&1 ~ ri~ ~. /(13/21 f. vuakgsioj'i

27
2. &;1 ard /(13/21 F. VUakgsioJ'i Sit hole Kuthena llhla kUphuma uawendwe uGabuza usethi amaThembu awakwaz1 ukus1na. use phendulwa u uMpenbe ilaDla. Phela uMpembe lona wabaleka emacunwini ngempi yama cunu naba Thembu okwenza abaleke aye emaThembeni yingoba unina owasendlu nkulu kuba Thembu usethike UPembe ushonjalo Gabuza konje wena uzenza 1qawe nes1lw1 kulendawo. Auwa hloniphi ngani amaThembu kuyi wona emphethe njena ma. Usethi thine siwuphumo asisena ndaba, Ushongoba sebe funs uk1beka u uPhinao Sithole abeyinkosi yabo. Nanamblanjena ayithani abakwa Sithole naba Thernbu. Sebehlukene futh1 nokwakha kwabo UPhindo nebala usevela ethi yeka umuntu wami awazi yini ukuthi mina ngiyinkosi yabakwa Sithole. Ekusekeni UPhindo waye y1-·1duna yenkosi ullabizela. Phoke usebona uk!.lthi wdabizela usefile usezenza 1nkoai yabakwa Sithole, Usemuvuna uvise mkhulu uvuna yena uPhindo uma eshonjalo ethi yena uy1nkos1 yabakwa Sithole. Ugabuza usefuna ukugalela kuyena uPhindo, Sekukhuza uJama ma-Maso uthi musa uku banga sings phelele 1ngath1 uyabona abakwa Sithole bapbelele bona. Sebe baleka n) njalo UPhindo ababe hamba naye ukuzwa ukuthi eeku kubi. Bathena ukuba ba baleke isiyo hloma lena eyabakwa Sithole kuthena lishona kwezwakala ngophondo lukhala. Sekubizwa uJamuluthi inyanga enkalu yendodana ka Mabizela 1nkoa1 usethi utufika uJamuluthi usey1 eels 1mp1 lena yaba kwa Sithole 1nkos1 ithena ukubona ukuthi manjena abakwa Sithole sebe hlangene naye u Jamuluthi usehloma naye 1s111ndelana inhla no T•1gela River. Kuthena ukuba yaauka ekubuthise khona amathembu kuthena ukuba ibone ukuthi 1a1sondele ne seyima eyakwa baSitbole. Athembu aye angalindele esafuna amasu ukuba ozokwenzanjan1. Nawo ukut'asweswe 1nk.osi yams the•nbu 1sezwa ukuthi abakwa Sithole sebe sonuele. Useyimisa ngezi gaba, kuthena ukuba abakw Sithole basonaele bezwa kala ngoba sebesho ukuthi ngadla besho sebeba gwaza njalo. Inkosi ukubaleka kwaya iye enduneni yayo enkulu eyayingaka f1k1 esathunyelwe yabaleka eya Mathembu. Kuthena ziqala z1khal1 izinkukhu aye esephelele arnathembu. Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

Upload: others

Post on 18-Dec-2021

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

2.

r/u;~ &;1 -~~x cfk~-~ ard ~ ri~ ~. /(13/21 F. VUakgsioJ'i

Sit hole

Kuthena llhla kUphuma uawendwe uGabuza usethi amaThembu

awakwaz1 ukus1na. use phendulwa u uMpenbe ilaDla. Phela

uMpembe lona wabaleka emacunwini ngempi yama cunu naba Thembu

okwenza abaleke aye emaThembeni yingoba unina owasendlu nkulu

kuba Thembu usethike UPembe ushonjalo Gabuza konje wena uzenza

1qawe nes1lw1 kulendawo. Auwa hloniphi ngani amaThembu kuyi wona

emphethe njena ma. Usethi thine siwuphumo asisena ndaba,

Ushongoba sebe funs uk1beka u uPhinao Sithole abeyinkosi yabo.

Nanamblanjena ayithani abakwa Sithole naba Thernbu. Sebehlukene

futh1 nokwakha kwabo UPhindo nebala usevela ethi yeka umuntu wami

awazi yini ukuthi mina ngiyinkosi yabakwa Sithole. Ekusekeni

UPhindo waye y1-·1duna yenkosi ullabizela. Phoke usebona uk!.lthi

wdabizela usefile usezenza 1nkoai yabakwa Sithole, Usemuvuna

uvise mkhulu uvuna yena uPhindo uma eshonjalo ethi yena uy1nkos1

yabakwa Sithole. Ugabuza usefuna ukugalela kuyena uPhindo,

Sekukhuza uJama ma-Maso uthi musa uku banga ~pi sings phelele

1ngath1 uyabona abakwa Sithole bapbelele bona. Sebe baleka n)

njalo UPhindo nab~nye ababe hamba naye ukuzwa ukuthi eeku kubi.

Bathena ukuba ba baleke isiyo hloma lena eyabakwa Sithole

kuthena lishona kwezwakala ngophondo lukhala. Sekubizwa uJamuluthi

inyanga enkalu yendodana ka Mabizela 1nkoa1 usethi utufika

uJamuluthi usey1 eels 1mp1 lena yaba kwa Sithole 1nkos1 ithena

ukubona ukuthi manjena abakwa Sithole sebe hlangene naye u

Jamuluthi usehloma naye 1s111ndelana inhla no T•1gela River.

Kuthena ukuba kuhlv~ yaauka ekubuthise khona amathembu kuthena

ukuba ibone ukuthi 1a1sondele ne seyima eyakwa baSitbole.

Athembu aye angalindele esafuna amasu ukuba ozokwenzanjan1.

Nawo ukut'asweswe 1nk.osi yams the•nbu 1sezwa ukuthi abakwa Sithole

sebe sonuele. Useyimisa ngezi gaba, kuthena ukuba abakw

Sithole basonaele bezwa kala ngoba sebesho ukuthi ngadla besho

sebeba gwaza njalo. Inkosi ukubaleka kwaya iye enduneni yayo

enkulu eyayingaka f1k1 esathunyelwe yabaleka eya Mathembu.

Kuthena ziqala z1khal1 izinkukhu aye esephelele arnathembu.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

s.~.

6.

259

Phela naye uPhindo waye thumele ku Zwide Phungose ukuthi kuhle

eleke lele yens wavuma uPhongose kanti uyenga yens uPhindo.

uPbindo wamuthembisa 1oib1 lezinkomo zakhe. Nokutbi uyomenza

naye induna enkulu. Yena uzwide waye yinoeku yenkosi enomuzi

wakhe ez1Hoshen1 umuzi wenkosi omkhulu. Phoke uthena ukubona u

Ph,ndo uk thi kanti uZwide weleke lela 1nkos1 ubaleka. Usenqua

nondi ekhuphuka ngalo n3alo uTugela .usehla ngana nama Swazi use­

khonza kuwona.

Umuzi wakhe wasala khona la,ho ngase Tholeni ngoba phela

waye angaae nakudabula kuba Tbembu. Uaethi ublanga bezana nayo

Ujamuluthi ~pi yaba Thembu akasa sizi lutho. Yilapha naye atela ...

khona, uJamuluthi ngempi yams Thembu mabakwa Sithole. Abakwa t

Sitholeba phela ngaleyo mp1. Phoke abanye abakwa Sithole babe

ngase nkosini amazwa1 ka Jamuluthi uma isefa wathi "Myangi bUlala

Myangi gwaza 1pela anina kulunga, zaya kuna hlula izithazeni.

Myakulwa nodwa mbulalane." Ukukhala kwendodana yakhe lapho

eyayongaku b& Thembu 1th1 iyamulekelela uyise bafa balaka

nyana. Ingama layo kwaku uPhelekuyise, usekhuza wnuhlola ukufakwe

zwe dthi 1z1ngan1 baThembu ningazi qamb1 amabiso azo ngez1o1

ngoba z1yof'uza zona kun goono nibs qambe ngez1o1 ezinhle kune

z1mb1. Inkosi 1aithumela uZwide ukuba abeke bona abakwa Sithole

abe yinduna l&bo. Abakwa Sithole zaphela 1z1n1anga ez111shum1

bevungaza be~una uku mbulala yena uzwide ngoba uyena owavuna

uPhindo ukutbi uzomelekelela uma elwa nenkos1. Kuthena ngelinye

ilanga abakwa Sithole bahlangene kupbuzwa utsbwala baxoxa uk1thi

UPhindo uyeza usebaleka u uX*ide ngolobo busuku uyehla uyobikela

1nkos1 ukuthi UPhinao uyeza kuhle imekable. Nebala 1s1beka

1nhlol1 umfoka Duma uFayedwa abe yinlolo. Usefika nebala

uPhindo u~ikela emuzini ka Uap~itha Sithole umfowabo. Sekuzwa

7• kala ngalo uphondo lukhala sebe qoqana ngoku sesha abakwa

Sithole. Isihloma njalo seyiwu nkanka umuzi ka Zw1de. uZwide

waye sel n<lele impels uktlthi abakwa Sithole abakSolUe.

Kwazwa kala ngez1nja ukukbokhotha kungahlwa angalali uzwide

uthena akuphuma usehlangana no Fayedwa nempi usegalela 1th1 abakwa

Sithole usemukhuza u uMawa s uth1 k0~~~ ~~~~~~~~1~1&~y'a~i~we lekelela nansi bnpi isifikile uyo ~a

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

Se259e

a.

Kwathi kanti uyis1vik1 aFayedwa waagwaza kancane ethangen1 wase

uyashishiliza umukhonto amazwi ka Fayedwa wathi "Uyangi

3

gwaza Zwiae, ugwaza mina, Fayedwa" Usethuka impela ukubona ukuthi

uFayedwa. Usebuza uk.uthi "nithule leni neingangitsheni uk.uthi

yinina na?" Usezwa uPhindo ukuthi balwa bodwa usedumela udumela

u .... epbuzile. Uthena ukubona uk. thi kubi usekhumuk.s uPhind(.>.

