antropometrik mutfak mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · ergonomi uzmanlarının üzerinde...

268
1

Upload: vuongnhu

Post on 08-Mar-2019

238 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

1

Page 2: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

2

Page 3: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

i

ÖNSÖZ

Ergonomi Ulusal Kongrelerinden 11. sine ulaĢmaktan ve bunu Ġstanbul Teknik Üniversitesine

gerçekleĢtirmiĢ olmaktan bütün Ergonomi uzmanları adına büyük mutluluk duymaktayım.

10. Ergonomi Kongresinde sunmuĢ olduğumuz, Küresel Rekabet IĢığında Ergonomi Eğitimin

Yeniden Yapılandırılması çalıĢmamızın kapsamında Dünya üniversitelerinde Ergonomi ve

Ergonomiyle iliĢkili verilen dersler çıkarılmıĢ ve konularına göre gruplandırılmıĢtır. Bu yıl ki

Kongremiz de bu gruplara ait izleyen konular ele alınmaktadır: Fiziksel ve BiliĢsel Ergonomi,

Ġnsan Performansı, Ġnsan Hatası, ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği, Makro Ekonomi, ĠĢ Analizi ve

Tasarımı, ĠĢ Ölçümü, Ürün Ergonomisi, Hizmet Sektöründe Ergonomi ve Ġnsan-Bilgisayar

EtkileĢimi alanlarını kapsamaktadır.

Ergonominin ülkemizdeki geliĢimi açısından aĢağıdaki önemli tarihsel aĢamalardan

bahsetmeyi gerekli görmekteyim:

Benim kiĢisel olarak Ergonomi ile ilk bilimsel anlamdaki ilgim, 1964 yılında ĠTÜ Makina

Fakültesini bitirdikten sonra Almanya Darmstadt Teknik Üniversitesinin ĠTÜ‟ye tahsis ettiği

1 kiĢilik bursu kazanarak bu Üniversite‟nin ĠĢbilim Enstitüsünde 1965 yılında Doktora

çalıĢmalarına baĢlamam ile oldu. Darmstadt Teknik Üniversitesi‟nin o zamanki Rektörü bana

makamında “HoĢ Geldin” derken hangi Enstitüyü istersem orada çalıĢabileceğimi söyledi.

Ben de Üniversitedeki AraĢtırma Enstitüleri içinde Ġnsan-Makina Sistemlerinin Tasarımı

açısından ilginç araĢtırmalar yapan “Institut für Arbeitswissenschaft” (ĠĢbilim) Enstitüsünde

çalıĢmayı arzu ettiğimi söyledim.

ġimdi maalesef ağır bir hastalık geçiren o zamanki Enstitü direktörü Prof.Dr. Walter Rohmert

bana büyük bir anlayıĢ ve misafirperverlikle bu Enstitüde çalıĢma olanağı vermiĢ ve Doktora

çalıĢmalarım için de EĢ DanıĢman olmayı kabul etmiĢti. Kendisi Fiziksel Ergonominin

kurucularından ve Almanya‟da da bu alanın en baĢta gelen öncülerindendir.

Ben daha sonra ĠTÜ Makina Fakültesi Takım Tezgahları ve Fabrika Organizasyonu

Kürsüsüne Asistan olarak döndükten sonra Prof. Rohmert‟i ĠĢbilim alanında Konferanslar

vermek üzere 1975 yılında Türkiye‟ye çağırdığımda hiç tereddüt etmeden gelmiĢ ve iki

konferans vermiĢti. Tarafımdan Türkçe‟ye çevrilen bu konferanslar o tarihte ĠTÜ Makina

Fakültesi yayınları arasında da yer aldı. Ders müfredatları arasında Ergonominin yer alması

Page 4: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

ii

ise Türkiye‟de ilk kez 1969 yılında yine ĠTÜ Makina Fakültesinin “Fabrika Organizasyonu”

dersinin bir bölümü olarak bilimsel anlamda tarafımdan verilen derslerle oldu. Daha sonra da

ODTÜ, Boğaziçi ve diğer Üniversitelerimizde Ergonomi alanındaki çalıĢma ve araĢtırmalar

geliĢerek devam etti. Dünya‟da uluslararası alanda düzenlenen ve BaĢkanlığı tarafımdan

yapılan ilk Uygulamalı Ergonomi Konferansı olan “First International Congress on Applied

Ergonomics” Kongresini de 1996 yılında Ġstanbul‟da düzenledik. Hasta olduğundan Almanya

dıĢına çıkmayan hocam Prof. W. Rohmert bu Konferansa da hiç tereddüt etmeden katıldı.

Almanya‟da Ergonomi konusunda çalıĢmalara baĢlamamdan bu yana 41 yıl, Yedek Subaylık

hizmetini yaparken 21 ġubat 1968 tarihinde Türkiye‟de bu alandaki ilk bilimsel sunum olan

“ĠĢbilim” adlı Konferansı TMMOB Ankara Makina Mühendisleri Odasında verdiğimden bu

yana ise tam 38 yıl geçti.

Ġlkini 1987 yılında Ġstanbul Teknik Üniversitesinde gerçekleĢtirdiğimiz bu Kongrelerin 2003

yılından bu yana her yıl düzenleme kararı almıĢ olmanızın ne kadar isabetli olduğunu bu

Kongre ile bir kez daha somut olarak görmüĢ bulunuyoruz. Çok çeĢitli disiplinlerden gelen

arkadaĢların bu alanda yaptıkları çalıĢma ve araĢtırmalar Türk Sanayi, Hizmet ve hatta Tarım

Sektörünün yararlanabileceği önemli bulgular ortaya koymaktadır.

Ġnsanlık tarihinin en önemli eseri olan bilim dünyasında ilk kez 41 yıl önce tanıĢtığım

Ergonomi alanında ülkemizde daha çok Ģeyler yapılması gerektiğine inanıyorum. Bu arada

ĠĢbilim ile Ergonomi arasındaki farka da değinmek isterim. ĠĢbilim (Work Science), Ġnsan-

Makina Sistemlerinin tasarımında doğrudan insanla ilgili olmayan ĠĢ Etüdünün Metot Etüdü,

Standart Zamanlar vb. gibi konularını da kapsar. Bir baĢka deyiĢle, iĢ ile ilgili diğer bilim

alanlarının konularının da ortak adıdır. Nitekim halen Almanya‟da yaygın olarak

“Arbetswissenschaft” (Arbeit-ĠĢ, Wissenschaft-Bilim) terimi kullanılmakta ancak, zaman

zaman Ergonomie (Ergonomi) teriminin kullanıldığı da olmaktadır. Ayrıca ABD‟de konunun

ilk adı olan Human Factors Engineering (Ġnsan Faktörü Mühendisliği)‟nin yanında

Ergonomics baĢlığı altında da ilgili çalıĢmalar yer almaktadır. ĠĢbilim adı ilk defa yine

tarafımdan, daha önce belirtildiği gibi, 1968 yılında kullanılmıĢtır.

Ülkemizde ĠĢbilim veya Ergonomi adını taĢıyan ve daha çok derleme niteliğinde olan bazı

kitap ve yayınlar son zamanlarda çok daha sık olarak görülmeye baĢladı. Ancak bu konuda

çok önemli bir bilimsel etik eksikliğine de bu vesile ile vurgu yapmak isterim. Bu yayın ve

Page 5: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

iii

kitaplarda yer alan Ģekil, resim, grafik vb. yayın öğelerinin hiç birinde alınan kaynaklar –

benimkiler de dahil olmak üzere- zikredilmiyor. Kitabın önsözünde bu kaynakların sadece

bazılarını ifade etmek yeterli olmaz. Bilimsel dürüstlük her Ģekil, resim, grafik vb.‟nin altına

yararlanılan kaynağın eksiksiz bir Ģekilde belirtilmesini gerektirir.

Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri de bu alandaki

Türkçe terimlerin geliĢtirilmesidir. Zira dil salt bir iletiĢim aracı olmaktan öte üzerinde

düĢüncenin yeĢerdiği topraktır. Bir insan ancak kendi anadilinin söz değerleriyle, derinliğine

hissederek ve açık seçik düĢünebilir. Yabancı kökenli terimlere dayalı bir eğitim ve öğretim

düzeninde bilinçli bir düĢünme ve öğrenme olanaklı değildir. Kavramları içselleĢtirmek yerine

ezberlemek söz konusu olur. Bilimsel araĢtırma ve inceleme yeteneğinin geliĢmesi ulusal dilin

söz değerleriyle biçimlendirilirse Türkçe‟mizi tüm bilim alanlarında Ģimdikinden daha da ileri

düzeyde bir bilim dili katına çıkarmamız mümkün olur. “Türkçe bilim dili değildir” diyenler

dilimize haksızlık ediyorlar. Türkçe‟nin Bilim Dili olması bizlerin çabalarına bağlıdır. Dilin

bu konuda bir suçu yoktur. Dil, bizim çabalarımızı bekliyor. Bu konudaki dağınık ve bireysel

düzeydeki çalıĢmaların örgütlenmesi gerekmektedir. Türk Ergonomi Derneği olarak mümkün

olan en kısa zamanda bir “ĠĢbilim” sözlüğü çıkarmak arzusundayız. Üç ayda bir defa

yayımlanacak bir “Türk Ergonomi Dergisi” de artık bir zorunluluk haline gelmiĢtir. Tüm

Kamu Kurumlarına ve baĢta Belediyelere Ergonominin kentsel yaĢamdaki önemini anlatmalı;

yol, kaldırım, otobüs durağı ve binalarda Ergonominin önemini vurgulamalıyız.

Teknoloji transferi, Türkiye‟ye özgü koĢulları göz önüne alınmadan yapılırsa baĢarılı olamaz.

Matematiğin sonsuz güzelliğini Ergonomik Modellerin Matematiksel ifadelerinde de ortaya

koyabiliriz.

Türkiye‟de yeni çıkan 4857 sayılı ĠĢ Yasası da ĠĢ Sağlığı ve güvenliği ile Ergonomi arasındaki

yakın iliĢkiyi Ģimdiye kadar olduğundan daha büyük bir önemle ortaya çıkarmaktadır. Avrupa

Birliğine giriĢ süreci içinde çalıĢma koĢullarının iyileĢtirilmesi, verimlilik, iĢe uyum vb.

konuları içeren bir çok sosyal ve bilimsel alanda Ergonomin öneminin daha da artacağını

söylemek yanlıĢ olamaz.

Ülkemizde ĠĢletmelerde Ergonomi, Uygulamalarının aĢağıdaki aĢamalardan geçmesinin

uygun olacağını düĢünüyorum:

Page 6: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

iv

1. Tüm ĠĢletme Elemanlarına Ergonominin temel konuları hakkında yaklaĢık 4 saatlik bir

ön eğitim vermek.

2. ÇeĢitli Bölüm veya birimlerde özellikle problemli ĠĢ Ġstasyonlarında Pilot çalıĢmalar

yapmak.

3. Pilot çalıĢmaları tüm iĢletme içinde yaygınlaĢtırmak.

4. Belli aralıklarla denetimler yaparak aksaklıkları düzeltmek.

5. ĠĢletmedeki Toplam Kalite Yönetimi, Toplam Üretken Bakım, KAĠZEN, 6 Sigma vb.

çalıĢmalarda Ergonomik Öğelerin asla ihmal edilmemesini sağlamak.

6. Ergonomiyi ĠĢletme Kültürü içinde sürekli ve sevilerek uygulanan bir konu haline

getirmek.

Bu çalıĢmalar iĢletmedeki ilgili elemanlar ile Ergonomi Uzmanlarının ortak çalıĢmaları ile

gerçekleĢtirilmelidir.

BaĢta Kongreyi düzenlemede emeği geçenler olmak üzere Gazi Üniversitesi yöneticilerine ve

katılan herkese içten teĢekkürlerimi sunarak, diğer Ergonomi Kongreleri gibi bilim dünyasına

katkılar sağlamasını diliyorum.

Prof.Dr. Ahmet Fahri ÖZOK

Türk Ergonomi Derneği BaĢkanı

ĠTÜ ĠĢletme Fakültesi Dekanı

Page 7: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

1

ĠÇĠNDEKĠLER

Çoklu Vardiya Düzeninin Bireysel ve Örgütsel Bazda Etkileri, Sonuçları ve Çözüm Önerileri

Gamze AKINCI, Hande ALACA .......................................................................................... 3

ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Hukuku ve Ergonomi

Gülsevil ALPAGUT ............................................................................................................. 11

Kadınların Evde ĠĢ KolaylaĢtırma Yöntemlerine ĠliĢkin GörüĢleri ve Bu Yöntemleri Kullanma

Durumları

Nurten ÇEKAL .................................................................................................................... 19

Ege Üniversitesi Hastanesinde ÇalıĢan Ev Ġdaresi Personelinin ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği

Konusundaki GörüĢlerinin Ġncelenmesi

Zeynep ÇOPUR, Berrin ERGÜDER VARLI, Melda AVġAR, Merve ġENBAġ ............... 27

Kot Pantolonda Bel Açılma Probleminin Ġncelenmesine Yönelik Ergonomik Bir YaklaĢım

Mithat ÇORUH, Tuba VURAL, Esen ÇORUH................................................................... 35

Antropometrik Mutfak Mobilyası Tasarımı

Ercüment N. DĠZDAR, Recep Serkan ALTIPARMAK ...................................................... 43

Bilgisayar Destekli Erken Uyarı Modeli: TEUM&KAP

Ercüment N. DĠZDAR, Yusuf KURTGÖZ.......................................................................... 51

Demir-Çelik Endüstrisinde Meydana Gelen ĠĢ Kazalarının Kaza Türü Açısından Ġncelenmesi

Ercüment N. DĠZDAR, Yusuf KURTGÖZ.......................................................................... 59

Uygulanan Kuvvet, Elkavrama Aralığı ve Omuz DuruĢunun Maksimal Kabuledilir Ġzometrik

ve Kesikli El Kontraksiyon Frekansına Etkileri

Mahmut EKġĠOĞLU ........................................................................................................... 67

12-15 YaĢlarındaki Öğrencilerin Antropometrik Ölçülerinin Belirlenmesi ve Okul

Mobilyalarına Uyarlanması

G. Cankız ELĠBOL, Yılmaz KILIÇ, Meliha ULUPINAR, Erol BURDURLU ................... 75

E-Ticaret Web Siteleri Tasarımının Ergonomik Açıdan Değerlendirilmesi

Ergün ERASLAN ................................................................................................................. 83

Üretimde Rgonomi Yoluyla Kalite ĠyileĢtirme (EYKĠ) Metodolojisi: Teorik Altyapı ve

Kavramsal Model

Oğuzhan Erdinç, Özalp Vayvay ........................................................................................... 91

Ege Üniversitesi Hastanesinde ÇalıĢan Ev Ġdaresi Personelinin ĠĢ Kazası Geçirme Durumunun

Ġncelenmesi

Berrin ERGÜDER VARLI, Zeynep ÇOPUR, Melda AVġAR, Merve ġENBAġ ............... 99

Klimalı Koltuklarda Koltuk-Sürücü Temas Noktalarındaki Ölçümlerle Konfor AraĢtırması

Tülin GÜNDÜZ CENGĠZ, Fatih C. BABALIK ................................................................ 107

Düzce Orman Ürünleri Sanayinde ĠĢ Güvenliği, ĠĢçi Sağlığı ve ÇalıĢma KoĢullarının Analizi

Tarık GEDĠK, Canberk BATU .......................................................................................... 115

Tekstil Endüstrisinde Bir ĠĢ Ġstasyonunun Ergonomik Analizi: Remayöz Makinesi

Selin GÜRSOY, Erhan GÖNÜLTAġ, Mahmut EKġĠOĞLU ............................................ 123

Evle Ġlgili ĠĢlerde Verimlilik: Kadınların Çevresel Tasarıma ĠliĢkin Bilgi Düzeyleri

Velittin KALINKARA, Nurten ÇEKAL ........................................................................... 131

Page 8: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

2

YaĢlı Kadın Vücut Özelliklerine Uygun Giysi Tasarım ve Üretiminde Kullanılabilecek

Yöntem ve Uygulamalar

Sevil KĠġOĞLU, Birsen ÇĠLEROĞLU, NeĢe Y. ÇEĞĠNDĠR .......................................... 139

ĠĢletmelerde ĠĢ Güvenliği, ĠĢ Kazaları ve ĠĢçi Sağlığı Analizi

Gülseren KURUMER, Ceren LÜLECĠ, Arzu ġEN, Önder YÜCEL ................................. 147

MTM Uygulamaları Ġle Eczane Ortamında ÇalıĢma KoĢullarının Ġncelenmesi ve

GeliĢtirilmesi

Gülseren KURUMER, CEREN Lüleci .............................................................................. 155

Kullanıcı Odaklı Bir Kurumsal Çağrı Merkezi Uygulaması

Altay ONUR, Hakan SUBAġIOĞLU ................................................................................ 163

Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme Momenti Büyüklüğüne Tornavida Sap

Geometrisi ve Malzemesinin Etkileri

B.Türker ÖZALP, Fatih C. BABALIK .............................................................................. 169

Ev Ġdaresi Personelinin KarĢılaĢtığı Sorunların Ġncelenmesi

ġükran ġAFAK, Canan YERTUTAN, Sibel ERKAL, Özge ASLAN .............................. 175

Doktor, DiĢ Doktoru ve Avukatların Özel ĠĢyerlerinde ÇalıĢma KoĢullarının Analizi (Trabzon

Ġli Örneği)

Kemal ÜÇÜNCÜ, Tarık GEDĠK, Aytaç AYDIN .............................................................. 183

Engellilerin Ġstihdamında Ergonomik Tasarımın Önemi

Yasemin VATANDAġ ....................................................................................................... 191

F ve Q Klavyelerinin Türk Kullanıcılar Açısından Ergonomik Analizi

U. Mahir YILDIRIM, Nihan ÖZġAMLI, Ece ERKOL ..................................................... 199

Büyük Beden Bayan Tüketicilerin Hazır Giyim Ürünlerinde Ergonomik Açıdan

KarĢılaĢtıkları Problemler

Halime YÜCEER ARSLAN, Sezin SAFA ........................................................................ 207

Zihinsel ĠĢlerde Ġnsan Hatasının Bulanık Mantıkla Modellenmesi

Gülçin YÜCEL, Ahmet Fahri ÖZOK ................................................................................ 215

Küresel Rekabet IĢığında Ergonomi Eğitimin Yeniden Yapılandırılması

Ahmet Fahri ÖZOK, Gülçin YÜCEL* .............................................................................. 223

GEMĠLERDE ÇALIġMA KOġULLARINA YÖNELĠK ANKET ÇALIġMASI

SONUÇLARININ ĠRDELENMESĠ

ArĢ. Gör. Metin ÇELĠK , Arman DEMĠR .......................................................................... 229

GEMĠLERDE KÖPRÜSTÜ - MAKĠNE DAĠRESĠ ĠLETĠġĠMĠNDE ERGONOMĠK DĠZAYN

GEREKSĠNĠMLERĠNĠN ANALĠZĠ

ArĢ. Gör. Metin ÇELĠK , ArĢ. Gör. Fatih TÜRKER ......................................................... 237

BĠR GIDA ĠġLETMESĠNDE OHSAS 18001 Ġġ SAĞLIĞI VE GÜVENLĠĞĠ YÖNETĠM

SĠSTEMĠ PERFORMANSININ ANALĠZĠ

Ġhsan KAYA1, Hasan TAVLICAN2, Orhan ENGĠN2 ...................................................... 245

WORK RELATED MUSCULOSKELETAL DISORDERS DURING COMPUTER USE

Orhan Korhan, Adham Machieh ........................................................................................ 253

Page 9: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

3

ÇOKLU VARDĠYA DÜZENĠNĠN BĠREYSEL VE ÖRGÜTSEL BAZDA ETKĠLERĠ,

SONUÇLARI VE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ

Gamze AKINCI*, Hande ALACA

Ġstanbul Teknik Üniversitesi Endüstri Mühendisliği Bölümü

ÖZET

Günümüzde iĢletmeler gerek teknolojik zorunluluklar ve toplumsal hizmet, gerekse de

ekonomik kaygılardan dolayı çoklu vardiya sistemini uygulamaktadırlar. Ancak, bir makina

olmayan ve çeĢitli sosyal, psikolojik, bedensel ve ruhsal ihtiyaçları barındıran insan, bu

çalıĢma düzenine kolay uyum sağlayamamakta, çeĢitli sorunlar ile karĢı karĢıya kalmaktadır.

Bunun yanında örgütsel bazda ele alındığında vardiyalı çalıĢma birçok sorunu beraberinde

getirmektedir. ÇalıĢmamız kapsamında, bu konu hakkında yapılmıĢ olan araĢtırmalar

değerlendirilerek vardiyalı çalıĢma düzeninin getirdiği sorunlar ve bu sorunlara neden olan

etmenler irdelenecektir. Önceden yapılmıĢ olan araĢtırmaları destekler nitelikte bir Ģirkette

çalıĢan 13 ustabaĢı üzerinde bir anket çalıĢması yapılmıĢtır. Elde edilmiĢ olan bulgular,

vardiyalı çalıĢmanın bireysel etkilerini ortaya koymuĢtur. Anket yapılan Ģirketten elde edilen

vardiyalı çalıĢma düzenine iliĢkin istatistiksel veriler, bireysel etkilerin yanında örgütsel

etkileri de ortaya koymaktadır. Sonuç olarak saptanan tüm bulgular değerlendirilerek

vardiyalı çalıĢmanın olumsuz etkilerini en az düzeye indirecek öneriler geliĢtirilecektir.

Anahtar Sözcükler: Ergonomi, Vardiya sistemi, Performans

1. GiriĢ: Çoklu vardiya düzeni geliĢen teknoloji ve artan rekabet ile iĢletmeler tarafından

uygulanması kaçınılmaz bir iĢ örgütlemesi tekniği haline dönüĢmüĢtür. Ancak bu düzen

iĢletmelere sağladığı fayda yanında, iĢletme içinde örgütsel ve bireysel düzeyde olumsuz

etkilere neden olmaktadır. Bu sebepten dolayı, çoklu vardiya düzeni ile çalıĢan Ģirketler,

karĢılaĢılan sorunları çözmek ve azaltmak amacıyla sorunların köküne inerek bu tekniği

etkileyen etmenler üzerine yoğunlaĢmalıdırlar. Gece vardiyası çalıĢmaları sonucunda oluĢan

sorunları belirleyen etmenleri ve sorunları ġekil 1 ve ġekil 2‟deki gibi özetlemek mümkündür.

* [email protected]

Çoklu

Vardiya

DeğiĢimi

Sorunları

Vardiya ÇalıĢmasının Zamansal

Yapısı

Yapılan ĠĢin

Niteliği ve ĠĢ

Yükü Miktarı

KiĢisel

Özellikler Çevresel

Etmenler

Düzeltici

Etmenler

Toplumsal

YaĢam

ġekil 1 Çoklu Vardiya DeğiĢimi Etmenleri

Biyolojik ĠĢlevlerin Zamansal

Yapısı

Page 10: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

4

2. Metod: Yapılan çalıĢma çoklu vardiya sisteminden dolayı oluĢan sorunları, bu sorunların

temel etmenlerini ve sorunlara karĢı geliĢtirilmiĢ olan çözüm önerilerini kapsamaktadır.

ÇalıĢmamız kapsamında daha önce yapılmıĢ olan araĢtırmalar analiz edilerek elde edilen

bulgular ve değerlendirmeler belirtilmiĢtir. Ayrıca bir Ģirkette çalıĢan 13 ustabaĢı üzerinde bir

anket çalıĢması yapılmıĢ ve bu anket çalıĢması sonuçları incelenmiĢ olan araĢtırmalar ile

karĢılaĢtırılmıĢtır. Anketi yapmıĢ olduğumuz çalıĢanların yaĢ dağılımı 16 ila 40 yaĢ ve üstü

olmak üzere değiĢmektedir. 1 kiĢi 16-20 yaĢ arasında, 2 kiĢi 20-24 yaĢ arasında, 1 kiĢi 25-29

yaĢ arasında, 3 kiĢi 30-34 yaĢ arasında, 3 kiĢi 35-39 yaĢ arsında, 3 kiĢide 40 yaĢının

üstündedir. Bu kiĢiler içindeki 3 kiĢi 1 yıldan az vardiya deneyimine sahip iken 1 kiĢi 3 ila 5

yıl, 4 kiĢi 5 ila 10 yıl ve 5 kiĢi de 10 yıldan fazla vardiyalı çalıĢma deneyimine sahiptir.

2.1. Sorunlar: Çoklu vardiya sisteminin sorunları bireysel sorunlar ve örgütsel sorunlar

olmak üzere iki ana baĢlık altında toplanmıĢtır. Bireysel sorunlar psikofizyolojik ve

psikotoplumsal sorunlar olarak ikiye ayrılmaktadır. Psikofizyolojik sorunlar biyolojik saat

düzeniyle olan uyumsuzluklardan, psikotoplumsal sorunlar ise toplumsal saat düzeniyle olan

uyumsuzluklardan kaynaklanmaktadır.

Psikofizyolojik sorunların ilki genel sağlık sorunlarıdır. Bu sorunlar biyolojik iĢlevin

zamansal yapısı ve kiĢisel özellikler etmenleri ile doğrudan iliĢkilidir. YapmıĢ olduğumuz

anket çalıĢmasında farklı vardiya tipleri için gözlenen genel sağlık sorunları Tablo 1 „de

görülmektedir.

Çoklu Vardiya ÇalıĢma

Sistemi Sorunları

Örgütsel

Sorunlar

Psikofizyolojik

sorunlar

Psikotoplumsal

sorunlar

Bireysel

Sorunlar

ĠĢ Örgütlemesi

Sorunları

Performans

Sorunları

ĠĢ Kazalarının

ArtıĢı

Devamsızlık

Sorunları

Motivasyon

Sorunları

ġekil 2 Çoklu Vardiya Sistemi Sorunları

Page 11: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

5

Tablo 1: Anket Sonuclarına Göre Vardiyanın Psikofizyolojik Etkileri

Gündüz vardiyası

etkileri

Etkilemez Az

Etkiler

Biraz

Etkiler

Etkiler Oldukça

Etkiler

Dikkatsizlik %100 - - - -

Yorgunluk %50 %50 - - -

Uykusuzluk %85 %15 - - -

Sinirlilik %25 %42 %33 - -

Mide-bağırsak

Ģikayetleri

%17 %50 %33 - -

BaĢ ağrısı %33 %67 - - -

Görme problemi %83 %17 - - -

ĠĢitme problemi %90 %10 - - -

Gece vardiyası

etkileri

Dikkatsizlik %23 %77 - - -

Yorgunluk - %66 %16 %9 %9

Uykusuzluk %50 %33 - %17

Sinirlilik %8 %77 %15 - -

Mide-bağırsak

Ģikayetleri

- %83 %17 - -

BaĢ ağrısı %75 %9 %16 - -

Görme problemi %60 %40 - - -

ĠĢitme problemi %75 %16 - %9 -

Sonuçlara göre gece vardiyasının kiĢiler üzerindeki etki dereceleri gündüz vardiyasına kıyasla

daha yüksektir. Gece vardiyası, biyolojik iĢlevleri aksatması ve hormonal dengeyi bozmasının

yanı sıra beslenme düzeni ve uyku alıĢkanlıklarını da değiĢtirerek kalp-damar hastalıklarının

oluĢmasına dolaylı yoldan neden olmaktadır. Ayrıca, gece çalıĢması nevrozu olarak

isimlendirilen iç daralması, hırçınlık, öfkelilik, saldırganlık, aĢırı duyarlılık, uykusuzluk,

dikkatsizlik, depresyon gibi belirtiler gösteren sinirsel yorgunluğa sebebiyet vermektedir.

Tüm bunlara ek olarak geceleri sindirim sisteminin daha yavaĢ çalıĢması ile gece

vardiyalarında alıĢılmıĢ beslenme düzeninden uzaklaĢılmakta ve bu durumda da çalıĢanlarda

sindirim sistemi bozuklukları meydana gelmektedir.

Diğer bir fizyolojik sorun ise gece vardiyası sonucunda oluĢan yorgunluktur. Bu yorgunluk

fiziksel ve zihinsel yorgunluk olmak üzere karĢımıza çıkmaktadır. Zihinsel yorgunluk

ölçümleri nesnel olarak ölçülmemekle birlikte, iĢ baĢarımı göstergeleri üzerindeki

değiĢiklikler bu yorgunluk derecesinin saptanmasında etkilidir. Fiziksel yorgunluk ise kalp

atım sayısı, oksijen tüketimi, vücut ısısı ve beyin dalgaları gibi değerlerin ölçümü ile

belirlenebilmektedir. Yapılan birçok araĢtırma gece vardiyasının gündüz vardiyasından daha

yorucu olduğunu ortaya koymaktadır. Gece çalıĢmasının daha yorucu olması bir yandan

organizmanın dinlenme evresinde olmasından, öte yandan ise gündüz saatlerinde alınan

uykunun yeterince dinlendirici olmamasından kaynaklanmaktadır. Sabah saatlerinde

yorgunluğun öğle saatlerinden fazla olmasının nedeni ise etkin vardiya değiĢimi nedeniyle

uykunun yeterince alınmamasına bağlanabilir (Ġncir,1998). YapmıĢ olduğumuz anket

çalıĢmasında da daha önce yapılan araĢtırmaları destekler nitelikte sonuçlar elde edilmiĢtir.

Tablo 1 de gösterilen sonuçlara göre gündüz vardiyasının yorgunluk üzerindeki etkisi yok

veya çok az iken gece vardiyasının yorgunluğa etkisinin anlamlı derecede yüksek olduğu

sonucuna varılabilir. Sonuçlarda da görüldüğü üzere bu yorgunluk uykusuzluk ile paralellik

göstermektedir.

Gece vardiyasının yarattığı diğer bir psikofizyolojik sorun ise erken yaĢlanma ve erken

ölümlerdir. YaĢlanma hem fizyolojik, hem de psikolojik olarak düĢünülebilir. Gece

Page 12: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

6

vardiyalarında çalıĢan insanların biyolojik ritim harmonileri değiĢmekte ve bu değiĢim

sonucunda daha önce de bilirttiğimiz genel sağlık sorunları ortaya çıkmaktadır. Bu sağlık

sorunlarına paralel olarak çalıĢanlarda erken yaĢlanma belirtileri görülmekte ve bu sağlık

problemleri ileri düzeylere ulaĢtığında kiĢilerde erken ölümler meydana gelmektedir.

Psikolojik açıdan bakıldığında ise, kiĢilerin diğer insanların uyuduğu zamanda çalıĢır

durumda olmaları ve hayatın hareketli olduğu gündüz saatlerinde ise uyuyor olmaları

çalıĢanlar üzerinde baskı oluĢturabilir. Bu durumda, kiĢilerde karamsallıklar ve psikolojik

açıdan da yaĢlanmalar görülmektedir.

Bir baĢka psikofizyolojik sorun ise, uyku düzensizlikleridir. Yapılan araĢtırmalara göre

biyolojik ritim, ailesel ve toplumsal etkinlikler, beslenme alıĢkanlıkları ve dıĢ dünyaya ilgi

düzeyi ya da dıĢ dünyaya katılma arzusu gibi öğeler uykunun doyuruculuğunu etkilemektedir

(Ġncir, 1998). Gece vardiyası insanın biyolojisini etkilediğinden, uyku düzeni üzerinde de

olumsuz etkilere neden olmaktadır. YapmıĢ olduğumuz anket çalıĢması bulguları bu hipotezi

destekler niteliktedir. AraĢtırma sonuçlarına göre uyku ve beslenme durumlarının düzene

girme sürelerinde çalıĢanların %24‟ü 1 gün sonra yanıtını verirken, %38‟i 2 veya 3 gün sonra

ve %38 „i de bu değiĢime hiç alıĢamadıklarını belirtmiĢlerdir. Buna karĢılık bu değiĢime

hemen uyum gösteren bulunmamıĢtır. Ayrıca, ankete göre çalıĢanların %92 „si gündüzleri

geceleri kadar rahat uyuyamadıklarını belirtirlerken, gündüzleri geceleri kadar rahat uyuyan

çalıĢanların oranı ise %8‟dir.

Gece vardiyalarında çalıĢan iĢçiler için konut koĢulları, yapılan iĢin niteliği ve miktarı, ilaç

kullanımı ve yaĢlanma gibi unsurlar da uyku düzenini etkilemektedir. Konut koĢulları

uykunun süresine bağlı olarak uyku niteliğini de etkilemektedir. Çevre gürültüsünün fazla

olduğu evlerde ikamet eden kiĢiler, gece vardiyası sonunda uyku açıklarını kapatmak için

sahip oldukları gündüz uykularında sürekli bölünmeler ve kalitesizlik yaĢayacaklardır. Anket

sonuçları da bu savı destekler niteliktedir. Sonuçlara göre çalıĢanlara gündüzleri iyi

uyuyamamalarının etmenleri sorulduğunda, %43 oranla çevreden gelen gürültü, %17 oranla

evdeki gürültü ve %40 oranla da gün ıĢığı cevapları alınmıĢtır. Ayrıca gece vardiyasında

yapılan iĢin niteliği ve miktarı da kiĢinin çalıĢmadan sonra sahip olacağı uyku kalitesini

belirler. Foret yapmıĢ olduğu anket çalıĢmalarında, vardiyalı çalıĢanlar, iĢyerinde ortaya çıkan

herhangi bir sorunu çözmeden eve döndüklerinde uykuya çabuk geçemedikleri ve uyku

süresince sık sık uyandıkları bulgusunu elde etmiĢtir (Ġncir,1998). Gece vardiyasından sonra

uyumak amacı ile kullanılan uyku ilaçları her ne kadar kısa vadede kiĢiler üzerinde etkili olsa

da , uzun vadede ciddi sağlık problemlerine neden olmaktadır. Diğer taraftan da yaĢlanma ile

birlikte kiĢilerin uyku süreleri kısalmakta ve gece vardiyaları sonunda sahip oldukları gündüz

uykularında çalıĢanlar daha az uyumaktadırlar. Bu durumda ise vücudun uyku açığı gittikçe

artmakta ve yorgunluk, sağlık problemleri gibi diğer sorunlar ortaya çıkmaktadır.

Çoklu vardiya sisteminin bireysel bazdaki diğer sorunları ise psikotoplumsal sorunlar olarak

karĢımıza çıkmaktadır. Toplumsal yaĢamın hayat bulduğu gündüz saatlerinde çalıĢanların bu

yaĢam içinde aktif olarak yer alamamaları, toplumsal yaĢamın dinlendiği gece saatlerinde ise

çalıĢanların iĢte olmaları, kiĢilerin kendileri dıĢında sahip oldukları aile yaĢantılarını ve

toplumsal yaĢantılarını da olumsuz yönde etkilemektedir. Vardiyalı çalıĢanın çalıĢma dıĢı

yaĢamının zamansal akıĢıyla, toplumsal yaĢantının, toplumsal etkinliklerin zamansal akıĢı

arasındaki uyumsuzluklar, çalıĢanı yalnızlığa itmekte, topluma yabancılaĢtırmakta ve onun

önüne aĢılması güç engeller, sorunlar koymaktadır (Ġncir,1998). YapmıĢ olduğumuz anket

çalıĢmasında da çalıĢanların %70 i gündüz vardiyasından sonra sosyal hayat için boĢ

vakitlerinin olduklarını belirtirlerken, bu oran akĢam vardiyası için %30 „dur. Bunun yanısıra

iĢçiler, gece vardiyasından sonra sosyal yaĢam için yeterince boĢ vakit elde edemediklerini

söylemiĢlerdir. Anket bulgularına göre çalıĢanların %40‟ı gece vardiyası sonrasındaki tatil

günlerini uyuyarak geçirdiklerini, %30‟u bir kısmını uyuyarak, bir kısmını dinlenerek

Page 13: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

7

geçirdiklerini, % 30‟u ise bu tatillerin diğer vardiyalardan sonra sahip oldukları tatillerden

farklı geçmediğini belirtmiĢlerdir.

Çoklu vardiya çalıĢma düzeni bireysel sorunlara yol açması yanında örgütsel alanda da

sorunlara neden olmaktadır. ĠĢin örgütlenmesi sırasında karĢılaĢılan zorluklar örgütsel

sorunları oluĢturan önemli etmenlerden biridir. ĠĢlevsel anlamda yaĢanan sorunların kaynağı

örgüt amaçları doğrultusunda gerçekleĢtirilen iĢlevlerin eĢgüdümlenmesinin

sağlanamamasıdır. Belirli bir iĢ, farklı vardiyalarda farklı kiĢiler tarafından yapıldığından

çeĢitli iletiĢim kopuklukları ve kalite farklılıkları oluĢmaktadır. Bu durumda üretim

etkenliğinde ve kalitesinde düĢüĢ gözlenmektedir.

Vardiya sisteminin hiyerarĢik boyuttaki sorunları incelendiğinde, iĢin asıl sorumlularının gece

vardiyasında bulunması kararların zamanında alınamamasına neden olur. Buna bağlı olarak da

üretim aksamaları, zincirleme bozuklukluklar ve iĢ kazaları oluĢur. ĠĢçilere büyük

sorumluluklar verilmesi bazı çalıĢanları motive ederken bazılarında ise tam aksi olarak strese

neden olmaktadır.

ĠĢ baĢarımı düzeyinin çeĢitli olumsuz etmenlerden dolayı düĢmesi örgütsel bazda oluĢan diğer

bir sorundur. Tekdüze, yinelenen ve iĢ yükünün fazla oluğu gece vardiyası çalıĢmalarında iĢ

baĢarım düzeyinin düĢtüğü yapılan araĢtırmalar sonucu saptanmıĢtır (Gillberg, 2003). Bu

görüĢe karĢıt olarak diğer bir araĢtırma sonucuna göre belli bir düzeyde ergonomik olmayan

koĢullara sahip çalıĢma yerinde aĢırı yorgunluk oluĢmasına rağmen iĢ baĢarım düzeyi

artmaktadır (Ġncir, 1998) . Gece vardiyasında performansın gündüz vardiyasına göre aynı

kalması veya artması çeĢitli etmenlerle açıklanabilir. ÇalıĢanların belirli hedeflere ulaĢma

zorunluluğu, ücret artıĢı kazanmak ve bazı iĢlerin baĢarımının gece çalıĢmalarında daha

yüksek olması gibi nedenlerle çalıĢan performasında artıĢ gözlenir. Porcu ve diğerleri gece

vardiyası performans ölçümleri ile ilgili yaptıkları araĢtırma sonuçlarına göre basit ve

karmaĢık olmayan iĢlerde iĢ baĢarımının geceleri daha yüksek olduğu saptanmıĢtır (1998).

Bunun nedenini de karmaĢık olmayan iĢlerde hata yapma riskinin az olduğu ve iĢçilerin

yaptıkları iĢ ile ilgili olarak sorumluluk almalarının onları olumlu yönde etkilediği Ģeklinde

açıklamak mümkündür. YapmıĢ olduğumuz anket çalıĢmasına bakıldığında çalıĢanların

%86‟sı gündüz vardiyasının daha verimli olduğunu düĢünmekteyken gece vardiyasının daha

verimli olduğunu düĢünenlerin oranı %14‟tür.

Gece vardiyalarında iĢ kazalarının artıĢ gözlenmesi, örgütlerin çoklu vardiya sisteminde

karĢılaĢtıkları bir diğer önemli sorundur. Gece vardiyalarında gündüz vardiyalarına oranla iĢ

kazası riskini arttıran en önemli etkenin uyanıklığın yitirilmesi olduğu çeĢitli araĢtırmalar

sonucunda saptanmıĢtır (Lamond, 2004; Ġncir,1998). Bunun yanı sıra iĢin niteliksel yapısı, iĢ

yükü miktarı, motivasyon düzeyinin düĢük olması da iĢ kazalarının oluĢmasına neden olan

diğer etmenlerdendir. Çernobil, Bhobal ve Three Mile Island faciaları, bu konuyla ilgili

yapılan araĢtırmaları destekler niteliktedir ve gece vardiyasının yol açtığı sorunları açık bir

Ģekilde ifade etmektedir.

ÇalıĢanların motivasyonunun azalması, organizasyonlar için verimsizlikleri de beraberinde

getirmektedir. Gece vardiyası çalıĢanlarının karĢılaĢtıkları bireysel sorunlar dikkate alınarak iĢ

doyumlarının arttırılması ile örgütün genel motivasyonu olumlu yönde etkilenecek ve böylece

gece vardiyasının yarattığı örgütsel sorunlar hafifleyecektir. Buna ek olarak iĢçi

devamsızlıklarının artması çoklu vardiya düzeninde gece vardiyasında karĢılaĢılan bir baĢka

örgütsel sorun olarak ele alınmaktadır. Birçok araĢtırma genel sağlık sorunlarına ve iĢ

kazalarına bağlı olarak çalıĢanlarda devamsızlıkların daha çok görüldüğünü ileri sürmektedir

(Ġncir, 1998,Kimençe 2002). ÇalıĢanların motivasyonlarının düĢük olması, zihinsel ve

bedensel yorgunluk iĢçilerin iĢten kaçmalarına, iĢe geç gelmelerine ve iĢi aksatmalarına neden

olmaktadır.

Page 14: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

8

2.2. Etmenler: Çoklu vardiya düzeninde meydana gelen sorunların temel etmenlerini 7 ana

grupta toplamak mümkündür. Olumsuz etkileri belirleyen bu etmenler önceden yapılmıĢ

araĢtırma sonuçlarına bağlı olarak belirlenmiĢtir.

Çoklu vardiya sisteminde oluĢan sorunları belirleyen etmenlerden birincisi vardiya

çalıĢmasının zamansal yapısıdır. Bu yapı içinde vardiyanın baĢlangıç ve bitiĢ saatleri, vardiya

süresi, vardiyanın dönüĢüm hızı ve yönü, haftanın günleri bulunmaktadır. Ġnsanın 24 saatlik

biyolojik ritmi içerisinde uyanıklık düzeyinin, fiziksel ve zihinsel aktivitesinin en düĢük

olduğu zaman aralığı gece 3:00 ve 5:00 saatleri arasındadır. Genel olarak iĢletmelerde vardiya

baĢlangıç saatleri 6:00, 6:30, 7:00 ve 8:00 olarak tercih edilmektedir. Ancak, yapılan hataları

en alt düzeye indirmek amacıyla saat 3:00 ile 5:00 arasında bulunan kritik bölgeyi vardiya

baĢlangıç ve bitiĢ süreleri olarak paylaĢtırmak, bitiĢin ve baĢlangıcın diriminden yararlanmayı

sağlayacaktır (Ġncir, 1998). Fletcher ve Dawson‟nın yaptıkları uyanıklık ve performans

testlerine dayanarak vardiya süresinin 8 saatten fazla olduğu durumda yorgunluk miktarının 8

saatten az olduğu duruma göre yaklaĢık %15 daha fazla olduğunu bulunmuĢtur (2001). Diğer

taraftan vardiya dönüĢüm hızı üzerinde yapılan araĢtırmalarda çeliĢkiler olduğu sonucuna

varılmıĢtır. Bougrine ve diğerlerinin 1998 yılında yapmıĢ oldukları araĢtırmada yavaĢ

rotasyon olan vardiya sisteminde, vücutun uyum yeteneği değerlendirilerek çalıĢanların

performansa tepki süresi ve uyanıklığın daha yüksek düzeyde olduğu bulunmuĢtur. Buna

karĢılık olarak, 2004 yılında Lamond‟un yayımlamıĢ olduğu makalede Folkord‟un yapmıĢ

olduğu araĢtırmalardan bahsedilerek yavaĢ rotasyonun vardiya sisteminde vücut ritmini

değiĢtirmesi sonucunda yorgunluğun arttığı ve bu doğrultuda da hızlı rotasyonun uygun

olduğu vurgulanmıĢtır. Vardiya dönüĢüm yönü ile ilgili Akerstadt yapmıĢ olduğu

araĢtırmalarda saat yönü vardiya dönüĢüm yönünün (sabah-akĢam-gece) çalıĢanlara daha fazla

dinlenme payı sağladığı için saat yönü tersi dönüĢüm yönüne (gece-akĢam-sabah) tercih

edildiği belirtilmektedir (1998). Haftanın günlerinin vardiya sistemindeki etkilerinin

incelemek amacı ile Fletcher ve Dawson‟nın yapmıĢ oldukları araĢtırmada haftanın

günlerinin uyanıklık ve performans üzerinde herhangi bir etkisi bulunmadığı sonucuna

varılmıĢtır (2001).

Çoklu vardiya sisteminde oluĢan sorunları belirleyen bir diğer etmen ise biyolojik iĢlevlerin

günboyu gösterdiği dalgalanmalardır. Biyolojik iĢlevlerin yüksek olduğu gündüz saatlerinde

insanların çalıĢmaya daha yatkın olmalarına karĢılık gece saatlerinde salgılanan melatonin

hormonuna bağlı olarak kiĢilerin uyku düzeylerinde artıĢ, iĢ yapma isteklerinde ise azalıĢ

olduğu gözlenmektedir. Vardiya saatleri düzenlenirken biyolojik ritmin yapısı da göz önüne

alınmalıdır.

Üçüncü etmen ise iĢin niteliksel yapısı ve iĢ yükünün miktarı olarak ele alınmıĢtır. ĠĢin

zihinsel ve fiziksel ağırlıkta olması gece vardiyasındaki performansı önemli ölçüde

etkilemektedir. Bir baĢka unsur ise iĢin tekdüze olmaması, anlamlı ve çekici olmasıdır.

Gillberg ve diğerleri yapmıĢ oldukları araĢtırmalarda iĢin tekdüzeliği azaldığında ve iĢ sürekli

dikkat gerektirmeyen bir iĢ olduğunda gece vardiyasındaki hata oranının azaldığı ve

performansın arttığı bulgularını elde etmiĢlerdir (2003). Yine aynı araĢtırma sonuçlarına göre

gece vardiyasındaki uyku hali daha yüksek olmasına karĢın yapılan araĢtırmada bu durumun

performans üzerine etkisi olmadığı bulunmuĢtur. Bu durumun önemli nedenlerinden biri daha

düĢük üretim miktarı ve buna bağlı olarak da hata yapma riskinin azalmasıdır (Gillberg ve

diğerleri, 2003).

Bir diğer etmen ise çalıĢanların kiĢisel özellikleridir. 45 yaĢ üstü çalıĢanlar için daha önceden

belirtilen psikofizyolojik sorunların artmasından dolayı bu kiĢilere gece vardiyası

görevlerinde mümkün olduğunca yer verilmemesi veya bu kiĢilerin sağlıksal yapıları göz

önüne alınarak görev paylaĢımının düzenlenmesi gerekir. Bunun yanı sıra çalıĢanların kıdem

sürelerindeki artıĢ, kiĢilerin vardiya sisteminin etkilerine dayanabilme miktarını da

arttırmaktadır (Kimençe, 2002; Baker ve diğerleri 2004; Gillberg ve diğerleri, 2003).

Page 15: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

9

ÇalıĢanların maruz kaldıkları çevresel etmenler de gece vardiyası sorunlarına yol açan

etmenler arasındadır. ÇalıĢma saatleri dıĢında çalıĢanlara daha fazla zaman kalması ve

kiĢilerin boĢ zamanlarını daha etkili ve verimli olarak değerlendirmeleri için ulaĢım için geçen

toplam sürenin az olması gerekir. Yaptığımız anket çalıĢmasında ise bu sürenin % 60‟ının 1

saatten az olduğu saptanmıĢ ve bu çalıĢanlar için bir avantaj olarak değerlendirilmiĢtir.

Bunlara ek olarak çalıĢanların ikamet ettikleri çevrenin gürültü miktarı, gece vardiyası

sonunda gündüz uyuyan kiĢilerin uyku kalitesi üzerinde etki göstermekte ve bu da çalıĢanların

iĢ performanslarını etkilemektedir.

Vardiya sisteminin çalıĢanlar üzerindeki yıpratıcı etkilerini hafifletmek amacı ile kiĢilerin

tatminkarlıklarını arttıracak olanaklar sağlanmalıdır. Gece vardiyası için verilen ek ücret,

çalıĢma koĢullarının ergonomik açıdan uygun hale getirilmesi, olumlu arkadaĢ ve üst-ast

iliĢkileri, gece vardiyasına gönüllü olma gibi düzeltici etmenler oluĢacak sorunların en alt

düzeye indirlmesine yardımcı olur.

Son olarak, toplumsal yaĢam oluĢacak olan sorunları etkilileyen etmenler arsında yer

almaktadır. ÇalıĢmanın zamansal yapısı, bireysel etkilerle toplumsal etkinlikler arasındaki

koĢutluğu bozduğu ölçüde çoklu vardiya düzeninin çalıĢma üzerindeki yıpratıcı etkisi

büyümektedir (Ġncir, 1998) .

2.3. Öneriler: Çoklu vardiya sisteminin bahsettiğimiz sorunlarını en alt düzeye indirecek

önlemlerin bu çalıĢama sistemini uygulayan Ģirketler tarafından alınması gerekir. Yapılan

literatür taraması ve anket çalıĢmasından elde edilen bulgular bizim optimum sistemi

oluĢturmamızı sağlamıĢtır.

Çoklu vardiya sisteminde vardiya baĢlangıç ve bitiĢ sürelerinin eğer mümkünse 3:00 ile 5:00

arasına rastlatılması gerekir ve vardiya süresinin 8 saatten az olması, iki vardiya arasındaki

sürenin ise 12 saatten az olmaması çalıĢanlar açısından yarar sağlayacaktır. Bunların yanı sıra

vardiya sistemi kurulurken hızlı rotasyon ve vardiya dönüĢüm yönünün saat yönünde olması

tercih edilmelidir. Kurum içerisinde gece vardiyalarında gönüllü olarak çalıĢmak isteyenler

belirlenmeli ve bu kiĢilere de düĢük iĢ gücü miktarı, tekdüzeliği azaltılmıĢ ve zenginleĢtirilmiĢ

iĢler verilmelidir. ĠĢin karmaĢıklığının azaltılması için iĢi standartlaĢtırmak ve iĢ basitleĢtirme

tekniklerini uygulamak çok büyük yarar sağlayacaktır. Eğer gece vardiyasına kalacak olan

kiĢiler 45 yaĢının üstünde ise bu kiĢlere periyodik sağlık tetkikleri yapılmalıdır. ĠĢçi seçiminde

eğer tercih unsuru var ise iĢ yerine yakın yerde ikamet eden kiĢilerin seçilmesi çalıĢanlara

avantaj sağlayacaktır. Bunun yanında Ģirket tarafından da çalıĢanlarına servis hizmetlerinin

verilmesi gerekir. ÇalıĢanların çalıĢma koĢullarının ergonomiklik ve performanslık kriterleri

göz önüne alınarak iyileĢtirilmesi, olumlu ast-üst iliĢkileri ve arkadaĢlık iliĢkileri

oluĢturularak gece varidyalarında motivasyonu arttırma yollarına baĢvurulmalıdır. Diğer bir

motivasyon unsuru ise gece vardiyasına kalan iĢçilere ayrımcılık oluĢturmayacak Ģekilde

tatmin edici ek ücretin sağlanmasıdır. Ayrıca, hem iĢçilere verilen sorumluluğun çalıĢanlar

üzerinde stres ve eylemsizlik yaratmasını önlemek ve onları motive etmek, hem de sistemin

çalıĢanlar üzerinde yarattığı psikolojik etkileri yok etmek amacı ile çalıĢanlara eğitimler

verilmelidir. Vardiya değiĢimleri sırasında çalıĢanların arasında etkin bilgi akıĢının

sağlanması için iletiĢimin arttırılması hem bireysel hem de örgütsel bazda kiĢilere ve Ģirkete

fayda sağlayacaktır. Gece vardiyaları sırasında uyanıklığı sağlamak amacı ile biyolojik ritmin

düĢtüğü saatlerde molalar çoğaltılmalı, mümkünse çalıĢanlara “Ģekerleme” adı verilen uyku

molaları sağlanmalı ve çok fazla olmamamak kaydı ile kahve kullanımına izin verilmelidir.

Uyku açıcı ilaçların ise gelecekte sağlık problemlerine yol açtığından dolayı çalıĢanlar

tarafında alınmaması uyarılarında bulunulmalıdır. Bunun yanı sıra alıĢılmıĢ aydınlatma

düzeyinin üzerinde ıĢık kullanarak melatonin hormonunun salgılanması geciktirilebilir ve

uygun ses düzeyinde müzik yayınları yapılarak kiĢilerin vücut dinamikleri ayakta tutulabilir..

Ayrıca, gece vardiyasında çalıĢan iĢçilerin enerji gereksinimlerini karĢılamak amacı ile

Page 16: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

10

sindirim kolaylığı sağlayacak besinlerin verilmesi ve bu amaçla da sindirim rahatsızlıklarını

en alt düzeye indirilmesi sağlanmalıdır.

3. Sonuçlar ve Değerlendirmeler: Yaptığımız araĢtırma sonucunda çoklu vardiya sisteminin

bireysel ve örgütsel bazdaki sorunları ve bu sorunları meydana getiren etmenler ele alınmıĢtır.

ġirketler hem bünyelerinde çalıĢtırdıkları kiĢilerin hayat standartlarını ve çalıĢma

performanslarını en çoklamak, hem de Ģirketin örgütsel anlamdaki performansını en çoklamak

için ergonomik yatırımlar ve düzenlemelerden kaçınmamalı, aksine bu yatırm ve

düzenlemelerin geri dönüĢünün hem bireysel hem de örgütsel bazda katlanarak elde edileceği

bilincine sahip olmalıdırlar. KiĢilerin performanslarının düĢüklüklerinin nedenleri

araĢtırılırken ilkin Ģirketin ergonomi alanında neler yaptığının araĢtırılması gerekir. Aksi

taktirde uygun olmayan koĢullar altında çalıĢan iĢçilerin bireysel performansları hakkında

doğru yorumlar yapılamaz.

Yapılan çalıĢma literatür taraması ile yapılan farklı çalıĢmalarının sonuçlarını harmanlayarak

en uygun vardiya sisteminin gereklililiklerini ortaya koymuĢtur. Bu çalıĢma kapsamında

yapılan anket çalıĢması bu konu hakkında yapılacak diğer çalıĢmalarda daha büyük bir

örneklem grubuna yapılarak daha net sonuçlar elde edilebir.

4. Kaynaklar:

Akerstedt, T., 1998. Shift work and disturbed sleep/wakefulness, Sleep Medicine Reviews, 2,

117-128.

Akerstedt, T. and Landström, U., 1998. Work place countermeasures of night shift fatigue,

International Journal of Industrial Ergonomics, 21, 167-178.

Baker, A., Roach, G., Ferguson, S. and Dawson, D., 2004. Shift work experience and the

value of time, Ergonomics, 47, 307-317.

Bougrine, S., Mollard R., Ignazi G. and Cablentz, A., 1998. Days off and bright light:

Effects of adaptation to night work, International Journal of Industrial

Ergonomics, 21, 187-198.

Cavolla A., Ris M. D. and Succop P., 2003. The night float paradigm to decrease sleep

deprivation: good solution or a new problem, Ergonomics, 46, 653-663.

Eransal, Y.C., 1993. Vardiya çalıĢmasının ergonomik tasarımı, Doktora Tezi, Ġ.T.Ü. Fen

Bilimleri Enstitüsü, Ġstanbul.

Fletcher, A. and Dawson, D., 2001. Field-based validations of a work-related fatigue model

based on hours work, Transportation Research, F4, 75-88.

Gillberg, M., Kecklund, G., Göransson, B. and Akerstedt, T., 2003. Operator performance

and signs of sleepiness during day and night work in a simulated thermal

power plant, International Journal of Industrial Ergonomics, 31, 101-109.

Ġncir, G., 1998. Çoklu Vardiya Sisteminin Ergonomik Tasarımı, MPM, Ankara.

Ġncir, G., 1998. Çoklu vardiya çalıĢmasının yol açtığı örgütsel sorunlar, Verimlilik Dergisi, 3,

53-68.

Ġncir, G., 1998. Vardiya çalıĢması ve kronobiyolojik araĢtırmalar, Verimlilik Dergisi, 1, 59-

72.

Kimençe, T., 2002. Vardiya çalıĢmasının zihinsel performans üzerindeki etkisinin

arĢtırılması, Yüksek Lisans Tezi, Ġ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Ġstanbul.

Lamond, N., Dorrian, J., Burgess, H.J., Holmes, A.L., Roach, G.D., McCulloch, K.,

Fletcher, A. and Dawson, D., 2004. Adaptation of performance during a week

of simulated night work, Ergonomics, 47, 154-165.

Porcu, S., Bellatreccia, A., Ferrara, M. and Casagrande, M., 1998. Sleepiness, alertness

and performance during a laboratory simulation of an acute shift of the wake-

sleep cycle, Ergonomics, 41, 1192-1202.

Page 17: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

11

Ġġ SAĞLIĞI VE GÜVENLĠĞĠ HUKUKU VE ERGONOMĠ

Gülsevil ALPAGUT

Ġ.Ü. Hukuk Fakültesi, ĠĢ ve Sosyal Güvenlik Hukuku Anabilim Dalı

ÖZET

Multidisipliner bir sistem olan ergonominin önemli bir boyutunu ĠĢ Sağlığı ve ĠĢ Güvenliği

Hukuku oluĢturur. 4857 sayılı yeni ĠĢ Kanunu ile iĢ sağlığı ve iĢ güvenliği alanında oldukça

kapsamlı hukuki düzenlemeler getirilmiĢ, önemli değiĢiklikler gerçekleĢtirilmiĢtir.

Düzenlemelerde esas itibariyle AB mevzuatı temel alınmıĢ ve Yasanın uygulanmasını

sağlamak üzere Yönetmelikler çıkarılmıĢtır. Ancak, kavram olarak “ergonomi” hukuki

metinlerde sınırlı bir yer tutmaktadır.

ĠĢ sağlığı ve iĢ güvenliği ile ilgili Yönetmeliklerin temel özelliği genel ve soyut nitelikte

olmalarıdır. 1475 sayılı ĠĢ Kanunu döneminden farklı olarak önlemlerin kazuistik olarak

sayılmaması yeni eğilimlere uygun çağdaĢ bir yöntem olarak değerlendirilmekte ise de,

mesleki standartların henüz yerleĢmediği ülkemizde uygulama güçlüklerini de beraberinde

getirecektir. Nitekim, “gerekli önlemler alınacaktır” Ģeklinde genel nitelikli soyut

yükümlülüklerin getirilmesi, ancak bu yükümlülüklerin içeriğinin belirlenmemesi, iĢyerlerinin

% 99‟unun küçük ve orta ölçekli iĢyeri niteliğine sahip bir ortamda ciddi bir eksiklik olarak

değerlendirilmelidir.

ĠĢ sağlığı ve iĢ güvenliğinin bir baĢka boyutunu iĢ kazası ve meslek hastalıklarının sigorta

hukukundaki yeri oluĢturur. Meslek hastalıklarının tespiti bakımından Sosyal Sigortalar

Sağlık ĠĢlemleri Tüzüğü‟ne ekli liste mevcuttur. Ancak 1972 tarihli listenin değiĢen teknoloji

ve tıp biliminin verileri karĢısında yeniden alınması gereği tartıĢmasızdır.ĠĢ kazası veya

meslek hastalığı, iĢverenin iĢ sağlığı ve iĢ güvenliği ile ilgili önlemlere uymaması nedeni ile

meydana gelirse, iĢveren Sosyal Sigortalar Kurumuna ve iĢçiye karĢı hukuki bakımdan

sorumlu bulunduğu gibi, cezai sorumluluğu da mevcuttur.

Sonuç olarak; hukuki düzenlemelerin esas itibariyle AB mevzuatı ile uyumlu olduğu, ancak

mesleki standartların oluĢturulması gerektiği ve sorunun uygulama ile denetim noktasında

yoğunlaĢtığı gözlenmektedir.

Anahtar Sözcükler: ĠĢ sağlığı ve güvenliği, ergonomi, iĢ kazası ve meslek hastalıkları, iĢ

ekipmanları, kiĢisel koruyucu donanımlar

I. Genel Olarak

ÇalıĢma koĢullarının, iĢ araç ve gereçlerinin insana uydurulmasını ifade eden ergonomi, iĢ

veriminin artırılmasına hizmet ettiği gibi, iĢçinin sağlıklı bir ortamda çalıĢmasını hedefler.

GeniĢ anlamda ele alındığında ergonomi; iĢyerindeki iĢ sağlığı ve güvenliği ile ilgili tüm

çalıĢma koĢullarıyla bağlantılıdır . ĠĢyeri ortamının gürültü seviyesi, aydınlatma, ısıtma,

kullanılan alet ve araçların insana uyumunun yanı sıra, çalıĢma saatlerinin, fazla çalıĢmaların,

ara dinlenmelerinin sağlıklı bir çalıĢma ortamı oluĢturacak Ģekilde düzenlenmesi ergonominin

içeriğine dahildir.

Page 18: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

12

Ergonominin iĢçi ve sonuçta toplum bakımından önemi kuĢkusuz ĠĢ Sağlığı ve Güvenliğinin

sağlanmasıdır. Multidisipliner bir sistem olan ergonomi; bir yandan endüstriyel tasarımı, diğer

yandan tıp bilimini, iĢ sağlığı ve güvenliği hukukunu ilgilendirir. ĠĢ sağlığı ve güvenliği

hukuku iĢçilerin sağlıklarının ve güvenliklerinin korunması için alınması gereken önlemleri

belirler. Bu bağlamda hukuki düzenlemeler; çalıĢma ortamının, iĢyerindeki çevresel Ģartların

ergonomik olarak Ģekillendirilmesi için uyulması zorunlu emredici hukuk kurallarını içerir.

ĠĢçinin maruz kalabileceği en yüksek gürültü seviyesinin tespiti tıp bilimince belirlenir, insan

sağlığına zararlı gürültünün önlenebilmesi için gerekli teknik sistemin oluĢturulması

mühendislik biliminin alanına dahildir. Tüm bunların toplumda uyulması zorunlu hukuki

düzenlemeler olarak Ģekillendirilmesi ise, hukukun görevidir. ĠĢ sağlığı ve iĢ güvenliği bir

anlamda iĢ kazası ve meslek hastalıklarının ortaya çıkmasından önce koruma amacına hizmet

eden sistem bütünü ve iĢ sağlığı iĢ güvenliği hukuku da bunun esaslarını belirleyen hukuk

dalıdır. Ergonominin iĢ sağlığı ve güvenliği ile bir diğer bağlantı noktası; iĢ kazaları ve

meslek hastalıkları ve hukuki sonuçlarıdır. Ergonomik olmayan iĢ ve iĢyeri koĢulları

nedeniyle iĢçinin iĢ kazasına uğraması veya meslek hastalığına yakalanması durumunda;

iĢçilere sağlık ve parasal yardımların yapılması, iĢverenlerin iĢçiye ve kuruma karĢı

sorumlulukları konunun bir diğer hukuki boyutunu oluĢturur. Dolayısıyla hukuk; bir yandan

önleme diğer yandan tazmin iĢlevi ve hedefi ile sistemde yer alır.

II. 4857 Sayılı ĠĢ Yasası Çerçevesinde ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği

10 Haziran 2003 tarihinde yürürlüğe giren 4857 sayılı ĠĢ Yasası iĢ sağlığı iĢ güvenliği

alanında önemli yenilikler içermektedir. Yasanın tümünde olduğu gibi, bu alanda da Avrupa

Birliği‟nin hukuki düzenlemeleri temel alınmıĢ ve yine Yasanın uygulanmasını sağlamak

üzere Yönetmelikler çıkarılmıĢtır(1).

ĠĢ sağlığı ve güvenliğine iliĢkin hükümlere genel olarak bakıldığında Ģu özellikler ortaya

çıkmaktadır. Yasa kapsamlı bir iĢ sağlığı ve güvenliği sistemi öngörmüĢtür. Sistemin

uygulanmasında iĢverenin yükümlülüklerinin yanı sıra, iĢçilerin katılımı benimsenmiĢtir. Bu

bağlamda dıĢ denetim yanında iç denetim de ön plana çıkarılmıĢ ve nihayet sisteme uzman

kiĢiler dahil edilmiĢtir. Sistem risk değerlendirmesi, iĢyerlerinin risk gruplarına ayrılması gibi

yeni kavramlar içermekte, dolayısıyla çok daha profesyonel bir yaklaĢımla uzman kiĢilerin

katılımını öngören bir yapı oluĢturmaktadır (2). Amaç sürekli iyileĢtirme ve iĢyerlerinde genel

bir önleme politikasının geliĢtirilmesi ve yerleĢtirilmesidir.

Yasanın beĢinci Bölümü 77. vd. maddeler iĢ sağlığı ve güvenliğine iliĢkin hükümler

içermektedir. Yasanın 77. maddesine göre; “iĢverenler iĢyerlerinde iĢ sağlığı ve güvenliğinin

sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak,

iĢçiler de iĢ sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme uymakla yükümlüdürler.

ĠĢverenler iĢyerinde alınan iĢ sağlığı ve güvenliği önlemlerine uyulup uyulmadığını

denetlemek, iĢçileri karĢı karĢıya bulundukları mesleki riskler, alınması gerekli tedbirler, yasal

hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek ve gerekli iĢ sağlığı ve güvenliği eğitimini

vermek zorundadırlar. “

Bu bağlamda iĢverenin;

iĢ sağlığı ve iĢ güvenliği önlemi almak

önlemlere uyulup uyulmadığını denetlemek

iĢçileri bilgilendirmek ve eğitmek yükümlülüklerinin bulunduğu görülmektedir.

Page 19: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

13

Yukarıda da belirtildiği gibi, yasada iĢ sağlığı ve güvenliği konusunun iĢyerlerinde

profesyonel bir yaklaĢımla ele alınması gereği dikkate alınmıĢ ve bu konudaki iĢyeri

örgütlenmesi düzenlenerek, sisteme uzman kiĢiler dahil edilmiĢtir.

ĠĢK. mad. 80 uyarınca; sanayiden sayılan devamlı olarak en az elli iĢçi çalıĢtıran ve altı aydan

fazla sürekli iĢlerin yapıldığı iĢyerlerinde her iĢveren bir iĢ sağlığı ve güvenliği kurulu

kurmakla yükümlüdür.ĠĢK. mad. 81‟e göre; devamlı olarak en az elli iĢçi çalıĢtıran iĢverenler

iĢyerindeki iĢçi sayısına ve iĢin tehlike derecesine göre bir veya daha fazla iĢyeri hekimi

çalıĢtırmak ve bir iĢyeri sağlık birimi oluĢturmakla yükümlüdür. ĠĢK. mad. 82 hükmü

uyarınca; iĢverenler “sanayiden sayılan, devamlı olarak en az elli iĢçi çalıĢtıran ve altı aydan

fazla sürekli iĢlerin yapıldığı iĢyerleri” nde bir veya birden fazla mühendis veya teknik eleman

görevlendirmek zorundadır.

Özellikle iĢ sağlığı ve güvenliği konusundaki iĢyeri örgütlenmesine bakıldığında; iĢ sağlığı ve

güvenliği kurulu oluĢturulması, mühendis veya teknik eleman ile iĢyeri hekimi çalıĢtırma

zorunluluğunun 50 ve daha fazla iĢçi çalıĢtıran iĢyerleri bakımından getirildiği görülmektedir

(3). Ülkemizde mevcut iĢyeri profilini % 99 civarında küçük ve orta ölçekli iĢyerlerinin

oluĢturduğu, iĢ kazalarının % 73‟ünün yine küçük ve orta ölçekli iĢyerlerinde ortaya çıktığı

dikkate alındığında 50 iĢçi ölçütünün gerçekçi olmadığı belirtilmelidir. Yine iĢyerlerinde risk

analizi, iĢçilerin uzman kiĢilerce eğitimi, gibi yeni kavram ve tedbirler kuĢkusuz önemli

adımlar niteliğindedir. Ancak, büyük oranda kobi‟lerden oluĢan ve görevli teknik bir elemanın

dahi bulunmadığı iĢyerlerinde etkin bir uygulamanın gerçekleĢtirilebilmesi güçtür.

III. ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği ile Ġlgili Yönetmeliklerde Ergonominin Yeri

ĠĢ Kanununun 73 vd. maddelerine dayanılarak çıkarılan yönetmeliklerde ergonomi, genel ve

geniĢ anlamı ile değil, iĢçilerin eğitimi, iĢ ekipmanları ve kiĢisel koruyucu donanım ile ilgili

olarak ele alınmıĢtır. Ancak, yönetmeliklerin hemen her alanı kapsadığı dikkate alındığında,

içerik olarak ergonominin mevzuatta her yönüyle yer aldığı söylenmelidir.

Doğrudan ergonomi kavramına yer verilen düzenlemelere bakıldığında; öncelikle iĢverenlerin

eğitim yükümü ile bağlantılı olarak konunun ele alındığı görülmektedir. “ÇalıĢanların ĠĢ

Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” de (4)

iĢverenin iĢçiye eğitim verme yükümü, iĢçilerin bu eğitime katılma zorunluluğu ve eğitimin

konuları belirtilmiĢtir. Yönetmeliğin 11. maddesine göre; eğitim konuları iĢyerinin faaliyet

alanına göre, maddede öngörülen veya benzeri konulardan seçilecektir. Maddede “ergonomi”

de eğitim verilecek konulardan sayılmıĢtır. Belirtmek gerekir ki, madde hükmü bizzat

iĢyerinin faaliyet alanını dikkate alarak iĢverene eğitim konularını seçim hakkı verdiğinden

tüm iĢverenler bakımından ergonomi konusunda eğitim verme yükümünün bulunduğundan

söz edilemez. Ancak, iĢverenin örneğin ergonomi konusunda eğitim gereğinin bulunmadığını

düĢünmesi ve eğitimi baĢka konularda yoğunlaĢtırması, ileride meydana gelecek iĢ kazası ve

meslek hastalığından sorumlu tutulmasında etkide bulunmaz. Eğer kaza veya hastalığın

ergonomi eğitiminin verilmeyiĢi nedeni ile ortaya çıktığı tespit edilebiliyorsa, iĢveren gerek

iĢçi gerekse kuruma karĢı sorumlu tutulabilecektir.

Ergonomiye kavram olarak yer verilen bir diğer düzenleme; “ĠĢ Ekipmanlarının

Kullanımında Sağlık ve Güvenlik ġartları Yönetmeliği” (5) dir. Yönetmeliğin amacı

“iĢyerinde iĢ araç ve gereçlerinin kullanımı ile ilgili sağlık ve güvenlik yönünden uyulması

gereken asgari Ģartları belirlemektir” (mad.1).Yönetmelikte iĢverenin yükümlülükleri

belirtilmiĢtir. Buna göre iĢveren; iĢyerinde kullanılacak iĢ ekipmanının yapılacak iĢe uygun

Page 20: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

14

olması ve bu ekipmanın iĢçilerin sağlık ve güvenliğine zarar vermemesi için tüm tedbirleri

alacak, iĢ ekipmanını seçerken iĢyerindeki özel çalıĢma Ģartlarını, sağlık ve güvenlik

yönünden tehlikeleri göz önünde bulundurarak bu ekipmanın kullanımının ek bir tehlike

oluĢturmamasına dikkat edecek, iĢ ekipmanının çalıĢanların sağlık ve güvenliği yönünden

tamamen tehlikesiz olması sağlanamıyorsa, riski en aza indirecek uygun önlemleri alacaktır.

KuĢkusuz iĢ ekipmanının sağlık ve güvenlik koĢullarına uygun olması ergonomik olmasını

ifade eder.

Yönetmeliğin “ĠĢ sağlığı ve Ergonomi” baĢlığını taĢıyan 9. maddesine göre; “ Asgari sağlık ve

güvenlik gereklerinin uygulanmasında, iĢçilerin iĢ ekipmanı kullanımı sırasındaki duruĢ

pozisyonları ve çalıĢma Ģekilleri ile ergonomi prensipleri iĢverence tam olarak dikkate

alınacaktır”. Yönetmelikte iĢ ekipmanları ve bunların kullanımına iliĢkin olarak iĢçilerin

bilgilendirilmesi, iĢçilerin eğitimi, iĢçilerin görüĢlerinin alınması ve katılımlarının sağlanması

hususlarına da yer verilmiĢtir.

Ergonominin ele alındığı bir diğer Yönetmelik; “KiĢisel Koruyucu Donanımların

ĠĢyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik” (6) dir. Yönetmeliğin amacı;

“iĢyerindeki risklerin önlenmesinin veya yeterli derecede azaltılmasının, teknik tedbirlere

dayalı toplu koruma ya da iĢ organizasyonu veya çalıĢma yöntemleri ile sağlanamadığı

durumlarda, kullanılacak kiĢisel koruyucuların özellikleri, temini, kullanımı ve diğer

hususlarla ilgili usul ve esasları belirmektir”.

KiĢisel koruyucu donanım, risklerin toplu korumayı sağlayacak teknik önlemlerle veya iĢ

organizasyonu ve çalıĢma yöntemleriyle önlenemediği veya tam olarak sınırlandırılamadığı

durumlarda kullanılır (mad. 5). Yönetmelikte kiĢisel koruyucu donanımların Yönetmelik

hükümlerine uygun olması gerektiği belirtildikten sonra; donanımların, kullanan iĢçinin sağlık

durumuna ve ergonomik gereksinimlerine uygun olacağı hükmüne yer verilmiĢtir (mad.6).

“KiĢisel Koruyucu Donanım Yönetmeliği” nde (7); kiĢisel koruyucu donanımların imalatı,

ithalatı, dağıtımı, piyasaya arzı, hizmete sunumu ve denetimi ile üçüncü Ģahısların can ve mal

güvenliğinin tehlikelere karĢı korunmasına iliĢkin usul ve esaslar düzenlenmiĢtir (mad.1).

Yönetmelik hükümleri kiĢisel koruyucu donanımlarda standardizasyonun sağlanması

bakımından önemlidir. UyumlandırılmıĢ Avrupa Standardı, UyumlandırılmıĢ Ulusal Standart,

AT uygunluk beyanı, AT tip inceleme belgesi, CE uygunluk iĢareti vasıtası ile sağlık ve

güvenlik risklerine karĢı koruyucu donanımlarda bulunması gerekli özelliklerin sağlanması

hedeflenmiĢtir. Üretim öncesi ve sonrası etkin bir denetim mekanizması ile standartlara

uygunluğun belgelendirilmesi gereği, iĢyerinde ergonominin sağlanması bakımından önemli

adımlardır.

Yönetmelik ekinde kiĢisel koruyucu donanımlarda bulunması gereken özellikler

düzenlenirken; tasarım prensipleri altında ergonomi‟ye yer verilmiĢ, kiĢisel koruyucu

donanımın tehlike içeren iĢ yapılırken, öngörülebilen koĢullarda ve amaçlanan doğrultuda

kullanımı sırasında kullanıcıyı en yüksek düzeyde koruyacak Ģekilde tasarlanarak imal

edilmesi gerektiği belirtilmiĢtir (Ek-II,1).Yine, tehlike alanlarına göre yapılan sınıflandırmalar

vasıtasıyla kiĢisel donanımların nitelikleri ve sahip olması gereken tasarım özellikleri

düzenlenmiĢtir.

“Elle TaĢıma ĠĢleri Yönetmeliği” (8) yine ergonomi ile doğrudan iliĢkilidir. Yönetmelikte

elle taĢıma iĢi; “olumsuz ergonomik koĢullar ve nitelikleri bakımından iĢçilerin bel ve sırt

incinmelerine neden olabilecek yüklerin, bir veya daha fazla iĢçi tarafından elle veya beden

Page 21: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

15

gücü kullanılarak kaldırılması, indirilmesi, itilmesi, çekilmesi, baĢka bir yere götürülmesi

veya hareket ettirilmesi gibi iĢlerin yapılması veya bu iĢlerin yapılması için fiziki olarak

destek olunması” Ģeklinde tanımlanmıĢtır.

Yönetmelikte iĢverenin yükümlülükleri düzenlenmiĢ, iĢ ve iĢin yapıldığı yerin sağlık ve

güvenlik bakımından organizasyonu, iĢçilerin eğitimi ve bilgilendirilmesi, iĢçilerin

görüĢlerinin alınması ve katılımlarının sağlanması konularına yer verilmiĢtir. Yine,

yönetmelik Ek 1‟de yükle ilgili risk faktörleri, Ek 2‟de ise, bireysel risk faktörleri

düzenlenmiĢtir. Yükle ilgili risk faktörleri; yükün niteliğine örneğin; ağır veya büyük olması

halinde sırt ve bel incinmesine yol açabileceği; iĢin çok yorucu olması, mutlaka vücudun

bükülmesi ile yapılabilmesi durumunda yine sırt ve bel incinmelerine neden olabileceği,

çalıĢma ortamının yeterli geniĢlik veya yükseklikte olmaması durumunda sırt incinmelerinin

ortaya çıkabileceği, yetersiz ara ve dinlenme süresinin bel ve sırt incinmesini oluĢturabileceği

gibi; gerekli fiziksel güç, çalıĢma ortamı ve iĢin gereklerinden kaynaklanan risklere iĢaret

edilmiĢtir. Ek 2‟de düzenlenen bireysel risk faktörleri ise; kiĢinin fiziksel yapısının uygun

olmaması, uygun olmayan giysi, ayakkabı veya diğer kiĢisel eĢyalar kullanması, yeterli ve

uygun bilgi ve eğitime sahip olmaması halleridir.

Yönetmeliğin 5. maddesine göre; ĠĢveren, yüklerin elle taĢınmasına gerek duyulmayacak

Ģekilde, iĢ organizasyonu yapmak ve yükün uygun yöntemlerle, özellikle mekanik sistemler

kullanılarak taĢınmasını sağlamak için gerekli tedbirleri almakla yükümlüdür. Yükün elle

taĢınmasının kaçınılmaz olduğu durumlarda, yönetmelik Ek 1‟de belirtilen risk faktörlerini

dikkate alarak elle taĢımadan kaynaklanan bu riskleri azaltmak için uygun yöntemler

kullanılmasını sağlayacak ve gerekli düzenlemeleri yapacaktır.

Yönetmeliklerle ilgili kısa bir değerlendirme yapıldığında; öncelikle yönetmeliklerin büyük

çoğunluğunun AB Yönergelerinin tercümesi niteliğinde olduğu görülmektedir. Uyum süreci,

Türkiye‟nin ulusal program çerçevesinde taahhütleri Yönergelerin iç hukuka aktarılmasını bir

zorunluluk olarak ortaya çıkarmıĢtır. Ancak, yönergelerin iç hukuka doğrudan tercüme

biçiminde aktarılıĢı aynı zamanda bir takım uygulama sorunlarını da beraberinde

getirmektedir. Bunlardan ilki; yönetmelik hükümlerinin soyut hükümler niteliğinde oluĢudur.

“ĠĢveren gerekli önlemleri alacaktır”, “…uygun boyutlarda olacaktır”, “…yeterli

dayanıklılıkta olacaktır” gibi düzenlemelerin içeriğinin belirlenmesi gerekmektedir. Bu

noktada yönetmelik hükümleri ile benimsenen yöntem Türk Hukuku bakımından yenidir.

1475 sayılı Kanun döneminde konuya iliĢkin Tüzüklerin oldukça ayrıntılı olması karĢısında

bugün yaĢanan sorun; hangi önlemlerin alınması, iĢyeri koĢullarının nasıl oluĢturulması

gerektiğidir.

Her bir risk alanı için alınması gereken önlemlerin hukuki düzenlemelerde ayrıntılı sayılıp

sayılmaması bir tercih sorunudur. ÇalıĢma Bakanlığınca; yönetmeliklerin ayrıntılı olarak

oluĢturulmayıĢının gerekçesi olarak; geliĢen teknoloji ile birlikte alınması gereken önlemlerin

de sürekli değiĢtiği, bu nedenle genel esasları tespit etmenin çağdaĢ bir yaklaĢım olduğu

belirtilmektedir (9). Ancak; batılı anlamda iĢ sağlığı ve güvenliği bilinci yerleĢmemiĢ, büyük

ölçüde kobi‟lerden oluĢan, mesleki standartların belirlenmediği ülkemiz Ģartlarında iĢveren,

yargıç, bilirkiĢi ve hatta teftiĢ ile görevli elemanların bir takım zorluklar yaĢaması

kaçınılmazdır.

Sorunun çözümü öncelikle; sürekli ve değiĢen koĢullara göre her risk alanında alınması

gerekli sağlık ve güvenlik önlemlerinin tespiti ve bu konuda standartların oluĢturulmasını

gerektirmektedir. Standartların oluĢturulmasında en ideal çözüm, bağımsız bilim kurullarınca

Page 22: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

16

yapılacak tespitlerdir. Yine, Bakanlık bünyesinde onaylanmak suretiyle yürürlüğe girecek

listeler, sendika ve konfederasyonların bu konuda yapacakları çalıĢmalar önem taĢıyacaktır.

IV. Sosyal Sigortalar Kanunu ve Ġlgili Mevzuat Ġçerisinde Ergonomi

Ergonomi ilk planda meslek hastalığı ile ilgili olarak ortaya çıkmakta ise de, iĢ kazaları

bakımından da önem taĢımaktadır. Ergonomik olmayan bir iĢ ekipmanı veya kiĢisel donanım

iĢ kazasının oluĢmasına imkan verebilecektir.

506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun 11. maddesinde iĢ kazası ve meslek hastalığı

tanımlanmıĢtır. Buna göre; iĢ kazası aĢağıdaki hal ve durumlardan birinde meydana gelen ve

sigortalıyı hemen veya sonradan bedence veya ruhça arızaya uğratan olaydır.

- sigortalının iĢyerinde bulunduğu sırada,

-iĢveren tarafından yürütülmekte olan iĢ dolayısıyla,

-Sigortalının, iĢveren tarafından görev ile baĢka bir yere gönderilmesi yüzünden asıl

iĢini yapmaksızın geçen zamanlarda,

-emzikli kadın sigortalının çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda,

-sigortalıların, iĢverence sağlanan bir taĢıtla iĢin yapıldığı yere toplu olarak götürülüp

getirilmeleri sırasında.

Meslek hastalığı, sigortalının çalıĢtırıldığı iĢin niteliğine göre tekrarlanan bir sebeple veya iĢin

yürütüm Ģartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, sakatlık veya ruhi arıza

halleridir.

Sosyal Sigortalar Kanunu anlamında meslek hastalığından söz edebilmek için; hastalık veya

sakatlığın yürütülen iĢin sonucu olarak ortaya çıkması, uzun bir zaman parçası içinde

meydana gelmesi, hastalığın Sosyal Sigorta Sağlık ĠĢlemleri Tüzüğünde1 ve bu Tüzüğe ekli

Meslek hastalıkları listesinde adının bulunması ayrıca listede belirtilen süre içinde ortaya

çıkmıĢ olması ve hastalığın sağlık kurulu raporu ile saptanması gerekir (SSSĠT mad. 64).

Sosyal Sigorta Sağlık ĠĢlemleri Tüzüğü Bakanlar Kurulunun 26.05.1972 gün ve 7/4496 sayılı

kararıyla yürürlüğe konulmuĢtur. Buna bağlı meslek hastalıkları listesi, önce 12.11.1978 tarih

ve 7/16989 sayılı Kararname ile (RG. 23.3.1979), son olarak da 31.5.1985 tarih ve 85/9529

sayılı Kararname ile değiĢikliğe uğramıĢtır (RG. 3.7.1985, 18800).

Ülkemizde bir hastalığın meslek hastalığı olup olmadığının belirlenmesi hususunda karma bir

sistem benimsenmiĢtir. Bu sistem uyarınca; sigortalıda tüzüğe bağlı listede adı bulunan bir

hastalık tespit edildiği takdirde bu hastalığın görülen iĢin niteliğinden veya yürütüm

Ģartlarından ileri geldiği sabit olacak ve artık o iĢçiden o hastalığın meslek hastalığı olmasını

ispat etmesi istenmeyecektir. Sigortalının uğradığı hastalık meslek hastalıkları listesinde yer

almamasına rağmen onun meslek hastalığı olduğu ileri sürülebilir. SSK mad. 11/son hükmüne

göre; “bu kanuna göre tespit edilmiĢ olan hastalıklar listesi dıĢında herhangi bir hastalığın

meslek hastalığı sayılıp sayılmaması üzerinde çıkabilecek uyuĢmazlıklar Sosyal Sigortalar

Yüksek Sağlık Kurulunca karara bağlanır”.

Bir hastalığın meslek hastalığı sayılması için listede adının bulunması da yeterli değildir.

Bunun yanı sıra, hastalığın iĢçi iĢte çalıĢmaya baĢladıktan itibaren belirli bir zaman

1 506 sayılı Yasanın 18. maddesinde, 4958 sayılı Yasa ile yapılan değiĢiklik sonucu; Sosyal Sigorta Sağlık

ĠĢlemleri Yönetmeliği‟nin çıkarılması öngörülmüĢse de, henüz bu yönetmelik çıkarılmamıĢtır.

Page 23: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

17

geçmesinden sonra ortaya çıkması da gereklidir. Meslek hastalığı, iĢçinin iĢten ayrılmasından

sonra da ortaya çıkabilir. Ancak bu olasılıkta da, sigortalının eski iĢinden fiilen ayrılmasıyla

hastalığın meydana çıkması arasında geçen sürenin, sözkonusu Tüzükte o hastalık için

belirtilmiĢ süreden daha uzun olmaması gerekir (SSK. mad. 18/II). Ancak meslek hastalığının

klinik ve laboratuar bulgularıyla kesinleĢtiği hallerde, yükümlülük süresi aĢılmıĢ olsa bile,

sözkonusu hastalık, Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulunun onayı ile meslek hastalığı

sayılabilir. Meslek hastalığının ortaya çıkabilmesi için gerekli süreye yükümlülük süresi

denir (SSSĠT mad. 64/son). Tüzüğe ekli meslek hastalıkları listesinde çeĢitli hastalıklar için

belirlenmiĢ yükümlülük süreleri 3 gün ila 15 yıl arasında değiĢmektedir (10).

Meslek hastalıkları; Tüzüğün değiĢik 64. maddesinde ve meslek Hastalıkları Listesinde beĢ

grupta toplanmıĢtır. Bunlar A. Kimyasal maddelerle olan meslek hastalıkları B. Mesleki Cilt

Hastalıkları, C. Pnömokonyozlar ve diğer mesleki solunum sistemi hastalıkları, D. Mesleki

bulaĢıcı hastalıklar, E. Fizik etkenlerle olan meslek hastalıklarıdır.

Belirtmek gerekir ki, meslek hastalıkları listesinin eski tarihli oluĢu bugün için en önemli

eleĢtiri noktalarından birini oluĢturmaktadır. 1972 tarihli listenin aradan geçen süre içerisinde

hem iĢyeri çalıĢma ortamının özellikle endüstrileĢme, makine yapısı ve biçiminde meydana

gelen büyük değiĢiklikler ve hem de tıp alanındaki sürekli geliĢmeler karĢısında

güncellenmesi gereği açıktır.Yasal sistem meslek hastalığı listesinde yer almayan bir

hastalığın meslek hastalığı olduğunun kanıtlanabilmesine imkan vermekte ise de, en azından

mevcut yükümlülük süreleri dahi olması gerekenin altında veya üzerinde kalabilecektir.

ĠĢ kazası ve meslek hastalıklarının Sosyal Sigortalar Kanunu bakımından hükümleri iĢçinin

sağlık yardımları ve parasal yardımlardan yararlanmasıdır. Sağlık yardımları; sigortalıyı

doktora muayene ettirme, teĢhis için gerekli klinik ve laboratuar muayenelerini yaptırma,

gerekiyorsa sağlık kurumlarına yatırma ve her türlü tedaviyi yaptırma, tedavi süresince

gerekli ilaç ve iyileĢtirme araçlarını sağlama, protez araç ve gereçlerinin sağlanması,

takılması, onarılması ve yenilenmesi, tedavi için sigortalının yurt içinde baĢka yere veya

yabancı ülkeye gönderilmesi, kurumun dinlenme evlerine yatırılma, yeniden iĢe

alıĢtırmadır.Parasal yardımlar ise; geçici ve sürekli iĢ göremezlik ödenekleridir.

ĠĢ kazası meslek hastalığının önemli bir hukuki boyutu iĢverenin kuruma karĢı

sorumluluğudur. Sigortalının iĢ kazasına uğraması ya da meslek hastalığına yakalanması

halinde SSKurumu sigortalıya sağlık yardımı ve parasal yardım yapar. Ancak belirli

koĢulların varlığı halinde, kurum yaptığı harcamaları iĢverenden geri isteme hakkına sahiptir.

SSK mad. 26 uyarınca; “iĢ kazası veya meslek hastalığı, iĢverenin kastı veya iĢçilerin

sağlığını koruma ve iĢ güvenliği ilgili mevzuat hükümlerine aykırı hareketi veyahut suç

sayılabilir bir hareketi sonucu olmuĢsa, Kurumca sigortalıya veya hak sahiplerine yapılan

veya ileride yapılması gerekli bulunan her türlü giderlerin tutarı ile gelir bağlanırsa bu

gelirlerin 22 nci maddede belirtilen tarifeye göre hesaplanacak sermaye değerleri toplamı

sigortalı veya hak sahibi kimselerin iĢverenden isteyebilecekleri miktarlarla sınırlı olmak

üzere Kurumca iĢverene ödettirilir”.

Bu bağlamda; iĢverenin iĢ sağlığı iĢ güvenliği ile ilgili mevzuat hükümlerine aykırı hareketi;

bu arada çalıĢma ortamının ergonomik olmayıĢından kaynaklanan iĢ kazası ve meslek

hastalıklarında kuruma karĢı sorumluluğu bulunmaktadır. Yine iĢveren sigortalının kurumca

karĢılanmayan zararından sorumludur.

Page 24: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

18

V. Değerlendirme ve Sonuç

Türkiye‟de 2004 yılında 83.830 iĢ kazası, 384 meslek hastalığı meydana gelmiĢtir.

Kaybedilen iĢ günü sayısı 1.983.410 dur. Bu rakamlara kayıtdıĢı çalıĢan iĢçiler dahil değildir.

Türkiye bakımından iĢ kazası sayısında bir önceki yıla göre artıĢ gözlenmekle birlikte, meslek

hastalıkları sayısında yıllar itibariyle azalma gözlenmektedir. Ancak azalma, meslek

hastalığının olmamasından değil, çoğu kez tespit edilememesinden kaynaklanmaktadır.

Meslek hastalıkları sayısının genelde ülkenin geliĢmiĢlik düzeyi ile paralel olarak % 0,4 ile %

0,12 arasında olduğu dikkate alındığında, saptayamadığımız 20.000-60.000 civarında meslek

hastalığının varlığı kabul edilmelidir (11). Nitekim, ortaya çıkıĢ koĢulları gereği iĢ kazasının

tespiti kolaydır. Hukuki uyuĢmazlıklar da büyük ölçüde iĢ kazalarından kaynaklanmaktadır.

SSK istatistiklerine bakıldığında ; örneğin 2004 yılında E grubuna dahil 6 meslek hastalığının

tespit olunduğu görülmektedir. E grubu “fizik etkenlerle olan meslek hastalıkları” na

iliĢkindir. Ġstatistikte yer alan sonuçların gerçeği ne derecede yansıttığı tartıĢmalıdır.

Meslek hastalığı yapılan iĢin sonucu olarak doğrudan ortaya çıktığında örneğin- sürekli taĢıma

iĢini yapanlar bakımından kemik rahatsızlıklarının ortaya çıkmasında olduğu gibi- hastalığın

meslek hastalığı olduğunun tespiti daha kolay olmaktadır. Ancak, oturulan sandalyenin veya

çalıĢılan tezgahın ergonomik olmaması nedeniyle iĢçinin hastalanması durumunda tespit

güçleĢmektedir. Bunun nedenleri; öncelikle bu yönde bir bilincin yerleĢmemiĢ olması, iĢçinin

kendisinin dahi ergonomik bir çalıĢma ortamı hakkında bilgisiz olması, hastalığın çoğu kez

iĢten ayrıldıktan sonra ortaya çıkabilmesi ve iĢyeri ortamının bu süre zarfında değiĢebilmesi,

dolayısıyla gerek SSKurumu gerekse yargı aĢamasında mahkemelerce durumun sağlıklı bir

değerlendirme yapılamamasıdır. Bu bağlamda; esasen konunun çok yönlü ele alınması

zorunluluğu kendisini bir kez daha göstermektedir. Yasal düzenlemeler bu gün için çağdaĢ

düzeydedir. Ancak mesleki standartların en kısa zamanda ortaya konması gereklidir. Bunun

dıĢında denetim önemli bir eksiklik olarak ortaya çıkmaktadır. ÇalıĢma Bakanlığı denetim

görevini gereği gibi yerine getirememektedir. Nihayet; üretim süreci, endüstriyel tasarım ve

üretimde standartların yerleĢmesi konunun önemli bir ayağını oluĢturmaktadır.

KAYNAKLAR

1. 4857 sayılı Yasanın konuya iliĢkin hükümleri ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Süzek, S., ĠĢ

Hukuku, 2. Bası, Ġstanbul 2005, 661; Cılga, E, ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatındaki

DeğiĢiklikler ve ĠĢveren Yükümlülükleri Semineri, TĠSK- PERYÖN, Ankara 2004, 23 vd

2. Alpagut, G., ĠĢ Sağlığı ĠĢ Güvenliği ve ĠĢverenin Yükümlülükleri, AB Perspektifinde ĠĢ

Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları, Ankara 2005, 22

3. Ekmekçi, Ö., 4857 Sayılı ĠĢ Kanunu‟na Göre ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Konusunda ĠĢyeri

Örgütlenmesi, Ġstanbul 2005

4. RG. T. 07.04.2004, RG. No:25426

5. RG. T. 11.02.2004, RG. No:25370

6. RG. T. 11.02.2004, RG. No:25370

7. RG. T. 09.02.2004, RG. No:25368

8. RG. T. 11.02.2004, RG. No. 25370

9. Güven, R., AB Perspektifinde ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları, Ankara 2005, 48 vd.

10.Tuncay, A.C., Ekmekçi, Ö., Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri, 11. Bası, Ġstanbul 2005,

280; Güzel, A., Okur, A.R., Sosyal Güvenlik Hukuku, 10. Bası, Ġstanbul 2004, 240 vd.

11. Karadağ, Ö.K., ĠĢ Sağlığı Bilim Uzmanı, Türk Tabipleri Birliği Mesleki Sağlık ve

Güvenlik Dergisi, S.11, Temmuz 2002

Page 25: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

19

KADINLARIN EVDE Ġġ KOLAYLAġTIRMA YÖNTEMLERĠNE ĠLĠġKĠN

GÖRÜġLERĠ VE BU YÖNTEMLERĠ KULLANMA DURUMLARI

Nurten ÇEKAL*

Pamukkale Üniversitesi, Denizli Meslek Yüksekokulu

Ġktisadi ve Ġdari Programlar Bölümü

ÖZET

Bu çalıĢma Denizli kent merkezinde yaĢayan çalıĢan ve çalıĢmayan evli kadınların evle ilgili iĢ

kolaylaĢtırma yöntemlerine iliĢkin görüĢlerini ve bu yöntemleri kullanma durumlarını belirlemek

amacı ile planlanmıĢ ve yürütülmüĢtür. AraĢtırma kapsamına rasgele örnekleme yöntemi ile 126

çalıĢan ve 136 çalıĢmayan olmak üzere toplam 262 evli kadın dahil edilmiĢtir. Kadınların evde iĢ

kolaylaĢtırma yöntemlerine iliĢkin görüĢleri ve iĢ kolaylaĢtırma yöntemlerine çalıĢma durumunun

etkisi t testi, yaĢın ve öğrenim durumunun etkisi ise varyans analizi ile araĢtırılmıĢtır. AraĢtırma

bulguları dikkate alınarak kadınların evde iĢ kolaylaĢtırma yöntemlerine iliĢkin önerilerde

bulunulmuĢtur.

Anahtar Sözcükler: ĠĢ kolaylaĢtırma, ev iĢleri

GĠRĠġ

Evde bir ücret karĢılığı yapılamayan üretim faaliyetleri ev iĢlerini oluĢturur. Ev iĢleri, ailenin

fonksiyonunu yerine getirebilmesi ve bireylerin refahının sağlanabilmesi için gereklidir (Deacon and

Firebaugh 1981). Günümüzde yemek hazırlama, çamaĢır yıkama, temizlik, çocuk bakımı gibi ev iĢi

olarak adlandırılan pek çok hizmet ve faaliyet kadın tarafından gerçekleĢtirilmektedir. Düzenli ve

mutlu bir aile yaĢamının sürdürülmesinde önemli rol oynayan ev iĢlerinin gerçekleĢtirilmesinde de

temel sorumluluk kadına ait olmakta ve kadınların çoğunluğu ev iĢlerine bağımlı olmaktadır. Dolayısı

ile kadın ev dıĢında para getiren bir iĢte çalıĢsa da, diğer mesleği olan ev kadınlığını sürdürmektedir

(Terzioğlu 1988).

Ev iĢlerinin yürütülmesinde materyal kaynaklar kadar zaman, fiziksel kapasite ve zihinsel yetenek gibi

insansal kaynaklarda önemli rol oynar. Bireyin iĢe karĢı olan ilgi ve tutumu iĢ hakkındaki bilgi ve

becerisi ,iĢ için gereken zaman ile o iĢ için ayrılan zamanın uygunluğu iĢi kolaylaĢtırır (Kundak 1973).

ĠĢ kolaylaĢtırma, evle ilgili iĢlerin daha etkili yollarla, süratli ve güçlük çekilmeden yapılabilmesi ve

iĢin daha kolay yapılma yollarının geliĢtirilmesi olarak tanımlanabilir. Evle ilgili iĢlerde özellikle

insansal ve materyal kaynakların optimum kombinasyonu iĢleri büyük ölçüde kolaylaĢtırır

(Fitzsimmons et al 1953). ĠĢ kolaylaĢtırma, iĢi yaparken insan gücünden ve kullanılan materyal

kaynaklardan maksimum düzeyde yararlanma yolları ile iĢi yapan bireylerin en uygun koĢullar altında,

minimum düzeyde enerji harcayarak çalıĢmasını sağlayacak fiziksel çevre koĢullarını ve olanaklarını

araĢtıran bir bilim dalıdır (Nickell and Dorsey 1952).

Ev iĢlerini yapan kimseler iĢlerin daha kolay yapılmasını arzu ederler. Ev iĢlerini kolaylaĢtırmada ilk

adım her iĢe iliĢkin tutumların belirlenmesi ve iĢin doğru yapılıp yapılmadığının araĢtırılmasıdır. Bu

nedenle iĢ; niçin yapılıyor, nasıl yapılıyor, iĢ daha az zaman ve çaba harcayarak yapılabilir mi, çalıĢma

yeri ve araç gereçler yeniden düzenlenerek daha uygun bir çalıĢma ortamı sağlanabilir mi, iĢin

yürütülmesi için daha uygun ekipmanlar kullanılabilir mi gibi soruların cevaplandırılması gerekir.

Bu soruların cevaplanması genellikle bir sonraki adım için yol gösterir, gerekli düzenlemelerin

yapılması ise mevcut yöntemin değerini artırır.Hiç kimse iĢin yapımı ile ilgili bazı sonuçları görmeden

mevcut alıĢkanlıklarını değiĢtirmeyi istemez. Bu nedenle yeni bir yöntemin davranıĢa dönüĢtürülmesi

oldukça güç olmaktadır.ĠĢin yapım yöntemlerinin düzeltilmesi ve yeni yöntemin yararlarının fark

* [email protected]

Page 26: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

20

edilmesi, yorgunluğu ve harcanan zamanı azaltarak faaliyetin kolaylıkla planlanmasını ve daha verimli

yürütülmesini sağlayabilir (Nickell and Dorsey1952).

MATERYAL VE YÖNTEM

Bu araĢtırma Denizli kentsel kesimde çalıĢan ve çalıĢmayan kadınların iĢ kolaylaĢtırma yöntemlerine

iliĢkin görüĢleri ve bu yöntemleri kullanma durumlarını belirlemek amacı ile planlanmıĢ ve

yürütülmüĢtür. AraĢtırma kapsamına herhangi bir kamu kurumunda çalıĢan ve ev dıĢında hiçbir

kurumda çalıĢmayan evli kadınlar tesadüfi örnekleme yöntemi ile belirlenmiĢ ve 126 çalıĢan 136

çalıĢmayan olmak üzere toplam 262 evli kadın alınmıĢtır. AraĢtırma ile ilgili veriler anket formu ile

kadınlar ile yüz yüze görüĢülerek toplanmıĢtır. Kadınların evle ilgili iĢlerde iĢ kolaylaĢtırma

yöntemlerine iliĢkin görüĢleri kesinlikle katılıyorum ve kesinlikle katılmıyorum arasındaki 5'li

derecelendirme ile yapılmıĢtır. Puanlama cevabın doğruluk durumuna göre 5'den 1'e veya 1'den 5'e

Ģeklinde değerlendirilmiĢtir. Kadınların iĢ kolaylaĢtırma yöntemlerini kullanma durumlarına göre evet

3 puan, bazen 2 puan, hayır 1 puan olarak değerlendirilmiĢtir. Puanlama cevabın doğruluk durumuna

göre 3'den 1'e ve 1'den 3'e Ģeklinde değerlendirilmiĢtir .Elde edilen veriler SPSS 11.00 Ġstatistik

programında değerlendirilmiĢtir. Kadınların evde iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemlere iliĢkin görüĢleri ve iĢ

kolaylaĢtırıcı yöntemleri kullanma durumlarına çalıĢma durumunun etkisi (t testi) ile, yaĢın ve

öğrenim durumunun etkisi ise (varyans analizi) ile araĢtırılmıĢtır.

ARAġTIRMA SONUÇLARI

Kadınlara yönelik genel bilgiler

AraĢtırma kapsamına alınan kadınların yaĢları 19-68 arasında değiĢmekte olup ortalama yaĢları

34±8.35‟tir. Üniversite mezunu olan kadınların oranı %34.7, lise mezunu ve ilkokul mezunu olanların

oranları birbirine eĢittir (%26.3). Kadınların %12.6‟sı ise ortaokul mezunudur. Kadınların evlilik

süreleri 1-48 yıl arasında değiĢmekte olup ortalama evlilik süreleri 12.5±8.99‟dur. Deneklerin %48.1'i

herhangi bir kamu kurumunda çalıĢmakta, %51.9'u ise ev kadınıdır.

ÇalıĢan ve çalıĢmayan kadınların iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemleri kullanma durumları

ÇalıĢan kadınlarda “yeni ürünü denemeden reddedenlerin (t= -1.353 F=7.106 p<0.01)”,

“sonuçlarından emin olmasa bile yeni fikirlere açık olanların (t=3.669 F=4.555 p<0.05)”, “iĢi adımlara

bölenlerin (t=3.672 F=5.325 p<0.05)”, “yeni yemekleri piĢirme yöntemlerini denemeye çalıĢanların

(t=2.865 F=21.623 p<0.01)”, “arkadaĢları yada yakınları ile iĢ kolaylaĢtırma yöntemlerini tartıĢanların

(t=2.302 F=8.159 p<0.01)”, “piyasaya çıkan ürünleri (t=2.313 F=12.321 p<0.01)” ve “ürün ve

malzemeler konusundaki değiĢiklikleri izleyenlerin (t=3.500 F=24.860 p<0.01)” oranlarının

çalıĢmayan kadınlardan daha yüksek olduğu ve farklılığın istatistiksel olarak da önemli bulunduğu

belirlenmiĢtir. Ütüleme sırasında ütü masası (t=2.806 F=35.655 p<0.01), buharlı veya pres ütü (t=-

2.314 F=22.998 p<0.01) kullanma bakımından çalıĢan ve çalıĢmayan kadınlar arasındaki farklılık

istatistiksel olarak önemli bulunmuĢtur. ÇalıĢan kadınların bu tip iĢ kolaylaĢtırıcı materyalleri daha

fazla kullandıkları belirlenmiĢtir.

Çizelge 1. ÇalıĢan ve çalıĢmayan kadınların evle ilgili iĢlere yönelik iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemleri

kullanma durumu iliĢkisi (t testi)

Evle ilgili iĢlerde iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemleri kullanma

durumları X t F p

Yeni bir ürünü hiç denemeden reddeder misiniz ? 2.0894 -1,353 7.106 .008*

2.1942

Sonuçlarından emin olmasınız bile yeni fikirlere açık mısınız ? 2.5610 3.669 4.555 .034*

2.2518

Önerilen yöntemleri acil durumlar dıĢında da kullanır mısınız ? 2.3089 3.312 2.265 .133

2.0144

ĠĢi adımlara böler misiniz ? 2.6260 3.672 5.325 .022*

2.3309

Bazı iĢlem basamaklarını/ adımları atlar ya da bazılarını birleĢtirir

misiniz ?

2.3902 1.297 .013 .911

2.2806

Yeni yemekleri ve piĢirme yöntemlerini öğrenmeye çalıĢır mısınız ? 2.7154 2.865 21.623 .000**

Page 27: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

21

Evle ilgili iĢlerde iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemleri kullanma

durumları X t F p

2.4892

Ürün ve malzemeler konusundaki değiĢiklikleri izler misiniz? 2.6585 3.500 24.860 .000**

2.3597

ArkadaĢlarınız ve yakınlarınızla iĢ kolaylaĢtırma konularını tartıĢır

mısınız ?

2.6260 2.302 8.159 .005*

2.4317

Piyasaya çıkan yeni ürünleri izler misiniz ? 2.5122 2.313 12.321 .001**

2.3094

ĠĢ yaparken her iki elinizi birlikte kullanır mısınız ? 2.7805 -.769 1.770 .185

2.8273

GidiĢ-geliĢi önlemek için tepsi, sini veya servis arabası kullanır

mısınız ?

2.5772 -1.438 2.571 .110

2.6978

Kirli kapları eviyenin sağında mı depoluyorsunuz ? 2.2602 1.412 .853 .357

2.1007

Ütüleme sırasında ütü masası kullanıyor musunuz ? 2.9350 2.806 35.655 .000**

2.7842

Ütülemede buharlı veya pres ütü kullanıyor musunuz ? 2.9024 2.314 22.998 .000**

2.7626

ÇamaĢırları asarken, çamaĢır sepetini yüksek bir obje üzerine

yerleĢtirir misiniz ?

2.3171 -.069 .604 ,.438

2.3237

Ev temizliğini yaparken elektrikli süpürgenin kol uzunluğu ve/ veya

fırçanın boyu eğilmeyi önleyecek kadar uzun mu ?

2.7561 -.175 ,076 ,783

2.7698

*p < 0.05 ** p < 0.01

Kadınların iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemleri kullanma durumları üzerine yaĢın etkisi

Kadınların yeni bir ürünü kullanmadan reddetme durumu üzerine yaĢın etkisi istatistiksel olarak

önemli bulunmuĢtur. Buna göre 46 yaĢ ve daha üzeri yaĢ grubundaki kadınlar ile diğer yaĢ

gruplarındaki kadınlar arasındaki farklılık istatistiksel olarak önemli bulunmuĢtur (F=5.490 p<0.01).

Yeni ürünleri deneyen kadınların oranının 46 yaĢ ve daha üst yaĢ grubunda diğer yaĢ gruplarındaki

kadınlardan daha yüksek olduğu belirlenmiĢtir. Bazı iĢlem basamaklarını atlama yada bazılarını

birleĢtirme durumu üzerine yaĢın etkisinin istatistiksel olarak önemli olduğu belirlenmiĢtir. Bazı iĢlem

basamaklarını / adımları atlamayan yada birleĢtirmeyen kadınların oranının 26-35 yaĢ grubunda 25 yaĢ

ve daha genç gruba göre daha yüksek olduğu belirlenmiĢtir (F=3.775 p<0.05). Yeni yemekleri piĢirme

yöntemlerini öğrenmeye çalıĢma bakımından 46 yaĢ ve daha üst yaĢ grubundaki kadınların oranın

diğer yaĢ grubundaki kadınlara kıyasla daha düĢük olduğu belirlenmiĢ olup bu farklılık istatistiksel

olarak önemli bulunmuĢtur (F=6.018 p<0.01). Kadınların arkadaĢları ve yakınları ile iĢ kolaylaĢtırma

konularını tartıĢma durumları üzerine yaĢın etkisinin istatistiksel olarak önemli olduğu belirlenmiĢtir

(F=3.275 p< 0.05). Buna göre 26-35 yaĢ grubundakilerin 46 yaĢ ve daha üst yaĢ grubundaki

kadınlardan arkadaĢları ve yakınları ile iĢ kolaylaĢtırma konusunda daha fazla tartıĢtıkları

belirlenmiĢtir. Piyasada çıkan yeni ürünleri izleme üzerine yaĢın etkisi istatistiksel olarak önemli

bulunmuĢtur (F=5.674 p< 0.01). Piyasada çıkan yeni ürünleri takip edenlerin oranının 46 yaĢ ve daha

üst yaĢ grubundaki kadınlarda 25 yaĢ ve daha genç ve 26-35 yaĢ grubundaki kadınlardan daha düĢük

olduğu belirlenmiĢtir.

Çizelge 2. Kadınların iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemleri kullanma durumları üzerine - yaĢın etkisi (Oneway

ANOVA)

Evle ilgili iĢlerde iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemleri kullanma

durumları

Kareler

toplamı

F p Scheffe

Yeni bir ürünü hiç denemeden reddeder misiniz ? 6.192 5.490 .001 1-4, 2-4, 3-4

Sonuçlarından emin olmasınız bile yeni fikirlere açık mısınız ? 1.491 1.024 .383

Önerilen yöntemleri acil durumlar dıĢında da kullanır mısınız ? 1.154 .716 .543

ĠĢi adımlara böler misiniz ? 3.216 2.469 .062

Page 28: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

22

Evle ilgili iĢlerde iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemleri kullanma

durumları

Kareler

toplamı

F p Scheffe

Bazı iĢlem basamaklarını/ adımları atlar ya da bazılarını

birleĢtirir misiniz ?

5.134 3.775 .011 1-2

Yeni yemekleri ve piĢirme yöntemlerini öğrenmeye çalıĢır

mısınız ?

7.136 6.018 .001 1-4, 2-4, 3-4

Ürün ve malzemeler konusundaki değiĢiklikleri izler misiniz ? 1.154 .774 .510

ArkadaĢlarınız ve yakınlarınızla iĢ kolaylaĢtırma konularını

tartıĢır mısınız ?

4.525 3.275 .022 2-4

Piyasaya çıkan yeni ürünleri izler misiniz ? 8.239 5.674 .001 1-4, 2-4

ĠĢ yaparken her iki elinizi birlikte kullanır mısınız ? .513 .705 .705

GidiĢ-geliĢi önlemek için tepsi, sini veya servis arabası kullanır

mısınız ?

1.506 14.075 1.075

Kirli kapları eviyenin sağında mı depoluyorsunuz ? .875 .335 .335

Ütüleme sırasında ütü masası kullanıyor musunuz ? 1.453 2.549 .056

Ütülemede buharlı ve pres ütü kullanıyor musunuz ? .959 1.324 .267

ÇamaĢırları asarken, çamaĢır sepetini yüksek bir obje üzerine

yerleĢtirir misiniz ?

1.664 .921 .431

Ev temizliğini yaparken elektrikli süpürgenin kol uzunluğu ve/

veya fırçanın boyu eğilmeyi önleyecek kadar uzun mu ?

.558 .467 .706

YaĢ grubu= 1: ≤25, 2:26-35, 3: 36-45, 4: 46≥ Sd=3

Kadınların iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemleri kullanma durumları üzerine öğrenimin etkisi

“Sonuçlarından emin olmasanız bile yeni fikirlere açık mısınız ?” sorusuna evet diyenlerin oranının

ortaokul mezunu kadınlarda üniversite mezunu kadınlara oranla daha yüksek olduğu belirlenmiĢ olup

bu farklılığın istatistiksel olarak önemli olduğu saptanmıĢtır (F=2.908 p<0.05). “Önerilen yöntemleri

acil durumlar dışında da kullanma” üzerine öğrenimin etkili olduğu belirlenmiĢtir. Üniversite mezunu

ve lise mezunlarının önerilen yöntemleri acil durumlar dıĢında ortaokul mezunu kadınlardan daha

fazla kullandıkları belirlenmiĢtir (F=7.302 p<0.01). “İşi adımlara bölme” durumu üzerine öğrenimin

etkisinin önemli olduğu (F=10.746 p<0.01), üniversite mezunu ve lise mezunu kadınların ilkokul

mezunu kadınlara göre iĢi daha fazla adımlara böldükleri belirlenmiĢtir. Üniversite ve lise mezunu

kadınların yeni yemekleri piĢirme yöntemlerini ilkokul mezunu kadınlara kıyasla daha fazla

öğrenmeye çalıĢtıkları belirlenmiĢ olup bu farklılık anlamlıdır (F=10.871 p<0.01). Ortaokul ve lise

mezunu kadınların ürün ve malzemeleri ilkokul mezunu kadınlara oranla daha fazla izledikleri

belirlenmiĢtir (F=7.954 p<0.01). Ġlkokul mezunu kadınların “arkadaşları ve yakınları ile iş

kolaylaştırma yöntemlerini tartışma” oranının ortaokul, lise ve üniversite mezunu kadınlardan daha

düĢük olduğu ve bu farklılığın istatistiksel olarak anlamlı olduğu belirlenmiĢtir (F=7.551 p<0.01).

Piyasaya çıkan yeni ürünleri izleme üzerine öğrenim durumunun etkisi istatistiksel olarak önemli

bulunmuĢtur. Lise ve üniversite mezunu kadınların yeni çıkan ürünleri izleme oranları ilkokul mezunu

kadınlara göre daha yüksektir (F=10.874 p< 0.01).

Çizelge 3. Kadınların iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemleri kullanma durumları üzerine öğrenimin etkisi

(Oneway ANOVA)

Evle ilgili iĢlerde iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemleri kullanma

durumları

Kareler

toplamı

F p Scheffe

Yeni bir ürünü hiç denemeden reddeder misiniz ? .583 .409 .746

Sonuçlarından emin olmasanız bile yeni fikirlere açık mısınız ? 4.144 2.908 .035 2-4

Önerilen yöntemleri acil durumlar dıĢında da kullanır mısınız ? 10.948 7.302 .000 2-3,2-4

Page 29: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

23

Evle ilgili iĢlerde iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemleri kullanma

durumları

Kareler

toplamı

F p Scheffe

ĠĢi adımlara böler misiniz ? 12.802 10.746 .000 1-3,1-4

Bazı iĢlem basamaklarını/ adımları atlar ya da bazılarını

birleĢtirir misiniz ?

4.295 3.135 .026

Yeni yemekleri ve piĢirme yöntemlerini öğrenmeye çalıĢır

mısınız ?

12.245 10.871 .000 1-3,1-4

Ürün ve malzemeler konusundaki değiĢiklikleri izler misiniz ? 10.963 7.954 .000 1-2,1-3

ArkadaĢlarınız ve yakınlarınızla iĢ kolaylaĢtırma konularını

tartıĢır mısınız ?

9.957 7.551 .000 1-2,1-3,1-4

Piyasaya çıkan yeni ürünleri izler misiniz ? 14.942 10.874 .000 1-3,1-4

ĠĢ yaparken her iki elinizi birlikte kullanır mısınız ? .934 1.292 .278

GidiĢ-geliĢi önlemek için tepsi, sini veya servis arabası kullanır

mısınız ?

.304 .215 .886

Kirli kapları eviyenin sağında mı depoluyorsunuz ? 5,685 2.221 .086

Ütüleme sırasında ütü masası kullanıyor musunuz ? 1,877 3.321 .020

Ütülemede buharlı ve pres ütü kullanıyor musunuz ? .701 .963 .411

ÇamaĢırları asarken, çamaĢır sepetini yüksek bir obje üzerine

yerleĢtirir misiniz ?

1.038 .572 .634

Ev temizliğini yaparken elektrikli süpürgenin kol uzunluğu ve/

veya fırçanın boyu eğilmeyi önleyecek kadar uzun mu?

.360 .301 .825

Öğrenim durumu= 1: Ġlkokul, 2: Ortaokul, 3:Lise, 4:Üniversite / Yüksekokul Sd=3 *p < 0.05 ** p < 0.01

Kadınların evle ilgili iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemlere iliĢkin görüĢleri

Kadınların ''Bireyin potansiyeli arttıkça iĢ verimi de artar'' (t=2.555 F=.4.548 p<0.05), ''Kullanılan

araç -gereçler ve çalıĢma alanları değiĢtirilerek ya da yeniden düzenlenerek iĢ kolaylaĢtırılabilir''

(t=2.210 F=12.937 p<0.05), ''ĠĢin yapılmasındaki adımlar/iĢlem basamakları değiĢtirilerek iĢ

kolaylaĢtırılabilir'' (t=2.777 F=9.925 p<0.01), ''Verimlilik artıĢı bireyden çok kullanılan aracın

niteliğine bağlıdır‟‟'(t=3.01 F=1.546 p<0.01)ifadelerinde çalıĢan ve çalıĢmayan kadınlar arasındaki

farklılık istatistiksel olarak önemli bulunmuĢtur. Bu ifadelerde çalıĢan kadınlarının ortalamalarının ev

kadınlarından daha yüksek olduğu, ''Evle Ġlgili iĢlerde alıĢılagelmiĢ yöntemlerin değiĢtirilmesi zordur''

(t=-2.883 F=.008 p<0.01), ''Araçla yapılan iĢ araçsız yapılana oranla daha iyi sonuç verir '' (t=-4.624

F=21.013 p<0.01), ''Vücut duruĢu, hareketlerin sayısı ve çeĢidi değiĢtirilerek iĢ kolaylaĢtırılabilir''(t=-

4.148 F=31.029 P< 0.01) ifadelerinde ise ev kadınlarının ortalamalarının çalıĢan kadınlardan daha

yüksek olduğu ve bunun da istatistiksel olarak anlamlı olduğu belirlenmiĢtir.

Çizelge 4. ÇalıĢan ve çalıĢmayan kadınların evle ilgili iĢ kolaylaĢtırma yöntemlerine iliĢkin görüĢleri

(t testi)

Evle ilgili iĢlerde iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemlere iliĢkin görüĢler X t F p

Evle ilgili iĢler rutin faaliyetler olup, planlama yapmayı gerektirmez. 2.8963 -.557 .344 .578

3.0000

Bireyin potansiyeli arttıkça iĢ verimi de artar. 4.5159 2.555 4.548 .011*

4.2426

Sevilen iĢlerde verim, sevilmeyenlerden daha yüksektir. 4.5079 -1.154 2.562 .249

4.6176

ĠĢ yaparken eğilip kalkma ve yüksek bir yere eriĢmede daha fazla

enerji tüketilir.

4.3095 1.022 ,029 .308

4.1838

ĠĢin planlı bir Ģekilde yapılması yorgunluğu ve iĢ verimini etkilemez. 3.4048 -.141 4.482 .888

3.4265

Oturarak yapılan faaliyetler, ayakta durarak yapılanlara göre daha 3.0397 -.414 8.947 .679

Page 30: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

24

Evle ilgili iĢlerde iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemlere iliĢkin görüĢler X t F p yorucudur. 3.1029

ĠĢin yapılma Ģekli iĢ verimini ve harcanan zamanı etkilemez. 3.6429 ,373 .567 .709

3.5882

Zihinsel güç ve planlama yapmayı gerektiren iĢler, diğerlerine göre

daha az yorucudur.

3.1587 .506 12.529 .613

3.0737

Verimlilik artıĢı bireyden çok kullanılan aracın niteliğine bağlıdır. 2.4762 3.01 1.546 .002*

2.0221

Evle ilgili iĢlerde alıĢılagelmiĢ yöntemlerin değiĢtirilmesi zordur. 3.4762 -2.883 .008 .004*

3.9044

Araçla yapılan iĢ araçsız yapılana oranla daha iyi sonuç verir. 3.7698 -4.624 21.013 .000**

4.3971

ĠĢin nasıl yapılacağının bilinmesi bireye zaman kazandırır. 4.5714 1.652 2.848 .100

4.3971

Vücut duruĢu, hareketlerin sayısı ve çeĢidi değiĢtirilerek iĢ

kolaylaĢtırılabilir.

