olarak ka-bul edilebilmesi için söz konusu davran›fl de¤iflikliklerinin uzun süreli olmas› ge-rekir. Do¤al olgunlaflma, yorgunluk ve belirli bir ilac›n al›nmas› sonucu davran›fl-larda meydana gelen de¤iflikliklerin bir ö¤renme olay› olarak kabul edilmemesigerekir.

Ö¤renmeyi yaln›zca akademik bilgilerin kazan›lmas› olarak tan›mlayabilir miyiz? Di-¤er türdeki bilgilerin kazan›lmas›n› da ö¤renme kavram› içinde ele alabilir miyiz?Tart›fl›n›z.

Ö⁄RENMEN‹N YOLLARIYaflam›m›z boyunca sonsuza yak›n davran›fl ve beceriyi ö¤renmemize karfl›n, ö¤-renme psikologlar› ö¤renmenin üç ayr› yoldan gerçekleflti¤ini önermifllerdir. Bun-lar tepkisel koflullama, edimsel koflullama ve gözlem yoluyla ö¤renme türleridir.Bu bölümde ö¤renme türlerinin herbiri ayr› ayr› aç›klanm›fl olmas›na karfl›n, herhangi bir bilgi veya becerinin ö¤renilmesinde bu ö¤renme türlerinden biri veyaüçü birden yer alabilir ve bir organizman›n ö¤renmesini belirleyebilir.

Gir ifl - Ö¤renmenin Tan›m› - Ö¤renmenin Yol lar › 227

SIRA S ‹ZDE

Ö¤renme, yaflant›lar yoluyla davran›fllarda meydana gelen oldukça uzunsüreli de¤iflmelerdir.

Ö¤renmenin üç ayr› türü;tepkisel koflullama, edimselkoflullama ve gözlem yoluylaö¤renmedir.

Tepkisel Koflullama (Klasik fiartlanma)20. yüzy›l›n bafllar›nda Rus fizyolo¤u ‹van Pavlov, laboratuvar koflullar› alt›ndayapt›¤› bir deneyle, bir köpe¤in geçirdi¤i bir yaflant› sonucu belirli bir uyar›c›yakoflullanabilece¤ini kan›tlam›flt›r. Pavlov, aç bir köpe¤in a¤z›na yiyecek (et k›r›n-t›lar›) konulmas›n› sa¤lam›fl ve a¤z›na yiyecek konulan köpe¤in salyas›n›n akt›¤›-n› gözlemifltir. Kuflkusuz, bu durumda ö¤renme aç›s›ndan ilginç olan bir fley yok-tur. Aç bir köpe¤in a¤z›na yiyecek konulursa, köpek bu uyar›c›ya karfl› salya tep-kisi gösterir. Bu aflamada köpek, henüz bir fley ö¤renmemifltir. Deneyin ikinciaflamas›nda, Pavlov köpe¤in a¤z›na yiyecek koymadan önce bir zil çal›nmas›n›sa¤lam›fl ve zil sesinin ard›ndan yiyecek verme ifllemini bir kaç kez tekrarlad›ktansonra, deneyinde ilginç bir olay›n oldu¤unu gözlemifltir. Köpek daha a¤z›na yiye-cek konulmadan zil sesini duyar duymaz, bu uyar›c›ya karfl› salya tepkisi göster-mifltir. Bir baflka deyiflle, köpek geçirdi¤i bir yaflant› sonucu bir fley ö¤renmifltir;zil sesi ile yiyecek aras›nda bir "ba¤" kurmufltur. Zil sesinin yiyece¤e iflaret etti¤i-ni ö¤renmifltir. Daha sonra bu tür ö¤renmenin baflka hayvan türleri ve insanlariçin de geçerli oldu¤u kan›tlanm›fl ve bu tür ö¤renmeye tepkisel koflullama veyaklasik koflullama ad› verilmifltir.

Tepkisel koflullamada gerçeklefltirilen ifllemler afla¤›daki tabloda özetlenmifl-tir. Bu tablodan da anlafl›labilece¤i gibi zil sesi bafllang›çta salya tepkisi do¤ur-mazken yiyecekle eflleflmesi sonucu yiyece¤in yaratt›¤› salya tepkisini yarat›r ha-le gelmifltir.

Ö¤renmenin Yol lar ›228

Pavlov'un koflullusalg›lamadavran›m›n› incelemek için kulland›¤› ayg›t.Köpek sesgeçirmeyen birodac›ktad›r ve deneyciyle aras›ndatek yönlü bir aynavard›r. Deneyci zilinçal›flmas›n› ve etinsunulmas›n› uzaktan kontrol edebilir (Pavlov,1928).

n

Tablo 13.1: TepkiselKoflullamada Gerçeklefltirlen‹fllemler

Tepkisel koflullama ifllemi

Zil sesi

Salya

Eflleme Yiyecek

Tepkisel koflullaman›n sonucu

Zil sesi Salya

{

Tepkisel Koflullaman›n Temel Kavramlar›Tepkisel koflullama yoluyla ö¤renmeyi iyi bir flekilde kavrayabilmek için flu dörttemel kavram›n bilinmesi gerekir. Bunlar koflulsuz uyar›c›, koflulsuz tepki, koflul-lu uyar›c› ve koflullu tepki kavramlar›d›r.

Koflulsuz Uyar›c›: Organizmaya ilk kez verildi¤inde bu organizmada belirlibir tepkiyi yaratabilen bir uyar›c›d›r. Bu uyar›c›lar ö¤renilmemifltir. Pavlov'un de-neyinde köpe¤in a¤z›ndaki yiyecek (et k›r›nt›lar›) koflulsuz bir uyar›c›d›r. Koflul-suz uyar›c›lara örnek olarak s›cakl›k, so¤ukluk, fliddetli gürültü ve elektrik flokugibi uyar›c›lar gösterilebilir.

Koflulsuz Tepki: Koflulsuz uyar›c›lar›n yaratt›¤› tepkilerdir. Koflulsuz uyar›c›larö¤renilmemifl oldu¤undan koflulsuz tepkiler de ö¤renilmemifltir. Bu tür tepkilerorganizman›n do¤ufltan getirdi¤i tepkilerdir. Pavlov'un deneyinde, köpe¤in a¤z›n-da yiyecek varken, salya tepkisi göstermesi koflulsuz bir tepkidir.

Koflullu Uyar›c›: Önceleri organizmada belirli bir tepkiyi yaratmazken, koflul-suz bir uyar›c› ile defalarca eflleflmesi sonucu organizmada belirli bir tepkiyi ya-ratma özelli¤i kazanan uyar›c›lard›r. Uyar›c›lar›n bu özelli¤i ö¤renilmifltir. Pav-lov'un deneyindeki zil sesi koflullu bir uyar›c›d›r.

Koflullu Tepki: Bu tepkiler koflullu uyar›c›lara karfl› gösterilen tepkilerdir. Ko-flullu uyar›c›lar ö¤renilmifl uyar›c›lar oldu¤u için koflullu tepkiler de ö¤renilmifltepkilerdir. Pavlov'un deneyinde zil sesini duyunca, köpe¤in salya tepkisi göster-mesi ö¤renilmifl koflullu bir tepkidir.

Özetle, tepkisel koflullama yoluyla ö¤renmede, koflulsuz uyar›c›lar daima ko-flulsuz tepkileri, koflullu uyar›c›lar da koflullu tepkileri yarat›r. Koflulsuz uyar›c› vekoflulsuz tepki ö¤renilmemifltir. Koflullu uyar›c› ve koflullu tepki ise ö¤renilmifltir.

Pavlov'un deneyinde koflulsuz uyar›c› kavram›n› tan›mlay›n›z.

Tepkisel Koflullaman›n ‹nsanlar ‹çin ÖnemiPavlov'un bir köpe¤i bir zil sesine koflullamas›n›n insan›n ö¤renmesi aç›s›ndanhiç bir önemi yokmufl gibi görünebilir. Ancak, belirli davran›fllar›m›z› dikkatleincelersek bu davran›fllar›m›z›n tepkisel koflullama yoluyla ö¤renildi¤ini görebi-liriz. Örne¤in, bir çocu¤un bir kez i¤ne olduktan sonra, doktordan korkmas› ve-ya kötü bir s›nav yaflant›s›ndan geçen bir kiflinin bu olaydan sonra herhangi birs›nav durumuyla karfl›laflt›¤›nda s›nav kayg›s› çekmesi, araba kazas› geçiren birkiflinin bu olaydan sonra arabalara binme ve seyahat etme korkusu gelifltirmesiv.b. gereksiz kayg› ve korkular tepkisel koflullama yoluyla ö¤renilmifl davran›fl-lar olabilir.

Nitekim John Watson adl› Amerikal› bir psikolog, küçük bir bebekle yapt›¤› birdeneyle, belirli kayg› ve korkular›n tepkisel koflullama yoluyla ö¤renilebilece¤inideneysel olarak kan›tlam›flt›r. Watson, küçük bir bebe¤e önce bir fare göstermifl,çocuk fareden hiç korkmam›fl, hatta uzan›p fareye dokunmak istemifltir. Dahasonra Watson, çocuk fareye uzand›¤› anda çocu¤un kula¤›n›n dibinde, bir zilefliddetle vurarak, çocu¤u yerinden s›çratacak kadar fliddetli bir ses ç›karm›flt›r. Ço-cuk fliddetli sesi duyunca korkmufl ve a¤lamaya bafllam›flt›r. Watson bu ifllemi birkaç kez tekrarlad›ktan sonra çocu¤a yaln›zca fareyi göstermifl ve çocuk fareyi gö-rür görmez korkmufl ve a¤lamaya bafllam›flt›r. Daha sonra, Watson çocu¤a tavflan,kürk, sakall› bir insan yüzü gibi çeflitli tüylü nesneler göstermifltir. Çocuk tüm butüylü nesnelerden korkmufltur. Çocu¤un bafllang›çtaki fliddetli sesten korkusu

Ö¤renmenin Yol lar › 229

Koflulsuz Uyar›c›, organiz-maya ilk kez verildi¤inde buorganizmada belirli bir tep-kiyi yaratabilen biruyar›c›d›r.

S IRA S ‹ZDE

baflka uyar›c›lara da genellenmifl ve çocuk tüm tüylü nesnelerden korkar halegelmifltir.

Watson'un yapt›¤› bu deneyden de anlafl›labilece¤i gibi yaflam›m›z› sürdürür-ken belirli örseleyici yaflant›lardan geçersek, hiç fark›na varmadan belirli uyar›c›-lara koflullanabilir ve bu uyar›c›larla karfl›laflt›¤›m›zda uyar›c›lara karfl› irademizinkontrolü alt›nda olmayan kayg› ve korku tepkileri gösterebiliriz. Bir bak›ma buyolla ö¤rendi¤imiz tepkilerimizle çevremize uyum sa¤lamaya çal›fl›r›z.

Edimsel (Operant) Koflullama Yoluyla Ö¤renmeYaflam›m›z› en uygun koflullarda sürdürebilmemiz için, içinde bulundu¤umuzçevresel koflullar› gerekti¤inde de¤ifltirebilmemiz gerekir. Tepkisel koflullama yo-luyla ö¤rendi¤imiz tepkilerimizin çevreye uyumumuz aç›s›ndan önemli ifllevleriolmas›na karfl›n, içinde bulundu¤umuz çevresel koflullar› de¤ifltirebilme özellikle-ri yoktur. Örne¤in, uzun süredir açl›k çekiyorsak, sevdi¤imiz bir yiyece¤i görün-ce a¤z›m›z sulanabilir. Fakat o yiyece¤i elde edebilmek için gerekli davran›fllar›yapmad›¤›m›z sürece, yani çevremizi de¤ifltirmedi¤imiz sürece, a¤z›m›z ne kadarsulan›rsa sulans›n, yiyece¤i elde edemeyiz. Davran›fllar›m›z›n büyük bir ço¤unlu-¤u içinde bulundu¤umuz çevresel koflullar› de¤ifltirebilen davran›fllard›r. Ça¤daflö¤renme psikologlar›ndan B.F. Skinner, çevreye etki eden ve çevremizi de¤ifltirendavran›fllar›m›z› tepkilerden ay›rdedebilmek için bu davran›fllara edimsel (ope-rant) davran›fl ad›n› vermifltir.

Edimsel davran›fllar›m›z arac›l›¤›yla içinde yaflad›¤›m›z çevresel koflullar› de¤ifl-tirir; belirli sonuçlara ve amaçlara ulafl›r›z. Örne¤in, ders çal›flmam›z edimsel birdavran›flt›r. Ders çal›flarak yaflam›m›zda peflinde oldu¤umuz belirli amaçlara ulafl-maya çal›fl›r›z. Ayn› flekilde, ifle gitmek, konuflmak, okumak, yazmak, problemçözmek, çevremizde sayg›n bir kifli olmaya çal›flmak, v.b. yaflam›m›z› sürdürürkengerçeklefltirdi¤imiz davran›fllar›m›z›n büyük bir bölümü edimsel koflullama yoluy-la ö¤renilen edimsel davran›fllard›r. Bir davran›fl›n edimsel bir davran›fl olup olma-d›¤›n› anlaman›n en kolay yolu, o davran›fl› neden yapt›¤›m›z› anlamakt›r. E¤er,belirli bir davran›fl› belirli bir amaca ulaflmak için yap›yorsak o davran›fl edimselbir davran›flt›r.

Edimsel koflullama tan›m›n› dikkate alarak, kendi edimsel davran›fllar›n›za örneklerbulmaya çal›fl›n›z.

Edimsel Koflullaman›n Temel Kavramlar›Edimsel koflullaman›n tan›m›ndan da anlafl›labilece¤i gibi edimsel davran›fllarkendi yaratt›klar› sonuçlara ba¤l› olarak de¤iflen davran›fllard›r. Edimsel davran›fl-lar›n sonuçlar› de¤ifltikçe, bu davran›fllar›n gelecekte tekrarlanma olas›l›¤› da de-¤iflir. Edimsel koflullamada davran›fllarla sonuçlar› aras›ndaki bu iliflki yaln›zcadavran›fllar›n gelecekteki tekrarlanma olas›l›¤›n› etkilemekle kalmaz, ayn› zaman-da davran›fllardan önce gelen uyar›c›lar›n da davran›fllar› kontrol etme özelli¤i ka-zanmas›na neden olur. Bu tür uyar›c›lara ay›rdedici uyar›c› denir.

Ay›rdedici bir uyar›c› belirli bir edimsel davran›fl›n yap›lmas›na zemin haz›rlar.Edimsel koflullamada ö¤renmeyi etkileyen ve belirleyen en önemli etken ay›rde-dici uyar›c›, davran›fl ve davran›fl›n sonucu aras›ndaki iliflkidir. Bu iliflki afla¤›dakiflekilde gösterilmifltir.

Ö¤renmenin Yol lar ›230

SIRA S ‹ZDE

Tepkisel koflullamada birtepkiyi yaratan uyar›c›yabenzer di¤er uyar›c›lar›n daayn› tepkiyi yaratmas›na,uyar›c› genellemesi denir.

Edimsel Koflullama:Davran›fllar›n kendiyaratt›klar› çevreselsonuçlara ba¤l› olarakde¤iflmesi ve ö¤renilmesisürecidir.

Birçok ürkütücü hayvan›n sirklerdekarfl›laflt›¤›m›zdavran›fllar›n› nas›laç›klars›n›z?

Yukar›daki flekilde de gösterildi¤i gibi davran›fllarla sonuçlar› aras›ndaki iliflkide¤iflince; davran›fllar›n gelecekte tekrarlanma ve davran›fllar›n yap›lmas›na zeminhaz›rlayan ay›rdedici uyar›c›lar›n davran›fllar› kontrol etme özelli¤i de de¤iflir. Ör-ne¤in, normal koflullarda bir telefon zili çald›¤›nda (ay›rdedici uyar›c›) gider tele-fona cevap verir (davran›fl) ve karfl›daki kifliyle konufluruz (sonuç). Fakat telefonzili bir kaç kez çalar ve her seferinde telefona cevap verdi¤imiz halde, karfl›daki ki-flinin sesini duyamazsak, bir süre sonra telefona cevap vermekten vazgeçeriz. Çün-kü, bu durumda ay›rdedici uyar›c›, davran›fl ve davran›fl›m›z›n sonucu aras›ndakiiliflki de¤iflmifl, buna ba¤l› olarak davran›fl›n tekrarlanma olas›l›¤› da de¤iflmifltir.Ayn› flekilde bir arkadafl›m›za defalarca mektup yazar, bu arkadafl›m›zdan hiç bircevap alamazsak, zamanla o arkadafl›m›za mektup yazmaktan vazgeçeriz. Edimselkoflullamada bu iflleme sönme ad› verilir. Çocuklu¤umuzdan itibaren yaflam›m›z›bir an gözümüzün önüne getirirsek, binlerce davran›fl›m›z›n sönmeye tabi oldu¤u-nu ve bu davran›fllar›n yerine yenilerini ö¤rendi¤imizi kolayl›kla görebiliriz.

Edimsel Davran›fl ve Sonuçlar› Aras›ndaki ‹liflkilerEdimsel davran›fllar› kontrol eden sonuçlar bazen yiyecek, içecek elde etmek ve-ya ac›dan korunmak gibi biyolojik bak›mdan önemli durumlar olabilir. Bazen depara, prestij, be¤eni kazanmak ve ilgi görmek gibi toplumsal bak›mdan önemliuyar›c›lar olabilir. Edimsel davran›fllar› kontrol eden ve ö¤renmemize yol açan so-nuçlar çok çeflitli olmas›na karfl›n, davran›fllarla sonuçlar› aras›ndaki iliflkiler dörtgrup alt›nda özetlenebilir.

Olumlu Pekifltirme: Bir davran›fl, ortamda bulunmayan bir uyar›c›n›n ortamakat›lmas›n› sa¤lar ve bu davran›fl›n gelecekte tekrarlanma olas›l›¤› artarsa, bu ola-ya olumlu pekifltirme ifllemi denir. Örne¤in, dersine çok çal›flan ve s›navda iyi birnot alan bir ö¤rencinin gelecekte dersine çal›flma olas›l›¤› artar ve bu ö¤rencininders çal›flma davran›fl› olumlu pekifltirme ifllemiyle pekifltirilmifltir.

Olumsuz Pekifltirme: Bir davran›fl, ortamda bulunan ve organizma aç›s›ndanitici, nahofl bir nitelik tafl›yan bir uyar›c›y› ortadan kald›r›r ve bu davran›fl›n gele-cekte tekrarlanma olas›l›¤› artarsa, bu olaya olumsuz pekifltirme ifllemi denir. Birs›n›fta ö¤renciler, ö¤retmenlerinden s›navda sorumlu olacaklar› malzemenin azal-t›lmas› konusunda bir dilekte bulunurlar ve ö¤retmenleri de ö¤rencilerinin bu di-le¤ini yerine getirir ve s›navda sorumlu olacaklar› malzemeyi azalt›rsa, gelecekteö¤rencilerin ayn› dile¤i yapma olas›l›klar› artacakt›r. Bu durumda ö¤rencilerin di-le¤i olumsuz pekifltirme ifllemiyle pekifltirilmifl olur.

Ceza I: Bir davran›fl›n sonucu olarak ortama itici, nahofl bir uyar›c› kat›l›r vebu davran›fl›n gelecekte tekrarlanma olas›l›¤› azal›rsa, bu iflleme ceza denir. Ör-ne¤in, kopya çeken bir ö¤rencinin kopya çekti¤i anlafl›l›r ve kopya çekti¤i için s›-

Ö¤renmenin Yol lar › 231

Ay›rdediciuyar›c›

Davran›fl Sonuç fiekil 13.1: Ay›rdedici Uyar›c›,Davran›fl ve Sonuç‹liflkisi.

n›fta kal›r ve bu ö¤rencinin gelecekte kopya çekme davran›fl› azal›rsa, bu ö¤ren-ci ceza görmüfltür.

Ceza II: Bir davran›fl ortamda bulunan pekifltirici bir uyar›c›y› ortadan kald›r›rve bu davran›fl›n gelecekte tekrarlanma olas›l›¤› azal›rsa, bu iflleme de ceza denir.H›z limitinin üstünde araba kullanmaktan ötürü, bir sürücünün flöför ehliyeti birsüre iptal edilirse ve bu kifli gelecekte h›zl› araba kullanmaktan vazgeçerse, budurumda da kifli ceza görmüfltür. Bu cezan›n ikinci bir yoludur.

Özetle, bir davran›fl ister olumlu, ister olumsuz pekifltirme ifllemleri ile pekiflti-rilmifl olsun bu davran›fl›n gelecekte tekrarlanma olas›l›¤› daima artar. Bir davra-n›fl cezaland›r›l›yorsa, bu davran›fl›n gelecekteki tekrarlanma olas›l›¤› daima azal›r.Davran›fl ve sonuçlar› aras›ndaki bu dört tür iliflki afla¤›daki tabloda özetlenmifltir.

Olumlu ve olumsuz pekifltirme ve ceza ifllemleri davran›fllara nas›l etki eder?

Pekifltirme TarifeleriGünlük yaflam›m›zda yapt›¤›m›z her davran›fl pekifltirme ile sonuçlanmaz. Bazenuzunca bir süre hiç bir pekifltirme almadan davran›flta bulunmak zorunda kal›r›z.Bir dersten iyi bir not alabilmek için bir dönem boyu çal›fl›r›z. Bu durumda pekifl-tirme olmad›¤› halde ders çal›flmam›z› sürdüren koflul nedir? Bu sorunun cevab›pekifltirme tarifelerinde yatar. Edimsel koflullamada pekifltirme iflleminin etkili ola-bilmesi için bir davran›fl›n her yap›l›fl›nda pekifltirilmesine gerek yoktur. Hatta,davran›fl tekrarlar›ndan baz›lar› aras›ra pekifltirilirse bu tür pekifltirme devaml› pe-kifltirmeye göre daha etkili olur. Edimsel koflullama araflt›rmalar›nda s›kl›kla kul-lan›lan dört basit pekifltirme tarifesi vard›r. Bunlar sabit oranl›, de¤iflken oranl›, sa-bit zamanl› ve de¤iflken zamanl› pekifltirme tarifeleridir.

Sabit Oranl› Tarifeler: Bu tarifede organizman›n pekifltirici uyar›c›y› eldeedebilmesi için, her pekifltirmeden sonra sabit say›da davran›fl yapmas› gerekir.Örne¤in, bir iflçiye parça bafl›na yapt›¤› ifle göre para ödenirse bu iflçi sabit oran-l› pekifltirme tarifesine göre pekifltirilmifl olur.

Ö¤renmenin Yol lar ›232

Tablo 13.2: Davran›flve Sonuçlar›Aras›ndaki ‹liflkiler.

Olumlu pekifltirme Olumsuz pekifltirme

Ceza I Ceza II

Ortama biruyar›c› kat›l›rsa

Ortamdan biruyar›c› ç›kar›l›rsa

Dav

ran›

fl s›

kl›¤

›az

al›r

saD

avra

n›fl

s›kl

›¤›

arta

rsa

SIRA S ‹ZDE

Edimsel koflullamaaraflt›rmalar›nda s›kl›kla kullan›lan dört basitpekifltirme tarifesi sabitoranl›, de¤iflken oranl›,sabit zamanl› ve de¤iflkenzamanl› pekifltirme tarifeleridir.

De¤iflken Oranl› Tarifeler: Bu tarifede organizman›n pekifltirme alabilmesiiçin yapmas› gereken davran›fl say›s› sürekli olarak de¤iflir. S›k s›k piyango biletialan kiflilerin baz›lar›na ikramiye ç›k›p baz›lar›na ikramiye ç›kmamas› de¤iflkenoranl› bir tarifeye örnektir. Çünkü, her ikramiye ç›kt›ktan sonra, yeni bir ikramiyekazanabilmek için kiflinin kaç bilet almas› gerekti¤i sürekli olarak de¤iflmektedir.

Sabit Zamanl› Tarifeler: Bu tarifede organizman›n pekifltirme alabilmesi içinher pekifltirmeden sonra belirli bir sürenin geçmesi gerekir. Bu sürenin geçmesin-den sonra organizman›n yapt›¤› belirli bir davran›fl pekifltirmeyle sonuçlan›r. Birmemurun her ay maafl almas› bu tarifeye bir örnektir. Çünkü bu kifli maafl alabil-mek için otuz gün beklemek zorundad›r.

De¤iflken Zamanl› Tarifeler: Bu tarifelerde pekifltirmenin al›nabilmesi içinher pekifltirmeden sonra geçmesi gereken süre sürekli olarak de¤iflir. Mektup al-may› pekifltirici bir olay olarak kabul edersek, bir kiflinin mektup gelip gelmedi-¤ini kontrol etmek için posta kutusuna bakma davran›fl› bu tarifeye bir örnektir.Çünkü posta kutusunda ne zaman mektup olaca¤› sürekli olarak de¤iflir.

Bir tarifedeki oran sözcü¤ünden ne anl›yorsunuz? Zamanl› tarifelerin, oranl› tarifeler-den fark›n› belirtiniz?

Pekifltirme Tarifelerinin Davran›fllara Etkisi ve ÖnemiTarifelerin davran›fllara olan etkisi iki madde alt›nda özetlenebilir. Oranl› tarifelerzamanl› tarifelere göre daha yüksek bir davran›fl s›kl›¤›na neden olur. Çünküoranl› tarifelerde pekifltirme say›s›yla davran›fl say›s› aras›nda do¤rudan do¤ruyabir iliflki vard›r. Oranl› tarifelerde organizma ne kadar s›k davran›rsa, o kadar s›kpekifltirme al›r. Zamanl› tarifelerde ise davran›fl say›s›yla pekifltirme s›kl›¤› aras›n-da zay›f bir iliflki vard›r. Zamanl› tarifelerde çok s›k davran›flta bulunmak, çok s›kpekifltirilmeye neden olmaz.

Öte yandan, de¤iflken tarifeler sabit tarifelere göre sönmeye daha dirençli dav-ran›fl yarat›r. Bunun en güzel örneklerinden biri kumar makinelerinde kumar oy-nayan bir kumarbaz›n davran›fllar›n›n pekifltirilmesidir. Kumarbaz kifli kaç›nc› oy-nay›fl›ndan sonra kazanaca¤›n› daha önceden kestiremedi¤i için sürekli kazanaca-¤› beklentisiyle kumar oynamaya devam eder. Bu nedenle, kumarbaz›n kumaroynamaktan vazgeçmesi oldukça güçtür.

Gözlem Yoluyla Ö¤renme (Sosyal Ö¤renme)Davran›fllar›m›z›n büyük bir bölümünü tepkisel ve edimsel koflullamalar yoluylakazan›r›z. Ancak bu her iki koflullama türü de ö¤renen kiflinin belirli uyar›c›larlado¤rudan do¤ruya karfl›laflmas›n› gerektirmektedir. Oysa günlük yaflam›m›zdanda çok iyi bildi¤imiz gibi, baflkalar›n›n davran›fllar›n› ve bu davran›fllar›n ne tür so-nuçlar do¤urdu¤unu gözleyerek, ifliterek ya da okuyarak da önemli bilgi ve bece-riler ediniriz. Örne¤in, elektrik ak›m› olan ç›plak bir tele dokunmamam›z gerekti-¤ini ö¤renebilmek için mutlaka bu tele dokunmam›z gerekmez. Bu konuda bafl-kalar›n›n deneyimlerini dinlemek veya okumak söz konusu bilgiyi ö¤renmemiziçin yeterlidir. ‹flte bu nedenledir ki, gözlem yoluyla ö¤renme, ço¤u zaman baflkainsanlar›n mevcut bulundu¤u durumlarda ve baflka insanlar›n deneyimlerini ge-rektirdi¤i için, bu tür ö¤renmeye sosyal ö¤renme ad› da verilmifltir.

Ö¤renmenin Yol lar › 233

SIRA S ‹ZDE

Gözlem yoluyla ö¤renmesosyal ö¤renme, ço¤uzaman baflka insanlar›nmevcut bulundu¤u durumlarda ve baflka insanlar›n deneyimlerinigerektirir.

Bir bak›ma bizim toplumsal bir varl›k olmam›z› sa¤layan tüm bilgi ve beceri-lerimizin büyük bir bölümünü sosyal ö¤renme yoluyla kazan›r›z. Bu aç›dan bak›l-d›¤›nda yaflam›m›z›n bize bilerek veya bilmeyerek olumlu veya olumsuz davran-fl›lar› ö¤reten modellerle donanm›fl oldu¤unu kolayl›kla görebiliriz.Duruma göre,bu modeller annemiz, babam›z, ailemiz, arkadafl grubumuz, ö¤retmenlerimiz, te-levizyon, radyo, okudu¤umuz gazete ve kitaplar olabilir. Gözlem yoluyla ö¤ren-menin ve modellerin yaflam›m›zdaki önemini vurgulayabilmek için "Üzüm üzümebaka baka karar›r" veya "Bana arkadafl›n› söyle, sana kim oldu¤unu söyleyeyim"özdeyifllerinin hat›rlanmas› yeterlidir. Kuflkusuz gözlem yoluyla ö¤renmenin ger-çekleflebilmesi için belirli modellerin bulunmas›n›n yan›s›ra, ö¤renen kiflinin bumodellere dikkat etmesi, onlar›n davran›fllar›n› hat›rlamas› ve taklit edebilmesi degerekir.

Sigara içme gözlem yoluyla ö¤renilmifl bir davran›fl olabilir mi? Tart›fl›n›z.

Ö¤renmenin Yol lar ›234

SIRA S ‹ZDE

Özet 235

ÖzetÖ¤renme kavram›n› tan›mlayarak, ö¤renmenin ya-flam›m›zdaki önemini tart›flabilmek

• Ö¤renme konusu yaflam›m›zda öylesine önemlidirki, bir bak›ma, tüm yaflam›m›z›n bir ö¤renme vede¤iflme sürecinden ibaret oldu¤u söylenebilir. An-cak, ö¤renmenin yaln›zca akademik bilgilerin ka-zan›lmas› olarak tan›mlanmamas› gerekir. Yaflant›-lar sonucu davran›fllarda meydana gelen oldukçauzun süreli de¤iflmelere ö¤renme denir. Yaflam›m›-z› sürdürürken t›pk› istendik davran›fllar› oldu¤ugibi istenmedik davran›fllar› da ö¤reniriz.

Ö¤renmenin üç temel yolunu; tepkisel koflullanma(klasik flartlanma), edimsel koflullanma, gözlem yo-luyla ö¤renme (sosyal ö¤renme) süreçlerini ve dav-ran›fllara etkisini aç›klayarak tart›flabilmek.

• Ö¤renmenin çok çeflitli yollar› olmas›na karfl›n, tümö¤renme durumlar›nda, ö¤renmenin temel özellik-lerinin üç ayr› yoldan ö¤renildi¤i önerilmifltir. Bun-lar tepkisel koflullama, edimsel koflullama ve göz-lem yoluyla ö¤renme süreçleridir.

Tepkisel koflullamada organizma do¤ufltan getirdi-¤i bir tepkiyi bir baflka uyar›c›ya karfl› göstermeyiö¤renir. Edimsel koflullama davran›fllar›n kendi ya-ratt›klar› sonuçlar›na ba¤l› olarak de¤iflmesi ve ö¤-renilmesi sürecidir. Her iki koflullama türünde deö¤renmenin olabilmesi için, ö¤renen kiflinin belir-li uyar›c›larla do¤rudan do¤ruya karfl›laflmas› gere-kir. Oysa gözlem yoluyla ö¤renmede buna gerekyoktur. Baflka insanlar›n davran›fllar›n› gözleyerek,söylediklerini dinleyerek veya yazd›klar›n› okuya-rak da ö¤reniriz. Asl›nda bizim toplumsal bir var-l›k olmam›z› sa¤layan bilgi ve becerilemizin büyükbir bölümü gözlem yoluyla ö¤renilmifltir. Bu bö-lümde söz konusu ö¤renme türleri ayr› ayr› aç›k-lanm›fl olmas›na karfl›n, herhangi bir ö¤renme du-rumunda bu ö¤renme türlerinden herhangi biri ve-ya üçü birden yer alabilir ve organizman›n ö¤ren-mesini belirleyebilir.

A M A �

1

A M A �

2

Kendimiz i S ›nayal ›m236

Kendimizi S›nayal›m1. Yaflant›lar sonucu davran›fllarda meydana gelen olduk-ça uzun süreli de¤iflmelere ne ad verilir?

a. Güdüb. ‹çgüdüc. Alg›d. Ö¤renmee. Dikkat

2. Kendi sonuçlar›na ba¤l› olarak de¤iflen davran›fllara nedenir?

a. Tepkib. Refleksc. Edimd. Uyar›c›e. Güdü

3. Bir iflçiye bitirdi¤i her befl parça ifl için belirli bir ücretödenirse, bu iflçi hangi pekifltirme tarifesine göre pekiflti-rilmifl olur?

a. De¤iflken oranl›b. Sabit zamanl›c. Sabit oranl›d. De¤iflken zamanl›e. Olumsuz pekifltirme

4. Kumarbaz bir kiflinin kumar oynamaktan vazgeçmesioldukça güçtür. Bu durum hangi pekifltirme tarifesi ileaç›klanabilir?

a. De¤iflken zamanl›b. De¤iflken oranl›c. Sabit zamanl›d. Sabit oranl›e. Güdüsel zamanl›

5. Pavlov'un deneyinde a¤z›na yiyecek konulunca köpe-¤in salyas›n›n akmas› ne tür bir davran›fla örnektir?

a. Koflulsuz bir tepkidirb. Koflullu bir tepkidirc. Koflullu bir edimdird. Koflulsuz bir edimdire. Koflulsuz bir genellemedir

6. Olumlu pekifltirme ifllemi sonucunda davran›fl›n yap›lmaolas›l›¤› ne olur?

a. Azal›rb. De¤iflmezc. Hem azal›r hem artard. Artare. Hem artar hem azal›r

7. Baflka insanlar›n deneyimlerinden yararlanarak ö¤ren-meye ne ad verilir?

a. Tepkisel koflullamab. Edimsel koflullamac. Deneme yan›lmad. Sosyal ö¤renme,e. ‹flaret ö¤renmesi

8. "Üzüm üzüme baka baka karar›r" sözü ne tür ö¤ren-menin önemine dikkati çeker?

a. Gözleyerek ö¤renmeb. Deneyerek ö¤renmec. Tepkisel koflullamad. Edimsel koflullamae. Uyar›c› genellemesi

9. Problem çözme ne tür bir davran›flt›r? a. Tepkiselb. ‹çgüdüselc. Edimseld. Ö¤renilmemifle. Ay›rt edici

10. S›n›fta ö¤retmenine hakaret eden bir ö¤renci disiplinegider ve okuldan uzaklaflt›r›l›rsa bu ö¤rencinin gelecektebu tür davran›fllarda bulunma olas›l›¤› ne olur?

a. Azal›rb. Artarc. De¤iflmezd. Hem artar hem azal›re. Tekrar eder

Yaflam›n ‹ç inden - Bi raz Daha Düflünel im - Yan›t Anahtar › 237

Yaflam›n ‹çindenBaz› ana-babalar çocuklar›n›n davran›fllar›ndan yak›n›r.Onlara göre, çocuklar› rahats›z edici bir flekilde davran-makta, kural tan›mamakta ve son çare olarak kullan›lanceza dahi ifle yaramamaktad›r. Örne¤in, Ahmet evin tekçocu¤udur ve anne ve babas› çal›flmaktad›r. Ahmet oda-s›nda ses ç›kartmadan oyun oynad›¤›nda, ebeveynlerikendi günlük iflleriyle ilgilenmektedirler. Ancak, Ahmetgürültü ve yaramazl›k yapt›¤›nda, ebeveynler kendi iflle-rini b›rak›p, onunla ilgilenmek zorunda kalmaktad›rlar.Ebeveynleri sadece Ahmet huzursuzluk ç›kartt›¤›ndaonunla ilgilenmekte, problem yaratmad›¤› zaman ise ilgi-lerini yeniden kendi ifllerine yöneltmektedirler. Bu örnek-te, çocu¤un ebeveynleri için problem olarak görülen dav-ran›fllar›, kendisine yönelen ilgi ile pekifltirildi¤i için art-makta, problem oluflturmayan davran›fllar› ise ebeveynle-ri taraf›ndan ihmal edilmekte ve dolay›s›yla sönmeye tabitutulmaktad›r. Bu uygulama bir k›s›r döngüye yol açmak-tad›r. Bu k›s›r döngüden ç›kman›n tek yolu, ebeveynlerinçocuklar›n›n gerçeklefltirdi¤i istendik davran›fllar› pekifltir-meleri, istenmedik davran›fllar› ise pekifltirmeyerek sön-meye maruz b›rakmalar›d›r.

Yukar›daki örnek olayda yer alan ebeveynlerin davran›fl-lar›n› edimsel koflullanma ve pekifltirme ba¤lam›nda tart›-fl›n›z. Bunu yaparken örnekteki ebeveynlerin hangi dav-ran›fllar›n›n nas›l pekifltirildi¤ini ya da cezaland›r›ld›¤›n›düflününüz.

Biraz Daha Düflünelim1. Ö¤renme kavram›n› tan›mlayarak, ö¤renmenin yafla-

m›m›zdaki önemini tart›fl›n›z.2. Ö¤renmenin üç temel yolunu nedir? Aç›klay›n›z.3. Ö¤renme yollar›n›n davran›fllara etkisini aç›klayarak

tart›fl›n›z.

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarCücelo¤lu Do¤an. ‹nsan ve Davran›fl. Remzi Kitabevi,

‹stanbul, 1991.Mogang.T. Psikolojiye Girifl Ders Kitab›. (Çeviri: Hacet-

tepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü, Yay›n sorumlusu:Sirel Karakafl) Meteksan, Ankara, 1981.

Petijohn, T.T. Psychology: A Concise Introduction.

The Dushkin Publishing Group, Inc. Sluice Dock, Guil-ford, Connecticut, 1989.

Yan›t Anahtar›1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Ö¤renme Tan›m› bölümünü

yeniden okuyunuz.2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Edimsel Koflullanma bölümünü

yeniden okuyunuz.3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Pekifltirme Tarifeleri bölümünü

yeniden okuyunuz.4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Pekifltirme Tarifeleri bölümünü

yeniden okuyunuz.5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Tepkisel Koflullanma

bölümünü yeniden okuyunuz.6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Pekifltirme Tarifeleri bölümünü

yeniden okuyunuz.7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Ö¤renme bölümünü

yeniden okuyunuz.8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Ö¤renme bölümünü

yeniden okuyunuz.9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Edimsel Koflullanma bölümünü

yeniden okuyunuz.10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Pekifltirme Tarifeleri bölümünü

yeniden okuyunuz.

238

Koflullu refleks kavram›n›n gelifltirilmesini sa¤layan araflt›rmalar›yla tan›nm›fl Rus

hekim ve fizyoloji bilginidir. Sindirim salg›lar› üzerine çal›flmalar›ndan ötürü 1904 Nobel

Fizyoloji ve T›p ödülünü kazanm›flt›r. Pavlov 1898-1930 y›llar› aras›nda yürüttü¤ü

çal›flmalarla koflullu refleks yasalar›n› ortaya koydu. 1930'lardan bafllayarak tepkisel

koflullanman›n yasalar›n› insanlar üzerinde uygulamaya çal›flt›. Pavlov, karmafl›k bir

durumu deneyin basit ilkelerine indirgeyebilme yetene¤iyle koflullu refleks kavram›n›

gelifltirmifltir. Zihinsel süreçleri bilimsel olarak incelemenin ancak bunlar› ölçülebilir fizy-

olojik niceliklere indirgemekle gerçekleflebilece¤ini savunmufltur.

‹VAN PETROV‹Ç PAVLOV (1849-1936)

Amaçlar›m›zBu üniteye çal›flt›ktan sonra;

kiflilik psikolojisi ve kiflilik kavramlar›n› tan›mlayacak,kiflili¤in geliflimine et-ki eden biyolojik ve çevresel etkenleri aç›klayabilecek,kiflili¤in anlafl›lmas› ve incelenmesine yönelik gelifltirilen kuramlar› tan›mla-yabilecek,kiflili¤in de¤erlendirilmesi için yap›lan kiflilik testlerinin neler oldu¤unu veözelliklerini aç›klayabileceksiniz.

