tabeirós terra, nº 13, decembro 2003 optimizado
Post on 20-Mar-2016
256 Views
Preview:
DESCRIPTION
TRANSCRIPT
OS REFRÁNS DE MARCIAL VALLADARES DO A Ó Z
XU'NTA DE · " e ALICIA
na fotografía que ilustra esta boa nova.
Callobre C.F., Coesco, Xesús Ferro e Fernando
Quintela, premios Sanmartiño 2004
Unha vez máis chegan os Premios Sanmartiño que recoñecen o traballo a prol da
neste número unha biografía de Marcial Valladares, a quen o Concello da Estrada dedicou o ano 2003
seda, unha viaxe ó redor das empresas pioneiras no transporte de viaxeiros nesta comarca, da man dun dos estradenses que máis de preto coñecen o devir da súa terra: Luís Porto
• REPORTAXE sobre a visita que unha delegación estradense fixo a Venezue-
normalización da lingua. Para todos os premiados nesta ocasión a nosa noraboa.
~;.~~;z~~: 1 tactou .coa emigra- fl ción estradense - r;l~i preparando a .pró- ~ 4
xima visita do al- ~ ..... · calde a Caracas e ~,. Maracaibo. ~'
• O CABALO e o seu mundo a través das festas máis importantes que se celebran en España, serán protagonistas na Estrada o ano 2004 da man dunhas xornadas organizadas desde o departamento de Cultura estradense
CONSELLERIA DE EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA, DIRECCION XERAL DE POLÍTICA LINGÜÍSTICA
21 'QJ::abeirós m:erra, decembro de 2003
Codeseda ... coplas do Sr. José deXavai
POR LUIS PORTO
Oseu verdadeiro nome era José Fernández Rivas, pero corría polo de Sr. José de Xavai, e esa forma de
definilo pode chamar a engano, xa que el, carpinteiro de profesión, cun pequeniño taller de carpintería no Carballiño ó grupo de casas na recta que nos leva dende Codeseda ata as Quintas-, era un bo home, apacible, tranquilo, bondadoso e é por esto que podemos interpretar o Xavai, como unha forma de definir o Sr. José, pero parece ser que este apodo xa lle viña posto dos seus antecesores- a casa dos de Xavai-. Enviudado, pasa vivir coa sua irmá Xoana no lugar das Quintas.
Este bo señor vive ata preto dos 90 anos, e morre na década dos 90. Non sabemos de onde sacou estas coplas, podemos pensar que son coplas de Cego, que foron pasando por transmisión oral, que ben se puideron escoitar nas feiras de Codeseda, xa que relatan acontecementos e lugares desta parroquia. O que si é certo é que foron recollidas por min a principios dos anos 70. Meus pais tiñan un establecemento mixto de bar e ultramarinos, ás noitiñas o Sr. José viña tomar algo e xogar a partida con outros compañeiros, nesas longas e frías noites do inverno, entón el recitábame estas coplas que recollín o pé da letra.
COPLA: 1 No lugar das Quintas, sucedeu un caso raro Vintecinco cazadores,
mataron un parco bravo.
O parco era pequeno, e tiña a barriga redonda E cando lle iban a tirar
sempre lle daban na sombra.
ANO DAS LETRAS 2003 ,, AVILES de
TARAMANCOS Antón Avilés de Taramancos (N oia, 1935-1992), naceu no seo dunha familia de labregos e mariñeiros, estudiou náutica na Coruña e posteriormente, emigrou a Colombia, onde viviu durante 20 anos traballando en diver- '------=--~ sos oficios, ata que no ano 1980 volve a Noia, vila na que chegou a ocupar o cargo de concelleiro. Comezou a escribir poesía xa moi novo, publicando As moradías do vento no ano 1955. Catro anos máis tarde sairá o libro A frauta i o garamelo. Á súa volta de América, publicará o recompilatorio O tempo no espello (1982), Cantos Caucanos (1985), As Torres no ar (1989) e, postumamente, Última fuxida a Harar (1992). Como artista é autor de Obra viva (1992).
Edicións Fervenza editou este ano un libro de Martín Veiga coa biografía de
Avilés de Taramancos
No me estraño en Don Francisco Otero,
ese el cual es un gran caballero.
Pero me estraño en Don Juan García que xa me esquecía.
PD.- Don Fransico Otero e Don Juan García pertencían a importantes casas da parroquia
COPLA2 MUNICIOS
Queren cotraer matrimonio, Arrenegado sea el demonio
Con palabras represente a vista de tanta xente
Por unha parte,María Val de Conares Y de la otra, Felix Montón
Arriba a falda, abaixo o pantalón.
Pola serra do Montouto,
Un por acabalo do outro
Si hai alghun impedimento
Entre estes dous animales
Un carga coa albarda,
E outra cos ataja/es
COPLA:3
Xan Ghin Dan quere ;··. casar,
-' • e non ten muller bus-cada
e vaille facer o amor á filia da tía Xoana -Boas noites tía Xoana ¿onde lle vai ara
paza? Ela vai no gas para a noite, xa me parece
que tarda Cando lle vén a rapaza pola porta para
dentro - Boas noites Xan Ghin Dan, traíate no
pensamento -E logo a ti ¿quen cho dixo? Seicafoi noso
Señor. Eu queríame casar e véñoche facer o amor, eu casar non me casaba pero eicho de con
tar, quería facer unha saia e teño a lan por
fiar, teño os zapatos rotos e o mandil todo ra
chado, si tes cartos cómprasme outro e casamos
de contado Máis o canto foi despois alí,
o día da voda que entroulle o can á cociña e comeulle a carne toda.
IN MEMORIAN TABEIRÓS TERRA quere dedicar este número á memoria de Ma
nuel Bernárdez Sanluis que neste ano 2003 deixounos para descansar na súa terra de Berres, a de D. Marcial, Avelina e García
Barros
REVISTA CULTURAL DA ESTRADA
EDITA: FUNDACIÓN CULTURAL
DA ESTRADA R/ Benito Vigo, 104 36680 - A Estrada Pontevedra Tfno:986570165 Fax:986570233 E-mail: publicacions@aestrada.com XERENTE: Valentín García
CONSELLODE REDACCIÓN: X. Manuel Reboredo Baños David Otero Daniel Femández Carlos Loureiro Xosé Lueiro Lemos Xosé Rodríguez Xosé L. Vilariño Nicolau Alvarellos Xosé Luna
FOTOGRAFÍA: BERNABÉ S.L. Marcos Míguez Puri Arquivo
DEPÓSITO LEGAL: BG: 28211997
MAQUETACIÓN: FILMACIÓN P.R.G. IMPRESIÓN: Tameiga SL
lrrabeirós lrrerra, decembro de 2003 /3
Biografía de D. Marcial Valladares-Núñez 14 de xuño de 1821. Nace no Casal de Vilancosta, freguesía de San Vicente de Berres, Concello da Estrada, un neno bautizado, ao día seguinte, cos nomes de Marcial, Ramón, José, María del Pilar ... Valladares Núñez. Viña ser o filio dunha das familias fidalgas ruáis im'portantes e cultas de Galicia. Era o terceiro de dez irmáns: Petra, Jacoba, Marcial, Engracia, Sergio, Avelina, Luísa, Segunda e Isabel, fillos do matrimonio formado por José Dionisia Valladares e María de la Concepción Núñez.
1823 Nace Sergio. Morre á idade dun ano a súa irmá Prima, xemelga de Segunda.
1825 23 de outubro. Nace Avelina Valladares, a 'Cantora da UUa', como gustaba chamala Manuel García Barros, que formou parte dun grande elenco de poetas -liderados coa súa escrita e personalidade polas tres grandes figuras da lírica galega: Rosalía, Pondal e Curros- que contribuíron, en maior ou menor medida, coa súa obra poética en galego a construír o noso país.
1827 Nace a súa irmá Luísa.
1833-1835 Marcial e Sergio comezan a súa etapa de estudiantes en Compostela. Cursan primeiro e segundo de bacharelato.
1835-36 Por mor das obrigas profesionais de don José Dionisia, destinado a Ourense, Marcial e Sergio estudian o tercerio curso de bacharelato na cidade das burgas. O 11 de novembro nace Isabel, a súa irmá ruáis nova.
1842 En xullo deste ano Marcial e Sergio acadan a titulación de Licenciado en Xurisprudencia pola Universidade de Santiago de Compostela. Escribe 'Brindis ', primeira composición
·do poemario Juguetes poéticos (manuscrito inédito).
1843 Comeza Álbum (poemario manuscrito inédito) e asina con pseudónimo de 'Maiclar'.
1843-1844 Marcial completa a súa formación en Compostela, asiste a clases de francés e acode, regularmente, á cátedra de Historia Natural, dirixida polo insigne doutor Casares. Escribe o seu primeiro poema en galego: 'A un paxariño'. Participa, xunto co seu pai, na redacción de informes e artigos correspondentes ás terras da Estrada e Lalín para o Diccionario geográfico-estadístico histórico de España y posesiones de Ultramar, do avogado Pascual Madoz. Comeza a redacción da súa magna obra Memorias de Familia, manuscrito inédito, que nos permitiu reconstruír a biografía do autor de Vilancosta. En febreiro don José Dionisia ocupará a praza de Intendente na éidade de Zamora. En xullo Marcial desprázase a Zamora para auxiliar ao seu pai nas tarefas ad-ministrativas. -
1845 En abril a familia ten de trasladarse a Zamora .para reunirse con don José Dionisia e Marcial. Marcial escribe o seu poema 'Suidades' adicado a unha moza da burguesía compostelá con quinta en Vilancosta chamada Carme.
1850 A familia Valladares regresa a Galicia. Don José Dionisia retírase da vida pública ao casal de Vilancosta. Marcial comeza -como el mesmo subliña no prólogo- a confeccionar o Diccionario Gallego-Castellano.
1854 Morre Jacoba, a súa irmá maior.
1855 Morre Sergio. Comeza Marcial a súa obra Elementos de Gramática Gallega, que o autor deixou inédita aínda que perfectamente preparada para a súa publicación. Remata un manuscrito (crónica histórica) que leva por titulo Memoria Histórica de la ciudad de Zamora.
1856 José Dionisia edita un libriño relixioso co título de Novena a la Santísima Virgen de la Guía. No libro participan cos seus versos o propio don José e os seus fillos Marcial e Sergio.
1857 En febreiro está datado un caderno manuscrito que fica inédito e leva por título Escenas Contemporáneas: Flora, o hasta donde llega una mujer.
1858 Co gallo da Exposición Agrícola Industrial y Artística de Galicia, que se celebra en Santiago de Compostela, Marcial e Avelina Valladares participan con senllos artigos no xornal La Exposición Compostelana e como expositores na mesma exposición. Marcial fai unha exhaustiva e acertada análise (que vai coincidir con parte da historiografía actual) das causas da crise da nosa agricultura,
1860 O 16 de abril casa a súa irmá Luísa con Bernardo Espinosa. Froito <leste matrimonio nacería o que sería o seu sobriño e afiliado de Avelina, á postre recompilador da obra da Cantora da Ulla e gardián da memoria dos Valladares.
1861 O 11 de agosto preside a inauguración dos Juegos Florales no teatro de Pontevedra.
1862 Marcial participa no solidario Album de la Caridad, patrocinado polo próspero emigrante e mecenas, Xosé López Cortón. Escribe 'El pecador contrito' , coa que dá por finalizado o poemario Juegos Póé
~::-::-:'7:::T7'777"1 ticos. 1864
17 de febreiro. Polos seus servicios humanitarios Avelina é recompensada coa 'Cruz de Beneficiencia de Segunda clase' e o Diploma acreditativo. Falece José Dionisia Valladares.
1865 Remata un cancioneiro musical galego, manuscrito inédito, dedicado ás súas irrnás, que leva por título Ayes de mi país, no que realiza unha importante recolleita de melodías da Ulla.
1866 Con 45 anos, Marcial retírase definitivamente ao casal de Vilancosta.
. 1867 ' Data do manuscrito Cantigueiro popular.
1868 Escribe en castelán a súa novela Asela.
1869 Unha primeira versión do seu diccionario, como sinala no prólogo do mesmo, xa a tiña rematada neste ano.
1870 Escribe a primeira novela galega moderna do Rexurdimento, Maxina ou a filla espúrea.
1879 Avelina escribe os seus· dous primeiros poemas en galego, 'A Ulla' e o 'Diálogo entre un peregrino que se dirige a Compostela y un labriego'. Marcial publica na revista La ilustración gallega y asturiana o artigo tituládo 'Del apóstrofo en la escritura gallega', no que establece unhas normas ehcamiñadas a fixar o uso do
apóstrofo na lingua. Aparece datado un manuscrito inédito (tratado de botánica) baixo o título de Catálogos de árboles de adorno, arbustos y flores. Está datado o manuscrito Apéndice ó Cantigueiro popular.
1880 Maxina ou ;.l filia espúrea é publicada por entregas na revista madrileña La Ilustración Gallega y Asturiana, que dirixía Manuel Murguía. Polo seu prolífico Jabor como colector foi nomeado membro Correspondente da Real Academia Española.
1883 Avelina escribe o poema 'Miña joya'. Marcial escribe nesta data as súas novelas en castelán Los tres expósitos e La cruz perdida. Marcial Valladares aporta neste ano materiais para as· publicacións de etnografía e folclore de Antonio Machado Álvarez (pai dos famosos poetas Antonio e Manuel Machado Ruíz) para a súa Colección de enigmas y adivinanzas.
1884 Publica unha das súas obras ruáis sobranceiras, O Diccionario Gallego-Castellano (Santiago, Biblioteca de El Libredón), que supuxo -segundo o. profesor Carballo Calero- os fundamentos do estudio da nosa lingua. Esta valiosa obra contén ruáis de 10.600 vocábulos, 460 refráns, proverbios, dicires, fragmentos poéticos, 242 cantigas e un vocabulario científico. Polo seu labor de recolleita do folclore .é nomeado neste ano como Socio de mérito pola 'Sociedad de Folk-Lore Gallego', naga ese mesmo ano na cidade da Coruña impulsada por Machado y Alvarez e presidida pola condesa Pard.o Bazán. Recolle un cento de composicións para a colección da Bibliotecas de las Tradiciones Españolas, titulado Miscelánea. Folk-Gallego. 1889. Avelina escribe o poema 'Os qu'emigran'.
1892 Escribe Marcial os Elementos de Gramática Gallega, mais esta obra (viña ser a cuarta) non tivo repercusións, pois ficou inédita ata que a editorial Galaxia a publicou no ano 1970, co gallo de dedicarlle ao autor de Berres o día das Letras Galegas dese ano.
1896 Nuevo suplemento al Diccionario Gallego-Castellano, no que sinala que 259 novos vocábulos lle foron facilitados pola amabilidade do Sr. Leiras Pulpeiro e 30 pola de don Manuel Pardo Becerra.
1902 Segue arrequentando o seu diccionario, Nuevo Apéndice al Diccionario Gallego-Castellano. Morre Avelina, a 'Cantora da Ullaí', aos 76 anos de idade, na súa casa de Vilancosta.
1903 O 20 de maio falece, aos 82 anos de idade, na súa casa de Vilancosta.
' ,
O LIBROS
Sl,\"V't···f'ill' A cr ;ha"'ÓDr : L··· .id··· lar " ; , .'/: .... : .. · ... V . .,,./ .. : ..... ... : .... :.~ ~,,;:· .. ~. : . ... : ..... : .... _., .. ,." ' -· ..
.. d.' 1· d' d: d' s•n•·J.ca :. , o mun.·.o, :.:.o tabaco
Valentín García Gómez
A obra de Ana Romero Masiá, condensación da súa tese de doutoramento, rescata para a historia a biografía de Severino Chácón, un líder sindical, nacido na parroquia estradense de S. Pedro de Parada b 14 de novembro de 1884 e que morreu ós 94 anos en Madrid esquecido de todos menos das "chaconeiras" -as vellas cigarreiras coruñesas- que gardaron a súa memoria histórica e mantiveron con fidelidade o culto ó que fora o seu líder indiscutible.
Severino C hacón naceu nunha familia labrega de escasas terras, tivo que dedicarse ó oficio de canteiro. Haí anos que
J .A. Durán defendeu a tese de que as cordas de canteiros que ían de cidade en cidade e de vila en vila construíndo pontes, igrexas e casas, foron conductos de ideoloxía socialista.
Os canteiros espallaron por Galicia a utopía igualitaria na versión máis constructiva e humanitaria ( ... ) Foi en Fen-ol onde Chacón, traballando de canteiro, descubríu esta teoría e a praxe socialistas que tanto defendeu. En 1903 reside na Coruña. Axiña destaca pola súa capacidade organizativa, pola ardorosa oratoria e por unha cultura autodidacta. En 1905 emigra a Cuba, funda o Partido
Socialista de La Habana, do que foi Presidente, e formou parte do comité central do partido socialista de Cuba. Expulsado polas autoridades en 1911 retoma á Coruña, presidindo as Xuventudes Socialistas e a Agrupación Socialista.
En 1916 todo empeza a mudar para Chacón. As cigarreiras da Coruña, que atravesaban unha prolongada crise motivada pola caída da producción a causa da guerra mundial, inician un proceso de contestación social e atopan en Chacón o líder que instintivamente buscaban.
A partires de 1916, Severino Chacón desenvolve unha frené-
m:abeirós m:erra, decembro de 2003
tica actividade; neste ano constitúe a Unión Tabacalera Coruñesa, e sen parar, inicia a organización das once tabacaleiras de toda España que conclúe na constitución en 1918 da Federación Tabaquera Española da que foi nomeado presidente e · logo secretario. Eso explica que dende 1920 resida eh Madrid.
No ano 1924 funda a Confederación de Industrias do Tabaco, e dicir, de tódalas industrias que tiñan que ver coa producción do tabaco, como os mistos, etc,
Aínda chegou a traballar intensanente pola constitución da Federación de tódolos monopolios estatais: tabaco, petróleo, telefónica, etc ... nos que atopou máis resistencia. O máis sorprendente da súa actividade é que foi capaz de crear un modelo de sindicalismo autónomo, á marxe institucional das grandes cent-rais sindicais , aínda que a súa Federación Tabaquera Española ingresa na UGT en 1936.
O importante era lograr obxectivos inmediatos, que repercutisen beneficiosamente nos asociados. Conseguiu melloras nas condicións de traballo, me-
lloras salariais, bibliotecas para os sindicatos, edificios para as súas actividades sociais, ata a creación dunha escola de capacitación que puxo baixo a dirección do filósofo galego Verdes Montenegro.
Todos estes logros levárono a ser candidato á Alcaldía da Coruña nas Eleccións Municipais pola Agrupación Socialis-ta. .
A Guerra Civil vai truncar para el todas as perspectivas do futuro sindicalista en España, polo que chegan os anos de exilio en Francia, Venezuela, República Dominicana, Checoslovaquia para regresar a España en 1967, con 83 anos pasando a recuperar intensamente o contacto cos compañeiros, co fin de reconstruir un movemento sindical que o paso do tempo levou a que houbese que facelo doutro xeito.
Severino Chacón morreu o 31 de xullo de 1978 en Madrid, e a súa figura vese recuperada nesta giagnífica e valiosa biografía de Ana Romero Masiá, compostelá doutora en Historia da Arte e catedrática de Xeografia e Historia, editado pola Fundación Luis Tilve.
¡Marchando ... ·ensalada de mosquito! XOSÉ LUEIRO LEMOS
O vindeiro 27 de decembro, no Teatro Principal da nosa vila terá lugar a estrea da comedia teatral Ensalada de Mosquito.
A obra, fabricada no obradoiro de teatro municipal dos Tirinautas, estará protagonizada polo cómico estradense Isi e interpretada ademais por outros membros do grupo local, distintos integrantes da Escola de Teatro municipal e outros dous finalistas do concurso televisivo 'o rei da comedia' .
Escrita sobre un texto de Agustín Moreto, a dramaturxia, traducción e dirección escénica corren a cargo de Xosé Lueiro.
'Ensalada de Mosquito' nace a partir dun texto versificado do século XVII e pertence a un xénero dramático que ten por temá principal a separación entre o individuo e a sociedade e que recolle, así mesmo, outros tópicos temáticos como o mito de Narciso, a avaricia ou os .casamentos amañados. O personaxe cómico presenta un comportamento obsesivo que lle impide considerar outra realidade que non sexa a súa e evidencia unha incapacidade absoluta para verse como o ven os · demais e comprender o cómico do seu comportamento.