1.9048 -4.148 31.029 .000**

2.4412

Kullanılan araç- gereçler ve çalıĢma alanları değiĢtirilerek ya da

yeniden düzenlenerek iĢ kolaylaĢtırılabilir.

4.0556 2.210 12.937 .028

3.7574

ĠĢin yapılmasındaki adımlar / iĢlem basamakları değiĢtirilerek iĢ

kolaylaĢtırılabilir.

4.0714 2.777 9.925 .006**

3.7574

Son üründe/ çıktıda değiĢiklik yapmak iĢi kolaylaĢtırabilir. 3.4444 1.129 4.510 .260

3.2941

ĠĢin yapımında kullanılan materyal değiĢtirilerek iĢ kolaylaĢtırılabilir. 3.8492 .399 .054 .690

3.8015

Verimlilik artıĢı eğitimle ilgili değildir. 3.2540 .100 1.787 0.075

2.9265

Sd=1 *p < 0.05 ** p < 0.01

Kadınların evle ilgili iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemlerine iliĢkin görüĢlerine öğrenimin etkisi

''Evle ilgili işlerde alışılagelmiş yöntemlerin değiştirilmesi zordur'' ,ifadesine kesinlikle katılanların

oranlarının ilköğrenimli ve ortaöğrenimli kadınlarda lise ve üniversite, mezunu kadınlara kıyasla daha

yüksek olduğu ve bu farklılığın da istatistiksel olarak önemli bulunduğu belirlenmiĢtir. (F=13,027 p<

0.01). ''Araçla yapılan iş araçsız yapılana oranla daha iyi sonuç verir'' ifadesine kesinlikle katılan

kadınların oranının ilkokul mezunu kadınlarda üniversite mezunu kadınlardan daha yüksek olduğu

saptanmıĢtır (F=4.850 p<0.01).

“Vücut duruşu, hareketlerin sayısı ve çeşidi değiştirilerek iş kolaylaştırılabilir” ifadesine kesinlikle

katılanların oranının lise ve üniversite mezunu kadınlarda ilkokul mezunu kadınlara oranla daha

yüksek olduğu ve bu farklılığın istatistiksel olarak anlamlı bulunduğu belirlenmiĢtir (F=6.561 p<0.01).

''Kullanılan araç gereçler ve çalışma alanları değiştirilerek yada yeniden düzenlenerek iş

kolaylaştırılabilir' (F=7.634 p< 0.01)”, ''işin yapılmasındaki adımlar / işlem basamakları değiştirilerek

iş kolaylaştırılabilir (F= 6.364 p< 0.01)” ifadelerine kesinlikle katılanların ve katılanların oranlarının

lise ve üniversite mezunu kadınlarda ilkokul mezunu kadınlara oranla daha yüksek bulunduğu

belirlenmiĢtir. “Verimlilik artışı eğitimle ilgili değildir (F=10.401 p< 0.01)” ifadesine kesinlikle

katılanların oranının ilkokul mezunu kadınlarda ortaokul, lise ve üniversite mezunu kadınlara kıyasla

daha yüksek olduğu belirlenmiĢtir.

Çizelge 5. Kadınların evle ilgili iĢlerde iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemlere iliĢkin görüĢleri üzerine öğrenimin

etkisi (Oneway ANOVA)

Evle ilgili iĢlerde iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemlere

iliĢkin görüĢler

Kareler

toplamı

F p Scheffe

Evle ilgili iĢler rutin faaliyetler olup, planlama yapmayı

gerektirmez

20.435 3.116 0.027

Bireyin potansiyeli arttıkça iĢ verimi de artar. 4.367 1.926 .126

Page 31: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

25

Evle ilgili iĢlerde iĢ kolaylaĢtırıcı yöntemlere

iliĢkin görüĢler

Kareler

toplamı

F p Scheffe

Sevilen iĢlerde verim, sevilmeyenlerden daha yüksektir. .665 .372 .773

ĠĢ yaparken eğilip kalkma ve yüksek bir yere eriĢmede

daha fazla enerji tüketilir. 4.069 1.376 .250

ĠĢin planlı bir Ģekilde yapılması yorgunluğu ve iĢ

verimini etkilemez. 14.944 3.289 0.021

Oturarak yapılan faaliyetler, ayakta durarak yapılanlara

göre daha yorucudur. 4.634 1.014 .387

ĠĢin yapılma Ģekli iĢ verimini ve harcanan zamanı

etkilemez. 10.856 2.643 0.050

Zihinsel güç ve planlama yapmayı gerektiren iĢler,

diğerlerine göre daha az yorucudur.

9.024 1.639 .181

Verimlilik artıĢı bireyden çok kullanılan aracın niteliğine

bağlıdır.

4.435 .995 .396

Evle ilgili iĢlerde alıĢılagelmiĢ yöntemlerin değiĢtirilmesi

zordur.

50.933 13.027 .000** 1-3, 1-4, 2-3, 2-4

Araçla yapılan iĢ araçsız yapılana oranla daha iyi sonuç

verir.

18.077 4.850 .003** 1-4

ĠĢin nasıl yapılacağının bilinmesi bireye zaman

kazandırır. 4.113 1.888 .132

Vücut duruĢu, hareketlerin sayısı ve çeĢidi değiĢtirilerek

iĢ kolaylaĢtırılabilir

21.493 6.561 .000** 1-3, 1-4

Kullanılan araç- gereçler ve çalıĢma alanları

değiĢtirilerek ya da yeniden düzenlenerek iĢ

kolaylaĢtırılabilir.

25.725 7.634 .000** 1-3, 1-4

ĠĢin yapılmasındaki adımlar / iĢlem basamakları

değiĢtirilerek iĢ kolaylaĢtırılabilir

16.165 6.364 .000** 1-3, 1-4

Son üründe/ çıktıda değiĢiklik yapmak iĢi

kolaylaĢtırabilir

5.664 1.665 .175

ĠĢin yapımında kullanılan materyal değiĢtirilerek iĢ

kolaylaĢtırılabilir.

.906 .320 .811

Verimlilik artıĢı eğitimle ilgili değildir. 62.378 10.401 .000** 1-2, 1-3, 1-4

Öğrenim durumu= 1: Ġlkokul, 2: Ortaokul, 3:Lise, 4:Üniversite / Yüksekokul Sd=3

SONUÇ VE ÖNERĠLER

AraĢtırma sonuçları çalıĢan kadınlarda, iĢi adımlara bölen, sonuçlarından emin olmasa bile yeni

fikirlere açık olan, ürün ve malzemeler konusundaki değiĢiklikleri izleyen, piyasaya çıkan yeni

ürünleri takip eden, yeni yemekleri piĢirme yöntemlerini denemeye çalıĢan ve arkadaĢları yada

yakınları ile iĢ kolaylaĢtırma yöntemlerini tartıĢanların oranlarının çalıĢmayan kadınlardan daha

yüksek olduğunu ortaya koymuĢtur.Bu durum çalıĢan kadınların yenilikleri çalıĢmayan kadınlara

kıyasla daha fazla takip ettikleri sonucunu ortaya koymuĢtur.

Yeni ürünleri denemeden reddetmeyenlerin oranı 46 yaĢ ve daha üst yaĢ grubundaki kadınlarda diğer

yaĢ gruplarındaki kadınlardan daha yüksek iken, yeni yemekleri piĢirme yöntemlerini öğrenmeye

çalıĢma, piyasada çıkan yeni ürünleri takip etme ve arkadaĢları ya da yakınları ile iĢ kolaylaĢtırma

konularını tartıĢma bakımından ise 46 yaĢ ve daha üst yaĢ grubundaki kadınların oranının diğer yaĢ

grubundaki kadınlara kıyasla daha düĢük olduğu belirlenmiĢtir.

Üniversite ve lise mezunu kadınların diğer öğrenim grubundaki kadınlara kıyasla önerilen yöntemleri

acil durumlar dıĢında da daha fazla kullanmakta olduğu ve iĢi adımlara böldüğü, yeni yemekleri

piĢirme yöntemlerini öğrenmeye çalıĢtıkları ve piyasaya çıkan ürünleri daha fazla takip ettikleri

Page 32: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

26

araĢtırma sonucunda ortaya konmuĢtur. Ġlkokul mezunu kadınların ise arkadaĢları veya yakınları ile iĢ

kolaylaĢtırıcı yöntemleri diğer öğrenim grubundaki kadınlardan daha az tartıĢtıkları belirlenmiĢtir.

Kadınların ''Bireyin potansiyeli arttıkça iĢ verimi de artar'' , ''Kullanılan araç -gereçler ve çalıĢma

alanları değiĢtirilerek ya da yeniden düzenlenerek iĢ kolaylaĢtırılabilir'', ''ĠĢin yapılmasındaki

adımlar/iĢlem basamakları değiĢtirilerek iĢ kolaylaĢtırılabilir'', ''Verimlilik artıĢı bireyden çok

kullanılan aracın niteliğine bağlıdır'' ifadelerinde çalıĢan ve çalıĢmayan kadınlar arasındaki farklılık

istatistiksel olarak önemli bulunmuĢtur. Bu ifadelerde çalıĢan kadınlarının ortalamalarının ev

kadınlarından daha yüksek olduğu, ''Evle Ġlgili iĢlerde alıĢılagelmiĢ yöntemlerin değiĢtirilmesi zordur''

, ''Araçla yapılan iĢ araçsız yapılana oranla daha iyi sonuç verir '', ''Vücut duruĢu, hareketlerin sayısı ve

çeĢidi değiĢtirilerek iĢ kolaylaĢtırılabilir'' ifadelerinde ise ev kadınlarının ortalamalarının çalıĢan

kadınlardan daha yüksek olduğu ve bunun da istatistiksel olarak anlamlı olduğu belirlenmiĢtir.

AraĢtırma sonucunda ''evle ilgili işlerde alışılagelmiş yöntemlerin değiştirilmesi zordur'' ifadesine

kesinlikle katılanların oranlarının ilköğrenimli ve ortaöğrenimli kadınlarda lise ve üniversite mezunu

kadınlara oranla daha yüksek olması kadınların yeni yöntemleri benimsemesinde öğrenim durumunun

etkili olduğu ve ilkokul ve ortaokul mezunu kadınların eski alıĢkanlıklarını bırakma ve yeni

yöntemleri benimseme konusunda lise ve üniversite mezunu kadınlara kıyasla daha fazla

zorlandıklarını ortaya koymaktadır. ''Verimlilik artışı eğitimle ilgili değildir'' ifadesine kesinlikle

katılanların oranının ilkokul mezunu kadınlarda ortaokul, lise ve üniversite mezunu kadınlara kıyasla

daha yüksek olduğu belirlenmiĢtir. Bu durum ilkokul mezunu kadınların eğitim konusunda diğer

öğrenim grubundaki kadınlara kıyasla daha bilinçsiz olduklarını vurgulamaktadır.

Sonuç olarak kadınların yaĢı, çalıĢma durumu ve öğrenim durumu ne olursa olsun ev iĢlerini

kolaylaĢtırmada ilk adım her iĢe iliĢkin tutumların belirlenmesi ve iĢin doğru yapılıp yapılmadığının

araĢtırılmasıdır. Bu nedenle iĢ; niçin yapılıyor, nasıl yapılıyor, iĢ daha az zaman ve çaba harcayarak

yapılabilir mi, çalıĢma yeri ve araç gereçler yeniden düzenlenerek daha uygun bir çalıĢma ortamı

sağlanabilir mi, iĢin yürütülmesi için daha uygun ekipmanlar kullanılabilir mi gibi soruların

cevaplandırılması gerekir. Hiç kimse iĢin yapımı ile ilgili bazı sonuçları görmeden mevcut

alıĢkanlıklarını değiĢtirmek istemez. Bu nedenle yeni bir yöntemin davranıĢa dönüĢtürülmesi oldukça

güç olmaktadır. ĠĢin yapım yöntemlerinin düzeltilmesi ve yeni yöntemin yararlarının fark edilmesi,

yorgunluğu ve harcanan zamanı azaltarak faaliyetin kolaylıkla planlanmasını ve daha verimli

yürütülmesini sağlayabilir (Nickell and Dorsey 1952).

KAYNAKLAR

Deacon, R.E. and Firebaugh, F.M., 1981. Family Resource Management, Principles and

Aplications, Allyn and Bacon, Inc., Boston, 1981.”alınmıştır” Kalınkara, V ve Salman, M.

1996. Evle ilgili iĢlerde çalıĢma yöntemlerinin ve ortam koĢullarının iyileĢtirilmesi: ĠĢ

kolaylaĢtırma. Verimlilik Dergisi, 55-68.

Fitzsimmons, C., Goble, E. and Monhaut, G., 1953. Easy Ways, Purdue University, Extension

Bulletin 391, Agricultural Extension Service, Indiana.

Kalınkara, V., Ersoy, A.F. ve Nazik, H, 1997. Evde iĢ kolaylaĢtırma ve donanım tasarımı. Ulusal Ev

Ekonomisi Kongresi. 6-7 Kasım 1997, Ankara. (s.180-188).

Kalınkara, V. ve Salman, M. 1996. Evle ilgili iĢlerde çalıĢma yöntemlerinin ve ortam koĢullarının

iyileĢtirilmesi: ĠĢ kolaylaĢtırma. Verimlilik Dergisi, 55-68.

Kundak, S., 1973. ĠĢ kolaylaĢtırma, H.Ü.Ev Ekonomisi Yüksekokulu, Ev Ġdaresi ve Aile Ekonomisi

Bölümü, (BasılmamıĢ ders notları).

Nickell, P. and Dorsey, J.M., 1952. Management in Family Living, John Wiley and Sons, Inc., New

York. “alınmıştır” Kalınkara V. ve Salman, M. 1996. Evle ilgili iĢlerde çalıĢma yöntemlerinin

ve ortam koĢullarının iyileĢtirilmesi: ĠĢ kolaylaĢtırma. Verimlilik Dergisi, 55-68.

Terzioğlu, G. 1988.Kadınların evle ilgili günlük faaliyetlerinin değerlendirilmesi. Ev Ekonomi

Dergisi, 4:10-18.

Page 33: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

27

EGE ÜNĠVERSĠTESĠ HASTANESĠNDE ÇALIġAN EV ĠDARESĠ PERSONELĠNĠN Ġġ

SAĞLIĞI VE GÜVENLĠĞĠ KONUSUNDAKĠ GÖRÜġLERĠNĠN ĠNCELENMESĠ

Zeynep ÇOPUR*, Berrin ERGÜDER VARLI, Melda AVġAR, Merve ġENBAġ

Hacettepe Üniversitesi Aile ve Tüketici Bilimleri Bölümü

Ege Üniversitesi Hastanesi Öz Örnek Temizlik ġirketi

ÖZET

Hastanedeki alanların temiz ve sağlıklı olmasından sorumlu olan ev idaresi bölümü hastane

için alınan sağlık önlemlerinde önemli role sahiptir. Bu araĢtırma hastanelerde ev idaresi

alanında çalıĢan personelin iĢ sağlığı ve güvenliği konusundaki görüĢlerini belirlemek

amacıyla planlanmıĢ ve yürütülmüĢtür. AraĢtırma kapsamına Ege Üniversitesi Hastanesinde

çalıĢan tüm ev idaresi personeli (n=260) alınmıĢtır. AraĢtırmanın verileri Eylül-Ekim 2005

tarihlerinde toplanmıĢtır.

AraĢtırmaya alınan personelin %50.8‟i kadın, %75.4‟ü ilkokul mezunu, %41.5‟i “30-39” yaĢ

grubundadır. Personelin hizmet yılları 1 ile 15 yıl arasında değiĢmekte olup, ortalama 4.6

yıldır. Personelin %96.9‟u kurum tarafından iĢ elbisesi, %86.1‟i eldiven, %72.3‟ü de iĢ

ayakkabısı sağlandığını belirtmiĢtir. AraĢtırma sonucunda personelin tamamına yakınının

(%95.4) hizmet içi eğitim aldığı, hizmet içi eğitim alanların iĢ sağlığı ve güvenliğine iliĢkin

olarak “temizlik yöntemleri” (%88.7), “temizlik maddelerinin kullanımı” %79.4, “kazalardan

korunma” (%68.1), “hijyen” (%65.3), “araç-gereçlerin bakımı ve kullanımı” (%64.5),

“enfeksiyon kontrolü” (%60.5), “ilkyardım” (%37.9) konularında eğitim aldığı saptanmıĢtır.

Personelin iĢ sağlığı ve güvenliğine iliĢkin görüĢleri incelendiğinde; en fazla oranda

“Yaptığım iĢlerle ilgili sorumluluklarımın iyi bir Ģekilde tanımlandığını düĢünüyorum”

(%95.4), “Aldığım eğitimleri pratikte kolayca uygulayabiliyorum” (%93.8), “ĠĢimi iyi bir

Ģekilde yapabilmek için gerekli araç, gereç ve donanıma sahibim” (%91.9) ifadelerine, en az

oranda ise, “Kurum tarafından sağlanmıĢ olan yemek salonu, soyunma ve dinlenme odalarını

yeterli buluyorum” (%59.6), “Kurumda iĢ yeri hekimi tarafından verilen sağlık hizmetlerini

yeterli buluyorum” (%64.6) ifadelerine katıldıkları belirlenmiĢtir.

Anahtar Kelimeler: Ev Ġdaresi personeli, iĢ sağlığı ve iĢ güvenliği

1. GiriĢ: Dünyada ve ülkemizde teknolojik geliĢmelere paralel olarak kurumlarda çalıĢanların

sağlığı ve güvenliği ile ilgili birtakım sorunlar ortaya çıkmıĢtır. BaĢlangıçta önemsenmeyen

bu sorunlar iĢ verimini ve kurumu tehlikeye sokmasıyla önem kazanmıĢ ve üzerinde

düĢünülmesi gerekliliği ortaya çıkmıĢtır. ĠĢ güvenliği, çalıĢma hayatında üretimden

kaynaklanan tehlikelerden ve sağlığa zararlı koĢullardan korunmak için yapılan sistemli

çalıĢmaların tümüdür (Sabancı, 2001).

Uluslar arası ÇalıĢma Örgütü ve Dünya Sağlık Örgütü uzmanlarına göre “ĠĢ Sağlığı”; bütün

mesleklerde çalıĢanların bedensel, ruhsal ve sosyal yönden iyilik hallerinin en üstün düzeyde

tutulması, sürdürülmesi ve geliĢtirilmesi çalıĢmalarıdır (Bilir; 1997). ÇalıĢanların ruh ve

beden sağlıklarını iĢyerlerinin olumsuz etkilerinden korumak, iĢ kazaları ve meslek

hastalıklarına karĢı önlem almak onların rahat ve güvenli ortamlarda çalıĢmalarını sağlamak,

iĢçi sağlığı ve iĢ güvenliği çalıĢmalarının ana amacını oluĢturur (Yüksel, 1998).

* [email protected]

Page 34: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

28

ĠĢçi sağlığı ve güvenliği, Kurum Ev Ġdaresinin önemli bir sorumluluk alanıdır. (Çopur, Erkal,

ġafak; 2001). Her kurum çalıĢanlarının da bundan haberdar olduğu yeterli sağlık ve güvenlik

politikasına sahip olmalıdır. Bu politika; eğitim, ekipman ve materyallerin doğru kullanımı,

iĢlerdeki güvenlik yöntemleri, kiĢisel güvenlik, ilkyardım ve enfeksiyon kontrolü gibi

konuları içermelidir (Hatfield, Winter; 1991).

Bu nedenle hizmetleri yürütecek personelin kurum ev idaresi alanında yeterli temel bilgi ve

beceriye sahip olması, personelin sağlık ve güvenlik kuralları ile ilgili konularda eğitilmesi

gerekir. (ġafak, Yertutan, 1992). Ayrıca iĢçi sağlığı ve güvenliği konusunda yeterli bilgi ve

eğitim almıĢ ev idaresi personeli kendi sağlığının ve güvenliğinin korunmasının yanı sıra

kurumun hizmet verdiği kiĢilerin ve çalıĢanların sağlığının ve güvenliğinin de korunmasını

sağlar. Zaten iĢ sağlığı çalıĢmalarının amacı; kurumda bulunan sağlık risklerini etkili bir

Ģekilde kontrol altına alarak çalıĢanlara sağlıklı ve güvenli bir çalıĢma ortamı hazırlamak ve

böylece çalıĢanların sağlığını korumak ve geliĢtirmektir (Çopur, Erkal, ġafak; 2001).

ÇalıĢanların iĢ güvenliği açısından, güvenli olmayan kendi davranıĢlarının ve çevresinde olup

bitenlerin farkında olması gerekir. ĠĢ güvenliği bilinci herkes tarafından öğrenilmeli ve her

çalıĢanın iĢinin bir parçası haline gelmelidir (Topçuoğlu, Özdemir; 2003). ĠĢ yeri koĢullarının

sağlıklı ve güvenli hale getirilmesiyle, çalıĢma ortamının çalıĢanların sağlığı üzerindeki

olumsuz etkilerinin ortadan kaldırılması ve böylece çalıĢanların iĢ yerindeki sağlık

sakıncalarına karĢı korunmaları mümkün olacaktır (Yertutan; 2000).

Yaptığı iĢin sağlığına olumsuz yansıması ve iĢin kendisi için oluĢturduğu tehlikeler hakkında

bilgilendirilmeyen personelin yüksek performans göstermesi ve verimliliğini artırabilmesi

kolay değildir (Güler, 2003). Bu nedenle bu araĢtırma, hastanelerde ev idaresi alanında çalıĢan

personelin iĢ sağlığı ve güvenliği konusundaki görüĢlerini belirlemek amacıyla planlanmıĢ ve

yürütülmüĢtür.

2. AraĢtırma Yöntemi ve Araçları: AraĢtırma kapsamına Ege Üniversitesi Hastanesinde

çalıĢan tüm ev idaresi personeli (n=260) alınmıĢtır. AraĢtırmanın verileri hazırlanan anket

formuna bağlı kalınarak Eylül-Ekim 2005 tarihinde ev idaresi personeli ile yüz yüze yapılan

görüĢmeler sonucu toplanmıĢtır. Bu çalıĢmada ev idaresi personelinin iĢ sağlığı ve güvenliği

konusundaki görüĢleri ile kurumca bu personele sağlanan olanaklar incelenmiĢtir. AraĢtırma

sonucunda elde edilen verilerin istatistiksel değerlendirilmesi SPSS programında Ki-Kare

analizi ile yapılmıĢtır. Kurum Ev Ġdaresi personelinin iĢ sağlığı ve güvenliğine iliĢkin

görüĢlerini belirlemek amacıyla bir ölçek hazırlanmıĢtır. Ölçek personelin iĢ sağlığı ve

güvenliği konusundaki görüĢleri ile ilgili olarak 14 likert-tipi ifadeyi içermektedir. Bu ifadeler

“kesinlikle katılıyorum‟dan”, “kesinlikle katılmıyorum‟a” kadar sıralanan seçeneklerle, 1-5

arasında değiĢen puanlara sahiptir. Ölçeğin toplam puanı 14-70 arasındadır. Ġfadelerin tamamı

pozitif olarak hazırlanmıĢtır. Ev Ġdaresi personeline uygulanan 260 anket formu

değerlendirilerek ölçeğin yapı geçerliliği ve güvenirlik testi yapılmıĢtır. Ölçeğin yapı

geçerliliğini kontrol etmek için faktör analizi tekniği uygulanmıĢtır. Faktör analizinde madde

faktör yük değerlerinin 0.45 ve üstü olması önerilmekle birlikte pratikte 0.30 yük değerinin alt

sınır olarak alınabildiğine de rastlanılmaktadır. Bu çalıĢmada personelin iĢ sağlığı ve

güvenliğine iliĢkin görüĢlerini belirlemeye yönelik olarak hazırlanan 14 maddenin faktör yük

değerlerinin 0.54 ile 0.78 arasında değiĢtiği görülmüĢtür. Açıklanan varyans ise %43.9‟dur.

Ölçeğin güvenirliği için iç tutarlılık katsayısı olan “Cronbach Alpha” hesaplanmıĢtır. Ölçeğin

güvenirliği için hesaplanan alpha değeri =0.89, madde toplam korelasyon değerleri ise, 0.46

ile 0.72 arasında bulunmuĢtur. Bulunan tüm değerler kabul edilebilir limitler dahilinde

olduğundan ölçeğin geçerliliğe ve güvenilirliğe sahip iyi bir ölçüt olduğu belirlenmiĢtir.

AraĢtırmada Tablo 1‟de personelin iĢ sağlığı ve güvenliğine iliĢkin görüĢlerini belirlemek

Page 35: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

29

amacıyla oluĢturulan ifadelere verdikleri “kesinlikle katılıyorum” ile “katılıyorum” ve

“kesinlikle katılmıyorum” ile “katılmıyorum” cevapları birlikte değerlendirilmiĢtir.

3. Bulgular ve TartıĢma

3.1. Personel Hakkında Genel Bilgiler: AraĢtırmaya alınan personelin %50.8‟inin kadın,

%49.2‟sinin erkek, %75.4‟ünün ilkokul ve daha az öğrenim gördüğü, %14.6‟sının ortaokul,

%10.0‟unun lise mezunu olduğu saptanmıĢtır. Personel arasında “30-39” yaĢ grubunda

(%41.5) olanların daha fazla olduğu, bunu sırasıyla “40-49” (%30.0), “18-29” (%17.3), “50

ve daha fazla” yaĢ grubunda olanların izlediği (%11.2) bulunmuĢtur. Personelin hizmet yılları

1 ile 15 yıl arasında değiĢmekte olup, ortalama 4.6 yıldır.

AraĢtırmaya alınan personelin %96.9‟u kurum tarafından “iĢ elbisesi”, %86.1‟i “eldiven”,

%72.3‟ü de “iĢ ayakkabısı” sağlandığını belirtmiĢtir.

Çopur, Erkal, ġafak, ve Yertutan „ın (2001) yaptığı çalıĢmada da, ev idaresi personeline

kurum tarafından iĢ elbisesi ve eldiven sağlandığı belirlenmiĢtir.

AraĢtırmada personelin tamamına yakınının (%95.4) hizmet içi eğitim aldığı, hizmet içi

eğitim alanların iĢ sağlığı ve güvenliğine iliĢkin olarak sırasıyla “temizlik yöntemleri”

(%88.7), “temizlik maddelerinin kullanımı” (%79.4), “kazalardan korunma” (%68.1),

“hijyen” (%65.3), “araç-gereçlerin bakımı ve kullanımı” (%64.5), “enfeksiyon kontrolü”

(%60.5), “iletiĢim” (%51.2), “ilkyardım” (%37.9) ve “haĢere kontrolü” (%22.6) konularında

eğitim aldığı saptanmıĢtır. Eğitim alan personelin %54.4‟nün, bu eğitimi düzenli olarak,

%25.8‟nin ayda bir kez, %9.7‟sinin ise iĢe yeni baĢladığında aldığı belirlenmiĢtir. ġafak ve

Yertutan (1992) tarafından yapılan araĢtırmada ise ev idaresi personeline temizlik yöntemleri,

temizlik araç ve maddeleri konusunda eğitim verilmiĢ ve eğitimden sonra aldıkları puanların

ortalamasının eğitimden önce aldıkları puanların ortalamasına göre artıĢ olduğu saptanmıĢtır.

Gönen ve Özgen‟in (1993) çalıĢmasında da personelin tamamının hizmet içi eğitim aldığı

görülmüĢtür. Erkal ve ġafak (1998) tarafından yapılan araĢtırmada ise ev idaresi personelinin

%50.6‟sının hizmet içi eğitim aldığı, eğitim alan personelin en fazla eĢit oranlarda (%88.8)

“enfeksiyon kontrolü” ve “kiĢisel hijyen” konusunda eğitim aldığı saptanmıĢtır. Çopur, Erkal,

ġafak ve Yertutan „ın (2001) yaptığı çalıĢmada da personelin tamamının iĢ sağlığı ve

güvenliği konusunda eğitim aldığı personelin %95.2‟sinin bu eğitimi düzenli olarak aldığı

belirlenmiĢtir. Eğitim alan personelin en fazla “hijyen” (%70.5), daha sonra “kazalardan

korunma” (%39.0) konusunda eğitim aldığı bulunmuĢtur. ġafak ve arkadaĢlarının (2004)

yaptığı araĢtırmada da personelin tamamına yakınının (%98.8) iĢ sağlığı ve güvenliği

konusunda eğitim aldığı, eğitim alan personel arasında “hijyen” konusunda eğitim aldığını

belirtenlerin (%84.2) önde geldiği belirlenmiĢtir.

AraĢtırmaya alınan personelin tamamına yakını (%95.8) kazalara karĢı önlem aldığını

belirtmiĢtir. Konu cinsiyete göre incelendiğinde; kadınların %97.0‟sinin, erkeklerin

%94.5‟nin kazalara karĢı önlem aldığı belirlenmiĢtir (ġekil 1). Bu bulgu kadınların erkeklere

göre kazalara karĢı önlem alma konusunda dikkatli oldukları izlenimini vermektedir. Konu

öğrenim düzeyine göre incelendiğinde; ilkokul ve daha az öğrenim gören personelin

%96.4‟nün, ortaokul mezunlarının %94.7‟sinin, lise mezunlarının %92.3‟nün kazalara karĢı

önlem aldığı belirlenmiĢtir (ġekil 1) (p>0.05). Öğrenim düzeyi yükseldikçe, personelin

kazalara karĢı önlem alma konusunda daha dikkatli olması beklenirken, bu çalıĢmada ise

eğitim düzeyi yükseldikçe kazalara karĢı önlem alanların oranının az da olsa düĢmesi dikkat

çekicidir.

Page 36: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

30

97.0

3.0

94,5

7

96,4

3,6

94,7

5,3

92,3

7,7

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Kadın Erkek Ġlkokul ve

daha az

Ortaokul Lise

Evet

Hayır

ġEKĠL 1: Kurum Ev Ġdaresi Personelinin ĠĢ Yaparken Kaza Geçirmemek Ġçin Önlem Alma

Durumuna ve Açıklayıcı DeğiĢkenlere Göre Dağılımı

Kazalara karĢı önlem aldığını belirten personel önlem olarak en fazla iĢ yaparken “eldiven”

(%87.5), “iĢ elbisesi” (%84.3) giydiğini ve “elektrikli araçları kullanırken ellerin kuru

olmasına dikkat ettiğini” (%74.3) belirtmiĢtir.

Personelin kazalara karĢı aldığı önlemler cinsiyetlerine göre incelendiğinde; kadınların

%96.1‟nin “iĢ yaparken eldiven giyme”, erkeklerin %81.0‟nin ise “iĢ yaparken iĢ elbisesi

giyme”yi ilk sırada belirttikleri bulunmuĢtur (ġekil 2). Konu öğrenim düzeyine göre

incelendiğinde; ilkokul ve daha az öğrenim görenler ilk sırada “iĢ yaparken iĢ elbisesi

giymeyi” (%91.5), ortaokul mezunu olanlar “iĢ yaparken eldiven giymeyi” (%80.6)

belirtirken, lise mezunu olanlar “temizlik maddelerini birbirine karıĢtırmamayı” (%83.3)

belirtmiĢlerdir (ġekil 3). Personelin iĢ yaparken “eldiven”, “iĢ elbisesi”giyme, “temizlik

maddelerini birbirine karıĢtırmama”, “lambaları temizlerken elektrik düzeneğini kapatma” ve

“elektrikli araçları kullanırken ellerin kuru olmasına dikkat etme” ile cinsiyet arasındaki

iliĢkinin istatistiksel açıdan önemli olduğu görülmüĢtür (p<0.05)

Erkal ve ġafak‟ın (1998) yaptığı araĢtırmada da personelin %92.7‟sinin iĢ yaparken kaza

geçirmemek için çeĢitli hususlara dikkat ettiği, bu hususlar arasında en fazla çöp toplarken

eldiven takmaya (%51.2), daha sonra sırasıyla “elektrikli araçlara dokunurken ellerin kuru

olmasına” (%21.4), “tuzruhu-ovucuyu birlikte kullanmamaya” (%13.1) ve “emniyetli

olmayan merdiven kullanmamaya” (%9.1) özen gösterdikleri görülmüĢtür. Çopur, Erkal,

ġafak ve Yertutan „ın (2001) yaptığı çalıĢmada, personelin tamamının “iĢ yaparken iĢ elbisesi

giydiği”, %98.0‟nin “eldiven” kullandığı görülmüĢtür. ġafak ve arkadaĢlarının yaptığı

araĢtırmada da (2004), personelin tamamının “iĢ yaparken iĢ elbisesi giydiği” ve “iĢ bittikten

sonra araç-gerecin düzenli temizliğini yaptığı”, tamamına yakınının “iĢten önce ve sonra

ellerini yıkadığı” (%99.4), “iĢ yaparken eldiven giydiği” (%98.8) saptanmıĢtır.

Page 37: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

31

96,1

78,5

60,2

54,5

71,9

66,1

92,2

81,0

92,2

76,073,4

59,5

81,3

66,9

4,73,3

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Eldiven giyme Maske kullanma ĠĢ ayakkabısı

giyme

ĠĢ elbisesi

giyme

Temizlik

maddelerini

birbirine

karıĢtırmama

Lambaları

temizlerken

elektrik

düzeneğini

kapatma

Elk.araçları

kullanırken

ellerin kuru

olmasına dikkat

etmek

Terlik giyme

Kadın Erkek

ġekil 2: Kurum Ev Ġdaresi Personelinin Kaza Geçirmemek Ġçin Aldıkları Önlemlere ve

Cinsiyete Göre Dağılımı

89,9

80,6

79,2

57,7

63,9

45,8

72,5

58,3

58,3

91,5

69,4

75,0

86,8

75,0

83,3

70,4

55,6

54,2

76,7

69,4

62,5

4,82,8

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Eldiven giyme Maske kullanma ĠĢ ayakkabısı

giyme

ĠĢ elbisesi giyme Temizlik

maddelerini

birbirine

karıĢtırmama

Lambaları

temizlerken

elektrik

düzeneğini

kapatma

Elk.araçları

kullanırken

ellerin kuru

olmasına dikkat

etmek

Terlik giyme

Ġlkokul ve daha az Ortaokul Lise

ġekil 3: Kurum Ev Ġdaresi Personelinin Kaza Geçirmemek Ġçin Aldıkları Önlemlere ve

Öğrenim Düzeyine Göre Dağılımı

Page 38: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

32

3.2. Personelin ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Konusundaki GörüĢleri

AraĢtırma kapsamına alınan 260 personelin iĢ sağlığı ve güvenliğine iliĢkin görüĢlerinin

incelendiği ölçekten aldığı puanlar 14-63 arasında değiĢmekte olup, genel puan ortalaması ise

26.37 dır. Personelin iĢ sağlığı ve güvenliğine iliĢkin ifadelere vermiĢ oldukları yanıtlar

katılma oranlarına göre Tablo 1‟de verilmiĢtir. Personelin iĢ sağlığı ve güvenliğine iliĢkin

görüĢleri incelendiğinde; en fazla oranda “Yaptığım iĢlerle ilgili sorumluluklarımın iyi bir

Ģekilde tanımlandığını düĢünüyorum” (%95.4), “Aldığım eğitimleri pratikte kolayca

uygulayabiliyorum” (%93.8), “ĠĢimi iyi bir Ģekilde yapabilmek için gerekli araç, gereç ve

donanıma sahibim” (%91.9) ifadelerine, en az oranda ise, “Kurum tarafından sağlanmıĢ olan

yemek salonu, soyunma ve dinlenme odalarını yeterli buluyorum” (%59.6), “Kurumda iĢ yeri

hekimi tarafından verilen sağlık hizmetlerini yeterli buluyorum” (%64.6) ifadelerine

katıldıkları belirlenmiĢtir (Tablo 1).

Tablo 1: Personelin ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Konusundaki GörüĢlerinin Dağılımı ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği

Konusundaki GörüĢler

Kesinlikle

katılıyorum+

Katılıyorum

Kararsızım Kesinlikle

katılmıyorum+

Katılmıyorum

TOPLAM

Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %

ĠĢlerimi daha iyi yapabilmem için

yeterli eğitim veriliyor

236 90.8 8 3.1 16 6.2 260 100.0

Aldığım eğitimleri pratikte kolayca

uygulayabiliyorum

244 93.8 13 5.0 3 1.2 260 100.0

Yaptığım iĢlerle ilgili

sorumluluklarımın iyi bir Ģekilde

tanımlandığını düĢünüyorum

248 95.3 8 3.1 4 1.6 260 100.0

Ekip arkadaĢlarımla birlikte verimli

ve uyumlu çalıĢıyorum.

234 90.0 11 4.2 15 5.8 260 100.0

Üstlerimle (amirlerimle) iletiĢim

problemi yaĢamıyorum.

233 89.6 14 5.4 13 5.0 260 100.0

ĠĢimi iyi bir Ģekilde yapabilmek için

gerekli araç gereç ve donanıma

sahibim.

239 91.9 8 3.1 13 5.0 260 100.0

Kullandığım araç gerecin vücut

ölçülerime uygun olduğunu

düĢünüyorum

228 87.7 12 4.6 20 7.7 260 100.0

Kurum tarafından sağlanmıĢ olan

yemek salonu, soyunma ve dinlenme

odalarını yeterli buluyorum

155 59.6 28 10.8 77 29.6 260 100.0

ÇalıĢtığım birimin büyüklüğü,

amaca uygunluğu, aydınlatma,

havalandırma, ısı, ıĢık gibi

özelliklerinin yeterli olduğunu

düĢünüyorum.

208 80.0 19 7.3 33 12.7 260 100.0

Kurumda iĢ kazalarından korunmak

için gerekli kiĢisel ekipmanlara

sahip olduğumu düĢünüyorum

209 80.3 25 9.6 26 10.0 260 100.0

Kurumda iĢ kazalarından korunmak

için alınan güvenlik önlemlerinin

yeterli olduğunu düĢünüyorum

199 76.5 25 9.6 36 13.9 260 100.0

Kurumda hastalıklardan korunmak

için gerekli önlemlerin alındığını

düĢünüyorum.

173 66.5 38 14.6 49 18.9 260 100.0

Kurumda iĢ yeri hekimi tarafından

verilen sağlık hizmetlerini yeterli

buluyorum

168 64.6 31 11.9 61 23.5 260 100.0

Herhangi bir acil durumda ne

yapılması gerektiğini biliyorum.

208 80.0 25 9.6 27 10.4 260 100.0

Page 39: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

33

4. Sonuçlar ve Değerlendirmeler: Hastanelerde Ev Ġdaresi personelinin iĢ sağlığı ve

güvenliği konusundaki görüĢlerini belirlemek amacıyla yapılan bu araĢtırmadan elde edilen

sonuçlar Ģu Ģekilde özetlenebilir:

Personelin tamamına yakını iĢ sağlığı ve güvenliği konusunda eğitim almaktadır.

Personelin yarıdan biraz fazlası bu eğitimi düzenli olarak aldıklarını belirtmektedirler.

Hizmet içi eğitim alan personelin eğitim aldıkları konular arasında “temizlik

yöntemleri”, “temizlik maddelerinin kullanımı”, “kazalardan korunma”, “hijyen” ve

“araç-gereçlerin bakımı ve kullanımı” konusunu belirtenler önde gelmektedir.

Personele kurum tarafından en çok “iĢ elbisesi”, “eldiven” ve “iĢ ayakkabısı”

sağlanmaktadır.

Personelin tamamına yakını kazalara karĢı önlem aldığını, aldıkları önlemler arasında

en fazla iĢ yaparken “eldiven”, “iĢ elbisesi” giydiklerini ve “elektrikli araçları

kullanırken ellerin kuru olmasına dikkat ettiklerini” belirtmektedirler.

Personel iĢ sağlığı ve güvenliğine iliĢkin olarak en fazla oranda “Yaptığım iĢlerle ilgili

sorumluluklarımın iyi bir Ģekilde tanımlandığını düĢünüyorum”, en az oranda ise

“Kurum tarafından sağlanmıĢ olan yemek salonu, soyunma ve dinlenme odalarını

yeterli buluyorum” ifadelerine katıldıklarını belirtmektedirler.

Bu sonuçlar doğrultusunda;

Personelin sağlığının ve güvenliğinin korunması için, kurum tarafından sağlanan

çalıĢma ortamının uygun hale getirilmesi, gerekli tedbirlerin alınması,

Kurumda iĢ yeri hekimi tarafından verilen sağlık hizmetlerinin artırılması,

Personelin yeteneğine uygun bir iĢte çalıĢtırılması,

Personelin kiĢisel koruyucu ekipmanları kullanmasını alıĢkanlık haline

getirmesinin sağlanması ve personelin belirli sıklıklarla kontrolünün yapılması,

Ayrıca personelin gerek kendisinin gerekse çevresinin sağlığını korumaya yönelik

olarak olumlu davranıĢ kazanmalarını sağlamaları için eğitim programlarının

uygun eğitim yöntemiyle verilmesi ve verilen bu eğitimin tekrarlanarak

kalıcılığının sağlanması önerilebilir.

KAYNAKLAR:

Bilir, N., 1997. ĠĢ Sağlığı. Halk Sağlığı Temel bilgiler (Ed Bertan, M; Güler, Ç.) GüneĢ

Kitabevi, Ankara.

Çopur, Z.; Erkal, S; ġafak, ġ., Yertutan, C., 2001. Ankara‟da Bir Eğitim Kurumunda

ÇalıĢan Ev Ġdaresi Personelinin ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Konusundaki Bilgi ve DavranıĢlarının

Ġncelenmesi, Ev Ekonomisi Dergisi, 8: 10, 1-5.

Çopur, Z.; Erkal, S; ġafak, ġ., 2001. ĠĢçi Sağlığı ve Güvenliği Açısından Ev Ġdaresi

Personeli Ġçin Eğitim programı GeliĢtirme, Ev Ekonomisi Dergisi, 7:8, 40-46.

Erkal,S.; Yertutan,C., 1992. “Hastane Temizlik Hizmetinde ÇalıĢan Personelin Ellerinde

Görülen Cilt rahatsızlıkları.” Ev Ekonomisi Dergisi, 5, 73-77.

Erkal, S.; ġafak, ġ., 1998. “Hastanelerde ÇalıĢan Ev Ġdaresi Personelinin Hijyen Kurallarına

ĠliĢkin DavranıĢlarının Ġncelenmesi.” Ev Ekonomisi Yüksek Okulu Yayınları, No:1,AraĢtırma

Serisi 1, Ankara.

Page 40: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

34

Gönen, E. Özgen,Ö., 1993. “Kurumlarda Ev Ġdaresi Hizmetlerini Yürüten Personelin

ÇalıĢma KoĢullarının Ergonomik Açıdan Ġncelenmesi.” 4. Ergonomi Kongresi. MPM

Yayınları:509, Ġzmir.

Güler, Ç., 2003. Ġnsan Kaynakları Yönetiminde ĠĢçi Sağlığı ve Güvenliği, İş Sağlığı ve

Güvenliği Kongresi, Yayın no E/2003/317, Adana 2-3 Mayıs, s.

Hatfield, D.; Winter, C.,1991. Professional Housekeeping, J Covent Gordon, London.

Sabancı, A., 2001. ĠĢ Sağlığı-ĠĢ Güvenliği ve Ergonomi, İş Sağlığı ve Güvenliği Kongresi,

Adana, 11-12 Mayıs, s.

ġafak,ġ.; Yertutan, C.,1992. Bir Kamu KuruluĢunda ÇalıĢan Kurum Ev Ġdaresi Personelinin

Yürüttükleri ĠĢlerle Ġlgili Bilgi Düzeylerinin Saptanması. Ev Ekonomisi Dergisi. 8(5), 68-73.

ġafak, ġ., Yertutan, C., Erkal, S., Çopur, Z., Ergüder, B., 2004. Hastanelerde Ev Ġdaresi

Alanında ÇalıĢan Personelin ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Konusundaki Bilgi ve DavranıĢlarının

Ġncelenmesi, I. Ulusal Sağlığı Geliştirme ve Sağlık Eğitimi Sempozyumu (Uluslar arası

Katılımlı), Bildiri Özetleri, Ankara, 24-26 Kasım.

Topçuoğlu, H; Özdemir,ġ., 2003. ĠĢ sağlığı ve Güvenliğinde DavranıĢ DeğiĢikliği Yaratma

Süreci, İş Sağlığı ve Güvenliği Kongresi, Yayın no E/2003/317, Adana 2-3 Mayıs, s.

Yertutan, C., 2000. Kurumlarda Ev Ġdaresi Hizmetlerinin Verimliliği. Minpa Matbaacılık

Tic. Ltd.ġti. Ankara.

Yüksel, Ö., 1998. Ġnsan Kaynakları Yönetimi, Ġlksan Matbaası, Ankara.

Page 41: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

35

KOT PANTOLONDA BEL AÇILMA PROBLEMĠNĠN ĠNCELENMESĠNE YÖNELĠK

ERGONOMĠK BĠR YAKLAġIM

Mithat ÇORUH, Tuba VURAL, Esen ÇORUH*

BaĢkent Üniversitesi, Toplam Kalite Yönetimi Merkezi

Gazi Üniversitesi, Mesleki Eğitim Fakültesi, Giyim Endüstrisi ve Moda Tasarımı

Eğitimi Bölümü

ÖZET

Kot pantolon, bakımının kolay olması, dayanıklılığı, rahatlığı, her mevsim giyilebilmesi ve her zaman

moda olması nedeniyle pek çok birey ve özelliklede üniversite gençliği tarafından tercih edilen bir

giysi olmaktadır. Kot pantolon tasarımlarına, moda çizgilerin yansıtılması ile de güncelliğini sürekli

olarak korumaktadır. Gençlerin modayı ilk benimseyip uygulayan grup olması nedeni ile modaya

uygun giysi tasarımlarının yapılması gerekliliği ortaya çıkmaktadır.

Günümüz kot pantolon modası, ağırlıklı olarak düĢük bel modellerden oluĢmakta ve bu tür modeller

günlük yaĢamda belin açılması, tenin ve iç çamaĢırın görünmesi gibi bazı estetik olmayan durumlara

neden olmaktadır.

Bu araĢtırmada, daha estetik bir görünüm kazandırabilmek için, kot pantolonda bel açılma probleminin

incelenmesi amaçlanmıĢ ve bunun için bir anket formu hazırlanmıĢtır. Anket formu bireysel özellikler

olarak; cinsiyet, yaĢ, boy, kilo ve bel özelliği ve bel açılma problemine iliĢkin bulgular için ise;

oturma, çömelme, merdivenden çıkma ve eğilme hareketleri ile sınırlı tutulmuĢtur. AraĢtırmanın

verilerini, Gazi Üniversitesi‟nde okuyan 770 öğrenci oluĢturmuĢ, veriler SPSS programında analiz

edilmiĢ ve elde edilen bulgular doğrultusunda ürün kalitesini arttırmak amacıyla kot pantolonu

tasarımcılarına gelecekte oluĢturacakları tasarımlar için önerilerde bulunulmuĢtur.

Anahtar Sözcükler: Ürün Kalitesi, Giysi Ergonomisi, Giysi Tasarımı

1. GiriĢ

Ġnsan mühendisliği olarakta kullanılan ergonomi, insan kullanımına yönelik tasarım, çalıĢma ve

yaĢama koĢullarının optimal hale getirilmesini amaçlayan uygulamalar bütünüdür (Pamuk, 2005: 218).

Bu uygulamalar, insani değerleri ön plana çıkarma, insana önem vermeyi amaçlamakta ve bu konudaki

çalıĢmalara yön vermektedir (Vural, Ağaç, Çivitci, 1998: 622).

Ergonomik çalıĢmalar, ürünlere ait problemlerin giderilmesi için ürün tasarımına yönelik konuları

içermekte ve ürün kalitesini arttırmak amacıyla kalite yönetimi yaklaĢımı ile desteklenmektedir. Kalite

Yönetimi yaklaĢımının baĢlıca prensipleri; müĢteri ihtiyaç ve beklentilerini tatmin etmek, süreç

iyileĢtirme çalıĢmaları yapmak, tasarım ve uygulamalarda sıfır hatalı üretimler üretmektir (Çoruh,

1997: 2). Kalite yönetimi yaklaĢımı, ilk olarak endüstriyel üretimde uygulanmaya baĢlanmıĢ ve üretim

sonunda ürünün kontrolü ile ürün kalitesini arttırmaya odaklanmıĢtır (Çoruh, 1998: 10). Bunun için,

ürün kalitesi ile ilgili özelliklerin belirlenmesi ve olabilecek ihtiyaç ve beklentilerin karĢılanmasını

gerektirmektedir (Ağaç, Çileroğlu, 2004: 13).

Günümüzde hazır giyim sektörünü önemli ölçüde moda eğilimlerinin yönlendirdiği bir gerçektir. Giysi

ne kadar kaliteli ve ergonomik üretilirse üretilsin, moda olma özelliği taĢımıyorsa, satıĢ Ģansının

olmayacağı bir gerçektir (Çivitci, 2004: 82). ĠĢletmelerinde varlıklarını sürdürebilmeleri için,

* [email protected]

Page 42: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

36

tüketicilerin beklentileri ve ihtiyaçlarına cevap verebilecek moda ürünleri kalite ve ergonomi

kavramlarını dikkate alarak üretim yapmaları gerekmektedir.

MuhteĢem Kot‟un Türkiye‟ye kotu ilk getiren kiĢi olmasından bu yana kot pantolon her zaman ve her

grup tarafından tercih edilmekte ve hala güncelliğini pekiĢtirerek korumaktadır. Önemli bir pazara

sahip olan bu giysi, hazır giyim üreticileri tarafından moda çizgilere göre üretilerek

güncellenmektedir. Bu giysinin, günümüzdeki moda çizgisi düĢük belli modellerden oluĢmaktadır.

Ancak, günlük yaĢamdaki etkinlikler sırasında bel açılma problemi ile karĢılaĢılmakta ve hoĢ olmayan

durumlar yaĢanmaktadır.

Bu araĢtırma, rahatlığı nedeniyle pazar payı yüksek olan kot pantolonunun müĢteri memnuniyetini

arttırmak, ürün kalitesini iyileĢtirmek ve vücut ile uyumunu ergonomik açıdan incelemek amacıyla

yapılmakta ve sürekli iyileĢtirmeyi misyon edinen hazır giyim iĢletmelerine, gelecekte oluĢturacakları

tasarımlar için altyapı oluĢturması açısından önemli görülmektedir.

2. Materyal ve Yöntem

AraĢtırmanın materyalini; Gazi Üniversitesi‟nde öğrenimine devam eden ve anket sorularını

cevaplayan 770 üniversite öğrencisi ve bu öğrencilerden elde edilen veriler oluĢturmaktadır.

AraĢtırmanın kapsamında kot pantolonda bel açılma probleminin incelenmesine amacı ile betimsel

yöntem kullanılmıĢ ve tesadüfi olarak belirlenen 770 üniversite öğrencisine anket uygulanmıĢtır.

AraĢtırmada, kot pantolonda bel açılma probleminin incelenmesi amacı ile bir anket formu

hazırlanmıĢtır. Formun hazırlık aĢamasında, gençlerin karĢılaĢtıkları problemler ile ilgili olarak

fikirleri alınmıĢ ve satıĢ elemanları ile görüĢülerek bilgi edinilmiĢ ve kaydedilmiĢtir. Ġncelemeler

doğrultusunda konu ile ilgili akademisyenlerin görüĢleri alınmıĢ ve anket formu oluĢturulmuĢtur.

Ankete pilot uygulama yapılmıĢ ve sonucuna göre anket formuna son Ģekli verilmiĢtir. Anket

formunda kiĢisel bilgiler bölümünde; cinsiyet, yaĢ, boy, kilo be bel özelliği ile ilgili sorular yer

almaktadır. Kot pantolonda bel açılma problemi ile ilgili bölüm ise; oturma, çömelme, merdiven

çıkma ve eğilme hareketleri ile sınırlı tutulmuĢtur.

Veriler, araĢtırmanın örneklemini oluĢturan 770 üniversite öğrencisinden elde edilmiĢ ve SPSS

programında analizi yapılmıĢtır.

Kot pantolonda bel açılma probleminin incelenmesine iliĢkin sorular için, derecelendirme ölçeği

hazırlanmıĢtır. Her soru için sıklık derecesi olarak her zaman, genellikle, bazen, nadiren ve hiçbir

zaman seçenekleri verilmiĢtir. Bu derecelendirme SPSS programına; her zaman 5, genellikle 4, bazen

3, nadiren 2 ve hiçbir zaman 1 olarak kodlanmıĢ ve bilgisayar ortamına aktarılmıĢtır. Verilerin;

frekansları, yüzde dağılımları, aritmetik ortalamaları, standart sapmaları ve önem düzeyleri ile ilgili

istatistiksel iĢlemler doğrultusunda analizleri yapılmıĢtır. Cinsiyet değiĢkeninde t-Test, diğer

değiĢkenlerde Scheffe testi uygulanmıĢ ve istatistiksel sonuçlar elde edilmiĢtir.

3. AraĢtırma Bulguları ve TartıĢma

3.1. Temel Ġstatistik Değerler

AraĢtırmaya katılan gençlere ait kot pantolonda bel açılma problemini incelemeye yönelik; cinsiyet,

yaĢ, boy, kilo ve bel değiĢkenlerinin frekans ve yüzde dağılımlarına iliĢkin temel istatistik değerleri

Tablo 1‟de verilmiĢtir.

Page 43: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

37

Tablo 1: Temel Ġstatistik Değerler

Seçenekler n %

Cinsiyet

Kadın 394 51,2

Erkek 376 48,8

Toplam 770 100,0

YaĢ

19 yaĢ ve altı 110 14,3

20-22 yaĢ 497 64,5

23-25 yaĢ 144 18,7

26 yaĢ ve üstü 19 2,5

Toplam 770 100,0

Boy

159 cm ve altı 83 10,8

160-169 cm 275 35,7

170-179 cm 288 37,4

180-189 cm 118 15,3

190 cm ve üstü 6 0,8

Toplam 770 100,0

Kilo

49 kg ve altı 61 7,9

50-59 kg 274 35,6

60-69 kg 214 27,8

70-79 kg 162 21,0

80 kg ve üstü 59 7,7

Toplam 770 100,0

Bel

DüĢük bel 277 36,0

Normal bel 465 60,4

Yüksel bel 28 3,6

Toplam 770 100,0

AraĢtırmaya katılan gençlerin; % 51,2‟sinin kadın, % 48,8‟inin erkek; % 64,5‟inin 20-22 yaĢ; %

37,4‟ünün 170-179 cm boy; % 35,6‟sının 50-59 kg oldukları ve % 60,4‟ünün normal bel özelliğine

sahip kot pantolon giydikleri Tablo 1 incelendiğinde görülmektedir.

3.2. Kot Pantolonda Bel Açılma Problemine ĠliĢkin Ġstatistik Sonuçları

AraĢtırmaya katılan gençlerin cinsiyete göre kot pantolonda bel açılma problemine iliĢkin aritmetik

ortalamaları, standart sapmaları ve t değerleri Tablo 2‟de sunulmuĢtur.

Tablo 2: Cinsiyete Göre Bel Açılma Probleminin t-Testi Sonuçları

Hareketler

Cinsiyet

x

s

t-Testi

Önem

Düzeyi

Otururken

Kadın 3,41 1,09

163,347

p< 0,0001 Erkek 2,34 1,24

Toplam 2,89 1,28

Çömelirken

Kadın 3,70 1,13

132,119

p< 0,0001 Erkek 2,66 1,37

Toplam 3,19 1,36

Merdiven

Çıkarken

Kadın 1,99 1,17

31,266

p< 0,0001 Erkek 1,56 0,95

Toplam 1,78 1,09

Eğilirken

Kadın 3,57 1,23

74,023

p< 0,0001 Erkek 2,76 1,38

Toplam 3,18 1,36

n= 770

Page 44: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

38

AraĢtırmaya katılan gençlerin cinsiyet değiĢkenine göre bel açılma problemine bakıldığında; elde

edilen ortalamalar ve t-Testi sonuçları bütün hareketlerde anlamlı farklılık göstermiĢ ve anlamlılık

düzeyleri p < 0,0001 düzeyinde anlamlı bulunmuĢtur. Hareketlere iliĢkin kadınların aritmetik

ortalamaları ( x ) oturma, çömelme, merdiven çıkma ve eğilme hareketlerini yaparken erkeklere oranla

daha çok problem yaĢadıkları sonucunu vermiĢtir.

Kot pantolonların vücut ile uyumunun incelenmesi amacı ile yapılan araĢtırmada kot pantolonlarında

yapılan düzeltme iĢlemleri ele alınmıĢtır. AraĢtırma sonuçlarında kadın deneklerin bel daralttırma

iĢlemini erkeklere göre daha çok yaptırdıkları sonucu elde edilmiĢtir (Çoruh, Vural, Çoruh, 2005: 42).

Kot pantolon beden ölçüleri her iki cins içinde ortak kullanılmaktadır. Ancak, kadın ve erkek

vücudunun anatomik yapısı farklılık göstermektedir. Kadın vücudunda bel ile kalça ölçüleri arasındaki

fark erkeklere oranla daha fazladır. Tablo 2‟de elde edilen sonuçlarda araĢtırma kapsamında ele alınan

hareketlerde kadın deneklerin bel açılma problemini erkeklere göre daha fazla yaĢamaları cinsler

arasındaki anatomik farklılıktan kaynaklanabilir.

Gençlerin yaĢ, boy, kilo ve bel özelliği değiĢkenlerine göre; oturma, çömelme, merdiven çıkma ve

eğilme hareketlerinde bel açılma probleminin incelenmesine yönelik elde edilen bulguların aritmetik

ortalamaları, standart sapmaları, F değerleri, önem düzeyleri ve Scheffe testi sonuçları Tablo 3, 4, 5 ve

6‟da verilmiĢtir.

Tablo 3: YaĢa Göre Bel Açılma Durumunun Varyans Analizi Sonuçları

Hareketler

YaĢ

x

s

F

Değeri

Önem

Düzeyi

Scheffe

Testi

Otu

rurk

en (1) 19 yaĢ ve altı 2,96 1,15

3,288

p< 0,05

(2-3) (2) 20-22 yaĢ 2,96 1,28

(3) 23-25 yaĢ 2,59 1,35

(4) 26 yaĢ ve üstü 2,79 1,27

Toplam 2,89 1,28

Çöm

elir

ken

(1) 19 yaĢ ve altı 3,30 1,27

4,290

p< 0,01

(2-3) (2) 20-22 yaĢ 3,26 1,35

(3) 23-25 yaĢ 2,83 1,40

(4) 26 yaĢ ve üstü 3,32 1,38

Toplam 3,19 1,36

Mer

div

en

Çık

arken

(1) 19 yaĢ ve altı 1,83 1,12

1,192

p> 0,05

- (2) 20-22 yaĢ 1,80 1,12

(3) 23-25 yaĢ 1,63 ,94

(4) 26 yaĢ ve üstü 1,89 1,20

Toplam 1,78 1,09

ilir

ken

(1) 19 yaĢ ve altı 3,30 1,36

5,295

p< 0,01

(1-3)

(2-3) (2) 20-22 yaĢ 3,27 1,35

(3) 23-25 yaĢ 2,79 1,35

(4) 26 yaĢ ve üstü 2,89 1,29

Toplam 3,18 1,36

n= 770

AraĢtırmaya katılan deneklerin yaĢ değiĢkenine göre bel açılma probleminin oturma, çömelme,

merdiven çıkma ve eğilme hareketlerinde anlamlı olup olmadığı tek yönlü varyans analizi ile kontrol

edilmiĢ ve oturma, çömelme ve eğilme hareketlerinde anlamlı farklılıklar bulunmuĢtur (Tablo 3). YaĢ

grupları arasındaki bu anlamlı farklılığın hangi yaĢ grupları arasında olduğunun belirlenmesi amacı ile

yapılan analizde oturma, çömelme ve eğilme hareketlerinde 23-25 yaĢ grubunun bel açılma problemini

20-22 yaĢ grubuna göre daha az yaĢadıkları sonucuna varılmıĢtır. Merdiven çıkma hareketinde ise, yaĢ

değiĢkenine göre anlamlı bir farklılık bulunamamıĢtır.

Page 45: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

39

Yertutan‟ın “Gençlerin Hazır Giyimde Antromometrik Ölçülerle Ġlgili KarĢılaĢtıkları Sorunlar” konulu

araĢtırmasında problemle karĢılaĢılan giyim eĢyaları arasında her iki cinsiyette ve tüm yaĢlardaki

gençlerde problem olan giysiler arasında pantolon 1. sırada (%71,9) gelmektedir. Giyim eĢyalarının

uygun olmayan kısımları arasında ilk sırada bacak boyu gelirken (%60,5), kalça geniĢliği (%31,7)

ikinci sırada gelmektedir.

Tablo 4 : Boya Göre Bel Açılma Probleminin Varyans Analizi Sonuçları

Hareketler

Boy

x

s

F

Değeri

Önem

Düzeyi

Scheffe

Testi

Otu

rurk

en

(1) 159 cm ve altı 3,24 1,08

15,688

p< 0,0001

(1-3)

(1-4)

(2-3)

(2-4)

(2) 160-169 cm 3,25 1,14

(3) 170-179 cm 2,65 1,35

(4) 180-189 cm 2,38 1,23

(5) 190 cm ve üstü 2,50 1,38

Toplam 2,89 1,28

Çöm

elir

ken

(1) 159 cm ve altı 3,45 1,13

9,421

p< 0,0001

(1-4)

(2-3)

(2-4)

(2) 160-169 cm 3,49 1,22

(3) 170-179 cm 3,02 1,46

(4) 180-189 cm 2,71 1,35

(5) 190 cm ve üstü 3,00 1,67

Toplam 3,19 1,36

Mer

div

en

Çık

arken

(1) 159 cm ve altı 1,99 1,10

2,300

p>0,05

-

(2) 160-169 cm 1,87 1,14

(3) 170-179 cm 1,69 1,06

(4) 180-189 cm 1,64 1,03

(5) 190 cm ve üstü 1,50 0,84

Toplam 1,78 1,09

ilir

ken

(1) 159 cm ve altı 3,39 1,22

8,523

p< 0,0001

(1-4)

(2-3)

(2-4)

(2) 160-169 cm 3,49 1,31

(3) 170-179 cm 3,00 1,38

(4) 180-189 cm 2,76 1,37

(5) 190 cm ve üstü 3,24 1,08

Toplam 3,25 1,14

n= 770

AraĢtırmaya katılan gençlerin boy değiĢkenine göre bel açılma probleminin varyans analizi sonuçları

incelendiğinde; oturma, çömelme ve eğilme hareketlerinde p< 0,0001 düzeyinde anlamlı bulunmuĢtur

(Tablo 4). Oturma hareketinde; 159 cm ve altı ( x= 3,24) ile 160-169 cm ( x=3,25) boya sahip

gençlerin 170-179 cm ( x=2,65) ile 180-189 cm ( x= 2,38) boya sahip gençlere göre bel açılma

problemini daha sık yaĢadıkları sonucu elde edilmiĢtir. Çömelme ve eğilme hareketlerinde, 159 cm ve

altı ile 160-169 cm boy ölçülerine sahip gençlerin bel açılma problemini 170-179 cm ile 180-189 cm

boy ölçülerine sahip gençlere göre daha sık yaĢadıkları görülmektedir. Bu sonuçlar, gençlerin boyu

kısaldıkça bel açılma problemini yaĢama oranlarının arttığı sonucunu vermektedir. Merdiven çıkma

hareketinde ise, anlamlı bir iliĢki bulunamamıĢtır.

Page 46: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

40

Tablo 5: Kiloya Göre Bel Açılma Probleminin Varyans Analizi Sonuçları

Hareketler

Kilo

x

s

F

Değeri

Önem

Düzeyi

Scheffe

Testi

Otu

rurk

en

(1) 49 kg ve altı 3,11 1,00

17,727

p< 0,0001

(1-3)

(1-4)

(2-3)

(2-4)

(2) 50-59 kg 3,34 1,11

(3) 60-69 kg 2,52 1,32

(4) 70-79 kg 2,54 1,36

(5) 80 kg üstü 2,83 1,21

Toplam 2,89 1,28

Çöm

elir

ken

(1) 49 kg ve altı 3,30 1,16

10,278

p< 0,0001

(2-3)

(2-4)

(2) 50-59 kg 3,57 1,18

(3) 60-69 kg 2,89 1,45

(4) 70-79 kg 2,91 1,45

(5) 80 kg üstü 3,15 1,26

Toplam 3,19 1,36

Mer

div

en

Çık

arken

(1) 49 kg ve altı 1,70 0,95

3,482

p< 0,05

(2-3)

(2-4)

(2) 50-59 kg 1,97 1,18

(3) 60-69 kg 1,68 1,04

(4) 70-79 kg 1,66 1,05

(5) 80 kg üstü 1,61 0,97

Toplam 1,78 1,09

ilir

ken

(1) 49 kg ve altı 3,30 1,23

7,107

p< 0,0001

(2-3)

(2-4)

(2-5)

(2) 50-59 kg 3,50 1,23

(3) 60-69 kg 2,99 1,44

(4) 70-79 kg 2,94 1,44

(5) 80 kg üstü 2,88 1,30

Toplam 3,18 1,36

n= 770

Kilo değiĢkenine göre bel açılma probleminin varyans analizi sonuçlarına bakıldığında; oturma,

çömelme ve eğilme hareketlerinde p< 0,0001, merdiven çıkma hareketinde p< 0,05 düzeyinde anlamlı

bulunmuĢtur (Tablo 5). Bütün hareketlerde, 50-59 kg ağırlığa sahip gençlerin 60-69 kg ve 70-79 kg

ağırlığa sahip gençlere göre daha fazla bel açılma problemi yaĢadıkları sonucu elde edilmiĢtir.

Çoruh, Vural ve Çoruh tarafından yapılan “Denim KumaĢtan Üretilen Pantolonların Vücut Ġle

Uyumunun Ġncelenmesi” isimli çalıĢmada ağırlık değerleri düĢük olan gençlerin bel daralttırma

iĢlemini daha sık yaptırdıkları sonucu elde edilmiĢtir.

Bu araĢtırmada bulunan sonuçlar, düĢük kilo değerli gençlerin bel açılma problemini daha sık

yaĢadıklarını göstermekte ve üretimde kullanılan ölçülerin arz-talep dengesini sağlamadığını açıkça

ortaya koymaktadır. Vücuda uygun olmayan bir kot pantolonda bel açılma problemi ile

karĢılaĢılmaktadır.

Page 47: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

41

Tablo 6: Bel Özelliğine Göre Bel Açılma Probleminin Varyans Analizi Sonuçları

Hareketler

Bel Özelliği

x

s

F

Değeri

Önem

Düzeyi

Scheffe

Testi

Otu

rurk

e

n

(1) DüĢük bel 3,40 1,13

39,983

p<0,0001

(1-2) (2) Normal bel 2,57 1,27

(3) Yüksel bel 2,96 1,29

Toplam 2,89 1,28

Çöm

elir

ken

(1) DüĢük bel 3,65 1,19

30,161

p<0,0001

(1-2)

(2-3) (2) Normal bel 2,89 1,38

(3) Yüksel bel 3,54 1,26

Toplam 3,19 1,36

Mer

div

e

n

Çık

arken

(1) DüĢük bel 1,92 1,15

15,512

p<0,0001

(1-2)

(1-3)

(2-3)

(2) Normal bel 1,64 0,99

(3) Yüksel bel 2,64 1,47

Toplam 1,78 1,09

ilir

ke

n

(1) DüĢük bel 3,51 1,27

13,894

p<0,0001

(1-2)

(2) Normal bel 2,98 1,38

(3) Yüksel bel 3,18 1,39

Toplam 3,18 1,36

n= 770

AraĢtırmaya katılan deneklerin bel özelliğine göre bel açılma problemine iliĢkin varyans analizi

sonuçları incelendiğinde; tüm hareketlerde anlamlı farklılıklar elde edilmiĢtir (Tablo 6). Bu

hareketlerde düĢük bel pantolonların normal bel pantolonlara göre daha çok açıldığı sonucuna

ulaĢılmıĢ ve anlamlılık düzeyleri tüm hareketlerde p < 0,0001 düzeyinde bulunmuĢtur. Çömelme ve

merdiven çıkma hareketinde normal bel ve yüksek bel arasında da iliĢki olduğu saptanmıĢtır. Yüksek

bel kot pantolon giyenlerin bel açılma problemini normal bel pantolon giyenlere göre daha sık

yaĢadıkları sonucu elde edilmiĢtir. Bu sonuç, kot pantolon kalıplarının iyi tasarlanmadığından

kaynaklanmıĢ olabilir.

Aydın, GürĢahbaz ve Özelmas Kahya tarafından yapılan “Hazır Giyim Sektöründe Üretilen Eteğin

Vücut Hareketleri Ġle Uyumunun Ergonomik Açıdan Ġncelenmesi” konulu araĢtırmada en fazla

karĢılaĢılan sorun bel hattında gerginlik ve ikinci sırada kalça hattında gerginlik olarak tespit

edilmiĢtir. AraĢtırmada elde edilen bulgular hazır giyim sektöründe üretilen etekte Türk kadınlarının

vücut hareketleri sırasında sorunlar yaĢadıkları sonucunu vermiĢtir.

5. Sonuç ve Öneriler

AraĢtırmaya katılan gençlerin verdikleri cevaplar doğrultusunda elde edilen sonuçlar aĢağıda

sunulmuĢtur;

- Oturma, çömelme, merdiven çıkma ve eğilme hareketlerinde kadınların erkeklere göre

daha fazla bel açılma problemi yaĢadıkları görülmüĢtür (Tablo 2).

- YaĢ değiĢkenine göre; oturma, çömelme ve eğilme hareketlerinde anlamlı farklılık

bulunmuĢ ve 20-22 yaĢ grubu gençlerinin bel açılma problemini daha çok yaĢadıklarını

belirlenmiĢtir (Tablo 3).

- Boy değiĢkenine göre bel açılma probleminin varyans analizi sonuçlarında oturma,

çömelme ve eğilme hareketlerinde anlamlı farklılık bulunmuĢtur. Kısa boylu gençlerin bel

açılma problemini daha çok yaĢadıkları sonucu elde edilmiĢtir (Tablo 4).

- Gençlerin kiloya göre bel açılma problemlerinin varyans analizi sonuçları bütün

hareketlerde anlamlı farklılık olduğunu göstermiĢ ve ağırlık değerleri azaldıkça problemle

karĢılaĢma sıklıkları artmıĢtır (Tablo 5).

- Bel özelliğine göre bel açılma problemine iliĢkin varyans analizi sonuçları tüm

hareketlerde anlamlı bulunuĢ ve düĢük bel kot pantolon giyenlerin bel açılma problemi ile

daha sık karĢılaĢtıkları sonucuna ulaĢılmıĢtır (Tablo 6).

Page 48: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

42

AraĢtırma sonuçlarından yola çıkarak Ģu öneriler yapılabilir;

- Kot pantolonda bel açılma probleminin kumaĢ, ölçü, kalıp veya üretimden

kaynaklanabilecek nedenleri araĢtırılmalıdır.

- Cinsiyet, yaĢ, boy ve kilo değiĢkenleri dikkate alınarak gençlerin vücut geliĢimleri ve

değiĢimleri incelenerek beden ölçü skalası oluĢturmak için bilimsel çalıĢmalar

yapılmalıdır.

- DüĢük bel, normal bel ve yüksek bel pantolon ölçüleri standardize edilerek ergonomik bel

ölçüleri oluĢturulmalıdır.

- Kot pantolon kalıplarında arka ağ ön ağa göre daha yüksek çalıĢılarak bel açılma problemi

engellenmelidir.

- Kot kumaĢların boyuna ve enine çekme değerleri aynı veya birbirine yakın olacak Ģekilde

kumaĢ üretimi yapılmalıdır.

6. Kaynaklar

Ağaç, S. ve Çileroğlu, B., 2004. Kalite Kontrol 1, YA-PA, Ġstanbul.

Ağaç, S., 2003. Erkek pantolonu üretiminde kalite kontrol noktalari, Tekstil Maraton Dergisi,

İstanbul, 55, 71-80.

Aydın, S., GürĢahbaz, N. ve Özelmas, S., 2003. Hazır giyim sektöründe üretilen eteğin vücut

hareketleri ile uyumunun ergonomik açıdan incelenmesi, 9. Ulusal Ergonomi

Kongresi, Pamukkale Üniversitesi, Denizli, 16-18 Ekim, s. 337-343.

Çivitci, ġ., 2004. Moda Pazarlama, Asil Yayın, Ankara.

Çivitci, ġ., 1996. Blue jean alıcısının ürün tercihleri üzerine bir araĢtırma, Çağın Tekstil Dergisi,

İstanbul, 54-55, 182-183.

Çoruh, M., 1997. Yüksek Öğretimde Sürekli Kalite ĠyileĢtirme, Yeni Fersa Matbaacılık, Ankara.

Çoruh, M., 1998. Yüksek Öğretimde Toplam Kalite Yönetimi Prensiplerinin Uygulanması, Yeni

Fersa Matbaacılık, Ankara.

Çoruh, M., Vural, T. ve Çoruh, E., 2005. Denim kumaĢtan üretilen pantolonların (kot pantolon)

vücut ile uyumunun incelenmesi, Tekstil ve Konfeksiyon Dergisi, İzmir,1,40-46.

Pamuk, B., 2004. Üretim Planlaması, Ya-Pa Yayınları, Ġstanbul.

Yertutan, C., 2001. Gençlerin hazir giyimde antropometrik ölçülerle ilgili karĢılaĢtıkları sorunlar, 8.

Ulusal Ergonomi Kongresi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Ġzmir, 25-26 Ekim, s. 59-65.

Vural, T., Ağaç, S., Çivitci, ġ., 1998. Hazır giyim iĢletmelerinde çalıĢma yerlerinin ergonomik açıdan

değerlendirilmesine iliĢkin bir araĢtırma, 6. Ergonomi Kongresi, Milli Prodüktivite

Merkezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 27-29 Mayıs, s. 621-630.

YeĢilpınar, S., 1999. 18-22 YaĢ grubu Türk genç kızlarının beden ölçüleri üzerine bir araĢtırma, 1.

Ulusal Çukurova Tekstil Kongresi, Çukurova Üniversitesi, Adana, 6-8 Ekim, s. 252-

265.

Page 49: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

43

ANTROPOMETRĠK MUTFAK MOBĠLYASI TASARIMI

Ercüment N. DĠZDAR*, Recep Serkan ALTIPARMAK

Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Karabük Teknik Eğitim Fakültesi, Karabük

Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Karabük

ÖZET

Mutfak tasarımlarıyla ilgi yapılan çalıĢmalar literatürde oldukça zengin görülmekle beraber, ülke

insanlarının vücut ölçüleri birbirine göre farklılık gösterdiğinden, ülkemiz insanına uygun

mutfak donanımları ancak onlardan sağlanacak antropometrik ölçülerin doğruluk ve

güncelliğine bağlıdır. Bu bağlamda, yapılan bu çalıĢmada, öncelikle (normal çalıĢma

postüründe fiziksel özrü bulunmayan, 19 yaĢ ve üzeri, toplam 906 bayandan) konuyla ilgili

12‟si ayakta olmak üzere toplam 27 vücut ölçüsünün yer aldığı bir veri bankası

oluĢturulmuĢtur. Daha sonra da bu veriler ıĢığında Türk insan antropometrisine uygun

tasarımı yapılacak mutfak mobilyaları için referans ölçüler elde edilmiĢtir.

Anahtar Sözcükler: Antropometri, Mutfak mobilyası, Ürün ergonomisi

1. GiriĢ

Konutlar, ergonomik anlamda bir çalıĢma ortamı olmakla beraber yaĢamla ilgili birçok

faaliyetin yürütüldüğü bir çevredir. Mutfak, konuttaki baĢlıca çalıĢma alanlarından biri olması

açısından önem taĢıyan, sık aralıklarla ve yoğun olarak kullanılan bir mekan olmaktadır

(Parcells et al., 1999; Maria et al., 2000; Kirvesoja et al., 2000; Kroemer et al, 2001). Tüm

çalıĢma ortamlarında olduğu gibi, mutfaklardaki çalıĢma ortamlarının da düzenlenmesinde

uygun ölçülerin uygulanması gerekir.

Mutfakta yürütülen faaliyetler, bu faaliyetlerin yapılmasında ihtiyaç duyulan ekipmanlar

belirli merkezlerde odaklandığından, doğru düzenlemeler ıĢığında daha çabuk, daha rahat ve

daha verimli bir Ģekilde yapılabilir (Anttonen and Anttonen, 1988; Resendiz, 1988).

Mutfakta, uygun çalıĢma ortamının oluĢturulmasında, yemek hazırlama ve yemek yeme gibi

faaliyetlerin yapısına bağlı olarak, tüm ekipman ve çalıĢma yüzeylerinin iĢi yapan kimsenin

fiziksel ihtiyaçlarına uygun düzenlenmesi gerekir. Böylelikle fizyolojik ve psikolojik açıdan

daha rahat ve sağlıklı ortamlar sağlanmasıyla, yorgunluk ve kaza faktörlerinin en aza

indirilmesi mümkün olabilir (Glasser, 1986; Resendiz, 1988)

Mutfaklardaki optimum iĢ yüksekliğinin, diğer iĢ ortamlarında olduğu gibi, iĢi yapan

kimsenin antropometrik ölçülerine uygun olması gerekir. Bu ise, mutfakta iĢ yapılarak

geçirilen süreyi azaltacaktır (Glasser, 1986; Bubb, 1990). Antropometrik veriler insanın

kullandığı donanım ve ekipmanın ölçüm ve biçimi ile insanın çalıĢma alanını saptamak için

kullanılabilir. Mutfak çalıĢma ortamında ev kadınının fizyolojik ve psikolojik açıdan rahat bir

Ģekilde, daha az zaman harcayarak ve daha az yorularak çalıĢmasına imkan sağlayacak bazı

düzenlemelerin gerçekleĢtirilebilmesi için ev kadınının antropometrik ölçümlerinin bilinmesi

gerekmektedir (Bubb, 1990; Kirvesoja et al., 2000).

* [email protected]

Page 50: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

44

Konuyla ilgili yapılan çalıĢmalara bakıldığında, (ABD, Almanya, Fransa, Hollanda, Ġngiltere

ve Ġsviçre gibi) BirleĢik Devletler ve Avrupa Birliği ülkelerinin bir çoğunda mutfakların

antoropometrik düzenlemesi için bayanların antropometrik ölçüleri referans olarak alınmıĢtır

(Grandjean; 1973; Gönen, 1988; Parcells et al., 1999; Lee et al., 1998; Akın ve Sağır, 1998;

Smellie, 2003). Ülkemizde günümüze kadar yapılan bazı antropometrik çalıĢmalar Ģunlardır

(Sabancı, 1977; Gönen ve Kalınkara, 1993; Pheasant, 1996; Kroemer, 1997; Akın ve Sağır,

1998; Lee et al., 1998; Parcells et al., 1999; Park et al., 1999; Sabancı, 1999; Leon et al.,

2001; Smellie, 2003):

Askeri araç-gereç ve kıyafetlerle ilgili olarak kullanılmak amacı ile askerlerden alınan

antropometrik ölçümler (Hertzberg ve ark. 1961; Pekintürk, 1968),

ÇeĢitli yaĢ grubundaki öğrencilerden farklı amaçlar için alınan antropometrik ölçümler

(Bostancı, 1956; Bayazıt, 1971; Güven, 1979; KayıĢ, vd, 1986; KayıĢ, 1987, KayıĢ,

1988)

Ġnsan-makine sistemlerinin tasarımında kullanılmak amacı ile endüstriyel iĢ yerlerinde

çalıĢan iĢçilerden alınan antropometrik ölçümler (KayıĢ vd., 1991; Özok, 1981; Özok,

1988).

Yapılan bu çalıĢmanın amacı konuyla ilgili güncel antropometrik ölçülerinin elde edilmesi ve

mutfak mobilyalarının tasarımlarında referans ölçüler olarak kullanılmasıdır.

2. Antropometrik Mutfak Mobilyalarının Tasarımı

2.1. Gerekli Vücut Ölçüleri

Ölçümler belirli bir referans noktasından (anatomik yapıdan) bir diğer referans noktasına

(anatomik yapıya) göre yapılmıĢtır.

1.a. Diz Üstü Yüksekliği (DÜY)

2.b. Maksimum ÇalıĢma Yüksekliği (MÇY)

3.a. Dirsek Sonrası Kolun Maksimum ÇalıĢma Yarıçapı (DSMÇY)

4.b. Omuz Sonrası Kolun Maksimum ÇalıĢma Yarıçapı (OSMÇY)

5.c. Normal Uzanmalı ÇalıĢma Alanının (OSMÇY) ile (DSMÇY) nin kesiĢtiği noktanın

çalıĢma baĢlangıç noktasına olan normal mesafesi. (NUÇM)

6. d. Maksimum Uzanmalı ÇalıĢma Alanının (OSMÇY) ile (DSMÇY) KesiĢme Noktasının

Mesafesi (MUÇM)

7.f. Toplam (sağ+sol) Maksimum ÇalıĢma Mesafesi (TMÇM)

8.e. Toplam (sağ+sol) Normal ÇalıĢma Mesafesi (TNÇM)

9.h. Engelsiz Maksimum Dikey Uzanma Yüksekliği (MDUY)

10.h. Engelli Normal Dikey Uzanma Yüksekliği (ENDUY)

11.h. Engelli Maksimum Dikey Uzanma Yüksekliği (EMDUY)

12.h. Engelsiz Raf Sonuna Uzanma Mesafesi (RSUM)

13.h. Engelli Raf Sonuna Uzanma Mesafesi (ERSUM)

14.h. Engelli Raf Üstüne Uzanma Mesafesi (ERÜUM)

15.h. Engelsiz Raf Üstüne Uzanma Mesafesi (RÜUM)

16.a. Düz Yürüme Mesafesi (DYM)

17.a. Yan Yürüme Mesafesi (YYM)

18.a. Oturma Yüksekliği Ġle BaĢ Üstü Arasındaki Mesafe (OYBM)

19.b. Yerden Diz Üstü Yüksekliği Arasındaki Mesafe (YDÜM)

20.c. Oturma Yüzeyinden Dirsek Altına Olan Mesafe (OYDAM)

21.d. Oturma Yüksekliği Ġle Bacak Üstü Arasındaki Fark (Baldır) (OYBAF)

22.e. Bacak Önü Ġle Sırt Arkası Arasındaki Fark (BÖSAF)

Page 51: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

45

23.f. Topuk Arkası Ġle Sırt Arkası Arasındaki Fark (TASAF)

24.g. Oturma Yüzeyi Ġle Omuz-Ense KesiĢim Noktası Arasındaki Fark (OYOEKF)

25.h. Yerden Bacak Altı Arasındaki Fark (YBAM)

26.i. Yerden Diz Kabuğu Altı Arasındaki Fark (YDAM)

27.h. Boy Yüksekliği (BY)

2.2. Örnekleme Sayısının Tespiti

Örneklem hacminin tespiti için bir ön çalıĢma ile gerekli doneleri tespit edilmiĢtir. Ön saha

araĢtırmasında 50 bireyden veri toplanarak, hangi veri gurubu için kaç tane ölçüm yapılması

gerektiği (örneklem büyüklüğü) hesaplanmıĢtır (Sabancı, 1999; Dizdar, 2003; Dizdar, 2004).

En az 13 ölçüm (YBAM; % 95), en fazla ise 199 ölçüm (TMÇM, % 99) yapılması

gerekmektedir. Ancak, çalıĢmada (verilerin sıhhatli olması amacıyla), örneklem hacmi

oldukça büyüterek toplam 970 kiĢiden ölçü alınmıĢtır.

2.3. Antropometrik Ölçümlerin Yapılması

Bireyin sabit pozisyonlarda vücut boyutlarının ölçülmesi ile elde edilen veriler yapısal (statik)

antropometrik verilerdir. Yapısal antropometrik veriler özellikle mobilya boyutlarının

belirlenmesi ve giysi bedenlerinin alt-üst sınırlarının ayarlanması vb. alanlarda kullanılırlar

(Roebuck, J.A., 1975; Sabancı, 1999; Dizdar, 2002; Dizdar, 2003; Kaya vd., 1993; Özok,

1988; Özok, 2002; Dizdar, 2004). Her deneğe, adı ve soyadı, yaĢı, doğum yeri ve memleketi

sorulmuĢtur. Bu bilgilere ek olarak denekler, cinsiyetleri de veri formunda belirtilerek, her

denekten toplam 27 (statik antropometrik) ölçü (antropometreyle) alınmıĢtır. Ölçümler (saha

araĢtırması) bu konuda eğitimli kiĢilerce yapılmıĢtır.

2.4. Bulgular

Ölçüsü alınan deneklerin 64‟ü (yaĢ vb. sebeplerden ötürü) çalıĢmadan çıkarılmıĢtır. Ġstatistiki

analizler toplam 906 denek üzerinden tamamlanmıĢtır. Bu kiĢiler fiziksel özrü bulunmayan,

yetiĢkin (19 yaĢ ve üzeri) deneklerdir.

AraĢtırma kapsamına alınan deneklerin ayakta durma ve oturma pozisyonundaki boyutsal

ölçümlerine iliĢkin betimsel değerleri (aritmetik ortalama, max. ve min değerleri) standart

sapma, basıklık ve çarpıklık değerleri ile yüzdelik (% 90 ve % 99 güven sınırlarında alt-üst

sınır değerleri) değerleri hesaplanmıĢtır (Tablo 1).

Page 52: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

46

Tablo 1 Deneklerin antropometrik ölçülerine iliĢkin, istatistiki ve yüzdelik değerler

Antropometrik

Ölçüler Ortalama Std. Sp. 95% 5%

1.a (DÜY) 53,25 3,11 58,37 48,12

2.b (MÇY) 192,18 2,79 196,77 187,58

3.a (DSMÇY) 41,32 2,35 45,18 37,46

4.b (OSMÇY) 64,9 2,36 68,78 61,02

5.c (NUÇM) 41,84 2,1 45,31 38,38

6.d (MUÇM) 60,49 2,63 64,82 56,16

7.f (TMÇM) 122,02 2,99 126,93 117,11

8.e (TNÇM) 98,39 2,59 102,65 94,14

9.h (MDUY) 191,01 3,53 196,81 185,2

10.h (ENDUY) 176,16 3,03 181,14 171,18

11.h (EMDUY) 192,71 2,38 196,63 188,8

12.h (RSUM) 176,05 2,57 180,28 171,81

13.h (ERSUM) 169,21 2,17 172,78 165,65

14.h (ERÜUM) 180,88 1,88 183,97 177,79

15.h (RÜUM) 186,08 2,64 190,42 181,75

16.a (DYM) 63,28 1,97 66,52 60,03

17.a (YYM) 41,98 2,67 46,37 37,59

18.a (OYBM) 84,01 2,45 88,05 79,97

19.b (YDÜM) 51,08 1,9 54,21 47,95

20.c (OYDAM) 20,56 2,53 24,72 16,4

21.d (OYBAF) 17,42 1,9 20,55 14,28

22.e (BÖSAF) 56,87 1,59 59,49 54,25

23.f (TASAF) 43,13 1,88 46,22 40,03

24.g (OYOEKF) 60,24 2,12 63,73 56,76

25.h (YBAM) 43,78 1,69 46,57 41

26.i (YDAM) 43 1,55 45,55 40,44

27.j (BY) 163,48 3,86 169,83 157,14

2.5. Tasarımda Antropometrik Verilerin Kullanımı

Ġstatistiki bilgiler doğrudan bir tasarım problemine uygulanamaz. Öncelikle antropometrik

bulgular analiz edilmeli, uyumsuzluklar olabileceği gözden kaçırılmadan, hangi

antropometrik bulguların, çözümün neresinde kullanılacağına karar verilmelidir. Yani,

“kullanıcı ile ürün arasında ne Ģekilde uyuma gidilecektir” sorusuna yanıt bulunmalıdır. Son

adım ise, cevabı bulunan yukarıdaki soru için, söz konusu ölçünün uygun yüzdeliğinin, yani

“iç” minimum (% 95) ya da “dıĢ” maximum (% 5) seçimidir.

Bu bağlamda, aĢağıdaki Tablo 6‟da, veri bankası oluĢturulup, istatistiki analizi tamamlanarak

tablolanmıĢ (Tablo 1) bilgilere göre, mutfaklarda kullanılacak eĢyaların boyutlandırılmasında

referans (standart) kabul edilmesi gereken ölçüleri sunulmaktadır.

Bu bağlamda, veri bankası oluĢturulup, istatistiki analizi tamamlarak Tablo 1‟de verilen

bilgilere göre, mutfaklarda kullanılacak eĢyaların boyutlandırılmasında referans (standart)

kabul edilmesi gereken ölçüler ve örnekleri Tablo 2‟de sunulmuĢtur.

Page 53: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

47

Tablo 2. Mutfaklardaki eĢyaların (dolap, masa, sandalye vb.) ölçülendirilmeleri

Antropometrik

Ölçüler Kullanım Yerine Örnek Tercih

% 5 % 95

1.a (DÜY) Masa altı yüksekliği MĠN 48,12 58,37

2.b (MÇY) Mikrodalga fırın yüksekliği MAX 187,58 196,77

3.a (DSMÇY) Tek kiĢilik masa eni MAX 37,46 45,18

4.b (OSMÇY) Masa eriĢim MAX 61,02 68,78

5.c (NUÇM) Tezgah derinliği MĠN 38,38 45,31

6.d (MUÇM) Tezgah derinliği MAX 56,16 64,82

7.f (TMÇM) Tezgah geniĢliği MAX 117,11 126,93

8.e (TNÇM) Tek kiĢilik tezgah geniĢliği MĠN 94,14 102,65

9.h (MDUY) Cihaz kontrolü ve raf yüksek. MAX 185,20 196,81

10.h (ENDUY) Tezgah üstü dolap altının yüksekliği MAX 171,18 181,14

11.h (EMDUY) Tezgah üstü dolap altının yüksekliği MAX 188,80 196,63

12.h (RSUM) Düz duvara monteli dolap yük.-derinliği MAX 171,81 180,28

13.h (ERSUM) Tezgah üstü dolap yük.-derinliği MAX 165,65 172,78

14.h (ERÜUM) Tezgah üzeri dolap yüksekliği MAX 177,79 183,97

15.h (RÜUM) Düz duvara monteli dolap yüksekliği MAX 181,75 190,42

16.a (DYM) Mekansal alan düzenlemesinde MĠN 60,03 66,52

17.a (YYM) Mekansal alan düzenlemesinde MĠN 37,59 46,37

18.a (OYBM) Sandalye üzerindeki alan için MĠN 79,97 88,05

19.b (YDÜM) Masa altı yüksekliği MĠN 47,95 54,21

20.c (OYDAM) Sandalye kolçağı yüksekliği MĠN 16,40 24,72

21.d (OYBAF) Özel tasarımlar - 14,28 20,55

22.e (BÖSAF) Masa altı diz derinliği MĠN 54,25 59,49

23.f (TASAF) Oturak derinliği MĠN 40,03 46,22

24.g (OYOEKF) Yaslanma yüksekliği MĠN 56,76 63,73

25.h (YBAM) Oturma yüksekliği MĠN 41,00 46,57

26.i (YDAM) Oturma yüksekliği MĠN 40,44 45,55

27.j (BY) Düz duvara monteli dolap yüksekliği MĠN 157,14 169,83

3. Sonuçlar ve Değerlendirme

Ülkemiz insanının antropometrik ölçülerinin yeterli olarak araĢtırılmadığı bir gerçektir.

Hâlbu-ki kullanılagelen araç-gereçlerin tasarım aĢamasında antropometrik verilerin dikkate

alınması önemli bir zorunluluktur. Zira bilinmelidir ki, toplumumuzun boyutsal ölçülerine

uyan ergonomik tasarımların gerçekleĢtirilebilmesi ile gelecek kuĢakların bedensel ve ruhsal

sağlıkları bir ölçüde korunabilecektir.

Bu anlamda, yapılan bu çalıĢma ile, mutfak mobilyalarındaki çalıĢma merkezlerinin

tasarımında, ülkemiz insanının antropometrik verileri derlenerek konuyla ilgilenenlerin

hizmetine sunulmuĢtur.

Ayrıca, çalıĢmada sunulan veriler, sadece mutfakların ya da mobilyaların projelendirilmesinde

değil, tasarımlarında ülkemiz insan ölçülerinin ihtiyaç duyulduğu (ya da yakın gelecekte

ihtiyaç duyacakları) tüm (mekan, alet ve ekipman vb) çalıĢmalarda kullanılabilir.

Son olarak, yapılan çalıĢma sonucu Ģu öneriler geliĢtirilmiĢtir :

Page 54: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

48

Ölçümlerde ileride yapılacak (mekansal boyutlandırmaya ait) kapsamlı çalıĢmalar için

kullanılabilir. Ancak, güncelliğini yitirecek olması durumunda, bilgilerin yenilenmesi gerekir.

Bu çalıĢmada, (araĢtırma alanının sınırlarından dolayı) sadece mutfak mobilyaları

üzerinde durulmuĢtur. Konu, uzmanlarınca hem kapsam bazında, hem de konu bazında daha

da detaylı uygulamalarla zenginleĢtirilebilir. Kaldı ki, hakkında standardı bulunmayan birçok

konu araĢtırıcılarını beklemektedir.

ÇalıĢmada sadece mutfak mobilyalarının daha efektif kullanılabilmesi için, önemli bir

parametre olan insan vücut ölçülerine uygunluğu üzerinde durulmuĢtur. Ancak, mutfaklarda

kullanılan ahĢap malzemelerin iyileĢtirilmesi gibi birçok konu sırada beklemektedir.

ÇalıĢmada, insanın yaĢama mekanlarından mutfaklar ele alınmıĢtır. Ancak,

unutulmaması gereken, insan için yaĢam sadece mutfak değildir! YaĢama ait ne varsa (tüm

mekan ve zamanlar), onların huzur ve sükuneti için tasarlanmalıdır.

4. Kaynaklar

Akın, G., Sağır M., 1998. Ġlköğretim Sıra ve Altlıklarının Ergonomik Tasarımında

Antropometrik Veriler, VI. Ulusal Ergonomi Kongresi, MPM Yayın No: 622,

68-78, Ankara.

Anttonen P., Anttonen, H., 1988. The effect of working height on the loading of the

muscular and skeletal systems in the kitchens of workplace canteens, Applied

Ergonomics, Volume 19, Issue 4, 306-308.

Bayazıt, N. 1971. Ġnsan Ölçümlerinin Belirlenmesi Üzerine Bir ÇalıĢma, İstanbul Teknik

Üniversitesi Dergisi, 29 (92 : 27-33.

Bostancı, E. 1956. Türk Erkek ve Kız Çocuklarında Kol, Üst Kol ve El Büyümesi ile Bedenin

Diğer Kısımları Arasındaki Korelasyonlar Üzerine Bir AraĢtırma. A. Ü. Dil ve

Tarih-Coğrafya Fak. Dergisi, XIV (1-2) : 103 - 149

Bubb, H., 1990. A contribution to the ergonomic design of kitchen furniture, Applied

Ergonomics, Volume 21, Issue 4, Page 341

Dizdar, E. N., 2003. Antropometrik Optimizasyon, Z.K.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü (Ders

Notları), Karabük.

Dizdar, E. N., 2003. Ergonomik ĠĢ Ġstasyonu Tasarımında Ġlk Adım: Antropometri, Mesleki

Sağlık ve Güvenlik Dergisi, (14) s. 38-44.

Dizdar, E. N., 2003. İş Güvenliği, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, (Ders Kitabı), Dilara

Yayınevi ve Matbaacılık, Trabzon.

Dizdar, E. N., 2004. Uygulamalı İstatistik ve Olasılık, (Zonguldak Karaelmas Üniversitesi

Ders Kitabı), Dilara Yayın Evi, Trabzon.

Dizdar, E. N., Kurt, M., 2002. İş Güvenliği, Gazi Üniversitesi, Ders Kitabı, Kale Ofset,

Ankara.

Glasser, I., 1986. The Culture Of A Soup Kitchen: Sanctuary, The Unıversıty Of Connecticut,

Phd. Thesis, pp. 285, USA.

Page 55: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

49

Gönen, E. 1988. İş ve İşgücü Planlaması, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları :

1054, Ders Kitabı : 308, Ankara.

Gönen, E., Kalınkara V. 1993. Üniversiteye Devam Eden Kız Öğrencilerin Boyutsal

Ölçülerinin Ġncelenmesi, IV. Ulusal Ergonomi Kongresi, MPM Yayın No: 509,

93-107, Ankara.

Grandjean, E. 1973. Ergonomics of the Home, Taylor Francis Ltd., London.

Güven N. 1979. Farklı Sosyo-Ekonomik KoĢullarda YetiĢen Ġlkokul Çocuklarında Görülen

Antropometrik Farklılıkların Ġncelenmesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, H. Ü.

Sağlık Bilimleri Enstitüsü.. Ankara.

Hertzberg, H.T.E. 1961. Dynamic Antyropometry of Working Positions, Damon, A. 1963.

Anthropometric Survey of Turkey, Greece and ıtaly. A Gradograph No : 73.

Kaya, M.D., Halisoğlu A.S., Bayramoğlu, M., YeĢilyurt H., Özok, A.F. 2003. A New

Approach to Estimate Anthropometric Measurements by Adaptive Neuro-

fuzzy Inference System, International Journal of Industrial Ergonomics (32),

105-114.

KayıĢ B, Özok A.F., 1986. Ġlkokul Öğrencilerinin Boyutsal Ölçülerinin Saptanması, Ankara:

TÜBİTAK, YAE, Rapor No: 128.

KayıĢ, B. 1987. İlköğretim Yapılarına Yönelik Ergonomik Tasarımlarda Boyutsal Verilerin

Kullanımı. Tubitak Yayın No : a67, Tubitak Matbaası, Ankara

KayıĢ, B. 1988. Ġlköğretim Yapılarına Yönelik Donanımların Ergonomik Tasarımı, I. Ulusal

Ergonomi Kongresi, MPM Yayın No: 372, 433-439, Ankara.

KayıĢ, B., Özok, A.F., 1991, The Anthropometry of Turkish Army Men, Applied

Ergonomics, 22(1): 49-54.

Kirvesoja, H, Vayrynen, S., Haikiök, A., 2000. Three evaluations of task-surface heights in

elderly people's homes, Applied Ergonomics 31, 109-119

Kroemer, K. H. E., 1997. Engineering Anthropometry, Salvendy, G. (ed.) Handbook of

Human Factors and Ergonomics, pp. 219-232, John Wiley&Sons.

Kroemer, K.H.E., Kroemer, A.D., 2001. Office Ergonomics, Taylor&Francis, London, pp.

87-89.

Lee, Y.S., Nahm, Y.E., Kim, D.J., Park, S.C., 1998, Development of Anthropometric and

Biomechanical Office Chair, Proceedings of the Fifth Pan-Pacific Conference

on Occupational Ergonomics, July 21-23, Japan, pp. 80-83.

Leon, L.R.P., Chaurand, R.A., Munoz, E.L.G. 2001. Antropometric Study of Mexican

Primary School Children, Applied Ergonomics, (32), 339-345.

Maria R. P., Stefania De M., Clarke V. S., 2000. Alfredo Bianchi, Andre Zlotnicki and

Claudio Napoli, Technical note: Ergonomics, gerontechnology, and design for

the home-environment, Applied Ergonomics, Volume 31, Issue 3, 1 Pages 317-

322

Özok, A, 1981. Türk Sanayi ĠĢçileri Üzerine Antropometrik Bir AraĢtırma, Ġstanbul.

Özok, A. F. 1988, Ergonomik Açıdan Çalışma Yeri Düzenleme ve Antropometri, Türk Metal

Sen., No: 125, Ġstanbul.

Özok, A. F. 2002, İşbilim, Ġ.T.Ü., ĠĢletme Fakültesi, Ġstanbul.

Page 56: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

50

Parcells, C., Stommel, M., Hubbard, R.P., 1999. Mismatch of Classroom Furniture and

Student Body Dimensions. Empirical Findings and Health Implications,

Journal of Adolescent Health, (24): 265-273.

Park, S.J., Park, C.P., Kim, J.H., Kim, C.B. 1999. Biomechanical Parameters on Body

Segments of Korean Adults, International Journal of Industrial Ergonomics,

(23),23-31.

Pekintürk, T. 1968. Kara Ordusu Erlerinin Beden Numaralarının Tesbiti I., II. T.C. Genel

Kurmay PR-GE BaĢkanlığı, Ankara.

Pheasant S., 1991. Ergonomics, Work and Health, Mac Millian Press, Australia.

Resendiz, A.J., 1988. Kitchen layout and dimensions for the ambulatory and wheelchair-

bound elderly, Applied Ergonomics, Volume 19, Issue 1, p. 80-81

Roebuck, J.A., Kroemer, K.H.E., Thomson, W.G., 1975. Engineering Anthropometry

Methods”, John Wiley and Sons, NewYork, USA.

Sabancı, A., 1977. Tasarımda İnsan Makine İlişkileri ve Antropometrik Ölçülerin Önemi, Ç.

Ü. Ziraat Fakültesi, Adana.

Sabancı, A., 1999. Ergonomi, Baki Kitapevi, Adana.

Smellie, S., 2003. The Limitations of a Standard Workstation for its User Population,

Ergonomics, 6 (3-4): 101-108.

Page 57: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

51

BĠLGĠSAYAR DESTEKLĠ ERKEN UYARI MODELĠ: TEUM&KAP

Ercüment N. DĠZDAR*, Yusuf KURTGÖZ

Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Karabük Teknik Eğitim Fakültesi

Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Karabük Meslek Yüksekokulu

ÖZET

Teknolojideki geliĢmeler iĢ hayatındaki güvenlik yönetiminin önemini artırmıĢtır. Bu

geliĢmeler, iĢ sisteminde insana daha fazla değer vermeyi ve daha fazla yatırımı gerekli

kılmıĢtır. Burada karĢımıza Ģu problem çıkmıĢtır: Acaba insanların maruz kalabilecekleri

kazaları önceden tahmin edip, alınacak tedbirler ile bu kazaları önlemek mümkün müdür?

1998 yılında geliĢtirilen Tehlike Erken Uyarı Modeli ile, meydana gelebilecek olası iĢ

kazalarının önceden tahmini mümkün kılınmıĢtır. Yapılan bu çalıĢma ile, bu model ile analiz

edilecek kaza verilerinin kısa bir sürede incelenmesine olanak verecek bir yazılım

gerçekleĢtirilmiĢtir. ÇalıĢmada, bu yazılım hakkında bilgi verilmiĢtir.

Anahtar Sözcükler: ĠĢ Güvenliği, Tehlike Erken Uyarı Modeli, Tehlike Analiz Teknikleri.

1. GiriĢ

Üretimin vazgeçilmez ve en değerli elemanı olan insanın, üretim sürecinde karĢılaĢması

muhtemel kazalara karĢı korunması onun en doğal hakkıdır. Çünkü insan, üretimin sadece

aracı değil aynı zamanda amacıdır. Ancak yaĢanan iĢ kazaları akla Ģu soruyu getirmektedir:

“Kazalar önceden tahmin edilebilir mi?”

Mesele sadece iĢin insani boyutuyla sınırlı değildir. Zira firma için her kaza ek bir masraf,

zaman ve maliyet demektir. Bu durumda bir yönetici için en önemli konu eğer mümkün ise

kazaları olmadan önce tahmin ederek gerekli tedbirler ile bertaraf etmektir.

Bu konuya birçok araĢtırmacı parmak basmıĢ, ama iĢin içinden çıkılamamıĢ, problemin

çözümü yolunda müspet bir geliĢme kaydedilememiĢtir. Günümüze değin, onlarca teknik

geliĢtirilmiĢ olmasına rağmen, (üretimdeki olası iĢ kazalarının önceden tahmini için) yapılan

çalıĢmalar tatminkar sonuçlar vermekten oldukça uzak kalmıĢtır!

Bu konuda Kurt (1993) fikirlerini Ģöyle dile getirmiĢtir: “ĠĢletmeler kendi özelinde meydana

gelen kazaları analiz ederek, yerinde ve zamanında alacağı tedbirlerle muhtemel kazaların

önüne geçebilecektir. Dolayısıyla iĢ kazalarının önlenebilmesi veya azaltılabilmesi, öncelikle

önceden tahmin edilmesi ile mümkündür. Ama bu konu çözümsüzlüğünü korumaktadır.”

Bazı araĢtırmacılar problemin zorluğunu Ģu Ģekilde ifade etmiĢtir: “Kazaların tahmini için

iĢçinin yaĢı, tecrübesi, çalıĢtığı bölüm ve çalıĢma süresi gibi hangi faktörün, hangi oranda

kaza üzerinde daha etkili olduğunun bilinmesi gerekir. Ġlk bakıĢta bunların belirlenmesi kolay

zannedilir. Oysaki bu görüldüğü kadar kolay değildir”. Dahası bazıları daha da ileri giderek,

iĢ kazalarının oluĢumundaki faktörlerin ayrı ayrı olduğu gibi, etkileĢimlerinin de kaza

üzerinde etkili olduğunu söylemiĢtir. Ancak kazaya sebep olacak tüm faktörlerin ötesinde

* [email protected]

Page 58: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

52

etkileĢimlerinin de hesaba katılmasının, çözümü neredeyse imkansızlaĢtırdığını söylemiĢtir

(Dizdar, 1998; Dizdar, 2003).

Konuyla ilgili olarak Brude (1995) Ģunları söylemiĢtir: “Kazaların tahmini çözülmesi kolay,

sıradan bir problem değildir. Bu güne kadar yapılan tüm çalıĢmalara, geliĢtirilen tüm

tekniklere rağmen, halen üretim sistemlerinde uygulanabilecek, ciddi, sistematik ve güvenilir

bir çalıĢma elimizde bulunmamaktadır”.

Hollnagel‟e (1993) göre “Kazaları tahmin etmek için bugüne kadar harcanan bütün gayretlere

ve önerilen tüm çözümlere rağmen, bu problem hala mevcuttur. Aslında teknolojik sistemlerin

artan kompleksliğine bağlı olarak bu problemler daha da vahim hale gelebilir!”.

Aslında iĢ kazaları için yapılan “çevre ile kasıtsız, istenmeyen, beklenmeyen, tesadüfi,

görünür bir sebebi olmayan, tahmin edilemeyen, kaçınılamayan etkileĢimler” gibi tanımlar

onların doğrudan tespitini oldukça zorlaĢtırmaktadır. Zira, kazaların tamamen sebepsiz,

rasgele veya sadece Ģansa bağlı olduğunun kabulü, bilimsel çalıĢmalar için ciddi bir engel

teĢkil eder.

Diğer taraftan “tahmin konusunda matematikçi birçok teorisyen “hiçbir olayın tesadüfen,

rasgele meydana gelmediği” hakkında hem fikirdirler. Ancak bu tip problemlerin çözümünde

ise çaresizdirler.

2. Tehlike Erken Uyarı Modeli

ĠĢ kazaları Ģüphesiz ki sıfıra indirilemez. Ancak kabul edilebilir bir seviyeye indirilebilir. Bu

perspektiften hareketle, yukarıda ifade edilen problem yakın bir geçmiĢte çözülmüĢtür. 1998

yılında kabul gören (Dizdar, 1998) bir doktora çalıĢması ile iĢ kazaları artık yüksek bir yüzde

ile tahmin edilebilmektedir.

Söz konusu tezde geliĢtirilen Tehlike Erken Uyarı Modelinde, veriler bilgisayar ortamında

değerlendirilerek erken uyarı mesajları (diagnostics messages) elde edilir. Daha sonra bu

mesajlar rapora dönüĢtürülerek üst yönetime sunulur (ġekil 1).

Tehlike Erken Uyarı Modeli, üst yönetime iĢ güvenliği ile ilgili bütçenin harcanmasında

önemli bir karar desteği sağlar. Yani “Fabrika büyük. Her yıl onlarca kaza oluyor. Yeni

kazalar için alınacak tedbirlere nereden baĢlanmalı? Yeni kazalar hangi atölyede

gerçekleĢecek! Ne zaman! Kimlerin baĢına gelecek! Önlemler aciliyetlerine göre, hangi

sırada, nerelerde ve kimler için alınmalı?” gibi sorulara büyük bir hassasiyetle, yüksek bir

doğrulukla cevap verir.

Model, algoritmasındaki tüm kompleksliğine rağmen, firmadan bilgi olarak sadece geçmiĢ

kaza raporlarını ister. Bunca sorunun cevabı için bu kadar bilgi istenmesi ĢaĢırtıcı ya da basit

gelebilir. Ancak, Oborne‟nin (1995) dediği gibi “Kaza raporlarında çok önemli bilgiler

saklıdır! Veriler değerlidir, ama değerlendirilebilirse!”.

Page 59: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

53

OLASI Ġġ KAZALARI ALINACAK ÖNLEMLER

1. Önlem: ġubat ayında, 5. Atölyede, tornacıların yapabilecekleri kazalar için

önlem alınması,

2. Önlem: Mart ayındaki, gündüz (730

-1530

) vardiyalarında, presçilerin

geçirecekleri kazalar için önlem alınması,

3. Önlem: Nisan ayının, son 10 gününde, II. Haddehanede, elektrik çarpması

kazaları için önlem alınması,

4. Önlem: Ekim ayında, 21-25 yıllık tecrübeye sahip, presçilerin kaza geçirme

riskine karĢı önlem alınması,

5. Önlem: Ġzabecilerin, Kasım ayının ilk 10 gününde kaza geçirme riskine karĢı

önlem alınması,

6. Önlem: 6-10 yıllık tecrübeye sahip, 21-25 yaĢındaki iĢçilerin, gece (2330

-730

)

vardiyasında, cisim düĢmesi kazalarına karĢı önlem alınması,

7. Önlem: Tornacıların, ayların 11-20‟si arasında kaza geçirme riskine karĢı

önlem alınması,

8. Önlem: Ayların 1-10‟u arasında, 4. Atölyede, yanma kaza riskine karĢı önlem

alınması.

ġekil 1 Üst Yönetime Sunulması Ġçin Tehlike Erken Uyarı Modelinin Çıktısına

Dayandırılarak Hazırlanan Bir Örnek

Evet, kaza raporlarından değerli birçok bilgi elde edilebilir. Ama unutulmamalıdır ki, bunların

değerlendirilmesiyle günümüze kadar problemin çözümüne yönelik tatminkar bir sonuç elde

edilememiĢtir! Zira, Kemmlert‟in (1995) dediği gibi “sağlam veriler önemlidir, ancak çözüm

için yeterli değildir”. Yani, doğru ve tatmin edici sonuçlara ancak doğru ve yeterli

algoritmalarla ulaĢılabilir.

Tehlike Erken Uyarı Modeli, literatüre kazandırdığı bu olağanüstü tahmin edebilme

kabiliyetinin ötesinde; verimlilik hedeflerini tutturabilmek gayesiyle bünyesinde meydana

gelen iĢ kazalarını elimine etmek isteyen firmalar için, güvenilirliliğini en üst düzeyde

kanıtlamıĢ üstün bir tehlike analiz metodudur.

Mantığı, algoritması ve akıĢ diyagramı bahsi geçen tezde sunulan modelin yapılacak ek

çalıĢmalarla “tam-otomatik” hale getirilmesi tavsiye edilmiĢtir (Dizdar, 1998). Yapılan bu

çalıĢmada da, yapılan bu öneri uyarınca, Tehlike Erken Uyarı Modeli‟ne, bilgisayar yazılımı

desteği sağlanmıĢtır.

3. Tehlike Erken Uyarı Modeli Kaza Analiz Programı

3.1. Yapısı

Meydana gelen iĢ kazalarının analizini yapmak üzere geliĢtirilen Tehlike Erken Uyarı

Modelini destekleyen bilgisayar yazılımı “Kaza Analiz Programı”, kısa adı ile

“TEUM&KAP” tanıtılacaktır.

TEUM&KAP‟ın özellikleri Ģöyle sıralanabilir:

Arayüzün kullanıcı dostu olması için, görsel programlama dillerinden Delphi 7.0 ile

geliĢtirilmiĢtir,

Kolay kullanılabilir olduğundan Microsoft Access veritabanı kullanılmıĢtır,

ĠĢlemlerin daha kolay yapılabilmesi için, veritabanı üzerinde ayrıca SQL (Structured

Query Language) komutları kullanılmıĢtır.

Page 60: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

54

TEUM&KAP‟ın çalıĢma prensibi Ģu Ģekilde özetlenebilir:

Program çalıĢtırıldığında Delphi 7.0 ile geliĢtirilen kullanıcı arayüzü ekrana gelir,

Kaza ile ilgili verilerin saklandığı Microsoft Access veritabanına bağlanır,

Veriler bu veritabanı kullanılarak girilir ya da güncellenir,

TEUM‟nin analizi yazılımdaki kodlar ve SQL komutları sayesinde yapılır.

3.2. TEUM&KAP’ın Tanıtımı

GiriĢ Penceresi

TEUM&KAP aĢağıda ġekil 2‟de gösterilen açılıĢ ekranı (Splash Screen) ile kullanıcının

karĢısına gelmektedir.

ġekil 2 TEUM&KAP AçılıĢ Ekranı

Ana Pencere

TEUM&KAP‟nın ana penceresi aĢağıda Ģekil 3‟de gösterilmiĢtir. ġekil 3‟de görüldüğü gibi

veritabanı ve istatistik menüleri yardımı ile MSAccess veritabanı dosyasına ulaĢılmakta ve

gerekli veri giriĢleri ve analizler yapılabilmektedir. Aynı zamanda, menülerde seçeneklerin

üzerine gelindiğinde durum çubuğunda (statusbar) o seçenek ile ilgili açıklama

gösterilmektedir.

ġekil 3 TEUM&KAP Ana Penceresi

Kaza Veri GiriĢ Penceresi

Ana pencerede veritabanı menüsünden “kaza veri giriĢleri” seçeneği seçildiğinde Ģekil 4‟deki

form ekrana gelmektedir.

Page 61: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

55

ġekil 4 Kaza Veri GiriĢleri Formu

Kullanıcı bu form aracılığı ile yeni meydana gelen kazaların giriĢlerini, daha önce girilmiĢ

olan kaza verilerine ait güncellemeleri ve silinecek kayıt varsa silme iĢlemlerini

yapabilmektedir.

Analiz Pencereleri

TEUM&KAP‟da varyans analizi kullanıldığından faktörler, cevap değiĢkeni ve faktörlerin de

kendi içerisindeki seviyelerinin bilinmesi gerekmektedir. Faktörler içerisindeki seviyeler

kuruluĢun yapısına ve meydana gelen kazaya bağlı olarak değiĢiklik gösterebilmektedir.

Bundan dolayı, TEUM&KAP‟da Ģekil 5‟de gösterilen form ile faktörlere ait seviye giriĢleri

yapılabilmektedir.

ġekil 5 Faktörlere Ait Seviye GiriĢleri Formu

Yukarıdaki forma, ana penceredeki veritabanı menüsünden masomer bilgileri seçeneğinden

baĢlayarak ünite bilgileri seçeneğine kadar hangi faktörün seviyeleri görülmek isteniyorsa o

faktör seçilerek ulaĢılır. Bu form ile istenilen faktörün seviyelerinde düzenleme yapılabilir

Örneğin kaza veri giriĢleri formunda, meydana gelen kazaya ait ünite bilgisi girilirken açılan

Page 62: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

56

kutuda kazanın meydana geldiği ünite yok ise öncelikle ünite bilgileri faktörüne ait seviyelere

o ünite eklenmelidir. Bu iĢlemden sonra kaza veri giriĢleri sayfasında kazanın meydana

geldiği ünite seçilebilir. Programın bu Ģeklide çalıĢmasının sebebi ise iliĢkisel veritabanı

kullanılmasıdır. ĠliĢkisel veritabanı kullanılarak veri bütünlüğü sağlanmaktadır.

TEUM&KAP‟da istatistik menüsünden varyans analizi seçeneğine tıklandığında aĢağıda Ģekil

6‟de görülen pencere kullanıcının karĢısına gelmektedir. Bu form ilk defa açıldığında

aĢağıdaki Ģekilde gösterilen 1, 2 ve 3 numaralı gridler boĢ olarak görünmektedir. Formun alt

tarafındaki “Kaza Verileri” sekmesinde Kaza Veri GiriĢleri formunda girilen verilerden faktör

ve cevap değiĢkeni olarak değerlendirilenler ile girilen verilere göre hesaplatılan faktörler yer

almaktadır. Yine baĢlangıçta formun alt tarafındaki grafik sekmesinde çizdirilen herhangi bir

grafik yoktur.

ġekil 6 Varyans Analizi Formu.

Kullanıcı bu form aracılığı ile istediği bir faktör ile cevap değiĢkeni olan kayıp iĢ günü

arasında varyans analizi yapabilmektedir. Bu iĢlem için kullanıcının faktör açılan kutusundan

istediği faktörü seçmesi ve ANOVA butonuna tıklaması yeterlidir. ANOVA butonuna

tıklandıktan sonra yukarıdaki Ģekilde görülen 1 numaralı alanda varyans analizi ile ilgili

hesaplanan değerler, 2 numaralı alanda seçilen faktörün seviyeleri ve her seviyede meydana

gelen kaza sayısı ile o seviyedeki ortalama kayıp iĢ günü değerleri, 3 numaralı alanda ise

seçilen faktör ve cevap değiĢkenine ait değerler yan yana gösterilmektedir. Grafik sekmesinde

ise seçilen faktöre ait kaza sayısı – ortalama kayıp iĢgünü grafiği çizdirilmektedir (ġekil 7).

1

2

3

Page 63: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

57

ġekil 7 TEUM&KAP‟da Seçilen Faktöre Ait OluĢturulan Kaza Sayısı-Ortalama Kayıp ĠĢ

Günü Grafiği.

4. Sonuçlar

ĠĢ kazaları sonucunda meydana gelen iĢ gücü kayıpları, onarım masrafları, iĢçiye ödenen

tazminatlar, tıbbi müdahale ve hastane masrafları, üretimin kısmen veya tamamen durması

sonucunda meydana gelen üretim kayıpları, yeni iĢçi yetiĢtirmek için harcanan zaman ve

eğitim giderleri, devletçe yapılan soruĢturma masrafları, yaralanan ya da sakat kalan iĢçinin

rehabilitasyonu gibi faktörler parasal değerlere çevrildiğinde iĢ kazaları maliyetinin ne kadar

yüksek olduğunu ortaya çıkarır.

Bu çalıĢmanın konusu olan “Tehlike Erken Uyarı Modeli”, sistemdeki olası iĢ kazalarını

vukuundan önce tahmin ederek üst yönetime bir rapor halinde sunar. Bu raporda, olası kazalar

tahmin edilmiĢ ve dolayısıyla gelecek dönemler için alınması gereken önlemler aciliyet ve

ağırlıklarına göre sıralanmıĢtır.

Tehlike Erken Uyarı Modeli‟nin tatbiki ile firmanın sağlayacağı kazançlar Ģöyle özetlenebilir:

1. Yönetimin eline iĢ güvenliği stratejileri için önemli bir karar destek sistemi sunulmuĢ olur.

Bu Ģekilde kazaları önlenmesi için ayrılan finansmanın optimum kullanımı sağlanır. Yani,

bütçe kaynakları zorlanmadan, gerekli yerlere gerektiği kadar harcama yapılarak,

minimum masraf ile maksimum iĢ güvenliği sağlanmıĢ olur.

2. Kazalardaki azalma ile üretimdeki kayıp zamanlar, iĢ gücü değiĢtirme ve ek istihdam

maliyetleri, hasar ve tamir-bakım masrafları, sipariĢ kaybı ya da sipariĢ gecikme zararları,

tıbbi merkez ve sağlık harcamaları düĢeceğinden üretim maliyetlerinde düĢme

yaĢanacaktır.

3. Gerekli tedbirlerin alındığını gören iĢçi kendini daha güvenli hissedeceğinden daha

yüksek performansla çalıĢır. Bu suretle üretimdeki (iĢçi denetimli) standart zamanlar

azalacağından birim maliyetler de düĢecektir.

4. ĠĢleme faaliyetlerindeki verimlilik, üretkenlik ve rekabet edebilirlilik artacağından karlılığı

yükselecektir.