Usethi uysbaleka k.ant1 bsyamubona sbsk.ubo. Sekuyibona abathi nangu

yana UPhindo akubanjwe yens abulawe. Uaexoshwa abaThembu nabs

kwa Sith•Jle usethi ukubona uk.uth1 akukho masiza useziphonsa

eweni kwa Pbiado. Kutbi kwakuyindawo embi lapho aziphoansa

lthona. Ktlthiwa wsmemeza wathitJ ••wafa Pbindo phumula S1 thole"

Ink.osi isibe hlukaniaa kelapho abskwa Sithole sebe hlala ngokuthu­

lake lapbo abak.wa Sithole nama Tbembu. Kodwa nanamijlaluya

auks ucuk.u k.ubo abak.wa Sithole bakwa Mthembu. Kodwa inkoai

isiyaba thena amsndla abskwaS1thole.

9i Uthena uMamangubane unins ka Kufaltwezwe ebona kubulawa

UNsizwana 1ndoaana ka Phindo eyabe ilishinga utbi nkosi mntanami

~ngaze ubulale umfowenu uNsizwana angithi uphana s1swen1 sinyea

na. Loku naye owalthwenu muss uk.umubulala ungamuxosba njena

ltulendawo. Inkos1 ia~u biza isimululeka ngomusa. uNaizwana

useyi khobela impels 1nk.os1 lok.u kuya fska zela ukuth1 amazw1

amshle ayalungiaa kunokubulala namazwi olaka. Usemutshena uk

Kufakwezwe uNz1zwana ukut hi ng1phose ngsku b•1lala umfowethu ngoku­

zwa kwami ukuthi wens onoouku. Sebeblalisana kahle njalo uNsizwana

no Ku:fakwezwe 1nkos1 uyena sekuy1 nduna nkulu beno nomfak.a

Mpungose owalthe eduze nama cunu emanyisen1 uma uyangaao Tugela.

10. Kuthena ngendla enk.ulu evele emvakwernp1 yabakwa Sithole

na maThembu 1nkos1 yatbi kuhle d&ec zidluwe sonke 1zinkomo zaba

kWaSithole ngoba phela yizona 1z1benza bahluphe. Bath1

bangs bona ukuthi banemt'pyo eni gi bafune ukulv;a. Sez1dl1wa 1z1-

nkomo zabo njalo aebe sbeyelwa ngambili nganye njalo lapbo

abakwa sithole bayosebenza ngoba izngape zabo zingasadli lutho.

