Doc. dr Maja Milovanović

FAKULTET ZA SPECIJALNU EDUKACIJU I REHABILITACIJU Medicinska fiziologija - predavanja

Anatomija nervnog sistema

MOZAK KIČMENA MOŽDINA

MOŽDANI NERVI (kranijalni nervi)

MOŽDINSKI NERVI (spinalni nervi)

PARASIMPATIČKI DEO

SIMPATIČKI DEO

PETODELNI - SREDNJI MOZAK - MEĐUMOZAK - VELIKI MOZAK - MALI MOZAK - PRODUŽENA MOŽDINA

Podela nervnog sistema

Centralni nervni sistem:

Mozak (encephalon, cerebrum)

Kičmena moždina (medulla spinalis)

Periferni nervni sistem:

Moždani (kranijalni) živci (12 pari)

Kičmeni (spinalni) živci (31 par)

Autonomni nervni sistem:

Simpatički

Parasimpatički

CENTRALNI NERVNI SISTEM

Embrionalni razvoj centralnog nervnog sistema

• CNS se razvija iz embrionalne neuralne tube:

–Neuralna tuba postaje mozak i kičmena moždina

–Od šupljine neuralne tube postaju komore:

• Četiri komore ispunjene likvorom

–Neuralna tuba se zatvara 28. dana embrionalnog razvoja

Centralni nervni sistem

MOZAK (smešten u šupljini lobanje obavijen trima moždanim opnama)

KIČMENA MOŽDINA (smeštena u kičmenom kanalu obavijena trima moždanim opnama)

Lateralna komora

Treća komora

Četvrta komora

Centralni kanal

kičmene moždine

MOŽDANE KOMORE

• Moždane opne – moždanice - meninge obavijaju centralni nervni sistem i nazivaju se:

– Tvrda moždana opna – dura mater – Paučinasta moždana opna – arahnoidea – Meka moždana opna - pia mater

• Subarahnoidalni prostor se nalazi između paučinaste i meke opne i ispunjen je cerebrospinalnom tečnošću - likvorom. Dura mater – tvrda moždana opna

Lobanja

Koža

Kora mozga

Bela masa

Arahnoidea – paučinasta

opna

Pia mater-meka

moždanica

Moždane opne

Pia Mater

Arachnoidea

Dura Mater

Subarahnoidalni prostor: sadrži spinalnu tečnost

Subduralni prostor

Epiduralni prostor: između dure mater i kosti

Mozak je smešten u lobanjskog duplji koja mu čini spoljašnju mehaničku zaštitu

• Prednji mozak (prosencephalon)

• Veliki mozak (telencephalon)

• Međumozak (diencephalon),

• Srednji mozak (mesencephalon)

• Zadnji mozak (rhombencephalon)

• Moždani most (pons)

• Produžena moždina (medulla oblongata)

• Mali mozak (cerebellum)

prosečna masa mozga odrasle osobe je oko 1350 grama ili 2% ukupne mase tela.

Delovi mozga

• Veliki mozak: moždane hemisfere

• Međumozak (diencephalon)

• Moždano stablo

• Mali mozak

Veliki mozak

• Moždana kora i subkortikalne strukture čine veliki mozak

• Dve hemisfere koje povezuje

– Međumozak (diencefalon)

– Žuljevito telo (corpus callosum)

• Hemisfere deli interhemisferična fisura

Veliki mozak

• Kora velikog mozga (siva masa) se nalazi u spoljnjem delu

• Subkortikalna bela masa se nalazi unutra, ispod kore

• U subkortikalnim delovima mozga osim bele mase nalaze se i:

– Limbički sistem

– Bazalne ganglije

– Međumozak (Diencefalon)