Yukarıda ifade edilen kazançlar dikkatlice incelendiğinde, iĢ güvenliği yatırımlarındaki klasik

yaklaĢımlar “kazaların vukuundan önce tespit edilerek eliminasyonu” doğrultusunda

değiĢecektir.

Page 64: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

58

Kaynaklar

Brude, U., 1995. What is happening to the number of fatalities in road accidents-a model for

forecasts and continuous monitoring of development up to the year 2000,

Accident Analysis and Prevention, 27(3), 405-410.

Dizdar E. N., 1998. Üretim Sistemlerinde Olası ĠĢ Kazaları Ġçin Bir Erken Uyarı Modeli,

Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Endüstri Müh. Böl.,

Ankara.

Dizdar, E. N., 2003. ĠĢ Güvenliği, Dilara Yayınevi, Trabzon.

Hollnagel, E., 1993. Human Reliability Analysis Context and Control, Academic Press Inc.,

San Diego, USA.

Kemmlert, K., 1995. A method assigned for the identification of ergonomic hazards-

PLIBEL, Applied Ergonomics, 26(3), 199-211.

Kurt, M., 1993. ĠĢ Kazalarının Ergonomik Analizi, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Fen

Bilimleri Enstitüsü, Endüstri Müh. Böl., Ankara.

Oborne, D., 1995. Ergonomics at Work: Human Factors in Design and Development, 3rd

Edition, John Wiley&Sons Ltd.

Page 65: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

59

DEMĠR-ÇELĠK ENDÜSTRĠSĠNDE MEYDANA GELEN Ġġ KAZALARININ KAZA

TÜRÜ AÇISINDAN ĠNCELENMESĠ

Ercüment N. DĠZDAR*, Yusuf KURTGÖZ

Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Karabük Teknik Eğitim Fakültesi

Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Karabük Meslek Yüksekokulu

ÖZET

Ülkemizde Demir-Çelik Endüstrisinde çalıĢan personel sayısı, hızla geliĢen teknoloji ve

sanayileĢmeye bağlı olarak artıĢ göstermektedir. Demir-Çelik Endüstrisi çalıĢanlara ağır bir iĢ

yükü getirdiğinden, bu sektörde çalıĢanların en büyük problemlerinden birisi iĢ kazaları ve

meslek hastalıklarıdır. Bu sektördeki iĢ kazalarının sıklığı ve kazalara bağlı olarak meydana

gelen kayıp iĢ günlerinin fazlalığı yapılan istatistik çalıĢmalardan açıkça görülmektedir.

Bundan dolayı bu konuda yapılacak çalıĢmalar meydana gelen iĢ kazalarını en aza indirmek

yönünde olmalıdır. Bu araĢtırmada, Batı Karadeniz Bölgesinde Demir-Çelik Endüstrisinde

faaliyet gösteren endüstriyel kuruluĢlarda meydana gelen kazalar incelenmiĢ, en sık oluĢan

kaza türü ile ortalama olarak en fazla kayıp iĢ gününe sebep olan kaza türü tespit edilmiĢ ve

çözüm önerileri geliĢtirilmiĢtir.

Anahtar Sözcükler: ĠĢ Kazaları, Demir-Çelik Endüstrisi, ĠĢ Güvenliği.

1. GiriĢ

ĠĢ kazaları bir firmanın itibarına zarar verebilir, verimliliğini düĢürebilir ve büyük masrafların

meydana gelmesine sebep olabilir. Yaralanan çalıĢanlar sadece acı ve rahatsızlık çekmekle

kalmaz, aynı zamanda geçici veya kalıcı sakatlıklar geçirebilir hatta ölebilirler (Sheu et al.,

1999). Bu yaralanmalar çalıĢma yeteneğinin kaybına sebep olabildiği gibi çalıĢanların

kendileri ve aileleri üzerinde de ciddi bir etki oluĢturabilir.

Farklı sektörlerin hedef güvenliklerinin seçimi, her ülkede milli düzeyde yapılmalıdır. Böyle

bir seçimin yapılması farklı teknik uygulamalar ve ekonomik potansiyellerden dolayı

gerekmektedir. Hedef değerlerin benimsenmesine yönelik kararlar verilmeden önce mevcut

sektörlerin güvenlik düzeylerinin belirlenmesi gerekmektedir (Androic, 1998).

ĠĢ yerlerinde iĢ verimini düĢüren sebeplerden olan iĢçi sağlığı ve güvenliği ile ilgili sorunlar,

bu konularla ilgili çalıĢmalar yapılmasını zorunlu hale getirmiĢtir. Her yıl birçok insanın

yaralanmasına, sakatlanmasına ve hatta ölümüne sebep olan iĢ kazalarının sık görüldüğü iĢ

kollarından birisi de Metal Endüstrisidir (ĠSGÜM, 1992). Bu araĢtırmanın konusu olan

Demir-Çelik Endüstrisi, ülkemizde iĢ kazaları ve meslek hastalıklarının sıklıkla ortaya çıktığı

bir iĢ koludur (DĠE, 1990-2001). Bu sebeple, bu konuda yapılacak olan kaza önleme

çalıĢmalarına ihtiyaç duyulmaktadır.

Ülkemizde Demir-Çelik Endüstrisinde meydana gelen iĢ kazaları ülkemiz ekonomisine

önemli ölçüde zarar vermektedir. Kaliteli, piyasasında tutunabilen ve uluslararası

standartlarda ürün üretebilmek ve hizmet sunabilmek için endüstriyel sistemler kurarken

dikkat edilmesi gereken temel ölçütlerden birisi de iĢçi sağlığı ve iĢçi güvenliğinin

* [email protected]

Page 66: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

60

sağlanmasıdır. ÇalıĢanların sağlık ve güvenliklerinin sağlanması ve olası iĢ kazaları ve meslek

hastalıkları için gerekli önlemlerin alınması ile kaçınılmaz olarak nitelenen iĢ kazalarının

önüne geçilebilir. ÇalıĢanları iĢ kazalarından uzak tutmak için gerekli önlemleri almak,

personelin en doğal hakkıdır (Dizdar, 1996).

Ülkemizde büyük sanayi kuruluĢlarını desteklemek üzere plansız olarak geliĢen atölyeler

halinde çalıĢan siteler tarzında yan sanayi kuruluĢları mevcuttur. Demir-Çelik Endüstrisinde iĢ

güvenliğini sağlayıcı önlemlerin kapsamlı olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Zira iĢ

kazaları ülke ekonomisine ağır maddi yükler getirmekte ve ülkemizin geliĢmesinde önemli bir

engel teĢkil etmektedir (Arseven, 1994).

ĠĢ kazalarını önleyebilmek için kazalara sebep olan faktörlerin araĢtırılması zorunludur. Bu

faktörler üzerinde ne kadar çok bilgiye sahip olunursa, o ölçüde önemli tedbirler almak

mümkündür. Bundan dolayı, bu çalıĢma Demir-Çelik Endüstrisinde meydana gelen kaza

türlerini (cisim kesmesi, cisim çarpması, yanma vb.) toplanan veriler ıĢığında istatistiksel

olarak incelemek, hangi kaza türünün daha çok gözlendiğini, hangi kaza türünün ortalama

olarak daha fazla kayıp iĢ gününe sebep olduğunu tespit etmek amacıyla yapılmıĢtır.

2. Demir-Çelik Endüstrisi ve ĠĢ Kazaları

ĠnĢaat sektöründen beyaz eĢya üretimine kadar farklı üretim dallarında yoğun bir Ģekilde

kullanılan metal malzemeler, günlük hayatımızın önemli ihtiyaçlarını karĢılamaktadır. Demir-

Çelik Endüstrisi ise bu ihtiyaçları karĢılayan büyük sanayi kuruluĢlarından, bu kuruluĢların

paralelinde çalıĢan üretim ve tamir atölyelerine kadar birçok üretim kuruluĢundan

oluĢmaktadır (Kurt, 1996).

Demir-Çelik Endüstrisinde el iĢçiliğinden daha çok makine iĢçiliği gerekmekte olup faklı

kesici ve sert aletlerle çalıĢılmaktadır. Bundan dolayı çalıĢanların kullanılan makineleri, iĢlem

sırasını ve tehlikesiz bir imalat için uyulacak kuralları bilen kalifiye iĢçiler olmaları

gerekmektedir. Bu sektördeki özellikle de küçük iĢ yerlerinde çalıĢanların büyük çoğunluğu

usta-çırak yöntemiyle yetiĢmektedir. Fakat ayrıca çıraklık eğitimi gibi bir mesleki eğitim

görmeleri de büyük önem taĢımaktadır. Bu çalıĢanlara Çıraklık-Kalfalık okullarında haftanın

bir günü eğitim verilebilmektedir. Kurum, hizmet içi eğitim verse de bu genellikle mesleki

bilgiler ile sınırlı kalmaktadır. Bütün bunların sonucunda Demir-Çelik Endüstrisi ülkemizde iĢ

güvenliği problemlerinin en sık yaĢandığı iĢ kolu olmaktadır (Kurt, 1996, Dizdar, 1996, Kurt,

1999).

Yukarıdaki sebeplerden baĢka Demir-Çelik Endüstrisinde yer yer geleneksel üretim

sistemlerinin kullanılması, yetiĢmiĢ iĢ gücü eksikliği ve çocuk yaĢtaki çırak iĢçi sayısının

yüksek olması ile birlikte bu çocukların ustalık gerektiren iĢlerde de çalıĢtırılmaları kazaların

meydana gelmesini kolaylaĢtırmaktadır. ÇalıĢanların iĢ yeteneği ve organizasyonel bağlılıkları

yüksek zihinsel sağlığa ve yüksek firma performansına sebep olmaktadır. Aynı zamanda iyi iĢ

yeteneği çalıĢanlar arasında düĢük duygusal yorgunluğa ve firmalar arasında yüksek rekabete

sebep olmaktadır. Birisinin zihinsel rahatsızlığı duygusal yorgunluğun zararlı etkilerini

artırmaktadır. Bütün bunların sonucunda, dünyada bu iĢ kolunda yaĢanan en ağır ve en sık iĢ

kazaları ülkemizde yaĢanmaktadır (ILO, 1995-2000, Tuomi et al., 2005 ).

ĠĢ kazalarının ve iĢ güvenliği sorunlarının Demir-Çelik Endüstrisinde sık sık meydana

gelmesinden dolayı bu konuda alınması gereken tedbirler gündeme gelmektedir. Yapılan bu

çalıĢmanın konusu ülkemizde iĢ kazaları ve meslek hastalıklarının yüksek oranda meydana

geldiği Demir-Çelik Endüstrisi sektörüdür.

Page 67: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

61

3. Materyal ve Metot

Batı Karadeniz Bölgesinde Demir-Çelik Endüstrisi sektöründe çalıĢan firmalarda 1999 ve

2003 yılları arasında meydana gelen kazalara ait veriler toplanmıĢtır. AraĢtırmaya konu olan

kaza türü, bağımsız bir değiĢken (faktör) ve kayıp iĢ günü de kaza türünden etkilenen bağımlı

bir değiĢken (cevap değiĢkeni) olarak değerlendirilmiĢtir. Kaza türü faktörünün kayıp iĢ günü

üzerinde bir etkisi olup olmadığını tespit etmek için varyans analizi (anova) yapılması

gerekmektedir.

Varyans analizi yapabilmek için kaza türleri kendi içerisinde gruplandırılmıĢ ve kaza türlerine

tablo 1‟de gösterildiği gibi seviye numaraları verilmiĢtir.

Tablo 1 Kaza Türleri ve Seviyeleri Seviye Kaza Türü Seviye Kaza Türü

1 Açık alevle yanma 11 Gazla zehirlenme

2 Araçtan düĢme 12 Maden yanması

3 Asitle yanma 13 Makinelere kaptırma

4 Cisim arasına sıkıĢma 14 Merdivenden düĢme

5 Cisim çarpması 15 Muhtelif

6 Cisim düĢmesi 16 Sıcak malzemeyle yanma

7 Cisim kesmesi 17 Sıvı-cisim ve toz çapak kaçması

8 Cisim sıçraması 18 Trafik

9 Düzde düĢme 19 Yük kaldırırken incinme

10 Elektrik çarpması 20 Yüksekten düĢme

Toplanan verilerden faydalanılarak iĢ baĢı tarihinden kaza tarihi çıkarılarak meydana gelen

kaza için oluĢan kayıp iĢ günü elde edilmiĢtir (Kayıp ĠĢ Günü = ĠĢ BaĢı Tarihi – Kaza Tarihi).

Varyans analizi için aĢağıdaki iki hipotezi kuracağız.

H0: Kaza türünün kayıp iĢ günü üzerinde etkisi yoktur.

H1: Kaza türünün kayıp iĢ günü üzerinde etkisi vardır.

Meydana gelen 581 kazanın, kaza türü ve kayıp iĢ günü bilgileri Ek-1‟de gösterildiği gibi

düzenlenerek istatistik paket programlarından olan Minitab programına aktarılmıĢtır. Paket

program aracılığı ile kaza türü faktörü ile kayıp iĢ günü arasında varyans analizi yapılarak

aĢağıdaki sonuçlara ulaĢılmıĢtır (Tablo 2).

Tablo 2 Anova Tablosu (Kaza Türü: Faktör, Kayıp ĠĢ Günü: Cevap DeğiĢkeni) Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması F Hesap Değeri

Gruplar Arası 19 358096 18847 4,23

Grup içi 561 2498636 4454

Toplam 580 2856731

Yapılan varyans analizinin sonucuna göre hesaplanan F değeri, FH = 4,23 olarak bulunmuĢtur.

F Tablo değeri FT = F0,95;19,561 = 1,59‟dir.

FH > FT olduğundan H0 red edilir, H1 kabul edilir. Yani kaza türlerinin kayıp iĢ günü

üzerindeki etkilerinin birbirinden farklı olduğu söylenebilir. BaĢka bir ifade ile kaza türlerinin

kayıp iĢ gününü %95 güven düzeyinde etkileyen bir faktör olduğu tespit edilmiĢtir.

Kaza türlerinin yıllara göre kaçar defa gözlendiği, ortalama olarak kaç kayıp iĢ gününe sebep

oldukları tespit edilmiĢtir.

Page 68: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

62

4. Bulgular ve Yorumlar

Batı Karadeniz Bölgesinde ilgili sektörde 1999–2003 yılları arasında meydana gelen 581

kazanın kaza türlerine göre yapılan değerlendirmeleri aĢağıda sunulmuĢtur.

Tablo 3 1999–2003 Yılları Arasında Meydana Gelen Kazaların Kaza Türlerine Göre Sayıları,

Ortalama Kayıp ĠĢ Günleri Ve Toplam Kayıp ĠĢ Günleri Seviye Kaza Türü Toplam Kaza

Sayısı

Ortalama Kayıp ĠĢ

Günü

Toplam Kayıp

ĠĢ Günü

1 Açık alevle yanma 18 16,00 288

2 Araçtan düĢme 7 29,86 209

3 Asitle yanma 4 6,75 27

4 Cisim arasına sıkıĢma 118 24,93 2942

5 Cisim çarpması 67 11,12 745

6 Cisim düĢmesi 34 14,71 500

7 Cisim kesmesi 51 11,00 561

8 Cisim sıçraması 22 11,95 263

9 Düzde düĢme 67 22,67 1519

10 Elektrik çarpması 10 14,90 149

11 Gazla zehirlenme 5 0,80 4

12 Maden yanması 17 161,00 2737

13 Makinelere kaptırma 9 27,78 250

14 Merdivenden düĢme 19 27,89 530

15 Muhtelif 40 20,15 806

16 Sıcak malzemeyle yanma 20 14,70 294

17 Sıvı-cisim ve toz çapak kaçması 10 14,80 148

18 Trafik 7 18,86 132

19 Yük kaldırırken incinme 19 15,00 285

20 Yüksekten düĢme 37 31,00 1147

AĢağıda grafik 1‟de görüldüğü gibi 4. seviyedeki kaza türünün (Cisim arasına sıkıĢma) 1999–

2003 yılları arasında 118 defa meydana geldiği ve en çok sayıda meydana gelen kaza türü

olduğu tespit edilmiĢtir. Buna karĢın 12. seviyedeki kaza türüne (Maden yanması) çok sayıda

(17 defa) rastlanmamasına rağmen bu kaza türünün ortalama olarak en fazla kayıp iĢ gününe

sebep olduğu tespit edilmiĢtir.

Kaza Türlerine Göre Kaza Sayıları ve Ortalama Kayıp İş Günleri

0

20

40

60

80

100

120

140

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Seviye

Kaza S

ayıs

ı

0,00

20,00

40,00

60,00

80,00

100,00

120,00

140,00

160,00

180,00

Ort

. K

ayıp

İş G

ün

ü

Kaza Sayısı Ort.Kayıp İş Günü

Grafik 1 1999–2003 Yılları Arasında Meydana Gelen Kazaların Kaza Türlerine Göre Sayıları

Ve Ortalama Kayıp ĠĢ Günleri Grafiği.

Page 69: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

63

22%

20%

11%8%

6%

4%

4%

4%

21%

CİSİM ARASINA SIKIŞMA

MADEN YANMASI

DÜZDE DÜŞME

YÜKSEKTEN DÜŞME

CİSİM ÇARPMASI

CİSİM KESMESİ

MERDİVENDEN DÜŞME

CİSİM DÜŞMESİ

Diğer

Grafik 2 Kaza Türlerinin Toplam Kayıp ĠĢ Günlerine Göre Dağılım Grafiği

20%

12%

12%

9%6%

6%

4%

3%

3%

3%

3%

3%

16%

CİSİM ARASINA SIKIŞMA

DÜZDE DÜŞME

CİSİM ÇARPMASI

CİSİM KESMESİ

YÜKSEKTEN DÜŞME

CİSİM DÜŞMESİ

CİSİM SIÇRAMASI

SICAK MALZEMEYLE YANMA

MERDİVENDEN DÜŞME

YÜK KALDIRIRKEN İNCİLME

AÇIK ALEVLE YANMA

MADEN YANMASI

Diğer

Grafik 3 Meydana Gelen Kazaların Kaza Türlerine Göre Kaza Sayıları Dağılımı

Grafik 2 ve grafik 3‟te ise kaza türlerinin meydana gelme sıklığı ile sebep oldukları kayıp iĢ

günlerine baktığımızda, bir kaza türü ne kadar çok meydana geliyor ise sebep olduğu kayıp iĢ

günü sayısı da o kadar çok diyemiyoruz. Bir kaza türünün az sayıda meydana gelmesine

rağmen sebep olduğu kayıp iĢ günü sayısı fazla olabilmektedir. Bunu tersi bir durumla da

karĢılaĢmak mümkündür. AĢağıda tablo 4‟de ise hangi kaza türlerinin hangi yıllarda kaçar

defa meydana geldiği görülmektedir.

Tablo 4 Kaza Türlerinin Yıllara Göre Dağılımları Seviye Kaza Türü 1999 2000 2001 2002 2003

1 Açık alevle yanma 4 6 3 1 4

2 Araçtan düĢme 1 4 2

3 Asitle yanma 1 1 2

4 Cisim arasına sıkıĢma 21 35 21 27 14

5 Cisim çarpması 4 21 15 12 15

6 Cisim düĢmesi 2 10 6 12 4

7 Cisim kesmesi 8 16 10 9 8

8 Cisim sıçraması 6 5 3 3 5

9 Düzde düĢme 13 19 10 10 15

10 Elektrik çarpması 3 4 2 1

11 Gazla zehirlenme 1 4

12 Maden yanması 4 5 1 3 4

13 Makinelere kaptırma 1 3 2 1 2

14 Merdivenden düĢme 2 3 2 4 8

15 Muhtelif 2 7 11 7 13

16 Sıcak malzemeyle yanma 4 2 4 4 6

17 Sıvı-cisim ve toz çapak kaçması 2 2 3 1 2

Page 70: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

64

Seviye Kaza Türü 1999 2000 2001 2002 2003

18 Trafik 2 1 4

19 Yük kaldırırken incinme 8 3 4 1 3

20 Yüksekten düĢme 6 13 5 7 6

5. Sonuçlar ve Öneriler

Hızlı bir Ģekilde geliĢen teknolojiye ve sanayileĢmeye paralel olarak yaĢanan iĢ kazaları ve

meslek hastalıkları baĢta çalıĢanlarımıza ve yakınlarına, daha sonra firmaya ve ülke

ekonomisine zararlar vermektedir.

Demir-Çelik Endüstrisinde meydana gelen kazaları kaza türleri açısından incelediğimiz bu

çalıĢmamızda elde edilen sonuçlar aĢağıdaki gibidir:

Yapılan varyans analizi sonucunda kaza türünün, %95 güven düzeyinde kayıp iĢ günü

sayısını etkileyen bir faktör olduğu tespit edilmiĢtir.

Cisim arasına sıkıĢma Ģeklinde meydana gelen kazaların 1999–2003 yılları arasında en

çok sayıda gözlendiği sonucuna ulaĢılmıĢtır.

Maden yanmasının sebep olduğu kazalara az sayıda rastlanmasına rağmen, bu kaza

türünün ortalama olarak en fazla kayıp iĢ gününe sebep olduğu tespit edilmiĢtir.

Bir kaza türünün çok sayıda meydana gelmesine rağmen ortalama olarak az sayıda

kayıp iĢ gününe sebep olabileceği ve baĢka bir kaza türünün de az sayıda meydana

gelmesine karĢın ortalama olarak çok sayıda kayıp iĢ gününe sebep olabileceği

sonucuna varılmıĢtır.

Yukarıda elde edilen sonuçlara göre iĢ kazalarını ve meslek hastalıklarını önlemek için

aĢağıdaki öneriler geliĢtirilmiĢtir:

KuruluĢlar bünyelerinde, çalıĢanlarının güvenli bir ortamda çalıĢmaları için gerekli iĢ

güvenliği tedbirlerini almalıdır.

ÇalıĢanlara iĢ kazaları ve mesleki hastalıklar alanında gerekli eğitim verilmelidir.

Atölyelerde güvenlik için gerekli ikaz, uyarı iĢaret ve yazıları asılmalıdır.

Yapılan iĢe göre çalıĢanların kiĢisel koruyucular (Gözlük, maske, eldiven vb.)

kullanmaları sağlanmalıdır.

Yaptığımız bu çalıĢmaya göre en çok meydana gelen kaza türlerinin (baĢta cisim

arasına sıkıĢma olmak üzere) oluĢum nedenleri incelenmelidir.

Aynı Ģekilde ortalama olarak en çok kayıp iĢ gününe sebep olan kaza türlerinin (baĢta

maden yanması olmak üzere) oluĢum nedenleri incelenmelidir.

Daha sık meydana gelen ve daha çok kayıp iĢ gününe sebep olan bu tür kazaların en

aza indirilmesi için kuruluĢlar gerekli güvenlik önlemlerini almalıdır ve bu tür kazalar

hakkında çalıĢanlar bilgilendirilmelidir.

Page 71: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

65

EK_1 1999-2003 Yılları Arasında Meydana Gelen Kazalara Ait Bilgiler

No S K No S K No S K No S K No S K No S K No S K No S K

1 9 2 55 7 5 109 5 29 163 6 6 217 9 8 271 15 1 325 12 33 379 4 31

2 7 7 56 9 2 110 6 4 164 4 82 218 5 1 272 6 55 326 15 4 380 16 19

3 19 18 57 5 0 111 14 0 165 8 3 219 13 7 273 5 0 327 5 21 381 20 8

4 4 145 58 4 10 112 18 76 166 14 7 220 10 16 274 7 2 328 16 2 382 20 40

5 4 155 59 4 38 113 18 4 167 12 40 221 4 22 275 4 2 329 12 16 383 9 15

6 13 4 60 9 15 114 4 0 168 4 7 222 4 18 276 5 96 330 5 0 384 15 54

7 8 10 61 13 11 115 18 1 169 7 0 223 5 2 277 10 7 331 11 0 385 14 95

8 5 10 62 15 2 116 9 0 170 12 38 224 9 0 278 5 3 332 9 0 386 1 7

9 9 9 63 4 7 117 18 5 171 5 15 225 9 0 279 5 7 333 20 16 387 13 44

10 7 1 64 5 66 118 9 40 172 14 17 226 13 0 280 7 37 334 7 3 388 19 2

11 15 4 65 4 9 119 15 2 173 15 3 227 5 19 281 7 51 335 6 18 389 3 0

12 4 10 66 15 15 120 15 2 174 4 58 228 4 47 282 4 0 336 9 0 390 3 0

13 4 10 67 2 10 121 4 0 175 7 0 229 9 34 283 9 137 337 5 0 391 19 0

14 4 2 68 2 0 122 7 1 176 7 0 230 20 3 284 8 13 338 5 0 392 20 5

15 7 0 69 14 82 123 4 99 177 11 0 231 9 25 285 9 29 339 4 9 393 14 18

16 10 10 70 15 33 124 20 3 178 13 81 232 1 12 286 9 29 340 20 3 394 5 13

17 2 44 71 5 0 125 1 17 179 6 16 233 5 2 287 4 12 341 20 103 395 4 0

18 9 17 72 9 12 126 1 0 180 17 0 234 9 5 288 6 3 342 5 2 396 8 0

19 5 24 73 17 2 127 6 52 181 4 2 235 6 0 289 16 60 343 9 12 397 4 0

20 15 28 74 5 0 128 5 0 182 7 11 236 4 3 290 9 23 344 20 15 398 14 18

21 7 7 75 4 2 129 5 12 183 4 0 237 6 0 291 4 33 345 19 30 399 4 20

22 15 57 76 9 14 130 4 42 184 20 29 238 9 6 292 14 17 346 13 4 400 5 1

23 6 7 77 5 0 131 5 10 185 7 9 239 4 31 293 5 0 347 9 2 401 15 42

24 4 49 78 15 40 132 4 6 186 10 2 240 7 52 294 4 7 348 20 9 402 20 17

25 15 0 79 20 8 133 14 112 187 7 9 241 20 34 295 4 34 349 4 12 403 9 2

26 20 67 80 6 33 134 4 11 188 9 33 242 5 1 296 6 27 350 6 4 404 5 33

27 4 4 81 9 0 135 12 17 189 5 2 243 4 33 297 6 68 351 12 46 405 7 0

28 6 15 82 15 13 136 15 47 190 4 366 244 4 10 298 6 1 352 1 14 406 12 10

29 15 90 83 7 0 137 6 4 191 4 14 245 5 10 299 4 5 353 4 30 407 7 4

30 5 0 84 17 0 138 4 62 192 12 47 246 4 20 300 4 4 354 7 8 408 15 32

31 4 8 85 1 3 139 4 9 193 15 0 247 8 0 301 12 0 355 5 15 409 6 3

32 7 4 86 16 3 140 17 1 194 7 101 248 5 0 302 16 0 356 9 2 410 8 16

33 4 3 87 3 23 141 4 12 195 6 20 249 7 0 303 5 0 357 9 35 411 4 35

34 6 2 88 15 11 142 4 10 196 7 4 250 4 2 304 20 28 358 7 18 412 20 88

35 5 0 89 5 20 143 8 2 197 7 7 251 6 10 305 7 14 359 16 9 413 4 91

36 10 27 90 20 0 144 15 21 198 8 0 252 9 14 306 4 31 360 4 5 414 5 9

37 7 0 91 4 21 145 9 16 199 9 47 253 4 2 307 15 6 361 5 7 415 5 5

38 20 23 92 6 4 146 5 9 200 5 5 254 7 5 308 9 29 362 5 61 416 14 19

39 17 10 93 5 3 147 4 0 201 15 3 255 14 30 309 9 26 363 5 11 417 9 10

40 8 85 94 12 11 148 9 0 202 4 0 256 4 5 310 6 4 364 4 24 418 20 41

41 4 34 95 8 2 149 15 25 203 1 11 257 17 3 311 20 30 365 5 9 419 14 2

42 4 17 96 9 10 150 1 5 204 7 6 258 4 3 312 4 2 366 19 24 420 17 0

43 4 0 97 20 6 151 7 16 205 20 264 259 16 23 313 4 13 367 5 29 421 17 117

44 4 12 98 19 20 152 4 0 206 4 29 260 15 33 314 15 7 368 20 61 422 9 9

45 1 6 99 4 0 153 15 1 207 14 5 261 8 2 315 20 4 369 18 39 423 4 24

46 4 17 100 6 29 154 20 20 208 10 10 262 4 3 316 9 12 370 4 10 424 5 0

47 7 0 101 16 11 155 6 3 209 7 0 263 5 0 317 4 50 371 20 23 425 1 0

48 1 90 102 5 22 156 4 15 210 5 7 264 8 12 318 15 10 372 7 3 426 15 0

49 7 0 103 14 56 157 4 90 211 4 16 265 4 31 319 4 45 373 8 16 427 8 0

50 16 20 104 9 187 158 5 13 212 4 1 266 4 7 320 4 61 374 12 1096 428 1 19

51 2 77 105 19 10 159 6 7 213 19 10 267 4 7 321 4 4 375 12 1096 429 15 11

52 19 5 106 5 0 160 6 4 214 6 3 268 20 6 322 9 17 376 9 71 430 7 8

53 5 8 107 16 11 161 6 11 215 9 12 269 1 48 323 15 0 377 10 10 431 9 0

54 5 2 108 7 0 162 16 6 216 19 6 270 20 41 324 5 17 378 4 58 432 4 20

Page 72: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

66

No S K No S K No S K No S K No S K No S K No S K No S K

433 11 2 453 14 24 473 7 10 493 4 10 513 9 6 533 4 2 553 4 10 573 4 63

434 11 2 454 13 88 474 15 35 494 9 14 514 4 50 534 1 12 554 10 18 574 16 10

435 8 13 455 4 10 475 20 26 495 9 38 515 1 4 535 4 13 555 18 2 575 8 14

436 15 43 456 9 24 476 19 9 496 7 8 516 7 8 536 4 44 556 18 5 576 2 8

437 15 34 457 5 12 477 4 24 497 10 38 517 8 25 537 3 4 557 4 36 577 7 19

438 6 3 458 16 19 478 20 39 498 20 13 518 16 4 538 19 35 558 8 11 578 9 12

439 15 50 459 9 91 479 6 18 499 7 6 519 9 2 539 5 3 559 14 9 579 2 6

440 5 7 460 7 0 480 15 11 500 4 4 520 4 48 540 9 7 560 19 23 580 9 18

441 7 0 461 5 10 481 4 6 501 17 8 521 8 2 541 9 19 561 12 28 581 9 29

442 16 14 462 5 0 482 20 6 502 14 14 522 8 9 542 8 9 562 19 9

443 16 12 463 12 45 483 12 195 503 19 15 523 16 4 543 13 11 563 7 2

444 4 2 464 14 3 484 9 9 504 16 3 524 17 7 544 4 27 564 4 6

445 6 24 465 5 12 485 9 18 505 4 31 525 16 15 545 12 7 565 19 10

446 7 88 466 4 5 486 15 6 506 4 20 526 9 14 546 7 3 566 4 8

447 16 49 467 11 0 487 1 14 507 19 27 527 9 5 547 20 27 567 8 19

448 5 52 468 9 2 488 9 20 508 5 3 528 20 20 548 6 11 568 6 31

449 9 76 469 15 16 489 2 64 509 4 27 529 9 19 549 4 14 569 7 16

450 1 7 470 9 91 490 1 19 510 4 20 530 7 5 550 5 3 570 9 17

451 4 1 471 15 14 491 19 13 511 5 12 531 7 3 551 20 10 571 10 11

452 14 2 472 9 20 492 4 9 512 4 52 532 19 19 552 12 12 572 20 11

No: Kaza no / S: Seviye numarası (Kaza türü faktörü için) / K: Kayıp iĢ günü

Kaynaklar

Androic B., 1998. Safety indices obtained by calibration of existing steel structures in

Croatia, Journal of Constructional Steel Research, 46, 132-133.

Arseven, A. A., 1994. Alan AraĢtırma Yöntemleri; Ġlkeler, Teknikler ve Örnekler, 2. Baskı,

Gül Yayınevi, Ankara.

DĠE, 1990-2000. ÇalıĢma Sanayi Ġstatistikleri, Ankara.

Dizdar, E. N. ve Kurt, M., 1996. Olası ĠĢ Kazaları Ġçin Bir Erken Uyarı Modeli, Journal of

the Institute of Science and Technology of Gazi University, 9, No: 4, 525-532.

ILO, 1990-2000. World Rapor, Geneva.

ĠSGÜM, 1992. Metalden EĢya Ġmal Eden ĠĢ Yerlerinde ĠĢ Güvenliği KoĢullarının

AraĢtırılması, Ankara.

Kurt, M., Dizdar E. N., Gündüz H. ve Ağır A., 1996. Knowledge, Attitude and Behaviors

of Apprentices to Work Accidents Working in the Workshops Manufacturing

Goods From Metal, 18. Yöneylem Araştırması/Endüstri Mühendisliği Kongresi

(YA/EM’96), Harbiye, Ġstanbul 23-25 Ekim, s. 152-155.

Kurt, M., Dizdar, E. N., Yüksel, Ġ. ve Piskin, B., 1999. Bursa'da Çelik Döküm Yapan

ĠĢyerlerindeki ĠĢ Kazalarının Ġncelenmesi, Ergonomi’99, Adana, Ekim (Poster).

Sheu, J., Hwang, J. and Wang, J., 2000. Diagnosis and monetary quantification of

occupational injuries by indices related to human capital loss: analysis of a

steel company as an illustration, Accident Analysis and Prevention, 32, 435-

443.

Tuomi, K., Vanhala, S., Janhonen, M. and Nykyri, E., 2005. Employees' work ability and

company performance: A follow-up study in the metal industry and in retail

trade, International Congress Series, 1280, 234-237

Page 73: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

67

UYGULANAN KUVVET, ELKAVRAMA ARALIĞI VE OMUZ DURUġUNUN

MAKSĠMAL KABULEDĠLĠR ĠZOMETRĠK VE KESĠKLĠ EL KONTRAKSĠYON

FREKANSINA ETKĠLERĠ

Mahmut EKġĠOĞLU*

Endüstri Mühendisliği Bölümü, Boğaziçi Üniversitesi

ÖZET

Ergonomi biliminde optimal çalıĢma frekanslarının; yani, çalıĢma temposunun, belirlenmesi

önemli bir araĢtırma konusudur. Amaç, çalıĢanların aĢırı yorulmadan, hastalanmadan verimli

bir Ģekilde çalıĢmalarını sağlamaktır. Endüstride iĢlerin büyük çoğunluğu, otomasyonu hariç

tutarsak, elle, özellikle de, elkavrama kontraksiyonları ile yapılır. Bu nedenle, genel adı

kümülatif (birikimsel) travma olan hastalıkların büyük bir kısmı vücudun bu bölgesinde,

kolda (el, bilek, önkol, dirsek, omuz), görülür; örneğin, karpal tüneli sendromu. ġimdiki

çalıĢma, izometrik ve kesikli (isometric-intermittent) el kontraksiyonlarının kabuledilir

frekansını, elkavrama kuvveti (grip force), elkavrama-aralığı (handgrip-span), ve omuz

duruĢunun (shoulder posture) bir fonksiyonu olarak araĢtırdı. Bu laboratuar çalıĢmasında,

psikofizik ve elektromyografi metodları birlikte kullanıldı. YaĢ erimi 21-33 yıl olan on iki

sağlıklı gönüllü erkek deneylere katıldı. Ġncelenen üç çeĢit elkavrama-aralığı Ģunlardı:

optimal, optimal‟den 2 cm dar ve 2 cm geniĢ. Ġncelenen iki kuvvet seviyesi: maksimal istemli

kontraksiyon (MĠK)un %15 ve %30u. Ġncelenen iki omuz duruĢu: 25o

fleksiyon ve 30o

abduksiyon. Bulunan genel sonuçlar katılımcıların, düĢük kuvvet gerektiren

kontraksiyonlarda dar kavrama aralığı ile daha hızlı çalıĢtıklarını, fakat yüksek kuvvet

gerektiğinde ise optimal kavrama aralığını tercih ettiklerini gösterdi. Yüksek kuvvetle (%30

MĠK) çalıĢıldığında kontraksiyon frekansı azaldı. Ġncelenen omuz duruĢlarının frekans

üzerinde önemli bir etkisi görülmedi. Bu sonuçlar, elektromiyografi sonuçları ile de

desteklendi. Bu çalıĢma, optimalliğin mutlak değil, fakat göreli olabileceğine iĢaret ediyor.

Sonuçlar, optimal elkavrama aralığının maximal kabuledilir kontraksiyon frekanslarının

belirlenmesinde önemli olduğunu gösterdi. Buna göre, elaletleri, bireyler arasındaki optimal

elkavrama aralığının farklılığını hesaba katarak, ayarlanabilir Ģekilde dizayn ve imal

edilmelidir.

Anahtar Sözcükler: Maksimal Ġstemli Kontraksiyon, Maximal Kabuledilir Frekans,

Elkavrama Kontraksiyonu, Kavrama Aralığı, Psikofizik, Fizyoloji, Elektromyografi

1. GiriĢ

Kısa kontraksiyon-gevĢeme çevrimli, tekrarlı elkavrama iĢleri endüstride sıklıkla

görülmektedir; mesela, montaj bantı (Bystrom ve Fransson-Hall 1994). Eğer bu tip iĢler

düzenli bir tempoda yapılmazlarsa veya yeterli mikro-duraklamalar olmadan yapılmaya

devam edilirlerse, bölgesel kas yorgunluğuna ve üretkenliğin düĢmesine neden olurlar

(örneğin; Silverstein et al. 1987, Putz-Anderson 1988, Kilbom 1994). Hatta biriken

yorgunluğun ve yetersiz dinlenme aralıklarının mikro-tavmalara ve sonunda da kas-iskelet

sistemi hastalıklarına (KISH) neden oldukları, genel olarak, hipotez edilir. Sözkonusu

hipotez, mikro dinlenmelerin tekrarlı iĢlerdeki önemine iĢaret etmektedir. Bu nedenle,

maksimal kabuledilir frekansların (MKF) belirlenmesi gerekmektedir.

* [email protected]

Page 74: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

68

GeçmiĢte, birçok araĢtırmacı elkavrama iĢlerinin güvenli çalıĢma-dinlenme çevrimlerini

psikofiziksel ve fizyolojik yaklaĢımlarla belirlemeye çalıĢtı (örneğin; Mundale 1970,

Bjorksten ve Jonsson 1977, Hagberg 1981, Bigland-Ritchie et al. 1986, Sjogaard et al. 1988,

Byström ve Kilbom 1990, Dahalan ve Fernandez 1993). Bu çalıĢmaların sonuçları Ģöyle

özetlenebilir: MKF, uygulan kuvvet, kontraksiyon suresi, titresim, ve hatalı duruĢ artıĢıyla

azalmaktadır.

Fakat, ihtiyaç olmasına rağmen, Ģimdiye kadar ki araĢtırmalar elaleti dizayn parametrelerinin

optimal kontraksiyon-gevĢeme çevrimlerine etkisini incelemedi. Halbuki, kavrama kuvvetinin

çift saplı elaleti kavrama aralığının bir fonksiyonu olduğu ve uzun sureli elle çalıĢmalarda

önkol kas uzunluğunun değiĢmesine neden olarak lokal (yerel) kas yorulmasını etkilediği

önceki birçok çalıĢmada gösterilmiĢti (örneğin; Bechtol 1954, Hertzberg 1955, Montoye ve

Faulkner 1965, Cotten ve Bonnell 1969, Greenberg ve Chaffin 1976, Petrofsky et al. 1980,

Pheasant ve Scriven 1983, Kilbom et al. 1991, Fransson ve Winkel 1991, Winter 1992,

EkĢioğlu 2004). Maksimal toplam kas kuvveti (aktif ve pasif komponent gerilimlerinin toplamı)

kasın gevĢek uzunluğunun %125‟inde elde edilir (kuvvet-uzunluk iliĢkisi). Bu uzunluk bir

eklemin dinlenik pozisyonuna rastlamaktadır (Buchthal et al. 1957, Basmajian ve DeLuca 1985,

Lamb ve Hobart 1992). Bu demektir ki, optimal uzunluktaki bir kas, kısalmıĢ veya aĢırı gerinmiĢ

bir kastan daha fazla kuvvet üretme kapasitesine sahiptir. Cift saplı aletlerle yapılan el

çalĢımalarına gelince; önkol kas kuvvet-uzunluk iliĢkisi elkavrama-aralığının bir fonksiyunudur.

Bu makalenin yazarının önceki bir çalıĢmasında, göreli optimal kavrama aralığı (GOKA) kiĢinin

başparmak-boğum uzunluğu (baĢparmağın dibinden orta parmağın orta boğumuna, bir kaliperle

elin ana eksenine paralel olarak ölçülmüĢ, uzunluk) nun bir fonksiyonu olarak belirlenmiĢti

(EkĢioğlu 2004). GOKA‟nin belirlenmesinde maximal istemli kontraksiyon (MĠK), kavrama-

aralığı verimi (alet çıkıĢ kuvvetinin EMG ile ölçülmüĢ kas eforuna oranı), ve sübjektif

değerlendirme ölçütler (ktriterler) olarak kullanılmıĢtı.

ġimdiki çalıĢmada yazar, kabuledilir çalıĢma frekanslarının, öteki parametrelerle birlikte,

özellikle elkavrama aralığının da bir fonksiyonu olduğunu öneriyor (hipotez). Bu çalıĢmanın

esas amacı da bu önermenin gerçekliğini araĢtırmak; psikofiziksel ve fizyolojik metodları

kullanarak kavrama aralığı, kuvvet, duruĢ ve bunların etkileĢiminin (interaksiyon) kesikli

elkavrama iĢlerinin optimal kontraksiyon-gevĢeme çevrimlerinin belirlenmesinde katkıda

bulunmaktır. MKFların belirlenmesinde Ģu ölçütler (kriterler) kullanıldı: Sekiz saatlık olağan

iĢ vardiyasını gözönünde bulundurarak, kiĢinin hissettiği yorulma ve maksimal üretkenlik

ölçütlerine göre, çalıĢanın kontraksiyon frekansını kabulü (psikofiziksel ölçüt); ve kassal

minimal veya hiç yorulma belirtilerinin olmaması (fizyolojik ölçüt). Ġlk ölçüt psikofizik‟in

ayarlama metoduna göre (Gescheider 1984), ikinci ölçüt ise elektromyografi (EMG) tekniği

ile belirlendi. (EMG, kas fonksiyonunun, kasın kasılmasını (kontraksiyon) sağlayan

myoelektrik sinyalinin analizi ile incelenmesi tekniğidir. Özellikle myoelektrik sinyalin iki

komponenti, frekans ve amplitüd (genlik) ergonomi çalışmalarında önemlidir).

2. Metodoloji

Bu laboratuar çalıĢmasında katılımcılar, izometrik ve kesikli el kontraksiyonları egzersizini,

omuz duruĢu, kuvvet ve kavrama aralığı kombinasyonlarının bir fonksiyonu olarak doğal bir

oturuĢ pozisyonunda yaptılar. On iki (12) Ģağ eli baskın sağlıklı erkek deneylere gönüllü

olarak katıldı.

2.1. Ekipman

Yukarda bahsedilen elkavrama iĢinin simulasyonunu Ģağlayacak bir iĢ istasyonu inĢa edildi.

GeliĢtirilmiĢ bir elkuvvet dinamometresi (Lafayette Instrument Co., Lafayette, IN, USA)

Page 75: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

69

elkavrama kontraksiyonlarının simulasyonunda kullanıldı. ĠĢin simulasyonunu olanak veren

bir bilgisayar programı geliĢtirildi. Dinamometre, 30 mm den 105 mm ye kadar kavrama

aralığı ayarına izin veriyordu. Kuvvet erimi ise 0 to 980 N (100 kgf) idi. Dinamometre 5-volt

güç kaynağı ile güçlendirilmiĢti. Uygulanan kuvvete karĢılık gelen analog voltaj sinyalleri bir

Kiethley Metrabyte MIA-16 A/D dönüĢtürücü (Kiethley Instruments, Inc., Cleveland, OH,

USA) tarafından dijitize edildi ve bilgisayar ekranında grafiksel olarak gösterildi.

Farklı deney Ģartlarının önkol lokal (yerel) kas yorulmasına etkilerinin incelenmesi bu

çalıĢmanın amaçlarından biriydi. Bu amaçla iki ML-220 önamplifikatörlü yüzey elektrodu

(Motion Control Inc., Salt Lake City, UT, USA) EMG sisteminin bir parçası olarak kullanıldı.

Bir bilgisayarın içine yerleĢtirilmiĢ Analog/Dijital veri çevirici (Data Translation DT-2814;

Data Translation Inc., Marlboro, MA, USA) EMG sinyallerinin dijitize edilmesinde

kullanıldı. EMG sinyalleri Labtech Notebook sinyal iĢleyici programı ile iĢlendi. Bir dijital

osiloskop (Tektronix 2430A; Tucker Electronics, Garland, TX, USA) EMG sinyallerinin

testler esnasında sürekli izlenmesinde kullanıldı.

Yüzey elektrodları önkol fleksiyon ve ekstensiyon kaslarının (fleksor digitorum superficialis

ve ektensor digitorum) üzerine yerleĢtirildi (Basmajian ve DeLuca 1985, Zipp 1982). Dijitize

edilen sinyaller zaman ve frekans bölgelerinde incelendi. Medyan frekansın düĢük değerlere

doğru sapmalar göĢtermesi fizyolojide yorulmanın bir iĢareti olarak kabul edilir. Elektrodlar,

farklı deney günlerinde kaydedilen EMG sinyalleri arasındaki farkı minimuma indirmek için

herzaman deri yüzeyine iĢaretlenmiĢ aynı bölgeye yerleĢtirildiler. EMG ölçüm ve

elektrodların seçilmiĢ kaslar üzerine yerleĢtirilme detayları daha önce bildirildi (EkĢioğlu

2004). EMG değerleri her test oturumunun baslangıcında ve testler esnasında kaydedildi.

EMG sinyalindeki alçak ve yüksek freakans gürültüleri, kesim frekans değerleri 10 Hz ve 500

Hz olan bant-geçiş-filtreleri ile temizlendi. EMG sinyalleri 1024 Hz örnekleme hızı ile (en

yüksek kesim fekansının iki katından daha fazla--Nyquist örnekleme hızı), bilgisayara

kaydedildi.

Katılımcılar arasındaki farklılıklar, farklı deney günleri, elektod konumunda olabilecek hafif

sapmalar, deri dokusu özelliklerinde veya sıcaklığında olabilecek değiĢimleri gözönünde

bulundurulması gerekiyordu. Mikrovoltların mutlak değerlerini kullanmak farklı deney

Ģartlarına karĢılık gelen kas fonksiyonlarının kıyaslanmasında doğru sonuçlar vermeyebilirdi

(LeVeau ve Andersson 1992). Bu nedenle, Deney oturumlarının son dakikasına (25inci

dakika) karĢılık gelen EMG medyan frekans değerleri ilk dakika EMG frekans değerlerini

referans alarak normalize edildiler. CalıĢmanın amacı toplam önkol kas yorulmasını saptamak

olduğundan, normalize etmede, tek tek kaslar yerine agonist ve antagonist kasların EMG

sinyallerinin kombine değerleri kullanıldı. Normalizasyonda aĢağıdaki yöntem kullanıldı:

ÖK

ÖK

ÖKMFb

MFsnorMF

norMFÖK = önkol kaslarının normalize edilmiĢ MF EMG değerleri

MFsÖK = önkol kaslarının test sonu MF EMG değerleri

MFbÖK = önkol kaslarının test baĢlangıcı MF EMG değerleri

2.2. Deney Prosedürü

Deneysel görev izometrik elkavrama kontraksiyonlarının omuz duruĢu, kuvvet ve kavrama

aralığının kombinasyonlarının bir fonksiyonu olarak yapılmasıydı. Deney oturumalarında,

katılımcılar sırt ve ayakları iyice destekli rahat bir dik oturuĢ pozisyonundaydılar. Diz ve

kalça açıları yaklaĢık 90 derecede, ve önkol ve kalçalar yere paralel olacak Ģekilde ayaklar

Page 76: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

70

yere iyice basmaktaydılar. Önkol ve bilekler nötral bir duruĢtaydılar. Baskın (sağ) omuz

duruĢu test kombinasyonuna göre ya 25o omuz fleksiyonu (25

oFLEK) veya 30

o omuz

abduksiyonu (30oABD) olarak değiĢtirildi. Bütün kol ve dinamometre sağlamca desteklenmiĢ

ve böylece yerçekim etkisi asgari hale getirilerek yalın bir kavrama çalıĢması amaçlanmıĢtı.

Psikofiziksel ayarlama metodunun doğru bir Ģekilde uygulanması için katılımcılara verlen

talimat kısaca söyleydi: El kontraksiyon egzersizlerini, aĢırı yorulmamak ve maksimal

üretkenlikle (maksimal frekansta) 8-saat normal çalıĢma gününü hesaba katarak

gerçekleĢtirecekelerdi. Taraflılığı (biasness) önlemek için, katılmcılar bütün deney

kombinasyonları için aynı derecede yorulma hissedeceklerdi. Yani bütün test

kombinasyonlarına eĢit davranılacaktı. Eğer hissedelin yorulma derecesi farklı test

oturumlarında farklı olursa bu elde edilen MKF değerlerinin doğruluğunu etkileyecekti.

Katılımcılar doğru deney prosedürü için ön eğitimden geçirildiler. Katılımcıların, esas

testlere geçmeden önce, hazır kabul edilebilmeleri için, rasgele (random) secilmiĢ iki deneme

testininin herbirini iki kere tekrarlayıp en fazla %10 hata payı ile tamamlamalari gerekiyordu.

Kuvvet, omuz duruĢu ve kavrama aralığı araĢtırmacı tarafından belirlenmiĢti. Fakat

katılımcılar, hissedilen yorulmaya göre, kontraksiyon frekansını (birbirini takip eden iki

kontraksiyon arasındaki dinlenme süresini) azaltıp çoğaltabilmekte özgürdüler. Aslında bir

katılımcının esas görevi de buydu. Bir test oturumu süresi, 20 dakika deneme-yanılma ve 5

dakika son seçilen frekansta olmak üzere, toplam 25 dakika idi. Deneysel görev, bir

katılımcının bilgisayardan gönderilen iĢitsel-görsel baĢlama iĢaretiyle birlikte dinamometreyi

kavraması ile baĢladı. Bunun üzerine katılımcı dinamometreye istenilen derecede kuvveti

(seviyesi katılımcı tarafından bilinmiyen) uygulayarak bu kuvveti kontraksiyon süresi olan 5

saniye tutmak durumundaydı. Bir kontraksiyon süresinin bitimi katılımcıya yine bilgisayar

tarafından görsel-iĢitsel olarak bildiriliyordu.

Uygulanan kuvvetin öngörülen kuvvet olduğu bilgisayar ekranından grafiksel olarak takip

edilebiliyordu. Katılımcı bilgisayar klavyesinin yukarı-aĢağı oklarıyla oynayarak kendisince

kabul edilebilir frekansları 20 dakika deneme-yanılmadan sonra belirliyordu. Bundan sonra, 5

dakika da bu son seçilen frekansta çalıĢıyordu. Böylece seçilen frekansın herhangi bir

yorğunluğu neden olup olmadığı kontrol ediliyordu. Bu son seçilen kontraksiyon frekansı

katılımcı tarafından o deney kombinasyonuna karĢılık gelen maksimal kabuledilir

kontraksiyon frekansı (MKF) olarak kaydedildi.

2.3. Deney Tasarımı

Deneysel bağımsız değiĢkenler Ģunlardı: Uygulan kuvvet (iki seviyede: %15 MĠK ve %30

MĠK), kavrama aralığı (üç seviyede: optimal (GOKA), GOKA-2 (optimalden 2 cm kısa) ve

GOKA+2 (optimalden 2 cm uzun)), ve omuz duruĢu (iki seviyede: 25o

FLEK (fleksiyon) ve

30o ABD (abduksiyon). Oniki (12) test oturumu oniki (12) katılımcı tarafından toplam

yüzkirkdört (144) oturumda tamamlandı. Bağımlı (yanıt) değiĢkenler ise Ģunlardı: MKF ve

EMG. Uç faktör-rasgeleleĢtirilmiĢ tam öbek (blok) tasarımı (katılımcılar öbek olarak) seçildi.

Her katılımcı oniki deney oturumunu random olarak yerine getirdi. Kontraksiyon süresi,

endüstride sıkça rastlanan, 5 saniye olarak belirlendi (örneğin; Byström ve Fransson-Hall

1994, Volvo otomobil montaj fabrikasindaki montaj bandında kontraksiyon frekanslarının

ortalama olarak 5 s olduğunu bildirdi (Gothenburg, Isveç)).

3. Sonuçlar ve Değerlendirmeler

Tablo 1 MKFların istatistiksel bir özetini göstermektedir. Bu sonuçlar grafiksel olarak da ġekil

1 ve 2 de gösterildi. MKFların en yüksek değeri 15%MĠK/25oFLEK kombinasyonunda elde

Page 77: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

71

edildi. Parametrik varyans analizi sonuçları bütün ana faktörlerin (kuvvet, duruĢ, ve kavrama

aralığı) ve duruĢ*kuvvet ve kuvvet*aralık etkileĢimlerinin MKF‟nin değiĢiminde istatistiksel

olarak önemli olduğunu gösterdi (Tablo 2). Varyans analizi sonrası testler (t-tests) MKFların

GOKA-2/15%MĠK kombinasyonunda öteki kombinasyonlara göre önemli derecede daha

yüksek olduğunu gösterdi. Ayrıca MKF, GOKA/15%MĠK kombinasyonundan

GOKA+2/15%MĠK kombinasyonuna doğru azalma görüldü. Bunun aksine, yüksek kuvvet

uygulanan kombinasyonlarda, GOKA/30%MĠK en yüksek MKF‟a karĢılık geldi. MKF

değerleri, GOKA-2/15%MĠK kombinasyonunda diğer kombinasyonlara göre daha yüksek

değerler gösterdi. En düĢük değerler GOKA+2 kombinasyonlarında görüldü. Iki omuz

duruĢu arasında ise önemli bir etki farkı gözlenmedi. Kas miyoelektrik aktivitelerinin

incelenmesinde ise Ģu sonuçlar elde edildi. Önkoldaki parmak fleksor ve ekstensor kaslarının

normalize ortalama MF EMG değerlerinin yaklaĢık „1‟ olması bu değerlerde testlerin basından

sonuna kadar düĢük değerlere bir kaymanın olmadığını gösterdi. Bu sonuç varyans analizi ile de

istatistiksel olarak onaylandı. Bu da bu kaslarda önemli derecede bir yorulmanın olmadığının

fizyolijik (objektif) bir kanıtı oluyor. Ġncelenen izometrik ve kesikli elkavrama

kontraksiyonlarında görüldü ki katılımcılar göreli olarak düĢük kuvvet uyguladıklarında

(%15MĠK), genel olarak dar kavrama aralığını (GOKA-2)

Tablo 1 MKF, ZD, ve norMFÖK„un Betimsel Ġstatistiği

Omuz Duruşu

Kuvvet

Kavrama Aralığı

MKF

(kontraksiyon./dakika)

ZD

(sec)

norMFÖK

Ortalama (Standart Sapma)

25o Fleksiyon

15% MĠK

GOKA-2

4.8(1.0)

7.6 (2.8)

1.0(0.1)

GOKA 4.3(1.0) 9.0(3.4) 1.0(0.1)

GOKA+2 3.9(1.21) 10.3(4.7) 1.0(0.2)

30% MĠK GOKA-2 2.9(0.8) 16.0(8.4) 1.0(0.1)

GOKA 3.2(0.7) 14.5(5.2) 1.0(0.1)

GOKA +2 2.4(0.9) 20.0(11.1) 1.0(0.1)

30o Abduksiyon 15% MĠK GOKA -2 4.4(1.0) 8.7(3.4) 1.0(0.1)

GOKA 3.7(1.0) 11.1(5.5) 1.0(0.1)

GOKA +2 3.3(0.9) 13.1(5.9) 1.0(0.2)

30% MĠK GOKA -2 2.9(1.0) 15.7(9.0) 0.9(0.2)

GOKA 3.0(1.0) 15.3(8.5) 1.0(0.1)

GOKA +2 2.5(0.8) 19.1(10.7) 1.0(0.1)

MİK: maksimal istemli kontraksiyon; GOKA: göreli optimal kavrama aralığı; ZD: minimal kabuledilir gevĢeme

(dinlenme) süresi; norMFÖK: normalize edilmiĢ önkol MF EMG

0

1

2

3

4

5

6

GOKA-2 GOKA GOKA+2

Göreli Kavrama Aralığı

MK

Fkontr

aksiy

on/d

ak/

15%MİK

30%MİK

ġekil 1 Göreli El Kavrama Kuvveti ve Kavrama

0

1

2

3

4

5

6

Fleksiyon Abduksiyon

Omuz Duruşu

MK

Fk

on

tra

ks

iyo

n/d

ak

/

15%MİK

30%MİK

ġekil 2 Göreli El Kavrama Kuvveti ve Omuz

Page 78: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

72

Aralığı EtkileĢiminin MKF‟ye Ortalama Etkisi DuruĢu EtkileĢiminin MKF‟ye Ortalama

Etkisi

(Çubuklar Standart Sapmaları Gösteriyor) (Çubuklar Standart Sapmaları Gösteriyor)

Tablo 2 Bağımlı DeğiĢkenlerinin Varyans Analiz Özeti (Sayılar F ve p Değerlerini Gösteriyor) Faktörler ve EtkileĢimleri

DuruĢ Kuvvet Kavrama

Aralığı

DuruĢ*

Kuvvet

DuruĢ*

Kavrama

Aralığı

Kuvvet*

Kavrama

Aralığı

DuruĢ*Kuvvet*

Kavrama Aralığı

MKF 5.5(0.02)* 154.5(0.00)* 16.3 (0.00)* 6.2 (0.01)* 0.2 (0.81) 3.9 (0.02)*

norMFÖK 0.00(0.95) 2.7(0.10) 0.5 (0.61) 0.6 (0.42) 1.1 (0.32) 1.2 (0.31) 1.6(0.20)

*faktörün değiĢkene etkisinin önemli olduğunu iĢaret eder (p<0.05). MKF: maksimal kabuledilir frekans; norMFÖK:

normalıze önkol MF EMG

optimal aralığa (GOKA) ve GOKA+2‟ye tercih ettiler. Buna karĢılık uygulanan kuvvet göreli

olarak arttığında (%30MĠK) ise genel olark optimal kavrama aralığını tercih ettiler. Bu

beklenmeyen ilginç bir sonuçtu. Bunun bir açıklaması su Ģekilde yapılabilir: Dar kavrama

aralığında kuvvet sadece kasın aktif komponentinin gerilimi ile üretildi (parmakların içeri

kıvrılmıĢ durumundan dolayı kas uzunluğu dinlenme uzunluğundan daha kısa durumdaydı,

dolayısı ile pasif komponet gerilimde değildi ve kuvvet üretimine katkıda bulunamadı).

Dolayısı ile rahatsızlık hissi sadece aktif komponent geriliminin bir fonksiyonu idi. Bundan

dolayı toplam hissedilen rahatsızlığın derecesi daha düĢük olmuĢ olabilir. Buna karĢılık,

optimal aralıkla çalıĢmada, kuvvet aktif ve pasif komponentlerin toplam gerilimi ile üretildi.

Bundan dolayı kombine rahatsızlık daha yüksek derecede hissedilmiĢ ve MKF değerlerinin

daha düĢük olmasına neden olmuĢ olabilir. Fakat, efor seviyesi yükseldiğinde (%30MĠK),

GOKA, kuvvet üretimi için el ve parmaklara daha iyi mekaniksel avantaj sağladı, ve

katılımcıların daha hızlı çalıĢabilmelerine olanak verdi. Burada biyomekaniksel avantaj ile

parmakların statiksel olarak yüklenmesi, pasif komponentin gerilmesi ile oluĢan ilave

rahatsızlık hissi, ve antagonist kasların zıt etkisi arasında bir ödünleĢim olma ihtimali var.

Bütün test kombinasyonlarında MF EMG sonuçlarının istatistiksel olarak herhangi önemli bir

yorulmaya iĢaret etmemesi, bu fizyolojik değiskenin psikofiziksel MKF sonuçlarını

desteklediğini göstermektedir. Bu sonuç aynı zamanda ölçüt 2 yi sağlamaktadır.

Bu çalıĢma, laboratuar ortamında, izometrik-kesikli bir manuel iĢin simulasyonunu içerdi.

Endüstride sıklıkla görülmekte olan bu tip manuel iĢler kümülatif travma hastalıkları, diğer bir

adıyla kas iskelet sistemi hastalıkları, ile ilintili bulunmuĢlardır. Bu inceleme, psikofizik ve

fizyolojik yaklaĢımları kullanarak maksimum kabuledillir frekans değerlerini, uygulanan

kuvvet, kavrama aralığı ve omuz duruĢunun bir fonksiyonu olarak inceledi. Elde edilen deney

sonuçlarının incelenmesine dayanarak, göreli olarak az kuvvet gerektiren el kavrama iĢleri

için optimal‟den daha dar kavrama aralığı, ve göreli olarak fazla kuvvet gerektiren kavrama

iĢlerinde optimal kavrama aralığı tavsiye edilmelidir. Mamafih, daha kesin kavrama aralığı ve

kuvvet değerleri için kavrama aralığı ve kuvvet değiĢkenlerinin daha hassas değerleri

incelenmelidir. Son olarak elaletlerinin kavrama aralığının kullanıcıların değiĢen el ölçülerine

göre ayarlanabilecek Ģekilde tasarımlanmalı ve imal edilmesi tavsiye olunur.

Page 79: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

73

Kaynaklar

Basmajian, J.V. and Deluca, C.J., 1985. Muscles Alive-Their Functions Revealed by

Electromyography, 5th

Ed., Baltimore, MD: Williams & Wilkins, 198-200.

Bechtol, C., 1954. Grip Test: The Use of a Dynamometer with Adjustable Handle Spacings.

Journal of Bone and Hand Surgery, 26-A, 820-824.

Bigland-Ritchie, B., Furbush, F. and Wodds, J.J., 1986. Fatigue of Intermittent

Submaximal

Voluntary Contractions: Central and Peripheral Factors. Journal of Applied

Physiology,

61, 421-429.

Bjorksten, M. and Jonsson, B., 1977. Endurance Limit of Force in Long Term Intermittent

Static Contractions. Scandinavian Journal of Work and Environmental Health, 3, 23-

27.

Buchthal, F., Guld, C. and Rosenfalck, P., 1957. Multielectrode study of the territory of a

motor unit. Acta Physiologica Scandinavica, 39, 83–103.

Bystrom, S. E. G., and Kilbom, A., 1990. Physiological Response in the Forearm During

and

after Isometric Intermittent Handgrip. European Journal of Applied Physiology and

Occupational Physiology, 60, 457-466 (Springer-Verlag).

Bystrom, S. and Fransson-Hall, C., 1994. Acceptability of Intermittent Handgrip

Contractions

based on Physiological Response. Human Factors, 36(1), 158-171.

Cotten, D. J. and Bonnell, L., 1969. Investigation of the T-5 Cable Tensiometer Grip

Attachment for Measuring Strength of College Women. Research Quarterly, 40, 848-

850.

Dahalan, J. B. and Fernandez, J. E., 1993. Psychophysical Frequency for a Gripping Task.

International Journal of Industrial Ergonomics, 12, 219-230.

Eksioglu, M., 2004. Relative Optimum Grip Span as a Function of Hand

Anthropometry.

International Journal of Industrial Ergonomics, 34 (1), 1-12.

Fransson, C. and Winkel J., 1991. Hand Strength: The Influence of Grip Span and Grip

Type. Ergonomics, 34(7), 881-892.

Geschedier, G.A., 1984. Psychophysics: Method, Theory and Application, 2nd

Ed., Hillsdale,

NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Greenberg, L. and Chaffin, D. B., 1976. Workers and Their Tools, Midland, MI: Pendall

Publishing Co.

Hagberg, M., 1981. Muscular Endurance and Surface Electromyogram in Isometric and

Dynamic Exercise. Journal of Applied Physiology, 51(1), 1-7.

Hertzberg, T., 1955. Some Contribution of Applied Physical Anthropology to Human

Engineering. Annals of the NY Academy of Science, 63, 616-629.

Kilbom, A., 1994. Repetitive Work of the Upper Extremity: Part II: The Scientific Basis

(Knowledge Base) for the Guide. International Journal of Industrial Ergonomics, 14,

59-86.

Kilbom, A., Makarainen, M., Sperling, L. Kadefors, R. and Liedberg, L., 1991. The

Significance of Tool Design and Individual Factors for Efficiency and Fatigue in

Work

with Plate Shears, Stockholm: Swedish Institute of Occupational Health.

Lamb, R. and Hobart, D., 1992. Anatomic and Physiological Basis for Surface

Electromyography. In Selected Topics in Surface Electromyography for Use in the

Page 80: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

74

Occupational Setting: Expert Perspectives, G.L. Soderberg (Ed.), DHHS (NIOSH),

Publication No. 91-100, 6-21, Cincinnati, OH: U.S. Department of Health and Human

Services, National Institute for Occupational Safety and Health.

Leveau, B. and Andersson, G., 1992. Output Forms: Data Analysis and Applications. In

Selected Topics in Surface Electromyography for Use in the Occupational Setting:

Expert Perspectives, G.L. Soderberg (Ed.), DHHS (NIOSH), Publication No. 91-100,

6-

21, Cincinnati, OH: U.S. Department of Health and Human Services, National

Institute

for Occupational Safety and Health.

Montoye, H. J. and Faulkner, J. A., 1965. Determination of the Optimum Setting of An

Adjustable Grip Dynamometer. The Research Quarterly, 35 (1), 29-36.

Mundale, M. O., 1970. The Relationship of Intermittent Isometric Exercise to Fatigue of

Hand

Grip. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation, 51 (9), 532-539.

Petrofsky, J. S., Williams, C., Kamen, G. and Lind, A. R., 1980. The Effect of Handgrip

Span On Isometric Exercise Performance. Ergonomics, 23 (12), 1129-1135.

Pheasant, S. T. and Scriven, J. G., 1983. Sex Differences in Strength. Some Implications for

the Design of Hand Tools. In Proceedings of the Ergonomics Society Conference,

K. Coombes (Ed.), 9- 13, London: Taylor & Francis.

Putz-Anderson, V. (Ed.), 1988. Cumulative Trauma Disorders: A Manual for

Musculoskeletal

Diseases of the Upper Limbs, New York: Taylor & Francis.

Silverstein, B.A., Fine, L.J., and Armstrong, T.J., 1987. Occupational Factors and Carpal

Tunnel Syndrome. American Journal of Industrial Medicine, 11, 343-358.

Sjogaard, G., Savand, G., and Juel, J., 1988. Muscle Blood Flow During Isometric Activity

and its Relation to Muscle Fatigue. European Journal of Applied Physiology, 57, 327-

335.

Winter, D.A. ,1992. Biomechanics and Motor Control of Human Movement, 2nd

Ed., New

York: John Wiley & Sons.

Zipp , P., 1982. Recommendations for the Standardization of Lead Positions in Surface

Electromyography. European Journal of Applied Physiology, 50: 41-54.

Page 81: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

75

12-15 YAġLARINDAKĠ ÖĞRENCĠLERĠN ANTROPOMETRĠK ÖLÇÜLERĠNĠN

BELĠRLENMESĠ VE OKUL MOBĠLYALARINA UYARLANMASI

G. Cankız ELĠBOL*, Yılmaz KILIÇ, Meliha ULUPINAR, Erol BURDURLU

Hacettepe Üniversitesi, Mesleki Teknoloji Yüksekokulu, AğaçiĢleri Endüstri

Mühendisliği Bölümü, Beytepe, Ankara

ÖZET

Ankara ilinde yaĢayan ve farklı gelir seviyeli aileleri temsil eden 12-15 yaĢ aralığındaki 668

öğrenci (332 erkek, 336 kız) üzerinde antropometri araĢtırması yapılmıĢ; ergonomik okul

mobilyası tasarımında önemli olan 16 adet ölçü belirlenmiĢtir. Doğal olarak bu ölçüler, yaĢa

ve cinsiyete göre farklılık göstermiĢtir. AraĢtırmada elde edilen ölçüler söz konusu yaĢ

grubunun kullanımına yönelik okul mobilyaları tasarımında kullanılmıĢ, örnek bir sıra

tasarımı gerçekleĢtirilmiĢtir.

Anahtar kelimeler: Antropometri, Ergonomi, Mobilya, Tasarım.

1. GiriĢ

Ġnsan, yaptığı tüm eylemlerde, bedenini rahatlık içinde kullanmalıdır. Bu Ģart sadece,

kullanılan cihazların, aletlerin, makinelerin, dekorasyon ve donatı elemanlarının ve çeĢitli

çalıĢma hacimlerinin, insan bedeni boyutları ile uyum içinde olması ile mümkün olabilecektir.

Bireyin bedensel ölçüleri yaĢ, cinsiyet, beslenme durumu ve genetik yapı gibi birçok faktöre

bağlı olarak değiĢiklik göstermektedir. Bu sebeple, tasarımda bu farklılık göz önünde

tutulmalı ve ürün bu ölçülere uygun olarak tasarlanmalıdır. Bir ürünün tasarlanmasında,

ürünün kullanıcı kitlesi belirlenmeli ve bireylerden alınan bedensel ölçüler istatistik olarak

değerlendirilip, ürünün boyutlandırılmasında kullanılmalıdır.

Verimli ve sağlıklı olabilmenin koĢullarından biri de insanın yaĢadığı her mekanın ve

kullandığı her aracın, gerecin onun boyutsal ve biyomekanik özelliklerine uygun olmasıdır

(Gönen ve Kalınkara, 1993).

Bir ürünü toplumdaki tüm insanlara uyacak Ģekilde üretmek, pratik olmamakla birlikte çok

pahalı bir çözümdür. Çoğu ürün kullanıcı kitlenin büyük bir kısmına uyacak Ģekilde tasarlanıp

üretilmektedir. Seri üretimi yapılacak ürünün üretiminden önce ergonomistler, ürünün ne

Ģekilde kullanılacağını tanımlayarak, kullanılabilirlik unsurlarını belirlemelidirler. Muhtemel

kullanıcı kitlesi belirlenmeli ve antropometrik veriler değerlendirmeye bu aĢamada alınmalıdır

(Sabancı, 1999).

Antropometrinin oldukça geniĢ bir bilim dalı olması sebebiyle, pek çok alanda konuyla ilgili

araĢtırmalar farklı amaçlarla yapılmıĢtır. Özellikle tıp ve antropoloji alanlarında, büyümeyi

kontrol etmek, ırkların ve bölge halkının anatomik yapısını inceleme gibi genel amaçlarla

gerçekleĢtirilse de, zamanla antropometrik değerlerin pek çok ürünün tasarımındaki yeri

anlaĢılmıĢ ve tasarım amaçlı çalıĢmalar da yürütülmüĢtür.

* [email protected]

Page 82: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

76

Ergonomik mobilya ve araç-gereç tasarımda kullanılabilecek antropometrik ölçülerin

belirlenmesinin ve ölçülerin ilkokul öğrencilerine yönelik tasarımlara uyarlanmasının

amaçlandığı bir çalıĢmada, Ankara‟da bulunan okullardan seçilmiĢ 1800 erkek ve 1784 kız

öğrenciden alınan, ağırlık ve 13 adet bedensel ölçü incelenmiĢtir. Farklı sınıflarda farklı

boyutlarda okul mobilyalarının kullanılması uygun bulunmuĢtur (KayıĢ and Özok, 1991).

Duyar (1992), ortaokul ve lise çağındaki (12-17 yaĢ arası), Türk çocuklarının optimal büyüme

standartlarının oluĢturulmasının amaçlandığı çalıĢmasında, 600 erkek, 600 kız olmak üzere

1200 denek ele almıĢ ve 22 antropometrik değiĢkenin yanı sıra 13 indisin ergenlik dönemi

boyunca gösterdiği değiĢimi incelemiĢtir. ÇalıĢma sonunda, Türk çocuklarının büyük bir

kısmının olması gereken boyutlara ulaĢamadığı görülmüĢtür.

Göral-Yıldızlı (1996), çocuklardaki büyüme-geliĢme ve bunları etkileyen faktörleri saptamada

antropometrik ölçütlerin ölçütlerin önemini belirlemek amacıyla, 0-6 yaĢ grubu 1800 çocuğun

antropometrik ölçülerini kullanmıĢlar, malnütrisyon oranlarını incelemiĢlerdir.

Mayda (1997), Sivas il merkezinde bulunan 7770 kız, 7189 erkek olmak üzere 14959 ilkokul

öğrencisi üzerinde yaptığı araĢtırmada, yerel büyüme ve geliĢme standartlarının

geliĢtirilmesini amaçlamıĢtır.

Knight and Noyes (1999), geleneksel okul mobilyalarının çocukların oturma pozisyonları ve

davranıĢları üzerindeki etkilerinin “Chair 2000” adı verilen yeni tasarlanmıĢ bir sandalye ve

birleĢik bir masa ile kıyaslandığı deneysel bir çalıĢma gerçekleĢtirmiĢlerdir. Yeni tasarlanan

mobilyanın tanıtılmasıyla birlikte, çocukların davranıĢlarında ılımlı ve belirgin bir geliĢme ve

oturma pozisyonlarında değiĢme olduğunu görmüĢlerdir.

YaĢları 6 ve 11 arasındaki Meksikalı öğrenciler üzerinde yapılan bir antropometri

araĢtırmasında, 4758 öğrenciden 50‟Ģer adet bedensel ölçü alınmıĢ; Amerikalı, Kübalı ve

Meksikalı öğrencilerin ölçüleri kıyaslanmıĢ ve okul mobilyalarına uyarlanmıĢtır (Prado-Leon

et al., 2001).

Ġlkokul öğrencilerine yönelik bir araĢtırmada, yaĢları 7 ile 12 arasında bulunan 90 kız, 90

erkek toplam 180 öğrenciden alınan ölçüler ile okullarda kullanılan mobilyaların ölçüleri

kıyaslanmıĢtır. Sandalyelerin ve sıraların çok yüksek olduğu ve ayrıca sandalyelerin oturma

yüzeylerinin fazla derin olduğu saptanmıĢtır (Panagiotopoulou et al., 2003).

Okul mobilyalarının boyutlarının belirlenmesi amacıyla, Hırvat ve Slovak lise öğrencileri

üzerinde bir antropometri araĢtırması gerçekleĢtirilmiĢtir. Hırvatistan ve Slovakya‟da bulunan

450‟den fazla öğrenci üzerinde ölçüm yapılmıĢ, okul mobilyalarının karakteristiklerini

belirlemek üzere 16 temel antropometrik ölçü incelemeye alınmıĢtır. Kullanılan mobilyaların

ergonomik karakteristiklerinin, bugünün öğrencilerine uyum sağlamadığı görülmüĢtür.

Problemlerin çoğunlukla, yüksek oturak ve alçak sıra yüzeyinden kaynaklandığı belirlenmiĢtir

(Jelacic et al., 2003). Yapılan bir diğer çalıĢmada ise Avrupa‟daki öğrenciler için okul

mobilyalarının ölçüleri incelenmiĢtir. GeliĢtirilen yeni yaklaĢımla, ölçülendirmede boy

uzunluğundan öte oturma yüksekliğinin kullanılması uygun bulunmuĢtur (Molenbroek et al.,

2003).

Milanese and Grimmer (2004), genç bireylerin belkemiğiyle ilgili sorunları ile kiĢisel

antropometrik ölçüleri ve kullandıkları mobilyaların boyutları arasındaki iliĢki

Page 83: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

77

araĢtırmıĢlardır. 1269 öğrenciden alınan antropometrik ölçüler ve kaydedilen bel

rahatsızlıkları incelenmiĢ, kartillere ayrılan grup ayrı ayrı değerlendirilmiĢlerdir. Gençlerde

görülen sırt ağrısının önlenmesi için okul mobilyası ve antropometrik ölçüler arasındaki

eĢleĢmenin araĢtırılması gerekli bulunmuĢtur.

Bu çalıĢmanın amacı, geliĢme çağındaki öğrencilerin, günlerinin büyük bir bölümlerini

geçirdikleri sınıf ortamında rahat ve verimli olabilmelerini sağlamaktır. AraĢtırma

kapsamında alınan ölçüler istatistiksel olarak değerlendirilmiĢ, okul sıralarının

boyutlandırılması için gerekli olan kriterlerin belirlenmesinde kullanılmıĢtır.

2. Yöntem

AraĢtırma kapsamına alınan bireyler, Ankara‟nın merkez ilçelerinde bulunan 12 farklı

ilköğretim okulundan rasgele olarak seçilmiĢtir. Örneklem, 332 erkek ve 336 kız, toplam 668

öğrenciden oluĢmaktadır. YaĢları 12 ve 15 arasında değiĢen bireylerden antropometrik ölçüler

alınmıĢtır. Bu ölçümlerin alınmasında 100g hassasiyetli dijital baskül, 1mm hassasiyetli boy

ölçme cihazı, 1mm hassasiyetli 150cm‟lik kumpas ile 1mm hassasiyetli büyük (60 cm) ve

küçük (30 cm) antropometre kullanılmıĢtır.

Ölçümler sağ taraftan ve minimum kıyafetle yapılmıĢtır. Boy ölçümü dıĢındaki tüm ölçümler,

dik rahat oturma pozisyonunda, dizler 90 kıvrık olarak alınmıĢtır (ġekil 1). Her bireyden

alınan 11 adet ölçü aĢağıda belirtilmiĢtir.

1. Boy (A): Yer düzlemi ile baĢın en üst noktası arasındaki dikey uzunluktur.

2. OmuzYüksekliği (oturarak) (B): Oturma yüzeyinin en üst noktası ile omuz kemiğinin

en üst noktası arasındaki dikey uzunluktur.

3. Dirsek Yüksekliği (oturarak) (C): Dirseğin 90 kıvrık olması durumunda ölçülen;

oturma yüzeyinin en üst noktası ile dirsek kemiğinin en alt noktası arasında kalan

dikey uzunluktur.

4. Göz Yüksekliği (oturarak) (D): Oturma yüzeyinin en üst noktası ile göz arasındaki

dikey uzunluktur.

5. Omuz Genişliği (E): Omuzların en dıĢ noktaları arasındaki yatay uzunluktur.

6. Kalça Genişliği (oturarak) (F): Oturma esnasında kalçanın en dıĢ noktaları arasındaki

yatay uzunluktur.

7. Omuz – Dirsek Uzunluğu (G): Dirseğin 90 kıvrık olması durumunda ölçülen; omuz

kemiğinin en üst noktası ile dirsek kemiğinin en alt noktası arasında kalan dikey

uzunluktur.

8. Dirsek – El ucu Uzunluğu (H): Dirseğin 90 kıvrık olması durumunda ölçülen; dirsek

kemiğinin en arka noktası ile eldeki en uzun parmağın uç noktası arasında kalan yatay

uzunluktur.

9. Oturma Yüzeyi Derinliği (I): Kalçanın en arka noktası ile dizin arka noktası arasındaki

yatay uzunluktur.

10. Diz Yüksekliği (J): Yer düzlemi ile dizin en üst noktası arasındaki dikey uzunluktur.

11. Oturma Yüzeyi Yüksekliği (K): Yer düzlemi ile dizin arka noktası arasındaki dikey

uzunluktur.

Page 84: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

78

ġekil 1 Alınan antropometrik ölçüler

3. Bulgular

3. 1. Antropometrik Ölçümler

Bireylere ait antropometrik ölçüler Tablo 1‟de verilmiĢtir. YaĢlara göre ölçülerdeki değiĢim

ve standart sapmalar görülmektedir.

Tablo 1 Ortalamalar ve standart sapma değerleri (birimler mm alınmıĢtır)

YaĢ

Cinsiyet 12 13 14 15

Ölçümler X SS X SS X SS X SS

Boy Kız 1547 79 1611 55 1641 59 1667 57

Erkek 1504 65 1591 83 1671 81 1749 71

Omuz yüksekliği (oturarak) Kız 515 39 536 34 547 32 553 33

Erkek 491 36 529 33 548 46 545 33

Dirsek yüksekliği

(oturarak)

Kız 209 31 210 25 217 29 212 22

Erkek 189 31 208 18 210 29 194 21

Göz yüksekliği (oturarak) Kız 647 47 713 35 728 42 731 32

Erkek 657 36 674 53 728 46 751 41

Omuz geniĢliği Kız 364 27 374 25 374 19 382 26

Erkek 359 30 380 32 394 25 420 25

Kalça geniĢliği (oturarak) Kız 311 29 326 28 338 24 340 22

Erkek 305 33 306 26 332 33 343 29

Omuz-dirsek uzunluğu Kız 307 23 326 19 330 18 340 20

Erkek 302 17 322 22 337 25 350 23

Dirsek-el ucu uzunluğu Kız 398 31 417 20 428 21 437 20

Erkek 384 24 420 28 439 28 463 24

Oturma yüzeyi derinliği Kız 411 39 424 28 433 34 443 33

Erkek 401 34 441 40 442 35 486 33

Diz yüksekliği Kız 504 33 522 24 535 24 541 24

Erkek 499 29 527 33 557 31 570 28

Oturma yüzeyi yüksekliği Kız 414 31 428 28 439 24 446 22

Erkek 421 22 436 23 452 24 463 22

Page 85: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

79

YaĢa ve cinsiyete göre ölçülerin %5‟lik ve %95‟lik kapsam değerleri Tablo 2‟de verilmiĢtir.

Tablo 2 Antropometrik ölçümlerin yüzdelik kapsam değerleri (birimler mm alınmıĢtır)

YaĢ

12 13 14 15

Ölçümler % Kız Erkek Kız Erkek Kız Erkek Kız Erkek

Boy 5 1417 1398 1521 1454 1543 1539 1573 1633

95 1677 1611 1702 1728 1738 1804 1760 1866

Omuz yüksekliği (oturarak) 5 451 431 481 455 494 472 499 490

95 580 551 591 566 600 623 607 600

Dirsek yüksekliği (oturarak) 5 347 344 385 375 394 393 404 424

95 449 424 450 466 463 486 470 502

Göz yüksekliği (oturarak) 5 596 598 655 587 659 652 679 685

95 751 716 771 760 797 803 784 818

Omuz geniĢliği 5 320 310 332 327 344 352 339 379

95 408 408 415 433 405 436 426 469

Kalça geniĢliği (oturarak) 5 263 251 281 264 299 277 305 296

95 359 359 372 349 377 386 376 390

Omuz-dirsek uzunluğu 5 269 271 295 285 301 296 307 313

95 345 331 358 359 359 379 374 388

Dirsek-el ucu uzunluğu 5 347 344 385 375 394 393 404 424

95 449 424 450 466 463 486 470 502

Oturma yüzeyi derinliği 5 342 345 379 376 378 384 388 432

95 475 457 470 507 489 500 497 540

Diz yüksekliği 5 450 453 482 472 495 506 502 524

95 557 545 563 582 574 607 580 616

Oturma yüzeyi yüksekliği 5 362 384 382 398 400 413 410 428

95 465 458 474 475 477 492 482 499

4. Sonuç ve Öneriler

Page 86: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

80

Elde edilen veriler, geliĢme çağının büyük bir kısmını içeren 12-15 yaĢ aralığında,

antropometrik ölçülerin oldukça değiĢken olduğunu göstermiĢtir. Bu geniĢ dağılım göz

önünde tutulduğunda, tüm bireylerin aynı boyutlardaki sıralarda rahat ve verimli ders

izlemesinin çok güç olacağı anlaĢılmaktadır. Bu sebeple, öğrencilerin en azından büyük

çoğunluğunun antropometrik ölçülerine uygun sıraların tasarlanması gerekmektedir.

Sıraların boyutlandırılması esnasında, her antropometrik ölçü farklı bir boyutun

belirlenmesinde kullanılmıĢtır. Ölçülerin %5‟lik, %95‟lik veya ortalama değerleri alınarak,

boyutsal belirlemeler gerçekleĢtirilmiĢ, bu değerlendirme Tablo 3‟te özetlenmiĢtir. Ayrıca her

antropometrik ölçünün karĢılık geleceği sıra boyutu ve bu boyutların değiĢim aralıkları da

belirtilmiĢtir.

Tablo3 Boyutsal belirlemeler ve ölçü aralıkları

Antropometrik ölçü Yüzdelik

dilim Sıra boyutu

Ölçü aralığı

(cm) Dirsek yüksekliği (oturarak) - C 5 – 95 Masa üst tabla yükseklği (1) 35,0 – 50,0

Omuz geniĢliği - E 95 ÇalıĢma alanı geniĢliği (3) 47,0 min.

Kalça geniĢliği (oturarak) - F 95 Oturma yüzeyi geniĢliği (4) 36,0 – 39,0

Dirsek-el ucu uzunluğu - H 50 ÇalıĢma alanı(üst tabla) derinliği (5) 40,0 – 46,5

Oturma yüzeyi derinliği - I 50 Oturak derinliği (6) 40,0 – 41,0

Diz yüksekliği - J 5 – 95 Masa alt tablası yüksekliği (2) 45,0 – 58,0

Oturma yüzeyi yüksekliği - K 5 – 95 Oturak yüksekliği (7) 36,0 – 48,0

Ölçü aralıkları dikkate alındığında, sabit bir mobilyanın, tüm beklentilere yanıt veremeyeceği

görülmektedir. Bu durumda, ayarlı modüllerin kullanılması uygun bir çözüm olabilecektir.

Ayarlı sistemlerin sınırlarının belirlenmesinde Tablo 3‟teki ölçü aralıklarından yararlanılması,

sıra boyutlarının öğrencilerin antropometrik ölçülerine uygun hale getirilmesi açısından

önemlidir. Birey, kendi ölçülerine ve kullanım alanına göre yapacağı ayarlamalar ile sınıf

ortamında daha verimli olabilecektir. Fiziksel açıdan rahat olan bireyin konsantrasyonunun

daha yüksek olabileceği düĢünülürse, bu ergonomik çözümün öğrenim açısından da önemli

olduğu ortaya çıkacaktır.

Tüm bunlar ıĢığında, üst ve alt tabla yüksekliği ayarlanabilen bir masa ile oturak yüksekliği

ayarı olan ve öne-arkaya hareketi destekleyebilen bir sandalye önerilmektedir. Önerilen

sıranın genel görünümü, ölçüleri ve ayar sistemleri ġekil 2 „de gösterilmiĢtir.

Page 87: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

81

ġekil 2 Önerilen sıra modeli

Bu ayarlamaların yanında, masa üst tablası ve oturak için yatay (sağ-sol) doğrultuda hareketin

sağlanacağı bir sistem, kullanım rahatlığı açısından olumlu olabilecektir. Oturma esnasında,

bireyin kullanacağı alanın geniĢletilmesini destekleyecek olan bu ayarlamalar, ergonomik bir

okul mobilyası tasarlanmasında önemli olmaktadır. Ayrıca, önerilen sıranın yerle

bağlantısının sabit olması halinde sınıf içi düzen korunmuĢ olacak ve öğrenciler sınırlı

hacimde dahi boyutsal ayarlamalarla özgür hareket edebileceklerdir.

Önerilen sırada kullanılan mekanizmaların maliyeti arttıracağı düĢüncesi ortaya çıkabilecektir.

Ancak, gelecek nesillerin sağlıklı ve verimli yetiĢmeleri, verilecek değerde kısıtlamaya

gidilmemesini gerektirecek kadar önemlidir. Ayrıca, söz konusu sıranın bir defa monte

edildikten sonra, zaman içinde öğrencilerde oluĢacak olan fiziksel değiĢime ayak

uydurabilecek olması, amortisman süresini kısaltacaktır.

Page 88: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

82

Kaynaklar

Duyar, Ġ., 1992, 12-17 YaĢlarındaki Türk Çocuklarının Büyüme Standartları, Yüksek

Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Gönen, E., Kalınkara, V., 1993, Üniversiteye Devam Eden Kız Öğrencilerin Boyutsal

Ölçülerinin Ġncelenmesi, IV. Ergonomi Kongresi Bildiri Kitabı, Dokuz Eylül

Üniversitesi – Milli Prodüktivite Merkezi, MPM Yayınları, Ġzmir

Göral-Yıldızlı, M., 1996, Büyüme ve GeliĢmenin Değerlendirilmesinde Antropometrik

Ölçüler, Bilim Uzmanlığı Tezi, Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü,

Adana.

Jelacic, D., Darko, M., Tomislav, G., Viera, G., 2003, Research on ergonomic

characteristics of high school furniture, Wood Research, Stanty Drevarsky

Vyskumny Ustav, v48, n3, pp53-62.

KayıĢ, B., Özok, A. F., 1991, Anthropometric survey among Turkish primary school

children,Technical Note, Applied Ergonomics, Elsevier Ltd.,v22, n1, pp 55-56.

Knight, G., Noyes, J., 1999, Children’s behaviour and the design of school furniture,

Ergonomics, Taylor&Francis Ltd., v42, n5, pp747-760.

Mayda, A. S., Koçoğlu, G., 1999, Sivas Ġl Merkezindeki Çocuklar Ġçin Referans

Antropometrik Değerler, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları:79, Sivas, 51s.

Milanese, S., Grimmer, K., 2004, School Furniture and the user population: An

anthropometric perspective, Ergonomics, Taylor&Francis Ltd., v47, n4, pp 416-

426.

Molenbroek, J. F. M., Kroon-Ramaekers, Y. M. T., Snijders, C. J., 2003, Revision of the

design of a standard for the dimensions of school furniture, Ergonomics,

Taylor&Francis Ltd., v46, n7, pp681-694.

Panagiotopoulou, G., Christoulas, K., Papanckolaou, A., Mandroukas, K., 2003, Classroom

furniture dimensions and anthropometric measures in primary school, Applied

Ergonomics, Elsevier Ltd., v35, n2, pp 121-128.

Prado-Leon, L. R., Avila-Chaurand, R., Gonzalez-Munoz, E. L., 2001, Anthropometric

study of Mexican primary school children, Applied Ergonomics, Elsevier Ltd., v

32, n4, pp 339-345.

Sabancı, A., 1999, Ergonomi, Baki Kitabevi, Adana, 592s.

Page 89: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

83

E-TĠCARET WEB SĠTELERĠ TASARIMININ ERGONOMĠK AÇIDAN

DEĞERLENDĠRĠLMESĠ

Ergün ERASLAN*

BaĢkent Üniversitesi Endüstri Mühendisliği Bölümü

ÖZET

İnternet teknolojilerinin kullanımı temelinde insan–bilgisayar etkileşimini web siteleri

sağlamaktadır. Web siteleri günümüzde her geçen gün daha yaygın olarak kullanılan

uygulamalardır. Bu siteler içinde e-ticaret sitelerinin özellikli bir yeri bulunmaktadır. E-ticaret

web sitelerinin insanın kullanımına uygun olması için ergonomik kriterlere göre düzenlenmesi

önemli bir gerekliliktir. Bu çalıĢmada, e-ticaret içerikli ergonomik bir web sitesi tasarımı için

gerekli faktörler literatür çalıĢmaları ve uzman görüĢleri yardımıyla belirlenmiĢ, bu faktörler

Analitik HiyerarĢi Prosesi (AHP) ile analiz edilmiĢ ve ağırlıklandırılmıĢtır. Bu faktörler

belirlenen ağırlıklarına göre ergonomik bir tasarıma ıĢık tutacak Ģekilde düzenlenmiĢ ve

tasarım aĢamasında kullanılmıĢtır.

Anahtar Sözcükler: İnsan-bilgisayar etkileşimi, E-ticaret siteleri, AHP, BiliĢsel Ergonomi,

Web sitesi tasarımı

1. GiriĢ

Günümüzde web arayüzleri oldukça sık kullanılan uygulamalar durumuna gelmiĢtir. Bu

arayüzlerin kullanıcıya uygun tasarımına yani ergonomisine dikkat etmek önemli bir

gerekliliktir. Kullanıcı odaklı tasarım aslında bu uygulamaların kullanılabilirliğini ifade

etmektedir. Yazılım ve web arayüz tasarım terimlerinin geliĢmesiyle “kullanılabilirlik”

kullanım kolaylığı ve kullanıcı dostluğu terimleriyle eĢ tutulmaya baĢlanmıĢtır. Eğer kullanıcı

ilk kullanımında istediğini elde edemezse bu kullanıĢsızlık olarak kabul edilir. Tasarımın

yapılması ve kullanabilirlik testlerin uygulanması belli bir kitle için özel tasarlanmıĢ sitelerin

kullanım kolaylığını sağlamada en önemli kısmı kapsar. Kullanılabilirliği kullanıcı

arayüzünün bir özelliği olarak düĢünmek yanlıĢtır. Ergonomi literatüründe kullanabilirlik

kriterler ve ölçütlere göre değerlendirilir. Kullanabilirlik kriterleri, kullanım daha etkin, daha

verimli ve daha rahat olmasını sağlamak amacıyla kullanılan kritelerdir. Bundan dolayı

kullanıcı arayüzü değerlendirmelerinde kullanabilirlik kriterleri baz alınmalıdır.

Bu çalışmada genel olarak elektronik ticaret alanında faaliyet gösteren web sitelerinin genel

yapısı incelenmiĢ ve e-ticaret siteleri için kullanılabilirlik kriterleri belirlenmiĢtir. Belirlenen

kriterler e-ticaret sitelerin tasarımında dikkat edilmesi gereken hususların belirlenmesi için

değerlendirilmiĢtir. E-ticaret siteleri müĢteri ve satıcılara sağladığı pek çok fayda sayesinde

günümüzün en popüler web sitesi türlerinden birisidir. Ancak gün geçtikçe artan bu tür

sitelerin sayısı müĢterileri daha seçici olmaya itmiĢtir. MüĢteriler alıĢveriĢ yapacakları siteyi

seçerken çeĢitli kriterleri göz önünde bulundurmaktadırlar. Bu yüzden e-ticaret siteleri yoluyla

satış yapmak isteyen firmalar, tasarım faaliyetlerinde çok daha dikkatli ve özenli çalıĢmak

zorundadırlar. Bu firmalar her yönden dört dörtlük iĢleyen ve müĢteri isteklerine tam yanıt

vermek suretiyle onların üzerinde olumlu etki bırakan web siteleri tasarlamak zorundadırlar.

Böylelikle müĢterilerde o siteye karĢı bir güven duygusu oluĢacak ve o siteye bağımlı hale

* [email protected]

Page 90: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

84

geleceklerdir. Bunun sonucunda da asıl amacı siteye gelen “ziyaretçileri” “müĢteriye“

çevirmek olan e-ticaret sitesi tasarımcıları hedeflerine ulaĢmıĢ olacaklardır.

Bu aĢamada e-ticaret siteleri için kullanılabilirlik kriterleri belirlenmiĢ site tasarımı yapan

kiĢilere uygulanan bir ölçüm skalası ile kriterler önem derecelerine göre sıralandırılmıĢtır.

Böylece, hedeflenen site için gerekli olan tüm tasarım özellikleri belirlemek mümkün

olacaktır. Kriterlerin en doğru Ģekilde belirlenip önem sırasının oluĢturulmasıyla gerek

dolaĢım faaliyetlerinde ve gerekse kullanıĢlılık özelliklerinde hiçbir problem yaĢamaması

amaçlanan bir e-ticaret sitesi hazırlanacaktır.

Çalışmanın öncelikli kapsamında literatür araĢtırması yapılarak web sitesi tasarımı ve e-ticaret

siteleri ile ilgili yayımlanmıĢ makaleler kullanılabilirlik kriterlerinin belirlenmesi amacıyla

incelenmiĢtir. Bu makalelerin bazıları aĢağıda verilmiĢtir:

Web sitesi tabanlı kullanılabilirlik kriterlerinin belirlenmesi (Besecker, 1999)

İletişim sistemlerinde kullanılabilirliğin gelişiminde yeni teknikler (Kjeldskov and

Stage, 2003)

Web Sitesi Tasarımları: Tasarımcıların tecrübesinin ve tasarım kriterlerinin etkileri

(Chevalier and Ivory, 2003)

Web sitesi tasarımı ve müĢteriye karĢı örgütsel sorumluluğun iliĢkisi (Kent et.al.,

2003)

Web sitesi tasarımcılarının beklentileri ile kullanıcıların davranıĢları arasındaki

farkın keĢfedilmesi (Nakayama et.al., 2000)

Web Sitesi Tasarımının Evrimi: Ġnternet üzerinden tıp eğitimi verilmesi açısından

anlamı (Chu and Chan, 1998)

WSDM: Web siteleri için kullanıcı odaklı bir tasarım metodu (De Toyer and

Leune, 1998)

Web sitelerinin karakteristik özelliklerinin tüketicilerin duyguları ve internetten

alıĢveriĢ hakkındaki görüĢleri üzerindeki etkileri (Mummalaneni, 2003)

E-ticarette müĢterinin modellenmesi (Helander and Khalid, 2000)

Kullanıcı arayüzünün kullanıbilirlik kriterleri ile ölçümünün uygulanması (Park

and Lim, 1999)

İnsan ve bilgisayarın karĢılıklı etkileĢim standartları (Bevan, 1995)

Ergonominin Tasarım Sürecine Entegrasyonu (BağoĢ ve ġimĢek, 2002)

2. Kullanılabilirlik Kriterlerinin Belirlenmesi

AĢağıda literatürden derlenmiĢ ve sezgisel değerlendirmelerde çokça kullanılan

kullanılabilirlik kriterleri İşlevsellik, Kontrol Edilebilirlik, Esneklik, Hata Yönetimi,

Kullanıcıya Uygunluk, Kendi Kendini Betimleme, Tutarlılık, İş Yükü, Öğrenilebilirlik

verilmiĢtir (Besecker, 1999, Park and Lim, 1999, Bevan, 1995). Bu ana kriterlerin

ağırlıklandırılması iĢlemi her bir kriter için bağımsız olarak 0-1 arasında bir değer vermek

suretiyle yapılabileceği gibi, Analitik HiyerarĢi Prosesinde (AHP) kullanılan ikili

karĢılaĢtırma matrisi yoluyla da yapılabilir. Kullanılabilirlik kavramı ölçülemeyen fakat

ölçülebilir kullanılabilirlik parametrelerine indirgenebilen genel bir kavramdır. Ölçülebilir

kullanılabilirlik kriterleri iki gruba ayrılabilir. Bunlar, kullanıcının sistemi kullanırken

performansını ölçen objektif performans ölçütleri ile kullanıcıların sistem ile ilgili

düĢüncelerini yansıtan subjektif kullanıcı ölçütleridir (Besecker, 1999).

Page 91: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

85

Uluslararası Standardizasyon KuruluĢu (ISO) kullanılabilirliği (ISO9241-11) bir sistemin

kullanımıyla belirlenen amaçlara ne derece ulaĢıldığının (etkililik-effectiveness), belirlenen

amaçların elde edilmesi için harcanması gereken zaman, para, zihinsel çaba vb. kaynakların

(etkinlik-efficiency) ve kullanıcının, sistemi kabul edilebilir bulma derecesinin (tatmin-

satisfaction) bir ölçüsü olarak tanımlamaktadır (Bevan, 1995). Etkililik(effectiveness),

etkinlik (efficiency) ve tatmin (satisfaction) bir ürün veya sistemin kullanılabilirliğini

belirleyen önemli üç faktördür. Bu faktörleri değerlendirebilmek için bunların alt kriterlere

ayrılması gerekmektedir. Bu alt kriterler aracılığıyla da sistemin kullanılabilirliği ölçülebilir.

Kullanılabilirlik faktörleri, karakteristiklerine göre Ģu Ģekilde alt kriterlere ayrıĢtırılabilir (Park

and Lim, 1999).

Etkililik (Effectiveness)

1 Görevi baĢarılı bir Ģekilde tamamlayan kullanıcıların yüzdesi

2 Belirli bir sürede tamamlanan görev sayısı

3 Kullanıcıların yaptıkları hata sayısı

4 Tamamlanan görevlerin ortalama doğruluğu

5 Hatalarla etkileşimde başarı oranı

Etkinlik (Efficiency)

1 Bir iĢi yapmak için geçen zaman

2 Birim zamanda tamamlanan iĢler

3 Yardım için kullanılan referans sayısı

4 Yardım kullanmada harcanan zaman.

5 Çaba (Fiziksel/Zihinsel iĢ yükü)

6 Öğrenme süresi.

Tatmin (Satisfaction)

1 Kullanıcı tatmininin derecelendirilmiĢ ölçüsü

2 Bir sistemi diğer alternatiflere tercih ettiğini söyleyen kullanıcıların oranı

3 Test esnasında sistem hakkında ifade edilen olumlu görüĢlerin oranı

4 Şikayet sıklığı.

Etkililik, kullanıcıların yaptığı görevlerin tamlığı ve doğruluğu ile ilgilidir. Etkinlik ise bu

görevleri yerine getirmek için harcanan kaynaklar ile ilgilidir. Bu kaynaklar kullanıcının

etkinliği ile ilgili bilgileri veren zihinsel veya fiziksel çaba olabileceği gibi, zaman veya baĢka

kaynaklar da olabilir. Tatminin ölçüsü, kullanıcıların etkileĢim içinde oldukları sistem

hakkında verdikleri öznel cevaplardan elde edilir.

2.1. E- Ticaret Siteleri İçin Kullanılabilirlik Kriterleri

Yukarıda anlatılanlar ıĢığında e-ticaret siteleri için belirlenen kriterler aĢağıda verilmiĢtir:

Maksada uygunluk :

E-ticaret sitesi ve Satılan Ürünler Hakkında Bilgi

Kullanıcı ĠĢlemleri için Gerekli Bilgi

Güncelleme

Esneklik:

Kullanıcılara farklı kullanım Seçenekleri sunma (Site haritası ve Arama butonu

v.b.)

Aranan bilgiye(ürüne) kısa zamanda ulaĢım

Aranan ürüne kısa zamanda ulaĢım

Farklı kullanıcı gruplarına farklı hizmetler sağlama

Estetik ve mimalist tasarım:

Tasarımda etkileyici olma

Page 92: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

86

Metin, yazı büyüklüğü ve renk öğelerinin doğru kullanılması

Aynı anda birkaç ürünün indirimde olduğunu veya baĢka bir sitenin reklamının

yapılabileceği reklam alanları oluĢturma

Gerekli bilgileri öncelik sırasına göre veren sayfalar

Kontrol edilebilirlik:

Kullanıcının istediği zaman sistemi terk etme ve ana sayfaya dönme imkanı

Kısayollar

Geribildirim, kılavuzluk ve destek bilgilerinin sağlanması (Geri butonu, Oklar

v.b.)

Tutarlılık:

Sitenin bilgi sunum ve çalışma Ģeklinin kendi içinde tutarlı olması

KarmaĢıklığı önleme

Kabul görmüĢ satış ve satınalma iĢlemlerinin uygulanması

Kullanıcıya uygunluk :

Sitenin kullannımını kolay öğrenebilme

Sitenin kullanımını kolay hatırlayabilme

Kulanıcı beklentilerini karĢılayabilme

Basit doğal diyolag kurma, kullanıcı dilini konuĢabilme

Hata önleme:

Hata oluĢumunu engellemek

AnlaĢılabilir ve görülebilir hata mesajları sunmak

Hatanın kolayca giderilebilmesini sağlamak

Güvenli bir alışveriĢ platformu sağlamak(SET,SSL)

Dökümantasyon ve yardım:

Linkler ve sitenin kullanımı hakkında gerekli bilginin sunulması

Şifre değiştirme, unutulması gibi durumda gerekli yardım menüleri sunmak

7 gün 24 saat belirli sorulara hemen e-mail ile cevap verebilme hizmetinin

sunulması

Yardım mesajlarının anlaĢılabilir ve fark edilebilir konumda olması

2.2.Tasarım Kriterlerinin Göreceli Olarak Ağırlıklandırılması (Analitik HiyerarĢi

Prosesi (AHP) Yöntemi)

Karar vermede insan yargılarının kullanımı son zamanlarda dikkati çeken bir ölçüde artıĢ

göstermiĢtir. AHP yöntemi, karar verme sürecinde insan yargılarının da kullanıldığı bir

yöntem olup 1977 yılında Thomas L. Saaty tarafından literatüre kazandırılmıĢtır. Çok Ölçütlü

Karar Verme Problemleri’ndeki analize benzer olarak bu yöntemde seçenekler, farklı ölçütler

ve bir hedef kümesi vardır.

Üç çeĢit karar mevcuttur: En iyi bir seçeneğin seçimi, aralarında bir oran olmaksızın bir

ölçekle seçeneklerin sıralanması ve aralarında bir oran yardımıyla sıralama. Son tür karar

AHP yaklaĢımıdır ve diğerlerini içine alır. HiyerarĢi, karmaĢık sistemleri organize etmede en

etkin yoldur. Bu yolla, hiyerarĢik olarak bir yapı sunulur ve kontrol ve geçiĢ bilgileri aĢağı

doğru ilerler. HiyerarĢik olamayan problemlerde sistematik bir çerçeve çizmek oldukça

güçtür.

2.2.1. AHP’de Ölçek Kullanımı

AHP’nin temel yapısı ikili karĢılaĢtırma matrislerine dayalıdır. Eğer i ölçütü j ölçütü ile

karĢılaĢtırıldığında Tablo 1’deki değerlerden birini alıyorsa, j ölçütü ile i ölçütünün

Page 93: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

87

karĢılaĢtırma değeri, i ve j ölçütü aldığı değerin çarpmaya göre tersidir. Kısaca; a(i,j)=1/a(j,i)

olarak gösterilebilir. Örneğin; a(i,j)=3 ise a(j,i)=1/3 değeri alır.

Tablo 1 AHP’de Kullanılan Temel Ölçek ve Tanımları

DüĢük

1 EĢit önemli (düĢük düĢük)

2 Ara değer (orta düĢük)

3 Orta derecede önemli (yüksek düĢük)

Orta

4 Ara değer (düĢük orta)

5 Kuvvetli derecede önemli (orta orta)

6 Ara değer (yüksek orta)

Yüksek

7 Çok kuvvetli derecede önemli (düĢük yüksek)

8 Ara değer (orta yüksek)

9 Kesin önemli (yüksek yüksek)

2.2.2. İkili Karşılaştırma Matrislerinin Oluşturulması, Özvektörlerin Hesabı ve

Tutarsızlık Oranları

İkili karşılaştırmalar AHP’nin en önemli aşamasıdır. İkili karşılaştıralar ile AHP’de yargılar

bir matrise dönüştürülür. aij, i özellik ile j özelliğin ikili karĢılaĢtırma değerini verecek olursa

genel olarak ikili karĢılaĢtırma matrisi;

A =

nnn

n

aa

a

aaa

..

....

...

.

1

21

11211

=

nnn

n

aa

a

aaa

../1

....

.../1

.

1

12

11211

şeklinde yazılır. İkili karĢılaĢtırma matrisinin çözümünden elde edilecek öncelik veya özdeğer

vektörü W = (w1, w2, ..., wn) ile gösterilir (Saaty, 1980).

Hesaplamalar sonucu elde edilen özdeğer vektörlerinin tutarsızlığının kontrolü yapılabilir.

Tutarsızlık hesabı için özvektör yöntemi büyük kolaylık sağlamaktadır. KarĢılaĢtırma

matrisinin büyüklüğü ile bu ölçümün normalleĢtirilmesi Tutarsızlık İndeksi (T.İ.)’ni

vermektedir. Bu indeks sayesinde Tutarsızlık Oranı (T.O.) hesaplayabilmek mümkündür.

Tutarsızlık Oranının %10 değerinden küçük olması önerilmektedir.

E-ticaret sitesi tasarlamak için gerekli olan tüm kriterler belirlendikten sonra bir sonraki

aĢamada bu kriterlerin ağırlıklandırılması çalıĢmalarına baĢlanmıĢtır. Belirlenen kriterler için

yapılan ikili karĢılaĢtırılmalar Tablo 2 de verilmiĢtir. İkili karĢılaĢtırmalar sonucunda kriterler

kendi aralarında önem sıralarına göre dizilmiĢlerdir. Bu karĢılaĢtırmanın yapılabilmesi için

kriterlerin birbirleri arasındaki önemlerinin belirlenmesinde sübjektif yargılar

kullanılmaktadır.

Tablo 2 Kullanılabilirlik Kriterlerinin Ġkili KarĢılaĢtırılması

KULLANILABİLĠRLĠK MU KK E HÖ KA T KİY Ö

Maksada Uygunluk 1 3 4 3 4 2 4 3

Kullanıcı Kontrolü 1 1/2 1/3 2 2 1 1

Esneklik 1 1/3 1 2 1 1

Page 94: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

88

KULLANILABİLĠRLĠK MU KK E HÖ KA T KİY Ö

Hata Önleme 1 1 2 1 1

Kendini Anlatma 1 1 1 1

Tutarlılık 1 1 1/3

Kullanıcı ĠĢ Yükü 1 1

Öğrenilebilirlik 1

Mevcut tasarım kriterlerinin sayısı çok fazla olduğundan Expert Choice yazılımı

kullanılmıĢtır. Bu uygulama sonucunda kriterlerin kendi aralarındaki ağırlıkları ve global

ağırlıkları hesaplanmıĢtır. Tüm kriterlerin ağırlıklandırılması iĢlemi tamamlandıktan sonra

hesaplanan ortalama tutarsızlık oranının 0,06 olduğu tespit edilmiĢ ve bu miktarın da kabul

edilebilirlik sınırları içerisinde olduğu görülmüĢtür (Saaty, 1980).

3. Kullanılabilirlik Kriterlerinin Değerlendirilmesi

Çalışmanın bu bölümünde daha önce bulunan baĢlıca önemli kullanılabilirlik kriterleri web

sitesi tasarımı yapan ve bu siteleri sıkça kullananlara uygulanarak sayısal değerlendirme

yapmaları istenmiĢtir yapılan değerlendirmelerin ortalamaları modele yansıtılmıĢtır. Bu

uygulamanın yapılmasının amacı kullanılabilirlik kriterlerinin sayısallaĢtırılarak AHP

yönteminde kullanılabilmesidir.

E-ticaret siteleri için oluĢturulan kullanılabilirlik kriterleri değerlendirme formu, bu siteler

hakkında bilgi sahibi kiĢilerin kendi düĢüncelerini sayısal olarak bildirmeleri amacıyla

hazırlanmıştır. Her bir ana kriterin alt kriterlerine göre toplam 100 puan üzerinden

değerlendirilmeleri istenmiĢtir. Hazırlanan değerlendirme formları, BaĢkent Üniversitesi

Endüstri Mühendisliği Bölümünün akademik çalışanlarına ve site tasarımı yapan kiĢilere

dağıtılmıĢ ve 30 adet değerlendirilmiĢ anket toplanmıĢtır. Bundan sonra bu anketlerin

değerlendirilmesi çalıĢmalarına baĢlanmıĢtır.

Çalışmanın sonraki aĢamasında toplanan 30 adet anketteki soruların her birine verilmiĢ olan

cevaplar değerlendirilmiĢ ve bu çalışma kullanılan her bir kriter için ortalamalar

hesaplanmıştır. Hesaplanan ortalamalar AHP programına göre ölçeklendirilip Expert Choice

programı tarafından önem sıralarının belirlemek amacıyla çözdürülmüĢtür. Kriterlerin

karĢılaĢtırılması ile elde edilen ağırlıklar ġekil 1 de görülmektedir:

4. Sonuçlar ve Değerlendirmeler

Web sitesi tasarımı hakkında yapılan araĢtırmalar sonucunda, elektronik ticaret sitesi tasarımı

hakkında önceden yapılmıĢ bir çalıĢmaya rastlanamamıĢtır. Bu çalışma kapsamında tam

anlamıyla kullanıcıyı temel alan yani kullanılabilirlik kriterlerini değerlendirerek bir

elektronik ticaret sitesi hazırlayabilmek için tasarım aĢamasında uyulması gereken kriterler

belirlenmiĢtir.

Page 95: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

89

Şekil 1 Kriterlerin Hesaplanan Ağırlıkları (Expert Choice çıktısı)

Belirlenen kullanılabilirlik kriterlerinin sayısının çok fazla olması ve bir insanın hafıza

özellikleri düĢünüldüğünde; tasarım aĢamasında bütün bu kriterleri göz önünde

bulundurulamayacağı temel alınarak bu kriterler içinden en önemlilerinin belirlenmesi

çalıĢmalarına baĢlanmıĢtır. Bu amaçla ilgili değerlendiricilere formlar dağıtılmıĢ ve sonuçların

değerlendirilmesinde bir çok ölçütlü karar verme tekniği olan “Analitik HiyerarĢi Prosesi”

yönteminden yararlanılmıĢtır. Bu yöntem sayesinde kriterlerin kiĢisel görüĢlere dayanan ikili

karĢılaĢtırmaları yapılarak bulunan sonuçlar sayısallaĢtırılmıĢ ve kriterlerin her birinin global

ağırlıkları hesaplanmıĢtır. Ayrıca verilen yargıların doğruluğunu kanıtlar nitelikte olan

tutarsızlık katsayıları da hesaplanarak yapılan çalıĢmaların bilimsel olarak da kabul edilebilir

nitelikte olduğu görülmüĢtür.

Yapılan çalıĢmaların sonucunda elde edilmiĢ olan baĢlıca önemli kullanılabilirlik kriterleri,

tasarımcılara e-ticaret sitesi tasarlayabilmelerinde yol gösterici olmakla birlikte mevcut web

sitelerinin bu kriterlere göre değerlendirilerek iyileĢtirilmesi faaliyetlerinde de bir yardımcı

kaynak olma özelliği taĢımaktadır. Sonuç olarak kullanıcı odaklı bir web sitesi tasarlamak

isteyen kiĢilere, konusunda bir kılavuz niteliğinde kaynak oluĢturulmuĢtur.

Zamanla birlikte teknolojinin ilerlemesine bağlı olarak internet ortamında, kullanıcıların

bilgisayarlarının donanımları ve yazılımlarında da geliĢmeler yaĢanmaktadır. Bu geliĢmeler

paralelinde kullanıcı beklentileri ve web sitelerinin sundukları içerik de sürekli bir değiĢim ve

geliĢim içerisindedir. Bu nedenlerden dolayı; bu çalışmada yapılan araĢtırmalar sonucunda

bulunan kullanılabilirlik kriterlerine her geçen gün yenileri eklenebilmekte ve çok geniĢ bir

kriter topluluğu ortaya çıkabilmektedir. Bu kadar çok kısıtın bulunması da tasarım

faaliyetlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu sebeple kriter güncellemeleri yapıldıktan

sonra bu çalışmada izlenen yollar sırası takip edilerek, geliĢen ihtiyaçlara uygun, e-ticaret

sitesi tasarlamak için güncelleĢtirilmiĢ bir tasarım kılavuzu kolaylıkla elde edilebilir.

Page 96: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

90

Bu çalışmada verilen kararlar kullanıcıların subjektif değerlendirmeleridir. Subjektif

değerlendirmelerden kurtulmak ve modeli geliĢtirmek için değerlendirmelerin Bulanık Mantık

çerçevesinde yapılmasında yarar vardır. AHP‟nin ikili karĢılaĢtırma matrisleri de bu Ģekilde

bir değerlendirmeye oldukça uygundur. Böylece tüm farklı görüĢler üyelik dereceleri

ölçüsünde modele yansıtılabilecektir. Mevcut değerlendirme sonucunda oluĢabilecek faktör

ağırlık değiĢimleri dikkate alınarak daha uygun bir tasarım yapılabilecektir.

Kaynaklar

Bağış, A. ve ġimĢek, M., 2002. Ergonominin Tasarım Sürecine Entegrasyonu, Standard

Dergisi, 484, 81-85.

Besecker, K.A.,1999. Developing A Usability Testing System For Web Based Research.

Bevan, N., 1995. Human-Computer Interaction Standards, Proceedings of the 6th

International Conference on Human-Computer Interaction, Yokohama, Japan,

Elsevier, 885-890.

Chevalier, A. and Ivory, M.Y., 2003. Web site designs: Influences of designer’s expertise

and design constraints, Int. J. Human-Computer Studies, 58, 57-87.

Chu, F.Y. and Chan, B.K., 1998. Evolution of web site design: implications for medical

education on the internet, Computers in Biology and Medicine, 28, 459-472.

De Troyer, O.M.F. and Leune, C.J., 1998. WSDM: a user centered design method for web

sites, Computer Networks and ISDN Systems, 30, 85-94.

Helander, M.G. and Khalid, H.M., 2000. Modeling the customer in electronic commerce,

Applied Ergonomics, 31, 609-619.

Kent, M.L., Taylor, M. and White, W.J., 2003. The relationship between web site design

and organizational responsiveness to stakeholders, Public Relations Review,

29, 63-77.

Kjeldskov, J. and Stage, J.,2003. New techniques for usability evaluation of mobile systems.

Department of Computer Science, Aalborg University, Fredrik Bajers Vej 7E,

DK-9220 Aalborg East, Denmark.

Mummalaneni, V., 2005. An empirical investigation of web site characteristics, consumer

emotional states and on-line shopping behaviors, Journal of Business

Research, 58, 526-532.

Nakayama, T., Kato, H. and Yamane, Y., 2000. Discovering the gap between web site

designers’ expectations and users’ behavior, Computer Networks, 33, 811-822.

Park, K.S. and Lim, C.H., 1999. A structured methodology for comparative evaluation of

user interface designs using usability criteria and measures, Department of

Industrial Engineering, Korea Advanced Institute of Science and Technology,

373-1, 305-701.

Saaty, T.L., 1980. The Analytical Hierarchy Process, pp.1-48, McGraw-Hill International

Book Company. USA.

Page 97: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

91

ÜRETĠMDE RGONOMĠ YOLUYLA KALĠTE ĠYĠLEġTĠRME (EYKĠ)

METODOLOJĠSĠ: TEORĠK ALTYAPI VE KAVRAMSAL MODEL

Oğuzhan Erdinç*, Özalp Vayvay

Hava Harp Okulu Endüstri Müh. Bölüm BaĢkanlığı

Marmara Üni. Mühendislik Fak. / Mühendislik Yönetimi Anabilimdalı BaĢkanı

ÖZET

Ergonomi ve kalite üretimde etkileĢen, insan odaklı kavramlardır. Ergonomik geliĢtirmelerin

kalite performansını arttırdığı, kalite çalıĢmalarının da insana uygun çalıĢma koĢulları ve iĢ

güvenliğinin sağlanması gibi ergonomik geliĢimleri kolaylaĢtırdığı literatürde ortaya

konmuĢtur. Üretimde kalite sorunlarının temelindeki insan hatasının azaltılması için

çalıĢanlara uygun, fiziksel ve zihinsel zorlanma yaratmayan çevresel ve organizasyonel

koĢulları sağlamak büyük önem arz eder. Ancak üretimde ergonomi uygulamaları yoluyla

kalite iyileĢtirmeye yönelik proje seviyesinde bir metodoloji bulunmamakta, literatürde bu

yönde somut çalıĢmalara ihtiyaç duyulduğu dile getirilmektedir. Mevcut çalıĢmanın amacı bu

ihtiyacı karĢılamaktır. ÇalıĢmanın ilk bölümünde ergonomi yoluyla kalite iyileĢtirme

konusundaki literatür derlenmiĢtir. Takiben proje seviyesi uygulamalar için geliĢtirilen;

Ergonomi Yoluyla Kalite ĠyileĢtirme (EYKĠ) metodolojisi kavramsal model düzeyinde ortaya

konmuĢtur. EYKĠ metodolojisinin insanın etkili olduğu üretim süreçleri gerçekleĢtiren, aktif

bir kalite sistemine ve sürekli geliĢim felsefesine sahip firmalarda baĢarıyla uygulanabileceği

öngörülmektedir.

Anahtar Sözcükler: Ergonomi, Kalite, Üretim

1. GiriĢ

Üretimin iki temel alanı; ergonomi ve kalite arasında, çok boyutlu bir iliĢki vardır. Bu

iliĢkinin önemli bir yönü, ergonomik uygulamaların kalite iyileĢitirme amaçlı

kullanılabilmesidir. AraĢtırmacılar, ergonominin kalite performansını arttırdığı, kalite

sistemlerinin de iĢ güvenliği, çevresel koĢulların iyileĢtirilmesi gibi ergonomik geliĢmeleri

kolaylaĢtırdığı görüĢünü paylaĢmaktadır (Drury, 1997, Eklund, 1997). Ancak üretimde

ergonomi yoluyla kalite iyileĢtirmeye yönelik bir metodoloji bulunmamakta, bir çok

araĢtırmacı ergonominin kalite iyileĢtirmeye etkisini somut ve sayısal olarak ortaya koyan

çalıĢmalara ihtiyaç duyulduğunu vurgulamaktadır (Axelsson, 2000, Drury, 1997, Eklund,

1997, Hagg, 2003).