Nmahlanjena abakwa Sithole b~ne mfuyo eningi emalin1 ngoba

basuke ababe basazi thenga 1z1mpahla bafuya 1mal1 ukufaka zela

~~~ef~Dfge~~~=m~8WfiR~iugMW!flnH~81~8~to~!~~~ihgnana~~fta

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

s.~.2 59 KtaJ2t

11.

enkulu. Bayethola eGoli nase DF1man1 ngez1khath1 ez1phambil1

kusa hanjwa D6&Z1nyawo.

Kuthena kuhle z1we ka Mtuna Nolela kuzwakala umuntu ememeza

uma abantu beqala ukubeka 1zinbla ngothi phans1. Kwakumemeza

u?4ad1nd1 Dlam1n1 1khehla elidala elinomuzi omkhulu nama khoaikazi

amahlanu. Umemeza njena sekufe umuzi wakhe na7e akazi ukuthi usale

kanjani waye nezinsizwa ez1y1ehum1 zingama soka ubulawela zona

1z1ns1zwa zakhe lezo. Zona zafa khona lapho kwasala uzihlange

encane eyona yayifunwa kakhulu. Uthi "ngafa, ngafa Malunda yeleke-

1ela" Usephuma uma ephuma usefuna indondana yakhe enltulu uk,Jba

bayokwe 1ekelela azayithola kanti iyona eyokulwe nomuz1 ka

Madind1 Dlam1n1. Uaehambeke uMa1unda Ndlela usemufana uMadinda

ngoba eseoashile naye uZihlangu.

Inyanga enkulu yemp1 ka Mabizela mthcmbu lenyanga

yayidum11e kubantu nase nkoa1n1 yabo uMabizela kwaku wu Mvanya•

Ndlela. Kuthena ngempi enkulu ya Ma-Bomvu nama Thembu yaqa1a

ukuaebenza lenyanga emz1n1 wenkosi seltufe enye inyanga yenkos1

endala UPhundani Ybuyaz1. Inkosi yayi ngame thembi uMvanyana

ukuthi ikhona into ingayenza. Ithena noma 1s1hamba nemp1 yayo

ayethemba ukuth1 konje 1yaku phumelela yini ukulwa nama Bomva

kutbena lapho ~1 isiwela uTugela ukuthatha kokuaa uaethi uMva­

nyana kuble tmbongo mna iaibonga uV1v1 Mbuyelwa ahlubule ahambe

nqumi seyimut"aka 1zins1z1 zempi uVivi lona inyanga. Nebala

13. akumule uV1v1 Mbuyelwa. Sekuthi lapho impi uma 1siyohlangana

waee mabomvini uGedi musa ukumelana nomuntu ohamba nqumu kuhle

uMudumele maeiahane ngoba phela welaahiwe ngez1ns1z1 zaz1 zikweele

ke.wena nathi futhi kuhle ubeke is1thunz1 sika Vivi si gaweli

kWesakho. Nebala uthi eeibon a uV1v1 uaedumela uPhuphu

Nxele imbongi yawo amaBovu ngoba eaezw11e ukuthiuyakuza uG1d1

ngubane kwaya kubo 1mbog1 uku a mayi gwaze kuqala. Uaebaleka

uMvanyana ngoba eewo nakele umuth1 wakhe womiwa tmbongo eaalele

1ngakabongi utbe uma ebaleka wahlehla aengathi ulungiaa wona

umuth1 wakhe njalo. Phoke 1mp1 yahlanganela endaweni embi

14. enze ziblahla impels uaenyelelela njalo uMvanyana usefike ekhaya

1tshena nkosikazi yakhe enkulu ukuba mayi mulandele wathi useyakwa

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

259

15.

16.

17.

Zulu useyo khonza khons. 1<1a 121

Akusayi ngoku bona kwakhe use t hlulwa uPhuphu Nxele ngoba phela na~e wone 1mpi ngoku melana

nomuntu ohlubule. Iailwake imp! liyoshorw ilanga. Sekuthi

ngalapha kwelobunene uphondo sekuthi kwelokhohlo futhi 1s1khumuka

eyama Thembu uMabizela uthumela ibutho lakhe ebelisa hlezi lebeke

1zimponao ezikhumukaya igama laleli butho uBenjane aqale

ngalo akudumela oma•hlupheyana. Use ngena uBenjana ethatha kanye

ase baleka amaBomvu. Isiyeke lana khona lapho. Inkoai iaifuna

yena uMvanyana ngoba eyindoda elaphe ~pi yayo. Kasa Bomwo

Isioama ngakuthi ngabe ufile yini. Kuthena kunjalo

smaBomvu eseze nekosi yawo Jmanjena inkosi yase mabomvini umulingo

yay! wazi nokwelapha linpi ukwazi kakhulu 1c6bizo layo uD1ng1zwe.

Seyithumela iaangoma ukuba sihambe soma phsmbi kwempi ncnja

yenaikazi eyayi nqunywe umsila ueavuza 1gaz1. Ithena ukuba iqamuke

inja neaangomo ethuka amathembu 1mbongo yabo navaloyawu phanai.

Isikuzs inkosi ithi mayi yekwe inja neaangoma kwaba ayishilo

bayidumela inja ngemukhonto naso isingoma kwawu ku~a kwaao iaingo­

ma ne nja. Kanti abaTbembu bazi lethela isinyama. Kuthiwa

kwavela 1nkungu namukizo omukhulu abaThembu ababebesa bonana msn~ena

Isangoma lesi wa kuwu Ndabisesobeni Zondi. Kwakhe twa

intombazane eayi liqawe ukuba mayi fele 1zwe lakubo.

uNdobisesokeni waye hlala. esigodlweni senkosi emuhle. Phoke

ngpkubona ukuthi izwe lakubo liyafa wanoama ukufa yena. Phela

naye athena emhlaba njena amathembu wabe ewablaba nen~a iwaluma

iwathela ngegazi futhi kodwa inkoai yayi thena mayiye kwe inja

neeangoma. Kuthena umase esehlulwe amaThembu bawa bulala

~pels abase mabomvini base bagwaza nenkosi noko ayaze yafa.

Ph~la inkosi iyale saba igazi yaae isigula njalo. Amathembu

aseaumala impela. Amabanvu asedla yinkomo zawo amathembu.

Inkosi ayihlalanga kade yeae iyafa njalo maaiahane.

Ndabiaesonken i waye uyema igosoleintombi lem~)i

kuthiwa khona ayemuhle kodwa amandla akhe kwakungawe indeda.

Uyise uzondi usethola 1fa ukufa komutanake UNdabaaesokeni

Inkoai isimunika amashum1 amathathu ezinkomo bdnga uNdabaseaonkeni

Nanamhlanjena awakhoJllwtt ama'J.'hembu ilendaba. A8 engenelwa umultbu­

hlane arnathembu ngoba abulala inja Uunji\·;e amabomvu aezi:ta zom

zonke izinsizwa ezasalala lapho ezayi bona injale labo ab nga ~ange

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

5.259

18.

l

}(13/21 babone lutllo. Phoke nanamhlanjena amatherabu namacunu

ayswe eHba ama l!Omvu ngalo mulingo wawo. Kodwa inyanga nenkosi

ababazi lomulingo sebafa manjena isithunzi sisekhona nakho.

lndaba ka qouscwa wakwa Nztmg.

Gcugowa waltWa Nzama wabe inllosi enkulu yesizwe sarna

Wosiyana ngesikhathi sokubuaa kwe ngon7ama enkulu yakwa Zulu

uTshaka• Lapho abakhe khona ngempela akuqondakali kahle kodwa

abadala bathi bakhe khona kwa Zulu. Uyise kwaku UNoameni, ka

Sizane, ka Nozaoa wa kwa Wosinyana. Phela abakwa wosinyana abakwa

Nzama.

uGcugowa wakhe wabalekela uTshaka wahamba waze wafika

eMlazi, lapho sekwakhe isikole manjena. Ukufika kwakhe khona

wafika kwakhe unr. Adams. 4odwa aka hlalanga 1s1khath1 aside

wabuyela kwa zulu. Into enkulu uGougcwa abe aziwa ngoyo nges1khoth1

sokuhlala kwakhe. f~be enomuthi wakulalisa abantu balale qede

abese entshontsha 1z1nkomo. Kuthiwa wabe nele awuthunqise nje,

balale bonke ekhaya. Kodwa akuqondakal1 ukuthi kwak.umuthi mun1.

Umuntu awaye jwayelene naye kakhulu uOabeka wakwa Mabaso nase

Mlaz1 babenaye. Abazukwewana baka Oabeka baeekhona bakhe ndawonye

naba kwa Zana baka Gougcwa phana1 kwe ntendeni kuleyo ntaba

okuthiwa intenoeni kukhona 1hlath1 elibekene ngaseningi zimu.

Omunye wangitehena ukuthi uGcugowa wafumaniswa izithunywa zaka

Tshaka ebaoe khona, musukwane efunelwa izinkomo zenkosi abez1•

ntsontshile. Kodwa abanye bathi bayelandula noko kona kul1

qiniaa ngoba ab~ning1 bayasho ukuthi wa~umaniswa khona. Ukufa

kwakhe uGcugowa wa fa ngawo umusebenz1 wakhe woku tshontaha 1z1nkomo

uTshaka wamuyenga wathi kuhle ize kuyena azo mupha 1z1nkomo,

warnuyenga ngoba waye eseqede izinkomo zabantu :t"uthi kungelutho

ukumub~ba. Wajabula kakhulu uma uTshaka emubiza wasukela phezulu

kahle kwenyoni bona inoombo kanti oqonde og1d1ben1. •,-:anele

ukuqhamuka ku ,/ena uTehaka kuthi uTshaka wamuka wabamba

uMlomongesandla yathula umuzuzwana 1ngakhulmn1 1th11au~{a yay1ba

baza 1 thi "Hau1 Hau1 Zulu ake mkubekela kungakho kant! kuhlupha

kangaka kungakanyana. Kwaku wumuntu omtushane yamubingelela yath1

aakubona Gougowa aakubona mloka Noameni. Wavuma ngesibindi wath1

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

J(t3/21 7 "yebo nkos1, amabonabonoane, ubona mina, nje, bobona wens ngomuso"

Kuthiwa loku uGougowa wakuaho ngoba esebona ukuthi uwu kudla

kwa manqe. Wayesethi uTer .. aka, "buyisani izinkomo esibayeni,

zigowale., bazi buyisa njengo kuaho kwenkosi, "yabiaithi, "kutha­

theni lokhu zalu mkubophele 1zimpundw1n1 zeai bayakuoundle esangwe­

n1, bese nikhipha izink.omo zikhancaniswe zek.uf'ihlize.~ Kwase

kwenziwa loko kothiwa wakhala nkoei ya ng ibulolan Wat"a ka njalo

oka Moameni akabe asabonwa nokuthi kwa kuy-ini nomakwa kuwu muntu

y1ni.

Amaca;a okubu1ala kuba Thenbu,

Kwa kune butho lokubulala aba g.~ngUeyo bephula

umuthetho umisweyo abaThembu. Ibatho kwakuthiwa(Umalondolozi)

Utn& umuntu eligwala empini yayi thi inkosi maka bulawe. In,~osi

eyona yayi wu Qinisilelomuthetho uyena uMabizela. Kuthiwa

uMalamb1s1 Mthembu wabonakala encux:eba ngomuva inkoai yamubuza

ukuthi walithola kanjani usebona ultuthi uaezo kllf'a namtUanjena

ueethi "nkoei nami angazi. Ukuth1ngalitholaph1, kanjani¥

Kuthi leli nxeba lasel111 dale impela phoke 1nk.oa1 inovalo

