anadolu türk kent modelleri

7/30/2019 anadolu trk kent modelleri

1/24

bilig Yaz / 2006 say 38: 161-184 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

Anadolu-Trk Kent Tarihinden Bir Kesit:

Seluklu Dneminde Anadolu-Trk Kent Model(ler)i

Dr. Koray ZCAN*

zet: Bu aratrmann amac, Anadoluda Trk ncesi Bizans yerle-me miras ile Trklerin Anadolu ncesi kentleme deneyimlerinin sen-tezi olarak Anadolu Seluklu Devleti siyasal-ynetsel dzeninin ege-men olduu 1075-1277 zaman aralnda Anadolu corafyasnda r-gtlendii ngrlen kentsel mekn organizasyonlarna dnk model

ya da modellerin gelitirilmesidir.Aratrmada, Seluklu kentlerinin demografik byklklerinin nasl biryntem ile tespit edilebilecei ve kent model(ler)ini biimlendiren un-surlarn neler olabilecei sorular kapsamnda, dneme ilikin zgn ta-rihi kaynaklarn, mimari yap kaltlar ve arkeolojik bulgular eliindeirdelenmesi ve elde edilen bulgularn harita ya da planlar zerine akta-rlmasna dayanan bir yntem kurgulanmtr.

Anahtar Kelimeler: Seluklu dnemi, Anadolu,Anadolu-Trk kentmodel(ler)i

1. GiriTrklerin; gebe ve yerleik yaama dair tm kltrleri ile birlikte; IX. yz-ylda balayan ve yaklak 200 yl sren Orta Asyadan Anadoluya g ha-reketi srecinde, karlatklar birtakm farkl millet ve kltrlerle temaslarneticesinde, Orta Asya kent yaamna ait kltrlerinin, Horasan, Mavera-n-nehir ve Acem-i Irak yrelerinde yaylm ran-slm kltr ile Anadoludakarlatklar Yunan-Roma kltr ve medeniyetlerinin karlkl etkileimininbir rn olarak tanmlanabilecek Anadolu Seluklu Devletinin kurulmas,Anadolunun etnik ve dini yapsndan sosyal-kltrel yaplanmalarna, aske-ri-siyasal koullarndan ynetsel organizasyonlarna dek uzanan bir dizi dei-im/dnm srecini balatmtr. Bu deiim/dnm srecinin meknsalyansmalar olarak, Anadolu kentlerinin mekansal kurgusu ya da organizas-yonlar yeniden rgtlenmitir.

Bu aratrmann amac, Trk ncesi Bizans yerleme dzeni ve kent modelle-ri ile Anadolu ncesi Orta Asya Trk ve ran Trk-slm kent modelleri yak-lamlarna dayal olarak, Seluklu siyasal-ynetsel egemenlik dneminde

*Seluk niversitesi Mhendislik, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm Seluklu / [email protected]


2/24

bilig, Yaz / 2006, say 38

162

Anadolu corafyasnda ortaya kan kentsel mekn organizasyonlarna d-

nk model ya da modellerin gelitirilmesidir.Demografik ve mekansal zmlemeler iin temel dayanak noktas, Selukludneminde istisnasz- tm kentlerin surla evrili olduu ya da en azndanana yerleim odann sur iinde olduu varsaymdr. kinci varsaym, co-rafyann kent modellerini biimlendirdii noktasndan hareketle, Anado-lunun zgn corafi koullardr. nc varsaym ise -Seluklu dnemineilikin mlkiyet durumuna ya da konut standartlarna dnk tespit yapabilmeolana olmadndan- meknsal ve demografik zmlemelerde Selukludnemi saray ya da kk ilevindeki konut yaplar ve antsal kamu hizmet

yaplar ilevini stlenen ulu cami kapasitelerinin deerlendirebileceidir.Bu yntem kurgusu iinde, Seluklu dnemi kentlerine ilikin yaplan de-mografik zmlemelerde, kentlerin nfus byklkleri ile ilevsel kimlikleriarasnda bir bant olduu belirlenmitir. Bu bantnn Seluklu dnemikent model(ler)ini belirledii dnlmektedir.

Aratrma, kentsel mekn organizasyonlarnn demografik byklklerininnasl bir yntem ile tespit edilebilecei ve kent model(ler)ini biimlendirenunsurlarn neler olabilecei sorular kapsamnda, dneme ilikin zgn tarihi

kaynaklar

n, mimari yap

kal

tlar

ve arkeolojik bulgular eliinde irdelenmesive elde edilen bulgularn harita ya da planlar zerine aktarlmasna dayananbir yntem kurgusu iinde ele alnmtr.

Aratrmann kapsad dnem; dneminin deiken askeri-siyasal-ynetselkoullarnda ortaya kan sosyal-kltrel-ekonomik ilikiler ann biimlen-dirdii Anadoluda, Seluklu Devleti siyasal-ynetsel dzeninin egemen ol-duu 1075-1308 zaman araldr.

2. Temel Kavramlar

Anadolu-Trk kentiAnadolu-Trk kenti kavram ile anlatlmak istenen, Anadoluda Selukluegemenlik dneminde Orta Asya Trk ve ran Trk-slm kentleme-kentlileme deneyimleri ile Anadoluda devralnan Bizans kltr miras ze-rinde rgtlenen, Trk yn hakim kentsel mekn organizasyonlardr.

Baka bir ifadeyle, Anadolu-Trk kenti, Trklerin Orta Asyadan Anadoluyayaklak iki yzyl sren gleri srecinde, Orta Asya Trk kltr deerlerininkarlatklar ran-slm kltrleri ile sentezinin bir rn olarak, Anadolucorafyasnda devraldklar Bizans yerleme kltr miras zerinde kurgula-

dklar yaama ve yerleme pratikleridir.


3/24

zcan,Anadolu-Trk Kent Tarihinden Bir Kesit

163

Kent model(ler)i

Kent model(ler)i kavram ile Anadolunun zgn corafi altyaps zerinde,Bizans-Seluklu ikili askeri-siyasal koullar, Seluklu kolonizasyon/yerleimpolitikalar ve dnemin farkl sosyal, kltrel ve ekonomik ilikiler a kapsa-mnda, Orta Asya ve ran Trk-slm yerleim kltr ve gelenekleri ile Ana-doluda devralnan Bizans yerleim mirasnn sentezi olarak mekansal kurgu-sunu yeniden biimlendirilen ve Anadolu-Trk kimlii kazanan kentlerin,tarihsel srete evrimini ya da meknsal kurgusunu ve geliimini tanmlama-ya ynelik simgesel anlatm(lar)dr.

3. Meknsal zmlemelere GiriSeluklu dnemi kentleri zerine bir modelleme arayna ya da meknsalzmlemelere girilirken atlmas gereken ilk adm, Anadolu kentlerinin tarih-sel corafya boyutunda meknsal evrim srecinin (olas) deikenlerininortaya konulmasdr.

3.1. Seluklu Dneminde Anadolu Kentinin Meknsal EvrimiAnadolu kentinin tarih iinde meknsal evrimi incelenirse: .. ikinci binyldakurulan ilk byk siyasal-ynetsel rgtlenme olan Hitit mparatorluu d-neminde Anadoluda, askeri ve siyasal merkez gcn kurulmasna dayalolarak ovalarda gelien yerleme srecinin, mparatorluun son dnemlerin-de siyasal-askeri koullarn deiimine bal olarak, sarp kayalklar zerindekitahkim edilmi kalelere yneldii, Roma ve Bizans imparatorluk dnemlerin-de ise merkezi otoritenin gcne dayal olarak kalelerden ovalara ynelenyerleim srecinin, nce Arap ve izleyen Trk fetih dnemlerinde imparator-luun askeri ve siyasal egemenlik ya da gcnn deiimine veya zayflama-sna dayal olarak kolay savunma olanaklar veren kalelerle snrl alanlaraekildii sylenebilir (zcan 2005: 173).

