M 2.000.000

Ta Aletler

Bazen insan alet kullanan hayvan olarak

dnrz. Oysa alet kullanma sadece

insanlara zg deildir. rnein denizde

yaayan susamurlar srt st yzerken, bu

amala karnlarnda tadklar bir kayaya

kabuklu hayvanlar vururlar. Buna daha

baka birok rnek vermek mmkndr.

Alet kullanan hayvan, alet yapan hayvan

olarak deitirecek olursak, kendimizi

tmyle olmasa da daha iyi bir durumda

buluruz. empanzelerin dallardan yapraklar

syrdklar ve sonra plak dallar kendileri

iin lezzetli bir yiyecek olan karncalar

avlamakta kullandklar grlmtr.

Australopithecineler (ilk

hominidler/insanslar), hi kukusuz

empanzelerin yaptklar her eyi yapabi-

liyorlard. Elimizde kant yok; fakat aa

dallarn ve uzun kemikleri sopa olarak

kullandklarndan olduka eminiz. Ve tabii

ki kayalar atabiliyor ya da onlar deniz

susamurlar gibi kullanabiliyorlard.

Australopithecineler dnyada milyon

yl kadar yaam olabilirler ve M 1.000.000

ncesine kadar da soylar tkenmedi. Fakat

var olduklar srenin son te birinde artk

insans deillerdi. Baz australopithecineler

bizimle ayn cinsten saylabilecek kadar

yeterince insan olduklar bir aamaya

ulamlard.

Baka bir deyile, iki milyon yl nce

insan familyas dodu. Belirli bir sre iin

australopithecinelerle b irlikte yaadlar;

fakat aralarnda bir eliki vard ve bu

durumda australopithecinelerin yok

olmasna (herhalde byk lde) katk-

TARH NCES

DEVRLERDEN ANTK

YUNAN MEDENYETNN

ORTAYA IKIINA (M

500LER) KADARK

DNEMDE NSANLIIN

YAPTII BLMSEL CATLAR-

KEFLER VE GELMELER

13

da bulunan, daha iri ve daha byk beyinli

insanslar kazand.

1960larda ngiliz Antropolog Louis

Seymour Bazett Leakey (1903-1972), kars

Mary ve olu Jonathan, u anki Tanzanya

olan Olduvai Vadisinde insan cinsinin en

eski kalntlarn buldular. Kefedilen bu

insanslara Homo habilis ad verildi (Latince

hnerli adam szcklerinden; nk

grne baklrsa, yanlarnda basit tatan

aletleri yaptklarn gsteren nesneler

bulundu).

Homo habilis, australopithecinelerin baz

daha byk trlerinden kkt. 1986nn

yaznda Homo habilis in 1.8 milyon yandaki

fosil kalntlar bulunduunda (bu trn

ayn bireye ait kafatas paralar ve kol

bacak kemikleri ilk kez bulunuyordu),

yaklak 1 metre uzunluunda ve kollar

artc derecede uzun, kk ve hafif bir

yetikine ait olabilecekleri dnld.

Homo habilis in yeleri kk olsalar da,

australopithecinelerin her trnden daha

yuvarlak kafalar ve neredeyse modern

insannkinin yars byklnde daha

byk beyinleri vard. Kafatas kemikleri

daha inceydi ve beynin ekline baklrsa,

konuamasalar bile en azndan birok sesi

karabiliyorlard. Elleri daha ok bizim

imdiki ellerimize benziyordu ve ayaklar

tamamyla moderndi. eneleri ise daha az

csseliydi; bylece yzleri daha az

maymuna benziyordu.

Bu yaratklarn akmakta paralarn

yontup keskin bir kenar yapmak iin tatan

aletleri kullandklar aktr. Bu, ilk kez

olarak insanslarn bol bol keskin kenarl

alete sahip olmas ve bir tane arayp bulma

zorluundan kurtulmas anlamna

geliyordu. Ayrca, kenarlar gerekten keskin

yaplabiliyor ve kaya kreldiinde keskinlii

tekrar kazandrlabiliyordu.

Bu tatan baklar yiyecek kaynaklarn

artrd. Homo habilis eitli kediler, kpekler

ve aylar gibi dili yrtc hayvanlarn

yapt ekilde, kaln hayvan derilerini

paralayamyordu. Baklar olmadnda,

insanslar dier yrtc hayvanlar tarafndan

nceden paralanm olan lelerle yetinmek

ve plenebilecekleriyle idare etmek

zorundaydlar.

Oysa baklarn sayesinde Homo habilis,

derileri kesebilen ve deri ile kemiklerden eti

syrabilen yapma dilere sahip olmu oldu.

Bundan da te, Homo habilis artk le yemek

zorunda deildi. imdi insanslar olduka

byk hayvanlar bile kendileri

ldrebiliyorlard. Aa dallarna tatan

baltalar balama ve ilk kaba mzraklar

yapma numarasn kefettiklerinde,

hayvanlar uzaktan vurmay da baardlar.

Mzrak atldnda, ani misillemeyi nlemek

iin gerekli mesafe korunabiliyordu.

nsanslar avc oldular ve kukusuz

rekabet eden australopithecinelerin hepsini

ldrdler; bu nedenle son bir milyon ylda

istisnasz tm insanslar, insan

familyasndan saymak mmkndr..

M 500.000

Ate

M 1.600.000 yllarna gelindiinde Homo

habilis ortadan kalkmt. Sonunda yeni bir

tr, Homo erektus olarak evrim- leti; bu

trn yeleri neredeyse gnmz insan

kadar byk ve ard. Yeni trn iyice

yerlemesinden sonra Homo habilis in yeleri

kalm olsa bile, bu fazla uzun srmedi.

M 1.000.000 ile M 300.000 yllar

arasnda Homo erektus varolan tek insansyd.

Baz durumlarda boyu 1.80 metreye, arl

da 75 kga kadar ulaabilen ilk insans oydu.

Beyin de daha bykt,

14

yle ki bazen modern insanlarn te biri

arlna ulayordu.

Homo erektus daha ncekilerden ok daha

iyi tatan aletler yapt. Avc olarak bu trn

yeleri bulabildikleri en byk hayvanlar

vurabiliyorlard. Mamutlar baarl bir

ekilde avlayabilen ilk insanslard onlar.

Homo erektus iki byk gelime ger-

ekletirdi.

buuk milyon yldr btn insanslar

Afrikann gneydou yarsnda ya-

yorlard. Bu alan nemli lde genileten

ilk insans Homo erektus'tu. M 500.000 ylna

gelindiinde Homo erektus Afrikann geri

kalan blmlerine, Avrupa ve Asyaya ve

hatta Endonezya adalarna kadar yaylmt.

Gerekte Homo erektus'un kalntlarnn

ilk kefi, 1894te Hollandal Antropolog

Marie Eugne Duboisin (1858- 1940) bir

kafatas tepesi, bir kala kemii ve iki di

bulduu Endonezya adas Javada

gerekletirildi. Bu kadar kk beyni olan

hibir insans daha nce kefedilmemiti ve

Dubois onu (Yunanca dik maymun adam

szcklerinden) Pitekantropus erektus olarak

adlandrd.

1927den itibaren Pekin yaknlarnda

Kanadal Antropolog Davidson Black (1884-

1934) tarafndan benzer bulular yapld. O

da insanssna (Yunanca Pekinli inli

adam szcklerinden) Sinantropus pekinensis

adn verdi.

Sonunda dierleriyle birlikte her iki grup

kalntnn da ayn trden olduu ve insan

familyasna ait saylabilecekleri anlald.

nsanslarn, Homo erektus'un ev-

rimlemesinden nce en az iki buuk milyon

yldr dik yrmelerine ramen, Duboisin

erektus terimi korundu. Tabii bu, Duboisin

zamannda bilinmiyordu.

Homo erektusun evrimletii zamanlarda

dnya Buzul andayd. Buzullar en

yksek noktalarna ulatnda, de

nizden o kadar fazla su ektiler ki deniz

seviyesi s kesimlerdeki kta tabakalarn

ortaya karacak biimde 90 metreye kadar

dt, ite Homo erektus'un Asya ktasndan

Endonezya adalarna gemesini salayan da

buydu.

Souk hava yeni alkanlklarn edi-

nilmesini zorluyordu. Homo erektus daha

nceki insanslarn yapm olduu gibi

gruplar halinde yolculuk etti; fakat rzgr

kesmek iin talan st ste koyarak ya da

merkezdeki bir diree deriler asarak

snaklar da yapt. Bunlar ilk kaba evlerdi.

Maaralarn bulunduu yer lerde Homo

erektus buralara snd. Asyada Homo

erektus'un ilk kalntlar (Blackin Pekin

yaknlarndaki bulular) ii dolu bir

maarada bulunmutur.

Pekin yaknlarndaki bu maarada kamp

atei izleri vard. Yani ate bir milyon yl

nce kefedildi", ite size insanlar dier

tm organizmalardan ayran bir zellik. Var

olan her insan toplumu, ilkel de olsa atei

anlam ve kullanmtr. nsan dnda hibir

canl, en ilkel biimde bile atei kullanamaz.

Yukarda kefedilme szcn trnak

iine aldm; nk ate normal yollarla

kefedilmedi. imek, dnya atmosferinin

destekleyecek kadar oksijen tamasndan ve

topraklarnda yanabilen ormanlara ev

sahiplii yapmasndan beri ate

karabiliyordu; ve bu da bir milyon yl

demektir. Bu ateten, imdiki gibi kamay

becerebilen her hayvan kayordu.

yleyse atein kefi derken gerekte

evcilletirilmesini kastediyoruz. Belirli bir

zaman geldiinde, Homo erektus doal olarak

oluan bir ateten biraz yanan madde alp

snme belirtileri gsterdiinde, makul

miktarda yaktla besleyerek atei canl

tutmasn ve ondan bol bol yararlanmasn

renmiti.

Bunun nasl olduunu bilmiyoruz. Benim

tahminim, bunun ocuklarn srayan

alevlerden etkilenip bylendiinde

balad yolundadr. Son derece canl olan

meraklar ve yanma deneyimini geirmemi

olmalarndan tr, atele oynamalar

yetikinlere nazaran daha ok olasdr.

Herhalde en yakndaki yetikin, ocuu

kapp ateten uzaklatrm ve sonra da

sndrmtr. te yandan, dierlerinden

daha cretli bir yetikinin, bu oyuna daha

amal bir ekilde devam etmenin avantajn

fark ettii bir zaman gelmi olmal.

Atein kullanlmas insan hayatn ta-

mamen deitirdi. lk bata karanlkta k ve

her zaman iin de s verdi. Bu da, yaplan

ilerin geceye ve k mevsimine uzamasn

olanakl kld; Homo erektus'un daha souk

blgelere yaylmas anlamna geldiinden,

Buzul anda zellikle nemliydi bu.

Tabii sadece atele souk havada kii

titremeye mahkmdur; fakat avc bir toplum

bir hayvann derisini yzerek sarnmay

kolaylkla kefedebilir. Bu yolla hayvan

krk insanlarn kaybettii tylerin yerini

alabilir.

Ate ayn zamanda dier hayvanlardan,

hatta en vahisinden bile korunma yolu

olarak da faydalyd. Bir maaradaki veya

talardan yaplm bir daire iindeki ate,

yrtc hayvanlar uzakta tutabiliyordu.

Hrlayp ateten uzak yerlerde gizlice

dolaabilirlerdi; fakat uzak duracak kadar

zeki deillerse, atein yaknnda

geirecekleri bir deneyim her eye ye terdi.

Aslnda Homo erektus av korkutmak ve

tuzaklara ekmek veya uurumlardan aa

srklemek iin yanan dallar

tayabiliyordu.

Sonralar ate yiyeceklerin piirilmesini

de salad. Bu, grndnden daha

nemlidir. Et ate zerinde piirildiinde

15

daha yumuak ve lezzetlidir. Piirme, ayrca

parazitleri ve bakterileri ldrr, bylece eti

yemek daha gvenli bir hale gelir. Ate

baka trl yenilemeyen bitkisel besinlerin

kolaylkla yenilmesini de salamtr. Yeni

toplanm i pirinci ya da herhangi bir

trden piirilmemi tahl yemeyi deneyin;

bir ateten elde edilen biraz snn bile neler

yapabildiini anlayacaksnz.

Son olarak ate, metallerin eritilmesi gibi

cansz maddede oluturulan eitli kimyasal

deiiklikleri de olanakl kld. Ksaca ate,

insann ilk ana yksek teknoloji

kazandrd.