Slojevi velikog mozga

• Siva masa – Spoljašnji sloj

– Sastoji se uglavnom od tela neurona

• Bela masa – Putevi vlakana ispod sive mase

– Primer: korpus kalozum povezuje dve hemisfere

• Bazalne ganglije

– Unutrašnja ostrva sive mase

Longitudinalna fisura Moždana kora

Corpus callosum

Bočna komora

Talamus

Treća komora

Hipotalamus

Slepoočni (temporalni režanj)

Bazalne ganglije

Režnjevi velikog mozga

• Fisure (duboki žlebovi) dele mozak na režnjeve

• Po četiri režnja (lobusa) sa svake strane:

– Frontalni režanj – čeoni režanj (najveći)

– Parijetalni režanj - temeni režanj

– Okcipitalni režanj - potiljačni režanj (najmanji)

– Temporalni režanj - slepoočni režanj • Nekad se njima pridodaje kao peti režanj insula

koja se nalazi u dubini Silvijeve brazde

Veliki mozak: hemisfere mozga

• Parni (leva i desna) gornji delovi mozga

• Uključuju više od polovine moždane mase

• Površina se sastoji od grebena (girusa) i žlebova (sulkusi)

Precentralni girus

Centralni sulkus

Parijetalni režanj

Parijetookcipitalni sulkus

Silvijeva brazda

Okcipitalni režanj

Temporalni režanj

Mali mozak

Moždano stablo

Kičmena moždina

Frontalni režanj

Kora mozga

Girus

Sulkus

Bela masa Fisura

(duboki sulkus

Veliki mozak

• Centralna Rolandova brazda razdvaja prednji deo mozga (frontalni režanj) od zadnjeg dela (parijetalni režanj).

• Lateralna Silvijeva jama deli frontalni režanj od temporalnog režnja

Temeni - Parijetalni

režanj

Potiljačni - Okcipitalni

režanj

Mali mozak

Produžena moždina

Moždani most (pons)

Hipotalamus

Hipofiza

Talamus

Međumozak

Kičmena moždina

Čeoni –frontalni

režanj

Slepoočni (temporalni

režanj)

Funkcionalna anatomija mozga

• Mozak je hijerarhijski sistem: niži delovi mozga su pod kontrolom viših delova mozga

• Najviša instanca je neokorteks, potom slede subkortikalni centri, pa moždano stablo koje se nastavlja u kičmenu moždinu (hijerarhijska disolucija funkcija Hulings Jackson)

Funkcionalna anatomija mozga

• Leva hemisfera je u većini osoba dominantna za:

– Govor

– Vešte naučene pokrete

– Računanje

• Desna hemisfera je u većini osoba dominantna za:

– Prostornu orijentaciju

– Prepoznavanje lica

– Muzičke sposobnosti

Moždana kora – više moždane funkcije

– Govor

– Mišljenje

– Pamćenje

– Egzekutivne funkcije

– Čitanje

– Pisanje

– Računanje

– Poznavanje šeme tela

– Opažanje, pažnja

– Organizacija pokreta

– Emocije

– Inteligencija

– Ličnost

(Pavlović, 2011)

Veliki mozak

• Svaka polovina mozga reguliše pokretanje suprotne strane tela, jer se nervi na putu od kičmene moždine do mozga ukrštaju. Na taj način leva polovina mozga kontroliše mišiće koji pokreću desnu stranu tela i obrnuto.

Moždana kora

• Frontalni režanj je zadužen za mišljenje, planiranje, izrvršavanje akcija, voljne pokrete, kontrolu ukupne aktivnosti, produkciju govora i emocionalnu kontrolu.

• Prednji deo ovog lobusa se naziva prefrontalna kora i predstavlja najviši deo CNS.

• Tu se odvijaju najviše forme mišljenja, emocija i doživljaja sebe i socijalne sredine.