Seluklu dneminde ise; zellikle XIII. yzy

ldan itibaren merkezi idare me-kanizmasnn kurulmas ve milletleraras ticaret olanaklarnn gelimesinebal olarak, Bizans egemenliinden devralnan kale yerlemelerinin yenidenovalara doru yayld anlalmaktadr. Ancak, Seluklu siyasal gcnnzayflamas ve merkez idare mekanizmasnn ortadan kalkmas sonucu ba-layan siyasal belirsizlik dneminde (Trk Beylikleri dnemi) yerlemelerinyeniden kalelere ekildii grlmektedir.

Sz konusu srecin, Osmanl mparatorluunun XVI. yzylda ulat glmerkezi yapya dayanan siyasal ve asker egemenlik dzeyine bal olarak be-

desten ya da han ad verilen ekonomik kurumlarn yapm ile Anadolu kentleri-nin yeniden sur dna yaylma biiminde mekna yansd sylenebilir.


4/24


164

Yukarda aklanan Anadolu kentlerinin tarihsel evrim srecinden, kentleme

olgusunun lkesel askeri ve siyasal egemenlik dzeyine bal olarak mekn-sal deikenlik gsterdii anlalmaktadr. Bu adan baklrsa, Seluklu d-nemi Anadolu kentlerinin meknsal zmlemesi ya da modeli zerine reti-lecek yaklamlarn, Anadolunun tarihsel topografyas ve askeri-siyasal-ynetsel egemenlik dzeyi deikenleri kapsamnda deerlendirilmesi gerek-tii dnlmektedir.

Bu noktada, Seluklu dnemi ile e zamanl olan ortaa Bat kentleri zeri-ne Braudel tarafndan ileri srlm Ak kent ve Kapal kent modelleri(Braudel 2004: 464-468) ile Seluklu dnemi kentleri zerine ileri srlm

Uc kenti modeli (Tanyeli 1987: 83-96), Anadolunun kendine zg corafikoullar ile Seluklu dneminin zgn askeri-idar-ynetsel koullar ve yap-lanmalar kapsamnda deerlendirilirse, Seluklu kentlerinin yukarda akla-nan modelleme yaklamlarndan farkllklar gsterdii grlmektedir. rne-in Seluklu dneminde Uc kenti olarak tanmlanmakla temel ilevininaskeri-siyasal merkez olduu anlalan Kastamonu kentinin, Ktahya, Anka-ra, ankr gibi dier uc kentlerinden farkl bir meknsal kurguya sahip olma-s Uc kenti modeli1 olarak retilen kavramn gerekte tm uc kentleri iingeerli olmadn ortaya koymaktadr. Bu yaklam Akehir iin de geerli-

dir. Akehirdeki meknsal yap unsurlarnn dalmndan Seluklu dne-minde kentin yerleim alannn tamamen surla evrili alan iinde gerekletiianlalmaktadr (zcan 2005a: 1-13). Dolaysyla Seluklu dnemi kentleri-nin meknsal kurgusunu belirleyen ya da kent modelini tanmlayan bakadeikenler veya etkenler olduu anlalmaktadr.

Bu noktada, Seluklu dnemi kentinin meknsal kurgusunu/modelini belirle-yen temel unsurun; kentlerin askeri-siyasal-ynetsel ilevi ve buna bal ola-rak kentsel/blgesel hizmet potansiyeli olduu ngrlmektedir. Burada dik-kat ekici bir baka nokta ise Seluklularn ilk kurulu dneminde, meliklik

merkezi olarak siyasal ve ynetsel merkez ilevi stlenmi ankr ve Ankarakentlerinin, lhanl egemenlik dneminde ilevlerini kaybetmi olmalardr(zcan 2005: 174-175). Bu dnemde Ankara ve ankr kentleri ynetselmerkez ilevlerini kaybederken, Kastamonu; Kuzey Uc Eyaletinin merkeziilevini stlenmitir. Dolaysyla ynetsel unsurlarn Kastamonu kentinde yersemesi ve kentin siyasal-ynetsel merkez ilevi kazanmas, Konya ve Kayserigibi, asker ve stratejik nedenlerle surlarla evrilmesini zorunlu hale getirdiisylenebilir.

1Uur Tanyeli, bir Uc kenti olarak Kastamonu kentinin meknsal kurgusunun Uc kenti modeli yerine kalekent modeli gstermesine geerli bir aklama getirmemi ve sadece nemli bir dm noktas olmadsavn ileri srmtr (Tanyeli 1978:52-53). Oysa Kastamonu kentinin dier Uc kentlerinden farkl meknsalkurgusunun nedeni kentin Seluklu yerleme-ulam sistemi iindeki siyasal-ynetsel ilevidir.


5/24


165

Dier taraftan, sz konusu kentler meknsal byklkler asndan irdelenir-

se; Kastamonu yaklak 30 Ha (hektar) yerleim alanna sahip iken, Anka-rann 13 Ha. ve ankrnn 16 Ha. yerleim alanna sahip olmas, Kasta-monunun Ankara ve ankrdan farkl siyasal-ynetsel ilevini ortaya koy-maktadr (zcan 2005: 175). Nitekim, Kastamonunun Seluklu dnemisonunda ortaya kan Trk Beylikleri dneminde Candar-Oullar Beyliininmerkezi ilevini stlenmesi de, bu yarglar desteklemektedir (Ycel 1970:373-407, Turan 1989: 1-6).

Baka bir noktadan bakldnda, dnemin tarihi kaytlarndan Anadolunundemografik ve ekonomik adan en gelimi kenti olduu ileri srlen Sivas

kentinde, sur d yaplanma odaklar olarak nitelenebilecek hibir yap faali-yetinin olmad grlmektedir. Buna karlk; Konya ve Kayseri kentlerindeok sayda sur d yaplanma odann varl ve her iki kentte de saltanatsaraylar dnda, kent yaknnda sultanlarn ikametghna ayrlm saraylarbulunduu grlmektedir (zcan 2005:187-189).

Yukarda aklanan kentler aras meknsal farkllklar, Konya ve KayserininSeluklu dnemi boyunca stlenmi olduu askeri-siyasal ynetim merkeziilevi ile Sivas kentinin milletleraras ticaret merkezi ilevi gibi kentsel ilevfarkllklarnn, dnemin kentsel mekn organizasyonlar ya da kent formu

zerindeki etkilerini gstermektedir.Grlyor ki; dnemin zgn koullarnda, Seluklu kentlerinin meknsalyapsnn Kapal kent, Ak kent ya da Uc kenti gibi genellemelerleaklanabilmesi mmkn grnmemektedir. Dolaysyla Seluklu kentlerininmeknsal kurgusunu belirleyen temel unsurun; askeri-siyasl-ynetsel-ekonomik koullarn biimlendirdii ya da belirledii ilevsel farkllklar oldu-u dnlmektedir.

3.2. Kentsel Makroform ya da Yerleim Alan Byklkleri

Seluklu dnemine ilikin vakyinme, menkb-nme ve vakfiye gibi yazlkaynaklardan elde edilen sosyal-kltrel-ekonomik veriler, halihazr haritalarzerine aktarlarak dnemin yerleme yapsna mekn boyutu kazandrlacave Seluklu dneminde kentlerin olas meknsal byklklerinin belirlenebi-lecei ngrlmtr.