239

Kiflilik Psikolojisive KiflilikKuramlar› 14

�

�

�

‹kizler hakk›ndaki araflt›rmalara yönelik bir kavgayd› bu. Her iki kardefl de ken-di uzmanl›k alanlar›ndaki dergilerde bu konu hakk›nda yazm›flt› – Eduard, bi-yolojik; Lothar, toplum bilimsel aç›dan karfl›t düflmüfllerdi. Kavgalar›n›n co¤rafikaç›fl noktas› Minneapolis’ti. Pek çok gözlemci, Profesör Bouchard ve ekibininburada tek yumurta ikizleri üzerine yürüttü¤ü uzun süreli araflt›rman›n insankiflili¤inin as›l olarak kal›tsal bir öze mi dayand›¤›, yoksa çevre faktörlerinin mibelirleyici oldu¤u fleklindeki büyük bilmeceye bir çözüm getirece¤ini umuyordu.Eduard’›n gözünde her fley çevre kuramc›lar›n›n ve bunlar›n felsefi muhatapla-r›n›n iflaslar›n› ilan edeceklerine iflaret ediyordu. Belli durumlar üzerinde yap›-lan araflt›rmalar, daha emzirme ça¤›nda ayr›lan ve son derece farkl› ortamlar-da yetifltirilen tek yumurta ikizlerinin son derecede benzer özellikler gelifltirdikle-rini gösteriyordu. Denizlerle, konum farklar›yla, hatta demir perdeyle birbirle-rinden ayr›lsalar bile çevreleri karfl›s›nda ak›l almaz bir kahramanl›kla savun-duklar› do¤ufltan verili bir program› yerine getiriyorlard›. Birbirleriyle hiç bir te-maslar› olmaks›z›n, hatta birbirlerinden haberleri bile olmadan ayn› marka si-gara içiyor; zehir yeflili elbiselere karfl› ayn› düflkünlü¤ü gelifltiriyor; ayn› yafllar-da Linda ad›nda sar›fl›n, dolgun gö¤üslü bir eflten boflan›yor ve sonunda birbir-lerinden yaln›zca on kilometre uzakl›kta birer köy okulunda iki yafll› insan ola-rak müdürlük yap›yorlard›.

Profesör Bouchard’›n raporlar›, Lothar’›, ço¤unlukla Eduard’a nefleden yok-sunmufl gibi gelen kahkahalara bo¤uyordu. Lothard, genellikle makaleleri ondanönce okumufl oluyor ve Eduard için mühürlü kap› olan Rus dilinde bas›l› k›y›daköflede kalm›fl dergilerden edindi¤i, geri plan bilgilere dayanarak bu makalelerisorguluyordu. Lothar araflt›rma paras›n›n CIA kaynaklar›ndan ç›kt›¤›n› öne sü-rüyordu. Bouchard’›n ikizlerinin sigaralara, elbiselere, kad›nlara, ayn› markaarabalara gösterdikleri flafl›rt›c› düflkünlük y›llar öncesinden senaryolaflt›r›lm›flt›.Bouchard’›n projesi de on befl y›l öncesinin ad› ç›km›fl Cyril-Burt skandal› gibi so-nuçlanacakt›: O zamanlar, sözüm ona zekan›n kal›tsall›¤›n› kan›tlayan bir ikiz-ler araflt›rmas›n›n ampirik verilerinin büyük ölçüde sahte oldu¤u ortaya ç›km›flt›.

Eduard bu tür itirazlara her zaman tepki gösterirdi. Lothar’›n "gen fraksiyonu"karfl›s›ndaki polemi¤inin asl›nda neyi hedefledi¤ini bildi¤ini san›yordu: Bu, ba-bas›n›n Eduard’a yak›flt›rd›¤› "do¤ufltan yetenek"ti. (Lothar’a göre) Eduard’›n du-rumunda, yetenek hanesine yaz›lm›fl art› puan, babas›n›n bir vehmi olman›n öte-sine geçmezdi. Babalar›, kendi h›rs›n› t›p biliminde tatmin edemedi¤i için kendidüfllerini ilk do¤an çocu¤una, toplumbilim diliyle söylersek, eline ilk geçene yan-s›tm›flt›. Lothar bu yans›tman›n gerçekte Eduard’a belli avantajlar sa¤lad›¤›n› ka-bul ediyordu. Babas›n›n, befli¤ine konmufl oldu¤unu iddia etti¤i sözü geçen tar-t›flmas›z yetenek, Eduard’da, her fleyden önce, babas›n›n tek yanl› ve kör güveniy-le uyanm›flt›. Lothar çevre teorisini savunuflunda flu iddiaya var›yordu: Evet, ke-sinlikle kendisi, Lothar, e¤er Mozart ya da Einstein’›n evinde yetiflmifl olsayd›, buadamlarda oldu¤u iddia edilen dehaya atfedilen baflar›lar›n ayn›s›n› dünyayamutlaka bahfletmifl olacakt›.

Kaynak: SCHNEIDER, Peter, "Paarungen", Rowohlt-Berlin Verlag GmbH, Berlin, 1992. (Çev.) ‹lknur ‹gan,"Çifleflmeler", Alfa Yay›nlar›, 1997.

Kifl i l ik Psiko lo j is i ve K ifl i l ik Kuramlar ›240

G‹R‹fi‹nsan için en ilginç konulardan birisi kuflkusuz insan›n kendisidir. ‹nsan›n kendi-ni tan›ma iste¤i ve amac›, insanl›k tarihi boyunca onun say›s›z çabalar›nda görül-müfltür. Örne¤in, güzel sanatlar-resim-,edebiyat, din, felsefe, t›p bilimleri; ve niha-yet 19.yüzy›lda önem kazanan bilimsel çal›flmalar yoluyla insan, içinde yaflad›¤›çevresini, bu çevrede yer alan olgu ve olaylar› anlamaya ve yorumlamaya çal›fl-m›flt›r. Shakespeare, Dostoyevski gibi yazarlar›n, insan özelliklerini derinlemesinebetimlemeleri; Camus, Kierkegard ve Sartre gibi yazar ve filozoflar›n yap›tlar›; kül-türlerin ayr› ayr› ya da bir kültürün kendi içinde nesilden nesile aktard›¤› gözlemve genellemelerin hepsi, insan davran›fllar› ve insan do¤as› hakk›nda bilgi biriki-mine neden olmufltur. Tüm bu do¤al süreçler ve bilinçli çabalar, kiflili¤in, yani in-san›n, kendini anlama, baflkalar›n› da anlama, inceleme ve çal›flmalar›na temel sa-y›lacak fikir, görüfl ve denenceleri (hipotez) sa¤lam›flt›r. Ancak, kiflili¤in psikolojidal› içinde incelenmesi, bilimsel metodolojinin (yöntembilim) uygulanmas›n› daberaberinde getirdi¤inden, oldukça yeni bir geliflme say›l›r.

K‹fi‹L‹K PS‹KOLOJ‹S‹ VE K‹fi‹L‹⁄‹N TANIMIKiflilik psikolojisi, insanlar aras›ndaki "bireysel ayr›l›klar›" oluflturan özellikleri -de-¤iflkenleri- saptamak yoluyla, bireyleraras› ve bireyiçi ayr›l›klar› inceler. Böylece,her insan›n kendine özgü olan bireyselli¤ini (emsalsizlik, benzersizlik) ya da di-¤er insanlarla olan ortak özelliklerini (benzer yönlerini) betimler. O halde kiflilikpsikolojisi, genelde bireysel ayr›l›klar› oluflturan "ba¤›ms›z de¤iflkenleri" belirle-mek yoluyla davran›fl›n düzenli oluflunu ve böylece davran›fllar›n yordanabilece-¤ini olanakl› k›lmaya çal›fl›r. Ancak, bu aç›klamadan, "kiflilik psikolojisi" ile "birey-sel ayr›l›klar psikolojisinin" birbiriyle tümden biniflen iki psikoloji alan› oldu¤u dü-flünülmemelidir. Bu iki alan›n vurgulad›¤› konular farkl›d›r. fiöyle ki: Bireysel ay-r›l›klar psikolojisi, gerçekte gözlenen özellikler (yafl, cinsiyet, kilo, göz rengi, ›rk,kardefl say›s› vb.) boyutunda bireyleraras› ayr›l›klar› incelerken; kiflilik psikolojisi,ço¤unlukla vardanan özellikler boyutunda ve örgün bir bütün olarak bireyi elealarak incelemelerine yön verir. Kiflilik psikolojisinde baz› kavramlar›n tan›mlan-mas› önemlidir. Bunlar, kurultu ve vardama'd›r.

Kurultu (Construct): Bireyin içsel durumlar› ya da özellikleri hakk›nda ileri sü-rülen ifadelerdir. Genellikle bu ifade ya da kavramlar›n oluflmas›, mant›ksal bir sü-reç sonucudur ve belirli say›lt›lara dayanan kuramsal özellik tafl›r. Geçerli¤i, yarar-l› ve ekonomik olma esas›na dayan›r. Örne¤in, zeka ve kiflilik birer kurultudur.

Vardama (Inference): Gözlenen ve ölçülen olaylardan, özellikle say›sal veri veolgulardan, henüz gözlenmeyen olay ve olgular›n yordanmas›d›r. Yani, eldeki ve-rilerin ötesine gidilerek olaylararas› iliflkileri ve bu iliflkiler sonucu ortaya ç›kabile-cek olaylar› yordamak, vardamada bulunmak demektir. Yordamalar say›sal verianalizine dayand›¤›ndan oldukça güvenilirdir ve sa¤danabilme (s›nanarak do¤rula-nabilme) özelli¤ini tafl›r. ‹statistiksel vardama iyi bir örnek olarak düflünülebilir.

Kurultu ve Vardaman›n ‹liflkisi: Kurultular›n gelifltirilmesi vardama sürecinigerektirirken, herhangi bir vardama iflleminde de kurultulara baflvurulabilinir. ‹ki-sini ay›rtetmek gerekirse kurultunun kuramsal ve mant›ksal; vardaman›n ise dene-nebilir ve s›nanabilir oldu¤u söylenebilir.

Gir ifl - K ifl i l ik Psiko lo j is i ve K ifl i l i¤ in Tan›m› 241

Kiflilik psikolojisi, insanlararas›ndaki "bireyselayr›l›klar›" oluflturanözellikleri-de¤iflkenleri-saptamak yoluyla, bireyleraras› ve bireyiçiayr›l›klar› inceler.

Kurultu, bireyin içsel durumlar› ya da özelliklerihakk›nda ileri sürülenifadeler, vardama ise gözle-nen ve ölçülen olaylardan,henüz gözlenmeyen olay veolgular›n yordanmas›d›r.

Emsalsizlik, bireyibaflkalar›ndan ay›ran vekendine özgülü¤ü oluflturantüm davran›flsal özelliklerdir.

K‹fi‹L‹⁄‹N TANIMLANMASIKiflilik kavram› bir kurultudur. Çünkü kiflilik do¤rudan do¤ruya gözlenemez.Gözlenebilen ve ölçülebilen davran›fllardan ve olaylardan, yaflant›lardan varda-n›r. Gözlenenlerin ve "ölçülenlerin" ötesine gidilerek, bu davran›fllar›n temelinde-ki psikolojik yap›y›, süreçleri ve organizasyonu keflfetme, kiflilik psikolojisininkuramsal ve deneysel çal›flmalar›n›n amac›d›r. Kiflili¤i tan›mlama çabalar› yüzler-ce tan›m›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Bu tan›mlar, ço¤unlukla belirli birkiflilik kuram› çerçevesinde oluflturulmufl; kuram say›s› kadar farkl› "kiflilik" tan›-m› ortaya ç›km›flt›r. Eldeki tan›mlar "kiflilik nedir?" sorusunu yeterli bir flekilde ya-n›tlayamasalar da psikologlar›n ço¤unun üzerinde anlaflabildi¤i hemen hementüm tan›mlar için geçerli olan baz› anahtar kavramlar üzerinde durmakta yararvard›r. Bunlardan birisi, emsalsizlik ya da bireye özgülük (uniqueness) kavram›-d›r. Emsalsizlik, bireyi baflkalar›ndan ay›ran ve kendine özgülü¤ü oluflturan tümdavran›flsal özelliklerdir. Birey bu özellikleri, biyo-psikososyal geliflim süreci için-de yer alan koflullar ve geç girdi¤i yaflant›lar›n bir sonucu olarak kazan›r. O hal-de bireyin emsalsiz olma nedenlerinden bafll›cas›, geçirdi¤i farkl› geliflim ve ö¤-renme yaflant›lar›d›r.

Daha önce de de¤inildi¤i gibi, insanlar›n birbirlerine benzeyen yanlar› oldu¤ugibi ayr›lan yanlar› da vard›r. Bu benzerlikler veya farkl›l›klar -ayr›l›klar- davran›fl-lar›n zaman içinde kazand›¤› özelliklerden kaynaklanmaktad›r. Kiflilik alan›ndaçal›flan psikologlar bu benzerlik ve farkl›l›klarla onlar›n süreklili¤i ile ilgilenir. Bu-nun nedeni, kiflili¤i oluflturan davran›fl ve tutumlarda zaman içinde gözlenen sü-reklilik; dolay›s›yla tutarl›kt›r. Bu özelli¤in alt›nda yatan ana fikir; kiflili¤in yavaflyavafl oluflan, aniden de¤iflip geliflmeyen kifliye özel bir davran›flsal özellikler bü-tünü oldu¤udur. Kiflili¤in, yavafl da olsa de¤iflebilmesi davran›fllara, onlar›n yap›l-ma nedeni, ortam ve koflullar›na ba¤l›d›r. Çünkü, oluflan kiflilik bulundu¤u aflama-da davran›fllar› etkiler ve onlar›n da zaman içinde de¤iflmesine neden olur. O hal-de davran›fl ve tutumlardan oluflan, oluflmas›n› sürdüren kiflilik, davran›fllar› etki-ler ve etkilenen davran›fllar da kiflili¤i tekrar etkiler. Bu aktif bir etkileflim süreci-dir; davran›fl, tutum ve kiflili¤in birbirinden ba¤›ms›z olarak düflünülmemesi gere-kir. Bu da baflka bir anahtar kavram›n ortaya ç›kmas›na neden olur. Genel anlam-da kiflilik ve davran›fllar aras›ndaki etkileflim; kiflili¤in gelifliminin süreklili¤i, dav-ran›fl ve tutumlarda gözlenmesi beklenen tutarl›l›k gibi unsurlar›n örgün bütünlü-¤ü, psikolojik ifllevsellik kavram›n› dikkate getirir.

Psikolojik ifllevsellik, bireyin yaflam›nda yer alan temel amaç ve yönelimler,bunlara ba¤l› davran›fllar aras›ndaki iliflkidir. Bir baflka deyiflle, organizman›n, kal-bin at›fl›, sindirim gibi biyolojik ifllevleri de¤il; ö¤renme, dikkat, bellek, alg›, duy-gu, düflünce vb. gibi psiflik anlam kazanan davran›fllar önemlidir. Kiflilik incelenir-ken genellikle yetiflkin birey ele al›n›r. Kiflili¤in, do¤umdan itibaren tüm geliflimsüresince çeflitli ö¤renme ve yaflam deneyimleri sonucu yetiflkinlik dönemindebelirginleflti¤i; davran›fllar›n bir örüntü içinde süreklilik ve tutarl›l›k özelliklerinikazanarak bütünleflti¤i düflünülecek olursa, bu do¤ald›r.

Kiflilik tan›mlar›n› incelerken yukar›daki bilgilerin ›fl›¤›nda bafll›ca iki noktayadikkat edilmelidir. Bunlar:

• Kiflilik tan›m› genellikle araflt›rmac›n›n yönelece¤i davran›fllar› ve bunlar›incelemek için kullanaca¤› teknikleri seçmesinde yönlendirici olmal›d›r.

• Kiflili¤in yanl›fl veya do¤ru tan›m› yoktur.fiimdiki halde elimizdeki en çal›fl›r ve geçerli gözüken kiflilik tan›m› flöyle for-

müle edilebilir: Kiflilik, bireyin çeflitli durumlardaki özel davran›fllarda ifadesini

Kifl i l i¤ in Tan›mlanmas›242

Psikolojik ifllevsellik, bireyinyaflam›nda yer alan temelamaç ve yönelimler, bunlaraba¤l› davran›fllar aras›ndakiiliflkidir.

Kiflilik, birey(ler)in çeflitlidurumlardaki özeldavran›mlarda ifadesinibulan yap›sal ve dinamiközelliklerinin tümüdür.

bulan yap›sal ve dinamik özelliklerinin tümüdür. Bu özellikler onu baflkalar›ndanay›ran sürekli ve tutarl› olan davran›fllar›d›r (bireyin emsalsizli¤i). Bu tan›m olduk-ça genifl kapsaml› olup afla¤›daki boyutlar› içermektedir:

• Kiflilik, bir yap› ve dinami¤i kapsar; yani kiflilik, parçalar (davran›fl) ve bun-lar aras›ndaki iliflkilerle biçimlenir. Bu anlamda kiflili¤e bir sistem, bir bütüngözüyle bakmal›d›r.

• Kiflilik, davran›flsal aç›dan betimlenir. Araflt›rmac› davran›fllar› gözleyebil-meli; çeflitli teknik ve yöntemlerle, ölçme araçlar›yla ölçebilmelidir.

• Tutarl›l›k boyutu önemlidir. Kiflilik denince bireyin kendi içindeki ve birey-ler aras›ndaki iliflkilerinde davran›flsal tutarl›l›¤› ima edilir.

• ‹nsanlar, baflkalar›yla grup etkileflimi içinde yaflarlar. Ö¤renme yoluyla ka-zan›lan davran›fllar›n betimlenmesi aç›s›ndan önemli olan bu boyut, kifliliktan›m›nda kapsanmal›d›r.

K‹fi‹L‹⁄‹N GEL‹fiMES‹Kiflili¤in geliflmesinde rolü olan etkenleri iki genel grupta inceleyebiliriz:

• Biyolojik Etkenler• Çevresel Etkenler

Biyolojik Etkenler

Kal›tsal EtkenlerSaç, göz ve ten rengi gibi özellikler do¤rudan kal›t›ma ba¤lanabilir. Kiflili¤in ge-liflmesinde kal›tsal etkenlerin rolü oldukça karmafl›kt›r. Belirli kiflilik özelliklerinitek bafl›na ne kal›t›ma ne de çevre etkilerine ba¤layabiliriz. Davran›fllar›m›z›n ge-liflmesinde ve nitelik kazanmas›nda her ikisinin de etkileri vard›r. Önemli olan, ki-flili¤in oluflmas›nda çevre mi yoksa kal›t›m m› etkendir sorusuna yönelik tart›flmayerine, biyolojik-kal›tsal etkenlerle çevresel etkenlerin etkileflimi sonucu kiflili¤innas›l geliflti¤inin incelenmesidir.

Fiziksel Yap›Genel olarak bireyin fiziksel yap›s›n›n, baz› davran›fllar›n›, dolay›s›yla kiflili¤ini et-kiledi¤i söylenebilir. Bedenindeki sakatl›k, eksiklikten dolay› mutsuz olan ve içi-ne kapanan insanlara çevremizde s›kça rastlar›z. Örne¤in, bir delikanl›n›n kuvvet-li, yak›fl›kl› ve sa¤l›kl› görünümü nedeniyle arkadafl grubundaki kabulünün, pres-tijinin, ayn› yafltaki zay›f, çelimsiz ve sa¤l›ks›z bir delikanl›n›nkinden farkl› olmas›beklenebilir. Bunun sonucu olarak, birinci delikanl›n›n ikinciye oranla kendinedaha güvenli, sosyal, giriflken, at›lgan ve baflar›l› olma gibi özellikleri gelifltirmesibeklenebilir.

Çevresel EtkenlerKiflili¤in gelifliminde çevrenin etkileri, döllenmeden bafllayarak sürer. Örne¤in,hamilelik s›ras›nda yetersiz beslenmenin, geliflmekte olan fetüs üzerinde olumsuzetkilerinin olmas›; ilaç, alkol, tütün, vb. gibi madde ba¤›ml›l›¤› olan annelerin ço-cuklar›nda da ayn› maddeleri kullanmaya yatk›nl›¤›n olmas›; ya da hamilelikte ge-çirilen afl›r› heyecanl› yaflant›lar›n bebekte de afl›r› hareketli olma gibi sonuçlar›ortaya ç›karmas›... Bu gibi bilimsel yönden aç›klanabilen sonuçlar›n yan›s›ra birde eskiden beri yayg›n olan ancak yanl›fl ve bilimsel geçerli¤i olmayan birtak›mdüflünce veya inançlar da vard›r ki, bunlar bizi yan›ltmamal›d›r. Örne¤in, hamiley-ken garip, çirkin birfleye bakan kad›n›n çocu¤unun da garip, anormal olaca¤›; yi-

Kifl i l i¤ in Gel iflmesi 243

ne hamileli¤inde kültürel faaliyetlere kat›lan, çok okuyan kad›n›n çocu¤unun dasosyal, entellektüel, zeki ve kültürlü olaca¤› gibi.

Daha önce araflt›rma bulgular›na dayal› olarak verilen örneklerle anlat›lmak is-tenen, annenin do¤um öncesi dönemde geçirdi¤i çeflitli yaflant›lar›n -beslenme,heyecansal vb. -bazen dolayl› olarak bebe¤e, daha anne karn›ndayken bafllayanetkilerinin olabilece¤idir.

Do¤um sonras› ilk yaflant›lar›n, çocuklu¤un ilk y›llar›ndaki yaflananlar›n veçevre etkilerinin, ilerleyen y›llardaki kiflilik geliflimine olabilecek etkileri de önem-lidir. Çevresel uyar›c› eksikli¤i, yoksunlu¤u ya da zenginli¤inin etkilerini incele-mek için yap›lan baz› araflt›rmalar sonuçlar› bak›m›ndan oldukça dikkate de¤er-dir. Örne¤in, çevre zenginlefltirmesi ile ilgili bir araflt›rma serisi Harlow ve Zim-mermann (1959) taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir.

Maymunlarla yap›lan bu deneylerde yavru maymunlar rahat kafeslerde tekbafllar›na beslenip büyütülmüfllerdir. Kafeslerde anne yerine tel ve havlu türü ku-maflla kapl› manken anneler kullan›lm›flt›r. Bir grup yavrunun beslenmesi için bi-beronlar "havlu" anneye; di¤er grup için ise "tel" anneye yerlefltirilmifltir. Deneysüresince tel anneden beslenen yavrular›n giderek zamanlar›n›n büyük bir k›sm›-n› "havlu" annenin yan›nda geçirdikleri izlenmifltir.

Bu deney dizisinden iki sonuç ç›kart›labilir. Birincisi, maymunlar›n anneye ya-k›n olma ve ona dokunma güdüsüne do¤ufltan sahip olduklar›; ikincisi ise, anneseçimi ile beslenme aras›nda bir ba¤lant› olmamas›d›r. E¤er anne ile geçirilen za-man beslenmeye ba¤l› olsayd›, "tel" anneden beslenen maymunlar›n zamanlar›n›nço¤unu "tel" annenin yan›nda geçirmeleri beklenirdi. Oysa, yavru maymunlar sü-tü "tel" annedeki biberondan emmifl olmalar›na karfl›n zamanlar›n›n büyük bir k›s-m›n› "havlu" annenin yan›nda geçirmifllerdir ("havlu" anne, daha yumuflak ve s›-cak olmas› nedeniyle gerçek anneye benzemektedir).

Harlow'a göre, yavru maymunun bafll›ca doyum kayna¤› yaln›z beslenme de-¤il, ayn› zamanda gerçek anneye benzeyen "havlu" anneyle fiziksel temast›r. Ohalde, yavru maymunun, "ö¤renilmemifl dokunman›n verdi¤i rahatl›k" diyebilece-¤imiz bir gereksiniminden söz edilebilir. Havlu annenin bile gerçek bir anneninyerini tam anlam›yla tutamad›¤› zamanla gözlenmifltir. Maymunlar büyüyüp gelifl-tikçe sald›rgan ve anti-sosyal olmaya bafllam›fllar; olgunluk dönemine erifltiklerin-de de normal büyüyen karfl› cins maymunlarla cinsel iliflkiye girme güçlüklerigösterdikleri gözlenmifltir.

‹nsanlarla yap›lan say›s›z çal›flmalar›n sonuçlar› da benzer do¤rultudad›r. Anneile bebek aras›nda, e¤er anne, çocu¤un gereksinimlerinde zaman›nda ve uyguntepkilerle karfl›l›k verecek kadar dikkatli ve duyarl› ise, örne¤in, a¤lad›¤›nda ku-ca¤›na almas›, alt›n› ›slatt›¤›nda geciktirmeden temizlenmesini sa¤lamas›, düzenlibeslemesi, vb. sa¤l›kl› bir iliflki, ba¤l›l›k kurulacakt›r. Bu iliflkide etkileflimi güçlen-diren annenin di¤er efllik edici davran›fllar› ise gülümseme, kucaklama, göz tema-s›, uygun ses tepkilerini verme, vb.dir.

Harlow ve Zimmermann'›n deneyinde aç›klanmaya çal›fl›lan nedir?

Kültürel EtkenlerKiflili¤in gelifliminde en önemli etkenlerden biri olan çevresel etkenler aras›ndaçocu¤un sosyal çevresi ile olan iliflkileri ve etkileflimi büyük önem tafl›r. Birey ya-flad›¤› toplumda di¤er insanlarla sürekli bir sosyal al›flverifl, etkileflim içindedir.‹çinde yaflan›lan her toplumun kendine özgü bir kültür yap›s›, yaflama biçimi, tö-

Kifl i l i¤ in Gel iflmesi244

SIRA S ‹ZDE

re ve gelenekleri, amaç ve tutumlar› vard›r. Çocuk, içinde yaflad›¤› toplumdan vekültüründen etkilenir. Kültür çocu¤a nelerin ö¤retilece¤ini belirler. Kültürün bi-reyden baz› beklentileri vard›r. Bir dereceye kadar çocu¤un yaflant›lar›n›n çeflitle-ri ve geniflli¤i kültür taraf›ndan saptan›r. Tüm kültürlerde çocuklar›n beslenmesi,büyütülmesi, hastal›klardan korunmas›, cinsel ve sald›rganl›k dürtülerini kontroletme yollar›n›n ö¤retilmesi yer al›r. "Kültür'ün", bireyin çocukluktan bafllayaraksüren kiflilik gelifliminde ve psikolojik olgunlaflmas›nda önemli rol oynayan sosyaletkileflim ba¤lam›nda de¤erlendirilmesi sonucu ortaya ç›kan anlam›n›n, buradaaç›klanmas›nda yarar vard›r.

"Kültür" günlük dilde, sanat, edebiyat ve felsefe gibi güzel ve yüksek sanatlaranlam›na gelir ki, bu ba¤lamda kiflinin bireysel geliflmesiyle efl tutulur. Kültür kav-ram›n›n sosyal bilimlerdeki anlam› ise çok daha genifl kapsaml›d›r. fiöyle ki, "Kül-tür, bir toplumun yaflama, türünü sürdürme, örgütlerini düzenleme, ö¤renilmifldavran›fl biçimlerini, bilgi, inanç ve insanlarla oluflan tüm etkinlikleri karfl›lamakve gereksinmelerini yerine getirmek için gelifltirdi¤i bir yaflam biçimidir. Kültür,bir anlamda, insan›n çevresine katk›s›d›r; bir toplumun üyesi olarak, insan›n yap-t›¤›, düflündü¤ü ve sahip oldu¤u herfleydir. De¤erler, inançlar, idealler, gelenekve görenekler, sosyal iliflkiler bu tan›ma girer."

Ailenin EtkileriKiflili¤in gelifliminde aile ve çocuk etkileflimi de çok önemlidir. Bu etkileflim süre-cinde önemli bir olgu, toplumsallaflmad›r. Toplumsallaflma, çocu¤un ailesi ve için-de bulundu¤u sosyal grubu taraf›ndan kabul gören, gelenek, töre ve beklentilereuygun davran›fllar› gelifltirmesi sürecidir. Kal›tsal s›n›r ve gizilgüçleri (potansiyel)içinde çocuk, çeflitli sosyal özellikleri gelifltirebilir. Birey, daha çok cinsiyetine,sosyal ve dinsel grubuna uygun davran›fllar› ö¤renir. Toplumsallaflma, ilk önce ai-lede bafllar. Aile toplulu¤undaki en önemli kifli ise annedir. Çocu¤un özellikle an-nesiyle geçirdi¤i ilk yaflant›lar› daha sonraki kiflilik özelliklerini etkilemesi bak›-m›ndan çok önemlidir.

Aileden baflka di¤er sosyal grup ve kurumlar da kiflili¤in geliflmesini ve yenidavran›fl örüntülerinin kazan›lmas›n› etkiler. Örne¤in, okul ve arkadafl gruplar›.Ayr›ca gazete, radyo, televizyon, sinema, vb. gibi kitle iletiflim araç ve ortamlar›da kiflili¤in oluflmas›na etki yapabilecek yeni tutum ve davran›fllar›n kazan›lmas›n-da önemli rol oynarlar.

Kiflili¤in geliflmesinde rol oynayan bafll›ca etkenler nelerdir? Siz de kendi kiflili¤inizin ge-liflmesinde sözü edilen etkenlerin etkisini tart›fl›n›z.

K‹fi‹L‹K KURAMLARIKiflilik kuramlar› birkaç aç›dan önemlidir. Bunlar,

• Karmafl›k davran›fllar›n k›sa ve aç›k ifadesini sa¤lamalar›,• Mevcut bilgilerin anlaml› bir bütün oluflturacak flekilde biraraya getirilmesi;• Yeni olgu, görüfl ve bilgilerin oluflmas›, araflt›rmalar›n teflvik edilmesi, yor-

damalar›n yap›lmas›na olanak vermesidir.‹deal olarak bir kiflilik kuram› flu kapsam› içerebilmelidir: "Kiflili¤in ne oldu¤u,

nas›l olufltu¤u ve çal›flt›¤›, kiflili¤i tan›mlarken ne gibi kurultulara -örne¤in, güdü,treyt, tutum, gereksinim, e¤itim, vs.- baflvuruldu¤u; kiflili¤in nas›l örgütlendi¤ihakk›nda k›sa, aç›k ve anlafl›labilir ifadeler, kavramlar."

Kifl i l ik Kuramlar › 245

SIRA S ‹ZDE

Kültür, bireyin çocukluktanbafllayarak süren kiflilikgelifliminde ve psikolojikolgunlaflmas›nda önemli roloynayan sosyal etkileflimba¤lam›nda de¤erlendirilmelidir.

Toplumsallaflma, çocu¤un,ailesi ve içinde bulundu¤usosyal grubu taraf›ndankabul gören, gelenek töre vebeklentilere uygundavran›fllar› gelifltirmesisürecidir.

Bu kapsam bizi flöyle bir tan›ma götürür: Kuram, gerçe¤i aç›klamaya çal›flan,s›nanmam›fl, kapsaml› bir potansiyel denenceler bütünü ya da bir spekülasyon-dur. Di¤er bir deyiflle, kuramc› taraf›ndan ortaya at›lan bir ilkeler grubudur. Bu il-keler grubunun kapsam›nda sistematik olarak düzenlenmifl birbiriyle ilintili birçoktemel say›lt› ve iflevuruk (operasyonel) tan›m bulunur. Bir kuramdaki say›lt›lar vetan›mlar, belirli kurallara göre s›nanabilen, geçerli¤i sa¤lanabilecek özellikteki ifa-delerdir. Say›lt›lar aras› iliflkilerin aç›k ve anlafl›l›r olmas› ve say›lt›lar›n belirli ku-rallara göre birlefltirilmesi sonucu bir kuramdan çeflitli denence ve görgül sonuç-lar ç›kart›labilinir. Kuram›n kapsam›ndaki say›lt›lar›n içeri¤i, o kuram›n ay›rtediciözelli¤ini oluflturur.

Say›lt›lar›n dakiklik derecesi, say›lt›lar›n birbiriyle olan iliflkilerindeki aç›kl›k ves›nanabilirlik özelli¤i ise, kuram›n ne denli yararl› oldu¤unu belirler. Kiflilik kuram-lar›ndaki say›lt›lar, en dakik olan›ndan en göreli olan›na kadar de¤iflebilmektedir.

Mevcut kiflilik kuramlar› genellikle kiflili¤i iki yönde ele al›rlar:• Tüm insanlar›n davran›fllar›ndaki ortak özellikler;• ‹nsanlar aras›ndaki bireysel ayr›l›klar.Ortak özellikler, kiflili¤in "özünü" (core of personality); bireysel ayr›l›klar› olufl-

turan özellikler ise kiflili¤in "yüzeyini" ( periphery of personality) temsil eder.Kiflili¤in özünü oluflturan özellikler, do¤ufltan mevcut olan, de¤iflmeye direnç-

li, yaflam boyu bireyin davran›fllar›n› genifl çapta etkileyen e¤ilimler, yatk›nl›k veyetenek gibi özelliklerdir. Kiflili¤in yüzeyini oluflturan bireysel ayr›l›k özellikleriise baflkalar› taraf›ndan kolayca gözlenebilen, ö¤renmeyle kazan›lm›fl, bireyindavran›fllar›n› s›n›rl› bir flekilde etkileyen davran›fllard›r. Do¤ufltan var olan özel-likler, bir gizilgüç olarak tan›mlan›r ve bunlar belirli koflul ve ortamlarda belirli ya-flant›lar sonucu (ödül, ceza, vb.) biçimlenirler. Çevreyle etkileflim sonucu özünkapsam›ndaki özellikler bu flekilde oluflarak, somut, kal›plaflan (bireyin yüzeyselözellikleri) özellikler olarak belirirler. Böylece bireye özgü olan davran›fl tarzlar›ya da onu di¤erlerinden ay›ran özellikleri saptan›r. Kiflili¤in özü ile yüzeyi aras›n-daki ba¤›n bir örüntü içinde geliflmesine, "kiflilik geliflimi süreci" denir.

Kiflilik Kuramlar›n›n DurumuKiflilik psikolojisi kitaplar›nda karfl›lafl›lan kuramlar ço¤unlukla kendi kuramc›s›-n›n ad› ile tan›n›rlar. En s›k karfl›lafl›lan kuramc›lar Freud, Jung, Adler, Horney,Sullivan, Murray, Lewin, Allport, Cattell, Sheldon, Rogers, Erikson, Kelly, Maslowve Angyal'd›r. Bu kuramc›lar›n kuramlar› bazen afla¤› yukar› ayn› görüfl ve yakla-fl›m› anlatan say›lt›, kavram ve ilkeleri savunduklar›ndan temsil ettikleri yaklafl›mad›yla an›l›rlar. Örne¤in, insanc›l- hümanistik; psikoanalitik; davran›flç›; treyt vb.gibi.

Kiflilik kuramlar›n›n bilimsel kuram olma özelliklerinin ço¤undan yoksun ol-duklar›, kiflilik alan›yla ilgili sorunlar›n tümünü ya da ço¤unlu¤unu yan›tlayacakkapsaml› tek bir kuram›n olmad›¤› görülür. Varolan kuramlar›n daha çok kiflilikleilgili sorunlar›n yaln›z bir bölümünü yan›tlamaya ya da aç›klamaya yarayan; ku-ramdan çok bir görüfl, bir anlay›fl olarak kabul edilmelerinin daha do¤ru olaca¤›-na iflaret edenler de vard›r.

Baz› aç›lardan yetersiz olmalar›na karfl›n kiflilik kuramlar›n›n hiç yararl› olma-d›klar› kan›s›na var›lmamal›d›r. Varolan kuramlar, araflt›rmac›y› aç›k sonuçlara gö-türmese de davran›fllar hakk›nda birtak›m ilgili say›lt›lar› belirler; genel olarakaraflt›rmay› teflvik eder; araflt›rmac›ya yön verirler. Yeni fikirlerin oluflturulmas›n-da, merak ve sorular›n do¤mas›nda, kuflkunun uyanmas›nda etkili olurlar. Örne-

Kifl i l ik Kuramlar ›246

Kuram, gerçe¤i aç›klamayaçal›flan, s›nanmam›fl, kapsaml› bir potansiyeldenenceler bütünü ya da birspekülasyondur.

Ortak özellikler, kiflili¤in"özünü"; bireysel ayr›l›klar›oluflturan özellikler isekiflili¤in "yüzeyini" temsileder.

¤in, Freud'la bafllayan kuramc›l›k çabalar›, kiflilik alan›ndaki çal›flma, inceleme,araflt›rma ve kuramsal yaklafl›mlara ›fl›k tutmufltur.

Bu bölümde sunulacak olan kiflilik kuramlar›, genel olarak psikolojideki önemve etkileri; kiflili¤in araflt›r›lmas›nda insana bak›fl aç›lar›n›n farkl›l›¤› ve tarihsel ge-liflim s›ras› içinde birbirlerini etkileme, belirli görüfl ve yaklafl›mlar› yans›tmalar›nedeniyle seçilmifl olan kuramlard›r.

Psikoanalitik KuramSigmund FREUD (1856-1939) taraf›ndan gelifltirilmifltir. Yaflam›n›n büyük bir bö-lümü Orta Avrupa kültüründe geçmifl olan Freud'un kuram›n› gelifltirirken, bukültürün tüm verilerinden etkilendi¤i ve yararland›¤› görülür. Kuram, zaman›n-Viktorya Dönemi- orta ve yüksek toplum kesimlerini temsil eden "hastalara" aitklinik gözlem verilerine dayanarak gelifltirilmifltir.

Kiflilik Yap›s›‹nsan organizmas› bir enerji sistemidir. Enerji, enerjinin da¤›l›m› ve davran›fllaradönüflmesi biçiminde uyarlamalarla, Freud, fizik biliminden yararlanmaktad›r. Fi-zik bilgini Helmholtz'un "enerjinin korunumu" -conservation of energy- ilkesinegöre de fizik enerji aktar›labilir; flekil de¤ifltirebilir; ancak, hiçbir zaman yok edi-lemez görüflü, psikoanalitik kuram›n temel görüfllerinden birine, yani insan›n di-namik bir enerji sistemi oldu¤u görüflüne temel oluflturmufltur.

Bafll›ca dürtüler cinsellik ve sald›rganl›k dürtüleridir. Özetle, insan bir enerjisistemidir; cinsellik ve sald›rganl›k dürtüleri taraf›ndan güdülenir ve hazz›n sa¤-lanmas› için davran›r, gerginli¤ini azaltmak için çabalar. ‹nsan, görünürde yasal vetoplumun beklentileri do¤rultusunda davran›r; ancak, davran›fllar›n›n nedenleri-nin ço¤unlukla fark›nda de¤ildir; içgüdülerine sürekli gem vuran toplumun k›s›t-lamalar›yla çat›flma halindedir.

Kiflili¤i tan›mlarken iki zihinsel yaklafl›m bütünlük içinde ele al›n›r. Bunlar: Ya-p›sal ve topografik görüfllerdir.

Yap›sal görüfl, zihinsel yaflam›n birbiriyle çat›flma halinde olan ancak birbirinitamamlayan ögelerini, id, ego ve süperego olarak tan›mlar.

‹d: ‹nsan zihninin biyolojik yap›s› olup, daha sonra ego ve süperegonun üze-rine geliflti¤i kiflilik sisteminin en ilkel yap›s›d›r. ‹d, psiflik enerjinin kayna¤›d›r.Yaflam, ölüm, cinsellik ve sald›rganl›k gibi dürtülerden oluflur. ‹d, haz ilkesine(pleasure principle) göre çal›fl›r. Yani, kayg›, ac› ve tehditten kaç›narak hazz› gö-zetir. Bu sürece birincil süreç (primary process) denir. Haz ilkesi do¤rultusundahareket eden id, fl›mar›k bir çocuk gibi isteklerinin an›nda ve hemen doyurulma-s›n›; tam bir doyumu ister. Mant›ks›z, bencil ve bireyseldir.

