internet archive€¦ · the translation of s.n. sriramadesikan who published tirukkural...

Post on 18-Dec-2020

9 Views

Category:

Documents

0 Downloads

Preview:

Click to see full reader

TRANSCRIPT

Preface from NVKAshraf’s Website

http://www.geocities.com/nvkashraf/kur-trans/San-Int.htm

In spite of being an extinct language, scholarship interest in Sanskrit – being a language of revelation –

has seen more than 5 translations of Tirukkural. Some of these, however, are not complete translations.

Interestingly, while most maiden attempts of translating the Kural into any language has been in prose,

this doesn’t seem to be the case with Sanskrit. The attempt has been invariably to come out with one in

Sanskrit slokas. Historically Sanskrit literature has been in verse and it is in verse that its literature has

gained renown. It should also be remembered that the first ever translation of the Kural into a foreign

language was in Latin, another language no longer in speech.

The translation of S.N. Sriramadesikan who published Tirukkural translation in 1961 and 1978 has been

presented here. . There is a website solely devoted to this great Sanskrit scholar who was born in

Kanchipuram in 1921. He is recipient of great honours from governmental and non-governmental

organizations. He has not only translated Thirukkural into Sanskrit but many other Tamil classics like

Ettuthogai (Eight Anthologies), Pathupāttu (Ten Idylls), Silappadikāram, Thiuppāvai, Kambarāmāyanam,

Nāladiyār etc. (see: http://sriramadesikan.com/). Thanks to Dr. Thirumurugan, the veterinarian working

at Chennai, with whose help I could obtain a CD containing the entire translation. And my wife, K.T.

Shahnaz, as usual took all the pains to type the verses in Unicode.

ित��कुरळ् - सं�कृतानुवाद

भागभागभागभाग––––११११: : : : धम�काडधम�काडधम�काडधम�काड::::

११११. . . . उपोद्उपोद्उपोद्उपोदघ्ातघातघातघात::::

अिधकार १. ई�रव�दनम्

१ अकारादवे िनया�ि त सम�ता य�रािण च । चराचर�प�ोऽय मी�रादवे जायत े॥

२ ईश�य "ान#प�य िवना पादिनषवेणम ्। स &वधीतािन शा(िण न तैरि�त �योजनम ॥

३ भ,ानां मानसा.भोजवािसने जगदीिशत:ु । भजतां पादयुगल ंजाय त ेिन&यस.पद ॥

४ दयालो: सव�िम3�य शरणागत ्सि�ण: । नमतां पादयुगल ंन �याद ्द:ुख ंकदाचन ॥

५ माहा&.यम�मेय�य "ा&वा त ंभजतां नृणाम ्। अ"ानमूलकं कम� ि9िवध ंचािप न:यित ॥

६ प�ेि <यािण संम:ृय ता यथ>?यो िनवत�यन ्। ई�रो,ेन माग@ण गAछन ्िन&यसुखी भवेत ्॥

७ ईश ंिनDपम ंिन&यं यो वै शरणमािEत: । स एवद:ुखरिहतो िन&यं सुखिमहाशन्ुते ॥

८ धम�िस धो: दयामतृ@: नावं चरण#िपणीम ्। अलHIवा द:ुखजलध:े पारं ग तु ंन शJयत े॥

९ गुणाLकयुतेश�य पद ेयेन न वि दत े। दLृया िवरिहत ंच�ुMरव त�य िशरो वृथा ॥

१० नावं भगवत: पाद#िपणO �ापन्ुवि त ये । त ेतरि त भवा.भोिधिमतरै�ततु�म�मम ्॥

अिधकार २ . वृि�मिहमा

११ लोकोऽयं जीवित सदा यतो वषPण ्हतेुना । लोकि�थितकरं वषP ततोऽमृतिमद ंिवद:ु ॥

१२ आहाराप�ेलोक�य भोRयं धा याSदकं बU । उ&पाथ पेयतामेित �वयं वषP जला&मना ॥

१३ चतुWभ: सागरै: दशे ेXाYिेप �ुSदयं ि�थता । �ािणनो बाधते मेघ ेयथाकालमवष�ित ॥

१४ नLायां वष�संप[ौ धा यो&पादनत&परा: । ला]गलेन भुवं नैव कष�येयु: कृषीवला: ॥

१५ वषP &ववष�त ्जगतO नाशिय&वा कदाचन ्। अथ �वयमनावृिL बािधतामिप र�ित ॥

१६ जलानां िब दवो मेघात ्न पतेयुय�Sद ि�तौ । लोके <Lु ंन शJय त ेहMरता�तृणस.पद: ॥

१७ पी&वा जलिन^ध लोके यSद मेघो न वष�ित । अगाघोऽ_युदिध�तेन समृि`रिहतो भवेत ्॥

१८ दवेताराधन ंिन&यं िवशषेाद&ुसवाSदकम ्। लोके नैव �वतPत मेघो यSद न वष�ित ॥

१९ पराथ�िमह यaानमा&माथ��ेह यत ्तप: । अभयं न भवेbलोके यSद दवेो न वष�ित ॥

२० जलाभावे लोकया3ा सवPषामवे दिेहनाम ्। न �यात;् वष� िवना नैतत;् सदाचाराSदकं तथा ॥

अिधकार ३. यितवभैवम्

२१ सं यािसनां सदाचारशीलानां िवSदता&मनाम ्।

आमनि त सम ेc था: मा या माहा&.यमु[मम ्॥

२२ िनराश�य मुन:े Eैdयगणनं 'जीवयकोटय: ।

कित जाता मृताfे'ित गणनेन सम ंभवेत ्॥

२३ िव"ाय मो�भवयो: संभवं सुखद:ुखयो: । सं यासं भजतां मुJ&यै �भावो बUम यत े॥

२४ धैया�]कुशेन ्संय.य गजान् प�ेि <या&मकान ्। य: पालय&ययं मो�फलकृ9ीजवhवेत ्॥

२५ आशाप�कमु,�य गीयत ेशि,D[मा । गौतमादा[शापोऽ3 दवेराजो िनदश�नम ्॥

२६ सवPि <यजयाiयान ंकमा� यैदु�jकरं जन:ै । ये कुव� &यु[मा�त े�यु: अ ये&वधम मIयमा: ॥

२७ #पगा धरसादीनां त मा3ाणां िवधां भुिव । जानाित य: �प�ोऽयं वश ेत�य भिवjयित ॥

२८ यतो,धम�िनdानां यतीनां मिहमाSदकम ्। म 3ाSद सिहतवैPदवाJयैरेव िन#_यत े॥

२९ गुणपव�तमा#ढा: मुनय: कुिपता यSद । �िणकोऽिप स दवुा�रफल:शाि त�सादन े॥

३० सव�भूतदयासा <ा: ये त ुधम�परायणा: । त एव lाmणा: �ो,ा: यतय: संिशतnता ॥

अिधकार ४. धम!वैिश�यम्

३१ धमा�त ्सoायत ेकpWत: धमा�द&ुपघत ेधनम ्।

धमा�द_यिधकं व�त ु�ािणनां qक न ुघत�ते ॥

३२ धमा�नुdानिवभवात ्दिेहनां आयत ेसुखम ्। धमा�णामननुdानादिनd ंसंभवेSदह ॥

३३ मनोवाrायकरण:ै धम�कायP यथािविध । कत�Xं iयात ्यथाशि, समय�यानुरोधत: ॥

३४ यत ्कृतं शु`मनसा स धम� इित कtयत े। हAछुि`रिहत ंकम� केवलाड.बराथ�कम ्॥

३५ vोधो लोभ: कठोरोि,रसूयेित चतुWवधान ्। दोषान ्िवना कृतं कायP धम� इ&युAयत ेबुधै: ॥

३६ पfाSदित भ^त &य,्वा बाbये धमP िवत वत: । स धमx मृ&युकाल ेऽिप ि�थत: साyकरो भवेत ्॥

३७ िशिबकावाहकं हLवा त3&य� सम�त: । धम��भावे सु"ेये कुत: शा( ंकुत: Eुित: ॥

३८ अनु�यूततया धम�कायP ज मिन यत ्कृतम ्। तत ्पुनज� ममाग��य िनरोधकिशलायत े॥

३९ यbलHध ंधम�मागPण तदवे सुखिमjयत े। अधमा�9�त ुयत ्�ाY ंन सा कpWत न� तत ्सुखम ्॥

४० स&कमzव सदा काय�म ्सव�यतन्ेन मानवै: । अपवादकरं चा यत ्वज�नीयतयोAयत े॥

अिधकार् ५. गाह!�%यम्

४१ 3याणामिप वणा�नां �वधम�मनुितdताम ्। गृह�थो धम�िनरतो िन&यं साyकरो मत:् ॥

४२ यतीन ्मृतान ्दMर<ांf िनग�तीन ्अितथीनिप । गृह�थोऽ{ाSददानेन �वािEतानिप र�ित ॥

४३ िपतृदवेाितथीनां च ब धूनामा&मन�तथा । स&कृितध�म�माग@ण गृह�थ�य वरा मता ॥

४४ अपवादभयाि9[ ंस.पा| सकलै: सह । भुoान�य गृह�था�य िनदु�L ंजीवन ंभवेत ्॥

४५ गाह��tयजीवन ंयत ्�यात ्}ेहधम�समि वतम ्। तदवे साथ�कं लोके ति` गाह��tयमुAयत े॥

४६ गाह��tयजीवन ंयेन ध.य@ माग@ �व&यPत े। qक वा �योजन ंत�य वान��थाSदना पथा ॥

४७ धमPण व&म�ना य�त ुगाह��tय मपुसेवत े। माग� तरोपजीिव?य: स �श�तो िनग|ते ॥

४८ कारिय&वा परैध�मP धम�मागा�बलि.बन: । जीवन ंच गृग�थ�य श्ला~यत ेयितजीवनात ्॥

४९ स एव धम�शHदाथx यि` गाह��tयजीवनम ्। गृह�थधम� एवा3 धम�शHदने कtयत े॥

५० धम�माग�मनुbल]घय गृह�थो यSद जीवित । दवेव&पूिजत: सोऽ3 दवेलोकं ततो nजेत ्॥

अ&कार् ६. पत्नी

५१ दयाSदगुणस.प{ा भतु�रायानुसारत:् । करोित जीवन ंयाऽ3 सैव भायPित कtयत े॥

५२ गृिहणी य�य गाह��tयगुणाSदरिहता भवेत ्। िनjफल ंजीवन ंत�य स&�वेव िवभवाSदष ु॥

५३ पतन्ी चेद ्गुणस.प{ा समृ̀ ंत�य जीवनम ्। वैपरी&ये समायात ेशू यमवे िह जीवनम ्॥

५४ पाितn&येन संप{ा गृिहणी यSद स]गता त�मादRयु[ ंभा�यं गृह�था�य न ल?यत े॥

५५ पितमवे ह�र म&वा �ातया� भजत ेऽ वहम ्। &वं वष�ित तंयाऽऽशYो दवेोिप Sकल वष�ित ॥

५६ पाितn&येन ्भता�रमा&मान ंकpWतमेव च । या पालयित धमPण सैव नारीित कtयत े॥

५७ द�डनाघ�ैत ुनारीणां र�णे qक �योजनम ्। पाितn&यात ्�वत: (ीणामा&मर�णम[ुमम ्॥

५८ पाितn&येनसिहतां पितशुEूषण ेरताम ्। गृह�था गृिहणO �ा_य �वग�लोकं भजि त ह े॥

५९ पाितn&ययशोहीनां भाया� यो लभत ेनर: । सगावP ^सहवत ्सो ऽयं श3ुमIये न गAछित ॥

६० स�Mर3वती भाया� मा]गbयं जीिवत�य सा । स&पु3ाणामवािYत�त ुततो भूषणवदभ्वेत ्॥

अिधकार् 7. पु*भा+यम्

६१ शा(ानुगतबु`ीनां पु3ाणां लाभ एव त ु। ल�धXेष ुमहदभ्ा�यम ्अ य{ेह �श�यत े॥

६२ िनदु�Lगुणस.प{ ंपु3 ं�ा�ोित यो नर: । द:ुखािन त ंन बाध त ेभािवज मसु सYसु ॥

६३ तनयेन िपतु: �वग�लोकाथP दानकारणात ्। पु3ं �वाWजतिव[ेन सम ंवै म यत ेिपता ॥

६४ द[ं यत ्पु3 ह�तेन सामा यमिप भोजनम ्। अमृतादिधकं त[ु वत�त ेमधुरं िपत:ु ॥

६५ पु3दहेपMरjव]गो दहेान द ंिववध�येत ्। जनयेA�वणान द ंतेषां �खिलतभािषतम ्॥

६६ अ�पLमधरंु पु3भािषत ंEृणोित य: । स एव कथयेत ्र.यं वीणावे�वाSद वाSदतम ्॥

६७ िपता िव|ा�दानेन पि�डताcेसरं सुतम ्। यSद कुया�तसु्त�यैतत ्महत् साyमुदीय�त े॥

६८ िव|ाव त ंसुत ंदLृवा मोदते न िपता परम ्। अिधकं तेन तुjयि त सवP भूतलवािसन: ॥

६९ 'पु3�त ेगुणवान ्िव9ान'् इित वाJयं महा&मनाम ्। Eु&वैव जजजजननी त�य जननादिप तुjयित ॥

७० qकवा तप: कृतं िप3ा �ाYमुेतादरृां सुतम ्। इित लोकै: �तुत:् पु3: िपतु: �यादपुकारक:

अिधकार् ९. -ीित:

७१ अग�ल ंनाि�त िह �ीते: �ीतानामEुिब दव: । �काशयि त सवPषां �ीितम त:ि�थतामिप ॥

७२ नर: �े.णा िवरिहत:् सव�मा&माथ�िमAछित । �ेमवान ्�वशरीरं च पराथ�िमित म यत े॥

७३ सव�3 ि�यभावेन कुव�न ्जीवनमा&मन: । जीव�य दहेस.ब धफल ंपूण�िमहाशन्ुते ॥

७४ कDत े�वजन�मे सव सौहाद�जीवनम ्। तदवे वध�येत ्}ेहमिधकं सव�ज तुष ु॥

७५ �ेमा<��दयो य�त ुवत�से �वीयब धुष ु। सोऽ3 कpWत सुख ंचै&य �वग�लोके सुखं वसेत ्॥

७६ साधनं धम�मा3�य �ेमेित कथनं वृथा । अधम�वज�नेऽ_येतत ्साधनं व�तुत�वत: ॥

७७ िनरि�थकान ्कpटगणान ्आतपो बाघत ेयथा । जीवं �े.णा िवरिहत ंतथा धमxिप बाघत े॥

७८ महीDह�य शुjक�य मरौ पbलवज मवत ्। गृहषे ु�दये �ेम ्िवना जीवन ्मAुयत े॥

७९ दहेा तर]गभूतेन �े.णा Wहतदिेहनाम ्। बाहया]गसामवायेन फल ंनैव भवेद ्�ुवम ्॥

८० स दहेो जीवसिहत:् य: �मेवशमागत: । चमा�वृताि�थकृट:�यात ्�.ेणा िवरिहत�त ुय: ॥

अिधकार ९. अितिथस/कार:

८१ स.भारा: सि.�य त ेये गृह�थाEमवािसना । सवP त ेिविनयो,Xा: सदवैाितिथपजून े॥

८२ ि�याितिथमस.मा य गृह ेय9�त ुभुRयत े। सा�ादमृतमेवा�त ुन तAछ्ला~यं कदाचन ॥

८३ �वगृह�ाYमित^थ भJ&या स&कुव�त: सदा । दाMर�म ्न भवेत ्Sक तु धनं चा_यिभवध�त े॥

८४ शु`ाित^थ वेशम् गत ंसेवमान�य सादरम ् । नर�य गेह ेवसित �स{ा प�स.भवा ॥

८५ भोजिय&वा ऽित^थ पूवP िशL ं�वीकृ&य जीवत:् । बीजावाप ंिवना �े3 ेजात ते स�यस.पद: ॥

८६ तोषिय&वा ऽित^थ �ाYम यान ्अितिथस[मान ्। यो िह �ती�त ेसोऽयं दवेानामितिथभ�वेत ्॥

८७ सदाराधनय"�य फल ंवाचामगोचरम ्। अितथेयx�यता भेदात ्फलमेदो ऽिप स.मत:् ॥

८८ य�याितथीनां स&कारय"े बुि`न� जायत े। लHध ंव�त ुपMर�L ंभवेSदित स िच तयेत ्॥

८९ दMर< एव म तXो िव[े स&यिप पुjकल े। भाितtयदानिवमखुो यो भवेद ्भुवन ेजड: ॥

९० िशरीषपुjपमा�ाणात ्.लान ंसंजायत ेयथा । तथाऽितथीनां वदन ं�याद ्गृह�थ ेपराङ्मुख े॥

अिधकार १०. मधुरालाप:

९१ यत ्कtयत ेधम�िविh: सदयं �मेपूव�कम ्। व�नारिहत ंतत्त ुभवे मधुरभाषणम ्॥

९२ सहषP च दMर<?ेय: कृतात् दानादिनि दतात ्। �स{वदन�यैतत ्Eेd ंमधुरभाषणम ्॥

९३ दL्ृवा �स{मधरंु य9 ै�दयपूव�कम ्। उAयत ेसुिहत ंस&यं स धम�: परमो मत: ॥

९४ सव�3 मधरंु वाJयं �यु,ं सुखवध�कम ्। सव�दा द:ुखजनकं दाMर��मिप नाशयेत ्॥

९५ िवनयो मधुरालाप: 9यमाभरण ंनृणाम ्। ता?यां 9ा?यां िवहीन�य Sकम यैभू�षण:ै फलम ्॥

९६ अ येषामपुकाराथP यो nूत ेमधुरं वच: । त�य पपािन न:यि त धम� एवािभवध�त े॥

९७ परोपकारजनकं माधुय�सािहत ंवच: । व,ारं सुिखन ंकृ&वा पु�यं चािप �यAछित ॥

९८ परद:ुखाय या न �यु: �यु,ा मधुरो,य: । ऐिहकामुिjमकं सौiयं �यो,ुWवतरि त ता: ॥

९९ मधुरोJ&या महत ्सौiयं भवेSदित िवद{िप । द:ुखद ंकMठनं वाJयं कुतो वा वि, मानव: ॥

१०० कथनं कMठनो,pनां मधुरे वचिस ि�थत े। मधुरं फलमु&सृRय कषाय�याशन ंभवेत ्॥

अिधकार ११. कृत2ता

१०१ अ�मािभरकृत ेसाyे य�त ुसा�यं करोित न: । लोक9य�दानेऽिप त�य नाि�त �ितSvया ॥

१०२ समये रिचत ंसा�यं �वbप ं�यात ्पMरमाणत:् । तदवे कालमेदने ्महत ्�याद ्भुवनादिप ॥

१०३ अनालोAय �ितफल ंसा�यं �े.णा िविनWमतम ्। िवमLृ सत ्समु<ाद_यिधकं �या{ संशय: ॥

१०४ �वbप ंयवसं साyं िवम:ृय बU लाभदम ्। तालवृ�ादिप महत ्त म य त ेनरो[मा: ॥

१०५ कृते च �ितकत�Xं �वीयश,यनुसारत: । �ाYलाभानुसारेण �ितकारो िवग�य�ते ॥

१०६ "ानाचारसमयेानां स.ब धं नैव िव�मरेत ्। आप&सहायभूतनां मै3O नैव पMर&यजेत ्॥

१०७ कLकाल ेसमायात ेउपकुव�ि त ये नरा: । स त: �मरि त त मै3O सYसYसु ज मसु ॥

१०८ कृतानामपुकाराणामधमP िव�मृितभ�वेत ्। िव�मृित�&वपकाराणां स|ो धर्म: स कtयत े॥

१०९ उपकृ&य �थमत: मरणा तकरा यSद । उपकारा अिप कृता: लीय त ेत3 चैव त े॥

११० धमा� तरिवहीनानां िव|ते पापमोचनम ्। कृत"ताधम�हीन ेनाि�त वै पापमो�णम ्॥

अिधकार १२. ताट�%यम्

१११ श3ुिम3तृतीयेष ु यायमागा�नुसाMरण: ।

िनjप�पातता#पो धमP योऽ�य फल ंभवेत ्॥

११२ िनjप�पाितनो िव[ ंन त ुकेवलमा&मन: । ि�थरं स&पु3पौ3ाSद स तते: �यात ्सुखावहम ्॥

११३ प�पाताWजत ंिव[ ंसुख ंनवै �यAछित । कदािचत ्सुखद ंभायादथािप पMरवज�येत ्॥

११४ अयं माIय�tयवत�ित िवपरीतोऽयिम&यिप । सदस&पु3ज म?यां "ातु ंशJयं िवशेषत: ॥

११५ सुखद:ुख ेिह संसारे कमा�धीने भिवjयत: ।

अतो मIय�थवृि[: �यात ्Eेdमाभरण ंसताम ्॥

११६ �दयं प�पातेन यSद पाप ंिविच तयेत ्। तद&ुपात इित "ेयं भािवनाश�य मूचकम ्॥

११७ िनjप�पाितनो धम�शील�य समपुागतम ्। दाMर�मिप म य त ेभा�यमेव मनीिषण: ॥

११८ मIये ि�थता तुला <Xं यायत�तलुये|था । तथा िनjप�पाित&वं माIय�थ ंल�ण ंसताम ्॥

११९ प�पात ंिवना िच[ ंमIय�थ ंच भवे|ित । वािच मIय�थभावोऽिप तदा नून ंभिवjयित ॥

१२० अ येषामिप व�तूिन �वकpयानीव प:यता । Svयत ेयतत् ुवािणRयं तदव्ािणRयिमतीय�त े॥

अिधकार १३. िन4हशीलता

१२१ तनोित िनcहो म&य�म[ु ंदवेपूिजत ं। अिनcहो नरं घोरे नरके पतय&यिप ॥

१२२ िनcह: शा�त ंिव[िमित तत ्पालयेत ्सदा । िनcहादिधकं Eेयो मानवानं न िव|ते ॥

१२३ "ातXं त&वतो "ा&वा संयमी यो भवे{र: । महा&मनां गुणा"ानां कृपया स सुखी वसेत ्॥

१२४ सदा िनcहशीलो य: �वीयमागा�वलि.बन: । महो{ता ि�थित �त�य शैलाद_यिधका भवेत ्॥

१२५ सदा िनcहशील&वं सवPषामु[ ंमतम ्। तेष ुचा_यcग�य�य तhवेदिधकं धनम ्॥

१२६ प�ेि <यािण स.य.य िव|मान�य कम�वत ्। आ&मर�णशि,: �यात ्सY�विप च ज मसु ॥

१२७ िनरो`Xेष ुबUष ुिज�वां वा रोIदमुह�ित । अ यथा शHददोषेण जायत ेद:ुखभाजनम ्॥

१२८ शक्तवा कुशHद ंयोऽ यस्य कुDत ेमनसो Xथाम ्। ता&कृताfा यधमा�: �युरिनLफलदायका: ॥

१२९ वि�नज: �यात ्nणा: शा त: िच�नमा3 ंन शा.यित । वागि�जnण�येह नैवोपशमन ंभवेत ्॥

१३० अvोध: संयमी य�त ुिव|या च िनषेिवत: । �वत ्एव समाग.य त ंर�े`म�दवेता ॥

अिधकार १४. सदाचारस6पि7:

१३१ सदाचारो मनुjयाणां सव�Eेयांिस यAछित ।

�ाणे?योिप सदाचार: Eेd इ&येव पालयेत ्॥

१३२ �े.णा पMरEमेणािप सदाचारं त ुपालयेत ्। सव�धमP सदाचार: Eेdो जीिवतसाyाद: ॥

१३३ य: सदाचारस.प{: स कुलीन इतीय�त े। य: सदाचाररिहत�&वकुलीन: स ग�यत े॥

१३४ अधीतिव�मृत ंवेद ं�ा�ोित पठनात ्पुन: । िव�ो नषकुलाचार: पुनना��ोित िव�ताम ्॥

१३५ असूयािवLमनुजो यथा िव[ं न िव दित । तथा कुलाचारहीनो लभत ेन समु{ितम ्॥

१३६ धीरा: सदाचारहानात ्दL्ृवा नीचकुलोhवम ्। न मु�ि त सदाचारं द�ुसाधमिप सव�दा ॥

१३७ सदाचारेण सवPऽिप लभ त ेपरम ंयश: । सदाचारपMर&यागादपवादो मुधा भवेत ्॥

१३८ उपयोल�कयो: सौiयं सदाचारेण जायत े।

तथा द:ुख दरुाचारात ्�ा_यत ेलोकयो9�यो: ॥

१३९ दोषयु,ािन वाJयािन िव�मृ&यािप �मादत: । तेषां मखुा{ िनया�ि त ये सदाचारशािलन: ॥

१४० ये त ुनैव �वत� त ेकालदशेानुसारत:् । अधीतेjविप शा(ेष ु"ािननो न भवि त त े॥

अिधकार् १५. परदारपराङ्मुखता

१४१ परपतन्ीस]गमेAछादोष�तेष ुन िव|त े। धमा�थ�शा( त&व"ा ये भवि त महीतल े॥

१४२ परपतन्ील.पटनां मIये मृढतमो िह स: । परदार गृह9ारे कामातx य: �ती�त े॥

१४३ जीव{िप मृत�ाय: स त ुसंशय म तरा । िव��तसु�द: पतन्O यो भोक्तुमिभवा�छित ॥

१४४ पाप ंSकि�दनालोAय परनारीरता&मन: । Sकम यै Wवभवै: पूण�: स द:ुखानन् िवमुAयत े॥

१४५ सव�साधारण ंम&वा सङ्गत: परवbलभाम ्। अपवाद ंि�थरं ध[े गWहत ंत&कुल ंभवेत ्॥

१४६ अपवादो भयं पाप ं9षेfेित चतुWवधा: । दोषा नैन ंिवमु�ि त योऽ यभाया� िनषवेत े॥

१४७ धम� मागPण गाह��tयसेवननेेह जीवत: । अ यदीयेष ुदारेष ुमितरेव न जायत े॥

१४८ पर(ीदश�न ेिच[दाढथP य< ूिव|ते सताम ्। नेद ंतेषां धम�मा3 ंपूणा�चारोऽिप स �मृत: ॥

१४९ घोरा.मोिध वृते ऽ_यि�मन ्लोके त ेश्नुवत ेसुखम ्।

परा]गनापMरjव]गं कामाता� ये न कुव�त े॥

१५० &यक्&वा धम� मधम�णां कता� चािप िवशेषत: । श्ला~य एव भवेद3 पर(ीिवमखुो यSद ॥

अिधकार १६. :मा

१५१ धारणात ्खनक�यािप धर�या इव िन:समा । �वापरािधष ुया �ाि त: स धम�: परमो नृणाम ्॥

१५२ अपकार: परकृत: सोढX: सव�दा नरै: । िव�मता� &वपकारणां ततो भुिव महीयत े॥

१५३ दMर<षे ुदMर<: �यात ्�L�&वितिथपजूनात ्। मूढिन दा सिहjण�ुत ुसमथPषू[मो भवेत ्॥

१५४ आ&मनो गुणस.प�या िवiया^त यश्िचकpष�ित । तेन �मावता भाXमपरािधजनेjविप ॥

१५५ श3ूणामपकता�रं स तो न बUकुव�त े। अMरjविप �माव त ं�वण�वत ्�Sद कुव�ते ॥

१५६ िवरोिधjवपकतृ�णां ितdदेकेSदनं सुखम ्। पर<ोहसिहjणून ंयाव�ीवं भव|श: ॥

१५७ परैरनथा�त ्िविहतात ्लHIवािप मनसो Xथाम ्। अधमा�चरणाि�[ िनरोधो िह �श�यत े॥

१५८ कुव�तामा&मनो <ोह ंमनोऽह]कार करणात् । अकृ&वैव �तीकारं जेतXा: �मयैव त े॥

१५९ मया�दां समितv.य िन दकान् कMठनोि,िभ: । �मया ये सह तेऽ3 शु`ा�त ेमुिनिभ: समा: ॥

१६० महानेव स म तX: िवनाऽ{ं य�तप�यित ।

परिन दासिहjण�ुत ुततोऽिप �या मह[र:

अिधकार १७. अनसूयता

१६१ असूयाहीनिच[ेन स माग�क �वWतना । अनसूया र�णीया सदाचारसमा सदा ॥

१६२ असूया य�य न भवेत ्सव�दा सव�ज तुष ु। स एव भ�यवान ्लोके सव�भा�येष ुत9रम ्॥

१६३ परो&कष�मसो9वै य�&वसूयापरो भवेत ्। इह िव[ ंपरे पु�यमुभयं त�य हीयत े॥

१६४ असूयया भवेदद्:ुखिमित म&वा मनीिषण: । अधमP नैव कुव�ि त yसूयावशमागता: ॥

१६५ असूयया सम: श3ुव�त�त ेन महीतल े। Mरपौ कदािचAछा तेऽिप नून ंसा कुDत ेXथाम ्॥

१६६ यो वै न सहतेऽ य�य िवभवं समपुागतम ्। ब धवा�त�य न:यि त व(ाहारिववWजता: ॥

१६७ दL्ृवा नरमसूयाढ्यं म युना सिहता रमा । ददाित त�य दाMर�म ्�वयं चािप िवम�ुित ॥

१६८ असूयया सम: पापी िव|ते नैव भूतल े। भा�यं सवP नाशिय&वा कुपथे च नये{रम ्॥

१६९ असूयासिहत ेभा�यं दाMर�ं स�नेjविप । यSद �यात ्कारण ंत3 Sक �याSदित िवचाय�ताम ्॥

१७० असूयावा{रो लोके न �ा�ोित समु{ितम ्। असूयया िवरिहत ंन जहा&यु{ितन�रम ्॥

अिधकार् १८. अलोभ:

१७१ अधमा�द याव�तूिन यो ऽपहतु�मभीAछित । कुलनाश ंस भजत ेदोषा अिप भजि त तम ्॥

१७२ अ यायाbलि�ता म&या� लोभेन परव�तुष ु। �वbपलाभमभी_स त: िनिष` ंनैव कुव�त े॥

१७३ यायमागा�गत ंिन&यसुख ंयै: �ाथ�त ेनर: । अbपसौiयात ्न त ेकुयु�: लोभम येjवधाWमकम ्॥

१७४ िज&वा प�ेि <यcाम ंत&व"ानसमि वता: । "ा&वािप �वक दाMर�मलुHधा: परव�तषु ु॥

१७५ पर<XापहाराथP िनि दत ंकम� कुव�त: । सू�मेण शा("ानेन िव|ते qक �योजनम ्॥

१७६ सव�भूतदयापवूP गाह��tयमनुितdत: परव�तु�लोभने गाह��tयमिप िनjफलम ्॥

१७७ पर<Xापहारेण लHध ंव�त ुपMर&यजेत ्। फल�दानवेलायां न तA�ेय: �दा�यित ॥

१७८ यो ऽ यदीयं व�तुजातमपहतु� न काङ्�ित । न �ीयत ेत�य भा�यं भूय एवािभवध�त े॥

१७९ पर<XेjवलHुधा ये "ािननो धम�िव[मा: । तानू वासयो�यान ्िव"ाय तेjवेव रमत ेरमा ॥

१८० पMरणाममनालोAय परलHुधो िवन:यित । अलुHधो य�त ुवतPत राजत ेस जयी भुिव ॥

अिधकार १९. परो:िन�दावज!नम्

१८१ अ_यनुJ&वा धम�शHदमधमा�चार त&पर: । परो�िन दादोषेण रिहतश्चेत ्�श�यत े॥

१८२ परो�े दषूिय&वा या �&य�े कपट�तुित: । धम�हानेरधम��य करणात ्पापदवै सा ॥

१८३ परो�े दषूणादcे �तु&या य�ीXत ेमुघा । ततोऽिप धम�{L�य शा(ो,ा स�ितभ�वेत ्॥

१८४ �&य�े दjूयतां स.यक् िवना दाि��यमेव वा । पMरणाममनालोAय परो�े न त ुदषूयेत ्॥

१८५ वाचा धमP वद{ेाम मन�त3 न िव|ते । इ&येव स िह म तX: परो�े य�त ुिन दित ॥

१८६ यो िन दित परो�ेऽ यं त&कृतेष ुबUjविप । दोषेष ुसारमि वjय तम यो दषूयेतुर: ॥

१८७ यो वा मधुरवाJयेन }ेहम यैन� वघ�येत ्। परो�िन दक�या�य भजेि म3मिम3ताम ्॥

१८८ िवशव्�तिम3दोषणां परो�े सं�काशका: । उदासीन मनुjयेष ुन कुयु�: Sकिमवाि�यम ्॥

१८९ 'ममा�य भरण ंधम�' इित म&वा वसु धरा । परो�िन दास,�य दहेभारं िवभWत Sकम?् ॥

१९० परो�िन दक: �वीयदोषान् अ यकृतािनव । यSद जानाित त ंनैव बाध ते द:ुखराशय: ॥

अिधकार २०. वृतालापिनषेध

१९१ जुगु_साजनकं Xथ�भाषण ंजनसंसSद । �युङ्,े य: स सवPषां परीहास पद ंभवेत ्॥

१९२ िम3ेjविनLकरणादिप पि�डत म�डल े। वृथा�लापो िव"ेयो महािनLफल�द: ॥

१९३ अिवनीितपर: सोऽयिमित �पL ं�तीयत े। िनरथ�कािन वाJयािन lूते य�त ुिवशेषत: ॥

१९४ हीनमथ�गुणा?यां यत ्वाJयं सव�3 कtयत े। नी&या िवरिहत ंतत्त ुनाशयेत ्सदगु्णानिप ॥

१९५ lूयुWनरथ�कं वाJयं महा�थानगता यSद । तदा कpWत�ितdा?यांभवि त रिहता अमी ॥

१९६ िनरथ�कानां वाJयानां �यो,ा य: पुन: पुन: । न नर: स िह म तXो ऋजीष ं�या{रेjवयम ्॥

१९७ अधम�सिहत ंवाJयं महा त: कथय &विप । अ�योजकवाJयािन वज�नीयािन तैरिप ॥

१९८ मो�ा|[ुमलाभाथP मीमांस त ेिमथ�त ुये । अbपलाभकरं वाJयं न त ेlूयुम�नीिषण: ॥

१९९ अिव|ारिहता: स त: त&व"ानसमि वता: । िव�मृ&या_यथ�िवधुरं वाJयं नैव �युoत े॥

२०० वाAयं तदवे वाJयेष ुयbलाभजनकं वच: । &याRयं तदवे वाJयेष ुयbलाभरिहत ंवच: ॥

अिधकार २१. दBुकम!भीित

२०१ दjुकम�िनरता लोका: पाप?ेयो न िह िब.यित।

स&कम�िनरता स त पापाि9?यित सव�दा॥

२०२ दjुकम�णा द:ुखमेव य�माद&ुप|त ेतत:। व�नेर_यिधक म&वा मेतXं दLुकम�ण:॥

२०३ तदा&म�ेमजनकमु[म ं"ानमुAयते। द:ुखानु&पादबुि`या� �वापरािधजनेjविप॥

२०४ परद:ुख�द ंकम� �मादनेािप न �मरेत्। अ यथा �मरतोऽ�यैव धमx नाश ंिविच तयेत्॥

२०५ 'अह ंदMर<' इ&युJ&वा न कुया�&कम� िनि दतम्। न चेत ्दMर< एव �यात ्भािवज मसु सYसु॥

२०६ '�वकृत ंदjुकृतं �व�य भािवद:ुख�दायकम'्। इित िच तयताऽ येषां न काया� दjुकृित: सदा॥

२०७ इतरै: श3ुिभजा�त ुमAुयेतहेािप ज मिन। दjुकम�नामा श3ु�त ुबाधत ेभािवज मसु॥

२०८ नरAछाया यथा त�य पादा?यां सह गAछित। �ितज म तथा या ती दjुकृितबा�धत ेनरम्॥

२०९ िवना द:ुख ंसदा यो वै सुखी भिवतुिमAछित। ईषद_य3 दjुकम� न कुया�त् स पर�य तु॥

२१० अधमPण पथा गAछन ्अ ये?यो दjुकृित नर:। यSद किf{ कुDत ेत ंद:ुख ंदरूत�&यजेत्॥

अिधकार २२ . लोकोपकाCरता

२११ मेघान ंवष�तां िन&यं Sक साyं कुव�त ेजना:। मेघतुbया महा तोऽिप िनjकाममुपकुव�ते॥

२१२ लोकोपकतृ�िभWव[ ं�य�ात् समुपाWजतम्। स&पा3 ेदीयमान ंसत् �योजनकरं भवेत्॥

२१३ लोकोपकाMरताiयेन धमPण भुिव जीवनात्। स&काय�मु[म ंनाि�त �वगP वा भूतलेऽिप वा॥

२१४ लोकनामुपकता� य: िशLाचारपरायण:।

स जीवित शरीरेण मृत�ायो नरोऽपर:॥

२१५ जलपूण�तटाकेन भवि त सुिखनो जना:। लोकोपकाMरणो भा�यं लोकसौiयं �यAछित॥

२१६ फलभारनतो वृ�: �ाममIयं गतो यथा। लोकोपकारी िव[ाढय�तथा �यादपुकारक:॥

२१७ सव�भागैय�था वृ�: D�णानामौषधायते। लोकोपकाMरणो िव[ ंतथा सवxपकारकम्॥

२१८ लोकोपकारमाहा&.यं जान तो "ािनस[मा: �व�य दाMर�कालेऽिप परेषामपुकव�त॥े

२१९ लोकोपकाMरिच[�य दाMर�िमदमुAयते। न श�ो.यिधकं दांतु दाD�येित य मतम्॥

२२० लोकोपकारात ्दाMर�म ्जायेतेित वदते ्यSद। भ_या&मिवvयेणैतत ्दाMर�vयणं वरम्॥

अिधकार २३. दानम्

२२१ अWथ?योऽपेि�त ंय[ ुदीयते दानमुAयते।

इतरािण त ुदानािन �वाथ�मूलािन केवलम्॥

२२२ मो�लाभी भवेत ्काम ंयाचन ंन िह संमतम्। नरकेऽिप समायात ेदान ंसवा�&मना वरम्॥

२२३ 'अह ंदMर<ो दहेी' ित वाJयEवणम तरा। महकुल�सूतेष ुद:ृयत ेदानशीलता॥

२२४ याचक�य मुख ंदानात ्�स{ं न भवेत ्यSद। दातृ&वमिप या�ेव जायत ेद:ुखद ंसदा॥

२२५ अवारयन ्�ुघ ंभोRयैय@गी त&सहन�म:। तामापाकुव�तोऽ{ा| ैगृह�थानािधको मत:॥

२२६ धनी �ुघ ंयदात��य वारयेत्, भािवज मसु। तदा&मफल लाभाय ि�थरं मुलधन ंभवेत॥्

२२७ भु,व त ंसहा येन ्लHध ंव�त ुिवभRय तु। �ु�णामाऽयं महारोगो दरूि{&यं िवमुि�त॥

२२८ अभु,ं �वेन चा ये?योऽ_यद[ं य�य वै धनम्। �ीयत ेSक न जानाित स सौiयं दानमलूकम?्॥

२२९ अद&वैव परे?यो यदभ्ुRयते �वाWजत ंधनम्। दMर�ा मरणा� �या दहो कLतरं तत:॥

२३० नाि�त मृ&युसम ंद:ुखमथा_यWथिभरीि_सतम्। ते?यो दातुमश,�य मृ&युरेव वरो मत:॥

अिधकार २४. कDEत:

२३१ अWथ?यो वाि�छत ंद�वा कp&या� सह वसे{र:।

नर�य ज मसाफbयं नाि�त कpWत िवना भुिव॥

२३२ याचके?यो दाMर�े?य: �वbप ंवािप �यAछत:। कpWतरेव सदा सिhग�ता भवित शाश्वती॥

२३३ बUकालमिभXा_य ितd तO कpWतम तरा। लोके िनDपम ंिन&यमेकं व�त ुन िव|ते॥

२३४ पृिथXा: ि�थितपय� तां कpWत यो लभत ेनर: �वग�लोकोऽिप त ं�तौित न त ु"ानसमि वतान्॥

२३५ ि�थरकp&या� च मरण ंयश:्कायेन जीवनम्। महतां "ािननामवे ल?यं �यात ्नापर�य तु॥

२३६ यदीL ंमानुष ंज म कp&या� जननम[ुमम्। अ यथा मृगज मवै श्ला~यत ेम&य�ज मन:॥

२३७ अश,ो जीिवतु ंकp&या� न 9L्ेया&मानमा&मना।

Sक &वा&मिन दकं 9िेL qक भवेद3 कारणम्॥

२३८ अनवा_य यशो लोके ये िह जीवि त मानवा:। िनि दत ंजीवन ंतेषािमित सिh: �कp&य�त॥े

२३९ यशसा त ुिवहीन�य कायं या िबभयृा मही। िनदु�L स�यस.पि[िवहीना सा भवेद ्धुवम्॥

२४० अपवादने रिहतो यो जीवित स जीवित। जीव{_यपवादने मृत�ायो िह ग�यते॥

अिधकार् २५. दया

२४१ दया#प ंधनं सव�धनाद[ुम मुAयते। इतरािण धनानीह सि त नीचजनेjविप॥

२४२ स मागPण परामृशय् भिवतXं दयावता। सव�शा( परामशPदयैका साyाकाMरणी॥

२४३ अ धकारमयं धोरं नरकं न भजि त ते। ये वै दया<�दया वत� त ेसव�ज तुष ु॥

२४४ र�णात ्सव�ज तूनां दयायाf �दश�नात्। नरो न लभत ेनून ंदjुकम� नरक�दम्॥

२४५ दया<��दयो भू&वा द:ुख ंना�ोित भूतले। िनदश�नं भवेद3 लोकोऽयं �ािणसङ्कुल:॥

२४६ जना: �ािणदयाहीना: �ािणनो ^हसयि त ये। धम�&यागागत ंज मद:ुख ंना|ािप त:ै �मृतम॥्

२४७ िव[हीनो न लभत ेइहलोके यथा सुखम्। परलोके न लभत ेदयाशू य: सुख ंतथा॥

२४८ स&कम�णा दMर<ोऽिप कदािच`िनक: सुखी।

िनद�य�य कुत: सौiयं न कदािप स वध�ते॥

२४९ "ानशू यो यथा शा(ा[�वाथP नैव िव दित। िनद�य: �वकृता`मा�[था न लभत ेफलम॥्

२५० यदा कDणया हीनो ^हसयेदद्बु�लम ्तदा। �व�मा9लीयसामcे िच तयेत ्�वभयि�थितम्॥

अिधकार २६. माँसवज!नम्

२५१ पोषणाथP �वदहे�य कृ&वा य: �ािण^हसनम्।

त मांसभ�णपर: स दयावान ्कथ ंभवेत॥्

२५२ धन�यार�णा मा&यx िनध�नो जायत ेयथा। तथा मांसशनपरो दयाहीन: �कp&य�ते॥

२५३ �ािणमांसरसा�वाद िनम��य िह मानसम्। घातक�या[:(�य िच[वि{द�यं भवेत्॥

२५४ अ^हसैव दया �ो,ा ^हसेयमदया मता। �ािणभांसाशन ंलोके पापमाiयायते॥

२५५ मांसहारोिभवृ`शच्ेत ्सदहे ं�ािणनािमह। दलु�भा ि�थितरेव �यात ्नरकश्चािप जायते॥

२५६ मांसाथP न भवेत ्�ािण ^हसा चेSदह भूMरश:। धनाथP नैव वतPरन ्मांसिवvियणो नरा:॥

२५७ मांसां न भ�येत ्�ा":, Svयमाण ेिवमश�ने। nणो िह �ािणनां मांसिमित "ान ंभवेत ्यत:॥

२५८ िनदु�L"ान स.प{ाि(दोषण िववWजता:। शरीरं �ाणरिहत ंशवं म&वा न भुoते॥

२५९ नानायागिवधानेन जायमानात् फलादिप।

मांसाहारपMर&यागाA�ेप: फलमवा_यते॥

२६० �ािण^हसा िवरिहत ंिवमखु ंमांसभ�णे। सवP दवेा नराश्चैव िवनमि त नरो[मम्॥

अिधकार २७. तप

२६१ उपवासाSदद:ुखानां सहन ंजीवस [:े। द:ुखानु&पादन ंचेित तपोल�णमAुयत॥े

२६२ ज मा तरतपो?यास शािलनो मनजु�य तु। तप: �याद3 िनWव� ंिवपरीत ेवृथाEम:॥

२६३ आहाराSद�दानेन �श�तानां तपि�वनाम्। गृह�था: साyिमAछ तो िनवृ[ा�तपस: Sकमु॥

२६४ साधूनां सङ्cह ेदLुजनानां िनcहिेप च। शि,:�मरणमा3ेण महतां �या[पोबलात्॥

२६५ तथैवाभीि_सत ंसवP �य�ाhाज मसु। ल?यत ेिह गृह�थेन तप: कतु�िमह �णम्॥

२६६ Svयत ेयै�तप: कम� कृतकृ&या�त एव िह। आशापाशवशा ह त िJलश्य त इतरे जना:॥

२६७ असकृ9ि�नस तY ंसुवणP सुdु राजते। तप: Jलेिशतकाय�य "ान ंस.यक् �काशते॥

२६८ प:य तमा&मनाऽऽ&मान ंतप�य त ंिजतेि <यम्। सवP नरा नम�यि त बUमानपुर�सरम्॥

२६९ शापेऽ_यनुcह ेचैव शि,म त�तपि�वन: कालपाशिविनमु�,ा: �ा�वुि त परां गितम्॥

२७० बहव�तपसा हीना:, िवरला�त ुतपि�वन:।

धिनका�तेन िवरला इतरे बहवोऽभवन्॥

अिधकार् २८. दरुाचार:

२७१ व�क�य दरुाचारं तAछरीरगता यिप। प� भूतािन दLृवैव म दम तह�सि त िह॥

२७२ अकाय�िमित म&वािप कुव�त: पुनरेव तत्। आकाशेनेव महता तपोवेषणे qक फलम?्॥

२७३ मनसो िनcह ंिह&वा मुिनवेष�य वत�नम्। वुआ�चम�वृ[ो घेन:ु स�यं चरित चेत,् तथा॥

२७४ तपोवेषिनलीनेन परदारपMरcह:। गुbमलीनिनषादने पि�cहणवhवेत्॥

२७५ 'अह ंिवत,' इ&यु& ा दfुया� यो िनषेवते। 'qक कृतं qक कृतं ह'े ित फलकाल ेस िख|ते॥

२७६ मनोवैरा�यम�ा_य िवर, इव यो नर:। वत�त ेकपटाचार: कMठनो नाि�त त&सम:॥

२७७ बिहगु�oासमाकारा: बहवो र,वासस:। अ"ान म तरेतषेा� गुञाcे श्यामता यथा॥

२७८ दLुिच[ा�तपि�स`ा इव }ानेन केवलम्। कपटाचारस�छ{ा व�का: सि त भूMरश:॥

२७९ काMठ यमाद�वे बाणवीणरो: कम�णा cथा। मुनाविप तथा "ेयं न वेष�त3 कारणम्॥

२८० लोकदjूये दरुाचार�&यRयतेचेत ्तपि�विभ:। कुतो वा म�ुडन ंतेषां जटाभारेण वा Sकमु॥

अिधकार २९. चौय!िनषेध:

२८१ परैरिनि दतो लोके यो वै जीिवतुिमAछित। िवना व�&वपहारेAछां तेन र�यं सदा मन:॥

२८२ िनिष`�मरणेनािप दोष: �याSदित कtयते। अ"ा&वैवापहत�Xिमित &याRया मित�तत:॥

२८३ चौय�दपुाWजत ंिव[ ं�वृ`िमव पश्यताम्। भू&वा यायाWजतैWव[ै�सह पfाि9नशय्ित॥

२८४ चौयPण परव�तूनां �ा[&या जातो मनोरथ:। पfा&कमPपरीपाके द|ात् द:ुख ंिह शा�तम्॥

२८५ चौय�माचMरतु ंयु,काल ंय�त ुप[्रती�ते। सव� भूतदयायां स }ेहयु,ो न जायते॥

२८६ cे पर<XचौयPष ुल.पटा: सि त मानवा:। Xयीकृ&य िमत ंिव[ ंजीवि त न िह त ेसुखम्॥

२८७ आ&माना&म िववेकादौ समथा�नां मनीिषणाम्। चौय� कारणम"ान ंजायत ेन कदाचन॥

२८८ कृतत&विवचारणां �दये यितधम�वत्। अ?य�त चौय� िव|ानां िच[ े�या9�ना ि�थरा॥

२८९ ये चौय�मा3 ंजानि त धमा�{ािप िवदि त ये। अकृ&यमिधकं कृ&वा स|ो नश्यि त त े�ुवम्॥

२९० जीवन ं�पLमाकृ&या चोराणािमह दलु�भम्। चौय�कम�िवहीनानां �वगPऽिप सुलभायते॥

अिधकार ३०. स/यवचनम्

२९१ वचनेन �यु,ेन क�यिचत ्मा3याऽिप चेत्। द:ुखानु&पादन ंलोके स&यल�णमुAयते॥

२९२ अस&य वचन ंचािप यSद �यात ्�ािणनािमह। अिनि दतोपकाराय तत ्स&यवचन ंमतम॥्

२९३ अस&यिमित म&वािप कथय{नृत ंवच:। पfा[Yमना भू&वा ततो द:ुख ंस िव दित॥

२९४ स&यमागPण गAछ त ंतथा �दयपूव�कम्। कृ&वा मनिस सवPऽिप �शसंि त नरो[मा:॥

२९५ मनोवाJसमभावेन स&यवादी नरो भुिव। तपोदानगुणाढ्ये?यो नरे?यो_यु[म: �मतृ:॥

२९६ न स&यवचनाद यि9|त ेकpWतवध�कम्। कायJलेश ंिवना व,ु�तत ्�वग�मिप यAछित॥

२९७ अनृतं वाJय मु&सृRय जीवhभु�िव मानवै:। समषेाम यधम�णां &यागोऽिप Sकल स.मत:॥

२९८ बाyदहे�य संशुि`: सिलल े}ानतो यथा। अ त��दयसंशुि`�तथा �यात् स&यभाषणात्॥

२९९ लोका धकारं नुदतां दीपानां न िह दीपता। �[मोनाशकं स&यवचन ंदीप उAयते॥

३०० सव� शा(परामशा�Sददमेकं सुिनिfतम्। यत ्स&यवचनाद यो धमx नाि�त महीतले॥

अिधकार ३१. Hोधिवजय:

३०१ अश,े कोपरिहत: िजतvोध इतीय�ते।

श,े vोधं जयत ुवा मा वा स िवषय: पर:॥

३०२ श,ेष ुकोपकरणात ्द�डद:ुखिमहाशन्ुते।

अश,े कुिपतो िन दां पाप ंच लभत े9यम्॥

३०३ िव�मृ&य वWततXं त ुसव�3 vोधम तरा। vोधाhवि त द:ुखानां पMरणामा�&वनेकधा॥

३०४ मुख ेिवकसं मनिस तु^L vोधो िवनाशयेत्। त�मात ्vोधसम: श3:ु को वि�त भुिव दिेहनाम?्॥

३०५ य आ&मर�ण ेXc: स कोपं पMरवज�येत्। अ यथा श3 ुभूतोऽसौ नाशयेत ्कोपशािलनम्॥

३०६ आEयं नाशये9ि�न: कोपाि� �वािEत:ै सह। "ानोपदLेन ्दरू�थान दह{ेौकासमान ्गु#न्॥

३०७ व�तुना कोप#पेण �व�भाव �काशक:। महO ताडयत ेह�त इव ननृ ं�बाIयते॥

३०८ च�डRवालासमेताि�दाहने सदशृO Xथाम्। कुव�&यिप नरे vोधो न कायx यSद शJयते॥

३०९ vोधं य�त ुमहा�ा"ो मनस: संिनधापयेत्। वाि�छता: स.पद: सवा�: स| एवा�वुि त तम्॥

३१० नरा: vोधवशं �ाYा मृत�ाया भवि त िह। िजतvोधा नरा: सवP म य ते योिगिभ: समा:॥

अिधकार ३२. अपकार/याग

३११ यश: पद ेमहाभा�ये �ाYेऽिप पर^हसया।

अपकारम^त &यJ&वा ल�ये जीवि त साधव:॥

३१२ िवरोधादपकतु�शच् �ाYेऽिप समया तरे। अपकारमकृ&वैव ल�ये ितdि त साधव:॥

३१३ कारणेन िवना <ोह ंकुव�तामिप दिेहनाम्। अपकारो न कत�Xोनो चते् द:ुख ंस िव दित॥

३१४ उपकृ&यािप :3ूणा मुपकारापकारयो:।

िव�मृित: साधुिभद�[ ंद�डन ं�याि9रोिधष॥ु

३१५ परद:ुख ं�वद:ुखेन सम ंम&वािप तो जन:। परा{ 3ायते त�य त&व"ानेन qक फलम?्॥

३१६ 'अनेन कम�णा द:ुख ं�ािणनां भिवता �ुवम'्। इित िनधा�Mरतात ्काया�त् सव�दा िवरतो भवेत॥्

३१७ सव�3 सव�दा Sकि�दिप द:ुख�दायकम्। बुि`पूवP न कत�Xं स धम�: परमो मत:॥

३१८ 'ममेद ंद:ुखजनकिम'ित "ा&वािप तादशृम्। �ािणनािमतरेषां च कुतो वा कुव�त ेजना:?॥

३१९ अपकारान ्य: करोित पूवा�¢े परदिेहनाम्। अपरा¢े त ुद:ुखािन �वत एव भजि त तम्॥

३२० परापकारो नो काय�: िनदु�:ख ंव�तुिमAछता। परद:ुखकरा एव द:ुखव तो भवि त िह॥

अिधकार ३३. अवध

३२१ �ािणनामवधेनवै सव�प�ुयफल ंभवेत्।

हनना&�ािणवगा�णां सव� पापफल ंभवेत्॥

३२२ लHध ंिवभRय भुJ&वा त ुय&�ािणपMरर�णम्। शा(कारो, धमPष ु�श�तिमदमीय�ते॥

३२३ आ|ो िनDपमो धम�: �ािणनामवधो मत:। िवमLृ ेस&यकथन ंि9तीयं �थानमह�ित॥

३२४ अकृ&वा �ािणनां ह&यां ल�यमागP �वत�नम्। मो�ाSदलोकजनक: स माग� इित म यते॥

३२५ अवधाiयं वरं धमP य: सदा पMरर�ित। संसारभी&या स£यास भािजनोऽ_यु[मो िह स:॥

३२६ अवधाiये वरे धमP िव|मान�य शाश्वतम्। जीिवतेऽcये कृता तोऽिप न िवशेत ्�ाणभ�क:॥

३२७ आ&मानो मरण ंवािप जायतां �ािणमूलकम्। न काया� �ािणनां ह&या �वा&मर�णिमAछता॥

३२८ जीवनां ह&यया Eेd ंभा�यं काम ंभवेद ्भॄशम्। वधमलूगात ंभा�यं स त: पश्यि त गाWहतम॥्

३२९ वधदोष ंिवजान त: स तो ह&याकारन ्जनान्। कुलीनानिप च�डालसमान् पश्यि त कम�णा॥

३३० D�णान ्दMर<ान ्शा("ा: पश्य तो नीवजीवनान्। "इम ेज मा तरे ज�:ु �ाणा" िन&येव जानते॥

अिधकार् ३४. अिन/यता

३३१ अिन&येष ुपदाथPष ुिन&यताया िन#पणात्। म दबुि`य�Sद भवेत ्िनि दतं त�य जीिवतम्॥

३३२ आयाि त स.पदो लोका इव नाटकमि दरम्। िनया�ि त स.पदो लोका इवा त ेनाटकालयात्॥

३३३ अि�थरं सव�दा भा�यं तhा�यं यSद ल?यते। स|�तेन ि�थरा धमा�: कत�Xा मो�िमAछता॥

३३४ कृपाणसदशृो भू&वा Sदवस: त�विव[मान्। िवश�य vमश: काल े�ीण�णाण ्करो&यहो॥

३३५ ऊIव��ास: �वलि��न: मृ&युबाधायुतो यदा। न भवे�वरया पूवP मो�ाथP धम�माचरेत्॥

३३६ आसी&पूव�Sदन ेकि�द| सोऽयं मृतोऽभवत्। इ&यि�थर&वमाहा&.य परीतं लोकजीिवतम्॥

३३७ �िणकं जीवन ंमूढा न �मरि त कदाचन। िच तयि त परं नाना कोMटशो िवषयान ्वृथा॥

३३८ ि9ज ेचा�ड ंपMर&यRय XोममागP गते सित। ि9ज�या�डेन स.ब धो य: स �या�ीवदहेयो:॥

३३९ जीव�य मरण ंलोके िन<या सदशृं भवेत्। पश्चात ्�बोध तुbयं �यात् जीव�य, जननं पुन:॥