Tabii balangta ate sadece doal

yollardan ktktan sonra elde edilebili-

yordu. Bir kez ate saland m, srekli

olarak yanar durumda tutmak ve snerse

derhal baka bir ate aramak artt. Atein

alnabilecei yaknlarda bir kabile yoksa

(atei verecek kadar dostane olduklar kabul

edilirse, ki muhtemelen yleydiler; nk

bir dahaki sefere sra onlara gelebilirdi),

tekrar doal bir atein kmasn beklemek

ve biraznn gvenli bir ekilde alnabilecei

koullarn var olmasn ummak gerekiyordu.

Fakat sonunda atei kendi kendine

yakma tekniklerinin gelitirildii bir zaman

geldi. Bu srtnmeyle, yani ucu sivri bir

sopay bir ukur iindeki baka bir sopa

zerinde dndrerek yaplyordu. Ayrca

ukurda ok kuru tahta paralar, yapraklar

veya mantar (kav) vard. Srtnmenin ss

sonunda kav tututuruyordu. Bu trden

metotlarn ilk olarak ne zaman gelitirildiini

bilmiyoruz; fakat ate yakma teknii ileriye

doru atlm bir baka byk adm temsil

etmektedir.

16

M 200.000

Din

M 200.000 yllarna gelindiinde Homo

erektusun yeleri olarak kabul edebile-

ceimiz son bireyler de ldler ve tr or-

tadan kalkt. Fakat ayn sralarda beyin leri

deiik oranlarda, yani nde daha az yapl

ve arkada daha yapl olmasna ramen, her

ynyle bizimki kadar byk olan insanslar

olarak bazlar evrim- letiler. Bu tr ilk kez

bu tarihten bir sre nce grld ve

muhtemelen daha eski trlerin sonunu

getirmede etkili oldu.

Bu trden insanslarn ilk izleri 1856 da Bat

Almanyada Neander Nehrinde

kefedildi. Neander Vadisi Almancada

Neanderthaldir ve iskelet kalntlarna ilk

olarak Neanderthal adam ya da basite

Neanderthaller denilmitir.

Bunlar kefedilen ilk insanslard.

Modern insandan aka farklydlar. Ka-

fataslar bizimkilerden ok daha az insana

zgyd. Belirgin ka kntlar, byk

dileri, ileri kk eneleri ve geriye doru

uzanan alnlar ve ene altlar vard.

Kefedilen ilk insanslar olmalar ve Bat

dnyasnn o gnlerde kararl bir ekilde

(ncilde bahsedildii gibi) dnyann sadece

birka bin yl yanda olduuna inanmas

yznden, bilim adamlar Neanderthal

kemiklerini Homo sapiens'in

Neanderthal

Cro-magnon

Din, byk bir olaslkla ilk gerek insanlarla, yani Neanderthal adam (M 200.000'den itib aren) ve Cro-

Magnon adamyla (M 50.000'den itibaren) ortaya kt.

17

erken bir trnn kalntlar olarak kabul

etmeye pek yanamadlar. Bazlar, bunlar

bir tr kemik hastalna ya da baka bir

anormallie uram Homo sapiens'in sradan

yelerinin kalntlar olarak grmeyi tercih

ettiler.

Ancak Neanderthal iskeletlerinden daha

fazla rnekler bulunduunda ve hepsinin de

ayn tr kafatasna sahip olduu

anlaldnda, anormallik sav geersiz

kald. Fransz Antropolog Paul Broca (1824 -

1880) Neanderthallerin bizimkinden daha

ilkel bir hayat biimi olduunu syleyerek

tartmalar sona erdirdi ve bu da iddialarn

ynn deitirdi.

Neanderthallerin resmi ad ilk bata

Homo neanderthalensis idi; fakat kafatasnn

birka ayrnts dnda bize o kadar ok

benziyorlard ki sonunda trmzden

olduklar kabul edildi. Neden olmasn? u

anki trden insanlarla iftlemi

olabileceklerine dair kantlar var. Bu tr

gnmzde Homo sapiens neanderthalensis

olarak anlmakta ve Homo sapiensin bilinen

iki alt trnden biri kabul edilmektedirler.

Biz modern insanlar ise brn

oluturmaktayz.

Neanderthaller M 200.000den M

30.000e kadar Afrika ve Avrasyada yer-

lemilerdi. Buzul alarnda yaadlar ve

mamutlar, gergedanlar ve dev maara

aylarn avladlar. Tatan aletleri bundan

nce grlenlerden daha eitli, narin yapl

ve kusursuzdu. Ate yakmay ise kesinlikle

biliyorlard.

Onlar llerini gmen ilk insanslard.

Daha nceki insanslar genelde hayvanlarn

yapt gibi, llerini dp kaldklar yerde

brakyorlard; sonunda ceset yrtc

hayvanlar tarafndan yeniliyor ve kalan da

ryordu. Neanderthallerin llerini

gmmeleri ve bylece rten bakterilerden

olmasa bile yrtc hayvanlardan korumalar,

kendilerine gre

bir anlamda hayata deer verdiklerini, sevgi

duygusunu hissettiklerini ve yelerini

samimiyetle dndklerini gs teriyor. Baz

ller yal ve sakatt ve ancak kabilenin

sevecen yardmlaryla o kadar uzun yaam

olabilirlerdi.

Cenazede yiyecek ve iecekler de sk sk

lyle birlikte gmlyordu ve grne

baklrsa, bu da Neanderthallerin hayatn

lmden sonra bireysel anlamda devam

ettiini hissettiklerini gsteriyor. Eer

lmden sonra hayat olduunu his-

settilerse, bunu din dediimiz eyin ilk

ortaya k olarak dnebiliriz; bu, ev -

rende duyularla algladmzdan daha fazla

bir eylerin olduu duygusudur.

M 20.000

Sanat

M 50.000 ylndan bir sre sonra, yetikin

erkeklerde bile daha az belirgin ka

kntlarna sahip yksek bir aln, belirgin

bir ene ve daha kk dileri olan

Neanderthalin eitli trleri ortaya kt.

Ksaca bu, bize olduka benzeyen insans

tryd. Biz Homo sapiens sapiens'iz; bizden

bazen modern adam diye bahsedilmekte, fakat

modem insan daha uygun bir terminolojidir;

nk bylece sadece erkekleri deil, kadn

ve ocuklar da katm oluruz.

M 50.000 ile M 30.000 arasnda Homo

sapiens'in iki eidi birlikte var oldular; fakat

ikinci tarihten itibaren trler aras iftleme

ve muhtemelen olduka fazla lde kym

Neanderthallerin sonunu getirdi. Yani son

30.000 yl iinde yaayan tm insanslar

modern trdendiler.

Modern insanlar son derece baarly-

dlar. lk olarak Homo erektus'un brakt

yaama alann genilettiler. M 40.000 ile

M 30.000 yllar arasnda ise

18

deniz seviyesindeki dmenin ortaya -

kard kta kprlerinden yararlandlar.

Gneydou Asyadan Avustralyaya ve

Kuzeydou Asyadan Kuzey Amerikaya

girdiler. Her iki ktada daha nce hibir

insans bulunmuyordu. Ayn zamanda Japon

adalarna ulamann bir yolunu da buldular.

Yeni ktalarda insan dzenli olarak

yayld, yle ki M 10.000e gelindiinde,

insanlar Gney Amerikann en gneydeki

ucuna ve bu ktann gneyindeki bir ada

olan Tierra del Fuegoya bile ulamlard.

Artk Antarktika ve kuzeydeki buzullarla

kapl alanlar dnda btn ktalarda

yerleilmiti.

nsanlar tabii ki avcydlar ve baar-

larn artrmak iin dini trenler de icat

ettiler. Bunlardan biri, belki de hayatn

sanat taklit edecei inanc ya da hayvanlara

can veren ruhlarn bu ekilde teskin edilip

ibirlii yapaca dncesiyle, baaryla

avlanan hayvanlarn resimlerini izmekti.

1879da Ispanyol Arkeolog Marcellino de

Sautuola (lm 1888) Kuzey spanyadaki

Altamira maarasnda kaz yaparken,

kendisiyle beraber olan on iki yandaki kz

tavanda resimler grd ve Boalar!

Boalar! diye bard. Maarada

muhtemelen M 20.000 kadar eski bir tarihte

izilmi, krmz ve siyah renklerde bizon,

geyik ve dier hayvanlarn resimleri vard.

izimler gerekten de bir sanat ye-

tenei tayordu. lk insanlarn zek a-

sndan bizim dengimiz olduunu gstermek

gerekseydi, bu rnekler ie yarard. Son

20.000 yllk devrede byk bilgiler ve

deneyimler kazandmz dorudur; fakat bu

eski maara sanatlarndan bir zerre bile

daha fazla insan deiliz.

Aslnda bu sanat ylesine mkemmeldi

ki birok kii gerekten eski olduuna

inanmaya yanamad. ounluu

bunun bir tr hile, modern bir muziplik

olduunu dnd. Ancak dier maa-

ralarn ve maara resimlerinin bulunma -

syla, bu sanat eski olarak kabul edildi.

Maara resimleri uzak yerlerde bu-

lunmutu ve kla aydnlatlmadnda

grlemiyordu, bu nedenle sergilenmek ten

ok dini ve trensel amalarla izildiine

inanld. Yine de sonsuz aclarn sonucunda

ortaya ktklar kesindir ve sanatlarn

yaptklar iten zevk almadklarn

dnmek zordur.

Ok ve Yay

Bu eski sanatn baz rneklerinde, kullanlan

ok ve yaylarn ak resimleri bulunmaktadr.

Ok ve yayn ka yanda olduu kesin

deildir; fakat en azndan M 20.000

yllarnda kullanld bilinmektedir.

Ok ve yay nemli bir alettir; nk

insanlar tarafndan kefedilen, enerjinin

yavaa depoland ve sonra birden b-

rakld ilk rnektir. Frlatlan bir mzraa

nazaran daha byk bir mesafeden saldry

olanakl klmtr; bu nedenle ilk gerek

uzun mesafe silahdr. Sizden ok daha

byk, fke iindeki bir hayvana mmkn

olduu kadar uzak bir mesafeden

saldrmann deeri aktr.

Gerekte ne iin dnlm olursa

olsun, zarar verebilen her nesne iin geerli

olduu gibi, ok ve yay sonunda insanlar

tarafndan insanlara kar kullanld. Yay 15.

yzyln bana dek savalarda nemli bir

silah olarak kald.

Ya Kandilleri

Yanan odunlardan veya allardan oluan bir

kamp atei k verir, fakat tanamaz. Bu

nedenle tam ihtiya duyulduu yerde k

vermez. Oysa odun mevcut tek yakt

19

deildir. Herhalde insanlar ate zerinde et

kzartrken yan damladna ve alev

aldna dikkat etmi olmallar.

Ancak daha konsantre formda daha

kk bir ate, gzenekli bir odunun yaa

batrlp yaklmas ve bir meale haline

getirilmesiyle salanabilir. Bundan daha da

uygun olan, iine bir bitki lifinden fitil

daldrlm, bir kap iindeki (rnein

oyulmu bir ta) yadr. Fitil ya emecek ve

ucundan yanacaktr. Ayrca kiinin

ihtiyalarna gre bir yerden dierine

tanabilir.

Bu trden ilkel lambalarn M 20.000

ncesine kadar kullanldn gsteren

iaretler vardr.

M 12.000

Hayvanlarn Evcilletirilmesi

1950lerde, gnmzde Kuzey Irakta bu-

lunan Kerkkte, insanlarla birlikte k-

peklerin fosil kalntlar bulundu. Aa

yukar M 12.000 ylndan kalmaydlar.

Tabii kpeklerin nasl evcilletirildi i

bilinmiyor. Benim tahminim, yine ocuklarn

ie kart yolunda. Bir ocuk terk edilmi

durumda bulunan veya annesi kendini

savunurken ya da yiyecek iin

ldrldnde geride braklan bir

yavruyla yakn bir ba kurabilir. Bu ba bir

kez olutu mu, ocuk yavrunun yiyecek

olarak kullanlmasna iddetle kar kar ve

anne babas bunu kabullenirler.

Avc ve sr hayvan olarak, kpeklerin

bir insan kendilerine lider kabul

edebilecekleri abucak anlalm olmal.

Kpekler sahipleriyle birlikte ava gidebi-

lirler, avn ldrlmesine yardm edebi lirler,

insanlarn istedikleri kadarn almasn

beklerler ve kendilerine de ufak bir pay

atlmasndan tatmin olurlar.

te bu ekilde insanlar ilk kez olarak

baka trden bir hayvann kendilerine

hizmet etmesini saladlar.

M 10.000 ylna gelindiinde Orta-

douda keilerin evcilletirilmesiyle bir

baka adm daha atld. Artk keilere ba -

klyor, besleniyor ve remeleri tevik

ediliyordu; nk st, tereya, peynir ve

ayrca makul bir seimle belirlenen za-

yflarn ayrlmasyla et temin ediyorlard.