Ego: ‹d hazz›; ego ise gerçe¤i arar. Egonun bafll›ca amac› ve ifllevi, idin afl›r›isteklerine karfl› onlar› gerçeklere uygun bir biçimde doyuma ulaflt›rmakt›r. Buna,ikincil süreç (secondary process) denir. Bu süreç gerçeklik ilkesine (reality prin-ciple) dayan›r. Egonun bafll›ca özellikleri arzu ve ihtiras› fantaziden ay›rabilmesi,engellemeler karfl›s›nda hoflgörülü olmas›; uzlaflt›r›c› ve zaman içinde de¤iflebilirolmas› nedeniyle baz› alg›sal ve biliflsel beceriler gelifltirebilmesidir. Özetle, egomant›kl›, gerçekçi ve hoflgörülüdür.

Süperego: Süperego toplumsal aktar›m›n ürünü olan ahlaki ifllevlerin temsil-cisidir. Ulafl›lmak istenen idealleri, mükemmeli kapsar. Bafll›ca ifllevi, davran›fllar›,toplumun beklenti ve kurallar› do¤rultusunda kontrol etmektir. Bunu yaparkenceza (bireyin suçluluk duymas›-vicdan-afla¤›l›k duygular›na kap›lmas›) ya da ödül(gururlanma, kendini be¤enip takdir etme-vicdan rahatlamas›) kullan›r.

Kifl i l ik Kuramlar › 247

Yap›sal görüfl, zihinselyaflam›n birbiriyle çat›flmahalinde olan ancak birbirinitamamlayan ögeleri id, egove süperego olarak tan›mlar.

Sigmund FreudPsikoanalitikKuram›n kurucusu.

Freud'un kiflilikyap›s›n› oluflturanparçalar.

Süperego

‹d

Ego

Freud ilerleyen y›llarda ego ve ifllevlerine daha çok önem vermifltir. Bu gelifl-me, daha sonra baflta k›z› Anna Freud olmak üzere ayn› çizgideki "ego psikolog-lar›" ya da "sosyal görüfllü psikoanalistler" (Alfred Adler, Karen Horney, ErikFromm, H. Stack Sullivan) taraf›ndan sürdürülmüfltür.

Topografik görüfl, kiflilik sisteminin veya zihinsel yaflam›n yüzeysel yap›s›n›oluflturan betimleyici özellikleri, bilinçalt›-d›fl› (unconscious), bilinçöncesi (pre-conscious), bilinç (conscious) olarak tan›mlar.

Bilinçalt›-d›fl›, Freud'un kuram›nda en çok üzerinde durdu¤u kavramlardand›r.Davran›fllar›n nedenlerinin geçmifl yaflant›lara dayand›¤›; bu yaflant›lara iliflkinduygu, düflünce ve güdü gibi psikolojik olgular›n izlerinin bilinçalt›n› oluflturdu-¤u varsay›l›r. Bilinçalt›n› çözümlemek için bafll›ca teknikler olarak düfl analizi veserbest ça¤r›fl›m teknikleri kullan›l›r. Bu tekniklerin bireyin anlafl›lmas› ve psiko-lojik tedavisinde kullan›lmas› psikoanaliz (psikoanalitik tedavi) ad›n› al›r. Bi-linçöncesi ise bilince en yak›n k›s›md›r. Bilinçalt›n›n kolayca bilince gelebilecek,hat›rlanabilir k›sm›d›r. Bilinç, kiflilik sisteminde yap›sal ö¤elerden egoya denk dü-flen k›s›md›r. Yani gerçeklikle aç›klanan, fark›nda olunan zihinsel ö¤edir.

Özetlenirse, ego bilinci; id ise bilinçalt›n› temsil eder.

K‹fi‹L‹K GEL‹fi‹M‹Psikoseksüel Geliflim DönemleriPsikoanalitik kuramda kiflili¤in bafll›ca befl dönemden geçerek geliflti¤i ya da ye-tiflkinlikteki kiflilik örüntüsünün temellerinin at›ld›¤› ileri sürülür. Belirtilen yafl s›-n›rlar› mutlak s›n›rlar de¤ildir.

• Oral Dönem (0-1 yafl)• Anal Dönem (1-3 yafl)• Fallik Dönem (3-6 yafl)• Latens Dönem (6-11 yafl)• Genital Dönem (11 yafl sonras›)Kiflilik geliflmesine getirdikleri bak›m›ndan ilk üç dönemin önemi büyüktür.

Bu dönemlerin herhangi birinde afl›r› doyum sa¤lama ya da engellenmelere ba¤-l› doyumsuzluk sonucu saplant› olabilir. Belirli bir döneme ait saplant›s› olanlar,o döneme ait davran›fl özelliklerini y›llar sonra dahi gösterebilirler. ‹lk üç döneme"pregenital dönemler" de denir.

• Oral Dönem (0-1 yafl): Bu dönemde a¤›z en önemli organ ve haz kayna¤›-d›r. Dönemin en önemli özelli¤i çocu¤un anneye ba¤›ml›l›¤›d›r; di¤er birözelli¤i ise al›c›l›k-içe alma-d›r. Örne¤in, emme, parmak emme ve di¤era¤›z hareketleri bafll›ca doyum faaliyetleridir. Bu dönemin doyum ve do-yumsuzluklar›na ba¤l› yetiflkinlikteki olas› oralite özelliklerine, sigara içmeal›flkanl›¤›, kinayeci ve münakaflac› olma gibi davran›fllar örnek verilebilir.

• Anal Dönem (1-3 yafl): Bu dönemde çocuk, fizyolojik geliflmeye ba¤l› ola-rak d›flk›lama faaliyetlerini kontrol etmeyi ö¤renir. Ana baba taraf›ndan ve-rilen tuvalet e¤itiminin etkileri ileriye yönelik büyük önem tafl›r. Çocu¤unilgi oda¤›, bafll›ca haz kayna¤› olan d›flk›lama organlar› ve faaliyetleridir.Tuvalet e¤itiminin kat› ve cezaland›r›c› olmas› halinde bu döneme saplant›olabilir. Afl›r› kontrolcü olma, kuralc›l›k ve cimrilik gibi kiflilik özellikleri budönem saplant›lar›n›n ileride görülebilecek örnekleri say›l›rlar.

• Fallik Dönem (3-6 yafl): Bu döneme giren çocuk, k›z ve erkeklerin farkl›beden yap›s›na sahip olduklar›n› ö¤renir. Bafll›ca haz kayna¤› cinsel organ-lard›r. Bu dönemde "odipal kompleks" denen, çocu¤un karfl›t cinsteki ebe-

Kifl i l ik Gel ifl imi248

Topografik görüfl, kiflilik sisteminin veya zihinselyaflam›n yüzeysel yap›s›n›oluflturan betimleyici özellikleri bilinçalt›-d›fl›, bilinçöncesi, bilinç olaraktan›mlar.

veyne cinsel yak›nl›k ve ilgi duyma yaflant›s› yer al›r. Ana-babaya ayn› za-manda duyulan sevgi ve k›skançl›k ya da düflmanl›k duygular› çocukta ça-t›flma ve kayg› yarat›r. Bu çat›flma, ayn› cinsiyetteki ebeveynle özdeflim ku-rarak çözümlenmeye çal›fl›l›r.

• Latens Dönem (6-11 yafl): Bu dönemde kiflili¤in belirli yönleri belirginleflir.Bir geçifl ve bekleyifl dönemi say›lan bu dönemde egonun geliflmesi, dav-ran›fllara yans›yan çeflitli s›n›rlamalar, erteleme ve kontrollerle sürer.

• Genital Dönem (11 yafl sonras›): Cinsel olgunlu¤a, karfl› cinsten olan kifli-lerle kurulan iliflkiler sonucu ulafl›lan dönemdir. Arkadafll›k, cinsellik, mes-le¤e yönelme, gelece¤i planlama, evlilik vb. konularda düflünmeye ve ha-z›rl›k yapmaya bafllama bu dönemde yer al›r.

Psikoanalitik yaklafl›m, çocu¤un dönemsel bir geliflim örüntüsü geçirdi¤ini; hergeliflim döneminin kiflilik geliflimine etkileri bak›m›ndan kritik özellikler içerdi¤i-ni savunur.

Psikoanalitik kuram tüm davran›fllar› ve aç›klamalar›n› içeren, genifl kapsaml›bir kuram olmas› nedeniyle di¤er kiflilik ve psikopatoloji kuramlar›n›n geliflmesin-de önemli bir rol oynam›fl ve davran›fl bilimlerinin tarihsel geliflimindeki önemliyerini alm›flt›r.

Topografik görüflün öne sürdü¤ü üç temel kavram nedir? Tan›mlay›n›z.

FREUD SONRASI PS‹KOD‹NAM‹K KURAMLAR: SosyalGörüfllü PsikoanalistlerPsikoanalitik kuram, 19. yy da art›k ba¤›ms›z bilim dallar› olarak geliflmelerini sür-düren sosyal bilimlerin (sosyoloji, antropoloji vb.) insana bak›fl aç›lar›ndan etki-lenmifltir. Bu bilim dallar›na göre insan, Freud'un belirtti¤i gibi yaln›z biyolojik birvarl›k de¤il, ayn› zamanda sosyal bir varl›kt›r; toplumun ürünüdür. Bu görüflün gi-derek güç kazanmas› do¤rultusunda Freud'un izleyicilerinden bir ço¤u klasik psi-koanalizden ayr›l›p, psikoanalitik kurama yeni bir yön verme çabas›na giriflmifller-dir. Bu kuramc›lar›n bafll›calar› Alfred Adler, Karen Horney, Eric Fromm ve HarryStack Sulivan'd›r. Bu kuramc›lar›n kuramlar›nda savunduklar› görüfllerden buradaçok k›sa söz edilecektir.

Alfred AdlerAdler'e göre insan sosyal bir varl›kt›r; sosyal dürtüler taraf›ndan güdülenir. Sos-yal ilgi (social interest) do¤ufltan vard›r; ancak, di¤er insanlarla ve sosyal kurum-larla olan iliflkiler bireyin yaflad›¤› toplum taraf›ndan belirlenir. Davran›fl›n sosyalbelirleyicilerinin önemi üzerinde durmas›; yarat›c› kendilik (creative self) kavra-m›n›, -Freud'un "ego" kavram› yerine- bireyin yaflant›lar›n› yorumlayan, anlamkazand›ran bir sistem olarak aç›klamas›, kiflili¤in emsalsizli¤ini önemsemesi, cin-sel içgüdüye daha az önem vermesi, bilinci (consciousness) kiflili¤in temeli veesas› olarak kabul etmesi gibi bafll›ca kuramsal geliflmeler, Adler'i Freud'dan ay›-ran ve kendisinden sonra gelen birçok kiflilik kuramc›s›n› da etkileyen özelliklerolmufltur.

Karen HorneyHorney, düflüncelerini yeni bir "kiflili¤i anlama" yolu olarak kuramsal bir çerçeve-ye sokmak yerine, yine psikoanalitik düflünce do¤rultusunda, psikoanalizi dahasa¤lam bir temele oturtmak için yap›lmas› gereken de¤ifliklikler üzerinde durmufl;

Freud Sonras› Psikodinamik Kuramlar 249

SIRA S ‹ZDE

Adler'e göre insan sosyal birvarl›kt›r; sosyal dürtülertaraf›ndan güdülenir.

Adler gibi özellikle kuram›n mekanistik, biyolojik yönlerini elefltirmifltir. Freud'agöre insan›n do¤as› dünyan›n her taraf›nda ayn›d›r. Kuramc› kendi kültüründe be-lirli bir insan kesimini kapsayan klinik gözlemlerine dayal› kiflilik özelliklerini,tüm insan evreninin do¤as›na ba¤lam›flt›r. Dolay›s›yla, insanlararas›-sosyal-iletiflimve etkileflimin ve toplumsal-kültürel etmenlerin rolünü önemsemedi¤i görülür.Horney'e göre evrensel normal psikoloji yoktur; zira bir kültürde "nevrotik (anor-mal)"kabul edilen bir davran›fl di¤erinde "normal" kabul edilebilir. Klasik olarak"nevroz" veya "psikonevroz" bireyde kayg› ya da kayg›ya karfl› özel savunma be-lirtileri ile kendini belli eden bireyin gerçekle ba¤lant›s›n›n kopmad›¤›, toplumsaluyumunun genellikle fazla bozulmad›¤› tüm ifllevlerde bozuklu¤un hafif oldu¤urahats›zl›klar grubudur.

Horney'in ortaya att›¤› en önemli kavram temel kayg›d›r. Çocu¤un kendisinidüflman bir dünyada yaln›z ve yetersiz hissetmesidir. Bu kayg›n›n geliflmesinde enönemli rolü, çocu¤un ana baba ile olan iliflkilerinde güvenli¤i sarsacak bir etmenoynar. Örne¤in, afl›r› sevgi veya reddedilme; afl›r› koruyuculuk veya bask›lama; aileiçi çat›flmalar vb. Çocu¤un normal geliflmesi için koflulsuz olarak sevilip istendi¤ineinanmas› gerekir. Horney, Freud'dan farkl› olarak insanlar›n içsel çat›flmalara yatk›nolarak do¤mad›klar›na, çat›flmalar› sosyal koflullar›n do¤urdu¤una, nevrozlarda iseözellikle zor çocukluk yaflant›lar›n›n rolünün çok önemli oldu¤una de¤inir.

Erich FrommFromm, birey ve toplum aras›ndaki iliflki ile ilgilenmifltir. Ona göre psikolojininesas sorunu bireyin toplumla, dünya ile ve kendiyle nas›l bir iliflki kurdu¤unun in-celenmesi ve anlafl›lmas›d›r. Bu iliflki flekli, ö¤renme ve toplumsallaflma süreçlerisonunda edinilir. Böylece bir kendini bir üyesi olarak buluverdi¤i toplum, onunnas›l bir kiflilik gelifltirece¤ini de belirler. Birey ve toplum aras›ndaki iliflki Fre-ud'un düflündü¤ü gibi statik de¤il, devaml› de¤iflme halindedir.

Harry S. SullivanSullivan, kiflili¤in varsay›msal bir kavram oldu¤u ve kifliler aras› iliflkilerden ayr›olarak incelenemeyece¤ini savunmufltur. Buna göre inceleme birimi insan de¤ililiflki durumudur. Kiflili¤in yap›sal örgütü içsel alg›lardan (biyolojik dürtüler) çokinsanlar aras› iliflkilerin ürünüdür. Sullivan, biyolojik etmenleri reddetmemeklebirlikte kiflilik geliflmesi yönünden sosyal belirleyicilere daha çok önem verir. Ka-l›t›m ve geliflim bireyin belirli kapasite ve e¤ilimlerini belirlerse de bireyin yete-neklerini gösterme, doyum alma yollar›, kiflileraras› iliflkiler vas›tas›yla kültür-top-lum taraf›ndan belirlenir.

Bu kuramc›lar›n d›fl›nda Erik Erikson' un kuram›nda geliflimin dönemsel oldu-¤u, bu dönemlerin herbirinde de¤iflik önemli sosyal gereksinimlerin kiflili¤i etki-ledi¤i savunulur.

SOSYAL GÖRÜfiLÜ PS‹KOANAL‹STLER‹NDE⁄ERLEND‹R‹LMES‹Yukar›da s›ralanan kuramlar›n (listeye baflkalar› da eklenebilir) herbiri önemli ba-z› aç›lardan Freud'un psikoanalitik görüfllerinden ayr›l›yorlarsa da, özde saklad›k-lar› belirli ö¤eler yönünden onun kuramsal çizgisini sürdürmüfllerdir. ‹flte bu ö¤e-ler nedeniyle psikodinamik-psikoanalitik s›n›fa girerler. Bunlar:

• Bilinç, bilinçli düflünce ve davran›fl vurgulan›yorsa da bunlar›n temelindeyine bilinçd›fl› zihinsel süreçler vard›r.

Sosyal Görüfllü Psikoanal ist ler in De¤er lendir i lmesi250

Horney'in ortaya att›¤› enönemli kavram olan temelkayg›, çocu¤un kendisinidüflman bir dünyada yaln›zve yetersiz hissetmesidir.

• Bu bilinçd›fl› süreçler, kayg›n›n ortaya ç›kmas›nda rol oynarlar; ancak, kay-g›n›n yap›sal belirleyicisi de¤ildirler. Kayg›, toplum taraf›ndan, bireyin do-¤ufltan getirdiklerinin toplumla etkileflimi sonucunda ortaya ç›kar.

• Kiflili¤in geliflip flekillenmesinde ilk çocukluk yaflant›lar› önemlidir.Freud'un kuramsal yaklafl›m›n› temsil eden bu temel ö¤elere karfl›n grup ola-

rak onlar› farkl›laflt›ran ve "Sosyal Görüfllü Psikoanalistler" grubuna sokan belirliözellikleri ise flöyle özetlenebilir:

• ‹çgüdülerin önemini kabul etmekle birlikte sosyal etmenlerin, gereksinim-lerin, kiflili¤in geliflmesindeki rolü vurgulan›r.

• Kendilik-benlik sayg›s› (self-esteem) kavram› önemlidir.• Psikolojik bütünlük kavram› önemlidir.

‹NSANCIL YAKLAfiIMI SAVUNAN K‹fi‹L‹K KURAMLARIFreud sonras› psikodinamik kuramlar, Freud'un, toplumun hedefleriyle ters dü-flen, kiflinin daha çok cinsel ve sald›rgan dürtülerle yönlendirildi¤i görüflünden ay-r›lmay› simgelerler; çünkü onlar sosyal gereksinimler ve bilinçli (ego) süreçlerüzerinde dururlar. Bu hareketin daha da ileri boyutu ‹nsanc›l (humanistic) kiflilikkuramlar› ad› alt›nda gruplan›r. Bu kuramlar daha çok kuramc›lar›n isimleriylean›l›r. Örne¤in Carl Rogers, Abraham Maslow, Charlotte Buhler, Rollo May, VictorFrankl ve Thomas Szasz. Bunlar kendilerini, daha sonra geliflen davran›flç› (beha-vioristic) kuramsal yaklafl›m ile psikoanalitik yaklafl›m aras›ndaki -insana özgüözelliklerin dikkate al›nmad›¤›- bofllu¤u dolduran, tamamlayan "üçüncü güç" ola-rak görülürler.

Fenomenolojik Yaklafl›m: Bireye ait öznel zihinsel yaflant›lar›n dikkate al›n-mas›. Yani kifli yaln›z karfl›laflt›¤› fiziksel çevreye ve koflullar›na -gerçekli¤e- basittepkilerde bulunmaz; onlar› kendine göre de¤erlendirerek yorumlar. Bu onundünyay› alg›lamas›d›r, gerçek budur.

Kiflinin Bütünlü¤ü: Di¤er kuramlar›n bir bütünlü¤ü anlamak için onu en ba-sit parçalar›na indirgeme yaklafl›m›n› ihtiyatla ele al›rlar. Örne¤in, ilk davran›flç›la-r›n, davran›fl›, refleksler ve yaln›z uyar›c›-tepki düzeyinde anlamaya çal›flmalar›.Buna, "basite indirgeme" (reductionism) denir. ‹nsanc›l kiflilik kuramc›lar›, bu yak-lafl›m› tamamen reddetmez; hatta gereklili¤ini çeflitli insan davran›fllar›n›n anlafl›l-mas› için kabullenirlerse de, onlar için esas olan ve ihmal edilmemesi gereken,"kiflili¤in, parçalar›n›n biraradaki anlaml› bütünlü¤ü" oldu¤u görüflüdür.

Gerçekleflim E¤ilimi-Gücü: Bireyin, psikolojik olarak olumlu yönde geliflmeve büyüme gizilgücü (varolabilme gizilgücü). ‹nsanc›l kiflilik kuramc›lar›, çevreninönemini küçümsemezler. fiöyle ki, kifli ancak verimli bir çevrede tam anlam›ylakendini gerçeklefltirebilir. Ancak, bu gerçekleflimin yönü ve çevrenin kullan›m›,organizman›n, bireyin içinden güdülenir. ‹flte bu güdüleme gücü, içten gelen seç-me yetisi, gerçekleflim e¤ilimidir. ‹nsanc›l kiflilik kuramc›lar›ndan burada yaln›zCarl Rogers'tan k›saca söz edilecektir.

Carl RogersRogers, kiflileraras› iliflkileri önemseyen ve bu yöndeki çal›flmalar›n› psikoterapitekni¤ine indirgeyen, bu alanda çok etkili olmufl bir kuramc›d›r. Kuram›n› yaln›zkiflili¤i anlamak ve aç›klamak için de¤il, "psikolojik tedavi-psikoterapi" s›ras›ndaolabilecek kiflilik de¤iflmesi ve geliflmesini anlamak için de gelifltirmifltir.

Rogers'›n kiflilik kuram› flöyle flu bafll›klar alt›nda özetlenebilir:

‹nsanc› l Yaklafl›m› Savunan Kifl i l ik Kuramlar › 251

‹nsanc›l (humanistic) kiflilikkuramlar›, sosyal gereksinimler ve bilinçli(ego) süreçleri üzerindedururlar.

Rogers, çal›flmalar›ndakiflileraras› iliflkileri önemsemifl ve bu yöndekiçal›flmalar›n› psikoterapitekni¤ine indirgeyebilmifltir.

• Her birey kendisinin merkezi oldu¤u devaml› de¤iflen bir yaflant› dünyas›n-da yaflar. Bu bireye özgü, özel dünyas›d›r ve bu dünyaya fenomenal (ya-flant›sal) alan denir.

• Birey, bu alana yaflad›¤› ve alg›lad›¤› bir tepkide bulunur. Bu alg›sal alanbirey için gerçektir.

• Davran›fl, bireyin gereksinimlerini, yaflad›¤› ve alg›sal alan›nda alg›lad›¤› gi-bi doyurma amac›na yönelik bir giriflimdir. Bu giriflimde çevresiyle iliflkilerkurar ve gerçe¤i s›nar.

• Bireyin benimsedi¤i davran›fl flekil ve yollar›n›n ço¤u, bireyin kendilik kav-ram›yla tutarl› olanlard›r.

Rogers'a göre kendilik kavram› örgütlenmifl bir bütündür. Bu bütün, bireyin, hemyaln›z kendisine ait alg›lar›n›, hem de çevresindeki di¤er insanlar ve nesnelerle olaniliflkilerinin kapsam›ndaki alg›lar› ve bunlara yüklenen de¤erleri içerir. O halde sabitde¤ildir, de¤iflen ve geliflen bir süreçtir; kifli olma sürecidir. Kiflilik tam anlam›yla fonk-siyonda bulunan, kendini gerçeklefltirme sürecini yaflayan bireyde sembolize edilir.

‹nsanc›l kiflilik kuramlar›n›n de¤erlendirilmesine gelince bu kuramlar›n, insa-n›n tüm gizilgüçlerinin a盤a ç›kar›larak kullan›lmas›ndan söz edilebilir. Tam an-lam›yla fonksiyonda bulunan birey haline gelmesi görüflü, toplumlar›, özellikle buamaçla belirli konularda (örne¤in, iletiflim, meditasyon, fiziksel egzersiz gruplar›,e¤itim ve ö¤retim, ana baba tutumlar› ve psikoterapi) bireylere beceri kazand›rmaamac›na yöneltmifltir.

DAVRANIfiÇI YAKLAfiIM"Davran›fl Kuram›" terimi ile "Ö¤renme Kuram›" terimleri ço¤unlukla efl anlamdakullan›l›rlar. Davran›flç› Yaklafl›m, ilk çal›flmalarda ortaya konan ö¤renme ilkeleri vebunlara dayal› uyar›c›-tepki (davran›m) modelinin, kontrollü koflullar›n sa¤land›¤›laboratuvar deney ortamlar›ndaki deney ve araflt›rma bulgular›ndan temelini al›r.

Uyar›c›-tepki veya davran›m (U-D) modelini, davran›fl› ve kifliyi anlaman›n tekyolu ve aç›klamas› olarak kat› bir biçimde benimseyen kuramc›lardan J.B.Watson,bu ak›m›n kurucusu say›l›r. Di¤er önemli isimlerden bafll›calar› Pavlov, Bekhterev,Thorndike, Guthrie, Hull, Skinner, Berkeley, Hume ve Hobbs'tur.

Davran›flç› yaklafl›ma göre tüm davran›mlar ö¤renme yoluyla kazan›l›r. Ö¤ren-me ilkelerinin U-D modelinde kullan›lmas› ile birçok davran›fl anlafl›labilir ve ge-rekti¤inde de¤ifltirilebilir.

SOSYAL Ö⁄RENME KURAMLARIBu kuramlar, biliflsel-sosyal kuramlar diye de an›l›rlar. Psikolojide uzunca bir geç-mifli olan ö¤renme, biliflsel süreçler ve sosyal etki konular›nda yap›lan laboratu-var deney ve araflt›rmalar›ndan yola ç›k›larak geliflen "davran›flç›" yaklafl›m›n uzan-t›s›d›r. Bunlar›n sosyal yaflant›lara verdikleri önem, Freud sonras› sosyal görüfllüpsikodinamik ve psikoanalitik yönlenimli ego psikologlar›; Freud'a karfl›t bir ge-liflme olan ö¤renme ilkelerine dayal› davran›fl› inceleme yöntemi olarak yaln›z la-boratuvar bulgular›na dayanan "Davran›flç›l›k" ile aralar›nda ba¤lant› kurulmas›nayol açm›flt›r. Julian Rotter bu yaklafl›m›n babas› say›l›rken, Albert Bandura ve Wal-ter Mischel de di¤er bafll›ca kuramc›lard›r. Sosyal-biliflsel ö¤renme kuramlar›n›ntemel görüflleri flöyle özetlenebilir:

Davran›fla Ait Nesnel -Objektif- Bilginin Önemi: Psikodinamik ve insanc›lyaklafl›m›n klinik temelli sezgiye dayal› yarg› ve de¤erlendirmelerine pek itibar et-mezler. Onlar için önemli olan gözlenebilir, nesnel bir flekilde ölçülebilir, somutdavran›fl verilerine dayanarak kiflili¤i anlamak ve çal›flmakt›r.

Davran›flç› Yaklafl›m - Sosyal Ö¤renme Kuramlar ›252

Davran›flç› yaklafl›ma göretüm davran›mlar ö¤renmeyoluyla kazan›l›r.

Sosyal Çevrede Ö¤renme: Kiflilik özellikleri ö¤renilmifltir ve bu ö¤renmesosyal çevre ile etkileflim sonucunda yer al›r. Her birey ayr› sosyal koflullara tabiolaca¤›ndan, farkl› davran›fl tarz ve özellikleri kazanacak, bu da o bireyin kendi-ne özgü kiflilik özelliklerini oluflturacakt›r. Sosyal etkileflim s›ras›nda davran›fllar›izleyen sosyal ödül (övgü veya onaylama), olumlu pekifltireç rolü oynayacakt›r.Baflkalar›n› gözleyerek ö¤renme -model alma- üzerinde de durulur. Kuramc›lar-dan Bandura bu alan›n öncüsü say›l›r.

Kiflilik De¤iflkenleri Olarak Biliflsel (cognitive) Kurultular: ‹lk davran›flç›-lar›n vurgulad›¤› gibi ö¤renmenin yaln›z basit bir uyar›c›-davran›m ba¤lant›s› ilegerçekleflmedi¤i, nesne, olay ve iliflkilerin zihinsel-biliflsel formülasyonlar›n›noluflturulmas› sonucu gerçekleflebilece¤i varsay›l›r. Birey adeta bir bilim adam›d›r.D›fl›ndaki dünya ile aktif iliflkiye girerek bilgi araflt›r›r, bu bilgiye dayal› denence-ler gelifltirir, bunlar› kendisini yönlendirmek için kullan›r. Bu denenceler yani bi-liflsel kurultular, bireyin de¤erlerini, amaçlar›n› ve beklentilerini içerir.

Kiflilik, bireyin tüm biliflsel yap›lanmas›n› kapsar. Herkesin kendine özgü bilifl-sel kurulumuna ba¤l› olarak kiflili¤i oluflur.

Kiflilik De¤iflkenlerinin Duruma Özgülü¤ü: Ö¤renme belirli bir çevre ba¤-lam›nda yer al›r. Bu bir ö¤renme durumudur. Dolay›s›yla, ö¤renilen biliflsel kurul-tular -kiflili¤in temelini oluflturan- durumlara ba¤l›d›r. Örne¤in, birey, spor faaliye-tinin yer ald›¤› alanda sald›rgan olmay› ö¤renmiflse, bu baflka durumlara genellen-meyebilir. Buna göre spor alan›nda sald›rgan olan, s›n›fta çekingen olabilir; sah-nede at›lgan olan, sosyal bir partide içe kapan›k davran›fl sergileyebilir.

Sosyal biliflsel ö¤renme kuramlar›n›n de¤erlendirilmesinde sosyal ö¤renmeyaklafl›m›n›n özellikle, "kiflilik de¤iflkenlerinin durumsal olmas›, davran›fllarda bi-linçlili¤in, kiflili¤in araflt›r›lmas›nda" s›namaya dayal› deneysel yöntemi benimse-mesi yönünden çok de¤erli oldu¤u söylenebilir. Davran›fl hakk›nda nesnel objek-tif ölçümlerin, kontrollü koflullar›n sa¤land›¤› laboratuvarda al›nmas›, klinik göz-lemlere dayal› verilerden daha güvenilirdir. Ancak, bunun da getirdi¤i k›s›tlamalarvard›r. Bu k›s›tl›klar flu bafll›klar alt›nda toplanabilir.

• Bütünlü¤ün kayb›: Özellikle klinik yönlenimli psikologlar›n elefltirisi, labo-ratuvarda tek tek davran›fl parçac›klar›n›n gözlenmesine dayal› verilerin,sonra biraraya getirilerek kiflili¤in-bütünün-anlafl›lmas› için uygun olmad›¤›do¤rultusundad›r.

• Bilifllere önem verilmesi-Dürtü ve heyecanlara az önem verilmesi: Labora-tuvar yönteminin insan› ve kiflili¤i anlamak için kullan›lmas›n›n getirdi¤i k›-s›tl›l›klardan birisidir. Dürtü ve heyecanlar, organizman›n içinde, bilind›fl›ya da ço¤u zaman gözlenemez konumdad›r. Ancak bu konumlar›, onlar›ngözard› edilerek önemsenmemelerini gerektirmez.

Sosyal görüfllü psikoanalistlerin ortak özelli¤i nedir? ‹nsanc›l yaklafl›mla karfl›laflt›r›n›z.

K‹fi‹L‹K DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ VE K‹fi‹L‹K TESTLER‹Kiflilik kuramlar› genellikle bireyler aras›nda farkl›l›¤›n oldu¤unu ve bunun ölçü-lebilece¤ini bir say›lt› olarak kabul eder. Bu görüfl kiflili¤in ölçülmesi ve de¤erlen-dirilmesi konusunun temelini oluflturur. Kiflili¤in de¤erlendirilmesi, bireyin kiflili-¤ini oluflturan çeflitli davran›flsal özellikleri hakk›nda bilgi edinme ifllemlerinin tü-müdür. Bir baflka deyiflle, kiflinin "belirli durumlar"daki belirli koflul ve uyar›c›lar-la olan iliflkilerinin sistematik olarak gözlenmesidir.

Kifl i l ik De¤er lendir i lmesi ve K ifl i l ik Test ler i 253

SIRA S ‹ZDE

Kiflili¤in de¤erlendirilmesi,bireyin kiflili¤ini oluflturançeflitli davran›flsal özelliklerihakk›nda bilgi edinme ifllemlerinin tümüdür.

Birey hakk›nda bilgi edinirken, onun davran›fllar›n›n hangi koflul ve uyar›c› or-tamlar›nda yer ald›¤›n›; bu uyar›c›lar›n davran›fllar› ne flekilde etkiledi¤inin anla-fl›lmaya çal›fl›lmas› gereklidir. Kiflinin içinde bulundu¤u böyle bir durum, genellik-le çeflitli fiziksel özellikler ile davran›fllara etki yapabilecek uyar›c› ve koflullardanoluflur. Kiflinin bu gibi durumlarda yapt›¤› davran›fllar›n dikkatli ve sistematik ola-rak gözlenmesi bize kiflinin özellikleri hakk›nda bilgi sa¤lar. Sözü edilen belirlidurumlara en iyi örne¤i ise afla¤›da tan›t›lan kiflilik testleri oluflturur. Biz bunlar›nbafll›calar›n›, objektif ve projektif kiflilik testlerine örnekler olarak sunaca¤›z.

Objektif Kiflilik TestleriKiflilik alan›nda geçerli ve güvenilir ölçümlerin gelifltirilmesi çabas›, 1. Dünya Sava-fl› döneminde zeka testlerinin gelifltirilerek baflar›yla kullan›lmas› ile birlikte artm›fl-t›r. Gelifltirilen çeflitli kiflilik testleri aras›nda halen en yayg›n olarak kullan›lanlar›nbafl›nda "Minnesota Çok Yönlü Kiflilik Envanteri" (Minnesota Multiphasic Persona-lity Inventory-MMPI) gelmektedir. S.R.Hathaway ve J.C.Mc Kinley taraf›ndan gelifl-tirilen testle ilgili zengin klinik bilgiler ilk yay›nland›¤›ndan (1943) bugüne sistema-tik olarak saptanm›fl; birçok ülke için standardizasyonu gerçeklefltirilmifltir. "Do¤-ru", "yanl›fl" ve "bilmiyorum" fleklinde yan›tlanan 550 maddeden oluflan MMPI, bi-reyin kiflisel ve toplumsal uyumunu objektif olarak de¤erlendirmeyi amaçlayan öl-çe¤in ülkemiz için standardizasyonu, Prof. Dr. Ifl›k SAVAfiIR taraf›ndan yap›lm›flt›r.

Testin 10 adet kiflilik ve 3 adet geçerlik alt testi vard›r. Temel amaç tan›ya yö-nelik kiflilik de¤erlendirmesi oldu¤u için alt testlerden 9'u psikopatolojik tan›gruplar›na göre ayr›lm›fllard›r. Bunlar: Hs (Hipokandria); D (Depresyon); Hy(Histeri); Pd (Psikopatik Sapma); Mf (Maskulinite-femininite); Pa (Paranoya); Pt(Psikasteni); Sc (fiizofreni), Ma (Hipomani)dir. Daha sonra gelifltirilen 0-Si (Sosyaliçedönüklük) alt testi de teste eklenmifltir.

Klinik alt testlerden baflka L,F, ve K diye adland›r›lan 3 geçerlik alt testi vard›r.Bu testler, bireyin test alma tutumlar›n› de¤erlendirmeyi amaçlarlar ve elde edilenklinik puanlar›n geçerlik derecesiyle ilgili bilgi sa¤lar. Bu ölçe¤in kapsam›ndakibaz› test maddelerine ait örnekler flunlard›r:

• Bazen utan›nca çok terlerim.• Yürürken kald›r›mdaki yar›klara basmamaya dikkat ederim.• Rüyalar›m›n ço¤u cinsel konularla ilgilidir.Do¤ru olarak iflaretlenmifl cevap ka¤›d› örne¤i.

Bunlara benzer maddeleri kifli tek tek okuyarak durumuna uygun olup olma-malar›na göre do¤ru (evet), yanl›fl (hay›r) olarak, yukar›da örne¤i görülen türdenbir yan›t ka¤›d› üzerinde iflaretler. Madde hakk›nda hiçbir fley bilmiyorsa hiçbiriflaret koymayabilir (bilmiyorum).

Projektif Kiflilik TestleriProjektif testler, Freud'un Psikoanalitik yaklafl›m›n›n temelindeki psikodinamikgörüfle dayan›r. Kiflinin içsel yafl›nt›lar›n› yans›taca¤› esas›na dayand›r›lm›fllard›r.Bu testlerin amac›, kiflilerin psikolojik yaflant›lar›n› -duygu, düflünce, kayg› ve ça-t›flmalar- sunulan belirsiz test uyar›c›lar›na yans›tmalar›n› sa¤lamakt›r.

Kifl i l ik De¤er lendir i lmesi ve K ifl i l ik Test ler i254

D Y1. II2. II3. II

Projektif testlerin genel olarak özellikleri flunlard›r:• Yan›t özgürlü¤ü vard›r. Objektif testlerin aksine evet, hay›r gibi k›s›tl› yan›t-

lar yerine kifli uyar›c›lar›, kendine göre, istedi¤i gibi yan›tlar. Hiçbir s›n›rla-ma yoktur.

• Uyar›c›lar tam olarak belirlenmemifltir. Böylece bireyin belirsiz uyar›c›y›kendine göre de¤erlendirip, duygu ve düflüncelerini yans›taca¤› beklenir.

• Kiflili¤in bütününün de¤erlendirilmesi amaçlanm›flt›r.Projektif testlerin uyar›c›lara de¤iflik ve çok say›da özgür yan›t verme özelli-

¤i, yan›tlar›n istatistiksel olarak de¤erlendirilmesini, nesnellik ve güvenilirlik gi-bi ölçütlere ulaflmay› güçlefltirir. Burada örnek olarak bir kaç projektif testtensöz edilecektir.

Bu örnekler aras›nda H.Rorschach taraf›ndan gelifltirilmifl olan RorschachTesti 10 kart üzerine bas›lm›fl simetrik mürekkep lekelerinden oluflmufltur. Rorsc-hach testi, bu iflte yetiflmifl deneyimli bir psikolog taraf›ndan verilmelidir. Bireylegerekli iyi iliflki kurulduktan sonra kartlar kendisine birer birer gösterilip, mürek-kep lekelerinde neler gördü¤ü, ne alg›lad›¤› sorulur. Lekelerin nas›l alg›land›¤›önemlidir. Verilen yan›tlar genellikle kliniklerde davran›fl bozuklu¤u tan›s› koy-mak ve kiflilik dinami¤ini aç›klamak için kullan›l›r.

Bir di¤er örnek Tematik Alg› Testidir (Thematic Apperception Test- TAT-)H.A.Murray ve C.D. Morgan taraf›ndan gelifltirilen test, üzerinde öykü türü yan›tvermeye elveriflli resimler olan 30 karttan oluflur. Bireye, genellikle tüm kartlargösterilmeyebilir. Daha önceden seçilmifl olan belirli say›daki kartlar birer birergösterilerek kendisinden her kart için konulu bir öykü anlatmas› istenir. TAT'›nsay›lt›lar›ndan bafll›cas›, kiflinin anlatt›¤› öyküdeki kahramanla özdeflim yapt›¤›; bukifliye atfetti¤i duygu ve düflüncelerin asl›nda kendi duygu ve düflüncelerinin biryans›mas› oldu¤udur. TAT'›n bir de L. ve S.Bellack taraf›ndan gelifltirilmifl olan ço-cuklara uygulanan formu vard›r. CAT (Childrens Apperception Test) diye an›lanbu test, üzerinde insan yerine hayvan figürleri olan 10 karttan oluflmufltur. Bu re-simler psikoanalitik kuram›n etkisiyle psikoseksüel geliflim dönemlerindeki temelçat›flmalar› yans›tacak biçimde gelifltirilmifltir.

TAT ve Rorschach gibi, kliniklerde en s›k kullan›lan testlerden baflka, uygulan-mas› ve de¤erlendirilmesi daha basit olan Cümle Tamamlama Testleri ile tama-men sözel yan›tlamay› gerektiren Kelime Ça¤r›fl›m Testleri de vard›r. Cümle Ta-mamlama Testlerine örnek olarak "Rotter Cümle Tamamlama Testi" verilebilir. Butest yaln›z bir iki kelimesi yaz›lm›fl gerisi bofl b›rak›lm›fl cümlelerden oluflur. Ör-ne¤in, "Hoflland›¤›m fley..............." Kelime Ça¤r›fl›m Testleri psikoanalitik yakla-fl›mdan etkilenmifltir. Bilinçalt›n› anlama tekniklerinden olan Serbest Ça¤r›fl›m tek-ni¤ine dayan›rlar. Bu testler, birbiriyle iliflkisi olmayan kelimelerin biraraya gelme-sinden oluflur. Testi alan kifliye bunlar s›ras›yla sunularak herbiri için kiflinin ilkakla gelen fleyi (kelime) söylemesi istenir.