Igual que ocorría nas vellas comedias plautinas, un xove (D. Miguel) namorado dunha
rapaza (Dª Inés) atopa a oposición do seu pai (D. Tello) que pretende casala cun sobriño seu (D. Narciso) para aliviar unha precaria situación patrimonial. O resto da obra trata das penpecias que a parella namorada debe afrontar para conseguir os seus propósitos. Será a parella de criados (Mosquito e Colombina) que encama neste caso a figura do donaire clásica, a que consiga en último termo "dar a volta á tortilla" e a que actúe ademais como eixe vertebrador da acción dramática e do posterior desenlace da trama. A unión dos xoves representa a den-ota da vella so-
. ciedade representada pola figura paterna e a peza remata cunha expresión de gozo tralo emparellamento final de tódolos personaxes e o restablecemento da orde social.
A acción sitúase no interior dunha estancia señorial nun lugar e tempo indeterminados, pero moitos compoñentes do diálogo remítennos á nosa realidade contemporánea cunha pretensión marcadamente cómica.
Son compoñentes <leste tipo as distintas alusións que configuran a linguaxe dos criados, impulsoras en consecuencia da actualización e galeguización da peza. ·
A obra sérvese, igualmente, de todo tipo de recursos técni-
cos que contribúen a caracterizar ás personaxes, a axilizar a trama e a dotar de comicidade a certas pasaxes puntuais.
Recoñecementos , ironía, anacronismos, contrastes, xogos de palabras paranomásicos
e a utilización enfática da rima son só algúns exemplos da materia estilística empregada nesta desenfadada farsa que non pretende outra cou.sa que gañar espertar a complicidade sensibilidade do espectador.
FUNDACION CULTURAL DA ESTRADA
Se queres publicar ou recibir as nosas edicións ponte en contacto con nós no e-mail: publicacións@aestrada.com
m'.abeiról5 m'.erra, decembro de 2003
V'RUÍNAS Ruínas é o segundo poemario do estradense Xoan Blanco Valdés, quen despois de Os Signos, as mudanzas (Deputación de Pontevedra 2000), reincide na poesía sentida, ruínas dun tempo ido, dun momento que xa é pasado, da añoranza e o peso dos anos, renacendo constantemente das cinzas como o Fenix. Excelente calidade literaria dun poeta que mira cara adentro, dende o seu propio sentir, dende o pensamento, o recordo máis profundo de todo aquelo que pasou e non ha volver nunca máis.
v Incidencia socio-económica del sector de la madera en el municipio de A Estrada
Primeira transformación e creadores do producto
Rigoroso estudio socio económico do importante sec-' tor da madeira na Estrada, levado a cabo por diversas entidades implicadas no desenvolvemento empresarial estradense, como son a Consellería de Innovación de industria e comercio, o CIS Madeira, a Asociación Comarcal de Empresarios e a publicación feíta pola Fundación Caixa Galicia.
Esta obra, que serve de guía e orientación para observar o estado do sector en referencia a Galicia e ó resto de España, non só vén sendo unha análise pormenorizada da traxectoria e estado actual do sector madeireiro estradense, senón que tamén contén conclusións e previsións de futuro para as nosas industrias, que deben ser coñecidos en profundidade por todas aquetas persoas implicadas ou interesadas polo noso estado e avance socio- económico.
V RELATOS MARIÑEIROS Relatos Mariñeiros componse de vinte narracións curtas que teñen como referencia a comunidade de pescadores galegos asentados na Habana nos anos 30, 40 e 50. Vinte historias de mariñeiros e emigrantes galegos no Golfo que reconstrúen vidas antoradas na saudade. Son relatos de mariñeiros artistas, como o Leandro, o corpudo gaiteiro que levaba todo un país no fol, o Mariano que tocaba o saxofón ou o Santiago que co seu lápis de cores retrataba a tripulación.
Relatos mariñeiros, pola súa complexa e premeditada brevidade, pola súa prosa lirnpa. e pola construcción de tramas cheas de emoción, apoiadas nas ilustracións de Xaquín Marín, constitúe unha das máis valiosas achegas dun dos clásicos vivos da literatura galega, Xosé Neira Vilas.
v CUNTIS NO RECORDO Olimpio Arca Caldas Ed: Concello de Cuntis
Recordar é un acto da mente que traslada ó presente o noso pasado, que nos fala ó espírito dunha existencia anterior. Cando este recordo está mergullado na afectividade de intres ledos, agroman na alma momentos plenos de gozo interior. Ese pracer foi intensamente vivido polo autor cando lembraba as xentes e oficios <laque! seu Cuntis natal, no que conta das rúas, das xentes e sobre todo fai un percotTido pola vida musical desta veciña vila do Baño que ve reflectida a súa historia e moitas das xentes e cousas que pasaron neste libro de Olimpio Arca.
V TEMPOS DE SERMOS Rigorosa compilación de once traballos elaborados por especialistas multidisciplinares, que estudian os principais feitos económicos, sociais e culturais na Galicia dende o S XIX ata os nosos días. A interrelación <lestes fenómenos analizados, así como o punto de vista actual, científico e fundamentado fan da obra un claro referente no seu xénero ó tempo que ilustra e explica moitos aspectos da realidade que se nos mostran na Galicia de hoxe en día.
15
MUSICAXOVE II CERTAME DE XOVES SOLISTAS
'JOSÉ VALCÁRCEL'
O día 15 de novembro, celebrouse o 11 Certame de Xoves Solistas José Valcárcel, unha edición que chegou outra vez da man de Calzados A Esquina, que con este evento relembra a figura do seu fundador e gran melómano das bandas de música D. José Valc·rcel.
O certame, que este ano unificou as súas <lúas modalidades de vento madeira e vento metal, tivo unha gran aceptación no mundo musical galego, chegando alumnos de
conservatorios e escolas de música de todos os puntos de Galicia que ó mesmo tempo felicítanse pola convocatoria, singular dentro do noso panorama musical e novidoso polo que ten de atención á xente xove e pola propia promoción do mesmo, por parte dunha entidade privada como é Calzados A Esquina que empezou ce-1 e br án doo polo seu 50 aniversario.
Nesta segunda edición tivo que haber unha preselección debido á grande
cantidade de inscritos. O 1 º premio foi para
Antonio García lago; trombón de varas de Mos. Cursa 3° de grao medio no conservatorio Concertino de Lars Erik Larsson. O 2º foi André Cebrián Garea de Bertamiráns; frauta traveseira. E o 3º foi para Humberto Pailos Núñez da Coruña; bombardino.
O xurado foro n José Iglesias Ramilo , Javier Comesaña, Simón Couceiro e Luis Lugo Latas.
¡E agora a agardar o terceiro certame ... !
O, 14 de novembro fíxose en
trega no transcurso dunha ga-
la que xa vén sendo tradicional o XV Pre
mio de Novela 'Manuel García Barros'.
O acto celebrouse nos salóns do Recreo Cultural da Estrada e foi presidido polo Conselleiro de Educación e
Ordenación Universitaria, Celso Currás.
DANIEL FERNÁNDEZ O gañador desta edición foi o escritor Xabier López López, coa súa obra 'A vida que nos mata', exercendo de xurado, Camiño Noia, Carlos Lema, Carme Hermida, Plácido Lizancos e Valentín García Gómez (secretario).
Xabier López López: (Bergondo 1974) é avogado e presideu a asociación cultural Eira Vella de Betanzos. Publicou a súa primeira obra literaria Biff, Bang Pow! (novela case negra), no ano 1997. Logo da boa acollida desta orixinal parodia do xénero detectivesco ateigada de referencias ó mundo do cinema, acadou coa novela Doutor Deus (1999) unha especial repercusión crítica, situándose entre os narradores galegos dos noventa que integran no seu discurso un afán de renovación e unha forte vontade de se vencellaren á narrativa contemporánea universal. Posteriormente con O Caderno, obtivo o Premio Risco de Literatura Fantástica 2001.
Constrúe unha nova escola narrativa en 'A estraña estrela' (Ed Galaxia 2002). Gaña en 2003 o Premio García Barros. con A vida que nos mata .(Ed Galaxia).
ACTIVIDADE CULTURAL NO CONCELLO DA
ESTRADA
A Estrada, destacou sempre pola gran cantidade de persoeiros das letras: dende os trobadores Pai Soarez de Tabeirós, e Velho de Tabeirós, pasando polos Irmáns Marcial e Avelina Valladares, o poeta Cabada V ázquez, García Barros, Bernardo Rodríguez Ribeira, Reimóndez Portela, etc así como outros que estiveron asentados aquí e deixaron a súa pegada como Losada Diéguez, Castelao, Antón Fraguas, ata os actuais Martínez Oca, Carlos Mella , Mercedes Brea, Pepe Carballude, David Otero, Olimpio Arca, Carlos Loureiro, Xosé Luna etc ... fan que a nosa vida cultural destaque pola súa actividade literaria e labor a prol da normalización lingüistica, o que fai que na actualidade ninguén cuestione a lingua da nosa administración local totalmente galeguizada e todas as actividades que dela emanan para impulsar a lingua dentro da nosa sociedade.
Importante é o traballo feito a prol de prestixiar o idioma.
Na Estrada convócanse os
QS SALÓNS DO RECREO CULTURAL FORON UN GRAN FORO PARA A GALA DE ENTREGA DA DECIMOQUINTA EDICIÓN DO PREMIO
O ACONTECEMENTOS
XV Premio de novela Manuel García Barros
O premio converteuse o. longo <lestes quince anos nun símbolo para
A Estrada e un dos máis prestixiosos de novela de Galicia
VARIOS ASISTENTES SEGUINDO ATENTAMENTE AS INTERVENCIÓNS NO ACTO DE ENTREGA DO PREMIO MANUEL GARCÍA BARROS
iábéir~s ~erra, decembro ct6 2ob3
premios en lingua galega: Garcia Barros (novela) Avelina Valladares (Poesía) San Martiño (de normalización lingüística) Reimóndez Portela (xornalismo)
Todas as nasas actividades, teñen como contido primordial a normalización do noso idio-ma, así iniciati-
da Deputación de Pontevedra, o Alcalde da Estrada, a familia do escritor García Barros, responsables da Editorial Galaxia e membros do xurado, así como medios de comunicación social e representantes do mundo da cultura como o presidente da Fundación Castelao Avelino Pausa Antelo, escritores,
mestres, direcvas como as levadas a cabo dende a Fundación Cultural da Estrada (tutelada polo Concello) como son a súa editorial dende onde se fragua a revista cultural Tabeirós Terra, a Folla Voandeíra de Poesía Augasve rso , publicacións de obras de interese estraden-
T odas as nosas actividades, teñen co
mo contido primordial a normalización do noso idioma, así iniciativas
como as levadas a cabo dende a Fundación Cul
tural da Estrada
tores de centros da Estrada, e un longo etc. convertíndose nunha cita literaria de primeira orde onde a cultura galega e a literatura estivo presente en tódolos asisten-tes.
se etc, xunto co fu ncionamen to da emisora municipal, o grupo municipal de tea-tro e unha programación semanal e estable de teatro con obras en galego, etc, xunto á área de formación con cursos de iniciación e perfeccionamento (DXPL) impartidos periodicamente en dúas quendas anuais, van conseguindo que os distintos sectores da nosa sociedade (empresariais, comerciais, veciñais, relixiosos, etc) se confirmen cada vez ruáis no galego, lingua utilizada pola maior parte da nosa poboación e prestixiada dende os sectores públicos, o que incide tamén cada vez máis nos privados. Este traballo é posible levalo a c a b o debido á implicac i ó n d a Conce-11 ería de Cultura, o Servicio de Normalizción Lingüística, o apoio das institucións (Xunta, Deputación etc) de diversos sectores da sociedade, e dun nutrido grupo de colaboradores dos eidos ruáis distintos, mestres, empresarios, profesionais, etc) que nunca reparan en esforzos cando se lles pide a súa axuda para levar proxectos adiante -e que son quen de aglutinar cada vez máis xente ó redor dun proxecto común, a culturización da nosa sociedade nunha lingua propia dentro dun sano, constante e contemporáneo galeguisrno tal e como foi practicado tempos atrás polo que foi patriarca das nasas letras D. Manuel Garcia Barros.
O acto de entrega do premio foi nas instalacións do Recreo Cultural da Estrada e asistiron entre outras personalidades o Conselleiro de Educación e Ordenación Universitaria, Celso Currás, o Conselleiro de Xustiza, Interior e Admon. Local , Xesús Palmou, representantes
Reseña do premio
MANUEL GARCIA BARROS: A Estrada (1876-1972) nace no seo dunha familia labrega. Estudiou Maxisterio , profesión que tivo que deixar en 1936 por represalias políticas. Empezou a colaborar na prensa galega en 1903, facendo popular o pseudónimo de Ken Keirades, co que asinaba as súas Rexoubas. En 1931 publicou Contiños da
Terra e en 1972, pouco despois da súa marte,
aparecen As Aventuras de
Alberte Quiñoi, novela
na que o autor relata a súa nenez e adolescencia.
Galeguista de prime ir a hora, estas obras
pretenden ser a me
moria dunha sociedade
galega que el cría estaba per
dendo a noción das súas orixes.
Nesta tendencia escribe Dos meus recordos, Enredos e Fianchos, casos e causas que deixaron pegada na súa memoria hoxe todos eles reeitados pola Editorial Galaxia.
Ademais, director do xomal El Emigrado, deixou escritos infinidade de colaboracións en prensa, obras de teatro e demais obra menor.
Foi membro da Real Academia Galega, e tomou parte activa na vida cultural do seu tempo servindo de ponte entre a xeración de escritores de antes e dos de despois da Guerra Civil.
Home de profundas raíces e conviccións galegas , buscou sempre a estima do propio por parte do pobo e a culturización das clases sociais máis humildes.
O Concello da Estrada, coa intención de recuperar a figura deste fillo insigne e de apostar
m:abeirófi m:erí:a, decembro de 2003
MOMENTOS DISTENDIDOS DURANTE A CEA DE ENTREGA DO PREMIO DE NOVELA GARCÍA BARROS
forte pola creación literaria, convocou no ano 1989 a "I Edición do Premio de Novela Longa Manuel García Barros (Ken Keirades)", que esixía un mínimo de 150 páxinas nos orixinais e unha dotación de 1.000.000 pts para o gañador.
,-p~,. 'i''f"' •if1•J,L,J/e.,
a., bod OJ /e,,,f/f)~ ¡-e.,,,,,'4,)::i_
Actualmente o Premio está consolidado, gracias á importante colaboración da Dirección Xeral de Política Lingüística e da Deputación Provincial de Pontevedra o que provocou que na edición celebrada o ano 1999, se decidiu aumentar a contia a 1.500.000 ptas (9.000 euros).
Tamén foi importante a sinatura no ano 2000, dun convenio coa Editorial Galaxia, en virtude do que a editorial máis egrexia da nosa historia literaria se comprometen a publicar o premio durante dez anos, así como a difundilo en todos os lugares e medios que estivesen á súa disposición.
A VIDA QUE NOS MATA
Gañadora do Premio García BaJTos 2003, A Vida que nos mata é a última novela de Xabier López López, un dos autores de maior prestixio das recentes xeracións de naJTadores galegas.
A novela gañadora do García BaJTos é un apaixoante thiller, unha novela de trama policial protagonizada por un xornalista e concibida cunha vontade de estilo posta ao servicio da narración. Destaca pola súa capacidade para captar o interese do lector e pola extraordinaria recreación de ambientes e personaxes da época na que se desenvolve a burguesía industrial, a bohemia literaria e os medios de comunicación durante a Segunda República.
O autor tensa maxistralmente a corda do suspense nunha historia trepidante que acaba por fascinar ós lectores.
A Novela iníciase no balneario de Mondariz, onde se vai celebrar unha voda da alta sociedade da época. A partir dun dobre asasinato desátase unha cadea de acontecementos que han levar a Sebastián Faraldo, xomalista obeso e sentimental, a intentar clarexar toda unha lea de intereses e paixóns ocultas.
O protagonista percorrerá diferentes escenarios: en Madrid, os baixos fondos e os cafés literarios; en Bilbao vai topar co lado escuro da in-
dustria siderúrxica; en Pontevedra e Vigo terá que loitar contra a incomprensión e a intolerancia dos poderes públicos e da prensa.
Xabier López López A Vula que nos mata
Premio de Novela Manuel García Barros 2003 EDITORIAL GALAXIA Colección LITERARIA
/7
8/
Histo ·a do C Gándara e
O CULTURA
• ce1r a édic .. p
O LUIS FAJUNDES LORENZO
No fermoso val de Vea, a carón do río Ulla, está a parroquía de Santa Cristina de Vea, e no lugar da
Cerqueira atópase a Capela Da Virxe de Aránzazu, fundada polo 1790 e tamén nomeada polas xentes como a Capela da Gándara.
Algúns datos parecen apuntar a que foi fundada polo cura Don Francisco Bretal Mariño coa fin de que oísen misa aquelas persoas que viñan a unha feira que había nese campo, cando cadraba en día festivo. Este párroco viñera destinado a Santa Cristina de Vea, pasando antes polo destino de Couceiro (Muxía) onde se atopa outro santuario con esa mesma advocación; e como en Oleiros, que era a súa terra natal, hai a Capela de Nosa Señora de Aránzazu ou do 'Espiño' e probable que fose propagando a súa devoción polos lugares aos que ía destinado.
A escasos metros de alí, <liante da porta de entrada á igrexa, encontramos un cruceiro constituído por unhas escaleiras na base e unha Virxe que semella elevada ás alturas por uns anxos de pedra con cariña de nenos. Do outro lado, ten a imaxe labrada do Cristo na cruz, cos olios pechados e nos que destaca o pano con dobreces ao redor da súa cintura, e ao pé del un San Antonio.
Esta cruz de pedra ten escrito o nome dos que a mandaron facer en sinal de ofrenda e agradecento, e podemos ver os nomes labrados de Xan de Porto e da súa dona Catalina de Riveira. Pero, ¿que feito lle desexaban agradecer estas persoas á Virxe,e que se convirteu nun misterio de pedra inmemorial que aínda hoxe podemos admirar?. ¿Que relación garda este insigne Psiquiatra e Poeta coa nosa Capela da Gándara e coa historia dese cruceiro? . Irnos a aclarárllelo a vostedes, pero antes cómpre falar do noso insigne personaxe.
Unha persoa ligada á devoción pola Virxe de Aránzazu, e interesada na historia do Cruceiro, fo{ Don Xan Barcia Caballero. Este home tivo como antepasado a Don Domingo de Barcia que viveu a finais do século XVII e era do lugar de Piñeiro, en Cora, a poucos quilómetros da nosa ermita. Pero quen nos interesa é Don Xan Barcia Caballero pois foi personaxe notable para a súa época, da 'familia dos Barcia' dos que aínda hoxe podemos contemplar unha casa de pedra cun escudo nunha das súas paredes, que representa un brazo agarrando dunha espada. Irnos escribir unha breve biografía <leste home, para que saibades mellor quen foi e se un día ides á Facultade de Medicina de Santiago vexades o seu busto sabendo da súa importancia.
Nado en Santiago de Compostela no 1852, estudiou Medicina na Universidade de Santiago, e licenciouse no 1874. En 1885 fora nomeado cirurxián do Hospital de San Roque do que máis tarde sería o director; catedrático de alemán do Instituto de Santiago en 1891. Especialízase en Psiquiatría, e escribe notables publicacións ata que en 1885 fúndase en Santiago o Hospital de Con-
xo e chega a ser o primeiro Catedrático de Psiquiatría de Conxo, e máis tarde Director do mesmo. En 1892 e encargado de imparti-la ensinanza de 'Neuropatías e enfermidades mentais'. Máis tarde alcanza o posto de profesor axudante de Anatomía e a cátedra desta matería en 1894. No 1894 fora Catedrático de Anatomía da Universidade de Granada, que permutou en 1897 para a Universidade de Santiago; secretario da Facultade de Medicina en 1901; en 1902 profesor interino de Dermatoloxía e Sifiliografía. Nese ano médico do Hospital de xordomudos e cegos. En 1906 presidente do Ateneo León XIII; en 1908 delegado da
cámara de comercio de Santiago na exposición de Zaragoza en unión con D. Armando Cotarelo Valedor e D. Pedro País Lapido. Escribiu Don Xan Barcia, notables publicacións médicas e un sen fin de conferencias, entre elas 'la Locura y la Libertad' que foi o discurso inaugural que abriu o Curso académico-1912-1913 da Universidade. A elas hai que engadir a súa obra psiquiátrica fundamental: 'Dere Phrenopatica' ; e tamén 'Anatomía Práctica'.