Bunlarn yan sra keiler, ot ve insanlarn

yiyemedii dier eyleri de yediinden,

besin kaynaklar hi masrafsz artm

oluyordu. (Kpeklere ise normalde insann

midesine gidecek olan yiyeceklerin verilmesi

gerekiyordu.)

O zamana dek insanlar besinlerini,

beraberinde getirdikleri btn emniyetsiz

koullarla birlikte avclk ve toplama-, dan

salamlard. Sr gtme ok daha gvenli

bir besin kayna getirdi.

Ek Olarak

Bu srada buzullar ekilmeye balamt.

M 8000

Tarm

nsanlar gebe hayat sryorlard. Za ten

avclk en nemli besin kayna olduu

mddete, g eden hayvan srlerini

izlemeye hazr olmalar gerekiyordu. Ayrca

bir yerde ok fazla oyalanan bir kabile

mevcut yiyecei tkettiinden, bitki ve g

etmeyen hayvanlarla beslense bile, taze

besin bulmak iin baka yere tanmak

zorunda kalyordu.

nsanlar oban olduktan sonra bile,

gebe olarak kaldlar; nk ya mevsimsel

deiiklikler ya da ar otlama yznden,

srlerin her zaman taze ot laklara

gtrlmesi gerekiyordu.

Ancak M 8000 yllarna gelindiinde

hayvanlarn ilk kez evcilletirildii

20

blgeye, atein kullanlmasndan beri en

byk deiimi mjdeleyen yeni bir ey

geldi.

Bu deiim, bitkilerin evcilletirilme-

siydi. Her naslsa insanlar bilerek tohum

ekmeyi, bymesini beklemeyi, sulamay ve

rekabet eden bitkileri temizleyerek

olgunlamasn beklemeyi kefettiler. Sonra

bitkiler toplanabiliyor ve besin grevi

gryorlard.

Bu yorucu ve insann srtn artan i

sayesinde, bitki hayatnn hayvan haya-

tndan daha bereketli olmas yznden

avclk, toplama ve hatta sr gtmede

olduundan ok daha fazla besin temin

edilebildi.

Ayrca sr gtme ve tarmn gelii

(zellikle tarm), belirli bir toprak parasnn

eskiye nazaran daha fazla bir nfusu

besleyebilecei anlamna geliyordu. Alk

azald, daha fazla ocuk hayatta kald ve

nfus artt.

Tarm, buday ve arpann doal olarak

yetitii Kuzey Irakta balad ve bu bitkiler

evcilletirildi. Tahl taneleri bozulmadan

aylarca saklanabilen ve lezzetli, besleyici bir

ekmek olarak piirilebilen una

dntrlebiliyordu.

Ancak besin kaynandaki arta ramen,

iftiler yaptklar ar iin bilincinde

olmalydlar; gerekte hayvanlarn

kullanlmasnn bile fazlaca deitiremedii

bir tr klelik hkm sryordu. ncildeki

Cennet Bahesi yks, insanlarn zgrce

ve pek fazla yorulmadan avclk yapt bir

tr altn a nostaljiyle hatrlayan ve

onlar bu cennetten neyin attn ve

ekmeklerini aln teriyle kazanmaya

zorladn merak eden iftilerin rn

olabilir.

Ve bu nedenle Ademin ilk oullar

oban Habil ve ifti Kbil olarak tasvir

edildiler. iftilerin nfusu obanlarn-

kinden daha hzl artt; iftilie ayrlan

alanlarn bydn ve dzenli olarak

daha nce obanlar tarafndan serbeste

kullanlan yerleri igal ettiini kolaylkla

hayal edebiliriz. (Ayn ey iftiler topraa

yerletiinde ve gebe kovboylar srerek

kendi blgelerini itle ayrdnda

Amerikann batsnda da oldu.) ncilde

Kabilin Habili ldrmesine amamal.

Bylece tarm, ilk kez olarak insanlar

yerleik bir yaama mahkm etti. iftlik bir

kez kuruldu mu, dolama ortadan

kalkyordu. iftiler belirli bir yerde olan

iftliklerinde kalmak zorundaydlar.

Ancak yerleik hayatn da kendine gre

tehlikeleri vard. nsanlar avland,

toplad ve hatta sr gtt mddete bu

tehlikeden kanmak mmknd; nk

bulduklar ne kadar yiyecek varsa almak

maksadyla a, apulcu bir kabile

yaklatnda, dvmenin ok tehlikeli

olacana karar verirse kabile her zaman

kaabiliyordu.

Oysa iftiler ancak iftliklerini bra -

karak ve hayat boyu sren abalarnn boa

ktn ve alkla yz yze geldiklerini

grme pahasna kaabiliyorlard. Tarm

sayesinde nfus arttnda, tarma devam

etmenin dnda kendilerini besleyebilecek

baka bir yol bulamadlar, yani kaplan

kuyruundan yakalamlard.

te bu nedenle iftiler, her ne pahasna

olursa olsun savamaya hazr durumda

olmalydlar; onlar da karlkl korunma

amacyla bir araya toplandlar. Bir bayrda

kendilerine yer buldular (bylece eitli

silahlar aa doru atabilirlerdi; oysa

dman yukar doru atmak zorundayd; bu

da silahn etkisini azaltyordu) ve gvenli bir

su kaynann yaknnda olmaya zen

gsterdiler (belirli bir zaman iin yemeden

durabilirsiniz, fakat susuz dayanamazsnz).

Burada evler ina ettiler ve etrafn koruyucu

bir duvarla sardlar. Sonuta bir ehir ortaya

kt ve burada yaayanlar da ehirliler

oldular.

21

rnek olarak Kuzey Irakta hayvanclk

ve tarmn gelitii yerin yaknlarnda,

Yarmo denilen bir yerde, muhtemelen M

8000 yllarnda kurulmu ok eski bir ehrin

kalntlarn gsterebiliriz. Buras 1948in

bandan itibaren Amerikal Arkeolog Robert

J. Braidwoodun dikkatle kazd alak bir

tepeciktir. Sktrlm amurdan ince

duvarlarla ina edilmi ve kk odalara

blnm ev kalntlar bulmutur. ehrin

nfusu yz ile yz arasndadr, fakat

ehirler hzla daha da bymtr.

Tarm, iftilerin kendi ailelerinin ih-

tiyacndan daha fazla besin retmelerini

olanakl kld. nsanlarn iftilikten baka

eyler yapabilmeleri (rnein zanaat ve

sanatla uramak) ve bir iftinin fazla

yiyecei karlnda rnleri dei toku

edebilmesi anlamna geliyordu bu. lk kez

olarak insanlar bir sonraki yemekten baka

bir ey dnmeye zaman bulabildiler.

Ayrca, bir ehirde birbirlerine yakn

yaayarak kolaylkla iletiime

geebiliyorlard. Bylece birinin bulduu

yenilik ve fikirler hzla dierlerine akta -

rlabiliyordu.

Sonu olarak tarmn ve ehirlerin gelii,

uygarlk dediimiz (civilization, Latince

ehirli szcnden) daha yeni ve

karmak hayat tarzn getirdi. Uygarlam

blge ilk balarda kkt, fakat dzenli

olarak tm dnyay iine alacak kadar

byd.

Ek Olarak

Bu sralarda buzullar ekilmi ve dnyann

iklimi hemen hemen bugnk halini almt.

Kutup kylar insan yerleimine ald;

Eskimolar, Latonyallar ve Sibiryallar

buralarda yaamaya baladlar. Deniz

seviyesi imdiki halini ald ve Amerika ile

Avustralyay Asyadan ayrd. Bu ktalar

yaklak on bin yldr ayrdrlar.

Dnyadaki insan nfusu M 10.000

yllarnda 3 milyondan fazla deildi (Ne-

anderthal zamanlarnda ise sadece 2 milyon

kadard). Hayvancln gelmesiyle nfus

artt; M 8000'de 5 milyondu. Tarmla

artmaya devam etti.

M 7000

mlekilik

Bir eyler tamak insanlar iin her zaman

nemli olmutur ve bunun en kolay yolu

ellerde veya kolun iinde tamaktr. Fakat

bu yolla tamann snrlar vardr.

htiyacmz olan ey, deyim yerindeyse

doal ellerimizden olduka byk olan,

yapay ellerdir.

Nesneler hayvan derilerinin iinde de

tanabilir; fakat derilerin ekli uygunsuzdur

ve ardrlar. Sukaba ie yarayabilir; ancak

kullanm snrldr. Bu nedenle sonunda

insanlar dallar veya dier lifleri rerek

sepet yapmay rendiler. Bunlar hafifti ve

her ekilde yaplabiliyordu.

Ne yazk ki sepetler rgnn alarndan

daha byk paralardan oluan kat, kuru

nesneleri tamada ie yaryorlard. Sepet,

rnein un, zeytinya ve en nemlisi su

tamak iin kullanlamyordu.

Sepetleri kuruduktan sonra delikleri

kapatacak ve sepeti kat bir hale getirecek

balkla svamak doal gelmi olabi lir.

Ancak zellikle sepet sallanr veya

arplrsa, kurumu amur der. Fakat

sepet gnein altna konulursa ve direkt

gne nda pimesi salanrsa, amur

daha da kurur ve artk tozlarla svlar ta-

mak iin uygun hale gelir.

Peki o zaman neden sepeti kullanalm?

Neden basite kille ie balayp ondan bir

kap biimlendirerek gnete kurumaya

brakmayalm? O zaman kaba topraktan

yaplm bir kap elde edersiniz; bu trn

rnekleri M 9000 yllar-

22

na kadar uzanmaktadr. Ancak bu kaplar

yumuaktlar ve fazla dayanmyorlard.

Demek ki daha kuvvetli bir sya ihtiya

vard. Bylece topraktan yaplma bu kaplar

atee srlp sert mlekler oldu lar. Bu

trden mlekleri M 7000 yllarnda

gryoruz. Bu, atein k, s ve piirme

dnda baka bir ey iin ilk

kullanlmasdr.

mlekilik yalnzca svlar tamay

olanakl klmakla kalmad, ayn zamanda

yeni bir piirme trn de getirdi. O zamana

dek yiyecekler ya direkt alevlere tutularak

ya da kuru sda piiriliyordu. Suyu

tutabilen ve alevlerin ssna dayanabilen

mlek ortaya ktnda ise, yiyecekler su

iinde stlabildi, yani kaynatlabildi.

Bylece gve ortaya kt.

Ve tabii ki mlek sslenebiliyor ve ona

gzel bir ekil verilebiliyordu. Zekice

sslenmi rnekleri zellikle ilgi ekiyordu.

Zanaatkarlar bunlar ihtiya duyduklar

dier maddelerle dei toku

edebiliyorlard. Ve mlek, iyi baklrsa

sonsuza dek dayandndan, sk sk el

deitiriyordu. Bu nedenle bir grup insan

mlei, baka bir grupla ticaret yapmak

iin kulland.

mlekiliin ilk gnlerinde kil s-

ktrlm ve ona kap biimi verilmiti;

sonu olduka yumru yumru ve asimetrik,

fakat yine de i grr bir eydi.

Oysa kap dndrlebilse, elin yapt

ksmen daha hafif bir basn simetrik si lindir

eklini ortaya karr ve basnta uygun

artrmalarla veya aa doru itmeyle,

simetriyi koruyarak temel silindirin

komplike deiimleri yaratlabilir. Burada

kil yatay ve daire eklinde bir tahta ya da ta

dilimi (mleki tekerlei) zerine

yerletiriliyordu. Dilimin altnda, bir ukur

iinde dengelenen merkezi bir sivri ulu

sopa vard ve hepsi birden hzla

dnyorlard.

mleki tekerlei, tekerlein kulla-

nlnn ilk rneklerinden ve ekseni

zerinde dnen hareketin ilk kullanm-

larndan biriydi. lk olarak ne zaman

kullanldn bilmiyoruz; fakat genelde

tekerlek fikrini ve tekerlekli tamay akla

getirmi olabilir.

Ek Olarak

u anki srailde olan Eriha, 2500 nfusuyla

bu sralarda dnyann en byk ehri

olabilirdi.

M 6000

Keten

Tpk dallarn ya da aa kabuklarnn bir

sepet oluturacak ekilde rlmesi gibi,

keten bitkisi de rlebilen lifler oluturur.

Kuvvetli bir iplik yapmak iin belirli bir

sayda keten lifleri birlikte bklr. Sonuta

ortaya kan eye keten kuma diyoruz.

(Keten kuma - ngilizcede linen - szc

gibi ip szc de - ngilizcede line -

keten szcnden gelir.)