Kelime ça¤r›fl›m testleri önceleri zihinsel yeteneklerin araflt›r›lmas›yla u¤raflanpsikologlarca zihin süreçlerinin incelenmesinde kullan›lm›flt›r. Klinik kullan›mlar-da ise daha çok psikoanalitik yaklafl›m›n temsilcileri taraf›ndan, örne¤in, C.Jung,"duygusal ve heyecansal yaflant›lar›n" a盤a ç›kar›lmas› amac›yla uyar›c› anlams›zkelimelerin de buna göre haz›rland›¤› flekilleriyle kullan›lm›flt›r. Kiflilik testleriningenelde psikolojik testlerin özellikleri aç›s›ndan k›sa bir de¤erlendirmesini yapa-rak konumuzu bitirece¤iz.

Kifl i l ik De¤er lendir i lmesi ve K ifl i l ik Test ler i 255

"Psikolojik test" kavram›, de¤iflik kifliler taraf›ndan de¤iflik anlamlarda kullan›l-maktaysa da bugün amac›m›za en uygun görünen tan›m› Anastasi taraf›ndan veri-lenidir. Bu tan›ma göre psikolojik test, davran›fl örneklerini ölçen standart ve nes-nel bir ölçektir. Bir insan›n davran›fllar›ndan örnekler almadaki amaç, yaln›z örnekdavran›fl›n kendisini anlamak de¤il; bu örne¤in temsil etti¤i daha anlaml› davran›fl-lar hakk›nda da bilgi edinmektir. Buna, testin yordama gücü (tahmin etme) denir.Örne¤in, bir kiflilik testi sonucunda kiflinin belli baz› durumlarda nas›l davranaca-¤›, ne gibi tutumlar gösterece¤i hakk›nda yordama yapmam›z sa¤lanabilir.

Psikolojik testlerin birtak›m özellikleri vard›r. Tan›m›m›zdaki nesnellik ve stan-dartl›k özelliklerine de¤inilmiflti. Bir testin nesnel olmas› demek uygulamada tes-tin verilmesi, puanlamas› ve de¤erlendirilmesinin, testörün kiflisel yanl›l›k ve de-¤er yarg›lar›ndan ba¤›ms›z olmas› anlam›na gelir.

Bir testin standardize olmas› ise, testin verilme kurallar›, materyali ve puanla-ma koflullar›n›n önceden saptanm›fl olmas› demektir. Bunlardan baflka standart birölçü arac› olan testin güvenirli¤i de olmal›d›r. Güvenirlikle, bir testin ölçmek iste-di¤ini ne oranda kesin ve iyi ölçtü¤ü kastedilir. Bu da test tekrarland›kça puanla-r›n oldukça sabit kalmas›yla gösterilebilir.

Bir de testin geçerlik özelli¤i olmal›d›r. Geçerlik, bir testin ifllevini ne derece-de yerine getirdi¤ini; yani ölçmek istedi¤i özelli¤i ölçebilme derecesine denir.Birölçü arac›n›n güçlü ve ifllevsel olmas›n› sa¤layan yukar›daki özellik ya da ölçütle-re k›saca de¤inilmesinin nedeni, psikolojik testler ailesinden olan kiflilik testleri-nin bu ölçütler bak›m›ndan bir de¤erlendirmesini yapmakt›r.

Bugün elimizde çok çeflitli kiflilik testleri olmas›na karfl›n an›lan test özellikle-ri (nesnellik, güvenirlik vb.) yönünden kiflilik testlerinin genel olarak zeka ve ye-tenek testlerinin eriflti¤i düzeye eriflti¤i söylenemez. Bunun nedeni, yap›lan çal›fl-malar›n ya da gösterilen gayretin azl›¤›na ba¤l› olmaktan çok, kiflilik kavram›n›n,bilimin ve psikolojinin çal›fl›lmas› en güç ve karmafl›k konular›ndan biri olmas›-na ba¤lanabilir.

Kifl i l ik De¤er lendir i lmesi ve K ifl i l ik Test ler i256

Psikolojik test, davran›flörneklerini ölçen standart venesnel bir ölçektir.

Özet 257

ÖzetKiflilik Psikolojisi ve Kiflilik kavramlar›n› tan›mlaya-cak, kiflili¤in geliflimine etki eden biyolojik ve çev-resel etkenleri aç›klamakKiflilik, çeflitli flekillerde tan›mlanm›flt›r. Kiflili¤ingeliflmesini etkileyen bafll›ca etkenler biyolojik veçevresel olmak üzere iki genel grupta incelenmifl-tir. Kiflili¤in anlafl›lmas› ve incelenmesine yönelikçeflitli kuramlar gelifltirilmifltir.

Kiflili¤in anlafl›lmas› ve incelenmesine yönelik ge-lifltirilen kuramlar› tan›mlayabilmekBunlardan bafll›calar› psikoanalitik, sosyal ö¤ren-me, davran›flç› vb. kuramlard›r.Kiflilik kuramlar› karmafl›k davran›fllar› k›sa ve aç›kifadesini sa¤lamalar›, mevcut bilgileri anlaml› birbütün haline getirmeleri aç›lar›ndan önemlidir.Sigmund Freud taraf›ndan gelifltirilen psikoanalitikkuram, kiflili¤i tan›mlarken yap›sal ve topografikgörüflleri temel al›r. Yap›sal görüfl zihinsel yaflam›nbir biriyle çat›flma halinde olan ancak birbirinitamamlayan id, ego ve süperego ögelerini tan›mlar.Topografik görüfl ise zihinsel yaflam›n yüzeyselyap›s›n› oluflturan betimleyici özellikleri bilinçalt›,bilinçöncesi ve bilinç olarak ele al›r. Freud sonras›

psikodinamik kuramlar ya da sosyal görüfllüpsikoanalistler insan› sadece biyolojik bir varl›kde¤il ayn› zamanda sosyal bir varl›k olaraktoplumun bir ürünü görmüfllerdir. Bu kuramc›lar›naras›nda Adler, Horney, Fromm ve Sullivan yer al›r.Bir di¤er yaklafl›m ise insanc›l kiflilik kuram›d›r. Bukuram sosyal gereksinim ve bilinçli (ego) süreçlerüzerinde durur. Bu kuramlar daha çok kuramc›lar›nisimleriyle an›l›r. Carl Rogers, Abrahan Maslow,Rolla May, Victor Frankl bu isimler aras›nda yeral›r. Davran›flç› kuram ise ö¤renme kuram› ile para-lel kavramlar› kullanmaktad›r. Sosyal biliflselö¤renme kuramlar› ise davran›flç› kuramlar›n biruzant›s› olarak ö¤renme, biliflsel süreçler ve sosyaletki konular› üzerine yo¤unlafl›r.

Kiflili¤in de¤erlendirilmesi için yap›lan kiflilik testle-rinin neler oldu¤unu ve özelliklerini aç›klayabilmekKiflili¤in de¤erlendirilmesi çeflitli kiflilik ölçekleriyleyap›l›r. Kiflilik ölçekleri genellikle objektif ve pro-jektif olmak üzere iki büyük kategoride incelenebi-lir. Objektif testlere MMPI, projektif testlere Rorsc-hach ve TAT bafll›ca örnekler olarak verilebilir.

A M A �

1

A M A �

2

A M A �

3

Kendimizi S›nayal›m258

Kendimizi S›nayal›m1. Kiflili¤in de¤iflik "bireyleraras› iliflki durumlar›ndan var-dand›¤›" görüflü kime aittir?

a. W.Jamesb. Sullivanc. E. Frommd. S. Freude. E Erikson

2. Afla¤›dakilerden hangisi herhangi bir kuramda olmas›beklenen bir özelliktir?

a. De¤iflkenlerin gözlenemez olmas›b. Kavram tan›mlar›n›n biniflikli¤ic. S›nanabilir denencelerin olmas›d. Spekülasyona dayal› kavramlar›n olmas›e. Deneye elveriflli olmamas›

3. Afla¤›daki ifadelerden hangisi psikoanalitik kuram içindo¤ru bir ifadedir?

a. Kiflili¤i kapsaml› bir bütün olarak ele al›r.b. Kapsaml› olmas› nedeniyle ekonomik de¤ildir.c. Spekülatif olmas› bak›m›ndan etkin olamam›flt›r.d. Kiflilik kuram› olarak yetersiz bulunmufltur.e. E Erikson taraf›ndan ileri sürülmüfltür.

4. Afla¤›dakilerden hangisi bilinçalt› kavram›n› ifadeeder?

a. Zihinsel yaflam›n betimleyici niteli¤idir.b. Zaman-mekan ve mant›k çarp›kl›klar›n›n olmad›¤›

psiflik yaflam kesitidir.c. Gerçeklik ilkesine göre çal›flan sistemdir.d. Psikoanalitik kuram›n kiflili¤i aç›klayan temel

kavramlar›ndand›r.e. Bilince en yak›n k›s›md›r.

5. Afla¤›dakilerden hangisi kiflilik psikolo¤u için önemtafl›r?

a. Davran›fl›n biyolojik ifllevselli¤idir.b. Davran›fl›n kal›tsal yönleridir.c. Davran›fl›n psikolojik ifllevselli¤idir.d. Davran›fl›n ö¤renilen özellikleridir.e. Davran›fl›n bilinmeyen özellikleridir.

6. Kiflilik kuramlar›yla ilgili olarak afla¤›daki ifadelerdenhangisi yanl›flt›r?

a. Kiflilik kuramlar› bilimsel kuram olma özellikleri-nin ço¤undan yoksundur.

b. Bilimsel özellikleri tümüyle kapsayan tek ve kap-saml› bir kiflilik kuram› gelifltirmek imkans›zd›r.

c. Kiflilik kuramlar› kiflili¤in temelinde do¤adaki te-mel düzenin oldu¤u say›lt›s›n› kabul ederler.

d. Kiflilik kuramlar› karmafl›k olaylar› basitlefltirerekdaha anlaml› hale getirirler.

e. Kiflilik kuramlar›n›n ifllevselli¤i tart›fl›lmaktad›r.

7. Dürtü ve heyecanlar› göz ard› ederek bilifllere a¤›rl›kveren kiflilik kuram› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹nsanc›l kiflilik kuramlar›b. Sosyal görüfllü psikoanalitik kuramlarc. Davran›flc› kuramlard. Sosyal ö¤renme kuramlar›e. Fenomelojik kuramlar

8. Afla¤›dakilerden hangisi projektif kiflilik testlerinin özel-liklerinden birisi de¤ildir?

a. Uyar›c›lar› tam olarak belirlenmemifltir.b. Kiflili¤in bütününün de¤erlendirilmesi amaçlanm›flt›r.c. Nesnellik ve güvenirlik gibi ölçütleri karfl›lamaya

uygundurlar.d. Freud’un psikoanalitik yaklafl›m›n› temel al›rlar.e. Yan›t özgürlü¤ü vard›r.

9. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal ö¤renme kuramlar›n›ntemel görüfllerinden birisi de¤ildir?

a. Birey, aktif olarak d›fl dünya ile iliflkiye girerek bil-gi araflt›r›r.

b. Herkesin biliflsel kurulumu ayn› flekilde oluflur.c. Kiflilik gözlenebilir somut davran›fllara bak›larak

anlafl›lmal›d›r.d. Ö¤renme belirli bir çevre ba¤lam›nda gerçekleflir.e. Baflkalar›n› gözleyerek ö¤renme modeli üzerinde

durur.

10. Afla¤›daki kuramc›lardan hangisine göre kendilik kav-ram› örgütlenmifl bir bütündür?

a. S. Freudb. C. Rogersc. A. Adlerd. E. Froome. H. Sullivan

Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar› 259

Yaflam›n ‹çindenSon y›llarda bilim alan›ndaki en büyük geliflmeler, kuflku-suz ki genetik mühendisli¤i alan›nda yaflanm›flt›r. Bunlar-dan en önemlisi insan genom projesinin tamamlanm›fl veinsan›n gen haritas›n›n ç›kar›lm›fl olmas›d›r. Bir di¤erönemli bulufl ise canl›lar›n klonlama yöntemi sayesindegenetik olarak t›pat›p ayn›lar›n›n oluflturulabilmesidir.Genetik alan›ndaki bu geliflmeler beraberinde önemli tar-t›flmalar› getirmifl ve dünya gündemini meflgul etmifltir,hala da etmektedir. Bu tart›flmalardan bir tanesi, insan ge-nom bilgilerini ve klonlama yöntemini kullanarak dünya-da çok önemli ifller yapm›fl ve tarihe geçmifl kiflilerin ay-n›lar›n› yaratma konusundad›r. Örne¤in Einstein’›n ya daAtatürk’ün genetik olarak ayn›s› olan bir bebek yaratal›mve ondan tekrar büyük ifller yapmas›n› bekleyelim mi, gi-bi. Tabi ki bu olumlu örneklerin yan›nda bir Hitler dahayaratma tehdidi de gündemdedir.

Yukar›da verilen tart›flmay› size anlat›lan kiflilik psikolo-jisin kavramlar›yla düflününüz. Kiflilik psikolojisi ba¤la-m›nda anlat›lanlar› göz önüne ald›¤›n›zda, bir insan›n ge-netik olarak ayn›s›n›n yarat›lmas›, onun geçmiflteki gibibir insan olaca¤› anlam›na gelir mi? Örne¤in Einstein’›nya da Atatürk’ün genetik olarak ayn› olan ikizlerini yarat-sak, bu bebekler büyüdüklerinde Einstein’n›n ikizi önem-li bir bilim adam›, Atatürk’ün ikizi büyük bir lider olurlarm›? Bu konuyu kiflilik psikolojisi bilgilerini kullanaraknas›l tart›fl›rs›n›z?

Biraz Daha Düflünelim1. Kiflilik Psikolojisi ve Kiflilik kavramlar›n› tan›mlayarak,

kiflili¤in geliflimine etki eden biyolojik ve çevresel et-

kenleri aç›klay›n›z.

2. Kiflili¤in anlafl›lmas› ve incelenmesine yönelik geliflti-

rilen kuramlar› k›saca tan›mlay›n›z.

3. Kiflili¤in de¤erlendirilmesi için yap›lan kiflilik testleri-

nin neler oldu¤unu ve özelliklerini aç›klay›n›z.

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarHALL, C.S., LINDZEY, G. Theories of Personality. New

York, John Wiley, 1970.

HARLOW, H.F. "Love in Infant Monkeys" Scientific

American. 200, 68-74, 1959, Aktaran: Gerow J.R.

Psychology An Introduct›on New York: Harper and

Collins, 1995.

HARLOW, H.F., HARLOW, M.K., SUOM‹, S.T. "From

Thought to therapy: Lessons from a private lib-

rary" American Scientist. 59, 536-549, 1971, Ak-taran: Gerow J.R. Psychology An Introduct›on. NewYork: Harper and Collins, 1995.

LAMB.M.E., HWANG, C.P., FROD‹, A.M. ve FROD‹, M."Security of mother and father infant attachment andits relation to sociability with strangers in traditionaland nontraditional Swedish families" Infant Behavior

and Development. 5, 355-368, 1982,Aktaran: GerowJ.R. Psycholog An Introduct›on New York: Harper andCollins, 1995.

MADD‹, S.R., Personality Theories. A comparative analy-sis, Illinois: The Dorsey Press, 1977.

MEADOWS, P. KROEBER VE KLUCKHOHN, Sosyal ve

Kültürel De¤iflme. Çev.G.BOZKURT, H.Ü.Yay›nlar›,D-21; Ankara: Cihan Matbaas›, 1976.

SAVAfiIR, I. Minnesota Çok Yönlü Kiflilik Envanteri

Elkitab›. (Türk Standardizasyonu), Ankara: SevinçMatbaas›, 1981.

STERN, D. The First Relationship. Cambridge, M.A.:Harvard University Press, Aktaran: Grew J.R.Psychology An Introduct›on New York: Harper andCollins, 1995.

Yan›t Anahtar›1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Kiflilik Kuramlar› bölümünü

tekrar okuyunuz.2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Kiflilik Kuramlar› bölümünü

tekrar okuyunuz.3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Freud'un Kuram›n› tekrar

okuyunuz.4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Kiflilik Kuramlar› bölümünü

tekrar okuyunuz.5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Kiflili¤in Tan›mlanmas›

bölümünü tekrar okuyunuz.6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Kiflilik Kuramlar› bölümünü

tekrar okuyunuz.7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Ö¤renme Kuramlar›

bölümünü tekrar okuyunuz.8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojik Testler bölümünü

tekrar okuyunuz.9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Ö¤renme Kuramlar›

bölümünü tekrar okuyunuz.10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Kiflilik Kuramlar› bölümünü

tekrar okuyunuz.

260

Psikoloji tarihinin en tan›nan bilim adam› olarak karfl›m›za ç›kan Freud yazd›¤› eser-

lerle insan›n do¤as›n›n yeni bir gözle görülmesine ve bireyin davran›fl›n›n yeni bir aç›dan

alg›lanmas›na yol açm›flt›r. K›rk senelik meslek yaflam›nda bir çok eser yay›nlayan Freud’un

modern Psikoloji’nin oluflumunda çok önemli etkileri olmufltur. Freud 19. YY’›n burjuva

temel de¤erlerine sahip bilimsel pozitivizminden ve yaflamla ilgili ak›mlardan yo¤un bir

biçimde etkilenmifl bir düflünürdür. Sigmund Freud bir yahudi ailesinin çocu¤u olarak

1856’da Freiburg’da do¤du. Dört yafl›na geldi¤inde ailesiyle birlikte Viyana’ya tafl›nd›.

1938 y›l›na kadar olan çal›flmalar›n› bu kentte tamamlad›. Daha sonra Avusturya’n›n

Almanya ile birleflmesinden sonra ‹ngiltere’ye gitti. Freud yaflam›nda çok baflar›l› bir

ö¤renci olmufl ve en üstün derecelerle gitti¤i okullardan mezun olmufltur. 1881’de Viyana

T›p Fakültesi’nden mezun olmufl, 1885 y›l›nda ise Paris’te ünlü Jean Martin Charcot ile

çal›flmak üzere burs kazanm›flt›r. Freud için Charcot çok önemli bir kiflidir. Çünkü

Charcot’un Freud’un davran›fl bozukluklar› konusundaki düflüncelerinin oluflumunda

çok önemli etkileri olmufltur. Charcot’un karizmatik kiflili¤i Freud’u ayr›ca çok etkilemifl ve

yaflam boyu ona hayranl›k duymufltur. 1886 y›l›nda Viyana’ya döndükten sonra muayene-

hane açan ve doktor olarak çal›flan Freud 1939 y›l›nda Londra’da ölmüfltür. Eserleri hala

daha en çok okunan ve tart›fl›lan kiflilerden biridir.

S‹GMUND FREUD (1856-1939)

Amaçlar›m›zBu üniteyi çal›flt›ktan sonra;

sosyal etki kavram›n› ve davran›fl üzerindeki üç çeflit sosyal etkiyitan›mlayabilecek,bireyin davran›fl›n› etkileyen bu sosyal etkilerden, uyma, kabul etme ve itaatdavran›fllar›n› belirleyen etkenleri göz önüne alarak karfl›laflt›rabilecek,grubun, bireyin davran›fl› üzerindeki etkisini nedenleri ve oluflum koflullar›ile aç›klayabileceksiniz.

261

Davran›fl ÜzerineSosyal Etkiler15

�

�

�

1997 y›l› Nisan ay›nda Güney California’da garip bir olay yafland›. Marshall App-lewhite liderli¤indeki Heaven’s Gate tarikat›na mensup 38 kifli liderleriyle birliktetoplu bir flekilde intihar etmifllerdi. Bu olay Amerikan tarihinde o güne dek görü-len en büyük toplu intihar olay›yd›. Tarikat üyeleri bulunduklar› zaman hepsi ay-n› flekilde siyah pantolonlar, siyah gömlekler ve Nike ayakkab›lar giymifllerdi, ya-takta s›rt üstü yat›yorlard› ve yüzlerinde eflatuna yak›n mor renkli bir örtü bulun-maktayd›. Hale-bopp kuyruklu y›ld›z›n› izleyen bir uzay gemisi taraf›ndan cen-netin krall›¤›na götürüleceklerine inanan tüm üyeler bavullar›n›, kimlik belgele-rini haz›rlad›lar ve video teyplere veda konuflmalar›n› kay›t ettiler. Daha sonra davotka ve fenobarbital alarak kafalar›na naylon torbalar geçirip yaflamlar›na sonverdiler. Yafllar› 21 ile 72 aras›nda de¤iflen 21 kad›n ve 18 erkek tarikat üyesi ne-den Applewhite’yi izleyerek kendi yaflamlar›na son verdiler? Ne gibi sosyal etkilerbu gibi kendine zarar verici davran›fla yol açabilir? Bir tarikat üyesine göre o an-da hepsi di¤erleriyle ortak bir flekilde ayn› düflüncelere sahiptiler. Buna karfl›l›k,Heaven’s Gate tarikat› üzerine de çal›flan bir tarikat uzman›na göre, Applewhitetarikat üyelerinin düflünceleri üzerinde kontrol gücüne sahipti ve onun kifliselfantezileri aç›s›ndan bu üyeler önemsiz birer piyondu.

Heaven’s Gate tarikat›nda yaflanan bu toplu intihar olay› sosyal etkinin korkuveren ve potansiyel olarak öldürücü gücünü göstermektedir. Günlük yaflamdakarfl›lafl›lan birçok olayda insanlar›n birbirlerini etkiledikleri görülebilir. Bir stad-yumdaki seyirciler stad›n dört bir taraf›nda dalgalanma fleklinde bir görüntü ser-giler ya da hep birlikte büyük bir uyum içinde tak›mlar›n› destekleyici flekilde flar-k› söylerler. Televizyon programlar› yap›mc›lar›, komedi türü filmlerde arada gül-me efektleri ilave ederek izleyicilerin ilgisini artt›rma yolunda giderler. Politikadaylar seçmenleri kendi taraflar›na çekerek kazanabilmek için kendi kamuoyuyoklama sonuçlar›n› abart›l› bir flekilde verirler. Barmenler ve garsonlar müflteri-leri memnun ederek daha fazla bahflifl almaya çal›fl›rlar.

Bu örneklerde de görüldü¤ü gibi insanlar bazen di¤erlerini otomatik bir flekildeve onlarla hiçbir çat›flmaya düflmeden taklit ederler. ‹nsanlar›n birbirlerinin dav-ran›fllar› üzerinde çeflitli etkilerde bulunduklar›n› bilmek için elbette sosyal psiko-log olmaya gerek yoktur. Sosyal etki kavram›, bireyin di¤erlerinin gerçek olan yada olmayan bask›lar›ndan etkilenmesine iflaret etmektedir. Etkilerin çeflitleri bireyüzerinde çeflitli flekillerde ve büyüklüklerde ortaya ç›kar. Bu bölümde uyma, itaatve boyun e¤me konular›na de¤inilecektir.

Kaynak: Brehm, S.S., Kassin S. M., ve Fein, S., 1999. Social Psychology. New York: Houghton MifflinCompany.

Ünitenin daha iyi anlafl›labilmesi için toplumsal grup ve toplumsallaflma konular›n› gözdengeçiriniz. Ünitedeki konular› gerçek yaflamdan örneklerle birlikte düflünmeye çal›fl›n›z.

Davran›fl Üzer ine Sosyal Etk i ler262

D ‹ K K A T

G‹R‹fiDi¤er insanlar›n bireyin davran›fllar›nda do¤rudan do¤ruya ya da dolayl› olarakbir de¤iflme meydana getirdikleri durumlarda sosyal etkiden söz edilir. Sosyal et-ki do¤umla birlikte bafllayan bir olgudur. Dünyaya geldi¤inde sosyal bir varl›k ol-mayan bebe¤in davran›fllar› do¤du¤u günden itibaren di¤er insanlar taraf›ndan et-kilenmeye bafllar. Toplumsallaflma dedi¤imiz, ailede bafllayan ve daha sonra di¤ertoplumsal kurumlarda devam eden bu süreç içinde, birey yavafl yavafl sosyal birvarl›k haline gelir. Toplumsal kurumlar›n davran›fllar üzerindeki etkileri toplum-sallaflma süreci ile s›n›rl› de¤ildir. Bu etki yaflam›n her döneminde görülmekte vetüm yaflam boyunca devam etmektedir.

Toplumsal kurumlar›n davran›fl üzerindeki etkileri, bu kurumlar›n yap›s› ve ifl-leyiflleri ile birlikte sosyoloji derslerinizde ayr›nt›l› bir biçimde ele al›nm›flt›. Buünitede ise, sosyal etki bir baflka aç›dan ele al›nacak ve di¤er insanlar›n gündelikdavran›fllar›m›z üzerindeki etkileri üzerinde durulacakt›r.

SOSYAL ETK‹Davran›fllar›m›z üzerindeki sosyal etki kendini de¤iflik biçimlerde gösterir. Bu bö-lümde bireyin davran›fllar›n› farkl› biçim ve derecelerde etkileyen, uyma, kabul et-me ve itaat olarak adland›r›lan üç tür sosyal etki üzerinde durulacakt›r.

UymaGünlük yaflamda insanlar› dikkatle gözledi¤imiz zaman de¤iflik türde uyma dav-ran›fllar›na tan›k oluruz. Örne¤in, kalabal›k bir caddede, iki kiflinin dikkatle birnoktaya bakt›¤›n› gören di¤er insanlar›n da ayn› noktaya bakmaya bafllamalar› biruyma davran›fl›d›r. Bir grubun üyesi olan bir kiflinin bu grup taraf›ndan onaylananbiçimde giyinmesi ve konuflmas› da bir uyma davran›fl›d›r. Di¤eryandan, uyma davran›fl› bireyin düflünce ve davran›fllar›n› üyesibulundu¤u grubun normlar›na göre düzenlemesi fleklinde de gö-rülebilir. Hepimizin zaman zaman tan›k oldu¤u gibi, birey ile gru-bun düflünce ve davran›fllar› aras›nda bir uyuflmazl›¤›n oldu¤u du-rumlarda, ço¤unlukla birey düflünce ve davran›fllar›n› gruba uya-cak biçimde de¤ifltirir.

Verilen bu örneklerden de anlafl›laca¤› gibi, bireylerin düflünceve davran›fllar›n› üyesi olduklar› grubun normlar›na uyacak biçim-de düzenlemelerine uyma ad› verilmektedir.

Uyma davran›fl› gerçek bir tutum de¤iflmesini yans›tabilece¤i gi-bi, sadece bireyin grubun düflüncesini kabul etmifl gibi görünmesi-nin bir sonucu da olabilir. Yani baz› durumlarda birey, grubun dü-flünce ve davran›fllar›n›n do¤ru oldu¤una gerçekten inand›¤› içinuyma davran›fl› gösterir. Bu tür uyma davran›fl›na benimseme ad›verilir. Baz› durumlarda ise, birey grubun düflünce ve davran›fllar›-n›n do¤ru oldu¤una inanmad›¤› halde, bu düflünce ve davran›fllar›benimsemifl gibi görünür. Bu tür uyma davran›fl›na benimsemiflgörünme ad› verilir.

Uyma davran›fl› nedir? Kaç tür uyma davran›fl› vard›r?

Gir ifl - Sosyal Etk i 263

Uyma, bireylerin düflünceve davran›fllar›n› üyesi olduklar› grubun normlar›na uyacak biçimdedüzenlemeleridir.

S IRA S ‹ZDE

BenimsemeBenimseme sonucu ortaya ç›kan uyma davran›fl›n› daha iyi anlayabilmek için,Muzaffer fierif taraf›ndan yap›lan bir araflt›rmaya k›saca göz atal›m. Karanl›k birodada bir ›fl›k noktas›na bir süre bak›ld›¤›nda, bu ›fl›k noktas› hareket ediyormuflgibi görünür. fierif, araflt›rmas›nda otokinetik etki ad› verilen bu alg› yan›lmas›n-dan yararlanm›flt›r. Önceden birbirlerini tan›mayan kiflilerin kat›ld›¤› bu araflt›rmaüç aflamada yürütülmüfltür. ‹lk aflamada, bireyler karanl›k bir odaya tek tek al›na-rak kendilerinden ›fl›k noktas›na dikkatlice bakmalar› ve kaç santim hareket etti-¤ini tahmin etmeleri istenmifltir.

Bafllang›çta her bireyin de¤iflik tahminler yürüttü¤ü, ancak birkaç tekrardansonra bir mesafede karar k›larak hep bu mesafe civar›nda tahminler yürüttü¤ü gö-rülmüfltür. Yani her birey kendisi için bir tahmin standard› oluflturmufltur.

Araflt›rman›n ikinci aflamas›nda, bu kifliler bir kaç kiflilik gruplar halinde karan-l›k odaya al›nm›fl ve herkesin ›fl›¤›n ne kadar hareket etti¤ine iliflkin tahminlerinidi¤erlerinin duyaca¤› flekilde yüksek sesle yapmas› istenmifltir. Bafllang›çta her bi-rey birinci aflamada oluflturdu¤u standarda uygun tahminler yürütmüfltür. Ancak,tekrar say›s› artt›kça, bireylerin tahminleri giderek birbirine yaklaflm›fl ve bir nok-tadan sonra herkesin tahmini ayn› olmaya bafllam›flt›r. Yani, grup kendisi için birstandart oluflturmufl, herkes birinci aflamada gelifltirdi¤i kiflisel standard›ndan vaz-geçerek, grup standard›na uymufltur.

Araflt›rman›n üçüncü aflamas›nda bu kifliler karanl›k odaya yine tek tek al›nm›flve ›fl›¤›n ne kadar hareket etti¤ine iliflkin tahminleri sorulmufltur. Bu aflamada ki-flilerin, tek bafllar›na olmalar›na ra¤men, birinci aflamada oluflturduklar› kifliselstandartlara göre de¤il, ikinci aflamada oluflan grup standard›na göre tahminlerdebulunduklar› görülmüfltür.

Uyma davran›fl›n› tan›mlarken, birey ile grup aras›nda uyuflmazl›¤›n oldu¤u du-rumlarda ço¤u kez bireyin kendisini gruba uyacak biçimde de¤ifltirdi¤ini söylemifl-tik. Bunun bir örne¤i yukar›da özetlenen araflt›rmada aç›kça görülmektedir. Arafl-t›rman›n birinci aflamas›nda oluflan kiflisel standartlar, ikinci aflamada oluflan grupstandard› ile uyuflmad›¤› için, bireyler kendi standartlar›n› gruba uyacak flekildede¤ifltirmifltir. Di¤er yandan, tek bafllar›na olduklar› zaman da grup standard›n› kul-lanmalar›, kiflilerin grup standard›n›n do¤ru oldu¤una gerçekten inand›klar›n›, ya-ni benimseme nedeniyle uyma davran›fl› gösterdiklerini ortaya koymaktad›r.

Benimsemifl GörünmeBenimsemifl görünme sonucu ortaya ç›kan uyma davran›fl›n› yine bir araflt›rmadanörnek vererek aç›klamaya çal›flal›m. Solomon Asch taraf›ndan yap›lan bu araflt›r-mada, bir grup bireye birinin üzerinde de¤iflik uzunlukta üç tane dikey çizgi, di-¤erinin üzerinde uzunlu¤u bu çizgilerden birine eflit tek bir dikey çizgi bulunankart çiftleri gösterilmifltir. Bireylerden istenen, tek çizginin di¤er üç çizgiden han-gisine eflit oldu¤unu s›rayla, teker teker ve yüksek sesle söylemeleridir. Asl›nda,grubu oluflturan bireylerden biri hariç di¤erleri araflt›rmac›n›n yard›mc›s› olup,hangi kart çiftine ne tür cevap verecekleri önceden belirlenmifltir. Ancak, bu bire-yin di¤er grup üyelerinin araflt›rmac›n›n yard›mc›s› olduklar›ndan haberi yoktur.Grubun oturufl biçimi araflt›rman›n amac›ndan haberi olmayan bu bireyin yarg›s›-n› sondan bir önceki kifli olarak söyleyece¤i biçimde düzenlenmifltir.

Önceden belirlendi¤i gibi, araflt›rmac›n›n yard›mc›lar› ilk kart çiftlerine do¤rucevaplar vermifl, ancak daha sonra yanl›fl oldu¤u aç›kça belli olan cevaplar ver-meye bafllam›fllard›r. Ayn› ifllem her seferinde araflt›rman›n amac›ndan haberi ol-

Sosyal Etk i264

mayan farkl› bir kifliyi gruba dahil ederek bir çok kez tekrarlanm›flt›r. Araflt›rma-n›n sonuçlar›, araflt›rman›n amac›ndan haberi olmayan kiflilerin %35'inin verilencevaplar›n yanl›fl oldu¤unun çok aç›kça görüldü¤ü durumlarda bile grubun yarg›-s›na uyduklar›n› göstermifltir. Gruba uyan kiflilere grup yarg›s›n›n yanl›fl oldu¤unufarkedip etmedikleri soruldu¤unda, bu kiflilerin tümü grup yarg›s›n›n yanl›fl oldu-¤unu farkettiklerini söylemifltir. Yanl›fl bir yarg›ya niçin kat›ld›klar› soruldu¤undaise, "aptal durumuna düflmemek için", "ç›k›nt›l›k yapmamak için", "uyumsuz birigibi görünmemek için" gibi cevaplar vermifllerdir.

Görüldü¤ü gibi, benimsemifl görünme nedeniyle ortaya ç›kan uyma davran›-fl›nda, birey grubun düflüncesine kat›lmamakta, ancak flu ya da bu nedenle, budüflünceyi benimsemifl gibi görünmektedir. Günlük yaflamda her iki tür uymadavran›fl›n›n örneklerini gerek kendimizde, gerekse di¤er insanlarda görmemizmümkündür. Bu iki tür uyma davran›fl›n›n pratikte do¤uraca¤› sonuçlar farkl› ola-cakt›r. Çünkü grubun düflünce ve davran›fllar›n›n do¤ru oldu¤una inand›¤›m›z du-rumlarda, grup bask›s› olsun olmas›n bu düflünce ve davran›fllara uymaya devamederiz. Grubun düflünce ve davran›fllar›n› benimsemifl göründü¤ümüz durumlar-da ise, grup bask›s› kalkt›¤› anda do¤ru oldu¤unu düflündü¤ümüz biçimde dav-ranmaya bafllar›z.

Benimseme ve benimsemifl görünme sonucu ortaya ç›kan uyma davran›fllar› aras›nda nefark vard›r? Siz de kendi yaflam deneyimlerinde benzer uyma davran›fllar› gösterme ne-denlerinizi tart›fl›n›z.

‹NSANLAR N‹Ç‹N UYMA DAVRANIfiI GÖSTER‹RLER?Uyma davran›fl›n›n temelinde grubun birey üzerindeki etkisi yatmaktad›r. Grubun,birey üzerinde, bilgi sa¤lay›c› etki ve normatif etki olmak üzere iki de¤iflik türdeetkisi vard›r. ‹lk olarak, grup bize sosyal gerçekler hakk›nda bilgi sa¤lar. Fizikselbir olgunun gerçek olup olmad›¤›n› duyu organlar›m›z yoluyla ya da objektif öl-çüm araçlar› kullanarak test etmemiz mümkündür. Örne¤in, bir soban›n so¤ukmu yoksa s›cak m› oldu¤unu elimizi dokundurarak anlayabiliriz. Buna karfl›, sos-yal olgular›n do¤rulu¤unu do¤rudan do¤ruya test etmemiz mümkün de¤ildir. Ör-ne¤in, kendimiz iyi bir insan olup olmad›¤›m›za kendi bafl›m›za karar veremeyiz.Bu konuda ancak di¤er insanlar›n tepkilerine bakarak ve kendimizi di¤er insan-larla karfl›laflt›rarak karar verebiliriz. Yani sosyal olgular hakk›nda bilgi edinebil-mek için di¤er insanlara ihtiyac›m›z vard›r. Bu yüzden de grubun bize sa¤lad›¤›bilgi davran›fllar›m›z› önemli ölçüde etkilemektedir.

Di¤er yandan, toplumsal gruplar konusunu ifllerken de gördü¤ümüz gibi, hergrup, üyelerinin uymas› gereken bir dizi norma sahiptir. Grubun devaml›l›¤› üye-lerin bu normlara uymas› ile mümkündür. Bu nedenle, normlara uymayan üyeler,grubun niteli¤ine ba¤l› olarak de¤iflik biçimde cezaland›r›l›rlar. Örne¤in, bir arka-dafl grubunda, grup normlar›na uymayan üyeler grup taraf›ndan d›fllan›rlar. Gruptaraf›ndan d›fllanmak ço¤umuz için a¤›r bir cezad›r. Bu nedenle ço¤unlukla grupnormlar›na uygun davranmay› tercih ederiz.

Günlük yaflamda gözledi¤imiz uyma davran›fllar›n›n önemli bir bölümü gru-bun bilgi sa¤lay›c› ve normatif etkisinin ortaklafla ortaya ç›kard›¤› davran›fllard›r.Ancak, baz› durumlarda bir uyma davran›fl›n›n sadece bilgi sa¤lay›c› ya da sade-ce normatif etki sonucu ortaya ç›kmas› mümkündür.

‹nsanlar Niç in Uyma Davran›fl › Göster i r ler? 265

Birey, benimsemifl görünmenedeniyle ortaya ç›kan uymadavran›fl›nda, grubundüflüncesine kat›lmamakta,ancak flu ya da bu nedenle,bu düflünceyi benimsemiflgibi görünmektedir.

S IRA S ‹ZDE

Grubun, birey üzerinde, bilgisa¤lay›c› etki ve normatifetki olmak üzere iki de¤ifliktürde etkisi vard›r.

Siz de dahil oldu¤unuz gruplarla olan iliflkilerinizi düflünerek uyma davran›fl›n›za etkieden etki türlerini tan›mlamaya çal›fl›n.

UYMA DAVRANIfiINI BEL‹RLEYEN ETKENLER Uyma davran›fl› her zaman ve her koflulda görülen bir davran›fl de¤ildir. Belirli birdurumda uyma davran›fl›n›n ortaya ç›k›p ç›kmayaca¤› bir çok etken taraf›ndan be-lirlenir. Bu etkenlerden baz›lar› bireyin, baz›lar› grubun, baz›lar› da ortam›n özel-likleriyle ilgilidir.

Bireysel Özellikler: Uyma davran›fl› aç›s›ndan bireyler aras›nda farkl›l›klar›nbulundu¤unu hepimiz biliriz. Çevremizde gruba uyan, sürekli olarak gruba karfl›ç›kan ve genellikle gruptan ba¤›ms›z davranan bir çok birey vard›r. Uyma davra-n›fl›n› belirleyen bireysel özelliklerin neler oldu¤unu belirlemek amac›yla genel-likle gruba uyan ve uymayan bireyleri kiflilik özellikleri, grupla olan iliflkileri,grup-içi statüler aç›s›ndan karfl›laflt›r›lan birçok araflt›rma yap›lm›flt›r.

Bu araflt›rmalar›n sonuçlar›na göre, "ba¤lanma ihtiyac›" yüksek, "kendine gü-veni" az, yetkeci (otoriter) tutumlara sahip, grubu çekici bulan, grup taraf›ndanbenimsendiklerinden emin olmayan ve grup-içi statüsü düflük bireyler daha fazlauyma davran›fl› gösterme e¤ilimindedir.

Di¤er yandan, baz› kültürlerde normlara uygun davran›fllar daha çok ödül-lendirilirken, di¤erlerinde bireyler ba¤›ms›z davranmaya teflvik edilmektedirler.Bu nedenle, uyma davran›fl›n›n yayg›nl›k ve s›kl›¤› bir kültürden di¤erine de¤ifl-mektedir. Ancak, ba¤›ms›zl›k ile sürekli olarak gruptan farkl› davranma farkl›fleylerdir.