ukuthi bonke bazo ban~engaye babe namanxaba ngomuvs yathi maka

hambe aye ekhaya lakhe abuye nenduna kuqala ukuthi wall tholaphi

le le ngxeba. Usehamba ke usetshena iz1ngane zakb.e uk,tthi

23. mhlawurnbe useyobulawa bulawa kusasa inltosi Bt;bethi abantwana bake

kuble abalek.e aye daounwini bazomulandela. Phoke arnaounu ama

mukela nawo. Kuthena ng.ansukwana abuza ukuthi wali tholaphi

lel1 nxeba ngoba eloku balekana. Akasa phumeleli u.Malambisi

sekuthiwa malta bulawa· nebala usebulawa ngendaba yalelo nxeba.

uMthunyane kwathiwa uyathakatha kwabonakala etumaniswa

emuzini wenkosi ebueuku. Phoke wathi ukuba inoeku yenkosi

uMabizela wathi uyabaleka waxoshwa hnp1 yabantu nezinja, kuthi

walwa nezinja nabantu waze wadinwa Kuyaziswa p¢hela ukmthi

uuMthinyane kwakuyi qawe. Nase mpini wayehlabana bengaka hlabani

abanye nekosi f'u hi imuthanda.

Kwazisa uk thi yayimu•lzanjalo manjena tmethembile

futhi uMthiyane ~bos1yaae 1mungen1sa nase muzlni wayo.

Usethandana nenkoaikazi, yenkoai.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

8.259·

25·

26

Kta/21 uNamandle Silo, inkosikazi enoane yenkosi inkosi y aze yabona

yona !size ibona ukuba axashwe 1z1noeku ukuthi kant! akalungile.

Sezithi ukumubamba izinoeku sezimusa enkosin1, 1sibuza 1nkos1

ithi"ubutanani lapha ebusuku naY" use phendula yens uthi "Nkosi

bengizo thskatha ngithunywe uLuzindela 1nduna ithi mangizo thakatha

intombi kulezi zinkoa1". Inkosi 1sitbi angithi wens ungim1gan1

wami na yonke into ng1y1 tsbena wens ngingaka zitshena 1z1nduna

zami ns, wenzan1 phone usungi bulala?"

Usekhala uMtbunyane ukubona ukuth1 usezo bulawa manjena.

Sekuqamuka yona intaadokazi yenkosi UNa~andlesilo, uth1 "Inkosi

konje ingamubulala na ungani wayona ngenxa yabantu namakubulawe

yona induna"• Ukuthukuthela kwenkosike lapho yasola ukuthikukhona

okwenziwa uNamandlesilo naye uMthinyane aekuladwa bonke abaThembu

ukuzobQna lomuhlola. sekurunaniseka ukuthi induna ayina oala

naka noane ayazi lutho ruthi 1nkos1 1s~ubuz1 sisa ukuthi ubezo

fUnan1 ebusuku naY Akasa phumeleli usebulawa uMthinyane naye

uNamandlesilo. Kodwa wathi uNamandlesilo ngiya thokoza ukufela

uMthinyane.

Inkosi yase ith1 kuhle bsbulawe bonke amadodana nezintombi

zika Mthinya e nabs ntwdna baka ltarna~ndlesilo babulawa ak.Wasala

no yedwa. Ukubalawa kwalaba ntwana kwabanjena, bajiewa amakhaya

nasiwa entabeni enkulu ebiawa ngokuthi aMhlamayo lapho inkosi

yath1 makubaswe umulilo bengazi abantwana ukuthi bazobulawa bona.

Koawa amadoaana ka Mthinyane ayese zw1le ukuthi bayobulswa man3ena

AYe ngasenakubaleka ngobs ayebekiwe ukuba angabaleki kuthiwa wathi

uma usuvutha umul1lo bsphoswa phakathi bonke lapho kulowo mulilo.

Kodw• kuthiwa kwatbi ngobukhulu bamulilo basha laba ababe baphonsa

27 kuwona umulilo lowo. Naye noNamandlasilo baphoswa kulo 1langab1

lomulilo. Loku kwa kwenziwa ibutho lempi lokuthetha amacala.

Inkosi yavuka yaba nolaka ngokufa kwentado kazi yayo uNamandleailo

Kuthiwa kwakuthi noma 1nkos1kaz1 yayo ibonakale ihleka nomuntu

njena ink.osi 1thi mayi bulav,e kwakungasa ngwenwa emuzini VJayo

1nkosi ngendaba eyenziwa UMthiyane. Amacala lana ayenendawo yawo

lapho ayet ethelwa kho eduze noMhlumayo. Kuthi umuntu onecala

ebakwe esigcwaw1n1.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

28

/{13/21 Umalizo zothethwa kwaku bizwa amadoda. Az1awe kusekude yikhona

amakhos1kaz1 azokwenza utahwala bokuphuza umaseku buywa eoaleni.

Kuthi amado4a aphendule kahle ecalane kuth wa utshwala

obawo lawo madoda wonke amanye asazooela kulawo. Olahlwe icala

akasezu kul&rnba namanye amadoda k.od ,,a ukuthethwa kWayo amacala

akufan1. Nawa bamhlophe kuyavunwana nekoai itbengwe ngotshwala

ukuba ivune lowo one cala. Kuthengwe nabanye abaziwayo. Uma

omunye engenabo abantu yena nama ioala lakhe lilihle engenasono

lomulahla ngoba akathenganga muntu kuhle futhi umuntu aziwe inkoai

ukuze 111tbethe kahle ioala lakhe ngaphandle k.aloko lutho nje.

Kuth1 noma litbethwa abanye bafUne nokulwa ngoba kuya vunwana

29 nomasel1 phelile sekuzohanjwa ngezingaba kube khona nokuza ndana

ngaleyo ndab~. Nekosi ibilalela abadala amadodana aziwayo ngenye

1k&th1 kwa•hi yona njalo belu inkosi dmabizela ethetha 1oala kwase

kuvela 1mp1 enkulu kwakuxabane uManzoli noMuthakath1. Labantu

abadodanye behlukene ngonina kupbela bazalwa uZ1khali Dlam1n1

manjena uManzoli 11thi behlezi uMathakathi utbi "Nina mfowethu

mz111ma amkwaz1 kubona nomaumuntu epbambe kuba fazi benu, uyabona

mina n~l1q1li ng1dla lapha kunga fanele, uyabuza uManzoli utbi

uthini mfowethu wakhhle ukungitahena kahle na ukuthi uthini wa Manzol1

ngikhulu mela 1nk1ngana. Ulala unomf'az1 wami yini" Kubuza CIIMaMia•

uMathakathi uaelwa nomaNzoli Sekuba yicala impels

elikhulu emzini ka Zikhali. Pboke uZ1khal1 utbanda unina ka

Mtbakathi manjena akakwaz1 ukumulahla ngecala uMthakathi uaela

1nkoa1 nomndeni ..CO. wonke ukuba mawiwune uMthakatbi

nebala ltwanjalo manjena uMathakathi t1sethi wayedakiwe. Phoke

uManzoli walanda abase Macunwini ekh&bonina ukumuzwela naye.

Kwatbi laba base Maaunwini ba bamuvuna u.Manzolo nabs Thembu

bavuna uMathak.athi Ukuthutha kwakbe ui·~anzolo wayokhonza emacult11n1

nanamhla enzolo yakhe isalJpha. Usethultuthela ngomshado wakwa

Sbezi wdanzolo nabase Ncunwini seyihlabana njalo lapha. Kwathi

uMthakathi wafa khona lapha ukushona kwelanga.

Ukuhlonlpba •

Kuthena k'lhleziwe emuzini ka Mpanjana zaltwe kwelase

Macunwini kubonkala uZ1phethe 1ntomb1 ka Hlebo D~nakude ishaya

umntwana phambi kubayise wendoda.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

K t3f2t Usekhuza umnu~zane UPyanyana uth1 wenzani? umakot1

akasalalel1 uaepbuthuma igane useze ayibambe ayishaye impels

ngoba 1metbukile yamusakela ngamutbe eyikuza ukuthi mayinga

/()

gangi ngokudla komuntu omdala gmyen1 wakbe. Ingane lena eka D8 de

1ntombi ka Zimvu. uDade uzakwabo ka Ziphethe usebiza amadoda

umndeni nkun1bon1sa loku. Amadoda asethi umakoti wenze kabi

ngoku shaya inaane noma esemukhuzile uyise. Sekuthiwa maka blawule

kodwa umakot1 utbi naye kuble ingane imuhlawule ngoba imethukile.

32. Use khuza ebabaza uDade uth1 ingeke ihlavrole eyami 1ngane. Ay1kwa•

z1 ukwethuka muntu. Usebaleka uZiphethe emuka ±mpcla akwaziwa

lapho ashona khona.

Usebiza umndeni wakWa khe uMpanyana ewuyala ngokublonipha.

Umlobokazi akathethi ekhaya lapha egane khona nengane futh1 angeze

ay1shaya kubuka abantu nomayonile angaze ayishaye ng~sese kunga

boni muntu. UkWenza njalo loku aze athole umntwana naye. Uma

UMlobokazi.e~alomuthetho kuthomubla ebelethayo athole ubunz1ma.

Usuke eaejez1swa abaphansi ngokwe delela umuziwabo, Ukuswele kele

nkuba umalokazana adle bume. Nentombi 1th1 ingalotaholwa 1tshwelwe

33· amagana oy1se zala. Uthi boma efuna ukukhuluma umakoti afune

amanye amagama azokurna esikhandleni sal ana awa hloniphayo. Uaeth1

Akeng1n1 linga n1sele ngomama, ubaba, mkhulu igama lakhe

uZihlandlo ngakoke omama abawabizi amagama anezinhlanwu ezino

"hla" "ndla" kumbe "dla" ekukhulumeni kwaboa

34·

Uk.uhleka • Ukunkesa

1ndlu a: lnkiba

1ndlela e unyathuko

ukudla • 1zamlikelo

1eihlahla • isicowo

amehlo c: amankangelo

uhlanga = ukheehek.a

1nhloko • intem!a

mhlophe = mntophe

dlula ngqula =

Namanye njalo ayaah1ntshwa nomkwenya ne uyahlonipha impel a ukudla

kwase muz1n1 akakndli into ayidlayo yibona njena utshwala uyaye

athllle angakudl1 uma engaka blatahiswa irnbuzi uma esehlatshiaiwe

U7akudla ngaphandle kwamas1 odwa nekuku yase maz1n1.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

35.

;(13121 Lqpba kuylwa ekweni umuzi ungenwa ngak.VIesokune~e soniuzi. II Noma umkhwenyana ephuma uphuma ngakweso~unene somuzi izintombi

ema zivakashela kubo kasoka noma kubo ka Mkhwenyana ziguqa nga

madolo uma ziae gumeni zingene zezigaqa ngamadolo endl1n1 zizinze

phansi ngakwesokhohlo uma sezise ndleni uma zini~a !cans!

azihlal1 kulo baze bBbeke into ethize kulo 1noaBS 1 kubekwa

ubuhlalu kumbe 1sbelen1 njena.

Umall:B1 ublala abeke emusarno yens abeke ph&ns1 ukuze

angabonwa muntu uma abadala beba kulumiaa kukhulume 1z1ntombi

zodwa. Umak.oti athule yens obekise kuyena aphandule loko kuphela

athule. Akhulumele phana1 ngokuze tboba okukhulu. Lokhu ukwenza