Dnemin tarihi kaytlarndan Sultan I. Aladdin Keykubad dneminde surla-rnn yenilendii anlalan Konya ve Sivas kentlerinin yaklak 150-130 Ha.yerleim alanna sahip olduu saptanmtr. Bu meknsal veri Seluklu d-neminde dier Anadolu kentlerinin meknsal byklkleri ile karlatrld-nda, Konya ve Sivas kentlerinin Anadolunun en byk yerlemeleri oldu-u ortaya kmaktadr (zcan 2005: 175-176). Burada dikkat ekici nokta;askeri-stratejik ilevler ve konumsal nitelikleri asndan benzerlikler gsteren


6/24


166

ve Seluklu dneminde milletleraras ticaretin Anadoludaki giri-k mer-

kezleri ilevindeki Aliyye (30 ha.), Antalya (40 ha.) ve Sinop (30 ha.) kent-lerinin meknsal byklklerinin benzer olmasdr. Bu bulgu, kentsel yerleimalan byklkleri ile kentsel ilevler arasnda bant olduunu gstermesibakmndan dikkat ekicidir (Tablo 1).

3.3. Kentsel Demografik Byklkler

Seluklu dnemi tarihi kaynaklar, Konya ve Kayseri kentlerinin blgelerara-s-milletleraras ticaret potansiyeline dayal olarak 100.000 zerinde nfusaulatna, Sivasn ise XIII. yzyl sonunda yaklak 120.000 nfusa sahipolduuna iaret etmektedir (Turan 1951: 455-456).

Ancak, ortaa ve sanayi ncesi kentlerinin demografik yaps zerine yap-lan aratrmalarda (Chandler-Fox 1974), XIV. yzylda Avrupada sadeceVenedik, Paris, Milano ve Floransa gibi milletleraras ulam kanallarnndm-odak noktalarnda konumlanm finans merkezleri ilevindeki kentle-rin 100.000 zerinde nfusa ulaabildii dikkate alnrsa, bu rakamlarn abar-tl olduu dnlebilir. Nitekim Seluklu dnemi kentlerindeki ulu cami yada mescid saylar kullanm gibi istatistiksel verilere dayanan aratrmalarda(Baykara 1985: 138-142, Baykara 1996: 34-59, Akit 1997: 3-12); Kon-

yan

n 50-60.000 ve Kayserinin 30-40.000 nfusa sahip olduu ileri srl-mektedir.

Seluklu dnemi vakyinmelerinde ise XIII. yzyl sonunda Seluklu ba-kenti Konyann ileri gelen erafndan Ahi Ahmet ahn kardeinin cenaze-sine yaklak on be bin kii katld ya da eyh erafeddin-i Herve ld-nde birka bin kii ban am alyordu (Anonim-Seluk-Name 1952:65, Eflk 1986: I/330) veya XIII. yzyl sonuna tarihlenen nsehnme-sinde Konyada yedi ulu cami ve yz mescid bulunmaktayd (ns1942: 20) gibi kaytlarn, -ihtiyatla karlanmakla birlikte- kentsel demografi

zmlemelerine ynelik en azndan bir fikir verebilecei dnlmektedir.Yukarda demografik yapya ilikin aratrma bulgular ve tarihi kaytlardanedinilen bilgilenmelerden, Seluklu dneminde Anadolu kentlerinin demog-rafik verilerine ilikin doru bir saptamann yaplabilmesi son derece ggrnmektedir. Dolaysyla, Seluklu dnemi kentlerinin demografik byk-lklerinin belirlenmesinde, dnemin zgn tarihi kaynaklar ile meknsal,demografik ve ekonomik byklklere ilikin verilerin karlatrmal olarakkullanlmasna dayanan bir yntem izlenmitir.

Bu yntem kurgusu iinde, Seluklu dnemi Anadolu kentlerinin demografikzmlemelerinde kullanlan yntemler aada sralanmtr:


7/24


167

1) Dnemin konut tipolojisi ve hane bykl ile kentsel makroform b-

ykl arasnda kurulacak bant yoluyla (olas) nfusun tespit/tahminedilmesi (Tablo 1).

Seluklu dnemi vakfiyelerinde, vakfedilen mlklere dair toponomi verilerimeknsal boyutta deerlendirilirse; ahap veya kerpiten yaplm olduuanlalan Seluklu dnemi konutlarnn alt katlarnda yaam biimi ya daekonomik etkinliklere gre ahr ya da imalathne veya ticarethneler bulu-nan bir veya iki katl yaplar olduu ortaya kmaktadr. Ayrca yerleim do-kusu iinde ok sayda ba, bahe ve tarla bulunduu ya da baka bir ifa-deyle kentlerde sur iinde tarmsal retim faaliyetlerinin srdrld anla-

lmaktadr. Buradan hareketle Seluklu dnemi kentlerindeki konut tipoloji-lerinin, bir ya da iki katl ve tarmsal retime elverili nitelikte tek ailelik bah-eli konutlardan olutuu, dolaysyla yerleim dokusunun seyrek olduuveya kentsel alan iinde youn bir yaplama dokusu olmad dnlmek-tedir. Seluklu dnemine tarihlenen konut tipolojilerinin ya da mlkiyet de-seninin belirlenmesi mmkn olmamakla birlikte, Seluklu dnemindenmiras kalan krsal ve kentsel alanlardaki konut ilevine ayrlm kk yaplar-nn, Seluklu dnemi konut tipolojisinin belirlenmesinde temel belirleyiciolabilecei de kabul edilebilir.

Bu erevede, arkeolojik ve mimari kalntlara dayal olarak Seluklu dnemisaray ve kk yaplar ile, Seluklu sonras Beylikler ve Osmanl dnemi ko-nut ve mlkiyet dokular zerine yaplan aratrmalar, Trk evinin meknsalbyklk standardnn belirlenmesine dnk olarak zmlenirse; Selukludneminde hektarda 250 kiinin yerlemi olabilecei, Trk evinin ortalama120 m kullanm alanna sahip olabilecei ve ortalama konut kullanm alan-nn da bahe alan ile birlikte yaklak 200 m olabilecei ngrlmtr(zcan 2005: 178).

Ortaa demografi tarihi zerine yaplan aratrmalarda; Bat ya da Avrupakentlerinde ortalama hane bykl 3.5, Osmanl dnemi kentlerinde ise3.5 ile 4 ya da 4.5 ile 5 arasnda belirlenmitir (Russell 1972: 22, Barkan1953: 1-26, Gyn 1979: 331-348, Russell 1960: 265-266, Cook 1972:85, 90, 98). Seluklu dneminde XIII. yzylda sona eren Hal seferleri yada Bizans-Seluklu atmalar dnda Anadoluda meydana gelen salgnhastalklar ve ktlk ya da deprem ve sel gibi byk doal afetlerin, Selukluegemenlik blgesinde nemli nfus kayplarna yol amad bilinmektedir(Ark 1991: 27-57, Ark 1994: 13-32, Bezer 2000: 7-22). Dolaysyla Seluk-lu dneminde Trklerin henz Orta Asya ve ran corafyasndan gelen geniaile yapsn koruduu kabulnden hareketle, Seluklu dnemi hane byk-l 5 olarak alnmtr.