Sürekli olarak gruptan farkl› davranmaya "karfl›t-uyma" ad› verilir. Karfl›t uymada, asl›nda, bir tür uyma davran›fl›d›r. Çünkü, amaç gruptan farkl› davranmak ol-du¤u için, karfl›t-uygucu birey grubu gözleyecek, grup ne yaparsa aksini yapacak-t›r. Dolay›s›yla, karfl›t-uygucu bireyin davran›fllar›n› tayin eden yine grubun ken-disi olmaktad›r. Ba¤›ms›z birey için amaç gruba karfl› ç›kmak de¤ildir. Ba¤›ms›zbirey grup bask›s›ndan etkilenmeden karar veren, grubun davran›fllar›n› uygunbuldu¤u durumlarda uyan, uygun bulmad›¤› durumlarda ise do¤ru bildi¤i biçim-de davranan bireydir.

Grubun Özellikleri: Uyma davran›fl› aç›s›ndan bireyler aras›nda farkl›l›klar ol-du¤u gibi, bireyleri uyma davran›fl›na itme güçleri aç›s›ndan da gruplar aras›ndafarkl›l›klar vard›r. Yani her grubun, bireyi uyma davran›fl›na itme gücü ayn› de¤il-dir. Grubun bireyi uyma davran›fl›na itme gücünü belirleyen özelliklerinden birtanesi büyüklü¤üdür. Yap›lan araflt›rmalar, 3-4 kiflilik bir grubun uyma davran›fl›göstermesi için bireye en üst düzeyde normatif bask› yapabildi¤ine iflaret etmek-tedir. Daha küçük bir grup birey üzerinde yeterli ölçüde etkili olamamakta, dahabüyük bir grubun etki gücü ise 3-4 kiflilik bir grubun etki gücünden çok fazla ol-mamaktad›r. Örne¤in, Asch'›n daha önce sözünü etti¤imiz araflt›rmas›nda, araflt›r-man›n amac›ndan haberi olmayan kifli d›fl›nda yanl›fl cevap veren bir kiflinin oldu-¤u durumlarda hiç uyma davran›fl› görülmemifltir. Araflt›rman›n amac›ndan haberiolmayan kifli d›fl›nda yanl›fl cevap veren iki kiflinin bulundu¤u durumlarda %13,dört kiflinin bulundu¤u durumlarda ise %33 oran›nda uyma davran›fl› görülmüfl-tür. Yanl›fl cevap veren kiflilerin say›s›n›n daha da artt›r›lmas› uyma davran›fl› gös-teren kiflilerin oran›nda önemli bir art›fla yol açmam›flt›r.

Uyma Davran›fl ›n › Bel i r leyen Etkenler266

SIRA S ‹ZDE

Grubun bireyi uyma davran›fl›na itme gücünü etkileyen bir di¤er özelli¤i üye-ler aras›nda söz birli¤inin olmas›d›r. Üyeler aras›nda söz birli¤inin oldu¤u durum-larda, grubun birey üzerindeki etkisi daha fazla olmaktad›r. Söz birli¤ini bozan birtek üyenin bulunmas› bile, grubun bask› yapma gücünü önemli ölçüde etkileye-bilmektedir. Örne¤in, Asch'›n araflt›rmas›nda, grubun yarg›s›na uymayan bir üye-nin bulunmas›n›n, uyma davran›fl› gösteren bireylerin oran›n›n %35'ten, %8-9'adüflmesine yol açt›¤› görülmüfltür.

Ortam›n Özellikleri: Bireylerin ve gruplar›n özelliklerinin yan› s›ra, ortam›nbaz› özellikleri de uyma davran›fl›n› etkileyebilmektedir. Belirsizlik, uyma davra-n›fl›n› önemli ölçüde etkileyen ortamsal özelliklerden birisidir. Ortamda bir belir-sizli¤in bulundu¤u ya da bireysel olarak var›lan yarg›lar›n do¤ru oldu¤undanemin olman›n güç oldu¤u durumlarda bireylerin uyma davran›fl› gösterme olas›-l›klar› artmaktad›r.

Uyma davran›fl›n› etkileyen bir di¤er ortamsal özellik, bireyin grupla yüz yüzebulunmas›d›r. Genellikle bireyler, grupla yüz yüze bulunduklar› durumlarda, grupyarg›lar›n› dolayl› olarak iflittikleri durumlara oranla çok daha fazla uyma davran›-fl› göstermektedirler.

Uyma davran›fl›n› belirleyen etkenleri gözden geçirerek bireysel ve grup özelliklerinin et-ki derecelerini kendi yaflam deneyimlerinizi dikkate alarak karfl›laflt›r›n›z.

UYMA DAVRANIfiININ TOPLUMSAL B‹R ‹fiLEV‹VAR MIDIR?Grubun birey üzerindeki etkisi sonucu ortaya ç›kan uyma basit bir davran›fl gibigörünmesine ra¤men, uyma davran›fl›n›n toplumsal bir ifllevi vard›r. Toplum, üye-lerinin hangi koflullarda nas›l davranmalar› gerekti¤ini, hangi davran›fllar›n uygun,hangilerinin uygun olmad›¤›n› belirleyen bir dizi norma sahiptir. Sosyal iliflkilerindüzenli bir biçimde yürüyebilmesi, ancak bireylerin az ya da çok bu normlara uy-mas›yla mümkün olabilir. Herkesin can›n›n istedi¤i gibi davrand›¤›, hiç kimseninkurallara uymad›¤› bir toplumda, bireylerin hangi koflullarda nas›l davranacaklar›-n› tahmin etmek ve dolay›s›yla düzenli sosyal iliflkiler kurmak olanaks›zd›r. Uyma,sosyal davran›fllar›m›za bir düzen ve devaml›l›k kazand›r›r. Bu düzen sayesindedi¤er insanlar›n davran›fllar›n› tahmin edebilir, kendi davran›fllar›m›z› buna göredüzenleyebiliriz. K›sacas› bir toplumu oluflturan bireylerin, bir arada ve ahenklibir biçimde yaflayabilmelerinin temelinde uyma davran›fl› yatmaktad›r.

AZINLIK ETK‹S‹Görüldü¤ü gibi, grupla bireyin düflünceleri aras›nda farkl›l›klar›n bulundu¤u du-rumlarda, ço¤unlukla birey düflüncelerini gruba uyacak biçimde de¤ifltirmektedir.Sosyal etki genellikle ço¤unlu¤un az›nl›¤› etkilemesi biçiminde gerçekleflmekte-dir. Bununla birlikte, baz› koflullarda az›nl›¤›n kendi fikirlerini ço¤unlu¤a kabulettirmesi de mümkündür. Tarihte, az›nl›k etkisi ad› verilen bu olgunun çok say›-da örne¤i vard›r. Bir çok bilimsel gerçek bafllang›çta ço¤unluk taraf›ndan redde-dilmifl, ancak bu gerçe¤i ortaya koyan bilim adamlar›n›n ›srarl› çabalar› sonucun-da toplum bu gerçekleri kabul eder hale gelmifltir. Benzer flekilde çeflitli reform-lar, bir çok toplumda bafllang›çta bu reformlara karfl› olan ço¤unlu¤un küçük birgrup taraf›ndan ikna edilmesi yoluyla gerçeklefltirilmifltir.

Kuflkusuz az›nl›k etkisi ancak baz› koflullarda gerçekleflen bir olgudur. Yap›lanaraflt›rmalar az›nl›¤›n tutarl›, aç›k fikirli ve ço¤unluktan sadece savunulan fikir aç›-

Uyma Davran›fl ›n ›n Toplumsal Bi r ‹fl lev i Var m›d› r? - Az ›n l ›k Etk is i 267

Grup üyeleri aras›nda sözbirli¤inin oldu¤udurumlarda, grubun bireyüzerindeki etkisi daha fazlaolmaktad›r.

S IRA S ‹ZDE

Uyma, sosyaldavran›fllar›m›za bir düzenve devaml›l›k kazand›r›r.

Sosyal etki genellikle,ço¤unlu¤un az›nl›¤›etkilemesi biçimindegerçekleflmektedir.

s›ndan farkl›l›k gösterdi¤i durumlarda, ço¤unlu¤u etkileme olas›l›¤›n›n daha yük-sek oldu¤unu ortaya koymufltur.

Burada tutarl›l›ktan kastedilen fikirlerin her koflul ve ortamda savunulmas› vegeri ad›m at›lmamas›, aç›k fikirlilikten kastedilen dogmatik bir tav›r sergilenilme-yip, tart›flmaya aç›k olunmas›d›r. Sadece savunulan fikir aç›s›ndan farkl›l›k göste-rilmesinden kastedilen ise, az›nl›¤›n ço¤unluk taraf›ndan kendilerinden biri olarakalg›lanmas›d›r. Tutarl› olmayan, yani bugün fikrini savunup, yar›n koflullara ba¤l›olarak fikrinden taviz veren, her türlü tart›flmaya kapal›, dogmatik bir tav›r sergi-leyen ve ço¤unluktan biri olarak alg›lanmayan bir az›nl›¤›n ço¤unlu¤u etkileye-bilme olas›l›¤› hemen hemen yoktur.

Az›nl›k etkisi nedir? Bu etki hangi koflullarda ortaya ç›kabilir?

KABUL ETMEUyma davran›fl›na yol açan sosyal etki ço¤unlukla aç›k bir biçimde dile getirilmez.Yani istisnai baz› durumlar d›fl›nda, kimse bireye grup normlar›na uymas› içinaç›kça bask› yapmaz ya da bu yönde bir talepte bulunmaz. Buna ra¤men bireygrubun bask›s›n› üzerinde hisseder ve davran›fllar›n› grup normlar›na uyacak bi-çimde düzenler. Nitekim, daha önce sözünü etti¤imiz fierif ve Asch'›n deneylerin-de kimse araflt›rmaya kat›lan kiflilere grup yarg›s›na uymalar› gerekti¤i yönündebir fley söylememifl, buna ra¤men bu kiflilerin önemli bir bölümü grup yarg›s›nauymufllard›r.

Di¤er insanlar›n istekleriyle karfl› karfl›ya kalma günlük yaflam›n ola¤an birparças›d›r. Arkadafllar›m›z birlikte birfleyler yapmam›z›, anne babam›z ya da bü-yüklerimiz baz› davran›fllar›m›z› de¤ifltirmemizi, çeflitli kifli ya da kurumlar kendi-lerine yard›m etmemizi, sat›c›lar pazarlad›klar› mallar› almam›z›, politikac›lar ken-dilerine oy vermemizi isterler. Bu örnekleri artt›rmak mümkündür. Di¤er insanlar-dan gelen istekleri "kabul etme"miz davran›fllar›m›z üzerindeki sosyal etkinin birdi¤er örne¤idir. "Kabul etme" ile "uyma" aras›ndaki temel fark, kabul etme davra-n›fl›na yol açan sosyal etkinin do¤rudan do¤ruya bir istek biçiminde dile getiril-mesidir. Kuflkusuz insanlar günlük yaflamda kendilerine yönelik her iste¤i kabuletmezler. Bir iste¤in kabul ya da reddedilme olas›l›¤›n› belirleyen çok say›da et-ken vard›r. Bu etkenlerin neler oldu¤unu belirleme amac›yla çok say›da araflt›rmayürütülmüfltür. Bu araflt›rmalardan baz›lar›n›n sonuçlar›na göre, statüsü yüksek birkifliden gelen, yüzyüze bir iliflki içinde dile getirilen, birden fazla kifli taraf›ndanortaya konulan ve karfl›l›¤›n›n al›nma flans› bulunan isteklerin kabul edilme olas›-l›¤› daha fazlad›r.

Di¤er yandan, insanlar birbirlerinden sadece isteklerde bulunmakla kalmaz,ayn› zamanda isteklerinin yerine getirilmesini sa¤lamak amac›yla çeflitli taktiklerkullan›rlar. Bireylerin isteklerini kabul ettirmek için kulland›klar› taktikler iste¤iyönelttikleri kifli ile olan iliflkilerinin türüne, iliflkideki statülerine, iste¤in do¤as›-na, içinde yaflad›klar› kültürün ö¤retilerine ve kendi kiflilik özelliklerine ba¤l› ola-rak de¤iflir. Bu olguyu hat›r›m›zda tutmak kofluluyla, bir iste¤i kabul ettirmek içingünlük yaflamda s›k s›k kullan›lan ve zaman zaman baflar›l› olan baz› taktiklerigözden geçirelim. Bu taktikler kendimizi sevdirmek, karfl›l›kl›l›k normunu kullan-mak ve çoklu istek taktikleri olmak üzere üç bafll›k alt›nda toplanabilir:

Kendimizi Sevdirmek: ‹nsanlar›n büyük bir bölümünde kuvvetli bir sevilme,be¤enilme, takdir edilme ihtiyac› vard›r. Bu ihtiyac›n temelinde bir çok neden yat-maktad›r. Bu nedenlerden bir tanesi de, sevildi¤imiz takdirde isteklerimizin yeri-

Kabul Etme268

SIRA S ‹ZDE

"Kabul etme" ile "uyma"aras›ndaki temel fark, kabuletme davran›fl›na yol açansosyal etkinin do¤rudando¤ruya bir istek biçimindedile getirilmesidir.

Bireylerin isteklerini kabulettirmek için kulland›klar›taktikler; iste¤i yönelttiklerikifli ile olan iliflkilerinintürüne, iliflkideki statülerine, iste¤indo¤as›na, içinde yaflad›klar›kültürün ö¤retilerine vekendi kiflilik özelliklerineba¤l› olarak de¤iflir.

ne getirilece¤ini bilmemizdir. Bu nedenle iliflki içinde oldu¤umuz insanlara öncekendimizi sevdirmeye, daha sonra da çeflitli isteklerimizi kabul ettirmeye çal›fl›r›z.Di¤er insanlara yönelik isteklerimiz bizim için somut birfleyler yap›lmas›n› içere-bilece¤i gibi, duygular›m›z› ve ilgilerimizi paylaflmak gibi soyut fleyler de olabilir.

Karfl›l›kl›l›k Normu: Tüm toplumlarda bireylere kendilerine iyilik yapan, yar-d›m eden ve iyi davranan kiflilere yeri geldi¤inde karfl›l›k vermeleri gerekti¤i ö¤-retilir. "Yap›lan iyiliklerin karfl›l›¤›n›n verilmesi gerekir" biçiminde ifade bulan buö¤retiye "karfl›l›kl›l›k normu" ad› verilir. Bu norm bir toplumda bireyler aras›nda-ki iliflkilerin adil ve yordanabilir olmas›na yard›m eden gerekli bir normdur. Bu-nunla birlikte, baz› durumlarda bu norm insanlar taraf›ndan karfl›lar›ndaki kiflilereisteklerini kabul ettirmelerini sa¤layacak bir taktik olarak kullan›labilir.

Daha aç›k bir biçimde ifade edecek olursak, bazen insanlar kendilerinden isten-medi¤i halde karfl›lar›ndaki kifliler için birfleyler yaparak, ileride bu kiflilerin normalkoflullarda yerine getirmeyecekleri isteklerini yerine getirmelerini sa¤layabilirler.

Çoklu-‹stek Taktikleri: Bireyler isteklerinin kabul edilme flans›n› artt›rmakiçin zaman zaman iki ad›mda gerçeklefltirdikleri baz› taktikler kullan›rlar. "Çoklu-istek taktikleri" olarak adland›r›lan bu taktikler ifle kabul ya da reddedilece¤i bili-nen bir istekle bafllan›p, bu istek kabul ya da reddedildikten sonra as›l iste¤in di-le getirilmesini içerir. Bu taktiklerin ard›nda yatan mant›k basittir. ‹lk istek dahasonra gelecek olan as›l iste¤in kabulü için uygun bir zemin haz›rlar. Ço¤umuzunzaman zaman kulland›¤› ya da kullan›ld›¤›na tan›k oldu¤u pek çok çoklu-istektakti¤i vard›r. Çoklu-istek taktiklerinden bir tanesi teknik dilde "efli¤e ad›m atma"olarak adland›r›l›r. Bu taktik ifle karfl›daki kiflinin yerine getirmede bir sak›nca gör-medi¤i ya da bu kifliye önemli bir yük yüklemeyen küçük bir istekle bafllan›p, buistek kabul ettirildikten sonra as›l amaç olan ikinci iste¤in dile getirilmesini içerir.Bu taktik günlük yaflamda bilerek ya da bilmeyerek bir çok kifli taraf›ndan kulla-n›lmaktad›r. Örne¤in, kulland›¤›n›z ürün hakk›nda bir kaç soru soraca¤›n› söyle-yen ve bu iste¤ini kabul etti¤iniz takdirde önünüze çok say›da soru içeren bir an-ket koyan bir pazarlamac› ya da sizden bir dilim ekmek isteyen, ekme¤i ald›ktansonra üflüdü¤ünü söyleyerek varsa eski elbise ve ayakkab›lar›n›z› isteyen bir di-lenci asl›nda "efli¤e ad›m atma takti¤ini" kullanmaktad›r. "Efli¤e ad›m atma" takti-¤ini en kestirme biçimde "elini verip kolunu kapt›rma" özdeyifliyle aç›klamakmümkündür. "Reddedil geri ad›m at" günlük yaflamda kullan›ld›¤›na tan›k oldu¤u-muz bir di¤er "çoklu-istek takti¤i"dir. Bu taktik ifle reddedilece¤i bilinen büyük biristekle bafllan›p, reddedildikten sonra daha küçük ancak as›l amaç olan ikinci is-te¤in dile getirilmesini içerir. Örne¤in, sizden memleketine dönmek için otobüsparas› isteyen, reddedildikten sonra "Bari bir ekmek paras› ver" diyen bir dilenciya da satt›¤› ürün için çok yüksek bir fiyat isteyen, daha sonra bu fiyat› size cazipgelecek ölçüde düflüren bir sat›c› bu takti¤i kullanmaktad›r.

‹TAAT‹taat, davran›fllar›m›z üzerindeki sosyal etkinin günlük yaflamda kolayca gözlene-bilen bir di¤er örne¤idir. ‹taate yol açan sosyal etki, kabul etmede oldu¤u gibiaç›k bir biçimde dile getirilir. Ancak, kabul etmeden farkl› olarak, itaatte bireyinyerine getirdi¤i istek otorite durumunda bulunan bir kifli ya da kiflilerden gelmek-tedir. ‹stekte bulunan kiflinin otoritesi de¤iflik nedenlerden kaynaklanabilir. Baz›durumlarda emir veren ya da istekte bulunan kifli emir verdi¤i ya da istekte bu-lundu¤u konuda uzman olarak alg›land›¤› için otorite olarak kabul edilir. Örne-¤in, bir hasta doktorunu alan›nda uzman olarak alg›lad›¤› için otorite olarak ka-

‹ taat 269

‹taat, toplumsal düzeninsa¤lanmas› ve devametmesi aç›s›ndan gerekli birdavran›flt›r.

bul eder ve önerilerini yerine getirir. Baz› durumlarda emir veren kiflinin otorite-si emir verdi¤i kifliye göre iflgal etti¤i pozisyondan kaynaklan›r. Örne¤in, amir me-mur, subay-er, ö¤retmen-ö¤renci, teknik direktör-oyuncu. Baz› durumlarda ise,temsil etti¤i yetkiler nedeniyle bir kiflinin giydi¤i üniforma onun otorite olarak al-g›lanmas›na yol açabilir. Polis ya da subay üniformalar›, doktor gömle¤i bu duru-ma örnek olarak verilebilir.

‹taat toplumsal düzenin sa¤lanmas› ve devam etmesi aç›s›ndan gerekli bir dav-ran›flt›r. Çünkü, otorite pozisyonunda bulunan kifli ya da kiflilerin emir ya da is-teklerinin yerine getirilmemesi gerek bireysel, gerek kurumsal, gerekse toplumsalaç›dan birçok olumsuz sonuç do¤urur. Doktorun önerilerini dinlemeyen hastan›ntedavisi olanaks›zd›r. Her çal›flan›n amirlerinin istek ya da emirlerini dikkate al-maks›z›n kendi bildi¤i gibi davrand›¤› bir kurum ifllevini yerine getiremez hale ge-lir. Ö¤rencilerin ö¤retmenlerinin istek ve önerilerini dikkate almad›¤› bir toplum-da e¤itim hizmetlerinin yürütülmesi mümkün de¤ildir. Bununla birlikte, insanlar›notorite pozisyonundaki kifli ya da kiflilerin emirlerini her koflulda kay›ts›z flarts›zyerine getirmeleri bazen gerek kendileri gerekse di¤er insanlar aç›s›ndan istenme-dik sonuçlar ortaya ç›karabilir. Bunun bir örne¤ini Milgram taraf›ndan yürütülenbir araflt›rmada görmek mümkündür.

Kabul etme ile itaat aras›nda ne tür farklar vard›r? Tart›fl›n›z.

Milgram'›n ‹taat DeneyiDaha önce de belirtildi¤i gibi, insanlar genellikle otorite olarak alg›lad›klar› kiflile-rin emir ya da isteklerini yerine getirme e¤ilimindedirler. Bu e¤ilim bazen emir yada iste¤in gerekçesinin tart›flmaya aç›k oldu¤u, baflkalar›n›n zarar görebilece¤i veitiraz etmenin mümkün oldu¤u durumlarda da devam eder. Milgram taraf›ndanyürütülen ve bugün klasik say›lan bir deney bu olguyu ortaya koyma aç›s›ndanbüyük önem tafl›maktad›r. Milgram deneklerini gazetelere ilan vererek bulmufl vedeneyi afla¤›da özetlenen flekilde yürütmüfltür.

Gazetede okudu¤u ilan üzerinearaflt›rmaya kat›lmaya karar verendenek, araflt›rman›n yürütüldü¤ülaboratuvar›n kap›s›nda önlük giy-mifl araflt›rmac› taraf›ndan karfl›la-n›r. Araflt›rmac›n›n yan›nda ortayafll› birisi bulunmaktad›r. Araflt›r-mac› bu kifliyi deneye kat›lacak di-¤er denek olarak tan›tt›ktan sonra,amac›n›n cezan›n ö¤renme üzerin-deki etkisini incelemek oldu¤unu,araflt›rman›n iki kiflilik gruplar ha-linde yürütülece¤ini, kura yoluylabir kiflinin ö¤retmen di¤erinin ö¤-renci rolüne atanaca¤›n› söyler. Ku-ra çekilir ve ilan üzerine araflt›rma-ya kat›lan dene¤e ö¤retmen rolüç›kar.

‹ taat270

SIRA S ‹ZDE

Milgram'›n ‹taatDeneyi

Ö¤renci rolündeki denek, yan odada bulunan flok aletine ba¤l› oldu¤u söyle-nen bir koltu¤a oturtulur ve koltu¤un gerçekten flok aletine ba¤l› oldu¤unu gös-termek için ö¤retmen rolündeki dene¤e düflük fliddette bir elektrik floku verilir.Daha sonra ö¤retmen rolündeki denek yan odaya al›narak flok aletinin önüneoturtulur. Aletin üzerinde 15 volttan bafllayarak 450 volta kadar ç›kan 30 dü¤mebulunmaktad›r. Araflt›rmac› ö¤retmen rolündeki dene¤e ö¤rencinin bir kelime lis-tesini ezberleyece¤ini, ilk hatas›nda kendisine 15 voltluk bir flok vermesini, herhatada flokun fliddetini 15 volt artt›rmas› gerekti¤ini söyler.

Ö¤renci rolündeki denek, birkaç do¤ru cevap verdikten sonra hata yapmayabafllar. Her hatadan sonra araflt›rmac›, ö¤retmen rolündeki dene¤e flokun fliddeti-ni artt›rmas›n› söyler. fiokun fliddeti 75 volta ulaflt›¤›nda ö¤renci ac›yla inlemeye,120 voltta can›n›n yand›¤›ndan flikayet etmeye bafllar ve 150 volta ulafl›ld›¤›nda ar-t›k deneye devam etmek istemedi¤ini söyler. Ancak araflt›rmac›, ö¤retmen rolün-deki denekten flokun fliddetini art›rmaya devam etmesini ister. 300 volta ulafl›ld›-¤›nda ö¤renci rolündeki denek çaresizlik içinde art›k sorular› yan›tlamayaca¤›n›belirtir, 315 voltta bir 盤l›k duyulur ve ses kesilir. Ancak, araflt›rmac› denekten flo-kun fliddetini artt›rmaya devam etmesini ister.

Asl›nda ö¤renci rolündeki denek, araflt›rmac›n›n yard›mc›s›d›r ve kendisinegerçekten flok verilmemektedir. Gelen sesler önceden kaydedilmifl seslerdir vekura çekimi daima ilan yoluyla araflt›rmaya kat›lan dene¤in ö¤retmen rolünü çe-kece¤i biçimde düzenlenmifltir. Ancak, ilan yoluyla araflt›rmaya kat›lan denek tümbunlardan habersizdir ve kendisinin gerçekten bir baflka kifliye elektrik floku ver-di¤ini zannetmektedir.

Milgram, her seferinde farkl› bir dene¤in kat›ld›¤› iki kiflilik gruplarla bu dene-yi birçok kez tekrarlam›fl ve araflt›rmaya kat›lan deneklerin % 65'inin otorite duru-mundaki araflt›rmac›n›n iste¤ine uyarak en yüksek fliddette flok olan 450 volta ka-dar ç›kt›¤›n› görmüfltür. Acaba Milgram'›n araflt›rmas›na kat›lan deneklerin büyükbir bölümünün otorite olarak alg›lad›klar› araflt›rmac›n›n iste¤ine uyarak bir bafl-kas›na zarar vermelerinin temelinde hangi neden yatmaktad›r? Bu kiflilerin sadistolmas› mümkün de¤ildir. Çünkü, de¤iflik sosyal s›n›f, e¤itim düzeyi ve cinsiyettenolan bu kiflilerin % 65'inin sadist olmas› mümkün de¤ildir. Ayr›ca en yüksek flokfliddetine ç›kan kiflilerin tümünde terleme, titreme, dudak ›s›rma, kekeleme gibidurumdan hoflnut olmad›klar›n› gösteren davran›fllar gözlenmifltir. Dolay›s›yla, bukiflilerin en yüksek flok fliddeti olan 450 volta ç›kmalar›n›n temelinde otorite biçi-minde ortaya ç›kan sosyal etki yatmaktad›r.

‹nsanlar Otoriteye Niçin ‹taat Eder?‹taat davran›fl›n›n temelinde yaflam›n ilk y›llar›ndan bafllayan ve yaflam boyu de-vam eden bir ö¤renme süreci yatar. Daha önce de belirtildi¤i gibi, itaat toplumsaldüzenin sa¤lanmas› ve devam› için bir ölçüde gerekli bir davran›flt›r. Bu nedenle,her toplumda bireylere otorite konumundaki kiflilere itaat etmeleri ö¤retilir. Buö¤retide sadece otoriteye itaat edilmesi gerekti¤inin sözel olarak anlat›lmas› de¤il,ayn› zamanda edimsel koflullanma ve gözlem yoluyla ö¤renme de önemli bir roloynar. Örne¤in, anne-babalar yaflam›n ilk y›llar›ndan itibaren çocuklar›n›n itaatkardavran›fllar›n› pekifltirirken, itaatkar olmayan davran›fllar›n› de¤iflik biçimlerde ce-zaland›r›rlar. Ayn› örüntü daha sonraki y›llarda okul, iflyeri ve benzeri gibi kurumve ortamlarda da devam eder. Di¤er yandan otoriteden gelen taleplere uymama-n›n olumsuz sonuçlar do¤urabilece¤i gözlem yoluyla ö¤renilir. Örne¤in, polisinuyar›lar›n› dinlemeyen bireylerin tutukland›klar›n›, ö¤retmenlerinin tavsiyelerine

‹ taat 271

‹taat davran›fl›n›n temelindeyaflam›n ilk y›llar›ndanbafllayan ve yaflam boyudevam eden bir ö¤renmesüreci yatar.

ald›rmayan ö¤rencilerin baflar›s›z olduklar›n› ya da doktorun tavsiyelerine uyma-yan bireylerin hastaland›klar›n› görür, benzer durumlara düflmemek için otoritekonumundaki bu kiflilerin önerileri do¤rultusunda hareket ederiz.

Milgram'›n deneyini de dikkate alarak otoriteye itaat etme davran›fllar›m›z›n nedenleriniaç›klamaya çal›fl›n›z.

GRUBUN B‹REY‹N DAVRANIfiLARI ÜZER‹NDEK‹ETK‹S‹Davran›fllar›m›z üzerindeki sosyal etki uyma, kabul etme ve itaat ile s›n›rl› de¤il-dir. Di¤er insanlar ve üyesi oldu¤umuz gruplar davran›fllar›m›z› birçok de¤iflik bi-çimde etkileyebilmekte ve tek bafl›m›za oldu¤umuzdan farkl› davranmam›za ne-den olabilmektedir. Di¤er insanlar›n ve üyesi oldu¤umuz gruplar›n davran›fllar›-m›z üzerindeki etkilerinden baz›lar› afla¤›da özetlenmifltir.

Sosyal H›zland›rma: Bir ifli yaparken yaln›z oldu¤umuz durumlarda gösterdi-¤imiz performans ço¤u kez bizi gözleyen ya da bizden ba¤›ms›z olarak ayn› iflüzerinde çal›flan baflka bireylerin bulundu¤u durumlarda gösterdi¤imiz perfor-manstan farkl› olur. Baz› durumlarda bu farkl›l›k olumlu yöndedir. Yani, di¤er in-sanlar›n varl›¤› performans›m›z›n artmas›na neden olur. Çevrede di¤er insanlar›nbulunmas›n›n bireyin performans›n› artt›rd›¤›n› gösteren bir çok örnek bulmakmümkündür. Bireysel sporlarla u¤raflan kiflilerin seyirci önündeyken ya da di¤ersporcularla yar›fl›rken ço¤u kez tek bafllar›na olduklar› zamanlara oranla daha iyisonuçlar almalar› bu örneklerden bir tanesidir. Ancak di¤er insanlar›n varl›klar›her zaman performans›m›z› artt›r›c› bir etki yapmaz.

Baz› durumlarda çevremizde bizi gözleyen ya da bizden ba¤›ms›z olarak ayn›ifl üzerinde çal›flan bireylerin bulunmas› performans›m›zda bir düflmeye nedenolur. Yani di¤er insanlar›n önünde tek bafl›m›za oldu¤umuz zamanlara oranla da-ha az baflar›l› oluruz. Di¤er insanlar›n varl›klar›n›n bir ifle iliflkin performans›m›z›etkilemesine (artt›rmas› ya da azaltmas›na), sosyal h›zland›rma ad› verilir.

Di¤er insanlar›n varl›¤›n›n niçin bazen performans›m›z›n yükselmesine, bazende düflmesine yol açt›¤› sosyal psikologlar› uzun süre meflgul eden bir soru olmuflve bu soruya iliflkin de¤iflik görüfller öne sürülmüfltür. Bu görüfllerden en yayg›nolarak benimseneni sosyal h›zland›rma olay›n› flöyle aç›klamaktad›r:

Bir ifli yaparken baflkalar› taraf›ndan gözlenmesi bireyin genel uyar›lm›fll›k du-rumunda bir art›fla yol açmaktad›r. Genel uyar›lm›fll›k hali, psikolojide kas gerili-mindeki bir art›fl, tetikte olma ve kayg› ile birlikte ortaya ç›kan bir durum olaraktan›mlan›r. Genel uyar›lm›fll›k hali yap›lmakta olan iflin niteli¤ine ba¤l› olarak bi-reyin performans›n›n yükselmesine ya da düflmesine neden olmaktad›r. fiöyle ki,uyar›lm›fll›k düzeyi artt›kça bireyin iyi ö¤renmifl oldu¤u baflat davran›mlar› göster-me olas›l›¤› artar. Baflat davran›mlar bireyin bir çok kez tekrarlad›¤›, çok iyi bildi-¤i, adeta al›flkanl›kla yapt›¤› davran›mlard›r. Bireyin yapmakta oldu¤u iflin baflatdavran›mlarla ilgili ve nispeten basit oldu¤u durumlarda, di¤er insanlar›n varl›¤›performans› artt›r›c› bir etki yapmaktad›r. Yap›lan iflin baflat davran›mlarla iliflkisi-nin bulunmad›¤› ve nispeten karmafl›k oldu¤u durumlarda ise, di¤er insanlar›nvarl›¤› bireyin performans›n› olumsuz yönde etkilemektedir.

Di¤er insanlar›n varl›¤›n›n sizin üzerinizde ne tür etkileri oldu¤unu ve hangi koflullardaperformans›n›z› artt›rd›¤›n›, hangilerinde azaltt›¤›n› tart›fl›n›z.

Grubun Birey in Davran›fl lar › Üzer indeki Etk is i272

SIRA S ‹ZDE

Di¤er insanlar›nvarl›klar›n›n bir ifle iliflkinperformans›m›z›etkilemesine (artt›rmas› yada azaltmas›na), sosyalh›zland›rma ad› verilir.

S IRA S ‹ZDE

Tan›k Etkisi: Güç durumda olan birisine acilen yard›m edilmesi gereken du-rumlarda, çevredeki insanlar›n olaya seyirci kald›klar› zaman zaman tan›k oldu¤u-muz bir olgudur. Bir bireyin acil bir duruma müdahale etmemesinin temelinde birçok etken yatabilir. Bu etkenlerden bir tanesi de çevrede baflka insanlar›n bulu-nup bulunmamas›d›r. Yap›lan araflt›rmalar tutarl› bir biçimde çevrede olaya tan›kolan baflka insanlar›n bulunmas›n›n bireyin müdahale etme olas›l›¤›n› azaltt›¤›n›ortaya koymufltur. Bir baflka anlat›mla, bir bireyin tan›k oldu¤u acil yard›m gerek-tiren bir olaya müdahale etme olas›l›¤›, tek bafl›na oldu¤u durumlarda çevredeolaya tan›k olan baflka insanlar›n bulundu¤u durumlara göre daha fazlad›r.

Çevrede olaya tan›k olan baflka insanlar›n bulunmas›n›n bireyin acil yard›mgerektiren bir duruma müdahale etme olas›l›¤›n› azaltmas›na tan›k etkisi denir.Tan›k etkisinin temelinde bilgi sa¤lay›c› etki, de¤erlendirilme kayg›s› ve sorumlu-lu¤un yay›lmas› olarak adland›r›lan birbirleriyle ba¤lant›l› üç neden yatmaktad›r.Bir olaya tan›k olan tek kifli oldu¤u durumlarda birey yard›m etme ya da etmemekarar›n› sadece olay›n kurban› olan kifliden gelen ipuçlar›na dayanarak verir. Ola-ya tan›k olan baflkalar›n›n bulundu¤u durumlarda ise bireyin karar› sadece kur-bandan gelen ipuçlar›ndan de¤il, ayn› zamanda bu insanlardan gelen ipuçlar›n-dan da etkilenir. Birey yard›m için harekete geçmeden önce bekleyip di¤er insan-lar›n ne tepki verdiklerini görmek ister. E¤er di¤er insanlar harekete geçmezse(onlar da baflkalar›n› bekledikleri için harekete geçmeyeceklerdir), birey durumuyeni bafltan de¤erlendirerek olay›n çok acil olmad›¤›, acilse bile müdahale edil-memesi gerekti¤i ya da yap›labilecek birfleyin bulunmad›¤› sonucuna var›r. Bura-da di¤er insanlar›n hareketsizli¤i bir anlamda birey üzerinde bilgi sa¤lay›c› bir et-ki yapmaktad›r.

Bilgi sa¤lay›c› bir etki yapmas›n›n yan› s›ra, di¤er insanlar›n varl›¤› bireyde birde¤erlendirilme kayg›s› ortaya ç›kar›r. Derecesi bir bireyden di¤erine de¤iflmeklebirlikte tüm insanlarda baflkalar› taraf›ndan olumlu olarak de¤erlendirilme, baflka-lar› üzerinde olumlu bir izlenim b›rakma iste¤i vard›r. Bu nedenle, acil yard›m ge-rektiren bir olaya tan›k olan, ancak kimsenin müdahale etmedi¤ini gören bir bi-rey, kendisi müdahale etti¤i takdire yanl›fl bir davran›fl yapm›fl olabilece¤i, gülünçduruma düflebilece¤i, k›sacas› baflkalar› taraf›ndan olumsuz olarak de¤erlendirile-bilece¤i kayg›s›na kap›l›r.

Tan›k etkisinin temelinde yatan üçüncü neden sorumlulu¤un yay›lmas›d›r.Yard›m gerektiren olaya tek bafl›nayken tan›k oldu¤unda birey kendisini tam an-lam›yla sorumlu hisseder. Çünkü, çevrede kendisinden baflka yard›m edebilecekkimse yoktur. Çevrede olaya tan›k olan baflka insanlar›n bulundu¤u durumlardaise, birey baflkalar›n›n da yard›m etme sorumlulu¤unu tafl›d›¤›n› düflünerek hare-ketsiz kalabilir.

Tan›k etkisi nedir? Temelinde hangi nedenler yatmaktad›r?

Sosyal Ketvurma: Yap›lan araflt›rmalar bireylerin gruplar halinde ya da birgrup içinde çal›fl›rken, tek bafllar›na olduklar› durumlara göre daha az çaba har-cad›klar›n› göstermektedir. Örne¤in, halat çekme oyunu oynayan iki kiflilik birekibin her bir üyesinin tek bafl›nayken halata 50 kilograml›k bir güçle as›ld›¤›n›varsayal›m. Bu iki kiflinin halata birlikte as›ld›¤› durumda normal olarak ortaya100 kilograml›k bir gücün ç›kmas› beklenirken, bu gücün ço¤u kez 85-90 kilog-ram civarlar›nda kald›¤› görülmektedir. Sosyal ketvurma olgusu özellikle grubunortaya koydu¤u sonuca her bir üyenin ne ölçüde katk›da bulundu¤unu saptama-

Grubun Birey in Davran›fl lar › Üzer indeki Etk is i 273

Çevrede olaya tan›k olanbaflka insanlar›nbulunmas›n›n bireyin acilyard›m gerektiren birduruma müdahale etmeolas›l›¤›n› azaltmas›na,tan›k etkisi denir.

S IRA S ‹ZDE

n›n olanaks›z oldu¤u koflullarda görülmektedir. Ayr›ca, grubun büyüklü¤ü artt›k-ça bireylerin tek bafllar›na olduklar› durumlara göre daha az güç sarfetme e¤ilim-leri, yani sosyal ketvurma olgusu daha belirgin hale gelmektedir.