Bu çalıĢmanın temel amacı, üretimde ergonomi yoluyla kalite iyileĢtirmeye yönelik bir

metodoloji geliĢtirmek, bu metodolojinin teorik altyapısını ve kavramsal modelini sunmaktır.

ÇalıĢmanın ilk bölümünde üretimde ergonominin kalite iyileĢtirmedeki rolünü ortaya koyan

literatür bulguları yer almaktadır. Takiben proje seviyesi uygulamalar için geliĢtirilen;

ergonomi Yoluyla Kalite ĠyileĢtirme (EYKĠ) metodolojisinin teorik içeriği ve kavramsal

çerçevesi sunulmuĢtur.

* [email protected]

Page 98: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

92

2. Üretimde ergonomi ve kalite arasındaki çok boyutlu iliĢki

Üretimde kaliteyi belirleyen iki ana faktör; ürün tasarımında kalite ve hatasız üretimdir.

Üretim kalitesi iki ana yönde; müĢteri memnuniyetini attrıracak yönde ürün tasarımının

geliĢtirilmesi ve insan hatasını en aza indirerek ürünün belirlenen kalite ölçütlerine

uygunluğunun arttırılması yoluyla iyileĢtirilebilir. Ergonomi, her iki yönde kaliteye katkıda

bulunabilir. Ergonomik yöntemlerle özellike insan-makine etkileĢimimnin yoğun olduğu

ürünlerin kullanım kolaylığının arttırılması yoluyla ürün tasarım kalitesi iyileĢtirilebileceği

gibi, ergonomik çalıĢma Ģartlarının sağlanması ve sağlıklı çalıĢma yöntemlerinin

uygulanmasıyla, insan hatasının en aza indirilmesi yoluyla üretim kalitesi iyileĢtirilebilir.

EYKĠ metodolojisi, temelde insan hatasının azaltılması yoluyla üretim kalitesinin attırılmasını

hedefler. Ergonomi bilimi, insan performansını ve insan hatasını oluĢturan faktörleri inceler.

Ġnsan hatasının temel sebepleri, ergonomi bilgilerinden yararlanılarak ortadan kaldırılabilir ve

hatasız üretim gerçekleĢtirilebilir. (Drury, 2000b, Eklund, 1997). Ġnsan hatasına iliĢkin teoriler

bu çalıĢmanın kapsamı dıĢındadır, ancak ergonomik yetersizliklerin ve insana

uyumlandırılmamıĢ çalıĢma ortamının insan hatasına sebep olduğu ortaya konmuĢtur (Labar,

1996, Douglas ve Grout, 2001). Eklund, (1997), olumsuz çevresel koĢulları (ör. yetersiz

aydınlatma, titreĢim), tekrarlı hareketler, monotonluk, fiziksel rahatsızlıklar gibi faktörlerin

insan hatasının sıklığını ve kalite hatalarını arttırdığını ortaya koymuĢtur. Hedef davranıĢlar

için gereken uyarımların ve Ģartların sağlanamadığı üretim ortamları “hataya açık” olarak

nitelendirilir (Labar, 1996). ÇalıĢana doğru ve yeterli uyarımın verildiği üretim ortamlarının

tasarlanması, insan hatasını önlemenin etkli bir yoludur (Douglas ve Grout, 2001).

Kurumsal çapta kalite, Toplam Kalite Yönetimi (TKY), ISO 9000 gibi kalite sistemleri ile

yönetilir ve uygulanır. Ergonominin, üretim kalitesindeki rolüne bağlı olarak kurumsal kalite

sistemlerinde önemli bir yeri vardır. (Eklund, 1997, Drury, 2000b, Onur ve Özok, 1996).

Ergonomi üretim kalitesini arttırırken, kalite sistemleri de ergonomik geliĢtirmeler ve

yenilikler için kurumsal altyapıyı sağlar (Drury, 1997, Matias ve Coelho, 2002, Eklund,

1997). Ozok ve ark., (1996), SIMKO‟da TKY sistemi kapsamında Uygulamalı Ergonomi

Projeleri uygulamıĢlardır. Katılımcılara, Özok tarafından ergonomi eğitimi verilmiĢ, 20

alanda ergonomik geliĢtirmeler gerçekleĢtirilmiĢ ve ergonomiyle ilgili önerilerde % 30 artıĢ

olduğu rapor edilmiĢtir. Üretim kalitesine yönelik önemli bir kalite sistemi olan ISO

9001:2000 kapsamındaki; müĢteri memnuniyeti, müĢteri odaklılık, uygun ekipman kullanımı,

sürekli geliĢim gibi bir çok madde, ergonominin yaygın uygulamalarına iĢaret etmektedir

(Eklund, 1997, Vayvay ve Erdinc, 2004b).

Juran, (1993),‟ın kalite üçlemesinin son aĢaması olan kalite iyileĢtirme kronik kalite

sorunlarını hedefler. Adam ve Foster, (2000)‟ın modeline göre kalite iyileĢtirme gerçekleĢen

kalite düzeyini hedeflenen kalite düzeyine çıkarma çalıĢmalarının bütünüdür. Bu modelde

ergonomi, kurum içi çevrenin önemli bir öğesidir. Noro, (1991), Pareto analizi, balık kılçığı

diagramı gibi kalite iyileĢtirme araçlarının ergonomik araĢtırmalarda etkili olarak

kullanılabildiğini ortaya koymuĢtur. Literatürde kalite iyileĢtirme amaçıyla ergonominin

uygulamalarına yönelik çalıĢmalar olmasına rağmen, özel olarak tasarlanmıĢ bir metodoloji

bulunmamaktadır. Bu ihtiyacı gidermek üzere tasarlanan Ergonomi Yoluyla Kalite GeliĢtirme

(EYKĠ) metodolojisi; kalite iyileĢtirme teorileri, uygulamaları ve araçları, kalite yönetimi

uygulamaları, ergonomi teorisi, kurumsal ergonomi programları, ergonomik geliĢtirme

yöntem ve araçları, literatürdeki uygulamalı çalıĢmalar, kalite ve ergonomi alanındaki modern

yaklaĢımlar konularını içeren geniĢ literatür taraması ve kavramsal araĢtırmalar temel alınarak

tasarlanmıĢtır.

Page 99: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

93

3. Ergonomi Yoluyla Kalite ĠyileĢtirme (EYKĠ) Metodolojisi:Kavramsal Model

3.1.EYKĠ Metodolojisinin ÖnkoĢulları

EYKĠ metodolojisinin uygulanması için üç önĢart sağlanmalıdır.

Üretimde insanın anlamlı rolü olmalıdır.

Üretimde ergonomi, çalıĢma metotlarının ve çalıĢma ortamının insana uyumlandırılmasının

bilimidir. Dolayısıyla, ergonominin etkili olabilmesi için üretimde insanın anlamlı bir yeri

olmalıdır (MacLeod, 1995). EYKĠ metodolojisi, emek yoğun, insanın etkili rol aldığı üretim

ortamlarında uygulanabilir.

Üretimde aktif bir kalite sistemi olmalıdır.

EYKĠ metodolojinin uygulanabilmesi için üretimde aktif bir kalite sistemi olması gereklidir.

Bu kalite sisteminin boyutu; kalite kayıtlarını tutan ve inceleyen bir kalite uzmanından

kurumsal kalite sistemlerine kadar uzanabilir. Önemli nokta, kalitenin tanımlanmıĢ olması,

kalite yaklaĢımının, üretim kalitesi hedeflerinin, ölçütlerinin ve göstergelerinin belirlenmiĢ

olması ve aktif olarak takip edilmesidir. Bu sayede, hatalı ürün oranları, kalite hataları,

müĢteriden dönen ürün oranları gibi geçerli kalite verilerinin sistematik ve güncel biçimde

takip edilebilmesi hedeflenmektedir.

Sürekli iyileĢtirme yaklaĢımı benimsenmelidir.

EYKĠ Metodolojisi, temel alınan kalite ve ergonomi çalıĢmaları gibi üretim ortamına ve

üretim süreçlerine değiĢiklikler getirecektir. Kalite iyileĢtirme hedeflerinin gerçekleĢmesi için

kurumsal düzeyde değiĢime ve katılıma açık, bilimsel geliĢime öncelik verilen bir yaklaĢım

benimsenmelidir.

3.2. EYKĠ Metodolojisinin Temel Unsurları

3.2.1. Yönetimin desteği ve katılımı

Tüm kurumsal projeler gibi, ergonomi projelerinin baĢarısı için en önemli faktör üst

yönetimin desteğidir (Drury, 1997, Hendrick, 2003, Noro, 1991). EYKĠ metodolojisi de üst

yönetime, kurumsal hedeflere hizmet yönüyle açıklanmalı ve yararları ortaya konmalıdır.

Yönetimin desteği kapsamında, uygulama alanı, incelenecek üretim süreci, kaynak aktarımı,

yetki ve sorumluluklar belirlenmelidir. Belirlenen sınırlar içinde yönetimin desteği görünür,

sürekli ve aktif olmalıdır (Hendrick, 2003). EYKĠ metodolojisi mikro üretim hedeflerine

değil, kurumsal hedeflere hizmet etmelidir. Kalite yönü ile EYKĠ projesinin kurumsal

hedefler temelinde yönetime iletilebileceği ve destek alacağı öngörülmektedir.

3.2.2. ĠletiĢim

Kurumsal projelerin baĢarısı için en önemli faktörlerden biri, amaçlar, uygulamalar ve

sonuçlar konusunda etkili iletiĢimdir (Macleod, 1995, Hendrick, 2003). Macleod, (1995),

ergonomi projelerinin baĢarısızlığa uğramasında en önemli sebeplerden birinin, yetersiz

iletiĢim olduğunu vurgular. EYKĠ Metodolojisi kapsamında iletiĢim, planlama aĢamasında ele

alınmalıdır. Projenin etki sahasındaki ara yöneticiler ve çalıĢanlar ile iletiĢim ve raporlama

Ģekli planlama safhasında belirlenmelidir. Proje geliĢiminin ve analiz sonuçlarının Ģeffaf

biçimde iletilmesi ve raporlanması, projenin baĢarısına olan güveni sağlayacak ve

uygulamaların kurum gündeminde kalmasına yardımcı olacaktır.

3.2.3. Katılımcılık

Katılımcılık, ergonomi ve kalite çalıĢmalarının odak noktalarındandır (Feigenbaum, 1991,

Wilson ve Haines, 1997, Deming, 1986). Deming, (1986), kurum üyelerinin fiziksel

kabiliyetleri yanında fikir ve tecrübelerinden yararlanılmasının önemini vurgulamıĢtır.

Ergonomik geliĢtirmelerin uzmanlar tarafından yürütülen mikro uygulamalarla sınırlanması

Page 100: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

94

yerine, katılımcı bir yaklaĢımla örgüt içerisine yerleĢtirilmesi ve yaygınlaĢtırılması, 90‟ların

baĢlarından beri savunulmaktadır (Axelsson, 2000, Drury, 2000b, Keyserling ve ark., 1991,

Noro, 1991). Nagamachi, (1995), katılımcı ergonomiyi, “çalıĢanın kendi çalıĢma ortamında

ergonomi bilgilerinin ve usullerinin uygulamalarına katılması” olarak tanımlar ve katılımın

yöneticiler kadar iĢçileri de kapsamasının önemini vurgular. Örgütsel yapıların göz ardı

edildiği teknik ağırlıklı ergonomik geliĢtirmelerin baĢarılı olacağı Ģüphelidir (Hendrick,

1991). Yönetici ve iĢçilerin yanında, iĢyeri hekimlerinin de EYKĠ projesinde aktif rol

almasının yararlı olacağı öngörülmektedir (Keyserling ve ark., 1991). Noro, (1991),

ergonomik problemlerin katılım gruplarıyla çözülebilecek somut alt problemlere

indirgenmesinin katılımcı tatminini ve verimini arttıracağını ifade etmiĢtir. Ergonomi ve kalite

çalıĢmalarında katılım, kalite çemberleri, süreç iyileĢtirme takımları gibi farklı yapılarda

sağlanır. Kurumsal ergonomi projeleri disiplinler arası katılımın yararını örnekler (Butler,

2003, Hagg, 2003, Joseph, 2003, Smyth, 2003). EYKĠ Metodolojisi kapsamında katılım

planlama aĢamasında ele alınmalı, ergonominin disiplinler arası yapısına, proje amaçlarına,

mevcut kalite sisteminde uygulanan katılım yapısına uygun olmalıdır (Wilson ve Haines,

1997).

3.3.4. Eğitim

Ergonomi projeleri kapsamında ergonomi eğitimininin önemine literatürde geniĢ yer

verilmiĢtir. Eğitim, çalıĢanların ergonomik sorunları tespit etmesini ve çözümler geliĢtirmesini

sağlar. Eğitim almadan, özellikle akademik eğitim seviyesi düĢük çalıĢanların ergonomik

sorunları tanımlaması ve çözümler geliĢtirmesi mümkün değildir (Ulfsfalt ve ark., 2003,

Moreau, 2003). EYKĠ Metodolojisinde eğitimin, ergonomik geliĢtirme öncesinde, ergonomik

sorunları ve geliĢtirme alternatiflerini tartıĢacak yapıda planlanması öngörülmüĢtür. Eğitim,

EYKĠ uygulamasından etkilenen yönetici ve çalıĢanları kapsamalı, ortak bir iletiĢim ve bilgi

alanı yaratmalıdır. Eğitim içeriği katılımcıların eğitim düzeyine uygun olmalıdır.

Katılımcılara pratik bilgiler içeren kaynaklar (ör: el kitabı) sağlamak, eğitimin ciddiyetini ve

kalıcılığını arttıracaktır (Macleod, 1995).

3.3.5. Kalite tanımı, kalite hedefleri ve kalite göstergeleri

Kalite uygulamaları, sektörel, yönetimsel, sosyo-kültürel yapılara göre Ģekillenen kurumsal

kalite anlayıĢına uyumlu olmalıdır. Kurumsal kalite tanımı, kalite performansının ölçülmesi

için önemlidir (Adam ve Foster, 2000). Kalitenin çalıĢanlar tarafından farklı algılanması,

kalite hedeflerine odaklanmayı zorlaĢtıracaktır. Kalite tanımının, kalite hedeflerinin ve kalite

göstergelerinin belirlenmesi, EYKĠ metodolojisinin uygulaması açısından çok önemlidir.

Ergonomik analiz ve geliĢtirme uygulanacak süreçlerin kalite yönünden kritik süreçler olması,

metodolojinin faydalarını arttıracaktır. Kalite-ergonomi iliĢkisini iĢleyen örnek çalıĢmalarda;

Gonzalez ve ark., (2003), parti baĢına reddedilen ve tekrar iĢlenen ürün oranını, Lin ve ark.,

(2001), haftada üretilen hatalı ürün sayısını ve Yeow ve Sen, (2003), müĢteriden dönen

ürünlere bağlı maliyetleri kalite göstergesi olarak almıĢlardır. EYKĠ kapsamında seçilecek

göstergelerin; geliĢtirmeden önce/sonra ölçülebilmesi, insan hatalarını temel alması,

ergonomik geliĢtirmelerin sonucunu yansıtması gereklidir.

3.3.6. Ergonomik analiz ve geliĢtirme yöntemleri

Üretim ortamlarında yaygın olarak uygulanan ergonomik analiz yöntemleri; doğrudan ölçüm

yöntemleri, gözlemsel yöntemler ve subjektif yöntemler olmak üzere üçe ayrılır (Li ve

Buckle, 1999). AraĢtırmalar, ergonomik analizlerde en az iki yöntemin tamamlamalı olarak

kullanılması gerektiğini ortaya konmuĢtur (Li ve Buckle, 1999). Ergonomik analiz

yöntemleri, uzman olmayan çalıĢanlar tarafından kullanılabilecek düzeyde basit ve kullanımı

kolay olmalıdır (Noro, 1991),

Page 101: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

95

Doğrudan ölçüm metotları (ör: EMG), net sonuçlar vermelerine rağmen, uygulama zorlukları,

yüksek maliyet, özel teçhizat ve teorik ergonomi bilgisi gereksinimleri gibi etkenler bu

yöntemlerin gerçek üretim ortamlarında kullanımını sınırlamaktadır. Gözlemsel ve subjektif

yöntemler üretim ortamlarında uygulanabilirliği daha yüksek ve maliyet-etkin yöntemlerdir.

RULA, (Mcatamney ve Corlett, 1993) ve OWAS (Karhu ve ark., 1977), gibi gözlemsel analiz

yöntemlerinin farklı üretim alanlarındaki kullanımı literatürde örneklenmiĢtir. Bu yöntemlerin

odak noktası, çalıĢma duruĢlarının videoya alınarak incelenmesidir (Keyserling ve ark., 1991).

AraĢtırmacıların önemli kısmı, video incelemesini uygulamaktadır (Lin ve ark., 2001, Yeow

ve Sen, 2003, Gonzalez ve ark., 2003). Durağan üretim süreçleri için kağıt-kalem türü

yöntemler de önerilmektedir (Li ve Buckle, 1999). Çeklist ve anket uygulamaları gibi

subjektif analiz yöntemleri de, uygulama kolaylıkları ve düĢük maliyetler sebebiyle üretimde

yoğun olarak kullanılmaktadır (Kuorinka ve ark., 1987). Doğrudan ölçüm yöntemlerinden

farklı olarak subjektif yöntemler çalıĢanların ergonomik sorunlara yönelik algısının da sayısal

analizini mümkün kılmaktadır. EYKĠ Metodolojisi için seçilecek analiz yöntemleri ve

araçları, proje hedeflerine, katılımcı grubun ve üretim ortamının özelliklerine uygun olmalıdır.

Bu tür projelerde önemli bir beklenti üretimin aksamamasıdır. Dolayısıyla ergonomik analiz

yöntemi üretim akıĢına uyumlu olmalıdır. Kalite performansı açısından önemli, yoğun kalite

sorunu yaĢanan, insan hatasının kalitede belirleyici unsur olduğu süreçler seçilmelidir.

Ergonomik geliĢtirmeler, üretim sürecine uygun tasarlanmalı, maliyetsiz ve kolay sonuç

verecek yöntemlere öncelik verilmeli, sürekli iyileĢtirme yaklaĢımıyla, çalıĢanların

benimsemesini kolaylaĢtıracak aĢamalı bir geliĢtirme yöntemi tercih edilmelidir.

GeliĢtirmelerin amaçları, sebepleri ve beklenen yararlar etki alanındaki çalıĢanlara

açıklanmalı, onlardan beklenen uygulamalar vurgulanmalıdır.

3.3. EYKĠ Metodolojisinin Kavramsal modeli

EYKĠ Metodolojisinin kavramsal modeli aĢağıdaki Ģekilde sunulmuĢtur.

4. Sonuç ve Değerlendirmeler

Bu çalıĢmanın amacı, ergonomi yoluyla kalite iyileĢtirmeye yönelik bir metodoloji

geliĢtirmek ve kavramsal model düzeyinde sunmaktır. ÇalıĢmada ergonominin kalite

iyileĢtirmedeki rolü incelenmiĢ, geniĢ bir literatür taraması ve kavramsal çalıĢmaya dayanan

Ergonomi Yoluyla Kalite ĠyileĢtirme (EYKĠ) metodolojisinin önkoĢulları, temel unsurları ve

kavramsal modeli sunulmuĢtur. EYKĠ metodolojisinin insanın üretiminde etkili olduğu,

sürekli geliĢim felsefesine ve kalite sistemine sahip kurumlarda uygulanabileceği, ergonomik

geliĢtirmeler ile kalite iyileĢtirme sağlayacağı değerlendirilmektedir. Üretim ortamında

gerçekleĢtirilecek uygulamalar ile EYKĠ metodolojisinin geçerliliğinin sınanabileceği ve

metodolojinin geliĢtirilebileceği değerlendirilmektedir.

Page 102: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

96

ġekil 1. EYKĠ Metodolojisi kavramsal modeli

KAYNAKLAR

Adam, E. and Foster, S.T., 2000. Quality improvement approach and performance: multisite

analysis within a firm, Journal of Quality Management, 5, 143-158.

Axelsson, J., 2000. Quality and ergonomics management: Toward an emerging integrated

paradigm, Proceedings of the Human Factors and Ergonomics Society 44th

Annual Meeting, San Diego, California, USA, July 30-August 4, 2, 467- 470.

Butler, M.P., 2003. Corporate ergonomics programme at Scottish & Newcastle, Applied

Ergonomics, 34, 35-38.

Deming, W.E., 1986. Out of crisis. Massachusetts Institute of Technology, USA.

Douglas, M.S. and Grout, J.R., 2001. The human side of mistake-proofing, Production and

Operations Management, 10, 440- 459.

Drury, C.G., 2000a. Human factors and quality: Integration and new directions, Human

Factors and Ergonomics in Manufacturing, 10, 45-59.

Drury, C.G., 2000b. Global quality: Linking ergonomics and production, International

Journal of Production Research, 38, 4007-4018.

Drury, C.G., 1997. Ergonomics and the quality movement, Ergonomics, 40, 249-264.

Eklund, J. A. E., 1997. Ergonomics, quality and continuous improvement conceptual and

empirical relationships in an industrial context, Ergonomics, 40, 982-100.

Page 103: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

97

Eklund, J. A. E., 1995. Relationship between ergonomics and quality in assembly work,

Applied Ergonomics, 26, 15-20.

Feigenbaum, A. V., 1991. Total quality control. 3rd

Ed.; McGraw Hill Inc., USA.

Gonzalez, B. A., Adenso-Diaz, B. and Torre, P. G., 2003. Ergonomic performance and

quality relationship: an empirical evidence case, International Journal of

Industrial Ergonomics, 31, 33-40.

Hagg, G.M., 2003. Corporate initiatives in ergonomics: An introduction, Applied

Ergonomics, 34, 3-15.

Helander, M.G. and Burri, G.J., 1995. Cost effectiveness of ergonomics and quality

improvements in electronics manufacturing, International Journal of Industrial

Ergonomics, 15, 137-151.

Hendrick, H.W., 2003. Determining the cost-benefits of ergonomics projects and factors that

lead to their success, Applied Ergonomics, 34, 15-20.

Hendrick, H.W., 1991. Ergonomics in organizational design and management, Ergonomics,

34, 743-756.

Joseph, B.S., 2003. Corporate ergonomics programme at Ford Motor Company, Applied

Ergonomics, 34, 23-28.

Juran, J.M. and Gryna, F.M., 1993. Quality planning and analysis. 3rd

Ed., McGraw Hill

Inc., Singapore.

Karhu, O., Kansi, P. and Kuorinka, I., 1977. Correcting working postures in industry: A

practical method for analysis, Applied Ergonomics, 8, 199-201.

Karltun, J., Axelsson, J. and Eklund, J., 1998. Working conditions and effects of ISO 9000

in six furniture-making companies: Implementation and processes, Applied

Ergonomics, 29, 225-232.

Keyserling, W.M., Armstrong, T.J. and Punnett L., 1991. Ergonomic job analysis: A

structured approach for identifying risk factors associated with overexertion

injuries and disorders, Applied Occupational and Environmental Hygiene, 6,

353-363.

Klatte, T., Daetz, W. and Laurig, W., 1997. Quality improvement through capable

processes and ergonomic design, International Journal of Industrial

Ergonomics, 20, 399-411.

Kuorinka, I., 1997. Tool and means of implementing participatory ergonomics, International

Journal of Industrial Ergonomics, 19, 267-270.

Kuorinka, I., Jonsson, B., Kilbom, A., Vinterberg, H., Biering-Sorensen, F., Anderson,

G. and Jorgensen, K., 1987. Standardised Nordic questionnaires for the

analysis of musculoskeletal symptoms, Applied Ergonomics, 18, 233-237.

Labar, G., 1996. Can ergonomics cure „human error‟?, Occupational Hazards, 58, 48- 51.

Li, G. and Buckle, P., 1999.Current techniques for assessing physical exposure to work-

related musculoskeletal risks, with emphasis on posture-based methods,

Ergonomics, 42, 674-695.

Lin, L., Drury, C.G. and Kim, S.W., 2001. Ergonomics and quality in paced assembly lines,

Human Factors and Ergonomics in Manufacturing, 11, 377–382.

Macleod, D., 1995. The ergonomics edge: Improving safety, quality and productivity. 1st Ed.;

Van Nostrand Reinhold, New York, USA.

Matias, J.C.O. and Coelho, D.A., 2002. The integration of systems of quality management,

environmental management and occupational health and safety management,

International Journal of Production Research, 4, 3857-3866.

Mcatamney, L. and Corlett, E.N., 1993. RULA: A survey method for the investigation of

work-related upper limb disorders, Applied Ergonomics, 24, 91-99.

Page 104: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

98

Moreau, M., 2003. Corporate ergonomics programme at automobiles Peugeot-Sochaux,

Applied Ergonomics, 34, 29-34.

Nagamachi, M., 1995. Requisites and practices of participatory ergonomics, International

Journal of Industrial Ergonomics, 15, 371-377.

Noro, K., 1991. Concept, methods and philosophy, In Participatory Ergonomics,1st Ed.;

Noro K.; Imada A.S.: Eds.; Taylor and Francis, London, England.

Onur, A. ve Özok, A.F., 1995. An ergonomic application model in industry, 5. Ergonomi

Kongresi, ITÜ, Istanbul, 15-17 Kasım, 485- 494.

Özok, A.F., Uğurel, C. and Ünsal, S., 1996. The role of ergonomics in developing a

company culture, Proceedings of the 1st International Conference on Applied

Ergonomics (ICAE’96), Istanbul, May 21-24, 191-194.

Park, K.S., 1997. Human Error, In Handbook of Human Factors and Ergonomics, 2nd

Ed.;

Salvendy G., Ed.; John Wiley & Sons, New York, USA, 151- 173.

Rooney, J.J., Vanden, L.N.V. and Lorenzo, D.K., 2002. Reduce human error, Quality

Progress, 35, 27- 36.

Smyth, J., 2003. Corporate ergonomics programme at BCM Airdrie, Applied Ergonomics,

34, 39-43.

Ulfsfalt, U.M., Falck, A., Forsberg, A., Dahlin, C. and Eriksson, A., 2003. Corporate

ergonomics programme at Volvo Car Corporation, Applied Ergonomics, 34,

17-22.

Vayvay, Ö. and Erdinç, O., 2004a. Dimensions of the relationship between ergonomics and

quality in manufacturing: A review, YA/EM Kongresi Bildirileri, Gaziantep-

Cukurova Üni.,Gaziantep-Adana, 15-18 Haziran, 404-406.

Vayvay, Ö. and Erdinç, O., 2004b. Interaction of ergonomics and ISO 9001:2000 quality

management system in manufacturing, Proceedings of Symposium on

Intelligent Manufacturing Systems (IMS’2004), Sakarya University, Sakarya,

September 6-8, 339-347.

Wilson, J. R. and Haines, H. M., 1997. Participatory ergonomics, In Handbook of Human

Factors and Ergonomics, 2nd

Ed.; Salvendy G., Ed.; John Wiley & Sons, New

York, USA 490- 513.

Yeow, P.H.P. and Sen, R.N., 2003. Quality, productivity, occupational health and safety and

cost effectiveness of ergonomic improvements in the test workstations of an

electronic factory, International Journal of Industrial Ergonomics, 32,

147 - 163.

Page 105: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

99

EGE ÜNĠVERSĠTESĠ HASTANESĠNDE ÇALIġAN EV ĠDARESĠ PERSONELĠNĠN Ġġ

KAZASI GEÇĠRME DURUMUNUN ĠNCELENMESĠ

Berrin ERGÜDER VARLI*, Zeynep ÇOPUR, Melda AVġAR, Merve ġENBAġ

Hacettepe Üniversitesi Aile ve Tüketici Bilimleri Bölümü

Ege Üniversitesi Hastanesi Öz Örnek Temizlik ġirketi

ÖZET

Kurumlarda kazalardan korunma ve önlem almaya yönelik olarak her meslek grubunun ve her

düzeyde personelin sorumluluğu vardır. Bu meslek gruplarından biri de ev idaresi bölümünün

yönetiminden sorumlu olan Ev Ekonomistleridir. Kurumlarda olabilecek kazalardan korunmada ev

idaresi bölümünün yeri ve rolü çok önemlidir. Bu nedenle bu araĢtırma hastanelerde ev idaresi

alanında çalıĢan personelin iĢ kazalarından korunmada aldıkları önlemleri, iĢ kazası geçirme

durumlarını ve geçirdikleri kaza tiplerini belirlemek amacıyla planlanmıĢ ve yürütülmüĢtür. AraĢtırma

kapsamına Ege Üniversitesi Hastanesinde çalıĢan tüm ev idaresi personeli (n=260) alınmıĢtır.

AraĢtırmanın verileri Eylül-Ekim 2005 tarihlerinde toplanmıĢtır.

AraĢtırmaya alınan personelin %50.8‟i kadın, %75.4‟ü ilkokul mezunu, %41.5‟i “30-39” yaĢ

grubundadır. Personelin hizmet yılları “1 ile 15” yıl arasında değiĢmekte olup, ortalama “4.6” yıldır.

AraĢtırma sonucunda personelin tamamına yakınının (%95.4) hizmet içi eğitim aldığı saptanmıĢtır.

Hizmet içi eğitim alanların %68.1‟i “kazalardan korunma” konusunda eğitim aldıklarını

belirtmiĢlerdir. Personelin tamamına yakınının (%95.8) kazalara karĢı önlem aldığını belirttiği, önlem

alanlar arasında da “iĢ yaparken eldiven giydiğini” (%87.5) belirtenlerin önde geldiği saptanmıĢtır.

Personelin tamamına yakını kazalara karĢı önlem aldığını belirtmesine rağmen %21.2‟sinin iĢ kazası

geçirdiği, iĢ kazası geçirenlerde en fazla “iğne batması” (%21.8), “kesik” (%18.2), “açık yara” ve

“sıyrık” (%16.4) meydana geldiği belirlenmiĢtir.

Anahtar Sözcükler: Ev Ġdaresi personeli, iĢ kazaları

1. GiriĢ: Günümüzde kazalar, sağlık hizmetleri, iĢgücü ve yaĢam kalitesi üzerindeki olumsuz etkileri,

maddi kaybı, korunabilir olma özellikleri ve özellikle de insana verdiği zararlar nedeniyle mutlaka

önlenmesi gereken bir durumdur (Alper, 1991; Bertan, Çakır,1997). Dünya Sağlık Örgütü‟nün

tanımlamasına göre kaza; önceden planlanmamıĢ ve beklenmeyen ancak yaralanma ile

sonuçlanabilecek bir olaydır (Bertan, Çakır,1997). Dünya Sağlık Örgütü iĢ kazasını da; önceden

planlanmamıĢ, çoğu kez kiĢisel yaralanmalara, üretimin bir süre durmasına yol açan bir olay olarak

tanımlamaktadır (Ünsar, 2004).

Ülkemizde meydana gelen iĢ kazaları sonucunda her yıl bir çok insan hastalanmakta, yaralanmakta,

sakatlanmakta, yaĢamını yitirmekte ve bunun sonucunda çok büyük maddi kayıplar meydana

gelmektedir (Akçın, 2001; Erkal, ġafak, 2002). Bütün geliĢmekte olan ülkelerde olduğu gibi

ülkemizde de iĢ kazaları geliĢmiĢ ülkelere oranla daha sıktır(Erkal, ġafak, 1998:1). Türkiye‟de

kazaların gerçek durumunu yansıtacak rutin bilgi sistemine dayalı sağlıklı veriler yoktur. ĠĢ kazalarına

yönelik verileri elde edebileceğimiz en önemli kaynak SSK yıllık istatistikleridir(www.ttb.org.tr,

2005). SSK istatistiklerine göre 2003 yılında 76.668 iĢ kazası meydana gelmiĢ, bu iĢ kazalarının kaza

tiplerine göre dağılımı incelendiğinde ise; %37.8‟inin “bir veya birden fazla cismin ezmesi, batması,

kesmesi”, %15.6‟sının “düĢen cisimlerin çarpıp devirmesi”, %13.4‟ünün “makinelerin sebep olduğu”

kazalar ve %11.8‟inin de “düĢmeler” olduğu bulunmuĢtur(www.isggm.calısma.gov.tr, 2005).

Kurumlarda iĢin yürütülmesi ile ilgili olarak oluĢan tehlikelerden, sağlığa zarar verecek durumlardan

korunmak ve daha iyi iĢ ortamı yaratmak için çaba gösterilmelidir. Kurumlarda olabilecek kazalardan

korunmada Ev Ġdaresi bölümünün yeri ve rolü çok önemlidir(Erkal, ġafak, 2002). Kurumlarda Ev

* [email protected]

Page 106: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

100

Ġdaresi hizmetleri ağırlıklı olarak insan gücüne dayalı olarak yürütüldüğü için, personelin kazaya

uğrama olasılığı yüksektir(Yertutan, 2000). Bu amaçla kazaya yol açan unsurların ortadan

kaldırılması, bunun için de öncelikle kazaya yol açan sebeplerin belirlenmesiyle bu sebepleri ortadan

kaldırıcı önlemlerin alınması gerekir(Alper, 1991).

Kazalar çevresel ve kiĢisel nedenlere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. KiĢisel nedenler; kazalara karĢı

korunmadaki bilgi eksikliği, bazı mental bozukluklar, alkol ve toksik maddelere karĢı alıĢkanlık

halleri, yorgunluk, dikkatsizlik, uykusuzluk, bazı ilaçların kullanımı, akut hastalıkların geçirilmesi v.b.

nedenleri içerir(Erkal, ġafak, 1998:2). Mekanik ve çevresel nedenler ise; makinelerde, araçlarda

korunma düzeneğinin eksikliği, iĢ yerinin genel düzeni, geçitler, merdivenler, ikaz levhalarının

kullanılmaması, koruyucu giysi, eldiven v.b.nin uygun Ģekilde kullanılmaması gibi faktörlerdir(Erkan,

1997; Erkal, ġafak, 1998:2).

Bu nedenler ortadan kaldırılabilirse kazalar önemli ölçüde önlenebilir(Erkal, ġafak, 2002). ÇalıĢma

yaĢamının kalitesini geliĢtirecek verimlilik artıĢının sağlanabilmesi için iĢ kazaları geçirenlerin

tedavisi kadar, onların kazalardan korunmaları gerekmektedir(Cop, Ofluoğlu, 1998). Kazalardan

korunma çalıĢmaları insan hayatını korur, iĢ görmezliği önler, iĢe devamı sağlar, prodüktiviteyi

yükseltir(Erkal, ġafak, 1998:1).

OSHA‟ya (Occupational Safety and Health Act) göre kazaların %98.0‟i insan hatalarından

kaynaklanmaktadır(Schneider, Tucker, 1989). Bu nedenle, iĢ kazalarından doğrudan etkilenen

personele ihmalkarlık, sabırsızlık, acelecilik yapmaması, iĢi ciddiye alması, bilgili ve tecrübeli olması,

kiĢisel koruyucu ekipmanları giymesi gerektiği konusunda eğitim verilmelidir(Çam, 1991).

Kurum Ev Ġdaresi bölümünün kazaları kontrol altına almasında yapacağı ilk iĢ bir emniyet programı

hazırlamaktır(Erkal, ġafak, 2002). Bunun için de görülen emniyetli, güvenli olmayan bir durum hemen

rapor edilmelidir(ġafak, 1997). Bir kaza raporunda da kazanın ne olduğu, kaza ile ilgili belirtiler, ne

zaman olduğu, hangi bölümde veya nerede olduğu, neden olduğu, nasıl önlenebileceği

belirtilmelidir(Erkal, ġafak, 1998:1). Bu araĢtırma hastanelerde ev idaresi alanında çalıĢan personelin

iĢ kazalarından korunmada aldıkları önlemleri, iĢ kazası geçirme durumlarını ve geçirdikleri kaza

tiplerini belirlemek amacıyla planlanmıĢ ve yürütülmüĢtür.

2. AraĢtırma Yöntemi ve Araçları: AraĢtırma kapsamına Ege Üniversitesi Hastanesinde çalıĢan tüm

ev idaresi personeli (n=260) alınmıĢtır. AraĢtırmanın verileri hazırlanan anket formuna bağlı kalınarak

Eylül-Ekim 2005 tarihinde ev idaresi personeli ile yüz yüze yapılan görüĢmeler sonucu toplanmıĢtır.

Bu çalıĢmada ev idaresi personelinin iĢ kazalarından korunmada aldıkları önlemler, iĢ kazası geçirme

durumu ve geçirdikleri kaza tipleri incelenmiĢtir. AraĢtırma sonucunda elde edilen verilerin

istatistiksel değerlendirilmesi SPSS programında Ki-Kare analizi ile yapılmıĢtır.

3. Bulgular ve TartıĢma

3.1. Personel Hakkında Genel Bilgiler: AraĢtırmaya alınan personelin %50.8‟inin kadın, %49.2‟sinin

erkek, %75.4‟ünün ilkokul ve daha az öğrenim gördüğü, %14.6‟sının ortaokul, %10.0‟unun lise

mezunu olduğu saptanmıĢtır. Personel arasında “30-39” yaĢ grubunda (%41.5) olanların daha fazla

olduğu, bunu sırasıyla “40-49” (%30.0), “18-29” (%17.3), “50 ve daha fazla” yaĢ grubunda olanların

izlediği (%11.2) bulunmuĢtur. Personelin hizmet yılları 1 ile 15 yıl arasında değiĢmekte olup ortalama

4.6 yıldır.

AraĢtırmada personelin tamamına yakınının (%95.4) hizmet içi eğitim aldığı, hizmet içi eğitim

alanların sırasıyla “temizlik yöntemleri” (%88.7), “temizlik maddelerinin kullanımı” (%79.4),

“kazalardan korunma” (%68.1), “hijyen” (%65.3), “araç-gereçlerin bakımı ve kullanımı” (%64.5),

“enfeksiyon kontrolü” (%60.5), “iletiĢim” (%51.2), “ilkyardım” (%37.9) ve “haĢere kontrolü” (%22.6)

konularında eğitim aldığı saptanmıĢtır. Eğitim alan personelin %54.4‟nün, bu eğitimi düzenli olarak,

%25.8‟nin ayda bir kez, %9.7‟sinin ise iĢe yeni baĢladığında aldığı belirlenmiĢtir.

ġafak ve Yertutan (1992) tarafından yapılan araĢtırmada ise ev idaresi personeline temizlik yöntemleri,

temizlik araç ve maddeleri konusunda eğitim verilmiĢ ve eğitimden sonra aldıkları puanların

ortalamasının eğitimden önce aldıkları puanların ortalamasına göre artıĢ olduğu saptanmıĢtır. Gönen

Page 107: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

101

ve Özgen‟in (1993) çalıĢmasında da personelin tamamının hizmet içi eğitim aldığı görülmüĢtür. Erkal

ve ġafak (1998:1) tarafından yapılan araĢtırmada ise ev idaresi personelinin %50.6‟sının hizmet içi

eğitim aldığı, eğitim alan personelin en fazla eĢit oranlarda (%88.8) “enfeksiyon kontrolü” ve “kiĢisel

hijyen” konusunda eğitim aldığı saptanmıĢtır. Çopur, Erkal, ġafak ve Yertutan „ın (2001) yaptığı

çalıĢmada da personelin tamamının iĢ sağlığı ve güvenliği konusunda eğitim aldığı personelin

%95.2‟sinin bu eğitimi düzenli olarak aldığı belirlenmiĢtir. Eğitim alan personelin en fazla “hijyen”

(%70.5), daha sonra “kazalardan korunma” (%39.0) konusunda eğitim aldığı bulunmuĢtur.

3.2.Personelin ĠĢ Yaparken Kazalara KarĢı Aldıkları Önlemler:

AraĢtırmaya alınan personelin tamamına yakını (%95.8) kazalara karĢı önlem aldığını belirtmiĢtir.

Kadınların %97.0‟sinin, erkeklerin %94.5‟nin kazalara karĢı önlem aldığı belirlenmiĢtir (ġekil 1).

Konu öğrenim düzeyine göre incelendiğinde; ilkokul ve daha az öğrenim görenlerin %96.4‟nün,

ortaokul mezunlarının %94.7‟sinin, lise mezunlarının %92.3‟nün kazalara karĢı önlem aldığı

belirlenmiĢtir (ġekil 1) (p>0.05). Öğrenim düzeyi yükseldikçe, personelin kazalara karĢı önlem alma

konusunda daha dikkatli olması beklenirken, bu çalıĢmada ise öğrenim düzeyi yükseldikçe kazalara

karĢı önlem alanlarının oranının az da olsa düĢmesi dikkat çekicidir.

97.0

3.0

94,5

7.0

96,4

3,6

94,7

5,3

92,3

7,7

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Kadın Erkek Ġlkokul ve

daha az

Ortaokul Lise

Evet

Hayır

ġEKĠL 1: Kurum Ev Ġdaresi Personelinin ĠĢ Yaparken Kaza Geçirmemek Ġçin Önlem Alma Durumuna

ve Açıklayıcı DeğiĢkenlere Göre Dağılımı

Kazalara karĢı önlem aldığını belirten personel önlem olarak en fazla iĢ yaparken “eldiven” (%87.5),

“iĢ elbisesi” (%84.3) giydiğini ve “elektrikli araçları kullanırken ellerin kuru olmasına dikkat ettiğini”

(%74.3) belirtmiĢtir. Personelin kazalara karĢı aldığı önlemler cinsiyetlerine göre incelendiğinde;

kadınların %96.1‟nin “iĢ yaparken eldiven giyme”, erkeklerin %81.0‟nin ise “iĢ yaparken iĢ elbisesi

giyme”yi ilk sırada belirttikleri bulunmuĢtur (ġekil 2). Konu öğrenim düzeyine göre incelendiğinde;

ilkokul ve daha az öğrenim görenlerde “iĢ yaparken iĢ elbisesi giymeyi” (%91.5), ortaokul

mezunlarında “iĢ yaparken eldiven giymeyi” (%80.6) belirtenler önde gelirken, lise mezunlarında

“temizlik maddelerini birbirine karıĢtırmamayı” (%83.3) belirtenler önde gelmektedir (ġekil 3).

Personelin iĢ yaparken “eldiven”, “iĢ elbisesi”giyme, “temizlik maddelerini birbirine karıĢtırmama”,

“lambaları temizlerken elektrik düzeneğini kapatma” ve “elektrikli araçları kullanırken ellerin kuru

olmasına dikkat etme” ile cinsiyet arasındaki iliĢkinin istatistiksel açıdan önemli olduğu görülmüĢtür

(p<0.05)

Erkal ve ġafak‟ın (1998:1) yaptığı araĢtırmada da personelin %92.7‟sinin iĢ yaparken kaza

geçirmemek için çeĢitli hususlara dikkat ettiği, bu hususlar arasında en fazla “çöp toplarken eldiven

kullanmaya” (%51.2), daha sonra sırasıyla “elektrikli araçlara dokunurken ellerin kuru olmasına”

(%21.4), “tuz ruhu-ovucuyu birlikte kullanmamaya” (%13.1) ve “emniyetli olmayan merdiven

kullanmamaya” (%9.1) özen gösterdikleri görülmüĢtür. Çopur, Erkal, ġafak ve Yertutan „ın (2001)

yaptığı çalıĢmada, personelin tamamının “iĢ yaparken iĢ elbisesi giydiği”, %98.0‟nin “eldiven”

kullandığı görülmüĢtür. ġafak ve arkadaĢlarının yaptığı araĢtırmada da (2004:1), personelin

tamamının “iĢ yaparken iĢ elbisesi giydiği” ve “iĢ bittikten sonra araç-gerecin düzenli temizliğini

Page 108: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

102

yaptığı”, tamamına yakınının “iĢten önce ve sonra ellerini yıkadığı” (%99.4), “iĢ yaparken eldiven

giydiği” (%98.8) saptanmıĢtır. ġafak ve arkadaĢlarının (2004:2) yaptığı bir diğer araĢtırmada da,

personelin tamamı sağlık problemi ile karĢılaĢmamak için önlem aldıklarını ve önlem olarak da

“atıkları hijyen kurallarına uygun olarak topladıklarını”, “temizlik maddelerinin kullanımında cilde ve

vücuda vereceği zararlardan korunduklarını”, “iĢ elbisesini iĢ bitiminde değiĢtirdiklerini”

belirtmiĢlerdir. Rızaların yaptığı araĢtırmada ise, temizlik iĢlerinde personele eldiven ve önlük giymesi

önerildiği halde sadece %4.6‟sının bunu yaptığı saptanmıĢtır.

96,1

78,5

60,2

54,5

71,9

66,1

92,2

81,0

92,2

76,073,4

59,5

81,3

66,9

4,73,3

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Eldiven giyme Maske kullanma ĠĢ ayakkabısı giyme ĠĢ elbisesi giyme Temizlik

maddelerini

birbirine

karıĢtırmama

Lambaları

temizlerken elektrik

düzeneğini kapatma

Elk.araçları

kullanırken ellerin

kuru olmasına dikkat

etmek

Terlik giyme

Kadın Erkek

ġEKĠL 2: Kurum Ev Ġdaresi Personelinin Kaza Geçirmemek Ġçin Aldıkları Önlemlere ve Cinsiyete

Göre Dağılımı

89,9

80,6

79,2

57,7

63,9

45,8

72,5

58,358,3

91,5

69,4

75,0

86,8

75,0

83,3

70,4

55,654,2

76,7

69,4

62,5

4,82,8

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Eldiven giyme Maske kullanma ĠĢ ayakkabısı

giyme

ĠĢ elbisesi

giyme

Temizlik

maddelerini

birbirine

karıĢtırmama

Lambaları

temizlerken

elektrik

düzeneğini

kapatma

Elk.araçları

kullanırken

ellerin kuru

olmasına dikkat

etmek

Terlik giyme

Ġlkokul ve daha az Ortaokul Lise

ġEKĠL 3: Kurum Ev Ġdaresi Personelinin Kaza Geçirmemek Ġçin Aldıkları Önlemlere ve Öğrenim

Düzeyine Göre Dağılımı

3.3. Personelin Kaza Geçirme Durumu

Personelin tamamına yakını (%95.8) kazalara karĢı önlem aldığını belirtmesine rağmen %21.2‟sinin iĢ

kazası geçirdiği belirlenmiĢtir. Kaza geçirme durumu cinsiyete göre incelendiğinde; her iki cinsiyette

de kaza geçirenler eĢit oranlardadır (%21.1) (P>0.05)(ġekil 4). Personelin kaza geçirme durumu

öğrenim düzeylerine göre incelendiğinde; Ġlkokul ve daha az öğrenim görenlerin %20.9‟nun, ortaokul

mezunlarının %13.2‟sinin, lise mezunlarının ise %34.6‟sının kaza geçirdiği saptanmıĢtır. Öğrenim

Page 109: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

103

düzeyi yükseldikçe kaza geçirenlerin oranında da azalma beklenirken, bu çalıĢmada lise düzeyinde

öğrenim gören personelin en fazla kaza geçirdiği görülmüĢtür. Bu iliĢki istatistiksel olarak da önemli

bulunmuĢtur (p<0.05) (ġekil 4). Konu hizmet içi eğitim alma durumuna göre incelendiğinde ise,

hizmet içi eğitim almayan personelin (%25.0), hizmet içi eğitim alan personele (%21.0) göre daha

fazla kaza geçirdiği bulunmuĢtur (ġekil 4). Bu sonuç kaza geçirmede hizmet içi eğitim almanın önemli

olduğunu göstermektedir.

21,1

78,8

21,1

78,9

21,0

79,0

25,0

75,0

20,9

79,1

13,2

86,8

34,6

65,4

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

Kadın Erkek H.iç eğitim

alan

H.iç eğitim

almayan

Ġlkokul ve

daha az

Ortaokul Lise ve

Üniversite

Evet Hayır

ġEKĠL 4: Kurum Ev Ġdaresi Personelinin Kaza Geçirme Durumuna ve Açıklayıcı DeğiĢkenlere Göre

Dağılımı

3.4. Personelin Geçirdiği Kaza Tipi:

ĠĢ kazası geçiren personelde en fazla “iğne batması” (%21.8), daha sonra sırasıyla “kesik” (%18.2) ve

eĢit oranlarda (%16.4) “açık yara ve sıyrık” meydana geldiği belirlenmiĢtir (ġekil 5).

16,4

3,6

1,8

16,4

5,51,818,2

5,53,6

1,8

1,8

1,8

21,8Açık yara

Kırık

Çürük

Sıyrık

Şişme

Burkulma

Kesik

Ezik

Yanık

Zehirlenme

Elektrik çarpması

Boğulma

Ġğne batması

ġEKĠL 5: Kurum Ev Ġdaresi Personelinin Geçirdikleri Kaza Tiplerine Göre Dağılımı

Kadınların %21.4‟ü “iğne batması”, erkeklerin %22.2‟si ise eĢit oranlarda “kesik” ve “iğne batması”

geçirmiĢtir. (ġekil 6). Konu öğrenim düzeyine göre incelendiğinde; Ġlkokul ve daha az öğrenim gören

personel arasında “kesik” (%22.0) kazası geçirenler önde gelirken, ortaokul mezunu olanlarda “iğne

batması”, lise mezunu olanlarda ise “açık yara” (%33.3) kazası geçirenler önde gelmektedir.(ġekil 7).

Sarri‟nin (1991) yaptığı araĢtırmada da; 1985-1988 yılları arasında her 100 kurum ev idaresi

personelinden 46‟sının yaralandığı, yaralanmaların %37.0‟sinin kesik olduğu belirlenmiĢtir. Erkal ve

Page 110: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

104

ġafak‟ın (2002) yaptığı çalıĢmada da; personelin %9.6‟sı kaza geçirdiğini, kaza geçirenlerin

%61.2‟sinin “kesik”, %28.6‟sının “düĢme”, %8.2‟sinin “zehirlenme”, %2.07‟sinin de “yanma” kazası

geçirdiği saptanmıĢtır. Rızaların (1996) araĢtırmasında da yardımcı personelin %69.3‟nün iğne

yaralanmasına uğradığı görülmüĢtür. Krzystof (1997) tarafından yapılan araĢtırmada da, personelin

%45.8‟nin kaza geçirdiği saptanmıĢtır. Krasinki ve arkadaĢlarının (1987) yaptığı araĢtırmada ilk sırada

hemĢirelerin yaralandığı, bunu temizlik personelinin izlediği görülmüĢtür. Fesci‟nin (1991) yaptığı

çalıĢmada da hizmetli personelin yarısının kesici bir materyalle yaralandığı belirlenmiĢtir.

14,3

18,5

7,1

3,5

17,9

14,8

3,5

7,4

3,7

14,3

22,2

3,5

7,4 7,1

3,5 3,7

21,4

22,2

0

5

10

15

20

25

Açık yara Kırık Çürük Sıyrık ġiĢme Burkulma Kesik Ezik Yanık Zehirlenme Elektrik

çarpması

Boğulma Ġğne

batması

Kadın Erkek

ġEKĠL 6: Kurum Ev Ġdaresi Personelinin Geçirdikleri Kaza Tiplerine ve Cinsiyete Göre Dağılımı

14,6

33,3

2,4

11,1

2,4

14,6

20.0

22,3

7,3

20,022,0

11,1

7,3

4,9

2,4

11,1

2,4

19,5

60,0

11,1

0

10

20

30

40

50

60

Açık yara Kırık Çürük Sıyrık ġiĢme Burkulma Kesik Ezik Yanık Zehirlenme Elektrik

çarpması

Boğulma Ġğne

batması

Ġlkokul ve daha az Ortaokul Lise

ġEKĠL 7: Kurum Ev Ġdaresi Personelinin Geçirdikleri Kaza Tiplerine ve Öğrenim Düzeyine Göre

Dağılımı

Page 111: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

105

4. Sonuçlar ve Değerlendirmeler: Hastanelerde Ev Ġdaresi personelinin kaza geçirme durumunu ve

geçirdikleri kaza tiplerini belirlemek amacıyla yapılan bu araĢtırmadan elde edilen sonuçlar Ģu Ģekilde

özetlenebilir:

Personelin tamamına yakını hizmet içi eğitim almaktadır.

Personelin yarıdan biraz fazlası bu eğitimi düzenli olarak aldıklarını belirtmektedirler.

Hizmet içi eğitim alan personelin eğitim aldıkları konular arasında “temizlik yöntemleri”,”

temizlik maddelerinin kullanımı”, “kazalardan korunma”, “hijyen” ve “araç-gereçlerin

bakımı ve kullanımı” konusunu belirtenler önde gelmektedir.

Personelin tamamına yakını kazalara karĢı önlem aldığını, aldıkları önlemler arasında en

fazla iĢ yaparken “eldiven”, “iĢ elbisesi” giydiklerini ve “elektrikli araçları kullanırken

ellerin kuru olmasına dikkat ettiklerini” belirtmektedirler.

Personelin tamamına yakını kazalara karĢı önlem aldığını belirtmesine rağmen iĢ kazası

geçiren personele rastlanmaktadır.

ĠĢ kazası geçiren personelde en fazla “iğne batması”, “kesik”, “açık yara” ve “sıyrık”

kazası meydana gelmiĢtir.

Bu sonuçlar doğrultusunda;

Kurumlarda çeĢitli alanlarda kullanılan araç, gereç, materyal ve eĢyaların kazaya neden

olmayacak özelliklere sahip olması ve kuruma uygun bir Ģekilde yerleĢtirilmesi ve

bakımının yapılması,

Kurumlarda çeĢitli alanlarda kazaya yol açabilecek durumları ortadan kaldırmak amacıyla

düzenli olarak kontrolün yapılması,

Kazaların önlenmesi için kazaya uğrama olasılığı olan alanlara uyarı levhalarının asılması,

Personelin koruyu giysi kullanımının sağlanması,

Ülkemizde iĢ kazaları ile ilgili yeterli kayıtların olmaması nedeniyle kurumlarda geçirilen

kazalarla ilgili kayıt tutulması, her personele ait kiĢisel bilgi formunun geliĢtirilmesi,

Personele düzenli aralıklarla hizmet içi eğitim verilmesi önerilebilir.

KAYNAKLAR:

.....................:2005. 2003 Yılı SSK Ġstatistikleri.

(http:/www.isggm.calisma.gov.tr/haberler/sskistatistik‟den alınmıĢtır).

....................: 2005. ĠĢ Kazaları ve Türkiye. (http:/ www.ttb.org.tr/isak.‟den alınmıĢtır)

Akçın, N., 2001. ĠĢ Kazalarının Nedenleri ve Önlenmesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Kongresi, Adana, 11-

12 Mayıs, 237-245.

Alper, Y., 1991. Ġnsan-Makine ĠliĢkileri Açısından ĠĢ Kazaları, Verimlilik Dergisi, 1, 161-176, Milli

Prodüktivite Merkezi Yayını, Ankara.

Bertan, M.; Çakır, B., 1997. Halk Sağlığı Yönünden Kazalar. Halk Sağlığı Temel bilgiler (Ed

Bertan, M; Güler, Ç.) GüneĢ Kitabevi, Ankara.

Cop, R.; Ofluoğlu, G., 1998. ĠĢ Kazaları ve Meslek Hastalıklarından Kaynaklanan Psiko-Sosyal

Sorunlar ve YaĢam Kalitesi Üzerindeki Etkileri, Ergonomisi, 27-29 Mayıs, Ankara.

Çam, Ġ., 1991. Türkiye‟deki ĠĢ Kazaları ve Meslek Hastalıkları Probleminin Çözümünde ĠĢ Güvenliği

Eğitiminin Önemi Üzerine Bir AraĢtırma. Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Çankırı Meslek

Yüksekokulu.

Çopur, Z.; Erkal, S; ġafak, ġ., Yertutan, C., 2001. Ankara‟da Bir Eğitim Kurumunda çalıĢan Ev

Ġdaresi Personelinin ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Konusundaki Bilgi ve DavranıĢlarının Ġncelenmesi, Ev

Ekonomisi Dergisi, 8: 10, 1-5.

Erkal, S.; ġafak, ġ.,1998:1. Ev Ġdaresi Hizmetlerinin Yürütülmesinde KarĢılaĢılacak Kazalar ve

Önlemler, I. Ulusal Kurum Ev İdaresi Kongresi (Uluslar arası Katılımlı), Ankara, 21-23 Ekim, 243-

249.

Page 112: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

106

Erkal, S.; ġafak, ġ., 1998:2. “Hastanelerde ÇalıĢan Ev Ġdaresi Personelinin Hijyen Kurallarına ĠliĢkin

DavranıĢlarının Ġncelenmesi.” Ev Ekonomisi Yüksek Okulu Yayınları, No:1,AraĢtırma Serisi 1,

Ankara.

Erkal, S.; ġafak, ġ., 2002. Ankara‟da Hastanelerde ÇalıĢan Ev Ġdaresi Personelinin KarĢılaĢtığı

Kazaların Ġncelenmesi, Sağlık ve Toplum, 12:1, 72-79.

Erkan, N., 1997. Ergonomi, Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları, No:373, Mert Matbaası, Ankara.

Fesci, H., 1991. Doktor, HemĢire, Hizmetli Grubunun hastane Atıklarının Yok Edilmesi

AĢamalarında Gördükleri Problemler ve Çözüm Yolları, H.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Doktora

Tezi. (Erkal, S.; ġafak, ġ., 1998. “Hastanelerde ÇalıĢan Ev Ġdaresi Personelinin Hijyen Kurallarına

ĠliĢkin DavranıĢlarının Ġncelenmesi.” Ev Ekonomisi Yüksek Okulu Yayınları, No:1,AraĢtırma Serisi 1,

Ankara‟den alınmıĢtır)

Gönen, E. Özgen,Ö., 1993. “Kurumlarda Ev Ġdaresi Hizmetlerini Yürüten Personelin ÇalıĢma

KoĢullarının Ergonomik Açıdan Ġncelenmesi.” 4. Ergonomi Kongresi. MPM Yayınları:509, Ġzmir.

Kransinki, K.; LaCouture, R., Holzman, R.S., 1987. Effect of Changing Needle Disposal Systems

on Needle Puncture Injuries. Infection Control

8:2, 59-62. (http://www.pubmed.gov‟dan alınmıĢtır.)

Krzysztof, S., 1997. Monitoring of Accidents and Risk Events in Industrial Plants, Journal of

Occupational Health, 39:2, 100-104. (http://joh.med.uoeh-u.ac.jp/e/E/39/E39_2_05.html „den

alınmıĢtır.)

Rızalar, S., 1996. Hasta Bakımına Doğrudan Katılan Personelinin Hastane Enfeksiyonları ile Ġlgili

Bilgi ve Uygulamalarının Saptanması, Yüksek Lisans Tezi, H.Ü. HemĢirelik Programı, Ankara. (Erkal,

S.; ġafak, ġ., 1998. “Hastanelerde ÇalıĢan Ev Ġdaresi Personelinin Hijyen Kurallarına ĠliĢkin

DavranıĢlarının Ġncelenmesi.” Ev Ekonomisi Yüksek Okulu Yayınları, No:1,AraĢtırma Serisi 1,

Ankara‟ den alınmıĢtır)

Sarri, C., Eng, E., Runyan, C., 1991. Injuries Among Medical Laboratory Housekeeping Staff:

Incidence and Worker perceptions, Journal of Occupational Medicine, 33:1, 52-56

(http://www.pubmed.gov‟dan alınmıĢtır.)

Schneider, M.; Tucker, G., 1989,. Professional Housekeeper, Third Edition, New York.

ġafak, ġ., 1997. Kurumlarda Ev Ġdaresi, Damla Matbaacılık, Ankara.

ġafak,ġ.; Yertutan, C.,1992. Bir Kamu KuruluĢunda ÇalıĢan Kurum Ev Ġdaresi Personelinin

Yürüttükleri ĠĢlerle Ġlgili Bilgi Düzeylerinin Saptanması. Ev Ekonomisi Dergisi. 8(5), 68-73.

ġafak, ġ., Yertutan, C., Erkal, S., Çopur, Z., Ergüder, B., 2004:1. Hastanelerde Ev Ġdaresi

Alanında ÇalıĢan Personelin ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Konusundaki Bilgi ve DavranıĢlarının

Ġncelenmesi, I. Ulusal Sağlığı Geliştirme ve Sağlık Eğitimi Sempozyumu (Uluslar arası Katılımlı),

Bildiri Özetleri, Ankara, 24-26 Kasım.

ġafak, ġ., Yertutan, C., Erkal, S., Çopur, Z., Ergüder, B., 2004:2. Bir Hastanede Ev Ġdaresi

Hizmetlerinde çalıĢan Personelin ĠĢ Yaparken Sağlığını Korumaya Yönelik Aldıkları Önlemlerin ve

KarĢılaĢtıkları Sağlık Problemlerinin Ġncelenmesi, IX. Halk Sağlığı Kongresi, Bildiri Özetleri, Ankara,

3-6 Kasım.

Ünsar, A., 2004. ĠĢ Kazaları ve Örgütsel Verimlilik, Verimlilik Dergisi, 3, 89-102, Milli Prodüktivite

Merkezi Yayını, Ankara.

Yertutan, C., 2000. Kurumlarda Ev Ġdaresi Hizmetlerinin Verimliliği. Minpa Matbaacılık Tic.

Ltd.ġti. Ankara.

Page 113: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

107

KLĠMALI KOLTUKLARDA KOLTUK-SÜRÜCÜ TEMAS NOKTALARINDAKĠ

ÖLÇÜMLERLE KONFOR ARAġTIRMASI

Tülin GÜNDÜZ CENGĠZ*, Fatih C. BABALIK

Uludağ Üniversitesi, Mühendislik-Mim. Fakültesi, Makine Mühendisliği Bölümü

ÖZET

Otomobilde klima fonksiyonu, termal konfor açısından önemli bir parametredir.

Isıtmalı/soğutmalı koltuk, genel klimadan daha etkili olmaktadır. Bu çalıĢmada kliması

kontrollü deney odasında, dört denekle, iki ayrı ortam sıcaklığında klimalı dört ayrı otomobil

sürücü koltuğu ile yapılan konfor deneyleri sunulmuĢtur. Koltukla temas halinde olan dört

ayrı noktada deri sıcaklığı ve bir noktada vücut nemi ölçülmüĢtür. Deneyler esnasında

deneklere konforla ilgili olarak sübjektif sorgulama yapılmıĢtır. Bu çalıĢmada objektif

ölçümler ve sübjektif sorgulamalar karĢılaĢtırmalı olarak değerlendirilmiĢtir. Konfor

değerlendirmesinde, koltukla temas halinde olan ölçüm noktalarından elde edilen değerlerin

konforla doğrudan anlamlı iliĢkili olduğu tespit edilmiĢtir.

Anahtar Sözcükler : Klimalı Otomobil Koltuğu, Termal Konfor

1. GiriĢ

Ġnsan vücudu sürekli olarak ısı üretir. Üretilen ısı dinlenme durumundaki bir insan için 100W

değerinden, ağır idman yapan bir insan için 1000W değerine kadar değiĢir. Vücut sıcaklığı,

insanların kendilerini rahat hissedebilmeleri için küçük bir sıcaklık aralığında, aĢırı sıcak veya

soğuğun etkilerinden korunmak içinse biraz daha geniĢ bir aralıkta değiĢebilir. Bu nedenle

vücut sıcaklığının istenen aralıkta kalması, vücuttan yayılan ısının dikkatli bir biçimde

denetimini gerektirir. Vücutta üretilen ısı düzgün dağılımlı olmayıp, vücut yüzeyinden eĢit bir

biçimde de yayılmaz. Fakat mühendislik uygulamalarının çoğunda vücudu, çevreye düzgün

dağılımlı ısı yayan bir silindir olarak ele almak mümkündür. Fanger tarafından geliĢtirilen

sürekli rejim modelleri, vücudun ısıl dengede olduğunu ve enerji depolamasının ihmal

edilebileceğini kabul eder. Vücut içi ve deri tek bir bölme olarak ele alındığı için, titreme ve

kan akıĢı ile denetim göz önüne alınmaz ve sıcaklık zamana göre sabit kabul edilir (Ashrae,

1992). Sürekli rejimde üretilen ısıl enerji, ısı kaybına eĢit olur ve enerji dengesi Ģu Ģekilde

ifade edilir :

)resEresC()sk

ERC(resQsk

QWM (1)

Burada,

M : Metabolik ısı enerji üretimi, [W/m2]

W : Yapılan mekanik iĢ, [W/m2]

Qres : Solunum ile olan toplam ısı kaybı, [W/m2]

Qsk : Deriden olan toplam ısı kaybı, [W/m2]

Cres : Solunumla ilgili taĢınım kaybı, [W/m2]

Eres : Solunumla ilgili buharlaĢma kaybı, [W/m2]

C + R : Deriden duyulur ısı kaybı, [W/m2]

Esk : Deriden toplam buharlaĢma kaybı, [W/m2]

* [email protected]

Page 114: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

108

Konfor göreceli bir kavramdır, kiĢiye, yaĢa, cinsiyete, kültüre göre vs. değiĢir. Fanger (1973),

bu konuyla ilgili olarak 1300 denek ile termal konfor belirlemesine yönelik deneysel bir

anket çalıĢması yapmıĢtır. %50 ortam nemi, 0.1m/s hava hızı ve hafif giyimli deneklere hangi

sıcaklıkta kendilerini nasıl hissettikleri sorulmuĢtur. Ġnsanların kendilerini rahat hissettikleri

sıcaklık değerinin değiĢken olduğu ve konfor için böyle bir deneyde deneklerin maksimum

%60‟nın kendilerini rahat hissettikleri belirlenmiĢtir. Örneğin 24C‟yi deneklerin %60‟ı rahat

bir sıcaklık olarak tanımlarken, %10‟u sıcak, yaklaĢık %30‟u da serin-soğuk arası olarak

tanımlamıĢlardır. Brooks ve Parsons (1999), kapsüle edilmiĢ karbonlu kumaĢ ile kaplanmıĢ

ısıtmalı bir otomobil koltuğu kullanarak termal konfor için yaptıkları ergonomi

araĢtırmalarında, üst gövde ve uyluk bölgesinde deri sıcaklığının ısıtmasız koltuğa göre daha

yüksek değerlere sahip olduğunu ve sübjektif sorgulama sonucunda da sırt ve uyluk

bölgesinde deneklerin rahatsızlık hissetmediklerini tespit etmiĢlerdir. Nishimatsu ve diğ.

(2000) otomobil koltuğunun konfora etkisi ile ilgili çalıĢmalarında, koltuk konforunun

sübjektif sorgulamayla belirlenen “yüksek kalite” ve “yumuĢaklık” belirteçlerine bağlı

olduğu, konforun koltuk yüzeyinde kullanılan malzemeyle direk iliĢkide olduğu, “kavrama”

ve “katılık” hislerinin koltuğun yaslanma bölgesi denek sırtı arasındaki temas bölgesinden

anlaĢılabileceği sonuçlarına varmıĢlardır. Taniguchi ve diğ. (1992) yaptıkları deneysel

çalıĢmada, termal hassaslığın ortalama deri sıcaklığı ve ortam sıcaklığı ile iliĢkili olduğunu

tespit etmiĢlerdir. Ebe ve Griffin (2000), yaptıkları deneysel çalıĢmada, konforunun hem

statik hem de dinamik konfordan etkilendiği ve statik konforun etkisinin titreĢim genliğine

bağlı olarak değiĢtiği sonuçlarına varmıĢlardır.

Çok sıcak yaz günlerinde veya soğuk kıĢ günlerinde otomobilin genel kliması sürücü için

yeterli olmamaktadır. Otomobilde klima fonksiyonu, artık otomobillerin seçmeli özellikleri

arasından çıkıp, standart özellikler içinde yerini almıĢtır. Ortam kliması otomobilin içini

ısıtmakta veya soğumakta, ilk etapta lokal olarak sürücüye etki etmemektedir. Otomobilin

ısınması ya da soğuması, belli bir zamanı almakta ve eğer otomobilde 4‟den daha az kiĢi

varsa, atıl alanlar da ısıtılmakta veya soğutulmaktadır. Bu hem zaman kaybı, hem de fazladan

enerji harcanması anlamına gelir. Bu yüzden otomobil koltuklarına ısıtma ve soğutma sistemi

yerleĢtirilerek, zaman kaybı ve enerji harcanması azalmaktadır.

Klimalı koltuğun çalıĢması, koltuğun içine yerleĢtirilmiĢ olan mikrotermal modül ile

sağlanmaktadır. Koltuğun yaslanma yüzeyi ve oturma yüzeyi içine yerleĢtirilmiĢ olan iki adet

mikrotermal modülde, ısı dönüĢtürücüsünden çıkan soğuk veya sıcak hava, hava sirkülasyon

kanalları ile sürücüye etkimektedir. Hava sirkülasyon kanalları, koltuğun köpük üretimi

sırasında oluĢturulmuĢtur. Bu kanallardan çıkan hava, dağıtma tabakasından geçtikten sonra,

delikli deri yüzeyindeki deliklerden geçerek sürücüye ulaĢmaktadır (Babalık ve Cengiz,

2004).

Türkiye‟de henüz klimalı otomobil koltuğu üretilmemektedir. Ancak Avrupa‟da sadece pahalı

otomobillerde değil, artık üretilen otomobillerin standart konseptinde de yer almaya

baĢlamıĢtır. Bu çalıĢma, klimalı otomobil koltuğunda termal konfor parametrelerinin en

önemlilerinden olan sıcaklık ve nem değerleri karĢılaĢtırmalı olarak incelemek amacıyla

yapılmıĢtır.

Page 115: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

109

2. Deneysel ÇalıĢma

2.1 Deney Koltukları

Yapılan deneysel çalıĢmada, dört ayrı firmanın ürettiği klimalı otomobil sürücü koltukları

kullanılmıĢtır. Koltukların her biri beĢ ayrı kademede ısıtma fonksiyonuna ve beĢ ayrı

kademede soğutma fonksiyonuna sahiptirler. Koltuklar klima odasında simülasyon

düzeneğinin önüne yerleĢtirilmiĢtir. Her bir koltuğun pozisyon ayarı, deneklerin kendilerini en

iyi hissettikleri açıda kendileri tarafından ayarlanmıĢtır.

2.2 Denekler

YaĢları 20 ile 40 arasında değiĢen 4 denek ile deneyler gerçekleĢtirilmiĢtir. Denekler, beyaz

renkli kısa kollu penye ve pantolondan oluĢan 0,5 clo‟luk giysi yükü ile yüklenmiĢlerdir. 3‟ü

erkek, biri bayandan oluĢan deneklerin yaĢ ortalaması 29, ağırlık ortalaması 65,75kg, boy

ortalaması 175,5cm ve beden kitle indeksi ortalaması 21,30‟dur.

2.3 Deney Parametreleri

Deneyler yaz Ģartları düĢünülerek, iki ayrı sıcak hava durumuna göre 28C ve 35C‟de

gerçekleĢtirilmiĢtir. Ortamın relatif nem değeri, geniĢ bir yelpazedeki termal değiĢim

durumunu inceleyebilmek amacıyla %40 olarak belirlenmiĢtir. Hava hızı 0,15 m/s olarak

sabitlenmiĢtir. 1 saat süreyle yapılan deneylerde, yaz Ģartlarında sürücüye güneĢ ıĢığı geldiği

göz önüne alınarak, ortamın ıĢınım sıcaklığı 32C‟ye ayarlanmıĢtır.

2.4. Deney Odası ve SürüĢ Simülasyonu

Deneyler Darmastadt Teknik Üniversitesi, Makine Mühendisliği Bölümü, ĠĢbilim kürsüsünün

Klima Odası‟nda yapılmıĢtır. 4 m x 4 m boyutlarındaki odanın çevreyle olan ses ve ısı iletimi

olmayacak Ģekilde kapalı çevrim sistemidir. Klima odası parametreleri sıcaklık için (-50 ~

+50°C), hava hızı için (0 – 3 m/s), relatif nem için (%15 - %95) ve ıĢınım sıcaklığı için (-150

– 2500 kcal/m2hgrad) aralıklarında ayarlanabilir özelliklere sahiptir. Deney odasına, deney

koltuğu, bilgisayar, masa, titreĢimli direksiyon, pedal, hava hızı paneli ve ıĢınım kaynağı,

yerleĢtirilmiĢtir Deney odasında sürüĢ ortamı sağlamak için sürücünün önüne ekran

yerleĢtirilmiĢtir. Sürücü, bilgisayar programıyla deney esnasında otomobil kullanmıĢtır

(Babalık ve Cengiz, 2004).

3. Ölçümler

Öğleden önce ve öğleden sonra olmak üzere iki zaman diliminde yapılan deneylerde, denek

önce laboratuara alınmıĢtır. Deney sensörleri denek üzerine yerleĢtirilip, her denek için aynı

olan kıyafetler giydirilmiĢtir. Ardından deney odasına alınan denek, koltuğa oturtulduktan

sonra deney baĢlatılmıĢtır.

3.1. Objektif Ölçümler

Vücudun dört ayrı noktasında sıcaklık ölçümü, bir noktada da vücut nemi ölçümü yapılmıĢtır.

Tablo 1‟de ölçüm noktaları verilmiĢtir. Deney aleti olarak, saniyede 10 veri toplayabilen

PAR-Port fizyolojik ölçü aleti kullanılmıĢtır. Deney sonuçları Origin adlı programla

Page 116: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

110

diyagramlaĢtırılmıĢ ve SPSS veri değerlendirme programıyla da verilerin grafiksel ve

istatistiki sonuçları elde edilmiĢtir.

Tablo 1. Ölçüm Noktalarının Anlamları

Ölçüm

noktası

Ölçülen

değer

Ölçüm

bölgesi

T1 Sıcaklık Sırt üzeri

T2 Sıcaklık Sırt altı-bel

T3 Sıcaklık Kalça üzeri

T4 Sıcaklık Arka baldır

N2 Nem Sırt

3.2. Sübjektif Değerlendirmeler

Her 3 dakikada bir olmak üzere deneklere objektif ölçümlerle paralel olacak Ģekilde sorular

sorulmuĢtur. Verilen cevaplar skala paralelinde numaralandırılarak kaydedilmiĢtir. Sıcaklık

sorgulaması ISO 7730‟da (1994) belirlenen skalaya göre yapılmıĢtır Daha sonra tablo halinde

kaydedilerek, objektif verilerle karĢılaĢtırılmak üzere SPSS programına yüklenmiĢtir.

Deneylerde sorulan sorular Tablo 2‟de verilmiĢtir.

Tablo 2. Sübjektif Sorgulama

Soru no Soru

bölgesi

Nasıl hissettikleri bölge yeri sorusu Derecelendirme

1 T1 Sırt üzeri bölgenizi nasıl hissediyorsunuz? 7. Çok sıcak

6. Sıcak

5. Ilık

4. Rahat

3. Serin

2. Soğuk

1. Çok soğuk

2 T2 Sırt altı-belinizi nasıl hissediyorsunuz?

3 T3 Kalça üzerinizi nasıl hissediyorsunuz?

4 T4 Arka baldırınızı nasıl hissediyorsunuz?

5 N1 Koltuk yaslanma konforunu tanımlayınız 3. Çok iyi

2. Orta

1. Az 6 - Koltuk oturak konforunu tanımlayınız

4. Deney Sonuçları

Dört koltuk, dört denek ve iki ayrı ortam sıcaklığında 32 adet deney yapılmıĢtır. Saniyede 10

veri toplanarak yapılan objektif ölçüm sonuçları her deney için 1 saat boyunca kaydedilmiĢtir.

Sübjektif sorgulama verileri, objektif ölçüm sonuçlarıyla birleĢtirilerek SPSS veri

değerlendirme programı yardımıyla tüm sonuçlar değerlendirilmiĢtir. Bütün diyagram

isimlendirmelerinde “s” harfi sübjektif sorgulamayı, “o” harfi de objektif ölçümü temsilen

kullanılmıĢtır. Diyagramlarda box-plot gösterim tekniği kullanılmıĢtır. Bu teknikte elde edilen

veriler büyükten küçüğe doğru sıralanır. En üst çizgi elde edilen verilerin en büyük olanını, en

alt çizgi ise verilerin en küçük olanını ifade etmektedir. Dikdörtgen kutu Ģeklindeki bölüm,

elde edilen verilerin %50‟lik bölümünü göstermektedir. Dikdörtgenin üstündeki bölüm

verilerin %75-%100‟lük arasındaki değerleri, dikdörtgenin altındaki bölüm de verilerin ilk

%25‟lik bölümünü ifade etmektedir. Ortadaki çizgi ise verilerin median‟ını yani ortadaki veri

değerini ifade etmektedir.

Page 117: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

111

4.1. Alt Gövde Ġçin Deney Sonuçları

Koltuk oturak konforuna göre kalça bölgesi deri sıcaklığı değerleri ġekil 1‟de görüldüğü

gibidir. Konfor hissi iyiye doğru gittikçe, her iki ortam sıcaklığı için median değerlerde

kademeli olarak azalma olduğu görülmektedir. Ancak 35C ortam sıcaklığı için19 defa

söylenen “çok iyi” değerlendirmesi, minimum 27,6C‟den maksimum 36,6C‟ye kadar olan

9C‟lik çok geniĢ bir aralıkta değiĢmektedir. Oturak konforuna göre deneklerin “kalça

bölgenizi nasıl hissediyorsunuz” sorusuna karĢılık gelen yanıtlar ġekil 2‟de görülmektedir.

Denekler her iki ortam sıcaklığında da çok iyi algılaması için, kalça bölgesinde sapmasız

olarak ideal/rahat cevabı vermiĢlerdir.

195967 436737N =

Koltuk oturak konforu

çok iyiortaaz

T3o (

°C) 38

36

34

32

30

28

26

Sicaklik

28

35

195969 436737N =

Koltuk oturak konforu

çok iyiortaaz

Kalç

a,

T3s 8

7

6

5

4

3

2

1

0

Sicaklik

28

35

ġekil 3‟de oturak konforuna göre arka baldır bölgesindeki deri sıcaklıkları değiĢimi

görülmektedir. Oturak konforu iyiye doğru gittikçe burada da her iki ortam sıcaklığında

kademeli olarak düĢüĢ olmaktadır. 35C için konforun en iyi olduğu durumda yine sıcaklık

değeri minimum 29,2C ve maksimum 35,4C olmak üzere 6,2C‟li geniĢ bir aralıkta

değiĢmektedir. Arka baldır bölgesi için konfora göre deneklerin verdikleri cevaplar

incelendiğinde ise ġekil 4‟deki durum görülmektedir. Oturak konforunun en iyi olduğu

durumda her iki ortam sıcaklığı için arka baldır termal algılama median değerleri ideal/rahat

olmaktadır.

195967 436737N =

Koltuk oturak konforu

çok iyiortaaz

T4o (

°C) 38

36

34

32

30

28

Sicaklik

28

35

195969 436737N =

Koltuk oturak konforu

çok iyiortaaz

Ark

a b

ald

ir,

T4s 8

7

6

5

4

3

2

1

0

Sicaklik

28

35

ġekil 1. Koltuk Oturak Konforu Ġle Kalça

Bölgesi Deri Sıcaklıkları Arasındaki

Korelasyon

ġekil 2. Koltuk Oturak Konforu Ġle

Kalça Bölgesi Sübjektif Sorgulama

Sonuçları Arasındaki Korelasyon

ġekil 3. Koltuk Oturak Konforu Ġle Arka

Baldır Bölgesi Sıcaklık Değerleri

arasındaki korelasyon

ġekil 4. Koltuk Oturak Konforu Ġle Arka

Baldır Ġçin Sübjektif Sorgulama

arasındaki korelasyon

Page 118: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

112

4.2. Üst Gövde Ġçin Deney Sonuçları

Koltuk yaslanma konforuna verilen cevaplar için sırt bölgesindeki deri sıcaklığı değiĢimi

ġekil 5‟de görülmektedir. 28C ortam sıcaklığında belirgin bir fark gözetilmemekte iken, 35

C ortam sıcaklığındaki median değerleri kademeli olarak artmaktadır. 35C‟de konforun

“iyi/çok iyi” olduğu durumda sırt bölgesi deri sıcaklığı median değeri 36C‟dir. Yaslanma

konforuna göre deneklerin “sırtınızı nasıl hissediyorsunuz” sorusuna verdikleri cevaplar, ġekil

6‟da görüldüğü gibidir. Her iki ortam sıcaklığında da deneklerin yaslanma konforunun en iyi

olduğu durum için tüm sorgulamada sırtlarını “ideal/rahat” hissettikleri görülmektedir.

3587170 9089115N =

Koltuk yaslanma konforu

çok iyiortaaz

T1o (

°C) 39

38

37

36

35

34

33

32

Sicaklik

28

35

3587172 9089115N =

Koltuk yaslanma konforu

çok iyiortaaz

Sir

t, T

1s 8

7

6

5

4

3

2

1

0

Sicaklik

28

35

Koltuğun yaslanma bölümüyle direk temasta olan ve konfor açısından en hassas bölgelerden

biri olan bel bölgesi incelendiğinde, yaslanma konforu ile bel bölgesi deri sıcaklığı arasındaki

korelasyon ġekil 7‟de görüldüğü gibidir. Burada 28C‟de konfor açısından iyiye doğru

gittikçe, sıcaklıkta az da olsa düĢüĢ görülmektedir. 35C‟de ise belirgin bir değiĢim

görülmemektedir. 28C‟de deneklerin yaslanma konforunu çok iyi olarak tanımladıklarında

bel sıcaklığının median değeri 34,4C, 35C ortam sıcaklığında bu değer 35,4C olmaktadır.

Ayrıca 28 derecede denekler tarafından yaslanma konforu için deneyler boyunca 90 defa çok

iyi cevabı alınmıĢken, 35C „de ancak 35 defa bu cevap alınmıĢtır. Deneklerin “belinizi nasıl

hissediyorsunuz” sorusuna verdikleri cevaplarla yaslanma konforu arasındaki korelasyon,

ġekil 8‟de görüldüğü gibi çok iyiye doğru gittikçe termal konforun da ideale doğru

gitmektedir.

3587170 9089115N =

Koltuk yaslanma konforu

çok iyiortaaz

T2o (

°C) 38

37

36

35

34

33

32

31

Sicaklik

28

35

3587172 9089115N =

Koltuk yaslanma konforu

çok iyiortaaz

Bel, T

2s 8

7

6

5

4

3

2

1

0

Sicaklik

28

35

ġekil 5. Koltuk Yaslanma Konforuna

Göre Sırt Bölgesi Deri Sıcaklıkları

ġekil 7. Koltuk Yaslanma Konforuna

Göre Bel Bölgesi Deri Sıcaklıkları

ġekil 8. Koltuk Yaslanma Konforuna

Göre Bel Bölgesi Sübjektif Sorgulama

Sonuçları

ġekil 6. Koltuk Yaslanma Konforuna

Göre Sırt Bölgesi Sübjektif Sorgulama

Page 119: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

113

Vücudun nemi, termal konfor algılamasında çok önemi bir parametredir. Yaslanma konforuna

göre arka gövdede ölçülen nem değerleri ġekil 9‟da görüldüğü gibidir. Nem değerleri zamanla

geniĢ bir aralıkta değiĢmekle beraber, her iki ortam sıcaklıkları için konfor algılamasında

iyiye doğru gidildikçe anlamlı bir Ģekilde azalmaktadır. Yaslanma konforunun en iyi olarak

tanımlandığı durumda, 28C ortam sıcaklığı için median nem değeri %37, 35C ortam

sıcaklığında ise median nem değeri %49 olmaktadır.

3587170 9089115N =

Koltuk yaslanma konforu

çok iyiortaaz

Ark

a g

övde n

em

(%

) 120

100

80

60

40

20

Sicaklik

28

35

5. Değerlendirme

Klimalı otomobil koltuklarının termal konfora etkilerinin deneysel olarak araĢtırılması yeni

bir konudur ve çalıĢmalar halen Avrupa‟nın önde gelen üniversitelerinde devam etmektedir.

Konunun yeni ve halen araĢtırılıyor olması, araç koltuğu üretiminde önemli bir potansiyele

sahip olan ülkemizin de bu tür çalıĢmalara baĢlaması durumunda baĢarılı olacağını

göstermektedir.

Klimalı koltukta konfor değerlendirmesinde, alt gövde ve üst gövde için koltuğa temas eden

bölgeler, konfor değerlendirmesinde önemli rol oynamaktadır. Deneysel çalıĢma sonucu

yapılan tüm incelemelerde, deneklerden alınan sübjektif sorgulama verilerinin kendi içinde

anlamlı bir iliĢki oluĢturduğu, ayrıca sübjektif verilerle objektif verilerin de her bir inceleme

durumu için anlamlı iliĢkide uyumlu olduğu görülmüĢtür.

6. Kaynaklar

ASHRAE, 1992. Ashrae Handbook Fundamentals, Thermal environmental conditions for

human occupancy, ANSI/ASHRAE Standard 55, Tulie Circit, Atlanta.

Brooks, J.E. ve Parsons, K.C., 1999. An ergonomics investigation into human thermal

comfort using an automobile seat heated with encapsulated carbonized fabric, Ergonomics,

42(5), 661-673.

Babalık, F.C. ve Cengiz, T.G., 2004. Klimalı otomobil sürücü koltuğunda termal konfor

üzerine deneysel bir çalıĢma, Mühendis ve Makine, 45(539), 22-32.

Ebe, K. ve Griffin, M.J., 2000. Qualitative models of seat discomfort including static and

dynamic factors, Ergonomics, 43(6), 771-790.

ġekil 9. Koltuk Yaslanma Konforu Ġle Arka Gövde Nem Değerleri Arasındaki

Korelasyon

Page 120: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

114

Fanger, P.O., 1973. Thermal Comfort, Analysis and Applications in Environmental

Engineering. New York.

ISO 7730, 1994. Moderate Thermal Environments-Determination of the PMV and PPD

Indices and Spesification of the Conditions for Thermal Comfort.

Nishimatsu, T., Hayakawa, H., Shimizu, Y., Toba, E., 2000. Influence of Top Coated Cloth

for Sitting Comfort of Car Driver's Seat, IEEE Instrumentation and Measurement Technology

Conference, USA; 915-919.

Taniguchi, Y., Aoki, H., Fujikake, K., Taniguchi, H., 1992. Study on car air conditioning

system controlled by car occupants' skin temperatures – Part 1 : Research on a Method of

Quantitative Evaluation of Car Occupants‟ Thermal Sensations by Skin Temperatures, SAE

Techical Paper Series, USA, 13-19.

Page 121: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

115

DÜZCE ORMAN ÜRÜNLERĠ SANAYĠNDE Ġġ GÜVENLĠĞĠ, ĠġÇĠ SAĞLIĞI VE

ÇALIġMA KOġULLARININ ANALĠZĠ

Tarık GEDĠK*, Canberk BATU

KTÜ Orman Fakültesi Trabzon

AĠBÜ Düzce Orman Fakültesi, Düzce

ÖZET

Orman Ürünleri Sanayinde iĢ güvenliği, iĢçi sağlığı ve çalıĢma koĢullarının analizi olarak

hazırlanan bu çalıĢmada Düzce ilindeki orman ürünleri firmaları ele alınmıĢ ve Düzce Ticaret

ve Sanayi Odası‟na kayıtlı bulunan firmalara yüz yüze anket uygulanarak veriler elde

edilmiĢtir. ÇalıĢmada kullanılan ankette toplam 21 soru yer almıĢtır. Sorular; demografik

özelliklerden, çalıĢanın iĢ memnuniyeti ve iĢ kazasıyla ilgili bilgilerden ve malzeme taĢıma, el

aletleriyle çalıĢma, aydınlatma, gürültü-titreĢim, hava Ģartları, toz, duman, buhar, zehirli gaz

gibi etmenlerle ilgili çalıĢma koĢullarının analizine yöneliktir. Elde edilen sonuçlar SPSS

programıyla değerlendirilmiĢtir. Değerlendirme sonucunda elde edilen bulgular ıĢığında

Düzce orman ürünleri sanayisinin iĢ güvenliği, iĢçi sağlığı ve çalıĢma koĢullarının ne olduğu

tespit edilmiĢ ve düzeltilmesi gerekli görülen çalıĢma koĢulları için öneriler getirilmiĢtir.

Anahtar Sözcükler: Ergonomi, ĠĢ Güvenliği, ĠĢçi Sağlığı, ÇalıĢma KoĢulları, Orman

Ürünleri Sanayi

1. GiriĢ: ÇalıĢma yerlerinde iĢ yeri çalıĢma koĢullarına uyulmaması iĢ kazalarının ve meslek

hastalıklarının artmasına neden olmaktadır. Eğer çalıĢma yerlerinde verimliliğin arttırılması

amaçlanıyorsa öncelikle verimliliğin artmasında en önemli faktör olan insan gücünün çalıĢma

koĢullarının iyileĢtirilmesi gerekmektedir. ĠĢyerlerinde çalıĢma koĢularının iyileĢtirilmesinde

ergonomik çalıĢma ilkelerinin yerinde ve zamanında uygulanması gerekmektedir. Uluslararası

ve yurdumuzda yapılan çalıĢmalar incelendiğinde ergonomik çalıĢma koĢularına göre dizayn

edilmiĢ çalıĢma yerlerinde dizayn edilmemiĢ çalıĢma yerlerine göre daha fazla verimlilik elde

edilebilmektedir. Yaptığımız bu çalıĢma ile gerek büyük çaplı gerekse küçük çaplı

iĢletmelerde ergonomik ilkelere iliĢkin temel kriterler incelenmiĢ ve inceleme sonucunda

pratik ve maliyeti düĢük iyileĢtirme noktaları tespit edilmeye çalıĢılmıĢtır. Bulunan sonuçlar

dâhilinde iĢyerlerinin çalıĢma koĢullarını iyileĢtirmeleri için uymaları gereken noktalar tespit

edilmiĢtir. Orman ürünleri sanayinde faaliyette bulunan iĢletmelerin ergonomik ilkelere ne

kadar dikkat ettikleri ve özellikle dikkat edilmesi gereken noktaların tespiti çalıĢmanın temel

amaçlarından biri olarak ele alınmıĢtır. ÇalıĢmada ele alınan temel noktalar “Ergonomik

Kontrol Noktaları” olarak 1988 yılında basılan ve küçük ve orta ölçekli iĢletmelerde

iĢyerlerinin iyileĢtirilmesi için bir kılavuz olarak tasarlanan, ILO yayını “Higher Productivity

and A Better Place to Work: Action Manuel” isimli kitabın bir sonraki basamağı olarak

hazırlanan çalıĢmanın temel noktalardır.

2. Genel Bilgiler: Ġnsanlar iĢ görürken; çeĢitli el aletlerini, mekanik araç ve gereçleri, iĢ

makinelerini, belli bir iĢ için programlanmıĢ sistemleri kullanırlar. Bu iĢbirliğindeki amaç,

insanların fizik ve mental yeteneklerini desteklemektir. Ġnsanların kullandığı her türlü araç ve

gerecin en etkin bir Ģekilde hizmete sokulması ise, onları kullananların; duruĢ, oturuĢ, genel

sağlık, güvenlik ve sisteme uyum konularının dikkate alınmasını gerektirir. Bu nedenle insan

* [email protected]

Page 122: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

116

varlığının bedensel ve ruhsal gereksinimlerini dikkate almak, davranıĢlarını tanımlamak,

insanların kullanımı için tasarlanmıĢ tüm sistemleri onlara uygun ve üstün verim ile çalıĢan

sistemler olarak düĢünmek gerekir. Ġnsanlar endüstriyel ortamda; soğuk, sıcak, yüksek ya da

alçak basınç, rutubet gibi çeĢitli ortam stresleri ile karĢı karĢıya kalabilirler. ĠĢ ortamında

ayrıca; toz, duman, zehirli gaz ve buharlar, zehirleyici maddeler, iyonizan radyasyon gibi

çeĢitli sakıncalar da bulunabilir. Bu arada, endüstriyel gürültü, titreĢimler, yetersiz ya da fazla

ıĢık gibi çevre faktörleri de, insan sağlığını ve iĢ verimini etkileyebilir. Bütün bu sorunlar

karĢısında, insan-makine-çevre iliĢkilerini inceleyen, böyle bir ortamda insanın sağlıklı ve

üretken bir Ģekilde çalıĢabilmeleri için gerekli düzenlemeleri yapan bilim alanı olarak

ergonomiden bahsedilebilir (Erkan, 2003).

Ergonomi, geniĢ anlamda insan-makine sisteminin çalıĢması sırasında uyumluluğu arttırmayı,

insanın fiziksel özelliklerini, fizyolojik ve psikolojik yeteneklerini en uygun biçimde

kullanarak en iyi çalıĢma ortamını sağlamayı amaçlayan bir bilim dalıdır. Buna göre

ergonominin temel amacı, iĢ ile insan arasında uyum sağlayarak verimliliği arttırmaktır.

Ergonomi, insanların anatomik ve antropometrik özelliklerini, fizyolojik kapasite ve

toleranslarını göz önünde tutarak, endüstriyel iĢ ortamındaki bütün faktörlerin etkisiyle

oluĢabilecek organik ve psikososyal stresler karĢısında sistem verimliliği ve insan-makine-

çevre uyumunun temel kurallarını ortaya koymaya çalıĢan çok disiplinli bir araĢtırma ve

geliĢtirme alanıdır (Üçüncü, 2005).

Ġnsanların iĢyerlerinde sağlıklı, güvenli ve verimli olarak çalıĢabilmeleri için çalıĢma yeri ve

gerekli donanımın, ses, aydınlatma, çevre sıcaklığı gibi faktörler ile iĢ organizasyonu ve

yönetime yönelik sistemlerin insanın yapısal, boyutsal ve psikolojik özelliklerine göre

düzenlenmesi gerekir. Bu nedenle çalıĢma koĢulları ve çalıĢma yerleri ile ilgili olarak kabaca

uyulması gerekenleri Ģu Ģekilde sıralayabiliriz (Akal, 1997):

ÇalıĢma alanında mümkün olduğu ölçüde gürültüsüz bir çalıĢma ortamı oluĢturulmalıdır.

ÇalıĢma esnasında çalıĢanlar titreĢimden en az düzeyde etkilenmelidir.

ÇalıĢma yerleri mümkün olduğunca yer seviyesi veya daha yüksekte yapılmalıdır. Yapılan

binaların pencere yüzeyleri taban alanının %17‟sinden az olmamalıdır.

ÇalıĢma yerinde tavan yüksekliğinin 3 metreden daha az olmaması ve çalıĢan baĢına 10

m3‟lük havanın düĢmesi sağlanmalıdır.

ÇalıĢma yerinde duvarlar, tavanlar hatta kapı ve pencerelerin kirlenmeyi, nemlenmeyi

önleyecek; hatta gürültü ve tozu azaltacak Ģekilde kaplanması yada boyanması sağlanmalıdır.

ÇalıĢma alanının taban kaplamaları ahĢaptan yapılmalı; bu sağlanamıyorsa kaplamaların

kaymayan, toz tutmayan, kolay temizlenen, ısı yalıtımında iyi olması sağlanmalıdır.

ĠĢyerlerinin temiz ve düzenli tutulması için gereken özen gösterilmelidir.

ÇalıĢma alanlarında kullanılan ekipmanlar düzenli olarak bakımdan geçirilmeli ki meslek

hastalığı ve kaza riski azalsın ve verimlilik artsın.

Özellikle yaz aylarında iĢçilerin soğuk su içmeleri sağlanmalıdır. Ve sağlanan bu suyun da

sağlık yetkililerince onaylanmıĢ ve dönemsel olarak kontrol ediliyor olması sağlanmalıdır.

ĠĢyerinde gerekli aydınlatma yapılmalıdır.

Aydınlatma yapılırken ıĢığın titreĢimsiz olması, yansımaların olmaması, aydınlatmanın

bütün alanlarda eĢit yayılması, ıĢık yüzeyinin ve aydınlatma yüzeyinin düzenli aralıklarla

temizlenmesi, yayılan ıĢığın tekdüze olarak yayılması gölgelemeler yapmaması ve son olarak

da iĢyerinde uygun duvar renkleri seçilmesi gerekir.

Genel aydınlatmada kullanılan ıĢık kaynakları elverdiği ölçüde yükseğe yerleĢtirilmelidir.

ÇalıĢma yerlerinde gürültü ve titreĢimin en az düzeye indirilmesi için gerekli önlemler

alınmalıdır.

Page 123: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

117

ĠĢyerinde temiz hava akımı sağlanmalı; pis kokuların, çalıĢmayı etkileyecek hava

Ģartlarının ortadan kaldırılması gerekir. ĠĢyerleri düzenli olarak havalandırılmalıdır. Uzun süre

havası değiĢtirilmeyen ortamlardaki hava hem psikolojik hem de sağlık açısından zararlı hale

geldiği ve bayatlayan havada O2 oranının azalıp CO2 oranının arttığı bunun sonucu olarak da

bayat havadaki negatif ve pozitif iyon sayısının da taze havaya oranla daha az bulunacağı ve

insan iĢtahını kapatıp, yorgunluk hissini arttıracağı unutulmamalıdır (Tamer, 1972).

Bedensel iĢlerde çalıĢan iĢçilere çalıĢılan iĢle ilgili olarak; vücut duruĢu ve tutuĢ Ģekilleri,

kullanılan gücün azaltılması için neler yapılması gerektiği, kasların uygun kullanılmasının

nasıl yapılacağı, kuvvetli kas gruplarının kullanılmasının gerektiği, statik çalıĢmalardan

kaçınmaları gerektiği, çalıĢtığı iĢle ilgili olarak optimum kuvvet yönünün ne taraf olduğu ve

kısa dinlenme araları ile dinlenmelerinin gerektiği belirtilmelidir.

ÇalıĢma alanında nemliliğin %40–65 arasındaki değerlerde kalması sağlanmalıdır.

ĠĢyerinde ortalama iĢyeri sıcaklığının çalıĢma koluna göre değiĢiklik gösterse de ortalama

olarak 18±2 oC‟de olması sağlanmalıdır. Sıcak ve nemli havalarda nabzın artmasından dolayı

böyle havalarda uzun süreli kassal çalıĢmalardan kaçınılmalıdır. AĢırı sıcakta çalıĢanlarda

dolaĢım bozuklukları, cilt bozuklukları, kanamalar, sıcak çarpmasından dolayı termik doku

bozuklukları, özellikle merkezi sinir sisteminde tahribat ve yüksek vücut sıcaklığı meydana

gelir (Kurt ve Önder, 1988).

ĠĢyerlerinde ısı etkilerinden korunmanın genel esasları olarak; hacmi çevreleyen yapı

elemanlarının ısı geçirgenlik dirençlerini iyi olması, hacmi dıĢ havadan ayıran yapı

elemanlarının hava geçirgenliklerinin en az olması, yapı elemanlarının ısı depolama

yeteneğinin iyi olması ve malzemelerin ısı geçirme geciktirmelerinin iyi olması

gerekmektedir (Özer, 1974).

ĠĢyerlerinde hava cereyanı ve akımının olmaması sağlanmalıdır. Eğer hava giriĢi varsa

giren havanın soğuk olmaması gerekmektedir.

ÇalıĢma ortamında tozlanmanın mümkün olduğunca önüne geçilmelidir. Zehirli ya da

zehirli olmayan toz parçalarının solunmasından kaçınılmalıdır.

ĠĢyerinde stressiz bir çalıĢma ortamının sağlanması hem iĢçilerin sağlığı hem de iĢlerin daha

iyi yapılabilmesi için gereklidir. ĠĢ ortamında kiĢilerde stresin var olmasının sebeplerini iç ve

dıĢ olarak ikiye ayrılabilir. Ġç stres kaynakları kiĢinin kendi kiĢiliği, geçmiĢ yaĢantıları,

düĢünce yapısı, fizyolojik ve psikolojik özellikleri, olaylara yaklaĢım tarzı ile alakalıdır. DıĢ

etkenler ise kiĢinin dıĢında, kendi tesiri olmadan geliĢen ve onu etkileyen, bulunduğu yer,

zaman, fiziki çevre ile alakalıdır. Ancak günümüzde insanlığın tamamen yerleĢik hayata

geçmesi, buna bağlı olarak örgütsel yapının geliĢimi ve küreselleĢme sonucunda stres

kaynaklarını üç ana baĢlık altında toplayabiliriz (Akyüz ve Gedik, 2004) Bunlar; iĢ (Örgüt) ile

ilgili stres kaynakları, kiĢi ile ilgili stres kaynakları ve dıĢ çevre ile ilgili stres kaynaklarıdır.

Stresin olası etkileri olarak; kiĢi bireysel bütünlüğüne yönelen tehditlere karĢı, özellikle

zihinsel düzeyde baĢarılı bir mücadele veremezse, baĢa çıkamadığı streslerin biriken ve

yoğunlaĢan etkileri sonucu fizyolojik, duygusal, biliĢsel, davranıĢsal tepkiler verir (ġahin,

1995).

Ġnsanların stres düzeylerine bakıldığında; düĢük stres koĢullarında insanlar performanslarını

yükseltmeleri için aktif hale getirilmeye çalıĢılır. Orta stres bireyleri genellikle yaratıcılığa

götürmektedir. Yüksek stres durumunda ise bireyin performansı düĢmektedir. Stresin aĢırılığı

bireyin dikkat ve enerjisini tüketir. Birey enerjisini performansı yerine stresini azaltmaya

harcar. ĠĢ performansına bireyin ayıracağı çok az enerji kalır (Steers, 1981).

3. Materyal Yöntem: ÇalıĢma orman ürünleri sanayi için doğal bir laboratuar olan Düzce

Ġli‟nde yapılmıĢtır. ÇalıĢmada kullanılacak orman ürünleri sanayi kuruluĢlarının minimum

Page 124: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

118

sayısı; Düzce Ticaret ve Sanayi Odası‟na kayıtlı bulunan toplam 282 adet firmanın %90

güven düzeyi ve %10 hata payı ile hesaplanan 55 adet firmadan oluĢmaktadır. Bulunan bu

örneklem sayısı toplam 70 firmaya çıkarılmıĢ ve 70 firmaya anket yöntemi ile ulaĢılmıĢtır.

Firmalar Düzce‟de faaliyette bulunan orman ürünleri firmaları arasından tesadüfü olarak

seçilmiĢtir. Uygulanan anket yönteminde yüz yüze görüĢme tekniği kullanılmıĢtır. Anketin

hazırlanmasında “Ergonomik Kontrol Noktaları” olarak 1988 yılında basılan ve küçük ve orta

ölçekli iĢletmelerde iĢyerlerinin iyileĢtirilmesi için bir kılavuz olarak tasarlanan, ILO yayını

“Higher Productivity and A Better Place to Work: Action Manuel” isimli kitaptan

yararlanılmıĢ (Vardar ve ark. 2005) ve toplam 21 soruluk bir anket hazırlanmıĢtır. Ankette yer

alan sorulardan ilk kısım soruları demografik özellikleri içermektedir. Ġkinci kısım soruları ise

çalıĢanın çalıĢtığı iĢten memnuniyetini ölçmeye yarayan ve iĢ kazası ile ilgili soruları

içermektedir. Üçüncü kısım sorularda malzeme taĢıma, el aletleri ile çalıĢma ve aydınlatma,

gürültü-titreĢim, hava Ģartları, toz, duman, buhar, zehirli gaz gibi etmenlerle ilgili çalıĢma yeri

koĢularının analizini sağlayan sorulardan oluĢmaktadır. Üçüncü kısım sorularda var/yok

ölçeğinden yararlanılmıĢtır. Uygulamalar sonucunda elde edilen anketler SPSS paket

programı ile değerlendirilmiĢtir.

4. Bulgular: ÇalıĢmaya toplam 70 orman ürünleri firması katılmıĢtır. Yüz yüze görüĢme

tekniği ile uygulanan anket çalıĢmasına cevap verenlerin %97‟si erkek, %3‟ü ise bayandan

oluĢmaktadır. Katılımcıların %83‟ü evli, %17‟si ise bekârdır. ÇalıĢmaya katılan katılımcıların

yaĢ ortalaması 37,67‟dir. Katılımcıların en düĢük yaĢı 16, en yüksek yaĢı ise 65‟dir. Ankete

cevap verenlerin eğitim durumları incelendiğinde ağırlıkla ilkokul (%44,3) ve lise (%28,6)

mezunu oldukları görülmüĢtür. Katılanlardan üniversite mezunlarının oranı ise %11,4 olarak

bulunmuĢtur. ÇalıĢmaya katılanların iĢyerlerinde ortalama çalıĢma yılları 16,49 olarak tespit

edilmiĢ; en az çalıĢanın 1 yıl en fazla çalıĢanın ise 45 yıldır aynı firmada çalıĢtığı

bulunmuĢtur. Katılımcılara çalıĢtıkları iĢin kaçıncı iĢleri olduğu sorulduğunda; %51,4 ile ilk

iĢleri olduğu, %20 ile üçüncü iĢleri olduğu, %15,7 ile ikinci iĢleri olduğu tespit edilmiĢtir.

Katılımcıların %94‟ü çalıĢtıkları iĢten memnun olduklarını, %6‟sının da memnun

olmadıklarını bildirmiĢlerdir. ÇalıĢanlar; çalıĢma saatleri olarak 08.00–17.00 arasında

çalıĢtıklarını vurgulamıĢlardır.

ÇalıĢanlara bu iĢi seçmelerinde etkili olan faktörlerin ne olduğu sorgulanmıĢ ve bulguları

Tablo 1‟de gösterilmiĢtir. Tablo 1 incelendiğinde çalıĢtıkları iĢi kendi isteği ile seçenlerin

oranı en yüksek değerdedir (%44,3). Kendi isteği ile seçenlerden sonra %34,3 oranı ile

çalıĢanların çalıĢtıkları iĢ kolunun babadan kalma bir iĢ olduğunu göstermektedir. Bu mesleğe

olan ilgisinden dolayı çalıĢtığı iĢ kolunu belirleyenlerin oranı ise %7,1 olarak tespit edilmiĢtir.

En düĢük oran %1,4 ile maddi olarak gelecek vaat etmesidir.

Tablo 1 ÇalıĢanların çalıĢtıkları iĢi seçmelerinde etkili olan faktörler Faktörler % Değeri

Kendi isteğim 44,3

Babamın iĢi olması (büyüklerden beri gelmesi) 34,3

Bu mesleğe olan ilgimden dolayı 7,1

BaĢka iĢ bulamadığımdan 5,7

Ailemin bu yöndeki ısrarı 2,9

Maddi olarak gelecek vaat etmesi 1,4

Diğer 4,3

ÇalıĢmaya katılanların %29‟u çalıĢmaları esnasında bir iĢ kazasına maruz kalmıĢlardır. ĠĢ

kazasına maruz kalanların iĢ kazasına maruz kalma zamanlarına bakıldığında ortalama olarak

meslek hayatlarının 9,9. yılında iĢ kazası geçirdikleri tespit edilmiĢtir. ĠĢ kazasına maruz kalan

Page 125: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

119

20 kiĢiden 18‟nin vücudunun herhangi bir yerinde iz kaldığı bulunmuĢtur. Malzeme taĢıma, el

aletleri ile çalıĢma ve aydınlatma, gürültü-titreĢim, hava Ģartları, toz, duman, buhar, zehirli

gaz gibi etmenlerle ilgili çalıĢma yeri koĢularının analizini için ergonomik kontrol noktaları

sonucunda elde edilen bulgular tek tek incelenmiĢtir.

Malzeme taĢıma ile ilgili olarak elde edilen çalıĢma yeri koĢullarına ait bulgular Tablo 2‟de

gösterilmiĢtir. Tablo incelendiğinde katılımcıların hepsinin soruların hepsine tam cevap

vermedikleri, her soru için en az 1 tane boĢ cevap verildiği görülmüĢtür.

Tablo 2 Malzeme taĢıma ile ilgili çalıĢma koĢulları analizi Faktörler Evet Hayır

TaĢıma iĢlerinde kullandığınız güzergâhlar iki yönlü taĢımaya imkân veriyor mu? 61,4 31,4

Operatörün iĢ baĢında rahat çalıĢabilmesi için çalıĢma alanları yeterli mi? 85,7 8,6

TaĢıma güzergâhlarında zemin kaymaya müsait mi? 12,9 82,9

TaĢıma güzergâhları arasında seviye farkı olan zeminler var mı? 35,7 60

Gereksiz yükleme/boĢaltma iĢlemlerini ortadan kaldırmak için hareketli raflar var mı? 27,1 68,6

Ağır malzemelerin kaldırılması/indirilmesi için mekanik düzenlemeler var mı? 68,6 27,1

ĠĢyerinizde acil çıkıĢ yolları var mı? 88,6 7,1

Acil çıkıĢ yollarının önlerinde herhangi bir engel var mı? 0 88,6

Oturularak çalıĢılıyorsa ayaklar için uygun hacimde bir girinti mevcut mudur? 47,1 27,1

ĠĢyerinizdeki yerleĢtirme düzeninin iyileĢtirilmesi ile malzeme hareketlerinde azalma olabilir mi? 54,3 38,6

Tablo 2 incelendiğinde Düzce Orman Ürünleri Sanayi iĢletmelerinin %61,4‟ünün taĢıma iĢleri

için iki yönlü taĢımaya elveriĢli güzergâhlara sahip olduğu bulunmuĢtur. Çift yönlü taĢıma

imkânının olamadığı iĢletmelerin oranı %31,4‟dür. Operatörlerin iĢ baĢında rahat olarak

çalıĢması için çalıĢma ortamının rahat olduğunu söyleyen iĢletme çalıĢanlarının oranı

%85,7‟dir. ÇalıĢmaya katılan iĢletmelerin %82,9‟unun taĢıma güzergâhlarının kaymaya

elveriĢli olmayan zeminlerin olduğu vurgulanmıĢtır. TaĢıma güzergâhları arasında seviye

farkı olmayan iĢletmelerin oranı %60; olan iĢletmelerin oranı ise %35,7‟dir. ĠĢletmelerin

%68,6‟sında gereksiz yükleme-boĢaltma iĢlemlerini ortadan kaldırmak için hareketli rafların

olmadığı saptanmıĢtır. Ağır malzemelerin kaldırılması ya da indirilmesi için mekanik

düzenlemelerin olduğu iĢletmelerin oranı %68,6‟dır.

ĠĢletmelerin %88,6‟sında acil çıkıĢ yolları vardır. Acil çıkıĢ yolları olan iĢletmelerin

%88,6‟sında bu çıkıĢ yollarının önlerinde herhangi bir engel olmadığı tespit edilmiĢtir.

ĠĢletmelerin %11,4‟ü bu soruya cevap vermemiĢtir. ĠĢletmelerde ayakta çalıĢma zorunluluğu

olan durumlarda uygun hacimde bir girintinin mevcut olduğu iĢletmelerin oranı %47,1 olarak

tespit edilmiĢtir. Bu soruda katılımcıların %25,7‟si soruya cevap vermemiĢlerdir. ĠĢyerlerinde

yerleĢtirme düzeninin iyileĢtirmesi ile malzeme hareketlerinde azalma olacağına inanan

katılımcıların oranı %54,3‟ken inanmayanların oranı ise %38,6‟dır.

El aletleri ile ilgili çalıĢma koĢullarının analizine ait bulgular Tablo 3‟de gösterilmiĢtir. Tablo

3‟deki el aletleri ile ilgili çalıĢma koĢulları incelendiğinde; tekrarlanan iĢler için özel amaçlı

aletler kullanan iĢletmelerin oranı %75,7, kullanmayanların oranı ise %20‟dir. ĠĢletmelerde

kullanılan elektrikli aletlerin güvenli olduğunu vurgulayan iĢletmelerin oranı %95,7‟dir.

ĠĢyerlerinde malzemelerin ve iĢ parçalarının tutturulmasında mengene ya da kelepçe gibi

yardımcı aletlerden yararlanan iĢletmelerinin oranı %70, kullanmayanların oranı ise

%22,9‟dur. Kullanılan elektrikli el aletlerinde elektrik çarpması ve yanmayı önleyici

koruyucuların olduğu iĢletmelerin oranı %84,3, olmayanların oranı ise %10 olarak tespit

edilmiĢtir. ĠĢletmelerde kullanılan el aletlerinden dolayı meydana gelen titreĢim ve gürültüsü

olan iĢletmelerin oranı %61,4, olamayanlarınkinin oranı ise %31,4‟dür. ĠĢletmelerin

%87,1‟inde kullanılan el aletlerinin muayene ve bakımı düzenli olarak yapılmaktadır.

Page 126: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

120

ÇalıĢmaya katılanların %52,9‟u kullandıkları elektrikli ya da motorlu aletler için bir eğitim

aldıkları, %41,4‟ünün ise bir eğitim almadıkları tespit edilmiĢtir.

Tablo 3 El aletleri ile ilgili çalıĢma koĢullarının analizi Faktörler Evet Hayır

Tekrarlanan iĢler için özel amaçlı aletler kullanıyor musunuz? 75,7 20

Kullandığınız elektrikli aletlerin güvenli olduğundan emin misiniz? 95,7 1,4

Malzemeleri ve iĢ parçalarını tutturmak için mengene ya da kelepçe kullanıyor musunuz? 70 22,9

El aletlerinizde elektrik çarpması ve yanmayı önleyici korucuları var mı? 84,3 10

Kullandığınız el aletlerinden kaynaklanan titreĢim ve gürültü var mı? 61,4 31,4

Kullandığınız el aletlerinin muayene ve bakımını düzenli olarak yapıyor musunuz? 87,1 7,1

Elektrikli ya da motorlu alet kullanıyorsanız bu aletler için bir eğitim aldınız mı? 52,9 41,4

Kullandığınız alet ve makinelerin kapasite ve özellikleri yapılan iĢe uygun mu? 85,7 7,1

Kullandığınız alet ve makinelerin koruyucu ekipmanları var mı? 82,9 12,9

Alet ve makinelerin yerleĢtirilme düzeni iĢ akıĢına uygun mu? 84,3 11,4

Alet ve makineler sağlam ve uygun bir zemine monte edilmiĢler mi? 84,3 11,4

ĠĢletmelerde kullanılan alet ve makinelerin kapasite ve özellikleri yapılan iĢe uygun diyen

katılımcıların oranı %85,7, uygun değildir diyenlerin oranı ise %7,1‟dir. ĠĢletmelerin

%82,9‟unda kullanılan alet ya da makinenin koruyucu ekipmanları varken, %12,9‟unda ise

koruyucu ekipmanların olmadığı bulunmuĢtur. Alet ve makinelerin yerleĢtirilme düzeninin iĢ

akıĢına uygun olduğunu söyleyen katılımcıların oranı %84,3, uygun değil olduğunu

vurgulayan iĢletmelerin oranı ise %11,4‟dür. ĠĢletmelerin %84,3‟ünde alet ve makineler

sağlam ve uygun bir zemine monte edildiği bulunmuĢtur. %11,4 oranındaki iĢletmede ise alet

ve makinelerin uygun zemine monte edilmediği bulunmuĢtur.

Aydınlatma, gürültü-titreĢim, hava Ģartları, toz, duman, buhar, zehirli gaz gibi etmenlerle ilgili

çalıĢma yeri koĢularının analizini için ergonomik kontrol noktaları sonucunda elde edilen

bulgular Tablo 4‟de gösterilmiĢtir.

Tablo 4 Aydınlatma, gürültü-titreĢim, hava Ģartları, toz, duman, buhar, zehirli gaz gibi

etmenlerle ilgili çalıĢma yeri koĢularının analizi Faktörler Evet Hayır

Gün ıĢığından yeterli miktarda yararlanıyor musunuz? 95,7 2,9

ÇalıĢma alanınızda homojen bir aydınlatma mevcut mu? 72,9 24,3

Yaptığınız hassas iĢler ve test iĢlemleri için lokal aydınlatma yapılıyor mu? 55,7 42,9

Aydınlatma ıĢığı göz kamaĢtırması yapıyor mu? 7,1 90

ĠĢ gören olarak gözünüz ıĢık kaynağının titremesinden rahatsız oluyor mu? 20 77,1

IĢık kaynaklarının tamir, bakım ve temizlikleri düzenli olarak yapılmakta mıdır? 78,6 18,6

Araçların ve makinelerin gürültü düzeylerini azaltmak için düzenli bakımları yapılıyor mu? 80 18,6

Ortamdaki gürültü iletiĢimi, güvenliği ve etkenliği etkilemekte midir? 55,7 40

ÇalıĢma alnınızda gürültüyü azaltmak için herhangi bir önlem alınmıĢ mıdır? 37,1 60

ÇalıĢma esnasında herhangi bir yönden titreĢim etkisi altında kalıyor musunuz? 30 67,1

ÇalıĢma alanınızda titreĢime karĢı herhangi bir tedbir alınmıĢ mıdır? 38,6 55,7

ÇalıĢma alanınızın yeteri kadar havalandığına inanıyor musunuz? 84,3 14,3

ÇalıĢma esnasında aĢırı hava akımına sıcak ya da soğuk maruz kalıyor musunuz? 38,6 60

Açık havada çalıĢma yapmak zorunda kalıyor musunuz? 54,3 44,3

ÇalıĢtığınız ortamda havanın aĢırı kuruluğu var mı? 20 77,1

Yapılan iĢ; talaĢ, toz, gaz, duman ve kimyevi maddelere maruz kalmayı gerektiriyor mu? 78,6 20

Toz, duman, yanıcı, patlayıcı gaz ve buhar için gerekli önlemler alınmıĢ mıdır? 67,1 24,3

Alınan önlemlere uyulup uyulmadığının kontrolü yapılmakta mıdır? 68,6 20

ÇalıĢtığınız yerde lokal hava emme tertibatı var mı? 64,3 30

Lokal hava emme tertibatının bakımı yapılıyor mu? 64,3 15,7

ĠĢyerinizde günlük temizlik iĢleri yapıyor musunuz? 91,4 7,1

ÇalıĢanlar olarak kiĢisel koruyucu ekipmanlarınız var mı? 67,1 28,6

Page 127: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

121

Tablo 4 incelendiğinde Düzce Orman Ürünleri Sanayi iĢletmelerinin gün ıĢığından yeteri

kadar yararlananlarının oranı %95,7‟dir. Yine iĢletmelerin %72,9‟unda çalıĢma alanında

homojen bir aydınlatma mevcutken, %24,3‟lük kısımda ise homojen bir aydınlatma mevcut

değildir. ĠĢletme çalıĢanlarından yaptıkları hassas iĢler ve test iĢlemleri için lokal aydınlatma

kullananların oranı %55,7, kullanmayanların oranı ise %42,9‟dur. ĠĢletmelerin %90‟ında

aydınlatma ıĢığı göz kamaĢmasına neden olmamaktadır. ĠĢletmelerde çalıĢan iĢ görenlerin %

77,1‟i ıĢık kaynağının titremesinden dolayı bir rahatsızlık duymazken, rahatsızlık duyanların

oranı ise %20 oranında bulunmuĢtur. ĠĢletmelerin %78,6‟sında ıĢık kaynaklarının tamir bakım

ve temizlikleri düzenli olarak yapılırken, %18,6‟sında ize düzenli olarak yapılmamaktadır.

ĠĢletmelerdeki araç ve makinelerin gürültü düzeylerini azaltmak için düzenli olarak

bakımlarını yapan iĢletmelerin oranı %80, yapmayanların oranı ise %18,6‟dır.