O 20 de Novembro de 1893 morreulle a súa muller, cando el tan só contaba 41 anos, e dende aquela vestiu sempre de negro e consagrouse á educación dos
m:abetrós m:erra, decembro de 2003
seus oito tillos, dos cales, Pepita, de once anos lle morreu dous anos máis tarde. A devoción pola Virxe de Aránzazu de Santa Cristina de Vea, pensamos que estivo moi vencellada a esa dor interior e ao forte desacougo do que intentaba consolarse indo ao templo e orando.
Ademais como amante das letras galegas escribeu uns fermosos poemas na nosa lingua, dentro do xénero da Poesía mariana. E é nos seus libros, Mesa Revuelta e Rimas onde destaca o poema adicado á Virxe de Aránzazu da Capela da Gándara, situada na parroquia de Santa Cristina de Vea,e no cal narra o estraño acontecer dos feítos que deron lugar ao surximento dese sinal pétreo, e que agora mesmo Hes contámos:
Catalina e Xan eran dous labregos que vivian adicándose ao trabalto cotian e tiñan unha nena pequena que era a súa maior ledicia para tódolos seus esforzos coma país.
Un día, viron pasar un animal correndo por cerca deles e axiña se decataron que era un lobo que levaba a nena entre os seus dentes. Pronto o son da desgracia oíuse en toda a vecindade e organizáronse partidas de viciños para buscar á rapaza. O deconsolo ía aumentando a medida que pasaba o tempo e a dúbida de que a nena fose comida polo lobo aguilloaba a cabeza aterrada das xentes.
Ao acercarse a noite os pais cansos de andar cos demais viciños polo monte a buscala desesperados decidiron rezarlle á virxe da capela da Gándara; intuían que co tempo que pasara, só un milagre lles podía devolver a filliña con vida. Cos olios aínda chorosos e vermellos de non durmir observaron uns vultos tirado cerca da capela e ao acercarse alumeóuselles a cara ao ver que era a nena con vida ó lado do lobo morto misteriosamente.
Pero deixémoslle falar neste anaquiño ao noso Poeta:
"O cruceiro alí está: nas escaleiras escrebidos os nomes dos devotos qu'o fixeno, leutor, e son os mesmos qu'aquí sentado deixo: si ós teus
olios non parece verdade esta consella e a boca pechas con sorrir iróneco, relembra que de cote tras nos andan en ocultas feituras moitos lobos, e algún d' eles xa en nos comes to
houbera si de Dios non tivéramos o coido. En canto a min, cando as gadoupas
duras dVa desgracia ferironme d'abondo; cando a cachón deitou a desfortúa as bagullas de fel dende os meus
olios; cando sintín o corazón enfermo, cando n'o peito n'atopaba oco, sempre foi pr'a delor que me comía esta Virxe d' Aránzazu consolo."
De Mesa Revuelta e Rimas
Barcia Caballero finou aos 74 anos na súa casa de Santiago de Puerta de la Peña, nº 10, onde viveu coas suas filias ata o día 10 de outubro de 1926, pero nin a ciencia médica nin as xentes de Vea nos debemos esquecer del.
En Cora a casa dos Barcia perdura e fainos recordar outro tempo no que un mozo vestido de negro ía camiñando ata a nos a Capela e observaba a cariña· da talla da Virxe que aínda nós podemo contemplar agora; ao fondo queda o seu cantado e admirado cruceiro.
· m:abeíró.u m:erra; decembro de2003
Xosé A. Fernández Salgado (Universidade de Vigo)
Valladares: literato, linguista e folclorista
Marcial Valladares (Vilancosta, A Estrada, 1821-1903) ocupa un post o
sobranceiro na Historia da lingua e da literatura galegas como un dos ploneiros do Rexurdimento galego do século XIX.
Como literato, primeiramente formou parte da nómina de escritores románticos que polos temperáns anos da década de 1840 comezaron a poetizar en galego. Logo despois, xa en 1870, deu á luz a narración Majina ou afilia espúrea, public~da en 1880, coa que viña inaugurar o xénero novelístico moderno en galego. Como linguista, publicaría en 1884 o magnífico Diccionario gallegocastellano, o mellor do seu tempo, ó que lle engadiría novos suplementos durante a década de 1890. En 1892 remataría o texto gramatical titulado Elementos de Gramática Gallega, que permanecería inédito ata 1970. Así mesmo, o interese e aprecio de Valladares pola lingua e a literatura do pobo queda patente na súa actividade como transcritor de cantigas e melodías, refráns, adiviñas, contos ... da boca dos seus paisanos da Ulla, coleccións que teñen tamén o enorme mérito de seren das primeiras que se fixeron en Galicia; coma tal, o seu cantigueiro musical Ayes de mi país data xa de 1865 e o Cantigueiro popular, de 1867.
Nas páxinas que seguen centraremos unicamente nos refráns por el colectados.
Co noso estudio e edición" do seu refraneiro queremos dar publicidade a esta parte da súa colección folclórica, sen dúbida, menos divulgada e coñecida do que o seu cantigueiro.
As recollidas de refráns galegos ata o século XIX
Aparemioloxía foi na historia da literatura popular galega de tradición oral a
primeira en chamar a atención dos estudiosos, xa que a primeira colección de que ternos novas foi realizada no século XVI polo humanista Hernán Núñez. A súa obra publicada en 1555 baixo o título de Refranes o proverbios en romance rexistraba 129 refrán s galegas. Moitos deles , amais dalgúns nov-os, foron tamén incluídos en 1627 por Gonzalo Correas no seu Vocabulario de refranes y frases proverbiales. Do século XVIII, xa en plena Ilustración, datan as recolleitas realizadas polos frades bieitos Sarmiento, a primeira, e a de Sobreira, de contra fins do século.
Xa no século XIX, en 1864, o médico ferrolán José López de la Vega incluíu ruáis dun cento de refráns, outras tantas coplas, varios xogos e versos para recitar e un bo número de adiviñas no seu traballo 'La poesía portuguesa y la poesía gallega' , publicado na
coruñesa Galicia, Revista Universal (1/3/1864) que dirixía Antonio de la Iglesia. Ó ano seguinte, sería Manuel. Murguía o que recollería 169 refráns no volume I da súa Historia de Galicia (1865: 571-577). A maioría deles compiláraos do refraneiro devandito de Hemán Núñez, coa escusa de que foran transcritos "con tan mala ortografía y tantas faltas de sentido" que era necesario devolverlles a verdadeira lección e escritura.
Indicaba tamén o historiador que con aquel apéndice pretendía comezar unha tarefa de escolma de refráns e facía un chamamento a que se viñese encher o baleiro que se observaba nese punto da literatura popular galega.
Xa en 1868, será o clérigo ourensán Juan Antonio Saco Arce quen publicará 581 refráns nos 'Apéndices I' da súa Gramática Gallega. Do número total, o propio Saco Arce (1868: 263) recoñece que "ciento cincuenta y seis _ han sido tomados del apéndice ó ilustración I, del primer tomo de la Historia de Galicia por el Sr. Murguía".
Os refráns incluídos por Saco Arce foron reproducidos na prensa da época en varias ocasións. Cando menos, a súa colección localizámola en tres das revistas monolingües en galego do momento. Coma tal, foi publicada en dúas ocasións na ourensá O Tío Marcos día Portela sen facer referencia ó colector. A primeira apareceu baixo o título de 'Ref rás' entre os exemplares de 2211011876 e o 16/9/1877; en to-
tal 23 entregas, só ata a metade da letra N. En 1884 volveu reproducirse de xeito íntegro en 10 entregas como 'Refrás gallegos'. Nesta mesma revista no exemplar do 2711211885 (parrafeo 110) publicouse outro grupo de 37 refráns desordenados que pa-
X a en 1868, será o clérigo ourensán
Juan Antonio Saco Arce quen publicará 581 refráns nos 'Apéndices !' da súa Gramática Galle-
ga. Do número total, o propio Saco Arce ( 1868: 263) recoñece que "ciento cincuenta y seis han sido tomados del apéndice ó ilustración/, del primer
tomo de la Historia de Galicia por el
Sr. Murguía "
recen ser novos. A mesma colección de Saco Arce apareceu outra volta publicada a finais de xaneiro de 1886 baixo o título 'Refrás gallegos' na revista habaneira A Gaita Gallega, entre os exemplares do 2811/1886 e o 18/127 1887.
O refraneiro dáse como anónimo e só chegou ós iniciados por 'O'; en total, 383 refráns en sete entregas.
Finalmente, os refráns da Gramática Gallega volveron ser reproducida en 1890 nas páxinas da luguesa A Monteira, entre os números 43-54, en sete entregas. Neste caso _indícase o nome do colector e a obra de ·onde se callen.
En 1881 Saco Arce acrecentaría a súa colección con outros -cincocentos refráns máis, ata superar o milleiro. Non obstante, a engádega non tivo difusión no seu momento, posto que a obra que os cantiña Literatura popular de Galicia (1881) quedou inte~ rrompida cando estaba comezando a imprentarse pola morte do autor.
En 1886 Antonio de la Iglesia fixo tamén a súa pequena contribución ó refraneiro galego ó incl uír 230 refráns de temática agrícola e mariñeira no tomo III da súa antoloxía El Idioma Gallego (1886: 202-227). Deles hai 28 que afirma que foron recollidos polo seu irmán Francisco de la Iglesia.
Xa en 1893, na coruñesa Galicia Revista Regional (nos 9 e 10) publicouse outra colección máis, en dúas entregas, formada por arredor de 200 ítems. Titulábase Refranes gallegos no comprendidos en la colección del Señor Saco y Arce ni en la publicada en la revista Galicia por el señor Valladares, e ía asinada polo médico e literato mindoniense Manuel Leiras Pulpei-
ro. Finalmente, Marcial Vallada
res publicou en vida dúas grandes contribucións ó refraneiro gal ego.
A primeira saíu á luz en 1884, entremedias das entradas léxicas do seu Diccionario Gallego-Castellano (1884); a outra publicouse en 1887 nas páxinas da Galicia Revista Regional, que tamén foi recollida en 1890 no semanario lugués A Monteira, aumentada agora cun novo apéndice. Posteriormente, aínda listará outro grupo dé refráns máis nos seus Elementos de Gramática Gallega ( 1892), e como exemplos das voces de entrada no seu Nuevo apéndice ó Diccionario Gallego-Castellano (1896).
Pódese dicir, pois, que a finais do século XVIII e durante o século XIX as recolleitas de refráns feitas en Galicia funcionaron como elemento auxiliar doutras obras, principalmente lexicográficas o caso das coleccións de Sarmiento, Sobreira ou do propio Valladares, ou como apéndice doutras publicacións o caso das de Murguía ou Saco Arce, que figuran na súa Historia e na súa Gramática, respectivamente; ou ben son impresas en revistas, pero non en folletín que facilitase a colección no caso dos publicados na Galicia Revista Regional por Leiras e, xa antes, polo propio Valladares.
Houbo que esperar ós primeiros anos do século XX, cando á calor do agrarismo atopemos os primeiros 'refraneiros' galegos como publicacións independentes, é dicir, como xénero autónomo. Foron dous repertorios temáticos relacionados co mundo labrego: o Refranero agrícola y meteorológico gallego (1904), de E. Álvarez Giménez, publicado en Pontevedra, e o Refraneiro agrícola meteorolóxico (1906), de Pedro de Merille, publicado polo semanario betanceiro La Defensa.
Contido e composición da colección de refráns de
Valladares
Valladares non chega a formular ningunha definición de cómo el concibe o
refrán. Todo o ruáis limítase a encabezar a colección publicada na Galicia Revista Regional cunha cita de Monlau que reza: "Los refranes son la filosofía del buen sentido", coa que se pretende destacar o carácter xuizoso e sentencioso da paremia. Nin 'refrán' nin 'proverbio', as palabras que máis frecuentemente encabezan este tipo de repertorios aparecen incluídos no seu Diccionario Gallego-Castellano (1884). Non obstante, o concepto que tiña de ' refrán' non debía discrepar moito do que ofrecía Saco Arce na súa Gramática Gallega (1868: 265), onde afirmaba dos refráns que eran "las expresiones en que más vivamente se refleja el genio é índole de la lengua", recalcando o seu carácter de "resumen mas exacto y conciso del saber popular".
10 /
A propósito disto, cómpre dicir que Valladares botou man dos refráns na súa novela Majina para caracterizar precisamamente o xeito de falar dos personaxes populares da historia, xa que dos dez refráns que empregou, nove deles es-tán postos en boca dos habi-
home é o mesmo en tódalas partes.
Así e todo, acaba concluíndo, con respecto ós galegos,que os no sos "refranes provinciales,
aún prescindiendo del diverso sello que cada pueblo imprime a la expresión de un mismo pensa
tantes da aldea: . o s refráns zumegan Caitán , Félix, un modo de vivir e Bieito, Ruper-
miento, muchos pintan admirablemente el carácter del pueblo gallego, prudente, laborioso, sufrido, suspicaz a veces, frugal hasta el extremo".
un xeito de entender o ta ... , e só nun único caso o re- mundo. Ahonda con lles frán é utilizado botarmos unha ollada ós polo narrador, que tenta expresarse nun galego de rexistro ruáis formal. Isto é así, por
substantivos que máis veces se repiten para decatármonos de que os motores destes proverbios son
Os refráns teñen _como base a experiencia diaria concretada na rea-1 idade vivida por cada pobo ou cultura, que foi im-
que, como vi- precisamente os concep-mos indicando tos cotiáns os proverbios son vistos como fórmulas condensadas de sabedoría pop-ular e así os considerou tamén Saco Arce na súa Literatura popular de Galicia (1987: 303-305), como o gran tesouro da filosofía popular. Subliñaba o clérigo ourensán neste seu estudio que "en los proverbios suelen reflejarse el carácter, la índole, y las costumbres del pueblo q_ue los usa", e continuaba dicindo que moitos refráns son comúns a varias nacións, pois o
pregnando o seu compendio paremiolóxico daque-les temas que lle axudaban a resolver situacións vi-vidas pola expe
riencia colectiva e que lle proporcionan un modelo de coñecemento.
E certamente isto é o que se reflicte no case milleiro de proverbios colectados por Valladares por terras da Ulla, Deza e Tabeirós, principalmente. Os refráns zumegan un modo de vivir e un xeito de entender o mundo.
Abonda con lles botarmos unha ollada ós substantivos que ruáis v~ces se repiten para decatármonos de que os motores <lestes proverbios son precisamente os conceptos cotiáns que xiran arredor da aldea e o seu hábitat, as necesidades básicas dunha comunidade rural: a vivenda (casa), a
m:abeítól) m:erra decembro de 2003
ali'mentación e sustento (pan, auga, viño, fame, carne, diñeiro ), ó tempo (tempo, xaneiro, maio, marzo), os animais domésticos (besta, can, galiña), o traballo e instrumentos (traballo, carro), a relixión (Dios), a propiedade (dono), os propios designativos da especie ou familia (home e muller, filia, Xan) e os relativos ó corpo (man).
Analicemos a composición de cada unha das contribucións publicadas por Valladares ó refraneiro galego.
Os refráns do Diccionario Gallego-Castellano (1884)
S egundo indica no prólogo, Valladares incluíu "cuatrocientos sesenta refranes,
proverbios y decires", no seu Diccionario Gallego-Castellano (1884), co obxecto de que funcionasen como exemplos ilustrativos das palabras definidas. Aparecen ó final do corpo de cada unha das .definicións con outra
tipografía e en parágrafo á parte, a unha media de refrán por cada 25 entradas.
Nesta obra, Valladares concibe o refrán como auxiliar da lexicografía: isto é, sérvese deles como autoridade lingüística, porque considera que acreditan o uso auténtico do idioma pola súa
antigüidade e polo xeral coñecemento entre a comunidade. Opera, así, igual que o fixeran os ilustrados Sarmiento e Sobreira
-no século precedente, para os cales os textos da literatura popular eran paradigma do idioma.
O seu Diccionario saíu do prelo en 1884, aínda que unha primeira versión xa a tiña escrita o 30 de xuño de 1869 , segundo di no seu prólogo. Xa que logo, p0demos entender que en 1869 o folclorista ullán quizais debía ter xa coleccionados e distribuídos polas entradas correspondentes boa parte dos 460 refráns que finalmente incluíu nesta obra. Así e todo, o que sabemos de certo é que en 1867, semellando facer caso do chamado feito por Murguía na súa Historia de Galicia (1865) para que se recollesen estes textos, Valladares xa tiña transcritos un feixe de refráns, xunto con cantigas populares e outras composicións, no manuscrito Cantigueiro popular (1867). Segundo o seu 'Epítome', a sección de 'Refráns' ocupaba o penúltimo apartado, despois das 'Traducions dío castellano ó gallego, po-lo autor' e antes dos 'Acertixos', que pechaba o manuscrito do Cantigueiro. É de supoñer que parte deles serían empregados no Diccionario como citas e ruáis tarde publicados na prensa.
Aínda que debía ser coñecedor das coleccións precedentes de Murguía e Saco Arce, Valladares non tomaría ningún deles, do que inferimos que estamos ante unha colección, a feita por don Marcial, transcrita directamente da boca dos paisanos. A non coincidencia entre os 581 refráns da colección de Saco Arce e os 460 de Valladares do Diccionario tamén se demostran cos números. Segundo o noso cotexo das <lúas coleccións, só 33 refráns c;oinciden totalmente e outros 19 parcialmente, con leves variacións.
A ortografía dos refráns é a empregada por Valladares ó longo séu diccionario, xa comentada por nós noutra ocasión (Fernández Salgado 2002).
Os refráns da Galicia Revista Regional (1887)
En plena efervescencia do rexionalismo, Valladares vo lveu publicar no ano
1887 outro mangado de refráns nas páxinas da coruñesa Galicia Revista Regional que dirixía Andrés Martínez Salazar. Se no Diccionario a Valladares lle interesaba o refrán como exemplo de
'Ql;abeíróg '([erra, decembro de 2003 / ii
!}. sorte do pobre é andar a pedir. compañeiro. Cando o ano entrare en domingo, Comer ast' enfermar e gardar die-(Compilación e edición de A vellés veñen todas. Beber sin comer é cegar e non vende os boiciños e merca milli- ta hasta sanar.
Xosé A. Fernández Salgado) A ver quen leva o gato ó souto. ver. ño. Comer ben e traballar millor. A vida dos vagamundos é unha Ben aúna quen mal pasa. Cando o diñeiro fala, todos ca- Comer e sorber non pode ser.