kuya qhubeka njalo kuthi nalapha eseqcagoa, afake imvakazl

emcheweni iwela ngase mehlweni ukuba angabonwa muntu amakholwa

wona afaka ulwembu ekhanda abanti (!veil) kodwa 1mvakaz1

ifakwe 1z1ntomb1 ezigowele ezingona kele ndawo uma 1 tombi

seyonak.ele ay1fak1 1mvakaz1 kube kubona kale ngako ukuth1 yona

kele 1ntomb1 ngpkungafakl imvakazi uma igoagoa.

Akungeni muntu ongamulisa lapho kubeletwa khona

(osenamqondo} kuze kudlule isikhathi 1s1ngange sonto futhi umuntu

wesU1sa akakwazi ukubeka umuntu wesifazane lapha egUla noma

ukumugeza. kuye kufunwe yena owesifazane omunye ukuba amusize

kulukukwenza. Kuyindlamba enkulu ume ub1za 1ntomb1 ngokuth1

1ntonjana uhlawula 1z1nkomo 1pela futh1 uthi uthole ioala elikhulu.

Uma uthi 1ntonjana uaho ukuth1 seyake yazala noma seye m1th1

eyake JODa kala mblaumbe.

Umtaz1 kamub1z1 umuyeni wakhe nge gama lakhe umubiza

njena ngelinye 1gamalokuoaza ukuth1 uyamuhlonipha. Una

esenengane umubiza ngokuthi uyise kabani. Uma engenayo uye atb1

ufowabo kazi bani bani.

Uma elaz1 ibutho lakhe umubiza ngaoo. Uma kuaehlobo

abantu nabo nawo amasikho ok.uhlonipha unk.ulunkulu umalidurna 1z1lu.

Akuphunyelwa phandle 1z1nto ezimblophe z1yaf1hlwa zonke nezinyanga

zieeze ngemuth1. Akuwunyelwa noma ubani ukuba angakhuluma.

Ngesikhathi ease hlobo amanzi awapbuzwa bume, nok.uws phonsa

akuvunyelwe. Loku bath! yikona kubanga umbani nezulu ek.haya.

Am1 ~!1 awaphumeli_phandle ggeaikhathi ease hlobo. Ukuqhuaisa a .. waQYa&~a~¥YB¥a•waDBa~•

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

Ktaj 21 1s1swebu ekaya akuvunyelwe nako fUthi kubanga izilu

nombani ekhaya. Umaliduma izilu wonke umuntu uyembatha afinyele

futh1 uma kade enabile akuhlalwa phakathi nendlu kuhlalwa eseben1,

38. lwendlu kuthulwe kungenz1wa lutho. Kwathi futhi umal1duma

.39·

kushunqiswe u uboqo, nohlonguhloshana enwa, kwemizi yonke.

Ezindlin1 kushunq!swe isikhumba semvu emnyama enzansi.

Kwens1ka yendlu beaekuk!shwa abafana 1z1nt1 ezelansh1we ngomuthi.

Lezi zinduku zihlonywe endl ini ngaphandle kuhlonishwa ukulima

nokuhlakhula uma kuvele 1s1dumbu kuleso siqodi kuze kungawatshwe

1a1ndumba leso. Iwele elinga hlonishwa lodwa uma loku kunga

go1nwanga 1zilu liyaduma liweae ~pela kakhulu 1saohotho uma

izilu kade liduma laze la 11maza o¥uthile akuahiwo ukuth1

kwenziwe izulu. Kuth!wa ku dlale 1nkos1.

Uma futh1 unika umuntu omudala umkhonto noma umese ubekisa

induku ngakuye umese ubengakuwe. Uma ubekisa umukhonto ngakuye

wokubeka kabi impels. Kuhle induku ibengakuyena uma ubekisa

umkhonto ngakuye uyathi uauna ukungi gwazana phela kupaye

kubekhona abkwenekayo bakuvubela ngalo lelo lansa okubizwa ngo­

kuth1 t1dlula" kumbe "Inguyo" kumbe "isixubo"• Laphoke seyivu­

thiwe ke 1ngiyo le isiphuzwa noma tmnandi kuthiwa lobutshwala

bub! obuk.ulu buyonaltala bube bubi. Uma kubulwa amabele abulwa

ngezagile ezimbile kuphela njenge zandla zomuntu. Uma ubula

ngesandla esieodwa awez1 amabele ngoba uyaweya uma kweliwa ama~ele

kuye kubekwe umoya uba mawuvunguze kanoane ngoba omkhulu uyawa­

phephula amabele angeleki kahle. Lomoya wokwela k.uthiwa "

umthakatbi" uma libalele izulu kuhlalwa ngoku shunqiza esizeni

kubizwe omthakathilowo. Okunye futh1 okuhlonishwa ngalo

leligama lokuthi umthakathi "inyongo~ umuntu uma ehlanza ak shiwo

kuthi uma uphalaza kuphume inyongo. Kodwa kthiwa umlhakathi

kuze amazinyo engane aphume kahle kuthiwa abathakatbi

umalilinye umthakathi uma umuntu sindala ebulawa izinyo kuthiwa

umthakathi.

Uma kuhlatshwe ink.omo ishoba layo lifindwa

ifinjwana el1aoane l1phatwe kahle libekwe endaweni engathitwa

muthu njalo Kuthiwa uma liphatwe kadedengu inyama yenkomo iluma

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

8.259· 41·

42.

43.

Kt3 I 21 abantu ezisivini labo abayidlile. Thrukuhlatsbwa kuhlatshwela/~ eeibayeni. Kut}J1 lapho ktlthutVJa inyama siwa endl ini kuphunywe

ngesango kuphela uma kweqiwe nenyama eaibayen1 kuthiwa izinkomo

azandi ziyaphela. Lezizindlela zok•lhlomipha zavela kwabadala

nolto abanye llazenezezele ngokwabo. uMpanjana \',eluleka abantwana

bakhe. Kuthiwa ~~uzi wakhe wawu fana nowe nkosi ngoba kwa

kuthi uma omunye one lclmuthetho ahlawuliswe inkomo nanam.olanjena

amadodana akhe asawugcina lomuthetho ka yise. Ashiya ebakhumbuza

ngawo abantw na bakhe namUlanjena indona yakhe iyinduna enkulu

yenkosi ngendaba yako uku~onipha loku. Amathembu wonke ayakutha­

nda ukuhlonipha nanamhlanjena.

Uthi futhi UMphanyana kubantwana bakhe:- Uma mbizwa

umuntu omdala kuhle ngisabele ngithi baba ngithathela ngiye

kuyena ngejubane ngizwe noko noko konke akuaho kumina ngiyeke

owami umueebenzi lapho eng1theth1ea kuhle ngithile ngingaphumeleli

nginga phenduli lutho. Notna engisbaya kuhle utbule noma ubona

ukuthi nawe ungozi lwela kuyena. Wathi ungavika ukuvika kodwa

ukupndisela ungakwenzi. Noma niXabene nomfowenu kuzothi kungafilta

uyihlo athi tbulani umuaindo uthule ngokushesha nithi du. Uma

nedelele uyihlo niya hlawuliswa ngempahla yenu emnayo noma

inkomo noma~buzi. Leyombuzi noma 1nkoa4 ~izo hlatshwa 1dl1lwe

abasekhaya banke.

Uma uthunywa umuntu omdala noma kungesiyena owakini

kuhle wenze loku akutshene kona ngokuahesha noma umfana ebambe

inyoni ehlane akazi dleli uyinika uyise ekhaya noma eeesebenza

imali uy1n1ka uyise kube uyena umufunela 1z1nkomo nezimbuz1.

Umtana wenza loku aze akule abe y1ndoda ekhaya kusitahelwa

ukudla komnumzane k1phela. Umoaba wakhe wamas1 yasitshe

kelwa ngembenge namasi akhe fUthi ayasitbsekelwa notahwala bakhe

futhi. Konke ukudla kwakhe k11ya sitshekelwa. Una kuyocelwa

1ntomb1 abakhongi abayi kuyiae wentomb1 uma ekhona umnumzane

omkhulu ekhaya kuwyiwa kuyena bese kuba uyena obiza uyiae

44• wentombi wentombi nonindeni ukuba babonisane lendaba. Amazwi

wonke aphuma kuyena umnumzane womuzi esevurne kodwa nomndeni noyise

wentornbazane futhi. Nom:f'ana uma efuna ukuganwa ek.haya kubikelwa

umnumzane womuzi kuqala • Iziqumo ziphume ngaye zonke umnumzane.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

259 s.m-..

45·

Awebethwa umulosi endli :ruthi akumiwa klth1wa ngcw1 endlini

miwa kuth1we loko ukwedelela. uma kungeqiwa lomuthetho kusuke

kugule omunye ekhaya labi impela. Phela umuntu ema emela abada

abantu kuthiwa wedelela abaphansi abantwana abayi phathi into

ephatwa oyiae noma 1'1n1 akuvunyelwa loko. Unntwana waye

ngaqoshani endl1n1 ahlale futh1 es1q1k1n1 ~oyise bakhe.

Uma ufika komunye umuzi ufioe amadoda ehlez1 ephuza

utshwala ungene qede uz1funise undawo ng1sho uyibona ikhona

ngasemyango wens uze wenyuaelwe ngenhla emusamo uaale ngenzansi

ngomunoane kunawe. Umunyango kuhlala amakhehla amadala ~ela

Ukwedelela uk'thlala ngaaemunyango t.rna ubona ukuthi umncane 1khona

amak.hehla lapho. Uma usehlez1 uthule futh1 uth1 du u~kkhululd.

lutho baze baku bingelelebonke wena bakubuze lapha uphuma khona.

Usunga khulumake uma sebuzile lapha uphuma khona.

Uma undendaba ofuna ukuyi khuluma kukhona umnumzane

usiyo nyenyeza komunye waaanzane uku kunendaba ofuna ukuyikhuluma

46. umnumzane yena uaezo thulisa ibandla ukuba kulalelwe wena kuphela.

47.

48

-t Usuzophendulwa amadoda nayeke urnnumz ne dlsezogcinela arnadoda

wonke ukukhuluma. Uma omun~ ondala ekubizela utahwala kuhle

usukume ngokuhlon1pha futhi uhlale phansi uzenze uma uauphuBa.

Uma uaeqedile usuzobonga ulweaule kahle ukhamba lapha ade uphuza

khona. Ulwemboze futhi kahle l•pha kudliwayo omnoane akamush~eli

omudala noma esesuthi kanjani ul!nda kuze kuyek.e umudalakuqala

beae ususa zonke aa .. a=8•ag ozotsha yena 1z1beka. Ukwe'a

lomuthetho ukv~delelela abadala.

Uma kudliwa inyarna kuye kuhlanjiwe kuqala uma

sebeqedile abadala sekuzoladela abanaane kuze kugcine omncane

ngokuzalwa. Sekuzoba injena ruthi ozoqoba 1nyama oqobele abadala

uma kukhona amathambo usezo wayekela abadala. Urns eman1ng1

usezol1 ndela abadala ukuba maba khethe abawafunayo. Yibona

futhi abazomuthathe naye ithambo. Uma kade kudliwa inyama azi

gezw~ izandla ziyaye kwa njena. uma bethanda abadala beaulele

ema khanda abanoane nalapha t~Udliwa amasi kuvuba yens tuthi umnoane

~a unika ukudla umuntu umdala kunawe kwemukele ngezandla zonb111.