ĠĢletmelerin %55,7‟sinde ortamdaki gürültü; iletiĢimi, güvenliği ve etkenliği etkilemekte;

%40‟ında ise etkilememektedir. ÇalıĢma yerlerinde gürültüyü azaltmak için önlem almayan

iĢletmelerin oranı %60, önlem alanların oranı ise %37,1‟dir. ÇalıĢma esnasında herhangi bir

yönden titreĢim etkisi altında kalanların oranı %30, kalmayanların oranı ise %67,1 olarak

bulunmuĢtur. ÇalıĢma alanında titreĢime karĢı tedbir alan iĢletmelerin oranı %38,6,

almayanların oranı ise %55,7‟dir. ĠĢletmelerde çalıĢma alanlarının yeteri kadar

havalandırıldığına inananların oranı %84,3, inanmayanların oranı ise %14,3 olarak tespit

edilmiĢtir. ÇalıĢanların %60‟ı çalıĢma esnasında aĢırı hava akımına, sıcak ya da soğuk havaya

maruz kalmamaktadır. %38,6‟lık bir kısım ise maruz kaldığını vurgulamıĢtır. Açık alanda

çalıĢmak zorunda kalanların oranı %54,3, açık alanda çalıĢmak zorunda olmayanların oranı

ise %44,3 olarak bulunmuĢtur. ĠĢletmelerin %77,1‟inde çalıĢma ortamının havasında aĢırı bir

kuruluk yokken, %20‟sinde ise aĢırı kuruluk vardır. Orman ürünleri sanayinde faaliyette

bulunan katılımcı iĢletme çalıĢanlarının %78,6‟sı yaptıkları iĢ gereği talaĢ, toz, gaz, duman,

ıĢın ve diğer kimyevi maddelere maruz kaldıklarını bildirmiĢler, %20 oranında çalıĢan ise bu

tür maddelere maruz kalmadıklarını vurgulamıĢlardır. ĠĢletmelerin %67,1‟inde toz, duman,

yanıcı, patlayıcı gaz ve buhar için gerekli önlemler alınmıĢken, %24,3 oranındaki iĢletmede

gerekli önlemlerin alınmadığı bulunmuĢtur. Ayrıca alınan önlemlere uyulup uyulmadığının

kontrolünü yapan iĢletmelerin oranı %68,6, kontrolünü yapmayan iĢletmelerin oranı ise

%20‟de kalmıĢtır.

Katılımcıların %64,3‟ü çalıĢtıkları yerde lokal hava emme tertibatının olduğunu ve %64,3

oranında da düzenli bakımlarının yapıldığını bildirmiĢlerdir. Lokal hava emme tertibatının

olmadığı çalıĢma ortamlarının oranı %30, düzenli olarak bakımı yapılmayan lokal emme

tertibatının oranı ise %15,7‟dir. ĠĢletme çalıĢanlarının %91,4‟ü düzenli olarak günlük temizlik

iĢlerini yapmaktadırlar. Günlük temizlik yapmayanların oranı %7,1‟dir. ÇalıĢanların

%67,1‟inin kiĢisel koruyucu ekipmanları varken %28,6‟sında ise kiĢisel koruyucu

ekipmanlarının olmadığı bulunmuĢtur.

5. Sonuçlar: Düzce orman ürünleri sanayinde gerçekleĢtirilen bu çalıĢmaya 70 firma

katılmıĢtır. ÇalıĢmaya cevap veren katılımcıların %97‟si erkektir. Ankete cevap verenlerin

yaĢ ortalaması 37,67 olarak bulunmuĢtur. YaĢ ortalamasının yüksek olması, orman ürünleri

sanayinde çalıĢmak için deneyimli olmayı gerektirmektedir. ÇalıĢmaya katılanların %53‟ü

ilkokul ve ortaokul mezunu olarak saptanmıĢtır. Ankete cevap veren katılımcılarda ortalama

olarak çalıĢma yılı 16,49 olarak tespit edilmiĢtir. ÇalıĢma saatleri olarak 8.00-17.00

saatlerinde çalıĢma yapılması mesaiye kalınmadığını göstermektedir. ÇalıĢmaya katılanların

%29 herhangi bir iĢ kazasına maruz kalmıĢtır. Orman ürünleri sanayinde çalıĢanların neden bu

sektörü seçtikleri incelendiğinde %44,3 oranında kendi istekleri ile seçtikleri ve %34,3

oranına da babalarının iĢlerinin olmasından dolayı seçtikleri bulunmuĢtur. Dolayısı ile orman

ürünleri sanayi iĢletmelerinin aile iĢletmeleri oldukları söylenebilir. Ayrıca çalıĢanların

Page 128: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

122

%78,6‟sının çalıĢtıkları iĢ kolundan memnun olduğu kanaatine varılabilir. Operatörlerin iĢ

baĢında rahat çalıĢabilmeleri için çalıĢma alanlarının %85,7 oranında yeterli olduğu

bulunmuĢtur. ÇalıĢma alanlarında taĢıma güzergahlarındaki zeminler %82,9 oranında

kaymaya müsait değildir. ĠĢletmelerin %68,6‟sında gereksiz yükleme-boĢaltma iĢlemlerini

ortadan kaldırmak için hareketli raflar yoktur. Ağır malzemelerin kaldırılıp-indirilmesi için

mekanik araçlardan yararlanan iĢletmelerin oranı %68,6 olarak bulunmuĢtur. Ağır iĢçiliğin

daha yoğun olarak yapıldığı orman ürünleri sanayi iĢleri için bu oran düĢük bulunmuĢtur.

ÇalıĢanlar tekrarlanan iĢler için %75,7 oranında özel amaçlı aletler kullanmaktadırlar.

Özellikle ağaç sanayinde özel amaçlı aletlerin kullanılması gerektiği bulunan bu sonuç ile de

desteklenmektedir. ÇalıĢanların %95,7‟si kullandıkları elektrikli aletlerin güvenli olduğunu

vurgulamıĢtır. Ayrıca %84,3 oranında da bu aletlerde elektrik ve yanmayı önleyici

ekipmanların olduğu tespit edilmiĢtir. ÇalıĢanlar kullandıkları ekipmanları %87,1 oranında

düzenli olarak bakımdan geçirmektedirler. ĠĢçilerin kullandıkları elektrikli ya da motorlu

aletler için %52,9 oranında eğitim aldıkları tespit edilmiĢtir. Alet ve makinelerin yerleĢtirilme

düzenine uygunluğu %84,3 oranında kabul edilmektedir. ĠĢletmeler %95,7 oranında gün

ıĢığından yeteri kadar yararlanmaktadırlar. ÇalıĢma alanlarında homojen bir aydınlatmanın

olduğu iĢletmelerin oranı %72,9‟dur. Yapılan iĢe göre lokal aydınlatma kullanan iĢletmelerin

oranı ise %5,7 olarak bulunmuĢtur. Aydınlatma için kullanılan ıĢık %90 oranında göz

kamaĢmasına neden olmamaktadır. IĢık kaynaklarının tamir, bakım ve temizliklerinin düzenli

olarak yapıldığını bildiren iĢletmelerin oranı %78,6‟dır. ÇalıĢanların çalıĢma ortamlarında

meydana gelen gürültü %55,7 oranında iletiĢimi, güvenliği ve etkenliği etkilemektedir. Ayrıca

bu negatif etkiye rağmen iĢletmelerin %60‟ı çalıĢma alanındaki gürültüyü azaltmak için

herhangi bir önlem almamaktadır. ÇalıĢanların %67,1‟i çalıĢma esnasında herhangi bir

yönden titreĢim etkisi altında kalmamaktadır. Ayrıca %55,7 oranında da titreĢim için herhangi

bir önlem alınmamıĢtır. ÇalıĢanların %84,3‟ü çalıĢma alanlarının yeteri kadar

havalandırıldığına inanmaktadır. ÇalıĢanların %60‟ı çalıĢma esnasında aĢırı hava akımına,

sıcak ya da soğuğa maruz kalmamaktadırlar. Açık alanda çalıĢmak zorunda kalanların oranı

%54,3 olarak bulunmuĢtur. ÇalıĢanlar yaptıkları iĢ gereği %78,6 oranında talaĢ, toz, gaz,

duman, ıĢın ve diğer kimyevi maddelere maruz kalmaktadırlar. ĠĢletmeler bu durumu en aza

indirmek için %67,1 oranında gerekli önlemleri aldıklarını belirtmiĢlerdir. Ayrıca %68,6

oranında alınan bu önlemlere uyulup uyulmadığı kontrol edilmektedir. ĠĢletme çalıĢanları,

iĢyerlerinde %91,4 oranında günlük temizlik iĢlerini düzenli olarak yapmaktadırlar.

ÇalıĢanların %67,1‟inin kiĢisel koruyucu ekipmanları vardır.

6. Kaynaklar: Akal, Z., 1997, ĠĢ Etüdü, Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları: 29, Ankara

Akyüz, Ġ., Gedik, T., 2004, Örgütsel ve Bireysel Stres Kaynakları (Üniversite Akademik Personeli Üzerine Bir

Uygulama), V. Ulusal Orman Fakülteleri Öğrenci Kongresi Bildiriler Kitabı, 2. Cilt, Trabzon

Üçüncü, K., 2005, Ergonomi ve ĠĢ Etüdü, KTÜ Orman Fakültesi Orman Endüstri Mühendisliği Bölümü Ders

Notları No: 77, Trabzon

Erkan, N., 2003, Ergonomi: Verimlilik, Sağlık ve Güvenlik Ġçin Ġnsan Faktörü Mühendisliği, MPM Yayınları

No: 373, Ankara

Kurt, M., ve Önder, H., 1988, Ġklimin Ġnsan Verimine Etkileri, MPM Yayınları 372, I. Ulusal Ergonomi

Kongresi, Ankara

Özer, M., 1974, Yapıların Isı, Su ve Buhar Yalıtımı, HaĢmet basımevi, Ġstanbul

Steers, R., 1981, Introduction to Organizational Behavior,Glenview, Illinois: Scott, Foresman and Company

ġahin, N. H., 1995, Stresle BaĢa Çıkma, Sistem Yayıncılık, Ġstanbul

Tamer, ġ., 1972, Klima ve Havalandırma, Sevinç Matbaası, Ankara

Vardar, B., Karabacakoğlu, Ç., Fidan, E., ve Bozkurt, R., 2005, Ergonomik Kontrol Noktaları ĠĢ Güvenliği,

ĠĢçi Sağlığı ve ÇalıĢma KoĢullarının ĠyileĢtirilmesine ĠliĢkin Kolay Uygulanabilir Çözüm Önerileri,

MPM Yayınları No: 682, Ankara

Page 129: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

123

TEKSTĠL ENDÜSTRĠSĠNDE BĠR Ġġ ĠSTASYONUNUN ERGONOMĠK ANALĠZĠ:

REMAYÖZ MAKĠNESĠ

Selin GÜRSOY*, Erhan GÖNÜLTAġ, Mahmut EKġĠOĞLU

Endüstri Mühendisliği Bölümü, Boğaziçi Üniversitesi

ÖZET

Tekstil endüstrisi genellikle güvenli bir çalıĢma ortamı olarak algılanmaktadır. Diğer

endüstrilerle karĢılaĢtırıldığında, tekstil fabrikalarında ciddi hasarlarla sonuçlanan iĢ

kazalarının gerçekleĢme oranı daha düĢüktür. Bu endüstrideki çalıĢma koĢullarının yol açtığı

bedensel hasarlar, genellikle anlık kazalar ya da ölümcül risklerden kaynaklanmamakta,

çalıĢma koĢullarının olumsuz etkilerinin zaman içerisinde birikimi (kümülatif travma)

sonucunda ortaya çıkan kas-iskelet sistemi rahatsızlıkları olarak kendini göstermektedir. Bu

rahatsızlıklar çalıĢanların daha çok bilek, omuz, boyun ve sırt bölgelerinde görülmektedir. Bu

kapsamda Türkiye‟nin önde gelen tekstil üretim fabrikalarından birinde yapılan çalıĢmanın

sonucuna göre, remayöz makinesi operatörleri kas ağrıları ve rahatsızlıkları konusunda

oldukça riskli bir konumdadır. ÇalıĢmanın bir diğer sonucu da remayöz makinesi

operatörlerinde artan çalıĢma yıllarıyla birlikte göz bozukluğu oluĢtuğuna iĢaret etmektedir.

Ġncelenen remayöz istasyonu fiziksel özelliklerinin söz konusu rahatsızlıkların temel kaynağı

olduğu bu çalıĢmanın bir sonucu olarak tespit edilmiĢtir. Bu çalıĢma remayöz istasyonunda iĢ

görmeyi ergonomik açıdan analiz ederek ilgili ergonomik sorunları belirlemiĢ ve alınabilecek

önlemleri ve olası çözüm önerilerini sunmuĢtur.

Anahtar Sözcükler: Tekstil Endüstrisi, Ergonomik Analiz, ĠĢ Ġstasyonu, Remayöz Makinesi

1. GiriĢ

ÇalıĢma Ģartları açısından ağır iĢler kapsamına alınmayan tekstil endüstrisinde yapılan

gözlemler ve araĢtırmalar, bu sektörde çalıĢanların uygun olmayan çalıĢma koĢulları

nedeniyle kümülatif travma rahatsızlıklarına maruz kaldıklarını göstermektedir. Yapılan iĢin

türüne göre, özellikle bilek, kol, boyun ve sırt bölgelerinde ağrılara ve göz bozukluğuna yol

açan, çalıĢanın sağlığı açısından yeterli iyileĢtirme çalıĢmaları yapılmamıĢ iĢ istasyonları,

çalıĢanların verimliliğini de olumsuz etkilemekte ve maliyet sorunlarını da beraberinde

getirmektedir (Gunning ve diğerleri, 2001). Genel olarak tekstil sektöründe performansa bağlı

olarak ücret verilmesi ve iĢ garantisinin düĢük olması ise, bahsedilen riskleri önemli derecede

artırmaktadır. GerçekleĢtirilen bu çalıĢmanın amacı, tekstil endüstrisindeki belirli bir iĢ

istasyonunu ele alarak çalıĢma koĢullarının yol açtığı rahatsızlıkların nedenlerini, alınabilecek

önlemleri ve olası çözüm önerilerini gündeme getirmek ve Türkiye‟nin ihracat gücünü

oluĢturan ve ülke ekonomisi açısından büyük önem taĢıyan iĢgücünün içinde bulunduğu

Ģartlara iliĢkin bir örnek vermektir. ÇalıĢmanın gerçekleĢtirildiği iĢletme ağırlıklı olarak

yurtdıĢına ihracat yapan, 1998 yılında kurulmasından bu yana hızlı bir büyüme sürecine

girmiĢ yüksek üretim potansiyeli olan yerli bir tekstil firmasıdır. Ġncelenen iĢ istasyonu kendi

içinde küçük atölyelere ayrılmıĢ her biri 4000 m2 olan iki binada yerleĢik, günde ortalama

8000 parça dikebilen konfeksiyon bölümünde bulunmaktadır. ĠĢletme içinde Ģimdiye kadar

ciddi bir iĢ kazası yaĢanmamasına karĢın, çalıĢanlardan gelen Ģikayetler ve zaman içerisinde

* [email protected]

Page 130: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

124

beliren ve artan rahatsızlıklar nedeniyle Ģirket yönetimi ilgili nedenler ve olası çözüm

önerileri ile ilgilenmektedir.

2. Metodoloji

ÇalıĢanlarda rahatsızlıklara yol açabilecek potansiyel risk faktörlerine sahip iĢ istasyonuyla

ilgili bilgiler çalıĢma esnasında iĢin gözlenmesi, çeĢitli açılardan video ve fotoğraf çekimi,

operatörlere ve yöneticilere yöneltilen sorular, iĢ istasyonun boyutlarının ölçülmesi, kullanılan

el aletlerinin ölçülmesi ve çevre koĢullarının gözlemlenmesiyle toplanmıĢtır. ĠĢ istasyonun

boyutları makine, oturma yeri ve çalıĢma alanı bazında incelenmiĢ ergonomik kriterlere

uymayan özellikler ortaya konmuĢtur. ÇalıĢmada üst uzuv risklerinin ön planda olması

sebebiyle bu risklerin uygun bir biçimde değerlendirilmesi için Rapid Upper Limb

Assessment ve Strain Index metotları uygulanmıĢtır. Gözlemler ve değerlendirmeler sonucu

ortaya çıkarılan potansiyel risk faktörlerini azaltacak öneriler sunulmuĢtur.

3. Remayöz Operasyonu

Gözlemler ve iĢletmenin üretim yöneticileri ile yapılan görüĢmelerden alınan geribildirimler

sonucunda inceleme yapmak üzere tekstil endüstrisi genelinde en fazla uzmanlık ve hassasiyet

gerektiren iĢlerden biri olan remayöz makinesi operatörlüğü seçilmiĢtir. Dikime hazırlanmıĢ

örgü ürünlerin yaka, bant, pat, cep, yan dikiĢ ve lastik dikim iĢlemlerini gerçekleĢtiren

remayöz makineleri ürün çeĢidine göre farklı may sayısına sahiptirler ve bu makinede yapılan

operasyonlar devamlı incelikli çalıĢma gerektirmektedir. Remayöz makinelerinde karĢılıklı

olarak bir remayöz usta operatörü ve yardımcısı eĢgüdümlü ve eĢzamanlı olarak

çalıĢmaktadır.

ÇalıĢmanın yapıldığı istasyonda bir inç baĢına 14 may yer alırken atölyedeki en hassas

makine bir inçte 18 maya sahiptir. Ġnç baĢına may sayısı arttıkça göz kontrolü ve dikkat büyük

önem kazanmaktadır; çünkü 1 mayın yanlıĢ geçmesi tüm parçanın sökülmesi ve yeniden

dikilmesi anlamına gelmektedir.

Gözlemlenen iĢ istasyonunda yaka takma remayöz iĢlemi yapılmaktadır. Yaka takma remayöz

iĢlemi üç ana adımdan oluĢmaktadır: (1) yakanın tamamının maylara takılması, (2) bedenin

yakanın üstüne takılması, (3) yakanın beden üstüne kapatılarak enseye giydirilerek dikilmesi.

Yüksek tekrarlı olan yaka takma iĢinin 49,9 saniye olarak ölçülen çevrim süresinin %94'ünü

iĢlemler oluĢturmaktadır.

4. Analiz ve Değerlendirme

4.1. GörüĢme ve Semptom Anketi Sonuçları

Uygulanan semptom anketi (NIOSH, 1997) ve yapılan görüĢmeler sonucunda remayöz

operatörlerinde en sık görülen rahatsızlıkların bilek, omuz, boyun ve sırt bölgelerindeki

ağrılar ve kramplar olduğu ortaya çıkmıĢtır. Sağ bilek ve omuz en çok Ģikayete neden olan

bölgelerin baĢında gelmektedir. Bilek bölgesiyle ilgili Ģikayetler ağrıya iĢaret ederken boyun,

omuz ve sırt bölgelerinde ağrı, yanma ve kramplar Ģikayet konularını oluĢturmaktadır.

ÇalıĢanlar bu rahatsızlıklarına sebep olarak çalıĢma esnasında kollarının uzun süre havada

kalmasını, çalıĢılan ürüne daha yakından bakabilmek için eğilmelerini ve hatalı bilek

duruĢlarını göstermektedirler. Anket sonucuna göre 5 yıldan daha uzun süredir bu iĢte

çalıĢmakta olanlarda göz bozukluğu önemli bir Ģikayet konusu oluĢturmaktadır. Usta

konumunda çalıĢmakta olanların büyük çoğunluğu gözlük kullanmaktadır. Göz

bozukluklarının temel nedenini çok yakın mesafeden göz konsantrasyonuyla uzun süreli

incelikli çalıĢma oluĢturmaktadır. Bir baĢka genel Ģikayet konusu sağ el baĢ, iĢaret ve daha az

sıklıkla orta parmağında duyulan acıdır. Bu rahatsızlığa sebep olarak çalıĢma esnasında çok

Page 131: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

125

sık tekrarlı olarak parmaklarda koruyucu araç kullanmaksızın parçayı maylara takmak ve

kapatmak için kıstırma ve itme hareketi uygulanması gösterilmektedir.

4.2. Genel Ergonomik Risk Analizi Kontrol Listesi Sonuçları

Genel ergonomik risk analizi kontrol listesi (NIOSH, 1997) remayöz operasyonunun kas-

iskelet sistemi gereklilikleri, iĢ istasyonu tasarımı, çevre koĢulları ve yönetim uygulamalarına

bağlı olarak ergonomik risk faktörlerine sahip olduğunu göstermektedir. Tespit edilen

ergonomik risk faktörü göstergeleri Tablo 1'de özetlenmiĢtir.

Tablo 1 Genel Ergonomik Risk Analizi Kontrol Listesi Genel Ergonomik Risk Analizi Kontrol Listesi

Kas-İskelet Sistemi Gereklilikleri

ĠĢ sık ve tekrarlı hareketler gerektiriyor

ÇalıĢma duruĢları boyun, omuz, dirsek, bilek ve parmak eklemlerinin sık olarak eğilmesini

gerektiriyor

ÇalıĢma pozisyonu sık değiĢtirilemiyor

Parmakla kıstırarak kavrama kullanılıyor

ÇalıĢma duruĢu üst uzuvların uzun süreli kas kontraksiyonunu gerektiriyor

Çevre Koşulları

ÇalıĢma yerinin aydınlatması zayıf

Rahatsız edici ve dikkat dağıtıcı gürültü var

Genel Çalışma Yeri

Görevleri yerine getirmek için yeterli boĢ alan ve eriĢim kolaylığı yok

Yönetim

ĠĢ çok tekrarlı ve monoton

ĠĢ çok sorumluluk gerektiren ve hataya tolerans göstermeyen görevler içeriyor

4.3. ĠĢ Ġstasyonunun Değerlendirilmesi

Remayöz iĢ istasyonunda bir adet remayöz makinesi, karĢılıklı oturan operatörler için iki adet

sandalye, ürünlerin içerisine konduğu iki adet sepet bulunmaktadır.

4.3.1. ÇalıĢma Sandalyesi

Remayöz iĢ istasyonunda uzun süreli oturmaya uygun olmayan plastik bahçe sandalyeleri

kullanılmaktadır. Sandalyelerde döĢeme bulunmamaktadır ve çalıĢanların kendi getirdikleri

minderleri ve montlarını destek olarak kullanmak gibi bireysel çözümler buldukları

gözlemlenmiĢtir. ġekil 1'de remayöz yardımcı operatörü oturma Ģekli görülmektedir.

Sandalyelerin ayarlanabilir olmaması operatörün sırtını yaslanamamasına ve çalıĢma alanına

uygun Ģekilde yaklaĢamadığı için normal olmayan pozisyonda oturmasına sebep olmaktadır.

ġekil 1 Operatör Sandalyesi ve Oturma ġekli

Page 132: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

126

4.3.2. Remayöz Makinesi

Remayöz makinesinde çalıĢma yüzeyi yüksekliğinin ve açısının ayarlanamıyor olması

sebebiyle operatörün normal olmayan pozisyonda çalıĢma zorunluluğu; makinenin altında

operatörler için yeterli bacak boĢluğu bulunmaması ve makinede operatörlerin kollarının ve

ellerinin direkt temas ettiği keskin kenarlar olması sebebiyle temas stresi oluĢması çalıĢanlar

için risk teĢkil etmektedir. ġekil 2'de remayöz makinesiyle çalıĢma esnasında oluĢan riskler

görülmektedir

ġekil 2 Remayöz Makinesinde ÇalıĢma Esnasında OluĢan Riskler

4.3.3 Ürün Sepeti

ÇalıĢma alanının iki tarafında yer alan ürün sepetlerinde gözlenen en büyük risk faktörü

operatörün yeni çalıĢma parçası almak için her çevrim süresinde bir kez yerde duran sepete

eğilmesidir. ĠĢlenen parçalar azaldıkça uzanılan mesafe artmakta ve yer seviyesine

ulaĢmaktadır. Sekil 3'de çalıĢma esnasında operatörün parçaya uzanırken aldığı pozisyon

görülmektedir.

ġekil 3 Sepetten Ürün Alma

4.4. El Aletleri

Remayöz makinesinde dikiĢ esnasında ek donatım olarak iki çeĢit el aleti kullanılmaktadır.

Bunlarla ilgili bilgiler Tablo 2'de özetlenmiĢtir. Aletlerin kullanım süresinin kısa olması ve

sürekli kullanım gerektirmemesi risk faktörlerinin doğurabileceği olumsuz sonuçların

ciddiyetini azaltmaktadır.

4.5. Çevre Faktörleri

Remayöz iĢ istasyonu için en kritik öneme sahip çevre faktörü aydınlatmadır. Ġlmek

detaylarının rahatça görülebilmesi ve göz zorlanmasının önlenerek göz sağlığının

korunabilmesi için minimum 2000 lüks Ģiddetinde bir aydınlatma gerekmektedir. Ancak ilave

çalıĢma nesnesi aydınlatmalı, çalıĢma yerine bağlı aydınlatma aparatı olan remayöz

Page 133: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

127

makinelerinde bu aparat ihmal sonucu kullanılmamaya baĢlanmıĢtır. Gözlemler ve

operatörlerin ifadeleri doğrultusunda aydınlatmanın yetersiz olduğu sonucuna varılmıĢtır.

Tablo 2 El Aletleri

El Aleti Kullanım Özellikler Resim Risk

Makas

Biten ürünün

zincir dikiĢ ipini

kesmekte

Paslanmaz çelik

Uzunluk 14 cm

Göz Çapı ~2.8 cm

Sapın yumuĢak

dokulu

malzemeden

olmaması temas

stresi yaratıyor

Farklı boylarda

bulunmuyor

Çizgi TaĢı

Yardımcı operatör

tarafından maylara

dizilen parçanın

iĢaretlenmesinde

Parlak sarı

Çap ~4 cm

Kıstırma

hareketi

gerektiriyor

Gözlemler doğrultusunda rahatsızlığa sebep olduğu sonucuna varılan bir diğer çevre faktörü

gürültüdür. DikiĢ makinelerinin çıkardıkları ses yapılan iĢin ayrıntısı ve detayıyla doğru

orantılı olarak artmaktadır. Ġnceleme altına alınan remayöz makinesi en yüksek kalitedeki

üretimin yapıldığı atölyede yer almaktadır ve ortamda çalıĢanların seslerini yükseltmek

zorunda kaldıklarının gözlemlenmesi ve vardiyaları sonrasında kulak çınlamasından Ģikayet

etmeleri gürültü problemi olduğuna iĢaret etmektedir.

4.6. Rapid Upper Limb Assessment Uygulaması

Rapid Upper Limb Assessment (RULA) iĢe bağlı olarak üst uzuv rahatsızlıkları görülen

çalıĢma yerlerinin ergonomik incelemeleri için geliĢtirilmiĢ bir duruĢ, kuvvet ve kas kullanımı

değerlendirme aracıdır (detaylı bilgi için bkz. McAtamney ve Corlett, 1993). Remayöz

makinesiyle dikiĢ iĢinin potansiyel riskinin değerlendirilmesi amacıyla en çok Ģikayet alan sağ

bölgenin usta remayöz operatörü için RULA skoru hesaplanması Tablo 3, Tablo 4 ve Tablo

5'de detaylandırılmıĢtır. Tablolarda detaylandıran usta remayöz operatörünün sağ taraf

skorları toplam RULA skorunu 7 olarak vermektedir. Bu skor, iĢ koĢullarında acilen inceleme

ve değiĢiklikler yapılması gerektiğine iĢaret etmektedir. Usta remayöz operatörü sol taraf

değerlendirmesi ise iĢte yakın bir zamanda inceleme ve değiĢiklikler yapılması gerektiğini

göstermiĢtir. Yardımcı

Tablo 3 ÇalıĢma DuruĢu Ġçin Gözlemler ve Skorlar

DuruĢ Ekstra Faktörler Skor

Gru

p A

Sağ üst kol 20o-45o

Abduksiyon 2+1=3

Sağ ön kol >100o

2

Bilek >15o

Ulnar/Radyal deviasyon 3+1=4

Bilek dönüĢü Pronasyon

2

Gru

p B

Boyun >20o

Çevirme ve yana eğme 3+1+1=5

Gövde 20o-60

o

Çevirme ve yana eğme 2+1+1=4

Bacaklar Dengeli

1

Page 134: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

128

Tablo 4 Frekans Skorları

Grup Frekans Skor Grup A Çok sık (dakikada 4 kereden fazla tekrarlanan) 1

Grup B Statik duruĢ (1 dakikadan fazla) 1

Tablo 5 Kuvvet Skorları

remayöz operatörü temel olarak usta operatörle aynı hareketleri yaptığı için RULA skorları

usta operatörle aynıdır.

4.7. Strain Index Değerlendirmesi

RULA ile birlikte ikinci bir analiz aracı olarak Strain Index (SI) uygulanmıĢtır. SI el, bilek ve

dirsek bölgesinde risk meydana getirebilecek iĢleri değerlendiren bir iĢ analizi aracıdır. SI

skoru iĢle ilgili değiĢkenleri temsil eden 6 değerin çarpımıyla oluĢturulmaktadır. Bu

değiĢkenler uygulanan kuvvetin Ģiddeti, bir çevrimdeki kuvvet uygulama süresi, dakika baĢına

kuvvet uygulama sayısı, el/bilek duruĢu, çalıĢma hızı ve bir günlük çalıĢma süresidir (detaylı

bilgi için bkz. Moore ve Garg, 1995). Remayöz usta operatörü için SI skoru Tablo 6'da

görülen değerlerle hesaplanmıĢtır.

SI skorunun 7 değerinden büyük olması iĢin tehlikeli olduğu yorumunu getirmektedir. En

büyük etkiye sahip çarpanlar dakika baĢına kuvvet uygulama sayısı, bir çevrimdeki kuvvet

uygulama süresi ve el/bilek duruĢu değiĢkenlerine aittir.

Tablo 6 Remayöz Usta Operatörü SI Skoru DeğiĢken Gözlem/Ölçüm KarĢılaĢtırma Ölçütü Tanım Skala Çarpan

Uygulanan Kuvvet ġiddeti Hafif <10% Maksimum Güç Hafif 1..13 1

Kuvvet Uygulama

Süresi/Çevrim

%95 >80% >80% 0,5..3 3

Kuvvet Uygulama

Sayısı/Dakika

100 >20 >20 0,5..3 3

El/Bilek DuruĢu Belirgin deviasyon 41-55o ekstansiyon,

21-25o ulnar deviasyon

Kötü 1..3 2

ÇalıĢma Hızı Acele ediyor ama

yetiĢebiliyor

Acele ediyor ama

yetiĢebiliyor

Hızlı 1..2 1,5

Günlük ÇalıĢma Süresi 8,5 saat >8 saat >8 saat 0,25..1,50 1,5

SI skoru 40,5

Görüldüğü gibi, her iki analiz aracı, remayöz operatörlerinin yüksek ergonomik risk altında

olduklarına iĢaret etmektedirler.

5. Öneriler

5.1. Görme Problemleri

Remayözde dikiĢ iĢleminin incelikli iĢ görme ve detay algılama zorunluluğunun operatörün

gözlerinde yarattığı zorlanmayı azaltmak için makineyle operatör arasında yer alacak bir

büyütecin kullanımı maylara geçirilen ilmeklerin ayırt edilmesini kolaylaĢtıracak ve iĢlemin

gözleri daha az yorarak yapılmasını sağlayacaktır. Kullanılacak büyüteç operatörün ana

Grup Kuvvet Skor Grup A 2 kgdan daha az kuvvet 0

Grup B 2 kgdan daha az kuvvet 0

Page 135: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

129

çalıĢma bölgesini kapsayacak özelliklere sahip olmalı, yüksekliği ve açısı operatöre göre

ayarlanabilir Ģekilde tasarlanmalıdır. Ek olarak operatörlerin çalıĢma esnasında kendilerini

rahat hissetmelerini sağlamak ve incelikli çalıĢmaya bağlı olarak geliĢen göz yorgunluğu ve

göz bozukluklarını önlemek için remayöz makinelerinin aydınlatma aparatları kullanılmaya

baĢlanmalıdır. Aydınlık uyumlarının yakın çevrede 3:1 oranında çalıĢma mekanında ise 10:1

oranında olmasına dikkat edilmelidir. Kullanılan yardımcı görme ve aydınlatma aparatlarına

ek olarak dikilen parçaların da göz yorgunluğunu önlemeye yönelik hazırlanması operatörler

açısından faydalı olacaktır. Dikilecek parçada dikiĢten sonra sökülecek olan fire kısmı ve fire

kısmıyla asıl parça arasında yer almakta olan göz ayarlarıyla ilgili yapılacak değiĢiklikler

operatörün göz zorlanmasını azaltacaktır. Fire katının çok ince olması operatörü yoracağından

firenin 4 kat iplikten oluĢması ve en az 1 cm geniĢliğinde olması operatörün iĢini

kolaylaĢtıracaktır. Ayrıca seçilen ipliğin renginin ayırt edici özelliğinin olması görüĢ

açısından kolaylık sağlayacaktır. Mayların geçirileceği göz ayarının da mümkün olduğunca

açık yapılması operatörün zorlanmasını azaltacaktır.

5.2. Sırt ve Boyun ile Ġlgili Problemler

Remayöz istasyonlarında çalıĢanların eğilmelerine bağlı olarak çektikleri sırt ağrılarının

giderilmesi için mevcut plastik ve hiçbir ayarlama imkanı vermeyen sandalyelerin çalıĢanların

boyuna göre ayarlanabilir ve çalıĢanların arkalarına yaslanmalarına imkan verecek

sandalyelerle değiĢtirilmesi gerekmektedir.

ÇalıĢanların yanal olarak uzanarak iĢlenecek parçaları aldıkları derin kutuların da çalıĢanların

eğilmelerini engelleyecek yükseklikte yer alan daha alçak kutularla değiĢtirilmesi

gerekmektedir. Bu Ģekilde, çevrim zamanı oldukça düĢük olan bu iĢte sürekli eğilme

hareketinden doğacak rahatsızlıklar minimuma indirilebilecektir.

Diğer yandan çalıĢanların görme problemleri için getirilen tüm öneriler çalıĢanların iĢlenen

parçaya yakın durma ihtiyacını ortadan kaldıracak ve çalıĢanların daha rahat ve eğilmeden

normal vücut duruĢunda çalıĢmalarına imkan verecektir.

5.3. El ve Kollar ile Ġlgili Problemler

Remayöz istasyonlarında özellikle kol ağrılarının minimuma indirilmesi için yüksek tekrarlı

ve uzun süreli yapılan bu iĢte bir kol askısı kullanılarak kolların sürekli havada kalması

engellenmelidir. Kullanılacak askının tavandan uzanarak takılabilen ve ayarlanabilir olması

ve çalıĢana yeterli hareket esnekliği vermesi gerekmektedir.

Düzgün bilek duruĢu için çalıĢanın sandalye yüksekliğinin ayarlanması da önem taĢımaktadır.

Parçayı maylara takarken uygulanan kıstırma hareketine bağlı olarak çalıĢanların

parmaklarında meydana gelen acı ve hasarı engellemek için yüksük benzeri koruyucu araç

kullanımı teĢvik edilmelidir.

5.4. ĠĢ Organizasyonu ile Ġlgili Problemler

Tekrarlı hareketlerin monotonluğunu kırmak için iĢ rotasyonu uygulamasına geçilmelidir.

ÇalıĢanların kapasitelerinin üstünde çalıĢmalarına sebep olan performansa bağlı ücretlendirme

sistemi kaldırılmalıdır. ÇalıĢanlara potansiyel problemleri tanımalarını ve kendilerini

korumalarını sağlayacak eğitim verilmelidir. Gürültü sorununa yol açan sıkıĢık, basık ve çok

çeĢitli makinenin bir arada yer aldığı atölye düzeninden planlı, bölünmüĢ, yeterli alana sahip

çalıĢma düzenine geçilmelidir. Uzun vadede otomasyon desteğinden yararlanılmalıdır.

Page 136: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

130

6. Sonuçlar ve Değerlendirmeler

Bu çalıĢmada genel olarak güvenli bir sektör olarak algılanan tekstil endüstrisi çalıĢanlarının

ne tür risklere maruz kaldıkları ve baĢlıca rahatsızlıklarının sebepleri konfeksiyon atölyesinde

yer alan bir remayöz iĢ istasyonunun incelenmesiyle örneklenmiĢtir. ÇalıĢma koĢullarının

olumsuz etkileri operatörlerde birikimli olarak rahatsızlıklara sebep olmaktadır. ÇalıĢma

remayöz makinesi operatörlerinin artan çalıĢma yıllarıyla birlikte bilek, omuz, boyun ve sırt

ağrısı çektiklerine dikkati çekmektedir. Uzun süreli incelikli çalıĢmanın gözler üzerindeki

olumsuz etkileri de ortaya konmuĢtur. Bu olumsuz etkileri azaltacak çözüm önerileri

incelemeler sonucunda sorunların kaynağına inilerek yapılmıĢtır.

7. Kaynaklar

Gunning J., Eaton J., Ferrier S., Frumin E., Kerr M., King A. and Maltby J., 2001.

Ergonomics Handbook for the Clothing Industry, Union of Needletrades, Toronto.

McAtamney, L. and Corlett, N., 1993. RULA: A survey method for the investigation of

work-related upper limb disorders, Applied Ergonomics, 24 (2), 91-99.

Moore, J. and Garg, A., 1995. The Strain Index: A proposed method to analyze jobs for risk

of distal upper extremity disorders, Am. Ind. Hyg. Assoc. J., 56, 443-458.

National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH), 1997. Elements of

Ergonomics Programs NIOSH Publication No: 97-117, National Institute of Occupational

Safety and Health, Cincinnati.

Page 137: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

131

EVLE ĠLGĠLĠ ĠġLERDE VERĠMLĠLĠK: KADINLARIN ÇEVRESEL TASARIMA

ĠLĠġKĠN BĠLGĠ DÜZEYLERĠ

Velittin KALINKARA*, Nurten ÇEKAL

Pamukkale Üniversitesi, Denizli Meslek Yüksekokulu, DENĠZLĠ

ÖZET

Ev endüstriyel anlamda bir çalıĢma ortamı olmamasına karĢın yaĢamla ilgili pek çok

faaliyetin yürütüldüğü bir çevredir. Evde yürütülen faaliyetler enerji tüketimini, mekan, çevre

ve donanımın tasarımını gerektirir. Günümüzde mimari ve diğer tasarım çözümlemelerinde ve

evlerde özel faaliyet alanları için optimal çevreler yaratmada yeterli bilgi donanımına sahip

olunmasına karĢın, bu bilgiler aynı ölçüde tasarıma yansıtılamamaktadır. Uygun olmayan

tasarım ev iĢlerinde verimliliği azalttığı gibi, yaĢam tatminini de azaltır. Ġdeal olanı, evin

çevresel tasarımının bireylerin günlük ihtiyaçlarını karĢılaması ve potansiyellerini

yansıtmasına olanak vermesidir. Bu nedenle, çalıĢma ortamı ergonomik faktörler dikkate

alınarak tasarlandığında evle ilgili faaliyetler daha kolay ve verimli biçimde yapılabilir.

Uygun ekipman kullanılarak, araç-gereç, depolama yerleri ve biçimleri değiĢtirilerek ve

gereksiz iĢ adımları elemine edilerek iĢ büyük ölçüde kolaylaĢtırılabilir. Ġnsanların fiziksel

özellik, ilgi, beceri ve yeteneklerinin birbirinden farklı olması, çevresel etkenlere karĢı

duyarlılık ve etkilenme düzeyleri üzerinde etkili olur. Bireylerin çevresel koĢullara iliĢkin

bilgi düzeyleri, uygun ortamın yaratılmasında etkili olarak, mekanın ve donanımın kendilerine

uygun biçimde Ģekillenmesini sağlar.

Kadınların evle ilgili iĢlerde verimlilik artıĢında çevresel tasarıma iliĢkin bilgi düzeylerini

belirlemek amacıyla yapılan bu araĢtırma Denizli il merkezinde çalıĢan ve çalıĢmayan evli

kadınlar üzerinde yürütülmüĢtür. AraĢtırmaya kamu sektöründen 126 ve çalıĢmayan 136

olmak üzere toplam 262 kadın alınmıĢtır. Evle ilgili iĢlerde verimlilik artıĢında çevresel

tasarıma iliĢkin bilgi düzeyleri üzerinde kadına ve konuta iliĢkin özelliklerin etkisi

araĢtırılmıĢtır. Evle ilgili faaliyetleri zorlaĢtıran ve kolaylaĢtıran faktörlerin neler olduğu

sorgulanarak, tasarıma yönelik önerilerde bulunulmuĢtur.

Anahtar sözcükler: Verimlilik, ev iĢleri, çevresel tasarım

GĠRĠġ

Teknoloji hem fiziksel iĢi azaltma hem de zihinsel iĢ yükünü artırmada potansiyel sağlar.

YaĢam biçimi ile kadının eğitim ve çalıĢma durumundaki farklılıklar aile yaĢamı için

kompleks ortamlar yaratmaya katkıda bulunur. Ev iĢlerinin karmaĢık olduğunu bilmek,

tüketim ürünlerinin tasarımı ve seçimi, çalıĢma ortamının düzenlenmesi ve evle ilgili iĢler için

gerekli fiziksel iĢi önemli ölçüde azaltmaktadır. GeliĢtirilen yeni ekipmanlar ev iĢlerini

azaltmaktan çok çıktının kalitesini artırma amacındadır. Evde kullanılan teknolojiler yalnız

yaĢam standardını yükseltmekle kalmamıĢ, aynı zamanda ev iĢlerinin yönetimini de karmaĢık

hale getirmiĢtir (Steidl 1975; Kalınkara 1997).

Ev iĢlerinin yapılmasında, fiziksel çevre düzenlemesi önemlidir. Çevresel koĢullar iĢ akıĢını

olumlu ya da olumsuz etkileyebilir. Sahip olunan araç-gereç, ekipman ile konut alanları ve bu

alanların tasarımı gibi çevresel koĢullar iĢin yapılmasını etkiler. Ancak, mekanın ev iĢleri

* [email protected]

Page 138: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

132

üzerindeki etkisini belirlemek oldukça zor olmasına karĢılık, iyi tasarımlanmıĢ konut

alanlarının iĢleri kolaylaĢtırdığı ve yaĢam tatminini artırdığı bir gerçektir (Deacon and

Firebaugh 1975; Steidl 1972). Ev endüstriyel bir çalıĢma ortamı olmamasına karĢın yaĢamla

ilgili pek çok faaliyetin yürütüldüğü bir çevredir. Evde yürütülen faaliyetler enerji tüketimini,

mekan, çevre ve donanımın tasarımını gerektirir. Günümüzde mimari ve diğer tasarım

çözümlemelerinde ve evlerde özel faaliyet alanları için optimal çevreler yaratmada yeterli

bilgiye sahip olunmasına karĢın, bu bilgilerin tasarıma aynı ölçüde yansıtıldığını söylemek

olanaklı değildir. Uygun olmayan tasarım ev iĢlerinde verimliliği azalttığı gibi, yaĢam

tatminini de azaltır. Ġdeal olanı, evin çevresel tasarımının bireylerin günlük ihtiyaçlarını

karĢılaması ve potansiyellerini yansıtmasına olanak vermesidir. Bu nedenle, çalıĢma ortamı

ergonomik faktörler dikkate alınarak tasarlandığında evle ilgili faaliyetler daha kolay ve

verimli biçimde yapılabilir. Uygun ekipman kullanılarak, araç-gereç, depolama yerleri ve

biçimleri değiĢtirilerek ve gereksiz iĢ adımları elemine edilerek iĢ büyük ölçüde

kolaylaĢtırılabilir. Ġnsanların fiziksel özellik, ilgi, beceri ve yeteneklerinin birbirinden farklı

olması, çevresel etkenlere karĢı duyarlılık ve etkilenme düzeyleri üzerinde etkili olur.

Bireylerin çevresel koĢullara iliĢkin bilgi düzeyleri, uygun ortamın yaratılmasında etkili

olarak, mekanın ve donanımın kendilerine uygun biçimde Ģekillenmesini sağlar (Kalınkara vd

1997). Yapılan araĢtırmalar, çalıĢma ortamının yeniden düzenlenmesinin ya da çalıĢma

yönteminin değerlendirilmesinin evle ilgili faaliyetlerin daha kolay yürütülebileceğini ve

çalıĢanın verimliliğini artıracağını ortaya koymaktadır. Bu anlamda, konutun tasarımı

aĢamasında, donanımın yerleĢtirilmesinde ve çalıĢma ortamının düzenlenmesinde tasarımı

gerçekleĢtiren ve mekanı kullananların bilgileri önem taĢır.

MATERYAL VE YÖNTEM

Kadınların evle ilgili iĢlerde verimlilik artıĢında çevresel tasarıma iliĢkin bilgi düzeylerini

belirlemek amacıyla yapılan bu araĢtırma Denizli il merkezinde çalıĢan ve çalıĢmayan evli

kadınlar üzerinde yürütülmüĢtür. AraĢtırmaya kamu sektöründen 126 ve çalıĢmayan 136

olmak üzere toplam 262 kadın alınmıĢtır. Evle ilgili iĢlerde verimlilik artıĢında çevresel

tasarıma iliĢkin bilgi düzeyleri üzerinde kadına ve konuta iliĢkin özelliklerin etkisi

araĢtırılmıĢtır. Bilgi düzeyleri kesinlikle katılıyorum ve kesinlikle katılmıyorum arasındaki

5‟li derecelendirme ile yapılmıĢtır. Puanlama cevabın doğruluk durumuna göre 5‟den 1‟e

veya 1‟den 5‟e Ģeklinde değerlendirilmiĢtir. Evle ilgili faaliyetleri zorlaĢtıran ve kolaylaĢtıran

faktörlerin neler olduğu sorgulanarak, tasarıma yönelik önerilerde bulunulmuĢtur.

AraĢtırmada kadının evle ilgili iĢlerde verimlilik artıĢında çevresel tasarıma iliĢkin bilgi

düzeyleri üzerinde çalıĢma (t testi), öğrenim ve yaĢın etkisi (varyans analizi) araĢtırılmıĢtır.

BULGULAR

Genel bilgiler

Örneklemi oluĢturan kadınların % 48.1‟i herhangi bir kamu kurumunda çalıĢmakta, % 51.9‟u

ise ev kadınıdır. Kadınların yaĢları 19-68 arasında değiĢmektedir, ortalama yaĢ 34‟tür. Yüksek

öğrenim gören kadın oranı % 34.7, lise ve ilkokul öğrenimi görenlerin oranları birbirine eĢit

olup % 26.3‟tür. Kadınların % 12.6‟sı ise ortaokul öğrenimi görmüĢtür. Deneklerin %

51.5‟inin oturduğu konut kendilerine ait, % 48.5‟i kiracıdır. Kadınların % 69.1‟i apartman

dairesinde, % 19.8‟i müstakil konutta, % 4.2‟si dubleks konutta, % 6.9‟u ise gecekonduda

yaĢamaktadır. Yeni konutta oturanların oranı % 58.4, bakıma ihtiyacı olan konutta oturanların

oranı % 38.2, çok eski harap durumdaki konutta oturanların oranı % 1.9, yeni olmayıp ancak

bakıma da ihtiyacı olmayan konutta oturanların oranı ise %1.5‟tir.

Kadınların tasarıma ilişkin bilgi düzeyleri

Çizelge 1‟de kadınların evle ilgili iĢlerde verimliliğinin artırılmasında çevresel faktörlere

iliĢkin bilgi düzeyleri ele alınmıĢtır. Buna göre hem çalıĢan hem de çalıĢmayan kadınların

Page 139: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

133

büyük çoğunluğunun “yetersiz ve uygun olmayan çalışma yüzeyi evle ilgili işlerde yorgunluğu

artırarak verimliliği azaltır”, “tezgah yüksekliğinin kadının boyutsal ölçülerine ve yapılan işe

uygun olmaması yorgunluğu artırır” ve “uygun çalışma yeri ve ekipman iş verimini

artırır”cümlelerine kesinlikle katıldıkları veya katıldıkları belirlenmiĢtir. Aynı Ģekilde,

kadınlar “konutun kalitesi iş verimini etkiler”, “konutun iyi planlanmaması yürünen mesafeyi

artırarak yorgunluğa neden olur”, “çalışma yüzeylerinin ayarlanabilir olması yorgunluğu

azaltarak iş verimini yükseltir”, “benzer objelerin birlikte depolanması iş verimini artırır“ ve

“depolama alanının yetersiz olması karışıklığa neden olarak evle ilgili işlerde verimliliği

azaltır” cümlelerine büyük ölçüde olumlu yanıt vermiĢlerdir.

Çizelge 1.Kadınların evle ilgili iĢlerde verimliliğinin artırılmasında çevresel faktörlere iliĢkin

bilgi düzeyleri (çalıĢma durumuna göre % olarak)

Evle ilgili iĢlere iliĢkin bilgi düzeyleri Çalışma KK KT KR KTM KKT Yetersiz ve uygun olmayan çalıĢma yüzeyi evle ilgili

iĢlerde yorgunluğu artırarak verimliliği azaltır

ÇK 55,6 37,3 3,2 1,6 2,4

EK 56,6 38,2 ,7 1,5 2,9

Tezgah yüksekliğinin kadının boyutsal ölçülerine ve

yapılan iĢe uygun olmaması yorgunluğu artırır.

ÇK 54,0 38,1 2,4 2,4 3,2

EK 55,1 39,0 3,7 ,7 1,5

Tezgah uzunluğunun fazla olması yürünen mesafeyi

artırarak çalıĢanın verimini düĢürür.

ÇK 22,2 31,7 10,3 26,2 9,5

EK 22,1 18,4 27,2 21,3 11,0

Soğutucu, eviye ve ocak arasındaki mesafenin fazla

olması yürünen mesafeyi artırarak, çalıĢanın verimini

düĢürür.

ÇK 19,8 30,2 10,3 28,6 11,1

EK 18,4 18,4 15,4 40,4 7,4

ÇalıĢma üçgeni mesafesinin çok kısa olması iĢ

verimini düĢürür.

ÇK 15,9 29,4 15,9 34,1 4,8

EK 13,2 25,0 23,5 25,0 13,2

ĠĢ verimliliği ile araç-gerecin depolama yeri arasında

bir iliĢki yoktur.

ÇK 8,7 18,3 13,5 39,7 19,8

EK 11,0 8,8 18,4 41,9 19,9

Ağır ekipmanların yüksekte depolanması iĢ verimini

etkilemez.

ÇK 14,3 15,9 6,3 46,8 16,7

EK 6,6 11,8 16,2 38,2 27,2

Depolama alanının yetersiz olması karıĢıklığa neden

olarak evle ilgili iĢlerde verimliliği azaltır.

ÇK 44,4 38,1 5,6 8,7 3,2

EK 33,1 47,8 12,5 3,7 2,9

Benzer objelerin birlikte depolanması iĢ verimini

artırır.

ÇK 41,3 47,6 3,2 5,6 2,4

EK 47,8 45,6 4,4 ,7 1,5

Konutun iyi planlanmaması yürünen mesafeyi

artırarak yorgunluğa neden olur.

ÇK 41,3 47,6 5,6 3,2 2,4

EK 39,7 41,9 10,3 5,1 2,9

Uygun çalıĢma yeri ve ekipman iĢ verimini artırır. ÇK 51,6 39,7 3,2 4,0 1,6

EK 55,1 36,8 7,4 ,0 ,7

Konutun kalitesi iĢ verimini etkiler ÇK 44,4 43,7 7,9 3,2 ,8

EK 55,9 31,6 8,1 3,7 ,7

ÇalıĢma yüzeylerinin ayarlanabilir olması yorgunluğu

azaltarak iĢ verimini yükseltir.

ÇK 46,0 45,2 4,8 3,2 ,8

EK 52,2 36,8 4,4 2,9 3,7

ÇK=ÇalıĢan kadın (n=126) EK=Ev kadını (n=136)

Buna karĢılık, hem çalıĢan hem de çalıĢmayan kadınlar “iş verimliliği ile araç-gerecin

depolama yeri arasında bir ilişki yoktur” cümlesine katılmadıklarını ifade etmiĢlerdir. Ancak,

bu oran çalıĢanlarda % 59.5, çalıĢmayanlarda % 61.8 düzeyinde gerçekleĢmiĢtir. Bunun

dıĢında kalan kadınların (% 40.5-38.2) kararsız ya da katılmadıkları anlaĢılmaktadır. Benzer

yaklaĢım “ağır ekipmanların yüksekte depolanması iş verimini etkilemez” cümlesinde de

görülmektedir. “Tezgah uzunluğunun fazla olması yürünen mesafeyi artırarak çalışanın

verimini düşürür”, ”soğutucu, eviye ve ocak arasındaki mesafenin fazla olması yürünen

mesafeyi artırarak, çalışanın verimini düşürür” ve “çalışma üçgeni mesafesinin çok kısa

olması iş verimini düşürür” cümlelerine verilen yanıtlarda ise katılan, katılmayan ve

Page 140: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

134

kararsızların birbirine yakın değerlerde olduğu belirlenmiĢtir. Bu durum, kadınların mutfak

büyüklüğü, çalıĢma üçgeni ve soğutucu-eviye-piĢirici mesafelerinin ne olması gerektiği

konusunda yeterli bilgiye sahip olmamaları ile ilintilidir (Çizelge 1).

ÇalıĢan ve çalıĢmayan kadınların evle ilgili iĢlerde verimliliğinin artırılmasında çevresel

faktörlere iliĢkin bilgi düzeyleri arasında fark olup olmadığını belirlemek amacıyla yapılan t

testinde “ağır ekipmanların yüksekte depolanması iş verimini etkilemez- t=2.060, F=4.910 p<

0.05” cümlesi dıĢında iki grup arasında farklılık olmadığı belirlenmiĢtir (p>0.05) (Çizelge 2).

Ancak, ortalama değerler ele alındığında “yetersiz ve uygun olmayan çalışma yüzeyi evle ilgili

işlerde yorgunluğu artırarak verimliliği azaltır”, “tezgah yüksekliğinin kadının boyutsal

ölçülerine ve yapılan işe uygun olmaması yorgunluğu artırır”, “uygun çalışma yeri ve

ekipman iş verimini artırır”, “konutun kalitesi iş verimini etkiler”, “çalışma yüzeylerinin

ayarlanabilir olması yorgunluğu azaltarak iş verimini yükseltir”, “konutun iyi planlanmaması

yürünen mesafeyi artırarak yorgunluğa neden olur”, “benzer objelerin birlikte depolanması iş

verimini artırır” ve “depolama alanının yetersiz olması karışıklığa neden olarak evle ilgili

işlerde verimliliği azaltır” cümlelerinde ortalamanın daha yüksek olduğu anlaĢılmaktadır

(Çizelge 2).

Çizelge 2. ÇalıĢan ve çalıĢmayan kadınların evle ilgili iĢlerde verimliliğinin artırılmasında

çevresel faktörlere iliĢkin bilgi düzeyleri arasındaki iliĢki (t testi)

Evle ilgili iĢlere iliĢkin bilgi düzeyleri x t F p

Yetersiz ve uygun olmayan çalıĢma yüzeyi evle ilgili iĢlerde

yorgunluğu artırarak verimliliği azaltır

4.421 .198 .027 .870

4.441

Tezgah yüksekliğinin kadının boyutsal ölçülerine ve yapılan iĢe

uygun olmaması yorgunluğu artırır.

4.373 .816 1.457 .229

4.456

Tezgah uzunluğunun fazla olması yürünen mesafeyi artırarak

çalıĢanın verimini düĢürür.

3.310 -.728 1.396 .238

3.191

Soğutucu, eviye ve ocak arasındaki mesafenin fazla olması

yürünen mesafeyi artırarak, çalıĢanın verimini düĢürür.

3.191 -1.177 1.882 .171

3.000

ÇalıĢma üçgeni mesafesinin çok kısa olması iĢ verimini düĢürür. 3.175 -1.150 .196 .658

3.000

ĠĢ verimliliği ile araç-gerecin depolama yeri arasında bir iliĢki

yoktur.

2.564 .465 .575 .449

2.493

Ağır ekipmanların yüksekte depolanması iĢ verimini etkilemez. 2.643 2.060 4.910 .028*

2.324

Depolama alanının yetersiz olması karıĢıklığa neden olarak evle

ilgili iĢlerde verimliliği azaltır.

4.119 -.607 3.026 .083

4.044

Benzer objelerin birlikte depolanması iĢ verimini artırır. 4.198 1.717 .920 .338

4.375

Konutun iyi planlanmaması yürünen mesafeyi artırarak

yorgunluğa neden olur.

4.222 -1.034 .800 .372

4.103

Uygun çalıĢma yeri ve ekipman iĢ verimini artırır. 4.357 1.029 1.297 .256

4.456

Konutun kalitesi iĢ verimini etkiler 4.278 1.024 .655 .419

4.382

ÇalıĢma yüzeylerinin ayarlanabilir olması yorgunluğu azaltarak

iĢ verimini yükseltir.

4.325 -.153 2.118 .147

4.309

* p < 0.05

Farklı yaĢ grubundaki kadınların evle ilgili iĢlerde verimliliğinin artırılmasında çevresel

faktörlere iliĢkin bilgi düzeyleri arasında fark olup olmadığını belirlemek amacıyla yapılan

Page 141: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

135

varyans analizinde “depolama alanının yetersiz olması karışıklığa neden olarak evle ilgili

işlerde verimliliği azaltır” cümlesinde 45 yaĢın üzerindeki kadınların bilgi düzeylerinin diğer

yaĢ gruplarına göre daha düĢük olduğu (F=2.773, p<0.05), buna karĢılık diğer üç yaĢ grubu

arasında farkın anlamlı olmadığı ortaya çıkmıĢtır (Çizelge 3). “Tezgah yüksekliğinin kadının

boyutsal ölçülerine ve yapılan işe uygun olmaması yorgunluğu artırır” cümlesinde ise yaĢ

ilerledikçe bilgi düzeyinde azalma olmasına karĢın farklılık anlamlı bulunmamıĢtır (p>0.05).

Çizelge 3. Farklı yaĢ grubundaki kadınların evle ilgili iĢlerde verimliliğinin artırılmasında

çevresel faktörlere iliĢkin bilgi düzeyleri arasındaki iliĢki (Oneway ANOVA)

Evle ilgili iĢlere iliĢkin bilgi düzeyleri Kareler

toplamı

F p LSD

Yetersiz ve uygun olmayan çalıĢma yüzeyi evle ilgili iĢlerde

yorgunluğu artırarak verimliliği azaltır 2.545 1.218 .304

Tezgah yüksekliğinin kadının boyutsal ölçülerine ve yapılan iĢe

uygun olmaması yorgunluğu artırır. 4.962 2.500 .060

Tezgah uzunluğunun fazla olması yürünen mesafeyi artırarak

çalıĢanın verimini düĢürür. 2.690 .516 .672

Soğutucu, eviye ve ocak arasındaki mesafenin fazla olması

yürünen mesafeyi artırarak, çalıĢanın verimini düĢürür. 2.396 .463 .709

ÇalıĢma üçgeni mesafesinin çok kısa olması iĢ verimini

düĢürür. 8.646 .929 .125

ĠĢ verimliliği ile araç-gerecin depolama yeri arasında bir iliĢki

yoktur. 3.435 .754 .521

Ağır ekipmanların yüksekte depolanması iĢ verimini etkilemez. 1.831 .381 .767

Depolama alanının yetersiz olması karıĢıklığa neden olarak evle

ilgili iĢlerde verimliliği azaltır. 8.100 2.773 .042 1-4, 2-4,

3-4

Benzer objelerin birlikte depolanması iĢ verimini artırır. 1.649 .787 .502

Konutun iyi planlanmaması yürünen mesafeyi artırarak

yorgunluğa neden olur. 2.538 .971 .407

Uygun çalıĢma yeri ve ekipman iĢ verimini artırır. .120 .066 .978

Konutun kalitesi iĢ verimini etkiler 2.403 1.176 .319

ÇalıĢma yüzeylerinin ayarlanabilir olması yorgunluğu azaltarak

iĢ verimini yükseltir. 3.842 1.678 .172

YaĢ grubu= 1: ≤25, 2:26-35, 3: 36-45, 4: 46≥ Sd=3

Farklı öğrenim grubundaki kadınların evle ilgili iĢlerde verimliliğinin artırılmasında çevresel

faktörlere iliĢkin bilgi düzeyleri arasında fark olup olmadığını belirlemek amacıyla yapılan

varyans analizinde “konutun iyi planlanmaması yürünen mesafeyi artırarak yorgunluğa neden

olur” cümlesinde ilk öğrenim görenlerle ortaokul ve üniversite öğrenimi görenler arasında

fark anlamlı bulunmuĢtur (F= 3.374, p<0.02). “Depolama alanının yetersiz olması karışıklığa

neden olarak evle ilgili işlerde verimliliği azaltır” cümlesinde ise ilk öğrenim görenlerle lise

öğrenimi görenler arasında farklılık bulunduğu anlaĢılmaktadır (F=3.015, p<0.03). Bu durum

her iki cümlede de ilk öğrenim görenlerin diğer öğrenim gruplarına göre daha düĢük bilgi

düzeyine sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Çoğu cümlede ilk öğrenim görenlerin bilgi

düzeyi düĢük olmasına karĢın fark anlamlı değildir.

Page 142: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

136

Çizelge 4. Farklı öğrenim grubundaki kadınların evle ilgili iĢlerde verimliliğinin

artırılmasında çevresel faktörlere iliĢkin bilgi düzeyleri arasındaki iliĢki (Oneway ANOVA)

Evle ilgili iĢlere iliĢkin bilgi düzeyleri Kareler

toplamı

F p LSD

Yetersiz ve uygun olmayan çalıĢma yüzeyi evle ilgili iĢlerde

yorgunluğu artırarak verimliliği azaltır 2.857 1.369 .253

Tezgah yüksekliğinin kadının boyutsal ölçülerine ve yapılan iĢe

uygun olmaması yorgunluğu artırır. 3.254 1.623 .184

Tezgah uzunluğunun fazla olması yürünen mesafeyi artırarak

çalıĢanın verimini düĢürür. 4.463 .860 .462

Soğutucu, eviye ve ocak arasındaki mesafenin fazla olması

yürünen mesafeyi artırarak, çalıĢanın verimini düĢürür. 2.852 .551 .648

ÇalıĢma üçgeni mesafesinin çok kısa olması iĢ verimini

düĢürür. 9.124 2.038 .109

ĠĢ verimliliği ile araç-gerecin depolama yeri arasında bir iliĢki

yoktur. 6.660 1.474 .222

Ağır ekipmanların yüksekte depolanması iĢ verimini etkilemez. 2.590 .540 .656

Depolama alanının yetersiz olması karıĢıklığa neden olarak evle

ilgili iĢlerde verimliliği azaltır. 8.784 3.015 .031 1-3

Benzer objelerin birlikte depolanması iĢ verimini artırır. 3.052 1.467 .224

Konutun iyi planlanmaması yürünen mesafeyi artırarak

yorgunluğa neden olur. 8.580 3.374 .019 1-2, 1-

4

Uygun çalıĢma yeri ve ekipman iĢ verimini artırır. 3.502 1.958 .121

Konutun kalitesi iĢ verimini etkiler 1.298 .631 .595

ÇalıĢma yüzeylerinin ayarlanabilir olması yorgunluğu azaltarak

iĢ verimini yükseltir. 3.663 1.599 .190

Öğrenim durumu= 1: Ġlkokul, 2: Ortaokul, 3:Lise, 4:Üniversite / Yüksekokul Sd=3

Evle ilgili iĢleri kolaylaĢtıran ve zorlaĢtıran çevresel etkenler

Kadınların evle ilgili iĢleri yürütürken karĢılaĢtıkları zorlanmaların çevreden kaynaklanan

nedenleri sorgulanmıĢ ve Çizelge 5‟de verilmiĢtir. Çizelgeden anlaĢılacağı gibi kadınların

büyük çoğunluğu her 3 tercihi de iĢaretlemiĢ, % 3.2 ve daha azı ise tercih yapmada

zorlanmıĢtır. Buna göre evle ilgili iĢleri kolaylaĢtıran çevresel etkenler arasında ilk sırayı 68.7

tercih yüzdesi ile “iş kolaylaştırıcı, kaliteli araçlara sahip olma” almakta, bunu % 42.7 ile

“çalışma yüzeyinin yeterli ve uygun olması” ve % 38.5 ile “depolama alanlarının yeterli ve

uygun olması” izlemektedir. Genel tercih %‟sinde de “odalar arasındaki ve odalardaki

sirkülasyonun uygun olması” 14.9 tercih %‟si ile son sırayı almaktadır.

Tercih sırası incelendiğinde “çalışma yüzeyinin yeterli ve uygun olması” % 24.8 oranı ile ilk

sırayı almakta, bunu % 22.1 ile “iş kolaylaştırıcı, kaliteli araçlara sahip olma” ve % 17.6 ile

“konutun yeni ve yapının kaliteli olması” izlemektedir. Tercihte ikinci sıranın baĢında % 27.5

oranı ile “iş kolaylaştırıcı, kaliteli araçlara sahip olma” gelmektedir. Bunu % 20.2 oranı ile

“depolama alanlarının yeterli ve uygun olması” ve % 10.3 oranı ile “ekipmanların yerinin ve

işin yapıldığı ortamın uygun olması” izlemektedir. Tercihte üçüncü sıranın baĢında % 19.1

oranı ile “iş kolaylaştırıcı, kaliteli araçlara sahip olma” gelmekte, bunu % 12.6 ile “konutta

çevresel faktörlerin (sıcaklık, nem, gürültü, aydınlatma vb.) uygun olması” gibi termal çevre

faktörleri ve % 11.1 ile “konut alanının ve konuttaki oda sayısının uygun olması” takip

etmektedir.

Page 143: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

137

ĠĢin kolaylaĢtırılmasında en az etkili olanlarda ilk tercih % 1.5 ile “odalar arasındaki ve

odalardaki sirkülasyonun uygun olması”, ikinci tercihte % 3.1 oranı ile “konutta çevresel

faktörlerin (sıcaklık, nem, gürültü, aydınlatma vb.) uygun olması” ve üçüncü tercihte ilk sırayı

% 6.5 ile “ekipmanların yerinin ve iĢin yapıldığı ortamın uygun olması” almaktadır.

Çizelge 5. Evle ilgili iĢleri kolaylaĢtıran ve zorlaĢtıran çevresel etkenler

Çevresel etkenler

ĠĢi kolaylaĢtıran etkenler

I.

Tercih

II.

Tercih

III.

Tercih

Tercih

%’si

ÇalıĢma yüzeyinin yeterli ve uygun olması 24.8 8.00 9.9 42.7

Depolama alanlarının yeterli ve uygun olması 8.0 20.2 10.3 38.5

ĠĢ kolaylaĢtırıcı, kaliteli araçlara sahip olma 22.1 27.5 19.1 68.7

Ekipmanların yerinin ve iĢin yapıldığı ortamın uygun

olması

7.3 10.3 6.5 24.0

Mobilyaların ve yer döĢemelerinin uygun olması 4.2 9.2 9.9 23.3

Konut alanının ve konuttaki oda sayısının uygun

olması

4.2 8.4 11.1 23.7

Odalar arasındaki ve odalardaki sirkülasyonun uygun

olması

1.5 3.8 9.5 14.9

Konutta çevresel faktörlerin (sıcaklık, nem, gürültü,

aydınlatma vb.) uygun olması

9.9 3.1 12.6 25.6

Konutun yeni ve yapının kaliteli olması 17.6 6.5 6.9 30.9

Toplam 99.6 97.0 96.8

ĠĢi zorlaĢtıran etkenler

ÇalıĢma yüzeyinin yetersiz ya da uygun olmaması 20.3 7.3 8.0 35.6

Depolama alanlarının yetersiz veya uygun olmaması 9.2 18.7 10.3 38.2

ĠĢ kolaylaĢtırıcı ekipmanlara sahip olmama 19.1 21.0 15.3 55.4

ĠĢ ile ilgili ekipmanların ve iĢin yapıldığı ortamın

uygun olmaması

10.8 10.3 6.4 27.5

Mobilyaların ve yer döĢeme malzemelerinin uygun

olmaması

2.3 6.1 7.6 16.0

Odaların kalabalık ve düzensiz olması 8.0 13.4 9.5 30.9

Oda sayısının yetersiz ya da fazla olması 4.6 8.0 13.4 26.0

Oda büyüklüklerinin uygun olmaması 1.2 2.7 9.1 13.0

Konutta çevresel faktörlerin (sıcaklık, nem, gürültü,

aydınlatma vb.) uygun olmaması

7.3 5.0 7.6 19.9

Konutun eski ve yapının kalitesiz olması 17.2 6.1 11.1 34.4

Toplam 100.0 98.6 98.3

ĠĢi zorlaĢtıran etkenler incelendiğinde; tercih %‟sinde ilk sırayı % 55.4 ile “iş kolaylaştırıcı

ekipmanlara sahip olmama” almakta, bunu % 38.2 oranı ile “depolama alanlarının yetersiz

veya uygun olmaması” ve % 35.6 ile “çalışma yüzeyinin yetersiz ya da uygun olmaması”

izlemektedir. Buna karĢılık, 13.0 tercih %‟si ile “oda büyüklüklerinin uygun olmaması” iĢi

zorlaĢtırmada en az etkili faktör olarak ortaya çıkmıĢtır.

Tercih sırası incelendiğinde % 20.3 ile “çalışma yüzeyinin yetersiz ya da uygun olmaması” iĢi

zorlaĢtıran en önemli etken olarak görülmektedir. Bunu, % 19.1 ile “iş kolaylaştırıcı

ekipmanlara sahip olmama” ve % 17.2 ile “konutun eski ve yapının kalitesiz olması”

izlemektedir. “Mobilyaların ve yer döşeme malzemelerinin uygun olmaması”nın iĢi

zorlaĢtırmada çok etkili olmadığı anlaĢılmaktadır (% 2.3). Tercihte ikinci sıranın baĢında %

21.0 ile “iş kolaylaştırıcı ekipmanlara sahip olmama” gelmektedir. Bunu % 18.7 ile

“depolama alanlarının yetersiz veya uygun olmaması” ve % 13.4 ile “odaların kalabalık ve

Page 144: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

138

düzensiz olması” izlemektedir. Tercihte üçüncü sıranın baĢında % 15.3 ile “iş kolaylaştırıcı

ekipmanlara sahip olmama” gelmektedir. Bunu % 13.4 ile “oda sayısının yetersiz ya da fazla

olması” ve % 11.1 ile “konutun eski ve yapının kalitesiz olması” izlemektedir.

ĠĢin zorlaĢtırılmasında en az etkili olanlarda ilk tercih % 1.2 ile ikinci tercihte % 2.7 oranı ile

“oda büyüklüklerinin uygun olmaması” ve üçüncü tercihte ilk sırayı % 6.4 ile “iş ile ilgili

ekipmanların ve işin yapıldığı ortamın uygun olmaması” almaktadır.

Kadınların evle ilgili iĢleri kolaylaĢtırdıklarını düĢündükleri çevresel faktörler üzerinde

çalıĢmanın ve öğrenim durumunun etkisi incelendiğinde; “çalışma yüzeyinin” ve “depolama

alanlarının yeterli ve uygun olması”, “iş kolaylaştırıcı, kaliteli araçlara sahip olma” ve

“konutun yeni ve yapının kaliteli olması” özellikle çalıĢan ve öğrenim düzeyleri yüksek olan

kadınlar tarafından dikkate alınan bir durumdur ve aradaki fark istatistiki olarak da önemlidir

(p<0.05).

Kadınların evle ilgili iĢleri zorlaĢtırdıklarını düĢündükleri çevresel faktörler incelendiğinde;

“konutun eski ve yapının kalitesiz olması” ve “oda sayısının yetersiz ya da fazla olması” evle

ilgili iĢleri zorlaĢtıran en önemli ve ikinci derecede önemli etmen olarak değerlendirilmiĢtir.

Bu değerlendirmede çalıĢmayan kadınların oranı çalıĢanların yaklaĢık 3 katı kadardır (p<0.01)

ve öğrenim düzeyleri çalıĢanlara göre oldukça düĢüktür.

SONUÇ

AraĢtırma sonuçları dikkate alındığında; çalıĢan ve çalıĢmayan kadınların evle ilgili iĢlerde

verimliliğin artırılmasında çevresel faktörlere iliĢkin bilgi düzeyleri çalıĢanlarda yüksek

olmasına karĢın birkaç soru dıĢında bu istatistiki olarak anlamlı bulunmamıĢtır. Aynı Ģekilde

yaĢ ve öğrenim durumunun etkisi de “depolama alanının yetersiz olması karışıklığa neden

olarak evle ilgili işlerde verimliliği azaltır” ve “konutun iyi planlanmaması yürünen mesafeyi

artırarak yorgunluğa neden olur” cümleleri dıĢında anlamlı değildir.

Buna karĢılık, çalıĢan kadınlar için “çalıĢma yüzeyinin” ve “depolama alanlarının yeterli ve

uygun olması”, “iĢ kolaylaĢtırıcı, kaliteli araçlara sahip olma” ve “konutun yeni ve yapının

kaliteli olması” gibi evle ilgili özellikler iĢlerin kolaylaĢtırılmasında önem taĢımaktadır.

“Konutun eski ve yapının kalitesiz olması” ve “oda sayısının yetersiz ya da fazla olması” ise

evle ilgili iĢleri zorlaĢtıran en önemli faktörler olarak belirlenmiĢtir.

Bu sonuçlara göre konutun yeni, yeterli çalıĢma yüzeyi ve depolama alanlarının olduğu ve iĢ

kolaylaĢtırıcı araçlara sahip konutlar çalıĢan kadınlar için önem taĢırken, çalıĢmayan kadınlar

planlama ve depolama alanı ile ilgili özelliklerden çok konuttaki oda sayısı, konutun

büyüklüğü vb. gibi faktörlerle ilgilenmektedirler. Bu durum çalıĢan ve öğrenim düzeyi yüksek

kadının konuta bakıĢ açısını ortaya koymakta, daha teknolojik ve donanımlı yeni konutları

tercih ettiklerini göstermektedir.

KAYNAKLAR

Deacon, R.E. and Firebaugh, F.M., 1975. Home Management Context and Concept.

Houghton Mifflin Company, Boston.

Kalınkara, V., 1997. Ev iĢlerinde verimliliğin artırılması: Ġnsan-çevre faktörleri yaklaĢımı.

Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3:75-86.

Kalınkara, V., Ersoy, A.F. ve Nazik, H., 1997. Evde iĢ kolaylaĢtırma ve donanım tasarımı.

Ulusal Ev Ekonomisi Kongresi, 6-7 Kasım 1997, Ankara. (s.180-188).

Steidl, R.E., 1972. Difficulty factors in homemaking tasks: Implications for environmental

design. Human Factors, 14(5): 471-482.

Steidl, R.E., 1975. Complexity of homemaking tasks. Home Economics Research Journal,

3(4): 223-240.

Page 145: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

139

YAġLI KADIN VÜCUT ÖZELLĠKLERĠNE UYGUN GĠYSĠ TASARIM VE

ÜRETĠMĠNDE KULLANILABĠLECEK YÖNTEM VE UYGULAMALAR

Sevil KĠġOĞLU, Birsen ÇĠLEROĞLU*, NeĢe Y. ÇEĞĠNDĠR

Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi, Giyim Endüstrisi ve Moda Tasarımı Eğitimi

Bölümü

ÖZET

Son yıllardaki bilimsel ve teknolojik geliĢmeler, insanların çevre ve yaĢam kalitesinin

iyileĢmesini sağlamıĢ, yaĢam sürelerini yükseltmiĢtir. Buna bağlı olarak Dünyada ve

Türkiye‟de yaĢlı nüfusun artıĢı, bu gruptaki insanların ihtiyaçlarına yönelik beklentileri de

artırmıĢtır. Giyinme, insanların temel gereksinimleri içerisinde değerlendirilmektedir.

YaĢın ilerlemesi ile birlikte vücutta meydana gelen anatomik ve fizyolojik değiĢimlerin

bireylerin, vücut özelliklerinde farklılaĢmalara neden olduğu bilinmektedir. Bu değiĢimler

vücuda uyumlu olması beklenen giysilerin özelliklerini de etkilemektedir. Giysilere yönelik

beklentilerin karĢılanmasında en önemli unsur giysinin vücut ölçülerine uyumudur. Amaca

yönelik hazırlanacak giysilerin ölçümlendirme, tasarım, üretim faaliyetleri bu değiĢimler

dikkate alınarak gerçekleĢtirilmelidir.

Bu çalıĢmada 60 yaĢ ve üstü yaĢlı kadınların vücut özelliklerine uygun giysi tasarımı ve

üretiminde kullanılabilecek yöntemler ve tasarlanmıĢ giysi örneklerine ait uygulamalar

sunulmuĢtur. Bu amaçla yaĢlı kadın vücut ölçülerine ve giysilerden beklentilerine iliĢkin

olarak yapılmıĢ araĢtırmaların sonuçları dikkate alınarak giysi tasarımları ve üretimleri

yapılmıĢtır. Üretimi yapılan giysi örnekleri yaĢlı kadınlar tarafından değerlendirilmiĢ ve

sonuçları sunulmuĢtur.

Anahtar Sözcükler: Ölçümlendirme, YaĢlılık, Giysi Tasarımı.

GĠRĠġ

Maddi kültür öğelerinden ve insanın sahip olduğu ilk nesnelerden olan giysi, günümüzde hem

estetik hem de iĢlevsellik açısından tasarım ile bir bütün olarak değerlendirilmektedir. YaĢam

kalitesinin arttırılmasına katkı sağlayacak her alanda etkin olan ergonomi bilimi giysi

tasarımlarında tasarımın insana uyumunda gerekli öğeleri vurgular. Bu konuda yapılan

araĢtırmalar; tasarlanan giysilerin vücuda uyumlu olmasının moda çizgilerini taĢımasından

daha çok talep edildiğini belirtmektedirler. Hazır giyim ürünlerini de kapsayan endüstriyel

tasarımın temelini; hedef kitlenin ihtiyaç ve beklentilerini karĢılayabilme özelliği

oluĢturmaktadır. Hedef kitlenin özel durum ve farklılıklara sahip olması yapılan tasarım

faaliyetlerinin beklentileri karĢılama gerekliliğini daha önemli hale getirmektedir. Özellikle

yaĢlı bireyler için yapılacak giysi tasarımlarında fonksiyonelliğin dikkate alınması, yaĢam

kalitesini ve kullanılan ürünlere ait memnuniyeti arttıracaktır.

Ġnsan yaĢamının doğal ve kaçınılmaz bir sonucu olan yaĢlanma; bireyin fizyolojisi, zihinsel

yetenekleri ve sosyal iliĢkilerinde değiĢmelere neden olan bir süreçtir. Bu süreçte giysi

tasarımı ve üretimi açısından da bilinmesi gerekli olan değiĢiklikler;

*[email protected]

Page 146: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

140

Kemik uçlarında oluĢan bozulmalar ve eklem dokularında meydana gelen değiĢiklikler

hareket güçlüklerine neden olmaktadır.

Hareketlerin dengesi ve zamanlamasında değiĢiklik ve zayıflamalar oluĢmaktadır.

Omurga ve disklerde oluĢan dejenerasyon sonucu vücut duruĢunda öne doğru eğilme

ve boyda kısalma meydana gelmektedir.

Göğüsün geniĢliği ve derinliği arasındaki iliĢki azalmaktadır.

Omuz boyun hizasından aĢağı düĢmekte ve omuz baĢları yuvarlak bir görünüm

kazanmaktadır.

Metabolizmanın yavaĢlaması sonucu ağırlık artmakta, göğüs, karın ve kalça ölçüleri

geniĢlemektedir.

Fizyolojik değiĢiklikler sonucu kas hareketleri yavaĢlamaktadır.

Ciltte kuruluk ve hassasiyet oluĢmaktadır (Vural, Çivitci:2003)

YaĢlanma ile ortaya çıkan bu değiĢikliklerin yaĢlıların giyim özelliklerinde de dikkate

alınması, onların yaĢamlarını kolaylaĢtırması ve yaĢam kalitelerini yükseltmesi bakımından

önemlidir (Park, 1989).

Hazır giyim üretici ve satıcıları ile ilgili pazarı tanımak ve yaĢlı kadınların giyim ihtiyaçlarını

saptamak amacı ile Ġsveçli kadınlar üzerinde yapılan bir pazar araĢtırmasında 65 yaĢ ve üstü

kadınların % 46‟sının bedenlerine uygun, % 51‟inin ise modern giysiler bulmakta

zorlandıklarını ve gri renkli yaĢlı kadın tarzındaki giysiler ile sınırlandırılmaktan

hoĢlanmadıkları belirlenmiĢtir. (Rosenblad v.d.:1986, Aktaran Özdipçiner:)

Türkiye‟de yapılan araĢtırmalarda da yaĢlı kadın tüketicilerin çoğunluğunun giysilerini hazır

aldıkları belirlenmiĢtir. Yine Türkiye‟de yapılan araĢtırmalar yaĢlı kadınların giysilerinde

kahverengi, siyah, lacivert gibi koyu renkleri tercih ettiklerini ortaya çıkarmıĢtır(Vural

v.d.2001,Özgen ve Ufuk:1999 )

Hazır giyim sektöründeki geliĢmeler toplumun bütününde olduğu gibi yaĢlı kadın tüketicilerin

tercihlerini de bu yönde kullanmalarını beraberinde getirmiĢtir. Ancak yaĢlı tüketicilerin

eğiliminin hazır giysilerin kullanımından yana olmasına rağmen hazır giyim sektörünün bu

beklentilere yeterince cevap verebildiği söylenemez.

YaĢlı kadınların giysilerinden duydukları rahatsızlıkları dile getirirken özellikle giysilerinin;

Vücut özelliklerine uymadığından kullanım rahatlığına sahip olmadıkları,

Moda çizgilerini yansıtmadıkları ve

Sıkıcı görünüm taĢıdıklarını belirtmektedirler (Vural ve Çivitci 2003, Akaydın ve

Kutlu:2001).

YaĢlı bireylerin dıĢ ortam ısısına uyum güçlükleri, kötü hava koĢullarından olumsuz yönde

etkilenmeleri, dermatolojik sorunları, bakteriyel ortamlardan fazla etkilenme gibi çeĢitli

kısıtlarını gidermek amacıyla teknik tekstillerin kullanımını değerlendiren çalıĢmalarda

özellikle; renk ve tutum haslığı yüksek, termal konforlu ve yüksek performanslı tekstil

yüzeylerinin kullanımı önerilmektedir (GürĢahbaz ve Aydın:2001). Bu ürünlerin kullanımıyla

yaĢlıların giysilerinin sağlık ve kullanım rahatlığı açısından ihtiyaç ve beklentilerini karĢılama

düzeyi artacak Bunun yanı sıra maliyetleri yükselecektir.

YaĢlı kadın vücut ölçüleri üzerinde yapılan bir araĢtırmaya göre; vücutlarında çeĢitli yapısal

değiĢimler yaĢanmasına rağmen bireylerin vücut ölçüleri birbirleriyle iliĢkilidirler ve bazı

ölçüler temel ölçüler yardımıyla yordanabilmektedir. Bu kitleye yönelik olarak yapılacak ölçü

Page 147: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

141

standardizasyonu çalıĢmalarında giysi kalıbı oluĢturmada kullanılan temel ölçüler ile

yordanabilmesi güç olan ölçülerin alınması önerilmektedir (Vural, Çileroğlu, Çoruh:2004).

Alınacak ölçü sayısı sınırlandırılsa bile ölçü standardizasyonu çalıĢmaları zaman ve emek

maliyeti yüksek olan çalıĢmalardır. Ancak bu çalıĢmalar gerçekleĢtirilinceye kadar bireylerin

ihtiyaçları en iyi düzeyde giderilebilmelidir. Bu nedenlerle sunulan bu çalıĢmada yaĢlı

kadınların vücutlarında oluĢan değiĢimlerin giysi üretimi açısından gerektirdiği uygulamalar

belirlenmeye çalıĢılmıĢtır.

YÖNTEM

Bu araĢtırma Ankara ilinde yaĢayan 60 yaĢ ve üstü yaĢlı kadınların giysilerinin kullanımında

yaĢadıkları sorunlarının ve beklentilerinin belirlenmesi sonucunda bu hedef kitle için

gerçekleĢtirilecek tasarım ve üretim faaliyetlerinde yer alabilecek yöntem ve uygulamalara

iliĢkin ipuçları oluĢturmaya ve hazır giyim üreticilerinin konuya dikkatlerini çekebilmeye

yönelik olarak planlanıp yürütülmüĢtür. AraĢtırmacıların konu ile ilgili yaptıkları diğer

araĢtırma bulguları ve farklı araĢtırmaların sonuçları da değerlendirilerek ürün tasarımları

değil yapılacak tasarımlarda kullanılabilecek, giysilerin iĢlevselliği ve kullanım rahatlığı

sağlamaya yönelik bazı temel uygulamaları içermektedir.

YaĢlı kadınların giysi temin etme durumlarının belirlendiği araĢtırmalarda yaklaĢık % 60 ve

daha fazla oranlarda hazır giyim ürünlerini tercih ettiklerinin belirlenmiĢ olması sonucu bu

çalıĢma hazır giyim sektöründe yapılacak tasarım / üretim yöntem ve uygulamalarına yönelik

olarak gerçekleĢtirilmiĢtir.

Uygulamalarda, 60 yaĢ ve üzeri kadınların giysilerinden Ģikayet ve beklentilerine ait görüĢleri

ile yaĢlılık döneminin kısıtları dikkate alınmıĢtır. Ayrıca önerilen uygulamaların araĢtırmaya

katılan bir grup yaĢlı kadın tarafından değerlendirilmesi yapılmıĢ ve sonuçları sunulmuĢtur.

BULGULAR

AraĢtırma kapsamındaki kadınların ihtiyaçlarını karĢılayabilecek giysi tasarım ve üretiminde

kullanılması önerilecek tekniklerin belirlenmesi amacıyla bu kadınların giysilerinde rahatsız

oldukları unsurlar, günlük aktivitelerini yerine getirmede karĢılaĢtıkları sorunlar ve

giysilerinden beklentileri konusunda elde edilen bulgular aĢağıda ki tablolarda sunulmuĢtur.

Tablo I. Kullandıkları Giysilerde En Çok

Rahatsız Oldukları Unsurlar

Rahatsız Olunan Unsurlar f %

Günlük aktivitelere uygun

olmamaları

40 36.4

Giyinip-soyunmada güçlük 48 43.6

Modellerinin güncel olmaması 22 20

Toplam 110 100

Tablo II. Günlük Aktivitelerinde En Çok

YaĢadıkları Kısıt Ve Rahatsızlıklar

Kısıt Ve Rahatsızlıklar f %

Kol ve bacak hareketlerinde 33 30

Eğilip doğrulma hareketlerinde 60 54.6

Oturup kalkma hareketlerinde 17 15.4

Toplam 110 100

Tablo III. Giysilerinden Beklentileri

Beklentiler f %

Vücut ölçü ve özelliklerine uyum 110 100

Giyinme ve kullanım esnasında rahatlık sağlaması 110 100

Estetik ve güncel çizgiler taĢıması 102 93

Fiyatının uygun olması 97 88

Ġç çamaĢırlar vücudu sıkmadan sarması 95 86

Ġç çamaĢırlar vücuda form vermesi 78 70

Ġç çamaĢırlar sıhhi kumaĢlardan yapılmıĢ olması 98 89

Page 148: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

142

60 ve üzeri yaĢtaki kadınların giysilerinde yaĢadıkları sorunlar ve bu giysilerden beklentileri

konusunda elde edilen sonuçlar daha önce yapılmıĢ araĢtırma sonuçlarıyla paralellik

göstermektedir (Akaydın ve Kutlu:2001, Vural v.d.2001,Özgen ve Ufuk:1999 ). YaĢanılan

sorun ve beklentilerin benzer nitelik taĢıması hazır giyim sektörünün belirtilen hedef kitleye

yönelik ürünlerini tüketicilere yeterli oranda ulaĢtırmadığı sonucunu düĢündürmektedir.

Belirlenen sorunlar, kısıtlar ve beklentiler dikkate alınarak hazır giyim sektöründe yaĢlı

tüketiciler için üretim yapan firmalara önerilen yöntem ve uygulamaların yaĢlılık döneminin

kalitesini arttıracağı düĢünülmektedir.

Page 149: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

143

Page 150: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

144

Page 151: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

145

YaĢlı kadınların en çok kullandıkları giysilerden olan etek üretiminde güncel ve Ģık çizgilerin

yanı sıra rahat giyilip soyunulabilecek Ģekilde eteğin her iki yan dikiĢinde de gizli fermuar

kullanılabilir ya da ikinci örnekte olduğu gibi yine iki yanda cep görüntüsü verilen giyinme

açıklıkları yapılmalıdır. Böylece özellikle kadınlarda kilo artıĢının karın çevresinde

odaklanması sonucu bacaklarla karın arasındaki ölçü geniĢlemesinin giyinmeyi zorlaĢtırıcı

etkisi azaltılmıĢ olur.

Yine sıklıkla tercih edilen giysilerden olan pantolonun giyinme ve bazı günlük ihtiyaçların

yerine getirilmesinde kolaylık sağlaması amacıyla ütü hattı üzerinde normal fermuar boyunda

ya da hareket kısıdı fazla olan bireyler için ayak ucuna kadar uzanan her iki paçada da yer

alan fermuarlar kullanılabilir. Pantolon ağlarında; kilo artıĢıyla birlikte uzayan ağ çevresini

karĢılaması için geniĢletme ve derinleĢtirme uygulamaları yapılmalıdır. Bel hattı; geniĢleyen

karın çevresinde kesin olarak belirlenemediği için, giysilerin belde istem dıĢı hareketini

önlemek amacıyla model özelliğine uygun olarak yükseltilebilir. Vücut duruĢunun öne doğru

eğilmesi ve omuzun düĢmesi nedeniyle kol evi geniĢletilmeli, omuz baĢları yuvarlaklaĢtığı

için kola daha basık bir form kazandırılmalıdır.

Ġç çamaĢırlarının, üst giysilerde görüntü düzgünlüğü elde etmek amacıyla kan basıncına

olumsuz etkide bulunmayacak oranda vücudu sarması sağlanmalıdır. Hareket rahatlığı

gereken bölgelere çeĢitli kup uygulamaları ve verev kesimler kullanılarak bu özellikler

kazandırılabilir.

Page 152: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

146

Ayrıca yaĢlıların ısı hassasiyetlerinin giderilmesi amacıyla kullanımı yük getirmeyecek

yaĢamı kolaylaĢtırıcı giysi örnekleri de tasarlanmalı ve üretilmelidir. Sunulan örnek

kullanılması ve kontrolü yaĢlılar için daha güç olan Ģala alternatif olarak düĢünülmüĢtür.

Sunulan bu uygulamalar araĢtırma kapsamındaki kadınlardan bir grubun görüĢlerine sunulmuĢ

ve aĢağıdaki sonuçlara ulaĢılmıĢtır.

Kadınların büyük çoğunluğu;

Pantolon ağı ve kol oyuntusundaki yaĢadıkları hareket kısıtlarının giderileceğini,

Ġç çamaĢırlarının daha sıhhi kumaĢlarda kullanıldığı taktirde vücutlarını sarmasından

memnun olacaklarını,

Önerilen fermuar açıklıklarının Ģık ve kullanıĢlı olduğunu,

Giysilerinde cep kullanımının sürekli yanlarında taĢımak istedikleri malzemeler için

(ilaç, para, anahtar v.b.) çok gerekli olduğunu,

ġal yerine önerilen giysi modellerinin kullanılabileceğini ifade etmiĢlerdir.

Bu konuda üreticilerin ürün yelpaze ve özelliklerini geliĢtirecek giriĢimlerde bulunmaları

gerektiği düĢünülmektedir.

SONUÇ

YaĢlıların yaĢamlarını bağımsız ya da daha az bağımlı bir Ģekilde sürdürebilmeleri için etkili

bir sosyal hizmet ve destek sistemi ile iyi tasarlanmıĢ bir çevre ve ürünlere ihtiyaçları vardır.

Çevrenin insana uyumlulaĢtırılması amacını taĢıyan ergonomik yaklaĢımda ilk adım giysi

ergonomisinin etki alanını büyütmek olmalıdır.

Çünkü en yakın çevreniz;

GĠYSĠNĠZDĠR.

KAYNAKLAR

AKAYDIN M.,KUTLU N.,”YaĢlıların Hazır Giyime Yönelik Sorunları Üzerine Bir

AraĢtırma”, 1. Ulusal YaĢlılık Kongresi, 10-11 Ekim 2001, Ankara.

GÜRġAHBAZ N., AYDIN S.,”Teknik Tekstillerin YaĢlı giysilerinde Kullanılması Ġle Ġlgili

Öneriler”, 1. Ulusal YaĢlılık Kongresi, 10-11 Ekim 2001, Ankara.

ÖZGEN Ö.,UFUK H., “YaĢlıların Giysi Tüketimine Yönelik DavranıĢları ve Sorunları”,H.Ü.

Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi Dergisi,17(2), 1999.

PARK, J.M.C., Self dressingfor the elderly arthritic: A case study, Journal of home

economics81(3),1989.

(ROSENBLAD-WALLĠN ve KARLSSON, Clothingfor the elderly at home and in nursing

homes, Journal of Consumer Studies and Home Economics, (10),1986

VURAL T., ÇĠLEROĞLU B., ÇORUH E., “YaĢlı Kadın Vücut Ölçülerinin Giysi Tasarımı

Açısından Değerlendirilmesi” 10. Ergonomi Kongresi, 2004, Bursa.

VURAL T., ÇĠVĠTCĠ ġ., AĞAÇ S., “YaĢlı tüketiciler Ġçin Fonksiyonel Giysi Tasarımları ve

Örnek Bir ÇalıĢma”, 1. Ulusal YaĢlılık Kongresi, 10-11 Ekim 2001, Ankara.

VURAL T., ÇĠVĠTCĠ ġ.,”YaĢlı Tüketiciler ve Giyim”,YaĢlılık (Disiplinler Arası YaklaĢım,

Sorunlar, Çözümler), Odak Yay. 2003, Ankara.

Page 153: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

147

ĠġLETMELERDE Ġġ GÜVENLĠĞĠ, Ġġ KAZALARI VE ĠġÇĠ SAĞLIĞI ANALĠZĠ

Gülseren KURUMER, Ceren LÜLECĠ*, Arzu ġEN, Önder YÜCEL

Dokuz Eylül Üniversitesi Tekstil Mühendisliği Bölümü,

Ege Üniversitesi Bayındır Meslek Yüksekokulu

ÖZET

Günümüzde iĢ güvenliği, iĢyerlerindeki çalıĢma koĢullarının sağlıklı ve güvenli olmasını

sağlayarak iĢ kazaları ve meslek hastalıklarını azaltan, hem iĢveren hem de iĢçi açısından

önemli olan bir bilim dalı haline gelmiĢtir. ĠĢletmede kaliteli üretimin elde edilebilmesi için iĢ

kazaları, meslek hastalıkları ve bunlardan ayrı olarak incelenmesi gereken iĢ ile ilgili

hastalıklar tüm üretim birimlerinde üzerinde durulması gereken kavramlardır. ĠĢ güvenliği

plansız ve düzensiz bir önlemler dizisi olmayıp, baĢlı baĢına bir tekniktir. ĠĢ güvenliği tekniği

öncelikle insanı korumayı amaçlamaktadır. Uygulama bölümünde ÇalıĢma ve Sosyal

Güvenlik Bakanlığının konu ile ilgili yönetmelikleri temel alınarak hazırlanan anket

yardımıyla, çeĢitli sektörlerde üretim yapan iĢletmelerin, iĢ güvenliği ve iĢçi sağlığı ile ilgili

güncel durumu ortaya çıkarılmaya çalıĢılmıĢtır. Anket yoluyla elde edilen bu araĢtırma

verileri analiz edilerek sonuçlara ulaĢılmıĢtır.

Anahtar Sözcükler: ĠĢ Güvenliği, ĠĢ Kazası, ĠĢletmede Risk Faktörleri

1.GiriĢ

ĠĢ güvenliği, iĢyerinde çalıĢma koĢullarının meydana getirdiği, çalıĢanlara, makine ve tesislere

veya üretime yönelik tehlike, zarar ve aksaklıkların araĢtırılması ve önlenmesi bakımından

yapılan metotlu çalıĢmaların tümü, Ģeklinde tanımlanabilmektedir. Günümüzde iĢ güvenliği,

iĢyerlerindeki çalıĢma koĢullarının sağlıklı ve güvenli olmasını sağlayarak iĢ kazaları ve

meslek hastalıklarını azaltan, hem iĢveren hem de iĢçi açısından önemli olan bir bilim dalı

haline gelmiĢtir (1). Son yıllarda üzerinde oldukça fazla durulan iĢ güvenliği çalıĢmaları,

iĢyerlerinde çalıĢanların iĢin yapılması ile ilgili olarak ortaya çıkan tehlikelerden, bedensel ve

ruhsal olarak zarar görmemesi için alınması gerekli hukuki, teknik ve tıbbi önlemleri

sağlamaya yönelik çalıĢmaları kapsamaktadır (2). ĠĢ güvenliği genel anlamda yalnız

çalıĢanların güvenliğini değil, tüm iĢletmenin ve üretimin de güvenlik içinde yürütülmesini

içermektedir. Bir iĢletme ancak; iĢ güvenliği, iĢletme güvenliği ve üretim güvenliğinin birlikte

bulunması ile baĢarıyla yürütülebilmekte ve çalıĢanların güvenliği sağlanabilmektedir (3).

Bu araĢtırmanın amacı; iĢ güvenliği, iĢ kazası kavramlarının tanımlanması ve bunun yanında

iĢ kazalarından korunma yollarının ve bu kazaların maliyetlerinin incelenmesidir. ÇalıĢmanın

uygulama bölümünde ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının konu ile ilgili yönetmelikleri

temel alınarak hazırlanan anket yardımıyla, çeĢitli sektörlerde üretim yapan iĢletmelerin, iĢ

güvenliği ve iĢçi sağlığı ile ilgili güncel durumu ortaya çıkarılmaya çalıĢılmıĢtır.

2. ĠĢ Güvenliğinin Önemi

Bir iĢletme ancak; iĢ güvenliği, iĢletme güvenliği ve üretim güvenliğinin birlikte bulunması ile

baĢarıyla yürütülebilmekte ve çalıĢanların güvenliği sağlanabilmektedir (3). Bir iĢletmede iĢ

güvenliğinin sağlanmasının hem iĢveren, hem iĢçi hem de ülke ekonomisi açısından ayrı ayrı

önemi bulunmaktadır.

* [email protected]

Page 154: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

148

Bir iĢletmedeki verimliliği artırmaya yönelik çabaların iĢ güvenliğini sağlamaya yönelik

çabalara benzer olduğu, bu yolda kullanılacak yöntemlerin de aynı olacağı Amerikalı

araĢtırmacı H. W. Heinrich tarafından ortaya atılmıĢ bulunmaktadır. AraĢtırmacıya göre,

kazalardan korunma yöntemleriyle, üretim hatalarını kontrol altına alma yöntemleri bütünüyle

birbirine benzemektedir. Gerçekten de, ürünün kalitesini bozan ya da üretim miktarını

düĢüren uygunsuz davranıĢlar ve uygunsuz mekanik ve fiziksel ortam koĢulları aynı zaman da

iĢ güvenliğini de tehlikeye düĢürmektedir. ĠĢ güvenliğini sağlama yöntemleri ise, örneğin ürün

kalitesini yükseltme amacına yönelik yöntemlerle benzer olmaktadır. Bu benzerliği göz önüne

alarak herhangi bir iĢletmede iĢ güvenliğine yönelik her çabanın aynı zamanda verimliliği

artırmaya yönelik bir çaba olacağı söylenebilmektedir. ĠĢ güvenliği konusunda yapılan

çalıĢmalar insani yükümlülüklerin yerine getirilmesi yanında, maliyetlerde bir düĢüĢe de yol

açmaktadır.

ĠĢ güvenliği çabalarıyla maliyetlerin düĢebileceği ve elde edilen ürün düzeyinde artıĢ

sağlanabileceği ilk bakıĢta çeliĢkili bir düĢünce olarak görülebilmektedir. Alınacak güvenlik

önlemlerinin iĢletmeye belli bir maliyet yükleyeceği ve hatta seri çalıĢmayı engelleyerek

üretimi düĢürebileceği düĢünülebilmektedir. Ancak bu düĢünce bir dereceye kadar doğru

bulunmaktadır. Çünkü iĢyerinde kazaları azaltmak amacıyla alınabilecek önlemlerin bir sınırı

bulunmamaktadır. Günümüzde, geliĢigüzel alınan iĢ güvenliği tedbirlerinin bir yarar

sağlamadığı, kazaları azaltmadığı ve hatta iĢletmeleri gereksiz yük altına ve zararlara soktuğu

kesinleĢmiĢ bir teknik gerçek olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle araĢtırılması gereken

konu, iĢ güvenliği tedbirlerinin hangi noktaya kadar ürün artıĢlarına ve maliyetlerin

düĢmesine etki yapacağı ve hangi noktadan sonra gereksiz ve masraflı hale geleceğidir.

AraĢtırmacılar iĢ güvenliği masrafları ile maliyet arasında parabolik bir iliĢkinin var olduğunu

ortaya koymaktadırlar. ĠĢ güvenliği için yapılan harcamalar belli bir değere kadar maliyetleri

düĢürmekte, minimum bir maliyet değerine ulaĢıldıktan sonra yapılacak masrafların etkisi

maliyeti artırıcı yönde gerçekleĢmektedir. Bu nedenle, iĢverenlerin üzerinde dikkatle durması

gereken nokta, bir yandan maliyetleri minimum düzeyde tutarken, diğer yandan iĢletmedeki

çalıĢma koĢullarını düzenleyerek iĢ kazaları ve meslek hastalığına engel olacak güvenlik

önlemlerinin nasıl olacağına karar vermektir.

ĠĢ güvenliği önlemleri, bir yandan verim artıĢlarına neden olurken, diğer yandan üretim

etkenliğini sağlayıcı etkiler de yapmaktadırlar. Güvenlik, maksimum etkenliğin

sağlanmasında önemli bir rol oynamaktadır. ĠĢ kazaları nedeniyle makinelerde ve iĢ gücünde

uğranılacak kayıplar maliyetleri etkileyeceği için de kazalar arttıkça üretimde etkenlik

azalmaktadır. Ancak iĢ güvenliği ile üretim etkenliği arasındaki iliĢkinin bir açıdan iĢ

güvenliği ile verimlilik arasındaki iliĢkiden farkı bulunmaktadır. Çünkü bir iĢletmede kısa bir

dönem için verimlilik artıĢları güvenlik ve üretim etkenliği bir kenara itilerek

gerçekleĢtirilebilmektedir. Sonuç olarak, kısa dönemde güvenlik ve üretim etkenliği feda

edilerek verimlilik artıĢları sağlanabilmektedir. Ancak bu durum uzun dönemde geçerli

olamayacağı gibi, iĢ güvenliğini feda ederek etken bir üretimi gerçekleĢtirmek de mümkün

olamayacaktır. Ayrıca iĢ kazaları azaltılırken maliyetlerde de düĢme sağlanabildiği

görülmektedir.

Planlı, yöntemli ve bilimsel bir Ģekilde yapılan iĢ güvenliği harcamaları, sadece kaza ve

meslek hastalıklarını önlemekle kalmayıp, verimliliği artırmakta ve üretim etkenliğini

sağlamaktadır. ĠĢ güvenliği önlemlerini almanın iĢverenlere baĢka yararları da bulunmaktadır.

Bunlardan biri vasıflı iĢçiyi kaybetmemektir. Vasıflı iĢçi sayısı az olduğundan ve çeĢitli iĢ

Page 155: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

149

kolları yoğun bir Ģekilde vasıflı emek kullanımını gerektirdiğinden, iĢveren, iĢletmesindeki

üretim biçimini kavramıĢ iĢçisini kaybetmeyi göze alamamaktadır.

ĠĢverenin bir diğer kazancı; iĢletmesindeki hammadde, makine ve diğer araç gereçlerin alınan

önlemler yoluyla korunmasıdır. Kaza halinde hasara uğraması, bozulması ve çalıĢamaz

duruma gelmesi olağan olan birçok makinenin, güvenlik kurallarına uygun koruyucu parçalar,

uyarıcı sinyaller, ziller ile donatılması hasara uğrama olasılığını düĢürmektedir.

ĠĢ güvenliğinin iĢveren açısından önemi olduğu kadar iĢçi açısından da önemi bulunmaktadır.

ĠĢ kazaları ya da meslek hastalıklarıyla karĢılaĢan iĢçi, geçici ya da sürekli iĢ göremezliği

karĢılığı bir ödenek almaktadır. Ancak sürekli olarak iĢ göremez duruma düĢtüğünde gelir

yaratma kapasitesi sınırlanmakta, rehabilitasyon sonrası ancak daha düĢük gelir getiren bir

iĢte çalıĢabilmektedir. Kaza ölümle sonuçlandığında ise yukarıdaki olasılıklar da ortadan

kalkmaktadır. Sözü edilen durumda iĢçinin kendisi olduğu kadar ailesi de zarar görmektedir.

Bu nedenle iĢ güvenliği önlemleri bir yandan iĢçinin moralini ve çalıĢma Ģartlarını düzeltirken

öte yandan iĢçi ve ailesinin kazalar yüzünden doğabilecek ekonomik sıkıntılarını da

engellemektedir.

ĠĢ güvenliği önlemlerinin alınması ekonominin üretken kapasitesini de olumlu yönde

etkilemektedir. Bu durum, gerek insan kaynaklarının, gerekse hammadde ve sermaye

mallarının korunması yoluyla gerçekleĢmektedir. ĠĢ güvenliğinin sağlanmasının kaynak

dağılımı yönünden de önemi bulunmaktadır. Ülke kaynaklarının bir kısmının güvenlik

eğitimi, organizasyonu ve önlemlerine yöneltilmesi, getireceği verimlilik artıĢları ve etken

üretim ile, ekonomik kalkınmaya katkıda bulunacağından bir yatırım Ģeklinde

düĢünülebilmektedir. Elde edilen kazanç, iĢçi, iĢveren ve ekonomiye yarar getirecektir. Oysa

aynı kaynaklar güvenlik önlemlerine yöneltilmediğinde, zorunlu olarak kazalar ve hastalıklar

için yapılacak ödemelere ayrılacaktır. Kaza geçirmiĢ iĢçiye yapılan ödeme, onun üretken

gücünü geri getirmeyecek, ekonomi açısından ise bir yatırım değil, sosyal yardım olacaktır.

Anlatılan tüm nedenlerle iĢ güvenliği önlemlerini almak, ileriyi gören bir firma ve ekonomi

politikasının gereği olmalıdır (1).

3. ĠĢ Kazaları

ĠĢ kazaları, önceden planlanmamıĢ, bilinmeyen ve kontrol altına alınamamıĢ olan, çevresinde

sakıncalar yaratabilecek nitelikteki olaylar olarak tanımlanabilmektedir. ĠĢ güvenliğinin

sağlanmasında, iĢ kazalarının en önemli nedenlerinden biri olan iĢçinin güvensiz

davranıĢlarının ve uygun olmayan ortam koĢullarının ortadan kaldırılmasına çalıĢılmaktadır.

Konuyla ilgili çalıĢmalarda, iĢçinin güvensiz davranıĢlarının dört temel nedene dayandığı

saptanmaktadır. Bu nedenleri; iĢçinin uygunsuz ve gereksiz davranıĢları, bilgi veya ustalık

eksikliği, fiziksel uygunsuzluk ve uygun olmayan mekanik çevre ve fiziksel ortam koĢulları

olarak saymak mümkün olmaktadır (3).

ĠĢ kazaları nedeniyle iĢletmeye yüklenen maliyetleri, dolaysız maliyetler ve dolaylı maliyetler

olarak iki grup altında toplamak mümkün olmaktadır (4). Dolaysız maliyetler olarak;

iĢletmelerin Sosyal Sigortalar Kurumuna yaptıkları iĢin tehlike derecesi üzerinden verdikleri

kaza primleri ile karĢılanan masraflar (tıbbi müdahale ve hastane masrafları, tedavi ve ilaç

bedelleri, geçici ve sürekli iĢ görememezlik, ölüm ödenekleri gibi…), mahkeme giderleri,

kazaya uğrayana ya da ailesine ödenen tazminat ve bunun gibi maliyetler sayılabilmektedir.

Dolaylı maliyetler olarak ise; iĢ gücü kaybı, üretim kaybı, sipariĢlerin müĢteri ile anlaĢılan

Page 156: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

150

sürede karĢılanamaması nedeniyle ortaya çıkan kayıplar ve üst makamlar ve hükümet

tarafından yapılan araĢtırma masrafları sayılabilmektedir. ĠĢ kazalarının iĢletmeye yüklediği

hem dolaylı hem de dolaysız maliyetlerinin olması, iĢ kazalarından korunmanın önemini

ortaya çıkarmaktadır. Bu nedenle iĢletmelerde iĢ kazalarından korunmada sırasıyla Ģu dört

temel kuralın uygulanması gerekmektedir:

Mühendislik Revizyonu: Ġlk yapılması gereken çalıĢma olup, genel olarak tehlike

yaratan mekanik ve fiziksel koĢullara karĢı alınacak önlemlerin bilinmesi, analizi,

önlenmesi yollarının ortaya konması, uygulanması ve iĢlerinin yürütülmesi anlamını

taĢımaktadır.

Ġnandırma ve Özendirme: Mühendislik revizyonu ile kazaları tamamen önlemek

olanağı olmadığından inandırma ve özendirme yoluna gidilmesi gerekmektedir. Bu

kural; eğitim ve öğretimi, çeĢitli yarıĢmaları, uyarı afiĢlerini, propagandayı ve

ödüllendirme yöntemlerini içermektedir.

ĠĢe Uygun ĠĢçi Seçme: ĠĢçinin fiziksel yeteneklerine göre makine, donanım ve araçlar

geliĢtirme bu konu ile ilgili bulunmaktadır. Bu çalıĢmalar günümüzde ergonomi (iĢ

bilimi) adı altında teknik bir bilim dalı olarak ele alınmaktadır. ĠĢ güvenliği, kazaların

ve meslek hastalıklarının önlenmesinde ergonomi bilim dalının önemli bir uygulama

konusu olarak kabul edilmektedir. Bu bilimin getirdiği sonuçlardan, iĢ güvenliğinin

sağlanmasında yararlanılmaktadır.

Disiplin Önlemleri: Disiplin önlemleri, iĢ güvenliğinin sağlanmasında son yöntem

olarak baĢvurulmaktadır.

Bu çalıĢma aĢamaları önem ve öncelik sırasında bulunmaktadır. Örneğin, mühendislik

revizyonuna göre gereken koruyucusu yapılmamıĢ bir makinada, dikkatli çalıĢma uyarısı bir

değer taĢımamaktadır. Her iki çalıĢma ile kaza teknik açıdan kesinlikle önlenemiyorsa, o

zaman ergonomik çalıĢma yapılması gerekmekte, örneğin iĢçiye daha elveriĢli bir oturma

biçimi ya da aracı sağlanmaktadır. Bütün bu çalıĢmalar yapılmadan iĢçinin dikkatsizliğinden

ötürü suçlanması doğru olmamaktadır. Bu dört aĢamalı yöntemin bir baĢka özelliği de her

türlü iĢ güvenliği çalıĢmasına uygulanabilir olmasıdır. Yöntem iĢyerinin tümüne veya bir

bölümüne uygulanabildiği gibi, herhangi bir iĢ güvenliği probleminin çözümünde de

kullanılabilmektedir (3).

4. Materyal ve Yöntem

AraĢtırmada, iĢ güvenliği, iĢ kazası, meslek hastalığı ve iĢ ile ilgili hastalık kavramlarının

tanımlanması ve bunun yanında iĢ kazalarından korunma yollarının ve bu kazaların

maliyetlerinin ve ölçütlerinin incelenmesi amaçlanmıĢtır. ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik

Bakanlığının konu ile ilgili yönetmelikleri baz alınarak hazırlanan anket yardımıyla,

iĢletmelerin iĢ güvenliği ve çalıĢanlarının sağlığı ile ilgili güncel durumu ortaya çıkarılmaya

çalıĢılmıĢtır. AraĢtırma kapsamında 32 firmaya 26 sorudan oluĢan bir anket uygulanmıĢtır.

5. AraĢtırma Bulguları

Bu araĢtırmada farklı iĢ kollarından seçilmiĢ 32 iĢletmenin iĢ güvenliği ve çalıĢanlarının

sağlığı ile ilgili güncel durumu ortaya çıkarılmaya çalıĢılmıĢtır. Anketin uygulandığı

iĢletmelerin; %18.75‟inin entegre tekstil iĢletmesi, % 6,25‟inin tekstil terbiye iĢletmesi,

%65,62‟sinin konfeksiyon iĢletmesi ve % 9,38‟inin ise diğer iĢ kollarında üretim yapan

iĢletmeler olduğu belirlenmiĢtir.

Page 157: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

151

Ankette yer alan konulardan birini iĢ kazaları oluĢturmaktadır. Anket sonuçlarına göre,

iĢletmelerin % 56.25‟inde gerçekleĢen iĢ kazalarının sayısı veya sıklığı ile ilgili kayıt

tutulduğu, ancak iĢletmelerin % 43.75‟inde ise hiçbir kaydın bulunmadığı belirlenmiĢtir. Bu

kazalar sonucunda genelde çalıĢanların sağlığının zarar gördüğü saptanmıĢ ve bu kazaların

makineye parmak kaptırma, parmak kesilmesi gibi ciddi kazalar olduğu belirlenmiĢtir.

ĠĢletmedeki iĢ kazalarının gerçekleĢme nedenine bakıldığında ise %48.9‟unun insan

hatasından kaynaklandığı tespit edilmiĢtir. Ġnsan hatasından kaynaklanma nedeninin de

dikkatsizlik ve yorgunluktan dolayısıyla literatür kısmında bahsedilen güvencesiz

davranıĢlardan meydana geldiği sonucuna varılmıĢtır.

ĠĢ kazalarının gerçekleĢme nedenlerinin ikinci sırasında ise % 26.5 ile eğitim eksikliğinin

bulunduğu görülmüĢtür. Bununla birlikte iĢletmelerin sadece % 34.38‟inde iĢ güvenliği

eğitimi verildiği ve bu eğitimin de %64.52‟sini acil durum eğitiminin oluĢturduğu ve

verilmesi gereken iĢ güvenliği ve çalıĢma metodu eğitiminin oranının % 35.48‟de kaldığı

belirlenmiĢtir.

Anket sonuçlarına göre, çalıĢma sırasında çalıĢanların % 56.25‟inin iĢ güvenliği açısından, iĢ

kazalarından koruyucu özel bir iĢ elbisesi ya da aracı kullandığı, % 43.75‟inin ise hiçbir Ģey

kullanmadığı tespit edilmiĢtir. ĠĢ güvenliği için malzeme kullananların da %33.33‟ünün

eldiven, % 29.4‟ünün maske % 27.45‟inin de gözlük kullandığı görülmüĢtür. Ayrıca

çalıĢanların %56.25‟inin kiĢisel koruyucu ekipmanlarla ilgili eğitim aldıkları saptanmıĢtır.

Yapılan anket çalıĢmasına katılan iĢletmelerin % 72,4‟ünde bir takım meslek hastalıklarının

gözlendiği belirlenmiĢtir. Gözlenen bu meslek hastalıklarının %50‟sini bel fıtığı

rahatsızlıkları, % 25‟ini çeĢitli alerjiler, %12,5‟ini strese bağlı hastalıklar, % 12.5‟ini ise varis

oluĢturmuĢtur. Bu hastalıklardan bel fıtığı tarzındaki rahatsızlıkların ağır kaldırma ve yanlıĢ

çalıĢma pozisyonlarından kaynaklanabildiği, varis tarzındaki rahatsızlıklara ise ayakta durarak

yapılan çalıĢmaların neden olduğu tespit edilmiĢtir. Alerjilere yeterince havalandırılmamıĢ

tozlu ve kimyasal madde içeren bölgelerdeki havanın solunmasının neden olabileceği

düĢünülmüĢtür. Fazla mesaili çalıĢmaların, aĢırı yorgunlukların ve ortam koĢullarının kötü

olmasının ise strese bağlı hastalıkları tetiklediği sonucuna varılmıĢtır. Ayrıca anket sonuçları

incelendiğinde, iĢletmelerin % 87.5‟unda çalıĢanların sağlık sorunları nedeniyle yaptıkları

devamsızlıkların kayıtlarının tutulduğu saptanmıĢtır.

Anketten elde edilen sonuçlara göre; iĢletmelerin % 57.16‟sında haftada 4 gün ve üzerinde,

%10,71‟inde 3 gün, %10,71‟inde 2 gün ve % 21,42‟sinde sadece 1 gün iĢyeri hekimi

bulunduğu tespit edilmiĢtir. Ayrıca ankete katılan iĢletmelerin % 86.7‟sinde verilen sağlık

hizmetinden memnun olunduğu, ancak iĢletmelerin % 13.3‟ünün sağlık hizmetini yeterli

bulmadığı saptanmıĢtır.

Anket sonuçlarından, iĢletmelerin %84.38‟inde üretim yapılan ortam sağlık açısından uygun,

%78,13‟ünde de güvenli bulunmuĢtur. Ortamı güvenli bulmayanların ise % 35.25‟i bunu

yetersiz havalandırma koĢullarına, %17,65‟i ortamın sıcaklığına, %17.65‟i ortamın

gürültüsüne, % 17.65‟i ergonomik açıdan uygunsuzluğa, %5.9‟u ortamın nemine, diğer bir

% 5.9‟luk kısım ise ortamın aydınlatmasına bağlamıĢtır. Ayrıca anket sonuçlarında,

araĢtırmaya katılan iĢletmelerin %56,25‟inde kimyasal maddelerle çalıĢılan bölgelerin

bulunduğu tespit edilmiĢ ve iĢletmelerin % 66.7‟sinde çalıĢanların bu bölgelerin havalandırma

koĢullarını yeterli bulmadığı saptanmıĢtır.

Page 158: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

152

Ankette incelenen konulardan biri de iĢ güvenliğidir. Anket sonuçlarına göre, iĢletmelerin

sadece %53.13‟ünde iĢ güvenliği çalıĢmaları yapan bir birimin bulunduğu, % 46.87‟sinde ise

böyle bir birimin bulunmadığı tespit edilmiĢtir. Ayrıca alınan bilgilerden, birimin olduğu

iĢletmelerde de iĢlevini tam olarak yerine getirmediği ve çalıĢanlar tarafından bilinmediği

görülmüĢtür. Elde edilen sonuçlardan; iĢletmelerin % 87,5‟unda iĢ güvenliği ile ilgili uyarı

levhalarının bulunduğu ve % 90.6‟sında acil çıkıĢ yolları ve kapılarının belirlendiği

saptanmıĢtır. Ayrıca bu sonuçlarda, iĢletmelerin % 62,5‟unun acil durumda görev yapacak

ekiplerini belirlediği ve bunlara eğitim verdiği görülmüĢtür.

6. TartıĢma ve Sonuç

Bir iĢletmede iĢ güvenliğinin sağlanmasının hem iĢveren, hem iĢçi hem de ülke ekonomisi

açısından ayrı ayrı önemi bulunmaktadır. Bu nedenle iĢletmede gerek iĢveren gerekse

çalıĢanlar bu konuda üzerlerine düĢen görevi yerine getirmelidirler. Bu araĢtırma sonucunda

iĢveren ve çalıĢanların yapması gerekenler hakkında aĢağıdaki sonuçlara ulaĢılmıĢtır:

ÇalıĢma koĢullarının uygun hale getirilebilmesi için, iĢletmelerde verimli çalıĢma

yöntemleri kullanılarak fazla mesaisiz çalıĢılmalıdır. Böylece kazaya neden olan dikkatsizlik

ve yorgunluk faktörleri azaltılacak, dolayısıyla kazaların oranı da düĢecektir.

ĠĢletme içerisinde tüm çalıĢanlara özellikle riskli gruplara, hem gerekli iĢ eğitimi hem

de iĢ güvenliği eğitimi verilmelidir.

ÇalıĢanlar için iĢ elbisesi ve gerekli bölümlerde kullanmak üzere eldiven, maske ve

gözlük gibi kiĢisel koruyucular temin edilmeli ve ayrıca bu koruyucuların faydaları

konusunda çalıĢanlar bilinçlendirilmelidir.