Keten kumann muhtemelen M 6000

kadar eski bir tarihte ilk kullanm,

balklkta kullanlabilen keten sicimler

retildiinde gerekleti. Bu sicimlerin

rlmesiyle alar yaplabiliyordu.

Sonunda ok ince alar, bir baka deyile

kuma ya da tekstiller (Latince rme

szcnden) yapld. Ketenden ve sonra da

pamuk ve yn gibi dier bitki ya da hayvan

liflerinden kuma yapm giyimde bir

devrim yaratt. O zamana dek krk olan

deriler giyiliyordu. Bun lar souk havalarda

ie yaryordu, fakat dier zamanlarda ok

scak tutuyordu. Gzenekli deildiler;

ardlar ve kokuyorlard.

te yandan tekstiller hafif, esnek ve

gzenekliydi ve kolayca temizlenebili-

yordu. O tarihten beri de giyimde tercih

edilen materyal olarak kaldlar.

Sallar

nsanlarn zellikle imek iin taze suya

gereksinim duymasndan itibaren, sudan

uzak durmalar mmkn deildi. Bu amala

nehirlerin ve gllerin kenarnda

toplanyorlard.

Su onlara besin kayna da sunuyordu ve

balk yakalamak iin suya aldlar, insanlar

zamanla yzmeyi de rendiler ve odunun

yzd gzlerinden kamad. M 6000

yllarnda kendilerini belirli bir zaman sakin

suyun yzeyinde tutan sallar yapmak iin

ktkleri nasl birbirine balayacaklarn

renmi olmallar. Bylece baka bir eyle

olmasa bile, elleriyle suya vurarak az

mesafede suyu bile gemeyi baardlar.

Oraklar

nsanlar kullanmaya altklar bitkilerle

urarken kendilerine yardmc olacak

aletler kefetmek zorundaydlar. Olgun tahl

saplarnn kesilmesi gerekiyordu ve M 6000

tarihlerinde bu amala oraklar (Latince

kesmek anlamndaki szckten) kullanld.

Bunlar esasen saplarn dibini kesmek iin

kullanlan ve sopalarn ucunda bulunan (ilk

olarak keskinletirilmi tatan yaplma)

baklard.

Saplar kesildikten sonra kabuu yok

etmek ve niastay un haline getirmek iin

tahl iki ta arasnda ovuluyordu. Bir tan

iine tahln dklebildii bir oyuu vard

ve dieri de yuvarlakt; kas gcyle

tmek iin kullanlyordu. Bu trden bir

deirmene el deirmeni denilir.

23

Ek Olarak

Bu zamanlarda gl vahi kz (ncildeki

tek boynuzlu at") evcilletirildi ve

gnmzn evcil srlar ortaya kt.

M 5000

Sulama

Tarm, bitkileri canl tutabilmek iin dzenli

su kayna gerektirir; bu nedenle yamura

belirli bir lye kadar gveni len yerlerde

balamtr. Oysa yamur en iyi durumda

bile ansa baldr ve kuraklk da sk sk

grlr.

Bir gvenilen taze su kayna da (de-

nizin tuzlu suyu ie yaramaz) byk bir

nehirdir. Bu nedenle iftlikler nehir ke-

narlarnda gelimeye baladlar.

Yamur direkt olarak ekinlerin stne

yad halde, nehir suyu genellikle

kylarnn arasnda kalr. Bu durumu

dzeltmek iin kanallar kazmak gereklidir;

bylece su nehirden dar akacak ve

bitkilerin byd topra sulayacaktr.

Ancak bu kanallarn dzenli tutulmas ve

suyun getirdii kum ya da amurla

dolmamas veya tamamasna dikkat etmek

gereklidir.

Ayrca kuraklk srasnda nehrin su

seviyesi dtnde, kanallarn daha derin

kazlmas arttr. Ve nehir normalden ar

yamur dnemlerinde sk sk ykseldiinden

(bunun muhakkak iftliklerin bulunduu

yerde olmas gerekmez; kilometrelerce tede

nehrin kaynana yakn bir yerde olabilir),

ykselen suyu nehir kylar iinde tutmak

iin setlerin ina edilmesi gerekir. Sznt ve

yklmalarn nlenmesi iin de srekli bakm

altnda tutulmaldrlar.

Btn bu sulama (Latince ie doru

sulamak anlamndaki szcklerden)

aralksz srdrlen almayla iyi bir

24

hasad ve bol bol besin kaynan az ya da

ok garanti eder.

Bu alma yalnz yaplamaz; ya da her

biri kendi yntemiyle, istedikleri zaman

alan birka kiiyle de olmaz. Sulama

ibirlii gerektirir. Birok iftlik buna

bamldr ve bir sr insann almas,

uyumlu bir btn elde etmek iin

denetlenmelidir; bylece setler her yerde iyi

durumda tutulabilir.

Sonu olarak iftlikler ii denetleyebilen

ve grev datm yapan, alkan ve

beceriklileri yreklendiren ve aylaklarla

yetersizleri cezalandran becerikli liderlerin

kontrolne bamldr. Ksaca sulama

hkmet dediimiz eyi getirmitir; bylece

savunulabilen bir ehrin etrafnda yer alan

bir grup iftlik, bir bakan ve yerlemi

davran kurallaryla bir ehir devleti olur.

Bu tr ehir devletlerinin ilk rnekleri

M 5000 yllarnda u anki Gney Irakta

(fakat o zamanlar Smer olarak biliniyordu)

Frat ve Dicle Nehirlerinin aa

kesimlerinde kuruldu. Dier ehir devletleri

de yaklak olarak ayn zamanlarda Msrda

Nil Nehri kylarnda geliti. Msrda hemen

hemen hi yamur yamaz; fakat Nil her

zaman gvenilir bir su kayna olmutur.

Kaynana yakn bir yerde, olduka gneyde

yamur mevsimi geldiinde ylda bir kez

dzenli olarak taar. Nil takn verimli

amuru kylarndaki iftliklere brakr.

Terazi

Ticaret ly dourmutur, yani u kadar

iin bu kadar. eitli eyleri elinizle de

tartabilirsiniz; fakat bu kiisel bir itir ve

alc ile satc hibir zaman anlaamazlar.

Objektif olmann en kolay yolu, ortada

tutulan bir ubuun kart ularna iki tane

tepsi asmaktr. Tartlacak ey bir tepsiye

konur ve iki tepsi denge du-

rumuna gelinceye kadar dierine de standart

arlklar eklenir, ilke o kadar basit ve aletin

yaplmas ylesine kolaydr ki Msrda M

5000 kadar eski bir tarihte kullanlm

olabilir. Ayrca bu terazilerin olduka doru

olduu grlmtr.

M 4000

Bakr

Homo habilis'in ilk gnlerinden aa yukar

M 4000 yllarna dek, iki milyon yllk bir

dnemde, aletler ve silahlar tatan, tahtadan

ve kemikten yaplyordu. Bunlarn iinde

ta, en dayankls ve ok uzun sren insan

faaliyetlerinin kant olarak zamana kar en

ok direnendir. Sonu olarak bu uzun dnem

Ta a olarak bilinir; bu terim ilk kez

Romal air Titus Lucretius Carus (M 95-

55) tarafndan kullanlm ve 1834te Dani-

markalI Arkeolog Christian Jrgensen

Thomsen (1788-1865) tarafndan yeniden

dilimize kazandrlmtr.

Ta a ta kullanmann gittike

gelien tekniklerine gre, Paleolitik, Me-

zolitik ve Neolitik dnemlere (Latince s-

rasyla Eski Ta", Orta Ta ve Yeni Ta

szcklerinden) blnr.

Yine de ara sra Ta a insanlar ta -

rafndan dier talara benzemeyen talar

bulunmu olmal. Bu garip talar parlakt ve

ayn boydaki sradan talardan daha

ardlar. Bundan da te, bu parlak talara

ta bir ekile vurulduunda, sradan talar

gibi ayrlmyor veya paralanmyor, fakat

ekilleri deiiyordu.

te ara sra bulunan bu talar metallerdi.

Dzinelerce farkl metal bilinmektedir; fakat

ounluu metal olmayan maddelerle

birleik durumdadr ve sonuta ortaya

kayalk maddeler kar. Sadece tesirsiz olan

ve dier maddelerle

25

birleme eilimi gstermeyen metaller

serbest durumda bulunabilir. Serbest bu-

lunmas en kolay olan tesirsiz metal,

dier metaller arasnda bile enderdir. Bunlar

bakr, gm ve altndr. Ender bulunmalar

metal szcnn Yunanca aramak

teriminden gelmesinden anlalabilir.

nsanlar tarafndan ilenen metal kl-

eleri M 5000 yl veya daha ncesinden

kalmadr. Bunlar metalik parlaklklar ve

dvlerek ilgin ekiller verilebilme

zellikleri nedeniyle, ilk balarda hemen

hemen sadece tak olarak kullanlyorlard.

Aralarnda en fazla tercih edilen altnd;

nk rengi en gzel olan (parlak bir san),

en ar ve en tesirsiziydi. Zamana kar

direniyordu. ok ak sar olan gm

zamanla kararr ve krmzms olan bakr

yeile bile dnebilir. (Bakr, bu metalin ilk

zamanlarda bulunduu ada olan Kbrs

szcnden gelir.)

Ancak insanlarn metallerin maden

cevheri denilen zel kayalardan salana-

bileceini kefetmesinden sonra, metaller

dier amalar iin de kullanlacak derecede

bollat. Bunlarn arasnda ilk kefedilen

bakrd. Bakr oksijen ve karbonla, belirli

cevherlerde de, bazen de her ikisiyle

birlemitir. Bakrn buralardan saf formda

elde edilebilecei kefi M 4000 ylnda

gerekleti.

phesiz bu i ilk nce tesadfen oldu.

Bu tr bir bakr cevherinin stnde byk

bir odun atei yaklabilirdi. Atein ss

altnda odundaki ve cevherdeki karbon,

karbondioksit gazn oluturacak ekilde

cevherdeki oksijenle birleiyor;

karbondioksit havaya karyor ve geriye de

metalik bakr kalyordu. Gzlemci biri atein

klleri arasnda krmzms kreciklere

dikkat etmi olmal ve sonunda durum

anlalmtr. Bylece maden cevherleri

aranlarak bilinli bir ekilde s -

tld. Bu ekilde ate, cevherlerden metal

elde edilmesi anlamna gelen metalrjiyi

olanakl kld.

Bundan sonra bakrdan taklar daha

yaygn hale geldi; fakat tersini dnecek

olsak bile bakr alet olarak kullanla -

myordu. Keskin kenarl bir kaya kullanlrsa

kenarn kaybeder ve zahmetli bir ie

girilmeksizin tekrardan keskinletiri lemez.

Keskin kenarl bir metal paras krlenirse,

basite ve kolayca dvlerek

keskinletirilebilir. Oysa bakr ok kolay

krleniyordu. Her ufak kullanmdan sonra

dvlmesi mmkn deildi.

Gne Saatleri

ok ncelerden beri insanlar zaman lmek

iin gnleri sayabiliyorlard; fakat ou kez

gnn eitli blmlerini de lmek

istediler. Bunu yapmann bir yolu Gnein

doudan batya yolculuunu izlemekti. Bu

hareket, grne baklrsa sabit bir hzda

gerekleiyordu.

Tabii Gnee baklamaz; fakat topraa

bir sopa saplayp glgesini seyretmek en

kolay eydir. Gn doumunda glge batya

doru uzar. Sonra gn ilerledike kuzeye

doru dnerek gittike ksalr. Kuzeye doru

en ksa mesafesine ise gn ortasnda ular

ve gn batm yaklatka douya doru

uzar.

Bu alet byk bir olaslkla gne -

nn srekli olduu Msrda bulundu;

Msrllar M 4000 kadar erken bir tarihte

gn on iki eit saate bldler.

Ek Olarak

ehir devletleri gnmzn Pakistannda

yer alan nc bir nehre, ndusa kadar

yayld. Bu lndus uygarl Mohenjo-Daroda

1922de yaplan kazlara dek modern

insanlarca bilinmeden kald.

M 3600

Bronz

Baz cevherlerden elde edilen bakr di-

erlerinden daha serttir. Bunun nedeni bakr

madeninin muhakkak saf olmamasdr;

stld zaman bakrla birleerek alam

meydana getiren dier maddelerle kark

olabilir.

Bu tr karmlardan biri bakr ve ar-

seniktir, fakat arsenik zehirlidir. Bu nedenle

onunla alan insanlar hastalanm

olmalydlar. Bu tr kark cevherler bu

nedenle terk edilmilerdi (bu da herhalde

teknolojide ii gvenliinin bir faktr

olduu ilk durumdu).

ok kr ki bakrn sert halinin eri-

tilmesinden elde edilen baka bir tr cevher

karm bulundu. Bu, kalay cevheriydi ve

sert bakr da gerekte bakr- kalay

alamyd. Alama bronz (muhte-

melen Farsa bakr szcnden) denildi.

