electromagnetische compatibiliteit «emc» · hoger harmonischen met een rang groter dan 40 hebben...
Post on 27-Feb-2019
234 Views
Preview:
TRANSCRIPT
Merlin Gerin Square D Telemecanique
ElectromagnetischeCompatibiliteit
«EMC»
Te
Deze tekeningen zullen u helpen de verschillendeparagrafen van dit document eenvoudig te vinden.
Kast
KabelsBekabelingsregels
Kabelbanen
Voeding
FiltersOverspannings-begrenzers
Ferrietkernen
Verbindingen
Aardingssysteem
Overdrachtvan destoring
Aarde
Massa
Bron vande storing
Filters
Ferrietkernen
Kabels
Type vande storing
HOOFDSTUK 1 HOOFDSTUK 2
TypeBronOverdracht
TypeBronOverdracht
TypeBronOverdracht
TypeBronOverdracht
TypeBronOverdracht
TypeBronOverdracht
TypeBronOverdracht
Type
TypeSourceOverdrachtBron
Type
TransmissionOverdrachtBron
ElektroMagnetische Compatibiliteit (EMC)
Inhoud - 1 Te
Inhoudsopgave
HOOFDSTUK 1Beschrijving van elektromagnetische
compatibiliteit verschijnselen
Voorwoord ..............................................................................................1- 2Frequentie afhankelijk gedrag van elektrische geleider ......................1- 3Gedrag van een inductantie en een capaciteit gerelateerd
aan frequentie ..................................................................................1- 4
Elektromagnetische compatibiliteit van een systeem ......................1- 5De ElektroMagnetische Compatibiliteit: EMC......................................1- 5Toepassingsgebied ..............................................................................1- 6
Typen van elektromagnetische storing................................................1- 7Definitie van elektromagnetische storing ............................................1- 7Bronnen van elektromagnetische emissie ..........................................1- 8Laagfrequent «LF» storingen................................................................1- 9Hoogfrequent «HF» storingen ..............................................................1- 9Harmonischen ....................................................................................1- 10Transiënten..........................................................................................1- 14Elektrostatische ontladingen ..............................................................1- 16Storingen in laagspanningsvoeding....................................................1- 18
Bronnen van elektromagnetische storing ..........................................1- 20Schakelen van inductieve belastingen met contacten........................1- 20Schakelen van inductieve belastingen met halfgeleiders ..................1- 23Elektrische motoren ............................................................................1- 25Fluorescentie verlichting ....................................................................1- 27Puntlassen ..........................................................................................1- 28Spectraal vergelijk van de verschillende storingen ............................1- 29
Overdracht van elektromagnetische storing ....................................1- 30Koppeling: Algemene informatie ........................................................1- 30Geleidingskoppeling ..........................................................................1- 32Stralingskoppeling ..............................................................................1- 34Ontkoppelen van storing ....................................................................1- 38
ElektroMagnetische Compatibiliteit (EMC)
Inhoud - 2Te
Inhoudsopgave
Aarde......................................................................................................1- 40Algemene definitie ..............................................................................1- 40Regels voor aardaansluiting in elektrische installaties........................1- 40Elektrische aardaansluitingen ............................................................1- 40Schematische weergave van aardrangschikking................................1- 41Aarde en elektromagnetische compatibiliteit......................................1- 41
Massa ....................................................................................................1- 42Algemene definitie ..............................................................................1- 42Specifieke definitie voor elektrische installaties..................................1- 42Massaverbindingen en veiligheid van personen en goederen ............1- 42Massa’s en elektromagnetische compatibiliteit ..................................1- 43Lussen tussen massa’s ......................................................................1- 46Massalussen ......................................................................................1- 47Vermijd aarding van de geleidende delen in stervormige configuratie..1- 48
Kabels ....................................................................................................1- 49Frequentie afhankelijk gedrag van een geleider ................................1- 49Lengte en doorsnede van een geleider ..............................................1- 51Het antenne-effect van een geleider ..................................................1- 52Groen/geel, PE/PEN geleider..............................................................1- 53Verbinding tussen massa’s ................................................................1- 53
Filters ....................................................................................................1- 54Functie van een filter ..........................................................................1- 54Verschillende typen filters ..................................................................1- 55
Ferrietkernen ........................................................................................1- 57
Index aan het eind van het document
ElektroMagnetische Compatibiliteit (EMC)
Inhoud - 3 Te
Inhoudsopgave
HOOFDSTUK 2Bereiken van elektromagnetische compatibiliteit
in een installatie
Voorwoord ..............................................................................................2-2
De EMC procedure ................................................................................2-3Ontwerpen van een nieuwe installatie of een uitbreiding ....................2-4Onderhoud van een installatie of verbeteren van het bestaande
machinepark ....................................................................................2-5Verbeteringen aan een bestaande installatie........................................2-6
De regels van de kunst ..........................................................................2-7Betreffende onderwerpen ....................................................................2-7
Aardingssysteem....................................................................................2-8Introductie ............................................................................................2-8Gebouw ................................................................................................2-9Uitrusting/machine ..............................................................................2-11Kast ....................................................................................................2-12Elektrische verbinding ........................................................................2-13Verbindingen tussen massadelen........................................................2-14
Voeding ..................................................................................................2-18Analyse ................................................................................................2-19Technische specificaties......................................................................2-19Isolatie door transformator ..................................................................2-19Stroomstelsels ....................................................................................2-20Stroomstelsels: EMC prestaties ..........................................................2-21Verdeling in de installatie ....................................................................2-24Aarden van transformatorafscherming ................................................2-25
Kast ........................................................................................................2-26Analyse ................................................................................................2-26Aard-/referentievlak ............................................................................2-28Kabelingangen ....................................................................................2-28Plaatsing van kabels............................................................................2-28
ElektroMagnetische Compatibiliteit (EMC)
Inhoud - 4Te
Inhoudsopgave
Verlichting ............................................................................................2-29Plaatsen van componenten ................................................................2-29
Kabels ....................................................................................................2-32Classificatie van signalen ....................................................................2-32Keuze van kabels ................................................................................2-32Prestaties van kabels in het kader van EMC ......................................2-34
Bekabelingsregels ................................................................................2-36De tien geboden ..................................................................................2-36
Kabelbanen............................................................................................2-44Kabelgoten ..........................................................................................2-44Aansluitingen aan kasten ....................................................................2-45Positie van de kabels ..........................................................................2-46Eindaansluitingen ................................................................................2-48Onjuiste methoden van het plaatsen van kabels ................................2-50Aanbevolen methoden van het plaatsen van kabels ..........................2-51
Verbindingen..........................................................................................2-52Type en lengte van de aansluiting ......................................................2-52Het maken van een verbinding............................................................2-53Te vermijden valkuilen..........................................................................2-54Aansluiten van afscherming ................................................................2-55
Filters......................................................................................................2-56Plaatsing in kasten ..............................................................................2-56De montage van filters ........................................................................2-58Aansluiten van de filters ......................................................................2-59
Overspanningsbegrenzers ..................................................................2-60Overspanningsbegrenzers of ontstoringsfilters voor spoelen ............2-60
Ferrietkernen ........................................................................................2-62
Index aan het eind van het document
ElektroMagnetische Compatibiliteit (EMC)
Inhoud - 5 Te
Inhoudsopgave
HOOFDSTUK 3
EMC normen, faciliteiten en tests
Normen....................................................................................................3-2Inleiding ................................................................................................3-2Drie soorten EMC normen....................................................................3-2De normerende instellingen..................................................................3-3CISPR publikaties ................................................................................3-3Voorbeelden van CISPR publikaties van toepassing op
onze produkten ................................................................................3-4IEC publikaties......................................................................................3-5CENELEC publikaties ..........................................................................3-8
EMC faciliteiten en tests........................................................................3-9
Index aan het eind van het document
Beschrijving EMC verschijnselen
1 Te
1
2
3
HOOFDSTUK 1
BESCHRIJVING VAN
ELEKTROMAGNETISCHE
COMPATIBILITEIT
VERSCHIJNSELEN
TypeBronOverdracht
Beschrijving EMC verschijnselen
2Te
1
2
3
Voorwoord
In dit hoofdstuk worden de verschijnselen behandeld die veroorzaakt
worden door hoogfrequente «HF» stromen en spanningen. Deze
verschijnselen hebben een grote invloed op de prestaties en het
gedrag van een elektrische installatie.
Het begrijpen van deze verschijnselen is van groot belang om uit-
eindelijk optredende problemen op te lossen.
De verschillende verschijnselen worden in de volgende
voorbeelden beschreven.
TypeBronOverdracht
Beschrijving EMC verschijnselen
3 Te
1
2
3
Voorwoord
10010 1 10 100 1 10
Hz kHz MHz
0 Hz
50 80
Impedantie
Frequentie
Hoog-frequentbereik
Laagfrequentbereik
35 mm2
22,5 mm
21 mm
0
1
10
100
1 Ω
10
100
0,1 mΩ
mΩ
Ω
0,5
7
18
• Wij kunnen constateren dat de impedantie van een geleider zeer snel toeneemt als de frequentievan het te geleiden signaal toeneemt. (impedantie Ω) Z = K (constante ) x f ( frequentie Hz)
• Voor laagfrequent signalen «LF» (voorbeeld 50-60 Hz)
• Voor hoogfrequent signalen «HF» (f > 5 MHz)
Frequentie afhankelijk gedragvan een elektrische geleider
Karakteristieke impedantie van een elektrische geleider met lengte L = 1 meter
==> De impedantie van de geleider is van ondergeschikt belang==> de doorsnede van de geleider is bepalend
==> De impedantie van de geleider is bepalend==> de lengte van de geleider is bepalend==> de doorsnede van de geleider is van ondergeschikt belang
TypeBronOverdracht
Beschrijving EMC verschijnselen
4Te
1
2
3
Voorwoord
Gedrag van een inductantie en capaciteitgerelateerd aan frequentie
Z = impedantie L = inductantie C = capaciteit f = frequentie van het signaal
Voorbeeld: geleider
Isolatie
Massa
Koper(Cu)
U
Massa
Z <<<
Z >>>
U
Massa
Z >>>
Z <<<
Vervangingsschema laagfrequent «LF»
Vervangingsschema hoogfrequent «HF»
• hoogfrequent «HF», de impedantie van een geleider neemt sterk toe.
• hoogfrequent «HF», de impedantie van een capaciteit neemt sterk af.
Z = 2πLf
Z =1
2πCf
==> De lengte van de geleider is niet meer verwaarloosbaar ==> Vervorming van het signaal (amplitude, frequentie...)