A vida real; de mozos, polas taber- Ben mandado, mal mandado, fá- Jan. Comer pouco e rabo enxoito. A alforxa do pobre con todo po- nas; de vellos, no hospital. gas'o que manda o señor amo. Cando o lobo mata, mata pra to- Comerciante e porco despois de de. A xogueta e a bebedela botan as Ben sabe o demo a quen atenta e dos. morto. A auga de correr e a xente de fa- casas por terra. a besta a quen derruba. Cando o Pico Sagro pon capelo, Comíchem' a carne, róem' os lar non se pode privar. Achaque quer a morte e non sabe Bendita sea a tallada que trae ou- rapazas da Ulla, cubrid'o ruante- ósos. A auga todo lava, senón a mala de que sorte. tra remangada. lo. Comida feíta, compañía desfeita. fada. Agrade o cocho e non se repare Bens de cregos entran pola porta Cando o sábado chove e o do- Compañía coa muller. A baraxa é o libro dos xogado- no cocho. e saen pola ventana. mingo ante misa, pola semana Compra que vendas. res. Aguaciles e escribanos nunca de Bens divididos, bens perdidos. adiante verás que risa. Con abono e rega n 'hai mala te-A besta golosa, taleiga d'area. comer están fartos. Besta branca n'a come o lobo. Cando o vello incha, logo rincha. rra. A bondá destroi a autoridá. Aire de Calde, nin de balde. Besta mular, ou comer, ou andar. Cando Pico Sagro pon touca, au- Conséllate con quen sepa e, se 'Ábrete saco: unha maqu'a me Aire de Lugo, auga no puño. Besta parada non fai xornada. ga ternos moita, ou pouca. ques acertar, acertas. debes e duas ch'agarro', dixo un Algo ten a auga cando a bendi- Besta que xeme á carga non te- Cando un burro ornea, outro es- Contas da casa non din coas da muiñeiro. cen. me. coita. plaza. A cabra tira ó monte. Almorzo cedo, cría carne e sebo. Bico con bico o primeir'ano de Cando vaias a Ferreira, leva o Contas feítas son medias pagas. A castaña qu'esta no camiño é Altas, ou baixas, en abril son as voda; o segundo cu con cu: e o pan na faltriqueira i-o coitelo, Contos da feira que van pra o do veciño. Páscoas. terceiro ¿que trougueche tu? pra o cortar, qu'en Ferreira non mercado. A caste da horta sal da corte pola Alzar sin vento e parir sin tempo Boa roupa e boa vida fan a vella cho han dar. Corazón forte a seu dono leva á porta. non pode ser. garrida. Cando vén o cuco, vén o pan ó morte. A cocha coas súas serdas vai pra Ama a túa muller se ques pas na Boa vida non quer présa. suco. Crego feíto muller é. o cubil. casa ter. Bocado comido non fai amigo. Canta mais présa, mais vagar. Crego moi predicadeiro, nin por A coda dura o dente aguza. Ama de crego, mula de deño. Boi bravo rego largo. Canto ruáis caldo, ruáis sopas. eso ruáis limosneiro. A confesión do tambor, ausolu- Amigo que non dá e coitelo que Boi morto vaca é. Canto ruáis dan ó tolo, ruáis que- Criado dun día, caseiro dun ano. ción de pito. non corta que se perda pouco im- Boí vezado volve ó prado. re, ou ruáis tolo o fan. D A conta de meus compadres, re- porta. Bolo do lar, comer e soprar. Por Canto ruáis un anda no monte, D'amigo a amigo carto no bolsi-bandas ós afillados. Amigo un, enemigo ningún. moito que sea, non ha de sobrar. ruáis espiñas colle. llo. A dama ó desdén o galán parece Amigos de taberna, amigos de Bonitura sete faltas disimula. Canto menos vulto, ruáis craridá. D'home coxo e can rabelo, fuxir ben. m ..... Brancura sete faldas disimula. Cantos días pasen de xaneiro, coma do deño. A deuda e o labor sempre veñen Amigos, de lonxe, e contas de Brenceallo e caíño os país son do tantos olios perde o alleiro. D'inverno, ferreiro e, de vran, ta-ó pior. preto. viño. Carga larga, man na illarga. " ca- berneiro. A galiña polo bico pon. Amiguiño si; pro o porco polo Brétema no monte, millor que bo do ano nin besta nin carga. Dá Dio-las noces a quen non ten A ganancia vai na compra. que vale. pola mañán e pola noite. Caridá, sin vanidá. dentes. A gando bravo, corda larga. Amiguiños seamos e de noso te- Busca quen execute, pois quen Caro costa o que ben sabe. Da rapa á rebola veña o demo e A mal dar, tomar tabaco. ñamos. mande non falta. Carro derradeiro, ou moi cargado escolla. ,... A mala veciña dá a agulla sin Ji- Anada á carreira non se pilla. e ou ben baleiro. Dáme pan e chámame can. ña. Anadiña pouca, anadiña moita, Cabra coxa non quer sexta e, se a Casa grande, pouca limosna. Damo cando quixeres e, despois A mentir logo un deprende. vai chegando unha a outra. toma e mal lle presta, Casamentos con foguetes acaban do caldo, non mo negues. A mentira d'algo é filla. Animal de pico nunca ó home fi- Cada país ten seu uso e cada roca con cachetes. De boa nai busca a filia, e de boa A moita manualidá é causa de xo rico. seu fuso. Casamentos por amores acaban cepa pranta a vide. menosprecio. Ano d'ameixas, ano de queixas. Cada pingota d'auga que nesta en dolores. De Dios abaixo, cada un vive do A moita terra dá dúas cheas: un- Ano de laceira, en cada esquina ocasión zurpara a terra, tería pra Casamos unha fi lia en Lemos. seu traballo. ha de traballo, outra de miseria. unha panadeira. os nosos labregos valor imenso. Diablo tiñamos e diablo trouxe- De ferreiro a ferreiro non corre A mordedura do can cos pelos se Ano de landras, ano de grasas. Cada pobre, enterra a seu pai co- mos. diñeiro. cura. Ano de noces, ano de voces. mo pode. Casar e morrer, unha ves. De mañán á mañán perde o car-A muller e a cabra, a pata que- Ano de vimios, ano de viño. Cada un cheira, ó que come. Casar, a gusto; vestir, a uso. niceiro a Jan. brada. Ano, en qu'as zreixás non dan Cada un fala da feira, segundo lle Casáram' eu, por andar regalada, De marco a marco non hai arco. A muller e a ovella con día na froita, ano de fame moita. vai nela. e traza lle vexo d'andar com'an- De noite tódolos gatos son par-cortella. Anque a sardiña está no plato, Cada un para si vale por dous. daba. dos. A muller é a primeira Jeira que o n'é por falta de gato. Cada un pra si e Dios pra todos. Cásate, Xan, que Dios dará pan De pequeniño verás que boí te-labrador casado ve pola mañán. Anque son saco, teño baraza. Cada un rasca onde lle proi. e, despois de casado, leve o de- rás. A mullere a sardiña, pequeniña. Ansias alleas matan ós asnos. Cal de verzas, cal de papas, ata- mo que nin un bocado. De quen non se pensaba gran pe-A muller é o hoxe honrado, polo Antes sudar que tembrar. quémo-las barazas. Casou Inés co vello Cristovo, por drada. camiño do carro. Aresta en pano, dura un ano. Cal nas uñas, cal nos pés, has de s'este caldeiro daba pra un novo. De ruín madeira, nunca boa aste-A muller qu'en alto fía, o fuso lle Arreeiro dunha besta, cesteiro tirar a quen es. Caves ben, caves mal, cava ben la. cai e o cu ll'asubía. dunha cesta e pescador de cana, Caldo sin grasa, pan sin tasa. no carreiral. De S. Miguel a S. Miguel deitar-A muller que moi ruín sea, dúas máis perden do que ganan. Camisa fóra, Xan da Biola, cami- Cebada do día non fai andar ca- se cedo e deixar muller. tundas; unha pra que Dios veña a As cerdeiras e os ladrós, anque sa dentro, Xan do convento. Fa!- . ballería. De San Pedro a San Miguel, nin vela; outra, pra qu'a ver a Dios se prendan non son bos. dra fóra, busca nora; faldra den- Chámall' ó gancho cousa torta. rosario, nin muller. vaia ela. As enfermedades entran por Ji- tro, busca xenro. Chegar e encher non pode ser. De taberneiro a ladrón media so-A muller que non ten home no bras e saen por adrames. Can que moito lambe, tira san- Chufas e peídos non custan di- lo un escalón. regazo come. As. moitas paradas fan os días pe- gue. ñeiros. Debaixo do pau están as achas. A necesidá carece de lei. quenos. Cand'a resta fai tris-tras, busca Chuvia en marzo nin o mexo dun Decrúame tarde, arréndame cedo A nugalla nin come pan, nin dor- As nove, déitat'home; e, se deita- muller que a terás. rato. e pagareich'o que debo, dixo na me na palla, nin viste camisa la- do n'estás ás des, ben burro es. Cand'a ruliña rular, colle o foliño Chuvia en San Xuan, tolle viño e terra o millo. vada. As Pascuas con quen quixeres e e vai sementar. non dá pan. Deitarse e non dormir, esperar a A ovella, polo lombo, Jan e, pola os entroidos coas túas mulleres. Cand'un morre, había de nacer. Chuvia na semana da Ascensión quen chega e sin galardón servir, barriga, azafrán. Ás veci::s, o que parece espello e Cando a carballeira canta, gusta cría cos trigos mourón; pro é un cousas son desesperadas, en que A pobreza n'é deshonra; pobreza escara vello. ben a manta. regalo S. Pedro co seu xerro, S. non debes caír. é non ter honra. Asegún me tocan, bailo. Cando as ramas cantan en xanei- Cristovo co seu covo, Santa Ma- Despois de tocar aleluia, o que A porca de maio vale ruáis no Asegún vires de zreixas no zrei- ro, señal de fame en todo o eido. riña coa súa regazadiña, Santiago teña que a sacuda. -r,rincipio que no cabo. xal, así será o anal. Cando chove e fai luna, anda o co seu canado, S. Lourenzo co Desqu'o mes medea, ó qu'entra A porta do rezador, non bóte-Jo Ast' as tres vai a loita demo n' a Coruña. seu caldeiro penzo, Nosa Señora semella. millo. Asta que t ' acabes non te gabes. Cando Dios non quere, os santos coa súa ola, é San Miguel co seu Desqu' un almorza e xanta xa n'é A que seus fillos cría boa tea fía. Asta sete tira, Pepe. De sete pra non valen. tonel. a fame tanta. A quen has de da-la cea, non né- riba tira, Pepe, tira. Cando Dios quer dá-la anada, n' a Chuvia na semana da Ascensión, Desque chega o cuco, logo vén o gue-la merenda. Auga corrente non mata a xente. leva vento, nin xiada. nin boa faba nin bo melón. pan ó suco. A quen nada tiña e herdou, boa Auga d'outono mata a seu dono. Cando eu quero, ·non queren elas; Coas castañas asadas e sardiñas Desque se pon o sol pouco día castaña ll' estalou. Auga de tronada, nuns sitios, e, cando elas queren, teño outras saladas n'hai ruín viño. queda. A rapaciño mintireiro non perdó- moita, noutros, nada. ideas. Cobras en marzo, neve en abril. Desque un mes media a outro ne-las azoutas. Ave de pluma non deixes nin- Cando na ribeira neva, ¿que fará Coida o ladrón que todos son da asomella. A razón non quer forza. gunha. na serra? súa condición. Desque vén o cuco, fora pulpo. A Roma por cento, a Roma por Ave que se muda en cada sitio Cando no castiñeiro vires can- Colleita mollada, é media anada. Día d ' antroido e día de Pascua cent' e un. deixa unha pluma. dea, leva ó cameiro a ovella. Come máis un día de sol en fe- cada Jarpeiro na súa casa. A soberbia esta nos pobres e nos B Cando non fai vento, non fai mal breiro, que cantos cabalos ten o Día de Santa Inés chuvia unha ricos a avaricia. Bacuriño de celeiro non quere tempo. reino. sola vez.
12 /
Diablos comprar e diablos vender. Digoch'o filia, entendem'o nóra, ou dígoch' o sogra, enténdern' o nora. Dios apreta, pro non afoga. Dios sobre todo e sobre Dios nada. Dios te leve antes que neve. Dixo no monte unha vella: "Vaite febreiri"ño corto, cos teus días vint'e oito, si tuveras máis catro, non quedaba can, nin gato". Febreiro constestou moito: "Os teus becerriños oito, deixa que rneu irmán marzo hach 'os de volver en catro." Dixo o viño: "No corpo do home son valente e voante". E dixo o pan: "S'eu vou <liante." Do caro, pouco e, do barato, o que se poida. Do dito ó feito vai un gran pleito. Do monte sal o qu'o monte queira. Do qu'é tonto e non sabe, teña Dios piedade. Do que non entendas non fales, que vale mais non decir nada que decir barabaridades. Do que non sepas non fales, qu'é millor non dicir nada que dicir barbaridades. Dos escarmentados saen os avisados. Dous Xans e un Pedro fan esta-lo burro quedo. Dure a mala veciña o que é neve febreiriña.
E En agosto sol posto, noite connosco. En cama molida non se gobema a vida. En casa chea logo se fai a cea. En comprar e vender n' hai amigos. En coxeira de can e bágoas de rnuller n'hai que creer. En Deza, nin boa besta nin boa peza. En febreiro mete obreiro. En xaneiro, sete lobos polo carreiro. En Lugo, nin boa besta nin bo burro. En maio inda a vella queima o tallo. En maio, millo sementado, cal enxoito, cal mollado. En pan incertado corta quen quere. En San Xuan x' o cameiro guinda a Jan. En tempo de guerra n'hai carta en favor. En toda terra espiga o pan. En todo tratar é pan labrar. En xaneiro verza vella val carneiro. En xaneiro pon o alleiro. En xaneiro tira o cepo de xunt' a ti e pono <liante d'o compañeiro. Enterro sin choros e romaría sin gaita non ten gracia. Entr'o millo novo i-o vello, fame do deño. Entre fidalgos, roupa rachada máis ben que remendada. Entre marzo e abril, o cuco, ou a fin. Entrecostos e soás, honra de mesas, proveito de cás Enxámeo pobre no inverno nace e en maio morre. Escribanos e ameixeiras líbrern'os Dios das miñas leiras. ¿Estadísticos? en terra allea, que o que millor se confesa, maior penitencia leva. Este mundo é un bandallo; chove ne! como fóra. Esterca e non poñas marcos. Esterco de charamela, todo é
candela. Esterco de fieito grau polo peito. Esterco de folla grau pola trolla. Esterco de palla, grau pola barba. Esterco de silva, grau pola crisma. Esterco de xesta, grau pola testa. Estudiante de cama e sol, non val a atume dun fo) . Estudiante de cama i-estudiante de sol non valen un caracol. Estudiante do p'o-p' o, mexa na cama e morre de fr'o.
F Facenda de crego dáa Dios e lévaa o demo. Fágas'o ben e fágao Xan ou Miguel. Fai ben e non mires a quen. Fai o qu'o crego dixere e non fága-lo qu'el fixere. Fai o que che digo e non fága-lo qu'eu fago. Faill' a casa ó vinculeiro onde non dea o sol en xaneiro. Fala e pedra solta non ten volta. Fame qu'esperta fartura n'é fame. Fampa na plaza e fame na casa. Fariña do diablo todo se volve salvado. Fariña viva puxa polo dono arrriba. Fártas'un de comer e de beber e non se farta de saber. Fártase primeiro o papo que o olio. Festa dun día n' acaba unha casa e, s'é de máis, acabará quezais. Fiadeira, ¿que fiache? ¿Pronde fuche , pronde andache qu' en marzo non blanqueache? Fianza, en Dios qu'é santo vello. Fidalgo pobre no palleiro morre. Fidalgos pobres e bestas vellas acaban as nosas terras. Filio de comerciante, paseante e o do paseante, confiscante. Filio fuche, pai serás, cal fixeres, toparás. Fo! mollado masa leva. Forza de mozos e consello de vellos. Frol axada, despreciada. Froles en outono, fanse en ano novo. Fun a casa allea e avergonceime; vin á miña e remedieime. Furto xeitoso fai o home ladrón.
G Galiña que cacarexa, algo venta ou ovo deixa. Gallego con mando, catalán con bota, e andalús con diñeiro, tírem'os Dios do quinteiro. Gando blanco, nin no pasto, nin no banco. Gando gordo volve a seu dono tolo. Gardar que comer e non que facer. Grande é o demo e n'.hai quen o queira. Grau, debaixo do terrón, grau morto, e, debaixo da pedra, torto.
H Hai mais no pote que verzas. Hainas coma mantas, solo que non son tan anchas. Herdeiro de crego, libertino cego. Hoxe, por uns; mañán, por outros. Home dereito, parés mal feito. Home lascivo, home perdido. Home rnullereiro, consigo acaba e co seu diñeiro. Home pequeno, fo! de veneno. Home que, ó levantarse di ¡opa! e, ó sentarse ¡ ai ! , non sirve pra filia do meu pai. Home ruadeiro, nin boa meda, nin bo palleiro. · Home sentado, non fai mandado.
Home tramposo e rnuller mintireira, na casa de quen os queira. Honra e proveito non cabe nun xeito. Horta d' outono, mantén a seu dono. Horta de Sarnartiño mantén o seu dono e o viciño. Hoxe todo vai pola nova: s'é bo, mañán o dirá quen poida.
1 Irá corte e mata-las todas. Ir por besta e volver por burro. Irs'o comido polo servido.
L Labor feito nada pide ó por facer. Labra ben e fondo e collerás pan ahondo. Labra feita, bois ó monte. Labrador cazador, coellos na despensa e fame no comedor. Labrador chalán non colle viño, nin pan. Labradores novos, mal polos comareiros. Lacós, cacholas e soás, honra da mesa e porveito de cás. Largo de vaos e curto de maos, bon de convidar e malo de fartar. 'Lavada. ¡Ós tres días nada! ', díxoll'o millo á liñaza. E contestou ela: 'Nugallanzón. ¡Un mes baix' o terrón e inda se vou se non vou!' . Lava mal e torce ben, polo inverno. Lava ben e torce mal, polo vran. Lefia d'ameneiro arde no regueiro. Leña verde e xente moza todo é fume. Liño d'holanda pesa e non anda. Lonxe da vista, lonxe do corazón. Lurne xunt' a estopa, vén o demo e sopla. Lunes e martes lava a curiosa, miércoles e jueves a envidiosa, sábado a priguizosa. Lus e crus, <liante.
M Machada de carpinteiro, calzón de ferreiro e filia de taberneiro n' os queiras por ningún diñeiro. Madeira de serra e pan de cazola nunca sobra. Madeira serrada, plata labrada. Maio chuvioso, vran caloroso. Máis moscas xunta entena de mel que ola de vinagre. Máis s'engañan que os que beben. Máis vale entrar pobre no ceo que rico no infemo. Máis vale tunda de pai que cariño de amo. Mal anda o paxariño qu'anda nas maus do meniño. Mal de moitos, consolo de bobos. Mal lle vai ó raposo cando anda ós ovos. Mal sono dorrne quen veneno colle. Malia o dente que come a semente. Malia o rato que non sabe máis dun burato. Malla sin medo, s'o capelo do Pico vai para Lestedo; pero con ánsea, se vai pr'a Granxa. Mans, que non dades, ¿que buscades? Médico vello e avogado novo. Memento mei Deus quia ventus est, dácam' os cartos e torna os papés. Méntra-Io pau vai e vén, descansa o lobo. Méntra-lo prado enverdece, o boi parece. Mentras auga teña o Miño, no Ribeiro non falta viño. Mentras capo n'asubío.
m:abeirós m:erra decembro de 2003
Mentras esto u coa nai n' esto u coa filia. Mentras tempo non vén, sazón pasa. Meu cariño novo, ¿quen te fai vello? Catro meses de vran e oito d'inverno. Millo barato en maio, caro en agosto. Millo raro enche carro; millo mecho, nin carro, nin cesto. Miña cousiña nova, tres días no pereiriño. Miña roupiña nova tres días na trandeira e despois na borralleira. Miña Virxen de quen ten, teña eu máis que ninguén. Misa nova crego vello. Moitas paradas fan os días pequenos. Moitas veces fala un porque ten lengua. Moitas veces onde se pensa qu'hai touciños n'hai corres. Moito e ben n'o fai ninguén. Mordedura d'alacrán, busca viño, busca pan, que mañán t' enterraran. Mordedura d' alacrán, grau ó muíño e cocer pan. Morra Marta e morra farta. Morte duns vida doutros. Morto o can, morta a rabia. Moscatel non vai ó pichel. Moza a novia e vello o novio, casamento de como; vello el e vella ela, casarnento de m .... Moza de Deza e vaca da Ulla, de cent'unha. Moza pobre e ben vistida! Mal me cheira a chamusquina. Moza, qu'a moitos fai cara, dígoche, Xan, qu' é unha maula. Moza, que moito s' arrisca, ou quer novio, ou quer trisca. Muíño parado non gana maquía. Muíños d'herdeiros e bens de menores son os piores. Muller de cego que se compón moito, non se compón pra el que se compón pra outro. Muller parida, carreira abaixo, carreira arriba. Muller que fala latín e besta que fai hin, nunca terán bo fin. Muller que silba e fía de pé, nunca boa é. Muller, que co marido non come á mesa, algo pra si garda na artesa. Muller, que moito fala, ó millor desbarra. Mulleres e mulas hai poucas sin zuna.
N N'é o qu'a lúa pinta, qu'é o que Dios dita. N'hai amor firme com'o prirneiro, nin lúa clara com'a de xaneiro. N'hai atallo sin traballo, nin rodeo sin recreo. N'hai blanca sin tacha, nin morena sin gracia. N'hai voda pobre, nin mortuorio rico. N'hai carne sin óso. N'hai feira mala, o que un perde outro gana. N'hai feíta sin desfeita. N'hai ladrón sin alcagüete. N'hai macho sin femia. N'hai pega sin mancha negra. N'hai pior cuña qu'a do mismo pau. N'hai pior duro que o desnudo. N'hai pior xordo que o que non quere oír. N'hai plazo serodio. N'hai sábado sin sol, nin romeiro sin frol, nin dama sin amor. N'hai santo sin outava. N'hai soberbia que non caia. N'hai tolo sin idea.