Bronz kaya ile rekabet edebilecek kadar

sertti. Sert kenarl bir yzey elde etmek daha

kolayd ve tabii buna pek sk ihtiya

grlmese de, gerektiinde kolayca ekil

verilebiliyordu.

Gittike artan lde bronz, aletler,

silahlar ve zrhlar iin kullanlmaya ba-

land. M 3000 yllarna gelindiinde

Ortadou Bronz andayd. Bakr eritme ve

bronz yapma metotlar yaygnlatka, bu

teknik yava yava her ynde da doru

geniledi.

Bronz ann byk kltrel rn,

hem Yunanl hem de Truval kahramanlarn

bronz zrhlarda savat, bronz kalkanlar

tad ve bronz kllarla bronz ulu

mzraklar kulland, (M 1200de

gerekleen) Truva Savann yksn

anlatan Homerosun lyada siydi.

Eski Dnyada Bilim

M 3500 - MS 475

Eski Dnyada dier Ortadou kltrleri en

nemli gc olutururken, Msr ilk ulustu.

M 3100 ylndan itibaren Nil Nehrinin 800

kmlik ky blgesindeki ehir devletleri

ortak bir dili ve kltr paylayorlard.

Aa yukar ayn zamanlarda Girit adasnda

ilk Avrupa uygarl geliti. M 2500de Sar

nehrin kylarnda ise in uygarl dodu

ve Orta Amerikada tarm gelimeye balad.

Bu eski zamanlarn bilim ve teknolojisi

esasen pratik amalyd - aletler ve silahlar

iin metalrji; zaman belirlemek ve ne

zaman ekim yaplacan ve hasat edi-

leceini kararlatrmak iin astronomi;

lm, denizcilik ve mimarlk iin mate-

matik ve geometri. Fenikeli tccarlar al-

fabeyi (fikirler iin deil, szckleri

oluturan sesler iin kullanlan semboller)

yarattklarnda M 1500de iletiimde byk

bir srama yaand. Bu devrim yaratan

yntem, okuma ve yazmay ok daha kolay

bir hale getirdi. Yunanllarn

ykselmesinden nce, Fenikeliler Akdeniz

ve tesinin en mkemmel denizcileriydiler.

M 1100 yllarna gelindiinde Bat Akdeniz

ve tesindeki blgelere giden krekli

gemilerini ynlendirmek iin takm

yldzlarn kullanyorlard. Kltrleri M

800 yllarnda gelimeye balayan

Yunanllarn en byk bilimsel katks ise

yaklamlaryd. Dnyann na-

27

sl ilediini tarif eden genel ilkeleri ararken,

kantlayabildikleri eye dayanan kuramlar

gelitirdiler. Kendilerinden nce gelen

byk kltrlerin aksine, Yunanl lar bilimi

din ve bo inanlardan ayrdlar. Astronomik

aratrmalar daha nceki bilgileri ok daha

geride brakan sonular verdi; matematii

hesap ve lm gibi pratik amalardan ayr

olarak ele alan ilk onlard. Bylece sekiz yz

yllk bir dnemde modern matematiin

temelini oluturan geometri ve cebirdeki

mantk yrtme metotlarn gelitirdiler.

Tabii pratik uygulamalar da unutulmamt.

rnein Arimedin yapt saysz keif ler

ve yenilikler arasnda, su zerinde

durabilme ilkesinin aklamas ve mani-

velalarn almas kuram bulunuyordu.

Aristo ise mantk dediimiz rasyonel d-

nce sistemini tasarlamas yannda, yaam

bilimlerinin babas olarak tannr. Be

yzden fazla hayvan trn incelemi ve

snflandrmtr; rencisi Theophrastos

ayn eyi benzer sayda bitki tr iin yap-

mtr. Yunanl Doktor Hippokratese tbbn

babas denir; nk M beinci yzylda

hastaln doast bir mdahale olduu

fikrini reddetmitir. M 500den itibaren

Yunanl doktorlar insan bedenini ilk otopsi

yapanlard [(cansz bedeni keserek

incelemek, .n.).J M 100 yllarnda

Yunanistan kt ve Akdenizde Roma en

nemli g haline geldi. Romallar yeniliki

deildiler; fakat zellikle mhendislik ve

ina metotlarnda Yunan bilgisini pratik

olarak uygulamay baardlar. Roma

mparatorluu yayldka renmenin

kapsam da geniledi. MS beinci yzyln

sonuna doru imparatorluk ktnde

Avrupadaki bilimsel aratrmalar sona erdi.

Karanlk alar balad.

M 3500

Tekerlekli Arabalar

Nesneler elle tanamayacak kadar ar

olduunda, kara tamacl sorun haline

gelir. Topran olduka dz olduu yerlerde

bile yer kumlu, akll veya imenli olsun

fark etmez, olduka fazla miktarda srtnme

vardr.

lk balarda ar nesneler sadece g

kullanarak byk kzaklar zerinde e-

kiliyordu ve insanlardan gl hayvanlar

kullanldnda bile (rnein kzler)

tanma olduka yavat.

Kzaklarn altna ktk eklinde kaba

makaralar yerletirilirse, tanma daha

kolaylayordu. Makaralar ekilmiyor, fakat

dnyordu ve bu da srtnmeyi olduka

azaltyordu. Bylece daha az i yaplyordu;

fakat makaralar arkadan alnp tekrar ne

konulmak zorunda olduundan, daha fazla

zaman harcanyordu, ihtiya duyulan bir

dingil ve tekerleklerdi.

Birilerinin kendilerini tutan kaylar

iinde dnecek ve daima kzan altnda

kalacak ekilde, kzaa nde ve arkada

olmak zere iki makara ilitirmeyi nasl

dndn bilmiyoruz. Her makarann

ucuna sonradan kza yerden yukar

kaldrmak iin salam tahtadan tekerlek ler

yerletirildi ve tekerlekler serbeste

dnmeye baladlar.

Tekerlekli araba bir kzaktan, hatta

makaral bir kzaktan ok daha abuk ve az

emek harcanarak hareket eder. Bylece bu

tr arabalar kara tamaclna bir devrim

getirdiler. En azndan ticareti daha da

kolaylatrdlar.

Bu trden arabalar M 3500de Smerde

grldler.

28

Nehir Kayklar

Ar ykleri su zerinde tamak, kara-

dakinden tabii ki daha kolaydr. Su top-

raktan ok daha az srtnme salar ve

yzeyinde kalc engebeler, yani kayalar,

bayrlar ve yokular yoktur.

Bu anlamda Nil idealdi. Sadece ya-

mursuz Msr iin su kayna deildi -ayn

zamanda yllk taknlarnda toprak da

periyodik olarak besleniyordu-, aknts da

hafifti ve hi frtna yoktu. Nil, Smerde

adaletsiz Diclenin yapt gibi kayklara

zarar vermiyor ve devirmiyordu. (Diclenin

Yunanca ad Kaplan anlamnda Tigristen

gelir ve ngilizcede de kaplan tiger, Dicle

Tigristir.)

Ayrca Nil neredeyse tam olarak kuzeye

doru akar, rzgr ise hemen her zaman

kuzeyden eser. yleyse bir kayk nehirden

aa kolayca gidebilir ve geri dnme vakti

geldiinde rzgr yakalamak iin bir yelken

ekilebilir; bylece gemi akntnn tersi

ynde gidecektir.

Msr ormanlk deildi; fakat o gnlerde

nehir boyunca (papirs denilen) bol bol

sazlklar vard. Sazlklar demetler halinde

kayk yapmak iin kullanlyordu. Kayklar

ise ortas ukur olacak ekilde ina

ediliyordu; bylece daha fazla suyun yerini

zaptediyor ve batmadan daha ok arlk

tayabiliyorlard. Bu sazdan kayklar

zellikle dayankl deildiler; fakat yumuak

huylu Nilde salam kayklara ihtiya yoktu.

(Musa Nil Nehri zerinde yzdnde saz

otlarndan -yani papirs- kk bir kaya

ya da mavnaya konulmutu.)

Sonu olarak Msrda, herhalde Smer

tekerlekli arabasn benimsemede gsterdii

yavalktan sorumlu olan, son derece uygun

bir iletiim biimi bulunuyordu. Msrn

nadiren kara tamaclna ihtiyac vard.

M 3500 yllarna gelindiinde Msr

kayklar Nil zerinde dzenli seferler

yapmaya balamt ve M 3000de kynn

yaknndan giderek ve Sina yarmadas ve

Filistin yoluyla Lbnana doru yol alarak,

Nil zerinden Akdenize aldlar. Orada

Msrda bulunmayan aa gvde lerini

temin ettiler ve ina amacyla yanlarnda

getirdiler.

Yaz

Smer dnyadaki en gelimi ve karmak

uygarlk olduundan hayat da daha

karmakt. nsanlar rettikleri tahln ne

kadaryla ticaret yaptklarnn, ne kadarn

alp sattklarnn ve ortak fona (u an vergi

demekteyiz) ne kadar katkda bu-

lunduklarnn hesabn tutmak zorun-

daydlar.

Btn bunlar aklda tutmak gittike

daha g bir hale geldi. Bunu eitilmi bir

hafzann olaanst glerine iftira

atmadan sylemek mmkndr. Yani kayt

tutmak gerekliydi.

Bir sepet meyve iin topraa bir iaret

izmeyi ve sonra da ne kadar sepetin tes lim

edildiini anlamak iin iaretleri saymay

hemen herkes dnebilir. Toplum eer

basitse bunu yapmak iin zahmete girimeye

hi gerek yoktur.

Oysa hafza zorlandka, bu trden

iaretler yapld, ileri basitletirebilmek iin

bir, be ve on iin farkl iaretler konuldu;

bylece saylmas gereken ok fazla birim

iaret olmuyordu. Bu i sonunda meyve

anlamna gelen bir iareti, tahl anlamna

gelen bir bakasn ve insan vb. anlamndaki

bakalarn getirdi. Nihayet farkl her nesne

iin iaretler ya da belki ilk bata kaba

resimler yapld, insanlar iaretler zerinde

anlarsa ve onlar nasl yapacan ve

yorumlayacan renirse, karmza yaz

kar.

Grne baklrsa Smerliler yumuak

kil zerinde, ivi eklinde iaretler oluturan

sivri ulu bir yazma aleti kul-

29

lanarak bir yaz sistemini ilk gelitiren lerdi.

Buna daha sonralar ivi eklinde

anlamna gelen Yunanca szcklerden ivi

yaz s denildi. Zaman getike semboller

daha stilize ve basit bir hale geldi ve

resimsel simge olma fonksiyonlarn

yitirdiler. Yine de her sembol az ya da ok

bir szck anlamna geliyordu; bylece

okumak ya da yazmak isteyen herkes

yzlerce ve hatta binlerce farkl sembol

ezberlemek zorundayd.

Bunun anlam okuryazarlarn daima

nfusun aznln oluturmalaryd; fakat o

gnlerde toplumu idare etmek iin btn

ihtiya duyulan da buydu.

A B

Msr yaz yazma bilgisini ald ve en az

iviyazs kadar karmak, tmyle farkl bir

iaretler dizgesi icat etti. Msr yazsna

hiyeroglif denildi ("rahiplere zg yaz

anlamndaki Yunanca szcklerden; nk

Yunanllar en ok Msr tapnaklarnda

yazyla tantlar). Papirs znn ince

esnek sayfalan zerine boyanyordu.

Yaz son derece byk bir fark getirir.

Bir tr donuk konumadr. Dnceler ve

kaytlar konuulan szcklerden ok daha

kalcdr ve eer dikkatle kopya edilecek

olurlarsa, sonsuza dek dayanr

Belirli bir yapya sahip yaznn ilk biimleri (A) Smer ve Babil iviyazs, (B)

Eski Msr'da doan hiyeroglifti.

30

ve konuulan dilin hafzasndan daha kesin

bir biimde kalc olurlar.

Bunun anlam, her kuan bir nceki

kuan birikmi deneyim ve bilgeliini daha

doru ve abuk renmesi ve sonu olarak

daha hzl gelimesidir.

Ayrca, yaz yoluyla tutulan kaytlar

adlar, yerleri ve detaylaryla gemite olan

olaylarn tam bir versiyonunu bize verirler.

Bir toplumda neler olduunu yaz olmadan

anlamak iin, geride braktklar eylerden

yola karak olan biteni yorumlamaya

almalyz; yani mleklerinden,

sanatlarndan ve hatta plerinden.

Demek ki yazya sahip olan bir toplum

tarihidir. Sahip olmayan tarih ncesidir. Bir

baka deyile, tarih M 3500 yllarnda

Smerde balamtr.