Tlnaai ukudlwa kwawo awadliwa njengo k·1dla okunye

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

8.259

51

/(13/ 21 ;f) uyawakha uwatbele kwesoku nxele isandla kande u~unde emulonyeni

noma udla ngoKhezo uawakha ngalo bese uwathela kwesoku nxele

isandla usutunda emulonuen1. Amasi awathelwa ezikho ngoba 1z1-

nkomo ziya dabuka uma ut'1ka emuzini ungawadli amasi akhona

noma ubisi lwakhona. tlnuntu wesi:tazane altawadli amas1 egezile

tuthi aba nienni ezi~aye uma egez1le. Nomakoti akawadli

amasi uze anikwe inkomo yakhe kuqala kade awadle amas1 lowo.

Futhi owesifazane akazi dabuli izinkomo zidla okholweni. Uyahlo­

nipha agege impels. Uma kure umuntu ekhaya izinkomo zishunqiselwe

ukuze zingati ngama kubalo.

Uma ufuna ukubingelela umuntu kuewelekele emendlu kuqala

uthi uma uaunge muwakwakhe kube yikhona umubingelela. Senibuzana

nampilo nalapha ephuma khona omunye urns kungowesifazana uyaguqe

phansi ngama dolo noma abambelele emadolweni uma ekhuluma nend~

ukuhlonipha njalo loko. Kukhona lokuftthi uma indeda

yeqiwe owesifazane kuthiwa into embi leyo ngoba yowela :tuthi

indoda leya iyoahesha ukul~ala empin1. Amajoko owesifazane

akaweqi futh1 ngoba azosheshe phuke nemioilo akayeqi futhi ngoba

izodabuka masishane uma intmbl isilotsholwe 1yahlon1pha uyise

zala noniana zala nabafowabo ngoku gqoka enye niqubo ngapbezulu

kwenye f'uthi noma itshali noma ijazi noma if'ake intwana njena ukuhl4nipha

enjenge duku aka54ioa6pba abasemuz1n1 uma umakoti noma yinsizwa

uma uephule umuthetho wokuhlonipha 1b1s1wa kuyena uManjana

ayilaye kahle. Noma koti ubeyalwa uMpanyana uma eeeoanguzile

ubebanjelwa impels alandvve uMpanyana uma uk11th1 akafikanga ubenze­

lwa ukhamba lwakhe yedwa kuthiwe utuka Mpanyana nembuz1 yekhe

nenkosi yayi mazisa uMpanyana. Nanamblanjena ayezwakala ama

Thembu ethuea yona 1m1yalo ka Mpan~ana. Umalemi thetho ku

nomuntu ongawulaleli inkosi ibilanda yens uMpanjana azamhlawulisa.

Ukufa kwakhe uMpanjana. uMpanjana wafa empini yasezi

ngolwelwen1 kulwa amaounu nawo amaThembu. uMpanjana wayeligagu

njengoba futhi uyena owayeyi mbongi yempi. Phoke 1kos1 yathi

ukabbna uk thi uyisihlaka niphi yamunika ibeshu e11hle impels

phoke impi umuntu of'ake 1beshu elihle impels ke ibeshu elihle

bayamuzonda bamuyongo ngalo njalo noneai hlangu esihle bayamu-

jonga njalo. Phoke naye bamujonga ngalo baze bays bamu bulala.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

s. 259·

Kwenza ngoba phela ibeahu elihle neaihlangu eaihle a1fakWa

omntwana kabani bamakhosi akufakwa takwa njena noma ubani

/b

umuzi wakhe umphanjana wasala ubuaa kahle wath1 nenaaodana enkulu

yahlonipha umuz1 kayise.

52. Yffiafazwane.

53.

Umatazwane lona akaziwa lapha aphuma khona noma v.eza

kuleli ngoku baleka yini kwelakubo izwena. Waqamukangakwa Zulu

ehamba noNdongeni uthena uma efika lapha aBathenJ1n1 usekhonza

enkoeini yak1th1. Iyamemukela 1nkes1. uMabaso uthena ngaku

hlakwakhe waba 1ndoda inolaka impels enamandla futh1 ehlabana

masishane abanye bangaka hlabani. Inkoei 1a1ze manjena. Imenze

1nduna yayo. Emuz1n1 omkhulu wayo eKuthokozen1. Uaehlala

impela w phatha kahle futhi naye lapho. Kuthena kunjalo 1nkoa1

yamuthwna ukuhlasela eSWaz1n1 akavuma uMaf'a. Inkosi 1s1zwa ukuthi

uMafa uyala. Ia1f'una ukubulala uMafa manjena.

Uthena ukubona loku uMaf'a wahamba waba ovumuleyo manjen,a

uthena uma ehambile kanti usebaleka manjena. Ueebuyela emuva

ukuzwa ukuthi 1nkos1 umuthukuthelele useyolanda amuzi wakhe

ebusuku uaebaleka nenxele nye yemp1 yenkosi abanye njalo abavu•

ukusaya eSwaz1n1 wahamba ubeka oNdini walandela umukhondo ka

Mz111kaz1 usehamba naye elwa nez1zwe ez1ncane kunaye ez1nqoba

impels athumbe nezinkomo zazo. Kokunye njalo antshontsha izinkomo

endlula khona. Uthe uma ef1ke kuMuz111kazi wamubona uMz111kaz1

wathokoza impels wsmenza yona induna enkulu tuthi yemp1 yakhe.

53 Kuthena musukwana Umz111kazi eblasele uMosheshe 1nkoa1 yabeSuthu

uyena owaye bolaimp1 yenkoai nalapha uMoehesh esemun1ka iz1nkab1

ezimbili uMz111kaz1 uyena ow~amukela. Kuthi ukuba uMathe abone

ukutbi uMz111kaz1 uyahlupha uhlala ngezaz1 njalo wafuna isuluku

baleka eze ekhaya eBathenjini. Uthe 1th1 uyabaleka kwase

kuzwakala ukutbi amaBunu aeef1k11e ngoba Mz111kaz1 use yewawa ~a

emuzini wawo lapba k th1wa kuse Orange River manjena amaBunu ayakhe

khona lapho usehluleka ukuthi uzobaleka kanjan1. Usephuma ebusuku

amaBunu eaeqothulile emuz1b1 wenkoai nayo ir~asekho engasaz1wa

54 usebaleka usehlangana naye uMaf'a eoasb1le useth1 uyophina

useth1 naye nami ng1yabaleka ngilandela nina Dgoba ngibona umuz1

uaephellele abaBunu.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

56

57

17 Usethi uMafa masibaleke manje sephinde emuva ngoba iyikho indlala

kahle kulele l1zwe nebala aebebaleka usethi ukutika uMafa indodana

ka Mabaso 1s1mubulala ngoba wahambiea abantu bakayise. Futhi

wedelela uyise uma emuthuma.

Usethi uma esebulawa uMafas ~gafa mina Mushokobezi

uguduza iziziba ezinde nezim:f'uahane" akueondelangamuntu uma esebuza

etbi "m.yangi bulala mbulala mina Madoda" KVraze kwa sondela uMfoka

Z1ndongen1 kuthiwa wafa naye uMafa. Uuara lona waye dumile

~pelo eyisilwi esendlula uwekwenza yingako ayesabeka njena

kuthiwa futhi waye mude emukhulu impala. Inkosi yathokoza uku

zwa ukuthi ~fa usefile ngoba yay~eaaba ukuthi bleze abaleka na•

banye futhi abantu bayo. Kuthiwa amadodana akhe abaleka abona

ukuthi nawo azobulawa laps kulendawo. Aphindela khona kwazulu.

Nanamhlanjena basekhona abazukulwane baka Mafa. uMpith1kez1

indodana enkulu yakhe u~afa yakhe twelaae Macunwini yafika

isibuya kwazulu yathi ifuna indawo kumaThembu awavumangokwazi

uyise ukuthi waye yiahinga ebafuthi.

IJls'aOUbe kgbaThembu.

Ingcube umkhoai wokweeharna kwamakhosi nges1khath1

kungena ukwindla, sekunokudla okuaha osekungadliwa amakhosi.

Asbwama ngokudedelana ngemvume aenkantolo.

Ak.e nginithi falakahla ngokweehwana ngengoube ltwenltosi

yama Thembu &mabizela uma in .osi izoahwama kuqalwa ngokumenywa

kuqala kuowile amabele, intombi sezizo lindela ultug,aya utabwala

obukhulu impels. Sekumenyezelwa ukuthi wonk.e umuntu makazile.

Kuzilwa k:waliwa ukuaina nokugcagoa nokunye okunjengaloko.

/llllahubo awavunyelwe kuze kundle wona amehwam!so. Abesif'azane

ngalelo lange baya vunula ~pela. Amadoda wona akha amahlahla

okubloaela inkosi uma iaizo phehla uvathu ngosuku olungaphambi

kwelanga lengoube ngempela. Kwelanga lengoube ngempela. Ngesi­

khathi aekuz!la amabutho ayahlanziswa zonke izinsuku ngabanye

ngabanye hazekhathi bakhafule amadolo abo. Ilanga lokugaya

utshwala libikezelwa isinsuku eziaipbohlongo ngophambi kwelanga

lengoube. Kulokhukubekwa isigaxa senyanga ukuba umkhoai ube

ngamhla inyange if's. Amakhos1 awaahwam1 ithwese 1nyanga.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

59

6o

;t Amabutho aye ayalwe ukuze azi bathe kahle ngosuku lolo olukhulu

loku kufana nephaaika lc.umahlwewa. Umuthi abahlanza ngawo iz1ntele.z1

az1phuza ngomulomo okhambeni noma embizeni izandla aomb1l1 zebe­

lethwe, baz1khafule 1madolwen1 beth1 "dolo lami q1na!"

Uma 1ngoube uma aeyingamhlomunye, bonke abafaz1 baya ee1gcaw1~

bayokwebelwa 1zimpahla zabeai11sa sabo abasefasane baqaleke

ukuweleza kusho ubuwelewele bekhoraba ukujabula bethi "VIele-we­

le-wele-wadla 1ngcube washeka!" Lehlanga balenza olwesine olungpwele

njenga makholwa ngea1khath1 sama Eater. Kant1 nabo kumgumkhuba

wabo ukuba bakwenze njalo ngolwea1ne. Ngomso (olwesihlanu)

~a. usuku lomdwabo. Kudwatshelwa entabeni ephakane. Bel1ngisa

nJesu, owaya entaben1 toalvary ngalolusuku wonke owonke uvuka

ekusen1 aye kwankosi kanti abanye balale khona ngolwesine besamazias

umuzi bebuba, kuyiwa nezinkomo zokuqbusha (ukuxoja nokudlokoba

kwezinkabi kuyiwa kuhlonywe kwapbelela impels sekugquahwa kwezi

1nkomo kubizwa ngokllthi uk.ungenisa. Abanye bez1god 1 bangen1se

kweminye 1m1z1 ezalana nabs kwankJs1 kuyasinwa ngalelo langa

kuphuzwe utahwala. Kudlaliswe izlnkab1 zezinkomo namahas~1.

Kuauke ngamunye ez1ns1zwen1 agwiye ngez1bongo zakhe kanjena

"Ngath1 ng1mudlala ngadlala bantwana" Amabutho abethe: shw111-

shw111 sobe e1khona besho besikaza isikhundla abagw1yela kuso.