==> De capacitieve inkoppeling wordt groter==> Optreden van lekstromen in een installatie ==> Het storen van het gewenste signaal wordt gemakkelijker
TypeBronOverdracht
Beschrijving EMC verschijnselen
5 Te
1
2
3
De ElektroMagnetische Compatibiliteit: EMC
De normen definiëren Elektro Magnetische Compatibiliteit (EMC) als:Het in staat zijn van een onderdeel, apparaat of systeem om in zijn elektromagnetische omgeving naarwens te functioneren, zonder hierbij zelf ontoelaatbare elektromagnetische storingen aan deze omgevingtoe te voegen.
Aparaat A Apparaat B
paraat X
Apparaat
Apparaat MEmissie A
Signaal A ==> B
Elektromagnetische omgevingSusceptibiliteit B
Elektromagnetischecompatibiliteit van een systeem Type
BronOverdracht
Beschrijving EMC verschijnselen
6Te
1
2
3
Toepassingsgebied
Een systeem bestaat uit onderdelen (actuatoren, motoren, opnemers...), die samengevoegd zijn om eenspecifieke functie te vervullen.
Uit elektromagnetisch oogpunt bestaat een systeem uit elementen, die met elkaar in contact staan en uiteen voedingsdeel.
De elektrische voeding, de verbindingen tussen de verschillende onderdelen en het toegepaste materiaalmaken deel uit van het systeem.
Dit alles betekent dat:
Het apparaat dient een bepaalde immuniteit te bezitten, opdat deze niet gestoord wordt door zijnelektromagnetische omgeving
Het apparaat mag maar een bepaalde hoeveelheid van storing afgeven aan de omgeving, opdatandere apparaten in de omgeving niet gestoord worden.
Elektromagnetischecompatibiliteit van een systeem
0
Susceptibiliteitsniveauniveau van storing waarbij problemen in het functioneren van apparatuur en systemen optreedt.
Storingsniveau
Immuniteitsniveauniveau van storing, die te doorstaan is door apparatuur en systemen (ongevoeligheidsgrens).
Niveau van elektromagnetische compatibiliteitniveau van storing waarbij verwacht wordt probleemlooste kunnen functioneren in een bepaalde omgeving
Emissiegrensniveau van veroorzaken van storing, die niet overschredenmag worden door het apparaat.
immuniteitsmarge
TypeBronOverdracht
Beschrijving EMC verschijnselen
7 Te
1
2
3
Definitie van elektromagnetische storing
Alle elektromagnetische verschijnselen, die de prestaties van een apparaat, installatie of systeem vermin-deren.
Een elektromagnetische storing kan een elektrische ruis, een ongewenst signaal of een wijziging van over-dracht zijn.
Een elektromagnetische storing, bestaat zoals de naam al voorstelt uit een elektrisch veld , opgewektdoor een potentiaalverschil en een magnetisch veld ontstaan door geleiding van een stroom door eengeleider.
HE
TypeBronOverdracht
Type
Typen van elektromagnetischestoring
Elektro..Magnetisch
Magnetisch veldElektrisch veld
PLCOpnemer
Elektromagnetischveld
Werkelijke statusvan de uitgang
Status van de uitganggezien door de PLC
Gewenst signaal
Elektromagnetischestoring
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
API
Ongewilde elektromagnetische storing is simpelweg een ongewenst elektrisch signaal bovenop eengewenst elektrisch signaal.
Dit ongewenste signaal verspreidt zich door geleiding in kabels en straling door de lucht.
Beschrijving EMC verschijnselen
8Te
1
2
3
NatuurlijkIndustrieel
EM emissie
Bronnen van elektromagnetische emissie
• Radiozenders
• Televisiezenders
• Walky-talky
• Draagbare telefoons
• Radarinstallaties
• Etc...
• Materiaalbewerkingmachines:
-> Lassen, solderen, etc
-> Inductie ovens
-> Plasma lassen
-> Etc...
OnopzettelijkOpzettelijk
Per ongeluk• Kortsluiting
• Aardsluiting
ContinuVeroorzaakt door de normale werking van deapparatuur.
• Alle schakelende elementen (mechanische con-tacten, vermogenstransistoren, etc.) zoals:
relais, geschakelde voedingen, contactoren,collectormotoren, onstekingen van verbran-dingsmotoren, dimmers, etc.
• Fluorescentie verlichting
• Apparatuur met klokschakelingen (PC, PLC, etc)
• Etc...
Typen van elektromagnetischestoringType
BronOverdracht
Type
Beschrijving EMC verschijnselen
9 Te
1
2
3
Laagfrequent «LF» storingen
Frequentiebereik: 0 frequentie 1-5 MHzDe laagfrequente storingen in een installatie treden meestal op als geleidergebonden storing.
Duur: vaak lang (enkele tienden van milliseconden)In sommige gevallen is dit verschijnsel van permanente aard (harmonischen)
Energie: de energiewaarde van de geleide storing kan hoog zijn en hierdoor kan storingof zelfs beschadiging van de aangesloten apparaten optreden.
Hoogfrequent «HF» storingen
Frequentiebereik: frequentie 30 MHz.De hoogfrequente storingen in een installatie treden meestal op als stralings-storing
Duur: hoogfrequente pulsen met een tijdsduur < 10 ns.In sommige gevallen kunnen deze verschijnselen permanent optreden (gelijk-richter,...).
Energie: De uitgestraalde energie van de storing is over het algemeen zeer laag en kanproblemen opleveren in omliggende apparaten.
Typen van elektromagnetischestoring
(Energie ) W(J) = U(V) I(A) t(S)
TypeBronOverdracht
Type
Beschrijving EMC verschijnselen
10Te
1
2
3
50 Hz 150 Hz
Frequentie
Rang
130 AGrondgolf
3e Harmonische
Zichtbaar signaal op de spectrum-analyser
1 2 3 4 5 6 7 8 9 ...
25 A
Typen van elektromagnetischestoring
Een periodiek signaal met een willekeurige vorm is wiskundig opgebouwd uit verschillende sinusvormigesignalen. Deze sinusvormige signalen hebben verschillende amplituden en frequenties die een meervoudzijn van de frequentie van de grondgolf.
Grondgolf: de laagste frequentie met het gewenste signaal
De opbouw van een periodiek signaal verloopt via een FOURIER-reeks
Sinusvormige grondgolf (voorbeeld 50Hz)
t
3e Harmonische (sinusvorm f = 3x50 = 150 Hz)
Zichtbaar signaal op de oscilloscoop
Voorstellingin de tijd
Voorstellingin spectraallijnen
Harmonischen
Hoger harmonische storingen zijn storingen in het laagfrequent gebied «LF» en zijn hierdoor over hetalgemeen geleider gebonden storingen.
TypeBronOverdracht
Type
Beschrijving EMC verschijnselen
11 Te
1
2
3
Typen van elektromagnetischestoring
Distorsie factor
Met de hoger harmonische distorsie factor kan de afwijking van een signaal worden berekend ten opzichtevan het signaal van de grondgolf (rang 1)
Deze distorsie factor is ook op eenvoudigere wijze te benaderen:
Hoger harmonischen met een rang groter dan 40 hebben een verwaarloosbaar effekt op de distorsie factorberekening, echter niet op de installatie.
TDHΣ som van de amplituden van de hoger harmonischen met een rang > 2
amplitude van de grondgolf of harmonische met de rang 1
TDH % =n
2
2Σ HH
i
1
Hi
H
= amplitude van hoger harmonische van rang i
= amplitude van de grondgolf (rang 1)1
Opwekking
t
Golfvorm vande opgenomen stroom
Opgenomen stroom van een fluorescentie lamp
Het voedende net zal deze hoger harmonische stromen omzetten in hoger harmonische spanningenafhankelijk van de impedantie van het voedende net.
U = ZIDeze hoger harmonische spanningen worden door het voedende net geleid,
waardoor elders aangesloten ontvangers gestoord kunnen worden.
Alle niet-lineaire elementen nemen een niet-sinusvormige stroom op, waardoor hoger harmonischestromen ontstaan.
TypeBronOverdracht
Type
12Te
1
2
3
Typen van elektromagnetischestoring
Harmonischen (vervolg)
Opwekkers van hoger harmonischen zijn onder andere;
- inverters, choppers
- gelijkrichters: elektrolyse, soldeer machines
- inductie ovens
- elektronische softstarters
- elektronische snelheidsregelaars voor gelijkstroomstroommotoren
- frequentieregelaars voor asynchrone en synchrone motoren
- huishoudelijke apparatuur zoals televisietoestellen, gasontladingslampen, etc.
- verzadigde magnetische circuits (transformatoren, etc).
Deze apparatuur wordt meer en meer toegepast en de te besturen vermogens worden groter en groter,waarmee uiteraard ook de storingen toenemen.
TypeBronOverdracht
Type
Apparatuur gestoord door harmonischen
Apparatuur Problemen
Synchrone machines: ..................... Extra opwarming
Transformatoren: ............................ Extra opwarming en verliezen. Gevaar voor optreden van verzadiging
Asynchrone machines: ................... Pulserend koppel, extra opwarming voornamelijk voor kortsluit-ankermotoren met diepe rotorinkepingen.
Geleiders: ....................................... Verhoging van de ohmse en diëlektrische verliezen
Computers:..................................... Functionele problemen tengevolge van pulserend koppel van demotor in de schijfleeseenheid.
Vermogenselektronica: ................... Problemen gerelateerd aan de signaalvorm: commutatie, syn-chronisatie, etc.
Condensatoren: .............................. Opwarming, snelle veroudering, kans op resonantie in het circuit,etc.
Regeleenheden, tellers: .................. Verkeerde metingen, ongewilde werking, verlies van nauwkeurig-heid, etc.
13
Beschrijving EMC verschijnselen
Te
1
2
3
Typen van elektromagnetischestoring Type
BronOverdracht
Type
Beschrijving EMC verschijnselen
14Te
1
2
3
Transiënte storingen zijn impulsen, die opgepikt kunnen worden door elektrische circuits en welke aankunnnen worden getroffen op voedingskabels en controle- en signaalingangen van elektrische en elektro-nische apparatuur.
Karakteristieken van transiënten volgens de IEC
Belangrijke eigenschappen van deze storingen zijn:
- Zeer korte stijgtijd 5 ms
- Pulsduur 50 ms
- Herhalingsverschijning: puls-trein gedurende ongeveer 15 ms
- Herhalingsfrequentie: opeenvolgende puls-treinen elke 300 ms
- Lage energieinhoud 1.10-3 Joule
- Hoge amplitude van de overspanning ≤ 4 kV
Voorbeeld:
Voorstellingin de tijd
U
t
Puls
Herhalingsperiode hangt af van de amplitude van testspanning
100 ms5 ms
U
t
Puls-trein
15 msLengte van een puls-trein
Tijd tussen twee opvolgende puls-treinen 300 ms
Transiënten
Typen van elektromagnetischestoringType
BronOverdracht
Type
Beschrijving EMC verschijnselen
15 Te
1
2
3
Spectrale voorstelling
F0
U
Frequentie Hz
F1 F2 ...