Moždana kora

• Temporalni režnjevi su uključeni u procese:

• Opažanja zvukova (sluh)

• Prepoznavanja objekata

• Razumevanja govora

• Pamćenje

• Osećanja

• Muzičke funkcije

Moždana kora

• Parijetalni režnjevi su sedište:

• Centralnog dela somatosenzorne funkcije koju čine čuna za dodir, bol, temperaturu, pritisak

• Opažanja prostora i organizacije aktivnosti u prostoru

• Takođe se u ovom režnju odvijaju procesi pažnje, govora, šeme tela i nekih matematičkih sposobnosti.

Moždana kora

• Okcipitalni režnjevi su odgovorni za:

• Vizuelno opažanje

• Percepciju oblika, boja, pokreta i svetlosti

• Aktivnosti kore su uglavnom svesnem dok su aktivnosti subkortikalnih struktura nesvesne

Nivoi organizacije moždane kore

• Moždana kora može da se podeli na tri osnovna nivoa funkcije:

– primarna

– sekundarna

– tercijarna kora

• Hijerarhijski najniže oblasti su primarna vizuelna, auditivna, somatosenzorna i motorna kora.

• Primarna senzorna kora prima informacije posredstvom talamusa.

(Patestas, Gartner, 2006)

Primarna senzorna areja

Asocijativna senzorna areja

Parijetalni režanj

Okcipitalni režanj

Frontalni režanj

Temporalni režanj

Primarna vizuelna areja

Vizuelna asocijativna areja

Primarna motorna areja

Premotorna areja

Orbitofrontalna kora

Brokina areja za govor

Asocijativna slušna kora

Primarna slušna kora

Primarna kora

• Primarna kora prima informacije iz okolne sredine i samog organizma i kontroliše specifične mišiće

• Primarna motorna kora odgovara arei 4 odnosno precentralnoj vijuzi frontalnog režnja

• Piramidni neuroni ovog dela kore kontrolišu pokrete pojedinačnih mišića suprotne polovine tela koji su u kori predstavljeni somatotopski, odnosno svaki deo kore odgovara nekom delu tela.

Primarna motorna kora

Parijetalna kora

Premotorna kora

Suplementarna motorna kora

Primarna motorna kora

Stopalo

Bedro

Trup

Ruka

Šaka

Lice

Jezik

Grkljan

Primarna kora

• Primarna somatosenzorna kora se nalazi u postcentralnog vijuzi i odgovara arejama 3, 2 и 1

• Ona prima informacije sa suprotne strane tela za dodir, bol, temperaturu, položaj i vibracije.

Primarna motorna i senzorna kora Primarna

motorna areja Primarna

senzorna areja

Primarna kora

• Primarna vizuelna kora odgovara areji 17 koja okružuje fisuru kalkarinu okcipitalnog režnja

• Svaka strana prima informacije iz suprotne polovine vidnog polja

Primarna kora

• Primarna slušna kora se nalazi na gornjoj površini temporalnog režnja na donjoj ivici Silvijeve brazde i odgovara Hešlovom transverzalnom girusu.

• Ona prima zvuke iz oba uva.

Primarna kora

• Primarna olfaktivna kora se nalazi u donjem zadnjem delu frontalnog režnja i insule.

• Sve informacije kora prima somatotopski tako da svakom delu kore odgovara određeni deo vidnog polja, dela tela ili unutrašnjih organa, odnosno zvučne frekvencije.

Sekundarne oblasti

• Unimodalni asocijacioni korteks je specifičan za svako čulo kao i za motoriku nalazi se u kontinuitetu sa primarnom kortikalnom oblašću.

Tercijerne oblasti

• Na sekundarne oblasti se nadovezuju tercijerne, odnosno polimodalni i supramodalni asocijacioni korteks.

• Ove oblasti su predstavljene parijeto-temporalno-okcipitalnom raskrsnicom u posteriornom (zadnjem), retrorolandičkom delu mozga (iza Rolandove brazde ili centalnog sulkusa) i prefrontalnom korom u anteriornom (prednjem) delu mozga odnosno prerolandično.

