pah-polisiklik aromatik hidrokarbonlar

POLİSİKLİK AROMATİK HİDROKARBONLAR(PAH)

Öğrenci; Ravza Tosunbayraktar(NNY Üniversitesi)

Sunum PlanıPolisiklik Aromatik Hidrokarbonlar Nedir?Benzo(A)Piren’in Kimyasal ÖzellikleriHangi Yollarla İnsanlara Bulaşır?Hangi Besin Maddelerinde Sonradan Oluşabilir?Su Ürünlerinin DumanlanmasıHakkında Yapılan Araştırmalar Nelerdir?

Polisiklik Aromatik HidrokarbonlarNedir

Polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH) organik bileşiklerin eksik yanması sonucu ortaya çıkan toksik ve kansorejen etkiye sahip yine organik yapıda bileşiklerdir.

KANSER

Alver, E. 2012, Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar ve Sağlığa Etkileri, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 3 (1): 45-52

Endüstriyel atıklar, tarım ilaçları, çöpler, sigara dumanı ve sanayi baca gazları gibi zararlı maddelerden çevreye gelen kimyasallar, hava, su, toprak ve gıdalara karıştıklarından dolayı insan sağlığını tehdit eden önemli çevresel kirleticilerdendir.

Alver, E. 2012, Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar ve Sağlığa Etkileri, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 3 (1): 45-52

PAH’ların doğal kaynakları endüstriyel işlemler (alüminyum ve kok kömürü üretimi, gaz haline gelmiş maden kömürü ve demir-çelik tesisleri), fosil yakıtları, orman yangınları, dizel ve mazot motorlu araçların egzozu ve sigara dumanıdır.

Keskin, İ. Kaya S. “Et ve Ürünlerinin Pişirilmesi Sırasında Oluşan Zararlı Maddeler: Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar”. Tagem. mitos.tagem.gov.tr (09.12.2014)

PAH’lar hava, su, gıdalar ve sigara dumanı ile insan vücuduna girerek DNA’da mutasyona neden olmaktadır.

Alver, E. 2012, Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar ve Sağlığa Etkileri, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 3 (1): 45-52

ÇEVRESEL FAKTÖRLER

SU

HAVA

TOPRAK

HAZIRLANIRKEN UYGULANAN

İŞLEMLER

PAH’LARIN GIDALARDA BULUNUŞU

YÜKSEK ISI DERECELERİNDE

PİŞİRİLMESİ

İŞLENME PROSESLERİ

İLK TANIMLANIŞI

PAH ilk defa 1775’te Percival Pott tarafından baca temizlikçilerinde tanımlanmıştır. Bu kişilerde, çok küçük yaşta çalışmaya başladıklarından iste bulunan benzo (a) pyren’in neden olduğu cilt kanserine rastlanmıştır.

Yalaki, S. 2005.“Adana Merkez ve Kırsal alanlarda Trafiksel Kaynaklı Organik Hava Kirleticileri ve Atmosferik Poliaromatik Hidrokarbonlar”, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi.

1875’te Almanya’da katran endüstrisinde çalışan işçilerde deri kanseri gözlenmiştir.

Yalaki, S. 2005.“Adana Merkez ve Kırsal alanlarda Trafiksel Kaynaklı Organik Hava Kirleticileri ve Atmosferik Poliaromatik Hidrokarbonlar”, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi.

Benzo(a)piren, en iyi bilinen PAH bileşiği olup, gıdalarda benzo(a)piren varlığı, karsinojenik PAH seviyeleri açısındaniyi bir belirteç olarak kabul edilmektedir.Çolak, H. Hampikyan, H. 2013. “Perakende Olarak Satışa Sunulan Bebek Mamalarında Benzo(a)piren Varlığı”

İstanbul Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi 39 (2), 218-224

Kimyasal formülü (Açık)

Kimyasal Formülü C20H12

Molekül Ağırlığı 252,32Rengi Soluk SarıErime Derecesi 178,1°CKaynama Derecesi 496°C

BENZO(A)PİREN’İN KİMYASAL ÖZELLİKLERİ:

PAH’lar endüstriyel üretim yapılan bölgelerdeki kirli hava bileşenlerin bitkisel ürünler üzerindeki birikimi sonucunda tahıl, sebze ve meyvelerde bulunabilmektedir. Ayrıca insanların yaşadıkları alanlardan uzak topraklarda dahi bitkilerin çürümeleri sonucunda bazı PAH bileşiklerinin oluştuğu belirlenmiştir. Sağlık Bakanlığı, Gıda İşletmelerinde HACCP Uygulamaları ve Yönetimi. sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/Yayin/140 (09.12.2014)

PAH’lar balıklardaki büyüklükten daha fazla insanlarda birikime neden olur. Balıkların ve insanların yağ dokularında uzun yıllar kalmakta, ancak stres ve açlık neticesinde kana geçip, uzun yıllar sonra bile toksik etkilerini göstermektedir.

Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar http://www.slideserve.com/anila/pol-s-kl-k-aromat-k-h-drokarbonlar-pahs

>PAH Birikimi

PAH’LARIN BULUNABİLECEĞİ BESİNLER:

Tahıllardan üretilen gıdalarda, örneğin puding gibi tatlılarda, bisküvilerde, keklerde ve çocuk mamalarında

Açıkta satılan balıklarda, tereyağı gibi hayvansal kaynaklı yağlarda, sıvı yağlarda ve çeşitli gıdalarda

Bitkisel sıvı yağlar, margarinler ve tereyağında

Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar http://www.slideserve.com/anila/pol-s-kl-k-aromat-k-h-drokarbonlar-pahs

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~

‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘

‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘

ARTMIŞ KANSER RİSKİ

HALKA SAYISI

YÜZDE ORAN BOZUNMA YARI ÖMRÜ

2 HALKA % 0,2 10 - 50 gün

3 HALKA % 32 20 - 70 gün

4 HALKA % 50 60 - 122 gün

5 HALKA % 13,4 32 - 180 gün

6 HALKA % 4,4 70 - 160 günJ.T. Cookson, “Bioremediation Engineering”, McGraw-Hill, 1995, 309

PAH’lar tümör başlatıcı, geliştirici ve ilerletici özellikleri olan potansiyel kanserojenlerdir.

Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar. http://www.slideserve.com/anila/pol-s-kl-k-aromat-k-h-drokarbonlar-pahs (09.12.2014)

Deney hayvanlarında yapılan çalışmalarda bu maddelerin bağışıklık sistemini baskılayıcı oldukları ve insanlarda akciğer, mesane ve deri kanserine neden oldukları görülmüştür.

Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar http://www.slideserve.com/anila/pol-s-kl-k-aromat-k-h-drokarbonlar-pahs (09.12.2014)

Deri Kanseri

PAH

KALIN BAĞIRSAK KANSERİ

AKCİĞER KANSERİ

DERİ KANSERİ

MESANE KANSERİ

MİDE KANSERİ

KANSER

Gıda Maddesi

Maksimum limit μg/kg yaş ağırlık 1μg = 10 -9

kg7.1. Benzo(a)piren(1)

7.1.1. Katı ve sıvı yağlar (kakao yağları hariç) (doğrudan tüketime sunulan veya gıda bileşeni olarak kullanılan) 2,0

7.1.2. Tütsülenmiş et ve tütsülenmiş et ürünleri 5,0 7.1.3. Tütsülenmiş balık eti, tütsülenmiş su ürünleri (2) (3) ve tütsülenmiş kabuklular (yengeç etinin kahverengi kısmı, istakoz ve benzeri büyük kabukluların (Nephropidae ve Palinuridae) baş ve göğüs etleri hariç)

5,0

7.1.4. Balık eti (2) (4) 2,07.1.5. Tütsülenmişler hariç (5) kafadan bacaklılar ve kabuklular (yengeç etinin kahverengi kısmı, istakoz ve benzeri büyük kabukluların (Nephropidae ve Palinuridae) baş ve göğüs etleri hariç)