Sekuaukwa emuzini wenltosi kuyiwa entabeni nezinkomo no tshwala

kode alwa khona kuze kube ntambama kugaulwe amahla aluhlaza kuvu~

melwe ngawo bese 1nyanga eyebWa misa inkosi imba umuthi khona la­

pha. Kuvu~ve nezono uma omunye 1namagqubu n~nunye uyavuma baX[e

lane khona lapho.

61. Umaaebe buya senguzo bulawa 1nkab1 yama butho agade

inkosi sekubuyiwa kuyiwa elthaya. Inkosi 1s1zophuma endlini

ibinae 1beshu nebande lenyama zane ethlle ia1zolala lapho nama

butho wonke amgqibelo. Lenkab1 ehlatahiwe 1yaowiywa kukhishwe

1mbetho (lenyama eth1k1zela yo emhlubulweni ngaaekwapheni)

Lenyama iyona ezokhathwa umuthi idliwe 1nyama yayo inyanga nenkosi

nxa sebezaphehla uvath1. Enye 1nyama ethiwa (imagc1)1b1zwa

ngokuth1 "wathabatheka" n1 1phablwa abafana ababili bephethe

izinkemba nezinkamba kukhona muthi kulezo nk.aba kuthi kulomuth1

62. 1nkos1 ihabule 1kh1fe womane amakhona omhlaba.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

Se259e l\13 } 21 Kusinwe kuzekuse es1bayen1 1nkoe1 iphehla u vathi. Ngomgqibelo

1nkos1 mhamba ekuaeni iyogeza ez1z1ben1 ezikude noma emf'uleni

omkhulu 1geze ngez1thelez1 bese koaiwa 1nyama naleyo nyama

1zohugwa emuth1n1 kande ay1dle. Arnabutho bese ehamba nawo

eyogeza emufueni emukhulu. Ageza ngezithelezi nawo amabutho

lana. Ngemunye umnyaka 1nkos1 iyaqunga ikhathe ngezi ns1z1

zemithi bese kublatshwa inkuzi yenk mo ngalowo nyaka uma inkosi

yenze njalo. Uma abantu sebe vela lapho sebenezi nhliziyo ez1-

nhle noxolo kwabanye. Inkosi nayo iyathula izile irapela inga­

hlaseli ngalezo zinsuku. Kuze kwendlule amasonto amabili.

63. Usibitwana wakwaMakhathini.

Utahena abafana bakwake 1mbila yezinkomo ngooa ebona

ukuthi abasayazi uthi kubona ~ayazi yini 1mbalayea1nkomo na?"

Bayalandula bathi as1yaz1 kahle. Uth1 ke yena sondelani lapha

kumina ng1n1tehene imbala. Waba hlalela ekuseni kwaze kwasem1n1

ebatshena yona njalo imbila yezinkomo uthi "1bala iqhamileyo

nans1, emnyana, nomhlophe. Is1kaz1 emnyama k thiwa (1z1makaz1)

Induna kuthiwa imnyama njalo njena.

(anuhlophe

Inkone 1

Impemvu

iqola

uMsheko

ing,.evu

1ltlalath1

1neasa

ongoye

Indana

Mgco

Induna

Imhlophe

inkone

1mpemvu

1qola

umsheko

1ngwevu

1klalath1

1naasa

ongoye

mala

1banqule

ukhozi

Ezibomvu.

Inaikaz1

ingokazi

1mngquphanekaz1 1 hv:al'lqa kazi

Ine1kaz1

emhl op he k.a z 1

1nkonekaz1

1Mpemvukaz1

1qolakaz1

umshekokazi

1ngwevtlkaz1

11clalath1

1nsaaakaz1

ongoyekaz1

1aalakaz1

1banqulekaz1

ukhoz1kaz1

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

259 ama qanda ka hori

insundu

1mpo:f'u

unyawothi

isihlabathi solwandle

iviyo

unidubu

intulo

imbibe

ufipha

1b1d1

inkanku

iphuthu

ugayindophi

UkuoaZW@ kwayo.

Mhlophe

Onngama nomhlophe s

Inkom:

Inkone eyis1gandan1:

f(t3)21 J,a a: emaqandaka zi kahoyi

z 1nsudukazi

= 1mpofukaz1

• unyawothikazi

= 1sihlabath1 solwandle

= wiyokazi

= umdubultazi

= intololtazi

imbibak:.azi

ut'iphakazi

ibidikazi

inkankukazi

• 1phuthukez1

ugay1ndoph1

Kuye nkomo emnyama engena mbala omunye

:f'uthi.

engena mbala wonk.e omunye umzi•nba.

Kuthiwa ibondo leyo.

Emnyama wonk.e um•1hlubulo bese iba

mhlophe ngaphansi kumbe emhlah~ni.

Imhlophe ikhanda namabala athe fahla

kuze kuphume emlenzeni nasezinqeni

amabala.

Inkonek~zi ilele umuntu phakathiL Kuthiwa kwemnyama ambala wayo

usuke emkhonwenl umnyama ugcine

emagebeni unga:f'inyeleli ibemhlophe

Inmenvll.J;

;J;gola:

Unisheko:

Ilunga:

emhlana nangaphansi.

~mhlophe ngobuso nase bilweni nangaphansi

ieidumbu simnyama.

Lena 1mnyama ibeno mbala omhlophe e qolo

ngaphansi.

Emnyama ibenombala oauke ngaphansi wathi

dwi.

Enamabala amhlophe namnyama ahambe elhi

badu' badul

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

259

66.

Ilunge eli~halazamithi:

ngobuning1 kunelungakaz1.

Iklalathi:

Insusa;

Ama t she ongoye;

l!lala:

Ibangule;

Uk.hoz1s

{13)21 ~L Lina mabalala amhlophe namnyama. Adle

Lena ithephukuthu ngekhala limhlophe

ib~nyama yona umbala lo su8abonjeni

Lena ibeke umbala omhlophe entanyeni

ibe mnyama yona.

Lena ibeke amabala amhlophe arnaningi

at hi :f"11dfik1 ngapha ns 1 k.uze k.ube

sezinkwapheni.

Imbala amhlophe namnyama al~ana

ngobuningi.

Inemibala ez1nhlangotb1n1 zomb111 emhlo­

phe ibe 1mnyama yona.

EJembethe umbala omnyama yase ibanqula

ngomhlophe.

Emhlophe ngaphansi 1o1she 1be njenb~-

nsa sakazi ibe 1mnyama amabala aman' ngi ekhanda aze aqarnuke

emuhltl b11l wen 1.

Inkwazi:

Impgquphane:

Ihwanqa;

Amaganda kahoy14

Insundu:

Impofu:

.uwawothi:

Isihlabethi aolwangle;

Iviyo;

Umdubu:

Irnnyama 1mhlop he ngekha nda 11 t hi

phukuthu lonke kugoine ngentamo.

Nangaphansi imublophe ngapb.ezulu

imnyama ngesidurnbu.

Le ibomvu ibe namaahiya amhlophe

Inamabala amahlophe nabomvu amanaane

Inamabala abomvu namhlophe adle ngoba

emncane ifane nengwenje.

Ibomvu kakubende leyo ayina mbala omunye

:tuthi,

Ioishe ibebovu ingani ay~hlophe futhi.

Ubumpotu bayo buqotbile wonke umuzimba

Ingathi impo:tu impofu omunye a'tb.j imhlopbe

1fana nesihlebathi solwandle.

Lena ifana neviyo wonke umzimba njenge­

viyo livuthiwe.

Ay1phopi ithi mayilande unyowothi

igeni

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

259

69

Intulo;,

Imbiba;

Uf"ipha:

Ibide~

Kt3 121 :2:t akuy&wo - ingane inga~hi ~potu kanti

qba ubuphofU bayo buthophele.

Lenkomo ithi abampofu kodwa 1khanda

libemblophe

Ibomvu ibe nomhlanula omnyama uth1 dwi

njengo wembiba.

Lena ayibomvu ayimuyamat'uth1. .K.odwa

iphethe ububamvu obuthubele ongazi

angathi imnyama.

Enamabala ayim1sh1 amhlophe nanphofu

nebamvu kodwa ingasho ukuthi klal

Inkanku; Imhlophe ngaphansi noma lingemnyama

ubala unqumula ekw.pheni ungcine emhla­

ndleni ungabi nikhulu uthi dwi noma useke ngaphansi komkhono.

Ukudabuka kwesizwe sakwa Masond~~

Phakath1 kwezizwe ezidumileyo zakuqala kwakukhona isizwa

sakwa Mthethwa, sinenkosi yaso njengazo zonke izizwe ezazikhona

lenkosi yiyibuea phezu kWezizlwe ezintngi zazingaphansi kwaeo.

Ngizosukela phakathi nje nasesizwe ngoba indaba yami

ay1zukug11a ~uso les1s1s1zwe kakhulu sakVia Mthethwa.

uDingiswayo ka Jobt:· waye yinkosi ehlakanipheyo yalesiaizwe sakWa

Mthethwa. Kwathike ngeeinye isikhsthi kw~vela indlala enkulu

kule10zwe. Kwa izizwe zalamba kakhulu zaze zasuka zahamba

ngenxa yoba zibulawa indlala.

Kwathi isigaba esahamba kuqala sahamba sayophanza kweeinye

izizwe ezazinokudla. Sanela aafika leeisizwe kulabo ababenokudla

batbi ttkuhle nake nani lapha ukuze nani ainiphe ukudla banela

70 bakha kuleyo ndawo base beba biza ngokllth1 abakwa Mpanza,

ngoba bafika ngokuzo phanza ukudla.

Kwaphinda futhi kwaauka esinye isigaba ses1bil1 naso

futh1 aexoshwa yiyo indlsla. Sahamba les1s1zwe s1ngaz1 lapho

siyak.hona sesiphike ngokuthi aoye sifike lapho siyothola

khona ukudla. Sati aisindleleni aafioa isondo lenyamazane

salandela lona njalo. Izinyathelo lspho bektJhamba lthona 1nyarnazane

bahamba bahamba lababantu behamba belala bebuka base bafiks

lapha kukhona abantu abanokudlth Bafika ba~~honza lapho bakha

ngoba futhi babona indawo enhle ifanele ukwakwa. Lesia1gaba

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

Se259•

71

f2

~13/21 ~3 saz1b1za ngokuth1 esakwa Maaon..:o ngoba Balandela isongo lenyama-

zane. Y1so lesisizwe engizokuluma ngazo lakha.

Is1gaba sis1thathu eahlala nje, sona aaxolelana ndanba,

Sathetha kwaae kuthiwa iaizwe sakwa Mthethwa manje leaiaizwe

ezintathu zadabukB ndawo njengoba sengishilo lapha kuleli phepha

konke loku esengikushilo kuyavumelana kushiwo uBryant enowadini

yakhe ethiwa "Olden Times in Zululand and Natal page 118" Nje

ngoba lezizizwe sadabuka ndawonye zingeze zath.thana nezo owakwa

Ma:JOngo angeyithatbe 'Mirtoo 1ntomb1 yakwa Mpanza noma eyakwa

Uthethwa. Ngoba umf'owabo ngempela. Kwathike lapha kwakha kboa

les1s1 zwe esalandela isondo lenyamazane sabeka inkos1 yaso

Ludonga. Lonake wabayinkosi enkulu kueo sonke naphezu kwezinwe

1z1zwana ezazikhona lapho zabanga phans 1 k.waltbe. Iz1zv•e es1nje­

nges1zwe sase Mantshalini ne slnye.

LlLudonga lona 11yena owadabula uhlange 1 weeizwe sakwa

Maaon~o wayeyidoda ehlakan1phileyo kakhulu ngoba akathandanga

ukuba alwe nezinye zizizvre ezazakhelene naye. Wahlala waze watbi