Sabanlar

Tarmn ilk gnlerinde tohumlar topraa

serpilir ve rasgele byrlerdi. Sonunda ayr

sralar halinde ekilirse tohumun su-

lanmasnn, yabani otlardan ayrlmasnn ve

hasat edilmesinin daha kolay olduu

kefedildi.

En basit halinde saban, iine tohumlarn

ekildii bir iz brakarak topran iinde

srklenen ucu atall bir sopayd. Bu tohum

sama hzn byk lde artrd. Saban ilk

kez M 3500 yllarnda Smerde kullanld.

M 3100

Uluslar

ehir devletleri snrlarn geniletip n-

fuslar artnca, blgeleri birbirine karmaya

ve karlkl bamllklar artmaya balad.

Sulama uygulanmaya baladnda nasl

bir ehir devletinde meseleleri organize

etmek gerekli olduysa, ayn ekilde belirli

bir nehrin kylarndaki ehir

devletlerinde de ileri daha da ileri bir

dzeyde organize etmek gerekli oldu.

Sulama kanallarn ve setleri en iyi durumda

tutmak, daha yukarda yer alan bir bakas

kendininkileri paralanmaya brakr ve

zamansz bir sel meydana getirir veya suyun

aa doru akn keserse, bir ehir

devletinin hi iine yaramyordu.

Bu nedenle birlemeye ynelik basklar

vard ve bu, ilk nce Msrda gerekleti.

Nil boyunca grlen iletiim kolayl

farkllklar ortadan kaldryordu ve nehrin

800 kmlik kysnda yer alan tm ehir

devletleri ayn kltr ve dile sahip oldu.

M 3100 yllarnda Nil deltasndaki

ehir devletleri (aa Msr), ilk Hane-

danln ilk kral Menesin hkmdarlnda

deltann gneyindeki devletlerle (yukar

Msr) birleti. (Msrl Rahip Manetho M

300 yllarnda bir Msr tarihi yazd ve

hkmdarlarn, her biri belirli bir sre iin

Msr yneten aileleri temsil eden

hanedanlklara bld.)

Msr ehir devletleri ortak bir dile ve

kltre sahip olduundan, Msr gnmzde

ulus dediimiz ey olarak grlebilir. Bu,

dnyann grd ilk ulustur.

M 3000

Mumlar

Ya kandilleri binlerce yldr kullanlmtr

ve daha binlerce yl kullanlabilir; fakat ya

etrafa dklebilir ve bu da atein tehlikeli

bir biimde yaylmasna nden olur. Eer kat

bir ya eritilip bir fitilin etrafnda

katlamas salanrsa, kat madde ayn anda

aydnlatc ve kap grevini grr. Bu tr bir

mum, dklme tehlikesi olmadan etrafta

tanabilir.

lk mumlar yaklak M 3000 yllarndan

kalma Msr resimlerinde grlr;

31

gnmzde aydnlatmadan ok dekorasyon

amal kullanlsa da, o zamandan beri

hayatmzda yer almlardr.

Ek Olarak

Akdenizde Msr ile Yunanistan arasnda

yer alan bir ada olan Giritte bir uygarlk

geliiyordu. Asya ve Afrika ktalarndan

sonra Avrupa blgesinde diyebileceimiz ilk

uygarlkt.

M 2800

Takvimler

Gne takviminde belirlenen dzene gre

gnn (ya da gn gece deiiminin) ve

gnn blmlerinin kullanlmas zamann

geiini izlemek iin yetersizdir.

Mevsimlerin deimesi gibi baz olaylar

birka yz gn sren dnemleri ierir. Bu

gnleri saymak yorucu bir itir ve yanlma

olasl fazladr.

Ancak orta uzunlukta bir dng, yani

ayn safhalar da vardr. Ayn safhalarn

tamamlamas 29 veya 30 gn srer ve

mevsim dnglerinin oluturulmas da 12

veya 13 dng (yani Ay szcnden aylar)

srer.

nsanlarn aylara ilk olarak ne zaman

nem vermeye baladklarn bilmiyoruz.

Tarih ncesi insanlarn bile onlar say-

dklarna dair belirtiler var; fakat bu ii ilk

sistemletiren Frat-Dicle blgesinde

yaayanlar olmutur. Onlar baz yllarn

12 ay ve bazlarnn da 13 ay srd, 19

yllk bir dng meydana getirdiler. Bu tr

bir dng yllar mevsimlerle denk

tutuyordu. Bu Ay takvimi Yunanllar ta-

rafndan kabul edildi ve Yahudi ayin tak-

vimi olarak hl kullanlmaktadr.

Ancak Msrllar esas olarak Ay takvi-

mini kullanmadlar. Onlar iin yln en

nemli zellii Nilin periyodik olarak

tamasyd. Sulamayla grevli rahipler, her

gn nehirin yksekliini ltler ve sonunda

taknn ortalama olarak 365 gnde bir

geldiini kefettiler. Bu, ayn zamanda

Gnein yldzlara gre gkte tam bir daire

izmesi iin gereken zamand. (Gnmzde

bunu Dnyann Gne etrafnda dnmesi

iin gereken zaman olarak alyoruz.) te bu

gne yldr ve buna dayanan bir takvim

gne takvimi dir.

Msrllar bir ylda 12 yeni Ay oldu-

unun farkndaydlar; bu nedenle 12 aylar

vard, fakat Ayn gerek safhasna hi

dikkat etmeden, her ay iin 30 gn verdiler.

Bu, toplam olarak 360 gn ediyordu, sonuna

da 5 gn eklediler.

Bu takvim eski tarihlerde icat edilen

dierlerinden daha basit ve kullanlyd.

Tarihiler takvimin ilk olarak kullanld

zaman tam bilmiyorlar; fakat rahipler zel

hesaplamalar iin M 2800 kadar eski bir

tarihte kullanm olabilirler (Nilin ne zaman

taacan sadece onlarn bilmesi, rahipleri

kukusuz daha gl klyordu).

Neredeyse bin yl boyunca Msr

takviminden daha iyisi yaplamad; hatta

ondan sonra bile ortaya karlan onun biraz

deitirilmi haliydi ve yaplan tm

deiikliklerin daha iyi olduunu da sy-

leyemeyiz. u anki takvimimiz, yine daha iyi

olmayan baz deiiklikleriyle hl Msr

takvimine dayanmaktadr. Bu da, bizim

takvimimizi neredeyse be bin yl yanda

yapar.

M 2650

Ta Antlar

Nilin sayesinde Msrllar fazladan besin

yetitirme olanana sahiptiler; bylece,

birou en azndan yln belirli blmnde

baka ilerle megul olabildiler.

32

Bu Msrl hkmdarlarn, kendilerinin

bykln ve onlarn araclyla da

ulusun ve halkn bykln gstermek

iin tasarlanan kamu projelerinde Msrl

halk kullanmalar anlamna geliyordu.

Projeler ayn zamanda bu bykln

antlarnn gelecek kuaklara bra-

klmasyd.

Bylece Msrl hkmdarlar zenli evler

(ya da imdiki syleyile saraylar) ina

ettiler. Gerekte hkmdara firavun

deniyordu; bu da byk ev anlamna gelen

Msr szcnn Yunanca versiyonudur.

(Bu, bizim bakan kastettiimizde Beyaz

Saray dememize benziyor.)

Ulusun nemli bireylerinin kendileri iin

zenli mezarlar yaptrmalar adet tendi;

nk Msr dini lmden sonra hayatla

nemli bir biimde ilgileniyordu ve

lmszl garanti edebilmek iin bedenin

korunmas gerektii dnlyordu.

Mezarlar mastaba denilen uzun yaptlard.

(Gnmzde bakanlarmzn

lmszln garantilemek iin ok byk

bakanlk ktphaneleri kuruyoruz.)

M 2686 yllarnda nc Hanedanln

ikinci kral Coser baa getiinde,

byklnn ant olarak zellikle zenli

bir mezar yaptrmaya karar verdi. Kraln, her

biri aadakinden daha kk olan alt

tatan mastabann birbiri zerine

konulmasn denetleyen Imhotep adnda bir

danman vard. Sonuta ortaya kan ekil

temelde piramide benziyordu, ancak tpk

modern gkdelenler gibi belirli aralklarla

st katlar alt katlara nazaran daha geride

ina edilmiti. Bu katlar bir devin tepeye

trmanmak iin ataca admlara

benzediinden, bu yapya Basamakl Piramit

denir. Taban 120 metreye 105 metre ve

ykseklii neredeyse 60 metredir.

Basamakl Piramit ina edilen ilk byk

tatan yapyd; imdi de insanlar tarafndan

ina edilen, gnmze dek kalabilmi en

eski yapdr.

Basamakl Piramit, ayn zamanda bir

modann domasna da neden oldu ve

bundan sonraki birka yzylda firavun lar

insanlara bo zamanlarnda gittike daha

zenli piramitler ina ettirdiler. Daha byk

talar kullanld ve Firavun Kufu

(Yunanllarda Keops) M 2530 yllarnda

hepsinin en by Byk Piramitin

inasn idare ettiinde zirveye ulalm

oldu.

Piramit bitirildiinde kare olan taba-

nnn uzunluu 226 metreydi; bylece 65

dnmlk bir alan kaplyordu. Drt kenar

144 metre yksekliine ulaan bir noktaya

doru eit eimle kyordu (basamak

fikrinden vazgeilmiti). Kaya di limlerinden

salam biimde yaplmt; bunlarn her biri

ortalama 2,5 ton arlnda ve tahminen

2.300.000 taneydi. Tabii su yoluyla, Nilin

yukarlarndaki ta ocaklarndan, yani 965

km teden getirilmilerdi.

Bu kaya dilimlerinin arasnda kraln

tabutunu, mumyasn ve lmden sonraki

hazinelerini ieren devasa ynn merkezine

yakn bir yerde, bir odaya alan geitler

vard.

Bu trden byk, marur yaplara

duyulan heves fazla uzun srmedi. Bunlar

ina etmek Msr iin bile ok fazla zaman ve

i gerektiriyordu. Fakat bazlar kullanl,

bazlar sembolik ve yine bazlar marur

byk yaplar ina etme drts insanl

hi terk etmedi. Ortaadan kalma baz

katedraller sonunda ykseklik olarak

(yaklak 3500 yl sonra) piramitleri getiler.

Ve tabii bugn de gkdelenlerimiz, devasa

kprlerimiz ve barajlarmz vb. var.

33

M 2500

Edebiyat

yk anlatmak herhalde konuma kadar

eskidir. Yetenekli yk anlatclar 50. 000

yl ncesinde de bugn olduu kadar

aranlan kiilerdi. Sonunda olduka zenli

ykler ezberlendi ve dinleyici karsnda

anlatld veya arkya dkld. Homerosun

lyada's veya Odysseia's kalc bir forma

aktarlmadan nce muhtemelen birok kere

sylendi.

Yaz kefedildikten sonra ise, daha nl

szl ykleri ve destanlar kaydetmek

sadece bir zaman meselesiydi. Bir yk

sadece szl olarak renildiinde, ki i onu

sadece bir ozan civarda olduunda ve

anlatmak istediinde duyabilir. Ender

grlen tiyatrovari bir performanstr bu.

Ayn yk yazya geirildiinde ise, her

zaman istee gre okunabilir. Yazl bir

yk, daima var olan bir ozan gibidir.

Yazy kefeden Smerliler byk

olaslkla ykleri yazya ilk geirenlerdi. Bu

yklerden biri, Smerlilerin yazl

edebiyat oluturmalarndan yaklak iki bin

yl sonra, M 668ten M 626ya kadar

hkmdarlk yapan Asurlu Kral

Asurbanipalin ktphanesinin kalntla-

rnda bulundu.

Keif 1872de ngiliz arkeolog George

Smith (1840-1876) tarafndan yapld.

Arkeolog, Glgam adndaki Smerli bir

kraln yksn ve lmszlk arayn

anlatan, ivi yazsyla yazlm on iki kilden

tablet bulmutu.

yknn yazl halde M 2500 kadar

eski bir tarihte ortaya km olmas

mmkndr, ikinci derecedeki olay olarak

birka yzyl nce Frat-Dicle Vadisini

kasp kavuran byk taknn yksn

iermektedir. yky Nuhun Tufan olarak

anlatan ve dnya apnda ol-

duunu hayal eden ncilin yazarlar ta-

rafndan dn alnmtr.

Glgamn yks gnmze kadar

neredeyse bozulmadan kalan en eski yazl

ykdr ve yazl edebiyatn temeli olarak

grlebilir.