Na casa de Miguel a rnuller é el. Na casa do bo amo alí morre o bo criado. Na casa do cura, cando non chove, barruza. Na casa do ferreiro de pau o coitelo. Na casa do ferreiro non tentar e na botica non probar. Na casa do rico, que fai mala vi- · da, puntada larga e acabar axiña. Na casa do pobre, que dá do que ten, puntada corta e asegurar ben. Na hucha aberta o xusto peca. Na miña terra, meu haber rn'honra; na terra de fóra, a roupa m'abona. Na mocedá e roupa rachada todo engarra. Na semana da Ascensión tres días carne e tres días non. Na terra allea as vacas escoman ós bois. Na terra dos lobos ouvear coma eles. Nabos e fidalgos, raros. Nadie as faga, que tarde ou cedo, todas se pagan. Nadie diga: "desta auga non beberei." Nadie naceu deprendido. Nadie vai ó r'o que non se molle. Naide turra do rabo do poltro coma seu dono. Nena, que de si non torna, é porta sin tarabelo. Neno día ano vara de pano Neno mimadiño, neno perdidiño. Neve febreiriña pícaa a galiña. Nin besta de moita herba, nin home de moita verba. Nin de vello, nin de neno, non te sentes no penedo. Nin polo bo tempo t'agaches, nin polo malo te mates.
in polo inverno déixe-la capa, nin polo vrau a alparagata. Niño feito, pega morta No mes de xaneiro súbete ó outeiro: se ve-los teus campos verdexar, pont'a chorar e, se terrexar, pont'a cantar. No tempo da grada o dono a trague. No tempo e na morte n'hai fianza. Non digas mal dé nadie e non t'engañarás; pensa mal de todos e sobre ti estarás. Non morra máis xente, que morreu J;lastante o ano da peste. Non peca de gula quen nunca tuvo fartura. Non pudo dar na berta e dou na albarda. Non s'engaña quen non conta. Non sabe o qu'é unha hora millorada a muller que non pareu. Non sabe o raposo cantas galiñas dorrnen fóra. Non sabe un onde a ten. Non saben o que perden os que non saben de nós. Non se sabe o que pesa a carne en canto n' o di a romana. Non sea tanto tirar que parta a corda. Non sempr 'o alcacén está pra gaitas. Non sirvas a quen sirveu, nin pidas a quen pideu. Non todo o que reloce é ouro. Non todo o que se di se fai, nin todo o que se fai se di. Non tódolos días é martes d'entroido. Non tódolos que dan son bos. Non tornes por dona muller replicona. Norte oscuro, vendaval seguro. Nos enterros os achegados, e nas honras os convidados. Nubes á montaña, vellas á borralla; nubes á ribeira vellas a raxei-
14~/ "
Pr'abaixo tódolos santos axudan. Pra a misa e pra o souto, n'hai que esperar un por óutro. Pra a un enterro non faltar, sete leguas rodear. Pra comer, non m'hei d'esconder; pra traballar, non m'han d' atopar; mais, pra contar fóra o que pase aquí, eso si. Pra entender de presos, carceleiros vellos. Pra muller parida e tea urdida, non falta a gracia de Dios. Pra o pan formar, quer o boi trembar. Pra o pobre sempr'é noite. Pra saber, andar polo mundo ou libros ler. Pra un ir a menos non se percisan empeños. Predícame, frade; por unha orella m'entra e por outra me sale. Prenda de gallego diñeiro vale. Primeiro caí un mentiroso que un coxo. ¿Pronde fuche, cristiano; pronde fuche, prond'andache, quíás tres misas de nada! non chegache?
Q Que o home se poida ver, coma nos cristás da fonte, nos olios da súa muller. Que seas canteiriño, que non, as pedriñas de tizón. Quéixas'un das que ten e non sabe as que lle vén. Quen á feira chega cedo vende o seu e mailo alleo. Quen á súa filia quixer casar, dell'o contofollas a lavar. Quen aúna por San Xuan, ou é tolo ou non ten pan. Quen ben ata ben desata. Quen cata o me! na colmea aguante a picadura da abella. Quen che mandou cantar, meu frade, quen che mandou cantar, que che pague. Quen comeu a carne que roa o óso. Quen con augas se cura, pouco dura. Quen con moitos se consella, fai o que non debe, ou cerdea. Quen con pólvora s'adivirte, no corpo o sinte. Quen de Dios está qu'ha de ser pobre, nunca rico morre. Quen de todo se adimira, ou é parvo, ou se fai el. Quen dixo pan dixo trigo. Quen erra e s'emenda, a Dios s' ecomenda. Quen fixo o cesto que lle poña o aro. Quen máis mira menos ve. Quen mal decrúa, na arrenda o súa. Quen manda, roga. Quen merca ruín pano, merca <lúas veces no ano. Quen millor cós empreados se confesa, maior penitencia leva. Quen moito corre, logo para.
Quen non goberna a leña, non goberna cousa que teña. Quen non ten máis que unha filia non pode ter máis dun xenro. Quen non ten rabo de palla, non ten medo ó lume. Quen o adiante non mira, atrás se queda. Quen o pouco desprecia, menos merece. Quen ó sementar é mesquiño, pra a seitura escusa fouciño. Quen o seu mal teña por moito cóntello a outro. Quen os lóstregos non teme, a Dios ofende. Quen ós paxaros recea, millo miúdo non semea. Quen os seus desagarima, ós alleos nada pida. Quen padeza das moas, qu'acuda á dentuza. Quen parece que non tripa as herbas, pronde vai, tólleas. Quen pareu, que arrole e, senón, pasar sin home. Quen quere a Beltrán, quere ó seu can. Quen rega o millo antes de ter pavón, non colleita graus d'estimación. Quen rouba a un ladrón gaña cen anos de perdón. Quen se laia e non come, nin sonea, logo dá os f' os á tea. Quen seus criados non vai a ver, venda o que ten pra os manter. ¿Quen te fai rico? -Quen che fai o pico. Quen vai a pidir non vai a fuxir. Quen vai en carro, nin vai a pé nin vai a cabalo. Quen vive de recordos, vive entre mortos.
R Regalo de monxa ferrado de trigo. Regalo de pobre, a pretensión ole. Rei é quen Rei non ve. Renego da grade que leva os terróns todos. Roibéns ó mar, vellas ó sollar. Roupa lavada polo sol agarda. Rubiás ó sol nado, pigoreiro, andarás mollado. Rubiás ó sol pósto, pigoreiro, andarás enxoito. Ruín cadela, roe ás veces, boa correa.
s S' a fiar te pos estopa, ten to na boca; se lan, tento na man; se liño, tento no dediño. S'a noite de Navidá foi de luar, labra ben pra sementar. S'a noite de Navidá foi d'escuro, sementa no terrón duro. S'houbo descortesía, culpa foi do bico d'abaixo e d'arriba. "S'o millo fose pouco, bota-lo dun saco noutro", dixo a galiña cando falou. S'o qu'estudia non sabe, o que n 'estudia mal pode saber.
S' un ha porta se cerra, cen s'abren. Sábado á noite María toma a roca. Sabe un a onde chegou e non sabe a onde chegará. Saben tódo-lo que bebo e non a sede que teño. Sacristán que vende cera e non ten o colmear, rapaverum furtaverum as veliñas do altar. Santa Marta d'Ortigueira: a muller que come a nata non pode facer manteiga. Santiago, co seu canado. Santos, ó ceo. Sardiña que o gato leva, aquela gandida vai. Sarna con gusto non pica. Saudiña e cante o merlo. Se Dios quer e hai proporción, en fillos e pitos logo s'un pon. Se non miro pra a vella, miro pra a guapeza que leva. Se queres a túa muller morta, dálle samborca Se queres ó teu home sao, dáll' abelao. Se queres ter bo viño, enxerta de boa cepa. Se ques a túa muller boa, dálle cerboa. Se ques andar á carreira, bebe auga d'herba rateira. Se ques conocer a Periquiño, dáll'un mandiño. Se ques ter bo viño, enxerta e boa cepa. Se ques vivir moito tempo, faite de mozo vello. Se sábado chove e domingo ante Misa, pola semana adiante verás que risa. Se ti t'alabas ¿que dirán os roáis? Se vas pra Deza, que o pan non ch'esqueza, e se vas pra Camba, lévao na manga. Sea o santo que fore, ora pro nobis. Sementeira na semana de San Román, nin palla nin gran; na de Santa Baia, gran e máis palla. Si como ladras, meras, xa che cortaran a bestra. Sol madrugadeiro, chuvia no quinteiro. Soldado gallego na guerra hai que velo. Sóltam'e verás como corro. Somos gallegos e non nos entendemos.
T Tan bonita é a culpa que nadie a quer. Tan longa foi aromaría, com'o día. Tanto dá comer, como estar comendo. Tanto dormir, tanto dormir, pasou o lobo sin o sentir. Tapa, masa, tapa, méntra-lo zorrólleiro pasa. Tella d'irexa ouro gotexa. Témperas d'arriba, auga nin pin-
UT:rtbeíról:í m:erra decembro de 2003.,
ga; témperas d'abaixo, chuvias, ou vario. Tempo contado logo pasa. Tempos van e tempos veñen: sufran os que males teñen. Tendo salú e comendo ben, o traballar non mata a ninguén. Terra que dá o cardo, pra min a gardo; a que dá o espiño, pra meu veciño. Terra sin abono acaba con seu dono. Ti bailaches e eu bailei, ti como sabes e eu como sei. Tibi ora, tibi ocas, pra ti son as mazarocas. Tira un a pedra e non sabe ond'irá dar. Toda carne come o lobo, méno-la súa, que lambe. Todos son bos e a miña capa n'aparece. Torcer pra dentro, andar de trenco; torcer pra fora, andar que namora. Traballar, sin regla, e morrer sin fe. Trata con cambotes e non che faltarán calotes. Tres anos de tus-tus, tres anos de bon can i-outros tres de lacazán. Tres cousas sempre frías están; rodilla d'home, cu de muller e bico de can. Trigo que n'has de colleitar, deixa de o visitar. Trono do solano, pouca auga, e se cadra, moito daño. Tronos en marzo, ou fame, ou mortazo.
u Un día pra morrer i-outro pra t'enterrar non ch'a de faltar. Un grau non fai graneiro, pero axuda ó compañeiro. Un mata e outro esfola Un ovo sin sal set' anos fai mal. Unha anduriña non fai vrau. Unha ave, nin canta, nin chora. Unha na boca, outra na man i-os olios n'a millor. Unha por outra n'é pecado. Unhas e outras botan ó crego de poutas. Uns erguen a caza e óutro-la matan. Uns nacen deitados e outros de pé. Uns tenden as redes e utros collen os peixes. Urdir e tecer non pode ser.
V Vaca de moitos, ben moxida e mal mantida. Vacas da Ulla e muller de Bendoiro n' as metas na casa, que ch'é un agoiro. Vai cos da feira e vén cos do mercado. Vai o vello morrendo e mais deprendendo. Váias'a tenda e quede o tendeiro. Vaise millor de noite ond'a auga róxea que ond'a luns alumea.
Val mais amigo da porta que irmán de trala costa. Val mais pouca axuda que moita derruba. Val mais unha chea que sete lambuscas. Vale mais caír en gracia que ser gracioso. Vale mais codia dura que pedra mol. Vale mais corda vacía que ruín compraduría. Vale máis gran de sobra na moega que muíño en espera. Vale máis maña que forza. Vale máis neno contento que pucho de zreixas. Vale mais nublado d'agosto que sol de setembre. Vale máis onza de trato que libra de traballo. Vale máis pouco diario que moito de raro en raro. Vale máis ruín compostura que bo pleito. Vale máis ruín conocido que bo por conocer. Vale máis ser arreeiro dun besta, que criado dunha recua. Vale máis ser pillo que pillado. Vale máis solo que mal acompañado. Vale máis solteiro que mal casado. Vale máis tarde que nunca. Vale máis ter libros de conta que conta de libros. Vale máis ter que desear. Vale máis tunda de pai que cariño de amo. Vale máis vello honrado que mozo desvergonzado. Van os cans onde n' os chaman e danlles pedradas. Vello qu'incha e mozo que mirra, pouca vida. Vento solán, chuvia na man, ou tres días en van. Viño blanco e muller, o primeiro que viñer. Viño de maio, pouco e malo. Viño tinto, de Salón e, blanco, de Regodeirón. Viño, a pasar; auga a fartar. Vísperas e completas, coas mans nas calcetas. Viva Dios e coza o forno.
X Xan da guedella moito madruga e tarde aparella. Xastre das Baíñas cose de balde, e máis pon as liñas. Xente nova toda é boba. Xiada na lama á chuvia lle fai a cama. Xunt' o galo, a galiña nova, non vella, pra que o galo estea alerta. Xusto, xusto, sólo Dios.
z Zapato burgués, besta d'andadura e amigo cruñés pouco duran todos tres.
•
\!Cabeirós \!Cerra, decembro de 2003 / 13
ra. O porco gordo untarll' o rabo. bos sacha, ou sacha os nabos an- O traballo dos rapaces é pouco e Pallas mortas n' alumean. Nunca chove como trona. O qu' á cerdeira non sobe, malas tes de nacer. quen o perde moi louco. Palleiro sin palla non se fai. Nunca choveu que non escampa- zreixas come; se sobe e cai, pior O que non ten senón unha sorte- O traballo non mata, pero amata. Pan d'hoxe, carne d'onte e viño se. lle vai . lla, non sabe en que dedo a poña. O vello mente ben na súa terra: o d ' antano, manteñen ó home sa-Nunca faltou casa pra vivo, .nin O qu'a solas fas na casa poidan O que paga a Xan e debe a An- mozo, na allea, mente que rabea. no. sepultura pra morto. /todos ver na plaza. drés, ten que pagar outra ves. O viño barato saca o carto do fa- Pan de literatura, pan de pouca Nunca faltou fouciño pra o meu O qu'agarda polo que vén de fó- O que paga criados e n'os vai rrapo. fartura. Martiño. ra, agarda polo que vén tarde é ver, venda o que ten pra os man- O viño con pasión tira esta do Pano gordo non garda puntada. Nunca faltou tolo pra tola, nin ta- sin hora. ter. corazón. Papas e casamento en quente. pón pra ola. O qu'é bo pra o fígado é malo O que perde o burro e topa a al- O viño con pasión tira esta do fa- Papas e pan unha casa desfán: Nunca faltou Xan pra Sabela. pra o bazo. barda, xa non sufre perda tanta. rrapo. papas e bolo desfana de todo. Nunca meiga morreu que non O qu ' é burro, tan burro é aquí, O que poda por marzo, vindima O viño é a sangre dos vellos . Para a misa e para o souto, n'hai deixase outra enseñada. coma en Lugo. no regazo. O viño fai ó vello mociño. qu' esperar un por outro. Nunca moito erra quen os seus O qu ' en agosto e setembre non O que por feita cría, sempre ten Obra feita, obreiros á m .... Para muller parida e tea urdida semella. dá cebada, en San Xuan non fai alegría. Obras, das sobras. nunca faltou remedio.
o xomada. O que promete e non dá é cocho Ofrecer e non dar ós tolos fai ale- Para o ruín carpinteiro, ningunha O arado rabudo e o labrador bar- O qu'en maio se molla; en maio pola soá. grar. ferramenta é boa. bu do. s'enxuga. O que queira comer morriña, co- Oír campanas e non saber ónde. Para pan, carne e viño, o Carba-O barato de balde é caro. O qu'está de Dios, n'o leva o de- ma carneiro en xaneiro e en maio Olio, de xastre, e compás, de car- lliño. O barato saca o carto do farrapo. mo. galiña pinteiro. Parceirías, coa muller e ind' así O ben feito ben parece, e o que O qu'ós vint'anos non é home, O que queira comer patacas en Ond'el non tire viño, escusan díir hai que se ver. fai algo merece. ós trinta non ten forza, ós corenta San Xuan, bóteas canda o pan. outros por auga. Pascua en Marzo, ou fame ou O bo pleiteante, dixo Tomé, boca non é rico e ós cincuenta non ca- O que queira te-la fortuna torta, Ond'hai cartas calan barbas. mortazo. cerrada bulsa aberta e listo do pé. sou, este paxaro voou. machee a vaca e famee a porca. Ond'hai cepos, logo un fai achas. Pascuas malladas, moitas dobla-O boi pola corda, e o home pola O que baila sin tanguer, ou é to- O que queira ter a muller boa de- Ond'hai crego, ou albarda, sem- das. Pascuas enxoitas, nin moi-palabra. lo, ou quere ser. lle cervoa. pre hai hora millarada. tas, nin poucas. O borracho logo solta o que ten O que bailador foi de mozo, de O que queira ter fillos larpeiros, Ond'hai galo non canta galiña, se Pasou o santo, pasou a romaría. no papo. vello inda vai á rúa. destíneos a cregos ou gaiteiros. non que o galo teña morriña. Pensa máis moxena, que feixe de O borracho logo solta pola pala- O que calza alparagatas e de mu- O que queira tomar venganza de Ond'hai ouro logo reloce. leña. bra. lleres fai caso, nunca xuntará di- seu veciño, póñall'a vida en di- Ond'un ha d'ir, n'ha de mentir. Pensa moito e fala pouco. O caldeiro, no lameiro, e o pote, ñeiro ou sempr'andará descalzo. ñeiro e en pan cocido. Ond'un non corre, non cansa. Perdonar, que s'houbo descorte-no fumeiro . O que come cabirto e cabra non "O que sea meu amigo verdadei- Ond'unha porta se cerra, outra se sía, culpa foi do bico d'abaixo e O caldo das paridas non fai mal ten, d'algures lle vén. ro, véñam'a ver o vinte de xanei - abre. d'arriba. ás preñadas. O que come pola man d'outro, ro", dixo o santo de Pico Sagro. Onde cabe un carro cargado, ben Pleito de pobre, na proba morre. O caldo, a gusto do enfermo. come moito e engorda pouco. O que s'escribe, !ese. cabe un home a seu cabo. Pobre do pobre, que todo o mun-O can de Xan Torrado canto fai O que compra con diñeiro que O que s'usa non s'escusa. Onde canta un crego, moe un do o mole. coa man desfai co rabo. n'é seu non diga que compra, se- O que se levanta cedo, repara o muíño e ornea un burro, nunca Pobre, a festa convidado, tira a O cariño dos moitos anda ós nón que vendeu. seu e mailo alleo . falta un peso duro. barriga de mal ano. poucos. O que con Dios anda, con Dios O que se levanta tarde, nin oi mi- Onde menos se pensa salta a le- '¡Pobriñas! ¡brenvos tarde e non O carto do miserable tres veces medra. sa, nin come carne. bre. comedes', dixo o raposo ás gali-vai á plaza. O que con rapaces se deita, luxa- O que se pica, allos come. Onde moitos cospen, lama fan. ñas. O casado, casado sempre. do se levanta. O que sementa colle. Onde n'hai fariña, nin relón, to- Poda en marzo, vendima no re-O castiñeiro na man ó burato e o O que consigo se consella, consi- O que sementa sin semente, sega dos talan sin razón. gazo, carballo, no carro. go se depena. sin fouciño. Onde n'hai malicia, n'hai peca- Poda en xaneiro, vendi'ma no O centeo, basto na hucha e non O que contas non bota, contas O que seu can quer matar, Arra- do. sombreiro. no terreo. n'atopa. bia lle pon por nome. Onde n'hai morte, n'hai mala 'Pódeme quen sepa e áteme cal-O cocho n'o agosto pon o entre- O que de mozo non tolea, de ve- O que sirve a señores, sirve a do- sorte. quera', dixo a viña ó labrador. costo. llo perde a cabeza. lores. Onde non se perde algo todo ~ Pola Candelaria cásans'os paxa-O crego e mailo zorro, se perden O que de vran non lle ferve a O que sirve ó común, non sirve a miseria. riños e vais'a galiñola. a mañán perden o día todo. mola, d'inverno non lle ferve a ningún. Onde non te chamen non te me- Pola Candelaria mitá do inverno O crego, onde canta, alí xanta. ola. O que ten avea non pasa sin cea. tas. fóra; se chove, ou venta, inda en-O criado mal mandado, poñe-la O que debía e pagou, tiña dolor e O que ten besta e anda a pé mais Onde non ves lobo, cata lobo. tra. mesa e mandalo a algún recado. sanou. besta el é. Onde non vexas corpo, non botes Pola liña vén a tiña. O demo pr ' as facer, pon unha O que do alleo come, do seu gas- O que ten besta soña na albarda. carga. Pola santa báixas'a peana. manta, e pr'as descubrir, toca un- ta. O que ten capa escapa, e o que Onde pérda-la capa, alí cata. 'Pola Santa Mariña, báixam' a ha gaita. O que longo quer casar, maula n'a ten escapa tamén. Onde sacan e non pón, logo se porretiña', dixo a cebola. O entroido, coas súas artes, bo- leva, ou vai buscar. O que ten de cegar, polos olios chega ó fondón. Pola Santa Mariña deixa a sacha tou a San Matías fóra do martes. O que mata é o escrúpulo. 11' ha de dar. Onde se pensa qu'hai touciños , e colle a fouciña. O fiado leva a mitá do clavo. O que medo garda a viña e non O que ten fillos non lle podrece o n'hai corres. Pola Santa Mariña, vai ás túas vi-O filio do can ha de roe-lo óso. quen a vindima. pan. Onde vai a fouce, vaia o mango. ñas , e cal as cates, tal as vendi-O home de ben non deshonra a O que moito quere agarrar, pou- O que ten fillos non rebenta de ¿Onde vas Clemente? -Vou coa mas. ninguén. co lle dan a apreixar. cheo. xente. Pola sona buscas'a persona. O home ó sábado e o boi ó lunes. O que morre por seu gu sto , a O que ten fillos non toupa. ¿Onde vas tolo? -Onde van to- Polo que garde no meu peito non O home, onde nace; e o boi, onde misma morte lle sabe. O que ten moitas mulleres nunca dos . teño pleito. pace. O que n'a súa casa {;Orne morri- enviúda. Onde vexas orella, mete cebada, Polo rabo da culler vai o gato á O inverno come e non cría. ña, na allea quere carneiro e gali- O que ten pan e touciño déalle e onde non vexas corpo, non po- ola. O lume é media mantenza e, so- ña. Dios moita herba entr 'o millo. ñas carga. Polo San Antón, toda galiña pon; bre cea, mantenza enteira. O que n' é home na terra, n' é ho- O que ten tenda quer que lla Onde vires bulla, escápate, se pola Candelaria, a boa e mala. O lume é o capón do pobre. me na guerra. atenda, e se non que a venda. non ques ser testigo nin parte. Polo San Estevo rapa o becerro. O mal do pai co filio vai. O que neste mundo fai mofa, no O que tropeza e non cai , máis Os cartos cóllens'unha ves, e an- Polo San Pedro burro quedo. O medo garda a viña e non quen outro, foza. adiante un paso vai. tes cóntanse tres. Polo San Simón apreta o baldón. a vendima. O que neste mundo fai risa, nou- O que un non quere outro apete- Os moitos fillos empobrecen ós Polos Santos béixans'as pedras; O mentir n'é habilidá. tro toca a chifra. ce. pais. por causa das mozas, o usé-O millo polo San Marco nin na- O que non cai á maza, cai á espa- O que vai a avogado nunca vén Os rapaces non son homes. quians' as vellas. do, nin no saco. dela. desconsolado. Os traballos dos casados son tra- Polvo en abril, lama en agosto. ---O millo rascado enche a cesta e o O que non fuma nin bebe viño, O que vén dado, nin é pouco nin ballos honrados. Por ben facer, mal haber. ferrado. lévao o demo por outro camiño. é malo. Ós vellos quítaselles o durmir i- Por campar, rabiar. O moito talaré vicio. O que non garda non ten. O que veña atrás qu'arree. éntralies o gruñir. Por mal e pobre qu'esteas, taber-O mozo pode morrer, pero o ve- O que non mata engorda. O rapás que n'a aprende a doutri- Ou a Dios ou demo, ninguén dei- neira nunca seas. llo non pode vivir. O que non s'arresga, non pasa o na, pau de carballo ó redor da pe- xa de servir, sint'os que sirven a Por Pascua de Resurreución tres O muíño i-o castelo, o que o qui- mar. trina. entrambos. cousas non ten sazón; sardiñas xer, véleo. O que non se farta comendo, O regalo do pobre é un cigarro Ouza, padre, as miñas coitas, que saladas, castañas asadas e predi-O ovo e a abelán, conforme ve- tampouco se farta lambendo. despois que come. non son poucas, nin moitas. cación. ñen van. O que non sinte a palabra, non O Ribeiro é o infemo das bestas, Ovella melende, melenta ou Por un puñado de fariña non que-O ovo sin sal set' anos fai mal. sinte a pancada. e o purgatorio dos cans. menga, o demo a trasquila. den as papas raras. O pan e a pedra no camiño me- O que non sucede nun ano suce- O rico non debas e ó probe, Ovella que bala bocado que per- Por unha vella que morreu todo o dran. de nun día. n'ofrezas. de. ano pestilencia. O pan non ten vixilia. O que non ten carro nin bois, an- O rosario non priva a misa. p Potro, de potrela; becerro, de va-O papel rexe todo. da antes ou despois. O roubado non loce. Padomelo con capelo, sardiña no ca vella. O paxaro na devesa un o axexa e O que non ten fariña escusa pe- O roubado ollece e non frolece. garabe!o. Pouca terra ben abonada, vala outro o pesca. ne ira. O subi-lo esqueiro, fóiseme o 'Palabra', díxoll'o lobo á cabra. moita mal traballada. O pesar todo é sede. O que non ten maña, non come tempereiro. Palabra e pedra solta non ten vol- Poucas son as malas fadas, oito O pobre todo é trazas e o rico, to- castaña. O tempero vai n'a man. ta. meses e tres semanas. do trampas. O que non ten que facer, seus na- O tempo fai culleres. Palabra por decir non ten chata Pouco aceite dan por un carto.