5,0

7.1.6 .Çift kabuklu yumuşakçalar (5) 10,07.1.7. Bebek ve küçük çocuk ek gıdaları (6) 1,07.1.8. Bebek formülleri ve devam formülleri (bebek sütleri ve devam sütleri dahil) (7)

1,0

7.1.9. Bebekler için özel tıbbi amaçlı diyet gıdalar (8) 1,0Gıda Maddelerindeki Bulaşanların Maksimum Limitleri Hakkında Tebliğ, Türk Gıda Kodeksi, 2008

Belirli pişirme yöntemlerini sıklıkla kullanan toplumlarda bazı kanser türlerinin sık görülmesi, yenen ve içilen gıdaların tür ve miktarlarına dikkat edilmesi gerektiği kadar pişirme yöntemlerine de özen gösterilmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır.Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu. “Mangal ve Sağlık”. http://beslenme.gov.tr/index.php?page=104 (09.12.2014)

● PAH’lar barbekü / mangal kömüründe ızgara, dumanlanma ve kızartma sırasında kullanılan ısıl işlemlerle gıdalarda oluşumudur.

● 400˚C’nin altındaki sıcaklıklarda düşük oranda PAH oluşumu saptanırken, 400-1000 ˚C aralığında sıcaklık artışıyla PAH oluşumu arasında doğrusal pozitif ilişki saptanmıştır.

Ayaz, A.,Yurttagül M. “Besinlerdeki Toksik Ögeler II” 2012, Ankara

0˚C - 400˚C PAH

400˚C - 1000˚C

PAH

Et, tavuk ve balık ızgara edilirken ateşe 10 cm’ den daha yakın tutulduğunda PAH oluşumu artar.

Dönmez, S. ”Besinlerde Pişirme Şekilleri ve Kanser İlişkisi”. http://www.sdonmez.com/NewsDetail.php?NewsID=656 (09.12.2014)

PAH'ların ızgara, dumanlanma ve kızartma işlemleri sırasında kullanılan yüksek ısıl işlemlerde gıdalarda oluşmakta, mangalda pişirilen etlerde yüksek konsantrasyonlara çıkmaktadır.

Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu. “Mangal ve Sağlık”. http://beslenme.gov.tr/index.php?page=104

• Araştırmalarda, etin, odun ateşinin alevine doğrudan tutulması durumunda yüksek düzeyde, kor üzerinde pişirildiğinde ise daha düşük düzeyde PAH oluştuğu saptanmıştır. Yiyeceklerin pişirilmesi sırasında erimiş yağların ısı kaynağı üzerine damlaması sonucu meydana gelen parçalanma ile PAH oluşumu artmakta ve atmosfere de yayılmaktadır.

Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu. “Mangal ve Sağlık”. http://beslenme.gov.tr/index.php?page=104

PAH

PAH

Alevde pişen ve yağ damlama riski bulunan yiyecekler genellikle toplu tüketime açık yiyecekler olma özelliğindedir. Paket dönerler, hamburgerler vb. bu açıdan değerlendirilmelidir.

Tayar, M. Gıda Güvenliği. Slideshare, http://www.slideshare.net/mtayar/gida-guvenligi (08.12.2014)

Oral olarak alınan PAH’ların büyük bölümü hemen emilmekte ve dışkı ve idrarla atılmaktadır. Emilim materyalin bir bölümünün yumurtalıklarda, adrenallerde ve vücut yağ dokusunda 11 gün sonrasında da varlığını sürdürdüğü belirlenmiştir.Tayar, M. Gıda Güvenliği. Slideshare, http://www.slideshare.net/mtayar/gida-guvenligi (08.12.2014)

PAH’lar lipofilik yapıları sebebiyle gıda maddelerinde özellikle yağ kısmında birikirler.

Keskin, İ. Fevziye. “Et ve Ürünlerinin Pişirilmesi Sırasında Oluşan Zararlı Maddeler: Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar”. Tagem. mitos.tagem.gov.tr (09.12.2014)

PAH daha çok yağda depolanabildiğinden etin yağ içeriğinin artması da PAH miktarının artmasına neden olmaktadır.

Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu. “Mangal ve Sağlık”. http://beslenme.gov.tr/index.php?page=104 (09.12.2014)

Hamburger, biftek, balık ve tavuk etlerinin yüksek ısıda mangal ateşinde pişirilmesi sonucunda PAH içerikleri önemli ölçüde artmaktadır. Mangaldaki kömür ve kömür tozları, pişirilen besinlerin üzerine sinerek karsinojen etki yapmakta, başta mide kanseri olmak üzere yemek borusu ve kalın bağırsak kanserlerine neden olabilmektedir.

Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu. “Mangal ve Sağlık”. http://beslenme.gov.tr/index.php?page=104 09.12.2014)

Mangalda pişirilmek için tavuk eti gibi beyaz etlerin tercih edilmesi, eğer kırmızı et pişirilmek istenirse yağsız olması ve içine kuyruk yağı konulmaması gerekmektedir.

Kömür közüyle et arasında en az 15 cm’lik bir mesafe bırakılmalı, etler ateşe çok yaklaştırılmamalı, alevle yakılarak pişirilmemelidir.

Su Ürünlerinin Dumanlanması Dumanlanmış ürün

kışın yaprağını döken sert ağaçların odun ve talaşından sağlanan duman içerisinde tuzlanmış taze balıkların bekletilmesi ile elde edilen ürünlere denir.

Şengör, G.F. Başak, S. “Su ürünlerinin dumanlanmasi ve polisiklik aromatik hidrokarbonlar ile ilgili yasal düzenleme”. Dünya Gıda. http://www.dunyagida.com.tr/haber.php?nid=849 (08.12.2014)

ve aynı zamanda ürüne değişik bir tat ve koku vererek tüketim için alternatif lezzet oluşturulmasıdır.

Balıkların ve diğer bazı deniz ürünlerinin dumanlanmasındaki amaç; dumanın koruyucu etkisiyle ürünlerin raf ömrünün uzatılması

Şengör, G.F. Başak, S. “Su ürünlerinin dumanlanmasi ve polisiklik aromatik hidrokarbonlar ile ilgili yasal düzenleme”. Dünya Gıda. http://www.dunyagida.com.tr/haber.php?nid=849 (08.12.2014)

Avrupa Birliği EEC Direktifi 88/388’e göre,

Dumanlanmış gıdalarda benzo(a) pirenin kabul edilebilir üst sınırı 0,03 µg/ kg olarak kabul edilmiştir.

EEC (Europian Economic Community)1988. Council directive 88/388/EEC of 21 June on the approximation of the laws ofthe Member States relating to flavourings for use in foods stuffs and to source metarials for their production Offical Journal Of The Europian Communities 15.07.1988 L184/61-67

PAH’lar dumanlanmış ürünlerdeki lezzeti verirler.

PAH’ların konsantrasyonları dumanlama işleminin kontrollü bir şekilde yapılmadığı durumlarda insan sağlığı için tehlikeli bir seviyeye çıkar.

Öksüz, A. “Balıkların Tütsülenerek Muhafazası”. Mustafa Kemal Üniversitesi.http: www.mku.edu.tr/getblogfile.php?keyid=720, Son erişim tarihi: 30.11.2014.

(6-7 yıl boyunca anne kordon bağı izleme ve sigara içmeyen çocuklar) Doğum öncesi yüksek oranda PAH’lara maruz kalan cuklarda depresyon ve dikkat belirtileri bulunmuştur.Sonuç olarak NY havasındaki PAH düzeyleri çocukların davranışlarında olumsuz etkiye neden olabilmektedir.

Fildişi Sahili ABOBO pazarında satılan balıklardaki PAH miktarı incelenmiştir. Numunelerin çoğunda Avrupa Birliği tarafından belirlenen sınırların üzerinde PAH miktarı bulunmuştur.Pişirme işlemi bakımından dumanlama, kızartma ve ızgarada pişirmeye göre daha fazla PAH oluşturmaktadır.

Yenidoğan ve küçük bebeklerde, aldıkları kontamine anne sütü ve mamalar, beyin için risk faktörüdür.