३४० रोगाधीनशरीर�य कोणे जीव: ि�थतोऽिधप:ै। XािधिभWहिसतोऽ|ािप qक न लेभ ेि�थरं गृहम?्॥

अिधकार ३५. सIयास:

३४१ आस^, कुDत ेनैव यि�मन ्यि�म� व�तुिन। त�मा[�मा9�तुन: स न द:ुख ंलभत ेनर:॥

३४२ यदीAछिस सुख ंव�तु ंस&�वेव वUव�तुषु। जिह तािन मह&सौiयं तव तेन भवेदिप॥

३४३ आदौ प�ेि <यcाyाि9षयाि9रतो भवेत्। पfा&सव�पदाथPष ु&यागबुि`व�रा मता॥

३४४ सव�सङ्गपMर&यागात ्सुलभं वध�त ेतप:। ब धना|ोग िव�L�&व"ानवशगो भवेत्॥

३४५ संसारा मुि,काम�य दहेो भवित भारद:। तथा स&य यदहेने कुत: स.ब धकbपनम्॥

३४६ ममेेदमहमेवेित नाना"ान िववWजता:। �ा�ुवि त म�&�थान ंदवेनमिप दलु�भम्॥

३४७ ममकारहकृंित?यां िवमु,ो यो न जायते। द:ुखा यिप न मु�ि त सव�दा त ंनराधमम्॥

३४८ उ[म: स िह . तX: सवP &याजित य: �णे। अ"ानवशमाप{ा भवि त मनुजा: परे॥

३४९ ि9िवध ेब धने यात ेज मद:ुख ंिवमAुयते। अ यथा ज ममरण �वाह�&वनवि�थत:्॥

३५० सव�ब धिविनमु�,े हरौ ब¦ाित यो मन:। सव��माद ्ब धनामुि,: �वत�त�य भिवjयित॥

अिधकार ३६. त/व2ान

३५१ अस&यं स&यिम&येव पश्यिh��ममलूत:। �ा_यत ेज म चा"ानात ्गWहत ंद:ुखदायकम॥्

३५२ अिव|ां समितv.य त�व"ान िनषेवणात्। ज मद:ुखमलHIवैव �ा_यते lmण: पदम्॥

३५३ असंशयमधी&यात �त�व"ान मुपयुेषाम्। भूलोकादिप दरू�थम&के �या�lmण: पदम्॥

३५४ इि <याणीि <याथP?य: िनय.य मनसो वशे। �थापननेािप qक कायP त�व"ान ंन चेhवेत॥्

३५५ तेष ुतेष ुपदाथPष ुपदाथा� तर िव�मम्। िवहाय त�वतो "ान ंत�व"ानिमतीय�ते॥

३५६ अIयेतXं गुDमखुादधी&य बUधा बU। त�वाथ�"ान स.प{ा याि त मो�पथ ंि�थरम्॥

३५७ Eुताथ��य परामशा�त ्त�वमाघ ंिवजानत:। ज मा�य पुनर�तीित न म तXं कदाचन॥

३५८ ज मबाधाकरा"ान मु,ये मुि,द�य तु। lmणो दश�न ंय[ ुत�व"ानं तदAुयते॥

३५९ "ा&वा lm जग`तेु ंयतमान�य मु,ये। ज ममृ&युमयं द:ुख ंन जायेत कदाचन॥

३६० काम: vोध�तथाऽ"ानिमित दोषा(यो �Sद। ना§ािप न भवेयु�ेhवद:ुख ंिवन:यित॥

अिधकार ३७. िनराशा

३६१ अनु�यूत ं�वृ[�य सव�दा सव�ज तुषु। संसारमय द:ुख�य बीजमाशे&युदीय�त॥े

३६२ ल?यतां ज मरािह&यं लHधXं Sकि�दि�त चेत्। तदिप �ा_यत ेसव� व�तुनरैा:य बुि`त:॥

३६३ िनराशासदशृ ंEेd ंिव[ ंनाि¨ जग[ले। लोका तरेऽिप त[ुbयं व�त ुलHधु ंन श©यते॥

३६४ आशािवरिहताव�था मो� इ&युAयत ेबुध:ै। अव�था सािप त�व�य lmणो भजनाhवेत्॥

३६५ त ेज मरिहता "ेया ये िनराशा�त ुसव�त:। आशायुतानां िन:शेष ंब धमुि,न� जायत॥े

३६६ आशा समयमाल�य पातयेत ्ज मब धने। िनराशार�ण ंत�माA�ेdो धम�: �गीयत॥े

३६७ सव�शािवजये �ापत्े कायशोषण म तरा। ल?यत ेज मरािह&यं सवx धम�: कृतो भवेत॥्

३६८ िनराशानां कुतो द:ुखम,् आशापाशवशा&मनाम्। उपयु�पMर द:ुखािन समयाि त िनरगPलम॥्

३६९ द:ुखेष ुपरम ंद:ुखमाशाद:ुख ंिवमु�त:। न परं lmणो लोके, सुखम3ािप शा�तम्॥

३७० सदा दवीयसीमाशां यो वै जयित सव�दा। िनWवकारां तथा िन&यं मु^, स|: स िव दित॥

अिधकार ३८. िविध:

३७१ अथा�ज�न े�य�: �यादथ��ापककम�णा। आल�यं जायत ेति�म{थ� नाशककम�णा॥

३७२ िवदषुोऽिप भवे मौढ्यं अथ�नाशककम�णा। मूढ�यािप भवेR"ान मथ��ापककम�णा॥

३७३ अधीत सव� शा(ैर_यशभु ंकम� यत ्कृतम्। तदवे समयं �ा_य त�व"ानं िवनाशयेत॥्

३७४ एको भवित िव[ाढ्यो िव|या सिहतोऽपर:। कारणं िविधरेवा3 �वभावो लोकस.मत:॥

३७५ अकालेऽ_या�युाि9[ मनकृुले िवधौ सित। कालेऽिप त{ ल?येत िवपरीत ेिवधौ सित॥

३७६ सुरि�तमिप �:येत ्िविधमूलमनागतम्। अरि�त ंच िति[d ेि9िधमूल ंयदागतम्॥

३७७ कोMटसंiयायुत ंिव[ ंस.पादयत ुवोपMर। िविधना यावदा�ोित भोक्तुं नाल ंततोऽिधकम॥्

३७८ दjुकम�वशमाप{ा महाभा�यात ्ि�थतादिप। नरा: सुख ंन िव दि त स£यासं �ा�ुवि त च॥

३७९ लHIवा शुभतरं कम� �Lो भविस सव�दा। अशुभ ेत ुसमायात ेवृथा शोचिस तत ्कुत:?॥

३८० िविधना त ुसम ंव�त ुबलव{ेह िव|ते। िवना:य मानषु ंय�ं िविधरेव जयेत ्सदा॥

भागभागभागभाग––––२२२२: : : : अथ�अथ�अथ�अथ�----काडकाडकाडकाड::::

राजधमा��यायराजधमा��यायराजधमा��यायराजधमा��याय

अिधकार ३९. राजमिहमा

३८१ राRयमि 3सु�&सै यदगु�कोशैf षड्िवध:ै। अ]ग: समि वतो राजा राज^सह इतीय�त॥े

३८२ दातृ&वं "ानस.पि[: उ&साहो धीरता तथा । गुणैरेतैfतुWभयx िन&ययु,: स पाWथव: ॥

३८३ पौDष ंजाग#क&वं िव|ा चेित 3यो गुणा: । राRयभारिनयु,ानां रा"ां �वाभािवका मता: ॥

३८४ अधमP मूलन ं�वीयधमा�चरणशीलता । दरुह]काररािह&यं ि3तयं नृपल�णम ्॥

३८५ कुया�`नाज�नोपायमाज�येत् पालये`नम ्। रि�त ंच यथाशा( ंद|ात् पा3ेष ुभूिमप ॥

३८६ िवमखु: vूरवाJयानां राजा सुलभदश�न:। यो भवेत ्त�य साªाRयं सव�«ा~यं भिवjयित ॥

३८७ यो ददाित जनान ्पाित ि�यभाषणपूव�कम ्। त�य रा": ि�थरं कpWतमथा�f िवतरे मही ॥

३८८ धम�नी&यनुसारेण पालयन ्सकला: �जा: । पाWथव: «े~यत ेसव¬: जगतां पितMर&यसौ ॥

३८९ कMठनं चािप महतां वाJयं पfाि`त�दम ्। Eु&वा य: सहत ेराजा ितd[े�य वश ेमही ॥

३९० दानं दया द�डनीित: दीनर�ेित सदगु्णै: ।

चतुWभ: स]गतो भूपो दीपवत ्�या महीि�ताम ्॥

अिधकार ४०. िवJा

३९१ अIयेतXा: सम ेc था: िन�स दहे ंयथाथ�त: । अधीतc थदLृ@न पथा यु,ं �वत�नम ्॥

३९२ यायXाकरणाiये 9 ेशा( ेमुiये नृणािमह । उभ ेिह च�ुषी �यातािमित सिhDदीय�त े॥

३९३ च�ुjम त�त एव �यु: "ानच�ुयु�ता�त ुये । इतरेषामुभ ेने3 ेnण े�यातां मुखोि&थत े॥

३९४ य&स]गन जना�तLुा: भवेयु:, स]गम ंपुन: । िवयोगकाल ेवा�छेयु: स भवे&पि�डतो[म: ॥

३९५ Mर,व`िनक�याcे िवनीता गुDसि{धौ । भू&वा पठि त ये िन&यं िशLा�त ेिनि दता: परे ॥

३९६ िव|?यासानुसारेण नृणां "ानां �वध�त े। खननानुगुण ंतोयं वध�ते सैकते यथा ॥

३९७ सवP दशेा: सम ेcामा: �वीया: �युWवदषुां भुिव । तथा सित कुत: कैिfत ्िव|ा नाधीयत ेसदा ॥

३९८ एकज म यिधगता िव|ा नृन ंिह केनिचत ्। सYज म�वनुगता त�य साyकरी भवेत ्॥

३९९ िनजान दकरO िव|ां परेषां िनजमलूत: । आन ददा3O िव"ाय तां �ा"ा बUकुव�त े॥

४०० िव|ाधन ंि�थरं Eेdमेकमवे धनं भवेत ्। धना य या यि�थरािण व�तुतो न धनािन िह ॥

अिधकार ४१. िवJािवहीन:

४०१ अनधी&यैव सदc् थान ्सदग्ोdयां य: �भाषत े। िवना र]ग�थलीम��योJ3ा स भवेत ्सम: ॥

४०२ अपि�डत�य िवदषुां पुरतो भाषण ेमित: । नाय�: कुचा?यां हीनाया: (ी&वका]�ेव िनjफला ॥

४०३ िव|ािवहीनमनुजा: सम�ं "ानशािलनाम ्। मौनमाल.Hय ितd त: भज त ेनोपहा�याताम ्॥

४०४ िव|ा?यासं िवना "ान ंिव दत े�वयमेव य: । िनदु�Lमिप तद ्"ान ंन ­लाघ त ेबुधो[मा: ॥

४०५ िमtयािभमानो मूढ�य िव|ाहीन�य क�यिचत ्। बुधैभा�षणवेळायां �वयं िवलयमेjयित ॥

४०६ ऊषर�े3सदशृा िव|ाहीना नरा भुिव । केवल ंजिनम त�त ेन तेषां स[या फलम ्॥

४०७ सू�मशा(ाथ�िव"ानम तरा दहेपुिLत: । qक वा �योजन ंनृणां मृ�मयी �ितमैव त े॥

४०८ पि�डतािEतदाMर<यात ्िनतरां खेददाियनी । भवे मूढािEता स.पत ्ना3 काया� िवचारणा ॥

४०९ अ�त ुिव|ािवहीनानां कुल ंEेdमुताधमम ्। मिह§ा नािधरोहि त त ेतुलां बुधस[म:ै ॥

४१० मृगाणां मानवानां च यथाि�त महद तरम ्। तथा िव|ािवहीनानां सतां च c थसेिवनाम ्॥

अिधकार ४२. Kवणम्

४११ Eु&वा यद ्"ायत ेत�वं तद_योकं भवेत ्।

स&सु िव[षे ुबUष ुमुiयमतेि9भाXत े॥

४१२ Eो3 ंEवण#पा{िवहीन ं�या|दा तदा । दयंे दहे�य चा_य{ ंEो3ाभावे कयं Eुित ॥

४१३ Eो3:ै Eवण#पा{सेिवनो भूगता अिप । हिवभु�ि�भरम&य¬�त ुभवेयु: सदशृा नरा: ॥

४१४ यSद नाIययन ंसाIयं Eु&वा वा "ानमा�ुिह । तद ्"ान ंसाyद ंखेद ेकरयिLसम ंतव ॥

४१५ वचां�याचारशीलानां साyदािन सदा नृणाम ्। प]कदशे ेिवचरतो ह�ताल.बनद�डवत ्॥

४१६ कणशो वािप त�वाथ�: EेतXा: समये सित । असकृत् Eवणात ्त�वं "ातं सत् पूण�तां nजेत ्॥

४१७ बUEुता बU"ाf स तो मोहवशात ्किचत ्। अजान तोऽिप याथाtयP न lूयुमxहद ंवच: ॥

४१८ शा(Eवणमा3ेण Eो3 ंभवित साथ�कम ्। cाहकं &व यशHदानां Eो3 ंबािधय�व मतम ्॥

४१९ अपूव�सू�मशा(ाथ�Eवण ंयै: सदा कृतम ्। त ेिवनीतवचोयु,ा भवेयु न� तथा परे ॥

४२० Eो3ैन�वरसा�वादमकृ&वा िज�वया परम ्। षड्सा�वादचतरुा जीव तोऽिप मृत:ै समा: ॥

अिधकार् ४३. 2ानस6पि7:

४२१ अनथx मूलन ेमूलसाधन ं"ानिमjयत े। Mरपूणां दjु�वेश ंतद त:�ाकारवhवेत ्॥

४२२ िनगृy च�ल ंिच[ ंदjुकृ&याि9िनव&य� तत ्। िनयोजन ंच स&कायP "ान�ाY:े फल ंभवेत ्॥

४२३ बU?यो िवषयान ्Eु&वा तेष ुय: �ेमदायक: । िवमृ:य त�य िन:कषP साधनं "ानमुAयत े॥

४२४ �पLाथ�कं सुिव"ेयं "ानी वाJयमुदीरयेत ्। Eु&वाऽ यवचन ंिJलLमिप िव|ाि9मृ:य च ॥

४२५ X} ेच सुखे ि}�धान ्समभावेन प:यित । महिh: }हेमा�ोित "ानवान ्"ानसाधनात ्॥

४२६ सदाचारपरा लोका: येन याि त पथाऽिनशम ्। �वत�न ंतमाल.Hय "ानशील�य ल�णम ्॥

४२७ पूव� भािवफल ं"ातु ंसमथा� "ािननो मता: । तद ्"ातमुसमथा��त ुम तXा "ानवWजता: ॥

४२८ ये न िब?यित त ेमूढा दjुकृ&यात ्पापभीितदात ्। भीDता पापकृ&येष ुधीमतां �कृितभ�वेत ्॥

४२९ भािवशोको मलूनैकद�ाणां धीमतां पुरा । िच[�ोभकरं द:ुख ंन कदािचhिवjयित ॥

४३० िवना यै: सकलै"ा�नमा3ात् सवा�थ�वा{र: । "ानाभावे सव�हीनो भवेत ्सवा�थ�वानिप ॥

अिधकार ४४. दोषषट्किनराकरणम्

४३१ काममोहvोधलोभमदमा&सय�सं"कै: । दोष:ै षड्भ:् िवहीन�य स.पत ्«ा~या ि�थरा भवेत ्॥

४३२ दातXेjव�दान ंच पूजनीयेjवपजूनम ्। अ�थन ेहष� इ&येते रा"ो दोषा: �कpWतता: ॥

४३३ �वbप ेदोषोऽिप स.�ाY ेत ंम&वा सुमह[रम ्। महा तो जाग#का: �यु: जनिन दाभयाकुला ॥

४३४ दोषो एव जननां �यु: श3वो नाशकारका: ।

दोषातीतजै�नैभा�Xं दोषाभावो गुणा: खल ु॥

४३५ आदावेव नरो दोषान ्य: �ाYान ्न िनवारयेत ्। िवन:येत ्जीिवत ंत�य तृणं वि�नगत ंयथा ॥

४३६ "ा&वा �वदोषान ्तान् िह&वा परदोषिनवारण े। यतमानो महीपाल: कथ ं�याद ्दोषभाजनम ्॥

४३७ अद&वा धम�काया�थ�मभ[ुवा च �वयं धनम ्। र�तो लोिभनो न:येत ्पुDषाथ�3यं वृथा ॥

४३८ दातXेjव�दानाiयो यो दोषो लोभनामक: । नायं साधारण ेदोष: षड्दोषेjवcणी: Sकल ॥

४३९ आ&म«ाघापरो न �यात ्कारणे स&यिप �वयम ्। िनjफलािन च काया�िण मनसाऽिप न सं�मरेत ्॥

४४० यदवाYु ंवृणीष े&वं एका ते भज भुङ्�व तत ्। नो चेत ्&वदीयल�य�य िव� ंकुयु�Wवरोिधन: ॥

अिधकार ४५. मह/साMम्

४४१ वयोवृ`धै�म�िविh: बुि`मिhम�हा&मािभ: । कुया� मै3O महीपालो िवम:ृय बUधा बU ॥

४४२ �ाY ंद:ुख ंिनराकृ&य भािवद:ुखिनवारण े। जग#केण िवदषुा }ेह ंकुया�¯ सेवया ॥

४४३ महा&मन: समािE&य �ववश ेतान् करोित य: । महAभा�यं तदवेा�य Sकम यैभा��यकोMटिभ: ॥

४४४ आ&मनोऽिप वMरdानां महतां पिथ वत�नम ्। महद ्बल ंभवेद ्रा"ां चतरु]गबल:ै Sकम ु॥

४४५ िवमृ:य सिचवो cाyो ने3तुbयो नृपेण त ु।

यतोऽमा&यो राRयभारं वहन ्रा": सहायकृत ्॥

४४६ "ािननां वचन ंEु&वा �वबु`या तSदमृ:य च । पालयन ्पृिथवीपाल: श3ुिभन¬व बाIयत े॥

४४७ �खािल&ये कMठनैवा�Jयै: द�डय त ंसुमि 3णम ्। यो राजा लभत ेति�मन ्िनव�या�: Sकल श3व: ॥

४४८ समये िश�कै: सिh: सा]ग&यरिहतो नृप: । श3ुबाधािवहीनोऽिप �वयमेव िवन:यित ॥

४४९ िवना मलूधन ंलाभो Xापारे नैव ल?यत े। म�&साyं िवना रा"ां तथा �थैय� सुदलु�भम ्॥

४५० अनेकश3ुबाधातो द:ुख ंदशगुणाि वतम ्। भुपो िव दते स&स]गं �ाY ंय: स &यज{ेृप: ॥

अिधकार् ४६. द:ुसाNग/यवज!नम्

४५१ महा तो दLुसा]ग&यात ्भीताि�तdि त दरूत: । दLुान ्ब धुसमान ्कृ&वा नीचा�तुjयि त त:ै सह ॥

४५२ भूगत ंसिलल ंभूिमभेदाद ्िभ{रसं यथा । तथा नर: स]गभेदाद ्िभ{िभ{मितभ�वेत ्॥

४५३ सामा य"ानजनन ेमन: कारणिमjयत े। अयं यो�यो न वे&येतद ्"ानं सा]ग&यहतेुकम ्॥

४५४ िवशेषशमेुषी भायादादौ िच[िनब धना । िवमशP सािप सा]ग&यमूलवेैित ि�थितधु�वा ॥

४५५ िच[शुि`: काय�शुि`Mर&येतदभुयं नृणाम ्। स&सा]ग&यवशादवे भवेSदित िवभाXताम ्॥

४५६ लोके शु`मन�कानां शु`ा �याद ्भािवस तित: । स&सा]ग&यसमतेानां जायते सकल ंशुभम ्॥

४५७ �िणनां िच[संशु̀ या स.पत ्सoायत े�ुवम ्। स&सा]ग&या मन:शु`या सह कpWतरिप �वुा ॥

४५८ मन:शुि`: पु�यकृ&यात ्�वयं जायेत केषुिचत ्। स&सा]ग&यं िच[शु^` वध�येत ्तादशृेjविप ॥

४५९ आमिुjमकं सुख ंिच[शु`या म �ा_यत ेनरै: । स&स]गित: सुख�या�य �ाYौ िव� ंिनवारयेत ्॥

४६० स&स]गितसम ंिम3 ंन भवेत ्सुखसाधनम ्। दसु]गितसम: श3ुरपकता� न िव|ते ॥

अिधकार ४७. िवमृOयकाCरता

४६१ Xयमादौ ततfायं ततो लाभ ंच शा�तम ्। काय�र.भ ेिवमृ:याथ काय�मार?यतां बुध:ै ।

४६२ परी�य सुगृहीतने सि म3णे िवमृ:य च । �वयं चालोAय य: कुया�दसाIयं त�य qक भवेत ्॥

४६३ भािवलाभAेछया ह�त ेि�थतं मूलधन ंबU । बुि`मा तो नरा नैव Xयीकुव�ि त सव�दा ॥

४६४ "इयाँलाभ" इित �पLम"ा&वा कम�िण �जा: । सहसा न �वत� त ेमानहािनभया±दता: ॥

४६५ काल ंदशे ंबल ंश3ोर"ा&वा समरा]गणम ्। �िवशन ्पाWथव: श3ुवध�क: �या{ घातक: ॥

४६६ अकत�X�य करणं कत�X�य िवसज�नम ्। इ&येतदभुयं नृणां िवनाशा�पदिमjयत े॥

४६७ काय�िनव�हणोपायमादौ "ा&वा Svयां कुD । �िव:य कायP नोपायिच तनं काय�साधकम ्॥

४६८ ब²नां साyमा_यािप स काय� न िह साधयेत् ।

उपायांfतरुो य�त ुन �युङ्,े यथायथम ्॥

४६९ परेषां च गुणान् स.यक् "ा&वा तेष ुयथागतान ्। नाचरे|�त ुत�य�युय��ा दोषसमि वता: ॥

४७० िनजि�थ&यनरुोधेन कुD सव� िवम:ृय च । न चेि{ दते ्&वां िह लोक: Svयतां लोकसंcह: ॥

अिधकार ४८. बलपCर2ानम्

४७१ बल ं�वीकृतकाय��य बल ं�व�य Mरपोब�लम ्। बल ं9यो: प�योf पराम:ृय �वत�य ॥

४७२ काय��य साIयतां त9दपुायानां बिलdताम ्। जानन ्द[ावधानो य: तेन सव�मवा_यत े॥

४७३ "�वबल ं�वbपिम"&येतद ्िव�मृ&यो&साहचोSदता: । काय�मार?य मIये त ुिवि�ता बहवो भुिव ॥

४७४ अकृ&वा च परै: }ेहम"ा&वा बलमा&मन: । आ&मशल्ाघापरा लोके नाश ंशी�मवा�ुयु: ॥

४७५ लघुिप�छं भारव�त ुभवे{ा3 िवचारणा । भारपूणP त ुशकटे भवेद��य भoनम ्॥

४७६ वृ�शाखाcमा�थाय ततोऽ_यारोढुमूIव�त: । उ|त: शाखया साकं भ��ाणो_यध: पतेत ्॥

४७७ �वशि,मनितv.य धम�मागा�नुसारत: । दानशील�य ^व[ त ुन कदािप िवन:यित ॥

४७८ आय: �वbपो यSद भवेत ्न दोष�त3 िव|त े। आयाद ्Xय�य चािधJये महान ्दोष: �सRयत े॥

४७९ Xयीकरोित ^व[ य: �वाWजतादिधकांशत: । जीिवत ेत�य स.पि[राभासा न त ुशा�ती ॥

४८० आयमाग�मनालोAय परेषामुपकुव�त: । जीिवत ेत�य स.पि[: �ीयत ेझMटित �वयम ्॥

अिधकार ४९. कालपCर2ानम्

४८१ उलूको बलवानि�न काकेनाbपेन जीयत े।

जयैिषण�तथा रा": काल: ´ल ुिनरी�यत े॥

४८२ काल ेकम� समारHध ंिवचाय� च कृतं पुन: । अि�थरामिप स.प^[ ब�ा&येक3 सुि�थराम ्॥

४८३ Svयोपयु,करण:ै काय� काल ेकरोित य: । साIयत ेसुलभ ंतेन नासाIयं भुिव Sक�न ॥

४८४ कृ&}ामिप महO भोक्तुं स श�ोित महीतल े। काल ेदशे ेच कमा�िण य: करोित समािहत: ॥

४८५ कृ&}�य जगतो वा�छा यSद �यात ्Sक{ु िच तया । यु,काल ं�ती��व िनिjvय�&वं भज �माम ्॥

४८६ रा": कालाWथनो मौनाद ्वत�न ंयु`म तरा । मेष�य यु`त: पृdगमनेन सम ंभवेत ्॥

४८७ श3ोरcे बुधा: vोधं िवसृजेयु�न वै विह: । अ तWनगूy त ेकोप ंकाल े�यु: काय�साधका: ॥

४८८ नाशकाल ेसमायात ेMरपो: शीष�मघ: पतेत् । तावता मौनमा�थयंे �मया जयकांि�णा ॥

४८९ कालेऽनुकूल ेस.�ाY ेतमल?यं िवभाX च । तदवै कुD कत�Xं त ंकाल ंन िह <�यिस ॥

४९० काय�साधनपय� त ंबकवि[d िनिjvय: । कुD काय� �णात ्काल ेचµवा मीन ंबको यथा ॥

अिधकार ५०. �थलपCर2ानम्

४९१ समरे िनजसै यानां �थपनाह��थलO ि�थराम ्।

अिनिf&य न कुव�त यु` श3ु ंन 9षयेत ्॥

४९२ सुरि�त�थल�थने िविशLबलशािलना । यो जय: �ा_यत ेरा"ा स त ुसवा�थ�साधक: ॥

४९३ लHIवा सुरि�त ंदशेमा&मानं चािप पालयन ्। रणभू^म िवशन ्राजा दबु�लोऽिप बली भवेत ्॥

४९४ "ा&वा यु,�थलO त� ि�थ&वा समरकम�िण । यो िवशेद ्भूपित�त�य नLाशा: �युWवरोिधन: ॥

४९५ अगाधसिललावासो न�: सवा�न ्जयेद ्�ुवम ्। स एव तीरमाप{ो ह यत ेदबु�लैरिप ॥

४९६ महा तो दढृचvाf न या &य.बुिनधौ रथा: । महीतल ेन �याि त नौका जलिधगािमन: ॥

४९७ िवमृ:य िविवधोपायान ्�थल ेयु,तम ेवरे । काय�माचरतो रा": िच[धैय�मल ंजये ॥

४९८ अbपसै यवतो रा"ो गुY�थलमुपयुेष: । सम�ं बUसै यानामीशोऽिप लयमा�ुयात ्॥

४९९ दगु��थलिवहीनोऽिप �भावरिहतोऽिप च । जेतु ंन शJयो भूपाल: �व�थल ेिनवसे|Sद ॥

५०० शूलह�तमहावीरह तृद तयुतोऽिप सन् । प]कं िवशन ्मदगज: सृगालेनािप ह यत े॥

अिधकार ५१. िवमृOयिव�सनम्

५०१ धम�कामाथ�भी&या|:ै उपायै: सुपरी�य तान ्।

लHध�&ययवान ्भूप: कायP �ु&यान ्िनयोजयेत ्॥

५०२ िनदxिष&वं कुलीन&वं ल�ा पापेष ुभीDता ।

एतैगु�णैतान ्राजा िव�सेि{जसेवकान ्॥

५०३ पूवx,दोषशू येष ुपि�डताcेसरेjविप । िवचाय�माणे&व"ान ंनून ं<षटंु् िह शJयत े॥

५०४ दोष ंगुण ंवा कि�मिfत ्ि�थत ंिव"ाय त�वत: । cाy: �याद ्गुणभूियd: &याRयो िविवधदोषभाक् ॥