Cam

Cam, mlek gibi kilden deil kumdan

yaplr. Cam aslnda hi kat deildir, akt

alglanamayacak kadar skk durumda ve

dolaysyla kat grnen bir svdr. ok

daha krlgandr. Bu nedenle mlekten daha

kolay krlr ve gzellii dnda ona iyi bir

rakip saylmaz. Camn belli lde effafl

vardr. Bazen bilerek eklenen saf olmayan

karmlar da, cama derin ve gzel renkler

kazandrr.

Bilinen en eski cam nesneler M 2500

ylndan kalma Msr mezarlarnda bulundu;

fakat bunlar sadece takydlar. Ancak bin yl

sonra cam kap olarak kullanld.

Ek Olarak

Bu sralarda u anki kuzey inde bulunan

Huang Nehrinin (Sar Irmak) vadisinde

tarm bamsz olarak gelimiti ve sonu

olarak orada uygarlk kurulmutu. Tarm

ayn zamanda yine bamsz olarak Orta

Amerikada da geliiyordu.

M 2340

mparatorluklar

Hangi trden olursa olsun eliki hayat

kadar eskidir. Zeknn sayesinde, insanlarn

ortaya kmasyla eliki yeni tehlike

boyutlar kazanmtr. nsanlar gemite

yaplan yanllar hatrlar, bunlar zerine

uzun uzun dnr ve intikam planlar

kurarlar. Zaferden sonra da yenilen tarafn

intikam almak isteyebilece-

34

ini fark eder ve onlar tmyle ortadan

kaldrmak iin baka eylemlere giriirler.

Bundan baka teknolojinin gelimesi si lahlar

insann eline vermi ve bu da elikiyi ok

daha kanl bir hale getirmitir.

Smer, Msr kadar ansl bir yerde

bulunmuyordu. Frat ve Dicle de Nilin

salad kolay tama yolunu sunmu-

yorlard. letiim o kadar etkili deildi ve

grne baklrsa blgedeki insanlar

arasnda ortak karlar daha azd. Teker lekli

arabalar ve bronz silahlaryla Smer ehir

devletleri Msr ehir devletlerinden daha

fazla birbirleriyle savatlar.

Bundan da te Msr, Nilin her iki k-

ysnda yer alan lle korunmuken, Smer

istilaya daha akt. Sonuta Smerli

olmayan insanlar Frat ve Diclenin yukar

kesimlerinde yerletiler.

Smerin tam kuzeyinde, Frat ve

Diclenin birbirlerine en ok yaklat

yerde, Smerli olmayan bir dili konuan

Akadlar tarafndan ehirler kuruldu. Akad

dili sonradan Sami denilen bir dildendi.

(Gnmze kadar kalm en nemli Sami dili

Arapadr.) Smer dili ise Sami deildi ve

aslnda bildiimiz baka hibir dille

balantl da deildir. Smerli ehir

devletleri ile Akadlarn komular arasnda,

Smerli ehir devletlerinin kendi aralarnda

olduundan daha az ortak karlar vard.

Bylece Msrn bir ulus oluturma-

sndan yedi yzyl sonra bile, Frat ve

Dicledeki ehir devletleri bar iinde

birlemeyi baaramadlar. Blgenin en iyi

birleik idare altnda kalknabilecei akt;

fakat hangi ehrin ve hkmdarn lider

olacana dair hibir anlama yoktu ve

mesele kaba kuvvetle halledilmek zorunda

kalnd.

M 2350 yllarnda Sargon adnda bir

adam (yaklak M 2334-2279), Akad

ehirlerinden biri olan Agadenin h-

kmdarln ele geirdi. Savata baarl

oldu ve hem Akad hem de Smerde h-

kmdarln ilan etti. Ayrca, kuzeye ve

douya doru da ordularn gnderdi ve

sonradan Asur olarak bilinen Frat-Dicle

Vadisinin yukar kesimlerinde ve Elam

olarak bilinen Fratn dousundaki blgede

kontrol ele ald.

Msrn birlemesinde ayn dilden ve

kltrden ehir devletlerinin bir araya

gelmesi sz konusuyken, Sargon kendi halk

Akadlar egemen olmak kaydyla farkl dil ve

kltrden halklara hkmdar oldu.

Eer bir kltrel grup politik ve askeri

adan dierlerinden baskn olursa, ortaya

kan eye genelde imparatorluk denilir.

Sargon bilinen ilk imparatorluu kurdu. Ve

tabii bu da sonuncu olmad.

Ek Olarak

Girit dnyada ilk kez harp donanmas olan

lke haline geliyordu. Bir ada olduundan

gemiler yoluyla ticaret yapmak zorundayd

ve gemiler Giriti istilaclara kar koruma

grevini de stlendiler. Donanma sayesinde

Girit, Ege Denizindeki adalar ve Yunan

sahillerini idaresi altna ald. Ayrca bin yl

sren bar iindeki bir uygarl da

garantilemi oldu.

M 2000

Atlar

O zamana dek arabalar ve sabanlar ekmek

iin kullanlan hayvanlar kz ve eekti.

kz glyd, fakat hantal, aptal ve

yavat. Eek daha zekiydi, fakat kzden

daha kk ve zayft. Her ikisi de ar,

salam tekerlekli arabalar hzla

ekemiyordu.

te bu nedenle savalarda hayvan ta-

macl pek baarl biimde kullanla -

mad. Ordular mzraklar ve kllar kul -

lanarak ve kalkanlar arkasna saklanarak,

bir taraf vazgeip kaana dek birbir lerine

rastgele vuran yaya asker ynlarndan

oluuyordu. Arabalar ise sadece trensel

olarak hkmdar ve dier askeri liderleri

yrmekten kurtarma veya silahlar ve

erza tama grevi gryorlard.

Fakat sonra, M 2000 yllarnda evik

bir hayvan -vahi at- o zamanki uy-

garlklardan biri tarafndan deil de, u an

Iran olarak adlandrdmz steplerde

gebeler tarafndan evcilletirildi. At,

eekten daha byk ve glyd; ayrca

kzden de daha zekiydi. Yine de ilk

balarda tama iin elverisiz sayld, nk

atn koulmas zordu. kze uygun olan

koum takm, atn nefes borusu zerinde

basn yapyor ve hzn kesiyordu.

Sonradan, M 1800 yllarndan biraz

nce, birileri at zel bir amala kullan lan

hafif yk tamas iin kullanma metodunu

buldu. Mmkn olduunca hafif bir araba

yapld; bu araba iki byk tekerlek

arasnda, ancak bir insan tayacak

byklkte ufak bir platformdan

oluuyordu. Tekerlekler bile srf tahtadan

deil de parmaklkl yaplarak, g kaybna

uramadan hafifletirilmiti; ayrca dingile

yle balanmlard ki ayr ayr

dnebiliyorlard. Sonu iki tekerlekli bir

sava arabasyd -ng. chariot- (bu szck

arabadan pek farkl deildir -ng. cart).

Bu kadar hafif bir yk eken bir at ya

da atlar, yaya bir askerden ok daha hzl

koabiliyordu. Yalnzca iki tekerlekle bu

araba, en az at kadar manevra yapabiliyor ve

az bir abayla yeni bir yn alabiliyordu.

Gebelerin, delice srlen bir grup

arabann yaya askerler tarafndan durdu-

rulmayacam kefetmeleri fazla uzun

srmedi. Aslnda yaya askerler, stlerine

doru gelen hayvanlar ilk grdklerinde

dalyor ve dehet iinde kayorlard.

Bu, yeni bir sava silahnn ona sahip

olmayanlar hazrlksz yakalad ve sahip

olanlara da bir tr evrensel zafer balad

ilk ak vakadr. Aknc gebe ler belirli bir

dnem iin barbar egemenlii altna giren

Frat-Dicle Vadi- sine dalp girdiler.

Gebeler sonra gnmzn Suriye ve

Kuzey Iraknda Mi- tanni kralln ve

gnmzn Dou Trkiyesinde Hitit

kralln kurdular. M 1700 ylnda atllar

Kenan lkesine ve sonra da ilk kez yabanc

istilaclarn eline den Msra, ayrca

Hindistana girdiler.

Bu trden istilalar yerleim blgelerinde

ykmn yaylmasna neden oldu; fakat pek

de ileri kartrmad. Muhtemelen zaman

gemi hayat tarzlarnn deimesine

yardmc oldu ve bir yerleim blgesinden

dierine yeni fikirlerin akn hzlandrd.

Ek Olarak

Akdenizin dou kylarnda Fenike ehir

devletleri nemli olmaya balad. Her ne

kadar Giritliler birka yzyl boyunca gemi

inasnda hkim ulus olarak kalsalar da,

Fenikeliler de gemiler yaptlar ve denizcilik

becerilerini rendiler.

M 1800

Matematik ve Astronomi

Matematik konusu insan kadar eskidir. Baz

hayvanlarda ilkel bir say duygusu bile

vardr.

rnein piramitlerin geometri alannda

gerek bir yetenek gsterilmeden ina

edilebileceine inanmak ok gtr.

Smerliler ve onlarn ardndan gelen

Babilliler matematik ve astronomide nemli

gelimeleri ilk gerekletirenler-

36

di. M 1800 yllarnda hl baz ynlerden

izlediimiz 60 rakamna dayanan bir say

sistemi gelitirdiler; bizim de bir dakikada

60 saniyemiz ve bir saatte 60 dakikamz var.

Peki neden 60? nk 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 15

ve 30a eit olarak blnebilir; bylece

eskilerin zorluk ektii sk sk duyulan

kesirli say ihtiyac ortadan kalkm olur.

Ayrca dairede 360 derece (60x6) vardr.

Onun da says kolay blnr. Bundan baka

Gnein gkyznde tam dnn

bitirmesi 365 gn srer, yani yldzlara gre

gnde bir derece ilerler. Bu da 360 saysnn

seilmesini etkilemi olabilir.

Frat-Dicle Vadisinde gkyzn

seyredenler, ksa srede Gne ve Ayn yan

sra be parlak yldzn da kalan sabit

yldzlara oranla konum deitirdiini

kefettiler. Gezegenler dediimiz bu hareketli

yldzlara (Yunanca gezinmek anlamndaki

szckten) tanr ve tanralarn isimleri

verildi ve bunu hl yapmaktayz. Be parlak

yldza Merkr, Vens, Mars, Jpiter ve

Satrn diyoruz. Gne ve Ay da katacak

olursak, bu trden yedi gezegenin bir araya

gelmesiyle sonunda yedi gnlk hafta dodu,

her gezegen bir gnden sorumluydu. Bir

zaman birimi olarak hafta, Babilliler ta-

rafndan bu ekilde oluturuldu ve ilk kez

Yahudiler, sonra Hristiyanlar ve onlarn

araclyla da tm modern dnya tarafndan

kabul edildi.

Yedi gezegen, sonraki Yunanllar ta-

rafndan bir btn olarak Zodyak olarak

adlandrlan belirli yldz gruplamalarndan

geen yollan izliyorlard. Bu, on iki burca

blnd; bylece Gne her burta bir ay

kadar kalyordu. Sonunda Smerliler ve

Babilliler bu yollar detayl ekilde

incelediler ve yaklak olarak da olsa

gezegenlerin gelecekte nerede olacaklarn

tahmin edebildiler. Bu olay matematiksel

astronominin balangcn temsil etmektedir.

Gne, gece ve gndz arasndaki fark

yaratarak dnyay kuvvetli biimde etkiliyor

ve Ayn safhalar da bir ayn uzunluunu

beliriyordu; bu nedenle dier gezegenlerin

de insanlar iin nemli olduunu farz etmek

doal grnd. Gezegenler, yldzlara ve

dier gezegenlere gre konumlarn

deitirdiklerinde, her birinin etkisi

hakknda hayali fikirler oluturuldu ve

karmak bir sistem olan gezegen

konumlarndan gelecei grme sistemi

geliti. Bu, astrolojidir.

Astroloji tmyle samalktr, fakat

insanlar gl bir biimde gelecei bilmenin

gvencesini istemektedirler; bu nedenle

gnmzde bile astroloji eitim grmemi,

olgunlamam veya sadece aptal olan birok

insan tarafndan kabul edilmektedir.

Fermentasyon (Mayalanma)

Bir kenara braklan meyve sular bazen

mayalanrlar, yani tad farkllatran de-

iimlere urarlar. Ayn ey slatlm tahl

iin de geerlidir. A ya da susuz kalan

insanlar, bu trden mayalanm eyleri

yediler ve sonradan tadn ve yapt etkileri

sevdiklerini anladlar. Aslnda tkettikleri

ey, maya tarafndan eker ve niastalardan

oluturulan alkold. Bylece sarho oldular

ve kendilerini mutlu hissettiler. (Bu, sadece

insanlara zg deildir. Bazen kular ve

hayvanlar agzllkle mayalanm

meyveleri yerler ve onlar da gerekten

sarho olurlar.)