8/24


168

2) Kentlerdeki temel slm kurum olan ulucami kapasitelerinden hareketle

Mslman nfusun ve Mslman nfusun %10u kadar olduu kabul ilegayrimslim nfusun belirlenmesi (Tablo 1),

3) XIII. yzyl sonuna tarihlenen nsehnmesinde Konyada yz mescidya da yedi ulucami bulunduuna ilikin kayt ile Konya kentinin nfusununbelirlenmesi ve meknsal-ekonomik verilere dayal olarak dier Anadolukentlerine uyarlanmas (Tablo 1),

4) lhanl egemenlik dnemine ilikin Anadolu kentlerinin btelerine ilikinkaytlarn, ayn dnemde Sivasn nfus bykl verisine dayanlarak de-mografik verilere dntrlmesi yoluyla Seluklu dnemi kentlerinin de-mografik byklklerinin belirlenmesi (Tablo 1),5) XV.-XVI. yzyllar Osmanl dnemi Anadolu kentlerinin demografik -zmlemeleri zerine yaplan aratrmalar incelendiinde (Gyn 1991: 81-88, Jennings 1976: 21-57, Faroqhi-Erder 1980: 265-303); sz konusu za-man aralnda Anadolu kentlerinin nfuslarnn duraan bir grnt izlediiya da radikal artlar gstermedii anlalmaktadr. Buradan hareketle, Os-manl dnemine tarihlenen demografik kaytlarn geriye dnk projeksiyon-lar kapsamnda kullanm ile Seluklu dnemi kentlerinin (olas) nfus byk-

lklerinin saptanmas

d

r (Tablo 1).Yukarda tanmlanan sosyal-ekonomik veriler ve fizik mekn ilikilerine daya-l olarak kurgulanan yntem kapsamnda, (olas) demografik byklklerinkentlere dalm yaplrsa; Seluklu bakenti Konyann 72.000; dneminmilletleraras ticaret merkezi ilevini stlenmi Sivasn 57.000, ikinci siyasalmerkez ve askeri harekt ss ilevine sahip Kayserinin 22.000, Uc kentleriilevindeki Ankarann 9.500, ankrnn 4.500, Kastamonunun 4.500,Akehirin 13.000 ve Tunguzlunun 5.500, Anadolunun askeri-stratejik nite-likli ticaret merkezleri ilevindeki liman kentleri olan Antalya ve Sinop kentle-

rinin 10.000, askeri deniz ss ve klk merkez ilevindeki Alyyenin 5.000nfusa sahip olabilecei hesaplanmtr (Tablo 1).

Seluklu dneminde milletleraras-blgeleraras ticaret potansiyeli ve eko-nomik politikalarn meknsal yansmalar olarak yllk pazar ya da panayr-lardan gelien ve ak kent modeli olarak tanmlanabilecek yerlemelerindemografik zmlemeleri de ayn yntemle hesaplanabilir. lhanl dnemi-ne tarihlenen kent btelerine ilikin kaytlardan; zine Bzar ve ZiyretBzar gibi pazar yerlemelerinin her birinin lhanl ynetimine yaklak14.000 dinar vergi dedikleri anlalmaktadr (Togan 1931: 2325). Dier

taraftan Osmanl dnemi pazar vergileri kaytlarna dayanlarak Bat Anado-luda XVI. yzyl Osmanl pazarlar zerine yaplan bir aratrmada; pazarkasabalar olarak tanmlanan yerlemelerin demografik byklk olarak orta-


9/24


169

lama 4001.500 haneye sahip olabilecekleri ortaya konmutur (Faroqhi

1978: 49). Buradan hareketle, yukarda aklanan ekonomik ve sosyal veri-ler, hane bykl iin yaplan kabul dikkate alnrsa, Seluklu dnemipazar yerlemelerinin yaklak 3.5004.000 nfusa sahip olabilecekleri sy-lenebilir.

3.4. Antsal-Kamusal Hizmet Yaplarna likin zmlemelerBu aratrma kapsamnda, antsal-kamusal hizmet yap gruplar ya da klliye-lerin Trk yerleim srecinde Anadolu kentlerinin ilevsel niteliklerini ve kent-sel mekn organizasyonlarn biimlendirdii/ynlendirdii dnlmektedir.Burada antsal-kamusal hizmet yaplar kavram ile Anadoluda Selukludnemi yerleim srecinde, Bizans egemenliinden devralnan kentlerdegerekletirilen medrese-cami ya da dr if-cami-trbe ilevlerine sahiperken dnem klliyeleri kastedilmektedir. Seluklu dneminde Anadolu kent-lerindeki temel antsal-kamusal hizmet yap faaliyeti olan ulucami kapasitelerive saylar zerine yaplan deerlendirmeye bal olarak Seluklu dnemindeAnadolu kentlerinin (olas) Mslman nfusu belirlenmitir (Tablo 1). Bukonuda arkeolojik-mimari kaltlar ve vakfiye kaytlarna dayanlarak yaplandeerlendirmelerden, Seluklu dneminde Anadolu kentlerinde ortaaslm kentlerinden farkl olarak birden fazla Cuma camisinin yaplm olduu

ortaya kmaktadr. Seluklu dnemi vakfiye kaytlarndan bakent Konyada1155 ylna tarihlenen ve Sultan ya da Aladdin Camisi olarak adlandrlanulucaminin dnda - bugn iin meknsal bykl ve kapasitesi belirle-nemeyen - pliki, erfeddin ve Kadzzeddin camileri ile Sahip Ata Cami-sinin varolduu (Konyal 1965: 404-421, Bayram 1997: 47-53, nol 1937:447-448, Baykara 1985: 78-80), ikinci siyasal merkez ilevindeki Kayserideise Seluklu ncesi Danimendli egemenlik dnemine tarihlenen Ulucami veKlk camisi ile Seluklu dneminde yaplan Huand Hatun ve Hac Klcamilerinin varl bilinmektedir (Edhem 1982: 130-131, Aslanapa 1984: 20-

21, 52-55). Bu noktada, Seluklu dnemi sonunda Anadolunun demografikadan en byk nfusa sahip olduu kabul edilen Sivas kentindeDanimendli dnemine tarihlenen Ulucami dnda benzer ilevi stlenmibaka bir camiye rastlanmamas, buna karlk, bakent Konyadan sonraAnadoluda en ok medrese bulunan kent olduuna ilikin kaytlar, (Turan1951: 447-457) Seluklu dneminde Sivas kentinin, Anadolu-Trk toplu-munun kltrel merkezi ilevini stlendiini dndrmektedir.

4. Seluklu Kent Modelleri

Seluklu kent modelleri, Orta Asya Trk ve ran Trk slm yerleik/yar-yerleik yaam kltr kkeninden gelen Seluklularn, XII-XIII. yzyllardaAnadolu corafyasnda devraldklar Hristiyan-Bizans kent kltr miraszerinde, Anadolunun kendine zg corafi koullarnda kurguladklar


10/24


170

Trk-slm yn hakim zgn kentsel mekn organizasyonlar olarak deer-

lendirilirse; Hristiyan-Bizans kent kltr miras zerinde Trk-slm toplu-munun gereksinimlerine gre uyarlanm ya da Trk-slm toplumunun ge-leneksel yaam biimine gre yeniden yaplandrlm veya kurulmu Seluk-lu kentlerinin meknsal organizasyon ve rgtlenmelerini, dnemin sosyal-kltrel ve siyasal-ynetsel atmosferi ile Anadolunun zgn corafi koulla-rnn biimlendirdii dnlebilir. Buna karlk, Seluklu kentleri meknsalrgtlenme ya da dinamikleri asndan e zamanl ya da ada olma boyu-tunda, sanayi ncesi ya da ortaa Bat veya slm kent modelleri ilekarlatrlrsa; kentsel sosyal-kltrel-ekonomik ilevlerin meknsal organi-

zasyonlar zerindeki belirleyici etkileri a

s

ndan benzerlikler gsterdii desylenebilir. Sz konusu kent modellerinde; insan-hayvan gcne dayalretim-datm sistemi ve kentsel mekn ya da cami veya kilise gibi dinselyaplarn, kentlerin sosyal-kltrel-ekonomik merkezini biimlendirmesi,loncalar halinde rgtlenen kentsel retim aktivitelerinin meknsal uzman-lama gstermesi, kentsel meknlarn dini ya da etnik kken fakllklarnadayal olarak mescid odakl alt toplumsal nitelerden oluan meknsal yap-lanmalar veya mahalleler halinde rgtlenme, gvenlik unsurlarna dayalolarak kale, sur ve hendek gibi savunma yaplarnn kentsel mekn organi-

zasyonlar

n

biimlendirmesi olgular

n

n( Sjoberg 1965: 323-327, Morris1979: 66-75, Weber 2000: 131-166, Grunebaum 1961: 141-158, Lapidus1967: 86-113), Seluklu kentlerinin mekn organizasyonlarn da biimlen-dirdii anlalmaktadr. Bu noktada Seluklu dnemine ilikin kaynaklardamahalle mescidlerine imam atanmas hususundaki kaytlar, slm kent mo-dellerinde olduu gibi, Seluklu dneminde de kentsel alt kademe birimlerolarak kent nfusunun mahalleler halinde rgtlendii gstermesi bakmn-dan dikkat ekicidir (Turan 1988: 50).