५०५ मह&वं क�यिचत ्पुंसो नीच&वमपर�य च । "ातु ंतयोवृ�ि[रेव िनकषोपलतां nजेत ्॥

५०६ न कुया�&�&ययं ब धु^वहीनषे ुजनेिjवह । ब धुब धिवहीन&वात ्न िन दां गणयि त त े॥

५०७ कृ&वा �&ययम"ेष ुतेषां कायP िनयोजनात ्। न केवल ंकाय�हािनर"तां िव दत ेनृप: ॥

५०८ उदासीनान ्�&ययेन य: कायPष ुिनयोजयेत ्। न केवलमयं न:येत ्Sक त ुभािवपर.परा ॥

५०९ िवमृ:य िव�सेत ्सवा�न ्िवचारान तरं पुन: । अिव�ासं िवना तेषां यु,ं कायPष ुयोजनम ्॥

५१० अिवम:ृयैव िव�ास: िवमLृ�य पMरcह े। अिव�ास: इती&येतदभुयं खेददायकम ्॥

अिधकार ५२. िवमृOय काय!करणम्

५११ शुभाशुभ ेपरामृ:य शुभकाय¬ककाMरणम ्।

पुDष ंयोजयेत ्कायP िनभ�यं पृिथवीपित: ॥

५१२ आयमाग� परामृ:य धनं स.पा| भूMरश: । त<�को िवना िव� ंराजकायP िनयुRयताम ्॥

५१३ "ान ं�ीितरकालुjयं िनराशा धनस�ये ।

गुणैरेत:ै समायु,ो राजकायP िनयोRयताम ्॥

५१४ िजता गुणपरी�ायां तत: �थान ेिनयि 3ता: । अ ते केिचत ्�थानदोषात ्जाय त ेदLुबु`य: ॥

५१५ बुIवोपायं िव�रािशमपोy कृितसाधन े। समथ�म तरा ना यं राजकायP िनवेशयेत ्॥

५१६ कतु�गु�णं Svयात�वं काल�या_यनुकूलताम ्। स.यि�व"ाय कायPष ुनरो योRयो नरािधप:ै ॥

५१७ अनेन हतेुना काय�मेतत ्कतु�मयं �म: । इ&थमालोAय त&कायP स एव �ेय�तां नृप:ै ॥

५१८ �वकाय�साधनाह�fेत ्कािf[ि�मन ्Svयाभरम ्। िनि�_य रा"ा दातXं �वात ¶यं काय�साधन े॥

५१९ ब धुवत ्�वीकृत ंकाय� कुव� तं �ेमपूव�कम ्। दरूीकरोित दवुा�धात ्य�त ुत ंिवसृजे<मा ॥

५२० तृYेष ुकम�कारेष ुलोक: �यात् JलेशवWजत: । त[प�णिवधौ रा"ा य�: �वीSvयतां सदा ॥

अिधकार् ५३. ब�धु-ीित

५२१ नLायामिप स.प[ौ स.ब धं पूव�कािलकम ्। �मृ&वैव «ाघनं लोके ब धलु�णमुAयत े॥

५२२ �ेमपूव�कबा धXं क�यिचbल?यत ेयSद । तदवे स.पद: सवा�: त�म ैयAछेत ्सदातना ॥:

५२३ �ेमपूव�कबा धXरिहत�य िह जीवनम ्।

जलपूण�तटाक�य तीराभावसं भवेत ्॥

५२४ ब धुसाyकरो य�त ुसदा ब धुिभरावृत: । तेन स.पाSदत ंिव[ ं�योजनकरं भवेत ्॥

५२५ ब धुनां धनदातारं ि�यभाषणत&परम ्। त ंसव�दा ब धवुगा�ि�तdि त पMरवेिLता: ॥

५२६ पृिथXां दानशौ�ड�य िजतvोध�य भूपत:े । वशंवदा सदा ितdते ्सकला ब धुस तित: ॥

५२७ काक: �वीयान ्समा²य भ�येदाWजत ंच त:ै । �वाWजत ंब धुिभ: साकं भुङ्ं�व स.पि&�थरा भवेत ्॥

५२८ सा.यबु^` िवना राजा यो�यताभदेमलूकम ्। िवभRय सवा�न ्य: प:येत ्त�य �युबा� धवा: सम े॥

५२९ ि�थत ंबा धXमादौ यद ्हतेुना केनिचत ्�वत:् । िछ{ ंतद ्हतेुना येन ्पूव�वत् पुनरेधत े॥

५३० }ेह ंिछ&वा गत ंपfादागतं �वाय�करणात ्। अलोAय त ंत ुगृ¢ीयादपुकृ&य महीपित: ॥

अिधकार ५४. अिव�मरणम्

५३१ सुखभोगास,तया कत�Xाथ��य िव�मृित: । च�डकोपोhवानथा�त,् अिधकािनLदा भवेत ्॥

५३२ नर�य िन&यदाMर�ं यथा बु^` िवनाशयेत ्। िव�मृित: समये त9नाशयेत् �िथत ंयशा: ॥

५३३ पुDषाथ�चतुjकाप&्यै य�माचरतामिप ।

न त ेिसIयि त िव�मृ&या नेद ंपाWथवमा3कम ्॥

५३४ बाyदगु¬ना�ि�त लाभो भये त ु�दये ि�थत े। ि�थतोऽिप िवभवो Xथx यSद �याि9�मृितन�रे ॥

५३५ �थम ंिवपद ं�ाYां िव�मृ&या &विनवारयन ्। खेद ेसमीपमायात ेपfादिु9जत ेनर: ॥

५३६ अिव�मृितसमारXेन ्गुणने सदशृं वरम ्। सव�3 सव�कालेष ुन ितdते ्�ेमदायकम ्॥

५३७ असाIयिमदिम&येतत ्त�य नाि�त कदाचन । अिव�मृ&या साधनीयं कम� कतु� यतेत ्य: ॥

५३८ «ािघतं नीितशा("ै: Svयतां कम� सादरम ्। अकुवा�ण�य िव�मृ&या सY ज म वृथा भवेत ्॥

५३९ स तोषकाल ेगवPण कत�Xं य�त ुिव�मरेत ्। �मत�Xा�तेन िव�मृ&या पुरा नाशवशंगता: ॥

५४० िचकpWषतमिव�मृ&य जाग#कतयाऽिनशम ्। त&�ाप&्यै यतमानेन वाि�छत ंसाIयत े�वुम ्॥

अिधकार ५५. नीितपCरपालनम्

५४१ प�पात ंिवना रा"ा माIय�tयमवल.बता ।

यथाशा( ंद�डदान ंनीितपालनमुAयत े॥

५४२ लोके जीवगणा: सवP वत� ते वृिLकां�ुण: । दशे ेजना�तथा रा": कां� ते नीितपालनम ्॥

५४३ िव��वWतत ंवेद ंधम� वेदषे ुबोिधतम ्। ल�यीकृ&य या·यमागP र�ण ंराजल�णम ्॥

५४४ �ववश ेमानवान ्कृ&वा र� त ं या·यव&म�िन । महीप^त �जा: सवा�: �े� ते �ीितपूव�कम ्॥

५४५ नीितशा(ानुरोधेन र�तो धम�व&म�ना । रा"ो दशे ेकालवृिL: स�यावृि`f जायत े॥

५४६ शूलमा3ेण भूपालो जयं यु` ेन िव दत े। लभत ेनीितद�डने जयं, द�डो ऋजयु�Sद ॥

५४७ नीितद�डेन सकल ंजग|: पाित पाWथव: । स एव नीितद�ड�त ंपालये{ा3 संशय: ॥

५४८ जनानां सुलभो भू&वा तेषां Eु&वा च वाि�छतम ्। अयAछन ्पाWथवो नी^त सापवादो िवन:यित ॥

५४९ श3ु?यो र�ण ंनृणां, द�डनादपरािधनाम ्। पापापनोदन,ं रा"ां धम� एव न पापदम ्॥

५५० मृितद�ड�दान ंत ुपािपनामातताियनाम ्। तृणािनमू�लनसम ं#ढस�यािभवृ`ये ॥

अिधकार् ५६. अनी/यापालनम्

५५१ जन^हसापरो राजा यायातीतपदानुगा: । िनघु�णाद ्घातका¯ािप भुिव vूरतमो मत: ॥

५५२ नी&या पालयता रा"ा �जा?यो िव[याचनम ्। चोरेण शूिलना पा थात ्िव[चौय�सम ंमतम ्॥

५५३ दशे ेSदने Sदने जाताननथा�न् िवमृशन ्नृप: । पMरहारमकुवा�ण: �ीणराRय: vमाhवेत ्॥

५५४ भाXनथ�मनालोAय या·यमाग�िवरोधत: । भूप�य र�तो िव[ ंन:येत ्तेन �जा अिप ॥

५५५ अधम�पालनोदभ्ूतJलेशभाजां नुणां भुिव । अEुपात: िEयं रा"ो नाशयेदायुधा&मना ॥

५५६ िव दत ेसुि�थरां कpWत भूपो धमPण पालयन ्। अनी&या पालयन ्राजा नLकpWतभ�िवjयित ॥

५५७ दयाधू यमहीपालपाbयमाननृणां ि�थतम ्। वृिLहीन�दशे�थजनाि�थितसमां िवद:ु ॥

५५८ धम�माग� समुbलं~य र�त: पृिथवीपत:े । दशे ेसतां त ुदाMर<यात ्स.प&Jलेशाय कbपत े॥

५५९ पयोधरा न वष�ि त काल ेवृिLf िनjफला । ध.य� प थानमुbलं~य नृपे शासित मेSदनीम ्॥

५६० अर�ित भुवं भूप ेपथा यायानुरोिधना । िव�ा: �ु^त िव�मरेयु: न द|ु: पशव: पय:

अिधकार ५७. िनभ!य/वम्

५६१ दLु िवचाय� ताट�tयात ्पनु�त ंदोषकम�ण: । िनवारयन ्पालयेद ्य: स भूपाल इतीय�त े॥

५६२ द�डयेष ुकMठनो भू&वा द�डनावसरे सित । लघ ुद�डयतो रा": स.पि[dदेच�ला ॥

५६३ अधम�पालना|�य �जा: �युभ�यािव�वला: । अिचरादवे भूपाल: स लयं या�यित �ुवम ्॥

५६४ "अ�माकं पाWथव: vूर" इित दशेजनेMरतम ्। य एतAछुणुया9ाJय> �ीणायु: स िवन:यित ॥

५६५ अ�स{मुखो नृणामग.य: सुलभेन य: । महीपाल�त�य िव[ ंभूतािवLिमव वृथा ॥

५६६ दाि��यगुणहीन�य कटुवाJय�योिगण: ।

भूप�य िनिखल ंिव[मि�थरं �ीयत े�णात ्॥

५६७ कटुवाJयमधमPण पालन ंच महीभजुाम ्। अMरिवIवंसनापेि�स�विनमू�लहतेुकम ्॥

५६८ अनालोAयैव सिचवै: कृते कायP च िवि�त े। य: कु_येत ्सिचवान ्राजा �ीय त ेत�य स.पद: ॥

५६९ पूव� दगु�मिनमा�य राजा यु`भवंु गत: । िवमे,ोऽनुचरै: सव¬भ�त: सन् �यमा�युात ्॥

५७० िनयुRय िव|ारिहतान ्मiुय�थानषे ुभूपित । पालये|ाSद तyPत:ै भूमभेा�रो िनरथ�क: ॥

अिधकार ५८. दाि:Qयम्

५७१ तदवै भिवता लोके �जानां सुखजीवनम ्। दाि��यगुणस.पWूत: यदा �यात ्पृtवीपतौ ॥

५७२ लोको जीवित दाि��यात ्ति9हीननरा भुिव । यSद जीवि त तैभू�म:े भार एव न संशय: ॥

५७३ सािह&येन िवना गानं यथा �या{ मनोहरम ्। दाि��यवWजत ंकु&} ंजग[9ि{रथ�कम ्॥

५७४ दाि��यगुणहीन�य qक ने3ा?यां �योजनम ्। त ेyलंकार#पेण लसत: केवल ंमुख े॥

५७५ ने3�यालंकरण ंपुंसां दाि��यगुण इjयत े। ति9हीन ंत ुनयन ंध[ ेnणसमानताम ्॥

५७६ ि�थतेऽिप ने3 ेदाि��यगुणहीनो भवे|Sद । अच�लमही#ढतDरेव स मानव: ॥

५७७ दाि��यवWजता म&या� ने3हीना मता भुिव । केिच{यनव तोऽिप सि त दाि��यसंयुता: ॥

५७८ दाि��यगुणशील�य गAछतो या·यव&म�िन । पाWथव�य वश ेकृ&} ंजग9तPत सुि�थरम ्॥

५७९ कृतापरािधिन जन ेदाि��यं स.�द:य� च । तaेषसहन ंरा"ां भवेत ्�वाभािवको गुण: ॥

५८० सु�a[ ंिवष ंचािप पी&वा �&ययकारणात ्। मै3O च तेन कुव�ि त दाि��यगुणकांि�ण: ॥

अिधकार: ५९. चार-ेषणम्

५८१ पाWथवfारपुDष ंनीितशा(ं तथो[मम ्। इम ेने3सम ेकृ&वा पालयेदिनशं भुिव ॥

५८२ सव�काल ेसव�दशे े�वृ[ान ्िवषयान ्समान ्। बुIवा शी�ं चारमूला<�णं राजल�णम ्॥

५८३ स श3ुवशमाप{: पाWथव: �यमा�युात ्। बुIवािप िवषयान ्चारौ: य: पूव� न िवचारयेत ्॥

५८४ सेवकान ्बा धवान ्श3ून ्सवा�न ्वाचा च कम�णा । िवमृ:य रा"े िवषयदाता चार इित Eुत: ॥

५८५ परद"ुPयिवषयान ्िनभ�त: श3ुसि{धौ । गूढाथ�गोपनपटु: चार इ&यिभधीयत े॥

५८६ शा(ागाराSदकं ि��ुवेषो ग&वा िवचाय� च । "ातोऽिप श3ुिभध�रो य: �या¯ार: स ग�यत े॥

५८७ अनेकगुYिवषयान ्बिहराना·य मेधया ।

"ा&वा यथावद ्भूपाय कथनं चारल�णम ्॥ ५८८ चारणैकेन किथतम यचारेण चेMरतम ्।

एकाथ�कं यSद भवेत ्गृyतां तत ्&यजेतरम ्॥ ५८९ पर�परमसंवे|ान ्3यfारान ्िनयोRय त ु।

ि3िभD,ोऽिप िवषय: समfेद ्गृyतामयम ्॥ ५९० चाराय दयंे स मान ंरा"ा गुY ंन तद ्बिह: ।

नो चेद ्गुYाथ�िवषय: सव¬f िवSदतो भवेत ्॥

अिधकार: ६०. उ/साहस6पि7:

५९१ उ&साहिहतो लोके स.प{ इित कtयत े। तदभावे भवेS<, इतरै: सिहतोऽिप स: ॥

५९२ उ&साहसदशृ ंिव[ ंि�थरं लोके न वत�त े। धनम य&vमाAछी�ं �ुवं िवलयमेjयित ॥

५९३ नjतायामिप स.प[ौ स त ुखेद ंन िव दत े। उ&साह#पस.प�या सदा य: सिहतो भुिव ॥

५९४ अना²तािप लJ:मी�त ं�वयमि वषय िव दत े। यि�म{कुि�ठतो&साहो िव|ते सव�दा नरे ॥

५९५ द~ैय� �सूननाल�य नीरागाधिनब धनम ्। तथा जीिवतवृि`E �याद&ुसाहिनब धना ॥

५९६ भूपेन िच &यतां �वीयमौ{&यं �ित सव�दा । काय� भवत ुवा मा वा «ा~यत ेय�वा{रै ॥

५९७ औ{&यं न िवमु�ि त बाणिव`ा अिप ि9पा: । त9द&ुसाहव तोऽिप न िव�ाि9रमि त िह ॥

५९८ उ&साहवWजतनृपा "वयं दानागुणाि वता: " इित म&वा न वै दोषमा�वुि त कदािप त े॥

५९९ महाकायसमायु,: vूरद तसमि वत: । गजेऽिप Xा�मालोJय भीत: स|: पलायत े॥

६०० नराणां बलमु&साह: ति9हीननरा <मुा: । आकारेणैव त ेवृ�ा: िनjफलाf िनरथ�का: ॥

अिधकार: ६१. आल�याभाव:

६०१ कुलदीप ं�भायु,माल�यािभ^हत तम: ।

vमेण समिभXा_य शमयेत ्�भया िवना ॥

६०२ आल�यवशमाप{ो य: �य�िववWजत: । कुलगौरवहािन: �याद ्दोषा: �यु�त�य जीिवत े॥

६०३ अनथ�करमाल�यं जडो य: कुDत ेवश े। त{ाशा&पूव�मवेा�य कुल ंिवलयमा�ुयात ्॥

६०४ यो वाऽऽल�यगुणािवL: शु`य�िववWजत: । त�य दोषा: स.भवि त लीयत ेच कुलो{ित: ॥

६०५ दीघ�िन<ादीघ�सू3िव�मृ&याल�यसंयुता: । नौकां म�ो मुखां �ाYा इव न:यि त त े�ुवम ्॥

६०६ �वयं मै3ी भवत ुवा महिh: चvवWतिभ: । न कोऽिप लाभ�तेन �यात ्आल�यगुणवान ्यSद ॥

६०७ िवशेषय�रिहता: कायPjवाल�यभा�जना: । vूरवाJयैWविन |ा�त ेभवि त सु�दां पुर: ॥

६०८ आल�यािभिहतो दोष: स&कुले जनषु ंनरम ्। य|ा�ोित झािड&येष: श3ूणां वशमानयेत ्॥

६०९ कुलीन&वं पौDष ंच त�य �याaोषवWजतम ्।

आल�य#पदोषेण यो भवे{ वशीकृत: ॥

६१० िवjणुि(िवvमो भू&वा िमतवान ्य�ग&3यम ्। िव दते ्त�ग&सव�माल�यरिहतो नृप: ॥

अिधकार: ६२. -यत्नशील/वम्

६११ साIयिमदिम&येतां म^त &यJ&वा �य&यताम ्। स एव यतन्�त ेद|ात् बल ंकाय�समापन े॥

६१२ जहाित त ंनरं लोको य: कत�Xं पMर&यजेत ्। त�मात ्�यतन्शू य&वं मु� कत�Xकम�सु ॥

६१३ परोपकरण ेबुि`�तषेामेव �वत�त े। अकुि�ठत�यतन्ारXगुणने सिहता�त ुये ॥

६१४ परोपकारं कतु� न श�ुया|�वWजत: । करवWतकृपाणोऽिप भीD: qक कतु�मह�ित ॥

६१५ य: सुखेAछां पMर&यRय कम��येव कृतादर्: । स त ु�वीयजनJलेश ंवारयेत ्�त.भतां गत: ॥

६१६ स.पद ंसव�दा द|ात् Xवसायो महीभुजाम ्। दाMर� ंत�य जनयेत ्Xवसायिवहीनता ॥

६१७ अल�मी: ��यामला Rयेdा िनवसेदलसािEता । आल�यवWजत ेपुंिस वत�ते प�स.भवा ॥

६१८ "ा&वा यथाव,ायPष ुयतन्: �वीSvयतां &वया । िविधना िनjफल ेयतन् ेन िन |�&वं भिवjयिस ॥

६१९ िवधौ त े�ितकूलेऽिप मा य�ं &यज सव�दा । अलHधेऽिप फल ेकायJलेशो नैव वृथा भवेत ्॥

६२० िवनाल�यं कम�लोपम तरा यत्नवान ्नर: ।

�ितकूल ंिव^घ चािप स कदािचि9जेjयित ॥

अिधकार: ६३. औ/सु�यम्

६२१ �ाYेऽिप Xसन ेखेद ं&य,वो&साहपरो भव । खापनोदनपटुD&साहानाि�त कfन ॥

६२२ िनरग�लागत ंद:ुक�ावाह ंबुि`मा{र: । �दये सुख#पेण जानन ्द:ुखाि9मुAयत े॥

६२३ द:ुखेjवच�लो भू&वा नरो धैय�गुणाि वत: । द:ुख�य द:ुख ंजनय{ारHध ंकम� साधयेत ्।

६२४ वृषभ: शकटे ब`ो यतन्ाbल�य> यथा nजेत ्। Xवसायपर�त9द ्द:ुख ंदरूीकरो&यहो ॥

६२५ उपयु�पMर द:ुखेष ु�ाYेjविप मनोधृितम ्। यो िव दत ेस वै म&यx द:ुख ंद:ुख�य यAछित ॥

६२६ धने लHधेऽिप तbलHधिमित य�त ुन तुjयित । दाMर�े नLिम&युJ&वा Xसनं न स िव दत े

६२७ द:ुखाEयो दहे' इित "ा&वा त�विवदां वरा: । द:ुखकाल ेसमायत ेन मु�ि त मनोधृितम ्॥

६२८ अनाद&ृय सुखं �ाY ं'द:ुख ं�वाभािवकं नृणाम'् । इित भावयतो द:ुख ं�व�यतन्ा{ जायत े॥

६२९ सुखानभुववेलायां मनसा यो न त&�पृशते ्। द:ुखानुभववेलायां द:ुख ंत ंनैव बाधत े॥

६३० श3ुणािप «घनीयमौ{&यं �ा�ुयादयम ्। द:ुखमापितत ंय�त ुसुख#पेण भावयेत ्॥

अिधकार: ६४. अमा/य:

६३१ उिचत: समय:, काय�सािधके सै यस.पदौ । Svया�कार�तA�ैj¹िमम ेमि 3गुणा: �मृता: ॥

६३२ सामtय� यत्नशील&वं कुलीन&वं मनोधृित: । िव|ेित प�िभfैत:ै सिहत: सिचवो मत: ॥

६३३ Mरपुप�जन&य,ा �वप�जनर�क: । गातानां पुनरानेता भवेत ्सिचवस[म: ॥

६३४ सहतेुकं Svयाकता� कत�Xाथ�िवमश�क: । भावािवjकरण ेधीर: सिचचEेd उAयत े॥

६३५ राजधमP च िनपुण: �वशा(ाथ�िवशारद: । कालोिचतमित: कायP भवेत् सिचवस[म: ॥

६३६ य�य �वाभािवकं "ान ंशा�¶"ानने स]गतम ्। मि 3ण�त�य पुरत: qक कुयु�: श3ुव�ना: ॥

६३७ नीितशा(�कारेण न यु,ं काय�साधनम ्। दशेकालानुरोधेन काय�साधनमु[मम ्॥

६३८ अशृ�वत: सतां वाJयं �वयं त�वमजानत: । नृप�य समये त�वकथन ंमि 3ल�णम ्॥

६३९ कुमाग�बोधकामा&यिनकटे वत�नादिप । कोMटसYितश3णूां मIये वासोऽिप सा.�तम ्॥

६४० �मृ&वा यथाव&काया�िण स.यकू त&कतु�मु|त: । नैतािन पूण�तां याि त सामtय� न भवे|Sद ॥

अिधकार: ६५. वाि+म/वम्

६४१ वाि�म&वगुणस.पू&या� सिचव: Eेj¹मा�ुयात ्। गुणमIये िवशषेेण वाि�मता राजत ेयत: ॥

६४२ व,ुव�चनभ]गयैव यत: �यातां शुभाशुभ े+ आलोAय सावधानेन त�मा9ाJयं �जRुयताम ्॥

६४३ य9च: Eुतमा3ेण जनानावज�येद ्गुण:ै । अEुतानां च शुEूषा भवेत ्त[ाि�वकं वच ॥

६४४ वक्तृEो3ोम�न�त�वं "ा&वा वचनमAुयताम ्। ताद�ृवच:�योगेण धमा�थ� भुिव िस`यत: ॥

६४५ िवव�ा त ेयSद भवेदAुयतां तादशृं वच । इतरेषां वचोिभf य�ेतु ंनैव शJयत े॥

६४६ मनोऽनुकूलम येषामु,वा तेषां वच�यिप । &य,वा दोषान ्भावमा3cहण ंमि 3णां गुण: ॥

६४७ वाद ेक�त ंजेतुिमश: परमानसरoकम ्। िव�मृ&या रिहत ंधीरं वाJयं य: समुदीरयेत ्॥

६४८ नानाथा�नानपुूXPण सctय मधुरं वच: । �युoान�य वचन ंलोको गृ¢ाित सादरम ्॥

६४९ िनदु�L ंसाथ�कं वाJयं ये न जानि त भािषतमु ्। वाJयजालमन�ुयूत ंवक्तुमेव िह त े�मा: ॥

६५० अधीतc थम येषां ये बोधियतुम�मा: । िनग� धफुbलकुसुम:ै त ेभज ते समानताम ्॥

अिधकार: ६६. UHयाशुिV

६५१ समीचीनेन साyेन स.पत ्केवलमा_यत े। यSद कर्म भवेत ्सुdु सव� तेन िह िस�Iयित ॥

६५२ इह कpWत: परे पु�यं न िस`ये|ेन कम�णा । सव�दा त{ कत�Xं मि 3णा भूितिमAछता ॥

६५३ उपयु�पया�&मवृि`कां�ायां यतन्माि�थत:ै । &यRयतां तादशृं काय� यºौखिवधातकम ्॥

६५४ �ाYोऽिप Xसन ेत�य िनमू�लनकृतेऽिप वा । िन | ंकाय� न कुव�ि त िवशु`मतयो जना: ॥

६५५ पfा[ापकरं काय� न कुव�त कदाचन । �मादने कृते चािप पfातापम^त &यज ॥

६५६ मातुबु�भु�ाशमनस]कटेऽिप समागत े। सिhWवगWहत ंवRय� काय� न िह समाचरेत ्॥

६५७ िवधाय िनि दत ंकाय� सापवाद ंधनाज�नात ्। िवदु�Lकम�जिनतदाMर� ंिह सतां वरम ्॥

६५८ न कुया�ि{ि दत ंकम� तत ्�मादात ्Svयेत ्चेत ्। काय�वसानवेलायां द:ुखमवे भवेत ्तत: ॥

६५९ पर^हसाबलाbलHध ंिव[ ंमु�ेत ्तमािEतम ्। vम�ाYधन ंनLम_य त ेमदुमप�येत ्॥

६६० व�नामाग�स.�ाYिव[र�णकम� त ु। अपrामघटि�Yजलर�णवhवेत ्॥

अिधकार: ६७. UHयादाW!म्

६६१ कतु�म�निस यaा»� ति&vयादा»�मीय�त े। सै यदगुा�Sददा»� त ुना3 दा»�पदMेरतम ्॥

६६२ िनिष`कम�ण�&यागो दवैा[ि�मन ्कृतेऽिप च । िच[दा»ा�पMर&याग इतीमौ �कृते मतौ ॥

६६३ कमा�रHधिमती&येतद त ेचRे"ायत ेपरै: । दढंृ भवित तत,् मIये "ात ंचेद ्द:ुखमापतेत ्॥

६६४ एवं कत�Xिम&येत9,ंु श,ा: सम ेभुिव । यथो,ं काय�करण ेसमथx नाि�त कfन ॥

६६५ काय�साधनशील�य Svयादा»� त ुमि 3ण: । मह&वजनना<ा": सव¬रिप महीयत े॥

६६६ िचकpWषत�कारेण ये धीरा: काय�साधन े। िचकpWषत ंफल ंचािप �ा�वुि त तथैव त े॥

६६७ महारथा��ु<ाऽऽिणसमा: स तो दढृSvया: । मह&वे नाकृितहPत:ु दा»� �या[3 कारणम ्॥

६६८ �स{मनसा कायP �वृ[ेन फलेAछया । आल�यदीघ�सू3&वम तरा ति9धीयताम ्॥

६६९ अ ते सुख�द ंकाय� कायJलेशेष ुस&�विप । अव:यमेव कत�Xं दढृिच[समि वत:ै ॥

६७० दा»P ि�थतेऽ_य यकायP �वीकृत ेपूतकम�िण । मनोदा»�िवहीनां�त ुमानयि त न मानवा: ॥

अिधकार: ६८. काया!चरण-कार:

६७१ अिनवाय�िमद ंचेित िवमश�ि{ण�ये सित । आल�यं नैव कत�Xम यथा Xसन ंभवेत ्॥

६७२ यदाल�येन कत�Xं त3ाल�य �द:य�ताम ्। &वरया करणीयं यत ्त3ाल�यं न शोभनाम ्॥

६७३ लHधेऽवकाशो सव�3 कृ&वा काय� समा_यताम ्। तदभावे यदा य[ ुसाIयं तत ्त3 साIयताम ्॥

६७४ आरHधकायP यिAछL ंिशL ंय`तश3षु ु। 9यं गूढं सद त ेत ुदहिेAछL�फुिल]गवत ्॥

६७५ <XकालSvयाहतेु�थलानामनुकूलताम ्। प�ानामिप िव�पd ंबुIवा काय� िवधीयताम ्॥

६७६ Svयास.बि धनो यतन्ान् िव�ान ्स.भािवतान ्तथा । अ ते महाफल�ा^Y 3यं बुIवा Svयां कुD ॥

६७७ कायP �ाY ेSvयात�वं बुIवा पूव� त ुसा Svया । यै: कृता भावमेषां च "ा&वा कायP म^त कुD ॥

६७८ म[भेमेकं स.�_ेय यथ यो गृyत ेगज: । कृतेनैकेन कायPण तथा यदिप साIयताम ्॥

६७९ सु�दां साyकरण ंन मुiयं कुD तAछन:ै । अि�या ये �वश3ो�त:ै सiयं �थमत: कुD ॥

६८० दबु�ला: �वािEतजन3ासिनमू�लनेAछया । बिलd:ै सह स.ब ध ंकुयु�रथ� �दाय वा ॥

अिधकार: ६९. दौ/यम्

६८१ ब धु�ीित: कुलीन&वं राजवाि�छतसदगु्णा: । अतैWवशेषणयुै�,ो दतूो भिवतुमह�ित ॥

६८२ िवमृ:य वाJयकथनपाटवं "ानमाज�वम ्। राज�ीितMरम ेदतूो 3य: �वाभािवका गुणा: ॥

६८३ िनजराजजयोपायकथन ंपरभूपतौ । दतू�य ल�ण ंनीितशा("&वं िनग|त े॥

६८४ िवमश�सिहता िव|ा #पं �वाभािवकp मित: । एति&3तयस.प{ो दौ&यकम� समाचरेत ्॥

६८५ cथिय&वा ब²न ्शHदानपशHदानपोy च । प&युएमनोऽनुकूल ंयो वि, दतू: स कtयत े॥

६८६ िनती"ा: �फुटव,ा च धैय�वान ्Mरपुसि{धौ । कालानुकूल�"ावन ्दतू: �यात ्शा(स.मत: ॥

६८७ कत�Xाथ�पMर"ाता त&कृतौ दशेकालिवत ्। िवमृ:य कथनीयाथ�व,ा �याद ्दतूस[म: ॥

६८८ अथ�कामोjवनासि,: सव�दा साyकाMरता । मनोदा»� च दतूानां ल�णं �ोAयत ेबुध:ै ॥

६८९ दहेवाJयं �मा|ािप न बूयो|ोऽMरसि{धौ । राजवाता�म यराि" व,ंु यु,: स एव िह ॥

६९० श3ुबाधामवाYोऽिप िनभ�य: श3ुमि{धौ । �ित�भावव,ा य: त ंदतूं lुवत ेबुधा: ॥

अिधकार: ७०. राजसेवा

६९१ सिचवो नाितदरेू �यात ्रा"ो ना&य तसि{धौ ।

शै&यबाधािनवृ�यथ� यथाि�कटं गत: ॥

६९२ राजवाि�छतव�तूिन �वयं लHधुमािनAछत े। माि 3ण ेपाWथवो द|ादिखल ंतेन वाि�छतम ्॥

६९३ आ&मर�णवा�छा चेत ्राजा�ी^त त ुमा भज । अ�स{ ेमिहपाल ेन शJयं त�य सां&वनम ्॥

६९४ राि" प:यित चा येषां Eो3योगु�Yभाषणम ्। सहा यैहा��यवचन ं�यो,Xं न मि 3णा ॥

६९५ रह�यं भाषत ेराजा य| येन¬व तAछुण ु।

�¼ ंन कुया�त ्qक वेित तेनो,ं चेत ्तदा Eृण ु॥

६९६ "ा&वेि]गत ंच काल ंच भपूतेय�तत्ु वाि�छतम ्। अिनराकरणीयं तत ्म 3ी बूया मनोहरम ्॥

६९७ पृLोऽ_यथ�स.यु,ं वाJयं बूया महीपतौ । पृLोऽिप Xथ�वचन ंन वदते् सिचव : �वयम ्॥

६९८ 'किनdो वयसा ब धुभूतोऽय' िमित भूपतौ । िनल��यभावमु&सृRय दीयतां �थानगौरवम ्॥

६९९ राजिव�ासपा3ोऽहिम&यनेनैव हतेुना । अिनL ंभूपतने¬व कुया� म 3ी िवशु`धी: ॥

७०० 'िचरात ्पMरिचतो राजा मम'ेित ममतापर: । म 3ी �वात ¶यमाल.Hय नािनL ंकाय�माचरेत ्॥

अिधकार: ७१. इिNगतपCर2ानम्

७०१ मुखने3गतैभ�वै: अनु,ं चा तरा:यम ्।

यो वेि[ सिचवो लोकभषूणं स भवेद ्�ुवम ्॥

७०२ पMरचगत ंभाविमि]गत:ै संशयं िवना । "ातु ंसमथx दवेैन तुbय एव िवभाXताम ्॥

७०३ मुखने3�प दनाSदबाyिच�न:े पराशयम ्। यो वेि[ त�म ैिव[ाSद द&वा त ं�ववश ेकुD ॥

७०४ परभावपMर"ाता चेि]गतभैा�षणादतृ े। आकारैर यतbुयोऽिप "ानेनायं िविशjयत े॥

७०५ मुखने3गत ंिच�न ंदषृ½्वा य�य मनोगितम ्। अजानतां वृथा ने3 ेदश�नैक�जोजन े॥

७०६ वण�भेद ंवि�तिनd ं�फMटको दश�ये|था । मनोगत ंभावभेद ंमखु ंत9त् �दश�येत ्॥

७०७ 'जड ंमखु ं"ानश ूय'िमित वादो न युRयत े। पुDष�य सुख ंद:ुख ं"ा&वा �वेन �काशनात ्॥

७०८ इि]गताhवाव"ातुरcे &वाग&य ितdत: । यो वेि[ �दयं ति�मन ्द:ुख�य कथन ंवृथा ॥

७०९ ने3दjृ¾ाऽऽशय"ाता म 3ी यSद वश ेभवेत ्। सदसhावम य�य तेन जानाित भूपित: ॥

७१० 'परभावपMर"ान ेवयं िनिशतबु`य:' । इित व,ंु स श,: �यात ्दjृ¾ा यो वेद ्चाशयम ्॥

अिधकार: ७२. सभा�वYपम्

७११ समा�व#प ंिव"ाय व,Xाथ� िवचाय� च ।

सभायां शHदजाल"ै: व,Xं स�गुणाि वत:ै ॥

७१२ सािभकानां D^च बुदI्वा दोष: शHदिथयोय�था । न "ायेत तथा �पL ंसभायामAुयतां वच: ॥

७१३ सिभकानां त ुरािसJयम"ा&वा भाषणो|ता: । असमथा�f कथने िनWव|ाf मता: सम:ै ॥

७१४ पि�डतानां सभामIये �वपाि�ड&यं �द:य�ताम ्। मूढानां पुरतो यु,ं न पाि�ड&य�दश�नम ्॥

७१५ "ािननां भाषणा&पूव� सभायां �वीतभाषणम ्। अनार?य िवनीतेन ि�थित: �याद[ुमो गुण: ॥

७१६ शा("ानां सभायां यो दLुशHदानुदीरयेत ्। मुि,माग�Aयुतेनासौ तुbयो दjुय&वमा�ुयात ्॥

७१७ शHदत�वपMरjकारधुरीणानां सभाcत: । अधीतशा(c थानां िव|ा िव�ाजत ेभृशम ्॥

७१८ �वतोऽथ�cािहणामcे पि�डतो[मभाषणम ्। #ढस�ये &वालवाल ेजलसेचनवhवेत ्॥

७१९ िव9&सभायां सु:पL ंत�वाथ�कथन ेपटु: । �मा|ािप न भाषेत कुपि�डतसभा]गण े॥

७२० �वतbुय"ािनशू यायां सभायां "ािनभाषणम ्। अशु`जलधाराcशीणा�मृतसम ंभवेत ्॥

अिधकार: ७३ सभाक6पिवहीनता

७२१ सभा�वभाविवदषुां भयनािप सभा]गण े। न �यात ्�खािल&यमेतषेां शHदत�विवदां नृणाम ्॥

७२२ पि�डतेjवcग�या�त ेश्ला~य त ेसकलैरिप । अधीतं िवदषुामcे िव�पL ंयैWन#_यत े॥

७२३ �ाणान ्&यक्तुं सि त स�ा धैयPण बहवो युिध । िव9&सदिस धैयPण व,ारो िवरला: Sकल ॥

७२४ यदधीत ं&वया शा( ं�पL ंसदिस त9द । अ"ात ंशा(म ये?यो "ािन?य�&वं भज �वयम ्॥

७२५ शHदशा( ंपMठ&वादौ, अथ�शा( ंतत: पठ । सभायाम[ुरं वक्तुं त`यै� जनयेत ्तव ॥

७२६ मनोधैय�िवहीन�य कृपाणो युिध िनjफल: । भीत�य िनjफल ंशा( ंसू�म"ािनसभा]गण े॥

७२७ सभाभीDजनाधीतशा( ंसदिस िनjफलम ्। कृपाणो यु`भूिम�थनपुसंककरे यथा ॥

७२८ स&सभायामनेकाथ�कथन ेभीDणा �फुटम ्।

अधीता�विप िव|ासु सकलासु वृथैव ता: ॥

७२९ अधीत"ातिव|ां�तान ्िव9ºोdयां च भािषतमु ्। भीतान"ातिव|ो?योऽ_यधमान ्म यत ेजन: ॥

७३० अधीतिव|ान ्सºोdयां �फुटं व,ंु चकातरान ्। जीवतोऽिप मृत�ायान ्लोको जानाित केवलम ्॥

अिधकार: ७४. दशे:

७३१ कृिषकम�िवदां Eेd:ै �वधम�िनरत:ै सदा । धनाज�नपरैव¬:यै: यु,ो दशे इतीय�त े॥

७३२ ईितबाधािवरिहत ंनानाव�तुसमि वतम ्। दशेा तरजन«ा~यं दशेमाUम�नीिषण: ॥

७३३ दशेा तरादागतानां जनानां वहनात ्�वयम ्। व�तू यु&पाध रा"े च दानाद ्दशे इित �मृत: ॥

७३४ घोरXािधबुभ�ुाSदरिहत ंMरपुबाधया । िवमु,मेधमान ंच lुवत ेदशेसं"या ॥

७३५ िभ{ल�यवतां स]घर ति:छ<रैनथ�द:ै । घातकै: �ु<भूपfै मु,ो दशे: स कtयत े॥

७३६ परैरना:य: सतत ंrिचत ्�ाYोऽिप ना:यताम ्। समृि`सिहतो दशेो दशेेषू[मतां nजेत ्॥

७३७ तटाकैदृ�ढदगु¬f पव�तैWनझरै�तत: । नदीिम: प�िभfा]ग: यु,ं दशे ं�च�त े॥

७३८ स.प{ीरोगताधा यसमृि`: सुखजीवनम ्। दगु�f प� दशे�य म�डनािन भवि त िह ॥

७३९ यतन् ंिवना �वतो व�तुदाता �याद ्दशेस[म: । अि वjय यतमानो?यो दाता दशेो न चो[म: ॥

७४० उ,सव�गुणाढयेऽिप दशे ेनाि�त �योजनम ्। यSद रा": �जानां च िमथ: �ीितन� वत�त े॥

\अिधकार: ७५.दगु!:

७४१ समथा�नां युयु&सूनां रा"ां दगु�: सहायद: । 3�ता त:ि�थतरा"ां च दगुx भवित पालक: ॥

७४२ सिललने िवशु̀ ने मDभू.या नगेन च । सुAछायाढयनेनािप वृतो दगु�: समीय�त े॥

७४३ औ{&यद~ैय�िनभPद�थैय¬यु�,ं चतुWवध:ै । �कारं दगु�शHदएन lुवत ेशा(वेSदन: ॥

७४४ िवशाल�ा तदशेेन र�य�ु<पथा युत: । �ाYाMरधयै�ह ता च दगु�शHदने कtयत े॥

७४५ अ�ा_य: श3ुबृ दानां नानाहारसमि वत: । .वगतानां सुखवास�दोदगु�: �कp&य�त े॥

७४६ समये साyदा यु`वीरा: �युय�3 सव�दा । सव�व�तुसमृि`f प3ासौ दगु�सं"क: ॥

७४७ सा�ा&सै य�वेशन पMरत: ऐ यवेLनात ्। कैतवेनािप दjु�ापो दगु� इ&यिभघीयत े॥

७४८ परैरावेिLत ेदगुP �व�थानकैपरायण:ै । Mरपुवारणकृ9ीरै: वृतो दगु�: स कtयत े॥

७४९ ि�थ&वैवा त: परान ्यु` ेजेतु ंश,ैभटो[म:ै ।

�ाYो मह�वं iयातf दगुx भवित साथ�क: ॥

७५० पवx,गुणयु,ोऽिपदगु�: qक वा कMरjयित । युaोपायसमथा�नां साि{Iयं न भवे|Sद ॥

अिधकार: ७६.अथ!ज!नोपाय:

७५१ अनहा�न_यह�तमान ्कतु� येन धनेने त ु। शJयत ेतादहृाि�च[ात,् अ यत ्qक साथ�कं भवेत ्॥

७५२ गुिणन ंचा_यथ�हीन ंदषूयि त नरा भुिव । िनगु�ण ंचा_यथ�व त ंमानयि त जना: सदा ॥

७५३ अशा.यो धनदीपोऽयं ग&वा सव�3 सव�दा । �वािEतानां िवरोधाiयम धकारं िवनाशयेत ्॥

७५४ यु,मागPण नी&या च य`नं समुपाWजतम ्। त[�य धम� काम ंच �ददाित न संशय: ॥

७५५ दया�ीती पMर&यRय Svयमाण ंधनाज�नम ्। नैवान दकरं भूयाSदित म&वा पMर&यजेत ्॥

७५६ नाथहीन ंधनं घ¿शुbकमूलागत ंधनम ्। िजताMरसिवधावाYकरो रा"ां धनं भवेत ्॥

७५७ आSकfन ेजायमान ंदया#प ंिशशु ं�वयम ्। धन#पोपमाता त ुवघ�येत ्पोषयेदिप ॥

७५८ �िवशेत ्�वीकृत ेकायP िनभ�तो धनह�तवान ्। गजयु` ंनगा#ढो यथा िनम�यमी�त े॥

७५९ vूरायुधो िव[सम: श3ुगव�िवनाशक: । Àषटंु् न शJयत ेलोके त�मा`नमुपाज�य ॥

७६० स.पा| पुjकल ंिव[ं धम�मागPण ितdत: ।

अथ�कामौ �वत�त�य िस`यत: पृिथवीतल े॥

अिधकार: ७७. सै�य-योजनम्

७६१ चतुर]गसमायु,ं मृितभीितिववWजतम ्। सै यं जय�द ंरा"ाम[ु ंभा�यमुAयत े॥

७६२ िवप&काल े�वयं शीण� भृ&वािप धृितम[या । �थातु ंश�ोित तत ्सै यं य मलूबलसंि"तम ्॥

७६३ मृषका िमिलता: शHद ंकुव� तु भुजगाि तके । वृथा तद ्भजुगोAछवास�पशा�{:यि त त े�णात ्॥

७६४ अ�धjया� परैन¬व शJया व�ियतु ंपरै: । पर.परागता धैय�युता सेनिेत कtयत े॥

७६५ यु` ंकरोतु कुिपत: �वयमाग&य चा तक: । �थातु ंधैयPण त�याcे या श,ा सैव वािहनी ॥

७६६ वीय� मान ंतथा पूव�वीराणां माग�गािमता । राजिव�सपा3&वं च&वार: सै यगा गुणा: ॥

७६७ �ाYाMरवारणोपायं बु�Iवा Xुह ंिव|ाय च । Mरपुसै यिवनाशाय ��थानं सै यल�णम ्॥

७६८ परािभघातसहन ंयु`कम��वीणता । अभयं मा�त ुवा Xूहमा3ात् सेना वरा भवेत ्॥

७६९ यजमानेjविव�ासो दाMर<यमिधकं तथा । 9यं न �या|ाSद तदा �वbपा सेनािप जेjयित ॥

७७० िचरानभुवशीलैf वीरैयु�,ािप वािहनी । सेनापितिवहीना सा मिहमान ंन िव दत े॥

अिधकार: ७८. सेनादाW!म्

७७१ बहवोऽ�म&पतरेcे हता: पाषाणतां गता: । अ�मदभ्ूपपुरो नैव �थातXं भोf शा3वा: ॥

७७२ अमोघ ंबाणमु&सृRय शश े�ाYो जयो वृथा । गज े�यु,बाण�त ुमोघोऽिप �या�यावह: ॥

७७३ अMरिभ�सह िनभ�&या योधनं वीरल�णम ्। �ाY ेखेद ेMरपो: साyकता� वीय�वतां वर: ॥

७७४ ि�थत ंशूल ंगज ेमुJ&वा समीप�थ ेगजा तरे । अ वेLाऽ य�य शूल�य व�:�थ ं�ा_य तुjयित ॥

७७५ Mरपुशूलागम ंरोषात ्प:यतो नयान9यम ्। सिनमषे ंयSद भवेत ्तत ्पराजयल�णम ्॥

७७६ िनजोरिस मखु ेबाणताडन ं&वनवा_य त ु। अतीतान ्Sदवसान ्यु` ेवीरो Xथा�न ्िह म यत े॥

७७७ ि�थरकpWतकृत ेयु` े�ाणानिप िवमु�ताम ्। पादब`ा शृ]खला �यात ्अल]कार�योजना ॥

७७८ �ाणान ्तृणसमान ्म&वा �िवश तो रणा]गणम ्। वीरा भूपैवा�Mरताf िवरमि त न त ेतत: ॥

७७९ �व�ित"ाभ]गिभया समरे मतु�िमAछत: । वीर�य द�डन ंदातुं को वा श,ो भवेद ्भुिव ॥

७८० �वीयं भूप ंचाEुपातपव�कं शेदयन ्भट: । मृतfत ्�ाथ�नापूव� मृितननूमवा_यताम ्॥

अिधकार: ७९. Zेह:

७८१ आज�नीयं }ेहसम ंEेd ंव�त ुन िव|ते । श3ु?यो र�कं व�त ु}हेाद यद ्भवेत ्Sकम ु॥

७८२ }ेहो बुि`मता साकं वघ�त ेपूण�च <वत ्। बुि`हीन:ै कृत: }ेह: �ीयते �ीणच <वत ्॥

७८३ गुिणिभ�त ुकृत: }ेह: vमेणान ददायक: । सदथ�: पथना|9त ्vमशो मोददायक: ॥

७८४ पर�परकृता मै3ी न िह तोषाय केवलम ्। �खािल&ये सु�द�त�माद ्वारण ंसiयमुAयत े॥

७८५ मै¶या: पMरचयो हते:ु नािप सेशैकवWतता। उभयोभा�वसा.यं त ुमै3ीमु&पादयेत ्तयो: ॥

७८६ मै3ी मुखिवकासेन केवल ंन िह जायत े। �दय�य िवकासोिप मै¶यां मुiयमपे�यत े॥

७८७ िनव&य� िनि दतात ्मागा�त ्स मागP त ं�वे:य च । द:ुख े�ाY ेतुbयभागभािगता }ेहल�णम ्॥

७८८ (�त ंव(ं �वतो ग&वा यथा गृःणाित वै कर: । तथा द:ुख े�वयं साyकरणं सiयमुAयत े॥

७८९ सव�दा सव�मागPण चैक#पतया मुदा । साyं कृ&वा र�ण ंत ुमै¶या: कोdित कtयत े॥

७९० 'इयान् }ेह�त�य मिय, तथा ति�मन ममािप च' । एवं िविशjय कथनात ्}हे ेनाि�त िविशLता ॥

अिधकार: ८०. Zेहपरी:ा

७९१ }ेह ेकृते पुन�त�य पMर&यागो न युRयत े।

त�मादनालोAय मै3ीकरणं जनयेत ्Xथाम ्॥

७९२ असकृ�बUधा चचा�मकृ&वा कृतिम3ता । मरणा तकरं द:ुखमा त ंत�म ै�यAछित ॥

७९३ कुलीन&वं गुणं दोष ंब धपुालनशीलताम ्। िवमृ:य स.यक् "ा&वाऽथ मै3O केनिचदाचर ॥

७९४ कुल ेमहित स.भृतमपवादभयाि वतम ्। कुD िम3 ंवाि�छताथ��दानेनािप सव�दा ॥

७९५ कटुवाJयं �युRयािप दमुा�गा�द ्यो िनवारयेत ्। लोक"ानवता तेन िवमृ:य }ेहमाचर ॥

७९६ }ेहत�वं पMर"ातु ंखेद: �या मानद�डवत ्। त�मात ्द:ुख�य स.�ािYरिप �ेमाय कbपत े॥

७९७ �मादाद ्बुि`हीनेन साकं }ेह�य स.भवे । "ा&वा त�य पMर&यागात अ यो लाभो न वत�त े॥

७९८ उ&साहजनकात ्कायोद यकायP िवमुAयताम ्। तथा मै3ी न कत�Xा खेद ेसाyमकुव�ता ॥

७९९ उपकारं िवप&कालेऽ_यकुवा�ण�य िम3ता । �मृता मरणकालेऽिप िनद�हिे¯[मcुत: ॥

८०० िनदु�LपुDष:ै साकं नून ंमै3ी िवधीयताम ्। गुणहीननर}हे ंद&वाऽथ� वा पMर&यज ॥

अिधकार: ८१. -ा[नZेह:

८०१ िचरि}�धेन सौहाद�त ्कृतं दोषं गुण ंतथा । सोढ्वा तथैव �वीकार: िचर}ेह�य ल�णम ्॥

८०२ यथेAछं िम3रिचत ं}ेह�या]गं तSदjयत े। त�मात ्त&कृतकाय��य �वीकृितम�हतां गुण: ॥

८०३ �व ¶यात ्िम3रिचत ंकाय� ना]गीSvयेत ्चेत् । तेन साकं कृता मै3ी तदा Xथा� भिवjयित ॥

८०४ �ववाि�छत ंच �वात ¶यात् सु�त ्कुया�|Sद �वयम ्। अ]गीकृ&य च त&काय�«ाघनं महतां गुण: ॥

८०५ �वात ¶यमथवा ऽ"&वं व,Xं त3 कारणम ्। �ववाि�छतिवरोधेन सु�त ्काय� करोित चेत ्॥

८०६ पुरा पMरिचत ंिम3 ंखेद े�ाYेऽिप त&कृते । न कदािचि9मु�ि त }हेधम�वशगंता: ॥

८०७ �े.णा िचरात ्}ेहविh: कदािचत ्खेददायके । कायP कृतेऽिप सु�दां तेष ु�ीWतन हीयत े॥

८०८ पूव�िम3कृत ंदोषमAुयमान ंपरैरिप । अEु�वतो िम3कृतो दोष: सुSदनतां nजेत ्॥

८०९ �वात ¶येण िचरा म3O कुव�ता केनिचत ्सह । सौहाद� न &यजे|�त ुलोक�त ंबU मानयेत ्॥

८१० कृतेऽिप दोष ेसौहाद�त ्सोढ्वा त ंसु�द: �वयम ्। य: �याA�ेdगुणोपेत: «ा~यत ेMरपुणािप स: ॥

अिधकार: ८२. िनगु!णजनमै*ी

८११ दगुु�णा: �ीितस.प{ा इव कुयु�f िम3ताम ्। &यागो दगुु�णमै¶या�त ुवर: �यात ्त�य वध�नात् ॥

८१२ �वाथा�य कुव�त: }ेह ंकाय� ते ति9मु�त: । असमथ�य सौहाद� सव�दा िनj�योजनम ्॥

८१३ धनैकल�या गिणका: त�करा: परव�का: । लाभौकल�या: ि}�धाf 3य�तbुयगुणाि वता: ॥

८१४ प^त भमूौ पातिय&वा धावता वािजना समम ्। सु�त ्साहयं न कुया�¯ेत ्ऐका &यं वरिमjयत े॥

८१५ अ�योजकरा नीचजनमै3ी िवगWहता । तादशृ}हेकरणात ्}ेहभावो वर: Sकल ॥

८१६ मूढै: साकं दढृ}हेकरणात,् "ािनिभ: सह । िवरोध: कोMटसंiयाकलाभं नून ं�यAछित ॥

८१७ विहहा��यपरै: साकं मै¶यां य�ायत ेसुखम ्। Mरपमुूलसुख ंत�मात ्दशकोMटगुणािधकम ्॥

८१८ सुसाIयकायP द�ुसाIयिमव य: सु�दाचरेत ्। तेन साकं ि�थतां मै3ीमन[ुवैव पMर&यज ॥

८१९ उJ&वैकं वचसा काय�म यत् कोयेन कुव�ता । मै3ी कृता त ु�व�ेऽिप Xसनं जनियjयित ॥

८२० गेह ेरहिस सं�तु&य सभायां जनम�डल े। मै3ी िन दयता साकं सव�था न िवधीयताम ्॥

अिधकार: ८३. आ�तरZेहशू�यता

८२१ हाद�}हेिवहीन�य बाy}हे ंिवत वत: । मै3ी भ�ा भवेत ्�वण�मय:ख�डगत ंयथा ॥

८२२ िच[ ेसौहाद�हीन�य िम3व{टतो बिह: । सौहाद�म]गनािच[सम ंपMरणत ंभवेत् ॥

८२३ अधीतेjविप शा(ेष ुहाद�मै¶या �वत�नम ्। नैव साIयं भवे[षेां ये भवि त िवरोिधन: ॥

८२४ बिहहा��यमुखो भू&वा िच[े <ोह ंिचकpष�त: । व�क�य त ुसौहद� दरेू कुD भयाि वत: ॥

८२५ कृ&वा यभावं मनिस }ेहमाचरतो बिह: । Eु&वा वाता� च कायPष ु�वृि[न� वरा मता ॥

८२६ िवरोिधनो िम3सम ंिहतं वाJयं lुव त ुवा । अथािप त9चोभ]�या त�वं "ायेत शी�त: ॥

८२७ �ा_यािप नªतां चाप: �वभावाद ्द:ुखदो यथा । िवनया»ं श3ुवाJयं तथानथ�करं भवेत ्॥

८२८ श3ोरoिलम:येऽिप छ{: �यात ्कMठनायुध: । तथा श3ोरEुपात: vूरायुधसमो भवेत ्॥

८२९ भू&वा बिह: ि}�धसमो दषूयेद ्�दयेन ्य: । तमेव माग�मािE&य त�य मै3O िवनाशय ॥

८३० श3ुिभ: सह मै¶यां च �स,ायां मखु ेपरम ्। �स:य� मै3O हादा� तां मै3O िछि ध िनर तरम ्॥

अिधकार: ८४. मौWम्

८३१ �ेमदायककाय��यपMर&याग�तथवै च । अनथ��दकाय��य �वीकारो मौ»ल�णम ्॥

८३२ नानािवधेष ुमौ»ेष ुमौ»ं तिAछखरायत े। यAछा(िनि दत ेहयेे दरुाचारे त ुभो�यधी: ॥

८३३ ल�ािवहीनता �ेमश ूयता Eेdव�तुिन । नैरा:यं िनWववेक&विमम ेमौ»गुणा मता: ॥

८३४ शा(�यधी&य त�वाथा�न ्बुIवा चोJ&वा परान ्�ित । य�त ुनाचरत ेतेन समो मढूो न िव|ते ॥