...
Afhankelijk van de aard van de transiënten kan het spectrum breedbandig zijn (0-100 MHz of meer)
Typen van elektromagnetischestoring
Oorzaak
Transiënten worden veroorzaakt door vaak schakelen van mechanische en in het bijzonder elektronischeschakelaars.
Als een schakelaar schakelt verandert de spanning over de aansluitingen zeer snel van de nominale waar-de naar nul en omgekeerd. Dit veroorzaakt plotselinge hoge variaties in spanning (dV/dt), die verder geleidworden door kabels.
Belangrijke bronnen
Blikseminslag, aardfouten, commutatiefouten inductieve circuits (relaisspoelen, elektroventielen,etc.).
Transiënten zijn hoogfrequent «HF» storingen.
Ze worden geleid via geleiders, maar worden eveneens eenvoudig verspreid door straling.
TypeBronOverdracht
Type
Beschrijving EMC verschijnselen
16Te
1
2
3
Elektrostatische ontladingen
Typen van elektromagnetischestoring
De term elektrostatische ontlading staat voor pulsvormige stromen die door een object vloeien, die met deaarde verbonden is. Deze stromen vloeien indien het object direct of indirect in contact treedt met eenobject, die een hoog potentiaal ten opzichte van aarde bezit.
Karakteristieken van elektrostatische ontladingen volgens IEC 1000-4-2
Belangrijke eigenschappen van deze storingen zijn:
- Zeer korte pulsstijgtijd 1 ns
- Pulsduur 60 ns
- Zeldzame aard van het verschijnsel: 1 ontlading
- Zeer hoge spanning bij het begin van de ontlading 2 tot 15 kV of meer
Voorbeeld:
Voorstellingin de tijd
t
Piek
10 %
1 tot 60 ns
1 tot 30 ns
90 %100 %
30 ns
tr = 0,7 tot 1 ns
60 ns
Spectrale voorstelling
F0
U
Frequentie Hz
F1 F2 ...
...Breedband spectrum (0 tot 1000 MHz of meer)
TypeBronOverdracht
Type
Beschrijving EMC verschijnselen
17 Te
1
2
3
Typen van elektromagnetischestoring
Oorzaak
Elektrostatische ontladingen zijn het resultaat van uitwisseling van elektronen tussen materialen of tussenhet menselijke lichaam en deze materialen. Dit verschijnsel wordt vermeerderd door de combinatie vansynthetisch materiaal en een droge atmosfeer.
Belangrijke oorzaken
De ontlading kan het resultaat zijn van een oplading zoals bijvoorbeeld een persoon, die over een tapijtloopt (uitwisseling van elektronen tussen persoon en materiaal) of van de kleding van een persoon zittendop een stoel.Ontladingen kunnen zich voordoen tussen een persoon en een object of tussen twee elektrostatisch gela-den objecten.
Relatieve vochtigheid (%)
Voorbeeld: kantoren zonder luchtvochtigheidsregeling (winter)
Synthetische materialen
Voltage (kV)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
5 20 30 40 50 60 70 80 90 10010
35 %15 %
Wol
Anti-statisch materiaal
Maximale waarden van elektrostatische spanning, die kunnen worden opgewekt door verschillende materialen.
Effecten
Het effect van elektrostatische ontladingen van gebruiker naar apparatuur kan variëren van eenvoudigestoring tot vernietiging van het apparaat.
Elektrostatische ontladingen zijn hoogfrequent «HF» type storingen, die zich vooral verspreidenvia geleiding, echter welke ook simpel overgedragen kunnen worden naar andere geleiders doorstraling.
TypeBronOverdracht
Type
Beschrijving EMC verschijnselen
18Te
1
2
3
Typen van elektromagnetischestoring
Spanning: fluctuaties, onderbreking, spanningsdalen, spanningspieken
Frequentie: variaties
Golfvorm: harmonischen, transiënten, draagstromen
Fasen: onbalans
Vermogen: kortsluitingen, overbelastingen (effecten op de spanning)
Deze zijn voornamelijk laagfrequent «LF» type storingen.
spannings-fluctuatie
flikkeren
∆U < 10 % ∆U > 3 % ∆U < 10 % ∆U > 10 %
spannings-pieken
spannings-dalen
korteonderbreking
over-spanning
U
t
Enkele voorbeelden van storingen in de laagspanningsvoeding
Storingen in laagspanningsvoeding
TypeBronOverdracht
Type
Beschrijving EMC verschijnselen
19 Te
1
2
3
Typen van elektromagnetischestoring Type
BronOverdracht
Type
Geb
ruik
e-lij
ke n
aam
Sp
anni
ngs
fluct
uatie
s
Flik
kere
n
Sp
anni
ngs-
pie
k
Sp
anni
ngs-
dal
/-d
ip
Kor
tesp
anni
ngs-
ond
er-
bre
king
Ove
r-sp
anni
ng
Am
plit
ude
van
de
varia
tie
∆U <
10%
(lang
zam
e va
riatie
)C
EI 3
8IE
C 1
000-
3-3
IEC
100
0-3-
5
∆U >
3%
∆U <
10%
(sne
lle v
aria
tie)
10%
≤∆U
≤10
0IE
C 1
000-
2-2
∆U =
100
%
∆U >
10%
Tijd
sduu
r va
n d
e fo
ut
10 ..
. 500
ms
Sp
anni
ngs-
ond
erb
reki
ngen
en
-dal
en z
ijn:
imp
uls:
< 1
0 m
sko
rt: 1
0 to
t 30
0 m
s
kort
: 10
ms
- 1
mn
lang
: 0,3
s -
1 m
np
erm
anen
t: >
1 m
n
pul
svor
mig
Oor
zaak
•La
smac
hine
s•
Zw
are
bel
astin
gen,
die
vee
lvul
dig
sta
rten
(com
pre
ssor
en, l
iften
, etc
)
•S
chak
elen
van
zw
are
bel
astin
gen
(sta
rten
van
zwar
e m
otor
en, e
lekt
risch
e ke
tels
en
oven
s, e
tc.)
Insc
hake
len
van:
(ins
chak
elst
rom
en v
an 8
- 2
0 In
) •
Gro
te m
otor
en e
n “v
liege
nde
hers
tart
”•
Gro
te t
rans
form
ator
en•
Gro
te c
ond
ensa
torb
atte
rijen
op
het
hoo
fd-
verd
eelb
ord
Kor
tslu
iting
in la
agsp
anni
ngsv
oed
ing
(voe
din
gson
der
bre
king
ten
gev
olge
van
uits
chak
elen
van
een
bev
eilig
ing)
Insc
hake
len
van:
(ins
chak
elst
rom
en v
an 8
- 2
0 In
) •
Gro
te m
otor
en e
n «v
liege
nde
hers
tart
»•
Gro
te t
rans
form
ator
en•
Gro
te c
ond
ensa
torb
atte
rijen
bij
hoof
dve
r-d
eler
s al
s t
≤10
ms
-->
tijd
elijk
ver
schi
jnse
l
•P
er o
ngel
uk (v
erke
erd
e aa
nslu
iting
en)
•S
chak
elen
in h
et m
idd
ensp
anni
ngsn
et
Con
seq
uent
ies
•G
een
effe
ct o
p d
e ap
par
atuu
r
•Fl
ikke
ren
van
verli
chtin
g
•U
itsch
akel
ing
van
hoge
snel
heid
srel
ais;
kan
erns
tige
pro
ble
men
op
leve
ren
in d
ep
roce
sbes
turin
g•
Voed
ings
ond
erb
reki
ng (a
ls (U
> 3
0 %
)•
Verli
es v
an r
emw
erki
ng in
mot
oren
•Ve
rzek
er e
en v
old
oend
e im
mun
iteit
voor
PLC
, sen
sore
n, e
tc.
•Ve
rgro
ting
van
de
slip
van
asy
nchr
one
mot
oren
•Ve
rlies
van
de
voed
ings
span
ning
•Ve
rnie
tigin
g va
n el
ektr
onis
che
app
arat
uur
•M
oet
abso
luut
rek
enin
g m
ee w
ord
enge
houd
en b
ij he
t on
twer
pen
van
elek
tron
isch
e ap
par
atuu
r•
Mee
stal
gee
n ef
fect
op
ele
ktris
che
app
arat
uur
Beschrijving EMC verschijnselen
20Te
1
2
3
Bronnen van elektromagnetischestoring
Schakelen van inductieve belastingen met contacten
Schakelelementen met contacten
Deze term is van toepassing op onderdelen die ontworpen zijn voor het maken of onderbreken van één ofmeer elektrische circuits met gebruikmaking van contacten.
Oorzaak van de storing
Het gedrag van het elektrisch contact en de ontstane storing hangt af van de aard van de belasting.
Gedrag bij weerstandsbelasting
Schakelen van een ohmse belasting wekt weinig of geen storing op.
Gedrag bij inductieve belasting
L (spoel)
Voorbeeld van een inductieve belasting:Elektromagneet van een contactor (spoel), remmen, etc.
TypeSourceOverdrachtBron
Beschrijving EMC verschijnselen
21 Te
1
2
3
Bronnen van elektromagnetischestoring
Nominaal bedrijf
Een contact die een inductieve belasting voedt zal geen storing genereren in nominaal bedrijf.
Schakelen van een inductieve kring
Onderbreken van een inductieve kring veroorzaakt de volgende verschijnselen over de klemmen van hetcontact:
- Een grote overspanning welke leidt tot een mogelijke vlamboog en diëlektrische overslag
- Gedempte oscillatie van de spanning met een oscillatiefrequentie afhankelijk van de aangesloteninductieve belasting.
100 - 500 ms
Herhaaldelijkoverslag door lucht
tussen de contacten
De afstand tussen de contacten is te groot om een overslag door de lucht te bewerkstelligen
Spanning over de klemmenvan een contact na afschakeling
van een inductieve belasting.
1 -
10 K
V
1 - 3 ms
V
t
Toepassing in vermogenskringen
Het bedienen van een schakelaar, contactor, vermogensschakelaar, etc. in voedingscircuits genereerttransiënte storingen.
Voorbeeld: schakelen van condensatoren (arbeidsfactor compensatie), afschakeling van een vermogens-schakelaar in geval van kortsluiting, enz.