Seluklu dnemi Anadolu Trk kentleri, ada Bat ya da ortaa Avru-

pa veya Sanayi ncesi kent modelleri zerine retilmi Ak kent veKapal kent olarak tanmlanan kent modelleri asndan deerlendirilirse(Braudel 2004: 464-468); Seluklu dneminde Anadolu kentlerinin fizikselolarak daha ok surlarla evrili Kapal kent olarak tanmlanan modelebenzer bir meknsal kurguya sahip olduu sylenebilir. Aladdin Keykubadile zzeddin Keykavus arasnda Kayseri ve daha sonra Ankarada geen tahtmcadelesinde (1211-1212) anlatlan meknsal tasvirler, sz konusu kentle-rin tamamen surlar iinde olduunu ve kent dnda hibir yaplamannbulunmadn dndrmektedir (Ibn Bibi 1941: 50-58, Ibn Bibi 1996:

I/134-140, 154-161, Mneccimba

1935: 31-32, Mneccimba

2001: 42-46). Yine Sultan Aladdin Keykubad dneminde (1220-1237) merkezi yne-tim mekanizmasnn kurulmas ve milletleraras-blgeleraras ticaretin geli-mesine dayal olarak hzl byme gsteren ve sur dna tat anlalan


11/24


171

Konya, Kayseri, Sivas ve Erzincan kentlerinin yeni yerleik alanlarnn

yeniden - surlarla evrilmesine dayanan imar faaliyetlerine ilikin kaytlaradayanlarak, Seluklu dneminde kentlerin surlar iinde bulunduu sylene-bilir (Ibn Bibi 1941: 99-100, Ibn Bibi 1996: I/271-274). Ancak buradagzard edilmemesi gereken nokta; sz konusu dnemde Mool istilas teh-didinin ortaya kard yeni askeri-siyasal koullarn, meknsal yansmalarasndan kentsel mekn organizasyonlar zerinde etkili olduudur.

Seluklu dnemi yazl kaynaklar, arkeolojik bulgular ve mimari kalntlaradayanlarak kentlerin meknsal yaplar incelendiinde; Seluklu dnemindeilk sur d yaplanma odaklar niteliindeki Konya Sahip Ata Klliyesi

(1283), Kayseri Huand Hatun (1238) ve Hac Kl (1249) klliyeleri, Anka-rada ulucami ilevindeki Arslanhane Camisi (1280-1290), ankrdaCemaleddin Ferruh Drifs (1235) ve Ankarada Kzl Bey Camisi (XIII.yy. ortas) gibi antsal-kamusal yap faaliyetlerinin XIII. yzyl sonuna tarih-lendii grlmektedir (zcan 2005: 182). Bu tespitlere dayanlarak, Selukludneminde kentlerin dnemin zgn siyasal-askeri koullarnda btnylesurlarla evrili kentler olduu ve kentsel gelimenin sur dna yaylmas olgu-sunun ancak milletleraras ticaretin doruk noktasna ulat XIII. yzyl orta-larnda balad sylenebilir. Ancak, kapal kent modelinin Seluklu d-

neminde Anadolu kentlerinin tm iin geerli olabileceini sylemek sonderece g grnmektedir.

Bu erevede, kapal kent modeli dnda kalan kent modelleri balkaltnda toplanabilir:

gebe yaam kltrnden gelen, geleneksel yaam biimini koruyan vemeknsal anlamda kent yaamna katlmak yerine tutunmak felsefesinibenimseyerek, kent yaknnda yerleme eiliminde olan Trkmenlerinyoun olarak yerletii ve zgn corafi koullarn kentsel gelimeyi bi-imlendirdii/snrlad Amasya ve Tokat gibi kentlerde (ekil 2),

askeri-stratejik koullar ve Trk-slm kolonizasyon olgusunun meknsalorganizasyonlar zerinde temel belirleyici olduu Tunguzlu, Ankara, an-kr gibi Uc kentlerinde (ekil 2),

siyasal-ynetsel merkez ilevine sahip Konya ve Kayseri gibi kentlerdefarkl modeller ortaya kmaktadr (ekil 1).

Sz konusu kentler askeri-siyasal ilevler, sosyal-ekonomik faaliyetler ilenfusun kltrel yaps ve mevcut kale-kent alannn yeni meknsal gelime-lere cevap verebilecek kapasitede olmamas gibi koullara ve surla evrilimeknsal kurgunun ticarete dayal aktiviteleri meknsal boyutta snrlamas-na dayal olarak tamamen sur d alanlara doru gelime gstermitir.


12/24


172

Sonu olarak, Seluklu dnemi Anadolu-Trk kentleme srecinde, XIII.

yzyldan balayarak organize edilen merkezi ynetim mekanizmas ve mil-letleraras-blgeleraras ticaret potansiyelinin yaratt sosyal-ekonomik ge-limelere dayal olarak evrimleen kentler, sre iinde sahip olduklar ilev-sel potansiyel ve dinamikler etkisinde kapal kent modelinden surlar dnda,tamamen dank biimde yaplanan erken dnem klliyeleri olarak tanmla-nabilecek medrese-cami odaklar ile ak kent modeline doru evrimlemegstermitir.

4.1. Kale Kent ModelleriA tipi kale kent modeli; dnemin retim-datm ve savunma-gvenliksistem ve teknolojileri ile sosyal-kltrel-ekonomik yaplanmalar kapsamndargtlenmi siyasal-ynetsel merkezler iin geerlidir. Demografik boyutta iseortaa/sanayi ncesi kentleri iin tanmlanm 10.000 nfus snrn aabil-milerdir.

Bu kentler temelde surlarla evrili olmakla birlikte kent surlar iinde yeterlimekn bulamayan ekonomik faaliyet ya da tekke ve zaviyeler gibi dinikolonizasyon yaplar ya da Sultan veya dier devlet grevlilerince vakfkurumu kapsamnda rgtlenen antsal-kamusal yap faaliyetleri ile gerek-

letirilen cami-medrese gibi erken dnem klliyeleri nclnde sur d

nayaylan kentler olarak tanmlanabilecek, ksmen deforme olmu eklemlikale-kent modeli olarak nitelenebilir. Bu model Konya, Kayseri ve Erzen-iRum gibi kentler iin geerlidir (ekil 1).

B tipi kale kent modeli; Anadolunun siyasal ve ynetsel koullarnda idaremerkezi ve askeri harekat ss ilevindeki Kastamonu ve Nide ya da blge-leraras ticaret potansiyeli kapsamnda rgtlenmi retim-datm ve yer-leme sisteminin da alan aktarma-datm merkezi ve askeri s ilevindeki,tamamen sur iinde gelime/byme gsteren Antalya, Aliyye ve Sinop gibi

ky yerlemeleri ile siyasal-ynetsel ilevinin yan sra ulam sisteminin odaknoktasnda konumlanm milletleraras mbadele merkezi niteliindeki Sivasve Anadoluda rgtlenmi Seluklu savunma sisteminin meknsal bileenle-ri olan snrl sosyal-ekonomik-kltrel faaliyetlere sahip olmakla birlikte,temelde blgesel askeri faaliyet ve organizasyon merkezleri ilevindeki yk-sek kayalklar zerinde konumlanm kale-kent niteliindeki Karahisar- Sa-hip, Karahisar- Kgonya, Osmanck Karahisar gibi (kara)hisar yerlemeleriiin geerlidir (ekil 1).