८३५ य&याप ंनरकं द|ात ्भािव सYसु ज मसु । त&पापमिखल ं.ढ: करो&य3ैव ज मिन ॥

८३६ अजानता Svयात�वं मूढेनारHधकम� त ु। िवि�त ंनैित पूण�&वं कता�रमिप नाशयेत ्॥

८३७ मूढ�य यSद ल?येत ्धनं तने परे जना: । �ा�ुयु: सकल ंसौiयं न लाभो ब धुिम3यो: ॥

८३८ मूढो धनं �ा�ुया¯ेत ्िप[�य िपबत: सुराम ्। या तू मादकराव�था मूढ: �ा�ोित तां दशाम ्॥

८३९ मूढै: साकं िवयोगेन द:ुख ंक�यािप नोhवेत ्। त�मा मूढेन मै3ी त ुभवेदान दाियनी ॥

८४० अमेIय�पLृपाद�य पय�]के �ालन ंिवना । िन�ेपतbुयं, मूढ�य िव9ºोdी�वेशनम ्॥

अिधकार: ८५. अ\प2/वम्

८४१ िव|मानेjवभावेष ु"ानाभावो Xथाकर: । अ याभावान ्वेि[ लोको णाभाव&वेन ्सव�दा ॥

८४२ अbप"्: �ीितसंयु,ो धनमप�यनीित यत ्। न त3ा यत ्कारणं �याद ्गृहीत:ु पु�यम तरा ॥

८४३ यावान ्खेद: श3ुवग¬D&प|ेत ततोऽिधकम ्। �ा�ुयु: खेदमbप"ा: �वीया"ानबलात ्�वयम ्॥

८४४ '"ानवानहम�मी'ित यो वा"ानकृतो मद: । स एवाbप"शHदने �कृते स.�कp&य�त े॥

८४५ अbप"ो यSद त ुlूयादनधीतमधीतवत ्। तदा �ु�णमधीतेऽिप िवषये संशयो भवेत ्॥

८४६ �वदोषवरण ेय�हीन: �वbपमितन�र: । मुiयं गो_यं �थल ं&यJ&वा यथा याAछादको भवेत ्॥

८४७ परो,गोपनीयाथा�न ्�मादादीरयन ्बिह: । अbप": �व�य नानथा�न ्�वयमेव समानयेत ्॥

८४८ स&काय� य: परैD,ं न कुया�9िे[ न �वयम ्। त�याbपबु`:े �ाणा: �यु: आ तमामय#िपण: ॥

८४९ अbप"�योपदLेा त ु�वयमbपो भवे{र: । अbप"ो मूढिव�ासाद ्भासते "ानवािनव ॥

८५० अ�तीित सिhD,ाथा�न ्ना�ती&येव वद�े य: । म&य�#पागत ंभूत ंत ंम य ते नरा भुिव ॥

अिधकार: ८६. भेदबुिV:

८५१ समषेां �ािणवगा�णािमतरै: �ािणिभ: सह । दगुु�णं मेलनाभाव#प ंमेदो िववघ�येत ्॥

८५२ अिनAछन ्स]गम ंकिfत ्करो&व य�य चाि�यम ्। त�या_यिनLकरणाि{वृि[: «ा~यत ेनृणाम ्॥

८५३ �दयाhेदभावाiयरोगं द:ुख�दायकम ्। बिहWनjकासयन ्किfत् शा�तO कpWतमशन्ुते ॥

८५४ द:ुखानामाSदम ंद:ुख ंभेद"ानािभध ंनर: । नाशयन ्�वयमा�ोित सुखानामु[म ंसुखम ्॥

८५५ मेद"ानाiयदोषणे ये भवेयुन� दिूषता: । तान् जेतु ंभुिव श,ा: �यु: केवाऽि�मन धरणीतल े॥

८५६ भेदबु^` समाल.Hय वत�न ंवरिम&यिप । ितdतो जीिवत ेस.पत ्�ीयत ेन:यित �वयम ्॥

८५७ भेद"ानाiयदबुु�ि`समेता जयदायकान ्। नीितशा(ो,त�वाथा�न ्"ातु ंन �भवि त त े॥

८५८ भेदबु^` ये &यजि त तेषां भा�यं िववघ�त े। वशा ये भेदभाव�य त े&वनथा�नवा�ुयु: ॥

८५९ Eेय:स.�ािYवेलायां न �मेरेhेदभावनाम ्। अEेय:�ािYवेलायां भेदबु^` �ुवं &यजेत ्॥

८६० भेद"ानने चैक�य ब�वनथा� भवि त िह । सौहादा�ि{ित#पाiयभा�यं जायेत क�यिचत ्॥

अिधकार: ८७. श*ुिनण!य

८६१ आ&मनोऽिप बला»ै�त ुवैरभावो िवमAुयताम ्। न &याRयं सव�दा वैरं �व�मादbपबलाि वत:ै ॥

८६२ �वािEतषे ु�ीितहीनो सै याSदबलवWजत: । �वयं च बलहीनशच्ेत ्कथं श3ून ्िवजेjयित ॥

८६३ भेतXे भयहीन�य "ातXं चा_यजानत: । अदातुWम3हीन�य सुलभा श3ुव:यता ॥

८६४ सव�3 सव�दा सव¬: स जेतु ंसुलभो भवेत ्। य: vोधवशमाप{�&वश,श्िच[िनcह े॥

८६५ अ"ात नीितशा(ाणामकता� शा(कम�णाम ्। अभीDरपवादानां िनगु�ण: �याS<पोव�श े॥

८६६ �वपर"ानिवIवंसकारणvोधसंयुत: । िवज.ृभ&कामिनचयु,: �ीयेत ्स&वरम ्॥

८६७ �वारHध�यैव काय��य िवD` ंकुDत ेच य: । वैरं स.पा|तां तेन साकमथ� �दाय वा ॥

८६८ अगुणी दोषभाङ् मै3O न केनािप स िव दत े। तदवे मै3ीरािह&यं Mरपणां जयद ंभवेत ्॥

८६९ अ"ातनीितशा(ाथ¬: काय�साधनभीDिभ: । MरपुWभयु`कता� त ुिज&वा Eेdसुख ंnजेत ्॥

८७० अ"ातनीितशा(ै�त ुसाकं वैरं फल�दम ्। तथा कतु�मश,ो य�त�य कpWतन� िसIयित ॥

अिधकार: ८८.िवरोधत]वपCर2ानम्

८७१ व�तुत: पMरहासाथ�म_यनथ��दायक: । िवरोध�त ुन केनािप न कदािचि¯कpjय�ताम ्॥

८७२ चापाiयला]गलकरै: वीरैव¬रं न द:ुखदम ्। वागाiयला]गलकरैबु�धैव¬रं न सा.�तम ्॥

८७३ नानाजनिवरोधी यो ब धिुम3िववWजत: । उ म[पुDषा¯ािप "ानहीन: स ग�यत े॥

८७४ वैMरणोऽिप सु�दभ्ूतान ्कुव�न ्«ा~यगुणाि वत: । यो भवेत ्त&�भाव�य व:यं �यात ्सकल ंजगत ्॥

८७५ एक�य िन�सहाय�य य|ुभौ त ुिवरोिधनौ । स भवेतां तयोरेकं िम3 ंकुव�त ्त&�णात ्॥

८७६ &वया Mरपुभ�वेद ्"ात�&व"ातो वा पुरा भृशम ्। Jलेश े�ाY ेत ुमाIय�tयभावमाल.Hय प:य तम ्॥

८७७ नू�िम3�य सिवध े�वद:ुख ंन िनवेदयेत ्। श3ूणां सि{धौ �वीयदौब�bयं न �काशयेत ्॥

८७८ �वस�ववध�क: काय�त�व"ो िनजर�क: । यSद किfhवे[�य श3वो लयमा�युु: ॥

८७९ बालक�टकवृ��य छेदन ंसुलभ ंभवेत ्। स एव वृ`ि:छ{fेत ्छे[िु:छ{ो भवे&कर: ॥

८८० गवx Mरपुणामादौ न ह यत ेकेनिच|Sद । �ासcहणकाल ंच न शJयं तेन जीिवतुम ्॥

अिधकार: ८९. आ�तरवैरम्

८८१ रोग�द ेयSद जलAछाये &याRये यथा जन:ै ।

"ातयो द:ुखदा�त9त ्&यRया yा तरवैMरण: ॥

८८२ अिसतुbयान ्X,श3ून ्दL्ृवा भीित: कुतो वृथा । ब धुवेषान ्गूढश3ून ्दL्ृवा मेतX मेव िह ॥

८८३ गूढश3ुभयादा&मर�ण ंयुRयत ेसदा । अ यथा नाशमापन्ोित सूचीिAछ{घटो यथा ॥

८८४ असं�कृतमन�केन गूढवैरं भवे|Sद । ब धुनाशकरान ्दोषान ्तदा �ापन्ो&ययं जन: ॥

८८५ बा धXमलूकं गूढवैरं भवे|Sद: । मरणा तािन द:ुखािन लभत ेतत एव स: ॥

८८६ �वािEतेjवा तरं वैरं य: किf&कुDत ेयSद । न त�य मरणाभावो भिवjयित कदाचन ॥

८८७ बिहय�था ताªख�डौ यु,ौ �यातां न चा तरा । तथाऽ त:श3वोऽ यो यं बिहयु�,ौ न वै �दा ॥

८८८ अ तWवरोिधनां वंशो बलहीन: vमाद ्भवेत ्। अय:िप�ड: कृपाणेन घृLो नाश ंnजे|था ॥

८८९ �वbपम_या तरं वैरं लोके भ�ितलोपमम ्। कुलनाशकरािनL ंमहा त ंजनयेत ्Sकल ॥

८९० लोके िभ{मन�त�वैमा�नवै�सह जीवनम ्। एक3ैव गृह ेसप¬: सहवाससम ंभवेत ्॥

अिधकार: ९०. महा/मिन�दािनराकरणम्

८९१ आ&मर�ासाधनेष ुEेd ंतत ्त ु�कp&य�त े। य&काय�साधनपटो: सामtय��य पMरcह: ॥

८९२ महा&मनां त ुिवषये Svयमाणा ितर�कृित: । क�यिच&सकल ंद:ुख ं�ददाित न संशय: ॥

८९३ श3ुिनमू�लनकृितिमAछामा3ेण कुव�ता । रा"ा सह कुD 9षे ंयSद &वं नाशिमAछिस ॥

८९४ सम ंबलवता वैरं Svयते यि` दबु�ल:ै । ह तयु�म�य ह�ता?यामा�वानसदशृ ंिह तत ्॥

८९५ vूरस�वसमायु,भृपvोधवशं गत: । आ&मनो र�ण ंत�मात ्कु3 ग&वा कMरjयित ॥

८९६ द�धोऽिप वि�नना किfत् कदािच�ीिवतु ं�म: । महातामपकारी त ुजीिवतु ंन भवेत ्�म: ॥

८९७ महा&मा सुतप:शील: कु_वे|Sद महीपितम ्। त�य भॄप�य िव[ेन साªाRयेनािप qक फलम ्॥

८९८ महिh: शैलसदशृ:ै शYा ये भुिव पाWथवा: । ि�थर�ितdा: स तोऽिप �ीय त ेत ेसबा धवा: ॥

८९९ नानाnतपरा: स त: कु_यि त Sकल यं �ित । दवेे <ो वा भव&वेष: �थानाÂL: पत&यध: ॥

९०० नानातपोबलवतां �ाYा ये कोपपा3ताम ्। भूपा�त ेबलव तोऽिप लभरेन ्िवलयं �णात ्॥

अिधकार: ९१. भाया!नुवत!नम्

९०१ भाया�वचनकारी न लभत ेफलमु[मम ्। भाया�नसुरण ंल�यसाधन ेबाधकं भवेत ्॥

९०२ ल�यमु&सृRय कामाथ� भाया�वचनकाMरिभ: । लHध ंिव[ं भवे[षेां नून ंल�ा�दायकम ्॥

९०३ आ&मगौरवम&ुसृRय य: पÃयां भीितमान ्भवेत ्। अतथाभूतमहतामcे ल�ां स िव दत े॥

९०४ भाया�भीDन� लभत ेलोका तरसुख ंि�थरम ्। काय�िनवा�हसामtय� न त�य श्ला~यत ेबुधै: ॥

९०५ भाया�भीDम�हा&म?यो बU?यf िनजAेछया । स त ु�वीयधन ंचािप दातुं भीितमवापन्ुयात ्॥

९०६ दवेभॊगमवा_यािप नायं �ापन्ोित गौरवम ्। र.यह�तयुतां भाया� दjृ½वा य: कातरो भवेत ्॥

९०७ भाया�यां दा�यकृ&येन जीवतां पौDषादिप । (ीणां ल�ासमेतानां (ी&वमवे िविशjयत े॥

९०८ भाया�वचनकता� त ु�विम3?ेयोऽिप कांि�तम ्। न �या&परू^यत ुश,: कुया�`मा�न ्न शा�तान ्॥

९०९ धम�काय� ति{धानिव[ाज�निव^ध तथा । का.यकमा�िण कतु� च पतन्ीदासो न शक्नुयात ्॥

९१० ऋजपुूतमन�कानां Eेd�थानमुपयुेषाम ्। पतन्ीदा�यकरा"ानां सव�था न भिवjयित ॥

अिधकार: ९२. पQयाNगना

९११ हाद��मे िवना िव[हतेो: �ी^त करोित या । दा�या�त�या र.यवाJयं द|ाद ्Xसनम तत:

९१२ धनलाभानसुरेण lूवतीनां ि�यं वच: । स्नेह ंिनगु�णदसीनां िवमृ:य िवसृजे{र: ॥

९१३ प�य(ीणामथ�हतेो: कृि3मािल]गन ंत ुयत ्। तमोवृत�थल ेनूत्न�ेतािल]गनवhवेत ्॥

९१४ अथ�मा3ैकल�यणां दासीनां कपटं सुखम ्। नाS<य त ेधम�माग�िवमश�नपरा बुधा: ॥

९१५ �वभाव"ानसिहता: शा("ानेन चाि वता: । सव��वा.या]गनाभोगं कृि3म ंन िह वृ�वत े॥

९१६ प�य(ीणां छल ं�ेम यAछ तीनां जनान ्�ित । भुजौ #पमदा धानां न �पशृेयुगु�णैिषण: ॥

९१७ कृ&वाऽ यं �Sद कायेन यAछ तीनां �वस]गमम ्। वार(ीणां भुजौ िच[दा»�हीना: �पृश &यहो ॥

९१८ कुलटािभव�ि�कािभ: सहािल]गनकम� त ु। नृणा िववेकशू यानां भूतं �ाणहरं भवेत ्॥

९१९ चाMर¶यमा3शू यानां दासीनां मधुरो भुज: । मूढाधमजन�ा_यिनरयेन समो भवेत ्॥

९२० ि9मन�का वारनारी |ूतो म| ंमद�दम ्। ि3िभरेतयुै�त ंम&य� िवमु�ते् प�स.भवा ॥

अिधकार: ९३. मJपानिनषेध:

९२१ म|पानि�यान ्दLृा न िब?यित िवरोिधन: । तथा तैराWजता कpत�: अिचरात ्�ीयत ेभुिव ॥

९२२ म| ंन पेयं िवदषुा किfत ्पातुं वृणोित चेत् । महािhमा�ननीयोऽसौ न कदािचhिवjयित ॥

९२३ जन या: पुरतो म|पान ंJलेश�द ंयSद । पान ंमहा&मनामcे Sकयद:ुखकरं भवेत ्॥

९२४ अितहयेसुरपान#पदोषजषुां पुर: । ल�ाiयरमणी �थातमुश,ा दरूतो nजेत ्॥

९२५ धनं द&वा सुरां पी&वा चो मादाव�थया ि�थित: इितकत�Xतामूढ#पा"ानिन#िपका ॥

९२६ "ानाभावा{ भेदोऽि�त िन<ाण�य मृत�य च । िवषपायी सुरापायी 9ािमवौ च तथा समौ ॥

९२७ सुरां रहिस संसेX नL�"ान् मदाि वतान ्। cामीणा हतेुिभ�त�वमूy नून ंहसि त िह ॥

९२८ सुरां पी&वािप 'नो पीत ंमये ित कथन ं&यज । पानमा3ेण िच[�थस&यं Sकल िविन�सरेत ्॥

९२९ सुरया �मृितहीन�य "ानदानं सहतेुकम ्। दीपसाyा{ीरमcव�&व वेषणवाद ्वृथा ॥

९३० अपीतमSदर: किfद ्दjृ½वा पानमदाि वतम ्। 'इयं दशा ममािप �यात ्पानेन' ित qक �मरेत ्॥

अिधकार: ९४. Jूत:

९३१ न कुया��यशीलोऽिप |ूतं, न:येि�त ंधनम ्। म�याशया मीनभु,जलोºारसम ंभवेत ्॥

९३२ �ा_यौकांश ंशतांशानां &य,ा |ूतोपसेवक: । धम�काम�ािYमाग� न लभते कदाचन ॥

९३३ अ�ेण �मणाहPण लाभाथ� |ूतकाMरिभ: । सि�ताथ��तथा लाभो Mरपूणां सिवध ंnजेत ्॥

९३४ �वािEतानां बUJलेश�दानात् कpWतनाशनात ्। दाMर�दायकं |ूतसदशृं नाि�त Sक�न ॥

९३५ स त ुसव�समथxऽिप भवे{नूमSक�न: । अ�ं |ूत�थल ं|ूतकृ&यं य: सेवत ेसदा ॥

९३६ दाMर�दवेता |ूतना§ी यं त ुसमाEयेत ्। इह सव�सुखमैु�,: स परे नरकं nजेत ्॥

९३७ िप3ाWजतधन ंत�य स�गुणोऽिप िवन:यित । |ूतvpडा]गण ेयेन सव�: कालोऽिप या_यत े॥

९३८ अस&यभाषण ंिव[नाश: काD�यवज�नम ्। सव�िनमाननथा�f |ूतकम� �यAछित ॥

९३९ धनिव|ायशोव(भोजनानां च प�कम ्। त ंिवहाय िविनया�ित सेवते |ूतकम� य: ॥

९४० असकृ{L[ोऽिप |ूत ंकुया�|थेप�या । रोगातxऽ_यसकृ[9 म&यx वा�छित जीिवतमु ्॥

अिधकार: ९५. औषधम्

९४१ वातिप[«ेjम#प3याणां िवषमां ि�थितम ्। आयुवPददिवदो XािधशHदने lुवत ेबुधा: ॥

९४२ भु,ं जीण�मभ9ूिेत िवमश�न तरं पुन: । भुoान�य शरीर�य वृथा भवित भेषजम ्॥

९४३ भु,ेऽ{ ेजीण�तां �ाY ेभुoान: पMरमाणत: । िचरं चानेन दहेने काल ंनयित मानव: ॥

९४४ भु,�य जीण�तां बुIवा बुभु�ान तरं नर: । आहारिनयमोपेतो भुिoयाAछा(व&म�ना ॥

९४५ यथाशा( ंयथामान ं�वbपा{�य िनषेवणात ्। म&य� �ाणहरो Xािध: याव�ीवं न बाधते ॥

९४६ िमताहारपरे सौiयं शा�त ंिव|त ेयथा । िन&यरोगो भवे[ि�म{िमताहारसेवके ॥

९४७ जीण�शि,मितv.य यथावदिवमृ:य च । भूMर भु,वतो नानारोगा: �दभु�व &यहो ॥

९४८ रोगत&वं परामृ:य "ा&वा रोग�य कारणम ्। शमनोपायमालोAय वै|: कुया�ि{वारणम ्॥

९४९ रोगाता�नां वयोमानां काल ंरोग�माणताम ्। आलोAय वै|शा(": िचSक&सां स.यगाचरेत ्॥

९५० D�णो िभष�भषेज ंच समये भेषज�द: । एत¯तुjकसंयोगिfSक&सोित �कp&य�त े॥

अिधकार: ९६. कुलीन/वम्

९५१ अस&कुल�सूतेष ुमनुjयेष ु�वभावत: । ल�ामाIय�tयनामानौ �यातां न स]गतौ ॥

९५२ ल�ाचाMर¶यस&याiयगुणानां ि3तयं भुिव । ितdते ्स&कुलजातषे ुिव|ािवरिहतेjविप ॥

९५३ �स{वदन ंदानमिन दा र.यभाषणम ्। इतीम ेसुगुणा: शु`कुलीन ेसहजा मता: ॥

९५४ अनेककोMटसंiयाकधनलाभकृतेऽिप त े। न कुयु�: स&कुलो&प{ा दोष ंकुलिव|ातकम ्॥

९५५ �िस`स&कुलो&प{ो दाMर�ेण युतोऽ_ययम ्। परोपकारकरणा{ कदािचि{वत�त े॥

९५६ 'िनदु�LकुलचाMर¶यसिहता: �याम सव�दा' । इ&यं दढृ�ित"ा�त ुिनि दतं न िवत वत े॥

९५७ महाकुल�सूतेष ुि�थत: �वbपोऽिप दगुु�णा: । Xोमच <कल]केन सम ंद:ृयेत ्सु�फुटम ्॥

९५८ कुलोिचतगुणा»ोिप यो वा �ीितिववWजत: । तथािवध ेकुलीन&वस दहेो जायत ेनृणाम ्॥

९५९ पूरढा]कुरमूलाि` भूत&वं "ायत ेयथा । तथा वाJय�योगेण कुल ं"ायेत क�यिचत ्॥

९६० Eेयोऽिभलािषणां ल�ाव&वं नूनमपे�यत े। िवनीतेन सदा भाXं कुलगौरवकांि�णा ॥

अिधकार: ९७. मानम्

९६१ केनिच<िचत ंकाय� भवेदिप मह[रम ्। कुलगौरवनाशाय यSद तत ्�याि9सृRयताम ्॥

९६२ पौDष ंयशसा साकं लHधमुाशासमि वत: । यश:कृते कुलEैj¹घातकं कम� नाचरेत ्॥

९६३ स.प&समृि`वेलायां िवनय: सव�दा वर: । स.पनाश ेपौDष ंत ुवरं �याि9नयादिप ॥

९६४ स.भूता अिप स9शें लोके EेdपदAयुता: । उ[मा]गपMर�Lकेशतुbया भवि त त े॥

९६५ महीधरसमा: स त: �वbप ंगुoाफलोपमम ्। पतनो मुखकाय� च कुव� त�त ेपत &·ध: ॥

९६६ ितर�कतु�: पुरोभागे ि�थित: पौDषम तरा । नेह कpÅत परे �वग� न यAछेत ्qक �योजनम ्॥

९६७ ितर�कता�रमािE&य सलाभं जीवनादिप । 'तदकृ&वा मृ^त �ाप'Sदित कpWतWविशjयत े॥

९६८ कुलीन&वं पौDष ंच यदा नाशो मखु ंभवेत ्। जीवन ंदहेर�ाथ� तदा qक �वग�दायकम ्॥

९६९ रोमौकमा3पतनात ्चमरो मरण ंnजेत ्। माननाशो �स,े त ुन जीवि त कुलोhवा: ॥

९७० मानहा या िवनLानां मािननां मिहत ंयश: । यश�य बUधा लोको मानयेत ्पृिथवीतल े॥

अिधकार: ९८. मह]वम्

९७१ लोके क�यिचद&ुसाहो मह�विमित कtयत े। िवनो&साह ंजीवनेAछा मह&वाभाव उAयत े॥

९७२ तुbया: �युज� मना सवP Sक तु कम�िवभेदत: । मह�वतदाभावौ त ुिभ{ौ जीवेष ुितdत: ॥

९७३ Eेdकम� िवन Eेdकृ&यात ्सामा योऽिप महान ्भवेत ्। िवना �थानां Eेdकृ&यात ्सामा योऽिप महान ्भवेत ्॥

८७४ य�&वा&मान ंस�गुणा|:ै र�न ्जीवित मानव: । मिहमान ंस िव दते दढृिच[ा सती यथा ॥

९७५ मह�वगुणस.प{ा: कत�Xं काय�म[ुमम ्। िविहतेन पथा कतु� भवेयु: शि,शािलन: ॥

९७६ "महा&मन: पुर�कृ&य याम�तºतव&म�ना" । इित न �या मितन�चेjवा&म«ाघापरेष ुच ॥

९७७ स�नाह�मह&वाiयगुणो िव|ाSदवWजतम ्। अ�थानपुDष ं�ा_य त ंकुया�द ्गव�पूMरतम ्॥

९७८ मह&वगुणशीला�त ुभवि त िवनयाि वता: । ति9हीना िनज�तो3करणकैपरायणा: ॥

९७९ गाव�भावो मह�व�य ल�णं सित कारणे । िनjकारणमह]कारव[ा नीच&वल�णम ्॥

९८० महानत्: परदोषाणां दश�न ेिवमखुा: Sकल । अधमा: परदोषैकदश�न ेिनतरां ि�या: ॥

अिधकार: ९९. िविश�गुणस6पि7:

९८१ यु,मतेSदित "ा&वा िविशLगुणशािलनाम ्।

सहजा�तदगु्णा�तषेां भवेयुMरित शाि(ण: ॥

९८२ आ तरं गुणसौ दय� �या&सौ दय� महा&मनाम ्। बाyं शरीरसौ दय� न सौ दय�पदMेरतम ्॥

९८३ उपकार�ीितल�ास&यदाि��यिम&यिप । गुणा: प� �त.भ#पा: Eेj¹भारसमावहा: ॥

९८४ अ^हसाधम�मािE&य तपि�तdित मiुयत: । परापकारवैमुiयगुण: Eेj¹मुपाEयेत ्॥

९८५ काय�िसि`समथा�नां सामtय� िवनयो मत: । श3ून ्�ववशमानेतु ंिवनय: कारण ंभवेत ्॥

९८६ असामानषे ुनीचेष ुवत�न ंिवनयेन यत ्। त मह�वं पMर"ातु ंिनकषोपालतां nजेत ्॥

९८७ अपकतु�न�र�यािप साyं न Svयत ेयSद । मह&वगुणव[िप तदा Xथा� भवेत ्सताम ्॥

९८८ मग&व#पस�वेन सिहतानां महा&मनाम ्। लHध ंदाMर�म_येषां नापकषा�य जायत े॥

९८९ मह&वगुण#पािHधतीरतbुयो महान ्भुिव । �ाY े�लयकालेऽिप शौिथbयं न िह िव दत े॥

९९० महा&मनां मह&वाiयगुणो यSद लयं nजेत ्। सुिवशाला मेSदनीयं भारं वोढं न शक्नुयात ्॥

अिधकार: १००. अनुसृ/य -वत!नम्

९९१ सौल?येन सम:ै साकमनुसृ&य �वत�नात ्। िविशLगुणस.�ािY: सुलभेित सतां मतम ्।

९९२ �े.णा �वत�न ंशु`िवiयातकुलज म च । 9यमेत मह&वाiयगुण ंयAछित क�यिचत ्॥

९९३ जन:ै साकं दशेसा.या{ भेदनुवत�नम ्। गुणेन सा.यमेिभ�त ुभवेAछ दानवुत�नम ्॥।

९९४ नीितधम�समेतानां परोपकृितशािलनाम ्। महा&मनां गुण ंलोका: �शसंि त मदाि वता: ॥

९९५ पMरहासेऽ_य यिन दाकरण ंद:ुखमावहते ्। परानुसरणाद"ा भवि त सुगुणाि वता: ॥

९९६ िविशLगुिणनां स�वाbलोको|ािप �वत�त े। तदभावे �प�ोऽयं भुिव म�ो भवेत ्Sकल ॥

९९७ स�नाह�गुणैह�ना: ती�णािससमशमेषुीम ्। लHIवािप पादपसमा म य ते मानवै: सम:ै ॥

९९८ िवना मै3O िवरोध ंच कुव�तां िवषयेऽिप य: । गुणवा{ �वतPत ्दोषयु,: स ग�यत े॥

९९९ }ेहत�वं समाल.Hय �वत�नमजानताम ्। Sदवसोऽिप �भायु,ो द:ृयेत ्तमसावृत: ॥

१००० िनगु�णेनाWजत ंिव[ ंनोपयोगकरं भवेत ्। यथा �यात ्पा3दोषेण पयो माधयु�वWजत: ॥

अिधकार: १०१. िनरथ!कं िव7म्

१००१ अभुJ&वा �वाWजत ंिव[ं गृहपूण� सुपुjकलम ्। मृ^त �ाYवत�त�य qक िव[ेन �योजनम ्॥

१००२ 'िव[ेन साIयत ेसव�िम'ित बु`या �युपाWजतम ्। यो न द|ाद ्"ानशू य: स नीच ंज म िव दत े॥