Uçlara Kayma: 1960'l› y›llarda yap›lan bir dizi araflt›rmadan bir grubun ald›¤›kararlar›n bu grubu oluflturan üyelerin tek bafllar›na ald›klar› kararlardan dahariskli oldu¤unu gösteren bulgular elde edilmifl ve bu bulgulara dayan›larak gru-bun bireylerin riske girme e¤ilimlerini artt›rd›¤› sonucuna var›lm›flt›r. Ancak, dahasonra yap›lan araflt›rmalar grubun her zaman bireylerin riske girme e¤ilimini art-t›rmad›¤›n›, baz› araflt›rmalarda gözlenen bu e¤ilimin asl›nda "uçlara kayma" ola-rak adland›r›lan daha genifl kapsaml› bir grup etkisinin parças› oldu¤unu ortayakoymufltur. Bu araflt›rmalar›n sonuçlar›na göre, bir konudaki görüflleri benzerolan bireylerin oluflturdu¤u gruplardan bu konuya iliflkin olarak ç›kan kararlar tektek üyelerin bafllang›çtaki e¤ilimlerinden daha afl›r› olmaktad›r. Dolay›s›yla, grupsadece tek tek üyelerin bafllang›çta risk alma e¤iliminde oldu¤u durumlarda dahariskli kararlar almaktad›r. Bunun aksine, tek tek üyelerin tedbirli olma e¤ilimindeolduklar› durumlarda ise, gruptan daha tedbirli bir karar ç›kmaktad›r. Yani, grupbireyin bafllang›çta mevcut olan görüflünün daha afl›r›ya gitmesine neden olmak-tad›r. Uçlara kayma e¤ilimi k›smen grup tart›flmalar›n›n üyelerin görüfllerinin do¤-ru oldu¤una olan inançlar›n› artt›rmas›ndan, k›smen de tart›flma esnas›nda yap›lansosyal karfl›laflt›rmalardan kaynaklan›r. Daha önce de belirtti¤imiz gibi söz konusue¤ilim genellikle bafllang›çtaki görüflleri benzer olan bireylerin oluflturdu¤u grup-lardan ç›kan kararlarda gözlenir. Grup tart›flmas› s›ras›nda herkesin benzer görüfl-ler ortaya koymas›, tek tek üyelerin kendi görüfllerinin do¤ru oldu¤una olaninançlar›n› artt›rarak daha uca do¤ru kaymalar›na neden olur. Di¤er yandan, gruptart›flmas› s›ras›nda baz› üyeler, di¤er üyelerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, kendi görüfl-lerinin ›l›ml› kald›¤›n› görür. Herkesin ayn› görüflü paylaflt›¤› bir ortamda kendigörüfllerinin ›l›ml› kald›¤›n› görmeleri, bu üyeler üzerinde bir bask› oluflturarakgörüfllerini daha uca do¤ru kayd›rmalar›na yol açar. Sonuçta gruptan tek teküyelerin bafllang›çtaki e¤ilimlerinden daha uçta bir karar ç›kar.

Gruplardan beklenilenden daha uçta kararlar ç›kmas› hangi koflullarda olur?

Özdenetimin Ortadan Kalkmas›: Bireylerin bir grup ya da kalabal›k için-deyken, yaln›z bafllar›na olduklar›nda yapmayacaklar› baz› davran›fllar› yapt›k-lar›na hepimiz tan›k olmufluzdur. Örne¤in, bir maç s›ras›nda hakeme ya da rakiptak›m oyuncular›na kötü sözler söyleyen seyircilerin büyük bir bölümü, tek bafl-lar›na olduklar›nda ayn› sözleri sarfetmekten kaç›n›rlar. Gürültü yaparak ya da birbaflka biçimde çevreyi rahats›z eden bir grubun üyeleri, yaln›z bafl›na kald›klar›n-da ayn› davran›fllar› yapmay› belki de ak›llar›ndan bile geçirmezler.

Bireyin bir grup ya da kalabal›k içindeyken normal koflullarda yapmayacaklar›baz› davran›fllar› yapabilmeleri kimlik kayb› ad› verilen grup etkisinin sonucudur.Kimlik kayb› sonucunda ortaya ç›kan davran›fllar›n temelinde birbirinden farkl› ikineden yatabilir. Baz› durumlarda bireyler kalabal›k ya da grup içindeyken kimlik-lerinin belirlenemeyece¤i ve dolay›s›yla karfl›l›k görmeyeceklerini bildikleri içintek bafllar›na iken yapmayacaklar› davran›fllar› yaparlar. Bu gibi durumlarda or-taya konan olumsuz davran›fllar bireyin bilinçli seçiminin sonuçlar›d›r. Baz› durum-larda ise, birey, grup ya da kalabal›k içindeyken kiflisel kimli¤ini kaybetmekte vegrubun kimli¤i belirsiz bir parças› haline gelmektedir. Bu da bireyin özdenetimininortadan kalkmas›na ve grupla birlikte davranmas›na yol açmaktad›r.

Grubun Birey in Davran›fl lar › Üzer indeki Etk is i274

Uçlara kayma e¤ilimi;k›smen grup tart›flmalar›n›nüyelerin görüfllerinin do¤ruoldu¤una olan inançlar›n›artt›rmas›ndan, k›smen detart›flma esnas›nda yap›lansosyal karfl›laflt›rmalardankaynaklan›r.

S IRA S ‹ZDE

ÖzetSosyal etki kavram›n› tan›mlayabilmek.Di¤er insanlar›n bireyin davran›fllar›nda do¤rudando¤ruya ya da dolayl› olarak bir de¤iflme meydanagetirdi¤i durumlarda sosyal etkiden söz edilir.

Bireyin davran›fl›n› etkileyen bu sosyal etkilerden,uyma, kabul etme ve itaat davran›fllar›n› belirleyenetkenleri göz önüne alarak karfl›laflt›rabilmek.Sosyal etki kendisini de¤iflik biçimlerde gösterebi-lir. Uyma, kabul etme ve itaat sosyal etkinin en ti-pik örnekleridir. Uyma bireylerin davran›fllar›n› üye-si olduklar› grubun normlar›na uyacak biçimde de-¤ifltirmeleri; kabul etme baflkalar›n›n isteklerini ye-rine getirmeleri; itaat ise otorite pozisyonundakikiflilerin emirlerine itaat etmeleri olarak tan›mlan›r.Uyma, kabul etme ve itaat her zaman ve her koflul-da görülen davran›fllar de¤ildir. Belirli bir durumdabu davran›fllar›n görülüp görülmeyece¤i bir çok et-ken taraf›ndan belirlenir.

Grubun, bireyin davran›fl› üzerindeki etkisini ne-denleri ve oluflum koflullar› ile aç›klayabilmek.Bu etkenlerden baz›lar› bireylerin, baz›lar› ortam›n,baz›lar› da grubun özellikleriyle ilgilidir. Grup üyesiolma ya da di¤er insanlarla birlikte bulunma birey-lerin davran›fllar›n› çok de¤iflik biçimlerde etkileye-bilmektedir. Sosyal h›zland›rma, tan›k etkisi, sosyalketvurma, uçlara kayma ve özdenetimin ortadankalkmas› bu etkilere verilebilecek örneklerdir.

Özet 275

A M A �

1A M A �

3

A M A �

2

Kendimizi S›nayal›m1. Di¤er insanlar›n bireylerin davran›fllar›nda do¤rudando¤ruya ya da dolayl› olarak bir de¤iflme meydana getir-dikleri durumlara ne ad verilir?

a. Sosyal etkib. Güdüc. Ö¤renmed. Alg›e. Kiflilik

2. Di¤er insanlar›n varl›klar›n›n, bir bireyin ifle iliflkin per-formans›n› etkilemesine ne ad verilir?

a. Sosyal ketvurmab. Uçlara kaymac. Tan›k etkisid. Sosyal h›zland›rmae. ‹taat

3. Afla¤›dakilerden hangisi uyma davran›fl›n› etkileyengrup etkenlerinden biridir?

a. Büyüklükb. Yüzyüze olmac. Kabul etmed. Bireyin tutumue. Az›nl›k etkisi

4. Afla¤›dakilerden hangisi itaat konusunda yap›lan çal›fl-malar›n öncüsüdür?

a. Sheriffb. Aschc. Milgramd. Bandurae. Harlow

5. Bireyin grup normlar›n›n do¤ru oldu¤una gerçekteninand›¤› durumlarda ortaya ç›kan uyma davran›fl›na nead verilir?

a. Benimsemeb. ‹taatc. Uymad. Karare. Benimsemifl Görünme

6. Küçük bir grubun ço¤unlu¤un düflünce ve davran›flla-r›n› de¤ifltirmesine ne ad verilir?

a. Uymab. Benimseme c. Az›nl›k etkisid. ‹taate. Sosyal h›zland›rma

7. Bireylerin grup ya da kalabal›k içindeyken yaln›z ba-fl›na olduklar›nda yapmayacaklar› baz› davran›fllar› yap-malar›na yol açan grup etkisine ne ad verilir?

a. Kimlik kayb›b. Sosyal ketvurmac. Tan›k Etkisid. Uçlara kaymae. Karfl›l›kl›l›k normu

8. Afla¤›dakilerden hangisi bireylerin grup içindeyken tekbafllar›na olduklar› durumlara göre daha az çaba harca-d›klar›n› anlatmak için kullan›l›r?

a. Tan›k etkisib. Sosyal ketvurmac. Sosyal h›zland›rmad. Uymae. Kabul etme

9. Grup ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Grup içi statüsü düflük olan bireyler daha fazlauyma davran›fl› gösterirler.

b. Grubu çekici bulunan bireyler daha fazla uymadavran›fl› gösterirler.

c. Otoriter tutumlara sahip olan bireyler daha az uy-ma davran›fl› gösterirler.

d. Ba¤lanma ihtiyac› düflük olan bireyler daha az uy-ma davran›fl› gösterirler.

e. Grup taraf›ndan benimsendiklerinden emin olma-yan bireyler daha fazla uyma davran›fl› gösterirler.

10. Bir konudaki görüflleri benzer olan bireylerin olufltur-duklar› gruplardan, bu konuya iliflkin olarak ç›kan karar-lar›n, üyelerin bafllang›çtaki bireysel e¤ilimlerinden dahaafl›r› olmas›na ne ad verilir?

a. Sosyal ketvurma b. Sosyal h›zland›rma c. Kabul etme d. Uyma e. Uçlara kayma

Kendimiz i S ›nayal ›m276

Yaflam›n ‹çindenBu bölümde ele al›nan konular ›fl›¤›nda insan›n do¤as›y-la ilgili olarak ne gibi sonuçlar ç›kar›labilir? Genel olarakbaz› ortamlarda sosyal etkinin di¤er ortamlara nazarandaha fazla ortaya ç›kt›¤› kabul edilir. ‹nsanlar genelde uy-sal m› yoksa inatç› m›d›rlar? Toplu flekilde intihar edenHeaven’s Gate tarikat› üyeleri buna kendi özgür iradeleriile mi karar vermifllerdi yoksa programl› bir grup etkisininkurbanlar› m›yd›lar?Bu ve benzeri sorulara evrensel geçerlili¤i olan cevaplarverilememektedir. Baz› kültürlerde özerklik ve ba¤›ms›z-l›k önemsenirken di¤er baz› kültürlerde ise grup üyesiningruba uymas› önemsenmektedir. Hatta ayn› kültür içindebile önemsenen de¤erler zamanla de¤iflebilmektedir. Bukonuyu daha da anlafl›l›r k›labilmek için kendinize flöylebir soru sorabilirsiniz: E¤er siz bir anne ya da baba olsay-d›n›z çocu¤unuzun ne gibi özelliklere sahip olmas›n› ister-diniz? 1924 y›l›nda bu soru Amerikal› annelere soruldu-¤unda, uyma davran›fl›yla ilgili "itaat" ve "sadakat" kav-ramlar›n› seçtikleri görülmüfltür. Ayn› soru 1978 y›l›ndatekrarland›¤›nda ise özerklikle ilgili "ba¤›ms›zl›k" ve "bafl-kalar›nda hoflgörü" kavramlar›n› seçtikleri görülmüfltür.Benzer e¤ilimler Bat› Almanya, ‹talya, ‹ngiltere ve Japon-ya’ da yap›lan çal›flmalarda da görülmüfltür. Laboratuardeneylerinde de uyma davran›fl›n›n günümüzde geçmifleoranla bir dereceye kadar daha az oldu¤u ifade edilmifltir.Yar›nlar›n yetiflkinleri olacak olan günümüz çocuklar›n›nsosyal etkinin farkl› flekillerine daha fazla direnç göster-meleri mümkün müdür? E¤er mümkünse, bu e¤ilim top-lum üzerinde ne gibi etkiler do¤uracak? Pozitif olarak ba-k›ld›¤›nda uyma, itaat ve boyun e¤me iyi ve gerekli olaninsan tepkileridirler. Bu tepkiler grup dayan›flmas›n› vegruptaki ittifak› artt›rarak grubun da¤›lmas›n› engeller.Olumsuz bir bak›fl aç›s›yla bak›ld›¤›nda ise ba¤›ms›zl›¤a,giriflkenli¤e ve muhalefete kapal› olmak, genellikle zarar-lar› çok korkunç olan ba¤nazl›¤a, korkakl›¤a ve y›k›c› ita-ate yol açan istenmeyen davran›fllard›r. Her birimiz içinve toplumun geneli itibariyle ustal›k uzlaflmadad›r.

Biraz Daha Düflünelim1. Sosyal etki kavram›n› ve davran›fl üzerindeki üç çeflit

sosyal etkiyi tan›mlay›n›z.2. Bireyin davran›fl›n› etkileyen bu sosyal etkilerden, uy-

ma, kabul etme ve itaat davran›fllar›n› belirleyen et-kenleri göz önüne alarak karfl›laflt›r›n›z.

3. Grubun, bireyin davran›fl› üzerindeki etkisini neden-leri ve oluflum koflullar› ile birlikte aç›klay›n›z.

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarBARON, A.R. ve BYRNE, D. Social Psychology:

Understanding Human Interaction. Allyn andBacon, Boston, 1991.

GEROW, J.R. Psychology: An Introduction. HarperCollins, New York, 1995.

KA⁄ITÇIBAfiI, Ç. ‹nsan ve ‹nsanlar. Duran Ofset,‹stanbul, 1976.

MAYERS, D.G. Psychology. Worth Publishers, New York,1986.

Yan›t Anahtar›1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Etki bölümünü tekrar

okuyunuz.2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal H›zland›rma

bölümünü tekrar okuyunuz.3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Uyma Davran›fl›n› Etkileyen

Faktörler bölümünü tekrar okuyunuz.4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise ‹taat bölümünü tekrar

okuyunuz.5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Benimseme bölümünü tekrar

okuyunuz..6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Az›nl›k Etkisi bölümünü

tekrar okuyunuz.7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Kimlik Kayb› bölümünü

tekrar okuyunuz.8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Ket Vurma bölümünü

tekrar okuyunuz.9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Uyum bölümünü tekrar

okuyunuz.10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Uçlara Kayma bölümünü

tekrar okuyunuz.

Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar› 277

278

Ziya GÖKALP 23 Mart 1876 Diyarbak›r do¤umludur. Gökalp’in babas› Tevfik Efendi

o¤lunu iyi yönlendirmifl ve yetiflmesinde önemli bir rol oynam›flt›r. Tevfik Efendi, Gökalp’in

kitap okumas›na destek olmufl, onu Nam›k Kemal do¤rultusunda yönlendirmifl ve ö¤reni-

mini Avrupa’ya gitmeden yapmas›n› ö¤ütlemifltir. Gökalp daha lise y›llar›nda geliflen

düflünce yap›s›yla yafl›n› çoktan aflm›fl, toplumsal sorunlar› irdelemeye ve devrin gidiflini

de¤erlendirmeye yönelmifltir. Gökalp daha sonra ‹stanbul’a gelmifl ö¤renimini veteriner

okulunda sürdürmüfltür.

Gökalp bu y›llarda varolan toplumsal düzene karfl› olan özgürlükçü hareketlerle iliflkileri-

ni güçlendirmifl, Frans›z Devrimi’ne iliflkin okumalar›na a¤›rl›k vermifltir. Hatta bu arada

tutuklanm›fl ve on ay hapiste kalm›flt›r. Daha sonra evlenmifl okulunu b›rakm›fl, hatta bir

ara askeri rüfltiyede Frans›zca ö¤retmenli¤i yapm›flt›r.

Gökalp 1908’den sonra Diyarbak›r "‹ttihat ve Terakki Cemiyeti"ni kurmufl ve Peyman

gazetesini ç›karm›flt›r. Ancak gazete 31 Mart olaylar›yla kapan›nca ‹stanbul’a gelmifltir.

Daha sonra tekrar Diyarbak›r’a ö¤retim müfettifli olarak atanm›flt›r. Bir ara Selanik’e

giden Gökalp burada yo¤un siyasal çal›flmalar yapm›fl, ‹ttihat ve Terakki Okulu’nu kurmufl

ve ilk kez burada Toplumbilim dersini programa koyarak ders vermifltir. Balkan savafl›

s›ras›nda ‹stanbul’a gelmifl ve ‹ttihat ve Terakki’nin hükümet olmas› ile, e¤itimin düzen-

lenmesi çal›flmalar›na a¤›rl›k vermifltir. Hatta bu arada "Darulfünü"un Edebiyat

Fakültesi’nin yeniden düzenlenmesine gayret etmifltir. Gökalp bu dönemde Türkoloji

konusunda, ekonomi ve toplumbilim alanlar›nda bilinen ürünlerini vermifltir. Bu arada

Edebiyat Fakültesi’nde Sosyoloji Kürsüsü’nü kurmufl ve e¤itimini gerçeklefltirmifltir.

Cumhuriyet’in kurulmas›yla 1923 y›l› seçimlerinde Diyarbak›r’dan milletvekili seçilmifltir.

Daha sonra Yeni Türkiye ad›nda bir gazete kurdu ve Meclis’te Anayasa’n›n haz›rlan-

mas›nda çal›flt›. Ayr›ca Türk Medeni Tarihi’ni yaz›yordu, bu s›ralar hastaland› ve 25 Ekim

1924’te yaflamdan ayr›ld›.

Ziya Gökalp Türkiye’nin ilk Toplumbilimcisi say›l›r. Çünkü bu bölümü kuran kiflidir.

Kuramsal ilkeleri ve ortaya att›¤› geliflme yollar› çok tart›fl›lsa bile Türk Toplumbilimi’nin

kurulmas›nda önemli katk›lar sa¤layan bir kifli olarak tarihe geçmifltir.

Z‹YA GÖKALP (1876-1924)

Amaçlar›m›zBu üniteye çal›flt›ktan sonra;

tutum kavram›n›n tan›mlayacak,tutumun bileflenlerini tan›mlayarak; tutum ve davran›fl aras›ndaki iliflkiyive ayr›ld›klar› noktalar› aç›klayabilecek,tutumlar›n oluflmas› ve flekillenmesinde rol oynayan etmenleri tan›mlayabilecek,tutumlar›n ölçülmesinde kullan›lan teknikleri ö¤renecek,tutum de¤iflmesine etki eden etmenlerle birlikte günlük yaflamda tutum de¤i-flimini aç›klayabileceksiniz.

279

Tutumlar 16��

���

Dünya tütün endüstrisi her y›l 2 milyon sigara tiryakisinin ölümüne neden ol-maktad›r. Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün 1994 y›l› raporuna göre, 1.5 milyon insansigara tiryakili¤i yüzünden ölecektir. Örne¤in, Amerika Birleflik Devletleri’nde hery›l sigara yüzünden 420,000 insan ölmekte ve bu say› her y›l cinayet, intihar,A‹DS, trafik kazas› ve uyuflturucu kullan›m› sonucu ölen insanlar›n toplam›ndandaha fazlad›r.

‹nsan soruyor: Bu ölümlerde dünya sigara endüstrisinin sorumlulu¤u içi yol-cu dolu 14 adet jumbo jet uça¤›n›n kaza sonucu düflmesiyle eflde¤er oldu¤u dü-flünüldü¤ünde, acaba sigara flirketlerinin yöneticileri kendileriyle baflbafla kald›k-lar›nda ne hissediyorlar? Dünyan›n büyük sigara üreticileri, "kitle katliamc›lar›"olarak adland›r›lmalar›na k›zmakta ve tiryakilerin seçme hakk› oldu¤unu vurgu-layarak kendilerini savunmaktad›rlar. Onlara göre, insanlar kendi bireysellikleri-ni ifade edebilmek ve içinde yaflad›klar› topluma karfl› protestolar›n› gösterebilmekiçin her yola baflvururlar. Sigara kullanmak da bu yollardan birisidir ve en kötü-sü de¤ildir. Bu durumda insan›n akl›na flöyle bir soru geliyor. "Bu bir tiryakininkonusu mudur?".

Sosyal psikologlar düflünüyor: Bir insan›n inanmad›¤› fleyleri söylemesi özelbaz› tutumlar›n varl›¤›n› m› yoksa sosyal iç bask›y› m› ifade etmektedir? Bu üstdüzey yöneticiler gerçekten sigara içmenin bireyselli¤i ifade etmenin sa¤l›kl› biryolu oldu¤unu mu düflünmektedir? E¤er öyleyse bu gibi tutumlar nas›l edinilirler?

Bir bireyi tutucu ya da liberal, cumhuriyetçi ya da demokrat, farkl›l›klar› ka-bul edici ya da reddedici yapan fley nedir? Neden baz› insanlar önyarg›lara sa-hiplerken di¤erleri sahip de¤iller? S›n›f›n›zdaki bir kifliden hofllan›rken bir baflka-s›n›n neden ›srarla kaç›nmaktas›n›z? Tüm bunlar, sosyal psikolojide ilk ele al›nanve üzerinde önemle durulan konulardan biri olan tutumlar›m›zla ilgili örnekler-dir. ‹nsanlar birinin tutumundan sözettikleri zaman, bu o bireyin bir kifli ya daolayla ilgili inançlar›, duygular› ve sonuçta ortaya ç›kan davran›fllar›n› ifade et-mektedir. Tutumlar bireylerin içinde yaflad›¤› dünyay› kavramas›n›n en etkili yo-ludur. Bir fleye çok acele tepki verilmesi gereken zamanlarda, nas›l düflünülece¤ive tepkide bulunaca¤› konusunda kifliye yol gösterebilirler. Örne¤in, belirli bir et-nik grubun tembel ve sald›rgan oldu¤una inanan bir birey, bu gruba mensup in-sanlardan hofllanmayabilir ve bu yüzden ayr›mc› bir flekilde davranabilir. Bu bö-lümde tutumlar›n ne oldu¤u nas›l olufltuklar› ve nas›l de¤ifltirebilecekleri konula-r› ele al›nacakt›r.

Kaynak: Myers, D.G. (1996). Social Psychology. New York: The McGraw-Hill Companies Inc.

Bu üniteyi çal›fl›rken, günlük yaflamdan örneklerle birlikte düflünmeye çal›fl›n›z. Ayr›casosyal psikolojiye iliflkin bilgileriniz ile 13. ünitede yer alan ö¤renmeye iliflkin bilgileri-nizi de gözden geçiriniz.

Tutumlar280

D ‹ K K A T

G‹R‹fi VE TUTUM KAVRAMIHepimizin çevremizdeki insan, nesne, fikir, kurum ve olaylara iliflkin de¤iflik tu-tumlar›m›z vard›r. Bu insan, nesne, fikir, kurum ve olaylara ne flekilde tepkide bu-lunaca¤›m›z büyük ölçüde bu tutumlar›m›z taraf›ndan tayin edilir. Ayr›ca birçoksosyal ortamdaki davran›fllar›m›z da, bir ölçüye kadar bu ortamlara iliflkin tutum-lar›m›z taraf›ndan flekillendirilmektedir. Bu nedenle, tutumlar konusu bireyin sos-yal ortamlardaki davran›fllar›n› inceleyen sosyal psikolojinin en önemli konular›n-dan birisini oluflturmaktad›r.

Tutum terimi sosyal psikolojide genel olarak bir bireye atfedilen ve onun psi-kolojik bir nesneye iliflkin düflünce, duygu ve muhtemelen davran›fllar›n› organi-ze eden bir e¤ilime iflaret etmek için kullan›lmaktad›r.

Bu tan›mdan anlafl›labilece¤i gibi, tutum bir bireye aittir ve onun bir nesneyeiliflkin düflünce, duygu ve davran›fllar›na bir bütünlük, bir tutarl›l›k verir. Tan›m-daki "bir bireye atfedilen" ifadesi ise, tutumun gözle görülmeyen bireysel bir ya-flant› oldu¤unu vurgulamaktad›r. Gerçekten de bir bireyin tutumlar›n› gözle gör-memiz mümkün de¤ildir. Ancak, onun davran›fllar›na bakarak bir nesneye iliflkintutumu hakk›nda bir fikir sahibi olabiliriz. Örne¤in, bir bireyi X partisinin miting-lerinde görür, bu partiye oy verece¤ini söyledi¤ini iflitirsek, bu bireyin söz konu-su partiye iliflkin olumlu bir tutumunun bulundu¤unu anlar›z.

Tutumun tan›m›n› dikkate alarak günlük yaflam›n›zdan tutumlar›n›za örnekler bulmayaçal›fl›n.

‹nsanlar Nelere Karfl› Tutum Sahibi Olabilirler?‹nsanlar kendileri için psikolojik olarak mevcut olan her fleye karfl› bir tutum sa-hibi olabilirler; Örne¤in di¤er insanlar, eflyalar, kurumlar, olaylar, fikirler, politikideolojiler, dinler. Hakk›nda tutum sahibi olunan fleye "tutumun nesnesi" ad› ve-rilir. ‹nsanlar kendileri için psikolojik olarak mevcut olan her fleye karfl› bir tutumsahibi olabileceklerine göre, bir bireyin say›lamayacak kadar çok tutumu olabilir.Ancak, daha sonra görece¤imiz gibi, bir bireyin tutumlar› gerek birey için tafl›d›k-lar› önem aç›s›ndan, gerekse kuvvetleri aç›s›ndan farkl›l›klar gösterir.

Bir bireyin tutumlar›n›n say›s› son derecede fazla olmakla birlikte s›n›rs›z de-¤ildir. Birey, çevresindeki çok say›daki insan, eflya, kurum, olay v.s. aras›ndan sa-dece kendisi için psikolojik olarak mevcut olanlara karfl› tutum sahibi olabilir. Ya-ni, bir nesnenin bireyin çevresinde bulunmas›, bireyin bu nesneye iliflkin bir tutu-munun bulunmas› için yeterli de¤ildir. Bu nesnenin ayn› zamanda birey için psi-kolojik bir anlam da ifade etmesi gerekmektedir. Yukar›da verdi¤imiz tan›mdaki"psikolojik nesne" terimi iflte bu olguya iflaret etmek için kullan›lmaktad›r.

Tutumun BileflenleriYukar›da verilen tan›mdan anlafl›labilece¤i gibi, bir tutum bir nesneye iliflkin duy-gu, düflünce ve davran›fllardan oluflmaktad›r. Bu nedenle, bir tutumun üç bileflen-den olufltu¤unu söylemek mümkündür. Bunlar biliflsel, duygusal ve davran›flsalbileflenlerdir. Ancak, hemen belirtmek gerekir ki, bu bileflenler birbirlerinden ba-¤›ms›z de¤ildir. Karfl›l›kl› olarak birbirlerini etkiler, birbirlerinden etkilenir ve ço-¤u kez aralar›nda bir tutarl›l›k bulunur.

Gir ifl ve Tutum Kavram› 281

SIRA S ‹ZDE

Tutum, bir bireye atfedilen veonun psikolojik bir nesneyeiliflkin düflünce, duygu vemuhtemelen davran›fllar›n›organize eden bir e¤ilimdir.

Tutumun nesnesi, hakk›ndatutum sahibi olunan fleydir.

Bir tutum; biliflsel, duygusalve davran›flsal olmak üzereüç bileflenden oluflur.

Biliflsel BileflenBir tutumun biliflsel bilefleni bireyin tutum nesnesine iliflkin düflünce, bilgi veinançlar›ndan oluflur. Bir bireyin enerji üretimi için nükleer santraller kurulmas›nailiflkin tutumunu ele alal›m. Bu tutumun biliflsel bilefleni bireyin atomun yap›s›,radyasyonun etkisi, nükleer santrallar›n yararlar›, zararlar› hakk›ndaki bilgilerin-den ve bu tür santrallar›n tehlikeli olup olmad›klar›, gereken önlemler al›nd›¤›takdirde tehlikenin ortadan kald›r›l›p kald›r›lamayaca¤›, ülke ç›karlar›na ters dü-flüp düflmeyece¤i konusundaki inançlar›ndan oluflacakt›r.

Duygusal BileflenBir nesneye iliflkin olumlu tutumu olan bir birey bu nesneyi olumlu olarak de¤er-lendirecek ve bu nesneye karfl› olumlu duygular besleyecektir. Buna karfl›, olum-suz tutum içinde oldu¤u bir nesneyi ise olumsuz olarak de¤erlendirecek ve bunesneye karfl› olumsuz duygular besleyecektir. Örne¤in, X ulusuna iliflkin tutum-lar› olumlu olan bir birey, bu ulusu iyi bir ulus olarak de¤erlendirecek, bireyleri-ne karfl› dostça duygular besleyecek, onlar›n yaflam biçimlerini sevecek, bu ulu-sun baflar›lar› onu sevindirecek, baflar›s›zl›klar› onu üzecek, üretti¤i mallara hay-ranl›k duyacakt›r. Ayn› ulusa iliflkin tutumlar› olumsuz olan bir birey ise, bu ulu-su kötü olarak de¤erlendirecek, bireylerine karfl› dostça olmayan duygular besle-yecek, yaflam biçimlerini sevmeyecek, üretti¤i mallar› be¤enmeyecek, baflar›lar›naüzülecek, baflar›s›zl›klar›na sevinecektir.

Bir tutumu, bir inanç, bir gerçek veya bir olgudan ay›ran en önemli özellik, tu-tumun bir duygusal bileflene sahip olmas›d›r. Örne¤in, dünyan›n çevresinin yak-lafl›k k›rk bin kilometre oldu¤u bir gerçektir ve siz bu gerçe¤e inanabilirsiniz. An-cak, dünyan›n çevresinin yaklafl›k k›rk bin kilometre oluflunu iyi veya kötü olarakde¤erlendiremezsiniz. Bu gerçek sizi sevindirmez veya üzmez. K›sacas› sizde duy-gusal bir tepki yaratmaz. Buna karfl›, tuttu¤unuz futbol tak›m›na iliflkin tutumlar›-n›z› ele alal›m. Kuflkusuz bu tak›m›n iyi bir tak›m oldu¤u yolunda bir inanc›n›zvard›r. Ancak, buradaki inanc›n›za duygu ve de¤erlendirmeleriniz de efllik eder.Bu tak›m› iyi bir tak›m olarak de¤erlendirirsiniz, bu tak›m› severseniz, galip geldi-¤i zaman sevinir, yenildi¤i zaman üzülürsünüz. K›sacas›, bir nesneye iliflkin bir tu-tumdan söz edebilmemiz için, bu nesneye iliflkin bilgi, düflünce ve inançlaraolumlu veya olumsuz duygular›n efllik etmesi gerekmektedir.

Gir ifl ve Tutum Kavram›282

Bir tutumu, bir inanç, birgerçek veya bir olgudanay›ran en önemli özellik;tutumun bir duygusalbileflene sahip olmas›d›r.

Tutumlar tüm sat›nalmadavran›fllar›m›z›ntemel yönlendiricisidir.

Duygusal bileflen bireyintutum nesnesine iliflkinduygu vede¤erlendirilmelerindenoluflur.

Davran›flsal BileflenTutumlar›n üçüncü bilefleni davran›flsal bileflendir. Bir tutum genellikle bireyi tu-tum nesnesine iliflkin davran›fllarda bulunmaya e¤ilimli k›lar. Bir nesneye iliflkinolumlu tutumu olan bir birey, bu nesneye karfl› olumlu davranmaya, ona yaklafl-maya, yak›nl›k göstermeye, onu desteklemeye, yard›m etmeye e¤ilimli olacakt›r.Bir nesneye iliflkin tutumu olumsuz olan bir birey ise, bu nesneye ilgisiz kalmaveya ondan uzaklaflma, elefltirme, hatta ona zarar verme e¤ilimi gösterecektir. An-cak, daha sonra görece¤imiz gibi, baz› durumlarda tutumun davran›fla yans›ma-mas›, yani tutumun davran›flsal bilefleninin de¤erinin s›f›r olmas› mümkündür.

Tutumlar› inanç ve olgulardan ay›rdeden en önemli özellik nedir?

Tutumlar›n ÖzellikleriTutumlar›n baz› özellikleri vard›r. Bu özellikler hem bir bütün olarak tutumlar›nkendileri, hem de tek tek bileflenler için geçerlidir. Gerek bir bireyin çeflitli tutum-lar› aras›ndaki, gerekse iki bireyin ayn› konuya iliflkin tutumlar› aras›ndaki farkl›-l›klar bu özelliklerden kaynaklanmaktad›r. Ayr›ca, bir tutumun davran›flsal bilefle-ninin belirginlik derecesi ve de¤iflmeye karfl› ne ölçüde dirençli olaca¤› da k›smenbu özellikler taraf›ndan belirlenir.

Kuvvet DerecesiDaha önce de belirtti¤imiz gibi, bir birey çok say›da tutuma sahip olabilir. Ancak,bu tutumlar kuvvetleri aç›s›ndan ço¤u kez birbirlerinden farkl›l›k gösterir. Örne-¤in, hem X partisine hem de Y marka difl macununa iliflkin tutumlar› olumlu olanbireyin bu tutumlar›ndan birisi büyük bir olas›l›kla di¤erinden daha kuvvetlidir.Benzer flekilde, iki birey ayn› nesneye iliflkin benzer tutumlara sahip olabilir. Ör-ne¤in, iki farkl› birey ayn› siyasi partiye karfl› olumsuz bir tutuma sahip olabilir.Ancak bu bireylerden birisinin tutumunun di¤erininkinden daha kuvvetli ya dadaha zay›f olmas› mümkündür.

Bir tutumun bileflenlerinin de kuvvetleri farkl› olabilir. Örne¤in, bir tutumununbiliflsel bilefleni oldukça kuvvetli olan bir bireyin ayn› tutumunun duygusal vedavran›flsal bileflenlerinin göreli olarak daha zay›f olmas› mümkündür.

Karmafl›kl›k DerecesiBir tutumun veya bileflenin karmafl›kl›¤›, bu tutum veya bileflenin içerdi¤i unsur-lar›n say› ve çeflitlili¤ine ba¤l›d›r. ‹çerilen unsurlar›n say›s› ve çeflidi artt›kça kar-mafl›kl›k derecesi de artacakt›r. Gerek bir bireyin farkl› iki nesneye iliflkin tutum-lar›n›n bileflenleri, gerekse iki ayr› bireyin ayn› nesneye iliflkin tutumlar›n›n bile-flenleri karmafl›kl›klar› aç›s›ndan farkl› olabilir. Örne¤in, bir bireyin hem bir ulusahem bir futbol tak›m›na karfl› olumlu tutumlar›n›n oldu¤unu varsayal›m. Bu iki tu-tumun biliflsel bileflenleri karmafl›kl›klar› aç›s›ndan farkl›l›k gösterebilir. Bu bireyinsöz konusu ulus hakk›ndaki bilgisi sadece yurttafllar›n›n müslüman olduklar›n› veTürkleri sevdiklerini bilmeden ibaretken, sözkonusu tak›m hakk›ndaki bilgilerikurulufl tarihinden flimdiye kadar kaç kez flampiyon oldu¤una, on y›l önceki kad-rosundan, bu y›l kimleri transfer etti¤ine kadar uzanabilir. Bu durumda, bu bire-yin ikinci tutumunun biliflsel bilefleni ilk tutumunun biliflsel bilefleninden dahakarmafl›kt›r, denecektir.

Bir tutumun karmafl›kl›k derecesi büyük ölçüde bileflenlerinin karmafl›kl›k de-receleri taraf›ndan tayin edilir. Bileflenleri karmafl›k olan bir tutum, yal›n bileflen-

Gir ifl ve Tutum Kavram› 283

Bir tutumun veya bilefleninkarmafl›kl›¤›, bu tutum veyabileflenin içerdi¤i unsurlar›nsay› ve çeflitlili¤ine ba¤l›d›r.

Davran›flsal bileflen, bireyitutum nesnesine iliflkindavran›fllarda bulunmayae¤ilimli k›lar.

S IRA S ‹ZDE

lere sahip bir tutumdan daha karmafl›k olacakt›r. Ayr›ca, bir tutumun karmafl›kl›kderecesi ile kuvveti aras›nda da bir iliflki vard›r. Karmafl›k tutumlar, genellikle, ya-l›n tutumlardan daha kuvvetlidir.

Bileflenler Aras› Tutarl›l›kTutumlar›n bileflenleri genellikle birbirleriyle tutarl› olma e¤ilimi gösterir. Yani, birbilefleni olumlu olan bir tutumun di¤er iki bilefleni de genellikle olumlu; bir bile-fleni olumsuz olan bir tutumun di¤er iki bilefleni de genellikle olumsuz olmakta-d›r. Bununla birlikte; tutumlar bileflenleri aras›ndaki tutarl›l›¤›n derecesi aç›s›ndanfarkl›l›klar gösterebilir. Örne¤in, bir siyasi partinin ülkeyi en iyi idare edecek par-ti oldu¤una inanan, bu partiyi sevip, baflar›lar›ndan gurur duyan ve seçimlerde bupartiye oy veren bir bireyin sözkonusu partiye iliflkin tutumun bileflenleri aras›n-da bir tutarl›l›k vard›r.

Çünkü, bileflenlerin üçü de olumludur. Buna karfl›, ayn› bireyin evinin ›ss›z biryerde oldu¤unu ve bir bekçi köpe¤i beslemesinin, kendisini baz› tehlikelerdenkoruyaca¤›n› düflündü¤ünü varsayal›m. Ancak, bu birey köpeklerden korkmakta,köpekleri sevmemekte, bu nedenle de bir köpek edinip edinmeme konusundabir karar verememektedir. Bu durumda, bu bireyin köpeklere iliflkin tutumununbileflenleri aras›nda bir tutars›zl›k vard›r. Bir bekçi köpe¤inin kendisini baz› tehli-kelerden koruyaca¤›n› düflündü¤ü için biliflsel bileflen olumludur. Köpekleri sev-medi¤i ve onlardan korktu¤u için duygusal bileflen olumsuzdur. Bir köpek edinipedinmeme konusunda karars›z oldu¤u için davran›flsal bileflen nötrdür. Biliflsel tu-tarl›l›k kuramlar› olarak adland›r›lan bir dizi kurama göre, bileflenleri aras›nda tu-tarl›l›k bulunmayan tutumlar daha kolay de¤iflmektedir. Bu kuramlar, buna ba¤l›olarak, bir bireyin bir tutumunu de¤ifltirmenin en kestirme yolunun bu tutumunbileflenleri aras›nda bir tutars›zl›k veya bir çeliflki meydana getirmek oldu¤unu ile-ri sürmektedir.

Di¤er Tutumlarla ‹liflkiBir bireyin de¤iflik konulara iliflkin tutumlar›, di¤er tutumlar›yla olan ba¤lant›lar›aç›s›ndan da farkl›l›klar gösterir. Baz› tutumlar bireyin di¤er bir çok tutumuyla ilifl-ki içindedir, baz›lar›n›n ise ba¤lant› içinde bulundu¤u tutum say›s› oldukça azd›r.Bir futbol kulübüne iliflkin olumlu tutumu olan birey örne¤ine dönelim. Bu bire-yin söz konusu bu tutumunun dini, politik, çocuk yetifltirme tarz›, do¤um kontro-lu, e¤itim ve benzeri konulara iliflkin tutumlar›yla iliflki içinde bulunmas›, yani on-lar› etkilemesi ve onlar taraf›ndan etkilenmesi olas›l›¤› oldukça azd›r. Buna karfl›n,bu kiflinin dini tutumlar› daha büyük bir olas›l›kla sözünü etti¤imiz konulardakitutumlar›yla bir iliflki içinde olacakt›r.

‹ki bireyin ayn› konuya iliflkin tutumlar› da bu bireylerin di¤er tutumlar›ylaolan iliflkileri aç›s›ndan farkl›l›klar gösterebilir. Örne¤in, bir bireyin politik tutumudi¤er bir çok konuya iliflkin tutumunu etkileyebilirken, bir di¤er bireyin politik tu-tumu di¤er konulara iliflkin tutumlar›ndan nisbeten ba¤›ms›z olabilir. Bu tutumuniliflki içinde bulundu¤u tutum say›s› artt›kça, de¤iflmeye karfl› gösterece¤i dirençde artacakt›r.

Bileflenler aras› tutarl›l›k kavram›n› dikkate alarak kendi tutumlar›n›z›n de¤iflmesine negibi etkisi oldu¤unu tart›fl›n›z.

Gir ifl ve Tutum Kavram›284

Biliflsel tutarl›l›k kuramlar›nagöre bileflenleri aras›ndatutarl›l›k bulunmayan tutumlar daha kolayde¤iflmektedir.