Ondanks de amplitude van de geschakelde stromen leiden de verschijnselen, ontstaan door deze hande-lingen, meestal tot weinig storing. De energieinhoud van deze storing is meestal hoog, echter de schakel-pieken worden gekarakteriseerd door vloeiende golffronten (dit wordt veroorzaakt door het afvlakkendeeffect van kabels en grote tijdsconstante van de belasting, etc).
Uitschakeling van een 9A~ contactor zonder piekbegrenzing
TypeSourceOverdrachtBron
22Te
1
2
3
Bronnen van elektromagnetischestoring
Uitgestraalde storingen
Spanningspieken variëren van 1-10 kV en vergroten afhankelijk van de snelheid van de openende contac-ten. Tevens zijn de spanningspieken afhankelijk van de opgeslagen energie in het circuit.
Voorbeeld: 50 mJ voor een kleine AC contactor0.2 J voor een kleine DC contactor10 J voor een grote DC contactor
Het frequentiespectrum van de uitgestraalde storing varieert van enkele kHz tot enige MHz.
Effecten op de installatie
Deze storingen hebben geen effect op conventionele elektrische installaties.
Deze storingen kunnen effecten hebben op sommige elektronische circuits:
In geleidende vormVerspreiding van transiënten gesuperponeerd op de voeding. Deze kunnen onjuist ontsteken van thyristo-ren, triacs, etc veroorzaken en kunnen overschakelen van gevoelige ingangen of zelfs vernietiging vandeze bewerkstelligen.
Schakelpieken op de voeding ten gevolge
van uitschakeling van een 9 A~ contactor
In stralende vormDeze hoogfrequent storingen kunnen storen op een vrijstaand naburig circuit (geleiders in dezelfde kabel-goot, geleiders op een print, etc). Deze storing kunnen ook inkoppelen op telecommunicatie apparatuur(televisie, radio, etc.).
TypeSourceOverdrachtBron
Beschrijving EMC verschijnselen
23 Te
1
2
3
Bronnen van elektromagnetischestoring
In sommige opzichten zijn deze componenten zeer snelle schakelaars, waarbij sluiten of openen van deschakelaar afhangt van het signaal aangeboden op de stuuringang, namelijk de base of de gate van hetbetreffende component.
Prestatie van de verschillende componenten
Deze term heeft betrekking op alle elektronische componenten, die ontworpen zijn om stromen te voerenen/of te onderbreken door middel van een halfgeleider component in een elektrisch circuit.
Schakelen van inductieve belastingen met halfgeleiders
+
B
Transistor
+
–
B
IGBT
IGBT = Insulated Gate Bipolar Transistor
+G
Thyristor
Isolatie-spanning (max) 1,6 kV 1,2 kV 1,2 kV
Maximaal te geleidenstroom
1,5 kA 500 A(te schakelen)
400 A(te schakelen)
Schakelfrequentie 3 kHz 5 kHz
Indicatie-waarden Thyristor Transistor IGBT
10-20 kHz
TypeSourceOverdrachtBron
Beschrijving EMC verschijnselen
Beschrijving EMC verschijnselen
24Te
1
2
3
Bronnen van elektromagnetischestoring
Schakelen van inductieve belastingen met halfgeleiders(vervolg)
Praktijkvoorbeeld
Optredend verschijnsel
Het sluiten of openen van een elektrisch circuit veroorzaakt plotselinge wijzigingen van de stroom door ofde spanning over de aansluitklemmen van het circuit.
Dit resulteert in steile flanken van de spanning (dV/dt) over de aansluitklemmen van het circuit, wat totstoring leidt.
dv
dt
U
t
Storende signalen
Er worden twee typen storingen opgewekt:- laag-frequent harmonischen: 10 kHz...- laag- en hoog-frequent transiënten: tot 30 MHz...
Deze treden als geleidings- en stralingsstroring op.
Effecten
Optreden van storingen in gevoelige apparatuur zoals meetsystemen, radio-ontvangers, telefoons, sensoren,regeleenheden, etc.
TypeSourceOverdrachtBron
Beschrijving EMC verschijnselen
25 Te
1
2
3
Bronnen van elektromagnetischestoring
Roterende machines
Roterende machines (elektrische motoren) vormen een belangrijke bron van geleidings-en stralingsstoring.
Voorbeeld: DC collector motor
Optredende verschijnselen
Gedurende normaal bedrijf (motor continu draaiend) hangt de graad van optredende storing af van hettoegepaste motortype.• Inductiemotoren (asynchrone motoren) leveren relatief weinig storing op.• Motoren met borstels en collectoren genereren transiënten met grote flanksteilheden (hoge dV/dt) door
optredende commutatie.
Elektrische motoren
100 - 500 ms
Herhaaldelijkoverslag door lucht
tusen de contacten.
De afstand tussen de contacten iste groot om een overslag door de luchtte bewerkstelligen.
Spanning over de klemmen vaneen contact na afschakeling van
een inductieve belasting.
1 -
10 K
V
1 - 3 ms
V
t
Motor
Borstel
DC-commutatie
TypeSourceOverdrachtBron
26Te
1
2
3
Bronnen van elektromagnetischestoring
Elektrische motoren (vervolg)
Echter asynchrone motoren kunnen wel storing op leveren in geval van:
• Magnetische verzadiging van de motorDe belasting wordt hierdoor niet-lineair en veroorzaakt harmonischen
• Aanlopen van de motor (starten)De hoge aanloopstromen (6 tot 10 maal In) kunnen spanningsschommelingen veroorzaken.
Storende signalen
- Laagfrequent harmonischen
- Schommelingen op de voedingsspanning (spanningsdalen, etc.)
- Laag- en hoogfrequent transiënte storingen, mogelijk hoger dan 100 MHz
- Elektrostatische ontladingen veroorzaakt door opbouw van elektrostatische energie ten gevolgevan wrijving tussen verschillende materialen.
TypeBronOverdracht
Type
Beschrijving EMC verschijnselen
TypeSourceOverdrachtBron
27 Te
1
2
3
Bronnen van elektromagnetischestoring
Deze term geldt voor alle verlichting, die werkt volgens het principe van een elektrische boog diewisselend aan- en uitschakelt.
Bron
Zelfs wanneer fluorescentie verlichting voorzien is van compensatie, is de opgenomen stroom nietsinusvormig.
Opgewekte storing
De stroom is rijkelijk voorzien van harmonischen, voornamelijk de 3e harmonische (3 x 50 Hz of 3 x 60 Hz etc.).
Storing zal gegenereerd worden over een breed frequentiebereik (0 tot 100 kHz of zelfs 5 MHz).
Deze laag-frequent «LF» storingen worden meestal via geleiding verspreid.
tVorm van de opgenomen stroom
Fluorescentie verlichting
TypeSourceOverdrachtBron
Beschrijving EMC verschijnselen
Beschrijving EMC verschijnselen
28Te
1
2
3
Bronnen van elektromagnetischestoring
Puntlassen
Dit beslaat alle las- en soldeerapparatuur.
Principe
Puntlassen wordt gerealiseerd door een grote stroom (~ 30.000 A) te voeren door twee delen die aanelkaar moeten worden gelast. De optredende temperatuur is hoog genoeg om de beide delen aan elkaarte bevestigen.
I = 30000 A
Optredende storingen
• Harmonische spanningen: 200 ... 20 kHz
• Sterke magnetische velden die storing van inductieve benaderingsschakelaars kunnen veroorzaken.
TypeSourceOverdrachtBron
Beschrijving EMC verschijnselen
29 Te
1
2
3
Bronnen van elektromagnetischestoring
Spectraal vergelijk van de verschillende storingen
Schakelen van eeninductieve belasting
Geleide storing
Gelijkrichters
Motoren
Fluorescentieverlichting
Puntlassen
Computers(klokfrequentie)
10
kHz MHz GHz
100 1 1030
100 1
Voedingsspanningschakelen
Elektronischesnelheidsregelaars
Uitgestraalde storing
TypeSourceOverdrachtBron
30Te
1
2
3
Koppeling: Algemene informatie
De koppelweg is de connectie waarmee de EM storingen invloed uitoefenen op gevoelige apparatuur.
KoppelingBron Gevoeligeapparatuur
Storing
Voorbeeld installatie:
Storing
Voeding
Parasitairecapaciteit
Sensor
Motor
Koppeling door de constructieZ
Elektronica DDP
Storing
Storing
Storing
Storing
Identificeren van de koppelingswijzen van de verschillende storingen is een essentieel aspect vaneen correcte analyse van de EMC verschijnselen.
Overdracht vanelektromagnetische storing
Beschrijving EMC verschijnselen
Type
TransmissionOverdrachtBron
31 Te
1
2
3
Indien gevoelige apparatuur (lage immuniteit) aangesloten is op een voeding, waarop naast dezeapparatuur tevens andere uitrustingseenheden zijn aangesloten, kan opgewekte storing van verschillendevermogensonderdelen (motoren, ovens, etc.) over de voedingslijnen naar de gevoelige apparatuur wordengeleid.
Er bestaat een ander type geleidingskoppeling in massa- en aardcircuits.
Massa-aansluitingen zijn allen meestal gekoppeld aan de constructie van de installatie en uiteindelijkverbonden met aarde middels geleiders, die een impedantie ongelijk aan nul bezitten.
Dit veroorzaakt een potentiaalverschil tussen massa- en aardaansluitingen en tussen massa-aansluitingenonderling.
Deze potentiaalverschillen veroorzaken parasitaire stromen door de verschillende circuits.
Koppeling door stralingsstoring kan tevens storingen in naburige apparatuur veroorzaken.
Overdracht vanelektromagnetische storing Type
TransmissionOverdrachtBron
Beschrijving EMC verschijnselen
32Te
1
2
3
Geleidingskoppeling
Geleidingsstoring wordt geleid door een elektrische geleider, zoals:
- Interne voedingsverbindingen of distributie systeem
- Besturingsbedrading
- Datatransmissielijnen, bussystemen, etc.
- Aardkabels (PE, PEN,etc.)
- Aarde
- Parasitaire capaciteiten, etc.
Apparatuurbeïnvloed door storing
Geleide storing
Voedingsnet
Distributie-systeemGeleiders
Principe
Een (gewild of ongewild) signaal kan op twee manieren over een twee geleiders systeem worden verplaatst:
- Differential Mode
- Common Mode
Overdracht vanelektromagnetische storing
Beschrijving EMC verschijnselen
Type
TransmissionOverdrachtBron
33 Te
1
2
3
Differential Mode
Differential mode (of seriële) stromen vloeien door één van de geleiders, vervolgens door de apparatuurwaar wel of geen storing optreedt en vloeien vervolgens door de andere geleider terug.