ĠĢletmelerde sıkça görülen meslek hastalıklarının oluĢmasına sebep olan etkenler

ortadan kaldırılmalıdır. Bu nedenle, iĢletme koĢulları çalıĢanın vücut yapısına uygun olarak

dizayn edilmelidir. ÇalıĢma esnasında çalıĢanın vücut pozisyonu, iĢ alanının düzenlenmesi ve

çalıĢanın yaptığı değiĢik etmenlerden etkilenmektedir. Bu durumlar genellikle insan

vücudunun karakteristik özellikleri dikkate alınmadan iĢ dizayn edildiğinde ortaya

çıkmaktadır. OluĢan iĢ rahatsızlıkları ise kısa süreli veya kronik sağlık sorunlarına yol

açmaktadır. Bu nedenle çalıĢanlara iĢ süresince oluĢan rahatsızlıklarını söyleyebilme

serbestisi verilmelidir. Ayrıca çalıĢanlar iĢyerinde sağlığına zarar verecek etkenler alanında,

özellikle de hangi vücut hareketlerinin rahatsızlıklarına katkıda bulunacağı ve hangi hafif

rahatsızlıkların uzun sürede kronik sakatlanmalara yol açacağı konusunda

bilinçlendirilmelidir. Bu rahatsızlıkların ortadan kaldırılması için de iĢveren ve iĢyeri

hekiminin ortak çalıĢmalar yapması ve iĢyeri dizaynına dikkat edilmesi gerekmektedir. Ġyi

dizayn edilmiĢ bir iĢ ve iĢyerinin, sağlıklı ve güvenli iĢ için önemli olduğu unutulmamalıdır

(6).

Devamsızlıkların iĢletmede büyük verim kayıplarına yol açacağı göz önünde tutularak,

bunların nedenleri saptanmalı ve mümkün olan iyileĢtirmeler yapılarak devamsızlığa neden

olabilecek etmenlerin yok edilmesine çalıĢılmalıdır.

Özellikle kimyasal maddelerle çalıĢılan bölgelerdeki havalandırma yetersizliğinin

alerji tarzındaki bir takım rahatsızlıklara neden olabileceğinin unutulmaması gerekmektedir.

Page 159: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

153

Bu nedenle havalandırma problemleri giderilmeli, iĢ yeri düzenlenmesinde ortamın

aydınlatılması, ısıtılması ve ses düzeyinin ayarlanması konusunda uygun koĢullar

belirlenmeli, aksi takdirde bu problemlerin çalıĢanların sağlığını etkileyeceği

unutulmamalıdır.

ĠĢ kanunu gereğince 50‟nin üzerinde iĢçi çalıĢtıran iĢletmelerde iĢ yeri hekimi

bulundurma zorunluluğu bulunmaktadır (7). ĠĢyeri hekimlerinin iĢyerinde bulunduğu sürenin

ve verdiği hizmetin konuyla ilgili yönetmeliğe uygun olmasına dikkat edilmelidir. Ayrıca

iĢyeri hekimi iĢletmelerde sadece klinik hizmeti vermemeli, iĢ güvenliği ve iĢyeri hijyeni

hakkında araĢtırmalar yaparak, bu konuda gerekli eğitimin verilmesini sağlamalıdır.

Ankette incelenen konulardan biri de iĢ güvenliğidir. ĠĢ kanunu gereğince, 50 ve

50‟nin üzerinde iĢçi çalıĢtıran iĢletmelerde ĠĢçi Sağlığı ve ĠĢ Güvenliği Kurulu bulundurulması

gerekmektedir (7). ĠĢletmelerde, ĠĢçi Sağlığı ve ĠĢ Güvenliği Kurulları iĢ kanunlarının

gerektirdiği Ģekilde oluĢturulmalıdır. Bu kurulların iĢletmelerde aktif olarak çalıĢması

sağlanmalı ve tüm çalıĢanlara iĢ güvenliği ve iĢ eğitimi verilmelidir. Ayrıca iĢletmelerde

gerekli olan iĢ güvenliği ile ilgili uyarı levhaları temin edilip bu konuda da çalıĢanlar

bilinçlendirilmelidir.

Sonuç olarak, iĢletmeler iĢçi sağlığı ve iĢ güvenliği konusunda belirlenen yasalara

uymalıdırlar. Ancak bu uyumu sadece kanunlara uymak amacıyla yapmamalı, gerçekten

çalıĢanına değer vererek iĢçi sağlığı ve iĢ güvenliğini bir sistem haline dönüĢtürmelidirler.

ĠĢçilerin sağlıklı olmalarının iĢletmeye verim olarak yansıyacağı düĢüncesiyle hareket edilerek

iĢ güvenliğine gereken önem verilmelidir.

Page 160: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

154

7. Kaynaklar

1. Akkök, A.., 1977, ĠĢ Kazalarının Maliyeti ve ĠĢ Güvenliği, Milli Prodüktivite Merkezi

Yayınları, Ankara

2. Dizdar, E., Kurt M., 2001, ĠĢ Güvenliği, Ankara

3. Akyüz, N., 1978, ĠĢyerinde Fiziksel Ortamın ĠyileĢtirilmesi Semineri Bildirileri, Milli

Prodüktivite Merkezi Yayınları, Ankara

4. Erbay, F., Erbay, N.Ö., 1993, ĠnĢaat Sektöründe ĠĢ Güvenliği, TMMOB ĠnĢaat

Mühendisleri Odası Yayınları, Ankara

5. Konu ile ilgili yönetmelikler, 2004, ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Yayınları -

Resmi Gazeteler, Ankara

6. Dengizler, Ġ., 2004. Konfeksiyonda ergonomi ve sağlık arasındaki iliĢki, Tekstil ve

Konfeksiyon Dergisi, 4, 247-250

7. Dengizler, Ġ., 2004. Konfeksiyon sektöründe iĢçi sağlığı ve iĢ güvenliği, IV. Ulusal

Üretim AraĢtırmaları Sempozyumu,Selçuk Üniversitesi, 8-10 Ekim, s.627-632

Page 161: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

155

MTM UYGULAMALARI ĠLE ECZANE ORTAMINDA ÇALIġMA KOġULLARININ

ĠNCELENMESĠ VE GELĠġTĠRĠLMESĠ

Gülseren KURUMER, CEREN Lüleci*

Dokuz Eylül Üniversitesi Tekstil Mühendisliği Bölümü,

Ege Üniversitesi Bayındır Meslek Yüksekokulu

ÖZET

MTM, hareket akıĢlarını temel hareketlere ayıran bir metottur. ĠĢin yapılması sırasında

gözlenen her temel hareketin standart süresi belirlidir. Bu standart değerler temel hareketlerin

her birine etki eden faktörler göz önüne alınarak saptanmaktadır.

Bu metod, tamamen etki edilebilen iĢ akıĢları ile sınırlandırılmıĢtır. ġartlı olarak etki

edilebilen veya hiç etki edilemeyen iĢlerde genellikle kronometre ile zaman ölçümü

uygulanmaktadır. MTM metodu, evet-hayırdan fazla karar verilmesini gerektiren zihinsel

aktivitelerde kullanılamaz.

MTM, kullanıcıyı süreleri hesaplamadan önce çalıĢma metodunu detaylı olarak tespit etmeye

zorlar. Yani daha planlama aĢamasında bile optimum Ģartları sağlayacak metod belirlenebilir.

Bu çalıĢmada önce MTM metodu çeĢitli yönleriyle tanıtılmıĢ, sonra uygulama bölümüne

geçilmiĢtir.Eczanede çalıĢanların ve müĢterilerin gün boyunca yaptıkları hareketler incelenmiĢ

ve gereksiz hareketler elenmiĢtir. ĠĢlerin daha kısa sürede ve daha rahat koĢullarda

yapılabilmesini sağlamak amacıyla bazı iyileĢtirmeler önerilmiĢtir. ĠyileĢtirme öncesindeki ve

sonrasındaki durum incelenerek sonuçlara ulaĢılmıĢtır. ÇalıĢma ortamında yapılan bazı

değiĢikliklerle iĢlerin daha kolay, hızlı ve güvenli yapılmasını sağlamak amaçlanmıĢtır.

Anahtar Sözcükler: MTM, ĠĢ Etüdü, ĠĢ Analizi, Metod GeliĢtirme, ĠĢyeri ġekillendirme

1. GiriĢ

MTM (Method of Time Measurement) hareket akıĢlarını temel hareketlere ayrıĢtıran bir

sistem olup, bu sistemde her temel hareketin bir norm (standart) değeri bulunmaktadır. ĠĢlem

sürelerinin defalarca ölçümü sonucu bulunan bu standart süreler, temel hareketlerin her birine

etki eden faktörler göz önüne alınarak saptanmaktadır. Bu yöntemin uygulanabilmesi için

iĢlem basamakları ve çevrim zamanının sınırlarının (baĢlangıç ve bitiĢ ölçüm noktası) çok iyi

tanımlanmıĢ olması gerekmektedir. Bu metod en çok elektronik montaj endüstrisinde

kullanılmaktadır. ĠĢlemler açık olarak belirlendiği için iĢ eğitimi de kolaylaĢmaktadır.

MTM, tamamen etki edilebilen iĢ akıĢları ile sınırlandırılmaktadır. ġartlı olarak etki edilebilen

veya hiç etki edilemeyen iĢler genellikle kronometre ile zaman ölçümüyle incelenmektedir.

MTM, kullanıcıyı süreleri hesaplamadan önce çalıĢma metodunu detaylı olarak tespit etmeye

zorlamaktadır. Yani daha planlama aĢamasında bile optimum Ģartları sağlayacak metod

belirlenebilmektedir. Bu metod evet-hayırdan fazla karar verilmesini gerektiren zihinsel

aktivitelerde kullanılamamaktadır.

* [email protected]

Page 162: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

156

MTM kullanımının avantajları Ģöyle sıralanmaktadır:

1. ÇalıĢmaya baĢlamadan önce çalıĢma metodunu ve süresini detaylı olarak saptamak

mümkündür. ĠĢ üretime girmeden önce etüdü hazırlanmakta ve bu Ģekilde ön maliyet analizi

yapılabilmektedir.

2. MTM, kullanıcıyı iĢ zamanını hesaplamadan önce çalıĢma metodunu detaylı olarak tespit

etmeye zorlar. GeliĢtirilen metod incelendiğinde verilen Ģartlara göre daha planlama

aĢamasında bile optimum metod belirlenebilmektedir.

3. Hareket elemanlarının kodlanması iĢ akıĢının uluslar arası tekrarlanabilir Ģekilde

tariflenmesini sağlamaktadır.

4. Performans tahmini yoktur. Bu da zaman verilerine daha fazla güvenilmesini

sağlamaktadır.

5. ÇalıĢan kiĢinin eğitimi MTM analizleri yardımıyla yapılabilmektedir. Bu nedenle iĢ

öğrenme için gereken zaman minimuma inmektedir.

6. MTM verime bağlı ücretlendirmede birim zamanın hesaplanmasında kullanılırsa, herhangi

bir Ģikayet durumunda probleme iliĢkin daha objektif bir tartıĢma olanağı sağlamaktadır.

MTM, çalıĢma metodunun planlanmasında ve düzeltilmesinde, araç-gereç ve malzeme

akıĢının düzenlenmesinde, çalıĢma araçlarının ve ürünlerin geliĢtirilmesinde kullanılmaktadır.

Bunlara ek olarak bu metod, plan zamanlarının oluĢturulmasında, verime bağlı

ücretlendirmede birim zaman hesaplamalarında, ön maliyet oluĢturmada ve iĢ eğitimi alanında

eğitim dokümanı olarak metodun tariflenmesinde kullanılmaktadır.

Bu çalıĢmada bir eczanede çalıĢanların ve müĢterilerin gün boyunca yaptıkları hareketler

incelenmiĢtir. ĠĢlerin daha kısa sürede ve daha rahat koĢullarda yapılabilmesini sağlamak

amacıyla bazı iyileĢtirmeler önerilmiĢ ve uygulama yapılmıĢtır. ĠyileĢtirme öncesindeki ve

sonrasındaki durum incelenmiĢtir. ÇalıĢma ortamında yapılan bazı değiĢikliklerle iĢlerin daha

kolay, hızlı ve güvenli yapılmasını sağlamak amaçlanmıĢtır.

2. Materyal ve Metod

Bu çalıĢmaya materyal olarak bir eczane seçilmiĢtir. Eczanede çalıĢanların gün boyunca

yaptıkları hareketler analiz edilmiĢ ve eczanenin planı incelenmiĢtir. Bu planda üzerinde

iyileĢtirme yapılacak üç bölge belirlenmiĢtir. Bu bölgeler Ģunlardır :

A Bölgesi : Eczanenin giriĢi

B Bölgesi : Tartı bölgesi

C Bölgesi : Kalfanın çalıĢtığı, raflı dolaplar ile bankolar arası bölüm

Bu üç çalıĢma bölgesinin her biri ile ilgili olarak çalıĢma metodunu geliĢtirmeye yönelik

noktalar belirlenmiĢtir. Bu bölgelerde iyileĢtirme yapılması uygun görülen noktalar Ģunlardır:

A1 : Kapı eĢiğinin yenilenmesi

A2 : Nöbet tabelalarının düzenlenmesi

B1 : Tartının giriĢe, zeminle aynı düzeye yerleĢtirilmesi

C1 : Raf kapaklarının sürmeli hale getirilmesi

C2 : Bankolar arasındaki kapının yaylı duruma getirilmesi

C3 : Reçete tasnifi için çekmeceli kutu kullanımı

ĠyileĢtirme yapılacak noktalardaki çalıĢma Ģekli analiz edilip, MTM metoduna göre hareket

kodları ve hareket sürelerinin bulunduğu tablolar oluĢturulmuĢtur.

Page 163: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

157

Bu tablolarda kullanılan hareket kodlarının anlamları Ģu Ģekilde sıralanmaktadır:

R : Uzanma (Reach) – BoĢ elin veya parmağın belli olan veya belli olmayan bir yere doğru

uzanması hareketidir.

G : Kavrama (Grasp) – El veya parmağın takip eden hareketi yapabilmesi için bir veya daha

fazla parçayı kontrol altına alma hareketidir.

M : TaĢıma (Move) – Elde bulunan bir parçanın herhangi bir yere doğru hareket ettirilmesidir.

SC : Statik BileĢen (Static Component) – TaĢıma hareketi sırasında kuvvet oluĢturmak üzere

kasların hazırlanmasıdır.

W : Dinamik BileĢen (Dynamic Component) – TaĢıma hareketi sırasında parçayı kontrol

altında tutmak için uygulanan kuvvettir.

P : YerleĢtirme (Position) – Hedef hassasiyeti 12 mm.‟ den küçük ise yerleĢtirme hareketi

incelenmektedir.

AP : Bastırma (Apply Pressure) – Herhangi bir yer değiĢimi meydana gelmeden bir parçanın

direncini kontrollü olarak yenmek üzere kas kuvvetinin kullanılmasıdır.

T : Döndürme (Turn) – Dolu veya boĢ elin kol ekseni etrafındaki hareketidir.

ET : BakıĢ Kaydırma (Eye Travel) – BaĢı çevirmeden gözün bir noktadan diğer noktaya

kaydırılmasıdır.

EF : Kontrol Etme (Eye Focus) – Gözün bir nesneye odaklanması ve kontrol hareketidir.

SS : Yana Adım Atma (Side Step) – Ayağın yana doğru kaydırılması ile vücut ekseninin yer

değiĢtirmesidir.

RL : Bırakma hareketidir.

TMU : 1 Time Measurement Unit = 0.0001 saat = 0.006 dakika = 0.36 saniye

ÇalıĢma ortamındaki iyileĢtirmelerden sonra bu noktalar için MTM metoduna göre hareket

kodları ve hareket sürelerinin yeni tabloları oluĢturulmuĢtur.

ĠyileĢtirme öncesi ve sonrası farkının daha rahat görülebilmesi için bir karĢılaĢtırma tablosu

hazırlanmıĢtır.

3. AraĢtırma Bulguları :

Yapılan çalıĢma sonucunda iyileĢtirme yapılmak üzere seçilen bölgelerle ilgili aĢağıdaki

bulgular elde edilmiĢtir:

A BÖLGESĠ : Eczanenin GiriĢi

1 ) A1 : Kapı EĢiğinin Yenilenmesi

Bu bölgede sokak seviyesinden eczane tabanına ulaĢmak için tek basamaklı bir merdiven

bulunuyordu. Bu merdivenin bebek arabaları, engelli sandalyeleri ve eczaneye koli taĢınan

tekerlekli taĢıyıcılar için problem yarattığı gözlendi. Ortalama 12 kg. ağırlığındaki bir arabayı

eczaneye sokmak için gerekli süre hesaplandı.

Tablo 1: Kapı EĢiğinin Eski Durumu

Sol El TMU Sağ El

R 20 B 10 R 20 B

G 1 A 2 G 1 A

SC 12 / 2 4,3 SC 12 / 2

M 40 B 12 /2 17,472 M 40 B 12 /2

W-PL 17 W-PL

Toplam TMU : 50,772

Page 164: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

158

Eczane giriĢindeki basamak kaldırıldı. Eğik düzlem Ģeklinde beton döktürüldü. Bu Ģekilde

bütün yükü kaldırmak yerine sürüklemek yeterli oldu. TaĢınan ağırlığın bu Ģekilde yarı yarıya

azalacağı öngörüldü. 12 kg ağırlığındaki arabayı eczaneye sokmak için gereken süre yeni

uygulamada Ģu Ģekilde hesaplandı.

Tablo 2: Kapı EĢiğinin Yeni Durumu

Sol El TMU Sağ El

R 20 B 10 R 20 B

G 1 A 2 G 1 A

SC 6 / 2 2,8 SC 6 / 2

M 40 B 6 /2 16,692 M 40 B 6 /2

W-P 15 W-P

Toplam TMU : 46,492

Kapı eĢiğinden basamağın kaldırılması ve eğik düzlemin yerleĢtirilmesi ile 4,28 TMU

kazanıldı.

2 ) A2 : Nöbet tabelalarının düzenlenmesi

Nöbet tabelası Ģu Ģekilde düzenleniyordu. KarıĢık halde bulunan, ince ve keskin kenarlı metal

levhalardan, üzerinde nöbetçi eczanenin ismi yazılı olan levha seçiliyor , sürgülü yuvasına

yerleĢtiriliyordu.

Tablo 3: Nöbet Tabelalarının Eski Durumu

Sol El TMU Sağ El

- 8,4 R 10 D

- 7,3 G 4 A

- 15,1 M 30 C

- 25,3 P 2 SS D

- 10,6 APA

- 2 RL 1

Toplam TMU : 68,7

Bu zorlanmayı kaldırmak için nöbet levhaları araĢtırıldı. Küçük bir hafızası bulunan,

hafızasına ilçedeki eczanelerin isimlerinin kaydedilebildiği dijital bir nöbet levhası alındı.

ĠĢlem bir butona basmaya indirgendi.

Tablo 4: Nöbet Tabelalarının Yeni Durumu

Sol El TMU Sağ El

- 6,1 R 10 A

- 0 G 5

0 RL 2

Toplam TMU : 6,1

Böylece her gün tekrarlanan nöbet levhası düzenleme konusunda 62,6 TMU kazanç sağlandı.

Page 165: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

159

B Bölgesi : Tartı bölgesi

3 ) B1 : Tartının giriĢe, zeminle aynı düzeye yerleĢtirilmesi

Eczaneye girenlerin büyük bir çoğunluğunun tartılmak istediği gözlendi. Kolaylık sağlamak

amacıyla tartı bankonun ardındaki yerinden alındı. Eczane giriĢinde yerdeki karolardan biri

söktürüldü. Tartı eczane tabanına, yerle aynı düzeyde olacak Ģekilde yerleĢtirildi. Böylece

müĢterilerin kapıdan adım atar atmaz kilolarını öğrenebilmeleri sağlandı. Bu konuda TMU

hesabı yapılmadı, ancak eczane çalıĢanlarının müĢterilere sürekli tartının yerini göstermesi ve

tartının ayarının yer değiĢtirmeler nedeniyle bozulması önlendi.

C Bölgesi : Kalfanın çalıĢtığı, raflı dolaplar ile bankolar arası bölüm

4 ) C1 : Raf kapaklarının sürmeli hale getirilmesi

Rafların cam kapakları menteĢeler ile açılıp kapanıyordu. MenteĢeli sistem gün içinde sürekli

açılıp kapamalarda zorluklarla karĢılaĢılmasına neden oluyordu. Ayrıca banko ile raflar

arasındaki dar alanda eğilip kalkarak çalıĢan kalfanın baĢını sık sık açık unutulan cam raf

kapaklarına çarptığı gözlendi.

Bir rafın kapağını açmak ve yana bir adım atarak raf içine ulaĢabilir hale gelmek için gereken

süre Ģu Ģekilde analiz edildi.

Tablo 5: Raf Kapaklarının Eski Durumu

Ayak TMU Sağ El

- 15,6 R 40 B

- 2 G 1 A

- 5,4 T 90 S

- 2 RL 1

SS - C1 17 -

Toplam TMU : 42

Raflara raf kapaklarının hareket edebileceği yuvalar açılarak, cam raf kapakları sürgülü açılır

kapanır hale getirildi. Böylece raftan her ilaç alıĢta tekrarlanan bu hareket kolaylaĢtırıldı.

Tablo 6: Raf Kapaklarının Yeni Durumu

Ayak TMU Sağ El

- 15,6 R 40 B

- 0 G 5

- 12,7 M 30 A

- 0 RL 2

Toplam TMU : 28,3

Bu Ģekilde raf kapağı açma kapama konusunda 13,7 TMU kazanç elde edildi. Ayrıca açık

unutulan raf kapağına çarpma Ģeklindeki iĢ kazaları önlendi.

5 ) C2 : Bankolar arasındaki kapının yaylı duruma getirilmesi

Bankoların arkasına geçmek için menteĢeli ve çoğunlukla açılmadan eğilerek altından geçilen

bir kapak kullanılıyordu. Kapağın açılarak geçilmesinin ya da eğilerek altından geçilmesinin

oldukça zor ve vakit alan bir iĢlem olduğu gözlendi. Kapağın açma kolunun açılması ve

ardından kapağın kaldırılması ile ilgili bir analiz yapıldı.

Page 166: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

160

Tablo 7: Bankoların Eski Durumu

Sol El TMU Sağ El

- 6,1 R 10 A

- 2 G 1 A

- 5,8 M 6 C

- 2 RL 1

R 10 A 6,1 -

G 1 A 2 -

T 180 M 14,8 -

RL 1 2 -

Toplam TMU : 40,8

Bu kapak kaldırılarak yerine yaylı bir kapı takıldı. Yaylı kapı her iki yönden geçiĢlerde

kolaylık sağladı. Kapıya sadece dokunmak bile açılması için yeterli olur hale geldi.

Tablo 8: Bankoların Yeni Durumu

Sol El TMU Sağ El

- 6,1 R 10 A

- 0 G 5

- 0 RL 2

Toplam TMU : 6,1

Bu iyileĢtirme ile 34,7 TMU kazanç sağlandı.

6 ) C3 : Reçete tasnifi için çekmeceli kutu kullanımı

Reçeteler geniĢ bir dolabın içinde tasnif edilmeden biriktiriliyor ve bilgisayara bilgi giriĢi için

ele alınması gerekenler bu dağınık grubun içinden ayıklanıyordu. Bu seçme ve bulma iĢlemi

gün içinde sık sık tekrarlanıyor ve zaman kaybına yol açıyordu. Dolabın açılması ve ilgili

reçetenin bulunup, dolabın tekrar kapatılması Ģu Ģekilde incelendi.

Tablo 9 : Reçete Tasnifinin Eski Durumu

Sol El TMU Sağ El

- 15,6 R 40 B

- 2 G 1 A

- 5,4 T 90 S

- 2 RL 1

- 11,4 R 20 C

- 7,3 EF

- 7,3 G 4 A

- 15,8 M 40 A

- 2 RL 1

- 15,6 R 40 B

- 2 G 1 A

- 5,4 T 90 S

- 2 RL 1

Toplam TMU : 93,8

Page 167: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

161

Birbiriyle aynı özellikte olan reçetelerin gruplanarak yerleĢtirilebileceği, alt alta 8 çekmeceli

küçük bir plastik dolap temin edildi. Bu çekmeceli tasnif dolabı bankonun üzerine

yerleĢtirildi. Her bir çekmeceye tanımlama etiketi yapıĢtırıldı. Bu düzenleme ile reçete bulma

iĢlemi oldukça kolay hale geldi.

Tablo 10 : Reçete Tasnifinin Yeni Durumu

Sol El TMU Sağ El

- 6,3 R 10 B

- 2 G 1 A

- 9,6 M 20 A

- 2 RL 1

- 10 R 20 B

- 7,3 EF

- 7,3 G 4 A

- 9,6 M 20 A

- 2 RL 1

- 6,3 R 10 B

- 2 G 1 A

- 9,6 M 20 A

- 2 RL 1

Toplam TMU : 76

Bu Ģekilde 17,8 TMU kazanıldı. Ayrıca daha düzenli bir görünüm elde edildi.

4. Sonuçlar ve TartıĢma:

Tablo 11: KarĢılaĢtırma Tablosu

Yapılan ĠyileĢtirme Eski TMU Yeni TMU Kazanç

A1 : Kapı eĢiğinin yenilenmesi 50,772 46,492 4,28

A2 : Nöbet tabelalarının düzenlenmesi 68,7 6,1 62,6

B1 : Tartının giriĢe, zeminle aynı düzeye

yerleĢtirilmesi - - -

C1 : Raf kapaklarının sürmeli hale

getirilmesi 42 28,3 13,7

C2 : Bankolar arasındaki kapının yaylı

duruma getirilmesi 40,8 6,1 34,7

C3 : Reçete tasnifi için çekmeceli kutu

kullanımı 93,8 76 17,8

Toplam Kazanç : 133,08

- Kapı eĢiğinde yapılan Ģekillendirme ile 4.28 TMU kazanç sağlanmıĢtır. Eczane 20 gün

gözlenmiĢ ve ortalama olarak bir günde 500 giriĢ çıkıĢ yapıldığı sonucuna varılmıĢtır. Bu

durumda 2140 TMU zaman tasarrufu yapıldığı da sonucuna varılmıĢtır. Buna ek olarak bebek

Page 168: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

162

arabaları, engelli sandalyeleri ve eczaneye koli taĢınan tekerlekli taĢıyıcılar ve eczaneye sık

sık girip çıkan sağlıksız insanların hareketi kolaylaĢtırılmıĢtır.

- Nöbet tabelalarının düzenlemesi ile elde edilen zaman kazancı 62.6 TMU‟ dur. Bu

iyileĢtirme ile iĢ kazasına yol açabilecek olan ve karıĢık halde bulunan, ince ve keskin kenarlı

metal levhalar ortamdan uzaklaĢtırılmıĢtır.

- Tartının giriĢe ve zemin hizasına gömülmesi ile eczane çalıĢanlarının müĢterilere sürekli

tartının yerini göstermesi ve tartının ayarının yer değiĢtirmeler nedeniyle bozulması

önlenmiĢtir. Ayrıca bu iyileĢtirme müĢterilerin ilgisini çekmiĢ ve sadece tartılmak amacı ile

gelen müĢterilerin bile eczanede göz gezdirmesi ve alıĢ veriĢe yönelmesi sağlanmıĢtır.

- Raf kapaklarının sürmeli hale getirilmesi bütün eczane çalıĢanları için kolaylık sağlamıĢtır.

Yapılan analiz sonucu bir iĢlem için 13.7 TMU zaman kazancı elde edildiği sonucuna

varılmıĢtır. Buna ek olarak, açık unutulan raf kapağına çarpma Ģeklindeki iĢ kazaları

önlenmiĢtir.

- Bankolar arası kapının yaylı duruma getirilmesi eczane içi dolaĢımı oldukça

kolaylaĢtırmıĢtır. Eczacı, kalfa ve çırak haricinde eczanede bulunan kiĢilerin banko arkasına

eriĢiminin önlenmesi amacıyla kapının tamamen kaldırılmasından kaçınılmıĢtır. Yaylı kapı ile

34.7 TMU zaman kazancı sağlanmıĢtır. Eczane 20 gün gözlenmiĢ ve ortalama olarak bir

günde bankoların ardına 100 geçiĢ yapıldığı sonucuna varılmıĢtır. Bu durumda 3470 TMU

zaman tasarrufu yapılmıĢtır. Tüm bunlara ilave olarak göze daha hoĢ gelen bir görünüm elde

edilmiĢtir.

- Reçete tasnifi için çekmeceli kutu kullanımı, kalfanın iĢini büyük ölçüde kolaylaĢtırmıĢtır.

Tek bir reçete arama olayı için 17.8 TMU kazanç sağlanmıĢtır. Yapılan 20 günlük gözlem

sonucu bir günde ortalama 45 defa reçete grubunda arama yapıldığı tespit edilmiĢtir. Bu

durumda günde 801 TMU reçete arama zamanı kazanılmıĢtır.

Bu çalıĢmada yapılan 6 adet iĢ yeri düzenlemesi ile iĢlerin bir kez gerçekleĢmesi için toplam

133.08 TMU zaman kazanılmıĢ ve çalıĢanların kazanılan zamanlarda diğer eczane

faaliyetlerine daha fazla zaman ayırması sağlanmıĢtır. Söz konusu iĢlerin gün içinde defalarca

tekrarlandığı düĢünülse bile kazanılan bu süre oldukça az olarak değerlendirilebilir. Fakat

MTM uygulamalarının tek amacı iĢlem sürelerini kısaltmak değildir. Bu analiz yardımıyla

eczanede en sık tekrarlanan hareketler incelenmiĢ ve iĢlerin daha kolay ve güvenli olarak

yapılmasını sağlayacak çözümler üretilmiĢtir. Eczanede yapılan bu değiĢikliklerle, üzerinde

çalıĢılan noktalarda çalıĢma metodu ve araçları geliĢtirilerek zaman kazancı ve daha güvenli

çalıĢma ortamı sağlanmıĢtır.

5. Kaynaklar

Kurumer, G., 2004. ĠĢletmelerde Uygulamalı ĠĢ Etüdü Teknikleri Ders Notları

Kurumer, G., 2000. Zaman Ekonomisi Tekniklerinden Maliyetleri DüĢürmek Yerine

Önleyici Bir Yöntem “Standart Zamanlar Sistemi”

Ercan, M. N.., 2004. ĠĢ ve Zaman Etüdü, Dokuz Eylül Üniversitesi Tekstil, Hazır Giyim ve

Boya AraĢtırma Uygulama Merkezi Yayınları No : 4, Ġzmir

Deutsche MTM – Vereinigung E.V., 1975. MTM Standard-Daten Lehrgang

General Sewing Data (GSD), 1990. Student Manual Supplementary Module

Page 169: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

163

KULLANICI ODAKLI BĠR KURUMSAL ÇAĞRI MERKEZĠ UYGULAMASI

Altay ONUR*, Hakan SUBAġIOĞLU

Siemens San. ve Tic. A.ġ.

ÖZET

ġirketlerde CRM (Customer Relationship Management) süreci kapsamında yer alan Çağrı

Merkezleri müĢteri hizmetlerinin yanı sıra Ģirket çalıĢanlarına yönelik olarak da kullanılmaya

baĢlanmıĢtır. Özellikle değiĢik yerleĢkelerde konuĢlanmıĢ veya holding türü kuruluĢlarda

çalıĢan memnuniyetinin sağlanmasında önemli bir yer tutan iç iletiĢim özellikle hizmet

bölümlerinin performansının ölçülmesinde önemli bir yer tutmaktadır.

Bu tür bir kurumsal çağrı merkezinin amacı; Ģirket iĢ süreçlerine katma değer sağlamak,

çalıĢan memnuniyetini ve iĢ verimliliğini artırmaktır. Kurumsal kimliğe uygun bir ĢemĢiye

çözüm olarak hizmet birimlerinin süreçlerini merkezi bir sistem üzerinden izlemek, görevler

atamak, raporlamak, sistemi dinamik bir yapıda tutarak eĢzamanlı güncel geri beslemeler ile

performans ölçümünü yapabilmek, sistemden istenen baĢlıca iĢlevlerdir.

Bu çalıĢmada hizmet birimlerinde kullanılan ve birimlerin ihtiyaçlarına göre içeriği

düzenlenebilen Ģirket içi çağrı merkezi uygulamasında görev alan kiĢilerin kullanıdığı intranet

tabanlı bir Çağrı Merkezi (Call Center) yazılımının temel fonksiyonları tanıtılacaktır. MüĢteri

ĠliĢkileri Yönetimi‟nin (CRM) önemli unsurlarından biri olan çağrı merkezleri, Ģirket

çalıĢanlarına dönük yüzü ile iç müĢteri memnuniyetinin sağlanmasında önemli bir yer

tutmakta, iĢ süreçlerine sağladığı katma değer ile iĢ verimliliğini yükseltmektedir.

Anahtar Sözcükler: CRM, çağrı merkezi, çalıĢan memnuniyeti, verimlilik.

1. GiriĢ

CRM (MüĢteri ĠliĢkileri Yönetimi) süreci kapsamında müĢteriye hızlı ve etkin bir hizmet

vermenin gün geçtikçe önem kazandığı günümüzde çağrı merkezleri doğrudan müĢteri ile

iletiĢimde bulunma özelliği nedeniyle ayrı bir öneme sahiptir. Her ne kadar öncelikle Ģirketler

ürün veyay hiizmet sundukları müĢterilerine karĢı bu çağrı merkezleri kurmuĢlarsa da CRM

sürecinde Ģirket çalıĢanlarının da yer aldığı ve bu nedenle süreçler arası iliĢkilerde iç müĢteri

memnuniyetinin ölçülmesi gerektiğinden hareketle, özellikle Ģirket bünyesinde hizmet

sağlayan birimlerde iç bünyede kullanılan kurumsal çağrı merkezlerinin gündeme geldiği ve

birçok firmada bunun üst yönetim tarafından hizmet biriminin performansının ölçülme kriteri

olarak belirlendiği görülmektedir.

Bu bildiride Siemens A.ġ. bünyesinde Kurumsal Ġnsan Kaynakları tarafından çalıĢanlara

sunulan hizmetler için “askHR” adı altında oluĢturulan bir kurumsal Çağrı Merkezi (ÇM)

uygulamasından bahs edilecektir.

* [email protected]

Page 170: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

164

2. Çağrı Merkezi süreç yapısı

Çağrı Merkezi Yönetimi MüĢteri

istekleri Uygulama

ve kontrol

Koordinason ve Planlama

Ġzleme

3. Kurumsal Çağrı Merkezi (Corparate Workspace) amacı

Ortak sorunlar:

ÇalıĢanlar hizmet birimleri ile igili sorunlarına doğrudan tek bir yerden ulaĢamıyor,

zaman kaybı yaĢıyor, diğer çalıĢma arkadaĢlarını meĢgul ediyor.

Hizmet birimleri belli dönemlerde (bayram, nema, maaĢ, sigorta, vergi iadesi vb) aĢırı

telefon trafiğine maruz kalıyorlar, operatif iĢlerini yapmakta zorlanıyorlar.

Hizmet birimlerinin -çağrılarla ilgili- iĢ yükü kayıt altına alınamadığından verilen

hizmetin performansı ölçülemiyor.

MüĢteri memnuniyeti tam olarak ölçülemiyor.

Performans ölçümlemesi yapılamadığından çalıĢanların motivasyonu olumsuz yönde

etkilenebiliyor, görev dağılımında sorunlar yaĢanıyor.

“Corparate Workspace” Konsepti fayda ve fırsatlar:

Siemens çalıĢanlarına yönelik ulaĢabileceği tek bir Hizmet Noktası (Call Center:

#1111) oluĢturulması.

Hizmet birimlerinin ihtiyaç ve taleplerinin bir elde toplanması ve sinerjik bir

yaklaĢımla optimum çözüm sağlanması

Kaynakların optimizasyonu (Her bir bölüm için farklı bir ÇM yerine tek bir ÇM

oluĢturulması, telefon karmaĢasının azaltılması)

Düzenli ve anlamlı merkezi raporlama yapılması.

Her bir hizmet bölümünün kendi performansını ölçebilir olması ve bunu çalıĢan

hedefine dönüĢtürebilmesi.

Çağrılardan elde edilen verilerin değerlendirilebilmesi (Raporlama, performans ölçme vb)

Katma Değer yaratıcı aktiviteler

Hedefler:

Katma Değer Yaratma

Ġç MüĢteri Memnuniyeti

ĠĢ verimliliği

Hizmet Performansını Ölçme

4. Çağrı Merkezi iĢ akıĢı

ġirket çalıĢanlarının Kurumsal Ġnsan Kaynakları (CHR) ile ilgili her türlü konudaki soru ve

isteklerini iletebilmek amacıyla kurulan askHR Ġnsan Kaynakları Çağrı Merkezi iĢ akıĢı genel

olarak; çalıĢanların Ģirket içinde dahili telefon üzerinden 1111 numarayı arayarak isteklerini

operatrise bildirmeleri ve bu çağrının sisteme kaydedilerek ilgili CHR uzmanına

yönlendirilmesi, çözümün telefon ve/veya e-posta ile çalıĢana bildirilmesi esasına

dayanmaktadır.

a) ÇalıĢan kiĢi dahili çağrı merkezini (1111) arar

b) Operatris arayanın ismini sisteme kaydeder, talebini dinleyerek gerekli güncel bilgiyi

hemen verir

Page 171: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

165

c) Operatris, müĢteri talepleri doğrultusunda kaydı açar ve telefonu ilgili bölüme

(yöneticiye/uzmana) yönlendirir

d) Ġlgili uzman sorunu çözer ve verileri menülere girerek kaydı kapar.

e) E-posta ile müĢteriye bilgi gönderilir.

f) Yönetici online olarak iĢlemleri takip eder.

Rapor alır...

Bununla ilgili iĢ akıĢı ġekil-1‟de belirtilmiĢtir.

ġekil-1: askHR Çağrı Merkezi çağrı alma ve geri bildirim iĢ akıĢı

5. Çağrı Merkezi Görev dağılımı

arkHR Çağrı Merkezi yapısında aĢğıdaki görevler tanımalnmıĢtır.

a) Sistem admini

- Uyarlamalar

b) Call Center görevlisi

- Problemi bildirien kiĢinin ana verisinin bulunarak istek kaydına kopyalanması

- Problemi çözüme ulaĢtıracak doğru bölümün tespit edilmesi

- Problemin çözümü ile ilgili gurubun tespit edilmesi

- Kayıt açıldıktan sonra müĢteriye "kaydınız açıldı geri bildiriminin" ulaĢtırılması

- Seçilen bölümün grup yöneticisinin açılan iĢ hakkında haberdar edilmesi

c) Grup yöneticisi

- Seçilen bölümün grup yöneticisinin eğer gerekiyorsa problemi diğer çözüm

guruplarına aktarması

- Seçilen bölümün grup yöneticisi problemi, kendi gurubu içinde çözecekse kendi çözüp

problemi kapatabilir yada iĢi grup içinde birine atar ve iĢ atama maili gönderir.

d) Problem çözen

- Kendisine iĢ atandığını öğrenen kiĢi sisteme eriĢerek problem statüsünü iĢleme alır.

Page 172: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

166

- Problem statüsünü iĢleme alan kiĢi istiyorsa problem sahibi kiĢiye,probleminizle ben

ilgileniyorum Ģeklinde mesaj gönderir.

- Problemle ilgilenen kiĢi problemi çözdüğünde çözüm notunu yazarak statüyü kapanıya

getirir.

- Problemi çözen kiĢi problem sahibi kiĢiye,probleminiz çözüldü bildirimi gönderir.

e) Bütün kullanıcılar

- Raporlar

6. askHR Destek Hattı (Help Desk) programı konsolunun kullanılması

Çağrı Merkezi kullanıcı arayüzü aĢağıdaki fonksiyonlardan oluĢmaktadır;

1.Güncel iĢ durumunun görüntülenmesi ve genel tanıtım

2.Kullanıcılar için konsol

- Konsolun görüntülenmesi

- Kullanıcının problemi iĢleme alması

- Kullanıcının problemi kapatması

3.Grup yöneticileri için konsol

- Konsolun görüntülenmesi

- Problemin ilgili kiĢiye atanması

- Problemle ilgilenecek kiĢiye iĢ atama maili göndermek

- Problemin bir baĢka gruba devredilmesi

4.Sistem yöneticisi için konsol

Arayüz ile ilgili bazı menüler aĢağıda verilmiĢtir.

Ana menü ikonları üzerinden kullanıcılar istedikleri verilere kolayca ulaĢabilmekte veya

sisteme kaydedilmiĢ bilgileri sorulayabilmektedirler. Sistemde ayrıca bir Help Desk

fonksiyonu ile desteklenmiĢ olup sekiz değiĢik konu hakkında detaylı bilgiler içeren bir

kullanım kılavuzuna eriĢimi sağlamaktadır (ġekil-2).

ġekil-2: Kullanıcı arayüzü ana menüleri ve Help Desk menüsü görüntüsü

Sisteme operatrisler tarafından müĢterlerin bildirdiği istekler problem tanımı menüsüne

girilmektedir. Problem numarasının sistem üzerinden otomatik olarak verildiği bu tür bir

menüye ait bir örnek ġekil-3‟de verilmiĢtir. Problem tanımından sonra ilgi uzmanlar

tarafından yapılan iĢler ve çözüm yine aynı menüye yazılarak sisteme kaydedilmektedir.

Page 173: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

167

ġekil-3: askHR Çağrı Merkezi problem giriĢ menüsü örneği

Program üzerinden müĢteri bilgilerine ulaĢılmaktadır. Her bir müĢteri kaydının satırındaki

buton üzerinden detay bilgilere kolayca ulaĢılmaktadır (ġekil-4)

ġekil-4: MüĢteri kayıtları

Raporlama için ana menüden ilgili ikon üzerine tıklayarak grafiksel görüntü sağlanmakta,

yine her bir grafik sütünu üzerine tıklayarak ilgili iĢlemlere ait birimlerin yapmıĢ olduğu iĢler

ve içerikleri hakkında detay bilgiye eriĢilmektedir (ġekil-5).

Page 174: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

168

ġekil-5: Birimler bazında kapanan iĢlerin dağılımı

7. Sonuçlar ve değerlendirmeler

askHR Ġnsan Kaynakları Çağrı Merkezi için Ģirket bünyesinde geliĢtirilen ve kullanılan

yazılım programı hem operatrislerin, hem de uzman personelin ve yöneticilerin eĢzamanlı

olarak kullanabilecekleri yapıda hazırlanmıĢtır. Tamamen görsel ikonlar yardımıyla menülere

ulaĢılmakta ve yine menüler üzerindeki linkler yardımıyla ilgili konular hakkında detay

bilgilere kolayca ulaĢılmaktadır. Sistemin aynı zamanda Ģirket çalıĢanları adres bilgi bankası

ve outlook programı ile senkron bir Ģekilde çalıĢması iletiĢimi e-posta üzerinden hızlandırarak

zaman tasarrufu sağlamakta, insani hataları önlemekte, böylece kiĢilere bağımlı insiyatifleri

azaltarak daha ergonomik bir arayüz yardımıyla kullanıcı odaklı bir mimari sunmaktadır.

ÇalıĢanların memnuniyeti yıllık olarak yapılan anketlerle değerlendirilmektedir.

8. Kaynaklar

“Çağrı Merkezi Yönetimi”, 06/2005, CIM yöntem talimatı, Y-008, Siemens A.ġ.

(firmaya özel)

“askHR Destek Hattı (Help Desk) programı konsolunun kullanılması”, 2004, Siemens

A.ġ. IK APP, Kullanım Kılavuzu (firmaya özel)

“Corparate Workspace” Kurumsal Çağrı Merkezi konsepti, Siemens A.ġ. CIM

Customer Interaction Management, 02/2005 sunum dosyası (firmaya özel)

Canbek, Taner. 2001, Çağrı merkezinde hizmet ve satıĢ, SFS CRM Günleri,

Sigortacılık&Bankacılık, Activeline.

Page 175: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

169

TORNAVĠDA KULLANIMINDA UYGULANAN DÖNME MOMENTĠ

BÜYÜKLÜĞÜNE TORNAVĠDA SAP GEOMETRĠSĠ VE MALZEMESĠNĠN

ETKĠLERĠ

B.Türker ÖZALP*, Fatih C. BABALIK

Uludağ Üniversitesi, Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi, Endüstri Müh. Böl.

Uludağ Üniversitesi, Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi, Makine Müh. Böl.

ÖZET

Pek çok iĢyerinde, el aletleri iĢin önemli elemanlarıdır. Düzgün tasarlanmayan el aletleri ile

çalıĢmalar, gereksiz fizyolojik sarfiyata veya uzun süreli birikmiĢ travma rahatsızlıklarına,

örneğin tendonlarda, tendon kılıflarında, el, bilek ve kol sinirlerinde ilerlemiĢ hasara neden

olabilmektedir. Söz konusu zararlı etkiler, iĢ yerinde elveriĢsiz el aletlerinin kullanılmasıyla

iliĢkili düĢük performansın ve artan devamsızlığın sebebi olabilir. HoĢ görünüĢlü ve ucuz el

aletleri kolayca pazarlanabilir, fakat bu durum ergonomik açıdan yeterli bir kriter değildir. El

aletlerinin saplarının Ģekli, kalınlığı, uzunluğu, hacmi, yüzeyinin pürüzlülüğü ve yapıldığı

maddenin cinsi de, iĢlemsel performansı ve fizyolojik zorlanmayı etkilemektedir. Bu

araĢtırma için tornavidaların seçilme nedeni hemen her yerde kullanılan el aletleri olmaları ve

her alet kutusunda bulunmalarıdır. 12 erkek, gönüllü, ücretsiz denek, 10 farklı saplı

tornavidanın kullanıldığı tornavida test serilerinde yer aldı. Pronasyon ve supinasyon için

maksimum tork tayin edildi. Sapın, hacim ve yüzey pürüzlülüğü ile iliĢkili olarak pronasyon

ve supinasyonla bağlantılı maksimum tork değerleri arasında anlamlı ve esaslı farklar

saptandı. Balmumu gibi kaygan yüzeyli saplar daha az uygun sonuçlar ürettiler. Buna karĢın

poliüretan gibi kaymaya karĢı yüzey direnci yüksek kimyasal madde ile kaplı tornavida

sapları ile büyük hacimli saplar ergonomik açıdan ele daha uygun bulundular.

Anahtar Sözcükler: Maksimum Dönme Momenti, Supinasyon, Pronasyon.

1. GiriĢ

Ġnsan, yaĢam gereksinimlerini karĢılayabilmek için ekonomik nedenlerle çalıĢmak zorundadır.

ÇalıĢma kavramı, insanın meslek yaĢamı dahil günlük yaptığı tüm iĢleri kapsamaktadır.

Ġnsanlar çalıĢma ortamında tüm kapasitelerini ortaya koyarak üretimin verimliliğini arttırmaya

çaba harcamaktadırlar. Üretimin verimliliğini ve sonuçta insanın verimliliğini arttırabilmek

için çalıĢma ortamı ile beraber akli ve fiziksel iĢ yükü, bilgi akıĢı, diğer çalıĢanlarla olan

sosyal iliĢkileri ve dinlenme süreç ve sıklıkları göz önüne alınmalıdır. Ġnsanın fiziksel iĢ

kapasitelerinin sınırlı olması nedeniyle insan ile kullandığı makineler ve çevresi arasındaki

iliĢki iyice incelenmelidir. “Ġnsan-Makine-Çevre” iliĢkilerini analiz ederek, çalıĢanların daha

sağlıklı ve üretken bir Ģekilde çalıĢabilmelerini sağlayabilmek için insanın anatomik

özelliklerini, fiziksel ve akli yeteneklerini göz önünde bulundurmak gerekmektedir.

Ġnsanların en belirgin anatomik özelliklerinden biri bazı bölgelerini aktif olarak kasıp

gevĢeterek yer değiĢtirebilmeleri, kol ve bacaklarını hareket ettirerek karĢı kuvvet

uygulayabilmeleri ve iĢ yapabilmeleridir. Ġnsan iĢ yerinde kol ve bacaklarını hareket ettirerek;

el ve ayaklarını kullanarak mekanik iĢ yaparken, negatif etken olan “ fizyolojik kas

zorlanması ve kas hasarları” ve “Yorgunluk” kavramı ile karĢılaĢmaktadır.

* [email protected]

Page 176: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

170

Pek çok iĢ yerinde el aletleri iĢin önemli gereçlerini oluĢtururlar. KiĢinin eline uygun

tasarlanmayan el aletleri, onu kullananlarda zararlı etkiler yaratan iĢ koĢulları oluĢtururlar. El

aletleri sık sık veya uzun süreli kullanıldıklarında „Uzun-Süreli BirikmiĢ Travma

Rahatsızlıklarına (CTDs) (Cumulative Trauma Disorders) örneğin tendonlarda ilerlemiĢ

hasarlara, tendon kılıfında, el, bilek, dirsek, kol ve omuz kaslarında gerilme hasarlarına neden

olurlar (Rempel, 1994). Söz konusu travma rahatsızlıkları ile iskelet kası Ģikayetleri, uygun

olmayan iĢ tasarımı ve kullanıĢsız el aletleri nedeniyle oluĢabilmektedir. ĠĢ yerinde

performansın azalması ve kas hasarları nedeniyle iĢçinin iĢinin baĢında bulunamaması gibi

üretimi aksatan durumlar, ancak basit el aletlerinin tasarımına ergonomik yaklaĢım ile

önlenebilir. Bu nedenle araĢtırmalarda; ürün ergonomistlerinin yaklaĢımları ile iĢ aletlerinin

tasarımı açısından el-kol sisteminin anatomik ve fizyolojik karakteristiklerinin göz önüne

alınması “insana uygun olan= ele uygun dur” (Strasser, 1996) eĢitliğine dayanan mutlak,

zorunlu bir prensiptir. Büyük ve küçük ölçekli iĢ yerlerinde tornavidalar elle tutulan iĢ aletleri

olarak çok kullanılmaktadır; her alet çantasında bulunurlar ve elinden her iĢ gelen kiĢilerde bir

kaç farklı boyutta tornavida büyük olasılıkla vardır. Fakat tornavida sapları nadiren elin

anatomisine uygun Ģekil ve boyutlara sahiptirler. Tornavida saplarının Ģekli, kalınlığı,

uzunluğu, hacmi, ağırlığı, yüzeyinin düz veya pürüzlü olması ve sapın yapıldığı maddenin

cinsi (tahta, selüloz asetat, polipropilen, kauçuk gibi) hem iĢlemle ilgili performansı ve hem

de fizyolojik zorlanmayı etkilemektedir (Bullinger ve Solf, 1979; Cedervist ve Lindberg,

1993; Wang ve Strasser, 1993; Strasser, 1996; Kluth ve ark., 2004; Babalık, 2005) Bu

nedenle vidalama iĢi sona erdikten sonra pek çok tornavida kullanan, kas ağrısı ile

karĢılaĢmakta ve avuç içleri ile parmakları tahriĢ olmaktadır. El aletlerini ergonomik açıdan

değerlendirmekte kullanılan yöntemler: üretim verimi, maksimum dönme momenti ölçümü,

lokal kas zorlanmasının fizyolojik ölçümü ile çalıĢanların söz konusu el aletlerini kiĢisel

değerlendirmeleridir (Strasser, 1991; Keller ve Strasser, 1998; Keller ve ark., 2004; Kluth

ve ark., 2004).Bu çalıĢmanın amacı, farklı sapları olan (ağırlık, Ģekil, büyüklük, kesit alanı,

yüzey pürüzlülüğü ve sap üretiminde kullanılan madde cinsi farklı) ve Ģehrimizde ticari olarak

mevcut on adet tornavidanın Maksimum Dönme Momentini, 12 (11denek sağ elini kullanıyor,

bir denek de sol elini tercih ediyor) gönüllü, ücretsiz erkek denekle ölçerek, söz konusu

tornavidaları ergonomik açıdan değerlendirmektir.

2. Materyal ve Yöntem

2.1. Denekler ve Prosedür

12 erkek, gönüllü, ücretsiz denek; yaĢları (29,2 ± 5,7 yıl), vücut ağırlığı (84,8 ± 9,2 kg),

boyları (178,7 ± 7,3 cm), dirsek yüksekliği (113,2 ± 5,3 cm), açısından homojen yapıya sahip

bir grup, tornavida test serisinde yer aldı. Deneylerde, deneklerin kuru elle tornavida

kullanımlarında Maksimum Dönme Momenti (Maksimum Tork Kuvveti) (pronasyon ve

supinasyon için ayrı ayrı), Bursa Fiat-Powertrain Fabrikasındaki BLM tork metre kullanılarak

ölçüldü.

2.2. Deneylerde Kullanılan Tornavidalar

“Philips cross-slot”, PH2 uçlu-12.5 cm uzunluğunda ve 10 farklı sapı olan (uzunluk, çap, boy,

hacim, ağırlık, yüzey kalitesi ve yapıldığı madde açısından farklı) - (yalnız tahta saplı

tornavida (Tor 1) Türkiye‟de tek tip olarak satılmakta ve uç kısmı 12,5 cm değil 10 cm

uzunluğundadır.) yerli yapım ve ithal, Bursa‟da ticari olarak satılan yıldız tornavidalar bu

araĢtırma için seçildiler. 10 farklı tornavida toplu halde ġekil 1‟de saplarının boyutları ve

saplarının yapıldıkları malzeme cinsi ile beraber sergilenmektedir. Tornavida saplarının

yapıldığı kimyasal maddelerin bileĢimi, TOFAġ-FIAT Fabrikası-Kimya laboratuarında, saplar

analiz edilerek saptanmıĢtır.

Page 177: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

171

2.3. Deney Düzeneği

Maksimum tork uygulamalarını ölçmek için Bursa Fiat-Powertrain fabrikasındaki BLM

marka tork metre cihazı kullanıldı. Vida sıkma-gevĢetme cihazının iĢ yüksekliği, her

defasında deneğin dirsek yüksekliğine, tornavidaların uzunlamasına ekseni ile deneğin ön

kolu aynı doğrultuda olacak Ģekilde ayarlandı. Vidalama esnasında deneklere, güç kavraması

değil, fakat el ayası ve beĢ parmakla çevreledikleri, tornavida sapını kavramaları söylenmiĢ ve

maksimum tork‟ un söz konusu koĢullarda uygulanması sağlanmıĢtır. H 1 H 2 H 3 H 4 H 5

MEġE POLĠPROPĠLEN POLĠESTER SELÜLOZASETAT BUTĠRAT SELÜLOZASETAT BUTĠRAT

H 6 H 7 H 8 H 9 H 10

GÖVDE: POLĠPROPĠLEN

KILIF: POLĠÜRETAN

GÖVDE: POLĠPROPĠLEN

KILIF: POLĠÜRETAN

GÖVDE: POLĠPROPĠLEN

KILIF: POLĠÜRETAN

GÖVDE: POLĠPROPĠLEN

(% 17 MINERAL KATKILI)

KILIF: PVC

GÖVDE: POLĠPROPĠLEN

GRĠ KESĠT: POLĠPROPĠLEN

KILIF: POLĠÜRETAN

ġekil 1. Deneylerde kullanılan 10 farklı tornavidanın saplarının boyutları (mm) ile saplarının

imal edildikleri malzeme cinsi

ġekil 2. Demir masa ve üzerine monte edilmiĢ olan transducer

Vidalama iĢi için hazırlanan ve cıvatayı (PH2 ucuna uygun) içeren silindir Ģeklindeki adaptör,

tranceducera o da BLM torkmetre‟ye bağlanmaktadır (ġekil 2.). Transducer maksimum 30

Nm‟lik tork ölçümü için kalibre edilmiĢtir. Maksimum torklar digital olarak okunmaktadır.

Deneklerin duruĢ Ģeklindeki farklılıkların, oluĢturulan torklardaki anlamlı etkileri göz önüne

alınarak, tam duruĢ pozisyonu deneğe belirtilerek duruĢ Ģeklinden gelecek darboğazlar

önlenmeye çalıĢılmıĢtır. Transducerin bağlanacağı adaptör, VCN150 kodlu malzemeden

Page 178: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

172

FIAT-Powertrain fabrikasında bu araĢtırma için imal edilmiĢtir. Adaptör bağlı konumda iken,

cıvata ağzının döĢemeden yüksekliği, 94 cm. olarak saptanmıĢtır. Farklı deneklerin dirsek

yükseklikleri ile cıvata ağzının yüksekliğini eĢitlemek için masa ayaklarının altına

20.0*20.0*1.2 cm‟lik PDF malzemesinden yaptırılan destekler, gerekli miktarlarda fork-lift

operatörü vasıtasıyla ilave edildi. Her denek için farklı olmak üzere ,rasgele (randomize,

geliĢigüzel) tornavida kullanılıĢ sırası düzenlendi.

3. Maksimum Dönme Momenti Ölçüm Sonuçları ve Değerlendirmeler

12 deneğin 10 farklı tornavida sapı ile kuru elle gerçekleĢtirdikleri supinasyon ve pronasyon

iĢlemlerinden elde olunan Maksimum Dönme Momenti ölçüm sonuçlarının ortalamaları

tornavida baĢına hesap edilerek ġekil 3‟ de moment ekseninde sütun grafikleri Ģeklinde

sunulmaktadır. Supinasyondaki, “Maks. Dönme Momenti” verileri karĢılaĢtırıldığında, en

düĢük “Maks. Dönme Momenti” deneklerce, Tor 5, ve Tor 2‟ye uygulanırken, en yüksek

“Maks. Dönme Momenti” de Tor 8 ve Tor 10‟a uygulanmaktadır. Tor 8 ve Tor 10 her ikisinin

sapı da polipropilenden üretilmiĢ olup dıĢ yüzeyleri poliüretanla kaplıdır. Tor 5 ise

selülozasetatdan üretilmiĢtir.ve Tor 2 ve Tor 5; parlak ve pürüzsüz yüzeye sahipken, Tor 8

pürtüklü yüzeyi ile dikkati çekmekte, Tor 10 ise 10 farklı tornavida sapı arasında hacmi en

büyük tornavida olarak dikkatleri üzerinde toplamaktadır.

ġekil 3. Kuru elle yapılan supinasyon ve pronasyon esnasındaki maksimum dönme

momentlerinin karĢılaĢtırılması

Page 179: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

173

ġekil 4. Kuru elle yapılan supinasyon ve pronasyon esnasındaki maksimum dönme

momentlerinin birbirlerine karĢı üstünlükleri

Tor8 ve Tor 10 ayrıca parmak yuvalarına sahip bulunuyorlar. Tor 7 ve Tor 8 Ģeklen ve

hacimce ve üretildikleri kimyasal madde açısından birbirine çok benzemekte ise de, Tor 8,

üzerindeki dairesel pürüzler ile, Tor 7‟ den ayrılmakta ve supinasyondaki “Maks. Dönme

Momenti” de Tor 8 için, Tor 7‟dekinden daha fazla olmaktadır. Kuru elle pronasyondaki

“Maks. Dönme Moment”leri ile ilgili ġekil 3 de sunulan grafikler incelendiğinde, en düĢük

pronasyon değerleri Tor 5 ve Tor 2 ile elde olunurken, en yüksek “Maks. Dönme Momenti”

değerleri Tor 8 ve Tor 10 ile oluĢmaktadır. Kuru elle yapılan supinasyon ve pronasyon iĢlemi

esnasında uygulanan “Maks. Dönme Momenti” verileri karĢılaĢtırıldığında Tor 1 (tahta

silindirik saplı,üzeri cilalı) ve Tor 9 dıĢında, diğer sekiz tornavida için içeri doğru rotasyon

yüksek olmakta, fakat aradaki fark Tor 3‟de %5.1, Tor 5‟de % 9.6 iken Tor 8‟de % 2.9 ve Tor

10‟da % 10‟a ve Tor 2‟de % 10.3‟e yükselmektedir (ġekil 4). Elde edilen bu sonuçlar daha

önceki çalıĢmalarda saptanan sonuçlarla uyuĢmaktadır (Strasser, 1991; Strasser, 1996;

Strasser ve Wang, 1998; Kluth ve ark., 2004).

Tek solak kiĢi olan denek 11‟in ise kuru elle supinasyondaki “Maks.Dönme Momenti” nin

ortalama değeri 3.02 Nm iken pronasyondaki “Maks. Dönme Momenti”nin ortalama değeri

3.51 Nm olup, aradaki fark % 14 „dür. Solak olan denek 11‟in kuru elle supinasyon ve

pronasyon değerleri karĢılaĢtırıldığında Tor 3 hariç, diğer dokuz tornavida sapı için sol kuru

elle pronasyon değerlerinin, sol kuru elle supinasyon değerlerinden daha yüksek olduğu

saptanmıĢtır.

Özetle; 12 erkek denekle on farklı saplı tornavida ile kuru elle gerçekleĢtirilen supinasyon ve

pronasyon iĢleminde “Maks. Dönme Momenti” ölçümlerinin sonuç tartıĢmaları Tor 10, Tor 8

ve Tor 7‟nin tercih edilebilir tornavidalar olduklarını göstermektedir. Tor 7, Tor 8 ve Tor

10‟un sapları polipropilenden imal edilmiĢ olup, dıĢ yüzeyleri kaymayı önleyen poliüretanla

kaplanmıĢtır. Tor 7 ve Tor 8, Ģekil ve büyüklük açısından birbirine çok benzemekte olup

Page 180: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

174

Maks.Tork değerleri de birbirine yakındır. Tor 10, hacim olarak kullanılan tornavidalar

arasında sap hacmi en büyük olanı olup, en büyük Maks. Dönme Momenti değerleri bu

tornavida ile elde olunmuĢtur.

Kaynaklar

[1] Babalık, F.C., 2005. Mühendisler Ġçin Ergonomi-ĠĢbilim. Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, Ġstanbul, Ġzmir.

[2] Bullinger, H.-J. and Solf, J.J., 1979. Ergonomische Arbeitsmittelgestaltung II - Handgeführte

Werkzeuge-Fallstudien. Wirtschaftsverlag NW, Bremerhaven.

[3] Cedervist, T. and Lindberg, M.,1993. Screwdrivers and their use from Swedish construction industry

perspective. Applied Ergonomics 24 (3), 148-157.

[4] Keller, E. and Strasser, H., 1998. Electromyographic and subjective evaluation of a wrist rest for VDU

operators. Occupational Ergonomics 1(4), 239-257.

[5] .Keller; E., Fleischer R. and Strasser, H., 2004. Estimated and experienced subjective assessment of the

ergonomic quality of a keyboard. Occupational Ergonomics 4 (2), 121-131.

[6] Kluth; K., Chung H.-C. and Strasser, H. 2004. Verfahren und Methoden zur Prüfung der

ergonomischen Qualität von handgeführten Arbeitsmitteln: Professionelle Schraubendreher im Test. Dr.

Curt Haefner – Verlag, Heidelberg.

[7] Rempel, D.M., 1994. Carpal tunnel pressure studies: implications for prevention and rehabvilitation.

Proceedings of IEA-94 Vol.3 ,,pp.244-246, Eds. Mcfadden, S., Innes, L. and Hill, M., Human Factors

Association of Canada,Totonto.

[8] Strasser; H., 1991. Different grips of screwdrivers evaluated by means of measuring maximum torque,

subjective rating and by registering electromyographic data during static and dynamic test work.,

Advances in Industrial Ergonomics and Safety III, pp.413-420. Eds. Karwowski W.,and Yates,

J.W.,Taylor and Francis, ” London, New York, Philadelphia.

[9] Strasser, H., 1996. Electromyography of upper extremity muscles and ergonomic applications.

Electromyography in Ergonomics, pp.183-226, Eds. S.Kumar,- A.Mital,, Taylor and Francis, London,

New York. ,

[10] Strasser, H., and Wang, B., 1998. Screwdriver torque strength and physiological cost of muscles

dependent on hand preference and direction of rotation. Occupational Ergonomics, 1(1) , 13-22.

[11] Wang, B. and Strasser, H., 1993. Left- and right-handed screwdriver torque strength and physiological

cost of muscles involved in arm pronation and supination, in: The Ergonomics of Manual Work, pp. 223-

226. Eds. Marras, W.S.. Karwowski, W J., Smith L.and Pacholski, L., Taylor and Francis, London,

Washington DC,

Page 181: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

175

EV ĠDARESĠ PERSONELĠNĠN KARġILAġTIĞI SORUNLARIN ĠNCELENMESĠ

ġükran ġAFAK, Canan YERTUTAN, Sibel ERKAL*, Özge ASLAN

Hacettepe Üniversitesi, Ev Ekonomisi Y.O., Aile ve Tüketici Bilimleri Bölümü

Özet: Kurumlarda iĢ gücünden en yüksek verimi sağlayabilmek için çalıĢanların fiziksel,

sosyal, ekonomik, psikolojik, fizyolojik tüm çalıĢma koĢulları ve ihtiyaçları ne kadar iyi

belirlenir ve planlanırsa iĢ gücü veriminden faydalanma derecesi o ölçüde artar. Hastanelerde

Ev Ġdaresi hizmetlerinin verimli olarak yürütülebilmesi için de bu hizmetleri yürüten personeli

olumsuz etkileyen faktörlerin belirlenmesi gerekir. Bu araĢtırma, Ankara‟da bir hastanede

çalıĢan Ev Ġdaresi Personelinin iĢ yaĢamında karĢılaĢtığı sorunları belirlemek ve sorunların

çözümüne yönelik önerilerde bulunmak amacıyla planlanmıĢ ve yürütülmüĢtür. AraĢtırmanın

verileri araĢtırmacılar tarafından hazırlanan anket formunun 23 ġubat-1 Nisan 2005 tarihleri

arasında Sağlık kurumunda çalıĢan Ev Ġdaresi Personeline (N:250) dağıtılması ve cevaplanan

formların ( N:159) toplanması sonucu elde edilmiĢtir.

AraĢtırmaya alınan personelin kiĢisel sorunları arasında % 31,4 ile sağlık sorunlarını

belirtenler ilk sırada yer almaktadır. Personelin öğrenim düzeyi arttıkça iĢi sevmeme,

yönetim, eldiven, maske vb konusunda sorun yaĢadığını belirtenlerin oranı da artmaktadır.

Personelin çalıĢma koĢullarına iliĢkin sorunları arasında % 66,7 ile izinle ilgili sorunları

belirtenler önde gelmekte, bunu aydınlatma, havalandırma, gürültü vb fiziksel çevre

koĢullarına iliĢkin sorun yaĢadığını bildirenler izlemektedir. Öğrenim düzeyi arttıkça

kullanılan araçlar, görev tanımı, iĢin yapılma zamanı ve sıklığı, dinlenme araları konusunda

sorun yaĢadığını belirtenlerin oranı da artmaktadır.

Anahtar Sözcükler: Ev Ġdaresi Personeli, personel sorunları

GĠRĠġ

Hastanelerde Ev Ġdaresi hizmetlerinin verimli olarak yürütülebilmesi için hizmeti yürüten

personeli olumsuz etkileyen faktörlerin belirlenmesi gerekir (Yertutan,2000). Personelin

karĢılanması gereken temel gereksinimleri vardır. Çoğunlukla bunlardan bir veya birkaçının

karĢılanmaması sorunlara neden olmaktadır ((Miller,1981 ). Personelin verimliliğini artırmak

için sağlıklı ve rahat çalıĢmaya önem verilmelidir ( ġafak,1997; Jones; Philips,1984). Çünkü

bir insanın bir iĢ gününde yaptığı iĢ miktarını istenen kalitede maksimuma çıkarabilmesi,

kullandığı araç-gereç ve yöntemlerin yanı sıra çalıĢma sırasındaki yeterliliğini etkileyen;

motivasyon, moral, diğer çalıĢanlarla iliĢki vb sosyo-psikolojik faktörlere, çalıĢma sırasındaki

fizyolojik durumuna, çevresel faktörlere, zamana, iĢin yapılması için sağlanan kolaylıklar ve

çalıĢma düzenine, ücret, sosyal yardımlar vb ekonomik faktörlere de bağlıdır (Terzioğlu,1998;

Hatfield, 1986). Bu nedenlerle iĢ gücünden en yüksek verimi sağlayabilmek için fiziksel,

sosyal, ekonomik, psikolojik, fizyolojik tüm çalıĢma koĢulları ve ihtiyaçları ne kadar iyi

belirlenir ve planlanırsa iĢ gücü veriminden faydalanma derecesi o ölçüde artar (Terzioğlu,

1998).

Tüm çalıĢanların iĢlerini yürütürken içinde bulundukları çalıĢma ortamı, üretim sürecinde

genellikle bireyin dıĢında oluĢan, ancak bireyin sürekli olarak etki tepki iliĢkisi içinde olduğu

*[email protected]

Page 182: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

176

bir faktörler toplamıdır. ÇalıĢan, çoğunlukla kendisi dıĢında oluĢan faktörlerden etkilenerek

üretim sürecine katılmaktadır. Bu etkiler olumsuzsa kiĢiler hastalıklara, ruhsal gerginliklere

uğramakta, daha fazla yorulmakta, daha fazla kaza ve hata yapmakta, iĢ de daha fazla zaman

ve enerji harcamaktadır. Ayrıca karar verme, yönetme, planlama, kontrol etme ve

değerlendirme gibi yönetimsel görevlerin gerçekleĢtirilmesi de olumsuz yönde

etkilenmektedir (Yertutan, 2000). ÇalıĢma ortamının çalıĢanın motivasyonu, verimliliği ve iĢ

doyumu üzerinde etkisi büyüktür (Aykanat; Tengilimoğlu,2003). Günümüzde ergonomik

çalıĢmalarla ulaĢılmak istenen amaç, çalıĢma ortamını insan için yaratabileceği tehlikelerden

ve kazalardan arındırmanın ötesinde, bu çalıĢma ortamını, insanın hoĢuna gidecek ve onu

mutlu edecek, güdüleyici bir ortama dönüĢtürmektir ( Ġncir,1988). Böylece iĢ sisteminin insan

üzerinde yarattığı fizyolojik, psikolojik zorlanmalar en aza indirilecek, çalıĢanın verimliliğinin

olabildiği ölçüde yüksek tutulması ve sağlıklı kiĢiler olarak uzun yıllar çalıĢmaları mümkün

olacaktır.

Bu araĢtırma, Ankara‟da bir hastanede çalıĢan Ev Ġdaresi Personelinin iĢ yaĢamında

karĢılaĢtığı sorunları belirlemek ve sorunların çözümüne yönelik önerilerde bulunmak

amacıyla planlanmıĢ ve yürütülmüĢtür.

ARAġTIRMA YÖNTEMĠ

AraĢtırma, Ankara ili BüyükĢehir Belediye sınırları içinde yer alan bir hastanede gündüz

vardiyasında çalıĢan, temizlik iĢini fiilen yürüten tüm Ev idaresi personeli üzerinde

yürütülmüĢtür. AraĢtırmanın verileri, araĢtırmacılar tarafından hazırlanan anket formunun 23

ġubat – 1 Nisan 2005 tarihleri arasında Sağlık kurumunda çalıĢan toplam 250 Ev Ġdaresi

Personeline dağıtılması ve cevaplanan 159 formun toplanması sonucu elde edilmiĢtir.

Bu çalıĢmada ev idaresi personelinin kiĢisel ve çalıĢma koĢullarına iliĢkin karĢılaĢtıkları

sorunlar öğrenim düzeyleri ve cinsiyete göre incelenmiĢtir. AraĢtırma sonucunda elde edilen

verilerin istatistiksel değerlendirmesi SPSS programında yapılmıĢtır.

BULGULAR VE TARTIġMA

AraĢtırmada personelin % 35,2‟si kadın, % 67,8‟i erkek, % 38,4‟ü ilk ve daha az, % 33,3‟ü

ortaokul, % 28,3‟ü lise ve üniversite mezunudur. AraĢtırmada da, personel kiĢisel sorunları

arasında sağlık sorunlarını ( % 31,4) ilk sırada belirtmiĢtir. Bu sonuç, hastanede ev idaresi

personelinin sağlıkla ilgili sorunlarını azaltmaya yönelik çalıĢmalara öncelik verilmesi

gerektiğini düĢündürmektedir. ÇalıĢmada kadınlarda sağlık ( % 46,4), erkeklerde ise aile

sorunlarını ( % 24,3) belirtenler önde gelmektedir (ġekil 1).Bu iliĢki istatistiksel açıdan da

önemli bulunmuĢtur (P<0,05). Erkal ve ġafak‟ın (1998) çalıĢmasında ev idaresi personelinin

%28,6‟sının iĢe bağlı olarak sağlık problemiyle karĢılaĢtığı bulunmuĢtur. ġafak ve arkadaĢları

( 2004) tarafından yapılan araĢtırmada ev idaresi personelinin %7,8‟inin yaptığı iĢe bağlı

olarak sağlık problemiyle karĢılaĢtığı bulunmuĢtur. Yertutan ve arkadaĢları (1995) tarafından

ev idaresi personeli ile yapılan bir çalıĢmada, hastane personelin iĢ güvenliği ve sağlığından

memnun olmadıklarını belirtmiĢlerdir.

Page 183: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

177

41,1

5,4

16,1 16,1

10,7

26,823,3 24,3

8,7

19,4

12,614,6

46,4

19,6

12,5

19,6

12,6

17,515,5

10,7

0,05,0

10,015,020,025,030,035,040,045,050,0

Sağ

lıkAile

Mes

leki g

elişim

İşi S

evm

eme

İşin

mon

oton

luğu

Yön

etim

Diğer

Böl

üm Ç

alışan

ları

Çalış

ma

arka

daşlar

ı

Form

a-ay

akka

Eldiven

,Mas

ke v

b

Kadın

Erkek

ġekil 1- Personelin KiĢisel Sorunlarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı

Ġlk ve daha az öğrenimlilerde aile sorunları (% 40,9), ortaöğrenim görenlerde sağlık sorunları

(% 35,8), lise ve üniversite mezunlarında ise yönetimle ilgili sorunları olduğunu belirtenler

(% 37,8) ilk sırada yer almaktadır (ġekil 2). Öğrenim düzeyi arttıkça iĢi sevmeme (ilk ve daha

az % 16,4 ortaokul % 16,9, lise- üniversite % 26,7), yönetim (ilk ve daha az % 4,9, ortaokul

% 16,9, lise- üniversite % 37,8), diğer bölüm çalıĢanları( ilk ve daha az % 6,6, ortaokul %

13,2, lise- üniversite % 24,4),çalıĢma arkadaĢları (ilk ve daha az % 4,9, ortaokul % 13,2, lise-

üniversite % 22,2), eldiven, maske ( ilk ve daha az % 9,8, ortaokul % 18,9, lise- üniversite %

33,3) konusunda sorun yaĢadığını belirtenlerin oranı da artmaktadır (ġekil 2). Ġstatistiksel

olarak da aile, iĢin monotonluğu, yönetim, diğer bölüm çalıĢanları, çalıĢma arkadaĢları,

eldiven, maske konusunda sorunu olduğunu belirtenler arasındaki fark önemli bulunmuĢtur (

P<0,05). Bu sonuca göre, öğrenim düzeyinin yükselmesiyle personelin sorunlarının bilincinde

olduğu söylenebilir.

24,6

6,68,2

4,96,6

4,9

9,8

33,9

3,8

16,9

3,8

16,9

13,2 13,2

18,9

11,113,3

26,728,9

37,8

24,422,2

15,6

33,3

40,9

16,4

8,2

35,8

16,9

35,6

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

30,0

35,0

40,0

45,0

Sağ

lıkAile

Mes

leki g

elişim

İşi S

evm

eme

İşin m

onot

onlu

ğu

Yön

etim

Diğ

er B

ölüm

Çalış

anları

Çalışm

a ar

kada

şlar

ı

Form

a-ay

akka

Eld

iven

,Mas

ke vb

İlk ve daha az N=61 Ortaokul N=53 Lise-Üniversite N= 45

ġekil 2- Personelin KiĢisel Sorunlarına ve Öğrenim Düzeylerine Göre Dağılımı

Page 184: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

178

AraĢtırmada, personelin çalıĢma koĢullarına iliĢkin sorunları arasında izinle ilgili ( % 66,7)

sorunları belirtenler önde gelirken, Akkaya‟nın (2002), Gönen ve Özgen‟in (1993), Yaman ve

ġanlı‟nın (2001) çalıĢmalarında “ücretin yetersizliğini” belirtenler ilk sırada yer almaktadır.

Yertutan ve arkadaĢları ( 1995) tarafından yapılan çalıĢmada iĢlerinden memnun olmadığını

belirten personelin iĢ sağlığı- güvenliği ( % 17,1), yönetimin politikası ( % 16,7), kurumda

sağlanan olanaklar ( % 15,4), kullanılan araç-gereçler ( % 14,1),insan iliĢkileri ( % 12,0),

çalıĢma ortamının fiziksel koĢullarıyla ilgili ( % 6,8) faktörlerden memnun olmadığı

belirtilmiĢtir.

Bu araĢtırmada her iki cinsiyette de izinle ilgili sorun yaĢadığını bildirenler ilk sıradadır (ġekil

3). Ġlk ve daha az ve ortaöğrenim görenlerde ( ilk ve daha az % 73,8, ortaokul % 54,7), izinle

ilgili, lise ve üniversite mezunlarında ise eĢit oranlarla ( % 71,1) izin ve dinlenme odaları

konusunda sorunu olduğunu belirtenler yüksek orandadır (ġekil 4). Öğrenim düzeyi arttıkça

kullanılan araçlar( ilk ve daha az % 1,6, ortaokul %9,4, lise- üniversite %15,6), görev tanımı(

ilk ve daha az % 3,3, ortaokul % 11,3, lise- üniversite % 17,8), iĢin yapılma zamanı( ilk ve

daha az % 3,3, ortaokul % 15,1, lise- üniversite % 24,4) ve iĢin sıklığı( ilk ve daha az % 13,1,

ortaokul % 18,9, lise- üniversite % 40,0), dinlenme araları (ilk ve daha az %24,6, ortaokul %

32,1, lise- üniversite % 40,0), ücret ( ilk ve daha az % 36,1, ortaokul % 43,4, lise- üniversite

% 46,7) konusunda sorun yaĢadığını belirtenlerin oranı da artmaktadır. Ġstatistiksel açıdan da

dinlenme odaları, kullandıkları araçlar, görev tanımı, iĢin yapılma zamanı, sıklığı, kiĢisel

temizlik olanaklarını sorun olarak bildirenler arasındaki fark önemli bulunmuĢtur ( P<0,05).

Bu bulgu, öğrenim düzeyinin yükselmesiyle personelin çalıĢma koĢullarına iliĢkin

sorunlarının farkında olduklarını düĢündürmektedir (ġekil 4).

Page 185: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

179

48,2

37,5

7,110,7 10,7

25,0

32,1

73,2

21,4

28,6 28,6

7,1

17,9

42,9

30,4

50,5

35,9

8,7 9,714,6

21,4

41,7

63,1

27,2 28,233,0

17,5 16,5

40,8

34,9

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

Aydın

latm

a,

havala

ndır

ma,g

ürü

ltü

vb F

izik

sel çevre

koşulları

Din

lenm

e o

dala

Kullandık

ları

ara

çla

r

Göre

v tanım

ı

İşin

yapılm

a z

am

anı

İşin

yapılm

a s

ıklığı

Kiş

isel te

miz

lik

ola

nakla

rı (

Duş v

b)

İzin

Çalışm

a s

aatleri

Tatil günle

ri

Din

lenm

e a

rala

Vard

iya

Yem

ek

Ücre

t

İkra

miy

e v

b ö

düller

Kadın Erkek

ġekil 3- Personelin ÇalıĢma KoĢullarına ĠliĢkin Sorunlarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı

Page 186: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

180

37,7

24,6

1,6 3,3 3,3

13,1

39,3

73,8

22,9 24,6 24,6

11,58,2

36,1

31,1

20,8 20,8

9,4 11,315,1

18,9

26,4

54,7

28,332,1 32,1

13,2

22,6

43,4

28,3

66,771,1

15,617,8

24,4

40

51,1

71,1

24,428,9

40

17,8 18,9

46,742,2

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

Ayd

ınla

tma

,

ha

va

lan

dır

ma

,gü

rültü

vb

Fiz

ikse

l çe

vre

ko

şu

lları

Din

len

me

od

ala

Kulla

ndık

ları

ara

çla

r

rev t

an

ımı

İşin

ya

pılm

a z

am

an

ı

İşin

ya

pılm

a s

ıklığ

ı

Kiş

ise

l te

miz

lik

ola

na

kla

rı (

Du

ş v

b)

İzin

Ça

lışm

a s

aa

tle

ri

Ta

til g

ün

leri

Din

len

me

ara

ları

Va

rdiy

a

Ye

me

k

Ücre

t

İkra

miy

e v

b ö

ller

İlk ve daha az Ortaokul Lise-Üniversite

ġekil 4- Personelin ÇalıĢma KoĢullarına ĠliĢkin Sorunlarına ve Öğrenim Düzeylerine Göre Dağılımı

Page 187: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

181

SONUÇ VE ÖNERĠLER

Hastanelerde Ev Ġdaresi alanında çalıĢan personelin iĢ yaĢamında karĢılaĢtığı sorunları

belirlemek ve sorunların çözümüne yönelik önerilerde bulunmak amacıyla planlan bu

araĢtırmadan elde edilen sonuçlar Ģu Ģekilde özetlenebilir.

Personel, kiĢisel sorunları arasında sağlık problemini ilk sırada belirtmiĢtir.

Kadınlarda sağlık, erkeklerde aile sorunlarını belirtenler önde gelmektedir.

Öğrenim düzeyi arttıkça iĢi sevmeme, yönetim, diğer bölüm çalıĢanları,çalıĢma

arkadaĢları, eldiven, maske konusunda sorun yaĢadığını belirtenlerin oranı da

artmaktadır

Personelin çalıĢma koĢullarına iliĢkin sorunları arasında izinle ilgili sorunları

belirtenler önde gelmektedir.

Öğrenim düzeyi arttıkça kullanılan araçlar, görev tanımı, iĢin yapılma zamanı ve iĢin

sıklığı, dinlenme araları, ücret konusunda sorun yaĢadığını bildirenler de artmaktadır.

Bu sonuçlar doğrultusunda;

Kurumda personelin sağlığını olumsuz yönde etkileyen faktörlerin ortadan

kaldırılması (aydınlatma, havalandırma, ısıtma, nem, gürültü, iĢ dağılımındaki

dengesizlik, monotonluk, araçların ergonomik olmaması vb.), personeli motive edecek

bir çalıĢma ortamın oluĢturulması,

Yöneticilerin, kurumda günlük olarak her personelin; hangi iĢi nerede, ne kadar

sürede, ne zaman, ne sıklıkta, ne ile ve nasıl yürüteceğini gösteren çalıĢma programı

hazırlamaları, bu programı uygulamaları,

Personele iĢe baĢlamadan önce ve hizmet sırasında eğitim verilmesi ve eğitimin

sürekliliğinin sağlanması, sürekli kontrol yapılması,

Yöneticilerin, personelin sorunlarını tespit ederek, çözümlemeye çalıĢmaları,

Personel sorunlarını belirleyecek daha geniĢ çaplı araĢtırmaların yapılması

önerilebilir.

KAYNAKLAR

-Akkaya, G ( 2002) “Otellerde Ev Ġdaresi Hizmetlerinin Yürütülmesinden Sorumlu Yönetici

ve Personelin KarĢılaĢtıkları Sorunların Ġncelenmesi”.H.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ev

Ġdaresi ve Aile Ekonomisi Programı Bilim Uzmanlığı Tezi, Ankara.

-Anon (2005) Office Safety. http://medical.smis.doi.gov/office.html.EriĢim 7,12,2005.

-Aykanat,S; Tengilimoğlu, D (2003) “Hastanelerde Sağlık Personelini Motive Eden

Faktörlere ĠliĢkin Bir Alan ÇalıĢması”. Hacettepe Sağlık Ġdaresi Dergisi ; 6; 2.

-Erkal, S.; ġafak, ġ. (1998). “Hastanelerde ÇalıĢan Ev Ġdaresi Personelinin Hijyen

Kurallarına ĠliĢkin DavranıĢlarının Ġncelenmesi.” Ev Ekonomisi Yüksek Okulu Yayınları

No:1,AraĢtırma Serisi 1,Ankara.

-Gönen, E. Özgen,Ö (1993). “Kurumlarda Ev Ġdaresi Hizmetlerini Yürüten Personelin

ÇalıĢma KoĢullarının Ergonomik Açıdan Ġncelenmesi”. Dördüncü Ergonomi Kongresi. MPM

Yayınları:509, Ġzmir.

-Hatfield,D; Winter, C. ( 1986) Professional Housekeeping. London.

-Ġncir,G (1988). “Güdüleyici ÇalıĢma Ortamı ve Verimlilik”. I.Ulusal Ergonomi Kongresi,

Ankara.54-64.

Jones,I.Philips,C; (1984). Commercial Housekeeping Maintanence. Stanley Thornes

Publishers Ltd. England.

-Miller,C.B (1981).Efficient Hospital Housekeeping. American Hospital Publishing. Inst.

Newyork.

-ġafak, ġ.(1997). Kurumlarda Ev Ġdaresi. Damla Matbaacılık Yayıncılık. Ankara.

Page 188: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

182

-ġafak, ġ, C. Yertutan, S. Erkal, Z. Çopur, ve B. Ergüder, ( 2004).“ Bir Hastanede Ev

Ġdaresi Hizmetlerinde ÇalıĢan Personelin ĠĢ Yaparken Sağlığını Korumaya Yönelik Aldıkları

Önlemlerin ve KarĢılaĢtıkları Sağlık Problemlerinin Ġncelenmesi”.IX. Ulusal Halk Sağlığı

Kongresi Bildiriler Kitabı, 3-6 Kasım,173, Ankara.

-Terzioğlu, G.(1998). “Kurum Ev Ġdaresi ve Verimlilik. I. Ulusal Kurum Ev Ġdaresi Kongresi

(Uluslar arası Katılımlı) 21-23 Ekim, Ankara

-Yaman,M; ġanlı,N. (2001). “Kurumlarda ÇalıĢan Temizlik Elemanlarının ĠĢ Sağlığı ve ĠĢ

Güvenliğinin Ġncelenmesi”. Sekizinci Ergonomi Kongresi,25-26 Ekim,

-Yertutan, C.; Sökmen, A; Öztop, H. (1995). “Hastanede ÇalıĢan Ev Ġdaresi Personelini

ĠĢlerinden Memnun Olma Durumları ve Bunu Etkileyen Faktörler”. BeĢinci Ergonomi

Kongresi .MPM Yayınları No: 570, Ġstanbul.

-Yertutan, C. (2000). “Kurumlarda Ev Ġdaresi Hizmetlerinin Verimliliği.” Minpa

Matbaacılık Tic. Ltd.ġti. Ankara.

Page 189: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

183

DOKTOR, DĠġ DOKTORU VE AVUKATLARIN ÖZEL ĠġYERLERĠNDE ÇALIġMA

KOġULLARININ ANALĠZĠ (TRABZON ĠLĠ ÖRNEĞĠ)

Kemal ÜÇÜNCÜ, Tarık GEDĠK*, Aytaç AYDIN

KTÜ Orman Fakültesi Orman Endüstri Mühendisliği Bölümü, 61080 Trabzon

ÖZET

Bu çalıĢmada, Trabzon merkez ilçede alanındaki meslek odasına kayıtlı bulunan doktor, diĢ doktoru

ve avukatların özel iĢyerleri incelenerek çalıĢma koĢullarının analizi yapılmıĢtır. Toplam 749 iĢyerinin

156‟sı üzerinde yüz yüze görüĢme yöntemi ile anket uygulanmıĢtır. Anketin ilk bölümünde

katılımcıların demografik özellikleri ve çalıĢma alanlarına iliĢkin bilgiler toplanmıĢtır. Ġkinci ve

üçüncü bölümde çalıĢma alanı donanımları ile çalıĢma esnasındaki hareket biçimleri, çalıĢma

koĢullarına bağlı rahatsızlıklar, rahatsızlıkların nedenleri ve çözüm önerilerine iliĢkin sorgulamalar

yapılarak bunların değerlendirilmesinde beĢli Likert ölçeği kullanılmıĢtır. Sonuçlar SPSS paket

programı ile değerlendirilmiĢtir. Ortalama ayakta çalıĢma süresi 2.7 saat olup, doktorların % 37.5‟i 4

saat, diĢ doktorlarının % 33.3‟ü 5 saat ve avukatların % 80.6‟sı 1 saat ayakta çalıĢmaktadır.

ÇalıĢanların % 80.1‟i ofis ergonomisi bilgisine sahip olduklarını ifade ederken, % 98.7‟si çalıĢma

donanımlarının ergonomik olarak tasarlanmasının yararına inanmaktadır. ÇalıĢanlar, çalıĢma

ortamının genel olarak uygun koĢullar taĢıdığını belirtmiĢlerdir. ÇalıĢma koĢullarından ileri gelen en

önemli rahatsızlıklar % 77.6 ile bel ağrısı ve % 71.8 ile baĢ ağrısıdır. En fazla bel ağrısı % 84.4 ile

doktorlarda, en fazla baĢ ağrısı % 82.3 ile avukatlarda, en fazla dengesiz duruĢ sorunu da % 76.7 ile

diĢ doktorlarında görülmüĢtür. Rahatsızlıkların % 83.3‟ünün stresten, % 63.5‟inin de dengesiz

duruĢtan kaynaklandığı belirtilmiĢtir. ÇalıĢanlar, genel olarak çalıĢma koĢullarından ileri gelen

rahatsızlıkların azaltılması için uygun dinlenme sürelerinin uygulanması, sistematik egzersiz

alıĢkanlığının kazandırılması ve stressiz çalıĢma ortamının oluĢturulması gerektiğini çözüm önerisi

olarak öne sürmüĢlerdir.

Anahtar Sözcükler: Ergonomik ÇalıĢma KoĢulları, Özel ĠĢ Yeri, Rahatsızlık

GĠRĠġ

ÇalıĢma alanı iĢgörenlerin iĢini yaptıkları alan veya bölgedir. Bu alanda çalıĢma sektörüne göre

makineler, göstergeler, masa ve sandalye veya bilgisayar bulunabilir. Ġyi planlanmıĢ çalıĢma alanı kötü

koĢulların oluĢturduğu olumsuzlukları önler. ÇalıĢma alanı iĢgörenle birlikte iĢin gerektirdiği koĢullara

göre etkin bir Ģekilde tasarlanmalıdır. Uygun biçimde tasarlanmayan alanlarda önemli sağlık sorunları

ile karĢılaĢılır. ÇalıĢma ortamında oluĢan sağlık sorunlarının muhtemel sebepleri olarak; kötü

tasarlanmıĢ sandalye, uzun süre ayakta durma, uzak bölümlere uzanma ve yetersiz aydınlatma nedeni

ile iĢçinin iĢine yakın durması sayılabilir (Üçüncü, 2005).

Ġnsanlar, beden iç ısısında değiĢikliklere neden olabilecek iĢyeri, genel çevre ya da iklim

değiĢikliklerine pek dayanıklı değillerdir. ÇalıĢanlar kendilerini rahat hissettikleri iĢ kollarında verimli

çalıĢabilirler ve her türlü ortam streslerinden etkilendiklerinde, bu verimli çalıĢma aksamaya baĢlar.

ĠĢyerlerinde ortam koĢullarını etkileyen faktörler; hava sıcaklığı, ısı kaynaklarından yansıyan ısı,

ortam nemliliği ve hava hareketleri Ģeklinde özetlenebilir. ġüphesiz insanların giyimleri ve yaptıkları

iĢlerin güçlük derecelerinin de dikkate alınması gerekir (Erkan, 2003).

GeniĢleyen ve geliĢen teknoloji içinde insanların karĢı karĢıya kaldıkları sorunların baĢında meslek

hastalıkları ve iĢ kazaları gelmektedir. ĠĢ kollarına göre yapılan iĢin türü, niteliği, ağırlığı veya çalıĢma

saati gibi faktörler insan vücudunda kas – iskelet sistemine ait yaralanmalara veya farklı türde

problemlere sebep olabilir. ÇalıĢma kapsamında çalıĢma koĢullarına bağlı olarak karĢılaĢılan

* [email protected]

Page 190: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

184

rahatsızlıkları meslek hastalıkları olarak ele alabiliriz. Meslek hastalığı, kiĢinin çalıĢtığı iĢin niteliğine

göre, tekrarlanan bir sebep veya iĢin yürütüm Ģartları nedeniyle meydana gelen, geçici veya sürekli

hastalık, sakatlık, ruhi arıza halidir. ÇalıĢma koĢullarında ve çalıĢma ortamında yapılacak

iyileĢtirmeler ile iĢ kazaları ve mesleki hastalıklardan en az seviyede etkilenmenin yolları

araĢtırılmalıdır. ĠĢ kazalarında, dolaylı maliyetlerin (iĢ zamanında kayıp, Ģahitlik ve kaza soruĢturması,

üretim duruĢları, malzeme israfı, iĢ gecikmeleri, olası yasal masraflar vb.) doğrudan maliyetlere göre

genellikle daha fazla, bazı durumlarda dört kat yüksek olduğu anlaĢılmıĢtır (Akal, 1997; URL 1; URL

2).

Doktor, diĢ doktoru ve avukatların çalıĢma bürosu olarak kullandıkları alanlar ergonomik açıdan ne

kadar olumlu olursa o ölçüde çalıĢma Ģartları kolaylaĢacak ve iĢlerinde verimlilik artacaktır. ĠĢyerinde

düzenin sağlanması veya uyumlu ve disiplinli bir çalıĢmanın sürdürülmesinde liderlik, haberleĢme, iĢ

tatmini, Ģikâyetler ve uyuĢmazlıkların çözümü, yönetime katılma, iĢçi sağlığı ve iĢ güvenliği gibi

çeĢitli faktörler önem kazanmaktadır (Bingöl, 1990). Genelde tek baĢlarına ya da bir sekreterle çalıĢan

katılımcıların liderlik, haberleĢme, yönetime katılma faktörlerini kendilerinin bilmeden de olsa

yaptıkları düĢünülebilir. ĠĢ tatmini, Ģikâyetler, uyuĢmazlıkların çözümü ve iĢçi sağlığı ile iĢ güvenliği

konularında çalıĢtıkları alanlarda yapacakları düzenlemelerle bir iyileĢtirme sağlanabilir. Bu çalıĢma

ile Trabzon ili özel iĢyeri çalıĢanlarının iĢ tatmininde; kullandıkları çalıĢma araçları ve psikolojik etkisi

olan objeler incelenmiĢ, çalıĢma koĢullarına bağlı rahatsızlıklar ve bu rahatsızlıkların giderilmesi için

nelerin yapılması gerektiği araĢtırılmıĢtır. ĠĢçi sağlığı ve iĢ güvenliği ile ilgili olarak katılımcıların

ergonomik çalıĢma koĢulları değerlendirilmiĢtir.

MATERYAL VE YÖNTEM

ÇalıĢmada Trabzon ili merkezde bulunan, odalarına kayıtlı 266 doktor (URL 3), 250 diĢ doktoru

(Anonim) ve 233 avukattan (URL 4) oluĢan toplam 749 özel iĢyeri çalıĢma evreni olarak ele

alınmıĢtır. % 95 güven düzeyi ve % 10 hata payı ile örneklem sayısı 84 olarak hesaplanmıĢ, toplam

156 adet anket yüz yüze görüĢme yöntemi ile doldurulmuĢtur. Kullanılan anket 3 bölümden oluĢmakta

ve 21 soru içermektedir. Ġlk bölümde yer alan sorularda katılımcıların demografik özellikleri ve

çalıĢma alanları ile ilgili bilgiler ele alınmıĢtır. Ġkinci bölümde yer alan sorularla çalıĢma alanında yer

alan objelere ait sorgulamalar beĢli Likert ölçeği kullanılarak değerlendirilmiĢtir. Üçüncü ve son

bölüm sorularında çalıĢma esnasındaki hareket biçimleri, çalıĢma koĢullarına bağlı rahatsızlıklar,

rahatsızlıkların nedenleri ve çözüm önerilerine ait sorgulamalarda da beĢli Likert ölçeği kullanılmıĢtır.

Elde edilen sonuçlar SPSS programı ile değerlendirilmiĢtir.

BULGULAR VE TARTIġMA

ÇalıĢma kapsamında değerlendirilen 156 adet özel iĢyerlerinin % 41.0‟i doktor, % 39.7‟si avukat ve %

19.3‟ü de diĢ doktorundan oluĢmaktadır. Katılımcıların cinsiyeti; % 65.0‟i erkek ve % 35.0‟i bayan,

medeni durumu; %72.0‟si evli ve % 28.0‟i bekâr, yaĢ dağılımı; % 27.0‟si 30– yaĢında, % 26.0‟sı 31 –

35 yaĢ arasında, % 22.0‟si 36 – 40 yaĢ arasında ve % 25.0‟i de 41+ yaĢ veya daha yukarı yaĢtadır.

Katılımcıların % 23.7‟si 1 – 3 yıl, % 23.1‟i 4 – 7 yıl, % 23.7‟si 8 – 10 yıl ve % 29.5‟i de 11+ yıldan

beri kendi özel iĢyerlerinde çalıĢmaktadırlar. Doktorların % 31.3‟ü 11 yıl ve daha fazla süre, % 28.1‟i

1 – 3 yıldır, diĢ doktorlarının % 43.3‟ü 11+ yıl, % 26.7‟si 8 - 10 yıldır ve avukatların % 32.3‟ü 4 – 7

yıl, % 25.8‟i 1 – 3 yıldır özel iĢyerlerinde çalıĢmaktadır. Özel iĢyerleri olan ve aynı zamanda kamu

kuruluĢunda çalıĢan katılımcıların oranı % 54.5‟dir. Doktorların % 65.5‟i, diĢ doktorlarının % 23.3‟ü

ve avukatlarında % 58.1‟i aynı zamanda bir kamu kurumunda da çalıĢmaktadır. Büro çalıĢanlarının %

48.0‟i günde 4 – 5 saatlerini özel iĢyerlerinde geçirmektedirler. 6 - 7 saat büroda çalıĢanların oranı %

33.0‟dür. Meslek gruplarına göre özel iĢyerlerinde en çok vakit geçirdikleri süreler incelendiğinde;

doktorların % 67.2‟sinin günde 4 – 5 saat, diĢ doktorlarının % 43.3‟ünün 6 – 7 saat ve avukatların %

41.9‟unun 4 – 5 saat özel iĢyerlerinde çalıĢmakta oldukları görülmüĢtür. Büro çalıĢanlarının ortalama

ayakta çalıĢma süresi 2.7 saattir. Doktorların % 37.5‟inin 4 saat, % 23.4‟ünün 3 saat; diĢ doktorlarının

% 33.3‟ünün 5 saat, % 16.7‟sinin 6 saat; avukatların % 80,6‟sının 1 saat ayakta çalıĢtıkları

görülmüĢtür. En fazla diĢ doktorları ve en az avukatlar ayakta çalıĢmaktadırlar.

Meslek gruplarına göre özel iĢyerlerinde kullanılan objelere iliĢkin bulgular Tablo 1‟de verilmiĢtir.

Doktorların ve avukatların tamamının iĢyerinde masa bulunurken, diĢ doktorlarının % 6.7‟sinin masa

Page 191: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

185

bulundurmadıkları görülmüĢtür. Buna karĢılık her üç meslek grubuna ait iĢyerlerinin tamamında

sandalye bulunmaktadır. Avukatların tamamı ayarlanabilir döner çalıĢma koltuğuna sahipken,

doktorların % 6.2‟sinin, diĢ doktorlarının ise % 6.7‟sinin döner çalıĢma koltuğu bulunmamaktadır.

Avukatların % 98.4 ile en çok, diĢ doktorlarının ise % 83.3 ile en az bilgisayara sahip oldukları

görülmüĢtür. ÇalıĢanların % 52.6‟sı özel bilgisayar masası kullanmakta olup, en çok bilgisayar masası

kullanan meslek grubu % 70.0 ile diĢ doktorlarıdır. IĢıktan korunma araçlarının genel kullanım oranı

% 97.4, meslek grupları arasında kullanım oranları bakımından önemli fark bulunmamıĢtır. Meslek

guruplarının % 95.5‟i kitaplık kullanırken, en yaygın kitaplık kullanan grup % 100 ile avukatlardır.

Dolap kullanım oranı % 96.8 olup, avukatların % 100‟ü dolap kullanmaktadır. Doktor ve avukatların

% 100‟ü misafir koltuğu kullanırken, diĢ doktorlarının % 13.3‟ü misafir koltuğu kullanmamaktadır.

AraĢtırma toplumunun % 90.4‟ü televizyon / radyo kullanmakta, diĢ doktorları % 80 ile en az

televizyon / radyo kullanan grubu oluĢturmaktadır. Doktorların ve avukatların % 98.4‟ü, diĢ

doktorlarının ise % 86.7‟si çiçek, tablo, vb. psikolojik etkili nesne kullanmaktadır. Meslek gruplarının

tamamı telefon / faks kullanmaktadır. Avukatların tamamı, doktorların % 94.7‟si, diĢ doktorlarının ise

% 96.7‟si sehpa kullanmaktadır. AraĢtırma toplumunun % 93.4‟ü ankette adı geçen objelere sahipken,

bu oran doktorlar için % 94.7, diĢ doktorları için % 89.2 ve avukatlar için % 94.0‟dür. Özel iĢyerinde

çalıĢanların % 98.1‟i çalıĢtıkları objelerle ilgili olarak herhangi bir rahatsızlık geçirmemiĢ, % 80.1‟i

ofis ergonomisi hakkına bilgi sahibi olduklarını belirtirken, % 98.7‟si çalıĢma objelerinin ergonomik

tasarımının ve düzenlenmesinin yararına inanmaktadır. Faktörler arasında ve faktörlere verilen evet

cevapları bakımından meslek grupları arasında % 95 güven düzeyinde anlamlı fark bulunmamıĢtır.

Tablo 1. ÇalıĢma esnasında kullanılan objelerin meslek gruplarına göre dağılımı

Kullanılan objeler Ort. (%) Dr. (%) Dt. (%) Av. (%) E H E H E H E H

Masa 98.7 1.3 100 0 93.3 6.7 100 0

Sandalye 100 0 100 0 100 0 100 0

Ayarlanabilir döner çalıĢma koltuğu 96.2 3.8 93.8 6.2 93.3 6.7 100 0

Bilgisayar 94.2 5.8 95.3 4.7 83.3 16.7 98.4 1.6

Özel bilgisayar masası 52.6 47.4 59.4 40.6 70 30 37.1 62.9

GüneĢ ve ıĢıktan korunmak için perde, jaluzi 97.4 2.6 98.4 1.6 93.3 6.7 98.4 1.6

Kitaplık 95.5 4.5 95.3 4.7 86.7 13.3 100 0

Çekmeceli, raflı dolap 96.8 3.2 96.9 3.1 90 10 100 0

Misafir koltuğu 97.4 2.6 100 0 86.7 13.3 100 0

Televizyon, radyo 90.4 9.6 95.3 4.7 80 20 90.3 9.7

Çiçek, tablo, vb psikolojik etkili obje 96.2 3.8 98.4 1.6 86.7 13.3 98.4 1.6

Telefon, faks 100 0 100 0 100 0 100 0

Sehpa 98.7 1.3 98.4 1.6 96.7 3.3 100 0

Genel Ortalama 93.4 6.6 94.7 5.3 89.2 10.8 94.0 6.0

ÇalıĢma alanının ergonomik tasarımı ile ilgili özelliklerin meslek gruplarına göre

derecelendirilmesinin beĢli likert ölçeğine göre ortalaması Tablo 2‟de verilmiĢtir. (1: en az ya da hiç

yok, 5: en çok anlamındadır).

Doktor, diĢ doktoru ve avukatların çalıĢma alanının ergonomik olarak tasarlanması yönünden çalıĢma

alanının yeterince ve uygun olarak havalandırılması likert ölçeğine göre 4.17 ile en yüksek oranda

bulunmuĢtur. Doktorlar ve diĢ doktorlarında bu faktör ortalamanın üstünde bulunmuĢtur. ÇalıĢma

alanının yeterince ve uygun olarak aydınlatılması faktörü ortalamada ikinci sırada bulunmuĢtur.

Burada sadece doktorlarda bu oran ortalamanın üstünde iken, diĢ doktorlarında en alt seviyesindedir.

Duvarların tekniğe uygun renkte boya ile boyanması yargısının ortalaması 4.09 ortalama ile çoğunda

mevcuttur. Bu faktörde doktorlar ve avukatlar ortalamanın üstünde yer alırken, diĢ doktorları 3.97

oranı ile ortalamanın altında kalmıĢtır. Meslek gruplarına göre çalıĢma alanının boyutlarının ne olması

gerektiğinin bilinmesi en az ortalamada bulunmuĢtur. DiĢ doktorları 3.80 ortalama ile en yüksek

oranda ve ortalamanın çok üstünde olmasına karĢılık, avukatlarda bu oran 2.77 oranı ile ortalamanın

Page 192: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

186

en altında bulunmuĢtur. Doktorlarda bu faktör ortalamanın üstünde bulunmuĢtur. Mevcut yargıların

genel ortalaması 3.94 iken, bu faktör doktorlar için 4.05 ile ortalamanın üstünde, diĢ doktorları için

3.89 ve avukatlar için 3.85 olmak üzere ortalamanın altındadır. Alan tasarımı konusunda tasarım

faktörleri arasında ve faktörler bakımından meslek grupları arasında % 95 güven düzeyinde anlamlı

fark bulunmamıĢtır.

Tablo 2. Meslek gruplarına göre çalıĢma alanının ergonomik olarak tasarımı

ÇalıĢma alanının ergonomik tasarım özellikleri Ort. Dr. Dt. Av.

ÇalıĢma alanının yeterince ve uygun havalandırılması 4.17 4.23 4.20 4.10

ÇalıĢma alanının yeterince ve uygun aydınlatılması 4.13 4.27 3.97 4.06

ÇalıĢma alanının yeterince ve uygun soğutulması 4.10 4.25 3.73 4.11

ÇalıĢma alanının yeterince ve uygun ısıtılması 4.09 4.23 3.87 4.05

Duvarların tekniğine uygun renk boya ile boyanması 4.09 4.13 3.97 4.11

ÇalıĢma yerinin yeterli alan ve hacimde olması 3.83 3.97 3.67 3.77

ÇalıĢma alanının boyutlarının ne olması gerektiğinin bilinmesi 3.17 3.25 3.80 2.77

Genel Ortalama 3.94 4.05 3.89 3.85

Doktor, diĢ doktoru ve avukatların çalıĢmaları esnasındaki hareket biçimleri ve çalıĢma koĢullarının

beĢli likert ölçeğine göre değerlendirilmesi Tablo 3‟de verilmiĢtir.

Tablo 3. ÇalıĢma alanına göre çalıĢma esnasındaki hareket biçimleri ve çalıĢma koĢulları

ÇalıĢma alanında hareket biçimi ve çalıĢma koĢulları Ort. Dr. Dt. Av.

ÇalıĢırken sıkça öne doğru eğilme 3.35 3.61 3.77 2.87

Sık kullanılan çalıĢma nesnelerinin çalıĢanın karĢısına koyması 3.31 3.39 3.37 3.21

Sandalyede olabildiğince dik oturma 3.28 3.39 3.17 3.21

Sürekli aynı pozisyonda oturmamaya çalıĢma 3.25 3.36 3.40 3.06

Düzenli olarak belirli aralıklarla mola verip dinlenme 3.21 3.33 3.23 3.06

ÇalıĢma alanında fazla çalıĢma nesnesi bulundurma 3.19 3.19 3.30 3.13

Aynı pozisyonda ve kollara dayanarak uzun süre oturma 3.10 3.16 2.77 3.21

Telefonla konuĢurken ahizeyi baĢ – omuz arasında tutma 3.08 3.14 3.50 2.82

Katılımcının telefonu, kullanmadığı el tarafında tutma 3.01 2.75 3.83 2.89

Ayaklarımın tabana yatay olarak temas etmesine özen gösterme 2.99 3.09 3.17 2.73

Sık ve düzenli göz kontrolü yaptırma 2.42 2.56 2.87 2.05

Sık ve düzenli olarak iskelet – kas sistemi kontrolü yaptırma 2.25 2.34 2.67 1.95

Genel Ortalama 3.04 3.11 3.25 2.85

Meslek gruplarının özel iĢyerlerinde çalıĢma esnasındaki hareket biçimleri ve çalıĢma koĢulları

incelendiğinde; katılımcıların iĢle ilgili olarak en fazla yaptıkları hareket tarzının 3,35 ortalama ile

sıkça öne doğru eğilme olduğu görülmüĢtür. DiĢ doktorları çalıĢma esnasında öne doğru eğilme

hareketini en çok yapan meslek gurubudur. Avukatlar ise bu hareket biçimini en az kullanan meslek

grubudur. ÇalıĢma esnasında sık kullanılan çalıĢma objelerinin hemen karĢılarında bulundurulması

3.31 ortalama ile en çok rastlanan ikinci hareket biçimidir. Bu faktör hem doktorlarda hem de diĢ

doktorlarında ortalamanın üstünde bulunmuĢtur. Sık ve düzenli olarak kas – iskelet sistemi ile ilgili

muayene yaptırmak 2,25 ortalama ile en az rastlanan faktör olarak tespit edilmiĢtir. Burada doktor ve

diĢ doktorları bu faktöre avukatlardan daha fazla önem vermektedirler. Genel olarak faktörler

incelendiğinde, diĢ doktorlarının aynı pozisyonda ve kollara dayanarak uzun süre oturma faktörü

dıĢındaki tüm faktörlerde genel ortalamanın üstünde olduğu tespit edilmiĢtir. Doktorlar; telefonu,

kullanmadığı el tarafında tutma faktöründe genel ortalamanın altında bulunurken, diğer tüm

faktörlerde genel ortalamanın üstünde bulunmuĢtur. Avukatlarda ise aynı pozisyonda ve kollara

dayanarak uzun süre oturma faktörü genel ortalamanın üstünde bulunurken, diğer tüm faktörler genel

ortalamanın altında tespit edilmiĢtir. ÇalıĢma alanında hareket biçimleri ve çalıĢma koĢullarına iliĢkin

yargılara uyumun genel ortalaması 3.04 iken, doktorlar için 3.11 ve diĢ doktorları için 3.25 ile

ortalamanın üstünde, avukatlar için 2.85 ile ortalamanın altındadır. ÇalıĢma alanı ve hareket biçimleri

ile ilgili faktörler arasında % 95 güvenle anlamlı fark bulunmuĢ, bu faktörler bakımından meslek

grupları arasında ise fark bulunmamıĢtır.

Page 193: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

187

Doktor, diĢ doktoru ve avukatların çalıĢma koĢullarına ve alanlarına bağlı olarak karĢılaĢtıkları

rahatsızlıkların meslek guruplarına göre dağılımı ġekil 1‟de gösterilmiĢtir. Katılımcıların en çok

Ģikâyet ettiği rahatsızlık bel ağrısıdır. Bel ağrısını baĢ ağrısı ve boyun ağrısı izlemektedir.

Katılımcıların en az Ģikâyet ettiği rahatsızlık türleri yaygın olarak ağrı Ģikâyetinin olması, diz ağrısı,

kalça ağrısı ve bilek ağrısıdır. Bel ağrısından en fazla rahatsızlık duyan kesim % 84.4 oranında

doktorlar olurken; avukatlar % 72.6 ile en az rahatsızlık duymaktadır. Doktorların rahatsızlık duyduğu

en yüksek oran bel ağrısı olurken, bunu baĢ ağrısı ve boyun ağrısı izlemektedir. DiĢ doktorlarında da

en fazla görülen rahatsızlık % 73.3 oranı ile bel ağrısıdır. Bunu sırt ağrısı izlemektedir. Avukatlarda

ise en fazla görülen rahatsızlık % 82.3 oranı ile baĢ ağrısı olurken, bunu bel ağrısı ve ayak ağrısı

izlemektedir. Doktorlar ve diĢ doktorlarında ayak ağrısı Ģikayetine fazla rastlanmamasına rağmen

avukatlarda bu rahatsızlık diğer iki meslek grubuna göre daha fazla hissedilmektedir. Bunun muhtemel

nedeni statik duruĢun uzun sürmesi olabilir. AraĢtırma toplumunun % 32.0‟si rahatsızlık Ģikayetinde

bulunurken, doktorların % 34.7‟si, diĢ doktorlarının % 27.5‟i ve avukatların % 34.6‟sı rahatsızlık

Ģikayetinde bulunmuĢlardır. Rahatsızlıkla ilgili faktörler arasında ve faktörlerin etkileri bakımından

meslek grupları arasında % 95 güvenle anlamlı fark bulunmuĢtur.

0

20

40

60

80

100

Bel

ağrı

Baş

rısı

Boy

un a

ğrı

Sır

t a

ğrı

Om

uz a

ğrı

Ay

ak

rısı

Bile

k a

ğrı

Ka

lça a

ğrı

Diz

rısı

Ya

yg

ın a

ğrı

Rahatsızlık

Ra

ha

tsız

lık

zd

esi

Doktor

Diş doktoru

Avukat

ġekil 1. ÇalıĢma alanına ve çalıĢma koĢullarına bağlı karĢılaĢılan rahatsızlıklar

Doktor, diĢ doktoru ve avukatlara göre çalıĢma alanı ve çalıĢma koĢullarına bağlı olarak meydana

gelen ağrıların nedenlerine ait bulgular ġekil 2‟de gösterilmiĢtir. Bütün meslek grupları için rahatsızlık

nedenlerinin baĢında % 83.3 ile stres gösterilmiĢtir. Meslek grupları arasında stres, avukatlarda %

88.7 ile en yüksek, diĢ doktorlarında ise % 73.3 ile en düĢük düzeyde görülen rahatsızlık nedenidir.

Stresi izleyen rahatsızlık nedenleri % 63.5 ile dengesiz duruĢ, % 55.8 ile yorgunluk ve dalgınlık, %

53.8 ile yanlıĢ vücut hareketi, % 50.6 ile iĢle ilgili olarak yapılan zorunlu hareketlerdir. Avukatlar

stresi en çok yaĢayan meslek grubu olarak tespit edilmiĢtir. DiĢ doktorları ise ortalamanın altında bir

oranda en az stres yaĢayan meslek grubudur. Doktorlarda iĢleri ile ilgili olarak yaptıkları zorunlu

hareketler rahatsızlık nedenleri arasında % 76.6 ile ikinci sırada bulunurken, avukatlarda bu faktör %

12.9 ile en az rahatsızlık nedenleri arasında yer almaktadır. Doktorlara göre çalıĢma yerlerinde sosyal

faaliyet olmaması, çalıĢma yerinde dayanıĢma olmaması ve içe kapanıklık faktörleri rahatsızlık

yapacak faktörler arasında yer almamaktadır. Meslek gruplarına göre rahatsızlığa neden olmayan

faktörler olarak da çalıĢma yerlerinde sosyal faaliyet olmaması, çalıĢma yerinde dayanıĢma olmaması

ve içe kapanıklık faktörlerinin olduğu tespit edilmiĢtir. Meslek gruplarının % 36.7‟si önerilen

nedenlerin rahatsızlık nedeni olduğunu belirtmiĢ ve meslek grupları arasında önemli fark

bulunmamıĢtır. Bununla birlikte, çalıĢanların beyan ettikleri rahatsızlıkların tamamının çalıĢma

koĢulları ve hareket biçimlerinden kaynaklanıp kaynaklanmadığının uygun yöntem ve tekniklerle

araĢtırılmasının gerektiği unutulmamalıdır. Rahatsızlık nedeni faktörler arasında % 95 güvenle anlamlı

fark bulunmakla birlikte, faktörlere bağlı olarak meslek grupları arasında anlamlı fark bulunmamıĢtır.

Page 194: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

188

0

20

40

60

80

100

Str

es

Dengesi

z

duru

ş

Yorg

unlu

k

ve d

alg

ınlı

k

Yanlı

ş

vücut

hare

keti

Zoru

nlu

hare

ketl

er

Tatm

insi

z

çalı

şma

İçe

kapanık

lık

Eksi

k

sosy

al

faali

yet

Eksi

k

dayanış

ma

Rahatsızlık nedenleri

Ra

ha

tsız

lık

ned

en

i y

üzd

esi

Doktor

Diş doktoru

Avukat

ġekil 2. ÇalıĢma alanı ve koĢullarına bağlı rahatsızlıkların çalıĢma alanına göre nedenleri

Doktor, diĢ doktoru ve avukatlara göre çalıĢma alanı ve çalıĢma koĢullarından kaynaklanan

rahatsızlıkların ortadan kaldırılmasına iliĢkin öneri sonuçları Tablo 4‟da verilmiĢtir.

Rahatsızlıkların giderilmesine iliĢkin önlemler arasında % 95 güvenle anlamlı fark bulunurken, bu

faktörlere bağlı olarak meslek grupları arasında anlamlı farkın olmadığı görülmüĢtür. Doktor, diĢ

doktoru ve avukatlara göre çalıĢma alanı ve çalıĢma koĢullarından kaynaklanan rahatsızlıkların

ortadan kaldırılması için yapılması gerekenlerin baĢında % 87.2 ile egzersiz yapma alıĢkanlığının

kazanılması ilk sırada yer almıĢtır. Bu faktörü % 86.5 ile çalıĢma / dinlenme süresi arasında dengenin

sağlanması, % 79.5 ile ergonomik düzenlemelerin yapılması ve stressiz ortam oluĢturulması, % 78.2

ile korunma yöntemlerinin öğrenilmesi, % 74.4 ile eğitim, % 72.4 ile uygun hareket biçimi ve % 69.2

ile çalıĢma organizasyonundaki düzensizliklerin giderilmesi izlenmiĢtir. Avukatlara göre çalıĢma

süresi / dinlenme süresi arasındaki iliĢki dengelenmesi % 96.8 oranı ile en yüksek rahatsızlıktan

kurtulma yolu olurken, doktorlarda bu faktör % 87.5 ile en yüksek değerdedir. DiĢ doktorlarına göre

ise egzersiz yapma alıĢkanlığının kazandırılması % 90 oranında rahatsızlıktan kurtulmak için en

önemli faktör olarak tespit edilmiĢtir. Meslek gruplarına göre çalıĢma organizasyonlarındaki

düzensizliklerin giderilmesi rahatsızlıkların engellenmesinde % 69.2 oranı ile en az etkili faktördür.

DiĢ doktorlarına göre % 60 oranında düzensizliklerin giderilmesinin herhangi bir faydasının

olmadığına inanılmaktadır. AraĢtırma toplumunun rahatsızlıkların önlenmesine iliĢkin yargılara

katılım ortalaması % 78.4 iken, bu eğilim doktorlar için % 79.7, diĢ doktorları için % 53.8 ve avukatlar

için % 88.9‟dur. DiĢ doktorları, rahatsızlıkları giderilmesi için yapılması gerekenler konusundaki

yargılardan en fazla % 90 ile egzersiz yapma alıĢkanlığına katılmıĢ, diğer yargılara katılım oranları

diğer meslek gruplarına oranla daha düĢük bulunmuĢtur.

Tablo 4. Rahatsızlıklardan kurtulmak çalıĢma alanına bağlı olarak yapılması gerekenler

Rahatsızlıktan kurtulmak için yapılması

gerekenler

Ort. (%) Dr. (%) Dt. (%) Av. (%)

E H E H E H E H

Egzersiz yapma alıĢkanlığı kazandırılmalı 87.2 12.8 85.9 14.1 90 10 87.1 12.9

ÇalıĢma / dinlenme süresi dengelenmeli 86.5 13.5 87.5 12.5 63.3 36.7 96.8 3.2

Ergonomik düzenlemeler yapılmalı 79.5 20.5 81.3 18.8 60.0 40.0 87.1 12.9

Stressiz bir ortam oluĢturulmalı 79.5 20.5 82.8 17.2 43.3 56.7 93.5 6.5

Kendini koruma yöntemleri öğretilmeli 78.2 21.8 78.1 21.9 56.7 43.3 88.7 11.3

Bunlar için eğitim verilmeli 74.4 25.6 75 25 40.0 60.0 90.3 9.7

ÇalıĢmaya uygun çalıĢma hareketi oluĢturulmalı 72.4 27.6 76.6 23.4 36.7 63.3 85.5 14.5

ĠĢ organizasyonunda düzensizlikler giderilmeli 69.2 30.8 70.3 29.7 40.0 60.0 82.3 17.7

Genel Ortalama 78.4 21.6 79.7 20.3 53.8 46.2 88.9 11.1

Page 195: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

189

SONUÇ VE ÖNERĠLER

AraĢtırma toplumuna ait meslek gruplarına mensup çalıĢanların ortalama ayakta çalıĢma süresi 2.7

saat olup, doktorların % 37.5‟i 4 saat, diĢ doktorlarının % 33.3‟ü 5 saat ve avukatların % 80.6‟sı 1 saat

ayakta çalıĢmaktadır. ÇalıĢanların % 80.1‟i ofis ergonomisi bilgisine sahip olduklarını, % 98.7‟si

çalıĢma donanımlarının ergonomik olarak tasarlanmasının yararlı olacağına inandıklarını ifade

etmiĢlerdir. ÇalıĢanlar, çalıĢma ortamının genel olarak uygun koĢullar taĢıdığını belirtmiĢlerdir.