İçli, N. “Mesleki Olarak Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlara Maruz Kalan Bireylerde Metabolitlerin İdrarda Belirlenmesi”. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, 2014

Bu çalışmada; Mesleki olarak Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlara (PAH) maruz kalan kok fırını işçilerinin idrarlarında, maruziyet seviyesinin bir belirteci olarak üriner PAH

metabolitleri belirlenmiştir.

İşçi grubunda sigara içim miktarı ile idrardaki PAH belirteçleri arasında pozitif ilişki bulunmuştur.

Kontrol grubunda kömür ateşinde ya da ızgarada pişmiş gıda tüketim sıklığı ile pozitif ilişki bulunmuştur.

İstanbul’da satışa sunulan toplam 88 adet bebek maması örneğinin 51’inde (%58,0) benzo(a)piren tespit edilemediği; 37 adet (%42,0) örnekte ise 0,05-0,81 µg/kg arasında değişen seviyelerde bulunduğu görülmektedir.

Gaz alevinde pişirilen et ve balık ürünlerinde iki farklı geometrik pişirme yöntemi karşılaştırılmıştır.Yatay konumda pişirilen et örneklerinde yağın doğrudan ateş kaynaklarına damlaması sonucu PAH’ların dikey konumda pişirilen et örneklerine göre 10-30 kat daha fazla olduğu bildirilmiştir.

Geleneksel fırınlarda dumanlanan gıdalarda ortalama benzo(a)piren konsantrasyonunun 1,2 µg /kg iken, modern fırınlarda dumanlanan gıdalarda ise bu değerin 0,1 µg /kg olduğu bildirilmiştir.

Yüksek sıcaklıklarda kömür alevinde pişirilen sucukta toplam PAH düzeyinin toplam 14 µg/ kg olduğu bildirilmiştir.

Bayır Demircioğlu, S. “Determınatıon Of Pah Pollutıon And Anaerobıc Pah Degradatıon Actıvıty In Marmara Sea Sedıments”. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul teknik Üniversitesi, 2011.

Yapılan Bir Araştırmada Marmara Denizi‘ndeki tortularda

PAH . kirliliğinin durumunu değerlendirmek için 2 yılda 10 tortu numunesi toplanmış ve 2 - 6 benzen halkalı PAH‘lar analiz edilmiştir.Derişim aralığının dünya çapındaki sedimantal PAH konsantrasyonları ile karşılaştırılması sonucu MarmaraDenizi‘ndeki tortulardaki PAH kirliliğinin yüksekten son derece yüksek ve kroniğe doğru bir eğilim sergilediği gözlemlenmiştir. Toplam PAH‘ların en yüksek konsantrasyonları Haliç ve Tuzla (1694-2154 ppm), İzmit‘te (825-1081 ppm) gözlemlenmiştir.

Aliağa endüstri bölgesinde 40 farklı . noktadan dört mevsimde (kış, ilkbahar, yaz ve sonbahar) dış hava örnekleri toplanmıştır.

Dış havada ölçülen PAH seviyelerinin, evsel ısınmaya bağlı olarak kış mevsiminde arttığı görülmektedir.

Toprakta ölçülen PAH konsantrasyonu atmosferdeki konsantrasyona benzer bir yerel dağılım göstermektedir.Kaya, E. “Spatıal And Seasonal Varıatıon Of Ambıent Aır Polychlorınated Bıphenyl (Pcb) And Polycyclıc Aromatıc Hydrocarbon (Pah) Concentratıons In Aliağa Industrıal Regıon”. Yüksek Lisans Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi. 2012.

Yapılan Bir Araştırmada

1. Alver, E. 2012, Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar ve Sağlığa Etkileri, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 3 (1): 45-52

2. Keskin, İ. Kaya S. “Et ve Ürünlerinin Pişirilmesi Sırasında Oluşan Zararlı Maddeler: Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar”. Tagem. mitos.tagem.gov.tr (09.12.2014)

3. Yalaki, S. 2005.“Adana Merkez ve Kırsal alanlarda Trafiksel Kaynaklı Organik Hava Kirleticileri ve Atmosferik Poliaromatik Hidrokarbonlar”, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi.