Common mode
Common mode stromen vloeien door al de geleiders in dezelfde richting en keren via parasitaire capaciteitenen de massa-aansluitingen terug.
U = differential-mode spanningUElektronica Opnemer
Common-mode storingen zijn over het algemeen het grootste probleem in EMC, omdat de route van deze storing moeilijk te ontdekken is.
UU
1
Elektronica Opnemer
U = common-mode spanning
+
Cp = Parasitaire capaciteit Cp1 2
2
Overdracht vanelektromagnetische storing Type
TransmissionOverdrachtBron
Beschrijving EMC verschijnselen
34Te
1
2
3
Stralingskoppeling
Storing in de vorm van straling legt zijn weg af door de omgeving (lucht, etc.).
Toepassingsvoorbeeld:
Principe
Afhankelijk van de aard van de uitgestraalde storing zijn er twee typen van mogelijke koppeling.
- Inductieve koppeling
- Capacitieve koppeling
Apparatuurbeïnvloed door storing
Belasting
Storendeapparatuur
"Vermogens"kabelKast
"Stuur"kabel (laag niveau)
0
1
0
1
1 2
Apparatuurbeïnvloed door storing
Apparatuurbeïnvloed
door storing
Overdracht vanelektromagnetische storing
Beschrijving EMC verschijnselen
Type
TransmissionOverdrachtBron
35 Te
1
2
3
Geleiderlus
Variërende stroom
Variërendmagnetisch veld
H Oppervlakte
U
Inductieve koppeling
Een stroom I door een geleider wekt een magnetisch veld op rond deze geleider. De stroomsterkte moetvoldoende hoog zijn; meestal worden magnetische velden opgewekt door vermogenskabels (met stroom-sterkten >10 A).
Een veranderend magnetisch veld in een geleiderlus of wikkeling met een oppervlakte S zal een wissel-spanning U over de uiteinden van deze lus induceren.
Schematische weergave
Capacitieve koppeling
Tussen elektrische circuits (kabels, componenten, etc.) en andere naburige circuits (geleiders, massa, etc.)bestaat altijd een bepaalde parasitaire capaciteit.
Het variabele potentiaalverschil tussen 2 circuits zal een stroom doen vloeien van de ene naar het anderecircuit door het isolatie materiaal (lucht,etc.), waardoor een parasitaire capaciteit gevormd wordt.
Deze parasitaire stroom zal toenemen als de frequentie van de spanning over deze parasitaire capaciteittoeneemt.
UZ
I = 1Cω
Z = I = UC 2Π f
k
I = kf
Overdracht vanelektromagnetische storing Type
TransmissionOverdrachtBron
Beschrijving EMC verschijnselen
36Te
1
2
3
Cp
d
0v +(Metalen)
transportband
Rol
Elektrischcircuit
Massa
Constructie Cp = Parasitaire capaciteit
UVariabel
S
De waarde van de parasitaire capaciteit tussen beide circuits is:
- Evenredig met de oppervlakte (S) van de tegenover elkaar liggende circuits
- Omgekeerd evenredig met de afstand (d) tussen de twee circuits
Hoewel de parasitaire capaciteit tussen de cicuits verwaarloosbaar is bij 50 Hz,wordt deze capaciteit belangrijker bij hoge frequentie «HF» en
veroorzaakt een niet juist functioneren van de installatie.
Stralingskoppeling (vervolg)
Overdracht vanelektromagnetische storing
Beschrijving EMC verschijnselen
Type
TransmissionOverdrachtBron
37 Te
1
2
3
Een aantal bronnen van elektromagnetische storing:
Radio-interferentie
Booglassen
Lasmachine
Ontdooi-apparatuur
Elektrische oven
Vermogenskabelsen zware motoren
Klok harmonischen
1 W
Walky-talky
Elektronischeuitrusting
1 m
Overdracht vanelektromagnetische storing Type
TransmissionOverdrachtBron
Beschrijving EMC verschijnselen
38Te
1
2
3
Ontkoppelen van storing
Isolatietransformatoren
Transformatoren
Kunnen worden toegepast om de aardingssituatie van de installatie te wijzigen
Verzorgen alleen een galvanische scheiding voor lage frequentie «LF»
Een transformator met een dubbel scherm is benodigd indien een voldoende galvanischescheiding bij hoge frequentie «HF» vereist is.
Blokkeren common-mode stromen en leiden deze af naar aarde
Kunnen worden toegepast om aardlussen te onderbreken
Uitleg van het verschijnsel
Transformator
Standaard
PE
Enkel scherm
Dubbel scherm
TN-S
Nul
SymboolIsolatie
Pir
ma
ir
Se
cu
nd
air
BF HF
OK On-voldoende
OK Gemiddeld
OK GoedPri
ma
irP
rim
eu
r
Co
mm
on
-mo
de
sch
erm
Se
cu
nd
air
Fase
Ongewilde storing
Nul
Fase
NulPri
ma
ire
fase
Se
cu
nd
air
Verstoordeapparatuur
= ongewilde stroom
Overdracht vanelektromagnetische storing
Beschrijving EMC verschijnselen
Type
TransmissionOverdrachtBron
39 Te
1
2
3
Gelijkstroom of lage frequentie «LF» (50 Hz, etc)
Primaire/secundaire isolatie weerstand ≥ 10 MΩVerwaarloosbare parasitaire capaciteit
Hoge frequentie «HF»
De isolatieweerstand tussen de primaire en de secundaire windingen is kortgesloten door de parasitairecapaciteit tussen beiden.
Parasitaire capaciteiten 50 pF voor kleine transformatoren, > 1 nF voor grote transformatoren (> 500 VA).
1 nF levert een impedantie op van 100 Ω bij een frequentie van 2 MHz.
Consequenties
Een storing van het transiënte type zoals een schakelpiek met korte flanksteilheden kan op deze maniereenvoudig overgezet worden naar de secundaire zijde van de transformator, waar storing van de aangeslo-ten apparatuur kan optreden.
Het verschijnsel is hetzelfde als bij de transformator, hoewel de laagfrequent «LF» impedantie en het hoog-frequent gedrag beter zijn dan bij de transformatoren.
Optocoupler
Verstoordeapparatuur
Ongewilde storing
Overdracht vanelektromagnetische storing Type
TransmissionOverdrachtBron
Beschrijving EMC verschijnselen
40Te
1
2
3
Symbool:
Voor de strekking van dit document betekent de term aarde alle geleidende, niet-toegankelijke of onder-grondse delen.
Hoewel deze definitie niet officieel is, is het hiermee wel mogelijk de aarde en massa-aansluitingen in eeninstallatie beter aan te duiden.
Algemene definitieDe aarde van onze planeet wordt in sommige elektrische toepassingen als een conventionele «0 V»referentie gebruikt. De elektrische geleidbaarheid (welke sterk varieert) geleidt van nature uit stromen – ofwordt door de mens gebruikt om stromen te geleiden –
Regels voor een aardaansluiting in elektrische installaties
Toepassingen:
• Verdeling van de stroom ten gevolge van een directe bliksem-inslag in de aard elektrode (storendeelektrostatische ontladingen vanuit de atmosfeer naar de aarde).
• Geleiding van stromen tussen twee punten van een transmissie netwerk, die door bliksem in hetaardoppervlak geïnduceerd worden.
• In een TT systeem vormt de aarde tussen de aard-aansluiting van de voeding en de aard-aansluitingvan de installatie, de geleiding voor de lek- of foutstromen van de installatie.
• De metalen constructiedelen van de installatie worden eveneens met de aarde verbonden, dit ompersonen (en dieren) te beschermen tegen elektrische schokken veroorzaakt door indirect contact.
HerinneringElke stroom, die de aarde intreedt moet deze weer verlaten om terug te keren naar zijn bron.
Aarde
Beschrijving EMC verschijnselen
TypeBronOverdracht
Elektrische aardaansluitingenDe eisen voor deze aansluitingen (ten behoeve van de bescherming van personen) in het kader van dedistributie-systemen in gebouwen staan vermeld in de IEC 364 en IEC 1024.
Goede aardaansluiting, omdat de ontladingen van bliksem in sommige gevallen stromen kunnen latenvloeien van 20 to 30 kA in een aarde met een variable weerstand ( 5 tot 10000 Ω.m) zonder grote schadeaan te richten aan de aardaansluiting.
Een enkele aardaansluiting, omdat de hoge variabele weerstand van de aarde onder deze extremesituaties, hoge vernietigende potentiaalverschillen tussen verschillende aardaansluitingen kan opwekken. Onder normale omstandigheden kunnen tussen verschillende aardaansluitingen ten gevolge van lek- ofaardstromen van de installatie, onaanvaardbare storingen ontstaan.
Voor een gegeven installatie is het noodzakelijkeen enkele en goede aardaansluiting te hebben.
41 Te
1
2
3
Schematische weergave van aardrangschikking
(A) Bliksemafleiding.
(B) Vermaasd, ondergronds aardsysteem met speciale aansluitingen aan het eind van de bliksemafleider.
(C) Aardgeleider van de installatie aangesloten aan de PE (of PEN) geleiders van de gehele installatie.
(D) Met elkaar verbonden geleidende delen van een deel van de installatie, verbonden met metalenstructuur of andere vermaasde elementen (E).
(E) Overbrugging tussen bliksemafleiders, onderling verbonden geleidende delen en dichtstbijzijndemetalen structuur, dit om vonkoverslag te voorkomen (brandgevaar).
A
CE
EF
D
A
B
Aarde en elektromagnetische compatibiliteit
Zoals reeds vermeld, speelt de aarde een belangrijke rol in het afleiden van bliksemontladingen, echtermoeten zwerfstromen door vermogenskabels geëlimineerd worden.
Voor andere EMC verschijnselen (zoals transiënten, hoogfrequent «HF» stromen of stralende velden) zullenaardaansluitingen, waarvan de lengte en de oriëntatie (ster netwerk of parallel aan actieve geleiders) eenhoge impedantie voor hoge frequenties «HF» vormen, onbruikbaar zijn zonder de toepassing van eensysteem van onderling verbonden geleidende delen.
Aarde TypeBronOverdracht
Beschrijving EMC verschijnselen
42Te
1
2
3
Symbool:
Massa
Beschrijving EMC verschijnselen
TypeBronOverdracht
Algemene definitieMassa is een equipotentiaalpunt of -vlak, die dient als referentie voor een circuit of systeem en wel of nietverbonden is met aarde.