S IRA S ‹ZDE

TUTUM VE DAVRANIfiTutumlar›n bileflenlerinin birbirleriyle tutarl› olma e¤ilimi gösterdiklerini daha ön-ce belirtmifltik. Bu olgu bafllang›çta baz› araflt›rmac›lar› tutumlar›n daima davran›-fla yans›yaca¤›n› ve dolay›s›yla bir bireyin belirli bir nesneye iliflkin davran›fllar›n›gözleyerek bu bireyin bu nesneye iliflkin tutumlar› hakk›nda bir tahminde bulu-nabilece¤imizi düflünmeye itmifltir. Acaba bu gerçekten do¤ru mudur? Yani, birbireyin belirli bir nesneye iliflkin tutumu her zaman bu nesneye iliflkin davran›fl-lara akseder mi? Ya da bir nesneye iliflkin tutumunun ne oldu¤unu bilmemiz, birbireyin bu nesneye ne flekilde davranaca¤›n› her zaman do¤ru bir biçimde tahminetmemize olanak sa¤lar m›?

Yap›lan araflt›rmalar insanlar›n her zaman tutumlar›na uygun davranmad›klar›-n› göstermektedir. Örne¤in, Amerika'da Uzakdo¤ululara karfl› olumsuz tutumlar›noldukça yayg›n oldu¤u 1930'lu y›llarda, Lapiere, Çinli bir kar›-koca ile birlikte çe-flitli yörelerdeki altm›flalt› motel ve yüzseksendört lokantaya u¤ram›flt›r. U¤ran›lanlokantalardan hiçbiri Çinli kar›-kocaya servis yapmay› reddetmemifl, motellerdenise sadece bir tanesi oda vermemifltir. Daha sonra bu lokanta ve motellere mek-tup yaz›larak Çinli bir kar›-koca için yer ay›r›p ay›ramayacaklar› sorulmufltur. Top-lam yirmisekiz lokanta ve motel bu mektuba cevap vermifl ve bunlardan %92'siözür dileyerek Çinlileri kabul edemeyeceklerini bildirmifllerdir. Bu sonuçlar, asl›n-da u¤ran›lan lokanta ve motellerin sahiplerinin çok büyük bir bölümünün Çinlile-re karfl› olumsuz bir tutum içinde olduklar›n›, ancak yüzyüze bir iliflkide bu tu-tumlar›n› davran›fllara aksettirmediklerini göstermektedir.

Kuflkusuz bu söylediklerimiz tutum ile davran›fl aras›nda hiçbir iliflki yokturfleklinde yorumlanmamal›d›r. Günlük yaflamda insanlar›n tutumlar›na uygun dav-rand›klar›n› gösteren say›s›z örnek bulmak mümkündür. Ayr›ca, tutum ile davra-n›fl aras›nda bir iliflki bulundu¤unu gösteren çok say›da araflt›rma da vard›r.

Tutum ile davran›fl aras›ndaki iliflkiler konusundaki bu çeliflkili bulgular, baz›araflt›rmac›lar› tutumlar›n davran›fla dönüflüp dönüflmeyece¤ini tayin eden faktör-lerin neler oldu¤unu incelemeye itmifltir. Bu araflt›rmalara göre, bir tutumun dav-ran›fla dönüflüp dönüflmeyece¤ini tayin eden en önemli faktör tutumun kuvveti-dir. Kuvvetli bir tutumun davran›fla dönüflmesi olas›l›¤› zay›f bir tutuma oranla da-ha yüksektir. Bir tutumun davran›fla dönüflüp dönüflmeyece¤ini belirleyen bir bafl-ka faktör ortam›n özellikleridir. Baz› durumlarda bireyin içinde bulundu¤u orta-m›n özel koflullar› belirli bir tutumun davran›fla dönüflmesini engelleyebilmekte-dir. Örne¤in, seçimlerde bir sand›kta görevli olan bir birey kendi politik tutumla-r›na göre de¤il, görevinin gereklerine göre davranmak zorundad›r. Yani, bu orta-m›n özel koflullar› bu bireyin tutumlar› do¤rultusunda davranmamas›n› gerektir-mektedir. Baz› durumlarda ise, ortam›n koflullar› bireyin bir tutumunun davran›fladönüflmesini engelleyici nitelikte de¤ildir. Kuflkusuz böyle ortamlarda tutumundavran›fllara yans›mas› olas›l›¤› daha fazla olacakt›r.

Davran›fl›n do¤uraca¤› sonuçlara iliflkin beklentiler, bir tutumun davran›flayans›y›p yans›mayaca¤›n› belirleyen bir di¤er faktördür. Bir tutumuna uygun dav-ranmas›n›n kendi aç›s›ndan sonuçlar do¤urabilece¤i beklentisi olan bir bireyin,bu tutumunu davran›fla dönüfltürmesi olas›l›¤› daha az olacakt›r. Yaln›z, buradadikkat edilmesi gereken bir nokta, gerek ortamsal engellerin, gerekse davran›fl›ndo¤uraca¤› sonuçlara iliflkin beklentilerin etkisinin tutumun kuvvetinden ba¤›ms›zolmad›¤›d›r. Bir tutumun kuvveti azald›kça ortamsal engellerin ve davran›fl›n do-¤urabilece¤i olumsuz sonuçlara iliflkin beklentilerin bu tutumun davran›fla dönüfl-mesini engellemesi olas›l›¤› da artacakt›r.

Tutum ve Davran›fl 285

Bir tutumun davran›fladönüflüp dönüflmeyece¤initayin eden en önemli faktör,tutumun kuvvetidir.

Tutum konusuna bafllarken bir çok sosyal ortamdaki davran›fllar›m›z›n tutum-lar›m›z taraf›ndan flekillendirildi¤ine iflaret etmifl ve tutumlar›n bu nedenle sosyalpsikolojide incelendi¤ini belirtmifltik. fiimdi ise, bir tutumun her zaman davran›flayans›mayaca¤›n› söylüyoruz. Bu durum, do¤al olarak, "Öyleyse tutumlar› niçin in-celiyoruz?" sorusunu akla getirebilir. Bu soruyu flu flekilde yan›tlamak mümkün-dür. Baz› durumlarda tutumlar›m›z ile davran›fllar›m›z aras›nda bir ba¤lant› bulun-mamas›n›n anlam›, tutumlar›m›z›n davran›fllar›m›z› hiç etkilemedi¤i de¤ildir. Bu-nun anlam›, sadece, baz› koflullarda tutumun davran›fla yans›mayaca¤›d›r. Bu ko-flullar›n neler oldu¤u ve tutumlar›n yap›s›, ifllevleri hakk›ndaki bilgimiz artt›kça, tu-tumlar›m›z›n davran›fllar›m›z› nas›l etkilendi¤ini anlama olana¤›m›z da artacakt›r.

TUTUMLARIN OLUfiMASITutumlar do¤ufltan gelmezler, ö¤renme yoluyla sonradan kazan›l›rlar. Bu ö¤ren-me olay› büyük ölçüde, 13. ünitede gördü¤ünüz tepkisel ve edimsel koflullanmaile gerçekleflir. Tutumlar›m›z›n önemli bir bölümü hayat›n ilk yirmi-yirmibefl y›l›içinde oluflmakla birlikte, tutum oluflmas› yaflam boyunca devam eden bir süreç-tir. Bu süreç içinde nelere iliflkin ve ne tür tutumlar oluflturaca¤›m›z çeflitli faktör-ler taraf›ndan belirlenmektedir. Bu faktörlerden baz›lar› flunlard›r:

Ana-Baba EtkisiTutumlar›n oluflmas› ve flekillenmesinde rol oynayan önemli bir faktör ana-baba-d›r. Özellikle do¤umdan ilkokul ça¤›na kadar geçen dönemde çocuk ana-babas›-n›, kendisine çeflitli konularda bilgi verecek, kendisini ödüllendirecek veya ceza-land›racak tek otorite kayna¤› olarak görmektedir. Dolay›s›yla, bu dönemde anababa çocu¤un nelere iliflkin ve ne türde tutumlar gelifltirece¤ini tayin eden tekfaktör olarak belirmektedir. Nitekim, okul öncesi ça¤daki çocuklarla yap›lan arafl-t›rmalar, bu yafltaki çocuklar›n çeflitli olay ve nesnelere iliflkin tutumlar›n›n hemenhemen ana-babalar›n›n tutumlar›yla ayn› oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Örne¤in,yap›lan bir araflt›rmada okul öncesi yafltaki çocuklar›n % 95'inin, ilkokul ça¤›nda-ki çocuklar›n %80'inin, üniversite ça¤›ndaki gençlerin ise % 50-60'›n›n babalar›ylaayn› politik partiyi destekledikleri bulunmufltur. Üniversite ö¤rencilerinin bile%50-60 aras›nda de¤iflen bir oran›n›n babalar›yla ayn› politik partiyi tercih etme-leri, ana-babalar›n çocuklar›n tutumlar›n› uzun süreli, hatta hayat boyu sürebile-cek bir biçimde etkilediklerinin iyi bir kan›t›d›r.

Akranlar›n Etkisi‹lerleyen yaflla birlikte çocu¤un sosyal çevresi de genifllemekte ve yavafl yavaflana-baba d›fl›ndaki etkenler de tutumlar›n oluflmas›nda rol oynamaya bafllamakta-d›r. Bu etkenlerden en önemlisi hiç kuflkusuz arkadafllard›r. Yap›lan bir çok arafl-t›rma arkadafl grubu üyelerinin çeflitli konulara iliflkin tutumlar› aras›nda önemlibenzerlikler oldu¤unu göstermektedir. Bu benzerlik özellikle ergenlik ça¤›n›nbafllar›ndan itibaren daha göze çarp›c› hale gelmektedir. Bu da arkadafllar›n tu-tumlar üzerindeki etkisinin en üst düzeye ergenlik ça¤›nda ulaflt›¤›n› göstermek-tedir. Kuflkusuz, arkadafl grubu üyelerinin benzer tutumlara sahip olmalar›na,benzer tutumlara sahip olan bireylerin birbirlerini arkadafl olarak seçmelerinin dekatk›s› vard›r. Ancak, yap›lan araflt›rmalar arkadafllar›n mevcut tutumlar›n de¤ifl-mesinde, yeni tutumlar›n oluflmas›nda çok önemli bir rol oynad›klar›n› tart›flmayayer b›rakmayacak biçimde göstermektedir.

Tutumlar ›n Oluflmas›286

Kitle ‹letiflim Araçlar›De¤iflik nesnelere iliflkin tutumlar›m›z›n oluflmas›nda, flekillenmesinde ve de¤ifl-mesinde rol oynayan bir di¤er faktör kitle iletiflim araçlar›d›r. Bunlar aras›nda ga-zete, radyo ve TV gibi araçlar önemli bir yer tutar. Reklamlar, haberler, haberprogramlar, yaz› dizileri bazen o zamana kadar varl›¤›ndan dahi haberdar olma-d›¤›m›z nesnelere karfl› olumlu veya olumsuz tutumlar gelifltirmemize veya mev-cut tutumlar›m›z›n de¤iflmesine yol açabilir. Reklamlar› izledikten sonra daha ön-ce hiç kullanmad›¤›m›z bir ürünü kullanmaya bafllamam›z veya kulland›¤›m›z birmarkay› baflka bir markayla de¤ifltirmemiz kitle iletiflim araçlar›n›n tutumlar›m›züzerindeki etkisine verilebilecek örneklerdir.

Tutum Nesnesiyle Olan Kiflisel Yaflant›larTutumlar›m›z›n bir k›sm› da tutum nesneleriyle olan kiflisel yaflant›lar›m›z sonu-cunda geliflir. Örne¤in, bir ulusun bireyleriyle olumlu veya olumsuz yaflant›lar›olan bir birey, bu yaflant›lar› sonucunda bu ulusa karfl› olumlu veya olumsuz birtutum gelifltirebilir. Ancak, bir ulusa iliflkin olumlu veya olumsuz önyarg›l› tutum-lar, politik görüfller ve benzeri gibi sosyal öneme sahip tutumlar›m›z›n büyük birbölümü, nesneleriyle do¤rudan do¤ruya kiflisel bir yaflant›m›z olmaks›z›n yukar›-da say›lan faktörlerin etkisiyle oluflur.

Yukar›da s›ralanan faktörleri kendi tutumlar›n›z üzerinizdeki etkisini tart›fl›n›z. Özelliklekitle iletiflim araçlar›n›n tutumlar üzerinde artan etkisini ana baba etkisi ile karfl›laflt›r›n›z.

TUTUMLARIN ÖLÇÜLMES‹Tutum-davran›fl iliflkisinin anlafl›labilmesi ve tutumdan davran›fl›n yordalanabilme-si, herfleyden önce, tutumlar›n güvenilir bir biçimde ölçülebilmesine ba¤l›d›r. Sos-yal psikologlar, bu nedenle, tutumlar›n ölçülmesinde kullan›lan çeflitli tekniklergelifltirmifllerdir.

Mülakat, davran›fl gözlemi, psiko-fizyolojik ölçümler, tutum ölçekleri bu tek-niklerden baz›lar›d›r. Bu tekniklerden en s›k kullan›lan› ise tutum ölçekleridir. Birtutum ölçe¤i ölçülecek olan tutumun nesnesiyle ilgili bir dizi ifadeden oluflur. Tu-tumu araflt›r›lan bireyin yapaca¤› fley, bu ifadelerin kendi görüflüne uyup uymad›-¤›n› veya ne ölçüde uydu¤unu iflaretlemektir. Pratikte her tutumun ölçülmesi içinbir ölçek gelifltirmek mümkündür. Ancak, gelifltirilen bir tutum ölçe¤inin güvenlekullan›labilmesi için, bu ölçe¤in geçerli ve güvenilir olmas› gerekmektedir.

TUTUMLARIN DE⁄‹fiMES‹Daha önce de belirtti¤imiz gibi, tutumlar do¤ufltan gelmezler, ö¤renme yoluylasonradan kazan›l›rlar. Dolay›s›yla, di¤er ö¤renilmifl özelliklerimiz gibi tutumlar›m›-z›n da de¤iflmesi mümkündür. Nitekim, üretti¤i mal›n reklam›n› yapan bir flirkettüketicinin, seçim konuflmas› yapan bir politikac› seçmenin, o¤lunu sigara içme-den vazgeçirmeye çal›flan bir baba o¤lunun tutumlar›n› de¤ifltirmeye çal›flmakta-d›r. Görüldü¤ü gibi, tutum de¤iflmesi konusu, bir baflkas›n› etkilemeye çal›flanherkesi yak›ndan ilgilendirmektedir. Bu nedenle, tutum de¤iflmesi konusu sosyalpsikolojide en çok araflt›r›lan konulardan birisidir.

Tutum de¤iflmesi konusunda ilk sistematik çal›flmalar Carl Hovland ve arka-dafllar› taraf›ndan bafllat›lm›flt›r. Hovland ve arkadafllar› tutum de¤iflmesinde etkiliolabilecek üç faktör ay›rdetmifllerdir. Bunlar bilgi kayna¤›, mesaj ve hedeftir. Bil-gi kayna¤› tutum de¤iflmesine yol açmak için verilen bilginin kim taraf›ndan ve-

Tutumlar ›n Ölçülmesi - Tutumlar ›n De¤iflmesi 287

SIRA S ‹ZDE

Bir tutum ölçe¤i, ölçülecekolan tutumun nesnesiyleilgili bir dizi ifadeden oluflur.

Tutum de¤iflmesinde etkiliolabilecek üç faktör, bilgikayna¤›, mesaj ve hedeftir.

rildi¤ine; mesaj, bu bilginin nas›l verildi¤ine; hedef ise bilginin yönetildi¤i, yanitutumu de¤ifltirilmesi amaçlanan kifli veya kiflilere iflaret eder. Bir baflka anlat›m-la, Hovland ve arkadafllar› en etkin bir biçimde tutum de¤iflikli¤i meydana getire-bilmek için bilgi kayna¤›n›n, mesaj›n ve hedefin ne gibi özelliklere sahip olmala-r› gerekti¤i konusu üzerinde durmufllard›r.

Bilgi Kayna¤›n›n ÖzellikleriBir tutum de¤ifltirme sürecinde, tutum de¤iflikli¤ine yol açmak için verilen bilgi-nin kim taraf›ndan verildi¤i veya hangi kaynaktan al›nd›¤›, ortaya ç›kabilecek tu-tum de¤iflikli¤i derecesini etkileyebilecek faktörlerden bir tanesidir. Tutum de¤ifl-mesinde etkili olabilecek bilgi kayna¤›na ait özellikler genellikle üç bafll›k alt›ndatoplanmaktad›r. Bunlar inan›l›rl›k, sevilme ve benzerliktir.

‹nan›l›rl›k: Bir tutum de¤ifltirme çabas›n›n etkili olup olamayaca¤›n› belirle-yen bilgi kayna¤›na ait özelliklerden birisi inan›l›rl›kt›r. Genellikle bilgi kayna¤›-n›n inan›l›rl›k derecesi artt›kça, tutum de¤ifltirme giriflimlerinin baflar›l› olma olas›-l›¤› da artacakt›r. ‹nan›l›rl›k özelli¤i iki bileflenden oluflmaktad›r. Bunlar uzmanl›kve güvenilirliktir. Uzmanl›k terimi, de¤ifltirilmesi amaçlanan tutum konusunda bil-gi kayna¤›n›n ne ölçüde bilgi sahibi oldu¤una iflaret etmek için kullan›l›r. Yap›lanaraflt›rmalar genellikle uzman bir kifli taraf›ndan verilen bilginin, s›radan bir kiflitaraf›ndan verilen bilgiye göre daha fazla tutum de¤iflikli¤i ortaya ç›kard›¤›na ifla-ret etmektedir. Örne¤in, X marka difl macunu kullanan birine hem bir tan›d›¤›,hem de bir difl doktoru bu macunun difllere zarar veren bir madde içerdi¤ini söy-lemifl olsun. Acaba bu bireyin hangi durumda X marka difl macununu kullanmak-tan vazgeçmesi olas›l›¤› daha yüksektir? Kuflkusuz bu bilginin bir difl doktoru ta-raf›ndan verildi¤i durumda bu olas›l›k daha yüksek olacakt›r. Bu çerçevede üze-rinde durulan bir nokta, bir konudaki uzmanl›¤›n bir baflka konudaki tutum de-¤iflmesinde etkili olup olmayaca¤›d›r. Örne¤in, bir çamafl›r makinas›n›n reklam›n›yapan ünlü bir film y›ld›z›n› ele alal›m. Bu y›ld›z›n sinema konusunda uzman ol-du¤u düflünülebilir ve sinema konusunda söyledikleri tutumlar üzerinde bir etkiyapabilir. Acaba sinema konusunda uzman olmas›, bu y›ld›z›n çamafl›r makinas›konusunda da söylediklerinin etkili olmas›na yol açacak m›d›r? Bu konuda yap›-lan araflt›rmalardan baz›lar›nda bir konudaki uzmanl›¤›n bir baflka konudaki tu-tum de¤iflmesinde de etkili olabilece¤ini gösterirken, di¤er baz› araflt›rmalardaböyle bir etkinin sözkonusu olmad›¤› yolunda bulgular elde edilmifltir. Dolay›s›y-la, böyle bir etkinin sözkonusu olup olmad›¤› hakk›nda, flimdilik, kesin bir sonu-ca varmak mümkün de¤ildir.

Uzmanl›k konusunda hat›rda tutulmas› gereken bir nokta, kimin uzman olarakalg›lanaca¤›n›n konuya ve tutumu de¤ifltirilmek istenen kifliye ba¤l› olarak de¤ifle-bilece¤idir. Sinema y›ld›z› örne¤ine tekrar dönecek olursak, bir kiflinin bu y›ld›z›sinema konusunda uzman olarak görürken, bir baflka kiflinin uzman olarak gör-meyebilece¤ini hat›rda tutmak gereklidir.

Güvenilirlik: Bir bilgi kayna¤›n›n inan›l›r olarak alg›lanmas›nda rol oynayanikinci bileflen güvenilirliktir. Konusunda ne kadar uzman olarak alg›lan›rsa alg›-lans›n, bir bilgi kayna¤› ayn› zamanda güvenilir olarak alg›lanmad›¤› sürece söy-lediklerinin tutumlar üzerinde etkisi çok az olacakt›r. Yap›lan araflt›rmalar bir bil-gi kayna¤›n›n güvenilir olarak alg›lan›p alg›lanmayaca¤›n› belirleyen en kritik fak-törün niyet oldu¤unu göstermektedir. Yani tutumu de¤ifltirilmek istenen kiflininilk dikkat edece¤i nokta, bilgi kayna¤›n›n sözkonusu bilgiyi hangi niyetle verdi¤i-dir. E¤er verilen bilgi do¤rudan do¤ruya veya dolayl› olarak bilgi kayna¤›na bir

Tutumlar ›n De¤iflmesi288

Tutum de¤iflmesinde etkiliolabilecek bilgi kayna¤›naait özellikler inan›l›rl›k,sevilme ve benzerliktir.

Bilgi kayna¤›n›n uzmanl›k vegüvenilirlik bileflenlerindenoluflan inan›l›rl›k derecesiartt›kça, tutum de¤ifltirmegiriflimlerinin baflar›l› olmaolas›l›¤› da artacakt›r.

ç›kar sa¤l›yorsa, ne ölçüde uzman olarak alg›lan›rsa alg›lans›n, bilgi kayna¤› gü-venilir olarak alg›lanmayacakt›r. Bize X marka difl macununu kullanmam›z› tavsi-ye eden bir difl doktorunu ele alal›m. Bu bilgi bize difl konusunda uzman bir kiflitaraf›ndan verildi¤i için, normal koflullarda, kulland›¤›m›z marka difl macunundanvazgeçerek X marka difl macununu kullanmaya bafllamam›z oldukça yüksek birolas›l›kt›r. Ancak, X marka difl macununu üreten fabrikan›n bu difl doktoruna ve-ya yak›n›na ait oldu¤unu ö¤renirsek, kendisine bir ç›kar sa¤lad›¤› için, söyledi¤i-ni kuflku ile karfl›lama ve kulland›¤›m›z marka difl macununu kullanmaya devametme olas›l›¤›m›z oldukça yüksek olacakt›r.

Sevilme: Yap›lan araflt›rmalar bilgi kayna¤›n›n sevildi¤i veya sevimli bulundu-¤u durumlarda tutum de¤iflikli¤inin meydana gelme olas›l›¤›n›n daha yüksek ol-du¤una iflaret etmektedir. Sevilen veya sevimli bulunan bir kayna¤›n neden dahaetkili oldu¤u de¤iflik flekillerde aç›klanmaktad›r. Bir görüfle göre, insanlar sevdik-leri kiflilerin benzer görüfllere sahip olmalar›n› rahatlat›c›, farkl› görüfle sahip ol-malar›n› ise rahats›z edici bulmaktad›rlar. Dolay›s›yla, sevdikleri birisi kendilerin-den farkl› bir görüfl öne sürdü¤ü zaman, kendi görüfllerini ayn› yönde de¤ifltire-rek bu rahats›zl›¤› ortadan kald›rmaktad›rlar. Bir baflka görüfle göre, insanlar sev-dikleri kiflilerle kendilerini özdefllefltirme, yani onlar›n düflüncelerini, duygular›n›,tutumlar›n›, davran›fllar›n› kendilerine maletme e¤ilimindedirler. Sevilen bir bilgikayna¤›n›n daha etkili olmas› da bu e¤ilimden kaynaklanmaktad›r.

Benzerlik: Bilgi kayna¤› ile hedef aras›ndaki benzerlik tutum de¤iflmesinderol oynayan bir di¤er faktördür. Örne¤in, yeni üretilen bir çamafl›r deterjan›n›nreklam› bir ev han›m› taraf›ndan yap›ld›¤› takdirde, ev han›mlar› daha büyük birolas›l›kla bu deterjan› deneyeceklerdir. Baz› sosyal psikologlara göre, bize benzerkiflilerin tutumlar›m›z üzerinde daha etkili olmas›n›n temelinde bize benzer kiflile-ri daha çok sevmemiz yatmaktad›r.

Kuflkusuz benzerli¤in tutum de¤iflmesindeki etkisinin derecesi s›n›rs›z de¤ildir.Yap›lan araflt›rmalar benzerli¤in özellikle de¤ifltirilmesi amaçlanan tutumla ilgiliolabilecek bir konuda oldu¤u zaman etkili olaca¤›na iflaret etmektedir. Yukar›daverdi¤imiz ev han›m›n›n çamafl›r deterjan› reklam› yapmas› örne¤inde oldu¤u gi-bi. Kuflkusuz ayn› ev han›m›n›n örne¤in, nükleer santrallar konusunda söyledik-leri di¤er ev han›mlar› üzerinde ayn› ölçüde etki yapmayacakt›r.

Siz de kendi tutum de¤iflimi örneklerinizde iletiflimde oldu¤unuz kiflinin -bilgi kayna¤›n›n-özelliklerinin neler oldu¤unu düflünerek, yukar›da s›ralanan özellikleri tart›fl›n›z.

Mesaj›n ÖzellikleriBir tutum de¤ifltirme girifliminin ne ölçüde baflar›l› olaca¤› k›smen mesaj›n özellik-leri taraf›ndan belirlenmektedir. Bu özelliklerden etkileri araflt›r›lanlar aras›nda yüzyüze olma, iletiflimin tek ya da çift yönlü olmas› ve görüfl fark› yer almaktad›r.

Yüz yüze Olman›n Etkisi: Acaba tutum de¤iflikli¤ine yol açmak için verilenbir bilgi yüz yüze bir iliflki içinde mi yoksa bir iletiflim arac› yoluyla verildi¤indemi daha etkili olmaktad›r? Bu konuda yap›lan araflt›rmalar yüz yüze bir iliflki için-de verilen bilgilerin genellikle daha etkili oldu¤unu göstermektedir. Bunun muh-temel nedenlerinden birisi, yüz yüze bir iliflkide tutumu de¤ifltirilmek istenen ki-flinin kendisine iletilenleri dinlemek zorunda olmas›d›r. Bir di¤er nedende bilgikayna¤›n›n dinleyiciden ald›¤› ipuçlar›na göre konuflmas›nda, mesaj›n içeri¤indede¤ifliklik yapabilme olana¤›na sahip olmas›d›r. Ayr›ca, yukar›da belirtti¤imiz gibi,uzmanl›k, sevilme ve benzerlik tutum de¤ifltirme giriflimlerinin etkilili¤ini artt›ran

Tutumlar ›n De¤iflmesi 289

SIRA S ‹ZDE

Bilgi kayna¤›n›n sevildi¤iveya sevimli bulundu¤udurumlarda tutumde¤iflikli¤inin meydanagelme olas›l›¤›n›n dahayüksektir.

bilgi kayna¤›na ait özelliklerdir. Yüz yüze bir iliflki, kayna¤a bu özelliklere sahipoldu¤u izlenimini yaratma olana¤›n› da tan›maktad›r.

Bu çerçevede üzerinde durulan bir baflka nokta, yaz›l›, sözlü veya görsel (te-levizyon, film, video gibi) yolla verilen bilgilerden hangisinin daha etkili oldu¤u-dur. Araflt›rma bulgular› görsel yolla verilen bilgilerin genellikle daha etkili oldu-¤una iflaret etmektedir.

Tek Yönlü-Çift Yönlü ‹letiflim: Mesaj›n tek yönlü veya çift yönlü olmas›ndankastedilen fley, karfl›t görüfllere yer verilip verilmemesidir. Tek yönlü mesaj karfl›tgörüfllerini içermeyen mesajd›r. Çift yönlü mesajda ise bilgi kayna¤›n›n görüfllerinekarfl›t olabilecek görüfllere de yer verilir ve ço¤u kez bu görüfller çürütülür. Tekyönlü mesaj›n m› yoksa çift yönlü mesaj›n m› etkili oldu¤u sorusuna basit bir ya-n›t vermek güçtür. Hangi tür mesaj›n daha etkili olaca¤› hedefin özellikleri, ne türbir tutum de¤iflikli¤i amaçland›¤›, hangi konuda tutum de¤iflikli¤i istendi¤i gibi fak-törlere ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Örne¤in, bir bireyin mevcut bir tutumunun da-ha kuvvetli hale getirilmesinin amaçland›¤› durumlarda tek yönlü mesaj daha etki-li olacakt›r. Buna karfl›, hedefin karfl›t görüfllerin varl›¤›ndan haberdar oldu¤u, ze-ka ve e¤itim düzeyinin yüksek oldu¤u durumlar da, çift yönlü mesaj daha etkilidir.

Görüfl Fark›: Bir tutum de¤ifltirme çabas›n›n baflar›l› olmas› için verilen bilgi-ler hedefin mevcut tutumlar›yla ne ölçüde çeliflmelidir? Hedefin mevcut tutumla-r›yla taban tabana z›t bilgiler verilerek mi ifle bafllanmal›d›r? Yoksa hedefin tutum-lar›ndan çok az veya orta derecede farkl› bilgiler vererek ifle bafllamak m› daha et-kilidir? Bu konuda yap›lan araflt›rmalar genellikle hedefin mevcut tutumlar›ndanorta derecede farkl› bir görüflle yola ç›kman›n daha etkili oldu¤unu göstermekte-dir. Bunun nedenini ise flu flekilde aç›klamak mümkündür. Tutum ile verilen bil-gi aras›ndaki fark›n çok az oldu¤u durumlarda, hedef bu fark› alg›lamamakta vebilgi kayna¤›n›n kendisiyle ayn› görüflü paylaflt›¤›n› düflünmektedir. Bu fark›n çokfazla oldu¤u durumlarda ise, hedef bilgiyi bafltan itibaren reddetmektedir. Dolay›-s›yla her iki durumda da istenen tutum de¤iflikli¤i gerçekleflmemektedir.

Tutumlar›n de¤ifltirilmesine yönelik iletiflimde yüz yüze iletiflim ile kitle iletiflim araçlar›-n›n etkinli¤ini karfl›laflt›r›n›z.

Hedefin ÖzellikleriBir tutum de¤iflikli¤inin gerçekleflmesi için bilgi kayna¤›n›n ve mesaj›n uygunözelliklere sahip olmalar› gerekmekle birlikte yeterli de¤ildir. Tutum de¤ifltirmegiriflimine verecekleri tepkiler, etkilenecekleri mesaj türleri, etkileyici iletiflimekarfl› gösterdikleri direnç, inan›l›r olarak alg›layacaklar› bilgi kaynaklar› aç›s›ndanbireyler aras›nda önemli farkl›l›klar vard›r. Dolay›s›yla, bir tutum de¤ifltirme girifli-minin ne ölçüde baflar›l› olaca¤› k›smen hedefin özellikleri taraf›ndan tayin edil-mektedir. Bu özelliklerden baz›lar› afla¤›da özetlenmifltir.

Tutumun Kuvvet Derecesi: Tutumlar›n özellikleri ile ilgili bölümlerde de be-lirtildi¤i gibi, gerek bir bireyin farkl› konulara iliflkin tutumlar›, gerekse iki ayr› bi-reyin ayn› konuya iliflkin tutumlar› kuvvetleri aç›s›ndan farkl›l›klar gösterir. Genel-likle kuvvetli bir tutumun bu tutuma ters düflen bilgilerden etkilenmesi olas›l›¤›,zay›f bir tutuma göre daha azd›r.

Her tutumun birey için belirli bir ifllevi vard›r. Di¤er bir ifadeyle, her tutum bi-reyin belirli bir psikolojik ihtiyac›n› karfl›lamaktad›r. Bir ihtiyac›n kuvveti artt›kça,bu ihtiyac› karfl›layan tutumun kuvveti de artacakt›r. Kuvvetli bir tutumun de¤ifl-meye karfl› daha fazla dirençli olmas›n›n temel nedeni de budur. Kuvvetli bir tu-tum de¤iflti¤i takdirde, bu tutumun hizmet etti¤i ihtiyaç cevaps›z kalacakt›r.

Tutumlar ›n De¤iflmesi290

SIRA S ‹ZDE

Bir tutum de¤ifltirmegirifliminin ne ölçüde baflar›l›olaca¤› k›smen hedefin özellikleri taraf›ndan tayinedilmektedir.

Ba¤lanma: Hedefin de¤ifltirilmek istenen tutumla kendisini ne ölçüde ba¤la-d›¤›, bir tutum de¤ifltirme girifliminin etkilili¤ini belirleyen bir hedef özelli¤idir.Ba¤lanman›n derecesi artt›kça, tutumun de¤ifltirilmesi güçleflecektir. Örne¤in, birfutbol tak›m›na iliflkin tutumlar› olumlu olan iki bireyi ele alal›m. Bu bireylerdenbirisi herkesin önünde tuttu¤u tak›m›n en iyi tak›m oldu¤unu savunsun. Di¤eri isebu tak›m hakk›ndaki düflüncelerini kendisine saklam›fl olsun. Birinci bireyin bututumunu karfl› görüfller öne sürerek de¤ifltirmek, ikincisinin tutumunu de¤ifltir-mekten çok daha zor olacakt›r. Çünkü, birinci birey söyledikleriyle kendisini ba¤-lam›fl durumdad›r. Benzer flekilde, yeni bir araba sat›n alan bir birey di¤er markaaraba reklamlar›na daha az duyarl› olacakt›r. Çünkü, sat›n ald›¤› marka arabaylakendisini ba¤lam›flt›r.

Kendilik De¤eri: Kendilik de¤eri terimi, bir bireyin kendi yeteneklerinin vede¤erinin ne oldu¤u konusundaki düflüncelerine iflaret etmek için kullan›l›r. K›sa-cas› kendilik de¤eri denince, akl›m›za bir bireyin kendi hakk›ndaki görüflleri gel-melidir. Kolayca tahmin edilebilece¤i gibi, bir bireyin kendi hakk›ndaki görüflleriolumlu olabilece¤i gibi, olumsuz da olabilir. ‹nsanlar›n çok büyük bir bölümüolumlu bir kendilik de¤erine sahiptir. Ancak, bu olumlulu¤un derecesi bir birey-den di¤erine de¤iflebilir. Bir baflka anlat›mla, bir bireyin kendi haklar›ndaki görüfl-leri çok olumluyken, bir baflkas›n›n az olumlu, bir baflkas›n›n ise olumsuz olabi-lir. Yap›lan araflt›rmalar çok olumlu kendilik de¤erine sahip bireylerin, daha azolumlu veya olumsuz kendilik de¤erine sahip bireylere k›yasla etkileyici iletiflimekarfl› daha az duyarl› olduklar›n› göstermektedir.

Zeka: Zeka düzeyi düflük olan bireylerin, yüksek olanlara k›yasla daha ko-lay etkilenebilecekleri fleklinde yayg›n kan›ya ra¤men, yap›lan araflt›rmalar etki-leyici iletiflime duyarl›l›k ile zeka düzeyi aras›nda çok yüksek bir iliflki olmad›-¤›n› göstermektedir. Bununla birlikte, araflt›rma bulgular› zeka düzeyi ile mesa-j›n tek yönlü veya çift yönlü oluflu aras›nda bir iliflki bulunabilece¤ine iflaret et-mektedir. Bu bulgulara göre, zeka düzeyi yüksek olan kifliler çift yönlü mesaj-dan daha çok etkilenirken, zeka düzeyi düflük olan kifliler tek yönlü mesajlar-dan daha çok etkilenmektedirler.

GÜNLÜK YAfiAMDA TUTUM DE⁄‹fiMES‹Tutum de¤iflmesinde rol oynayan faktörler konusunda flimdiye kadar verdi¤imizbilgilerin büyük bir bölümü, laboratuvar ortam›nda yap›lan araflt›rmalar sonundatoplanm›fl bilgilerdir. Bu bilgiler günlük yaflamda tutum de¤iflmesiyle ilgilenenreklamc›lar, politikac›lar ve ilgili di¤er meslek sahipleri taraf›ndan bir ölçüde ba-flar›yla kullan›lmaktad›r. Ancak, hemen belirtmek gerekir ki, eldeki tüm bu bilgi-lere ra¤men günlük yaflamda insanlar›n tutumlar›n› de¤ifltirmek son derece güç-tür. Bu güçlük özellikle kifliler için önem tafl›yan tutumlar için söz konusudur. Ör-ne¤in, bir bireyin X marka difl macununu kullanmadan vazgeçirerek Y marka diflmacunu kullanmaya ikna etmek göreli olarak kolay olabilir. Ancak bu bireyin, ör-ne¤in politik tutumlar›n›, yurt ve dünya meselelerine iliflkin görüfllerini de¤ifltir-mek oldukça güçtür.

Tutum de¤iflmesini etkileyen faktörler hakk›nda oldukça kapsaml› bilgiler bu-lunmas›na ra¤men, günlük yaflamda tutum de¤ifltirmeyi amaçlayan kifliler nedenistedikleri ölçüde baflar›l› olamamaktad›rlar. Bir baflka flekilde soracak olursak, bi-reyler etkileyici iletiflime nas›l direnç göstermektedir?

Bireylerin etkileyici iletiflime karfl› dirençli olmalar›n› sa¤layan mekanizmalar-dan birisi alg›sal seçiciliktir. ‹nsanlar genellikle tutumlar›yla çeliflen bilgileri alg›la-

Günlük Yaflamda Tutum De¤iflmesi 291

Ba¤lanman›n derecesi artt›k-ça, tutumun de¤ifltirilmesigüçleflecektir.

mama e¤ilimindedirler. Örne¤in, X ulusuna karfl› olumsuz önyarg›l› tutumlar› olanbir birey ço¤u kez bu tutumunu destekleyecek bilgileri alg›layacak, bu tutumunaters düflen bilgileri ise görmemezlikten gelecektir. Etkileyici iletiflime karfl› direncisa¤layan bir di¤er mekanizma tutumlara ters düflen bilgiyi reddetmedir. Günlükyaflamda s›k s›k tan›k oldu¤umuz gibi, insanlar baz› durumlarda hiç bir gerekçegöstermeden tutumlar›na ters düflen bilgileri yanl›fl olarak nitelendirebilirler. Baz›durumlarda ise, tutumlar›na ters düflen bilgileri kendilerine göre baz› gerekçeleröne sürerek reddedebilirler. Bir bilgi yanl›fl olarak de¤erlendirildi¤i takdirde, bubilginin tutumlar üzerinde bir etki yapmayaca¤› aç›kt›r.

Bilgi kayna¤›n› reddetme, etkileyici iletiflime karfl› direnci sa¤layan mekaniz-malardan bir di¤eridir. Gene günlük yaflamda s›k s›k tan›k oldu¤umuz gibi, birey-ler bazen bilgi kayna¤›n›n konuda uzman oldu¤unu kabul etmeyerek, bazen gü-venilir olmad›¤›n› öne sürerek etkileyici iletiflimi kendi aç›lar›ndan etkisiz hale ge-tirebilirler. Örne¤in, yeni bir çamafl›r makinas› alan ve en iyi seçimi yapt›¤›na ina-nan bir kifli düflünün. Bu kifli baflka bir marka çamafl›r makinas›n›n bir film y›ld›-z› taraf›ndan yap›lan reklam›n› izlesin. Bu kifli büyük bir olas›l›kla söz konusu filmy›ld›z›n›n hayat›nda hiç çamafl›r y›kamad›¤›n› düflünerek söylediklerini etkisiz ha-le getirecek ve yeni ald›¤› çamafl›r makinas›na iliflkin olumlu tutumlar›n› muhafa-za edecektir.

Bilgiyi amac›ndan sapt›rma ve mant›¤›na bürünme etkileyici iletiflime karfl› di-renç sa¤layan di¤er mekanizmalard›r. Bazen insanlar tutumlar›na ters düflen bilgi-leri kendilerine göre yorumlayarak, bu bilgiler ile tutumlar› aras›ndaki tutars›zl›¤›ortadan kald›rabilir veya azaltabilirler. Örne¤in, bir sigara tiryakisi "sigara akci¤erkanserine yol açar" fleklindeki bilgiyi "fazla sigara içme akci¤er kanserine yolaçar" fleklinde de¤ifltirerek amac›ndan sapt›rabilir ve sigaraya iliflkin tutumlar›n›devam ettirebilir. Mant›¤a bürünme ise 16. ünitede daha ayr›nt›l› olarak ifllenmiflbir savunma mekanizmas›d›r. Burada kifli tutumuna ters düflen bilgiyi kabul et-mekte, ancak tutumunu devam ettirmek için kendi aç›s›ndan geçerli baz› mant›k-sal gerekçelere s›¤›nmaktad›r.