Bu olay, tarih ncesi zamanlarda ger-

eklemi olabilir; ancak M 1800 yllarnda

mayalanm besinleri tketmek y lesine

yaygnd ki ok fazla bira etkisin- deyken

yaplan kt ve ahlakszca hareketlere kar

kanunlar koymak gerekli olmutu.

Aslnda tarmn balangcndan bu yana

hububat una dntrlyordu;

37

sonra su katlyor ve yass, sert, fakat

besleyici bir ekmek yaplyordu. Fakat bazen

su katlm un mayaland ve ekmein

kabarmasna ve sngerimsi olmasna yol

aan gazlar (karbondioksit) salglad. Sonu

yass ekmek kadar besleyici, fakat daha

yumuak ve yemesi daha zevkli olan

mayalanm ekmekti (Latince ykselmek

anlamndaki szckten).

M 1800 yllarndan hemen sonra bunu

kefeden Msrllar, sonunda bu srecin

kontrol edilebileceini anladlar.

Piirilmeden nce mayalanm ekmein bir

ksm saklanr ve henz mayalanmaya

balayan hamura eklenirse, taze hamur da

mayalanyordu. Bylece i ansa kalmam

oluyordu.

Ek Olarak

Bu sralarda hem Smer hem de lndus

uygarlklar hzla kmekteydiler. Smer

kltr yabanc istilas altnda yok olu-

yordu. ndus halk ise fazla sulama y-

znden tarlalarndaki tuz miktarn yle bir

seviyeye getirmiti ki yeterince ekin

yetitiremiyordu.

M 1775

Kanunlar

nsanlarn zorla uygulamak zorunda ol-

masalar da, evkle uyduklar detleri

herhalde daima vard.

Zaten basit bir toplumda detler ye-

terlidir. Herkes hangi davranlarn bek-

lendiini bilir ve neredeyse otomatik bir

biimde bunlara uyar. Uyulmad takdirde

karmza sosyal srgn kar ve bu da

detlerin tatbik edilmesi asndan

istenmeyen bir durumdur.

Ancak toplum gittike daha da kar-

maklatnda, kontrol edilmesi ve d-

zenlenmesi gereken farkl davran bi-

imleri, daha zihin kartran durumlar, daha

karmak sorular ve daha artc ilikiler

ortaya kar. Btn kurallar hatrlamak

gleir ve toplum iinde gl kimselerin

kurallar kendilerine gre yaptklar veya

deitirdikleri kukusu doar. Bu durumda

toplum kurallarnn yazya dklmesi talebi

ortaya kar; bylece herkes ne olduklarn

grebilir. Ayn zamanda haksz biimde ya

da keyfi olarak bozulamaz veya

deitirilemezler.

ilk kanunlarn ne zaman yazldn

bilmiyoruz; fakat ksmen de olsa ilk ta-

mamlanm ve hl geerli olan kanunlar,

Frat-Dicle Vadisinde Akad mpara-

torluundan sonra, ksa mrl Babil

mparatorluunu kuran, Babil Kral

Hammurabi tarafndan (M 1792-1750 yllan

arasnda ynetimdeydi) oluturuldu.

(Bundan sonra vadide yaayan halka

neredeyse iki bin yl boyunca Babilliler

denildi.)

Aa yukar M 1775 yllarnda

Hammurabi, kanunlarn sert diyoritten 2,3

metre yksekliinde bir ta stun zerine

yazdrd. Aka kalc olmas dnlmt

ve hl dayandna gre yleydi de.

Dikili tan tepesinde, Hammurabiyi

Gne Tanrs aman nnde dururken

gsteren bir kabartma vard. (Eski

zamanlarda kanunlarn bir kral tarafndan

bir tanrdan alndna inanmak normaldi.

Bylece kanuni otorite gvenilir oluyordu.

te bu ekilde ncile gre Musa Yahudi

kanunlarn Sina Danda Tanrdan ald.)

Dikili tan daha aada kalan bl-

mnde ise, insanlarn eylemlerini yne ten ve

kralla memurlarn adalet datmada

ynlendiren yaklak yz kanunun yer

ald, ustalkla ivi yazsnda yazlm yirmi

bir stun bulunuyordu.

Dikili ta ilk olarak Babilin 48 km

kuzeyindeki Sippar kasabasnda duru-

38

yordu; fakat igalci bir Elamite gc ehri

yamalad ve dikili ta beraberinde gtrd.

Ta bundan sonra Elamn bakenti Susada

kald ve Fransz Arkeolog Jacques Jean Marie

de Morgan (1857- 1924) bulup da Avrupaya

getirdii zaman hl oradayd.

M 1550

Tp

nsanlar bazen tabii ki hastalanr ya da kaza

geirir ve yaralanrlar, iyileme sorunu ya da

iyiletirilme doal olarak herkesi ilgilendirir.

yilemenin ynlendirilmesi iin insanlar

uygun dua ve trenlerle eitli tanrlarn

gnln almaya alr, trl trensel

davran biimlerinden yararlanr veya

bitkilerin ya da hayvanlarn saaltc deeri

olduu dnlen belirli blmlerini

kullanrlard.

Bizim bildiimiz bu trden tedavilerin

ilk derlemesi M 1550 ylndan kalma bir

Msr papirsdr. 1873te Alman Arkeolog

Georg Moritz Ebers (1837- 1898) tarafndan

kefedilmitir. Buna Ebers Papirs denilir.

eitli hastalklarn tedavisi iin halk tbb

diyebileceimiz yedi yz byl ilac ve

tarifi iermektedir.

Ek Olarak

Msrllar Thebesde bakentlerini kurarak,

M I570te kuzeyi sava arabalarndan

temizlediler ve Dou Akdeniz sahilinin

belirli blmlerini igal etmeye gittiler. Bir

Msr mparatorluu kurdular ve yz yl

boyunca tarihlerinin en gl dnemini

yaadlar.

Bu sralarda Yunanllar, Yunan ana

karasnda bir uygarlk kuruyorlard. En

gl ehirleri Mikendi ve kendilerine

Mikenliler deniliyordu. Yunanistan ayr

vadilerden oluan dalk bir alan oldu-

undan ve merkezde de bir nehir bulun-

madndan Yunanllar ehir devletleri

kurdular ve tarihte on drt yzyl boyunca

birlemeyi hi baaramadlar.

M 1500

Alfabe

M 1500 yllarnda Uzakdoudaki in

yazsyla birlikte Msr hiyeroglif yazs ve

(Smerlilerden alnan) Babil iviyazs

dnyadaki en nemli yazl dillerdi. Hepsi

de mthi karmakt ve gnmze kadar

karmak kaldlar. Ayn ey ince iin de

geerlidir.

Msrllar ile Babilliler arasnda Akde-

nizin dou sahilinde yaayan Kenaniler

vard. (Yunanllar onlara Fenikeliler di-

yorlard.) Dier faaliyetlerinin yan sra,

Msrllar ile Babilliler arasnda arac grevi

gren tccarlard bunlar. Bu tccarlarn hem

Msr hem de Babil dilini bilmesi gerekliydi

ve bu da gerekten zor bir iti.

Bir gn ad bilinmeyen bir Kenaninin

aklna bir tr stenoyu benimseyerek dili

basitletirmek geldi. nsanlarn dili ko-

nuurken kardklar ortak seslerin her

birine neden ayr bir sembol verilmesin?

Bylece bu ses sembollerini kullanarak her

dilden her szc yazmak mmkn olur.

Ses sembolleri aslnda Msrllar tarafndan

kullanlmt; fakat ayn zamanda heceler ve

szckler iin de koruduklar semboller

vard. Filistinli mucit yalnzca ses

sembollerinin kullanlmasn ve szcklerin

bunlardan kurulmasn buldu.

Bu koleksiyonun ilk iki sembol aleph

(genelde kz iin kullanlan sembol) ve beth

(genelde ev iin kullanlan sembol) idi.

Sonunda bunu benimseyen Yunanllar iin

semboller alfa ve beta ol-

du. Hl bu semboller sistemine alfabe

diyoruz.

lk olarak M 1500 ylnda kullan lan

Fenike alfabesi, yazmay ve okumay

kolaylatrarak yazda bir devrim yaratt.

Bylece okuryazarlarn says da artt.

Grne baklrsa insanlk tarihinde

yalnzca bir kez gerekletirilen tek keif

budur. Alfabe bamsz olarak baka hibir

toplum tarafndan icat edilmemitir.

Gnmzde kullanlan btn alfabeler (bu

kitabn yazld alfabe de dahil) bu ilk

Fenike alfabesinden kalmadr.

Ek Olarak

Bu sralarda inliler teknolojik olarak ileri

gitmekteydiler. Atla ekilen aralar

gelitirdiler, su buffalosunu evcilletirdi ler

ve belirli trtllarn kozalarndan elde edilen

bir hayvani lif olan ipei kullanmaya

baladlar.

M 1375

Tektanrclk

nsanlarda eitli doast etkilere inanma

deti vardr. Her nesnenin -Gne, Ay,

aalar ve hayvanlar, hatta kabileler, uluslar

gibi soyutlamalar- kendi doast elik

eden eyi, nedeni veya koruyucusu olmas

gerekir.

Her eyi kontrol eden tek bir ilahi g

olduunu ileri sren bildiimiz ilk insan,

M 1379dan 1362ye kadar Msr yneten

Amenhotep adndaki Msrl bir firavundu.

Gne Tanrsn tek ve bir tanr olarak

kabul etti. Bu, Gnein Dnya ve insanlk

zerinde nemli bir etkisi olmas nedeniyle

mantkl geliyor. Ona gre Gne Tanrs

Atondu ve kendine de Aton memnun

anlamnda Akhenaton diyordu. Ancak

firavunun on yedi yl sren hkmdarl

tam bir baarszlkt; nk grleri, kendi

eski

39

detlerine tutunan rahipler veya Msrl lar

tarafndan kabul edilmedi.

Yine de Akhenaton geleneinin birka

kii arasnda devam etmesi ve ncile gre

Akhenatonun zamanndan bir buuk yzyl

sonra srailoullarndan kleleri Msrdan

karan efsanevi lider Musay etkilemi

olmas mmkndr. (Daha sonra gelen

Yahudiler tektanrcl Akhenatondan drt

ya da be yzyl nce yaam olan efsanevi

brahime ithaf ettiler; fakat brahime

ncilin dnda baka bir yerde

rastlanmamaktadr.)

Tektanrclk, doastnn kaosunu

azalttndan ve daha dzenli bir teolojiyi

mmkn kldndan, oktanrclktan sonra

ak bir gelimeydi.

Ek Olarak

M 1470te mthi bir volkanik patlama

Giritin kuzeyindeki Thera Adasn harap

etti. Patlamann yaratt kller Giritin

zerini battaniye gibi rtt ve sonucunda

ortaya kan tsunami kylarna bir tokat gibi

arpt. Girit adas bu olaydan yle harap

olmutu ki on be yzyllk uygarl batarak

sona erdi.

Bu ana ktadaki Mikenli Yunanllara,

Giriti ele geirme ve birka yzyl boyunca

Ege Denizinde stnlk kurma ansn

verdi. Ayn zamanda Fenikelilere de eski

dnyann en nde gelen denizcileri olma

olanan tand. Fenikeliler bin yl boyunca

byle kaldlar.

M 1200

Boyalar

nsann gzelletirme drts kar ko-

nulmazdr. Renkleri grebildiimizden,

onlar tek tek ya da kark durumda, siyah

ve beyazdan genelde daha etkileyici

buluruz. Bu nedenle Eski Ta a sa-

40

natlar resimlerini yapmak iin renk-

lendirilmi topra kullanmlardr.

M 3000 kadar eski bir tarihte hem

Msrda hem de inde normal halinde

beyaz ya da sarms olan kuma renk-

lendirmek iin boyalar kullanlyordu.

rnein bir bitkiden karlan mavi bir renk

olan ivit vard ve baka bir bitkinin

kknden karlan krmz bir renk olan kk

boya da. M 1400 yllarna gelindiinde

kuma btn renklerde boyanabi liyordu.

Ancak yaplan ilk boyalarda balca

problem gnete beyazlanmalar ve suda

renklerini yitirmeleriydi; bu nedenle bo-

yanan kumalar abucak soluyor ve le-

keleniyordu.

Hem gnee hem de suya ok iyi da-

yanan bir renk ise, Dou Akdenizde bir

salyangozdan elde ediliyordu. Bu rengi elde

etmek yorucu bir ili; fakat ortaya kan

krmz-mor renk parlakt ve parlak olarak da

kalyordu. Fenikedeki Sur ehri M 1200

ylnda bu boya endstrisini g