Kullanılan objeler arasında ve objelerin kullanım oranı bakımından meslek grupları arasında % 95

güven düzeyinde anlamlı fark bulunmamıĢtır. Buna göre, meslek çalıĢanlarının objelerin gerekliliğine

hemen aynı düzeyde inandıkları söylenebilir.

ÇalıĢma alanının ergonomik tasarımı özellikleri arasında ve bu özelliklerin benimsenmesi bakımından

meslek grupları arasında % 95 güven düzeyinde anlamlı fark bulunmamıĢtır. ÇalıĢanlar, ergonomik

tasarım ile ilgili faktörlerin önemli olduğunu vurgularken, söz konusu faktörlere yakın düzeyde önem

vermiĢlerdir.

ÇalıĢma alanında hareket biçimleri ve çalıĢma koĢulları arasında % 95 güven düzeyinde anlamlı fark

bulunurken, bu faktörlerin benimsenmesi bakımından meslek grupları arasında anmalı fark

bulunmamıĢtır. ÇalıĢma alanı ve çalıĢma koĢulları ile ilgili faktörler aynı önem düzeyinde değillerdir.

Öncelikle doktor ve diĢ doktorlarının çalıĢma sırasında sıkça öne doğru eğilme eğiliminde olmalarının

yarattığı sağlık sorunlarının çözümü daha önemli bulunmuĢtur. Bununla birlikte meslek gruplarının

söz konusu faktörlere verdikleri anlamlar arasında fark yoktur.

ÇalıĢanların maruz kaldıkları rahatsızlıklar arasında ve söz konusu rahatsızlıklara maruz kalan meslek

grupları arasında % 95 güven düzeyinde anlamlı fark bulunmuĢtur. OluĢan rahatsızlıklar arasında

anlamlı fark bulunması, önemli rahatsızlıkların olduğunu ve bu rahatsızlıkların giderilmesi yönünde

çabanın artırılmasının gerektiğini göstermektedir.

Rahatsızlık nedeni faktörler arasında % 95 güven düzeyinde anlamlı fark bulunmuĢ olmakla birlikte,

bu faktörler bakımından meslek grupları arasında anlamlı fark bulunmamıĢtır. ÇalıĢanlar tarafından

stres en önemli ortak rahatsızlık nedeni olarak gösterilmekle birlikte, diĢ doktorları için yanlıĢ vücut

hareketi en önemli rahatsızlık nedenidir. Doktorlar için ikinci ve üçüncü sırada gelen rahatsızlık

nedenleri ise zorunlu hareketler ve yanlıĢ vücut hareketidir. Buna göre, rahatsızlık nedeni faktörlerin

ağırlık derecelerine göre çözüm önerileri üretilmelidir.

Rahatsızlıkların giderilmesi için alınabilecek önlemler arasında % 95 güvenle anlamlı fark bulunmuĢ,

aynı faktörler için meslek grupları arasında anlamlı fark bulunmamıĢtır. Meslek gruplarının

rahatsızlıktan kurutulmak için önerilen çözüm yolları arasında fark bulunmamakla birlikte,

rahatsızlıktan kurutulmak için yapılması gerekenler arasında anlamlı fark bulunmaktadır. Genel olarak

egzersiz yapma alıĢkanlığı % 87.2 ortalama ile ilk sırada önerilirken, doktorlar ve avukatlar çalıĢma /

dinlenme süresinin dengelenmesi, diĢ doktorları ise egzersiz yapma alıĢkanlığının kazandırılması ile

rahatsızlıkların azalacağına inanmaktadırlar. Rahatsızlıkların giderilmesi bakımından en düĢük etkiye

sahip faktörler doktorlara ve avukatlara göre çalıĢma organizasyonu düzensizlikleri, diĢ doktorlarına

göre çalıĢma koĢullarına uygun çalıĢma hareketinin oluĢturulması olarak görülmüĢtür. DiĢ

doktorlarının çalıĢma koĢullarına uygun çalıĢma hareketinin oluĢturulması faktörüne az önem

vermelerinin muhtemel nedeni bu konuda bilgi sahibi oldukları Ģeklinde yorumlanabilir.

ÇalıĢma sürelerini çoğunlukla ayakta geçiren doktor ve diĢ doktorları, iĢlerini sıkça öne doğru eğilerek

görmektedirler. Buna bağlı olarak, bu çalıĢanların çoğu bel ve baĢ ağrısına maruz kalmaktadırlar.

ÇalıĢma koĢullarından ileri gelen en önemli rahatsızlıklar % 77.6 ile bel ağrısı ve % 71.8 ile baĢ

ağrısıdır. En fazla bel ağrısı % 84.4 ile doktorlarda, en fazla baĢ ağrısı % 82.3 ile avukatlarda, en fazla

dengesiz duruĢ sorunu da % 76.7 ile diĢ doktorlarında görülmüĢtür. Rahatsızlıkların % 83.3‟ünün

stresten, % 63.5‟inin de dengesiz duruĢtan kaynaklandığı belirtilmiĢtir. ÇalıĢanlar, genel olarak

çalıĢma koĢullarından ileri gelen rahatsızlıkların azaltılması için uygun dinlenme sürelerinin

uygulanması, sistematik egzersiz alıĢkanlığının kazandırılması ve stressiz çalıĢma ortamının

Page 196: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

190

oluĢturulması gerektiğini çözüm önerisi olarak öne sürmüĢlerdir. AraĢtırmada iĢgücü kayıplarına

yönelik inceleme yapılmamıĢ olmakla birlikte, oluĢan rahatsızlıkların çalıĢma verimini olumsuz yönde

etkileyeceği bilinmektedir.

KAYNAKLAR:

Akal, Z., 1997, ĠĢ Etüdü, Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları No: 29, Ankara

Anonim. Trabzon diĢ hekimleri odası üye kayıtları

Bingöl, D., 1990, ĠĢyeri Disiplini ve ÇalıĢma BaĢarısı, Sistem Yayıncılık, s. 87

Erkan, N., 2003, Verimlilik, Sağlık ve Güvenlik için Ġnsan Faktörü Mühendisliği: Ergonomi, Milli

Prodüktivite Merkezi Yayınları No: 373, Ankara

Üçüncü, K., 2005, Ergonomi ve ĠĢ Etüdü, KTÜ Orman Fakültesi Orman Endüstri Mühendisliği

Bölümü Ders Notları No: 77, Trabzon

URL 1. http://www.ttb.org.tr/isak/msg/nisan02/13.html, (04.10.2005)

URL 2. http://www.milliyet.com.tr/2005/09/05/ekonomi/eko03.html, (04.10.2005)

URL 3. http://www.trabzonto.org/genelbilgi.asp (04.10.2005)

URL 4. http://www.trabzonbarosu.org/avukatlar.asp?order=adi (04.10.2005)

Page 197: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

191

ENGELLĠLERĠN ĠSTĠHDAMINDA ERGONOMĠK TASARIMIN ÖNEMĠ

Yasemin VATANDAġ*

Endüstri Mühendisliği Bölümü, Ġstanbul Teknik Üniversitesi, Maçka Ġstanbul

ÖZET

Endüstri mühendisliğinin en temel çalıĢma alanlarından birini de ergonomi bilimi

oluĢturmaktadır. Ergonomi insanlar için, gerek günlük yaĢantıda gerekse iĢ hayatında,

fiziksel ve psikolojik zorlanmayı en aza indirgeyen ortamlar ile araç, gereç ve donanımları

tasarlamayı amaçlayan bir bilimdir. Özellikle iĢ yaĢamında ergonominin rolü, sadece çalıĢan

sağlığı açısından değil, aynı zamanda iĢletme verimliliği ve ürün ve/veya hizmet kalitesi

bakımından da önemli rol oynamaktadır. Diğer yandan ergonominin önemi, iĢverenler

tarafından yeterince kavranamamakta ve uzun dönemde getireceği kazançlar göz ardı

edilerek, maliyetli olacağı düĢüncesiyle ergonomik tasarımların uygulanmasında sorunlar

yaĢanmaktadır. Bu sorundan en çok etkilenenler ise engellilerdir. Engellilerin çalıĢabileceği

ortamların oluĢturulması için ergonomik tasarımın yapılması zorunludur ancak pek çok

iĢletmede bu durum göz ardı edilmekte ve bu nedenle, nüfus içerisinde ciddi bir paya sahip

olan engelliler istihdam edilememektedir. Bu durum hem önemli miktarda bir iĢgücünün

değerlendirilememesine, hem de engellilerin sosyal hayata uyumunun sağlanamamasına

neden olmaktadır. Sadece pratikte değil, teoride de engellilerin istihdamı için ergonomi

tasarımına gereken önem verilmemiĢtir. Bugüne kadar, engellilerin özel durumunu yansıtacak

ergonomik çalıĢmaların sayısı yeterli sayıya ve niteliğe ulaĢamamıĢtır. Bu çalıĢmanın amacı,

engelliler için iĢ yerlerinde ergonomik tasarım konusunun önemine ve bu konuda yapılan

çalıĢmaların eksikliğine, bazı istatistikler yardımıyla dikkat çekerek, gelecekte bu konuda

yapılacak araĢtırmalar için bir baĢlangıç noktası oluĢturmaktır.

Anahtar Sözcükler: Engelli Ġstihdamı, Ergonomik Tasarım.

1. GiriĢ

1.1. ÇalıĢmanın Amacı

Bu çalıĢmanın amacı, engellilerin istihdam konusunda yaĢadıkları sorunları, konuya ait

istatistikler ve yurtdıĢında bu alanda yapılan çeĢitli araĢtırmalar ıĢığında ortaya koymaktır. Bu

çalıĢma ile engellilerin iĢgücü potansiyellerinin değerlendirilememesinin nedenleri

incelenecek ve ergonomik tasarım eksikliğinin bu nedenler içerisindeki yeri vurgulanmaya

çalıĢılacaktır. Ayrıca, literatürde bu konu üzerindeki çalıĢma eksikliğine dikkat çekilerek,

bundan sonraki ergonomik araĢtırmalarda, engellilerin istihdam edilebilmeleri ve iĢ yerlerinde

daha rahat çalıĢabilmelerini sağlayacak ergonomik tasarım ve düzenlemeler üzerine

yoğunlaĢılması için bir baĢlangıç noktası oluĢturulmaya çalıĢılacaktır.

1.2. Problemin Tanımı

Endüstri mühendisliğinin en temel uğraĢı dallarından birini oluĢturan ergonomi bilimi; hizmet

ve üretim sektörlerinde çalıĢanlar için en uygun fiziksel ve psikolojik koĢulları belirlemek ve

* [email protected]

Page 198: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

192

bunları sağlamak suretiyle bir yandan iĢyerlerinde verimliliği ve üretkenliği arttırmak, diğer

yandan da mevcut iĢgücünden azami faydayı –insancıl koĢullarda- sağlamayı

hedeflemektedir.

Yapılan ergonomi çalıĢmaları sırasında gözden kaçırılan bir nokta ise, engellilerin özel

durumlarından ötürü, nüfusun genel çoğunluğu göz önünde bulundurularak tasarlanan

ergonomik ortamlara uyum sağlayamama ihtimallerinin yüksek oluĢudur.

Günümüzde gerek Türkiye‟de, gerekse diğer ülkelerde engelliler, bir iĢgücü potansiyeli olarak

görülmemekte ve bu nedenle istihdam edilme aĢamasında güçlüklerle karĢılaĢmaktadırlar. Bu

güçlüklerin temelinde, çok geniĢ bir yelpazeye yayılan sosyal, ekonomik ve hukuksal

düzenleme eksiklikleri yatmaktadır. Bu eksiklikler, aslında bir sistem sorununun varlığına

iĢaret etmektedirler. Ancak daha yüzeysel olarak bakıldığında, engellilerin istihdamındaki bu

güçlüğe yol açan nedenler silsilesinin baĢında, engellilerin mesleki eğitim fırsatlarından

yararlanma yoksunluğu ve iĢyerlerinde engellilerin rahatça çalıĢabileceği, ergonomik bir

fiziksel ortamın hazırlanmadığı gerçeği gelmektedir. Mesleki bir eğitim alamayan engelliler,

bir iĢyerinde istihdam edilme Ģansına sahip olamamakta, istihdam edilebilseler bile gerekli

fiziksel tasarım ve teknoloji mevcut olmadığından yeterli verimi sağlayamamaktadırlar.

Örneğin, iĢverenlerin engellilerle olan iliĢkisini inceleyen bir çalıĢma yapan Blackburn, bir

bireyin bir binaya ulaĢamamasının, bir iĢ çevresi sorunu olarak adlandırıldığını söylemiĢtir. (s.

4) Blackburn ayrıca, belli bir göreve getirilmeye uygun ancak o göreve ait yere ulaĢamayan

kiĢinin de bir “istihdam engeli” ile karĢılaĢtığını ve engellilerin istihdam edilirken iĢ çevresi

faktörlerinin de dikkate alınması gerektiğini belirtmektedir (2002).

Bunun dıĢında pek çok iĢveren, engellilerin istihdamını bir maliyet unsuru olarak görmekte ve

bu nedenle engellileri istihdam etmekten kaçınmaktadırlar. Blackburn‟ün çalıĢmasında

belirttiğine göre engellilerin istihdamı ile birlikte; denetim, tazmin maliyetleri ve uyum için

harcanan kaynaklar gibi maliyet kalemleri ortaya çıkmaktadır. Blackburn, Cimera (2002)‟dan

yaptığı alıntıya dayanarak denetim maliyetlerinin, engelli kiĢilerin istihdamında, engelsiz

kiĢilere nazaran daha önemli bir değiĢken olduğunu vurgulamaktadır. Cimera‟ya göre, engelli

bir kiĢiyi denetlemek saat baĢına 0.11 $ daha fazla maliyete neden olmaktadır.

Yukarıda belirtilen örnekler engellilerin istihdam konusunda yaĢadıkları güçlüklere dikkat

çekmektedirler. Bu olguyu desteklemek üzere Blackburn; O‟Keeffe‟ye ithafen “engellilerin;

davranıĢsal, mimari, iletiĢimsel ve politik engellerden ötürü, sosyal ve ekonomik yaĢamdan

soyutlandığını” belirtmiĢtir (s. 5). Ayrıca, 1999 yılında düzenlenen I. Özürlüler ġurası‟ndan

sonra yayımlanan Komisyon Raporları ve Genel Kurul GörüĢmeleri‟ni içeren kitapta da,

engellilerin iĢe yerleĢtirilme oranlarında son yıllarda bir iyileĢme görülmesine rağmen, bu

oranların istenen seviyede olmadığı vurgulanmıĢtır (s. 193, 1999).

2. Literatür Taraması

2.1. Türkiye’de Engellilerin Durumu

2.1.1. Türkiye’deki Engellilere Ait Ġstatistikler

Ülkemizdeki engellilere ait en son istatistik veriler, 2003 Aralık ayında Devlet Planlama

TeĢkilatı MüsteĢarlığı Devlet Ġstatistik Enstitüsü BaĢkanlığı tarafından yapılan bir

çalıĢmanın sonuçlarından elde edilmiĢtir (Türkiye Cumhuriyeti Engelli Ġstatistikleri Aralık

Page 199: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

193

03‟, www.engelliler.net). Bu verilerden hareketle, engellilerin istihdam konusunda yaĢadığı

sorunların nedenleri de ortaya konulabilir.

Yapılan çalıĢmaya göre, ülkemizdeki toplam 68.622.559 nüfusun 8.431.937‟si engellidir.

Toplamda %12 olan engelli nüfus oranı erkeklerde %11, kadınlarda ise %13 olarak ortaya

çıkmaktadır.

Yine aynı çalıĢmada, 12 yaĢ üzerindeki engelli nüfusun toplam %22,19‟unun iĢgücüne dâhil

olduğu belirtilmektedir. Bu iĢgücünün içerisinde de %2,59‟luk bir kesim iĢsizken, iĢgücüne

dâhil olmayan engelli nüfusun oranı %77,81‟dir.

ĠĢgücüne dâhil olan engelli nüfusun, çalıĢılan sektöre göre dağılımları Tablo 1‟de görülebilir.

Tablo 1 Ġstihdam Edilen Engelli Nüfusun Sektöre Göre Yüzde Dağılımı (12 YaĢ Üzerindeki

Engelli Nüfus)

TOPLAM ERKEK KADIN

Kamu sektörü 18,23 18,36 17,64

Özel sektör 34,85 35,02 34,04

ĠĢveren 3,09 3,58 0,73

Kendi hesabına 35,71 40,16 14,63

Ücretsiz aile iĢçisi 8,11 2,87 32,96

Bilinmeyen 0,02 0,02 0 Kaynak: Türkiye Cumhuriyeti Engelli Ġstatistikleri Aralık 03‟, Devlet Planlama TeĢkilatı MüsteĢarlığı Devlet

Ġstatistik Enstitüsü BaĢkanlığı (www.engelliler.net)

Yapılan bu istatistik çalıĢmasının dıĢında, I. Özürlüler ġurası‟nda yer alan Komisyon

Raporları‟ndaki veriler, engellilerin niçin istihdam edilemediklerinin uzun döneme yayılan

nedenlerini ortaya koymaktadır. Söz konusu raporlarda, rehabilitasyon hizmetlerinden

yararlanabilen engellilerin oranının %1‟den az olduğu, mesleki rehabilitasyon çalıĢmalarının

ise el becerileri ile kısıtlandığı ve bu rehabilitasyon eksikliğinin bir sonucu olarak, nitelikli bir

engelli iĢgücü havuzunun oluĢamadığı belirtilmektedir (s.203, 1999). Yine aynı raporlarda yer

alan bilgilere göre, eğitim hizmetlerinden yararlanabilen engellilerin oranı %2,97‟dir. Bu

oranın düĢük olmasının sebebi olarak, engellilere verilmesi gereken “özel eğitim” kavramının

yanlıĢ algılanarak, bu eğitimin sadece özel eğitim kurumlarında verilebileceği düĢüncesiyle

engellilerin genel eğitim sisteminden dıĢlanmaları ve eğitimde fırsat eĢitliğinden

yararlanamamaları gösterilmiĢtir (s. 204). Raporda ayrıca “Engellilerin özelliklerine uygun

mesleki eğitimlerinin bugüne dek sağlanamamıĢ olması, geçiĢ planları ile ilgili mevzuat

hükmü eksikliği ve geçiĢ planlarının yapılmayıĢı istihdamda önemli bir engel

oluĢturmaktadır” denmektedir (s. 205).

Komisyon Raporları‟nda istihdam ile ilgili olarak, engelliler alanında teknoloji kullanımı

sorununa da değinilmektedir:

“Bugün ülkemizde istihdam zorunluluğu 4382 sayılı yasa ile %3

olarak belirlenmesine rağmen özürlülerin büyük bir

çoğunluğunun toplum içine katılamadıkları, özürlülüğün

getirdiği eksikliklerini gideremedikleri gözlenmektedir. Bunun

baĢlıca nedeni kendileri için dünyada birçok ülkede var olan

tamamlayıcı araçlardan habersiz olmaları ya da farklı özrü olan

bireylerin hem evde, hem de toplumsal yaĢamlarında yerine

Page 200: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

194

getirdikleri faaliyetlerini, çalıĢma olanaklarını, günlük

yaĢamlarını kolaylaĢtıracak araç gereç ve donanımın ya hiç

üretilememesi ya da mevcut olanların bir kısmının kalitesiz

olmasıdır” (s. 623).

Yukarıdaki bilgilerin ıĢığında özet olarak; Türkiye‟deki engelli iĢgücünün %77,81‟inin,

gerekli eğitim ve rehabilitasyon eksiklikleri ve diğer nedenler yüzünden, istihdama dahil

edilemediği söylenebilir. Teknolojik –ve bu bağlamda ergonomik- araçların eksikliği de

mevcut sorunu daha da kötüleĢtirmektedir.

2.1.2. Türkiye’de Engellilerin Ġstihdamına ĠliĢkin Hukuksal Durum

BirleĢmiĢ Devletler‟in yürürlüğe koymuĢ olduğu Standart Kurallar‟a göre devletler; ülkedeki

engellilerin istihdam edilmesini sağlayacak önlemleri almak, faaliyetlerde bulunmak ve

gerekli düzenlemeleri yapmakla yükümlüdürler (Komisyon Raporları, s. 193).

Engellilerin istihdamına iliĢkin olarak ülkemizde 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu, 1475

[4857, 22.05.2003] sayılı ĠĢ Kanunu ve 399 sayılı KHK [Kanun Hükmünde Kararname] fırsat

eĢitliği sağlamak üzere bazı hükümler getirmiĢtir (s. 193). 657 sayılı Devlet Memurları

Kanunu‟nun 53. maddesi, 2. ve 3. fıkralarında kurum ve kuruluĢlar, %3 oranında engelli

çalıĢtırmakla yükümlü kılınmıĢlardır (1999).

22.05.2003 tarihinde kabul edilen 4857 sayılı ĠĢ Kanunu‟nun 30. maddesi ile iĢverenler,

çalıĢtıracakları toplam iĢçilerin %6‟sını eski hükümlü ve engellilerden oluĢturmakla yükümlü

kılınmıĢlardır. Aynı maddeye göre, çalıĢtırılacak olan engellilerin oranı ise toplam oranın

yarısından az olamaz, denmiĢtir (www.engelliler.com).

Bunların dıĢında, BüyükĢehir Belediyeleri‟nin Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde

Kararname ile “Ġlgili kurum ve kuruluĢlarla iĢbirliği yaparak genç ve yetiĢkin engelliler için

bölgenin iĢgücü piyasasına uygun mesleklerde, meslek ve beceri kazandırma kursları, iĢ

eğitim merkezleri ve yaĢam merkezleri açılmalıdır” denilerek engellilerin eğitim ve istihdamı

konusunda yerel örgütlere de sorumluluk verilmiĢtir (Komisyon Raporları, s. 195).

Yine I. Özürlüler ġurası‟nda yayınlanan Komisyon Raporları‟na göre, “16 Mart 1987 tarihli

“Özürlülerin Ġstihdamı Hakkında Tüzük” ile, [engellilerin] engel gruplarına göre

yapabilecekleri iĢler belirlenmiĢ…tir” (s. 195). Engel gruplarına göre belirlenen iĢler

listesinde çok geniĢ bir yelpazeye yayılan 1000‟den fazla iĢ konusu yer almaktadır

(www.engelliler.net). Engellilerin bu kadar çok çeĢitli iĢte çalıĢabilecek olmalarına rağmen,

halen istenen düzeyde istihdam edilemiyor olmalarının nedeni, iĢ analizi kavramının eksikliği

olarak gösterilebilir. “Ülkemizde iĢin özelliklerine iliĢkin analizinin henüz çıkartılmamıĢ

olması, diğer gruplar gibi engellilerin de çalıĢma hayatı içinde etkin yerlerinin saptanmasını

güçleĢtirmektedir” (Komisyon Raporları, s. 206). Bu durum, endüstri mühendisliğinin çalıĢma

konularından olan iĢi analizlerinin de gerçek anlamıyla icra edilmesi gerekliliğini de ortaya

koymaktadır.

Page 201: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

195

2.2. Dünyada Engellilerin Durumu

2.2.1. Dünyadaki Engellilere Ait Ġstatistiklere Örnekler: ABD’de Engelli Ġstatistikleri

Amerika BirleĢik Devletleri‟nde engelliler üzerine yapılan çeĢitli çalıĢmalardan derlenen

istatistiklerden, engellilerin istihdamı konusunun ABD‟de de bir sorun olarak görüldüğü ve

istenen istihdam oranlarına orada da ulaĢılamadığı görülebilir.

Blackburn, yaptığı çalıĢmada Harrington‟dan yaptığı alıntı ile çeĢitli seviyelerde fiziksel

engelden muzdarip olan kiĢilerin büyük çoğunluğunun iĢsiz olduğunu vurgulamaktadır (s.5,

2002) . Aynı çalıĢmada, ABD‟de engelli ve engelsiz insanlar arasında çalıĢma oranlarında

%25‟lik bir fark olduğundan bahsedilmektedir (Haris & Associates, 2000). Jackson, Furnham

ve Willen‟den (2000) yapılan alıntıya göre ise, engellilerin toplumla doğrudan temasta

bulunabilecekleri “görünür” pozisyonlarda istihdam edilmesinden kaçınılmaktadır.

Unger tarafından yapılan baĢka bir çalıĢmada, US Census Bureau‟dan alınan bilgilere göre

engellilerin sadece %34,6‟sının istihdam edildiğini, bu oranın engelli olmayan iĢgücü söz

konusu olduğunda %79,8 olduğu vurgulanmaktadır (s. 18-19, 2001). Aynı çalıĢmada yer alan

baĢka bir veriye göre, üniversite mezunu engellilerin %52‟sinin iĢgücü pazarında aktif

olabildiği belirtilmiĢtir (DOL, 1999).

Loy‟un yaptığı çalıĢmada ise, Bureau of Census (1999)‟tan alınan verilere göre, ABD‟de

yıllara göre ağır engele sahip olan nüfusun istihdam oranları Tablo 2‟deki gibidir (s. 23,

2001).

Tablo 2 ABD‟de Yıllara Göre Ağır Engellilerin Ġstihdam Verileri

1991 1993 1994

Yüzde 23,3 25 26,1

Sayı (Milyon) 2,91 3,45 3,71 Kaynak: The Economic impact of the Americans with Disabilities Act: An analysis of Title 1, Loy, B. A., 2001

2.2.2. Dünyada Engellilerin Ġstihdamına ĠliĢkin Hukuksal Durum

Dünyada engellilik ve engellilerin sorunlarını ayrıntılı ve özel bir biçimde ele alan 2 örgüt

ILO (Dünya ÇalıĢma Örgütü) ve WHO (Dünya Sağlık Örgütü) „dur (Komisyon Raporları, s.

171). ILO 1987 yılında engellilerin mesleki rehabilitasyonu ve istihdamı hakkındaki

sözleĢmeyi kabul etmiĢtir (1999).

I. Özürlüler ġurası‟nda yer alan Komisyon Raporları‟na göre, engellilerin iĢ fırsatlarından ve

kamu hizmetlerinden yoksun kalmasını engellemeyi amaçlayan, iĢverenlerin, kamusal ve özel

kurumların engelliler için “uygun düzenlemeler” yapması yükümlülüğünü getiren Engelli

Amerikalılar Yasası (ADA), 1990 yılında ABD‟de yürürlüğe girmiĢtir (s. 174). Blackburn‟ün

yaptığı çalıĢmada tanımlandığı üzere “uygun düzenlemeler”, “engelli kiĢinin iĢ

olanaklarından, faydalarından ve imtiyazlarından engelsiz kiĢiler kadar yararlanabilmesi için

iĢ ve/veya çalıĢma yerinde yapılması gereken değiĢiklikler ve düzenlemeler” anlamına

gelmektedir (s. 8, 2002). Yani Engelli Amerikalılar Yasası, engellilerin uygun Ģartlarda

çalıĢabilmeleri için çalıĢma yerinde gerekli düzenlemelerin yapılmasını bir yükümlülük haline

getirmiĢtir.

Page 202: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

196

Dünyanın diğer ülkelerinde de; örneğin Belçika, Danimarka, Ġrlanda, Ġtalya, Yunanistan,

Hollanda, Lüksemburg, Portekiz ve Ġspanya‟da da engellilerin mesleki rehabilitasyonları ve

istihdamı konusundaki hukuksal düzenlemeler mevcuttur (Komisyon Raporları, s. 175).

2.3. Ergonomik Tasarım Kontrol Listesi

Corlett ve Clark ergonomiyi; bir iĢi, sistemleri ve kullanılan ekipmanın tasarımını etkileyen

insan olanakları ve özelliklerini konu alan bir çalıĢma olarak tanımlamıĢlardır (1995). Ayrıca;

etkinliği, güvenliği ve iĢ görenin salahiyetini geliĢtirmeyi amaçlayan bu çalıĢma dalının,

mühendislik, psikoloji, anatomi ve organizasyon konuları üzerine kurulan disiplinler arası bir

etkinlik olduğunu belirtmiĢlerdir (s. 2).

Ergonomik tasarımın adımlarını açıkladıkları kitaplarında, Corlett ve Clark, ergonomik

tasarımın ilk adımı olarak kullanıcı popülâsyonunun uzlaĢtırılacak özelliklerinin seviyelerinin

belirlenmesini öngörmüĢlerdir (s. 5). AĢağıdaki tabloda ergonomik faktörler ile tasarım ve

performans kriterlerinin arasındaki iliĢkiyi gösteren tablodan bir bölümü görmek mümkündür

(s. 15). Bu tabloda x etkileĢimin var olduğunu, xx ise etkileĢimin kuvvetli olduğunu

göstermektedir. BoĢ hücreler ise etkileĢim olmadığı anlamına gelmektedir.

Tablo 3 Ergonomik Faktörler ile Tasarım ve Performans Kriterleri Arasındaki Ana

EtkileĢimler

Tasarım ve Performans Faktörleri

Ergonomik Faktörler ĠĢlevsel

gereksinimler Maliyet Büyüklük Kullanılabilirlik Güvenlik

Elde

edilebilirlik Dayanıklılık Estetik

Fiziksel Çalışma Yeri

Vücut Büyüklüğü x x xx xx xx xx

Uzanma, açıklık x x xx xx xx xx

DuruĢ rahatlığı x xx xx x x

Oturma tasarımı x x x x

Güç: sınır ve

varyasyonlar xx xx xx xx

Fiziksel iĢ kapasitesi,

dayanım xx x xx xx x x

Kontrol tasarımı x x x xx xx x x x

ĠĢin ve kontrollerin

yerleĢimi x x x xx xx xx x x

Görsel Çalışma Yeri

Gösterge ve Bilgi

Görsel olanaklar ve engeller

x x x xx xx x

Görsel görev tasarımı x x x xx xx x x

Görsel gösterge

tasarımı x x x xx xx x x x

Görsel görev ve göstergelerin yerleĢimi

x x xx xx x x x

Kontrol - Gösterge

uyumluluğu x x xx xx x

Pasif göstergeler

(etiket, sembol, vs) x x xx xx xx x x

ĠĢitsel sinyaller ve göstergeler (dikkat,

iĢlem, hafıza) x x x xx x x

Bilgi yükü xx xx xx x

Kaynak: The Ergonomics of Workspaces and Machines, Corlett, E. M. and Clark, T. S., 1995, s. 15.

Page 203: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

197

Tabloda görüldüğü gibi iĢ istasyonunun fiziksel tasarımı, performans faktörlerini

doğrudan etkilemektedir. Buradan çıkarılacak sonuç, engellilere uygun ergonomik tasarım

eksikliğinin, engellilerin herhangi bir iĢte istihdamını engelleyebilecek en önemli

nedenlerden birisi olduğudur. Bunun dıĢında, listede yer alan gösterge tasarımı da, yine

engelliler için özel olarak düĢünülmesi gereken bir tasarım faktörüdür. Özellikle görsel ve

iĢitsel engelli kimseler için gösterge kontrollerinin tasarımı, hem engellilerin

yapabilecekleri iĢlerde istihdamlarının kolaylaĢtırılması, hem de iĢyeri kazalarının önüne

geçilebilmesi için büyük rol oynamaktadır.

Yukarıdaki tabloda yer alan ergonomik tasarım kriterleri, özellikle ülkemizde, pek çok

iĢyerinde dikkate alınmamaktadır. ĠĢyeri tasarımında bu kriterlere önem veren

iĢletmelerde ise, nüfusun %5-%95‟i aralığını kapsayan fiziksel ve zihinsel ortalamalar

dikkate alınmaktadır. Bu aralığın dıĢında kalan engelliler için ayrı bir ergonomik tasarım

uygulanmamaktadır. Yukarıda özet olarak verilen ergonomik tasarım kontrol listesinin

haricinde, sadece engellilerin özel durumunu dikkate alan bir ergonomik tasarım listesi ise

literatürde mevcut değildir.

3. Yorum ve Öneriler

Yapılan literatür çalıĢması sonucu, engellilerin istihdamında büyük sorunlar yaĢandığı

ortaya konmuĢtur. Engelliler, gerek eğitim eksikliği ve gerekse de iĢyerlerindeki -

kendilerine özel- ergonomik tasarım eksikliği nedeniyle bir iĢgücü olarak

değerlendirilmemektedir. Engellilerin yapabilecekleri iĢler çok çeĢitli olmasına rağmen,

kısıtlı fiziksel koĢullar çerçevesinde, ya çalıĢamamakta, ya da kendi yetkinliklerinin

karĢılayacağı nitelikteki iĢlerdense, özel niteliklilik gerektirmeyen iĢlerde çalıĢmak

zorunda kalmaktadırlar.

Bu durumun önüne geçebilmek için, bölüm 2.3‟te verilen ergonomik tasarım listesi,

engelli kiĢilerin fiziksel ve zihinsel gereksinimleri göz önünde bulundurularak

geniĢletilmeli ve iĢyerlerinde, engellilerin çalıĢabileceği iĢ istasyonlarında, bu liste

ıĢığında bir ergonomik tasarım yapılmalıdır. Engellileri konu alan bu ergonomik tasarım

listesinin oluĢturulması için disiplinler arası bir çalıĢma gerekmektedir. Literatürde

bugüne dek, engellilere odaklanan bu tip bir çalıĢmaya rastlanmamıĢtır.

4. Değerlendirme ve Sonuç

Engellilerin yaĢadığı en büyük problemlerden biri olan istihdam sorununun kaynağında,

toplumdaki yanlıĢ algılamaların ve fiziksel çevrenin uygunsuzluğunun bir sonucu olan

eğitim eksikliği ve çalıĢabilecekleri iĢler için kendilerine uygun ergonomik tasarım

yapılmaması yatmaktadır. Burada dikkat çekici olan nokta ise, engellilerin istihdam

oranını artırmaya yönelik ergonomik tasarım çalıĢmalarının, literatürde dahi gerektiği

kadar üzerinde durulmamıĢ olmasıdır. Yapılan ergonomi çalıĢmaları, nüfusun genelini

kapsayan ergonomik tasarım ölçütleri üzerine yoğunlaĢmıĢ, engellilerin çalıĢma

koĢullarını iyileĢtirecek, onların istihdam edilmesini kolaylaĢtıracak ve hâlihazırda

çalıĢmakta olanların da iĢyeri güvenliğini sağlayacak çalıĢmaların eksikliği göz ardı

edilmiĢtir.

Yapılan bu çalıĢmada, engellilerin istihdam sorunu ortaya konmaya çalıĢılmıĢ ve bu

sorunu konu alan literatür çalıĢmalarının eksikliğine dikkat çekilmiĢtir. Bu sorunun

çözümüne iliĢkin yapılması gereken çalıĢmalar, bundan sonraki ergonomik çalıĢmalar için

Page 204: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

198

oldukça geniĢ bir araĢtırma potansiyeli oluĢturmaktadır. Bu potansiyelin

değerlendirilmesi, hem ergonomi biliminde yeni açılımlar sağlayacak hem de engellilerin

istihdam sorununun çözülmesi için bir baĢlangıç noktası oluĢturacaktır.

Kaynaklar

1. Özürlüler ġurası, 1999. ÇağdaĢ Toplum, YaĢam ve Özürlüler, BaĢbakanlık Özürlüler

Ġdaresi BaĢkanlığı, Ankara.

Blackburn, R. L., 2002, Relationships between employers‟ attitude toward people with

disabilities, awareness of ADA, and willingness to comply, PhD Thesis, A&M

University, Texas.

Unger, D. D., 2001, A national study of employers‟ experiences with workers with

disabilities and their knowledge and utilization of accommodations, PhD

Thesis, Virginia Commonwealth University, Richmond, VA.

Loy, B. A., 2001, The Economic impact of the Americans with Disabilities Act: An analysis

of Title 1, PhD Thesis, West Virginia University, Morgantown, WV.

Corlett, E. M. and Clark, T. S., 1995, The Ergonomics of Workspaces and Machines,

Taylor and Francis, London.

www.engelliler.net

Page 205: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

199

F VE Q KLAVYELERĠNĠN TÜRK KULLANICILAR AÇISINDAN ERGONOMĠK

ANALĠZĠ

U. Mahir YILDIRIM*, Nihan ÖZġAMLI, Ece ERKOL

Ġstanbul Teknik Üniversitesi Endüstri Mühendisliği Bölümü

ÖZET

Bu çalıĢmada F ve Q klavye harf dizilimleri Türk kullanıcılar açısından ergonomik olarak

analiz edilmiĢtir. Türk Dil Kurumu‟nun (TDK) güncel yazım kılavuzunda ve Türkiye‟nin en

çok satılan gazetelerinden birindeki tüm köĢe yazarlarının son iki yıla ait yazılarında bulunan

harflerin ve harf gruplarının sıklıkları belirlenerek mevcut klavye dizilimleri

karĢılaĢtırılmıĢtır. Bu karĢılaĢtırma yapılırken harflerin belirlenen sıklıkları yanında ellerin

yüklenme oranları göz önünde bulundurulmuĢtur.

Anahtar Sözcükler: F ve Q Klavye KarĢılaĢtırması, Türkçe‟deki Harflerin Kullanılma

Oranları, Ergonomi

1. GiriĢ

Bilindiği gibi dünyada konuĢulan bütün dillerin değiĢik ses, hece ve harf özellikleri vardır.

Dillerde farklı alfabeler kullanıldığı gibi, aynı alfabeyi kullanan dillerde de farklı harfler ve

farklı ses bilgisi (fonetik) özellikleri bulunmaktadır. Örneğin, Kiril, Arap, Çin, Japon ve Latin

alfabeleri birbirlerinden farklı harfler içermektedir ve bununla birlikte aynı alfabeyi kullanan

Almanca ve Fransızca gibi dillerin kendilerine özgü bir takım sesleri belirten “é, ß, è, ê, ü, ç,

ö” harfleri de bulunmaktadır. Bu farklılıklarının var olması, dünya çapında tek bir standart

klavye oluĢturulmasını olanaksız kılmaktadır. [2]

Günümüzde Q klavye birçok ülkede standart klavye olarak kullanılmaktadır. Ancak birçok

ülkede Q klavyenin kendi dillerine uygun olmadığı düĢünülerek kendilerine özgü klavyeler

geliĢtirilmiĢtir. Ġngilizce için Dvorak, Fransızca için AZERTY ve Ġtalyanca için QZERTY

klavyeleri bu duruma örnek verilebilir. Bunların yanında Portekiz, Norveç, Danimarka ve

Estonya gibi ülkeler de kendi dilleri için uygun klavyeler geliĢtirmiĢlerdir. [3]

Ġngilizce için oluĢturulmuĢ ilk alternatif klavye olarak ortaya çıkan Dvorak klavyesi, harf

dizilimine bağlı bilimsel çalıĢmalar sonucu, Profesör August Dvorak tarafından

oluĢturulmuĢtur. Bu çalıĢmalar Ģu aĢamaları içermektedir: Ġngilizce‟deki harflerin kullanım

oranları ele alınmıĢ; en sık kullanılan harfler orta sıraya yerleĢtirilmiĢ; çok kullanılan ikili harf

grupları Q klavyede aynı parmak tarafından basılacak Ģekilde yerleĢtirilmiĢken Dvorak

klavyesinde bu durum önlenmeye çalıĢılmıĢ; Dvorak klavyesinde sağ ele ve iki elde de orta

parmağa ve baĢparmağa daha çok ağırlık verilmiĢtir. Dvorak klavyesinin performansıyla ilgili

çeĢitli kaynaklarda farklı sonuçlar elde edildiği görülmüĢtür [10]. Dvorak‟ın kendisi, bu

klavye yerleĢimi ile yazma hızını ve doğruluğunu yüzde 10 geliĢtirdiğini ispatlamayı

baĢarmıĢtır [6]. 1956 yılında Dr. Earl P. Strong tarafından yapılan ve Amerika BirleĢik

Devletleri Hükümeti tarafından desteklenen çalıĢmada Q ve Dvorak klavyesine yeterli

derecede alıĢkın iki grup üzerinde yapılan testler, iki klavye düzeninin yazma hızında anlamlı

farklılık yaratmadığı sonucunu ortaya koymuĢtur [10].

* [email protected]

Page 206: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

200

Yazma verimliliğini arttırmak amacıyla yapılan çalıĢmalar sadece klavye üzerindeki harf

diziliminin değil, klavyenin fiziksel yapısının da değiĢtirilmesini içermektedir. Bu Ģekilde

klavyenin fiziksel yapısının değiĢtirilmesini öngören bir çalıĢma Profesör Teodosio Galotta

tarafından Uluslararası Intersteno Federasyonu‟nun 41. Dünya Kongresi‟nde sunulmuĢtur.

Bu çalıĢmada, yazma iĢlemi sırasında parmakların klavye üzerine uyguladıkları kuvvetler göz

önünde bulundurularak tuĢların yükseklikleri değiĢtirilmiĢtir. Ayrıca Dvorak tarafından

yapılan çalıĢmaların benzeri Ġtalyanca için uygulanarak tuĢlar klavye üzerinde dağıtılmıĢtır

[5].

Fiziksel yapının değiĢtirilmesine dair yapılan bir diğer çalıĢma da Delia E. Treaster ve

Williams S. Marras tarafından gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu çalıĢmada alternatif klavyelerin

(Microsoft Natural™, Kinesis™, standart klavye ve Lexmark™) kullanımındaki parmak

hareketleri, bilek hareketleri ve tendonların yer değiĢtirmesi değerlendirilmiĢtir [11].

F klavyenin oluĢturulma sürecindeki çalıĢmalar dıĢında Türkiye‟de F klavye üzerine yapılmıĢ

baĢka bir çalıĢma bulunmamaktadır. Literatürde, F klavye ile Q klavyenin karĢılaĢtırılması

açısından bir boĢluk bulunmaktadır. Bu çalıĢma, özellikle klavye tartıĢmalarının alevlendiği

son zamanlarda, literatürdeki bu boĢluğu doldurmak amacıyla hazırlanmıĢtır.

ÇalıĢmanın bundan sonraki kısmı Ģu Ģekilde bölümlendirilmiĢtir. Bölüm 2‟de F ve Q

klavyelerinin ortaya çıkıĢı ve geliĢim aĢamaları açıklanmıĢtır. Bölüm 3‟de, F ve Q

klavyelerinin karĢılaĢtırılması için yapılan çalıĢmada incelenen kaynaklar, yapılan ölçümler

ve bu ölçümler sonucu elde edilen değerler verilmiĢtir. Bölüm 4‟de ise sonuçlar ve

değerlendirmeler ortaya konulmuĢtur.

2. F ve Q Klavyelerinin OluĢumu

2.1 Q Klavyenin OluĢumu

1860 yılında geliĢtirilen ilk orijinal daktilo klavyesi alfabetik sırayla düzenlenmiĢ iki sıradan

oluĢmaktaydı. Ancak bu klavyede kullanıcının kullanma hızına bağlı olarak mekanik kolların

birbirine çarpması sonucu, zamanla değiĢik malzemelerden imal edilen kollarda kırılma veya

eğrilme meydana gelmekteydi. 1873 yılında C. Latham Sholes tarafından oluĢturulan ve 1879

yılında patenti alınan standart Q klavye, kullanıcının yazma hızını düĢürerek bu sorunu

ortadan kaldırmayı amaçlamıĢtır. BaĢka bir deyiĢle, bu çalıĢmadaki amaç, insan verimliliğinin

değil, makine verimliliğinin sağlanmasıdır [6]. Remington Arms Company tarafından

1874‟de seri üretimine baĢlanan standart Q klavyede yüzyıl içinde değiĢen tek Ģey “M”

tuĢunun yeri olmuĢtur.[7]

Zaman içinde, daktilo teknolojisindeki geliĢmelerin mekanik kolların takılma ve kırılma

sorununa çözüm getirmesiyle klavye düzeninin değiĢtirilmesi için bir takım çalıĢmalar

gündeme gelmiĢtir [8]. Bu çalıĢmalardan en bilineni 1936 yılında Washington

Üniversitesi‟nden Dr. August Dvorak tarafından geliĢtirilen “BasitleĢtirilmiĢ Klavye” olarak

bilinen klavyedir. Bu klavye oluĢturulurken, Ġngilizce‟deki harflerin kullanım sıklıkları temel

alınmıĢ; elde edilen verilerden yola çıkılarak en çok kullanılan harfler orta sıraya

yerleĢtirilmiĢtir [12]. Bu çalıĢmanın sonucu ortaya çıkan Dvorak klavyesine geçmek için,

federal hükümetler bazında birtakım maliyet araĢtırmaları yapılmıĢ; klavye tuĢlarının

yerlerinin değiĢtirilmesi ve halen QWERTY kullanıcısı olan çalıĢanların Dvorak klavyesine

alıĢtırılması maliyetleri göz önünde bulundurularak Dvorak klavyesine geçilmesinden

vazgeçilmiĢtir.[12]

Page 207: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

201

1936‟dan bu yana ülkelerin ulusal tabanda oluĢturdukları birtakım alternatif klavyeler

yaygınlaĢamamıĢ, ticari ve sosyal etkilerle birlikte standart Q klavyenin egemenliği

sürmüĢtür.

2.2 F Klavyenin OluĢumu

On parmak yöntemi ile Türkçe için ideal klavye, bir diğer adıyla F klavye, daktilo öğretmeni

Ġhsan Sıtkı Yener ve yabancı uzmanlarla da pekiĢtirilirmiĢ Ġhtisas Komisyonu tarafından

oluĢturulmuĢtur. Bu klavyenin oluĢturulması için Türk Dil Kurumu Yazım Kılavuzu‟ndan

yararlanılarak sözcüklerin istatistiği çıkarılmıĢtır. 29934 sözcük içinde her harften kaçar adet

bulunduğu tespit edildikten sonra parmakların fiziksel güçleri ve hareket özellikleri de dikkate

alınarak harfler yerleĢtirilmiĢtir. Yapılan klavyede sol el yaklaĢık yüzde 49, sağ el ise yüzde

51 oranında kullanılacak Ģekilde harflerin dağılımı oluĢturulmuĢtur [4]. Türkçe‟de her hecede

en fazla bir ünlü harf bulunmasına rağmen ünsüz harflerin sayısının en az bir olabileceği

dikkate alınarak ve Türkçe‟nin fonetik özelliğine uygun olarak ünlü harfler sol elde

toplanmıĢtır. Böylece yazma iĢinin iki ele eĢit oranda dağıtılması sağlanmıĢtır [9].

F klavye, 1955 yılında Bakanlıklararası Standardizasyon Komitesi‟nce “Standart Türk

Klavyesi” olarak kabul edilmiĢtir. YurtdıĢından F klavye dıĢında bir klavyenin getirilmesini

engellemek amacıyla, 1963 yılında Gümrükler kanununa, Türkiye‟deki tüm daktilo

makinelerinin Milli Klavyeye dönüĢtürülmesi eklenmiĢtir. F klavyenin Türk Standartları

Enstitüsü tarafından zorunlu standart olarak kabul edilmesi 1974 yılında gerçekleĢtirilmiĢtir

[1].

1955 yılında Türkiye‟de F klavyenin, standart Türk klavyesi olarak kabul edilmesi ve kamu

kurumlarında kullanılmaya baĢlanmasıyla birlikte yaygınlaĢmasını; Q klavyenin, yasal

boĢluktan yararlanılarak, bilgisayarların ithalatıyla birlikte Türkiye‟ye giriĢi sona erdirmiĢtir.

3. F ve Q klavyelerinin karĢılaĢtırılması

KarĢılaĢtırmada kullanılan kaynaklar ve ölçüm prensipleri aĢağıda açıklanmıĢtır.

3.1 Ölçüm Yapılan Kaynaklar

On parmakla bakmadan yazma yöntemiyle temellendirilen bir klavye düzeni oluĢturulurken;

dil özellikleri ile parmak, bilek ve dirseklerin kullanım nitelikleri önem taĢımaktadır [12]. Bir

dilin farklı klavye düzenlerine uygunluğunun ölçümü, bu dilde kullanılan tüm sözcüklerin ve

metin örneklerinin incelenmesiyle gerçekleĢtirilebilir.

Ġncelenen kaynaklardan ilki olan TDK yazım kılavuzu, Türkçe‟deki tüm sözcüklerin güncel

yazım kurallarına uygun halinin bulunduğu en güvenilir kaynak olmasından dolayı

seçilmiĢtir. Bir dilin en güncel yazılı kaynağı olması gerekçesiyle de gazete metinlerinin

incelenmesine karar verilmiĢtir. Ġncelenecek gazetenin seçimi ise gazetelerin günlük satıĢ

rakamları göz önünde bulundurularak yapılmıĢtır.

Bu çalıĢmada, F ve Q klavyelerinin Türkçe‟ye uygunluklarının karĢılaĢtırılması için yazım

kılavuzundaki tüm sözcükler birleĢtirilerek, bir havuz oluĢturulmuĢtur. Bununla birlikte,

Türkiye‟nin en çok okunan gazetelerinden birindeki 49 köĢe yazarının, son 2 yıla ait, yirmi

dörder makalesi her aydan rasgele bir tane seçilerek birleĢtirilmiĢ, ikinci bir sözcük havuzu

oluĢturulmuĢtur.

Page 208: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

202

3.2 Yapılan Ölçümler

Bölüm 2.1‟de açıklanan, BasitleĢtirilmiĢ Klavye oluĢturulurken kullanılan yöntemler göz

önünde bulundurularak, bu çalıĢmada da ölçüm yapılan kaynaklarda kullanılan harfler ve ikili

harf gruplarının oranları belirlenmiĢtir. Analiz sonucunda elde edilen ikili harf gruplarının

oranları, iĢ yükünün ellere nasıl dağıldığını belirlemek için kullanılmıĢtır. Bu amaçla,

öncelikle her harf grubunun; yalnız sağ el, yalnız sol el ve her iki el kullanımından hangisi ile

yazıldığı belirlenmiĢtir. Elde edilen harf oranları ise, yazma iĢlemi sırasında iĢ yükünün ellere

dağılımının yanı sıra, parmaklara dağılımını da belirlemekte kullanılmıĢtır.

3.3 Yöntemin Uygulanması

Bu bölümde, TDK Yazım Kılavuzu‟nda bulunan 63.890 sözcükteki 555.890 harf ve incelenen

metinlerde bulunan 1.474.253 sözcükteki 4.963.183 harf içinde; harflerin ve harf gruplarının

istatistikleri çıkarılmıĢtır.

3.3.1 Harflerin Analizi

Harf istatistikleri, internet ortamındaki Türk Dil Kurumu Yazım Kılavuzu‟nun ve gazete

makalelerinin indirilmesiyle oluĢturulan sözcük havuzlarındaki harf kullanım sayılarının,

havuzdaki toplam harf sayısına oranı hesaplanarak çıkarılmıĢtır (Tablo 1). Yazım kılavuzu ve

metinlerdeki harflerin kullanım sayılarının grafik üzerindeki gösterimi ġekil 1‟de verilmiĢtir.

Tablo 1 Harf Kullanım Oranları

Yazım Kılavuzundaki

Harf Kullanım Oranları

Metinlerdeki Harf

Kullanım Oranları

Yazım Kılavuzundaki

Harf Kullanım Oranları

Metinlerdeki Harf

Kullanım Oranları

A 12,606 11,903 N 4,408 7,302

B 1,896 2,497 O 2,320 2,754

C 1,424 0,995 Ö 0,741 0,757

Ç 1,369 1,058 P 1,310 0,937

D 2,239 4,208 R 5,542 6,936

E 8,631 9,175 S 3,759 3,121

F 0,900 0,528 ġ 2,121 1,554

G 1,230 1,229 T 4,762 3,540

Ğ 0,788 1,007 U 2,887 3,048

H 1,224 1,103 Ü 1,994 1,801

I 4,935 4,802 V 0,980 1,027

Ġ 7,179 8,434 Y 2,319 3,507

J 0,152 0,081 Z 1,972 1,539

K 7,355 4,611 Q 0,000 0,003

L 7,251 6,274 W 0,000 0,031

M 5,707 3,656 X 0,000 0,007

Page 209: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

203

Harflerin Kullanım Sayıları

a

â

b

c ç

d

e

fg ğ h

ı

i

î j

k

l

m

n

o

ö p

r

s

ş

tu

û

üv

y

z

0

100000

200000

300000

400000

500000

600000

700000

Harfler

ġekil 1 Harflerin Kullanım Sayıları

Bu verilerden yola çıkılarak F ve Q klavyeleri üzerinde ġekil 1 ve 2 „de görülen iĢ yükü

dağılımları ortaya konulmuĢtur.

ġekil 1 F klavye üzerinde iĢ yükü dağılımları

Page 210: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

204

ġekil 2 Q klavye üzerinde iĢ yükü dağılımları

3.3.2 Harf Gruplarının Analizi

Harf grubu istatistikleri için Türkiye‟nin en çok satan gazetelerinden birinin köĢe yazıları,

internetten indirilmiĢtir. Bu istatistikler; öncelikle 841 ikili harf kombinasyonunun sözcük

havuzu içinde kullanım sayısı bulunarak; sözcük havuzundaki harf kullanım sayılarının,

havuzdaki toplam harf grubu sayısına oranı hesaplanarak çıkarılmıĢtır.

0,00

20,00

40,00

60,00

80,00

100,00

ku

llan

ım o

ran

ı

Harf Grupların Ellere Dağılımı (Metin)

Q Klavye

F Klavye

Q Klavye 22,76 28,30 48,94

F Klavye 8,82 10,72 80,46

Yalnız Sol

El

Yalnız Sağ

ElHer İki El

ġekil 3 Metinlerdeki Ġkili Harf Gruplarının Ellere Dağılımı

Page 211: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

205

0,00

20,00

40,00

60,00

80,00ku

llan

ım o

ran

ı

Harf Grupların Ellere Dağılımı (Yazım Kılavuzu)

Q Klavye

F Klavye

Q Klavye 19,81 26,74 53,45

F Klavye 10,43 12,12 77,45

Yalnız Sol

El

Yalnız Sağ

ElHer İki El

ġekil 4 Metinlerdeki Ġkili Harf Gruplarının Ellere Dağılımı

4. Sonuçlar ve Değerlendirmeler

Yazım kılavuzu ve metindeki harf kullanımı sayılarına bağlı olarak hesaplanan harf kullanım

oranları, F ve Q klavye yerleĢimi üzerinde belirtildiğinde (ġekil 1 ve ġekil 2) ulaĢılan

sonuçlar oldukça dikkat çekicidir. Zira F klavyede sol el ve sağ el kullanım yüzdeleri oldukça

yakındır; fakat Q klavyede, yazım kılavuzundaki kullanım oranlarında, sağ el ve sol el

arasındaki kullanım yoğunluğu farkı nispeten az iken (yine bu fark F klavyedeki farktan

oldukça fazladır); metinlerde bu fark dramatik bir Ģekilde fazladır.

On parmak kullanım prensiplerine göre parmakların en kolay ulaĢacağı harf sırası Q klavyede

A harfinin, F klavyede U harfinin olduğu sıradır. Bu prensipler, kullanım oranının en yüksek

olduğu sıranın bu sıralar olmasını gerektirmektedir; zira, F klavyede bu sıraların kullanım

oranları %57 ve %62‟ye ulaĢırken, Q klavyede bu oranlar %43 ve %46‟da kalmaktadır. Bu

durum da F klavyenin daha ergonomik olduğunu gösteren önemli bir sonuçtur.

Harf grupları göz önünde bulundurulduğunda, ideal durum, ikili harf grubunun iki farklı el

tarafından yazılmasıdır; çünkü iki ardıĢık harfin aynı elde yazılması, eldeki yüklenmenin

artmasına neden olacaktır. ġekil 3 ve ġekil 4‟teki veriler; ikili harf gruplarının her iki elde

yazılma oranlarının; F klavyede, Q klavyeden oldukça fazla olduğunu göstermektedir

El ve parmakların kullanıma elveriĢlilik sırası sağ el, sol el, iĢaret parmakları, orta parmaklar,

yüzük parmaklar, küçük parmaklar, baĢparmaklardır [12]. F ve Q klavye düzenlerinde,

parmak kullanım oranlarına bakıldığında ise, F klavyenin oldukça uygun bir dağılıma sahip

olduğu açıkça gözlenmektedir.

Yukarıda yapılan değerlendirmeler sonucu, F klavyenin Q klavyeden, çalıĢmada ele alınan her

açıdan daha ergonomik olduğu belirlenmiĢtir.

ÇalıĢmalar sonucu ortaya konulan değerlendirmelerin yanı sıra, Türkçe için F klavyenin

üstünlüğünün daha net bir Ģekilde ortaya konulabilmesi için aĢağıdaki çalıĢmalar yapılabilir:

Harf kullanımı için incelenen metinlerin hacmi ve çeĢitliliği çoğaltılabilir; örneğin farklı

Page 212: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

206

mesleki disiplinlere ve bilim dallarına ait farklı makaleler üzerinde harf kullanım sayısı

hesaplanabilir.

Bunun yanında; on parmak klavye diziliminde, aynı parmağın basmakla yükümlü olduğu

tuĢların üzerindeki hareket mesafeleri hesaplanarak mevcut klavye dizilimleri

karĢılaĢtırılabilir; hatta daha ileri bir çalıĢma olarak Türkçe için parmakların kat ettiği

mesafeleri minimize edecek matematiksel bir model kurulabilir.

Kaynaklar

1 Atakan, Y. (2005). F Klavyenin Öyküsü. Hürriyet Gazetesi. Ekim 16, 2005,

http://dosya.hurriyetim.com.tr/harflerimiz/fklavyeoyku.asp

2 Devlet Planlama TeĢkilatı Özel Ġhtisas Komisyonu Raporu (Klavye Bölümü) 2001-2005

Yılı Kalkınma Planı. 2000.

3 Ersöz, Y. ( 2003). Q Klavye- F Klavye. Türk Dili Dergisi, Ağustos 27, 2005,

http://www.turkdilidergisi.com/96/ievren.htm

4 F klavye. 27 Eylül, 2005. http://www.turkishrepublics.com/article/articleview/447/1/6/

5 Galotta, T. ( Temmuz, 1995). Alpha-Numerical Keyboard For Electronic Typewriter and

Computers. 41. Uluslararası Intersteno Federasyonu Dünya Kongresinde sunulmuĢtur.

6 Horstein, A., 2002. An Evaluation of Alternative Keyboard Layouts for Handheld

Computers. Thesis, California State University, Long Beach, MA.

7 Mc Crary, T. (1997). Relationships Among User Group, Perception of Error and Keyboard

User Preference and Performance. Yüksek Lisans Tezi, Austin State University,

Nacoqdoches, ABD.

8 Sertoğlu, S. 1956. 20 Ekim 1955 Klavye Ġnkilabı,. Sekreter Daktilograf, 1, 8-9.

9 Sertoğlu, S. 1956. 20 Ekim 1955 Klavye Ġnkilabı,. Sekreter Daktilograf, 4, 13.

10 Strong, P., E. A.,1956. Comparative Experiment In Simplified Keyboard Retraining and

Standard Keyboard Supplementary Training. General Service Administration,

Washington D.C.

11 Treaster, D. E., Marras, W. S. 2000. An Assessment of Alternate Keyboards Using Finger

Motion, Wrist Motion and Tendon Travel. Clinical Biomechanics ,15, 499-503, 20

Ekim 2005, ScienceDirect Veritabanından.

12 Yener, Ġ.,S. 1956. Standart Türk Klavyesinin Mucip Sebepleri. Sekreter Daktilograf, 4, 16-

17.

Page 213: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

207

BÜYÜK BEDEN BAYAN TÜKETĠCĠLERĠN HAZIR GĠYĠM ÜRÜNLERĠNDE

ERGONOMĠK AÇIDAN KARġILAġTIKLARI PROBLEMLER

Halime YÜCEER ARSLAN*, Sezin SAFA

G.Ü Mesleki Eğitim Fakültesi Giyim Endüstrisi ve Moda Tasarımı Eğitimi Bölümü

Giyim Endüstrisi ve Giyim Sanatları Bölümü

Özet: Alınan enerjinin kullanılan enerjiden fazla olması durumunda ĢiĢmanlık ortaya

çıkmaktadır. ġiĢmanlık, orta yaĢın hastalığı gibi görünüyorsa da yaĢamın herhangi bir

döneminde ortaya çıkabilir. Gerek genetik, gerek yaĢ faktörü, cinsiyet, psikolojik faktörler,

besleme alıĢkanlıkları, fiziksel aktivitenin azalması, sosyo-ekonomik düzey, çevresel

faktörler, gerekse daha baĢka faktörler ĢiĢmanlığa sebep olmaktadır. Sebebi her ne olursa

olsun ĢiĢmanlık, önemli bir uygarlık hastalığı niteliğini kazanmıĢtır.

Günümüzde ĢiĢmanlık konusu tüm dünyada olduğu gibi Türkiye‟de de güncelliğini devam

ettirmektedir. Teknolojinin geliĢmesine paralel olarak ĢiĢmanlık da Dünya‟da, dolayısıyla

Türkiye‟de daha ciddi bir hal almaktadır. ġiĢman insan sayısı gün geçtikçe arttığından giyim

ihtiyacı da aynı orada artıĢ göstermektedir.

Bu durum karĢısında, pazarda var olan hazır giyim ürünlerinin büyük beden bayan

tüketicilerin rahatça satın alabileceği çeĢitte olup olmadığı, var olan giysilerin ihtiyaçlarını ne

derece karĢılayabildiklerini ve bu ürünleri kullanma problemlerinin ergonomik açıdan neler

olduğu araĢtırılmıĢtır.

Bu araĢtırma ile büyük beden kadın tüketicilerin pazarda var olan hazır giyim ürünlerinden ne

ölçüde yararlanabildikleri, var olan ürünlerin ihtiyaçlarına ne derece cevap verebildiği,

ürünler ile ilgili beklentileri, alım ve kullanım anında karĢılaĢtıkları problemler tespit

edilmiĢtir. Ayrıca büyük beden bayan tüketicilerin istek ve ihtiyaçlarını karĢılayabilmelerine

yardımcı olmak için önerilerde bulunulmuĢtur.

Anahtar Kelimeler: ġiĢmanlık, Büyük Beden, Ergonomi

1. GiriĢ

Günlük hayata makinelerin girmesiyle birçok temel ve doğal hareketler insan yaĢamında

azalmaktadır. Günlük yaĢamdaki bu değiĢmelere paralel olarak birey, beslenme

alıĢkanlıklarını değiĢtirmediği ve fiziksel aktivitelerini arttırmadığı için alınan enerjinin

kullanılan enerjiden fazla olması sonucu ĢiĢmanlık ortaya çıkmaktadır.

Günümüzde ĢiĢmanlık, tüm dünyada olduğu gibi Türkiye‟de de önemli bir yer tutmaktadır.

Türk ve Dünya kadını bugün 40 beden ve üstü giymektedir. Fakat moda deyince akla 34

beden mankenlerin giydiği daracık kıyafetler geldiği için hazır giyim üreten firmalar modaya

uygun olarak üretim yapmaktadır. Bu yüzden büyük beden kadınlar ölçülerine göre giysi

bulmakta zorlanmakta ya da ölçülerine uygun ne bulabiliyorlarsa onu giymek zorunda

kalmaktadırlar. Oysa büyük beden bayanlar da modayı takip etmek, istediği gibi giyinebilmek

ve ikinci sınıf müĢteri muamelesi görmemek istemektedirler.

* [email protected]

Page 214: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

208

2. ġiĢmanlık

Normal bir insandaki yağ yüzdesi veya ağırlık fazlası saptanarak bu kiĢinin ĢiĢman olup

olmadığı kolayca söylenebilir. Normal bir kiĢide yağ oranı erkeklerde %20'den kadınlarda

%30'dan küçük olmalıdır. Yağ erkeklerde %20'yi kadınlarda %30'u aĢarsa ĢiĢman, %50-70'i

aĢarsa ağır ĢiĢman, tanımına girer. Eğer yağ %'si azsa ise zayıf olarak tanımlanır†.

Vücuttaki yağ miktarını ve dağılımını tespit etmek için en sık kullanılan yöntem “Beden Kitle

Ġndeksi” nin hesaplanmasıdır. Kilogram cinsinden beden ağırlığının, metre cinsinden boyun

karesine bölünmesiyle hesaplanır‡.

Ağırlık (kg)

VKĠ =

Boy Uzunluğu (m2)

2.1. ġiĢmanlığın Nedenleri:

Genetik Faktörler

YaĢ

Cinsiyet

Psikolojik Faktörler

Beslenme AlıĢkanlıkları

Fiziksel Aktivite

Sosyo-Ekonomik Düzey

Çevresel Faktörler

3. Materyal Ve Yöntem

AraĢtırma, Türkiye‟nin değiĢik illerinden gelerek Ankara da yaĢayan, 44 beden ve üstü 50

bayan tüketici ile sınırlandırılmıĢtır. AraĢtırmada denek olarak kullanılan kadınlar 20 ile 75

yaĢ arasında çeĢitli yaĢ gurupları arasından tesadüfü yöntemle belirlenmiĢtir.

AraĢtırma verilerini toplamak amacıyla anket formu hazırlanmıĢtır. Hazırlanan anket formu

denekler tarafından kolay anlaĢılabilecek niteliktedir ve konu ile ilgili kaynaklar ve daha önce

yapılmıĢ bazı araĢtırmalardan yararlanılarak oluĢturulmuĢtur. GeliĢtirilen anket formunun

iĢlerliğini saptamak amacıyla önce 10 büyük beden bayan tüketici ile mülakat yapılmıĢ ve

alınan cevaplardan yararlanılarak anket formu yeniden düzenlenmiĢtir. Anket formu bizzat

araĢtırmacı tarafından yüz yüze yapılan mülakat tekniği ile uygulanmıĢtır. Uygulanan anket

sonucunda elde edilen veriler mutlak ve yüzde değerleri gösteren tablolara dönüĢtürülerek

değerlendirilmiĢtir.

4. AraĢtırma Sonuçları Ve TartıĢma

AraĢtırmaya katılan büyük beden bayanların % 20‟sini 46 beden, % 16‟sını 48 beden, %

16‟sını 52 beden, % 14‟ünü 44 beden, % 12‟sini 50 beden, % 10‟unu 54 beden % 6‟sını 56

beden, % 6‟sını da 58 beden bayan tüketiciler oluĢturmaktadır.

4.1. Büyük Beden Bayanların AlıĢveriĢe Çıktıklarında Ġstediklerini Bulabilme Durumu

AraĢtırma kapsamına giren büyük beden bayan tüketicilerin giyim alıĢveriĢine çıktıklarında

istediklerini bulabilme durumlarına ait bulgular tablo 1‟de sunulmuĢtur.

† Peker, 2000 ‡ Bağrıaçık, 1999

Page 215: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

209

Tablo 1. AlıĢ VeriĢe Çıktıklarında Ġstediklerini Bulabilme Durumu

Cevaplar Sayı (n) % Oran

Ġstediğimi bulup alabiliyorum 14 28

Ġstediğimi bulamıyorum 7 14

Ġstediğimi alamıyorum, ekonomik açıdan hangisi uygunsa onu alıyorum 11 22

Bedenime uygun ne bulursam onu alıyorum 18 36

Toplam 50 100

Tablo 1 incelendiğinde araĢtırma kapsamındaki büyük beden bayanların % 32‟sinin

bedenlerine uygun ne bulurlarsa onu aldıkları, % 28‟inin istediklerini bulup aldıkları,

%22‟sinin istediğini alamadığı, ekonomik açıdan hangisi uygunsa onu aldığı, % 14‟ünün ise

istediğini bulamadığı anlaĢılmaktadır.

4.2. Pazarda Var olan Büyük Beden Hazır Giyim Ürünlerinin Büyük Beden Bayanların

Zevklerine Hitap Etme Durumu

Pazarda var olan büyük beden hazır giyim ürünlerinin araĢtırma kapsamı içinde yer alan

büyük beden bayan tüketicilerin zevklerine hitap etme durumuna ait bulgular tablo 2‟de

sunulmuĢtur.

Tablo 2. Hazır Giyim Ürünlerinin Zevkine Hitap Etme Durumu

Cevaplar Sayı (n) % Oran

Bazen edebiliyor 34 68

Evet ediyor 1 2

Çoğunlukla ediyor 4 8

Hiçbir zaman etmiyor 11 22

Toplam 50 100

Tablo 2 incelendiğinde, büyük beden hazır giyim ürünlerinin, araĢtırma kapsamı içerisinde

yer alan büyük beden bayanların, % 68‟inin zevklerine bazen hitap ettiği, % 22‟sinin hiçbir

zaman zevkine hitap etmediği, % 8‟inin çoğunlukla zevkine hitap ettiği, % 2‟sinin ise zevkine

hitap etmediği anlaĢılmaktadır.

4.3. Büyük Beden Bayanların Ölçülerine Uygun Giysi Bulabilme Durumu

AraĢtırma kapsamına giren büyük beden bayan tüketicilerin ölçülerine uygun giysi bulabilme

durumuna ait bulgular tablo 3‟te sunulmuĢtur.

Tablo 3. Ölçülerine Uygun Giysi Bulabilme Durumu

Cevaplar Sayı (n) % Oran

Evet bulabiliyorum 5 10

Bazen bulabiliyorum 29 58

Çoğunlukla bulabiliyorum 14 28

Hiçbir zaman bulamıyorum 2 4

Toplam 50 100

Page 216: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

210

Tablo 3 incelendiğinde, araĢtırma kapsamı içerisinde yer alan büyük beden bayan tüketicilerin

% 58‟inin bazen ölçülerine uygun kıyafet bulabildikleri, % 28‟inin çoğunlukla bulabildiği, %

10‟unun bulabildiği, % 4‟ünün de bulamadığı anlaĢılmaktadır.

4.4. Büyük Beden Bayanların Kendilerine Hitap Eden Mağazaları Ekonomik Açıdan

Uygun Bulma Durumu

AraĢtırma kapsamına giren büyük beden bayan tüketicilerin kendilerine hitap eden mağazaları

ekonomik açıdan uygun bulma durumlarına ait bulgular tablo 4‟te sunulmuĢtur.

Tablo 4. Büyük Beden Mağazalarını Ekonomik Açıdan Uygun Bulma Durumu

Cevaplar Sayı (n) % Oran

Evet buluyorum 2 4

Bazılarını buluyorum 19 38

Çoğunlukla buluyorum 3 6

Hayır bulmuyorum 26 52

Toplam 50 100

Tablo 4 incelendiğinde, araĢtırma kapsamındaki büyük beden bayanların % 58‟inin

kendilerine hitap eden mağazaları ekonomik açıdan uygun bulmadığı, % 38‟inin bu

mağazalardan bazılarını uygun bulduğu, % 6„sının bu mağazaların çoğunluğunu uygun

bulduğu, % 4‟ünün de tüm bu mağazaları uygun bulduğu anlaĢılmaktadır.

4.5. Büyük Beden Bayanların Kilolarını Gizleyen Kıyafetleri Ya Da Beğendikleri

Kıyafetleri Tercih Durumları

AraĢtırma kapsamına giren büyük beden bayan tüketicilerin kilolarını gizleyen kıyafetleri ya

da beğendikleri kıyafetleri tercih durumlarına ait bulgular tablo 5‟te sunulmuĢtur.

Tablo 5. Kilolarını Gizleyen Kıyafetleri ya da Beğendikleri Kıyafetleri Tercih Durumu

Cevaplar Sayı (n) % Oran

Kilomu gizleyen kıyafetleri almayı tercih ederim 17 34

Beğendiğim kıyafeti alırım. Kilomu gizleyip gizlememesi önemli değil 12 24

Her ikisini de tercih ederim 18 36

Ne bulursam onu alırım 3 6

Toplam 50 100

Tablo 5 incelendiğinde, araĢtırmaya katılan büyük beden bayanların % 36‟sının beğendikleri

ve aynı zamanda da kilolarını gizleyen kıyafetleri almayı tercih ettikleri, % 34‟ünün kilolarını

gizleyen kıyafetleri almayı tercih ettikleri, % 24‟ünün beğendiği kıyafeti almayı tercih ettiği,

kilosunu gizleyip gizlememesinin önemli olmadığı, % 6‟sının ise ne bulursa onu aldığı

anlaĢılmaktadır.

4.6. Büyük Beden Bayanların Alt Giyim Ya Da Üst Giyimde Sorun YaĢama Durumu

AraĢtırma kapsamına giren büyük beden bayan tüketicilerin hazır giyim ürünlerinde en fazla

alt giyimde ya da üst giyimde sorun yaĢama durumlarına ait bulgular tablo 6‟da sunulmuĢtur.

Page 217: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

211

Tablo 6. Alt Giyimde ya da Üst Giyimde Sorun YaĢama Durumu

Cevaplar Sayı (n) % Oran

Alt giyim alırken, en çok da pantolonda-etekte 28 56

Üst giyimde, en çok da gömlekte-bluzda 11 22

Elbise alırken sorun yaĢıyorum 3 6

Hiç sorun yaĢamıyorum 8 16

Toplam 50 100

Tablo 6 incelendiğinde, araĢtırma kapsamı içine giren büyük baden bayanların % 56‟sının alt

giyim alırken, en çok da pantolonda-etekte, % 22‟sinin üst giyim alırken, en çok da gömlekte-

bluzda sorun yaĢadığı, % 16‟sının hiçbirinde sorun yaĢamadığı, % 6‟sının ise elbise alırken

sorun yaĢadığı anlaĢılmaktadır.

4.7. Büyük Beden Bayanların Elbise Alırken KarĢılaĢtıkları Problemleri Belirtme

AraĢtırma kapsamına giren büyük beden bayanların elbise alırken karĢılaĢtıkları problemlere

ait bulgular Tablo 7‟de sunulmuĢtur.

Tablo 7. Elbise Alırken KarĢılaĢılan Problemler

Cevaplar Sayı (n) % Oran

Kollarımı hareket ettirirken arka/sırt bölgesi zorluyor 10 20

Üst ve alt bedenim orantılı olmadığı için kendime uygun elbise bulmakta

zorlanıyorum 16 32

Genellikle elbiselerin kalça bölümü dar geliyor 14 28

Bir problem yaĢamıyorum 10 20

Toplam 50 100

Tablo 8 incelendiğinde, araĢtırma kapsamına giren büyük beden bayanların % 32‟sinin üst ve

alt bedeninin orantılı olmadığı için kendisine uygun elbise bulmakta zorlandığı, % 28‟inin

genellikle elbiselerin kalça bölümünde sorun yaĢadığı, % 20‟sinin kollarını hareket ettirirken

elbisenin sırt bölgesinde sorun yaĢadığı, % 20‟sinin ise bir problem yaĢamadığı

anlaĢılmaktadır.

4.8. Büyük Beden Bayanların Gömlek ve Bluz Alırken KarĢılaĢtıkları Problemleri

Belirleme

AraĢtırma kapsamındaki büyük beden bayan tüketicilerin gömlek ve bluz alırken

karĢılaĢtıkları problemlere ait bulgular tablo 8‟de sunulmuĢtur.

Page 218: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

212

Tablo 8. Gömlek ve Bluz Alırken KarĢılaĢılan Problemler

Cevaplar Sayı (n) % Oran

Kol geniĢlikleri yeterli değil 11 22

Yaka çok oyuk ve yayık 13 26

Omuzlar düĢük, kalıbı biçimsiz, üzerimde emanet gibi duruyor 15 30

Hiç bir sorun yaĢamıyorum 11 22

Toplam 50 100

Tablo 8 incelendiğinde, araĢtırma kapsamı içine giren büyük beden bayanların % 30‟unun

gömlek ve bluz alırken, omuzlar düĢük, kalıbı biçimsiz ve üstte emanet gibi durduğu için, %

26‟sının yaka çok oyuk ve yayık olduğu için, % 22‟sinin kol geniĢlikleri yeterli olmadığı için

sorun yaĢadığı, % 22‟sinin de gömlek ve bluz alırken hiçbir sorun yaĢamadığı

anlaĢılmaktadır.

4.9. Büyük Beden Bayanların Pantolon ve Etek Alırken KarĢılaĢtıkları Problemleri

Belirleme

AraĢtırma kapsamındaki büyük beden bayan tüketicilerin pantolon ve etek alırken

karĢılaĢtıkları problemlere ait bulgular tablo 9‟da sunulmuĢtur.

Tablo 9. Pantolon ve Etek Alırken KarĢılaĢılan Problemler

Cevaplar Sayı (n) % Oran

Genellikle kalça kısımları çok dar geliyor 24 48

Genellikle pantolonların paça kısımları çok dar olduğu için rahat giyemiyorum 2 4

Bel bölgesi çok dar / bol geliyor 15 30

Hiçbir sorun yaĢamıyorum 9 18

Toplam 50 100

Tablo 9 incelendiğinde, araĢtırma kapsamı içerisine giren büyük beden bayanların % 48‟inin

pantolon ve etek alırken genellikle kalça kısımları dar geldiği için, % 30‟unun bel bölgesi çok

dar ya da bol geldiği için sorun yaĢadığı, % 18‟inin hiçbir sorun yaĢamadığı, % 4‟ünün ise

genellikle pantolonların paça kısımları çok dar olduğu için sorun yaĢadığı anlaĢılmaktadır.

5. Sonuçlar ve Değerlendirmeler

Büyük beden bayan tüketicilerin hazır giyim karĢılaĢtıkları en önemli sorunların baĢında,

bedenlerine ve vücut yapılarına uygun giysi bulamamaları gelmektedir. Büyük beden giysi

kalıbı çıkarmak ayrı bir uzmanlık gerektirmektedir. Özel tüketici grubu içerisinde

değerlendirilmesi gereken büyük beden bayanlara üretilen giysilerde bu durumun göz önüne

alınması gerekmektedir.

AraĢtırma sırasında literatür ve materyal elde etmek amacıyla iĢletmelere yapılan ziyaret ve

ön görüĢmelerde sistemli ve bilinçli bir Ģekilde büyük beden bayan tüketici grubunu hedef

alarak üretim yapan çok az iĢletmeye rastlanmıĢtır. Hazır giyim firmaları büyük beden

üretimini maliyetin yüksek olmasından dolayı kısıtlı sayıda ve belirli modellerde üretmeyi

tercih etmektedirler. Bu yüzden büyük beden bayan tüketiciler, bu giysilerin çoğunda

Page 219: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

213

aradıkları özellikleri tam anlamıyla bulamamakta ve sorun yaĢamaktadırlar. Giysiyi seçme

imkânı düĢük ve ödenen ücret fazla olmaktadır. Bu da, büyük beden bayan tüketicilere maddi

ve manevi olarak külfet olmaktadır.

AraĢtırmada; büyük beden bayan tüketicilerin beden yapılarına uygun giysi bulmakta güçlük

çektikleri türün çoğunlukla pantolon ve etek olduğu sonucuna varılmıĢtır. Büyük beden bayan

tüketiciler, pantolon ve etek alırken, bu giysilerin genellikle kalça kısımlarının dar gelmesi ve

bel bölgesinin çok dar veya bol gelmesinden dolayı sorun yaĢamaktadırlar.

Alırken ve kullanırken bir diğer problem yaĢanılan tür de gömlek ve bluzdur. AĢırı kilo artıĢı

nedeniyle kol evi geniĢlemektedir. Bu durum kolların hareket ettirilmesi sırasında arka sırt

bölgesinin zorlanmasına sebep olmaktadır. Yapılan araĢtırmada, kol geniĢliklerinin yeterli

olmamasının, ayrıca yakaların çok oyuk ve yayık olmasının giysinin kullanımı sırasında

problemlere neden olduğu görülmüĢtür.

AraĢtırmada büyük beden bayan tüketicilerin çoğunluğunun klasik giyimden hoĢlandığı,

kumaĢ seçimlerinde kumaĢ cinsinin önemli olmadığı, fakat düz renkli kumaĢları tercih

ettikleri anlaĢılmaktadır. Ve yine büyük çoğunluğunun giyimlerinde siyah, lacivert, füme gibi

koyu renkleri tercih ettikleri anlaĢılmaktadır. Büyük beden bayan tüketicilerin koyu renkleri

tercih etmelerinin sebebinin, koyu rengin daha ince göstermesi olarak düĢünülmüĢtür.

AraĢtırmada büyük beden bayan tüketicilerin büyük çoğunluğunun giysilerde rahatlık kadar

Ģıklık ve kaliteye önem verdiği gözlemlenmiĢtir. Giyside aranılan diğer bir özellik de

ucuzluktur. AraĢtırmaya katılan büyük beden bayan tüketicilerin büyük çoğunluğunun,

kendilerine hitap eden mağazaları ekonomik açıdan uygun bulmadığı anlaĢılmaktadır. Bu da

alıĢ veriĢ sırasında karĢılaĢılan sorunlardan önemli bir tanesidir.

Ülkemizde geliĢmiĢ bir hazır giyim sektörü bulunmasına karĢın, var olan bu iĢletmeler karın

fazla olduğu sektörlerde faaliyet gösterdiklerinden sektörde büyük beden bayanlara yönelik

üretim yapan çok az sayıda firmaya rastlanmıĢtır. Oysa büyük beden bayan nüfusu

azımsanamayacak kadar çoktur ve büyük beden bayan tüketicilere yönelik özel giysi tasarımı

yapılmalı ve üretilmelidir. Türkiye‟de bulunan stilist, modelist gibi modaya yön veren

elemanlar büyük beden bayanların giysi ihtiyaçları konusunda bilgilendirilmeli ve

iĢletmelerde çalıĢma yapmaları sağlanmalıdır.

Büyük beden bayanların, beden ölçülerine ve vücut yapılarına uygun giysi üretilmelidir.

Bunun için giysilerde kullanılan ölçü ve kalıplar standart hale getirilmeye çalıĢılmalı, Türk

büyük beden bayan ölçüleri ve giysi kalıpları üzerinde çalıĢmalar yapılmalı ve bu çalıĢmalar

çeĢitli kurum ve kuruluĢlar tarafından desteklenmelidir.

Ülkemizde, büyük beden bayanların gereksinim duyduğu giysi türleri ve giysilerde

bulunmasını istedikleri özellikler hakkında bilinçli bir tutumla pazar araĢtırması yapılmalı ve

bu ihtiyaçlar dikkate alınarak giderilmeye çalıĢılmalıdır.

Büyük beden bayanların bir kısmının basen ile bel kısmı orantısız olarak Ģekil almaktadır. Bu

durum etek ve pantolonlarda sorun yaĢanmasına sebep olmaktadır. Bu nedenle büyük beden

bayanların vücut yapısı dikkate alınarak hazırlanan kalıplara hareket rahatlığı sağlamak amacı

ile gereken bolluklar verilerek üretim yapılmalıdır. Beli lastikli etek ve pantolonlar büyük

beden bayanlar tarafından daha rahat kullanılacaktır. Büyük beden bayanlara yönelik

hazırlanan pantolonların, vücut özelliği dikkate alınarak ağ kısmının geniĢletilmesi

gerekmektedir. Bu durumda giyside oluĢan bacak ve kalça kısmındaki darlıklar sebebiyle

duyulan rahatsızlık önlenecektir.

Page 220: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

214

AĢırı kilo artıĢı nedeniyle kol evinde geniĢleme meydana gelir. Giysilerdeki kol

geniĢliklerinin yeterli olmaması giyinip soyunmayı ve kullanımı zorlaĢtırmaktadır. Bu

nedenle giysilerin özellikle kol geniĢlikleri olabildiğince geniĢ olmalı, model uygulamaları

esnasında kol evinin “kuĢ” (kol altına konulan hareket rahatlığı sağlayan üçgen bir parça)

parçası ile takviye edilmesi, daha rahat hareket edilmesini sağlayacaktır.

Büyük beden bayanlara yönelik hazır giyim ürünlerinde çoğunlukla koyu renkler

kullanılmalıdır. Ancak, bunu sadece siyah, lacivert, füme tonlarındaki renklerle sınırlamayıp,

bordo, gülkurusu, mavi, yeĢil gibi renklerin koyu tonları olarak çeĢitlendirmek hem büyük

beden bayanları psikolojik açıdan rahatlatacak, hem de seçenekleri arttıracaktır. Ayrıca,

kiĢisel farklılıklar göz önüne alınarak sadece koyu renkler değil, alternatif olarak pastel veya

canlı renklerde giysiler üretilmelidir. Böylece büyük beden bayanlara istediği renkte giysi

seçmesi için fırsat oluĢturulmuĢ olacaktır.

6. Kaynaklar

Bağrıaçık, N., 1999. Diabet ve Metabolizma Hastalıkları, Türk Diabet Obezite Vakfı

Yayınları, Ġstanbul.

Peker, Ġ., 2000. Egzersiz Biyokimyası ve Obezite, Ġstanbul.

Page 221: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

215

ZĠHĠNSEL ĠġLERDE ĠNSAN HATASININ BULANIK MANTIKLA

MODELLENMESĠ

Gülçin YÜCEL*, Ahmet Fahri ÖZOK

Ġstanbul Teknik Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü

ÖZET

Günümüz karmaĢık sistemlerindeki birçok kazanın ve hatanın gerçek veya potansiyel kaynağı

çoğunlukla insan hatası olmaktadır. Three Mile Island ve Chernobyl gibi nükleer felaketler

de, insan hatasının güvenlik konusunda oynadığı rolü bir kez daha göstermiĢtir. Ġnsan hatası

modellemesi üzerine yapılan çalıĢmalar literatürde iki ayrı koldan yürütülmektedir: nedensel

yaklaĢım ve matematiksel yaklaĢım. Nedensel yaklaĢım, performans etkileyici faktörler(PEF)

ve insan hata mekanizmalarıyla ilgilidir. Matematiksel modellemede ise, klasik güvenirlik

alanındaki teknikler kullanılarak insan hata olasılığını (ĠHO) belirleme vardır. Bulanıklık

insan performansında önemli role sahip olduğu için, insan hatası modellemelerinde hesaba

katılmalıdır. Bulanık kümeler teorisi bulanıklığın matematiksel gösterimi ve iĢletimiyle ilgi

olması nedeniyle insan hatası modellemelerinde çok güçlü bir araçtır. Ancak, buna rağmen

insan odaklı sistemlerde bulanık kümeler teorisinin uygulamaları oldukça azdır. Bu

çalıĢmada, insan hatası çalıĢmalarındaki potansiyel faydalarından ötürü, insan hatası

sayısallaĢtırmada bulanık kümeler teorisi kullanılmıĢtır. Öncelikle, insan güvenilirliğini

belirlemek için, bulanık kümeler yardımıyla ĠHP‟ler belirlenmektedir. Daha sonra, incelen

iĢle ilgili PEF‟lere göre elde edilen nominal HEP değerleri modifiye edilmektedir. ÇalıĢma

insan hatasını sayısallaĢtırması yönüyle matematiksel yaklaĢım, PEF‟leri modele dahil

edilmesi yönüyle nedensel yaklaĢım özelliği taĢımaktadır. Bu nedenle çalıĢmanın iki

yaklaĢımının sentezi olduğu söylenebilir

Anahtar Sözcükler: Ġnsan Hatası, Bulanık Mantık, Perfomans Etkileyici Faktörler, Ġnsan

Güvenilirliği Analizi

1. GiriĢ

Son yıllarda hızla geliĢen teknoloji sistemlerin giderek daha da otomasyonlaĢmasına neden

olmuĢtur. Bu geliĢmeler, günümüz sistemlerinde insanın sistem içindeki rolünün azalmasına

neden olduğunu düĢündürmesine rağmen, yüksek düzeyde otomasyonlaĢmıĢ yeni iĢ

biçimlerinde dahi insan hala sistemin kilit noktasıdır. Özelikle, Three Mile Island ve

Chernobly gibi nükleer felaketler, geliĢmiĢ sistemlerdeki insan rolünün önemini bir kez daha

gözler önüne sermiĢtir. Ġnsan hatalarına yönelik bilimsel çalıĢmalar ilk olarak, 1947 yılında

Fitts ve Jones adlı araĢtırmacıların pilot hataları üzerine yaptığı çalıĢmalarla baĢlamasına

rağmen, bu çalıĢmaların ivme kazanması 1979 yılında Three Mile Island(TMI) felaketinin

gerçekleĢmesiyle birlikte olmuĢtur (Rankin,2000).

Bu çalıĢmada, insan hatalarının sayısallaĢtırılmasını temel alan matematiksel model yaklaĢımı

baz alınmıĢtır. Ancak, insan hata olasılığını ve buradan yola çıkarak sisteminin güvenilirliğini

ortaya konan matematiksel modellerde, insan hatası gibi belirsiz ve kesinlik taĢımayan olaylar

verimli bir Ģekilde ele alınamazlar (Terano ve diğ.,1992). Çünkü; insan hatası performans

Ģekillendirme faktörler gibi bir çok faktörden etkilenmektedir, ve insan hatalarının baskın

olduğu olaylarda, rakamlarla iyi ifade edilemeyecek kadar karmaĢıktır. Bu nedenle, insan

hatasını klasik kümeler teorisini kullanarak tahmin etmek neredeyse imkansızdır. (Huang ve

* [email protected]

Page 222: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

216

diğ., 2001). Bu dezavantajın üstesinden gelmek için, matematiksel modellemede bulanık

kümeler yaklaĢımı kullanılmıĢtır. Öte yandan, matematiksel modellerde insan hatası olasılığı

(ĠHO) belirlenirken, nedensel yaklaĢımının temel konusu olan insan hatasına etki eden

faktörlerinin etkisi göz ardı edilebilmektedir. Bu nedenle, geliĢtirilen insan hatasını

sayısallaĢtırma modeline performans etkileyici faktörler(PEF) de dahil edilmiĢtir. ÇalıĢma,

insan hatasını bulanık mantık kullanarak sayısallaĢtırması yönüyle matematiksel yaklaĢım,

hataya etki eden faktörleri modele dahil edilmesi yönüyle nedensel yaklaĢım özelliği

taĢımaktadır. Bu nedenle çalıĢmanın iki yaklaĢımının sentezi olduğu söylenebilir.

2. Ġnsan Hatası ve Ġnsan Hatasınaı Etkileyen Faktörler

Birçok kazanın ve istenmeyen sonuçların nedeni olarak belirtilen Ġnsan Hatasının değiĢik

açılardan ele alınmıĢ olması bir çok tanımının yapılmasına neden olmuĢtur. AĢağıda bu

tanımlardan bazıları verilmiĢtir:

Ġnsan hatası, teknik ve ergonomik çevre koĢullarının belirlediği tolerans limitleri

dıĢındaki hareketlerdir (Richei ve diğ.,2001).

Ġnsan Hatası, normal kabul edilen davranıĢ modellerine veya önceden tanımlanmıĢ

prosedürlere uymayan insan hareketi olarak tanımlanabilir (Lin,1997).

Ġnsanın öngörülen bir hareketi istenen hassasiyet, sıra ve zamanda yerine

getirememesidir (Hagen and Mays,1981).

Yukarıda sayılan benzeri insan hataları tanımları genel bir tanımla ifade edilecek olursa, insan

hatası insan performansının öngörülen toleransları dıĢında olması olarak tanımlanabilir.

Ġnsan davranıĢı stabil değildir ve çevredeki bir çok faktörün etkisi altında değiĢkenlik

gösterebilmektedir, Ġ-M sistemindeki insan unsuru bu yönüyle makineden faklıdır. ĠĢte, insan

davranıĢlarını ve bunun sonucunda insan performansını üzerinde etkili her bir faktöre

performans etkileyici faktörler(PEF) adı verilmektedir (Kim ve Jung, 2003).

PEF‟ler, olay ağaç analizinde insan hatalarının nedenleri veya tetikleyicileri olarak ele

alınmaktadır. Ayrıca, güvenlik oluĢturmada insan faktörünün rolünü belirlemede bir temel

oluĢturmaktadırlar. PEF faktörlerinin incelenmesinin önemi, hataların ortaya çıkmasına neden

teĢkil etmeleri, ve bundan ötürü hata zincirin kırılması veya insan hataların azaltılması için

hangi faktörlerde değiĢiklik gerektiğini göstermesidir (Rankin ve diğ., 2000).

3. Ġnsan Faktörlerinde Bulanık Modelleme

Ġnsan faktörleri/ergonomi uygulamaları, insanın fiziksel/psikolojik karakteristiklerini ve

karmaĢık insan-makine-çevre iliĢkilerini inceleyerek, iĢ sisteminin optimum çalıĢmasını amaç

edinen disiplinler arası çalıĢmaları içerir(Karwoski ve Mital, 1996). Ergonominin ana konusu

olan insan odaklı sistemler oldukça karmaĢıktır ve bu nedenle analiz edilmeleri oldukça

güçtür. KarmaĢıklığın yanı sıra bu sistemlerinin analiz edilmesini güçleĢtiren 3 tip belirsizlik

söz konusudur: hata, rassalık ve muğlaklık(Evans ve Karwoski, 1996).

1965‟te Lotfi Zadeh tarafından ortaya atılan bulanık mantık kavramı, karmaĢık, belirsiz ve

geniĢ sistemlerin insan mantığı kullanılarak modellenmesi için geliĢtirilmiĢtir. Zadeh‟in

uyuĢmazlık prensibi ile, karmaĢıklık ve belirsizliğin arasındaki iliĢkiyi: “ Bir gerçek dünya

problemi ne kadar yakından incelenirse, çözümü de o kadar belirsiz olur.” Ģeklinde

açıklamıĢtır (ġen, 2001).

Page 223: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

217

Bir sistem hakkında ne kadar fazla bilgi sahibi olursak, sistemin karmaĢıklığı o kadar azalır ve

sistemi anlamamız o derece artar. Ross‟a göre, karmaĢıklığı dolayısıyla belirsizliği az olan

sistemlerin modellenmesi için kapalı formda matematiksel eĢitliklerden faydalanmak uygun

yaklaĢım olacaktır. Buna karĢın, biraz daha karıĢık, fakat anlamalı verinin bulunduğu

sistemlerde,yapay sinir ağı gibi modelden bağımsız yöntemler kullanmak, geçmiĢ verinin

öğrenme amaçlı kullanılmasıyla belirsizliği azaltarak güçlü anlamlar çıkarılmasını sağlar. Son

olarak, sayısal verinin az olduğu ve sadece belirsiz verilerin bulunduğu, en karmaĢık

sistemleri bulanık mantıkla modellenmesi, gözlemlenen girdi ve çıktıların arasına yaklaĢık

ifadesi koymamızı sağlayarak, sistem davranıĢını anlamamızı sağlar. (Ross, 1995). Buna

göre, insanın özne olduğu karmaĢık belirsizliğe ait bir problemle karĢı karĢıya kalındığında,

bulanık kümeler teorisi en uygun yaklaĢımdır.

4. Ġnsan Hatasının Bulanık Modellenmesi

4.1. Modelin Kapsamı veAlgoritması

GeliĢtirilen modelin 3 ana aĢaması vardır.

Sistemin analizi: Ġncelen sistemin olay ağaç analizi oluĢturulması

Girdilerin tayini: Modelin girdilerini oluĢturan, olaylara ait olabilirliklerin, bağımlık

düzeylerinin, kritiklik düzeylerinin, incelen iĢ üzerinde etkili olan PEF‟lerin ağırlıkları

ve değerlerinin belirlenmesi

Kantitatif Analiz: Dalların olabilirlikleri ve sonucu etkileme derecelerinin

belirlenmesi.

GeliĢtirilen modelin algoritması aĢağıdaki gibidir.

Sistem incelenerek, bir baĢlangıç olayı tanımlanır.

BaĢlangıç olayından çıkılarak, tüm etkinlikler için olası hata ve baĢarı durumları, olay

ağacını oluĢturmak üzere tanımlanır.

Ġnsan hatalarını değerlendirmek için dilsel değiĢkenler belirlenir, ve uzmanlar bu dilsel

değiĢkenler aracılığıyla insan hata olasılığını iyi ve kötü senaryolara göre

değerlendirir.

Dilsel ifadeler bulanık sayılara dönüĢtürülür ve farklı uzmanların görüĢleri tek bir

bulanık sayıda birleĢtirilir.

Bulanık sayılar bulanık olabilirlik skorlarına çevrilerek, her hatanın

olasılığı(ĠHO alnomin ) elde edilir.

Ġncelen sistem üzerinde etkili olan PEF‟ler seçilir, ve ağırlıkları belirlenir.

PEF‟lerin değerleri tayin edilir.

Olay ağaç analizinde elde edilen ĠHO alnomin değerleri, PEF‟lerin değerlerine göre

modifiye edilerek, ĠHO basic değerleri elde edilir.

Farklı olayların gerçekleĢme olabilirlikleri ve olaylar arası bağımlılık düzeyinden

hareketle, dalların olabilirlikleri hesaplanır.

Dalların kritiklik düzeyinden hareketle, dallar olabilirlikler ve sonucu etkileme açısından

sıralanır, ve sonuçlar değerlendirilir.

Page 224: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

218

4.2. Sayısal Örnek

Olay Ağacının Oluşturulması

GeliĢtirilen model, aĢağıdaki Ģekil‟de olay ağacı verilen örneğe uygulanmıĢtır. Ġncelen örnekte

olaylar, bankamatikte para bitti uyarısıyla baĢlamaktadır. Bankamatikten gelen uyarıyla

baĢlayan zincir her basamağında hata ve baĢarı olmak üzere 2 seçenekli olarak

dallanmaktadır. Olay zincirinin ilk basamağını uyarının fark edilmesi veya edilememesi

oluĢturuyor. Uyarının fark edilmemesi halinde hata oluĢuyor ve zincir kopuyor. Fark edilmesi

halinde, olay zinciri Ģekildeki gibi devam ediyor.

1. Uyarı fark ediliyor

2. Ġhmal edilmiyor

3. Bankamatik açma Ģifresini doğru girme

4. Doğru miktarda para girme

5. Paraları doğru yerleĢtirme

6. Bankamatik kapama Ģifresini doğru girme

İnsan hatalarını dilsel değişkenler ile belirlenir

Ġnsan performansının önceden tahmin edilemezliğinin sonucu olarak, Ġ-M sistemindeki

insandan kaynaklı hatalar sübjektif olarak değerlendirilebilmektedir. Bu yaklaĢım uzmanların

verilen bir olayın gerçekleĢme sıklığını tahmin edebilme yeteneğinde olduğunu varsayar. Öte

yandan, bir çok olayda uzmanların verilen olayın gerçekleĢme sıklığında direk olarak karar

vermesi mümkün değildir. Ayrıca, verilen olay iyi tanımlandığında, uzmanlar olayın

gerçekleĢme sıklığı için basitçe “düĢük”, “yüksek”, “çok yüksek” gibi tanımlamalar

kullanacaklardır. Sübjektif olayları tahmin etmek için, dilsel tanımlamalar kullanmak doğaldır

(Lin ve Wang, 1997). Bu çalıĢmada, dilsel değiĢkenlerin üyelik fonksiyonları, üçgensel ve

yamuk bulanık sayılar olarak belirlenmiĢtir.

Farklı uzmanların görüşleri ortlama metoduyla birleştirilir:

• Ortalama Metodu

M= (1/n) (x) (A(+) A(+)………..(+) A)

• α-kesimi

f(z) = max (f(x) Λ f(y) )

Hata Olabilirliklerinin(İHO alnomin ) Hesabı

1

2 3

5

4

6

1'

2'

3'

4'

5'

6'

Page 225: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

219

Uzman görüĢleri ait tek bir bulanık sayı elde edildikten sonra, bulanık sayılar bulanık

olabilirlik skorunu(BOS) çevrilir. Bulanık sayıların, BOS‟lara dönüĢtürülmesi Chen ve

Hwang‟ın sol ve sağ bulanık sıralama metoduna dayanır (Lin ve Wang, 1997).

Buna göre örnekteki Olaylara Ait Ġyimser ve Kötümser GerçekleĢme Olabilirlikleri aĢağıdaki

Tablo 1‟deki gibidir.

Tablo 1 : Ġyimser ve kötümser gerçekleĢme olabilirlikleri

FPS R (W) FPS L (W) FPS T (W)

Olay 1

Ġyimser 0.8181 0.2727 0.7726

Kötümser 0.5090 0.6090 0.4499

Olay 2

Ġyimser 0.7545 0.4000 0.6773

Kötümser 0.6000 0.5181 0.5406

Olay 3

Ġyimser 1 0.1818 0.9091

Kötümser 0.7272 0.3636 0.6818

Olay 4

Ġyimser 0.8181 0.2727 0.7727

Kötümser 0.6636 0.5454 0.5591

Olay 5

Ġyimser 0.7818 0.3363 0.7227

Kötümser 0.5727 0.5818 0.4954

Olay 6

Ġyimser 1 0.1818 0.9091

Kötümser 0.7272 0.3636 0.6818

PEF’lerin tayini:

Bulanık kümeler metodolojisi kullanılarak ĠHO alnomin değerleri belirlendikten sonra, PEF

faktörlerine göre ĠHO alnomin değerleri modifiye edilir. Bunun için, öncelikle performansta en

etkili olan PEF‟ler ve bu PEF‟lerin relatif ağırlıkları uzmanlarca belirlenir. Daha sonra,

seçilen PEF‟lerin kalite yüzde skorları gene uzmanlarca tayin edilir. Ġncelen problemdeki,

PEF‟ler, ağırlıkları ve kalite yüzde skorları Tablo 2‟de özetlenmiĢtir.

Tablo 2 : PEF‟lerin Ağırlıkları ve Kalite Yüzde Değerleri

PEF Relatif Ağırlık Kalite % Skoru

Zaman

Baskısı 0.3 60

ĠĢ Yükü 0.3 70

Yorgunluk 0.2 20

Gürültü 0.1 10

Monotonluk 0.1 20

Tablo 2‟de ağırlıkları ve yüzde skorları belirlenen PEF‟lerin birleĢik kalite değerleri Park ve

Jung (1996) tarafından geliĢtiren ĠHO modifikasyonu modeli kullanılarak bulunur.

Olay ağacında her bir dal için hata ve baĢarı olmak üzere, iki seçenekli yol vardır. Bu nedenle

olayın baĢarısıyla, hatası arasında;

Prob(baĢarı) = 1 - Prob(hata)

Ģeklinde bir iliĢki vardır, ve bu iliĢki iki yönde de geçerlidir. Ağaçtaki olaylara ait ĠHO temel

değerleri Tablo 3‟te özetlenmiĢtir.

Tablo 3 : Örnekteki Olaylara Ait ĠHO temel Değerleri

UUB LUB ĠHO temel Prob(BaĢarı)

1 0,5501 0,2274 0,3546 0,6454

Page 226: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

220

2 0,4594 0,3227 0,3854 0,6146

3 0,3182 0,0909 0,1707 0,8293

4 0,4409 0,2273 0,3172 0,6828

5 0,5046 0,2273 0,3395 0,6605

6 0,3182 0,0909 0,1707 0,8293

Dal Olabilirliklerin Hesabı:

Dal olabilirlilikleri sürecinin iki girdisi vardır; olaylara ait gerçekleĢme olabilirlilikleri ve

olaylar arası bağımlılık düzeyidir. Bu adımda, uzmanlar tarfından olaylara ait bağımlılık

düzeyi belirlenir. Uzmanlar tarafından 2.olayın bağımlılık düzeyi yüksek diğerleri sıfır

belirlenmiĢtir. Öncelikle, olaylara ait koĢullu olabilirlikler hesaplanır. Daha sonra, dalların

olabilirlikleri bulunur. Tüm dallara ait olabilirlikler tablo 4‟teki gibi bulunur.

Tablo 4: Dallara Ait Olabilirlikler

Dal No Prob(dal)

1' 0,3546

2' 0,4691

3' 0,1707

4' 0,3172

5' 0,3395

6' 0,1707

Dal Sonuçların Değerlendirilmesi

Dal sonuçlarının değerlendirilmesi için, dallardaki olayların gerçekleĢme olabilirliklerinin

yanı sıra, sisteme olan etkilerinde göz önüne alınması gerekir. Ancak bu sayede, dalların

kıyaslamak ve sıralamak suretiyle, sistemin güvenilirliğini sağlamak için hangi faktör

üzerinde durulması gerektiği saptanabilir.

Bu amaçla, öncelikle örnek olayda tanımlanan olayların hatayla sonuçlanması durumunda,

sisteme olan etkileri uzmanlarca üzerinde uzlaĢılarak tayin edilir. Yapılan hesaplara göre,

dallara ait kritiklik düzeyi ve sonucu etkileme dereceleri aĢağıdaki gibidir:

Tablo 5 : Örnekteki Olayların Sonucu Etkileme Dereceleri

Dal No Kritiklik Düzeyi Sonucu etkileme derecesi

2' Büyük 0,4691

1' Büyük 0,3546

5' Büyük 0,3395

4' Büyük 0,3172

3' Küçük 0,0171

6' Küçük 0,0171

Olay ağacını oluĢturan bütün dallar gerçekleĢme olabilirlikleri ve sonucu etkilemedeki rolleri

açısından önemlerine göre aĢağıdaki gibi sıralanmaktadır:

Dal 2', Dal 1', Dal 5', Dal 4', Dal 6', Dal 3'

Birinci sırada yer alan Dal 2' gerçekleĢme olabilirliği ve sonuç için oluĢturduğu risk açısından

en önemli dal olmaktadır. Aynı Ģekilde, Dal 3' en az öneme sahip daldır.

Page 227: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

221

5. Sonuçlar ve Öneriler

GeliĢtirilen model genel olarak üç aĢamadan oluĢmaktadır. Ġlk adım sistemin analiz edilerek,

olay ağacının oluĢturulmasıdır. Ġkinci adımı girdilerin tayinidir. Modelde, hataların

olabilirliklerinin yanı sıra çeĢitli ĠGA yöntemlerinde kullanılabilen bağımlılık, kritiklik ve

performans etkileyici faktörler de girdi olarak kullanılmaktadır. PEF‟ler insan hatasının

oluĢumunda rol almaları, bağımlılık, güvenilirlikte sonuç üzerinde önemli bir etki yapması,

kritiklik de hatanın sonuca etkisi üzerine daha gerçekçi ve doğru yorumlar yapmayı sağlaması

yönüyle modelde girdi olarak alınmıĢtır. Girdiler belirlendikten sonra modelin üçüncü

aĢamasında, dalların olabilirlikleri belirlenir ve dal sonuçlarının değerlendirilir.

Modelin çıktısı, dalların olabilirlikleri ile ihtimal ve kritiklik açısından hata dallarının

sıralanması olmaktadır. Bundaki sonraki adım, bu hataların ortadan kaldırılmasına yönelik

tedbirlerin geliĢtirilmesi olmalıdır. Bu amaçla, öncelikle sonuca etkisi en fazla olan daldan

baĢlamak üzere sistem üzerinde etkili PEF faktörlerin belirlenmeli ve bu faktörler Ergonomi

disiplini perspektifinden incelenerek iyileĢtirilmelidir. Bu sayede, otomasyonun etkisiyle

geliĢen yeni iç biçimlerinde verimlilik artıĢı sağlanabilir. Ayrıca unutmamak gerekir, hatalar

bir çok faktörün bir araya gelmesi sonuncunda ortaya çıkmaktadır, ve bu faktörlerin çoğu

yönetilebilir konumdadır. Bu nedenle, bu faktörler yönetilerek insan güvenilirliği ve buna

bağlı olarak sistem güvenilirliği artırılabilir (Rankin ve diğ, 2000).

Bu çalıĢmada sadece insan güvenilirliği ele alınmıĢtır. Sistemlerin güvenilirliği söz konusu

olduğunda, donanım güvenilirliklerini de belirlemek gerekmektedir. Bundan sonra yapılacak

çalıĢmada insan güvenilirliği belirlendikten sonra, insan ve donanım güvenilirliği anlam bir

Ģekilde birleĢtirilerek sistem güvenilirliğin belirlenmesi olabilir. Bir diğer husus da, insan

güvenilirliği belirlendikten sonra insan hata olasılığının nasıl azaltılacağı olmalıdır. Bunun

için geliĢtirilen mekanizma PEF‟lerin iyileĢtirilmesidir. Ancak, bu mekanizmada karar

verilmesi gereken bir hususta öncelikli hangi PEF‟lerin iyileĢtirilmesi gerektiğidir. Bunun için

iĢe ait hata tipleri ve iĢ üzerinde etkili PEF‟ler belirlenerek, yapay sinir ağları ile her bir hata

üzerinde hangi PEF‟(ler)in etkili olduğu ve ne kadar etkili olduğunun bulunması olarak

düĢünülebilir. Bu yönteminin, hata azaltma rehberi olarak geliĢtirilmesi ayrı ve önemli bir

çalıĢma konusu olarak düĢünülmektedir.

Son olarak, en önemlisi hatalardan ders çıkarmak ve öğrenmektir.

6. Kaynaklar

Evans, G.W. and Karwoski, W. 1996. A perspective on mathematical modeling in human

factors, Applications of Fuzzy Set Theory in Human Factors, pp. 3-27, Elsevier

Science Publishers B.V., Amsterdam.

Hagen, E. and Mays, G., 1981. Human Factors Engineering in the USA Nuclear Arena,

Nuclear Safety, 22, 337-346.

Lin, C.T. and Wang, M.J.J., 1997. Hybrid fault tree analysis using fuzzy sets, Reliability

Engineering and System Safety, 58, 205-213.

Lin, X. 1997. Development and Validation of cognitive nodels in for human error reduction,

PhD Thesis, Purdue University.

Karwoski, W. and Mital, A. 1996. Fuzzy Concepts in Human Factors/Ergonomics research,

Applications of Fuzzy Set Theory in Human Factors, pp. 29-41, Elsevier

Science Publishers B.V., Amsterdam.

Kim, J.W. and Jung, W.,2003. A taxonomy of performance influencing factors for human

reliability analysis of emergency tasks, Journal of Loss Prevention, 16, 479-

495.

Page 228: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

222

Park, K.S. anf Jung, K.T., 1996. Considering performance shaping factors in situation

specific human error probabilities., International Journal Of Industrial

Ergonomics, 18, 325-331.

Rankin, W., Hibit, R., Allen, J. and Sargent, R., 2000. Development and evaluation of the

Maintenance Error Decision Aid(MEDA) process, International Journal of

Industrial Ergonomics, 26, 261-276.

Richei, A., Hauptmanns, U. and Unger, H., 2001. The human error rate assessment and

optimizing system HEROS-a new procedure for evaluating and optimizing the

man-machine interface in PCA, Reliability Engineering and System Safety, 72,

153-164.

Ross, T.J. 1995. Fuzzy logic with engineering applications McGraw-Hill, New York

Terano, T., Asai, K. and Sugeno, M., 1992 Fuzzy systems theory and its applications,

Academic Press, Boston.

Page 229: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

223

Not: Bu bildiri Bursa Uludağ Üniversitesi 10. Ergonomi Kongresinde sunulmuş ancak bir hata sonucu kongre CD’sinde yer almamıştır. Türkiye’de Ergonomi ile ilgilenenlerin yararına sunulma amacıyla 11. Ergonomi Kongresinin bu CD’si içinde yer almıştır.

KÜRESEL REKABET IġIĞINDA ERGONOMĠ EĞĠTĠMĠN YENĠDEN

YAPILANDIRILMASI

Ahmet Fahri ÖZOK, Gülçin YÜCEL*

Ġstanbul Teknik Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü

ÖZET:

Bu makalede, Türk Üniversiteleri‟ndeki Ergonomi eğitiminin yeniden yapılandırılması için

bir program önerilmektedir. Ergonomi eğitim programları yeniden yapılanırken, Dünya

Üniversiteleri‟ndeki Ergonomi eğitim programları ve Türk Sanayi/Hizmet Sektörünün

Ergonomik gereksinimleri esas alınmıĢtır. Öncelikle, baĢlıca Dünya Üniversiteleri‟nde

Ergonomi ile ilgili tüm dersler ve içerikleri taranarak, küresel geliĢim ıĢığında Türk

Üniversiteleri‟ndeki Ergonomi eğitiminin geliĢtirilmesi gereken noktalar saptanmıĢtır. Ancak,

Türk Üniversiteleri‟ndeki Ergonomi programları belirlenirken, sadece geliĢmiĢ ülkelerdeki

müfredatın göz önüne alınmasının doğru olmayacağı düĢünülmüĢ, ve gereksinimler için

mevcut sosyo-kültürel koĢullar göz önüne alınmıĢtır. Ayrıca, bu amaçla Türk Sanayi ve

Hizmet Sektörünün Ergonomi alanındaki çalıĢmalarını da belirlemek üzere genel bir

değerlendirme anketi hazırlanarak, firmalarca cevaplanması sağlanmıĢ ve bazı sonuçlar elde

edilmiĢtir. ÇalıĢmanın ilerde yapılacak müfredat değiĢikliklerine yardımcı olacağı

düĢünülmektedir.

Anahtar Kelimler: Dünya Üniversitelerinde Ergonomi Eğitimi , Ergonomi Değerlendirme

Anketi, Türk Üniversitlelerinde Ergonomi Eğitimi

1. Zamanımızda Ergonomi Eğitimi

Günümüzde Ergonomi Eğitiminin nasıl olduğunu belirlemek için Dünya Üniversiteleri‟ndeki

Ergonomiyle ilgili dersler ve içerikleri incelendi. Öncelikle, 92‟si önde gelen Amerikan

Üniversitesi olmak üzere 146 Dünya Üniversitesinde verilen Ergonomi derslerin listesi

çıkarıldı. Daha sonra, bu dersler konularına göre gruplandırıldı. Üniversitelerin, bu ders

gruplarından hangilerini müfredatında bulundurduğunu gösteren bir tablo çıkarıldı. Bu

çalıĢmanın sonucunda aĢağıdaki sonuçlar elde edilmiĢtir.

Dünya Üniversitelerinin müfredatında, ne kadar Ergonomi ile direk veya dolaylı olarak ilĢkili

olan derslerin sayısı belirlenmiĢ ve Tablo-1‟de özetlenmiĢtir.

Buna göre, Dünya Üniversitelerinde Endüstri Mühendisliği bölümlerinde verilen Ergonomi

alanındaki ders sayısının ortalaması; 3.88, Ergonomi alanındaki herhangi bir dersi

müfredatında bulunduran Dünya Üniversitelerinde verilen Ergonomi ders sayısının ortalaması

2.22 olarak bulunmuĢtur.

* [email protected]

Page 230: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

224

Tablo-1 Üniversite Ergonomi Alanında

Verilen Ders Sayısı

North Carolina State University 17

Virginia Techinical University 12

University of Wisconsin-Madison 12

University of Michigan 10

University of Louisville 8

5 Üniversitede 6

6 Üniversitede 5

10 Üniversitede 4

10 Üniversitede 3

26 Üniversitede 2

84 Üniversitede 1

Dünya üniversitelerinde Ergonomi ve Ergonomiyle iliĢkili verilen dersler konularına göre

gruplandırılmıĢ ve Ergonomi derslerine ait 17 grup oluĢturulmuĢtur. Bu gruplar, Tablo-2‟de

yer almaktadır

Bu ders gruplarından her birinin ne kadar Üniversitenin müfredatında yer aldığını gösteren

sonuçlar Tablo-2‟de yer almaktadır.

Tablo-2 Ders Grupları Amerikan

Üniversiteleri

Dünya

Üniversiteleri

Toplam

Ergonomi(Ergonomics) 38 47 85

ĠĢ Güvenliği (Safety Eng.) 20 3 23

Ġnsan Faktörleri(Human Factors) 28 7 35

Ġnsan Faktörleri Müh. (Human Facors Eng.) 28 2 30

Endüstriyel Ergonomi(Industrial Ergonomics) 10 2 12

ĠĢ Analizi ve Dizaynı (Work Analysis&Design) 13 6 19

Ġnsan-Bilgisayar Sistemleri (Human- 10 5 15

Uygulamalı Ergonomi (Applied Ergonomics) 5 - 5

Biomekanik (Biomechamic) 11 - 11

Ġleri Ergonomi(Advanced Ergonomics) 7 - 7

Ürün Ergonomisi &Güvenliği

(Product Ergonomics&Safety)

4 1 5

ĠĢ Çeveri ( Work Environmen) 4 8 12

BiliĢsel Ergonomi (Cognitive Ergonomics) 4 1 5

ĠĢ Ölçümü (Work Measurement) 3 - 3

Ġnsan Performansı (Human Performance) 2 - 2

Makro Ergonmi (Macro Ergonomics) 1 - 1

Hizmet Sektöründe Ergonomi (Ergonomics in

Service)

1 - 1

Ġncelen üniversitelerin ders içeriklerine bakıldığında, göze çarpan en önemli husus

uygulamanın oldukça ön planda tutulması olmuĢtur. Ġncelenen Üniversitelerde; Ergonomi,

Ġnsan Faktörleri, Ġnsan Faktörleri Mühendisliği, Endüstriyel Ergonomi, ĠĢ Analizi ve Dizaynı

derslerinin laboratuvar uygulamalarının yapıldığı ve bazı Üniversitelerde labratuvar

derslerinde tasarım amaçlı yazılım programlarının kullanıldığı görülmüĢtür. Bu

üniversitelerde, uygulamayı geliĢtirmeye yönelik bir diğer faaliyette, Ergonomi dersleri

kapsamında, endüstriyel Ģirketlerde Ergonomiyle ilgili problemlerin analiz edilerek,

çözülmekte ve uygulanmakta oluĢudur.

Page 231: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

225

2. Türkiye’de Genel Durum:

a. Öğretim Açısından:

Türkiye‟de Ergonomi eğitiminin profilini çıkarmak amacıyla, Endüstri Mühendisliği eğitimi

veren Türk Üniversitelerindeki Ergonomi dersleri ve içerikleri incelendi. Öncelikle, incelenen

üniversitelerinde verilen Ergonomi konulu derslerin listesi çıkarılmıĢtır. Daha sonra, bu

dersler konularına göre gruplandırılmıĢ, ve incelen üniversitelerin bu gruplardaki dersleri

içerip/içermedikleri gösteren bir tablo çıkarılmıĢtır. Bu çalıĢmanın sonuçları Tablo-3 ve

Tablo-4 gösterilmektedir. Tablo -3‟e göre, Türk Üniversitelerinde Endüstri Mühendisliği

bölümlerinde verilen Ergonomi alanındaki ders sayısının ortalaması: 1,8 olarak saptanmıĢtır.

Tablo-3 Üniversiteler Ergonomi Konulu

Ders Sayısı

6 Üniversitede 3

17 Üniversitede 2

8 Üniversitede 1

1 Üniversitede 0

Ortalama 1,8

Tablo-4 Ders Grupları Üniversite Sayısı

Ergonomi/ĠĢbilim 21

ĠĢ Etüdü 18

Ergonomi ve ĠĢ Etüdü 3

Ġnsan faktörleri Müh. 10

ĠĢ Güvenliği ve Sağlığı 2

Biyomekanik 1

Ġnsan-Bilgisayar Sistemleri 1

ĠĢletmelerde Metot iyileĢtirme 1

b. Uygulama Açısından

Türk Sanayi/Hizmet Sektörünün Ergonomik açıdan profilini çıkarmak, ve buradan yola

çıkarak Ergonomik Gereksinimlerini belirlemek için bir Ergonomi değerlendirme anketi

hazırlanmıĢtır. Bu ankette amaçlanan, ġirketin genel Ergonomi bilgi ve bilinç düzeyinin

saptanması, Ergonomiye karĢı tutumun saptanması ve Ergonominin hangi prensiplerinin

uygulandığının saptanmasıdır.