4. J.T. Cookson, “Bioremediation Engineering”, McGraw-Hill, 1995, 309

5. Sağlık Bakanlığı, Gıda İşletmelerinde HACCP Uygulamaları ve Yönetimi. sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/Yayin/140 (09.12.2014)

6. Çolak, H. Hampikyan, H. 2013. “Perakende Olarak Satışa Sunulan Bebek Mamalarında Benzo(a)piren Varlığı” İstanbul Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi 39 (2), 218-224

7. Gıda Maddelerindeki Bulaşanların Maksimum Limitleri Hakkında Tebliğ, Türk Gıda Kodeksi, 2008

8. Ayaz, A.,Yurttagül M. “Besinlerdeki Toksik Ögeler II” 2012, Ankara

9. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu. “Mangal ve Sağlık”. http://beslenme.gov.tr/index.php?page=104 (09.12.2014)

10. Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar http://www.slideserve.com/anila/pol-s-kl-k-aromat-k-h-drokarbonlar-pahs)

11. Bayır Demircioğlu, S. “Determınatıon Of Pah Pollutıon And Anaerobıc Pah Degradatıon Actıvıty In Marmara Sea Sedıments”. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul teknik Üniversitesi, 2011.

12. Dönmez, S. ”Besinlerde Pişirme Şekilleri ve Kanser İlişkisi”. http://www.sdonmez.com/NewsDetail.php?NewsID=656 (09.12.2014)

13. Tayar, M. Gıda Güvenliği. Slideshare, http://www.slideshare.net/mtayar/gida-guvenligi (08.12.2014)

14. Schroeder, H. 2011. ‘Development Brain and Behavior Toxicity of Air Pollutannts: A Focus on the Effects of Polisiclic Aromatic Hydrocarbons’Clinical Rewievs in Environmental Science and Tecnology. 2026-2047.

15. Frederica, P. 2012 ’’Prenatal Polisiklik Aromatik Hydrocarbon Exposure and Child Behavior at Age 6-7 Years’’ Children’s Health. 921-926.

16. Kaya, E. “Spatıal And Seasonal Varıatıon Of Ambıent Aır Polychlorınated Bıphenyl (Pcb) And Polycyclıc Aromatıc Hydrocarbon (Pah) Concentratıons In Aliağa Industrıal Regıon”. Yüksek Lisans Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi. 2012.

17. Şengör, G.F. Başak, S. “Su ürünlerinin dumanlanmasi ve polisiklik aromatik hidrokarbonlar ile ilgili yasal düzenleme”. Dünya Gıda. http://www.dunyagida.com.tr/haber.php?nid=849 (08.12.2014)

18. İçli, N. “Mesleki Olarak Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlara Maruz Kalan Bireylerde Metabolitlerin İdrarda Belirlenmesi”. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, 2014.

19. Manda, P.2012. ‘Evaluation of Polycylic Aromatic Hydrocarbons content in foods sold in Abuda market, Abidjan,Cote d’lvoire.’ Journal of Toxicology and Environmental Health Sciences Vol. 4(6), pp. 99-105.

20. http: www.mku.edu.tr/getblogfile.php?keyid=720, Son erişim tarihi: (30.11.2014)

21. Saint-Aubert, B.1992 "Evaluation of the induction of polycyclic aromatic hydrocarbons (PAH) by cooking on two geometrically different types of barbecue." Journal of Food Composition and Analysis 5.3 257-263.

22. EEC (Europian Economic Community)1988. Council directive 88/388/EEC of 21 June on the approximation of the laws ofthe Member States relating to flavourings for use in foods stuffs and to source metarials for their production Offical Journal Of The Europian Communities 15.07.1988 L184/61-67

23. Öksüz, A. “Balıkların Tütsülenerek Muhafazası”. Mustafa Kemal Üniversitesi.

24. Horst, K. Leinemann, M. 1996. "Determination of polycyclic aromatic hydrocarbons in smoked fishery products from different smoking kilns." Zeitschrift für Lebensmittel-Untersuchung und Forschung 202.6 , 458-464.

TEŞEKKÜR EDERİM…