'Ql;abeíróii m:erra, decembro de 2003
bo uso da lingua, na colección da revista Galicia Revista Regional interésalle o contido, o pensamento simbólico que informa da nosa concepción do mundo como galegos que somos.
Esta nova colección apareceu co título de Refranes, proverbios y decires gallegos, recogidos por el que firma y no contenidos en la Gramática del Señor SacoArce, con que quería destacar que se trataba de refráns de nova colleita da que el era o artífice. Ía precedida da cita de Monlau que xa comentamos: "Los refranes son la filosofía del buen sentido".
A colección foi publicada en seis entregas mensuais durante os anos 1887 (nos 4, 5, 9 e 10) e 1888 (nº 3) e constaba de 671 refráns, máis outros 23 dun apéndice final: en total 694. Deles, 333 xa aparecían insertos no Diccionario; isto é, máis do 50% son novidosos. Neste caso a ortografía con que foron publicados os refráns foi manipulada, case con toda certeza, polo editor da revista. Confírmanolo o feito de que o acento grave <'> sobre <e> e <O> abertos fose eliminado en favor do agudo, e tamén o uso das grafías <g, j, x> para representar o actual <X> conforme un criterio etimolóxico, e non o propugnado por Valladares que consistía en seguir a grafía que tivese a mesma palabra en castelán.
Parte desta colección, en concreto os refráns comprendidos entre as letras A e E volveron ser reproducidos a finais de 1887 nas páxinas de O Tío Marcos da Portela (parrafeos 205, 206, 207), ben que, como era habitual no semanario dirixido por Lamas Carvajal, non se respectou o texto orixinario, senón que se fixeron adaptacións gráficas (en canto ó uso de acentos, guións, apóstrofos, uso da grafía <X>), amoldándose deste xeito ás normas gráficas que se vi ñan empregando na publicación. Tamén se traduce o título, que pasa a ser Refrás, proverbios e decires gallegos recollidos poi-o que firma e non contidos n-a Gramáteca d'o señor Saco e Arce; non así a cita de Monlau, que segue tal cal.
En 1890 a mesma colección publicada na Galicia Revista Regional volveu ser reproducida nas páxinas doutro semanario rexionalista, o lugués A Monteira, que dirixía Amador Montenegro. A revista, publicada integramente en galego, prestaba certa importancia ás compilacións de literatura oral , de feito, con anterioridade ó refraneiro de Valladares xa se publicaran tamén a colección de Saco Arce. A reproducción dos refráns do ullán fíxose a partir das páxinas da revista Galicia; non obstante, A Monteira debeu contar co consentimento do colector, posto que ó final do repertorio incluíu un apéndice inédito ata o daquela.
As diverxencias entre as versións de refráns da revista coruñesa e a luguesa son mínimas e retírense só a algunhas cuesrións gráficas de puntuación e acentuación. A distribución que se observa no uso das grafías <g, j , x> é a etimolóxica, a mesma cá seguida na Galicia Revista Regional, e, xa que logo, non a habi-
Refranes, proverbios y decires gallegos, reco
gidos por el que firma y no contenidos en la Gramática del Señor Saco-
Arce, con que quería destacar que se trataba de refráns de nova colleita da que el era o artífice
tual de don Marcial. O repertorio publicouse co tí
tulo en galego de Refrás, proverbios e dicires gallegos recollidos poi-o que firma, e non
contidos n-a Gramáteca d 'o siñor Saco y Arce, non sabemos se por decisión do editor da revista ou de Valladares, se ben a grafización das contraccións no propio título (n-a, poi-o fronte á habitual nía, po-1-o de don Marcial) e a popularización dalgúns termos (Gramáteca, siñor) condúcennos a pensar que a decisión foi tomada polo editor da revista. A lista de refráns vai tamén precedida da cita de Monlau, neste caso modificado en 'Moulam' por errata.
Os refráns foron presentados en orde alfabética e en seis entregas consecutivas dende mediados de novembro ata finais de decembro de 1890 (nos 60-65):-Sumab·an en total 732 refráns contando os 38 novos que aparecían no 'Apéndice JI. Refrás non pubricados hastrío díagora'.
Os refráns de Elementos de Gramática Gallega (1892)
En 1892 Valladares daba cabo ós seus Elementos de Gramática Gallega e se
guindo os pasos dos gramáticos galegos precédentes, Mirás (1864), Saco (1868) e Cuveiro
Segundo o naso reconto, a súa colección
chega a preto dun millei-ro de refráns. A repartición nas obras en que os localizamos pode verse na seguinte táboa, onde se reflicten Q total en cada obra e os que resultan
novidosos
(1868), incluíu contra o final do tratado varios apéndices e colecci óns de materiais lingüísticos diversos, non estrictamente gramaticais. Un deses apartados ti-
/ 15
tulouno o de Vilancosta 'Refranes y decires que suponemos no publicados todavía' (1970: 121-124) no que listaba por orde alfabética 80 novos refráns.
Os refráns no Nuevo Suplemento al Diccionario
(1896)
V alladares volveu servirse de refráns, en menor me
. dida que na primeira ocasión, para exemplificar as palabras de entrada nos contiguos suplementos á edición de 1884 do seu Diccionario Gallego-Castellano. En to~al incluíu 31 refráns , dos cales 19, son novidosos. Os restantes 12 xa apareceran en coleccións anteriores.
Criterios da nosa edición
Anosa edición do refraneiro de Valladares pretende recoller o total de textos
por el publicados. Segundo o noso reconto, a súa colección chega a preto dun milleiro de refráns. A repartición nas obras en que os localizamos pode verse na seguinte táboa, onde se reflicten o total en cada obra e os que resultan novidosos. Anosa intención foi a de in
tervir o menos posible nos textos fonte. Ora ben,
como queira que os refráns que compilamos foron aparecendo en publicacións e tempos diferentes, atopamos te¡<.tos repetidos que ofrecen dúas e ata tres versións gráficas diferentes, raramente variantes de contido. E cónstanos (como coñecedores da pro posta gráfica de Valladares) que as modificacións non sempre foron debidas ó colector, senón ó editor da revista ,en que se publicaron, no caso da Galicia, A Monteira ou o Tío Marcos. Por iso, como xa os textos base conteñen manipulacións sobre os orixinais (por exemplo na acentuación, no uso de <g, j, x> e nalgúns casos no uso do guión), e por mor do propio carácter divulgativo da publicación en que se insire esta edición, finalmente decidimos actualizar a ortografía seguindo os criterios que xa ensaiamos noutra ocasión para os poemas de Valladares (Femández Salgado 2003) e que, ó noso ver, non desvirtúan en demasía o texto. Non obstante, unha versión gráfica fiel ás fontes dos refráns pode atoparse nos apéndices doutro noso traballo (Femández 'Salgado 2002).
As modificacións gráficas que realizamos afectaron a estes puntos:
Actualizouse o uso de <b>/<v>, <h>, <y>/<i> seguindo as normas vixentes.
Unificouse nunha soa grafía <x> o uso de <g, j, x> que aparece nos textos base.
Eliminouse o uso dos acentos como marca abertura, e nos de tonicidade seguiuse a norma en vigor.
Mantívose o emprego do guión nos casos en que así se usa actualmente, maiormente para marcar casos do segundo alomorfo do artigo.
Elimináronse os apóstrofos <e> nos casos en que na lingua actual as formas se presentan xa amalgamadas (isto é, en contrae-
•16/
cións de preposicións con determinantes ou pronomes). Conservouse, pola contra, o apóstrofo en exemplos en que a virguliña representa unha verdadeira elisión en secuencia fónica.
En canto á aspectos (morfo)léxicos, deixáronse sen alterar as formas do galego popular que presentan algunha alteración (metáteses, harmonizacións, disimilacións ... ) con respecto á lingua actual. Tampouco se corrixiron os castelanismos léxicos nin morfolóxicos nin tampouco os dialectalismos, pois iso conlevaría ir en contra do propio carácter popular do refrán.
Por último, queremos aclarar que cando un refrán aparece en varias fontes, partimos da súa colección aparecida en A Monteira, a última. Obviamente nos casos en que só había unha testemuña, esa foi a seguida.
Presentamos os refráns ordenados alfabeticamente, en vista das dificultades que ofrecería unha clasificación de tipo temático, pois habería refráns que cadrarían ben en varios campos, e mesmo teriamos que considerar tamén a situación comunicativa en que se emitía. Unha clasificación <leste tipo tentouna Saco na súa
q ueremos aclarar que cando un refrán apa-
rece en varias fontes, partimos da súa colección
aparecida en A Monteira, a última. Obviamente nos casos en que só había un-
ha testemuña, esa foi a seguida.
Literatura popular de Galicia.
Bibliografía Femández Salgado, Xosé An
tonio (2002): Marcial Valladares (1821 -1903). Lingua, Literatura
e Folclore. Tese de doutoramento. Universidade de Santiago de Compostela [Versión en CDRom, Santiago: Servicio de Publicación da Universidade].
Femández Salgado, Xosé Antonio (2003) (ed.): Marcial Valladares. Poesía. Vigo: Xerais.
Iglesia, Antonio de la (1886): El Idioma Gallego su Antig,edad y Vida, 3 vols. A Coruña: Latorre y Martínez - Editores.
Murguía, Manuel (1865): Historia de Galicia, t. 1: Lugo: Imprenta de Soto Freire.
Saco Arce, Juan Antonio (1868): Gramática Gallega. Lugo: Imprenta de Soto Freire.
Saco Arce , Juan Antonio. [1881] (1987): Literatura popular de Galicia. Colección de coplas, villancicos, diálogos, romances, cuentos y refranes gallegos. Ourense: Diputación Provincial. [Ed. de Juan L. Saco Cid].
Valladares Núñez (1884): Diccionario Gallego-Castellano. Santiago: Biblioteca El Libredón, Estab. Tip. del Seminario Concíliar Central.
Valladares Núñez, Marcial (1887, 1888): 'Refranes, proverbios y .decires gallegos, recogidos por el que firma y no contenidos en la Gramática del Señor
m:abeiróii m:erra decembro de 2003
Anosa intenciónfoi a de intervir o menos
posible nos textos fonte. Ora ben, como queira que
os refráns que compilamos foron aparecercdo en
, publicacións e tempos diferentes, atopamos textos repetidos que ofrecen dúas e ata tres versións gráficas diferentes, raramen-
te variantes de contido
Saco-Arce'. Galicia Revista Regional , A Coruña, t. 1, 4 (4/1887), 5 (5/1887), 9 (911887), 10 (10/1887); t. II, 3 (311888).
A reportaxe foto gráfica que acompaña ós textos i da casa de Marcial Valladares, en Vilancosta (Berres), donde se descubreu unha placa na súa hon-ra, ademais da igrexa
donde se celebrou unha Misa de lembranza, e finalmente da homenaxe que cada ano co motivo
do Día das Letras se celebra diante do monolito ubicado nos xardíns es
tradenses ...
Valladares Núñez, Marcial (1887): 'Refrás, proverbios e decires gallegos recollidos poi-o que firma e non contidos n-a Gramáteca d'o señor Saco e Ar- · ce', en O Tío Marcos d'a Portela, Ourense, 205 (27 /11/1887), 206 (4112/1887), 207 (11112/1887). [Só contén os refráns que come-zan polas letras A-E.] ~
Valladares Núñez, Marcial (1890): 'Refrás, proverbios e dicires gallegos recollidos poi-o que firma , e non contidos n-a Gramáteca d'o siñor Saco y Arce', en A Monteira, Lugo, 60 (22/11/1890), 61 (29111/1 890), 62 (6/12/1890), 63 (1311211890), 64 (29/12/1890); 65 (27/12/1890). [Contén un 'Apéndice II' novo.]
Valladares Núñez [ 1892] (1970): 'Refranes y decii:es que suponemos no publicados todavía' . Elementos qe Gramática Gallega. Vigo: Galaxia, 121-124.
Valladares Núñez [1896] s.d.: Nuevo suplemento al Diccionario Gallego-Castellano, publicado en 1884 por D. M(arcial) V(alladares) N(úñez) autor de uno y otro. En Cademos de lingua, anexo 4. [Edición de M. García Ares]
AGRUPACIÓN de VOLUNTARIOS de PROTECCIÓN CIVIL 'SAN PAIO'
986 57 33· 33 Por si acaso ...
-OrabeírÓCi m:erra, decembro de 2003
Alexandre Bóveda Rápido repaso pola biografía dundos grandes persoeiros da historia colectiva de Galicia
Toda Galicia celebra neste ano 2003 o centenario de Alexandre Bóveda, con distintos actos e lembranzas.
Entre eles un congreso 'A Galicia de Bóveda', coordinado polo estradense Gonzalo Constenla, mentres que, outro estradense, David Otero prepara nestes momentos unha completa biografía para a Fundación Alexandre Bóveda.
Filio de carpinteiro e de costureira, Alexandre Bóveda Iglesias naceu en Ourense o 4 de xuño de 1903. Foi o terceiro de sete irmáns. Pasou a infancia e a adolescencia na súa vila natal, onde formou parte das corais e dos equipos de fútbol locais.
Cando Alexandre tiña 13 anos, fúndanse as Irmandades dos Amigos da Fala, que na cidade de Ourense tiña en Vicente Risco e en Otero Pedrayo os seus máximos valedores. Deles tomaría unha incipiente consciencia galeguista.
O propio Bóveda ten contado que comezou a súa vida política cando un día, estando seu pai a ler o xomal, escoitou que algúen lle dixo: "¡Que tempos: agora ata os obreiros len o periódico!".
na! pedindo o voto favor correu a cargo de Bóveda, que se convertera xa nunha das cabezas visibles do proceso. O texto resultaba aprobado pola maioría dos representates da poboación galega o 23 de xuño de 1936. Todos os movt<mentos galeguistas se implicaron na campaña. Finalmente é aprobado e presentado ás Cortes da República o 15 de xullo de 1936.
O desterro
A partir de 1934, o Partido Radical en alianza coa Ceda desenvolven en España unha política antiautonómica. O Partido Galeguista é castigado e unha disposición administrativa envía forzosamente fóra de Galicia a Bóveda e a Castelao. O primeiro a Cádiz, e o segundo a Badaxoz.
Durante o exilio dos dous dirixentes, o Partido Galeguista sofre unha excisión. Bóveda logra en 1935 o traslado a Madrid, onde había un activo grupo galeguista, e meses despois regresa a Pontevedra tras serlle dev9lta a súa praza.
Rematados os seus estudios de peritaxe mercantil, preparou oposicións en Madrid a auxiliar de contabilidade e tras aprobalas co número un, pasa catro anos na Delegación de Facenda en Ourense. Andaba polos 24 anos cando volve opositar para xefe de contabilidade de Facenda. Consegue o número cinco nos exames e pide destino en Pontevedra, a pesares das ofertas de traballo que lle chega-
ALEXANDRE BÓVEDA
A parte de facer propaganda a prol do Estatuto, Bóvedatamén emprende unha decidida campaña contra a dereita caciquil ourensá nas eleccións de febreiro de 1936. A súa familia mesmo figura entre os financeiros do Partido Galeguista, pero· non logra acadar acta de deputado por unha manobra electoral atribuída a Calvo So
ban dos ministerios madrileños. Bóveda xa tiña a Gali-cia na cabeza.
veciñanza. Participaba nas tertulias dos
cafés Moderno e Méndez Núñez e compartía proxectos con Losada Diéguez e Castelao, compañeiros de ideal galeguis-
ta. A creación da Caixa de Aforros de Pontevedra
O presidente da Deputación de Pontevedra,
Alexandre toma posesión en 1927 da súa praza na Delegación de Facenda de Pontevedra, cidade que por entón despunta na emerxente actividade políti-
B oveda participaba nas tertulias dos
cafés Moderno e Méndez Núñez e compartía
De La Sota, coñecedor da solvencia profesional de Bóveda, pídelle axuda para poñer en marcha un programa tributario na provincia . Esta confianza refrendarí-
proxectos con Losada Diéguez e Castelao,
compañeiros de ideal galeguista
ase nun novo encargo, a creación da
ca, na cultura e no asociacionismo agrario e obreiro.