nxa asezokufa W&kuluma amazwi ay1simangaleso abona kalisa

ubukbosi kobukhulu bakhe kwathi nxa esezo kuf'a wath1 ezindunen1

zake ekotbi angafa bangs mangcwabi bamyeke endlini yakhe aze abole

yonke inyarna kothike nxa oekusele amathambo bawatbathe

bayowashisa ngornililo endawenl elise nhloncan\\'eni yemumfula em1b1l1

1Taka nomfalozi emhlophe lapha b&bak.he khona ku othi umlotha

wamathembo akhe bayolwuthela lowomlotha babeke esizeben1 ngemuva

ko&Uba aebefake umlotha wamathambo ekhe eaizibeni nempela kuthe

kusenjalo ukuba baqede ukuthela lowo mlotha wamathambo eke ba

bona kupbuma ibibesi phakathi emanzini. Lokeke kuyabona kala

nje ukutbi ~waae kulidlozi elingu Ludonga aeliphenauke ibubesi

KIUigllwa ng1shona namhla ibubesl alumulumi u:nuntu wak.waMaeonto

ngaphandle kokuba kuyi vezandlelbe ngoba inkosi yabo yaba 1bubea1

Futhi bathi badala kungako abantu bakwa Masongo bewutha nda

kangaka umulilo. Ngoba inkosi yabo yashiwwa ngomulilo. Kwathi

ukuba a:f'e uLudonga izinkomo zakhe zegula zenzs: izimangaliso

futhi. nazo. Zagijima z~nbili namankonyane azo njalo zaye zangena

eaizibeni eaise mpophomeni e duze nentaba ebizwa ngokllthi kukwa

Noumbe. Aziphindanga ziphume lezonkcmazi ezimbili kanye

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

259 KtaJ.2t namankonyane azo. Ngisho nanamhlenje akuyi lutho ltLuyayo

74• kuleaosiziba zonke lezi z~~angaliso z1sikhomb1sa bukhulu bakhe

ngodumo ayenalo wayaziwa ngalezizibongo. Kuaonga ka Makhwelu

usonyanda, uLudonga dilika kade siphuza amanze emchachaz~eni.

Inkome ekhale phezulu enende, yaye yezv~akala kurnagalela waaeMan­

tshalini uaihlahla aiae nendeni phezulu ungasiboni ukuba nezinsaba

Ibiji likaBodl1we elinga makhonto. Igwazo oseke zans1.

Usonhlambaa' nkomo ziyalila. Obengqungquli iqala ngendlel'

ibange ko Madloko Phakath1 kv~zinaukuwana nebiph1.

Lezizibongo yona zibongo eszibonga isizwe sonk.e sakwa

MasonQo. Ngok.uba phela lena uLudonga uyena mthombo walesiaizwe.

Kwathike uk.uba afe ukudonga indodan~ yakhe enkulu uNgw~ne yabusa

75• yabayi nkosi ngemvu kokufa kukayise babake khon~ belu eNcude.

76.

Kodwa uNgwane lona wath: esekhulile esenomuzi omkhulu wathutha

waye Wakha eNgoje lapho ze afela kho~ ~izokhombiaa lapha babakhe

khona behumba njalo bethutha njengoba ng1zokhomb1aa lapha

ngezanai ..

K'wathi ukuba f"e Ngwane kv.angena indodana yakhe enkulu

uNgemo,· uNgema Y~aye naba f'owabo ababili u:Jakhwela no Bula.

Bathi abadala kuqala ~pela umuntu wayengaganwa ngabafazi abaning1

ngenxa yokweeaba ukuthi amauodana azobanga 1£a nobu~hosana.

Kungak.oke aizwa engab1maning1 amadodana omuntu emunye njengana

mblanjena. Lapha amuntu eaenamadodana amaningi emunye.

Kwathi lama dodana amathathu aseveza. 1z1ndlu ezehlukene

abaqalanga behlukana baqala ngokl'.'&kha ndawonye kWiiZe kwaba

yisizwe es1k.hulu impala k.ukuthi nomnpmazane uaezokhetha 1ndlu

anga lobola ngayo noma ngebendlu enkulu noma enoane noma ephakathi

abaka Ngema abatwana wazala uJuda unkoaana ena bafowabo abaningi

njena abamagama abo 1lawa: uKwayisana, uThelegu, uMpisi, noBodlo•

ngw"na. Lababonke bahlala ndawonye bezwana kak.hulu uBodlongwana

kwaku ngowenalu yaaekhohlo. Wathuta yena kuba f'owabo Wl!JYO k.wakha

•~;Ihluze ngasehlobane. uMakhwela wazala inkosana uMthnnk.ulu.

Kwaku uyena ~khulu okwakwe thulwa kuyena insonyama uma kuhlatshiwe.

Noma kukhona ukudadeka nokuxabana ekhaya k\1/akubikwa kuyena.

Uyena owayelungiaa ukuk.huluma ekhaya uMthimkulu ·wazala uManguza

1nkoaana nabanye.

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

259 k~3J21 )~ Omshinane, Mngonwa, S111ma, Maxolo, Mashinana, Magcithigoithi

no Miyemujemu lona kwa kungowase khohlo. Lamadodana ka

Mthimkuku awa khanga ndawonye abanye babo bathutah bakha ngaae

Mpemvane abanye bakha ngase Hlbane.

Lenkosi uMthimllhulu v;aye dumile ezweni naku bantu

bakhe. Wayedume njengoyiee uLodonga. Wayaziwa noma eseyi

nsizwa wezibongo zakhe nasi uMthimkhulu:

Ugidizela kamthungwa,

Uzisinde zamanye amadoda,

Uzibulala ugendoda enkulu,

Engengoyise uMthingwa,

Unxeba libanzi,

Lingange mulomo yezidumbu zako phithi. Usandla kaaikhethi

nakwabamblpohe nabamnyama.

~abusa njalo w~ze wafela khona eManxiweni akhe eNende.

Indodana yakhe enkulu uMkhunjini ~athatha sikhundla sobukhos1.

Wabusa kahle naye impela wazala amadodana amablli uJuda yena waye

umfowabo ka Mkhunjin1. w!khunjini yens usezala amadodana amathathu

tL"'!oshiwila noMfene, no Diye no Nosbiwila no M:fene, no Diye.

uNoshwila yena wazala uMahumane inkoeana yakhe bakha ngaae

Nkhuze. ui1tahumane wazala uSimt'ongE yana lababantu bahlakazeka

bonke ngesi aikh~thikulwa 1zimp1 zika Tabaka no Zwide. Abanye

babo baya eMpemvane abanye njalo ngez1 ndawo ngezi ndawo zezwe.

79• uNoshwila lona kwakungowase khohlo yena uMgun1 kuyinkosana

ka Juda. Kodwa uNosbw1la waye hlakaniphe kakbulu impels yena.

Eli4hawe :futhi ernude emnyama impela k.akhulu esabek.a, kodwa

waye nodumo kubantu bonke nazi zibongo zakhe: uNosbwila nsimba

nganelenze, Unisipha kanzeowa ngabofo 1ns1ng1zi ebika izulu,

isikhuni esimnyama sika Juda eaithutha am.atshe siwabekele

emvakwendlu kwabo, isiguqa esimbyama sidela ngokuzenzela.

uMnguni lona nempi yakhe yonke wahamba waqonda eZihlale

waye wa•ha khona kuManyos1 waee mabatheni ka Dukezela. Lapho

uMnguni wabukanye namabutho ka Manyosi. Ngalesisi khathi ke

kungemuva kwemp1 yabe lungu eyalwa ngo 18l9. Njengoba phela u

80. Cetehwayo bamuthatha abelungu, dZibebu wasala walwa no

Ndabuko ebanganaye kanti nangu uMnguni lona nE:tbantu bakhe

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

259

81

}(13} 21 )_(:; bangakakh1 nokwakha seltusuka wona urnubango, uZ1bebu usebulala

bonks laba okungesibona abakhe ababe y1z1Gqoza usebaleka uNdabuko

eya eNhl~zatshe bakhonza kuSishishili ka ilnqandi wase zlbisini

1'Qkos1 yakwa Mablase Sibisi. Kulesi sikhathi s ebehlu kene amaqembu

akwa Zulu, uStuthuluth1 zona iziGqoza azibulawa ngani. Iz1Gqoza

zona zabaleka authu lona lwasala khona e.Mfoloz1. Lusho loktl

njena usuthu lufuna ukubaleka lulandele zona iz1Gqoza belu.

Usetthi ukuflka ku8hish1shil1 Utlnguni sebez~ana Kakhulu naye

wemenza inoeku yalthe uSishishili. Kuthena ukuba 1zinceku zika

Sishish111 zibone ukuthi u!Angun1 inl<osi isiyamthanda zathultuthela

1mpela kakhulu zam.ubulala njalo u:dnguni ngomuthi ngoba

zlnengwa ukuba athandwe inkosi efika endaweni.

uMngun1 wafa waahiya uMaulusi, ~~ntombazane yakhe u

Siquntu owafela oBalule. Amanye amadodana akhe yUana

uzwangedwa no Bi:f'e. Kwathi umukakhe waha:lnlba wayogana emaBatb.eni.

Laphoke wazala uMvukazana intombaaane noBanda bobabUi kuphela

lotsholwanga lapha emaMbatbeni kwaba nga bakwa Masongo labantwana

uMvukazana ngoba waye muhle inkoai yamusa esigodlweni.

Kwathi ngelinye ilanga lezi izingane zaklre az1bh1ya

kwa Masondo zamukumbula unina zase zim.avakashela zantathu,

unina k.Wak'lngo ka Phatha, kwath11ez1 zingane zisendleleni yagula

jnye ingane kakhulu !mpela uMaltlBi nelanga lazishonela. Kuthena

ukuba babone ukuthi :3el1shone ba lala ngaphansi kwesihlahla.

Kvramqinisela impela uMalusi ukufa Vlaze wafa khona lapho ebusuku.

Zakhohlwa manjena izingane u~tath1 zizo kwenzenjani ngoba nangu

omunye esefile futhi zih~nbe ngokweqa ekhaya zahlala nasoke

1sidumbu kwaze kwasa. Kuthena ngakusas~ 1na1zwa ihamba 1yoz1•

ngela yazibona lezi zingana kodwa uMalusi eae~11e 7aphuthuma

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.

259 83.

yayob1ka ekhaya lomb1kho. /(13/21 Ngalesi sikhathi kwakwakwiwe eM:foloii izingane zaze ,J 7 1\

zak.bulela kunina e:Mamabatbeni wa Guqu kwa.thi urna aebekhul1le

baphuma umuzi wabo kwa Maaonjo. Usife uwaganwa 1nkosazana yakwa

Ntsbangose ka Madwaba. Wazala lsmadodana uSife uMashushushu

owe.ye yinosana yakhe ibutho lakhe uMbonambi kwaae kuba uBabomakhult

yena ibutbo lakhe ingoba Makhoai. Wazala namantombazana amathathu

uSi:f'e lona. Kuthena ukuba baxoshwe j.wona f~~r1 btD!ig ~~ Zibebu babaleka futhi noS1sh1sh111 wabaleka naye e,., aza uthakala nezwe us1sh1sh111 yena Wabalekela ktfue lunbu.

Viacela uba bamuthole abamhlophe ba rnutboltt.

- !D r ... :Ji:J9 J:::_ [\ . J .

Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.