Örne¤in, sigara tiryakisi bir ö¤renci sigaran›n zararl› oldu¤unu kabul edebilir.Ancak, sigaran›n sinirleri yat›flt›rd›¤›, okuduklar›n› daha iyi anlamas›n› sa¤lad›¤›fleklinde baz› gerekçeler bularak sigara içmeye devam edebilir. Görüldü¤ü gibi,etkileyici iletiflime hedef olan bir kifli, çeflitli yollara baflvurarak bu iletiflimi etkisizhale getirebilir. Bununla birlikte, insanlar›n tutumlar› de¤iflmez de de¤ildir. Rek-lam yolu ile bir mal›n sat›fl›n› artt›rmak veya yeni piyasaya sürülen bir mal›ntutunmas›n› sa¤lamak, e¤itim ve propaganda yoluyla insanlar›, sigara, alkol vebenzeri al›flkanl›klardan vazgeçirmek, etkileyici iletiflim ile tutumlar›n de¤ifl-tirilebilece¤ini gösteren örneklerdir.

Günlük yaflamda insanlar›n tutumlar›n› de¤ifltirmek neden kolay de¤ildir? Örne¤insigaran›n zararlar›n› kabul etti¤i halde bir çok insan›n sigaray› b›rakamamas›n› flimdiyekadar iflledi¤imiz konular› da düflünerek tart›fl›n›z.

Günlük Yaflamda Tutum De¤iflmesi292

SIRA S ‹ZDE

Özet 293

ÖzetTutum kavram›n›n tan›mlamak

Tutum terimi sosyal psikolojide "bir bireyler atfedi-len ve onun psikolojik bir nesneye iliflkin duygu,düflünce ve muhtemelen davran›fllar›n› organizeden bir e¤itim" olarak tan›mlanmaktad›r. ‹nsanlar›nkendileri için psikolojik olarak varolan her fleyekarfl› tutum sahibi olmalar› mümkündür.

Tutumun bileflenlerini tan›mlayabilecek; tutum vedavran›fl aras›ndaki iliflkiyi ve ayr›ld›klar› noktalar›aç›klayabilmekTutum üç bileflenden oluflur. Bireyin tutum nesne-sine iliflkin düflünce, bilgi ve inançlar› biliflsel bile-fleni, tutum nesnesine iliflkin duygu ve de¤erlen-dirmeleri duygusal bilefleni, tutum nesnesine ilifl-kin davran›fl e¤ilimleri ise davran›flsal bilefleni olufl-turur. Yap›lan araflt›rmalar insanlar›n her zamantutumlar›na uygun davranmad›klar›n göstermekte-dir. Ancak, tutum ile davran›fl aras›nda hiçbir fle-kilde iliflki yoktur denemez. Bir tutumu di¤er tu-tumlardan ay›ran baz› özellikler vard›r. Kuvvet de-recesi, karmafl›kl›k derecesi, bileflenler-aras› tutar-l›l›k, di¤er tutumlarla iliflki bu özelliklerden baz›la-r›d›r. Bir tutumun de¤iflmeye karfl› ne ölçüde di-rençli olaca¤› da k›smen, bu özellikler taraf›ndantayin edilmektedir.

Tutumlar›n oluflmas› ve flekillenmesinde rol oyna-yan etmenleri tan›mlayabilmek. Tutumlar›n ölçül-mesinde kullan›lan teknikleri ö¤renmekTutumlar do¤ufltan gelmezler, ö¤renme yoluyla son-radan kazan›l›rlar. Ana-baba, arkadafllar, kitle ileti-flim araçlar›, tutum nesneleriyle olan kiflisel yaflant›-lar tutumlar›n oluflmas›nda rol oynayan faktörlerdenbaz›lar›d›r. Sosyal psikologlar tutumlar›n ölçülmesi-ne iliflkin mülakat, davran›fl gözlemi, psiko-fizyolo-jik ölçümler ve tutum ölçümü gibi araçlar› gelifltir-mifllerdir. Tutum ölçe¤i, ölçülecek olan tutum nes-nesiyle ilgili bir dizi ifadeden oluflmaktad›r.

Tutum de¤iflmesine etki eden etmenlerle birliktegünlük yaflamda tutum de¤iflimini aç›klayabilmekÖ¤renme yoluyla kazand›¤›m›z tutumlar›m›z›n de-¤iflmesi de mümkündür. Tutum de¤iflmesi konu-sunda yap›lan araflt›rmalar, tutum de¤iflmesinde üçfaktörün rol oynayabilece¤ini göstermifltir. Bunlar,bilgi kayna¤›, mesaj ve hedeftir. Bilgi kayna¤› tu-tum de¤ifltirme amac›yla verilen bilginin kim tara-f›ndan verildi¤ine, mesaj bu kiflinin nas›l verildi¤i-ne, hedef ise tutumu de¤ifltirilmek istenen kifli ve-ya kiflilere iflaret etmek için kullan›l›r.

A M A �

1

A M A �

2

A M A �

3

A M A �

4

Kendimizi S›nayal›m294

Kendimizi S›nayal›m1. Tutum ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Bir bireyin say›lamayacak kadar çok say›da tutu-mu olabilir.

b. Bir bireyin bir nesneye iliflkin tutumu olabilmesiiçin, nesnenin bireyin çevresinde bulunmas› veyabireyin bu nesnenin fark›nda olmas› yeterlidir.

c. Bir bireyin bir nesneye karfl› tutum sahibi olabil-mesi için bu nesnenin birey aç›s›ndan psikolojikbir anlam ifade etmesi gereklidir.

d. Bir bireyin sahip olabilece¤i tutumun say›s› s›n›r-s›z de¤ildir.

e. Tutum, bir nesneye iliflkin duygu, düflünce ve dav-ran›fllardan oluflur.

2. Akranlar›n, tutumlar üzerindeki etkisi hangi dönemdeen fazla olmaktad›r?

a. Ergenlik dönemindeb. ‹lkokul öncesi dönemdec. ‹lkokul döneminded. Yetiflkinlik dönemindee. Yafll›l›k döneminde

3. Tutumla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?a. Zeka düzeyi düflük olan kiflilerin tutumlar›n› de-

¤ifltirmek, zeka düzeyi yüksek olan kiflileri tutum-lar›n› de¤ifltirmekten daha kolayd›r.

b. Zeka düzeyi yüksek olan kifliler tek yönlü mesaj-dan daha çok etkilenmektedir;

c. Zeka düzeyi düflük olan kifliler tek yönlü mesaj-dan daha çok etkilenmektedir.

d. Kendilik de¤eri ile etkileyici iletiflime duyarl›k ara-s›nda bir iliflki yoktur.

e. Ba¤lanman›n derecesi art›kça tutumun de¤ifltiril-mesi güçleflecektir.

4. Tutumlar›n ölçülmesinde en s›k kullan›lan teknik afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. Tutum ölçe¤ib. Davran›fl gözlemic. Mülakatd. Psiko-fizyolojik ölçüme. Gözlem

5. Afla¤›dakilerden hangisi tutum de¤ifliminde etkili ola-bilecek bilgi kayna¤›na ait özelliklerden biridir?

a. ‹nan›l›rl›kb. Yüzyüze olmac. Tek yönlü iletiflimd. Çift yönlü iletiflime. Ba¤lanma

6. Tutum de¤iflimi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisiyanl›flt›r?

a. Yap›lan araflt›rmalar, çift-yönlü mesaj›n genellikletek yönlü mesajdan daha etkili oldu¤unu göster-mektedir.

b. Yap›lan araflt›rmalar hedefin tutumlar›ndan ortaderecede farkl› bir görüflle yola ç›kman›n, çok azveya çok fazla bir görüfl fark›yla yola ç›kmadandaha etkili oldu¤unu göstermektedir.

c. Yap›lan araflt›rmalar yüzyüze bir iliflki içinde veri-len bilginin kitle iletiflim araçlar› ile verilen bilgi-den daha etkili oldu¤unu göstermektedir.

d. Yap›lan araflt›rmalar bireylerin mevcut tutumlar›-n›n daha kuvvetli hale getirilmesinde tek yönlümesaj›n daha etkili oldu¤unu göstermektedir.

e. Yap›lan araflt›rmalarda bilgi kayna¤›n›n sevildi¤idurumlarda tutum de¤iflikli¤inin meydana gelmeolas›l›¤›n›n daha yüksek oldu¤u görülmektedir.

7. Tutum bileflenlerinden hangisi tutumlar›, inanç, ger-çek ve olgulardan ay›r›r?

a. Davran›flsalb. Duygusalc. Biliflseld. Alg›sale. Güdüsel

8. Bireyin tutum nesnesine iliflkin duygu ve de¤erlendir-melerinden oluflan bileflenin ad› nedir?

a. Duygusal bileflenb. Davran›flsal bileflenc. Biliflsel bileflend. Alg›sal bileflene. Güdüsel bileflen

9. Afla¤›dakilerden hangisi tutumlar›n özelliklerinden bi-ri de¤ildir?

a. Karmafl›kl›k derecesib. Kuvvet derecesic. Bileflenler aras› tutarl›kd. Di¤er tutumlarla iliflkie. Alg›sal seçicilik

10. Bireyin kendi yetenek ve de¤erinin ne oldu¤u konu-sundaki düflüncelerine ne ad verilir?

a. Kendilikb. Benlikc. Kiflilikd. Kendilik de¤erie. Tutum

Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar› 295

Yaflam›n ‹çinden Tutumlar›n davran›fllar›n› tayin edip etmedi¤i sorusunacevap verebilmek için insan›n do¤as›yla ilgili temel birsoruyu sormak gerekir: "Biz neyiz (içyüzümüz nedir?) veBiz ne yap›yoruz? (D›flar›da nas›l davran›yoruz). Filozof-lar ve e¤itimciler duygular ve davran›fllar, kiflilik ve dav-ran›fl, kiflinin ifade ettikleri ile hareketleri aras›ndaki iliflkikonusunda birçok spekülasyonlar yapm›fllard›r. Daha zi-yade e¤itim, dan›flmanl›k ve çocuk yetifltirme yöntemleri-nin temelini teflkil eden yayg›n bir varsay›ma göre, bizimkiflisel inançlar›m›z ve duygular›m›z bizim davran›fllar›m›-z› belirler. Bu yüzden, insanlar›n davran›fl flekillerini de-¤ifltirmenin yolu onlar›n duygu ve düflüncelerini de¤ifltir-mekten geçer. Genel olarak insanlar›n tutumlar›n›n onla-r›n davran›fllar›n› belirledi¤i kabul edilir. Örne¤in, Protes-tanlara karfl› önyarg›lar› olan bir ebeveyn büyük bir ola-s›l›kla kendi çocu¤unun protestanlar›n çocuklar›yla ayn›okula gitmesine izin vermez. Bu ebeveynin davran›fllar›-n›n de¤iflebilmesi için onun protestanlar hakk›ndaki ön-yarg›lar›n›n de¤iflmesi gerekir.Özellikle reklamc›lar, TV programlar› yap›mc›lar› ve po-litikac›lar taraf›ndan insanlarda istendik yönde davran›flde¤ifliklikleri yaratmak amac›yla, sosyal psikolojide tu-tumlarla ilgili araflt›rmalardan elde edilen bulgulardanyo¤un bir flekilde yararlanmaktad›r. Ancak, gerçek ya-flamda insanlar›n tutumlar›n› de¤ifltirmenin pek de kolayolmad›¤›, özellikle de tutumlar›n birey için tafl›d›¤› önemderecesinin burada belirleyici faktör oldu¤u göz ard›edilmemelidir.

Bu bilgiler ›fl›¤› alt›nda siz de tutum de¤iflimine yönelikolarak düzenlenen reklam kampanyalar›, seçim kam-panyalar› gibi etkileyici iletiflim çal›flmalar›n›n etkilerinitart›fl›n›z.

Biraz Daha Düflünelim1. Tutum kavram›n› tan›mlayarak, tutumun bileflenlerini

aç›klay›n›z.2. Tutum ve davran›fl aras›ndaki iliflkiyi tan›mlayarak ay-

r›ld›klar› noktalar› aç›klay›n›z.3. Tutumlar›n oluflmas› ve flekillenmesinde rol oynayan

etmenler nelerdir?4. Tutum de¤iflmesine etki eden etmenlerle birlikte

günlük yaflamda tutum de¤ifliminin özellikleriniaç›klay›n›z.

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarFREEDMAN J.L., SEARS D.O., CARLSM‹TH J.M., Social

Psychology. (3.bas›m), Prentice-Hall, EnglewoodCliffs, New Jersey, 1978.

KA⁄ITÇIBAfiI Ç., ‹nsan ve ‹nsanlar. Sosyal PsikolojiyeGirifl. (2.bas›m), Duran Ofset Matbaac›l›k Sanayii A.fi.,‹stanbul, 1977.

KRECH D., CRUTCHFIELD R.S., BALLACHEY E.L., Sosyal

Psikoloji Nazariyle ve Problemleri. (1.kitap), (Çev.Erol Güngör), ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fak. Ya-y›nlar›, ‹stanbul, 1970.

KRECH D., CRUTCHFIELD R.S., BALLACHEY E.L., Cemi-

yet ‹çinde Fert. (2.Kitap), (Çev. Mümtaz Turhan),M.E.B.Sosyal ‹limler Komisyonu Yay›nlar›, ‹stanbul,1971.

MORGAN, C.T., Psikolojiye Girifl Ders Kitab›. Çev.:Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü, (Yay›nSorumlusu: Sirel KARAKAfi) , Meteksan LTD. fiti., An-kara, 1981.

SMITH M.B., Attitude Change, N.Warren ve M.Jahoda(Eds.), Attitudes. (2.bas›m), Penguin Books, Har-mondsworth, Middlesex, 1973.

Yan›t Anahtar›1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutum bölümünü tekrar

okuyunuz.2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutumlar›n Tekrar Oluflmas›

bölümünü tekrar okuyunuz.3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Mesaj›n Özellikleri bölümünü

tekrar okuyunuz.4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutumlar›n Ölçülmesi

bölümünü tekrar okuyunuz.5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutumlar›n De¤iflmesi

bölümünü tekrar okuyunuz.6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutumlar›n De¤iflmesi

bölümünü tekrar okuyunuz.7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutumun Bileflenleri bölümünü

tekrar okuyunuz.8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutumun Bileflenleri bölümünü

tekrar okuyunuz.9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutumun Özellikleri bölümünü

tekrar okuyunuz.10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Kendilik De¤eri bölümünü

tekrar okuyunuz.

296

Sosyolojideki erkek egemenli¤ini k›ran öncü kad›n sosyologlar›n bafl›nda yer alan

Martineau, Comte'un Pozitif Felsefe çevirisi ile tan›nd›. Bununla birlikte sosyolojide yöntem

üzerine (1838) ilk çal›flmalardan birini yay›nlad›. Çal›flmalar›nda Avrupa Amerikan

toplumlar›n› karfl›laflt›rmas›n› yapt›. Amerika'da Toplum adl› eseri yo¤un bir okuyucu kitle-

si buldu. Martinueau, bu kitab›nda öncü feminist kuramc›lar›ndan biri olarak da karfl›m›za

ç›kar. Köleler ve kad›nlar›n özgürleflme çabalar›n› benzer bulan ‹ngiliz sosyolog, kad›nlar›n

özgürleflme çabalar› ve toplumda hakettikleri yeri almalar›n› ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n›

kazanmalar›nda görmüfltür.

HARRIET MARTINEAU (1802-1876)

AAile: Birbirine kan ve evlilik ba¤› ile ba¤l› iki veya daha fazla

say›da üyeden meydana gelen bir grup.

Akrabal›k: Bireylerin soy sop iliflkilerinin gerçekleflti¤i evlilik,

kanba¤› veya sosyal iliflkilerine dayal› bir sistem.

Alg›: Duyu organlar› taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar›n beyni-

miz taraf›ndan örgütlenip, yorumlanarak anlaml› hale

getirilmesi.

Alt Kültür: Toplumun temel kültürel de¤erlerini paylaflan, an-

cak bununla beraber di¤er gruplardan farkl› de¤er, norm

ve yaflam biçimi olan gruplarca oluflturulan kültür.

Anket (Soru Ka¤›d›) Tekni¤i: Bilgi verecek olanlar›n do¤ru-

dan okuyup cevaplayacaklar› bir soru cetveli ile bilgi

toplanmas›.

BBenlik: Bireyin tecrübelerini ve onu baflkalar›ndan ay›ran

farkl›l›klar.

Benimsemifl Gibi Görünme: Bireyin grubun düflüncesine ka-

t›lmamamas›na ra¤men flu ya da bu nedenle, bu düflünce-

yi kabul etmifl görünmesi.

Bilim: Mant›k ve sistematik yollarla bilginin elde edilmesi ve

üretilmesi.

Bilimsel Yöntem: Gerçe¤i ö¤renmek ve toplumsal geliflme ya-

salar›na ulaflmak amac›yla, sistematik bilgi edinme yolu.

Birincil Gruplar: Yüzyüze iliflkilerin, yard›mlaflma dostluk ve

sevgi ba¤lar›n›n yüksek oldu¤u gruplar.

Birincil Güdüler: Açl›k ve susuzluk, cinsellik ve anal›k ve faali-

yet ve manipülasyon güdülerini kapsayan güdüler.

C-ÇÇat›flma Yaklafl›m›: Toplumsal davran›fllar›n en iyi flekilde re-

kabet halinde bulunan gruplar aras›ndaki gerginlik ve mü-

cadele ile anlafl›labilece¤inin savunulmas›.

Çift Yönlü Mesaj: Bilgi kayna¤›n›n görüfllerine karfl›t görüfllere

yeren veren mesaj türü.

DDavran›fl: Bir organizmada yer alan ve bir organizma taraf›ndan

yap›lan her türlü eylem.

De¤iflme: Toplumun kültürünün, yap›s›n›n ve toplumsal davra-

n›fllar›n›n zaman içinde farkl›laflmas›.

De¤erler: ‹nsanlar›n iyiyi, do¤ruyu, güzeli ve çirkini tan›mla-

mak için koymufl olduklar› standartlar.

Dikkat: Belirli bir anda duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lar

aras›ndan hangilerini seçerek alg›lamayaca¤›m›z› belirle-

yen süreç.

D›fl Gruplar: Bizim grubumuzun d›fl›nda olan, herhangi bir al-

ternatif grup olup, üyesi olmad›¤›m›z, bizim için çok önem

tafl›mayan, hatta ona karfl› çok iyi duygular beslemedi¤imiz

gruplar.

Dönem: Belirli özelliklerin ön plana geçti¤i geliflim aflamalar.

Duyum: Çevremizdeki enerji de¤iflikliklerinin, yani uyar›c›lar›n,

sinir ak›m› haline dönüfltürülerek beynimize ulaflt›r›lmas›.

Dürtü: Fizyolojik bir ihtiyac›n neden oldu¤u rahats›zl›k ve

gerginlik durumudur ve fizyolojik bir ihtiyac›n psikolojik

sonucu.

EEdimsel Koflullama: Davran›fllar›n kendi yaratt›klar› çevresel

sonuçlara ba¤l› olarak de¤iflmesi ve ö¤renilmesi süreci.

Edinilmifl Statü: Bireyin do¤rudan bir çabas› olmadan, kendi

d›fl›ndaki faktörler taraf›ndan sa¤lanan statü.

Ego: Bafll›ca amac› ve ifllevi, idin afl›r› isteklerine karfl› onlar› ger-

çeklere uygun bir biçimde doyuma ulaflt›rmak olan yap›.

E¤itim Psikolojisi: Genelde, verimli ö¤renme ortamlar›n›n arafl-

t›r›lmas› ve araflt›rma bulgular›n›n e¤itim ortamlar›nda uy-

gulanmas› sorunlar› üzerinde çal›fl›lmas›.

Emsalsizlik: Bireyi baflkalar›ndan ay›ran ve kendine özgülü¤ü

oluflturan tüm davran›flsal özellikler.

Etkileflimcilik Yaklafl›m›: Bireyi ve iliflkilerini anlamdan toplu-

mu anlaman›n mümkün olmad›¤›n›n.

Endüstri Psikolojisi: ‹flletmelerin verimli çal›flabilmeleri ve

ürünlerini hizmetlerini ilgililere kabul ettirip ulaflt›rabilme-

lerinde insan etmeniyle ilgili olan konular›n araflt›r›lmas›.

Ensest Yasas›: Yak›n aile üyelerinin birbirleriyle cinsel iliflkide

bulunmamas›

Etnosentrizm: Kiflinin kendi kültürünü temel alarak, di¤er kül-

türleri kendi kültürü aç›s›ndan de¤erlendirmesi.

FFeminist Kuram: Bir toplum içindeki kad›n ve erkekler aras›n-

daki cinsiyet iliflkilerinin yap›s›n› incelenmesi, kad›n hakla-

r› ve kad›n›n eflit statüsü üzerinde durulmas›

GGeçerlilik: Ölçme arac›n›n konusuna uygunlu¤u.

Geliflim Psikolojisi: Organizman›n davran›fl›nda döllenmeden

ölümüne kadar, tüm yaflam boyunca, gözlenen biyolojik

ve psikolojik de¤iflikliklerin incelenmesi.

Gerçek Kültür: Norm ve de¤erlerin yaflamdaki uygulan›fl ya da

bulunufl biçimi.

Grup: Birbirleriyle iliflkide bulunan en az iki veya daha fazla ki-

fliden oluflan, belirli beklenti ve amaçlar› paylaflan insanlar.

Güvenilirlik: Bir ölçme arac›n›n ayr› ayr› ölçümlerde kararl› ve

benzer sonuçlar elde etme yetene¤i.

Güdü: Bir davran›fl› bafllatan ve bu davran›fl›n yön ve süreklili-

¤ini belirleyen içsel bir güç.

Gözlem Yoluyla Ö¤renme (Sosyal Ö¤renme): Baflka insanla-

r›n mevcut bulundu¤u durumlarda ve baflka insanlar›n de-

neyimlerini gerektiren ö¤renme.

Sözlük 297

Sözlük

HHipotez: Olaylar aras›nda iliflki kurmak ve olaylar› bir nedene

ba¤lamak amac›yla tasarlanan bir önerme.

I-‹‹ç Gruplar: Bizlik duygusuna sahip oldu¤umuz ve bizi di¤er

gruplardan ay›ran belirgin özelliklerimizin oldu¤u gruplar.

‹d: ‹nsan zihninin biyolojik yap›s› olup daha sonra ego ve süpe-

regonun üzerine geliflti¤i kiflilik sisteminin en ilkel yap›s›.

‹deal Kültür: Toplumu bir arada tutan norm ve de¤erlerin sa-

dece kurallarda geçerli olmas›.

‹kincil Gruplar: Birincil grubun d›fl›nda kalan her türlü büyük

çapl›, önemli resmi gruplar.

‹nsanc›l (Humanistic) Kiflilik Kuramlar›: Sosyal gereksinim-

ler ve bilinçli (ego) süreçleri üzerinde duran kuramlar.

‹taat: Toplumsal düzenin sa¤lanmas› ve devam etmesi aç›s›ndan

gerekli davran›fl.

KKast: Kapal› bir toplumsal tabakalaflma sistemidir ve bireyler

kast içindeki statülerine do¤umlar›yla sahip olmaktad›rlar

ve bu statü yaflam boyu ayn› kalmas›d›r.

Karfl›t Kültür: De¤er, norm ve yaflam biçimi aç›s›ndan içinde

yaflad›¤› kültüre ters düflen tutum ve davran›fllar› içeren alt

kültürler.

Kategori: Benzer ve ortak sosyal özellikleri olan insanlar.

Kazan›lm›fl Statü: Bireyin kendi iste¤i ve çabalar›yla, gönüllü

olarak elde etti¤i statü.

Kendilik: Bireyin di¤er insanlarla kurdu¤u etkileflim sonucu ge-

liflen ve de¤iflen bir toplumsal ürün.

Kendilik De¤eri: Bir bireyin kendi yeteneklerini ve de¤erleri-

nin ne oldu¤u konusundaki düflünceleri.

Kiflilik: Birey(ler)in çeflitli durumlardaki özel davran›mlarda ifa-

desini bulan yap›sal ve dinamik özelliklerinin tümü.

Kiflili¤in De¤erlendirilmesi: Bireyin kiflili¤ini oluflturan çeflitli

davran›flsal özellikleri hakk›nda bilgi edinme ifllemlerinin

tümü.

Kiflilik Psikolojisi: ‹nsanlar aras›ndaki "bireysel ayr›l›klar›" olufl-

turan özellikleri-de¤iflkenleri-saptamak yoluyla, bireylera-

ras› ve bireyiçi ayr›l›klar› inceleyen psikolojinin bir alt dal›.

Kurum: Toplumun yap›s› ve temel de¤erlerini korumas› aç›s›n-

dan zorunlu say›lan nispeten sürekli kurallar toplulu¤u.

Kültür: Bir toplumun yaflam biçimi, insan›n ö¤rendi¤i her fleydir.

Kültürel Birleflme: Kültürün bütün parçalar›n›n herhangi bir

biçimde ba¤lanmas›d›r.

Kültürel Relativizm: Herhangi bir kültürü, yine o kültürün s›-

n›rlar› içinde de¤er yarg›lar›n› ifle koflmadan tan›maya ve

anlamaya çal›flmak.

Korelatif Araflt›rma: Çevrede kendiliklerinden mevcut olan ve

yine kendiliklerinden de¤iflik de¤erler alan de¤iflkenler in-

celenmesi.

Koflulsuz uyar›c›: Organizmaya ilk kez verildi¤inde bu orga-

nizmada belirli bir tepkiyi yaratabilen bir uyar›c›.

Koflulsuz Tepki: Koflulsuz uyar›c›lar›n yaratt›¤› tepkiler.

Koflullu Uyar›c›: Önceleri organizmada belirli bir tepkiyi yarat-

mazken, koflulsuz bir uyar›c› ile defalarca eflleflmesi sonu-

cu organizmada belirli bir tepkiyi yaratma özelli¤i kazanan

uyar›c›.

Koflullu Tepki: Koflullu uyar›c›lara karfl› gösterilen tepki.

Kurultu: Bireyin içsel durumlar› ya da özellikleri hakk›nda ileri

sürülen ifadeler,vardama ise gözlenen ve ölçülen olaylar-

dan, henüz gözlenmeyen olay ve olgular›n yordanmas›.

Kuram: Bilgi edinme sürecinin herhangi bir aflamas›nda ortaya

at›lan, bilimsel yöntemle saptanm›fl bilgiler.

LLider: Grubu baflar›ya götüren, önemli kiflilik özellikleri olan ve

di¤erlerini etkileme gücü yüksek olan kifli.

MMakro Sosyoloji: Toplumun kendisi, genel yap›s› ve iliflkilerini

odak al›nmas›.

Merkezi Sinir Sistemi: Sinir sistemimizin beyin ve omurilikten

oluflan bölümü.

Mikro Sosyoloji: Sosyal etkileflim üzerinde durulmas›.

Modernleflme: Azgeliflmifl ülkelerin modern, toplumsal, siyasal

ve kültürel bak›mdan sanayileflmifl ülkeler modelini be-

nimsemeleri ve onlara benzeme süreci.

Monografi: Belli bir grup veya özel bir örne¤in gözlenmesi.

Mutluluk: Bir ihtiyac›n tatmini sa¤land›¤›nda ya da bir hedefe

ulafl›ld›¤›nda duyulan hofl bir duygu.

NNorm: Kültürün belirledi¤i yerleflik davran›fl kurallar›.

O-ÖObjektiflik ‹lkesi: Sosyologlar›n olaylara ön yarg›lar›ndan ar›n-

m›fl bir biçimde bakmalar›.

Ö¤renme: Yaflant›lar yoluyla davran›fllarda meydana gelen ol-

dukça uzun süreli de¤iflmeler.

Örgütlenme: Duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lar›n tek tek

de¤il, anlaml› iliflkiler bütünü içinde alg›lanmalar›.

Özdeflim: Sosyal kurallar›n içsellefltirilmesi.

Özendirici: Güdüsel bir davran›fl›n bafllamas›na neden olan

çevresel uyar›c›lar.

PPeriferik Sinir Sistemi: Beyin ve omurili¤i vücudun di¤er k›-

s›mlar›na ba¤layan sinir a¤›.

Psikoloji: ‹nsan ve hayvan davran›fllar›n› inceleyen bir bilim dal›.

Sözlük298

Psikolojik Test: Davran›fl örneklerini ölçen standart ve nesnel

bir ölçek.

Popüler Kültür: Yaflad›¤›m›z günlük hayattaki spor, müzik ve

sinema gibi bizi etkileyen faaliyetler bütünü.

RReferans Grubu: Bireyin davran›fllar›n› ve kendini de¤erlendir-

di¤i örnek ald›¤› gruplar.

Rol: Bir grup ya da toplum içindeki insanlar›n s›n›rlar› belirlen-

mifl olarak oynad›klar› bir oyun.

SSembol: ‹nsanlar›n iletiflimde kulland›klar›, anlam ifade eden

herfley.

S›n›f Sistemi: Endüstriyel toplumlar›n karakteristik gruplar› ola-

rak din ve geleneklerden çok makinalaflma, üretim araçla-

r›na sahiplik ve teknoloji önem kazanmas›yla ortaya ç›kan

sistem.

S›n›f Kavram›: ‹nsanlar›n toplum ve ekonomik pozisyonlar›na

göre ister bu pozisyonun bilincinde olsun ister olmas›n

bölünmeleri.

Statü: Bireyin toplum içindeki pozisyonu.

Sosyal Psikoloji: Bireylerin davran›fllar›n›n sosyal ortamdan na-

s›l etkilendi¤ini ve bireylerin sosyal ortam› nas›l de¤ifltir-

meye çal›flt›¤›n› inceleyen bilim dal›.

Sosyal Etki: Di¤er insanlar›n bireyin davran›fllar›nda do¤rudan

do¤ruya ya da dolayl› olarak bir de¤iflme meydana getirdi-

¤i durumlar.

Sosyal Güdüler: Do¤rudan do¤ruya ya da dolay›s›yla di¤er in-

sanlarla ilgili olan güdüler.

Sosyal H›zland›rma: Di¤er insanlar›n varl›klar›n›n bir ifle iliflkin

performans›m›z› (artt›rmas› ya da azaltmas›) etkilemesi.

Sosyoloji: Bir bütün içerisinde insanlar›n bütün iliflkilerini in-

celeyen, bu iliflkilerin nas›l yarat›l›p korundu¤unu ve de¤ifl-

ti¤ini analiz eden sosyal bir bilim.

Süperego: Toplumsal aktar›m›n ürünü olan ahlaki ifllevlerin

temsilcisi.

TTan›k Etkisi: Çevrede olaya tan›k olan baflka insanlar›n bulun-

mas›n›n bireyin acil yard›m gerektiren bir duruma müda-

hale etme olas›l›¤›n› azaltmas›.

Tek Yönlü Mesaj: Bilgi kayna¤›na karfl›t görüflleri içermeyen

mesajd›r.

Test: Belirli davran›fllar› veya bu davran›flla ilgili özellikleri ölç-

mede kullan›lan araç.

Tutum: Bir bireye atfedilen ve onun psikolojik bir nesneye ilifl-

kin düflünce, duygu ve muhtemelen davran›fllar›n› organize

eden bir e¤ilim.

Tutumun Nesnesi: Hakk›nda tutum sahibi olunan fleydir.

Tutum Ölçe¤i: Ölçülecek olan tutumun nesnesiyle ilgili bir dizi

ifadeden oluflan araflt›rma arac›.

Toplum: ‹nsanlar› etkileyen gerçek iliflkiler bütünü.

Toplumsallaflma: Toplumun yeni üyelerine o toplumda var

olan yerleflmifl, görenek, de¤er, tutum ve davran›fllar›n ne

oldu¤u ve bunlara uyum sa¤lama ve ö¤renmenin yollar›.

Toplumsal De¤iflme: Bir grubun, organizasyonun, toplulu¤un

ya da toplumun bir biçimden di¤er bir biçime geçifl süreci.

Toplumsal Hareketlilik (Mobilite): ‹nsanlar›n farkl› toplumsal

düzeylerdeki veya mevkilerdeki hareketi..

Toplumsal Tabakalaflma: Toplum içinde arzulanan ve nadir

olarak bulunan ödüllere, kaynaklara ve imtiyazlara ulaflma

çabas›.

Toplumsal Yap›: ‹nsanlar›n birbirleriyle kurmufl olduklar› ilifl-

kiler taraf›ndan tayin edilen toplumun bir çerçevesi.

Topografik Görüfl: Kiflilik sisteminin veya zihinsel yaflam›n

yüzeysel yap›s›n› oluflturan betimleyici özellikleri, bilin-

çalt›-d›fl›, bilinçöncesi, bilinç olarak tan›mlayan görüfl.

UUyma: Bireylerin düflünce ve davran›fllar›n› üyesi olduklar›

grubun normlar›na uyacak biçimde düzenlemeleri.

YYaflam Boyu Geliflim: Döllenmeden ölüme kadar uzanan

zaman boyutunda, yafla ba¤l› olarak görülen düzenli ve

birbirini izleyen de¤iflimler.

Y›¤›n: Birbirleriyle bir iliflkide bulunmayan ancak geçici bir

nedenle yer iflgal eden iki veya daha çok say›daki insanlar.

Yöntem. Nas›l sorusuna cevap veren ve bir amaca göre haz›r-

lanm›fl araflt›rma plan›.

ZZeka: Mizaç ve kiflilik gibi özellikler hem kal›t›m hem çevrenin

bir ürünü.

Sözlük 299

Dizin300

DizinA

Aile 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121,

122, 123

Alg› yan›lmalar› 213, 221

Araflt›rma yöntemi 10

Auguste Comte 27, 28

Ayna benlik 75, 82, 83, 84

Az›nl›k etkisi 267, 268

BBandura 182, 183, 191, 194

Benlik 75, 81, 82, 83, 84

Benzerlik 286, 288, 289

Bilgi kayna¤› 287, 288, 289, 290, 292

Bilinçd›fl› güdülenme 197, 201

Biliflsel geliflim 176, 178, 187, 188, 190, 193, 194

Birincil grup 97, 98, 99, 100, 101

Birincil güdüler 197, 201, 202, 203, 204

Boflanma 109, 110, 112, 113, 118, 121, 122, 123

C - ÇC. H. Cooley 82

Carl Rogers 251

Çat›flma kuram› 120

Çat›flma modeli 134, 135

Çat›flma yaklafl›m› 31, 32

Çekirdek aile 112, 113, 114, 115, 116, 119

Çevresel etkenler 175, 179, 180, 182, 193, 195, 239, 243, 244

DDahrendorf 136, 137

Davran›flç› yaklafl›m 252

De¤erler 57, 59, 60, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70

Deneysel araflt›rmalar 169, 170

Deneysel psikoloji 159, 162, 163

D›fl grup 97, 99, 100

Dikkat 214, 216, 217

Dil 57, 59, 60, 61, 62

Duygular 197, 199, 203, 204, 205, 206, 207, 209

Duygusal yaflant›lar 197, 207

EEdimsel koflullama 227, 230, 231, 232, 233

Elektronik etkileflim gruplar› 97, 100

Emile Durkheim 24, 29, 31

Ensest yasas› 119

Erik E. Erikson 184

Etnosentrizm 57, 69

Evlilik 109, 110, 111, 112, 116, 117, 118, 120, 121, 122, 123

Evlilik biçimleri 109, 116

FFakirlik kültürü 66, 67

Feminist kuram 23, 34, 35, 36

Fonksiyonalist yaklafl›m 31, 32

GGeçerlilik 18

Geliflim psikolojisi 161, 164, 175, 177, 178, 182, 184, 187, 193,

195

Geliflme 189, 191, 193, 194, 195

Genifl aile 114, 115, 116

George Herbert Mead 83

Gerçek kültür 67

Global tabakalaflma 142

Grup 93, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104

Gruplar 41, 43, 46, 47, 49, 50

Güdü 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204

Güdülerin hiyerarflisi 204

Güvenilirlik 12, 18

HHerbert Spencer 28, 31

Hipotez 13, 14, 15, 17, 18

I - ‹‹ç grup 100

‹deal kültür 67

‹kincil grup 98, 99

‹nan›l›rl›k 288

‹nsanc›l yaklafl›m 253

‹taat 269, 270, 271

‹zolasyon 78

JJean Piaget 176, 182, 187

KKal›t›m 193, 194, 195

Kal›tsal etkenler 243

Karl Marx 24, 29, 30, 32, 134

Karmafl›kl›k derecesi 283, 284

Kast sistemi 130, 131

Kategori 95, 96

Kendilik de¤eri 291

Kiflili¤in geliflmesi 243, 245, 251

Kiflilik 239, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251,

252, 253, 254, 255, 256

Dizin 301

Kiflilik kuramlar› 245, 246, 247, 251, 252, 253

Kiflilik testleri 239, 254, 255, 256

Kiflilik yap›s› 247

Klinik sosyoloji 10

Korelatif araflt›rmalar 170, 171

Kuvvet derecesi 283, 290

Kültür 51, 52

Kültürel birleflme 57, 61

Kültürel farkl›l›klar 57, 60

Kültürel relativizm 57, 70

LLiderlik 102, 103

MMaddeci görüfl 29

Max Weber 24, 30, 133, 140

Milgram 270, 271, 272

Modernleflme 127, 152

Monoküler ipuçlar› 220

NNorm 57, 59, 60, 62, 63, 64, 65, 67, 68, 69, 70

O - ÖObjektif kiflilik testleri 254

Olumlu ve olumsuz hedef 199, 200

Olumsuz hedef 199, 200

Örgütlenme 216, 218, 219, 221

Özdenetim 274

PPekifltirme tarifeleri 232, 233

Popüler kültür 66

Projektif kiflilik testleri 254

Psikoanalitik kuram 247, 248, 249, 255

Psikososyal geliflim 184

RRol 41, 44, 46, 47, 48, 51

SSeçicilik 216, 219

Sembolik ekileflim kuram› 120

Sevilme 288, 289

Sigmund Freud 182, 184

Sinir sistemi 205, 206

Sosyal al›flverifl kuram› 23, 34, 35

Sosyal güdüler 197, 201, 203, 204

Sosyal ketvurma 273, 274

Sosyal ö¤renme 233, 234

Sosyal ö¤renme kuram› 181, 182, 193

Sosyal psikoloji 162, 164, 166, 168

Sosyolojinin alt dallar› 1

Statü 41, 43, 44, 45, 46, 47, 50, 51, 52

Statü sistemi 133

TTabakalaflma sistemleri 127, 130, 131

Tan›k etkisi 273

Tematik alg› testi 255

Teori 6, 10, 11

Tepkisel koflullama 227, 228, 229, 230

Toplum türleri 41, 50

Toplumsal de¤iflme 127, 135, 136, 137, 145, 146, 147, 148, 149,

150, 151, 152

Toplumsal düflünce 23, 25, 26

Toplumsal hareketlilik 127, 144

Toplumsal s›n›f 41, 43, 44, 45

Toplumsal yap› 41, 44, 45, 46, 51

Toplumsallaflma 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 83, 84, 86, 87, 88, 89

Toplumsallaflma kurumlar› 75, 84, 87

Tutumlar›n ölçülmesi 279, 287

Tutumun bileflenleri 279, 281, 283, 284

UUçlara kayma 274

Uyma davran›fl› 263, 264, 265, 266, 267, 268

YYayg›n kültür 67, 68

Yetiflkin toplumsallaflmas› 88

Y›¤›n 95, 96

Yüksek kültür 67, 68

Yüz ifadeleri 206, 207

ZZümre 132, 133