Continúa a desenvolver o seu gusto polo canto coral na recan fundada Coral Polifónica, onde coñecerá á qu~ sería a súa muller, Amalia Alvarez Gallego.
Casan o 20 de outubro de 1930. A parella abriu casa en Pontevedra e logo no veciño concello de Poio, onde foron nacendo os seus fillos: Xela, Alexandre, Xosé Luís, Lola e Amalia.
A familia da súa dona, ligada ao mundo cultural pontevedrés, animaba as actividades profesionais e políticas de Bóveda, que se desenvolvía con total comodidade na súa nova
Caixa de Aforros de Pontevedra, que Bóveda pón a funcio
nar en 1930. O seu coidado labor, valeulle o nomeamento de director.
Por esta época, Bóveda tamen é convidado polo Seminario de Estudos Galegos a participar na redacción do anteproxecto de Estatuto de Autonomía. Realiza un intenso estudio das relacións fiscais entre Galicia e o Estado español qúe se converte nun gran argumento de defensa da autonomía ao concluír que Galicia sofre unha discriminacion fiscal. Bóveda volvería tratar o tema da economía galega a través das páxinas de A Nosa Te-
rra e en conferencias públicas. Entre as ideas que propuña, destacan a creación dun Banco de Galicia que sefaría cargo dos servicios recadatorios galegos.
O Partido Galeguista e o Estatuto
Coa proclamación da República o 14 de abril de 1931, chegan novos aires de li-
telo. O fusilamento
O 20 de xullo de 1936 estendeuse o alzamento militar por toda Galicia. Os capitáns gol-
pistas prenden a
be r dad e. Bóveda e os seus compañeiros galeguistas pulan por crear unhanova formación política que lidere o
D espois de recibir confesión, é
conducido nunha camioneta á Caeira o día 17.
Bóveda e envíano ao cárcere de Pontevedra; de aí, pasará a Ponte Caldelas, logo a Caldas de Reís, ata que é traído de novo a Pontevedra, onde bota máis de vinte días nunha escola que facía de improvisada cadea, con.outros presos políticos de diversas clases soci ai s. O 13 de agosto celebrouse no salón de actos da Deputa-
Un tiro directo no corazón pón fin á súa vida e o cadáver é trasladado
ao cemiterio de San Amaro
proceso cara a autonomía de Galicia. O 5 de de -cembro de 1931 fúndase en Pontevedra o Partido Galeguista e Bóveda exerce como secretario de organización. A primeira reunión pro estatutaria celébrase na Coruña en 1931 pero será na asemblea de concellos galegos de Santiago, en xuño de 1932, cando se nomean os ponentes, Bóveda entre eles, que han de elaborar o Estatuto definitivo a partir de todos os anteproxectos.
O Estatuto foi divulgado entre a cidadanía e recolleu diversas achegas, que foron presentadas en decembro nunha nova asemblea. O discurso fi-
ción un xuízo sumarísimo no que Bóveda fai unha defensa emocionada dos seus ideais galeguistas. O Tribunal Militar condéao a morte, sen que a súa familia e os seus amigos poidan facer nada para evitalo . Despois de recibir confesión, é conducido nunha camioneta á Caeira o día 17. Un tiro directo no corazón pón fin á súa vida e o cadáver .é trasladado ao cemiterio de San Amaro. Os exilidados galegos de Bos Aires decidiron dedicar o 17 de agosto á Galicia Mártir, celebración que aínda segue viva entre os sectores gaJeguistas.
@ transporte p_úbli~() de vzaxeiros e
mercadorías no concello da Estrada, esta
ligado moi directamente coa parroquia de Codeseda, xa
que é aquí onde a principios de século, un conductorchof er de La Estradense, abandona esta empresa e
funda o que se podía chamar como a primeira empresa de
transporte público de viaxeiros, estamos a Jalar de
José Álvarez.
Este pequeno empresario faise cun pequeno autobús, como podemos apreciar na fotografía ó chegar á nosa parroquia foi carrozado para viaxeiros.
Recordemos que naqueles tempos, o que se mercaba era o chasis e o motor, despois cada cal daba o uso que necesita, camioneta, turismo, autobús, etc Tamén destacaremos a importancia de ter carné de 1 a (foto grafía), que habilitaba ó seu propietario para conducir todo tipo de vehículos.
O noso primeiro protagonista tiña un pequeno negocio de ultramarinos, onde tiñan a parada os arrieiros que viñan do Ribeiro, onde tamén paraban os carruaxes de Mato da Estrada cando se dirixían a terras da provincia de Ourense. O seu servicio de viaxeiros era discrecional, facía as feiras da comarca, A Estrada, Forcarei, Terra de Montes, Moraña e viaxes a Santiago. A importancia da parroquia de Codeseda queda latente, na cantidade de mozos que nese momento estaban estudiando para cura en Santiago, no Seminario, pois eran os coches de liña da nosa pan-oquia os que transportaban as bolsas de roupa limpa, a comida, ou mesmo ós seminaristas á cidade do apóstolo.
A empresa parece ir bastante ben, José Alvarez contrata a Manuel Quibén, a Manuel Barros 'Manolo de Lino' e a José
tn::atieíróg m:erra, decembro de 2003
SOBRE ESTAS LIÑAS O AUTOBÚS DA EMPRESA 'PLUS-ULTRA' PIONEIRA DO SERVICIO EN CODESEDA ABAIXO, AUTOBÚS DA EMPRESA 'SIEIRO'
mesmo tempo Pepe de Xan (foto) tamen fai servicios de feira, excursión, servicios discrecionais. O coche de liña de Sieiro, matrícula PO- 613 7, na foto podemos ver o coche de liña na estrada de Codeseda a Pérez Viondi, fronte do ultramarinos de Silva. Parece ser que foi carrozado na casa do Carmelo e parece ser que traballaron 6 homes para poñelo a punto, e ó igual que o seu compañeiro deixa de sei· operativo polos anos 60.
O CARNÉ DE PRIMEIRA, UNHA PEZA CODICIADA E VALIOSA
ufs Porto achéganos desde a me"moria de Codeseda, dun pobo, a historia duns
autobuses e os seus camiños: os nosos . .,.
Sieiro -Pepe de Xan-, co paso dos anos 1928, 1929 .. . ata o 1935, a empresa cambia de propietarios, pasa a ser propiedade de Manuel Quibén e Manolo de Lino. Posteriormente, e comprendendo que podían subsistir dúas pequenas empresas, aparecen por unha parte, o autobús de QUIBEN, - con sede social administrativa no lugar de Xubrei, (coche de liña, fotografías).
A matrícula do seu primeiro auto é OR- 1199 O mesmo que o seu antecesor este fai feiras, excursións, etc. Traballa ata os anos 60 que por un mercado xa bastante saturado e pola xubilación deixa de facer as liñas. O
TRES IMAXES DE AUTOBUSES DA EMPRESA 'QUIBÉN' DE CODESEDA
As cousas ... as nosas
DDDDDDDDDDDDDDDDDD
m::abeirós m::erra, decembro de 2003
En Actas Municipais, do 12 de outubro do ano 1860 decíde se darlle ampliación ó espacio que ocupaba a feira a costa de ampliarse o espacio destinado a esta, a unha leira da igrexa, deno-
Codes AFei
Ca
minad a Trigueira , ruáis tarde en outubro do 64 , decídese o arrendamento dos estercos que proporcionaba a feira, deste pequeno dato podemos deducir da importancia das transaccions que tiñan lugar no citado campo, coas ga-nancias para a igrexa, U nha fe ira que era a propietaria en apretos dos terreos.
A feira, está total-mente consolidada no ano 1885 , xa que se amplían os días de celebración, cadrando as novas datas nos cuartos domingos de cada mes, e as xa existentes seguíndose celebrando os segun-dos domingos.
A parroquia de Codeseda , e ruáis concretamente o lu-gar da Sagrada, -recibe este nome porque antigamente era o lugar onde estaba o Mosteiro-, convértese nun núcleo importantísimo e referente das demais parroquias do Concello e das vilas próximas, importantes e variadas operacións mercantís teñen lugar na feira, existe Cua1iel da Garda Civil, estudios de fotografía, establecementos varios como ferreterías, varias tabernas, casas de comida, etc.
Todo esto contribuíu enormentente a darlle unha apariencia de vila.
Esto non era ben visto dende o Concello, como dato siginificativo, recordar que no censo de 1924, só a propia vila da Estrada, superaba en 433 habitantes a propia parroquia que neses momentos tiña máis de 1600.
Este empuxe de Codeseda, provocara que baixo o seudónimo de Hache, o mesmísimo M. García Barros publicara un artigo en El Emigrado, saíndo na defensa da titularidade da vila para A Estrada.
Xa no século XX, a FEIRA DOS CANS de Codeseda alcanzase o seu maior explendor, aquí vendíanse con certo éxito cans, os cales colocaban nas banquetas que había no campo da feira, nas casetas que se situaban baixando a dereita cara a igrexa colocábanse os vendedores, aquí podíamos comprar, froitas, queixo, ovos, etc ... , viñan os tratantes cos animais para a súa posterior venta, peixe de Marín e Bueu podíase encontrar os días de feira.
A chegada da postguerra e unha serie de incidentes· co resultado de morte son os que marcan a decadencia da feira, aínda que chega a celebrarse ata mediados dos anos 50.
A guerra civil española, interrompe o normal facer de toda España, e como non de Codeseda.
Era época de racionamento, de estraperlo, de moita necesidade, había moita miseria e os tempos de esplendor da parroquia quedaban atrás . Parece ser que nos anos 40 e acentuado polo anterior exposto e por unha serie de conflictos entre feirantes e Garda Civil os que empezan a darlle mala sona á feira que acentuado coa época de crisis , comeza o declive do citado evento comercial.
\ 0 / 19
MONCHO PÉREZ PRESIDENTE, E RAMIRO F. PAZOS SECRETARIO DA SOCIEDADE DE FILLOS DA ESTRADA NO CENTRO GALEGO CON MIGUEL DE LA CALLE E GONZALO FIGUEIRAS
REDACCION A expedición estradense a terras venezolanas, saíu de Santiago de Compostela o día 24 de outubro e de spoi s dunha viaxe tranquila chegou ó aeroporto internacional de Caracas onde estabamos sendo agardados polo presidente da Sociedad Hijos de A Estrada Ramón Pérez e o vicepresidente da Remandad Gallega e membro directivo tamén da es tradense José Quinteiro Martínez.
Os directivos da Sociedade Hijos de A Estrada, mostraron o seu moi alto interese na visita que o alcalde estradense se comprometeu a facer para despois de Semana Santa, comezáronse a poñer sobre a mesa actividades de posible realización.
A colectividade estradense en Venezuela, celebrou ese domingo a súa III Edición da Festa do Salmón e a Richada. A máis grande celebración que ten lugar ó cabo do ano na Hermandad composta por máis de 40 sociedades.
Foron preparadas máis de 350 racións do primeiro prato (salmón) e do segundo (richada) polo hosteleiro estradense Fernando Anselmo Lópes, nas cociñas dun prestixioso restaurante da sociedade caraqueña 'Agencia de Festejos S Antonio' rexentado polo lucense de Barrela José González e do que é socio o estradense José Manuel López de Sto. Tomé de Ancorados.
O xantar de irmandade comezou ás 14:30 (hora local) e contou coa asistencia de preto de 400 persoas, na súa maioría vinculadas ós concellos da comarca. Así mesmo, hai que sinalar unha importante representación de membros doutras sociedades (sobre todo da provincia de Ourense) así como a dos vicecónsules de EEUU Leah Pease e Eric Geelan, ou o Presidente do importante Centro Portugués de Venezuela Mario Pereira Francisco e o secretario Renato Amaral que destacaron os profundos lazos de irmandade entre Galicia e Portugal e as relacións que deben intensificarse entre A Estrada e munici-
A EXPEDICIÓN ESTRADENSE CON BLANCA CARAMÉS, PRESIDENTA DO SECTOR DA MADEIRA DA CÁMARA DE COMERCIO DE MARACAIBO E CO
SEU MARIDO JUAN RODRÍGUEZ
pios moi parecidos do país veciño.
Ó principio do acto, causou impacto entre os organizadores do acto a pronta chamada do rexedor local Ramón Campos, que mediante conversación telefónica con Valentín García, e coa intercesión do membro da Corporación Gonzalo Figueiras, falou directamente co Presidente de Fillos da Estrada en Caracas Ramón Pérez Bermúdez, interesándose pola marcha dos actos e reincidindo na organización dunha expedición organizada polo Concello da Estrada.
O Presidente de Fillos da Estrada Ramón Pérez, agradeceu a especialmente a presencia dos representantes de institucións a Felisindo López (Pres. da Hermandad) polo apoio decidido á festa, á Comisión de Festexos e á Agencia de Festejos S. Antonio pola cobertura dada ó acto.
De seguido , o concelleiro Gonzalo Figueiras despois de recibir unha metopa conmemorativa do acto , fixo entrega dunha axuda económica doada pola Fundación de Exposicións e Congresos, destinada a sufragar gastos de axuda á beneficencia do colectivo de Fillos da Estrada na capital venezolana.
A Sociedade de Hijos de A Estrada en Caracas, que cumpriu xa 43 anos (un máis que a Hermandad Gallega), ten 257 familias asociadas e é das fundadoras da gran Hermandad, a máis antiga dentro das 40 que a compoñen e que goza dun gran prestixio tanto pola importante colonia de estradenses como pola actividade desenvolta.
Dentro deste marco, hai que destacar que fose unha das cinco inicialmente elixidas pola Consellería de Emigración para poñer en marcha o seu programa de asistencia social e a domicilio para emigrantes necesitados.
Destacable é tamén a gran cantidade de contactos de tipo comercial que se levaron a cabo, con empresarios da hostelería que están realizando operacións de compra de locais e terreos para negocios en Galicia (A Estrada é para eles un destino moi considerado) e que mostran grande interese pola posibilidade de acondicionamento destes locais por fábricas de mobles e carpintería da Estrada.
Unha visita que terá continuidade coa do alcalde estradense Ramón Campos, quen sobre o mes de abril do 2004 visitará Caracas e Maracaibo.
---
_,,-
20/
CALLOBRE C.F. premio Sanmartiño local pola súa traxectoria na que o deporte e a lingua van parellas. Noutro artigo destas
mesmas páxinas coñeceremos en profundidade un libro de Carlos Loureiro no que se ·fai un repaso pola historia deste
clube senlleiro da comarca, e que este ano foi premiado polo Padroado da Fundación Sanmartiño con seu galardón local
'QI:abeirós 'QI:errn, decembro de 2003
O SAN MARTIÑO 2003
G UPO DE EMPRESAS COESCO Premio Tabeirós Terra de Montes
O Grupo de Empresas COESCO, foi merecente de levar o galardón de Tabeirós -Terra de Montes, polo seu emprego e difusión do galego dende os inicios ata a
actualidade, sendo modelo de empresa moderna e integrada no seu entorno.
Este grupo empresarial, propiedade do estradense Xosé Manuel Garrido e do silledense Manuel Colmenero Maril em·pezou a súa andaina en 1984 coa empresa Coeso cun local na Estrada no que se impartían clases de mecanografía, informática e idiomas. Hoxe teñen academias na Estrada e Lalín e imparte máis dun cento de cursos homologados polo INEM e pola Xunta de Galicia. Ademais deseña cursos a medida para empresas e colectivos. O 30% dos estradenses asistiron a algún dos cursos do centro de formación de Coesco. A empresa emprega 24 persoas e a súa facturac ión supera os 555.000 euros.
Máis tarde (1993) apareceu Ofitiendas, especializada na instalación e venda de equipos informáticos e de todo tipo de mobiliario e material de ofici-
na, ten a representación de tres series distintas de ordenadores para o todo o norte de Pontevedra, o sur da Coruña e vende ordenadores para Portugal, Canarias e Madrid.
Nos últimos tempos nace SOCYSER, (2001). Leva a atención dos servicios sociais de varios concellos galegos, ademais de ser unha das empresas acreditadas pola Xunta de Galicia apra prestar os servicios subvencionados parcialmente mediante cheques asistenciais. Traballa tamén para particulares e factura 300.000 euros. Esta firma vai ser a priemeira de España que obtén o certificado de calidade ISO 9001 que avala aínda máis o seu alto nivel de traxectoria e prestación de servicios.
Estes empresarios que medraron do pobo e entre o pobo que os respaldou, están xa am-
pliando as súas instalacións na nosa vila en 2.000 metros cadrados máis de aulas e oficinas na rúa S. Paio, ó tempo que dispoñen da máis ampla oferta en tecnoloxía punteira.
Entre os seus proxectos de hoxe en día ademais da ampliación están a edición dos manuais dos seus cursos formativos en soporte multimedia, o que supoñerá unha importante novidade á hora de que os alumnos recollan apuntamentos en galego en formato dixital que poderán modificar no momento.
Un grupo de empresas que medra co galego e que sempre destacou pola defensa do propio e da cultura galega que este ano vai incrementar co inicio da compra dunha serie de acuarelas a pintores que galegos que expoñerá a finais de ano para logo ser agasalladas ós clientes.
Fernando Quintela, Premio Sanmartiño 'Toda unha vida'
O Premio a Toda Unha Vida, o máis senlleiro porque recoñece a vida dunha persoa defendendo a causa do idioma e a causa galega, recaeu no vilagarcián Fernando Quintela; persoa de fondas conviccións galeguistas que o levaron a manter un forte vínculo cos galeguistas do interior en tempos da dictadura.
Mestre de profesión, Fernando Quintela forma parte dos fundadores da Fundación Alexandre Bóveda, figura á que se atopa directame vinculado o seu labor como presidente da mesma e como fén-eo defensor e propulsor da memoria dos homes que con Bóveda compartiron unha época histórica e un ideario. A esta fundación débenselle os contínuos esforzos pola recuperación e dignificación da figura e da obra do ilustre persoeiro do noso país.
Máis concretamente neste ano que se cumpre o centenario do nacemento de Alexandre Bóveda a fundación que leva o seu nome non escatimou esforzos en levar por espallar por Galicia enteira as firmes conviccións galeguistas dun Bóveda que planificou xunto cor. Castelao unha Galicia próspera e desenvolvida. Do ilustre economista que den-
de Pontevedra puxo os alicerces dunha terra máis xusta da que lle tocou vivir e pola que por desgracia tivo que mon-er.
Persoa asídua da Estrada e da súa vida cultural, Fernando Quintela destaca ademais por ser persoa afable, excelente
conversador e de gran formación cultural, virtudes que fan del un exemplo de traxectoria vital para as novas xeracións e merecente deste premio San Martiño ó emprego e normalización do idioma. ¡Noraboa .. !
m:abeíróS' m:erra, decembro de 2003
N o mes de Xullo pasado o Callobre C.F tivo que engadir un novo fito á súa historia e é que esta mesma
historia se vise reflectida ao longo de case duascentas páxinas nun libro. Desde logo
que semellan moitas páxinas, pero a histo-ria do Callobre C.F. posibelmente necesita
se máis., especialmente polo que respecta ao aspecto gráfico, dado que neste libro só podemos ver unhas cen fotos onde se historian
nin máis nin menos que sesenta e un anos do seu percorrer deportivo.
C.AL!LOB.REi c·.F.: Un pasad.o; e U.D reco,ñecement,o
O pasado nas mans de quen o queira ler
Posiblemente a primeira foto con
servada do Callobre C.F.
Ano 1944. Compoñentes:
Pena, Barros, Emilio, Quinteiro, Ro
gelio, López, Antucho, Porro, pepe, Antón, Regino e
Beiras.
A obra, tituladá 'Callobre C.F.: dos alicerces a 2002', percorre a historia desde Clube desde os seus comezos alá polo ano 1941, onde o fútbol é, ruáis ca un deporte, unha maneira de dar renda solta ás inquedanzas aldeás, ás angurias dun pobo recén rematada a guerra civil e o que esta contenda absurda supuxo para o pobo. Tamén puidese ser que isto permitise que as xentes se xuntasen sen que isto supuxese un 'delicto' e que se interpretase simplemente como unha actividade deportiva.