Ankette Ölçülmek Ġstenen Kriterler aĢağıda özetlenmeĢtir;

o ĠĢletmenin Genel Ergonomi Bilgi ve Bilinç Düzeyi

o ĠĢletmenin Ergonomiye KarĢı Tutumu

o BiliĢsel Ergonomiye ĠliĢkin Ġlkelerinin Uygulanma Düzeyi

o Malzeme TaĢımasına Yönelik Ġlkelerinin Uygulanma Düzeyi

o El aletlerinin Kullanımına ĠliĢkin Ġlkelerinin Uygulanma Düzeyi

o Makinelerin ĠyileĢtirilmesine Yönelik Ġlkelerin Uygulanma Düzeyi,

o ĠĢ Ġstasyonların ĠyileĢtirilmesine Yönelik Ġlkelerin Uygulanma Düzeyi

o ĠĢyeri Çevresinin KoĢullarıyla Ġlgili Ġlkelerin Uygulanma Düzeyi

o KiĢisel Koruma Araçlarının Kullanımına ĠliĢkin Ġlkelerin Uygulanma Düzeyi

o ĠĢin Organize Edilmesine ĠliĢkin Ġlkelerin Uygulanma Düzeyi

o Mesleki Sağlık ve Güvenlik Ġlkelerinin Uygulanma Düzeyi, olarak belirlendi.

Ankette Kullanılan Referanslar:

Page 232: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

226

“Küçük Sanayide Daha Verimli Nasıl ÇalıĢırız?”, Ahmet Fahri Özok

“Ergonomics in Northern Ireland: a survey of knowledge, attitudes, and

implementation in industry and the public services”, James D., Ergonomics, 1994,

vol.37, no.5, p953-963

The Ergonomics checkpoints (ILO, 1999)

Ergonomi değerlendirme anketiden aĢağıdaki sonuçlar elde edilmiĢtir.

ĠĢletmelerin % 30‟u Ergonominin ne olduğunu hiç bilmiyor. ĠĢletmelerin %70‟i

Ergonomi hakkında fikri olduğunu iddia etti.

ĠĢletmelerin %37,5‟u Ergonomiyi, çalıĢma yerinin insanın fizyolojik ve antropometrik

özelliklerine uygun hale getirilmesi olarak, %25‟i, verimliliği artırmak için iĢin insana

uygunlaĢtırılması olarak, ve %12,5‟u Ekonomiklik ve rekabet üstünlüğü sağlamak için

bir araç olarak tanımladı.

Ankete katılan iĢletmelerin sadece 1 tanesinin organizasyonunda, ergonomik

çalıĢmalarını yürüten ayrı bir grup vardır. Bu firma aynı zamanda, ergonomi

değerlendirme anketinden 5 üzerinden 4,32 alarak, en yüksek puanlamaya sahip firma

olmuĢtur.

ĠĢletmelerin % 58,3‟inde üst yönetim ergonomik çalıĢmaları destekliyor, % 16,7 „si

desteklemiyor.

ĠĢletmelerin %25‟inde Ergonomik iyileĢtirme projeleri yürütülüyor.

ĠĢletmelerin %16,7 „sinde, çalıĢanlara Ergonomi hakkında genel bir eğitim verilmiĢ.

ĠĢletmelerin %16,7 „sinde, çalıĢanlar kendi iĢ istasyonlarında ergonomik iyileĢtirme

yapmak için teĢvik ediliyorlar.

ĠĢletmelerin %41,7‟sinde, çalıĢanların yaĢadıkları Ergonomik sorunları iletebileceği

bir sistem mevcuttur.

ĠĢletmelerin %25‟inde yapılan iĢlerle ilgili her konuda Ergonomik düĢünce göz önüne

alınıyor.

ĠĢletmelerin %33,3‟ü Ergonomik çözümleri uygulamanın maliyeti, faydasından çok

olacağını düĢünüyor.

ĠĢletmelerin %75‟i Ergonomik konuların iĢ güvenliği ve sağlığı için gerekli olduğuna

katılıyor.

ĠĢletmelerin % 67‟si, Ergonomik konularda yetkili olmak için eğitim almanın gerekli

olduğuna katılıyor.

ĠĢletmeler tarafından en yüksek ortalama puanlamaya sahip soru Ergonomi konusunda

yetkili olmak için Ergonominin gerekli olup/olmadığıdır. ĠĢletmeler Ergonomik

konularda yetkili olmak için eğitim almanın Ģart olduğuna katılıyor.

ĠĢletmeler tarafından en düĢük ortalama puanlamaya sahip sorular, iĢletmelerde mental

iyileĢtirme çalıĢmaları yürütülüp/yürütülmediği ve iĢ yükü ölçümleri

yapılıp/yapılmadığıdır. ĠĢletmelerin en yetersiz olduğu Ergonomi uygulama alanı

mental iĢ yükü ölçümleri ve mental iyileĢtirme çalıĢmaları olmuĢtur.

ĠĢletmeler BiliĢsel Ergonominin uygulanmasına iliĢkin sorulardan 5 üzerinden 2.85

puan aldı.

ĠĢletmeler Malzeme taĢımaya iliĢkin ilkelerin uygulanması sorularından ortalama 3,21

puan aldı.

El aletlerin kullanımına iliĢkin ilklerin uygulanması sorularından ort. 3,40 puan aldı.

Makine sistemlerinin geliĢtirimesine iliĢkin ilklerin uygulanması sorularından ort. 3,70

puan aldı.

ĠĢ istasyonlarının geliĢtirilmesine iliĢkin ilkelerde uygulanması sorularından, 3,13

puan aldı.

ĠĢyeri çevresinin koĢullarıyla ilgili ilkelerin uygulanmasına sorulardan 3,35 puan aldı.

Page 233: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

227

KiĢisel koruma araçlarının kullanımına iliĢkin ilkelerin Uygulanmasına sorularından

3,50 puan aldı.

ĠĢin organize edilmesine iliĢkin ilkelerin uygulanmasın sorularından 3,17 puan aldı

Mesleki Sağlık ve Güvenlik ilkelerinin uygulanma düzeyi uygulanmasın sorularından

3,18 puan aldı.

Ankete katılan firmaların, Ergonomi değerlendirme anketinden aldıkları sonucun

ortalaması 3,19 „dur.

c. Öğretimde Ne Yapılmalı?

Ergonomi değerlendirme anketinden dönen cevaplardan, ergonominin ne olduğunu

bilmeyenlerin sayısı, ve yetersiz tanımlar yapanlar göz önüne alındığında, Ergonomin

prensiplerinin uygulamasının getireceği faydalarının Ergonomi eğitimi sırasında önemle

vurgulanması gerektiği saptanmıĢtır. Ergonomi biliminin ne olduğunu bilenlerin Ergonomiye

karĢı pozitif tutumu vardır. Ancak, firmaların ergonominin uygulamalarına ait ilkelerin hiç

birinden 4 veya 5 puan alamamıĢ olmaması, uygulamadaki yetersizlikleri iĢaret etmektedir.

Öte yandan, Dünya üniversitelerinde Ergonomi ders içeriklerine de bakıldığında,

uygulamanın önemli yer tuttuğu görülmektedir. Buradan yola çıkılarak, Türk

üniversitelerinde Ergonomi dersleri kapsamında, yapılacak laboratuvar dersleriyle

uygulamaya ağırlık verilmesi, ve Üniversite-Sanayi iĢbirliği çerçevesinde endüstriyel

Ģirketlerdeki Ergonomiyle ilgili problemlerin analiz edilmesi ve bunların çözümlerinin o

firmalarda uygulanması önerilebilir.

Firmalarından dönen anketlerden çıkan bir diğer önemli sonuç da firmaların en düĢük puan

aldığı bölümün biliĢsel ergonomi ilkeleri olmasıdır. Oysa ki özelikle zihinsel iĢlerdeki

hataların önlenebilmesi ve istenen performans düzeyin yakalanabilmesi BiliĢsel Ergonomiye

ait ilkelerin uygulanmasıyla mümkün olabilir. Ancak, Türk Üniversitelerindeki Ergonomi

eğitimine bakıldığından, ders içeriklerinin Genel/Fiziksel Ergonomiyle sınırlı kaldığı

görülmektedir. BiliĢsel Ergonominin ilkelerinin uygulanmasının yaygınlaĢtırılması için, Türk

Üniversitelerinin ilgili bölümlerinde, BiliĢsel Ergonomi dersleri açılması veya Ergonomi

derslerinin kapsamına alınması tavsiye edilebilir. Anketten dönen cevaplara bakıldığında bir

önemli eksik de, firmaların çoğunda(%83,7) çalıĢanlara Ergonomi hakkında genel bir eğitim

verilmemiĢ olmasıdır. Oysa ki unutmamak gerekir ki eğitim, en ucuz iyileĢtirme/geliĢtirme

yöntemidir.

Dünya Üniversitelerine bakıldığında hem verilen Ergonomi alnındaki ders saysının(3,88),

hem de ders çeĢidinin(17 ders grubu), Türk Üniversitelerindeki ders sayısından(1,8) ve ders

çeĢidinden (8 ders grubu) oldukça fazla olduğu görülür. Ergonominin çok geniĢ kapsamlı bir

araĢtırma alanı olması nedeniyle, açılacak seçmeli/zorunlu Ergonomi dersleriyle Ergonomini

çeĢitli alanları incelenebilir.

"Ġnsan-Makina Sistemlerinin sayısallaĢtırılması, amaca uygun bir Ģekilde tasarımından sonra,

sayısal olarak değerlendirilebilmeleri için en önemli adımlardan biridir.”(Özok, 1991 : 75).

Buradan yola çıkarak, Ġnsan-Makina sistemlerinin sayısallaĢtırılabilmesi için ise, Ergonomi

derslerinde, Ġnsan-Makine Sistemlerinin çeĢitli matematiksel yöntemlerle modellenmesine de

yer verilmesi tavsiye edilebilir.

3. Sonuç

Dünyadaki küresel rekabet koĢulları giderek artan ölçüde iĢ mükemmeliyetine ulaĢmayı

gerektirmektedir. Bu değiĢim, daha kaliteli daha ucuz ve tam zamanında üretim yapmayı

zorunlu kılmaktadır. Çevreye karĢı olan toplumsal sorumluluklar ve sosyal etkinlikler

Page 234: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

228

iĢletmeler için giderek artan ölçüde önemli hale gelmektedir. Ülkemizdeki ulusal ve

uluslararası firmalar da yukarıda anılan geliĢmeler ıĢığında Ergonomi konusuna daha fazla

eğilmek durumundadırlar. Buna uygun Ergonomi eğitiminin üniversite programlarında yer

alması önümüzdeki yıllarda hem iĢletmelerimize ve hem de Türk toplumuna çok önemli

katkıda bulunabilir.

Avrupa Birliği‟ne giriĢ açısından da Ergonomi konusunun büyük önemi bulunmaktadır. ĠĢin

insancalaĢtırılması, iĢ sistemlerinin AB‟ye uyumu açısından vazgeçilmez bir ön koĢuldur.

Avrupa mütesabatında çalıĢan ve çalıĢtırılanlarla ilgili çok sayıda hüküm bulunmaktadır.

Halen AB‟ye üye ülkeler bu konudaki yükümlülüklerini yıllar önce yerine getirmiĢ

bulunmaktadırlar. O halde uygulamada ortaya çıkması muhtemel olumsuz geliĢmeleri

önlemek üzere Ģimdiden gereken çalıĢmalar yapılmalıdır.

Türkiye açısından diğer bir önemli konu da, yeni uygulamaya konulan “ĠĢ Güvencesi

Yasası‟dır. Bu yasaya göre, çalıĢanların iĢten çıkarılabilmesi ancak 3 nedenle mümkün

olmaktadır. Bu nedenler; ekonomik zorunluluklar, disiplinsiz davranıĢlar ve çalıĢanın

kendisinden beklenen performansın altında çalıĢmasıdır. Ancak, her Ġnsan-Makine

sisteminden beklenen üretimin nitelik ve nicelik açısından bilimsel olarak ölçülüp

değerlendirilmesi, Ergonomik ilkeler gözönüne alınmadan mümkün değildir. Hatta ileride

hukuki anlaĢmazlıklar söz konusu olduğunda Ergonomi ve ĠĢ Etüdü uzmanları dıĢındaki

elemanlar tarafından iĢ sistemlerinde performans ölçülmesinin yapılması büyük sakıncalar

doğurabilir. Bu konuda Ģimdiden önlem almak gerekmektedir.

Özetle, Türkiye çapında Ergonomi eğitiminin yeniden düzenlenmesi; dünyada geliĢim, AB

üyeliğimiz ve yeni ĠĢ Güvencesi Yasasının hükümleri ıĢığında büyük bir gereksinim olarak

ortaya çıkmaktadır.

KAYNAKÇA:

James D. (1994) Ergonomics in Northern Ireland: a survey of knowledge, attitudes, and

implementation in industry and the public services”, Ergonomics, vol.37, no.5,

p 953-963

Özok, A. F. (1985) Küçük Sanayide Daha Verimli Nasıl ÇalıĢırız?”, İTO Yay. No: 13,

Ġstanbul

Özok, A. F. (1991) Ġnsan-Makina Sistemlerinin SayısallaĢtırma Yöntemleri, 3. Ergonomi

Kongresi Bildiriler Kitabı, MPM Yayınları, 441, 75-82

The Ergonomics Checkpoints (ILO, 1999)

Page 235: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

229

GEMĠLERDE ÇALIġMA KOġULLARINA YÖNELĠK ANKET ÇALIġMASI

SONUÇLARININ ĠRDELENMESĠ

ArĢ. Gör. Metin ÇELĠK §, Arman DEMĠR

Ġstanbul Teknik Üniversitesi, Denizcilik Fakültesi

Özet: Ġnsan-makine sistemi, belirli bir çalıĢma ortamı içinde bir veya daha fazla insanla, bir

veya daha fazla makine arasında gerçekleĢtirilen etkileĢimlerle istenilen üretimi yapan bir

sistem olarak tanımlanabilir. Bu tanımlamadan yola çıkılarak, denizlerde yük ve yolcu

taĢımacılığı yapan gemilerin makine daireleri, geminin sevk ihtiyacı için gerekli gücü

karĢılamak için yapılandırılmıĢ örnek bir insan-makine sistemi olarak ele alınabilir. Ergonomi

bilimi, bu tür bir tesisin tasarım ve inĢa aĢamalarında aĢağıda sıralanan hedeflerin

gerçekleĢmesi için teori ve prensiplerden faydalanır.

ĠĢçi sağlığı ve iĢ güvenliğinin sağlanması

ĠĢgücü kayıplarının önlenmesi

Yorulmanın ve iĢ stresinin azaltılması

ĠĢ kazaları ve mesleki risklerin en düĢük seviyeye indirilmesi

Verimlilik ve kalitenin yükseltilmesi

KarmaĢıklık derecesi yüksek tesisler sınıfında yer alan gemi makine dairesi, aynı anda birçok

gereksinimi yerine getirmesi beklenen alt sistemlerden oluĢmaktadır. Bu yapının alt sistemleri

ile iĢletmeci personel arasındaki etkileĢimin optimum düzeyde gerçekleĢmesi gerekmektedir.

Bu noktada iĢletmeci personel yeterliliği, sistemlerin iĢletme koĢullarında ortaya çıkan

beklentilere cevap verme yeteneği ve bu iki kavram arasındaki arayüzlerin sağlanması

gerekmektedir. Ancak, yukarıda anılan hedeflerden sapmalar dizayn kökenli ve servis altında

ortaya çıkan birtakım uygunsuzlukların doğmasına neden olmaktadır.

Yapılan çalıĢmada, Ġ.T.Ü Denizcilik Fakültesi, Gemi Makineleri ĠĢletme Mühendisliği III.

sınıf öğrencilerinin 2004-2005 eğitim-öğretim yılı bahar döneminde açık deniz gemilerinde

tamamladıkları stajlarda karĢılaĢtıkları gemi makine daireleri sistem uygunsuzlukları ve

yarattığı sorunlar konusunda yapılan anket verileri kullanılmıĢtır. Bu uygunsuzlukların

önlenebilmesi için ergonomik açıdan yürütülebilecek tasarım analiz yaklaĢımı incelenerek,

örneklerden biri için uygulanmıĢtır. Anket sonuçlarına dair değerlendirmeler ile çalıĢma

sonuçlandırılmıĢtır.

Anahtar Sözcükler: Gemi makine dairesi, Ergonomi, Emniyet, Uygunsuzluklar

1. GiriĢ

Teknik sistemler, bir amaç doğrultusunda Ģekillenen görevleri yerine getirme kabiliyetine

sahip teknik elemanlar bütünüdür. Teknik sistemden beklentiler temel dizayn özellikleri

olarak tanımlanan parametrelerin yeterliliği doğrultusunda gerçekleĢir. Teknik sistemlerin

tasarımı, yapılandırılması ve iĢletilmesi esansında yürütülen faaliyetlerin kapsamı sistemin

karmaĢıklık derecesi ile değiĢim göstermektedir [1]. KarmaĢık sistem; çok çeĢitli ekipman ve

iç bağlantılardan oluĢan, tanımlanması ve tasarlanması zor etkileĢimlere sahip olan çok

§ Metin ÇELĠK, AraĢtırma Görevlisi, Ġ.T.Ü Denizcilik Fakültesi, 34940, Tuzla, Ġstanbul - Türkiye.

E-posta: [email protected]

Page 236: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

230

fonksiyonlu sistemler bütünü olarak tanımlanabilir. Mühendislik sistemleri için yapılacak bir

sınıflandırma ile bu sistemlerin sınırlarının çizilmesi sağlanacaktır [2].

Teknik sistemlerin karmaĢıklık derecesine göre sınıflandırılması tablo 1‟de gösterilmiĢtir [3].

Tablo 1 Teknik Sistem KarmaĢıklık Derecelerinin Sınıflandırılması

KarmaĢıklık

Derecesi

Teknik Sistem

Karakteristik

I

(En Basit) Eleman, Parça Montaj iĢlemi yapılmayan temel yapılar

II Mekanizma

Montaj Elemanları Özel fonksiyonları karĢılayan basit sistemler

III Makine , Teçhizat Tanımlanan bir fonksiyonu yerine getiren sistemler

IV Tesis

KarmaĢık Makine Sistemleri

Birden fazla fonksiyonu yerine getirmesi beklenen

sistemler bütünü

KarmaĢıklık derecesi, sistem tanımlanması ve tasarlanması için gerek duyulan bilgi

derinliğinin yanı sıra sistem elemanlarının sayısı ve fonksiyonel görevleri doğrultusundaki

etkileĢim seviyelerini etkilemektedir [4]. Bu çalıĢmada ergonomik açıdan ele alınacak gemi

makine dairesi sistemleri, en yüksek karmaĢıklık düzeyine sahip tesisler arasında yer

almaktadır.

2. Teknik Sistem ve Kullanım Kalitesi

Kalite; belirlenen Ģartlar altında ve belirlenen bir zaman süresi içinde istenilen fonksiyonları

yerine getirebilme kabiliyetidir. Kalite, sınırları devamlı geniĢleyen bir kavramdır. Teknoloji,

değiĢen koĢullar, ihtiyaçlar kaliteye değiĢik boyutlar getirmektedir. Kalite kavramı, niteliği

bakımından dinamik bir özellik taĢımakta, tüketici ihtiyaçlarına paralel olarak geliĢmekte ve

değiĢmektedir. Uluslararası Standardizasyon TeĢkilatı (ISO), teknik sistem özelliklerindeki

bütünlüğü ve ürünün önceden belirlenmiĢ gereklilikleri yerine getirebilme yeteneğini kalite

olarak tanımlamaktadır. Bu tanım, kalite ile teknik sistem özellikleri arasındaki bağlantıya

iĢaret etmektedir. Sistemin kalite değerlendirmesi üç farklı açıdan yapılabilir. Bunlar; dizayn

kalitesi, üretim ve montaj kalitesi, servis ve kullanım kalitesidir [1]. MüĢteri veya kullanıcı

tarafından kendi çalıĢma aktiviteleri esnasında fark edilen kalite unsuru, servis ve kullanım

kalitesi olarak adlandırılır. MüĢterilerin Ģimdiki ve gelecekteki ihtiyaçlarını anlamaya ve

müĢteri beklentilerini yerine getirmeye yönelik müĢteri odaklı bir çalıĢma ile kullanım kalitesi

arttırılabilir. Sistem tasarım çalıĢmaları; müĢteri istekleri, kullanıcı merkezli aktiviteler ve

çevresel gereksinimler ile desteklendiğinde sistem fonksiyonel özelliklerinin tam olarak

entegrasyonu sağlanacaktır.

KarmaĢıklık derecesi yüksek tesisler sınıfında yer alan gemi makine dairesi, aynı anda birçok

gereksinimi yerine getirmesi beklenen alt sistemlerden oluĢmaktadır. Bu yapının alt sistemleri

ile iĢletmeci personel arasındaki etkileĢimin optimum düzeyde gerçekleĢmesi gerekmektedir.

Bu noktada iĢletmeci personel yeterliliği, sistemlerin iĢletme koĢullarında ortaya çıkan

beklentilere cevap verme yeteneği ve insan-sistem arayüzlerin sağlanması gerekmektedir.

Ancak, bu hedeflerden sapmalar dizayn kökenli ve servis altında ortaya çıkan birtakım

uygunsuzlukların doğmasına neden olmaktadır.

Page 237: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

231

3. Uygunsuzluk Tanımı

Uygunsuzluk, belirlenmiĢ bir gereksinimin yerine getirilmediğini iĢaret eden ve nesnel kanıtın

var olduğu karĢılaĢılan bir durumdur [5]. Bu çalıĢmada, gemilerde sistemler ve ekipmanların

yapısal eksikliklerinden kaynaklanan ve çalıĢma performansını etkileyen, risk ve ekonomik

kayıplar yaratan hatalar inĢa kökenli uygunsuzluk olarak tanımlanmıĢtır. Bu uygunsuzlukların

tespiti için anket çalıĢmasından faydalanılmıĢtır.

4. Anket ÇalıĢması

Anket çalıĢması, Ġ.T.Ü. Denizcilik Fakültesi, Gemi Makineleri ĠĢletme Mühendisliği III. Sınıf

öğrencilerinin, 2004-2005 eğitim-öğretim yılı bahar döneminde açık deniz gemilerinde

tamamladıkları staj sonrasında yapılmıĢtır [6]. Bu çalıĢma ile makine dairesinde farklı

koĢullar altında yaĢanan vakaların, farklı bakıĢ açıları ile değerlendirilmesi hedeflenmiĢtir. Bu

hedef doğrultusunda ve kullanım kalitesi tanımlaması göz önünde bulundurularak, anket

katılımcıları gemilerde Yardımcı Vardiya Zabiti olarak Açık Deniz Staj Eğitimlerini

tamamlayan Gemi Makineleri ĠĢletme Mühendisliği Bölümü öğrencileri seçilmiĢtir.

4.1. Katılımcıların ÇalıĢma Süreleri

Anket katılımcılarının, açık deniz gemilerinin makine dairelerinde Yardımcı Vardiya Zabiti

olarak görev aldığı sürelere iliĢkin grafik Ģekil 1‟de gösterilmektedir.

ANKET KATILIMCILARININ GEMĠDE ÇALIġMA

SÜRELERĠ

0

5

10

15

20

25

SÜRE(AY)

KA

TIL

IMC

I S

AY

ISI

Series1 0 0 0 0 0 0 20 10 5

1 2 3 4 5 6 7 8 9

ġekil 1 Katılımcı-ÇalıĢma Süresi Grafiği

4.2. Uygunsuzlukların Temel Nedenlerinin Analizi

Katılımcıların yanıtladığı anketlerden faydalanılarak makine dairesinde karĢılaĢılan

problemlere yönelik temel nedenler ile ilgili birtakım sonuçlara ulaĢılmıĢtır. Bu sonuçlara

yönelik yüzdelik dağılımı Ģekil 2‟de sunulmuĢtur.

42

23

7

18

10

Makine Dairesi Sistem Yetersizlikleri

İşletmeci Personel Hataları

Şirket Yönetiminin Yetersiz Desteği

Doğa Koşulları

Diğer ġekil 2 Makine Dairesi Sorunlarının Temel Nedenlerinin Dağılımı

Page 238: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

232

Bu grafik, gemilerde görev alan iĢletmeci personele göre, makine dairesinde yaĢanan

sorunların temel sebepleri arasında sistem yetersizliklerinin etkin olduğunu göstermektedir.

4.3. Uygunsuzluk Örnekleri

Anket çalıĢmasında elde edilen 100 adet uygunsuzluklar içerisinden, ergonomik tasarım

gereksinimlerinin eksikliğinden kaynaklanan örneklerden bir kısmı aĢağıda sıralanmıĢtır.

Ana makine etrafındaki çalıĢma alanının sınırlı olması nedeni ile yürütülen bakım-

onarım çalıĢmalarının etkinliği azalmakta, çalıĢma süreleri ve iĢgücü kayıpları

artmaktadır. Bu durum özellikle liman periyotlarında zamanın yetersizliği neden ile

bakım-tutum çalıĢmalarının eksiksiz yürütülmesini önlemekte ve personelde

yorgunluğa sebep olmaktadır.

Ana makine üzerine yerleĢtirilen kreyn düzeneği piston çekme esnasında piston

kolunun silindir dıĢına alınacak yeterli yüksekliğe sahip olmaması nedeni ile

operasyon tamamlanamamıĢtır.

Ana makine üzerindeki hidrolik kreynin arızalanması durumunda kullanılabilecek

cayraskalların monte edileceği bir düzenek düĢünülmemiĢtir. Bu tür bir durumda

personel tarafından ana makine ile ilgili bakım-onarım faaliyetlerinin yürütülmesi

imkansızdır.

Ana makine üzerindeki gösterge muslukları açıldığı zaman çıkan duman ve alevler

gösterge musluklarının devre yönlerinden dolayı personelin yüksek sıcaklık ve

dumandan etkilenmesine yol açmaktadır.

Ana makine yakıt devresi üzerindeki otomatik Ģoklu filtre düzeneği için by-pass

devresi düĢünülmemiĢtir. Seyir esnasında Ģoklu filtre düzeneğinde meydana

gelebilecek bir kontrol arızası veya filtre kirliliği ana makinenin yakıtının kesilmesini

ve stop edilmesini gerektirmektedir.

Acil durum kaçıĢ yolları; kazan, ana makine, seperatör mahalli gibi yangın olasılığı

yüksek bölgelerden geçirilmiĢtir. Bu sorun makine dairesinden bağımsız ve kıçüstüne

direkt bağlı kapalı bir merdiven düzeneği ile çözülebilir.

Makine dairesine yerleĢtirilmiĢ merdiven açılarının uygunsuzluğu iĢgücü kaybına ve

kazalara yol açmaktadır.

Yakıt tanklarından gelen buhar geri dönüĢleri direkt olarak hotvel tankına

yapılmaktadır. ĠĢletmeci personel tarafından yakıt kaçaklarının fark edilmesi ihtimali

azalmaktadır. Bunun yerine dönüĢlerin öncelikli bir gözlem tankına yapılması bu

devrelerde oluĢan hasar sonrası dönüĢ devrelerine karıĢan yakıtı tespit etmek için

faydalı bir uygulamadır.

Hotvelde tuzluluk derecesini kontrol eden bir uyarı cihazı bulunmaması nedeniyle

kondenserde deniz suyu karıĢtığı aylık testler neticesinde anlaĢılmıĢtır. Bu durum

personel tarafından durumun anlaĢılmasını önlemiĢ ve kazanda kıĢır oluĢumunun

baĢlamasına yol açmıĢtır.

DeğiĢtirilebilir kanat açılı pervane sisteminde hidrolik yağ tankı çıkıĢ filtresinin

temizliği için tüm tankın boĢaltılması gerekmektedir. Dolayısı ile operasyon için

gerekli zaman periyodu uzamaktadır. Bu sorun filtre öncesine konulacak bir valf

düzeneği ile çözülebilir.

Makine dairesi fanlarının kapasitesinin düĢük olması nedeni ile ortam sıcaklığının

yüksek değerlere eriĢmesi iĢletmeci personel için ağır çalıĢma koĢulları yaratmaktadır.

Makine dairesi jeneratör ve sintine katındaki aydınlatmanın yetersiz olması personelde

dikkat kaybına yol açmaktadır.

Sintine katındaki pompa ve valfların üzerinden gecen devreler pompa bakımının

yapılmasını ve layna alınmasını zorlaĢtırmaktadır.

Page 239: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

233

Sintine katındaki pompaların üzerine bakım-onarım esnasında kullanılmak üzere

gerekli mapa, kaldırma düzeneklerinin bulunmaması montaj ve layna alma iĢlemlerini

zorlaĢtırmaktadır.

Bir Ro-Ro gemisinde makine dairesi fan alıcısı araç rampası alabandasına yapılmıĢtır.

Bu bölgeden fanların emdiği egzost gazları makine dairesine verilmektedir. Bu kirli

hava makine dairesinde personel sağlığını etkilemenin yanı sıra sistemler üzerinde

birçok olumsuz etki yapmaktadır.

Yağ kulerinin ve insineratör ön kapağının alabandaya çok yakın olması nedeni ile

bakım-onarım ve temizlik iĢlemleri zor Ģartlar altında ve uzun zaman periyotlarında

yürütülmektedir.

Bir kimyasal tankerde, ana makine yağ kulerinin yanından geçirilen elektrik

kablolarının izolasyonları sıcaklığın etkisiyle eriyerek kısa devreye yol açmıĢtır ve bu

durum makine dairesinde yangına yol açmıĢtır.

Gemide bakım tutumu en zor olan makinelerden biri olan yakıt seperatörü kat

merdiveninin altına konmuĢtur. Bu durum, personelin iĢe ayırdığı zamanı arttırmıĢtır

ve dengesiz biçimde kaldırılan ağırlıklar personel sağlığı için tehlikeler oluĢturmuĢtur.

ĠnĢa kökenli bu uygunsuzluklar ergonomik açıdan değerlendirildiğinde, iĢ güvenliğini

azaltmakta, iĢ performansını düĢürmekte, çalıĢma ortamı için olumsuz etkiler yaratmakta ve

insan hatalarının artmasına neden olmaktadır. Tüm bu etkiler iĢletme verimliliğini düĢürmekle

birlikte kaza olasılılarının artmasına neden olmaktadır. Tasarım ve inĢa aĢamalarında

sistematik olarak kullanılacak ergonomik prensipler bu tür uygunsuzlukların önlenmesinde

etkin rol oynayacaktır.

5. Analiz

Ergonomi bilimi, tesis tasarım ve inĢa aĢamalarında;

ĠĢçi sağlığı ve iĢ güvenliğinin sağlanması,

ĠĢgücü kayıplarının önlenmesi,

Yorulmanın ve iĢ stresinin azaltılması,

ĠĢ kazaları ve mesleki risklerin en düĢük seviyeye indirilmesi,

Verimlilik ve kalitenin yükseltilmesi için teori ve prensiplerden faydalanır.

Bu Ģartlar, tasarım ve yapılandırma iĢlemleri esansında yürütülecek sistematik bir yaklaĢım ile

sağlanabilir. Bu noktada, klas kuruluĢlarının tavsiye niteliğinde kararları referans alınarak

uygunsuzluklar analiz edilebilir.

5.1. Analiz Yöntemi

Ergonomik dizayn gereksinimlerinin analizi; 1.Eski Dizaynların Analizi, 2.Ġnsan Görevlerinin

Analizi, 3.Personelin Karakteristikleri , 4.Çevresel Analizler , 5. En Kötü Durum ġartlarının

Tespiti olmak üzere 5 temel aĢamadan oluĢmaktadır [7].

5.2. Örnek Uygunsuzluğun Analizi

Bu kısımda tespit edilen uygunsuzluk örnekleri arasından seçilen bir örnek ergonomik tasarım

gereksinimleri paralelinde irdelenecektir. Uygunsuzluk analizi hatanın tanımlanması ile

baĢlamakta, uygunsuzluğun Ģekillenmesini önlemek için izlenmesi gereken sistematik

yaklaĢım basamakları ile sürmekte ve analiz bulguları ile tamamlanmaktadır.

5.2.1. Uygunsuzluğun Tanımlanması

Sintine katı yürüme sacının altındaki yakıt transfer pompası alıcı devresi üzerinde bulunan ve

aynı zamanda üzerinde uzaktan kontrol donanımı yerleĢtirilmiĢ olan valf için, konumu nedeni

ile bakım-onarım imkanlarının ve kontrol iĢlemlerinin yürütülmesi sırasında zorluklar

yaĢanmaktadır [6]. Bu durumun önüne geçilmesi için dizayn aĢamasında valf yerleĢiminin

Page 240: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

234

belirli bir plan ve yöntem çerçevesinde yürütülmesi gerekmektedir. Bu konuda ABS Klas

KuruluĢu‟nun önerdiği 4 aĢamadan oluĢan analiz iĢlemleri ve çalıĢmalar sonucu valf

tasarımına yönelik elde edilen bulgular aĢağıda özetlenmiĢtir.

5.2.2. Uygunsuzluk Ġrdeleme Basamakları

I. AĢama : Personel görevlerini tanımlama

Kullanıcı personel; valfın, devreye montaj edildiği bağlantıların, uzaktan kontrol donanımının

görsel bir denetlemesini yapabiliyor olmalıdır. Valfın yerleĢimi ve aydınlatması imkanları,

iĢletme ve bakım yapma için fiziksel temasın ve görsel denetlemenin her ikisinin de

yapılabilmesini sağlamak zorundadır. Ayrıca, valfın kaçırma durumunda veya uzaktan kontrol

donanımının görevini yerine getiremediği durumlarda bakım-onarım veya yenilenme

gereksinimi olabilecektir. Bu gibi durumlarda valfın yerinden sökülmesi, üzerindeki

donanımların valftan ayrılması gerekmektedir. Personel tarafından yerine getirilecek bu

görevler için belirli oranca fiziksel güç kullanımı gerekecektir. Dolayısı ile uygun bir çalıĢma

yüzeyinin tasarlanması gerekmektedir.

II. AĢama : Görevi yerine getirecek olan personeli teĢhis etme

Gemide görev alması muhtemel kimselerin ırklarının genel fiziksel değerlerine göre bir

yaklaĢım hedeflenmektedir. Ancak, personelin değiĢkenliği bu bölüm için daha ileri bir

çalıĢma gerektirmektedir. Cinsin, ırkın ve bölgesel kökenin bir fonksiyonu olarak insani vücut

ölçülerinin ve gücünün değiĢkenliğinin ölçümüne antropometri denilmektir. Eğer gemide

hangi ırktan personelin görev alacağı bilinirse, personelin fiziksel ölçülerini teĢhis etme

görevini yapmak daha kolay olacaktır.

III. AĢama : ĠĢletme Ģartlarını teĢhis etme

Bu örnekte görevler zihinsel yapılan iĢlerle karĢılaĢtırıldığında, genel olarak fizikseldir ve

kısa sürelidir. Bu nedenle fiziksel çalıĢma çevresinin sıcaklık, nem, ses gibi etkileri kritik

önem taĢımayabilir. Buna rağmen çalıĢma alanının aydınlatma seviyesi önemli bir çevresel

sorun olabilir.

IV. AĢama : En kötü durum Ģartlarını teĢhis etme

En kötü durum Ģartları aĢağıda verilenlerin bir birleĢimi olabilir.

Normalde bir görevi tamamlama deneyimine sahip bir gemi personeli herhangi bir

sebepten dolayı görevi tamamlayamayabilir ve bu görevin daha az tecrübe sahibi biri

tarafından tamamlanması zorunlu hale gelebilir.

Stres ve baskı oluĢturan olağanüstü durum Ģartları altında görevin yerine getirilmesi

gerekli olabilir.

ġiddetli veya kötü iĢletme Ģartları altında görev tamamlanabilir. TitreĢim, sıcaklık

gibi aĢırı çevresel değerler ve ağır deniz koĢulları bunlara örnek gösterilebilir.

Geminin dizaynı aĢamasında, en kötü durum Ģartlarının önceden düĢünülmesi gereklidir ve bu

uygulama insan hatalarının düĢürülmesinde olumlu katkılar sağlayacaktır. Dolayısı ile

planlama aĢamasında aĢağıdaki kriterlerin dikkate alınması gerekmektedir.

Valf için uygun aydınlatma düzeyleri seçilmelidir.

Valfa ulaĢma için personele izin veren vasıtalar düzenli yerleĢtirilmelidir.

Valfı tamir etme çalıĢmasına müsaade edecek bir çalıĢma platformu düĢünülmelidir.

5.2.3. Analiz Bulguları

Valfın tasarım iĢlemleri sırasında aĢağıda sıralanan gereksinimler yerine getirilmesi

gerekmektedir.

Page 241: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

235

Ġncelenen valf olağanüstü durumlar sırasında hızlı kullanılması gereken ayrıca, normal

koĢullarda sık ulaĢılması gereken bir valftır. Dolayısı ile kritik valf tanımına

uymaktadır.

Uzaktan kapama kontrol donanımı ile uygulanabilirlik açısından Kategori 1 valfları

arasında yer almaktadır, yani güvenlik için kritik önemi olan valflar sınıfındadır.

Valfın el kontrolü ile açılıp kapatıldığı süreçte gereken güç 450 N. altında olmalıdır.

Aydınlatma, standart makine dairesi elektrik teçhizatı ya da bu amaç için bulundurulan

aydınlatma ile sağlanabilir. Bu özel durumda, aydınlatma el feneri gibi taĢınabilir bir

aydınlatma kaynağı veya seyyar bir lamba donanımı ile sağlanabilir.

ABS Klas KuruluĢu tarafından uygulanan ĠĢletme ve Bakım Yapma Alanları Ġçin

Aydınlatma Kriteri‟ne göre; makine kontrol odaları için en az 300 Lux‟luk bir

aydınlatma seviyesinin, jeneratör dairesi, fan daireleri gibi diğer makine alanları içinde

en az 150 Lux‟luk bir aydınlatma seviyesinin sağlanması gerekmektedir.

Valf sapına sahip olan dikey konumda yerleĢimi tercih edilen valfın, valf manivelası

bir yürüme yolu içinde yer aldığı için; bu valf, montaj yüksekliği ne olursa olsun, valf

sapı yatay ve valf manivelası dikey konumda monte edilmelidir.

Valf ayakta durulan yüzeyin altına yerleĢtirilmiĢtir. Bu tür bir yerleĢim için valfın

yürüme sacından belirli bir uzaklıkta konumlandırılması gerekmektedir. ġekil 3‟de bu

tür bir valf için gerekli maksimum ve minimum değerler gösterilmektedir.

ġekil 3 Panyon Sacı Altında Valf Konumlandırılması

Ayakta durulan yüzeylerin altına yerleĢtirilmiĢ valfların iĢletimi için eğilmek ya da

çömelmek gerekli olur. ĠĢleticinin ya da bakım yapan kiĢinin tercih edilen vücut

pozisyonuna göre valfın merkezinin belirli mesafelerde olması gerekmektedir. ġekil

4‟te bu değerler gösterilmektedir.

ġekil 4 Panyon Sacı Seviyesindeki Valfın Kontrolü

Page 242: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

236

YerleĢim uygunsuzluğu tespit edilen valfın, bu tür bir yöntem kullanılarak tasarlanması

halinde kontrolü daha kolay ve bakım-onarım imkanları için daha elveriĢli bir pozisyona sahip

olacaktır.

6. Sonuçlar ve Değerlendirmeler

Yapılan çalıĢmada, deniz taĢımacılığı sektörünün araçları olan gemilerin, makine dairesi

sistemleri ergonomik gereksinimler açısından irdelenmiĢtir. Bu amaç doğrultusunda 30 kiĢilik

bir katılım ile tamamlanan anket çalıĢması ile aĢağıdaki bulgulara ulaĢılmıĢtır.

Anket çalıĢmasına gemilerde Yardımcı Vardiya Mühendisi olarak görev alan 30 kiĢi

katılmıĢtır. Katılımcıların gemilerde görev alma süreleri ortalama olarak 6.5 aydır.

Anket çalıĢmasında tespit edilen 100 adet uygunsuzluk içerisinden 56 tanesi

ergonomik açıdan eksiklik ve hatalardan oluĢmaktadır.

Anket çalıĢması sonuçlarına göre, gemilerde yaĢanan sorunların temel nedenleri; % 42

oranında sistem yetersizliklerinden, % 23 oranında iĢletmeci personel hatalarından, %

18 oranında sahil yönetimi yetersiz desteğinden, % 10 oranında doğa ve deniz

Ģartlarından ve % 7 oranında diğer nedenlerden kaynaklanmaktadır.

Deniz taĢımacılığı sektöründe, yaygınlaĢan önlemler ve uluslararası kurallara rağmen

kaza analizlerinde saptanan insan hatalarının % 58 düzeylerinde devam etmesi bu

konuda detaylı çalıĢmalar yapılmasını gerektirmiĢtir. Sigorta firmalarının yaptıkları

incelemeler neticesinde kaza nedenleri arasında yer alan iĢletme personeli hataları

içerisinde sistemin yapısal uygunsuzluklarından kaynaklanan insan hataları önemli yer

tutmaktadır. Bu yaklaĢım, çalıĢma ortamı ile ilgili eksikliklere dikkat çekmektedir.

Bu çalıĢma ile, gemilerin makine dairelerinde ergonomik tasarım gereksinimlerinin

eksikliğinin iĢletmeci çalıĢma koĢulları ve insan hata oranları üzerinde yarattığı olumsuz

etkiler ortaya konulmuĢtur. Ayrıca anket çalıĢması ile tespit edilen uygunsuzluklar; ergonomi,

ekonomi, risk, güvenilirlik konularında yapılacak detaylı analizler için kullanılabilir

niteliktedir. Uygunsuzluklar için yapılacak bu tür analizler neticesinde tespit edilen hata temel

sebepleri kullanılarak düzeltici ve önleyici faaliyet çalıĢmaları yürütülmesi mümkündür.

7. Kaynaklar

[1] Hubka, Vladimir, and Eder, W. Ernst, 1992. Engineering Design: General Procedural

Model of Engineering Design, Heurista, Switzerland.

[2] Magee, C.L., Weck, O.L., 2004. Complex System Classification, Fourteenth Annual

International Symposium of the International Council On Systems Engineering

(INCOSE), Toulouse, France, 20-24 June.

[3] Hubka, Vladimir, Eder, W. Ernst, 1988. Theory of Technical Systems, Springer-Verlag

Limited, Berlin.

[4] Kolmogorov, A.N., 1983. Combinatorial Foundations of Information Theory and the

Calculus of Probability, Russian Mathematical Surveys, 38, pp 29-40.

[5] Söğüt, O.S., Türkay, F., 1997. Uluslarası Güvenlik Yönetimi (ISM) Kodu IMO

Uygulama Esaları, Ġstanbul.

[6] Çelik, M., Demir, A., 2005. Gemilerde KarĢılaĢılan ĠnĢa Hatalarının ve Nedenlerinin

Tespiti, Anket Çalışması, Ġstanbul.

[7] ABS, 2003. Guidance Notes for The Application of Ergonomics To Marine Systems,

USA.

Page 243: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

237

GEMĠLERDE KÖPRÜSTÜ - MAKĠNE DAĠRESĠ ĠLETĠġĠMĠNDE ERGONOMĠK

DĠZAYN GEREKSĠNĠMLERĠNĠN ANALĠZĠ

ArĢ. Gör. Metin ÇELĠK **, ArĢ. Gör. Fatih TÜRKER

Ġ.T.Ü Denizcilik Fakültesi

Özet: Ergonomi biliminin odaklandığı noktalardan biri de insan-sistem ortak yüzeyinin

dizaynıdır. Bu konuda kullanıcı personel ve sistemler arasındaki ortak yüzeylerin etkin bir

Ģekilde tasarlanması hedeflenmiĢtir. Bu hedeflere ulaĢmada dizayn yaklaĢımları anahtar rolü

oynamaktadır. Genel olarak, insan-sistem ortak yüzeyi dizayn yaklaĢımı; ergonomik dizayn

gereklerinin analizi, ortak yüzey dizaynlarının geliĢtirilmesi, dizayn onayı gibi aĢamalardan

oluĢmaktadır. Ġnsan-ortak yüzey dizayn gerekliliklerinin analiz yönteminde kullanılan 5

önemli kriter aĢağıda sıralanmıĢtır.

Eski dizaynların analizleri

Ġnsan görevlerinin ve çalıĢmalarının analizi

Personelin karakteristikleri

Çevresel analizler

En kötü durum Ģartlarını teĢhis etme

Bu aktiviteler; yeni bir geminin tamamının, yaĢam mahallinin, köprüstünün, makine

dairesinin dizaynı gibi büyük çapta olabildiği gibi, donanımın yalnız bir kısmının örneğin

elektronik bir harita göstergesinin veya makine telgrafının dizaynı gibi alt sistem elemanları

düzeyinde olabilir. Yapılan çalıĢmada, ABS (American Bureau of Shipping) klas kuruluĢunun

bu konuda yayınladığı yol gösterici notlardan ve yukarıda özetlenen sistem kontrol

metodundan faydalanılmıĢtır. Gemi makine dairesi ve köprüstü arasındaki manevra ve kontrol

sistemleri ve her iki bölgedeki ilgili donanımlar örnek sistem olarak ele alınarak dizayn

yaklaĢımı ile irdelenmiĢtir. Bu konuda mevcut gemilerdeki eksiklikler vurgulanarak bu

eksikliklerin muhtemel etkileri ortaya konulmuĢtur.

Anahtar Sözcükler: Ticari gemiler, Ergonomik unsurlar, Köprüstü, Makine dairesi

1. GiriĢ

Teknik iĢlem; herhangi bir haldeki madde, enerji, bilgi öğelerinin planlı bir biçimde teknik

sistem veya insan kökenli etkiler altında istenilen çıktılara dönüĢtüren yapay bir oluĢum

olarak tanımlanabilir. ġekil 1‟de teknik iĢlem modeli gösterilmiĢtir [1].

** Metin ÇELĠK, AraĢtırma Görevlisi, Ġ.T.Ü Denizcilik Fakültesi, 34940, Tuzla, Ġstanbul - Türkiye.

E-posta: [email protected]

Page 244: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

238

Teknik ĠĢlem

Operasyonlar

Teknoloji

Yönetici Sistem

Ġkincil

çıktılar

2. durum1. durum

Ġkincil

girdiler

ĠġLETĠCĠLER

ĠġLENEN ĠġLENEN

Teknik

SistemĠnsan

Öğesi

Bilgi

Yönetimi

Çevre

Konum x , Zaman y

ġekil 1 Teknik ĠĢlem Modeli

ĠĢletmeci olarak insan ve teknik sistem öğelerinin kontrolü altında, bilgi yönetimi ve teknoloji

ile desteklenerek gerçekleĢen iĢlenen öğenin değiĢimi teknik iĢlem modeli olarak

tanımlanmıĢtır. Bu noktada teknik sistem insan kontrolü ile birlikte dönüĢüm iĢleminin

gerçekleĢmesi için gerekli temel öğe olarak ortaya çıkmaktadır. Ergonomi bilimi, girdilerin

istenilen çıktılar olarak elde edildiği dönüĢüm iĢlemi esnasında, insan-sistem uyumluğunu

hedeflemektedir. Sistem-insan uyumluluğu; fiziksel, algısal, biliĢsel, duygusal, sosyal,

organizasyonel ve çevresel etmenleri içeren bütün katmanlarda düĢünülmelidir [2]. Dolayısı

ile, insan ile sistemler arasındaki arayüzlerin tasarım ve yapılandırma iĢlemlerinin belirli bir

sistematik çerçevesinde Ģekillendirilmesi gerekmektedir.

2. Ġnsan-Sistem EtkileĢimi ve Gemi Sistemleri

Ġnsan-makine sistemi, belirli bir çalıĢma ortamı içinde bir veya daha fazla insanla, bir veya

daha fazla makine arasında gerçekleĢtirilen etkileĢimlerle istenilen üretimi yapan bir sistem

olarak tanımlanabilir. Ġnsan-makine sistemleri, verilen girdileri arzu edilen çıktılara

dönüĢtürmede kullanılan ve birbirleriyle karĢılıklı olarak etkileĢebilme özelliklerine sahip

iĢleticiler ile bir veya daha çok sistemden oluĢur [3]. Bu tanımlamadan yola çıkılarak, gemi

makine dairesi, geminin sevk ihtiyacı için gerekli gücü karĢılamak için yapılandırılmıĢ örnek

bir insan-makine sistemi olarak ele alınabilir. Öte yandan, köprüstü geminin sevk ve idaresini

kontrol amacı ile yapılandırılmıĢ insan-makine sistemi örneğidir. Her iki sistemin etkin bir

Ģekilde iĢletilmesi için dikkate alınması gereken hususlardan en önemlileri aĢağıda

belirtilmiĢtir.

Sistemin iĢletilmesi ile ilgili bilgiler çalıĢana doğru, eksiksiz ve en kolay yoldan

iletilmeli, insan bilgileri alırken ayrıca çaba sarf etmemelidir. Bu konuda gemideki

sistem ve ekipmanlara ait mevcut bilgiler ve yazılı dokümanlar ile gemi iĢletmesi sahil

yönetiminin teknik desteği büyük önem arz etmektedir.

Ġnsanlar, göstergelerden yararlanarak edindiği bilgileri iyi değerlendirip uygun kararlar

alabilecek durum ve konumda olmalıdır. Bunun ön koĢulu, iĢe fizyolojik uygunluk,

uygun psiko-sosyal ortam ve yeterli iĢ eğitimidir.

Sistemler üzerindeki kontrol cihazları, insanların bunları en kolay ve rahat

kullanabileceği Ģekil ve konumda olmalıdır.

Sistem, ekonomik ömrünün sürdürebilirliğini sağlayacak aktivitelerin iĢletmeci

tarafından yerine getirebilmesi imkanlarını sağlayacak bir yapıya sahip olmalıdır.

Bu niteliklerin sistemlere entegrasyonunun sağlanabilmesi için, insan-sistem arayüzlerinin

tasarım iĢlemlerinde sistematik bir yaklaĢım kullanılmalıdır.

3. Ġnsan-Sistem Arayüzleri

Page 245: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

239

Bir insan-makine sistemine, basit bir sistemin elemanının iĢletilmesi örnek teĢkil edebileceği

gibi, karmaĢıklık düzeyi yüksek tesisler de birer insan-makine sistemi örneği olarak kabul

edilebilir. Sistemin istenilen hedefleri gerçekleĢtirebilmesi, bir takım fonksiyonları yerine

getirebilmesi ile mümkündür. Bu fonksiyonların her biri ya bir insan ya da çeĢitli insan-sistem

kombinasyonları ile gerçekleĢtirilir.

3.1. Köprüstü Ġnsan-Sistem Arayüzleri

Köprüüstü insan-sistem arayüzlerinin tanımlaması yapılabilmesi için öncelikle

köprüüstündeki çalıĢma alanlarını tanımlanması gerekmektedir. Köprüüstü geminin sevk ve

idaresindeki en önemli yer olması nedeniyle pek çok kontrol ve kumanda iĢleminin yapıldığı

karmaĢık bir yapıdadır. ÇalıĢma alanları seyir ve manevra, gözleme, elle kumanda,

yanaĢma/kalkma manevraları, planlama ve dokümantasyon, emniyet ve haberleĢme çalıĢma

alanları olarak sınıflandırılabilir [4].

Seyir ve manevra için çalıĢma alanı:

Geminin seyir ve manevrası ile ilgili ana çalıĢma alanıdır. Ayakta ve oturur pozisyonda

optimum görüĢ sağlanmalı ve manevra ile ilgili tüm ekipmanlara ve ilgili bilgilere rahat

ulaĢılabilir olmalıdır.

Gözleme alanı:

Güvertede çalıĢmakta olan ekipmanı ve seyir halinde iken etrafın gözlenmesi için planlana

alandır. Seyir halinde iken kaptan ve/veya pilota geminin manevrası ile ilgili tavsiye için

optimum görüĢ alanına sahip olmalıdır.

Elle kumanda için çalıĢma alanı:

Geminin elle sevk ve idare gerekli veya zorunlu olduğu durumlarda görevli personelin gemi

dümenini idare edeceği çalıĢa alanıdır.

YanaĢma için çalıĢma alanı:

YanaĢma/kalkma manevraları için köprüüstü kırlangıçlarındaki çalıĢma alanıdır. Gemi

kaptanına ve mevcutsa pilota manevra ile ilgili dahili ve harici tüm bilgilerin ve geminin

ilgili kontrollerinin yapılabilmesi ve optimum görüĢ alanına sahip olması gerekmektedir.

Planlama ve dokümantasyon için çalıĢma alanı:

Gemi operasyonları ile ilgili planlamaların yapılması ve ilgili dokümantasyonun yapılması

için çalıĢma alanıdır.

Emniyet ile ilgili çalıĢma alanı:

Geminin emniyet sistemleri ile ilgili bilgilerin ve kontrollerin bulunduğu çalıĢma alanı.

HaberleĢme çalıĢma alanı:

Tehlike ve emniyet haberleĢmeleri ile rutin haberleĢme ekipmanın bulunduğu çalıĢma alanı.

ġekil 2‟de tavsiye niteliğindeki köprüstü yerleĢimi ana hatları ile gösterilmektedir.

Page 246: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

240

ġekil 2 Köprüstü YerleĢimi

3.2. Makine Kontrol Odası Ġnsan-Sistem Arayüzleri

Bu bölümde makine kontrol odasındaki insan-sistem arayüzlerinden bir kısmı için ergonomik

tasarım prensipleri irdelenecektir. Ġncelenecek olan arayüzler; 1. Kontrol Donanımları, 2.

Göstergeler ve Alarmlar, 3. ÇalıĢma Ġstasyonları olarak sıralanabilir [5].

3.2.1. Kontrol Donanımları

Bir operatörün yada bakım yapan kiĢinin bir sinyalin giriĢini sağlamak için yada düzenek

veya sistemlerin çalıĢma konumunu değiĢtirmek için kullandığı bir alettir. ġalterler,

manivelalar, klavyeler, ayak pedalları ve parmakla döndürülerek kontrol sağlayan düğmeler

örnek olarak gösterilebilir. Bu donanımların tasarım ve yerleĢiminde ana hatları ile aĢağıdaki

kriterler göz önünde bulundurulmalıdır.

a. Kontrol Donanımının Seçimi: Kontrol donanımının seçiminde aĢağıdaki kriterler öncelikli

olarak göz önünde bulundurulmalıdır.

Kontrol donanımının gerektirdiği hız ve eriĢilebilirlik dikkate alınmalıdır.

Kontrol donanımları, hasar oluĢturabilecek kazalardan en az etkilenecek Ģekilde

tasarlanmalıdır.

Kontrol donanımı hareketleri ile olası gemi hareketleri uygun olacak Ģekilde tasarım

yapılmalıdır.

Kontrol donanımlarının kolaylıkla teĢhis edilebilir yapıda olmasına önem verilmelidir.

b. Kontrol Hareket Gereksinimleri: Kontrol hareketinin yönü, benzer görev ve uygulama

arasında tutarlı olmalıdır ve çalıĢacak operatörlerin beklentilerine göre çalıĢmalıdır. Dolayısı

ile, kontrol hareketi beklentilerinin, kontrolün yerleĢtirilmesinde bir iĢleticinin yada bakım

yapan kiĢinin vücut pozisyonuna bağlı olarak değiĢim gösterecektir. ġekil 2‟de bu durum

gösterilmektedir.

YanaĢma YanaĢma

Seyir&Manevra Gözleme

Elle kumanda

Planlama ve

dokümantasyon

HaberleĢme

Emniyet

Page 247: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

241

ġekil 2 Kontrol Hareketlerinin Gereksinimleri

c. Kontrol Aralığının Belirlenmesi: Kontrol donanımları arasındaki aralık uygun olmalıdır.

Bu aralığın, bir kontrolün kullanımının diğer kontrolleri istemeyerek etkilemesine yol açması

engellenmelidir. Elle iĢletilen kontroller için yerleĢim ölçüleri çıplak elle çalıĢma için kabul

edilebilir ancak personel koruyucu eldiven kullandığı takdirde bu ölçüler arttırılmalıdır.

d. Montaj ĠĢlemlerinde Öncelikler: Paneller üzerine montajı yapılacak donanımlar için ayakta

durma, diz çökme ve oturma gibi değiĢken pozisyonlar göz önünde bulundurulmalıdır. ġekil

3‟te bu tür durumlar için tasarlanan değerlenen gösterilmektedir.

ġekil 3 ÇalıĢma Pozisyonlarının Etkisi

e. Kodlama: Kodlama; durum ve kontrol fonksiyonlarının ölçü, Ģekil, renk, bünye, yerleĢim,

etiketleme yada diğer Ģemaların kullanımı ile teĢhis edilmesinin desteklenmesi için sistemlere

Page 248: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

242

eklenir. Sistemin daha iyi ifade edilebilmesi için, aynı anda birkaç kodlama metodu için

birleĢtirilmiĢ olabilir.

3.2.2. Göstergeler ve Alarmlar

Göstergeler, iĢitilebilir ve görülebilir olmak üzere 2 türdür. ĠĢitilebilir gösterge; göstergenin

kaydettiği ölçümleri, durumları ya da makinenin, ekipmanın ya da sistemin çalıĢma

parametrelerinin durumlarını ses sinyalleri ya da sesli mesajlarının kullanımını sağlayan bir

alettir. Görülebilir göstergeler ise, göstergenin kaydettiği ölçümleri, durumları ya da

makinenin, ekipmanın ya da sistemin çalıĢma parametrelerini sağlayan bir alettir.

Göstergelerin yerleĢimi için aĢağıda belirtilen kriterler göz önünde bulundurulmalıdır. Bunlar;

a. GörüĢ hattı ve çevre uyumu

b. Okunabilirlik ( Kesinlik, Lokal göstergeler, Aydınlatma dereceleri, Operasyonlar için

yerleĢim)

c. Montaj ( GörüĢ alanı öncelikli göstergeler, GörüĢ alanı ikinci öncelikli göstergeler, Paneller

üzerindeki yükseklik, Diz üstüne çökme ve çömelme için yükseklikler)

d. Ölçü kodlama

e. Renk kodlama ( Kültür, Personel beklentileri)

3.2.3. ÇalıĢma Ġstasyonları

Konsol çeĢitleri, ayakta durarak çalıĢma için, oturarak yapılan çalıĢmalar için yada ayakta

durarak ve oturarak yapılan çalıĢmaların bir birleĢimi için dizayn edilmiĢ olanları içerir.

Kontroller ve göstergeler kullanım önemi ve sıklığına göre gruplandırılır. Kullanım sıklığı ve

gerekli kusursuz okuma veya Ģartlara göre, kontroller ve göstergeler ana görüĢ ve eriĢim

alanında merkezlendirilmelidir. Sık kullanılmayan kontroller ve göstergeler konsolun en uç

kenarlarının yakınına yerleĢtirilmelidirler. ġekil 4‟te bir konsol yerleĢiminde dikkate alınması

gereken ölçüler ve gösterge donanımlarının pozisyonları gösterilmektedir.

ġekil 4 Konsol YerleĢimi

5. Köprüstü-Makine Kontrol Odası EtkileĢim Analizi

5.1 Analiz Kademeleri

Ġnsan-ortak yüzey dizayn gerekliliklerinin analiz yönteminde kullanılan 5 önemli kriter

aĢağıda sıralanmıĢtır.

Eski dizaynların analizleri

Ġnsan görevlerinin ve çalıĢmalarının analizi

Page 249: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

243

Personelin karakteristikleri

Çevresel analizler

En kötü durum Ģartlarını teĢhis etme

5.2. Eski Dizaynların Analizi

Bazı sistemlerin dizaynlarında uygulanmıĢ olan insan-ortak yüzey dizayn aktivitelerinden biri,

eski dizaynların analizidir. Bu aktivitenin amacı, yeni dizaynda ya da yapılacak değiĢikliklere

bir temel sağlamak için eski dizaynların baĢarılarını ve baĢarısızlıklarını teĢhis etmektir. Bu

çalıĢmanın ana sonucu, hem eski dizaynların ilerleme sağlatması gereken olumlu hallerinden

hem de değiĢtirilmesi veya geliĢtirilmesi gereken yönlerin ortaya çıkarılmasıdır.

Eski sistemlerde yanaĢma/kalkma manevraları için köprüüstündeki makine kontrollerinin

baĢında bir personel ve dümen kumandasının baĢında da bir personel olmak üzere ekstra iki

kiĢi daha kullanılmaktadır. Gemi kaptanının komutları el telsizleri ve/veya ses vasıtasıyla

içeriye iletilmekte ve gerekli müdahaleler içerideki kiĢiler tarafından yapılarak, yapılan

müdahale kaptana geri raporlanır.

Bu sistemlerdeki en büyük problem kırlangıç ile köprüüstü arasındaki iletiĢim sırasında

meydana gelen yanlıĢ anlaĢılma ve/veya duyulmama sorunudur. Ayrıca kritik manevralarda,

komut aktarımı sırasında meydana gelen gecikmeler önem kazındığından tehlikeli

olabilmektedir.

5.2.1. Ġnsan Görevlerinin Analizi

En kritik insan-ortak yüzey aktivitelerinden biri, insan görevlerinin ve çalıĢmalarının

analizidir. ÇalıĢma analizleri, personelin aĢağıda verilen Ģartlar içinde sistem ile birlikte

yapacağı çalıĢmaların ve görevlerin yorumunu bir noktaya getirir.

Makine ve dümen kontrollerinin ve manevra ile ilgili bilgilerin bulunduğu bir konsolun gemi

kırlangıçlarında bulunması, hızlı karar alma ve uygulama gerektiren yanaĢma/kalkma

manevrası esnasında gemi kaptanına büyük kolaylık sağlayacak ve kaptan kontrollere kendisi

müdahale edebilecektir.

Gemi kaptanı yanaĢma/kalkma manevraları esnasında eğer bulunuyorsa pilotun tavsiyeleri

doğrultusunda gemiyi sevk ve idare eder. Bu manevralar sırasında kaptan, halatların durumu,

makinenin durumu, varsa baĢ/kıç iticilerin kontrolü ve dümen kontrolleri ile ilgili kararlar

vermektedir. Bu kararları verirken bir yandan görsel teması (halatlar için) sağlamalı, bir

yandan da yanaĢma hızı, rüzgar yönü gibi etkileri hesaba katmalıdır.

Üzerinde kontroller ve gerekli veriler olan bir konsol kaptanın hızlı karar vermesi için gereken

bilgilere ilk elden ulaĢmasını sağlayacaktır. Köprüüstü ile temasa geçmesine gerek

kalmaksızın kaptan, gerekli bilgileri konsoldan edinip komutları kendisi uygulayabilecek ve

bu sayede iletiĢim sırasında meydana gelecek gecikme ve yanlıĢ anlaĢılmaların önüne

geçilecektir.

5.2.2. Personelin Karakteristikleri

Ergonominin üzerine yoğunlaĢtığı insan-ortak yüzey hususu için yaptığı çalıĢmalar,

iĢletmeciler ya da bakım yapan kiĢiler gibi sistem kullanıcılarının karakteristiklerinin teĢhis

edilmesi için gereklidir.

Manevralar sırasında tüm kontrol gemi kaptanındadır. Gemi kaptanları uzun süren deniz

tecrübeleri ve teknik yeterlilikleri sonucu seçilir. Gemi kaptanı hukuki olarak gemi ile ilgili

iĢlemlerde tam sorumludur. Bu nedenle özellikle manevralar sırasında üzerinde baskı

oluĢmaktadır. Kaptanın verilere ilk elden ulaĢması ve komutları kendisi uygulayabilmesi

karar alma sürecinin etkinliğini arttıracaktır.

Page 250: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

244

5.2.3. Çevresel Analizler

YaĢama alanı ve çalıĢma alanı çevresel Ģartlarının insan performansına etkilerinden önce

personelin maruz kalacağı çevresel Ģartların teĢhis edilmesine ihtiyaç vardır. Çevresel

analizler; sıcaklık artmaları, yüksek sese, titreĢime ve aydınlatmaya maruz kalma, beklenen

platform hareketleri ve deniz Ģartları gibi dahili ve harici faktörlerin belirlenmesi için yapılır.

Bu faktörlerin hepsi tasarım aĢamalarında dikkate alınmalıdır.

Konsolun bulunduğu kırlangıç açık havada olmasından dolayı her türlü hava olayına açıktır.

Bu nedenle yağmur, kar gibi hava etmenlerinden etkilenmeyecek Ģekilde yapılmalıdır. Ayrıca

gemi manevralarının gerek gündüz gerekse gece yapılabilmesinden dolayı kullanılacak

ekipmanın aydınlatmalarının her iki durumda da kullanıcıyı rahatsız etmeyecek düzeyde

ayarlaması gerekmektedir.

5.2.4. En Kötü Durum ġartlarını TeĢhis Etme

Bütün dizayn çalıĢmalarında, olası en kötü durum iĢletme ve bakım yapma senaryolarının ne

olabileceğinin önceden bilinmesi önemlidir.ÇalıĢmalar görevi yerine getirme için daha az

veya yetersiz eğitime sahip olabilen personel tarafından ya da kötü aydınlatma ile aĢırı soğuk

veya aĢırı sıcak ortam Ģartları altında yerine getirilmek zorunda olabilir. Bu nedenle konsol

optimum kullanım kolaylığına ve anlaĢılırlığa sahip olmalıdır. Ayrıca kullanıcı personelin

konsolu açık havada kullandığı göz önünde bulundurulmalı ve ekipmanın her hava koĢulunda

kullanılabilecek Ģekilde dizayn edilmesi gerekmektedir.

6. Sonuçlar ve Değerlendirmeler

ÇalıĢmada, gemi sistemleri için çalıĢma ortamının insan performansı üzerindeki etkileri

incelenerek, tasarım çalıĢmalarında ergonomik yaklaĢımların önemi vurgulanmıĢtır. Bu hedef

doğrultusunda, gemilerde köprüstü ve makine kontrol odası bölümlerinde ortaya çıkan insan-

sistem arayüzlerinin Ģekillendirilmesinde kullanılan aĢamalar irdelenmiĢtir. Makine dairesinde

kontrol donanımları, göstergeler, alarmlar ve çalıĢma istasyonları için ergonomik tasarım

kriterleri vurgulanmıĢtır.

Değerlendirmeler ıĢığında kırlangıçlara yerleĢtirilecek makine ve dümen kumandalarının ve

manevra ile ilgili bilgilerin bulunacağı bir konsolun hızlı karar almak gereken gemi

manevralarında tek baĢına kumanda eden gemi kaptanına yardımı olacağı ve köprüüstü

kaynak yönetiminin verimini arttıracağı görülmektedir. Bu konsol gerek makinenin durumunu

karar mekanizmasına aktararak gerekse gemi kaptanının kararlarının makine kontrolden

izlenebilmesini sağlayarak hem köprüüstü içinde iletiĢim ile ilgili olabilecek aksaklıkları

önleyecek hem de makine kontrolün manevranın ilerleyiĢi konusunda aktif bilgi sahibi

olabilmesine olanak tanıyacaktır.

7. Kaynaklar

[1] Hubka, Vladimir, and Eder, W. Ernst, 1992. Engineering Design: General Procedural

Model of Engineering Design, Heurista, Switzerland.

[2] Karwowski, W., 2000. Symvatology: The Science of an Artifact-Human Compatibility

Design, Theoretical Issues in Ergonomics Science, 1, pp. 76-91.

[3] Erkan, N., 2000. Ergonomi; Verimlilik, Sağlık ve Güvenlik Ġçin Ġnsan Faktörü

Mühendisliği, 5. Basım, Ankara.

[4] IMO, 2000. Guidelines On Ergonomic Criteria For Bridge Equipment And Layout, London

[5] ABS, 2003. Guidance Notes for The Application of Ergonomics To Marine Systems,

USA.

Page 251: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

245

BĠR GIDA ĠġLETMESĠNDE OHSAS 18001 Ġġ SAĞLIĞI VE GÜVENLĠĞĠ YÖNETĠM

SĠSTEMĠ PERFORMANSININ ANALĠZĠ

Ġhsan KAYA1††, Hasan TAVLICAN2, Orhan ENGĠN2

1Ġ.T.Ü. ĠĢletme Fakültesi Endüstri Mühendisliği Bölümü, Maçka, ĠSTANBUL

2Selçuk Üniversitesi Müh. Mim. Fak. Endüstri Mühendisliği Bölümü, KONYA.

Özet: Ülkemizde ve Dünyada, sanayileĢme ve teknolojik geliĢmelerle birlikte iĢ yerlerinde

çalıĢan kiĢilerin sağlık ve güvenliği ile ilgili bir takım sorunlar ortaya çıkmaya baĢlamıĢtır.

Günümüzde, üretim ve hizmet iĢletmelerinde, çalıĢanlar için iĢin ve iĢyeri ortamının sağlıklı

ve güvenli hale getirilmesi kanuni bir zorunluluktur. OHSAS 18001, organizasyonların

performanslarını geliĢtirmek ve iĢ sağlığı-güvenliği risklerini kontrol etmek amacıyla Ġngiliz

standartlar Enstitüsü tarafından geliĢtirilen ve bütün Dünyada kabul görmüĢ, risk

değerlendirilmesine dayalı bir yönetim sistemidir. Bu araĢtırma, Konya da faaliyet gösteren,

bitkisel yağları rafine eden bir gıda iĢletmesinde gerçekleĢtirilmiĢtir. AraĢtırma kapsamında,

2000 yılından beri, OHSAS 18001 sistemini uygulayan firmada, iĢ sağlığı ve güvenliği

yönetim sistemi incelenmiĢtir. Ayrıca firmanın iĢ sağlığı ve güvenliği yönetim politikası

analiz edilerek son dört yılda bu politika kapsamında gerçekleĢtirilen faaliyetler irdelenmiĢ ve

performans analizi yapılmıĢtır. Gıda iĢletmesindeki risk değerlendirmesi, risk analizlerinin

firma tarafından kontrol altına alınıp alınamadığı araĢtırılmıĢtır. AraĢtırmada özetle OHSAS

18001 iĢ sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminin firmadaki performansı ve iĢletme ile

çalıĢanlara katkısı belirlenmeye çalıĢılmıĢtır.

Anahtar Kelimeler: OHSAS, 18001, Gıda iĢletmesi, Performans Analizi

1. GiriĢ

Üretim ve hizmet iĢletmelerinde iĢin, çalıĢanlar için sağlıklı ve güvenli hale getirilmesi

ülkemizde kanuni bir zorunluluktur. OHSAS 18001 (Occupation Health and Safety

Assessment Series), ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Sistemi, bu zorunluluğun yerine getirilmesi

sürecinde iĢletmelere yardımcı olacak uluslar arası bir standarttır. OHSAS 18001 ĠĢ Sağlığı ve

Güvenliği sistem standardı, meslek hastalıklarını ve iĢ kazalarını minimuma indirmek, iĢçi

sağlığı iĢ güvenliği ile ilgili yasal yükümlülükleri yerine getirmek isteyen organizasyonlar için

yapılması gereken Ģartları içermektedir (Anonymous, 2005).

OHSAS 18001, ilk olarak 1999 yılında yayınlanan Ġngiliz standartlarından olan BS 8800

(British Standards 8800) temeline dayanan uluslar arası bir standart tır (Jorgensen ve ark.,

2005). Bu standart, bir kuruluĢun ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği (ĠSG) risklerini kontrol etmesi ve

performansını iyileĢtirmesini sağlamak için ĠSG yönetim sistemi Ģartlarını kapsar (TS 18001,

2004).

Avrupa Birliği (AB) üyelik sürecinde, ülkemizde ĠSG ile ilgili yoğun bir faaliyet

sürdürülmektedir. ĠĢ kanunun yeniden düzenlenmesi, bu kanun ile bağlantılı olarak ÇalıĢma

ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından bir dizi yönetmelik ve tebliğin çıkartılması bu

süreçte yeni bir dönemin baĢladığının göstermektedir.

††Sorumlu Yazar: Ġhsan KAYA

E-Mail:[email protected]

Tel: 0212–293 13 00–2766

Faks: 0212–240 72 60

Page 252: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

246

ĠSG hizmetleri kapsamında mamul ve hizmet üreten iĢletmelerimizde aĢağıdaki faaliyetler

gerçekleĢtirilir (ISAG-OHS, 2005);

ĠĢ yerlerinde sağlık ve güvenlik risklerinin tanımlanması ve değerlendirilmesi,

Eğer iĢveren ev, kantin ve benzeri olanaklar sağlıyorsa bunların iĢçi sağlığını nasıl

etkilediğinin değerlendirilmesi, iĢ uygulamaları ve iĢ çevresinin gözlenmesi,

ĠĢ uygulamalarının iyileĢtirilmesi, yeni teçhizatın sağlık açısından değerlendirilmesi ve

test edilmesi için program geliĢtirme faaliyetlerine katılım,

ĠĢ planlaması ve organizasyonu, iĢyerinin tasarımı, makine seçimi ve bakımı, iĢte

kullanılan teçhizat ve maddeler üzerine tavsiyeler,

ĠĢ sağlığı, güvenliği, hijyen, ergonomi, bireysel ve toplu koruma teçhizatı üzerine

tavsiyeler,

ÇalıĢanların sağlığının yapılan iĢle iliĢkisinin gözlenmesi,

ĠĢçinin iĢi benimsemesinin sağlanması,

ĠĢ sağlığı, hijyen ve ergonomi alanında eğitim ve bilgi verilmesi,

Mesleki rehabilitasyon uygulamaları,

Ġlk yardım ve acil durum uygulamaları,

ĠĢ kazaları ve hastalıklarının analizidir.

Bu çalıĢmanın ikinci bölümünde OHSAS 18001 Standardı kısaca izah edilmiĢ, üçüncü

bölümde bir gıda iĢletmesinde OHSAS 18001 standardının uygulanması sonucunda yapılan

faaliyetler ve elde edilen iyileĢtirmeler incelenmiĢ ve çalıĢma sonuç bölümü ile

tamamlanmıĢtır.

2. ĠĢ Sağlığı Ve Güvenliği Yönetim Sistemleri (OHSAS 18001)

OHSAS 18001 standardı, bir kuruluĢun ĠSG risklerini kontrol etmesi ve performansını

iyileĢtirmesini sağlamak için ĠSG yönetim sistemi Ģartlarının kapsayan uluslar arası bir

standarttır. Standart ilk olarak 1999 yılında yayınlanmıĢ ve 2004 tarihinde de TSE tarafından

Türk standardı olarak kabul edilmiĢtir. Bu standart aĢağıdakileri gerçekleĢtirmeyi amaçlayan

her kuruluĢta uygulanabilir (TS 18001, 2004) ;

KuruluĢun faaliyetleri ile ilgili olarak ĠSG risklerine maruz kalabilecek çalıĢanlar ile

ilgili diğer taraflar için riskleri yok etmek veya en aza indirmek üzere bir ĠSG yönetim

sistemi oluĢturmak,

Bir ĠSG yönetim sistemi kurmak, uygulamak ve sürekli iyileĢtirmek,

KuruluĢun beyan ettiği ĠSG politikasına uygunluk konusunda kendine güvence

sağlamak,

Bu uyumu baĢkalarına göstermek,

KuruluĢun ĠSG yönetim sisteminin bir dıĢ kuruluĢ tarafından belgelendirilmesini/

tescilini sağlamak,

Bu standardın Ģartları ile uyumun sağladığını tayin ve bu durumu beyan etmek.

ĠSG Yönetim Sistemi Unsurları aĢağıdaki gibidir (Topçuoğlu, Özdemir, 2003);

Politika,

Planlama,

Uygulama ve ĠĢletim,

Kontrol ve Düzeltici Faaliyetler,

Yönetimin Gözden Geçirmesi ve

Sürekli iyileĢtirmedir.

OHSAS 18001 ĠĢ sağlığı ve güvenliği yönetim sistemini kuracak olan firmaların ĠSG

politikasını da dokümante etmeleri gerekir. Bu politika aĢağıdaki baĢlıkları içerecek Ģekilde

hazırlanmalıdır (TS 18001, 2004);

ĠSG iĢ performansının entegre bir parçası olarak tanımlanmak,

Page 253: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

247

Yüksek bir ĠSG performansına ulaĢmak,

Yasaların gerektirdiği düzenlemeleri kapsamak,

Sürekli maliyet-yarar performans geliĢimi sağlamak,

Politikayı uygulamaya yönelik uygun ve yeterli kaynakları sağlamak,

ĠSG Politikasının amaçlarını hazırlamak ve iĢletme içindeki herkesin bilgilenmesine

yönelik olarak yayınlamak,

ĠSG yönetimine birinci derecede öncelik vermek,

ĠSG Politikasının iĢletmede tüm seviyelerde anlaĢılmasını, uygulanmasını ve

yerleĢtirilmesini sağlamak,

ÇalıĢanların politikaya uymak ve uygulanmasını sağlamak konusunda iĢbirliğini

sağlamak,

ĠSG Politikasını belirli aralıklarla gözden geçirmek,

Her seviyede çalıĢanların ĠSG politikası uyarınca sorumluluklarını yerine

getirebilmeye yönelik uygun eğitimleri aldıklarından emin olmak.

3. Bir Gıda ĠĢletmesinde ĠĢ Sağlığı Ve Güvenliği Yönetim Sisteminin Performansının

Analizi

OHSAS 18001 Standardının uygulaması, Konya‟da faaliyet göstermekte olan bir gıda

iĢletmesinde gerçekleĢtirilmiĢtir. ĠĢletme 2000 yılından beri OHSAS 18001 yönetim sistemini

uygulamaktadır. ĠĢletme 1994 yılında ISO 9002 Kalite güvence belgesi almıĢtır. Firma

OHSAS politikasını aĢağıdaki gibi belirlemiĢtir. Firmanın ticari ismi ABC Ģeklinde

kodlanmıĢtır.

1. ABC A.ġ. olarak değiĢimi yakalamak ve büyümek için “Sürekli GeliĢime” ve ilgili

taraflara açık olacağız,

2. ÇalıĢan Sağlığı ve ĠĢ güvenliği tüm ABC A.ġ. çalıĢanlarının sorumluluğudur,

3. Kanun, mevzuat, yönetmelikleri ve diğer ÇalıĢan Sağlığı ve ĠĢ Güvenliği

gerekliliklerini için sorumluluk ve yetkiler tüm çalıĢanlarımız arasında paylaĢılacaktır,

4. ABC A.ġ.‟de ÇalıĢan Sağlığı ve ĠĢ Güvenliği diğer iĢ amaçlarımız kadar önemlidir,

5. Tüm kazalar önlenebilir ve önlenmelidir,

6. Her iĢi yapmak için daima daha güvenli bir yol vardır,

7. ABC A.ġ.‟de; OHSAS 18001 standardını etkin bir Ģekilde uygulamak ve ÇalıĢan

Sağlığı ve ĠĢ Güvenliği konuları hakkındaki ferdi sorumluluk bilincini oluĢturmak ve

geliĢtirmek için her yerde ve her zaman eğitim vazgeçilmezdir,

8. ABC A.ġ.‟de iç ve dıĢ her türlü kaynak; verimli, güvenli ve sağlıklı bir çalıĢma ortamı

sağlamak, iletiĢimi etkin kılmak, çalıĢanların bireysel performansını artırmak ve

bilgiyi ve baĢarıyı ödüllendirmek üzere en doğru ve en faydalı Ģekilde kullanılacaktır.

3.1.Tehlike Tanımlaması, Risk Değerlendirmesi ve Risk Analizi için Planlama

ABC A.ġ. risk analizlerini dokümante etmiĢtir. Firma kontrol altına alabileceği Risk

Analizleri; Sistem Koordinasyon Kurulu tarafından sorumlular, operatörler ve gerekli ise

doktorlarla yapılan görüĢmeler sonrasında hazırlanmıĢtır. Risk Analizi hazırlanırken faaliyet,

ürün veya hizmetin ÇalıĢan Sağlığı ve ĠĢ Güvenliği açısından risk oluĢturacak bir etki olup

olmadığına karar verilirken ilgili kanun, tüzük ve yönetmelikler dikkate alınmıĢtır. Risk

analizlerinin bir bölümü Tablo-1‟de özet olarak sunulmuĢtur.

Page 254: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

248

Tablo 1 Tehlikelerin Tanımlanması ve Risk Analizleri

FAALĠYET/ÜRÜN/

HĠZMET

ĠLGĠLĠ

BĠRĠM TEHLĠKE

ETKĠLENECEK

KĠġĠLER

OL

AS

ILIK

ET

SO

NU

Ç

DEĞERLEN

DĠRME

Ham yağ Tankının

TaĢması

Rafine

Dairesi

Kayarak

DüĢme

Rafine Personeli

Ziyaretçiler 1 2 2

Kabul

edilebilir

Ham yağ Tankının

Delinmesi

Rafine

Dairesi

Kayarak

DüĢme

Rafine Personeli

Ziyaretçiler 1 2 2

Kabul

edilebilir

Ham yağ Pompasının

Kaçırması

Rafine

Dairesi

Kayarak

DüĢme

Rafine Personeli

Ziyaretçiler 3 2 6 Az Riskli

Ham yağ Boru

Hatlarının Delinmesi

Rafine

Dairesi

Kayarak

DüĢme

Rafine Personeli

Ziyaretçiler 1 2 2

Kabul

edilebilir

Ham yağ Silolarının

TaĢması

Ham yağ

Depoları

Kayarak

DüĢme

Tüm Personel

Ziyaretçiler 1 2 2

Kabul

edilebilir

Soapstock Tanklarının

TaĢması

Rafine

Dairesi

Kayarak

DüĢme

Rafine Personeli

2 2 4

Kabul

edilebilir

Soapstock Tanklarının

Delinmesi

Rafine

Dairesi

Kayarak

DüĢme Rafine Personeli 3 2 6 Az Riskli

Soapstock Boru

Hatlarının Delinmesi

Rafine

Dairesi

Kayarak

DüĢme

Rafine Personeli

Ziyaretçiler 1 2 2

Kabul

edilebilir

Kostik Tanklarının

Delinmesi

Rafine

Dairesi

Kimyasal

Yanma Rafine Personeli 1 4 4

Kabul

Edilebilir

Kostik Tank Boru

Hatlarının Delinmesi

Rafine

Dairesi

Kimyasal

Yanma Rafine Personeli 2 4 8 Az Riskli

Risk= Olasılık X Etki

Olasılık Etki Değerlendirme

1: Çok DüĢük 1: Çok DüĢük 0–5 : Kabul Edilebilir

2: DüĢük 2: DüĢük 6–9 : Az Riskli

3: Normal 3: Normal 10–15 : Riskli

4: Yüksek 4: Yüksek 16–20 : Çok Riskli

5: Çok Yüksek 5: Çok Yüksek 21–25 : Kabul Edilemez

Hedef ve Program:

10 Puan ve üzerinde olanlara, yani değerlendirme sonucunda riskli, çok riskli ve kabul

edilemez durumda olan tehlikeleri ortadan kaldırmak için hedef ve program yazılır. Bu

yaklaĢım diğer tehlikelerin önemsenmediği anlamına gelmez ama öncelikle bu tehlikelerin

önlenmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Sürekli gözden geçirme ve iyileĢtirme çalıĢmaları

sürecinde diğer tehlikelerde ortadan kaldırılmaya çalıĢılır.

ĠĢletmede çalıĢanların rutin ve rutin olmayan faaliyetleri gerçekleĢtirirken kullanmaları

gereken koruyucu malzemeler firmada ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Koruyucu Malzeme Listesinde

verilmiĢ olup ayrıca bu liste ortaya çıkabilecek tehlikeleri ve mevcut riskleri de

kapsamaktadır. Bu liste aĢağıda Tablo-2‟de verilmiĢtir.

Page 255: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

249

Tablo 2 ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Koruyucu Malzeme Listesi Ünite: Ters Ozmoz Birimi

KORUYUCU EKĠPMAN RĠSK/TEHLĠKE FAALĠYET

Yüz siperliği Asit sıçraması sonucu yanma Asit dozaj tankı

Aside dayanıklı eldiven Asit sıçraması veya dökülmesi sonucu

yanma Asit dozaj tankı

Aside dayanıklı önlük Asit sıçraması veya dökülmesi sonucu Asit dozaj tankı

Çizme Asit sıçraması veya dökülmesi sonucu

yanma Asit dozaj tankı

Maske Solunum yolunun tahriĢ olması Sodyumbisülfit çözeltisi hazırlama

Gözlük Gözlere toz kaçması sonucu tahriĢ ve

yanık Sodyumbisülfit çözeltisi hazırlama

Eldiven Çözeltinin Deriyi tahriĢ etmesi ve

tozun ciltte kaĢıntıya sebebi Sodyumbisülfit çözeltisi hazırlama

Ünite: Yemekhane

Eldiven Hijyenin sağlanması Yemek piĢirme ve dağıtımı

Maske Hijyenin sağlanması Yemek piĢirme ve dağıtımı

Bone Hijyenin sağlanması Yemek piĢirme ve dağıtımı

Ünite: Bahçe Birimi

Eldiven El yaralanmaları ve elektrik çarpması Normal çalıĢma ve çim biçme

Çizme Yaralanmalar ve elektrik çarpması Normal çalıĢma ve çim biçme

Gözlük Tozun gözlere zarar vermesi Normal çalıĢma

Ünite: Buhar ve Isı Santrali Birimi

Bez eldiven ve Montaj eldiveni Yüksek sıcaklık sonucu yanıklar Numune alma ve bakım onarım

iĢleri

Yüz siperliği Yüksek sıcaklık sonucu yanıklar Numune alma

Kulak tıkacı Gürültünün kulaklara zarar vermesi ĠĢletmenin çalıĢtırılması

Tablo 2 ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Koruyucu Malzeme Listesi(devamı) KORUYUCU EKĠPMAN RĠSK/TEHLĠKE FAALĠYET

Ünite: Rafineri Birimi Elektrik ĠĢleri

Eldiven Elektrik çarpması Normal çalıĢma

Baret Elektrik çarpması Normal çalıĢma

Yalıtkan ayakkabı Elektrik çarpması Normal çalıĢma

Gözlük veya yüz siperliği Gözlere talaĢ vb. kaçması TaĢlama ve kesme iĢlemleri

Ünite: Rafineri Birimi Bakım Onarım ve Montaj ĠĢleri

Kaynak maskesi Kaynağın göz alması ve yüzde

meydana gelecek yanıklar Kaynak iĢlemleri

Kaynak eldiveni Elde meydana gelecek yanıklar Kaynak iĢlemleri

Montaj eldiveni El yaralanmaları Normal çalıĢma

Baret BaĢ yaralanmaları Normal çalıĢma

Çelik burunlu ayakkabı Ayak yaralanmaları, ezilmeleri Normal çalıĢma

Emniyet kemeri Yüksekten düĢme sonucu muhtelif

yaralanmalar ve ölüm

Boru köprüleri, aydınlatma

direkleri vb. yerlerde çalıĢma

Page 256: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

250

Ünite: Laboratuar Birimi

Gözlük Muhtelif yaralanmalar, yanıklar,

tahriĢler

Çözelti hazırlama, deney yapma ve

numune alma

Eldiven Muhtelif yaralanmalar, yanıklar,

tahriĢler

Çözelti hazırlama, deney yapma ve

numune alma

Maske Ağartma ve vinterize toprağı tozunun

solunum yollarını tahriĢ

Ağartma ve vinterize toprağı

taĢınması ve depolanması

Gözlük Ağartma ve vinterize toprağının göze

kaçarak tahriĢ etmesi

Ağartma ve vinterize toprağı

taĢınması ve depolanması

Ünite: Rafineri Birimi

Yüz siperliği, Aside dayanıklı

eldiven, Önlük, çizme

Ağartma ve vinterize toprağın göze

kaçarak tahriĢ etmesi

Ağartma ve vinterize toprağı

taĢınması ve depolanması

Kulak tıkacı Gürültünün kulaklara zarar vermesi Normal çalıĢma

Maske Ağartma ve vinterize toprağı tozunun

solunum yollarını tahriĢ etmesi

Ağartma ve vinterize toprağı

taĢınması ve depolanması

Eldiven Muhtelif yaralanmalar Bakım onarım iĢleri

Gözlük Parça sıçraması, muhtelif yaralanmalar Torna, matkap ve taĢlama

tezgâhların

3.2 ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi Hedefleri

ĠĢletmede sürekli iyileĢtirme ve geliĢtirme çalıĢmaları kapsamında güncellenen hedefleri ile

ilgili olarak yapılan iĢ sağlığı ve güvenliği hedefleri incelenmiĢ ve 2005 yılı için belirlenen

hedefler Tablo 3‟de sunulmuĢtur. ĠĢletmenin onayı olmadığı için diğer yıllara ait hedefler

araĢtırma içerisinde sunulamamıĢtır.

Tablo 3 ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi 2005 Yılı Hedefleri

FAALĠYET/ÜRÜN/

HĠZMET

PLANLANAN

BÜTÇE ĠYĠLEġTĠRME OLASILIK

Kostik Tanklarının TaĢmasının

Engellenmesi 15.000 YTL 4 2

Kostik Tank Boru Hatlarının

DeğiĢtirilmesi 22.000 YTL 4 2

Vakum Buhar

Hatlarının onarılması 8.000 YTL 4 2

Asit Yağ Tankının DeğiĢtirilmesi 16.000 YTL 3 2

Sülfirik Asit Boru

Hatlarının DeğiĢtirilmesi 12.000 YTL 5 2

Kaynağın Göz Almasının

Engellenmesi 1.000 YTL 3 3

Çim Biçme Makinesinin

DeğiĢtirilmesi 2.500 YTL 5 2

Yangın Konusunda Firma

ÇalıĢanlarının Bilgilendirilmesi 500 YTL 5 2

Logar Kapaklarının Kapatılması 500 YTL - 1

3.3 ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi Kapsamında Eğitim

ĠĢletme, OHSAS 18001 sistemin kurduktan sonra çalıĢanlarına aĢağıda belirtilen eğitimleri

vermiĢtir.

Genel Bilgilendirme,

Ġlk Yardım-Radyasyon Güvenliği-Sivil Savunma,

Kimyasal ve Koruyucu Madde Kullanımı,

Ucuz Atlatma ve ĠĢ Kazaları,

Page 257: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

251

Seperatörlerin Emniyetli Monte Edilmesi,

Deprem anında yapılacaklar BoĢaltma ve Tahliye Tatbikatları,

Risk Analizi-Ekipman Kullanımı,

Su Baskınları-Arıtma Sisteminin Devre DıĢı Kalması.

ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminin iĢletmede kurulması sonucunda elde edilen

faydalar sonuçlar bölümünde tartıĢılmıĢtır.

4. Sonuçlar

Bu araĢtırma, Konya da faaliyet gösteren, bitkisel yağları rafine eden bir gıda iĢletmesinde

gerçekleĢtirilmiĢtir. AraĢtırma kapsamında, 2000 yılından beri, OHSAS 18001 sistemini

uygulayan ve 1994 yılında ISO 9002 Kalite yönetim sistem belgesini alıp ve baĢarılı bir

Ģekilde uygulayan firmada, iĢ sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminin uygulanması ile genel

olarak aĢağıdaki sonuçların elde edildiği belirlenmiĢtir:

OHSAS 18001 sistemi, iĢ güvencesi ve iĢçi sağlığı hedeflerine sahip ve bu anlamda

iyileĢtirme yapmayı düĢünen iĢletmeler için sistematik bir yaklaĢım sunmakta ve

hedeflere ulaĢmak için planlı bir yol haritası oluĢturabilmek imkânı sağlamaktadır,

Sistem kurulduktan sonra, iĢletmenin tanıtımına olumlu faydalar sağlamıĢ, iĢletmenin

tanınma düzeyi artmıĢ, iĢletme imajı olumlu yönde etkilenmiĢ, iĢletmeye olan saygı

artmıĢ ve iĢletmenin güvenirliliği artmıĢtır,

Sistem kurulduktan sonra, özellikle son yıllarda, önceki yıllara oranla iĢ kazalarında

azalma sağlanmıĢ ve sistemde otomasyonun daha fazla kullanılması ile beraber firma

neredeyse sıfır kazayla yılı tamamlamaktadır,

Firmanın pazar payında ve satıĢlarında artma olmuĢtur,

ÇalıĢma ortamı ve Ģartları iyileĢtirilmiĢ, çalıĢanların motivasyonu artmıĢ, buna bağlı

olarak iĢçi performansı ve verimi artırmıĢtır,

Maliyetlerde zamanla düĢüĢler sağlanmıĢtır. ĠĢ kazalarının sebep olduğu maliyetler

neredeyse tamamen ortadan kaldırılmıĢtır,

ÇalıĢanların iĢ güvenliği ve iĢçi sağlığı konusunda bilinçlendirilmesi sağlanmıĢ, ilgili

ekipmanların kullanımı daha verimli hale getirilmiĢtir,

Düzeltici ve önleyici faaliyetler sonucunda istenmeyen durumlar önceden

engellenmiĢtir,

Sistemin kurulması sonucu markalaĢmaya olumlu faydalar kazandırılmıĢ ve firmanın

olumlu reklâmı yapılmaya baĢlanmıĢ ve sistem firma için kurumsallaĢma yolunda

olumlu katkılarda bulunmuĢtur,

Gerek OHSAS 18001 gerekse firmanın uygulamakta olduğu diğer yönetim sistemleri

sayesinde yapılmakta olan iĢlerin dokümante edilmesi sağlanmıĢtır.

Sistemin varlığından ötürü bilimsel destek ve kredi yardımları kolaylaĢmıĢtır.

5. Kaynaklar

Anonymous, 2005, The Health and Safety & OHSAS Guide, http://www.ohsas-18001-

occupational-health-and-safety.com, 20.12.2005

ISAG-OHS, 2005. Güvenlik Kültürü Seminerleri Eğitim Dokümanı, ÇalıĢma ve Sosyal

Güvenlik Bakanlığı, ĠĢ Sağlığı Ve Güvenliği Genel Müdürlüğü- Avrupa Komisyonu,

Ankara

Jorgensen, T.H., Remmen, A., Mellado, M.D., 2005, Integrated Management Systems-

Three different levels of integration, Journal of Cleaner Production, Article in Pres.

TS 18001, 2004. ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemleri ġartlar, Türk Standartları

Enstitüsü, Ankara.

Page 258: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

252

Topçuoğlu, H., Özdemir ġ., 2003, OHSAS 18001 ĠĢ Sağlığı Ve Güvenliği Yönetim Sistemi,

Mühendis ve Makina, Mayıs 2003 - Sayı 520

Page 259: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

253

WORK RELATED MUSCULOSKELETAL DISORDERS DURING COMPUTER USE

Orhan Korhan, Adham Machieh

Department of Industrial Engineering,

Eastern Mediterranean University

Abstract: There is a continued interest in the relationship computer use and the work-related

musculoskeletal disorders (WMSDs). The purpose of this study is to develop a descriptive

statistical multivariate analysis on the physical and psychosocial risk factors, such as the

user‟s experiences with keyboard use, attitudes and perceptions towards ergonomic qualities

in the workplace, experiences with aches, pains and discomforts related to keyboard use and

to explain a possible relationship between the computer use and the perceived WMSDs. In

order to find the best regression model to define which independent variables best describes

the dependent variable, the analysis is performed by the Forward Stepwise (conditional)

Logistic Regression method within a 95% confidence interval to determine automatically

which variables to be added or dropped from the model. The results of the study indicate that

aches, pains and discomfort in the hand during keyboard use, symptoms of having pain and

weakness in the hands during day and night, and daily time spent on keyboard were the most

significant factors accounted for 43% of the variance explaining the causation of WMSDs.

Logistic regression analysis provided an important finding that psychosocial risk factors are

not significant predictors of WMSDs.

Keywords: musculoskeletal disorders, work related, computers, upper extremities

1. Introduction

The National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH) in the USA

defines a Musculoskeletal Disorder (MSD) as a disorder that affects a part of the body‟s

musculoskeletal system, which includes bones, nerves, tendons, ligaments, joints, cartilage,

blood vessels and spinal discs. These are the injuries that result from repeated motions,

vibrations and forces placed on human bodies while performing various job actions. The

factors that can contribute to musculoskeletal symptoms include heredity, physical condition,

previous injury, pregnancy, poor diet, and lifestyle.

Work-related musculoskeletal symptoms occur when there is a mismatch between the

physical requirements of the job and the physical capacity of the human body (NIOSH).

Musculoskeletal disorders are work-related when the work activities and work conditions

significantly contribute to their development, but not necessarily the sole or significant

determinant of causation. Work-related musculoskeletal disorders (WRMSDs) describe a

wide range of inflammatory and degenerative conditions affecting the muscles, tendons,

ligaments, joint, peripheral nerves, and supporting blood vessels. These conditions result in

pain and functional impairment and may affect neck, shoulders, elbows, forearms, wrists and

hands.

There is no doubt that the musculoskeletal disorders have been observed and severely

experienced at workplaces, especially where the computers are frequently used. Recent

increases in the number of employees working with computer and mouse coincide with a

Email: [email protected]

Page 260: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

254

huge prevalence increase of WRMSDs and sick leave, which affects the physical health of

the workers and poses financial burdens on the companies.

The causes of musculoskeletal disorders in the workplace are diverse and poorly

understood. The meaning that working has to an individual may help to explain why

certain psychological factors are associated with musculoskeletal discomfort and may

eventually provide one way to intervene to reduce MSD.

1.1. Economic Impact

Apparently this is an important and costly health problem. Musculoskeletal disorders

account for nearly 70 million physician office visits in the US annually and an estimated

130 million total health care encounters including outpatient, hospital, and emergency

room visits. In 2001, nearly 1 million people took time away from work to treat and

recover from work-related musculoskeletal pain. Conservative estimates of the economic

burden imposed, as measure by compensation costs, lost wages and lost productivity are

between $45-54 billion annually (US Commission on Behavioral and Social Sciences and

Education, 2000).

Most of the information on the total costs of musculoskeletal disorders comes from

cost-of-illness studies. An illness or injury imposes both direct and indirect costs on society.

The costs of resources consumed because of an illness are the “direct costs”, for which a

monetary payment may or may not be provided to the resource owner. These include medical

costs associated with an illness, treatment and prevention of disease, and costs of an injured

worker‟s time to seek medical care and recover from an injury. The “indirect costs” of an

illness or injury include losses of potential output, at work or home unexpected deaths, and

reductions in health related quality of life. The value of the lost productivity associated with

an illness or injury can be estimated as the difference between an individual‟s projected

lifetime earning with and without illness.

It was estimated that the total cost of musculoskeletal conditions in the USA in 1995

at $215 billion. Direct medical costs account for 41% of the total, indirect costs account for

59% (American Academy of Orthopedic Surgeons). Also, the total cost of musculoskeletal

disorders was estimated in Canada in 1994 at $19.2 billion ($US) with direct medical costs

accounting for 29% of the total and indirect productivity losses accounting for 71%. The

relative importance of direct and indirect costs varies across countries because of differences

in health care systems, including differences in administrative costs, service intensity, and the

wages of physicians and other health care providers, and because of differences in labor

markets that affect productivity losses.

1.2. Research Objective and Hypothesis

This research addresses student/staff/faculty perception and attitudes towards

computer keyboard use, and their experiences with musculoskeletal symptoms and diagnoses.

This study assesses and analyzes EMU IE‟s student, staff, faculty attitudes and experiences on

musculoskeletal symptoms developed by computer keyboarding. Specifically, subjects

responded to a series of questions especially designed to uncover what symptoms, aches,

pains, and/or discomfort are associated with the use of computer keyboards.

For this particular study, we developed a survey to understand and examine the

Human Factors issues related with keyboard usage, particularly focusing on the physical and

psychosocial aspects. A system developed to measure several social, physical-content

feedback strategies with some of the subjects, in an effort to understand and examine their

physiological state and aspects of computer keyboarding. The research questions were derived

Page 261: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

255

from literature highlighting concerns of the psychosocial risk factors of related

musculoskeletal symptoms.

Aches, pains and/or discomforts in several body regions are hypothesized to produce a

statistical difference in respect to experiences with musculoskeletal symptoms while using a

computer keyboard. Moreover, they are results to several symptoms, thus they have

significant impact on experiencing musculoskeletal symptoms. This study aims to reveal the

relationship between the computer use and the perceived WMSDs.

2. Literature Review

Matias, Salvendy and Kuczek (1998) worked on a study to develop a theoretically

based operational quantitative predictive model of the risk of work-related carpal tunnel

syndrome (CTS) among VDT (video display terminal) operators. They collected data on job

exposure, anthropometry and posture factors using questionnaires, direct observation and

video-recordings. In order to develop operational models, they performed discriminant

analysis and logistic regression. They found out that percentage of workday working with a

VDT was the most significant factor and accounted for 60% of the variance explaining the

causation of musculoskeletal discomforts associated with CTS. Additionally, it was found that

increasing the daily work duration from 1 hour to 4 hours increases the probability of CTS

risk from 0.45 to 0.92. As the results of their study suggested that the main causation of CTS

is job design, the secondary is posture associated with the workplace design and the least

contributing factor to CTS causation is the individual‟s anthropometric make-up.

Computer users with a long daily duration of computer use and mouse use experienced

more musculoskeletal symptoms than those with a short duration of computer use. Computer

work in general involves repetitive movements, which may be a risk factor for

musculoskeletal symptoms. Jensen et al. (2002) studied associations between duration of

computer and mouse use and musculoskeletal symptoms among computer users. They

delivered a questionnaire with a 69% participation rate. Logistic regression analyses on full-

time working employees showed that working almost the whole working day with a computer

was associated with neck symptoms and shoulder symptoms among women and hand

symptoms among men. Among respondents working almost all of their work time with a

computer the gender and age-adjusted odds ratio for mouse use more than half of the work

time was 1.68 for hand/wrist symptoms. Call center and data entry workers experienced the

lowest possibilities for development at work.

Baker et al. (2002) thought that the causes of musculoskeletal disorders in the

workplace are diverse and poorly understood. Therefore, they conducted an exploratory study

to see if there was an association between the meaning of working and musculoskeletal

discomfort and if that association was predictive of the severity of the discomfort. They asked

170 to fill out a survey about the meaning of work, and a questionnaire on musculoskeletal

discomfort. They entered seven component composites of the meaning of working (work

centrality, obligation, entitlement, comfort, promotion/power, expressive, and social support)

into a linear multiple regression models. The results suggested that there was a moderate,

significant association between overall musculoskeletal discomfort and promotion/power as

well as the control variables age, gender, job satisfaction, average hours worked, and site. A

logistic linear regression found that these composites, along with social support, could

accurately identify who was in a none/mild discomfort category or a moderate/severe

discomfort category with success of 72% of the time. The overall pattern suggested that

females who worked longer hours, valued promotion and power and disliked social support

were most likely to develop moderate to severe musculoskeletal discomfort.

Blatter and Bonger (2002) examined the association between work-related upper limb

disorders (WRULDs) and duration of computer and mouse use, to investigate differences in

Page 262: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

256

these associations between men and women. They examined whether a possible relationship

between duration of computer use and WRULDs was explained by physical or psychosocial

risk factors. Participants filled out a questionnaire on job characteristics, job content, physical

workload, psychosocial workload and musculoskeletal symptoms. Working with a computer

more than 6 h/day was associated with WRULDs in all body regions. The analyses showed

that the strength of the associations differed between men and women. In men, only moderate

associations were seen for computer use more than 6 h/day. In women, moderate increases

were observed for duration of computer use of more than 4 h/day and strong increased risks

for a computer use for duration more than 6 h/day.

3. Methodology

The method utilized for this particular study consists of multivariate statistical analysis

of a survey self-administered by a non-probability, convenience sample from the Department

of Industrial Engineering of the Eastern Mediterranean University. The sample targeted the

response of the graduate students (M.S. and Ph.D. students), faculty, and staff. The instrument

was designed on the basis of open and close ended questions about computer keyboard tasks

and the musculoskeletal symptoms.

The survey was designed on the basis of open and close ended questions about

computer keyboard and mouse tasks and the musculoskeletal symptoms. The research

questions were derived from literature, regarding job characteristics, workplace ergonomics,

physical workload, and musculoskeletal symptoms. In the questionnaire, the questions aimed

to investigate the demographic characteristics of the sample targeted in the instrument; status

and responsibilities at the workplace; physiological and psychosocial characteristics; the

participants‟ experiences with computer keyboards (type of keyboards used, time spent daily

on typing on a keyboard, and years of keyboard use); the ergonomic qualities in the working

environment; experience of having aches, pains, or discomfort (rate level of intensity via a

Likert-type scale) during keyboarding tasks; musculoskeletal symptoms; and diagnosis of the

medical conditions (musculoskeletal disorders).

3.1. Data Analysis

The main concern in this study is to predict any relationship between the computer use

and the perceived WMSDs. For this purpose, we are proposing a Logistic Regression to

predict the MSD diagnosis (from experience) of the respondents based on the performed

computer keyboarding tasks. Logistic Regression was chosen for multivariate analysis,

because experiences with musculoskeletal symptoms (MSD diagnosis) are dichotomous,

discrete, and dependent variables.

Logistic regression presents a unique complement to multiple regression in its ability

to utilize binary dependent variable. That is, the primary difference from the user‟s viewpoint

between the logistic regression and multiple regression is the use of a dichotomous dependent

variable. In this particular case, our dependent variable is the MSD diagnosis. The

respondents provide answers regarding whether they had been experienced MSD

(musculoskeletal disorders) or not. Such situation cannot be studied with ordinary regression,

because in doing so we would violate several assumptions. Logistic regression does not face

the strict assumptions of multiple regression (linearity, homoscedasticity, independence of the

error terms, and normality of the error term distribution), thus making its application

appropriate in many more situations. The most critical is that the error term of a discrete

variable follows the binomial distribution instead of the normal distribution, thus invalidating

all statistical testing performed in regression.

We had obtained 20 responses from the questionnaire. All 20 respondents provided

complete responses, resulting in 20 observations available for analysis. However, for this

Page 263: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

257

particular study, our specific aim is to illustrate the relationship between the computer use and

the perceived WMSDs. Therefore we should clearly identify all relevant and irrelevant

variables, and then list the number of independent variables and the dependent variable. As it

is previously stated, our dependent variable is the “MSD diagnosis”. The regarding

independent variables are;

The demographic characteristics of the respondents,

The types of computers used,

The total time that the respondent spends typing on a computer keyboard daily,

The years of using computer keyboard use,

The descriptions of workplace ergonomic qualities,

The aches, pains, or discomfort in some of the body regions, while using a

keyboard during the last 6 months,

The intensity of the aches, pains, or discomfort in some of the body regions, while

using a keyboard during the last 6 months,

The physiological characteristics,

The experiences of the symptoms of having numbness, tingling in the fingers

during day or night, and having pain and/or weakness in the hands during day or

night.

The next attempt is concerned with the sample size is the level of relationship (R2) that

can be reliably detected with the proposed regression analysis. The sample of 20 observations

also meets the proposed guideline for the ratio of observations to independent variables with a

ratio of 20 to 1. While we can assure that, they are not in danger of overfitting the sample, and

they still validate the results to ensure the generalizability.

Several grouping of variables were regressed against the dependent diagnosis variable

(diagnosis of the MSDs) to assess the ability of the models and explain relation between

psychological reactions and musculoskeletal symptoms associated with the use of computer

keyboard. The first step is to regress MSD diagnosis against all independent variables.

From this dichotomous value of the MSD diagnosis, the procedure predicts the

estimate of probability that the event will or will not occur. If the predicted probability is

greater than .50, then the prediction is yes, otherwise no.

nnxBxBBe

noeventob

eventob

...110

)(Pr

)(Pr

Actually, the estimated coefficients ),...,,,( 210 nBBBB are the measures of the changes

in the ratio of the probabilities, termed the odds ratio. The procedure that calculates the logit

coefficient compares the probability of an event occurring with the probability of its not

occurring. Moreover, these coefficients are expressed in logarithms, such that they need to be

transformed back (the antilog of the value has to be taken) so that their relative effect on the

probabilities is assessed more easily. The use of this procedure does not change in any manner

the way we interpret the sign of the coefficient. A positive coefficient increases the

probability, while a negative value decreases the predicted probability.

At this point, the logistic regression model is as follows;

eBXapp )1/(ln , or

eBXa eeepp ..)1/(

Page 264: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

258

where:

a is the coefficient of the constant term,

B is the coefficient(s) on the independent variable(s),

X is the independent variable(s),

e is the error term,

p is the probability that MSD diagnosis occurs,

p/(1-p) is the “odds ratio”, and

ln[p/(1-p)] is the log odds ratio (or logit).

The logistic regression model is simply a nonlinear transformation of the linear

regression. The logit distribution constrains the estimated probabilities to lie between 0 and 1.

For instance, the estimated probability is:

BXa

BXa

e

ep

1

)(

or )(1

1BXae

p

Therefore;

if 0 BXa , then p=.50, (this is why the cut value at table 2.3 is .50)

as BXa gets really big, p approaches to 1, and

as BXa gets really small, p approaches to 0.

That is, if B is positive, its transformation (antilog) will be greater than 1, and the odds

ratio will increase. This increase occurs when the predicted probability of the occurrence of

the MSD diagnosis increases and its predicted probability of not occurring is reduced. Thus

the model has a higher predicted probability of occurrence of the MSDs. Likewise, if B is

negative, the antilog is less than one, and the odds will be decreased. Therefore, the model

predicts a low probability of occurrence for the MSDs.

3.1.1 Assessing the Goodness-of-Fit of the Estimated Model

Maximum likelihood estimation (MLE) is a statistical method for estimating the

coefficients of a model. MLE is usually used as an alternative to nonlinear least squares for

nonlinear equations. The likelihood function (L) measures the probability of observing the

particular set of dependent variable values ),...,,( 1 nn ppp that occur in the sample. It is written

as the probability of the product of the dependent variables:

)...(Pr 21 npppobL

The higher the likelihood function, the higher the probability of observing the ps in the

sample. MLE involves the coefficients ),( Ba that makes the log of the likelihood function

(LL<0) as large as possible or -2 times the log of the likelihood function (-2LL) as small as

possible. A well fitting model has a small value for -2LL. The minimum value for -2LL is

zero (a perfect fit has a likelihood of 1, and -2LL is then 0).

The model summary given in the table 3.1 illustrates that the stated model‟s (MSD

diagnosis as regressed by all independent variables) -2LL decreases to a value of 0.00 at the

fifth step. Thus, this provides the perfect fit for the model at 5 steps.

Table 3.1 Model summary

Step -2 LL Cox & Snell R2 Nagelkerke R

2

1 80.477 .210 .490

2 .000 .429 1.000

3 .000 .429 1.000

Page 265: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

259

4 .000 .429 1.000

5 .000 .429 1.000

Although -2LL is a test of goodness-of-fit, we should note that R2 like measures are

not goodness-of-fit tests, they are rather an attempt to measure the strength of association.

Cox and Snell‟s R square is an attempt to imitate the interpretation of multiple R2

based on the likelihood, but its maximum can be less than 1.0, making it difficult to interpret.

In order to understand which model describes the relationship better, we should address the

one which has a greater value of Cox and Snell‟s R square, because as previously stated, it

provides us the ability to measure and compare the strength of the association. In this

particular model, we observe that the Cox and Snell‟s R square has a value of .429. This states

that the strength of the association is relatively strong, and the predictors of MSD diagnosis

have a strength of 42.9% of explaining the variance.

Nagelkerke R square is a further modification of the Cox and Snell‟s coefficient to

assure that it can vary from 0 to 1. That is, Nagelkerke‟s R2 divides Cox and Snell‟s R

2 by its

maximum in order to achieve a measure that ranges from 0 to 1. Therefore, Nagelkerke‟s R2

is normally higher than the Cox and Snell‟s R2.

3.1.2 Testing for Significance of the Coefficients

Having 95% confidence interval, table 3.2 shows that for large logit coefficients (B),

standard error (S.E.) is inflated, lowering the Wald statistic and leading to Type II errors

(thinking the effect is not significant when it is). That is, there is a flaw in the Wald statistic

such that very large effect may lead to large standard errors.

Table 3.2 Variables in the equation

B S.E. Wald df Significance Odds Ratio

Step 1 PAINDYNG -2.190 .374 34.267 1 .000 .112

Constant 6.972 .932 56.006 1 .000 1065.971

Step 2 PAINDYNG -90.347 2142.306 .002 1 .966 .000

DAILYKEY -60.543 1514.250 .002 1 .968 .000

Constant 527.824 12685.661 .002 1 .967 1.70

Step 3 PAINDYNG -48.644 1990.430 .001 1 .981 .000

DAILYKEY -31.842 1292.482 .001 1 .980 .000

YEARKEY -9.502 1394.970 .000 1 .995 .000

Constant 319.745 12534.980 .001 1 .980 7.30

Step 4 PHAND 25.882 3266.347 .000 1 .994 1,7E+11

PAINDYNG -18.571 3873.901 .000 1 .996 .000

DAILYKEY -9.395 1937.716 .000 1 .996 .000

YEARKEY -7.851 5154.247 .000 1 .999 .000

Constant 89.268 13129.482 .000 1 .995 5,9E+38

Step 5 PHAND 23.279 2766.200 .000 1 .993 1,3E+10

PAINDYNG -23.501 2971.848 .000 1 .994 .000

DAILYKEY -11.959 1213.699 .000 1 .992 .000

Constant 77.919 8088.127 .000 1 .992 6,9E+33

a Variable(s) entered on step 1: PAINDYNG.

b Variable(s) entered on step 2: DAILYKEY.

c Variable(s) entered on step 3: YEARKEY.

d Variable(s) entered on step 4: PHAND.

Where;

B is the estimated logit coefficient,

Page 266: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

260

S.E. is the standard error of the coefficient,

2

..

ES

BWald

“Sig.” is the significance level of the coefficient

“Odds ratio” is the Exp(B) of the individual coefficient.

The Forward Stepwise (conditional) regression method is used to determine

automatically which variables to be added or dropped from the model. Based on the findings

from the forward stepwise logistic regression, the independent variables which are associated

with the MSD diagnosis regarding the computer keyboard use are found to be “phand”(aches,

pains or discomfort experienced in the hands/wrists during the last 6 months), “paindyng”

(pain and/or weakness in the hands during day/night), and “dailykey” (how much time in total

that the respondent spends typing on a computer keyboard daily). Therefore, the equation of

the model could be stated as;

)(

)(

1 Xg

Xg

e

eXMSDP

, where;

)279.23()501.23()959.11(919.77)( PhandPaindyngDailykeyXg

The predictors of MSD diagnosis regarding the computer keyboard use have a strength

of 42.9% of explaining the variance.

4. Conclusion

Several conclusions are drawn from the statistical analysis of the data obtained from

the questionnaire. The following conclusions resulted from this study.

The approach where all significant independent variables considered was the

model which provided the perfect fit at 5 steps.

The strength of the association of the model (predictors of MSD diagnosis) have a

strength of 42.9% of explaining the variance.

The aches, pains or discomfort experienced in the hands/wrists during the last 6

months, pain and/or weakness in the hands during day/night, and the daily time spent

on computer keyboard were the most significant predictors of the MSD diagnosis.

Logistic regression analysis also provided an important finding that psychosocial

risk factors are not significant predictors of MSD according to the developed model.

4.1. Further Extensions

There is no doubt that musculoskeletal health depends on psychological and social

conditions, physical ergonomic factors, and individual factors. Psychosocial factors, which

can cause stress, might also influence or be related to ergonomic factors such as repetition of

work and posture that have been identified as risk factors for musculoskeletal symptoms.

Monotonous work, high perceived stress and physical ergonomic factors are related to

musculoskeletal symptoms.

More research needs to be done on the area of psychosocial factors of musculoskeletal

symptoms, associated with keyboarding. Further research is also needed in the area of

perception and attitudes towards computer keyboard use. Replication of this study with more

precise quantitative scales, as well as different musculoskeletal disorder types would verify

the results presented in this study.

Page 267: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

261

Increasing the sample size and the area of recruitment would provide greater

generalizability to the study. Including people with a wider array of technological background

and especially educational level may yield different results. Including people outside of the

university community would also increase the reliability of psychosocial aspect of this study.

Exploration of the effects of different profession areas would further the study of

impacts of computer keyboard use. Those individuals that did not have computers at home or

home may lack the knowledge of how the keyboard use has an impact on the musculoskeletal

system. This population could experience the aches, pains or discomfort intensively and

frequently, as they are not familiar with the use computer keyboard.

However, perception and privacy issues differ from person to person because of

culture and living standards, and may not be shared in such study. Further research is needed

on how income would affect the computer keyboard use, and the musculoskeletal experience.

5. References

Allread, W. G., 2000. An Investigation of the Relationship between Personality and Risk

Factors for Musculoskeletal Disorders. Dissertation Abstracts International, vol. (2-B),

1019.

Amell, T. K., Kumar, S., 1999. Cumulative trauma disorders and keyboarding work.

International Journal of Industrial Ergonomics 25, 69-78.

Aptel, M., Aublet-Cuvelier, A., Cnockaert, J. C., 2002. Work-related musculoskeletal

disorders of the upper limb 69, 546-555.

Babski-Reeves, K. L., Crumtpon-Young, L., 2002. Comparisons of measures for

quantifying repetition in predicting carpal tunnel syndrome. International Journal of

Industrial Ergonomics 30(1), 1-6.

Baker, N.A., Jacobs, K., Tickle-Degnen, L., 2003. The association between the meaning of

working and musculoskeletal discomfort. International journal of Industrial Ergonomics

31 (4), 235-247.

Blatter, B. M., Bongers, P. M., 2002. Duration of computer use and mouse use in relation to

musculoskeletal disorders of neck or upper limb. International Journal of Industrial

Ergonomics 30, 295-306.

Bongers, P. M., de Winter, C. R., Kompier, M. A., Hildebrandt, V. H., 1993.

Psychosocial Factors at Work and Musculoskeletal Disease. Scandinavian Journal of

Work, Environment & Health, vol. 19 (5), 297-312.

Buckle, P. W., Devereux J. J., 2002. The nature of work-related neck and upper limb

musculoskeletal disorders. Applied Ergonomics 33, 207–217.

Carey, E. J., Gallwey, T. J., 2002. Effects of wrist posture, pace and exertion on discomfort.

International Journal of Industrial Ergonomics 29, 85-94.

Cook, C., Burgess-Limerick, R., Chang, S., 2000. The prevalence of neck and upper

extremity musculoskeletal symptoms in computer mouse users. International Journal of

Industrial Ergonomics 26 (3), 347-356.

Cook, C., Burgess-Limerick, R., Papalia, S., 2004. The effect of upper extremity on upper

extremity posture and muscle activity during keyboard use. Applied Ergonomics 35,

285-292.

Fagarasanu, M., Kumar, S., 2003. Carpal Tunnel Syndrome due to keyboarding and mouse

tasks: a review. International Journal of Industrial Ergonomics 31 (2), 119-136.

Gerard, M. J., Armstrong, T. J., Rempel, D. A., 2002. The effects of work pace on within-

participant and between-participant keying force, electromyography, and fatigue.

Human Factors 44 (1), 51-61.

Page 268: Antropometrik Mutfak Mobilyası ... - ergonomi.itu.edu.tr · Ergonomi uzmanlarının üzerinde önemli durması gereken konulardan biri ... Tornavida Kullanımında Uygulanan Dönme

262

Jensen, C., Finsen, L., Søgaard, K., Christensen, H. Musculoskeletal symptoms and

duration of computer and mouse. International Journal of Industrial Ergonomics 30 (4-

5), 265-275.

Keir, P.J., Wells, R.P., 2002. The effect of typing posture on wrist extensor muscle loading.

Human Factors 44(3), 392-403.

Ming, Z., Zaproudina, N., 2003. Computer use related upper limb musculoskeletal

(ComRULM) disorders. Pathophysiology 9, 155-160.

Punnett, L., Wegman, D. H., 2004. Work-related musculoskeletal disorders: the

epidemiologic evidence and the debate. Journal of Electromyography and Kinesiology

14, 13-23.

Tayyari, F., Emanuel, J. T., 1993. Carpal tunnel syndrome: An ergonomics approach to its

prevention. International Journal of Industrial Ergonomics 11 (3), 173-179.

Tepper, M., Vollenbroek-Hutten M. M. R., Hermens, H. J., Baten, C. T. M., 2003. The

effect of an ergonomic computer device on muscle activity of the upper trapezius

muscle during typing. Applied Ergonomics 34, 125-130.

Tittiranonda, P., Rempel, D., Armstrong, T., Burastero, S., 1999. Effect of four computer

keyboards in computer users with upper extremity musculoskeletal disorders. American

Journal of Industrial Medicine 35, 647-661.