Opmerking: Een massa-aansluiting, die opzettelijk een specifiek of variabel potentiaal bezit, moet een spe-cifieke isolatie en aansluiting hebben.
Specifieke definitie voor elektrische installaties Een massa-aansluiting is elk geleidend deel van het apparaat, uitrusting of installatie, die niet onder span-ning staat gedurende normaal bedrijf, maar wel onder spanning zou kunnen staan in geval van een fout.
Voorbeelden van massa-aansluitingen (geleidende delen):
• metalen constructie van een gebouw (frame, pijpen, etc.).
• machine uitrustingen.
• metalen schakelkasten, ongeverfde bodemplaten.
• metalen kabelgoten.
• behuizing van verschillende elementen (transformator behuizing, koellichaam van PLC, etc.).
• groen/geel geleiders (PE/PEN) van de aardaansluiting.
Massaverbindingen en veiligheid van personen en goederen
De eisen van de IEC 364 en de nationale tekst, die gelden voor voor een bepaalde installatie beschrijvende constructiemaatregelen waarmee gegarandeerd voldaan wordt aan de veiligheidseisen.
Ongeacht het aardingsstelsel zijn groen/geel, PE-geleiders of veiligheidsaarde, met een gedefinieerdewaarde, benodigd voor de verbindingen tussen de massa’s en de aarde zodat:
• Bij normaal bedrijf of in een foutsituatie:
==> Grote lekstromen worden uitgesloten (beveiliging van materiaal).
==> Geen gevaarlijke spanning ontstaat tussen 2 massa’s, massa en bodem of metalen con-structie (beveiling van personen).
• De veiligheid van een installatie gaat boven alles, daardoor mogen onderhoudswerkzaamheden aande massa-aansluitingen niet tot gevolg hebben dat:
==> de PE geleider losraakt van de massa.
==> een verhoogde impedantie op een PE aansluiting ontstaat.
43 Te
1
2
3
Rekening houden met HF verschijnselen
Systematisch en rigoureus goede verbindingentussen alle massa’s maken
LF en HF equipotentiaal vereffening van massa’s
Goed EMC gedrag
Correct functioneren van apparatuur in de installatie
Massa’s en elektromagnetische compatibiliteit
Laag-frequent «LF» prestaties
Voorbeeld: bij de netfrequentie (50 of 60 Hz)
Potentiaalvereffening van de massa’s door middel van een groen/geel (PE/PEN) geleider is voor laag-frequenttoepassingen voldoende.
Massa TypeBronOverdracht
Beschrijving EMC verschijnselen
Hoog-frequent prestaties
Zoals reeds eerder aangegeven in de paragraaf over aarding speelt de aarde een bescheiden rol in hetkader van de EMC verschijnselen.
De massa-aansluiting in sterconfiguratie vormen in sommige gevallen hoge HF impedanties tussen tweepunten. Dit heeft tot gevolg dat grote lekstromen potentiaalverschillen tussen twee punten opwekken en(in het TN-C systeem) voortdurende stromen in de PEN geleider doen optreden.
Hierdoor is het noodzakelijk (zonder afbraak te doen aan de rol van de PE-geleider) om zoveel mogelijkextra verbindingen te maken (middels geleiders anders dan groen/geel), waarvan de doorsnede niet kleineris dan de kleinste doorsnede van de PE-geleider verbonden met het desbetreffende geleidende deel (massa). Deze verbindingen dienen zo dicht mogelijk bij de aanraakbare geledende delen van schakelelementen,kabelgoten, bestaande of opzettelijk toegevoegde metalen structuren, etc. te worden gerealiseerd.
Afscherming, common-mode circuits van filter eenheden, etc zullen op deze worden aangesloten.
In sommige uitzonderlijke gevallen (geïnduceerde stromen bij netfrequentei, potentiaal verschil, etc.) moeteen juiste massa-aansluiting worden gerealiseerd (bijvoorbeeld middels “HF”/”LF”condensatoren, etc.).
44Te
1
2
3
Lekstromen in de installatie
Daar de afstand tussen de massa en het elektrische circuit van een installatie klein is, kunnen door deaanwezige parasitaire capaciteiten tussen beiden ongewenste stromen door apparatuur en geleidendedelen gaan vloeien.
In sommige gevallen kan dit resulteren in onjuist functioneren van de installatie (uitschakeling van differentiaal-beveiligingssystemen, etc.).
Zie hiervoor de paragraaf over koppelmogelijkheden (stralingsstoring, capacitieve koppeling).
Een fijnmazig netwerk van equipotentiaalverbindigen tussen de aanraakbare gelei-dende delen zal ontstaan, waarmee voldaan kan worden aan de EMC eisen.
Massa
Beschrijving EMC verschijnselen
TypeBronOverdracht
Dit in tegenstelling tot de massa’s in de directe omgeving van elektronische apparatuur, die functionerenals referentie vlak voor hoog-frequent «HF» verschijnselen (als ook voor aspecten bij 50/60 Hz frequentie)
vooropstellend dat het probleem van equipotentiaalbinding tussen de verschillende delen is opgelost.
45 Te
1
2
3Massa’s moeten op de juiste wijze worden verbonden om bij lage frequenties «LF» goedepersoonsbeveiliging, etc. te realiseren en bij hoge frequenties «HF» een goed EMC-gedrag tekunnen hebben.
Dit kan alleen technisch en economisch realiseerbaar zijn als:
- deze zaken reeds in de ontwerpfase van een installatie onder de loep worden genomen.
- de HF aspecten van een installatie ook zorgvuldig worden beschouwd.
Cp
0v +
Groen/geel geleider
Elektrischcircuit
Massa/aanraakbaargeleidend deel
Cp = parasitaire capaciteit
(apparatuur)
Z
Massa TypeBronOverdracht
Beschrijving EMC verschijnselen
46Te
1
2
3
Kast
Machine
Apparaat
Lus
Lussen tussen massa’s
Een lus tussen massa’s is het oppervlak ingesloten tussen de verbindingsdraden van de massa’s.
Lussen tussen massa’s zijn het resultaat van systematisch verbindingen plaatsenom potentiaalvereffening in een installatie te realiseren.
Het is van zeer groot belang om een groot aantal verbindingen tussen de massa’ste hebben om hiermee het oppervlak van de lus zoveel mogelijk te verkleinen.
Massa
Beschrijving EMC verschijnselen
TypeBronOverdracht
47 Te
1
2
3
Massalussen
Een massalus is het oppervlak ingesloten door functionele kabels (voedings-, stuur- en communicatieka-bels, etc.) en de massa in de direkte nabijheid.
Kast
Machine
ApparaatVoedingskabel
Voe
din
gska
bel
Stu
urka
bel
Kast
Machine
Apparaat
S1
S3S2
Het aantal massalussen is gelijk aan het aantal functionele kabels.
Het is van groot belang het oppervlak van deze massalussen te verkleinen.Dit is mogelijk door de kabels over hun gehele lengte zo dicht mogelijk langs de massa te voeren.
De massalussen zijn de voornaamste bron van EMC problemen, koppeling van uitgestraaldestoring is in deze lussen zeer effectief.
Massa TypeBronOverdracht
Beschrijving EMC verschijnselen
48Te
1
2
3 KastStorende kabel
Kast
Grote oppervlakten van massalussen
Kast
Kast
Grote lengte hoogLaag-signaalkabel
Storende kabel
Z
Z
U
Hoge gemeenschappelijke impedantie
Z
Het is van groot belang om aarding in stervorm te vermijden.
Vermijd aarding van de geleidende delenin stervormige configuratie
Slechts een systematische en correcte onderlinge verbinding van de massa’s kan leiden tot eengoede «HF» potentiaalvereffening.
Massa
Beschrijving EMC verschijnselen
TypeBronOverdracht
49 Te
1
2
3
Frequentie afhankelijk gedrag van een geleider
Het niveau van EMC in een installatie is afhankelijk van de koppeling tussen de verschillende circuits vande installatie. De koppeling tussen de verschillende circuits hangt direct af van de impedantie tussen decircuits.
De gebruikte geleiders en hun ruimtelijke positie hebben een doorslaggevende invloed op hetelektromagnetische gedrag van de installatie.
Bij 100 kHz hebben twee geleiders van 1 mm2 , die parallel gepositioneerd zijn een lagere impedantie daneen 35 mm2 geleider ==> voordeel van getwiste geleiders.
10010 1 10 100 1 10
Hz kHz MHz
0 Hz
50 80
Impedantie
Frequentie
Hoog-frequentbereik
Laagfrequentbereik
35 mm2
22,5 mm
21 mm
0
1
10
100
1 Ω
10
100
0,1 mΩ
mΩ
Ω
0,5
7
18
Karakteristieke impedantie van een elektrische geleider met lengte L = 1 meter
Kabels
Beschrijving EMC verschijnselen
TypeBronOverdracht
50Te
1
2
3
Laag-frequentie «LF» prestaties
Bij lage frequentie, wordt de stroom gevoerd door de gehele geleiderdoorsnede, bij hoge frequentie wordthet zogenaamde “skin effect“ van doorslaggevende aard. Dit “skin effect” betekent dat de hoogfrequentestroom alleen gevoerd wordt door het buitenste oppervlak van de geleiderdoorsnede.
Bij lage frequentie «LF» (50 Hz - 60 Hz) speelt de doorsnede van de geleider een belangrijke rol.
Hoog-frequentie «HF» prestaties
De verschillende situaties:
a: Z1, kabel in de lucht (inductantie per lengte-eenheid : L 1 H/m.
b: Z2, kabel gemonteerd op een metalen vlak.
c: Z3, metalen raster met kontakt bij elk kruispunt(b.v. betonijzerraster).
d: Z4, metalen plaat.
Voor een vastgestelde bepaalde lengte geldt dat de verschillende impedanties als volgt variëren Z1 >Z2 >Z3 >Z4
Z1 Z2
Z4Z3
(a) (b)
(c) (d)
Bij hoge frequentie «HF» (F > 1... 5 MHz ...)- De omtrek van de geleider speelt een belangrijke rol (skin effect)
- De doorsnede van de geleider is relatief onbelangrijk
- De lengte van de geleider is doorslaggevend
Kabels
Beschrijving EMC verschijnselen
TypeBronOverdracht
51 Te
1
2
3
Lengte en doorsnede van een geleider
De impedantie van een geleider hangt voornamelijk af van de inductantie per lengte en uiteraard de lengtevan de geleider.
De inductantie begint een doorslaggevende rol te spelen boven 1 kHz, in het geval van een standaard kabel.