Primarna senzorna areja

Asocijativna senzorna areja

Parijetalni režanj

Okcipitalni režanj

Frontalni režanj

Temporalni režanj

Primarna vizuelna areja

Vizuelna asocijativna areja

Primarna motorna areja

Premotorna areja

Orbitofrontalna kora

Brokina areja za govor

Asocijativna slušna kora

Primarna slušna kora

Limbički sistem

• Najviši deo subkortikalnih struktura koji je odgovoran za emocije, motivaciju, instinkte, vegetativne funkcije, učenje i pamćenje.

• Limbički sistem čine: hipotalamus, septalni region, limbička kora (area subcalosa, gyrus cinguli, gyrus parahippocampalis), hipokampus, limbička jedra (amigdala, septalna jedra, basal forebrain – bazalni telencefalon, prednja talamička jedra i jedra habenule), delovi moždanog stabla i limbički putevi.

Amigdala

• Amigdala je jedro koje se nalazi u temporalnom režnju i učestvuje u kontroli emocija i emocionalnog pamćenja, hranjenja, seksualnih funkcija.

• Amigdala posreduje automatske, nesvesne odgovore na emocionalne stimuluse.

Međumozak (diencefalon)

Međumozak (diencefalon)

• Sedi na vrhu moždanog stabla

• Zatvoren je hemisferama mozga

• Čine ga tri dela:

– Talamus

– Hipotalamus

– Epitalamus

Funkcije međumozga

• Gornji deo - talamus: – prenosi informacije i prerađuje informacije iz

većine čulnih organa do velikog mozga

• Donji deo: – smešteni centri koji regulišu temperaturu tela,

osećaj gladi, sitosti i žeđi.

• Hipotalamus je povezan sa hipofizom, žlezdom koja kontroliše rad svih žlezda sa unutrašnjim lučenjem.

Talamus

• Okružuje treću komoru

• Relejna stanica za senzorne impulse

• Prenosi impulse do odgovarajućeg dela kore da bi bili lokalizovani i interpretirani

Hipotalamus

• Ispod talamusa

• Važan centar autonomnog nervnog sistema

– Pomaže regulaciju telesne temperature

– Kontroliše balans vode

– Reguliše metabolizam

• Važan deo limbičkog sistema (emocije)

• Hipofiza je smeštena u nastavku hipotalamusa

Epitalamus

• Formira krov treće moždane komore

• U njemu se nalazi pinealna žlezda – epifiza (endokrina žlezda)

• Uključuje horiodni pleksus – luči cerebrospinalnu tečnost, likvor

Moždano stablo

• Između međumozga i kičmene moždine

• Delovi moždanog stabla

– Srednji mozak (mezencefalon)

– Moždani most (pons)

– Produžena moždina (medula oblongata)

Talamus

Epifiza

Gornji kolikuli

Donji kolikuli

Tektum

Tegmentum

Moždani most

Produžena moždina

Srednjimozak

Srednji mozak (mesencephalon)

• Nalazi se između međumozga i moždanog mosta – ponsa

Srednjimozak

Moždani most

Produžena moždina

Srednji mozak (mezencefalon)

• Uglavnom se sastoji od nervnih puteva - Sadrži primarne refleksne centre vida i sluha:

četiri okrugla ispupčenja – corpora quadrigemina

- Reguliše tonus (napetost) mišića, koji drži telo nasuprot sili Zemljine teže

• Ima dva ispupčena puta vlakana - cerebralni pedunkuli

Moždani most (pons)

• Uglavnom se sastoji od važnih nervnih puteva

• Sadrži jedra kranijalnih nerava: – glavno ili ponsno senzorno

jedro nerva trigeminusa (V)

– motorno jedro trigeminusa (V)

– jedro abducensa (VI) – jedro facijalisa (VII) – vestibulokohlerarno jedro

(VIII)

Produžena moždina (medulla oblongata)

• Najniži deo moždanog stabla - nalazi se između kičmene moždine i moždanog mosta- ponsa.