१००३ धनाज�नैकल�या ये कृ&वा दानाSदसि&vयाम ्। नाज�यि त परां कpÅत भाराय त ेभुव�त ुत े॥

१००४ सव¬र�पहृणीय�य दानकृ&यमजानत: । qक वाविशjयत ेत�य मरणान तरं भुिव ॥

१००५ दानं परे?य: �वेनािप भोगfे&युभयं नृणाम ्। यSद न �यात ्कोMटसंiयधनपुoेन qक फलम ्॥

१००६ स&पा3दान#पेण गुणेन रिहतो नर: । �वयं भो,ुमिनAछंf रोग: �यात ्�वीयस.पदाम ्॥

१००७ अद&वैव दMर<?ेयो रि�त ंकेनिच`नम ्। अनूढसु दरी�ाYवाध�केन सम ंभवेत ्॥

१००८ cाममIये फल:ै पूणx यथैव िवषपादप: ॥

१००९ अभुJ&वैव �वयं धम�कृ&वा �ीितम तरा । रि�त ंकेनिचि9[ ंलHIवा य: सुखमापन्ुयात ्॥

१०१० वृLमेघ: पुनन�रलाभाद ्वृ^` यथाश्नुत े। समृ̀ नां च दाMर� तथा ता&कािलकं भवेत ्॥

अिधकार: १०२. ल^शीलता

१०११ अकृ&यकरणो&प{ल�ा ल�ेित कtयत े। नारीणां सहजा ल�ा ततो िभ{ैव द:ृयते ॥

१०१२ अ{ं व( ंतथा यािन समािन �युनृ�णां भुिव । सतां ल�ािविशL&वं िवशषेगुण उAयत े॥

१०१३ यथा शरीरमाल.Hय वत� ते जीवराशय: । ल�ामािE&य वतPत ्मह&वाiयगुण�तथा ॥

१०१४ ल�ैवाभरण ंलोके गुण"ानां महा&मनाम ्। गभीरगमन ंतेषां ल�ाभावे न शोभत े॥

१०१५ अ यै: �ाYापवाद ंच �वेन �ाYमभूSदित । म&वा यो ल�त ेल�ा�थानं त ंम यत ेजन: ॥

१०१६ िनजा&मर�णोपायल�ाम�ा_य स�ना: । िवपुलां पृिथवO चािप लHधुं नेAछि त सव�दा ॥

१०१७ ल�ायुता नरा: �ाणान ्ल�ाथ� िवसृज &यिप । �ाणर�ाकृत ेल�ां न म�ुि त कदािप त े॥

१०१८ यदीयकृ&यं दLृा ये भवेयुn�डयाि वता: । �वयं न लि�तो भूयात ्त ंधमx nीडया &यजेत ्॥

१०१९ चाMर3हािन: क�यािप नाशयेत ्कुलगौरवम ्। क�यिचत ्सकलं Eेयो ल�ाभावो Xपोहित ॥

१०२० ल�ाहीनमन�कानां �ाणने सह जीवनम ्। सू3ब`चलaाD�ितमातौbयमावहते ्॥

अिधकार: १०३. कुलगौरव:णम्

१०२१ "कुलगौरविनमा�णकृ&याÂLो न चा�.यहम"् । इ&येवं कथनाद य मह�वं नाि�त क�यिचत ्॥

१०२२ पूण�"ान�यतन्ा?यां यु,ेनाकुि�ठतेन च । कम�णा क�यिच9शंगौरवं बU वध�ते ॥

१०२३ वंशौ{&यकरे कायP सदा �यततां नृणाम ्। बदI्वा व( ंदढंृ कटतां साyं कुया�ि9िध: �वयम ्॥

१०२४ �वकुलौ{&यिस`यथ� &वरया यततां नृणाम ्। िवमश�म तरा काय� िनWवघ्नं से&�यित �ण े॥

१०२५ वंश�भावं संर�य जीवता शा(व&म�िन । तेन बा धXिमAछं�त ुलोक�तमनुवत�त े॥

१०२६ �वो&प{कुलिनवा�हश^, संपा| जीवनम ्। ताि�वकं पौDष ंताि` पुDषाणां �श�यत े॥

१०२७ धीरो वह|ेु̀ भारं यथा बUष ुस&�वािप । श,�तथा वह9ेशंभारम येष ुस&�वािप ॥

१०२८ कुलगौरवर�ाथ� कालो ना3 �ती�यताम ्। आल�यात ्कालकां�ायां हीयत ेकुलगौरवम ्॥

१०२९ कुलसंभािवतानाथ�वारण ेयतन्शािलन: । शरीरं क�यिच^&कन ुद:ुखमा3ैकभाजनम ्॥

१०३० यि�मन कुल ेभािवद:ुखकुठारािभहत: पतेत ्॥

अिधकार: १०४. कृिषकम!

१०३१ नानाकम�करो लोक: कृिषमा3ेण जीवित । अत: Jलेशकरं चािप कृिषकम� �श�यत े॥

१०३२ अ यकम�कराण ंच समषेां जीवधारणात ्। जनानां कष�का: सवP ितd &य�ािणवद ्भुिव ॥

१०३३ जीवतां कृिषकायPण भवेद[ुमजीवनम ्। परान ्सं�तु&य जीव त: परे सवP पराEया: ॥

१०३४ धा यस.प&समृ̀ ाf दयाव त: कृषीवला: । अ यरा"ां भुवं �वीयराजाधीनं िवत वत े॥

१०३५ कृ^ष करेण संवIय� भुoाना�त ेकृिषवला: । न याच त ेपरान,् Sक तु यAछ &यbपमथाWथनाम ्॥

१०३६ कृिषवालानां ह�ता�त ुकृिषहीनो भवे|Sद । िवर,ानां यतीनां च जीवनं दलु�भ ंतदा ॥

१०३७ कृL ंपादांशत: शुjकं कृ&वा बीज�य पातनात ्। दोहद ंमुिLमा3 ंच िवना भू: �यात ्फल�दा ॥

१०३८ कष�णाद ्दोहद ंEेd ं9यं कृ&वा तत�तृणम ्। िनjका�य र�णा�भमू:े न मुiयं जलसेचनम ्॥

१०३९ केदारमिनश ंग&वा �वामी यSद न प:यित । भूिमर�ीितप�ीव िवर,ा त ंपMर&यजेत ्॥

१०४० 'दMर<ा वयिम'&युJ&वा कृिषकम�पराङ्मुखान ्। तान् समी�याथ भूदवेो हसेद"ानसंयुतान ्॥

अिधकार: १०५. दाCर_म्

१०४१ दाMर�ेण सम ंलोके qक भवेद ्द:ुखदायकम ्। इित �¼�य दाMर�मेेवे&यु[रमुAयताम ्॥

१०४२ लभेत ्सहवासं यो दाMर�ािभधपािपना । ऐिहकामुिjमकसुख ंन िव दते् स मानव: ॥

१०४३ दाSद�संि"कp &वाशा यमािE&य वसे{रम ्। कुलEैj¹ं च कpWतf त ंिवहाय िविन:सरेत् ॥

१०४४ महाकुल�सूतानामु[मानां वच�यािप । नीचवाJय�योगाiयदोषो दाMर�तो भवेत ्॥

१०४५ दाMर�द:ुखतYानां नृणां तेनैव हतेुना । िभ{िभ{ा यनेकािन द:ुखािन �िवशि त तान ्॥

१०४६ दाMर<ा: शा(त�वथ�"ानव तोऽिप त9च: । न कोऽिप Eुणुयाbलोके Xथ�मेव भवे9च: ॥

१०४७ अधम�हतेुदाMर�समािवL ंनरं भुिव । जननी तमुदासीन ंम&वा दरूीकरो&यहो ॥

१०४८ मरणा तकरvूरदाMर�ानभुवXथा । f: पुन: qक भवे9िेत दMर<: िच तयेत ्सदा ॥

१०४९ किf म 3बलादग्नौ सुख ं�वYमुिप �म: । परं दMर<ाव�थायां �वYु ंको वा भवेत ्�म: ॥

१०५० भो�याथ�व�तुरिहतदMर<ा रागवWजता: । यवागूलवणाथ� तैWभ�ु&वं ना_यगृyत ॥

अिधकार: १०६. याचना

१०५१ दातुद�श�नवेलायां ति�मन यु,ं िह याचनम ्। दातुनPित वच�त�य दोषाय �या{ चाWथनाम ्॥

१०५२ याचको वाि�छत ंव�त ुलभेत ्दातMर । याचनािप तदा त�य मोददा न त ुद:ुखदा ॥

१०५३ व�नातीतिच[ानां धम�"ानां सम�त: । अWथनां याचन ंचािप नून ंEेj¹ाय भूयत े॥

१०५४ �व�ेऽिप कपटं वाJयं �यो,ुमिवजानत: । दातुरcे याचनािप दानेन सादशृं भवेत ्॥

१०५५ ने&यनुJ&वा ि�थत ंव�त ुदातुिमL�य क�यिचत ्। अ|ािप स&वाaातृणामcे ितdि त याचका: ॥

१०५६ िवहाय कपटं त�वव,ुदा�तुWह दश�नात् । याचकानां सुदाMर�द:ुख ंन:ये&�वतोऽिखलम ्॥

१०५७ �ीितपवू� गौरवेण याचके?य: �यAछत: । दातृन् दjृ½वा याचक�त ुमन�य त: �मोदत े॥

१०५८ याचकानामभावे त ुनराणां भुिव जीवनम ्। सू3ाकृLचलaाDिब.बवत ्कृि3म ंभवेत ्॥

१०५९ दातृणामि तकं ग&वा दाMर<ा याचका भुिव । न याच त ेयSद तदा मिहमा �यात ्कथं �भो: ॥

१०६० अWथिभWविजतvोधभैा�Xं �ेमाWथिभ: सदा । दाMर� ं�वगत ं�व�य भवेद ्"ान�दायकम ्॥

अिधकार: १०७. याचनाभीित:

१०६१ काप¾म तरा हष�पवू�कं दामSकरणम ्। अcेऽिप याचनाभाव: Eेd: कोMटगुणो मत: ॥

१०६२ केषांिच|ाचनावृि[मीश: िशरिस चेिbलखेत ्। लोककता� िनद�योऽसौ �वयं भवत ुयाचक: ॥

१०६३ दाMर�ं याचना{:येSदित िनण�यकाMरणा । यतन्शू येन सदशृो मूखx नाि�त Xथाकर: ॥

१०६४ दाMर��ािYकालेऽिप याAञाकाय�मकुव�ताम ्। मह&वं सकलां पृtवO समिभXा_य राजत े॥

१०६५ �व�यतन्बलावाYयवागूजलव�तुन: । पानाद_यिधको मोददायको नाि�त कfन ॥

१०६६ पशुर�णधामा�थ� जलयाचन#पकम ्। कमा�िप याचनाकतु�: िज�वाया दोषद ंभवेत ्॥

१०६७ याचनीयं यSद भवेaात:ु कपMटन: पुर: । न काया� याचने&युJ&वा याचऽेह ंयाचकान ्�ित ॥

१०६८ दाMर�ा.बुिधस तारहतेयुाचननािवका । काप¾ाiयिशलाभू.या घWषता िशिथला भवेत ्॥

१०६९ याAञाXसनसं�मृ&या िच[ं नून ं<वीभवेत ्। काप¾दोष�मरण ेन <वेत्, Sक तु न:यित ॥

१०७० नेित Eवणमा3ेण �ाणो गAछित चाWथनाम ्। ि�थतेऽिप नेित lुवतां �ाण:छ{ो वसेत ्Sकम ु॥

अिधकार: १०८. नीच/वम्

१०७१ आकारेण सम:ै साकं नीचानामि�त तुbयता । इद ंसा.य &व यव�तुि9के <Lु ंन शJयत े॥

१०७२ िववेक"ानवhयोऽिप नीचा: �युभा��यशािलन: । यत�त:ै सदसि¯ ता कािप न Svयते Sकल ॥

१०७३ लोके नीच�तथा Eीश इतीम ैभवत: समौ । �वेAछया वाि�छत ंकाय�मभुा?यां Svयते यत: ॥

१०७४ भुिव नीचजना: �व�मादिप नीचान ्समीJ:य त ु। 'त�मादिप वयं Eेd'ं इित �युम�मतापरा: ॥

१०७५ राजद�डभया{ीचा भवि त गुणशािलन: । स¯ाMर3समतेा: �यु�त ेलHधुं वाि�छत ंrिचत ्॥

१०७६ Eुतानेकरह�यानां �वयं ग&वा बU�थालीम ्।

�सारणात ्�चाराथ�पटहा: सि त दजु�ना: ॥

१०७७ ब�Iवा क�ठे करं बाधाकारकान् घातकान ्िवना । परेषामधमो भु,िस,ह�तं न दश�येत ्॥

१०७८ द:ुखEवणमा3ेण स त: �युDपकाMरण: । नीचा: �युMर�ुवि&पLा भवि त सहकाMरण: ॥

१०७९ अ{व(ाSदस.प{ान ्जनानु9ी�य याचका: । असूयया मृषादोषान ्सदा शंसि त तेjविप ॥

१०८० आ&मानमिप नीचा�त ुिवvेतुं Xसनागम े। स�ा भवेयु:, स&कम� ना यत ्त:ै कतु�िमjयत े॥

भागभागभागभाग––––३३३३: : : : कामकामकामकाम----काडकाडकाडकाड::::

गाधव�िववाहा�यायगाधव�िववाहा�यायगाधव�िववाहा�यायगाधव�िववाहा�याय

अिधकार १०९. दश!नंिवतक!` ित��कुरळ्

१०८१ र.यकेशवती चेयं मयूरी Sकम ुदवेता ।

अथवा मानुषी&येवं �ा�ोित म ेमन: ॥

१०८२ मया दLृा रमणी य&पनुमा� च प:यित । सै येन सह मां योदध्ुं Sक �ापSदित त9भौ ॥

१०८३ अ तको न मया पूव� दLृ:, प:यािम स.�ित । vूरा�fा]गना#पो जीव&येष न संशय: ॥

१०८४ नारीगुणसमेताया�त�या�ते vूरच�ुषी । <Lणां �ाणनाशाथ�मु|ु,े ितdत: सदा ॥

१०८५ qक वा तक: Sकम ुमृगी Sक तु �या{े3मवे वा । 3याणामिप सद:ृयं दLृयाम�या�त ुद:ृयत े॥

१०८६ �र�या�&वाज�वं �ा_य वvतां यSद मु�ित । त�या�तदा दिृLपात ंसा नून ंमिय वारयेत ्॥

१०८७ ��गनाधनव�ाज�छादक��गनाधनव�ाज�छादक��गनाधनव�ाज�छादक��गनाधनव�ाज�छादक प�व�कम्प�व�कम्प�व�कम्प�व�कम् ।।।। �[ेभकायसंAछ{मखुव(सम ंभवेत ्॥

१०८८ समरे श3ुिव3ासहतेुभृत ंबल ंमम । रमणीर.यफालेन नृनमासीत् परािजतम ्॥

१०८९ हMरणीदिृLसदशृदLृया �कृितल�या । सिहताया रम�या�त ुम�डनैम��डन ंवृथा ॥

१०९० कामो यथा �व<Lणां िवषयोऽिप मुदावह: । न तथा मSदरा, Sक तु मोदयेत ्�ाियन ंपरम ्॥

अिधकार ११०. भावपCर2ानम्

१०९१ अया�त ु�वoन ेने3 ेदिृLÆसमि वत े।

मyं रोगं ददा&येका :मय&यपरा त ुतम ्॥

१०९२ त�या: �िणकदिृLया� सकूतं �ेMरता मिय । न सा कामाघ�भागा �यात ्ततोऽिप महती Sकल ॥

१०९३ सा मां ददश�, दLृा सा मया मÇाननाऽभवत ्। तदते् �ेमवृ`यथ� रिचत ंजलसेचनम ्॥

१०९४ मिय प:यित सा भू^म प:ये{ªमखुी ि�थता । म·यप:यित मां दL्ृवा कुया� म दि�मत ंत ुसा ॥

१०९५ य|_योषा न मां सा�ात ्प:य&य3 न संशय: । अथािप मीिलता�ीव भृ&वा म द ंहसेSदयम ्॥

१०९६ अ�ीतवाJयसदशृ ंlूया&सा कMठनं बिह: ।

पर त ु�दये vोधो ना�तीित "ायत े�णात ्॥

१०९७ वच: vूरं िनjकपटमMरवaश�नं च यत ्। तद त:�ीितयु,ानां ल�णं �ोAयत ेबुध:ै ॥

१०९८ मिय प:यित तद ्दL्ृवा �ीता म द ंहसेSदयम ्। त�याfल &या�त&कृ&य रमणीयं �ाकाशत े॥

१०९९ उदासीन:ै सम ंबाyे यद यो यिनरी�णम ्। अ त: ि�थतां �ीितमवे तद ्Xनि, तयो�तदा ॥

११०० लोके कामुकयोन@3 ेयSद �े.णा पर�परम ्। प:येतां, त^ह वचसा भाषणे qक �योजनम ्॥

अिधकार १११. स6मोगसुखम्

११०१ नासाने3Eो3िज�वा�ाण&वJप�केि <यै: ।

जायमान ंभोगमेका ददाित वलयाÈवला ॥

११०२ �वरोगशामकं व�त ु�वेतरं द:ृयत ेभुिव । �वेनो&पाSदतरोग�य Sक &वयं भेषज ं�वयम ्॥

११०३ ि�यार.य�क धल?यिन<ासुखसम ंसुखम ्। प]कजा�महािवjणोव�कु�ठेऽिप न ल?यत े॥

११०४ कामाि� नूतनिमममषेा �ाYवती कुत: ? । योऽि�: सि{िहत: शीतो दरू�थ: �दह&ययम ्॥

११०५ वाि�छतानेकव.तूनामवाÉया य&सुख ंभवेत ्। �सूनकु तलभरनारी�क धो ददाित तत ्॥

११०६ नL: �ाण: पुनय��य �पश�मा3णे जीवित । तेनामृतेन रिचतौ त�या: �क धािवित �ुवम ्॥

११०७ �वगेह े�वाWजत ंचा यै: िवभRयाशनकम�वत ्। र.यवणा�]गनाकायपMरjव]ग: सुखावह: ॥

११०८ वायुग.य�थलेनािप मIये Xविधम तरा । �ीितकामुकतोर]गपMरjव]ग: सुखं वहते ्॥

११०९ िव�योग: समाधान ंस.मोग इित तत ्3यम ्। �ोAयत ेपरम ंभा�यं �ेमल�यैकजीिवनाम ्॥

१११० असकृद ्c थपठनाद"ान ंिशjयत ेपथा । अनु�यूता]गनाभोमादमोग: िशjयते तत: ॥

अिधकार ११२. लावQयमिहमा

११११ सुमषे ुमृद ु&व िह िशराष! िवजया मव । व[ोऽिप माद�वयुता मि&�या, गव�मु&सृज ॥

१११२ िनकद:ृ�टकुसुमसा.यम�या�त ुने3यो: । व�तीित qक िधया िच[! दL्ृवा पुjपािण मyुिस ॥

१११३ दहे�त ुिचकुर�त�या: च�ुषी शूल#िपणी । मु,ा द ताfाDग ध: करौ वंशानुकाMरणौ ॥

१११४ अ�या�त ुच�ुषा सा.यं न लHधिमित ल� या । नत ंकुवलयं भू^म द:येद,् दृ̂ L लभेत चेत ्॥

१११५ मृदकुाये नालयुक्त ंसा िशरीपमधारयत ्। नालाभाराh�मIयमभूदशुभनादनम ्॥

१११६ नारीमखुिनशानाथमेद"ानिववWजता: । Sदिव तारा: �व�दशेाद ्�ा ता: Sक त ु�म &यहो ॥

१११७ आदौ नLकलf <: पुन: �ा�ोित य: कला: । कल]क�तदग्तो नारीवदने Sक तु वत�त े॥

१११८ यSद &वं मुखव�व�या: शोभां च <! वह�ेतदा । म&�ीितपा3 ं&वं मूया: सव�दा िवजयी भव ॥

१११९ अ�या: कुसुमने3ाया मखुसा.यं यदीAछिस ।

ह ेच <! सव�द:ृय�&वं तदा मा ितd सव�दा ॥

११२० िशरीषकुसम ंहसंप�ौ चे&युभयं भुिव । (ीपादमाद�वे दLृ ेनून ं�या&य�टकोपमम ्॥

अिधकार् ११३. -ेम-भावकथनम्

११२१ अ�या�त ुमृदभुािष�या: �ेतद तोhवं जलम ्। मधुसंिमिEत ं�ीरिमवाितमधुरं भवेत ्॥

११२२ जीव�य दहेस.ब धो यादशृो द:ृयत ेभुिव । }ेहब धो ममा_य�यां वत�ते तादशृो दढृ: ॥

११२३ म{े3कृjणतारे! &वं &यJ&वा �थानिमतो nज । नो चे मि&�यया त�तमु3 नैव िह शJयत े॥

११२४ संयोगे भूषणा]गीयं मम जीवनदाियनी । िवयोगे सैव मे नून ंभवे मरणदाियनी ॥

११२५ यSद �युWव�मृता लोके vूरा�या�त ेच सदगु्णा: । तदवै �मरण ंयु,ं, न मया िव�मृता गुणा: ॥

११२६ नापयाित ि�यो ने3ाि{मषेसमयोऽिप स: । नैित खेद,ं यतोऽ येषामद:ृय: सू�म#पधृत ्॥

११२७ म{े3�थो माि&�योऽसौ छ{: �याSदित श]कया । अoना|ैरल]कारो ने3योन� िवधीयत े॥

११२८ ·jणव�&वशनेनासौ �दय�थो मम ि�य : । द�ध: �याSदित भी&या, तदjुणं व�त ुन भRुयत े॥

११२९ ने3�प द ेकृते ने3ात् ि�योऽ तधा�नमेjयित । "ा&वद ंिनWनमषे ंत ंकMठन lुवत ेजना: ॥

११३० �दयेऽि�त ि�यो िन&यं तद"ा&वा जना भुिव ।

िन दि त, "�ीितहीनोऽयं िवयोगं बहती" ित च ॥

अिधकार ११४. िनल!^ा/वकथनम्

११३१ अनुभूय ि�यं पfात ्िवयुRय बUिख|त:् । ि�य�य तालतुरगारोहणा{ाि�त र�कम ्॥

११३२ िवयोगद:ुख ंसोढंु यौ �ाणदहेौ न श�ुत: । तौ ल�ां च पMर&यRय तुरगारे हणो|तौ ॥

११३३ पु�&वल�े पुरा पूणP म�या�तां अ| त ेिवना । करोिम तालतुरगारोहण ंकामुको यथा ॥

११३४ कामनामाितवेगोऽयं �वाहो मिय संि�थतौ । ल�ाप�ु&वािभधौ पोतौ वेगेन नयित �णात् ॥

११३५ साय]कालोhवं द:ुख ंकृि3माfािधरोहणम ्। 9यमेतददा मyं मालाकुलकरा ि�या ॥

११३६ ि�यािवयोगा{ो िन<ां लभेत ेमम च�ुवी । तेनाघ�राि3कालेऽिप कृि3माfं �मरा.यहम ्॥

११३७ पयोिधसमकामािधमनुभयूािप चा]गना: । तालाfा{ािधरोहि त (ीज मातो िविशjयत े॥

११३८ 'शोAयेयं, धैय�हीनेय' िम&येतदिवचाय� च । (ीणं कामो िविनjv.य' िवथीपग� तमाययौ ॥

११३९ 'एतावता जना: सवP जान &म तWहत ंन माम'् । इतीव मम कामोऽयं वीtयां �मित मोिहत: ॥

११४० 'अ�म�समसखीिभ�तु न �ाY ंXसन ंपुरा' । (Text missing)(Text missing)(Text missing)(Text missing)

अिधकार ११५. अपवादकथनम्

११४१ कामस.बि धवाता�या: �सारा�ीXत ेमया । ि�थितमेनां न जानि त जना: पुjयवशादहो ॥

११४२ द�ुसाIया कुसुमा�ीयिम&ये{गरे जना: । अ"ा&वा दjु�चारेण मम साyं िवत वत े॥

११४३ दjु�चारो लोककृतो मम साy�दोऽभवत ्। द�ुसाध� सुसाधं म ेभिवता दjु�चारत: ॥

११४४ मम काम: �जानां त ु�चारेण �वWधत: । काम: �चाररिह&ये नून ंस]कुिचतो भवेत ्॥

११४५ �चाराद ्बUिभ"ा�त: काम: �या मोददायक: । मोद ंमोद ंम|पायी सेवत ेत|था पुन: ॥

११४६ ि�यो दLृ�&वेकवोरं, अपवाद�तदोि&थत: । सपPण च <cहणवातPव �सृतोऽभवत ्॥

११४७ ववृध ेकामरोगोऽयमपवादाiयदोहदात ्। मातृvोधवचो#पसिललेनािप पोिषत: ॥

११४८ दjु�चारेण काम�य िनरोधो न िह शJयत े। यथा घृतेन व�ने�त ुशमन ंदjुकरं भुिव ॥

११४९ द&वाऽमयवचो मां त ुिनल��ं &य,वान ्ि�य: । तथा स&यपवादाथ� न िवभिेम कदाचन॥

११५० अपवाद ंममाभीL ंcामीणा lुवरे यत: । कामुकैवा�ि�छत ंसव� साIयते त[ु तै�तत: ॥

अिधकार् ११६. िवयोगसहनम्

११५१ िवतोगाभाविवषयो यSद �याद ्lुिह त मम। िवयुRयागमन ंचे[ ुवद तत ्सहतां नृणाम ्॥

११५२ तदीयदिृL: पूव� म ेवभृवान ददाियनी । िवयोगभी^त जनयेत ्अ|, जातोऽिप स]गम: ॥

११५३ �याि9योग: rिचत साकं िव��तने ि�येण च । त�मात ्ि�येण रिचतां �ित"ां नैव िव�सेत॥्

११५४ �ेमपूव� न मेतX िम&यु,वािप िवयुRयत: । ि�य�य वचन ंव,ुदxषाय �यात,् न Eृ�वत: ॥

११५५ यथा ि�येण िवरहो न �या&काय� तथा &वया िवयोगे �थम ं�ाY ेस]गमो दलु�भ�तत: ॥

११५६ िवयोगिवषयं व,ंु यो भवेि{द�य: ि�य: । �&याग&य पुन: �ी^त स कथं दश�येत ्&विय ॥

११५७ कृशह�त�कोdा?यां िन�सृता वलयालय: । qक नायकिवयोगं न कथयेयुज�नान ्�ित ॥

११५८ ि}�धचेटीिवरहतcामवासो Xथाकर: । ि�यनायकिवशल्ेष�ततोऽिप Xसन�द: ॥

११५९ अि तकि�थितमा3णे दहते ्साधारणोऽनल: । कामरोगसमानोऽयं न दहदे ्दरूव&यिप ॥

११६० अ]गीकृत च िवशल्ेषमनवा_य ततो Xथाम ्। सोÊवा िवयोगं जीव &य: स &यनेका: ि(यो भुिव ॥

अिधकार ११७. िवयोगद:ुखानुभव:

११६१ ल�या कामरोगं त ुछादयािम, न शा.यित । िनग�त ेिनग�त ेवाMर वध�त े(ोतसो यथा ॥

११६२ नैव Aछादियतु ंश,ा कामरोगमह ंबलात ्। रोगदा3 ेनायकाय व,ंु ल�ा त ुजायत े॥

११६३ खेद ंसोदमुश,ऽि�मन शरीरे �ाणनामकम ्। यिLमाल.X ल.बेत ेल�ाकामौ त ुपा��यो: ॥

११६४ कामरोगममाiय ऽयं महानि�त पयोधर: । त[ी&वा� ग तुमिुचतो दढृ: पोतो न िव|त े॥

११६५ सुख�दायां मै¶यां ये द:ुखो&पादनत&परा: । खेद�दिवरोध�य िनरासे त ेकथं �मा: ॥

११६६ कामो यदा सुख ंद|ात् त&सुख ंिस धुव महत्। िवयोगाद ्द:ुखद ेकाम ेतद ्द:ुख ंजलधमे�हत ्॥