Dit betekent dat voor een geleider van enkele meters de impedantie als volgt is:
- enkele milliohms voor gelijkstroom of lage frequentie «LF»
- enkele ohms bij 1 MHZ
- enkele honderden ohms bij hoge frequentie «HF» ( 100 MHz)
Als de geleider langer is dan 1/30 maalde lengte van de golflengte van het te geleiden signaal,
zal de impedantie van de geleider tot oneindig zijn genaderd.
==> De installatie werkt dan net alsof er geen geleider aanwezig is.
Een geleider is als waardeloos te beschouwen als . Voorbeeld: varkensstaart/“pigtail”(MHz)
L 10F
L(m)(MHz)
30λ λ 300
F (MHz)L
λ : golflengte van het te geleiden signaal
: frequentie van het signaal in MHz
F : lengte van de geleider in meters
L
==> 10F
Kabels
Beschrijving EMC verschijnselen
TypeBronOverdracht
52Te
1
2
3
Het antenne-effect van een geleider
Geleiders werken als antennes waarop uitgestraalde storingen kunnen inwerken. Deze geleiders kunnenook storing uitzenden, als door de geleider een hoogfrequente stroom vloeit.
Lengte van antennes
Het antenne-effect wordt groter als de geleiders een specifieke lengte in relatie tot de golflengte van hetuigestraalde signaal heeft.
L = 4λ de zogenaamde
“kwart-golflengte” antenne(MHz)
75F
L ==> aangepasteantenne(m)
75100
L = 0,75 mVoorbeeld: F= 100MHz
1
L = 2λ de zogenaamde
“half-golflengte” antenne2
Bij deze frequentie (100 MHz) zal een geleider met lengte L > 0.75 meter een effectieve antenne worden.
Magnetisch veld H
Geleider =“ontvang” antenne
Geleider =“zend” antenne
Lus =“ontvang” antenne
Lus =“zend” antenne
Elektrisch veld E
Kabels
Beschrijving EMC verschijnselen
TypeBronOverdracht
53 Te
1
2
3
Groen/geel, PE/PEN geleider
In oudere installaties, waarin geen rekening is gehouden met hoogfrequent verschijnselen, is de lengte vande groen/geel geleiders zodanig dat:
==> laagfrequent «LF» , effectief wordt bijgedragen aan de beveiliging van de installatie (IEC 364,etc.).
==> hoogfrequent «HF», voor potentiaalvereffening de geleider (L > 1 - 2 m) geen rol speelt en hier-door ook geen positieve bijdrage heeft voor de totale EMC.
Verbinding tussen massa’s
==> Als de lengte van de verbindingsgeleider te lang is ( L > 10/F (MHZ) ) zal de installatie “zweven”,potentiaalverschillen tussen de verschillende onderdelen zullen ongewenste stromen doen vloeien.
Het is van doorslaggevend belang systematisch juiste verbindingen te maken tussen alle massa’som een HF equipotentiaal verbinding te realiseren.
Kabels
Beschrijving EMC verschijnselen
TypeBronOverdracht
54Te
1
2
3
Functie van een filter
De functie van een filter is om het bruikbare signaal door te laten en het onbruikbare deel van een uitge-zonden signaal te onderdrukken.
Uingang UuitgangGeschikt
filter
Verzonden signaal=
bruikbaar + onbruikbaar signaal
Verzonden signaal=
bruikbaar signaal
Toepassingsgebied:
• Harmonische filters, F ≤ 2, 5 kHz
• RFI filters (geleide radio-frequentie storing) F ≤ 30 MHz
Plaatsing van filters:
• Ingangsfilters
Voorbeeld: harmonische filters, RFI filters
Deze filters beschermen het voedingsnet tegen storingen, die worden opgewekt door het aangeslotenapparaat.
Ingangs-filter
Storendcircuit
Voe
din
gsne
t
Mac
hine
Filters
Beschrijving EMC verschijnselen
TypeBronOverdracht
55 Te
1
2
3
• Uitgangsfilters
Voorbeelden : sinus-filters
Deze uitgangsfilters beschermen de belasting tegen storingen afkomstig van het apparaat.
Ingangsfilters kunnen ook apparatuur beschermen tegen storingen afkomstig van het voedingsnet.
Ingangs-filter
Het tebeschermen
circuit
Voe
din
gsne
t
Mac
hine
Voe
din
gsne
t
Uitgangs-filter
Storendecircuit
Het tebeschermen
circuit
Verschillende typen filters
Type filter:
• Differential-mode filter
• Common-mode filter
• Gecombineerde filters, die common-mode en differential-mode filteren
De technologie
• Passieve filters
• Actieve filters
Filters
Beschrijving EMC verschijnselen
TypeBronOverdracht
56Te
1
2
3
Het principe van passieve filtering = aanpassen van de impedantie
- Blokkeren van storingen: serie inductantie
- Afleiden van storingen: parallel condensator
- Beiden gecombineerd:
Z = 1Cω
(Z = Lω)
- Verbruik van de energie van de storing: ferrietkern
Passieve filtering in “common-mode”
Het principe van actieve filtering
• Alleen bruikbaar om harmonischen uit te filteren.
• Wekt een signaal op die een toevoeging is op het storende signaal, waardoor uiteindelijk weer eensinusvormig signaal wordt gevormd.
u
Common-mode storende stroomIn differential-mode heffen de twee spoelen elkaar op,
omdat ze in tegengestelde richting op één kern zijn gewonden.
C u
u
Uitg
ang
Inga
ng
Uitg
ang
Inga
ng
uC
Filter
L
Filter
UitgangIngang
C
Storende stroom :
Passieve filtering in “differential-mode”
Differential-mode in storende stroom
C u
uFilter
Uitg
ang
Inga
ng
Uitg
ang
Inga
ng
Filters
Beschrijving EMC verschijnselen
TypeBronOverdracht
57 Te
1
2
3
Deze filters zijn hoogfrequent common-mode filters.
Ferrietkernen bestaan uit materiaal, dat een hoge magnetische permeabiliteit (µr ) bezit.
Ferrietkernen maken gebruik van twee filterprincipes
• common-mode inductantie ( zie filter paragraaf)
• -Opname van energie (verhoging van de temperatuur), die opgewekt wordt door HF common-modestoring.
Deze beide principes leiden tot een common-mode impedantie waarvan de effectiviteit afhangt van deverhouding tot de de impedantie van het te beschermen circuit.
Paracitairecapaciteit
: common-mode storende stroom
Belasting
/2
U/2
Paracitairecapaciteit
Voedingsnet
Ferrietkernen
Beschrijving EMC verschijnselen
TypeBronOverdacht
Bereiken van EMC in een installatie
1 Te
1
2
3
HOOFDSTUK 2
BEREIKEN VAN
ELEKTROMAGNETISCHE
COMPATIBILITEIT
IN EEN INSTALLATIE
REGELS VAN DE KUNST
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 1
Bereiken van EMC in een installatie
2Te
1
2
3
Het ontwerp, productie, modificatie of onderhoud van apparatuur begint altijd met eenanalyse bedoeld om :
- de karakteristieken van de benodigde materialen en componenten te definiëren.
- de mechanische en elektrische eisen vast te stellen om de gewenste functiete kunnen uitvoeren.
Bij zo’n analyse wordt rekening gehouden met de technisch-economische haalbaarheid.
Uit dit oogpunt is het aan te raden reeds in de ontwerpfase rekening te houden met deelektromagnetische compatibiliteit van een installatie.
Dit is de beste garantie tegen onjuist functioneren en als gevolg hiervan kostenopdrijven-de factoren.
Het opzettelijk vergeten van EMC-aspecten tijdens de analyse van een product kanonmiddelijke kostenreductie van enkele procenten van de totale kostprijs opleveren(EMC-specialisten beweren dat de extra kosten 3 - 5 % bedragen)
Echter hierdoor dienen dan achteraf aanpassingen te worden gerealiseerd. De kostenvan deze aanpassingen zijn vaak hoger en vergen meer tijd. Door deze aanpassingenzullen langere levertijden ontstaan en uiteindelijk ontevredenheid bij de klant doenopwekken.
Voorwoord
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 2
Bereiken van EMC in een installatie
3 Te
1
2
3
De EMC procedure
Apparatuur - Verbindingen - Kabelgoten - M
assa- “R
egelsvan
dekunst”
-S
troomstelsel
Aarde
EMC volwaardig
De interpretatie van EMC in het algemeen en hoogfrequent aspecten in het bijzonder is vrij ingewikkeld.Oplettendheid is daarom geboden; men moet niet vergeten dat voor EMC geen wonder antwoorden/oplossingen en universele waarheden bestaan.
Elke installatie verlangt specifieke inspanning en actie. Door het toepassen van de “regels van de kunst”ontstaat de grootst mogelijke kans, een juist functioneren van een installatie te realiseren.
Onafhankelijk van de levenscyclus van een installatie,de “regels van de kunst” moeten serieus en systematisch worden toegepast.
De EMC procedure moet allesomvattend zijn
Juist functioneren van een installatie hangt af van een goed ontwerp, de juiste keuze en op juiste realisatievan alle schakels binnen deze installatie.
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 3
Bereiken van EMC in een installatie
4Te
1
2
3
De EMC procedure
VAN TOEPASSING ZIJNDENORMEN
EVENTUEELMETEN
VERBETEREN
ANALYSEREN
DEFINIËREN
VASTSTELLEN
VASTLEGGEN
REALISEREN
CONTROLEREN
• Algemene normen• Product(familie) normen
De omgeving• extern (openbaar voedingsnet, plaats, etc.) • intern (gebouw, machine, installatie, etc.)
De voorwaarden verbonden aan de plaats en de toe-passing
De EMC producten en accessoires, die voldoen aande voorwaarden (specificaties, etc.)
De benodigde aansluitvoorwaarden om een juistEMC gedrag te bereiken (voorzorgsmaatregelen, etc.)
De montage moet strikt geschieden volgens de aan-gegeven montagevoorschriften
Controleer of de installatie juist functioneert en juistis geïnstalleerd.
Indien de normen dit vereisen.
Indien nodig.
Ontwerpen van een nieuwe installatieof een uitbreiding
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 4
Bereiken van EMC in een installatie
5 Te
1
2
3
De EMC procedure
Onderhoud van een installatieof
EMC onderhoud is een eenvoudige activiteit echter moet wel goed georganiseerd, gepland en zorgvuldiguitgevoerd worden.
Elektriciëns en installateurs moeten letten op zaken metbetrekking tot afscherming, aansluitverschijnselen, massa-verbindingen, etc.
Analyseer de gevolgen van elke wijziging of vervanging vaneen product in het systeem of de omgeving.
Opzetten van preventieve inspectieschema’s om begrenzers(limiters), varistors, aansluitingen te controleren en aardpun-ten, weerstanden, etc te testen.