• Na poprečnom preseku uočava se: • Siva masa- unutra, gde su smešteni važni kontrolni

centri koji upravljaju osnovnim životnim funkcijama: – Kontrola rada srca – Regulacija krvnog pritiska – Disanje – Gutanje – Povraćanje

• Bela masa – spolja - važni nervni putevi

Produžena moždina (medulla oblongata)

• U produženoj moždini UKRŠTAJU SE nervni putevi leve i desne strane tela (desna polovina mozga kontroliše levu stranu tela, a leva desnu).

Retikularna formacija • Difuzna masa sive mase duž moždanog stabla

• Uključena u motornu kontrolu unutrašnjih organa

• Retikularni aktivirajući sistem igra ulogu u održavanju ciklusa spavanja/budnosti

Mali mozak

• Smešten u potiljačnom delu lobanje

• Sastoji se od DVE hemisfere • Izbrazdane površine • Siva masa je na njegovoj

površini • Bela masa je je smeštena u

unutrašnjosti • Prima informacije iz celog tela i

usklađuje rad: – mišića (značajno za precizne

radnje-pletenje, crtanje, pisanje, sviranje instrumenta)

– Nalaze se centri za održavanje ravnoteže tela

– Centri za kontrolu i koordinaciju pokreta

– Regulisanje tonusa

Kičmena moždina

• Deo CNS

• Smeštena u kičmenim kanalu

• Od prednjeg luka atlasa do L2

Kičmena moždina

• Sastoji se od bele i sive mase

• Siva masa ima oblik slova H – Prednji rogovi (motorne

ćelije) – Zadnji rogovi (senzorne

ćelije) – Središnji deo (u prednje

lateralnom delu neuroni čiji aksoni čine pregangliska vlakna autonomnog nervnog sistema)

Kičmena moždina

• Funkcije – Provodna

– Refleksna (lokomocija)

– Centar važnih refleksa

– Autonomna uloga

• Uticaji iz viših delova CNS

M

S

Senzorni neuroni

• Po ulasku u k.m., grane senzornog nerva

– Završavaju se u sivoj masi- lokalni segmentni refleksi

– Prenose signal do “viših” centara- viši nivoi k.m., moždanog stabla i cerebralnog korteksa

Interneuroni

• Nalaze se u svim delovima sive mase

• Oko 30x brojnije ćelije od motornih neurona

• Jako razdražljivi, “okidaju” i do 1500x u s

• Međusobno povezani i povezani sa prednjim motornim neuronima

• Inhibiciski sistem Renshaw ćelija- rekurentna inhibicija- “usmerava - izoštrava” signal

Propriospinalna vlakna

• Multisegmentne veze jednog nivoa kičmene moždine sa ostalim nivoima

• Imaju značaja u integraciji polisinaptičkih refleksa koji uključuju više segmenata kičmene moždine

Motorni neuroni

• Prednji motorni neuroni

– Alfa (α)

• Aα debela mijelinska vlakna, inervišu skeletne mišiće; mnogo puta se granaju po ulasku u mišić – motorna jedinica

– Gama (γ)

• A γ tanja vlakna, do intrafuzalnih mišićnih vlakana koja čine krajeve mišićnog vretena

PERIFERNI NERVNI SISTEM

Kranijalni (moždani) nervi

Kranijalni nervi

V n. trigeminus

VIII n. vestibulocochlaris

X n. vagus XI n. accesorius

XII n. hypoglossus

IX n. glossopharyngeus

III n. oculomotorius IV n. trochlearis VI n. abducens

I n. olfactorius

II n. opticus

VII n. facialis

Funkcije kranijalnih nerava

Ime kranijalnog nerva Uloga

I N. Olfactorius Čulo mirisa

II N. Opticus Čulo vida

III N. Oculomotorius Pokreti očne jabučice, suženje zenice na jakom svetlu ili pri gledanju na blizu