११६७ काम�वाह ेतीणPऽिप पारं म ेनैव द:ृयत े। गाढा धकाररा¶यां त ुवसा.येकाSकनी mहम ्॥

११६८ सव�लोJजनान ्िन<ावशान् कृ&वा त ुमां परम ्। सहायं �ा_य ितd ती यािमनी शोAयतां गता ॥

११६९ िवयोगकाल ेयािम यो वध� ते या: सुदीघ�त: । िवयु,नायका¯ािप ता: vरा: Sकल भाि त म े॥

११७० ि�यसामी_यगमनशि,नP3�य िच[वत ्। यSद �यात ्तWह म{े3 ेन �यातां सिललाकुल े॥

अिधकार् ११८. नायकUदद:ृामृलकखेद:

११७१ &वमवे �थम ंने3! मmं ि�यमदशये: । कामािधव�वृध ेतेन क.मात ्&वं Dदिस वृथा ॥

११७२ अिवचाय� पुरा दL्ृवा ि�यं �ीितपुर�सरम ्। अ|ा"ानात ्कुतो ने3 ेिख|ेते �ीितसंयुत े॥

११७३ ने3 ेपूव� �वयं ग&वा त ंनायकमप:यताम ्। Dदत: �वयम|ा3, परीहासपद ंिह तत ्॥

११७४ अिनवाय� कामरोगं शा�त ंमम च�ुषी । मmं द�वा vि दतु ंत ेyश,े नीरवWजत े

११७५ म{े3 ेये पुरा कामरोगं सागरसि{भम ्। अयAछतािमदानO त ेिख|तेे िन<या िवना ॥

११७६ कामरोग�दा?यां म ेनयना?यां यद| त ु। तुbपोऽनभुूयत ेखेद: त[�य खल ुयुRयत े॥

११७७ �े.णा सहष� ये ने3 ेि�यं पूव�मप:यताम ्। िनWन< ेतेऽ| खेदने �यातामEुिववWजत े॥

११७८ हाद� �मे िवना वाJयमा3ात् �ेमदश�क: । अि�त किEददL्ृवा त ंन ने3 ेशाि तमापत:ु ॥

११७९ आगत ेनायके त9त,् अ�ाYेऽिप च नायके । नायाित िन<ा त�मा म ेिवष�ण ेनयन ेभृशम ्॥

११८० गुy�काशपटहतुbयने3युता वयम ्। अतोऽ�म{यन ेदL्ृवा रह�यं जना: ॥

अिधकार ११९. वैवQय!मूलकaसनम्

११८१ (Text missing) ]गयकाMर (Text missing) ततोऽभू मिय वैव�य� क�म ैत&कथया.यहम ्

११८२ 'नायकेनाWपत ंचेदिम' ित स तोषहतेुना । वैव�य� मम दहेऽेि�मन ्Xा_य सव�3 वत�त े॥

११८३ वैव�य� कामरोगं च द&वा मyं स नायक: । म[: सौ दय�ल�े त ु�&यगृ¢ा मुदाि वत: ॥

११८४ �मरािम नायकेनो,ं त9ीय� च वदा.यहम ्। अथािप जातं वैव�य�, न जाने व�नािममाम ्॥

११८५ मम ि�यो मां िवयुRय याित &वं प:य त3 त ु। प:या3 स|ो वैव�य� मम दहेमपुागमत ्॥

११८६ यथा दीपितरोधान ं�ती�9त�त ेतम: । तथाऽऽिल]गनिवAछेद ंवैव�य� स.�ती�त े॥

११८७ पMरjवRय ि�यं पाfP यदाऽह ंपMरवWतता । अ3ा तरे त ुवैव�य� मaेह ेXापृत ंवभौ ॥

११८८ 'वैव�य� �ापदषे'े ित व,ार: मि त भृMरश: । 'ि�यो ययौ िवयुRयैनािम' ित व,ा न िव|त े॥

११८९ िवयोगे स.मतां मां च योऽकरोत् सोऽिप स[म: । यSद �या[Wह मaेहवैव�या�{ाि�त म ेXथा ॥

११९० िवयु, मम स.म&या ि�यं िख{ जना यSद । न िन दयुे�तदा «ा~या िववणPयिमित �था ॥

अिधकार १२०.िवयोगaसनािध�यम्

११९१ वृत: �वेन ि�य: �वां च कामये|ाद ्ि�या । बीजावाप ंिवना लHधफला �याbल�यजीिवत े॥

११९२ �वानुर,ासु नारीष ुनायकै: �मेदश�नम ्। ज तूनां िवषये मेघकृतवृिLसम ंभवेत ्॥

११९३ नायकास,नारीणां खेद ेिव«ेषमूलके । जातेऽिप स]गमो भूयाSदित गव�युता�त ुता: ॥

११९४ �ववाि�छति�यतमो य�यां �ी^त न दश�येत ्। अ येषां �पहृणीयां च भा�यहीनां िह तां िवद:ु ॥

११९५ अ]गना�ीितपा3 ंय: कामुक: �ेम तासु च । न कुय�¯ेत ्तदा (ीणां qक तैरि�त �योजनम ्॥

११९६ एकप�ानरुागा�त ुजनये|सनं महत ्। काम�तलुाभारसमो ि9प��थ: सुख�द: ॥

११९७ र,कामुकयोम�Iये वस{ेक3 केवलम ्। मदीयद:ुखवैव�यP जानीया मदन: कथम ्॥

११९८ �वानुर,ि�येणो,मEु&वा मधुरं वच: । िवयुRय भुिव जीव &यो भवि त Jलेशभाजनम ्॥

११९९ वाि�छत: कामुक: �ी^त मिय नैव करोत ुवा । त&कpWतEवण ंनून ंEवणान द ंमम ॥

१२०० �ेमहीन ेत ुपुDष ेह ेिच[! वदिस Xथाम ्। न तेन तव लाभोऽि�त जलघेगxपन ंयथा ॥

अिधकार 121. अनुभृतसुखं �मृ/वा रोदनम्

1201 पानकाल ेपरं नृणां म|ा मोद�दायकात ्।

�मृतमा3ेण चान ददाता कामो िविशjयत े

1202 िव«ेपेऽिप ि�य: �वीयि�यां िच[ ंयSद �मरेत्।

तदवे वारयेत ्खेद,ं सव�दा मोदद: �मर: ॥

1203 �ुत ं�ाङ्िन�सेरदा�यात ्�थिगत ंतhवे[त: ।

"ायत ेतेन मां �मृ&वा ि�यो X�मरSद_यिप ॥

1204 वासं करोित मि¯त ेसव�दा ि�यकामुक: ।

तथा तदीयिच[ेऽिप वसािम Sकमह ंन वा? ॥

1205 मम व�तु ं�विच[ ेन �थानं यAछित य: ि�य: ।

�दये मम िनल�ज ंकथं िन&यं वसेदसौ ॥

1206 ि�येण भु,Sदवसान ्�म&ृवा जीवािम स.�ित ।

तदभावे जीवन ंम ेसव�दा दलु�भ ंभवेत ्॥

1207 ि�ये �मृतेऽिप मि¯[ ंद�धं िव«ेषद:ुखत: । य|ह ंत ंिव�मरेयं न जान ेqक भवेSदित ॥

1208 ि�यं �मरा.यहोरा3 ंतदथ� न स कु_यािन ।

महोपकारं म येऽहिमद ंतेन कृतं मम ॥

1209 'आवामिभ{ािव' &य,वा िवना �मे �वत�त े।

(Text missing.....) त&कृ&यं (Text missing....)

1210 ि�यो मया सह ि�थ&वा िवयुRया| जगाम । (Text missing .... missing.......) A <मा: ! ॥

अिधकार 122. द�ृ�वbकथनम्

1211 ि�या दशेसिहत: �व�ो य: समुपागत: ।

िन<ायां त�य चाितtयं कpदशृं करवा�यहम ्॥

1212 ने3 ेिन<ावश ं�ाY े�व� े�ाYं ि�यं �ित ।

कथं 'कृAछेण जीवामी' &येतद ्lूयां िवहषेत: ॥ 1213 जाcaशायां यो नैव मिय �ी^त Xधात ्ि�य: ।

�व� ेवा दश�ना[�य जीवा.य3 कथ�न ॥

1214 मिय जाcित य: �ी^त कामुको नाकरो मिय ।

�व�ने स समानीत�त� �ी^त करो.यहम ्॥

1215 जाcaशायां यद ्दLृ ंतदासीत् �िणकं सुखम ्।

अ| �व�गतान दो य: सोऽिप �िणकोऽभवत ्॥

1216 भुिव जाcदव�थयंे सव�दा न भवे|Sद ।

तदा ि�य: �व�दLृो मां िवयुRय न या�पित ॥

1217 मिय जाcित संयुRय य: vूरो नाकरोत ्ि�यम ्।

�व�ो परं समाग&य मां कुतो Xथय&यसौ ॥

1218 म&�व� ेकामुक: �ा_य �क धमाDy वत�त े।

िन<ा त ेपूव�व&सोऽयं मम मानसमािवशेत ्॥

1219 अद:ृयं �व�वेलायां तथा जाcaशा�विप । ि�यं �ीितमकुव� त ं�मृ&वा खेदयुता: ि(य: ॥

1220 '&या,वाऽ�मान ्नायक: �ायाSद' ित िन दि त या: ि(य: । अिवभ�व त ं�व� ेत ंन िन दि त िह ता: Sकम ु॥

अिधकार 123. सायNकालदश!नेन खेद:

1221 संयुRयाथ िवयु,ानां नारोणां कामुकै: सह ।

�ाणभु�यम#प�&वं साय]काल ! िवभािस म े॥

1222 सायंस Iये ! अिय �ा त े! िख{ा &वं द:ृयसेऽधुना । तव ि�यो मि&�यवद ्दयाशू योऽभवत ्Sकम?ु

1223 सुशीतला �स{ा या सायं स Iया पुरा बभै । सैवा| मम नैरा:यमृलकं खेदमातनोत ्॥

1224 ि�ये दरंू गते वIय�थल ंघातकवत ्�वयम ्। साय]काल: समाग&य मम �ाणान ्हर&ययम ्॥

1225 �ात:कालेकृत ेकोऽयमपुकारो मया कृत: । साय]कालकृत ेकोऽयमपकारो मया कृत: ॥

1226 कामुकेन यदाऽह ंत ु यवसं �ेमपवू�कम ्। साय]कालो Xथां कुयxSद&येत{ािवद ंपुरा ॥

1227 कामरोगाiयकुसुम ं�ात: कोरकतां गतम ्। मIया�न ेपrतां �ा_य सायं िवकसित �वयम ्॥

1228 साय]काल�य ती�ण�य दतूो भू&वा �वयं Sकल ।

गोपह�तगतो वेणुरायुधा&मा िहनि�त माम ्॥

1229 िच[�ोभकरे ति�मन ्साय]काल ेसमागत े। यथाऽह ंत9द येऽिप cामीणा: खेदमा�ुयु: ॥

1230 प&युWवयोगकालेऽिप ि�थता: �ाणा:, धना&यये । गतं ि�यं िविच &या| सायं िनया�ि त दहेत: ॥

अिधकार 124. अवयवसौ�दय!हािन:

1231 िवयोगखेद ंद&वा म ेदरूदशे ंययौ ि�य: ।

त ं�मृ&वा रोदना{े3े पुjप:ै �यातां िजतेऽधुना ॥

1232 (Text missing.... missing...) करोSदित ॥

वाता�मEुिनभा{े3 ेिववणP वदत: Sकम ु॥

1233 पितसंयोगसमये �म धौ मोदने वWधतौ । कृशौ भू&वा| िव«ेष ंवोधय तािवव ि�थतौ ॥

1234 �क धौ नायकिव«ेषात ्�ीणौ शोभािववWजतौ ।

तदथ� �ीणह�त?यां बभूवुव�लयाशA्युता: ॥

1235 �क धौ िव�Lवलयौ हीनशोभौ तथािवमौ ।

िनद�य�य ि�य�या�य काMठ यगुणमचूत:ु ॥

1236 �क ध�यं ततो �शं वलयानां िनरो�य च । ि�यं िन दि त कMठनं जना:, िख{�ततोऽ�.यहम ्॥

1237 ह ेिच[ ! भुजयो: का:य� िनद�याय ि�याय म े। िविनवे| ततो जात ंमह�वं �ा_यतां &वया ॥

1238 पMरjयवRय ि�यं ह�तो यदा त ुिशिथलीकृत: ।

तदा वलयह�ताया: फालमािस[ ुिनj�भम ्।

1239 आिलि]गतायां कािम यां मIये वायुWवशे|Sद ।

त�या�तदा शीतने3 े�यातां वैव�य�संयुत े॥

1240 ि�याया: फालदशे�थवैव�य� समुदी�य त ु। तदीयनयनाvा तवैव�य� �ाप िख{ताम ्॥

अिधकार् 125. मन�येव कथनम्

1241 द:ुख#पामयं ह तमुेकं भेषजमि�त चेत ्। ह ेिच[ ! स.यगालेAय न lूया: Sक त ुत[ु म े॥

1242 कामुके मिय चा�ीत ेह ेिच[ ! &वं परं कुत: ? । �मृ&वा त ंद:ुखमा�ोिष �ा त�&वं िवजयी भवा ॥

1243 ह ेिच[ ! म·युिष&वा &वं �मृ&वा त ंिख|से कुत: । खेद�द: ि�यो मां त ु�मृ&वा नायाित चाि तकम ्॥

1244 ह ेमानस ! ि�यं (Text missing) Lु ंम{े3े इम ेने3 े&वया साकं नी&वा गAछ तदि तकम ्॥

1245 कामुको वाि�छतोऽ�मािभ:, अ�मा{ासौ वृणेत ुवा । ह ेिच[ ! कथम�मािभरयं &य,ंु िह शJयत े॥

1246 &वि&�य�&वां िवयुRयाथ िमले|Sद तदा पुन: । र^त न कुDष ेधैया�त ्पfा&कु_यिस ह ेमन: ! ॥

1247 सि¯[ ! &यज कामं वा ल�ां वा &वं पMर&यज । तदतेदभुयं सोढुमेकदा नैव श�ुयाम ्॥

1248 िवयोगसमये नाथो नाकरोत् �ीितिम&यत:् । िख{�तमनसृु&य &वं िच[ ! यािस कुतो �मात ्॥

1249 म मानस ! &विय सदा ि�ये ितdित मामके । तमि वjय बिह: क�मात ्वृथा गAछिस कु3 वा ॥

1250 &यJ&वाऽ�मान ्गतव त ंत ंि�यं िच[ ेिनवे:य । �मृ&वा दहे: कृश ेभू&वा शोभािवरिहतोऽभवत ्॥

अिधकार 126. धैय!हािन:

1251 ल�ा#पाग�लोपेत ंकवाटं धैय�नामकम ्। कामनामकुठारोऽय िभनि[ शतधा Sकल ॥

1252 कामना&मकव�&वेतत,् नून ंदाि��यवWजतम ्। यतो मदीयं िच[ ंत<ा3ाविप िनयोजयेत ्॥

1253 कामम त:छादिय[ु ंमदीयं �यत ेबU । मामती&य त ुत9गेात ्िनया�ित �ुतवËिह: ॥

1254 धैय�वानहिम&यासीद|ाविध मितम�म ्। Sक &व|ा त: ि�थत: कामो िनjv.य �ािवशत ्सभाम ्॥

1255 ि�य�य िव�यु,�य पदानगुमन ंिवना । �थातु ंधैयPण कािम यो न जानि त कदािप ता: ॥

1256 मºत: कामरोगोऽयमवाAयमिहमाि वत: । िवर,�य ि�य�यानुगमन ंम ेयतो मतम ्॥

1257 ि�य: �े.णा समाग&य कुया�{: �ाWथन ंयSद । तWह ल�ािभध ंव�त ुनैव "ान ंभवे मम ॥

1258 �¶वWतधयै�सं"ाक�ाकार�य िवभेदनम ्। व�कि�यनªोि,#पसै येन शJयत े॥

1259 ि�ये समागत े&यJ&वा तम य�ागम ंvुधा । मि¯[ ेतेन संयु,े &वलभ ेतेन स]गमम ्॥

1260 अि�लcवसातुbयं ि�यल�ं <वे मन: । तादिृJच[युता नायx िवयु,ा: �यु: कथं ि�यम ्॥

अिधकार 127. कामुकयोर�यो�यaसनम्

1261 ि�यगमपथ ं�े�य ने3 े�यातं च िनj�भ े। गाता�नां गणनात ्(ीणाम]गुbय: �ीणतां गता: ॥

1262 &यJ&वा गतं ि�यं चाह ंिव�मरेय यSद ि�ये ! । �क धा?यां हीनशोभा?यां (�ता: �युव�लया�तदा ॥

1263 जयैषी धैय�साyेन ि�यो दशेा तरं ययौ ।

अहम|ािप जीवािम तदागमनकां�या ॥

1264 'अ�मान ्िवहाय गतवान ्�&येगAछेत ्ि�योऽ| स: । इित म&वा मनो वृ�शाखामा�थाय प:यित ॥

1265 प:येयं त ुयथेAछं त ंि�ये �&यागत ेसित । तदा �ीणभजुा?यां त ुवैव�य�मपया�यित ॥

1266 एकदा मां समागAछेत ्मि&�य:, तदन तरम ्। द:ुखXािधय�था न:येत ्िपबेयं त&�भां तथा ॥

1267 ने3तुbय: कामुको म ेय|ागAछे मदि तकम ्। आिल]गनमुत &यागो स.भोगो वा तदा भवेत ्॥

1268 समाYस]गरो राजा जयतात् श3ुम�डलम ्। सपतन्ीका वयं कुम�: सायं स Iयामल]कृताम ्॥

1269 �&याग तु ंयSaनं त ुिन±दशेत् �ोिषत: ि�य: । िवयु,ाया�तदकंे त ुSदनं सYSदन ंभवेत ्॥

1270 भcिच[ा कामुकp सा जीिवता त ंnजे|Sद । ि�यागमेन नो लाभ: सं«ेषो वा भवेत ्कथम?् ॥

अिधकार् 128. अिभ2ानिनवेदनम्

1271 गुYेऽिप िवषयेऽती&य िनया�ते तव च�ुषी । अ तग�त ंरह�याथ�मिचरा मम व�यत: ॥

1272 वंशुतुbयकरा या त ुपूण�सौ दय�शािलनी । त�या ि�यायां ल�ाiय(ीधम�: पूण�तां गत: ॥

1273 आब`मिणर �ा त:�सर&सू3वद ्�वुम ्। ि�यालाव�यमIयेऽिप �यादिभ"ानम[ुमम ्॥

1274 �सूनकुट्मला त:�थसौरभणे सम ंभुिव । कािमनीहा�यमIयेऽिप सूचना भाित काचन ॥

1275 मामुSa:य त ुकािम या स]केतो य: पुरा कृत: । स त ुम|सनािधJयवारकौषधगाWभत: ॥

1276 �ेमािधJयेन चादौ य मलेन,ं तSदत: परम ्। िवयोगमलूक�मे&यागिच�निनदश�नम ्॥

1277 ि�य: कायेन ब`ोऽिप िव«ेष ंमनसा ययौ । "ा&वेद ंवलया: पूव� मम ह�ताि9िन�सृता: ॥

1278 मां िवयुजय् ि�य: पूव�Sदन एव जगाम स: । म&काये Sक त ुवैव�य�मभतू् सYSदना&परुा ॥

1279 �वीय�क धौ �ववलयान ्�वपादौ यaदश� सा । तदतेद ्भािविवशल्ेषिन#प किनदश�नम ्॥

1280 कामरोगं �वने3ा?याम,ुवा (ीिभf याचनम ्। भवेत ्(ी&वगुण�यािप (ी&वधम��कbपनम ्॥

अिधकार 129. संभोग/वरा

1281 तु^L दश�नमा3णे मोद ंच �मरणात ्तत: । कामातx लभत ेलोके न सुरासेवक�तथा ॥

1282 तालपादपवत ्कामो वृ` ेसित िवशेषत: । िवियगो यवव&�वbपोऽ_यकाय�: कामुकै: सह ॥

1283 वJकृ&य (Text missing...... missing.........)

अथािप तमदL्ृवा म ेने3 ेनावापतमुु�दम ्॥

1284 िवयुRय त ंि�य ग तमुAैछमादौ सिख ि�ये ! । म मन�त[ िव�मृ&य र तु ंतेन सहागमत ्॥

1285 ि�ये दृ̂ L गते दोषान ्तदीयान ्िव�मरा.यहम ्। अoनाल]कृत ंने3 ंशलाकां िव�मरे|था ॥

1286 ि�ये दिृLपथ ंयाते दोष�ति�म{ द:ृयत े। ि�याऽदश�नवेलायां गुण�ति�म{ द:ृयत े॥

1287 बुIवािप यतन्वैफbयं िव�लंभ ंकरोित सा । �वाहाकष�णगुण ं"ा&वाऽ_येन ंिवशे|ता ॥

1288 सुरापानाद ्भवे`ािनMरित "ा&वािप मानव: । हषा�त ्िपबे|था त9त ्तव व�: पुनवृ�ण े॥

1289 लोके कामसुख ंपुjपादिप मादवस.युतम ्। बुIवा त�विमद ंकेिचत्, लभ त ेफलम[ुमम ्॥

1290 �वयं पूव� समाग&य पMरjव]ग च कां�ती । य&मया संगता त¯ िव�मृ&य कलुषीकृता ॥

अिधकार् 130. मनिस िनवcद:

1291 िव�मृत न: ि�याधीन ंवत�ते त�य मानसम ्। ि�थ&वा &वं म`श ेिच[ ! न साyं कुDष ेमम ॥

1292 कामुको न वृणो&य�मािनित "ा&वािप ह ेमन: । न स कु_येSदित िधया &वं �यािस तदि तकम ्॥

1293 मां िवहाय यथेAछं िह �यािस &वं ि�यं �ित । न सि त िम3ा�याता�नािमित qक म यसे मन: ! ॥

1294 िव�ल.भमकृ&वैव तेन भोगं त ुवा�छिस । िच[ ! को वा &वया साध� िवचारं कतु�मीहत े॥

1295 अ�ाY ेनायके त�य �ाप&्यथ�, �ाप&्यन तरम ्। िवयोगभी&या चे&येवं सव�दा िख|त ेमन: ॥

1296 िवयु,ि�यदोषाणां �मरणावसरे सित । मां भ�यित qक िच[िमतीव Xसन ंमम ॥

1297 िव�मतु� कामुको येन मनसा नैव शJयत े। तादङ्ृमूढमनोयोगात ्ल�ां िव�मृतव&यहम ्॥

1298 अ�ीतनायकोपे�ा न यु,ेित िविच &य त ु। जीवनाशायुत ंिच[ ंसदा Iयायित तदगु्णान ्

1299 �व�य द:ुख ेसमायात े�वाधीनं �वीयमानसम ्। �व�म ैसाyं न कुया�¯ेत ्के वा ये साyकाMरण: ॥

1300 �वश�थ ं�वीयिच[ ंब धुतां चे{ पालयेत ्। ब ध&वपालनाभावो y येषां युRयत ेSकल ॥

अिधकार 131. िव-ल6भ:

1301 िवयु,कामुक�ाYद:ुख ं<Lुमह ंवृण ं। त�मात ्तमपMरjवRय िवयु,ा भव मि&�ये ! ॥

1302 Xथxऽिमतिवयोग: �यात ्लवणािमतभोRयवत ्। िमतो िवयोग: �वा|: �यात् िमत ंच लवण ंयथा ॥

1303 िवयोगद:ुखाद ुमोAय य: ि(यं न पMरjवजेत ्।

द:ुिखत�य पुनदु�:खदा3ा तुbपो भवेदयम ्॥

1304 गातां ि(यं समा�ा�य मलेन ंन Svयेत ्चेत् । �वतो .लानलताया�त मलूिवAछेदवhवेत ्॥

1305 गुणशीलनराणां त ुति` लाव�यमुAयत े। कुसुमा�य]गनािच[ ेया िव«ेषिवशेषता ॥

1306 िवना सं«ेषिव«ेषौ काम: �या<सवWजत: । अितपrाप फल ेद:ृयेत ेिवरसे यथा ॥

1307 qक संगमसुख पfात ्�या{ वेित िविच तनात ्। सुखमूलिवयोगेऽिप द:ुखमकंे �द:ृयत े॥

1308 अ�म&कृत ेि�य: िख|ेSदित म&वािप या ि�या । न िख|े[ादशृ(ीणां िन दया qक �योजनम ्॥

1309 छायामािE&य यत ्ितdते ्त�ल ंरससंयुतम ्। �ेमपूण�नरै: साकं िव�ल.भो रस�द: ॥

1310 िवयोगेन कृशां नारO यो िनराकुDत ेि�य: । तेनािप स]गं िच[माशया वा�छित �वुम ्॥

अिधकार 132. िव-ल6भरह�यम्

1311 &व9�: सकल(ीिभ: �वन3ेा?यां यथेAछया । यतो दषृट््वाऽनुभूत ंतत,् नाह ंभोक्तुं वृणे ि�ये ! ॥

1312 दीघा�युjमािनित वच: �ुतादौ कtयत ेजन:ै । Eोतुमाशीव�चो म[: ि�य: �ुतमथाऽकरोत ्॥

1313 '�दश�नाथ�म यासां &वयैत म�डन ंकृतम'् । इित मालाभूिषता]ग ि�यं दषृट््वा चुकोप सा ॥

1314 "सव��माद_यह ं�ीितिवशषे ं&विय च यधाम"् । इित ि�यवच: Eु&वा का वाऽ येित चुकोप सा ॥

1315 'इह ज मिन िव«ेषो न �याSद' &यवद ंि�याम ्। 'भािवज मिन िव«ेषो भवे9'े&यDदत ्ि�या ॥

1316 '&वं मया त ु�मृत'े &यु,, 'िव�मृत�य िह सं�मृित: । तेन मां िव�मतृोऽिस &विम'ित त&याज मां ि�या ॥

1317 �ुत ंकृतं मया, स| आिशष ं�ाह मां ि�या । 'कां �मृ&वा �ुतमायात' िमित vु`ा Dरोद सा ॥

1318 'कां &वां �मृतवती&यंशो न "ात: �या|था मया । तथा कतु� �ुत ंD< ंव�य'&युJ&वा Dरोद सा ॥

1319 िवयोगेऽिप समा�ा�य कृता �ीता मया ि�या । '�¶य तरेऽिप &वया चे&थ ंकृतिम'&यDदत ्ि�या ॥

1320 ि�या]गशोभावैिशLयं स.यJप:या.यह ंयदा । 'म·यी�से कया सा.यिम'ित vु`येत ्तदा ि�या ॥

अिधकार 133. िव-ल6भसुखम्

1321 िनदु�Lने ि�येणािप िव�ल.भो भवे|ित । तद�मासु िवशेषण �मेािधJय�दायकम ्॥

1322 िव�ल.भेन सoातम&यbप ं�ससन ंभुिव । नायक�मेिवAछेदकारकं चािप स.मतम ्॥

1323 जल ंभु.यं यथा शोलL ंतथा ि}�धि�यै: सह । जाताि9योगाद य: qक दवेलोको भवेSदह ॥

1324 दढृभािवपMरjव]गहतेुिव«ेषकम�िण । म मनोभिoका कािचत् सेना सoायत ेSकल ॥

1325 अकारणं िवयु,�य कािमनीमृदहु�तयो: । �पश�भा�यिवहीन�य हष�: कािfद ्भवेद ्�ुवम ्॥

1326 कामुक�य त ुिव«षे: संश्लेषादिप मोदद: । भु,ं जीण� सुख ंद|ात ्यथा वै भािवभोजनात ्॥

1327 परािजतो िव�ल.भ ेय: �यान म िवजयी मत: । भािवसंशल्ेषवेलायां त�वमेतत ्�फुटं भवेत ्॥

1328 फाल�वेदकरं भोग कृ&वा या सुखम वभूत ्। िवयुRयानया सुख त9त ्Sकमह �ा�युां पुन: ॥

1329 िव�ल.भ ंपुन: शोभायुतेयं कुDतात् ि�या । स.�ाtय� ????त ्कोपशा &यै मम राि3Wववध�ताम ्॥

1330 िव�ल.भात ्कामभोग: सुख �ा�ोित भूतल े। ततो जाता¯ संशल्ेषात ्िव�ल.भ: सुख ंnजेत ्॥

top related