O 20 de Xullo, o día da festa grande de Callobre, a Santa Margarida, no recén acondicionado Campo do Atallo de Callobre enfróntanse os dous clubes veciños do Foxo e o de Callobre (daquela chamado Airiños de Callobre) e ambos clubes saltan ao campo no medio e a incertidume dun público espectante. De pouco importou o resultado (0 Foxo venceu por 2 a 1), senón que a base do futuro Callobre C.F. quedaba asentada, o que hoxe soen chamar 'a primeira pedra' hai que situala
naquel día: o 20 de Xullo do 1941.
N o título do libro fálase dos alicerces, pois os alicerces son as bases dunha obra, de
calquera tipo que sexa, ou dun edificio. Para que un edificio se manteña en pé e que nel poidamos afrontar calquera tipo de embelecemento, de reforma ... os alicerces teñen que estar ben estructurados, ben firmes, e a consecuencia será que ese edificio aturará todo tipo de ataques, de malos momentos ... pero con esas bases nada o fará tremer.
Os alicerces do Callobre C .F., segundo podemos ver plasmados pola sabia pluma de Gonzalo Iglesias, foron duros, problemáticos, pero consistentes. Asimesmo estes alicerces serven como base para a contraposición entre aquel fútbol
para moitos arcaico, para outros real, para outros sincero ... co fútbol máis actual, posibelmente ruáis irreal, ruáis deturpado, ruáis dependente do mundo que o rodea.
Pero de todos os modos cómpre reflexionar de cómo este fenómeno balompédico puido pervivir ao longo de tantos anos nunha parroquia sen desfalecer. Probabelmente sexa polo que antes dixemos de que os alicerces foron firmes e o Callobre C.F. inda ten moitas ruáis páxinas· que escribir, por moito que lles pese a moitos onde o espírito de recoñecemento deportivo se substitúe pola envexa e o mal entendido deporte e respecto.
Este libro está complementado por artigos de plumas insignes coma a de Carlos Mella, a de Luís Porto 'Licho' ou a de Juan José García Cota 'Cota', todos eles ex xogadores do Callobre C.F..
Salientar o artigo de Carlos Mella onda, coa súa sátira cotiá, resumiu á perfección a filosofía que serviu de base para a elaboración do libro: a contraposición entre aquel balompé de antes e o actual.
Na introducción- ao libro dánsenos dous lemas de dous grandes .escritores como foron Helvétius e Osear Wilde, onde se resume a finalidade dunha historia:
'A historia é a novela e a novela é a historia dos sentimentos'
'O único deber que ternos coa historia é reescribila '.
Polo tanto neste libro o que se fixo foi reescribir a historia do Callobre C.F. intentando facer unha novela e asimesmo nun esquecendo de historiar os sentimentos que levaron a esta respectábel historia que o Callobre C.F. leva percorrendo.
Para nada nos importaría . dentro duns anos estarmos por aquí para reescribir a historia do Callobre C.F. no seu centenario. Seguro que nestes intres nin imaxinamos o que lle deparará o futuro pero se os alicerces seguen a resistir, será moito o que nos comprometem9s a relatar.
/ 21·
PORTADA DO LIBRO 'CALLOBRE C.F: DOS ALICERCES A 2002'
O recoñecemento: O Premio San Martiño
Cando un clube vai acadando resultados deportivos a cotío é un clube chamativo, recoñecido ... pero só iso, e nos eidos deportivos. Agora ben, para as persoas que traballan a cotío para que ese clube conquiste eses resultados deportivos non deixa de ser un orgullo que outros estamentos sociais e culturais lle recoñezan outros méritos que non sexan eses obxectivos primordiais deportivos polos que é destacado.
Xa no ano 2002 a 'Asociación de Pillos e Amigos da Estrada' distinguiu ao Callobre C.F. polo seu labor social, cultural, deportivo ... ao longo de tantos anos .. .. posibelmente o primeiro recoñecemento que lle chegou a este clube por parte dunha entidade extradeportiva e desde logo que foi algo que enorgulleceu á familia callobresa e desde logo que será un feíto que quedará rexistrado na historia estradense.
Pero na actualidade o Callobre C.F. vén de recibir outro gran recoñecemento, un excepcional recoñecemento por parte do Xurado dos Premios San Martiño, premios que teñen co- · mo referente á normalización ling,ística do noso idioma, tan necesitado de feítos tales para que este idioma acade o estatus que merece e que lle pertence. O Callobre C.F. caracterizouse desde os seus comezos polo uso cotián do noso idioma sen diglosia, o que quere dicir que todo documento oficial, toda comunicación, independentemente de quen fose o receptor, fose no noso idioma, por moito que as altas instancias do ba-
lompé galego inda sigan a usar o castelán como idioma oficial a todos os niveis. Como se narra no libro 'Callobre C.F.: dos alicerces a 2002' nas orixes oficiais deste clube tivo moitísima importancia o fervor cultural e galeguista daquel Callobre dos anos 70 onde o propio cura párroco, D. Xesús López, era un dos abandeirados deste galeguismo a todos os niveis, e o clube de fútbol non ía ser unha excepción. O que ben comeza ben terá de rematar e o Cailobre C.F. seguiu a ser fiel á súá filosofía galeguista non só a nivel de imaxe externa senón que a nivel ling,ístico interno, independentemente de ideais das persoas que puidesen rexer os seus destinos, xa que o idioma debe ser algo que estea por riba de todo o demais e se os galegos non somos quen de defendelo , ben ·pouco poderemos agardar dos de fóra, que xa ben que nolo levan reprimido ao longo dos tempos.
Agora só falta que a sensibilidade ling,ística desde Callobre C.F. só se vexa acrecentada por este recoñecemento e ao mesmo tempo que sirva como exemplo para que todo tipo de entidades, deportivas ou non, sigan a súa estela e que o noso idioma se vexa reflectido, usado e respectado a todos os niveis e que, a poder ser, os órganos federativos tamén tomen exempfo daqueles clubes que, coma o Callobre C.F., reclaman co seu uso un respecto para este idioma e que o tomen ta:mén como exemplo a seguir. Carlos Loureiro Rodríguez. Ex Secretario do Callobre C.F. ao longo de 17 tempadas e autor do libro en
col da historia deste clube
'--·
221
DÍA 31:
PROGRAMA Iº sementre 2004
XANEIRO
ACTUACIÓN DA MASA CORAL DE BERRES, MASA CORAL 'PERLA DEL ATLÁNTICO' E O CORO DO COLEXIO DE AVOGADOS.
FEBREIRO: (MES DO TEATRO INFANTIL) DÍA 7: 'ÁEU ASÍ NON XOGO!' de Talia Teatro DÍA 14: 'OS XIGANTES' de Miro Magariños DÍA 28: 'BOLAVÁ DETECTIVE' de Teatre Un (Barcelona)
MARZO: EN MARZO .... POP
DÍAS: QUIQUE GONZÁLEZ (Madrid) presenta o seu novo disco Kam!kazes mojados DIA 12: GYRU DEVA (A Coruña) presentan o seu novo disco After Ali DIA 19: , BRONCO BULLFROG (Londres) presentan o seu novo disco , Erpporium Days The Harringay Demos DIA 26: . LQS SENTÍOS (Sevilla) presentan o seu novo disco SHE DIA 27: III Edición do Festival de Cantareiras 'De Rueiro en Rueiro'
ABRIL: MES DO HUMOR
DIA2: L-90 BASSI co espect·culo 'VENDETTA' DIA 16: RIKI LÓPEZ co espectáculo 'EL HOMBRE MÁS FELIZ DEL MUNDO' DÍA 30: 'O CASO DA RÚA LOURCINE' de Teatro do Morcego
MAIO: TEATRO DÍA 7: 'O ANO DA COMETA' do Centro Dramático Galego DÍA 21: 'A GRAN ILUSIÓN' de Teatro do Morcego DÍA 28: ISI, O REI DA COMEDIA
XUÑO: TEATRO DÍA4: 'A PAZ DO CREPÚSCULO' de Talía Teatro DÍA 11: -'Moliere Final' de Talía Teatro DÍA 17: FESTIVAL FIN DE CURSO CONSERVATORIO E ESCOLA DE MÚSICA DÍA 18: FESTIVAL FIN DE CURSO ESCOLA DE TEATRO
XULLO: FESTIVAL FIN DE CURSO DA ESCOLA DE BAILE, DANZA E MÚSICA TRADICIONAL
UI:abeírós UI:erra, decembro de 2003
Protagonista: o cabalo AESTRADA ACOLLERA NO MES DE XULLO A REPRESENTANTES
DE ONCE COMUNIDADES AUTONOMAS NA SEGUNDA EDICION · DAS XORNADAS NACIONAIS DO CABALO
O Concello da Estrada está a organiza-la segunda edición das xornadas nacionais 'O Cabalo na Festa', unha iniciativa do Departamento de Cultura que se levará a cabo entre o 1 e o 3 de xullo, na antesala da Rapa das Bestas de Sabucedo, e que acollerá no municipio a representantes de festas cabalares de once comunidades autónomas.
O cqncelleiro de Cultura, Xosé Manuel Reboredo, presentou en rolda de prensa o anteproxecto elaborado para este evento, que pretende dar continuidade á primeira edición, celebrada o pasado mes de marzo na localidade murciana de Caravaca de la Cruz. Reboredo salientou que esta actividade "servirá para potenciar o turismo e a cultura que rodea ás festas cabalares máís importantes de España" e mostrou ·o seu desexo de que este encontro "consiga potenciar aínda máis a imaxe da Rapa das Bestas de Sabucedo como gran expoñente da cultura e das tradicións do concello estradense'. Ademais, mostrou a súa intención de que as xornadas tamén contribúan a dar a coñecer o cabalo como medio de locomoción para facer o Camiño de Santiago, especialmente ho vindeiro ano 2004, coincidente co Ano San-to. .
O concelleiro estradense fixo un repaso das quince festas participantes, procedentes das comunidades de Galicía, Astu-
rias, Castela-León, Castela-A Mancha, Cantabria, Andalucía, Cataluña, Estremadura,
O concelieiro de Cultura, . Xosé Manuel Reboredo,
presenta un anteproxecto para celebra-lo evento
entre o 1 e o 3 de xullo de 2004, na antesala da Ra
pa das Bestas.
-A potenciación do turismo e da cultura en torno
ás festas cabalares e a promoción do cabalo como medio de face-lo Camiño, principais obxecti-
vos desta iniciativa.
-As xornadas contarán coa presentación das
grandes festas cabalares de España, unha mostra fotográfica e unha exposición de obxectos das ci-
talf,as festas.
Valencia, Murcia e Illas Baleares, e destacou o valor histórico que teñen todas elas, reco~
ñecido tamén pola catalogación que posúen na actualidade.
Así, A Estrada acollerá a representantes de festas tan prestíxiosas como as Carreras de caballos de Sanlútar de Barrameda ou Los Caballos del Vino de Caravaca de la Cruz, por só citar algunhas.
As xornadas comezarán cunha recepción o día 1 de xullo e continuarán na xornada seguinte cunha reunión de traballo pola mañá.
Xa pola tarde, o Teatro Principal acollerá a presentación das fes tas convidadas, unha mostra fotográfica das mesmas e unha exposición dos obxectos típicos destas festas cabalares.
As xornadas concluirán o sábado 3 de xullo, primeiro día da 'rapa', coa participación dos representantes na tradicional subida ó monte e no primeiro curro do ano. '
Por último, Reboredo quixo recordar que este anteproxecto aínda pode sufrir variacións, xa que aínda falta por determinar o modo de financi amen to e concretar con exactitude o programa de actos. Non obstante, mostrouse decidido a sacar esta actividade adiante, xa que pode contribuír, non só a difundir a imaxe de Sabucedo, senón tamén para chegar a acordos de colaboración co fin de desenvolver accións conxuntas coas principais festas cabalares de España.
UJ:aheírós UJ:erra, decembro de 2003
Sociedad Hijos del Ayuntamiento de A Estrada (Cuba)
Mantemento do espírito estradense na diáspora Quen pode imaxinar unha
/23
o e: • directiva formada por.persoas que, inda que levando strada no seu sentimento
por herdanza, xa naceron naquel excepcional país (agás o Sr. Servando Oubel), berce onde os nosos emigrados dos séculos XIX e XX foron acollidos coma se fose nativos?
VISTA ACTUAL DO ANTIGO CENTRO GALEGO (ACTUAL GRAN TEATRO DE LA HABANA)
~ 3 (/)
o Q;l <( u
Pois esta directiva segue a se xuntar, a manter ese espírito, feíto que só é explicábel porque se trata de persoas cunha cultura e cun amor polo seu que
noutras persoas soamente figuraría coma mera anécdota para contar en tertulias.
Sen embargo o que ruáis me impresionou foi que teñen necesidade de se comunicar con este elo que é A Estrada, de manter ese fío que os una co seu pasado ... e desde logo que os estradenses, que todos tive-
MEMBROS DA ACTUAL DIRECTIVA DE 'HIJOS DEL AYUNTAMIENTO DE A ESTRADA': De esq. a dereita.Leonardo Barros (Vicesecretario), Manuel Barros (Tesoureiro), Servando Oubel (Vicetesoureiro) e José
Antº Villanueva (Presidente)
MEMBROS DA ACTUAL DIRECTIVA DE 'HIJOS DEL AYUNTAMIENTO DE A ESTRADA' coautor do artigo, Carlos Loureiro, á entrada do antigo Centro Galego
mos algún devanceiro ' cubano', cometeremos un gran erro deixar a estas xentes esquecidas.
Coido que aos estradenses que sigan no estranxeiro, inda que sexan estradenses xa nacidos alá, deberan de ser xulgados todos por un igual e polas súas raíces, porque seguro que eles senten moito ruáis a este pobo estradense, e galego, que moitos de aquí, e que non soamente nos acordemos deles en momentos puntuais e aJleos ao sentimento de irmáns. As veces o sentimento de irmanamento ten que ir moito ruáis alá que outros intereses <(orna económicos ... Ao nos recibir no antigo 'Centro Gallego' , actual 'Gran Teatro de La Habana' e abrirnos aquelas portas das vitrinas que manteñen o título de 'Hijos del A. De La Estrada' non había nada ruáis que lles mirar para a cara, para os ollos, para ver que neles só había sentimento, amor por esta terra e ... posibelmente reprobación polo esquecemento en que se atopan.
Pero cando lles dixen que eu intentaría por todos os modos enviar para alá material coma libros, etc ... volveron a me dar outro exemplo humano excepcional ao me dicir que sería moi interesante enviar material escolar para nenos e nenas que realizaban os seus estudios primarios no Colexio Concepción Arenal, centro totalmente rehabilitado baixo a dirección, coma a maior parte dos monumentos da Habana, do esgrevio historiador D. Eusebio Leal, e que fora o primeiro Centro Galego da Habana. Non esquezamos que por este e polo posterior Centro Galego pasaron grandes persoeiros da nosa cultura (Curros Enríquez, Neira Vilas ... )
A Sociedade actualmente está formada por uns cento vinte socios dos cales soamente un vinte por cento son nacidos aquí na Estrada. Os demais son xa descendentes de estradenses pero que non esqueceron as orixes do sangue que inda flúe polas súas veas.
Nunha comunicación das continuas que manteño co Doutor D. Manuel Barros Del Valle
verbo do magosto, el dicíame que lle explicase cómo era xa que tiña referencia del porque a 'Unión Orensana' hai poucos anos tivera a iniciativa de celebralo na Quinta de los Molinos con castañas e viño enviadas por empresarios ourensáns. A ver se este dato nos puidese animar aos estradenses a algo semellante para seguir mantendo vivo ese sentir dos nosos irmáns.
Os estradenses non teremos perdón se non apoiamos que estes irmáns sigan mantendo esta chama que os una ao seu pasado. Non podemos esquecer o que Cuba supuxo para nós en tempos pasados, o que os estradenses en Cuba obraron como mecenas para a nosa cultura (véxase como sustentaron economicamente o xomal 'El Emigrado!', por exemplo ), o apoio que homes coma García Barros tiveron desde alá, inda que só fose moral naqueles tempos difíciles para os nosos vates estradenses.
En resume, que non teremos perdón se soamente fugurasen no esquecemento da súa patria nai, que xa teñen problemas abondo co esquecemento a que os leva a sen razón doutros intereses espúreos que pouco pensan no pobo, nas persoas, e que levan a que a 'Perla do Caribe' estea estrangulada debido a egoísmos inxustificábeis.
'Hijos del A. De A Estrada': seguide firmes e rexos no voso traballo moitas veces esquecido- e nas vosas conviccións que eu, e moitos coma min, estou convencido de que o merecido recoñecemento chegará, que todos aqueles esforzos vosos e dos devanceiros ( cómpre salientar a Don Jesús Barros) terán que pasar á historia estradense, pero tamén terán que ser presente e futuro, e que a min persoalmente quen me dese sacar un retrato perante un monumento adicado na vosa honra, por manti~rdes viva esta chama estradense, que se atopase polos arredores do antigo Centro Galego, do Capitolio ... ou incluso fronte ao extenso Malecón en calquera dos seus moitos quilómetros e imaxinando no infinito daquel mar á súa terra nai.
... ,.:"
V
24 /
1 ·'*' n l o n
E tr d • 1 N o marco das actuacións que define o plan
INFO XXI para o fomento da Sociedade da Información, o Ministerio de Ciencia e
Tecnoloxía puxo en marcha un programa denominado 'Programa de Cidades Dixitais'. O obxectivo
consiste na promoción da Sociedade da Información mediante o desenvolvemento das Novas Tecnoloxías en localidades, poboacións ou cidades que resultan elixidas polo Ministerio de Ciencia e Tecnoloxía, a
proposta de cada unha das administracións autonó-
ALEX CASTELEIRO A proposta da Xunta de Galicia, A Estrada foi elixida como a Cidade Dixital de Galicia, para implantar os servicios da Sociedade da Información nesta localidade.
¿Qué é unha Cidade Dixital?
Cando desde a Concellería de Cultura do Concello da Estradá inicio o proceso de deseño <leste proxecto, debatemos o enfoque con asociacións, empresarios, cidadáns, en definitiva con todos aqueles axentes sociais que conforman unha cidade, para intentar responder ás súas inquedanzas, e para elo eremos acertada a seguinte definición: "A Cidade Dixital concíbese como un modelo onde o conxunto de relacións que se
m:abeírós m:erra decembro de 2003
O CULTURA
• mo1 1 r
• • l •
reproducen en calquera sociedade, sexan de tipo humano, social, empresarial ou guber-namental se optimizan mediante as Novas Tecnoloxías."
A Cidade Dixital pretende desenvolver un conxunto de actuacións de carácter social, que se sustenten nas tecnoloxías da Información e as Comunicacións como un mecanismo vertebrador. Cada un dos colectivos que forman parte da Estrada terá acceso a unha serie de actuacións cuxo obxectivo é formar, informar, dotar de medios e transformar a sociedade estradense
O proxecto de Cidade Dixital pretende elaborar un modelo baseado na combinación sostible de infraestructuras de redes telecomunica-
ial ... d di
cións, servicios e contidos para o cidadán, sendo este o eixe sobre o que xira o noso modelo de cidade dixital, para elo identificamos unhas liñas básicas de actuación que constitúen os alicerces <leste proxecto:
Aspectos administrativos
Perséguese que a Administración municipal sexa o referente para o resto da sociedade. Preténdese garantir o acceso á información pública a todos os cidadáns, promovendo a adnúnistración dixital e a conexión.
Aspectos culturais
Preténdese garantir e contribuír ós novos aspectos culturais que implica a sociedade da información. Preténdese a través de programas de sensibili-
'tal zación dos actores soc1ais, introducirá poboación nas TIC (Tecnoloxías da Información e as Comunicacións) e incrementar os contidos.
Aspectos de innovación tecnolóxica
O obxectivo desta liña, é poder desenvolver as Novas Tecnoloxías no entorno local e promover a cultura tecnolóxica no empresariado da localidade. Preténdese conseguir a través da dotación, o fomento e o investimento da innovación pública e privada, referente ás TIC (Tecnoloxías da Información e as Comunicacións).
Aspecfos sociais
Preténdese garantir a igualdade no proceso de acceso e utilización das TIC (Tecnoloxías da Información e as Comunicacións) para a mellora da calidade de vida da cidadanía. Por elo, preténdese velar por un proceso integrador e harmónico, apoiando o acceso ás TIC e á extensión do 'servicio universal ' sobre todo no medio rural.
Aspectos económicos
S.A. de Xestión do Plan Xacobeo
,,·
top related