IV N. Trochlearis Pokreti očne jabučice

V N. Trigeminus Osećaj dodira na licu, lobanji i zubima, kontrakcija mišića vilice

VI N. Abducens Pokreti očne jabučice

VII N. Facialis Čulo ukusa, kontrakcija mišića lica, lučenje pljuvačke

VIII N. Vestibulocochlearis Čulo sluha, osećaj ravnoteže

IX N. Glossopharyngeus Čulo ukusa, učestvuje u inervaciji srca, respiratornog sistema, refleksima održanja krvnog pritiska, kontrakcija mišića grla, lučenje pljuvačke

X N. Vagus Uučestvuje u inervaciji srca, respiratornog sistema, refleksima održanja krvnog pritiska, kontrakcija mišića grkljana (govor), usporava srčani rad, ubrzava peristaltiku i lučenje digestivnih tečnosti

XI N. Accessorius Kontrakcija mišića vrata i ramena, i grkljana (govor)

XII N. Hypoglossus Pokreti jezika

Spinalni (moždinski) nervi

Spinalni (kičmeni) nervi

• Postoji po par spinalnih nerava na nivou svakog pršljena - ukupno 31 par

• Kičmeni nervi nastaju spajanjem ventralnih (prednjih) i dorzalnih (zadnjih) korenova kičmene moždine

• Nazivaju se prema regionu kičmene moždine iz koga izlaze

Spinalni nervi – nervni pleksusi

Cervikalni nervi

Torakalni nervi

Lumbalni nervi

Sakralni nervi

Prednje grane formiraju

cervikalni pleksus (C1-C5) i

brahijalni pleksus (C5-8, T1)

T1-T11 spinalni nervi ne formiraju pleksuse

Prednje grane L1-L4 lumbalni

pleksus

Prednje grane L4-L5, S1-S4

sakralni pleksus

Anatomija spinalnih nerava

• Kičmeni nervi se dele uskoro posle napuštanja kičmene moždine – Zadnja grana –

inerviše kožu i mišiće zadnjeg dela trupa

– Prednja grana - formira kompleks mreže (pleksus) za prednji deo trupa.

Zadnji koren

Ganlion dorzalnog korena

Kičmena moždina

Kičmena moždina

Spinalni nerv

Prednja grana

Zadnja grana

- Kičmena moždina - Kičmeni nervi - Nervni pleksusi - Nervi

• Nervni pleksusi

– Mreže neurona iz nekoliko segmenata kičmene moždine koji formiraju nerve za različite delove tela.

Cervikalni pleksus

Brahijalni pleksus

Lumbalni pleksus

Sakralni pleksus

Kičmena moždina

Frenični nerv

Interkostalni nervi

n. radijalis

n.medijanus

n.ulnaris

Kauda ekvina

n. femoralis

n.ischiadicus

Nervi i ganglije NERVI - veliki broj dugačkih nastavaka nervne ćelije- nervna vlakna, obavijena zajadničkim omotačem.

NERVI (u zavisnosti od vrste nadražaja koji prenose)

OSEĆAJNI ( SENZITIVNI): sadrže osećajna nervna vlakna i prenose nadražaj od periferije ka centralnom nervnom sistemu

POKRETAČKI (MOTORNI): sadrže pokretačka nervna vlakna i prenose nadražaj od CNS do mišića ili žlezda

MEŠOVITI: sadrže i osećajna i pokretačka nervna vlakna

GANGLIJE- skupovi tela nervnih ćelija zajedno sa dendritima, koji liče na čvoriće i najčešće se nalaze u osećajnim nervima. Ganglije su delovi perifernog nervnog sistema.

Nervi povezuju CNS sa ostalim delovima tela

Šematski prikaz građe nerva

Omotač od vezivnog tkiva

Fascikulus

Švanova ćelija

Akson

Mijelinizovani neuron

Nemijelinizovani neuron

Arterija i vena