4.2. Ak Kent ModeliA tipi ak kent modeli; Anadoluda Seluklu dnemi retim-datm sis-teminin aktarma-balant ya da corafi gei noktalarnda milletleraras tica-ret potansiyeli boyutunda yerli-yabanc tccarlara dnemin ulam-iletiim


13/24


173

teknolojisi ve siyasal koullarnda gvenli konaklama olana salayan ve

Seluklu ynetimince vakf yoluyla gerekletirilen ekonomik-askeri ilevesahip kervansaray yaplar ile gelien veya yllk milletleraras ya da blgeselpazar/panayrlara dayal olarak gelien pazar kentleri olarak tanmlanmtr.

Bu kapsam ierisinde, Ziyaret Pazar, Yabanlu Pazar, Ylgun Pazar gibipazar yerlemeleri veya Ahi rgtlenmeleri kapsamnda ticaret/zanat faali-yetlerine dayal olarak gelien Krehir gibi Ahilik merkezleri iin A tipi akkent modeli geerlidir (ekil 2).

B tipi ak kent modeli ya da ok odakl gelime modeli; Seluklular Anado-lu corafyasnda devraldklar ve fetih dneminde varln srdrebilmi, topog-rafyann ve meknsal yerleme kapasitelerinin fiziki gelimeye olanak vermediikale-kent (castron) niteliindeki Dou Roma/Bizans kentlerinin, Anadoludargtlenen ulam ve yerleme sisteminin yaratt yeni sosyal-ekonomik dina-mikler etkisinde antsal-kamusal yap faaliyetlerinin kale-kent surlar dndayerleilebilir alanlarda konumlanmasyla gelien Amasya ve Tokat gibi yerleme-ler iin geerlidir (ekil 2).

4.3. D Odakl Byme Modeli; Sur D Yaplanma OdaD odakl byme modeli ile anlatlmak istenen; Anadolunun Bizans-

Seluklu ikili siyasal yapsnn meknsal yansmas olarak uc blgeleri olaraktanmlanan savunma ya da gvenlik unsurlarnn kentsel mekn organizas-yonlar zerinde egemen olduu karlkl sosyal-kltrel-ekonomik-askeritemas blgelerinde, Trk-slm kolonizasyon ve yerleimini tevik amacylasur d yaplanma odaklar niteliindeki tekke ve zaviye ya da cami vemescid gibi slm antsal-kamusal yaplanmalarn gerekletirilmesiyle me-knsal gelime gsteren Ankara, ankr, Ktahya ve Tunguzlu gibi uc kent-leri iin geerlidir (ekil 2).

Nitekim Ankara ve Ktahya gibi uc kentlerindeki antsal-kamusal yap kitabe-

lerinden (Wittek 1936: 118-119, ney 1971: 93, Ergen 1995: 25-26,Uzunarl 1932: 22-24, Sayl 1948: 681-682, Altun 1981-1982: 216-224,Crane 1993: 40), Seluklu dneminde Ankara kentinde suba olarak grevyapan Emir Seyfeddin Kzl Beyin kentin sur d ilk antsal-kamusal yapsolan Kzl Bey Camisini ya da Ktahya kenti subas Emir Hezr DinrininKtahya Kalesi dnda Balkl ve Sadeddin camileri ile Hezr Dinri Drifs gibi sur d antsal yap faaliyetlerini organize ettikleri anlalmaktadr.

5. Sonu

Anadoluda Seluklu dneminde rgtlenmi yerleme ve ulam sistemibtnnde demografik-meknsal-ilevsel bir kademelenme gsterdii ng-rlen kent model(ler)inin belirlenmesini amalayan bu aratrma sonucunda;Seluklu dnemi Anadolu kentlerinin kale kent, ak kent ve D odakl


14/24


174

byme modelleri olmak zere temelde farkl yerleim modeli gsterdii

belirlenmitir.Bu modellerden kale kent modeli ilevsel ve konumsal niteliklerine gre ikialt kategori oluturmaktadr. Buna gre; Seluklu dnemi yerleme ve ulamsisteminin odak noktalarnda konumlanm, belirli bir nfus byklnaabilmi (yaklak 10.000 nfus) askeri-siyasal-ynetsel merkez ilevinesahip Konya, Kayseri ve Erzen-i Rm gibi kentler sahip olduklar ilevleredayal olarak kolonizasyon yaplar ya da antsal kamusal hizmet yaplar ileksmen sur dna tatklar iin A tipi kale kent veya eklemli-kale kentmodeli ad altnda tanmlanmtr (ekil 3).

B tipi kale kent modeli olarak tanmlanan dier kategorideki kentler ise; Ana-dolunun blgeleraras ticaret potansiyeli kapsamnda rgtlenmi Selukludnemi retim-datm sisteminin da alan aktarma-datm merkezi ve aske-ri s ilevine sahip Antalya, Aliyye ve Sinop gibi tamamen sur iinde geli-me/byme gsteren ky yerlemeleri ile Anadolu yerleme-ulam sistemininodak noktasndaki konumuna dayal olarak lkesel boyutta mbadele merkeziilevi kazanan Sivas ve Seluklu dnemi Anadolu savunma sistemi boyutundaaskeri faaliyet ve organizasyon merkezleri ilevindeki Karahisar- Sahip,Karahisar- Kgonya gibi karahisar yerlemeleridir (ekil 3).

Ak kent modeli olarak tanmlanan ikinci tip kent modeli; Seluklu dne-mi yerleme ve ulam sistemi btnnde sahip olduklar blgeleraras sos-yal-ekonomik potansiyeller ile corafyann zgn koullarnn kent formuzerindeki ynlendirici etkisi kapsamnda iki kategori altnda deerlendiril-mitir. Bu kentler temel ilevlerinin ticaret faaliyetleri olmasna ya da coraf-yann yerleim olanaklarn kstlamasna dayal olarak sur dnda gelimitir(ekil 3).

Seluklu dnemi retim-datm sisteminin aktarma-balant ya da corafi

gei noktalarnda konumlan, blgeleraras ticaret potansiyeline dayalolarak vakf yoluyla gerekletirilen ekonomik-askeri ileve sahip kervansarayyaplar ile gelien, temel ilevi blgesel ticaret merkezi olan Ziyaret Pazar,Yabanlu Pazar, Ylgun Pazar gibi pazar yerlemeleri ile Ahi rgtlenmelerikapsamnda ticaret/zanat faaliyetlerine dayal olarak gelien Krehir gibiAhilik merkezleri A tipi ak kent modeli olarak tanmlanmtr (ekil 3).

Bizans egemenliinden devralnan ve topografyann meknsal gelime kapa-sitelerini snrlandrd kale-kent niteliindeki Bizans kentlerinin, Selukludneminde Anadoluda rgtlenen ulam ve yerleme sisteminin yaratt

yeni sosyal-ekonomik dinamikler etkisinde gerekletirilen antsal-kamusalyap faaliyetlerinin sur dndaki yerleilebilir alanlarda konumlanmas sonra-


15/24


175

snda gelien Amasya, Niksar ve Tokat gibi yerlemeler B tipi ak kent

modeli olarak deerlendirilmitir (ekil 3).Dier bir kent modeli olarak, Anadolunun Bizans-Seluklu ikili siyasal yap-snn meknsal yansmas olarak uc blgeleri olarak tanmlanan savunma yada gvenlik unsurlarnn kentsel mekn organizasyonlar zerinde egemenolduu karlkl sosyal-kltrel-ekonomik-askeri temas blgelerinde, Trk-slm kolonizasyon ve yerleimini tevik amacyla sur d yaplanma odaklarniteliindeki tekke ve zaviye ya da cami ve mescid gibi slm antsal-kamusalyaplanmalarn gerekletirilmesiyle meknsal gelime gsteren Ankara, an-kr, Ktahya ve Tunguzlu gibi uc kentleri d odakl byme modeli olarak

tanmlanmtr.Anadoluda Seluklu dnemi kent modellerine ilikin yukardaki saptamalarSeluklu kentlerine dnk model araylarnn tek bir modele balanamaya-can ortaya koymaktadr. Bu noktada Sanayi ncesi veya slm kentmodelleri asndan bir irdeleme yaplrsa, bu modellerin belirli ve tanml birsiyasal-ynetsel egemenlik dneminde zgn corafi koullar, sosyal-kltrelyaplanmalar ve askeri-siyasal koullarn mekn organizasyonlar zerindeki(olas) evrimsel etkilerini dikkate almad dnlmektedir. Bu ynyle, szkonusu kent modellerinin her dnem ve her corafya iin geerli olamaya-

ca, Anadolu corafyasnda Seluklu egemenlik dnemi iin de sanayi n-cesi kent modeli veya slm kent modeli gibi belirli ve tanml bir kent mode-linin geerli olamayaca sylenebilir.

Dolaysyla, -gerek Bizans yerleim miras zerinde gelien gerekse Trk-slmyerleim kltr etkisinde yeni kurulan- Seluklu dnemi Anadolu yerlemesisteminin meknsal rgtlenmeleri olarak deerlendirilen Seluklu kentlerinin;

Anadoluya aktarlan ve Anadoluda devralnan yerleim miras, Anadolunun zgn corafi koullar, retim-datm organizasyonlar, farkl dinsel-kltrel-siyasal yaplanmalar,gebe/yar-gebe yaam biimine dayal rgtlenmeler gibi aralarnda okynl ilikiler bulunan birden ok deikene dayal olarak ilevsel-konumsalboyutta meknsal farkllklar gsterebilen modellerden olutuu anlalmaktadr.

Seluklularn Anadolu corafyasnda XI.-XIII. yzyln deiken askeri-siyasal-ynetsel koullar ve sosyal-kltrel-ekonomik yaplanmalar kapsamnda kurgu-ladklar, yukarda tanmlanan kentsel mekn organizasyonlar, Seluklu dnemisonunda siyasal-ynetsel adan yeniden rgtlenen Trk Beylikleri ve Osmanldnemlerinde Anadolu kentlerinin meknsal altyapsn oluturduu gibi sonrakidnemlerde de Trk kentlerinin meknsal kurgusunu etkilemitir.


16/24


176

Kaynaka

AKT, Ahmet (1997), Seluklular Devrinde Kayseri ehrinin Nfus ve Etnik Duru-mu, I. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu (11-12 Nisan 1996), s.3-12,Kayseri.

ALTUN, Ara (1981-1982), Ktahyann Trk Devri Mimarisi (Bir Deneme), Ata-trkn Doumunun 100. Ylna Armaan: Ktahya, s.171-700, stanbul.

ARIK, Feda amil (1991), Seluklular Zamannda Anadoluda Veba Salgnlar,A..Tarih Aratrmalar Dergisi, XV/26, s.27-57, Ankara.

ARIK, Feda amil (1992), Seluklular Zamannda Anadoluda Meydana GelenDepremler,A.. Tarih Aratrmalar Dergisi, XVI/27, s.13-32, Ankara.

ASLANAPA, Oktay (1984), Trk Sanat II; Anadolu Seluklularndan Beylikler Dev-rinin Sonuna Kadar, Kervan Yaynlar, stanbul.

BARKAN, mer Ltfi (1953), Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi,Trkiyat Mecmuas, X, s.1-26, stanbul.

BAYKARA, Tuncer (1985), Trkiye Seluklular Devrinde Konya, Kltr ve TurizmBakanl Yaynlar, Ankara.

BAYKARA, Tuncer (1996), Ulu cami: Seluk ehrinde skn Belirleyen Bir KaynakOlarak, TTK Belleteni, LX/227, s.34-59, Ankara.

BAYRAM, Mikail (1997), Seluklu Veziri Kad zzeddin Tarafndan Dzenlenen BirVakf-Nme,Ata Dergisi, VII, s.47-53, Konya.

BEZER, Glay n (2000), Seluklular Zamannda Anadoluda ve Civar Blgeler-de Ktlk, Trk Kltrncelemeleri Dergisi, 3, s.7-22, stanbul.

BRAUDEL, Fernand (2004),Maddi Uygarlk; Gndelik Hayatn Yaplar, Mehmet AliKlbay (ev.), mge Yaynlar, Ankara.

CHANDLER, Tertius-FOX, Gerald (1974), 3000 Years of Urban Growth, AcademicPress, London.

COOK, M. A. (1972), Population Pressure of Rural Anatolia: 1450-1111, OxfordUniversity Press, London.

CRANE, Howard (1993), Notes on Saldjuq Architectural Patronage in ThirteenthCentury Anatolia,Journal of the Economic and Social History of the Orient,XXXVI, s.1-57, London.

EDHEM, Halil (1982), Kayseri ehri; Seluklu Tarihinden Bir Blm, Kemal Gde(haz.), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara.

ERGEN, zer (1995), Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihiliine Katk; XVI. Yzyl-da Ankara ve Konya, Ankara Enstits Vakf Yaynlar, Ankara.

FAROQHI, Suraiya - ERDER, Leila T. (1980), The Development of the AnatolianUrban Network During the Sixteenth Century, Journal of the Economic andSocial History of the Orient, XXIII, s.265-303, London.


17/24


177

GYN, Nejat (1991),XVI. Yzylda Mardin Sanca, TTK Yaynlar, Ankara.

GRUNEBAUM, Gustave E. Von (1961), The Structure of the Muslim Town, Essaysin the Nature and Growth of a Cultural Tradition, s.141-158,Routledge&Kegan Paul Limited Press, London.

IBN BB (1941),Anadolu Seluki Devleti Tarihi (Farsa Muhtasar Seluk-Nme), M.Nuri Genosman (ev.), Uzluk Basmevi, Ankara.

IBN BB (1996), El Evamir'l-Ala'iye Fil Umuri'l-Ala'iye (Seluk Nme), Mrselztrk (ev.), I-II, TTK Yaynlar, Ankara.

JENNINGS, Ronald C. (1976), Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Cen-tury: A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum,Interna-

tional Journal of Middle East Studies, 7, s.21-57, Cambridge.KONYALI, brahim Hakk (1965), Konya Tarihi, Konya Belediyesi Yaynlar, Konya.

LAPIDUS, Ira Marvin (1967),Muslim Cities in The Later Middle Ages, Harvard Uni-versity Press, Cambridge.

MORRIS, Anthony Edwin James (1979), History of Urban Form; Before the Indus-trial Revolutions, George Godwin Limited Press, London.

MNECCMBAI, Ahmed bin Ltfullah (1935), Mneccimbaya gre: AnadoluSelukileri, Hasan Fehmi Turgal (ev.), Trkiye Yaynlar, stanbul.

MNECCMBAI, Ahmed bin Ltfullah (2001), Camid-Dvel-Seluklular Tarihi;Anadolu Seluklular ve Beylikler, Ali ngl (ev.), II, Akademi Yaynlar, z-mir.

NEY, Gnl (1971),Ankarada Trk Devri Dini ve Sosyal Yaplar, Ankara niver-sitesi Yaynlar, Ankara.

NOL, Hayri (1937), Konyada Kad zzeddin Cami Vakfiyesi, Konya Dergisi, 7,s.447-448, Konya.

ZCAN, Koray (2005), Anadoluda Seluklu Dnemi Yerleme Sistemi ve KentModelleri, Baslmam Doktora Tezi, Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstit-

s Yaynlar, Konya.ZCAN, Koray (2005a), Anadoluda Seluklu Dnemi Kent Morfolojisi zerine

Grler; Seluklu anda Akehir, Akademik Aratrmalar Dergisi, 6/24,s.1-13, stanbul.

RUSSELL, Josiah Cox (1960), Late Medieval Balkans and Asia Minor, Population,Journal of the Economic and Social History of the Orient, 3/3, s.265-274,London.

RUSSELL, Josiah Cox (1972),Medieval Regions and their Cities, Indiana UniversityPress, London.

SAYILI, Aydn (1948), A Hospital in Ktahya, TTK Belleten, XII/47, s.681-682,Ankara.


18/24


178

SJOBERG, Gideon (1965), The Preindustrial City; Past and Present, The Free Press,

New York.TANYEL, Uur (1987), Anadolu-Trk Kentinde Fiziksel Yapnn Evrim Sreci(XI.-XV. Yzyllar), Doktora Tezi, T Mimarlk Fakltesi Yaynlar, stanbul.

TOGAN, A. Zeki Velid (1931), Moollar Devrinde Anadolunun ktisadi Vaziyeti,Trk Hukuk vektisat Tarihi Mecmuas, 1, s.1-42, stanbul.

TURAN, Osman (1951), Seluklular Zamannda Sivas ehri, A.. DTCF Dergisi,IX/4, s.447-457, Ankara.

TURAN, Osman (1988), Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, TTK Yayn-lar, Ankara.

TURAN, Refik (1989), Seluklular Dneminde Kastamonu, Trk Tarihinde veKltrnde Kastamonu Sempozyumu (19-21 Ekim 1988), s.1-6, Kastamonu.

UZUNARILI, smail Hakk (1932),Ktahya ehri, Maarif Vekaleti Yaynlar, stan-bul.

NS (1942), Seluk ehnmesi, M. Mesud Koman (ev.), lk Basmevi, Konya.

WEBER, Max (2000), Batehri, Frat Oru (ev.), Ahmet Aydodu (ed.), ehir veCemiyet, s.131-166, z Yaynlar, stanbul.

WITTEK, Paul (1936), Orta Zamanlarda Ankara, Nureddin Ard (ev.), r Milli

Kltr Mecmuas

, 47, s.118-119, Ankara.YCEL, Yaar (1970), Candar-Oullar Beylii (1439-1461), TTK Belleten,XXXIV/135, s.373-407, Ankara.


19/24


179

Tablo 1 Anadolu Seluklu Dnemi Kentsel Demografik zmlemelerOLASI NFUS BYKL

(1000 Kii)

YERLEME

ULUCAM

ya da

CUMA

CAMLER

KAPASTES

(Kii)

BTE

ya da

VERGMKTARI

(Dinar)

MAKROFORM

BYKL

(Ha)

MSLMANN

FUSAGRE

NSEHNAMESNEGRE

MEKANSALV

ERLEREGRE

EKONOMKV

ERLEREGRE

XVI.YZYILN

FUSVERLER

NGRLEN

OLASINFUS

ELBSTAN 500 ------ 13.6 2.7 ---- 3.4 ---- 3 3

ULUBORLU 700 ------ ------ 3.8 ---- --- ---- 3.8 3.8

TOKAT 1.400 14.000 14.5 7.5 1.4 3.6 2.8 7.7 3.8

KASTAMONU 1.000 15.000 30.7 5.5 1.5 7.6 3 6 4.4

ANKIRI ----- ------ 16.8 --- ---- 4.5 --- 2.7 4.5

NDE 800 41.500 7 4.5 4.1 1.8 8.3 10 4.63.000-5.000

ALAYYE 500 ------ 30 2.7 ---- 7.5 ---- 1.8 5

EREL ----- ------ 27.7 ---- ---- 6.9 ---- 5.3 6.9

AFYON 1.500 ------ 3.1 8 ---- 7.7 ---- 9 7.8

AKSARAY 2.000 51.000 24 11 5.1 6 10 9 8

AMASYA 1.500 ------ 41.5 8 ---- 10 ---- 9.5 9

ANKARA 2.500 72.000 13.5 13 7.2 3.4 14 15 9.4

ANTALYA 2.000 ------ 40 11 ---- 10 ---- 3.4 10.55.000-10.000

SNOP 2.500 ------ 30 13.5 ---- 7.5 ---- 3.9 10.5

AKEHR 1.200 135.000 20 6.5 13.5 5 27 4.4 13

MALATYA 2.500 ------ 50 13 ---- 13 ---- 8.3 13

NKSAR 1.400 187.000 14 7.5 18.7 3.5 37 3.4 16.6

KAYSER 7.000 140.000 40 38 14 10 28 7 22.5

10.000-20.000

ERZEN- RUM 3.000 222.000 35 16 22.2 8.7 45 2.7 22.9

ERZNCAN 1.500 332.000 ------ 8 33.2 --- 65 3.5 35.4KONYA 8.000 700.000 150 45 70 35 140 18.4 72.5

30.000+

SVAS 3.000 600.000 130 16 60 33 120 5 57.2DEMOGRAFK ZMLEMELERDE KULLANILAN YNTEMLER

MSLMAN NFUSA GRE[ULUCAM VE ULUCAMLEVNDEK CAMLERN KAPASTELER X HANEBYKL (5)]+%10 GAYR MSLM NFUS

MEKANSAL VERLERE GRE[KENTSEL MAKROFORM BYKL (m2) / ORTALAMA KONUT KULLANIM

ALANI (200m2)] X HANE BYKL (5)

EKONOMK VERLERE GREXIV. yzylda Sivas kent nfusunun 120.000 ve btesinin en az 600.000 dinar olduukaydna dayanlarak kurulan bant.

NSEHNAMESNE GREXIII. yzyl sonunda Konyada yedi ulucaminin varl ve btesinin en az 700.000dinar olduu kaydna dayanlarak kurulan bant.

XVI. YZYIL NFUS VERLER XVI. yzy

la dek Anadolu nfusunun byk dalgalanmalar gstermedii yakla

m

kapsamnda geriye dnk karlatrma yapma olana salamaktadr.


20/24


180


21/24


181


22/24


182


23/24

bilig Summer / 2006 Number 38: 161-184 Ahmet Yesevi University Board of Trustees

A Bimension of Anatolion-Turkish:

Urban History Anatolion TurkishUrban Models During the Seljuk period

Dr. Koray ZCAN*

Abstract: The aim of this study is to determine urban model(s) thatwere organized as the synthesis of the Byzantine settlement culture inAnatolia and urbanization experiences of Turks in Central Asia andIran, during the Seljuk period.

The methodology of this study is based on examining the original his-torical manuscripts, archaeological finding and architectural remainsand their transferring to the maps in terms of the questions how is itpossible to determine the demographical size of Seljuk cities and whichwere the elements that are shaped the urban models.

Key Words: Seljuk period, Anatolia, Anatolian-Turkish urbanmodel(s)

* Selcuk University, Department of the Urban and Regional Planing, Faculty of Engineering andArchitecture / [email protected]


24/24

2006 vpusk: 38: 161-184 Popeitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi

-

. "- (-) "

-*

: - , , -

1075-1277 , . , , , .

: , , - (-)

* -, / [email protected]

anadolu türk kent modelleri

Documents