Vastleggen van alle werkzaamheden in een machineonder-houdsboek, rapporteren van defecten tezamen met de cor-rectieve actie(s).
TRAINEN
ANALYSEREN
CONTROLEREN
NOTEREN
Uitvoering van deze vier regels levert voordelen op voor een onderneming, die verder strekken dan alleenEMC.
Verbeteringen aanbrengen in een installatie, uitbreiden van een machine, etc.
De benadering van uitbreidingen of verbeteringen moet dezelfde zijn als die toegepast in de ontwerpfase.Het is van groot belang uitgebreide documentatie van elke wijziging te hebben om onderhoud en wijzigin-gen te vereenvoudigen.
Onafhankelijk van de levensduur van een installatie moeten “de regels van de kunst”,die verderop worden aangegeven, grondig en zorgvuldig worden nageleefd.
Houd in gedachten dat een eenvoudige vermindering van een elektrische verbinding(roest, vergeten afscherming aansluiten, bevestiging van kabelgoten)
al voldoende is om de EMC prestaties van een installatie serieuse schade toe te brengen.
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 5
Bereiken van EMC in een installatie
6Te
1
2
3
De EMC procedure
De oorzaak van elke storing moet worden gevonden en geanalyseerd.
Vergaren van informatie van betrokken personen, in het bijzonder vanbedienend personeel
1 De betreffende apparatuurEen precies inzicht van het probleem verkrijgen
2 De storende bron Aannamen doen over de amplitude van de storing.
3 Koppelingswijzen van de storing bepalen.
Deze praktische handleiding raadplegen om de verschillende verschijn-selen en problemen te begrijpen.
Probeer de belangrijkste stoorbronnen als eerste te verhelpen. Voereerst de maatregelen uit die geen grote wijzigingen of machinestilstandmet zich meebrengen.
Behandel de storingsbronnen één voor één totdat de laatste is opgelost.
Inspecteer de installatie, bekijk zorgvuldig de belangrijke punten enbeschrijf de verbeteringsmaatregelen. Voer acties één voor één uit. Resultaten kunnen in het begin niet duidelijkzijn en kunnen eventueel alleen slechter worden, maar blijf volharden.
Tracht nooit een verbeteringsmaatregel te verwijderen. Een maatregelkan alleen worden verwijderd na het bereiken van een gewenst resultaaten alleen indien deze maatregel daadwerkelijk een negatieve invloedheeft op de installatie.
Meestal komt men dan tot de vaststelling, dat maatregelen welke over-bodig bleken bij aanvang, actief ingrijpen op de goede werking van hetgeheel.
IDENTIFICEREN
RAADPLEGEN
INFORMATIE VERGAREN,LUISTEREN
PRIORITEITENDEFINIËREN
ACTIESDEFINIËREN
VERBETERINGENAANBRENGEN
Verbeteringen aan een bestaande installatie
Indien de fout niet reproduceerbaar is of indien zich serieuse problemen voordoen,kan de assistentie van een EMC-specialist uitkomst bieden.
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 6
Bereiken van EMC in een installatie
7 Te
1
2
3
De regels van de kunst
Veranderingen in technologie en techniek maken het mogelijk om producten en machines, etc. met grootprestatievermogen te ontwerpen en te produceren.
Deze veranderingen gelden uiteraard ook voor aansluitvoorwaarden en de hiervan in het verlengde liggen-de adviezen.
De regels van de kunst beslaan alle onderwerpen waar rekening mee moet worden gehouden omapparatuur en installaties op bevredigende wijze te installeren.
Zich houden aan de regels van de kunst resulteert in een belangrijke verlaging van kosten verbonden aande meest bekende EMC problemen.
• Beveiligingssystemen
• Filtering
• Lengte van de kabels
Hoogfrequent (HF) verschijnselenLaagfrequent (LF) verschijnselen
• Equipotentiaalverbindingen
• Zorgvuldige plaatsing van kabels
• Keuze van kabels
• Aangepaste HFverbindingen
• Afscherming van de kabels
• Kabelgoten
• Lengte van de kabels
KEUZE VAN COMPONENTEN
Montage van doorslaggevend belangBeveiliging van doorslaggevend belang
• Aardingssysteem..................blz. 8
• Voeding ................................blz. 18
• Kast ......................................blz. 26
• Kabels ..................................blz. 32
• Bekabelingsregels ................blz. 36
• Kabelbanen ..........................blz. 44
• Verbindingen ........................blz. 52
• Filters....................................blz. 56
• Overspanningsbegrenzers ...blz. 60
• Ferrietkernen ........................blz. 62
Betreffende onderwerpen:
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 7
Bereiken van EMC in een installatie
8Te
1
2
3
Aardingssysteem
Laag- en hoogfrequent potentiaalvereffeningvan verschillende geleidende delen is een gouden regel in EMC
LF en HF potentiaalvereffening van het geheel
==> d.m.v. juiste aansluitingen
Lokale LF en HF potentiaalvereffening
==> d.m.v. verbindingen tussen de verschillende massa’s en indien nodig, een specifiekreferentievlak, etc.
Vergeet niet te letten op verf en andere beschermingdie bestaat uit isolerend materiaal
Systematische verbindingtussen alle metalen structuren, rekken, aardgeleiders onderling.
Verbindingen
Zie ook paragraaf <<Verbindingen>> verderop in dit hoofdstuk
==> Zorg vooral voor schone verbindingen voor goede LF en HF prestaties en voor eenlange levensduur.
==> Direct metaal-op-metaal verbinding (geen geleider) door middel van moer bevestiging.
==> Verbinding met brede metalen strip of elke andere korte brede verbinding.
Introductie
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 8
Bereiken van EMC in een installatie
9 Te
1
2
3
Aardingssysteem
Laagsignaalkabelgoot
Vermogens-kabelgoot
Structuurverbindingvan de massa
Laagspannings-bord
Vermogens-bord
Laagsignaalkabelgoot
Vermogens-kabelgoot
Betonwijzer Aardingskanaal
5 m
Gebouw
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 9
Bereiken van EMC in een installatie
10Te
1
2
3
Aardingssysteem
Gebouw (vervolg)
LF en HF potentiaalvereffening van een lokatie
==> Zorg voor een aardvlak en een aardingskanaal voor elke verdieping (maasnetwerk vanbetonijzer in het beton, verhoogde vloer met maasnetwerk van kopergeleiders, etc).
==> Verbind alle metalen delen van het gebouw aan het aardsysteem (stalen frames, beton-ijzer structuren, metalen buizen en pijpen, kabelgoten, conveyors, metalen deuren,roosters en raamkozijnen, etc.)
==> Het verdient aanbeveling om een fijnmazig aardvlak te ontwerpen en te realiseren ineen omgeving waar gevoelige hardware wordt ondergebracht (dataprocessing, meet-systemen etc.)
==> Etc.
3 à 5 m
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 10
Bereiken van EMC in een installatie
11 Te
1
2
3
Aardingssysteem
Lokale LF en HF potentiaalvereffening van een apparaat of machine
==> Verbind alle metalen delen van een apparaat aan elkaar (kast, aardvlak in de kast,kabelgoten, pijpen en buizen, metalen constructie en machine constructies).
==> Indien noodzakelijk aardgeleiders toevoegen om verbindingen tussen massa’s te ver-beteren.Beide zijden van een niet-gebruikte geleider in een kabel moeten verbonden wordenmet de constructie.
==> Verbind deze lokale constructie aarde aan het aardsysteem van de locatie door gebruikte maken van zoveel mogelijk verbindingen.
Uitrusting/machine
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 11
Bereiken van EMC in een installatie
12Te
1
2
3
Aardingssysteem
Kast
Zie ook de paragraaf <<Plaatsen van componenten>> verderop in dit hoofdstuk.
LF en HF potentiaalvereffenning van een kast en haar componenten
==> Elke kast moet een aardvlak als grondvlak van de kast hebben.
==> Alle geleidende metalen delen van een component of apparaat in een kast moeten directverbonden zijn met het aardvlak. Dit om HF kwalitatieve en langdurige metaal-metaal ver-bindingen te realiseren.
==> Door de meestal buitensporige lengte van de groen/geel aarde geleider, kan dezegeleider over het algemeen geen HF kwalitatieve aarding realiseren.
Waak voor geverfde grondplaten of andere isolerendebescherming.
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 12
Bereiken van EMC in een installatie
13 Te
1
2
3
Aardingssysteem
Strip
Groen/geel geleider
Gevlochtenstrip, litze
L
l
Ll
< 3
Potentiaalvereffening-Doorverbindingen-Continuïteit- IEC 364 veiligheid
PE - PEN
Elektrische verbinding
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 13
Bereiken van EMC in een installatie
14Te
1
2
3
Aardingssysteem
Verbindingen tussen massadelen
-- KAST --
1
2
3
LF - HF
HF
Litze
1
"varkenstaart"
Potentiaalvereffening - Doorverbindingen -Continuïteit - IEC 364 veiligheid
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 14
Bereiken van EMC in een installatie
15 Te
1
2
3
Aardingssysteem
Geverfdegrondplaat
verf
verf
Lang
e P
E
L < 10 cm
LF - HFPE EMC
HF
HF
Zorg voor metaal-metaal contact
Potentiaalvereffening - Doorverbindingen -Continuïteit - IEC 364 veiligheid
Verbindingen tussen massadelen
-- KAST --
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 15
Bereiken van EMC in een installatie
16Te
1
2
3
Aardingssysteem
Verbindingen tussen massadelen
-- INSTALLATIE --
Potentiaalvereffening - Doorverbindingen -Continuïteit - IEC 364 veiligheid
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 16
Bereiken van EMC in een installatie
17 Te
1
2
3
Aardingssysteem
Verbindingen tussen massadelen
-- INSTALLATIE --
Gelaste litze/bandverbinding
LF - HF
LF - HF
Potentiaalvereffening - Doorverbindingen -Continuïteit - IEC 364 veiligheid
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 17
Bereiken van EMC in een installatie
18Te
1
2
3
Voeding
Doel
Hoge kwaliteit van de voeding en een grote mate van beschikbaarheid waardooreen juist functioneren van de installatie wordt bereikt.
Het voedende net is een verbinding tussen verschillende elektrische eenheden.
- Laagspanningsnet en afnemers
- Middenspanningsnet en industriële afnemers
- Binnen een installatie tussen algemene circuits en de verschillende afgaande circuits
Algemene regel :
• Filter het voedende net
Een juist afgesteld industrieel filter is geschikt.
• Plaats begrenzer
Plaats deze componenten welke storing gedurende nominaal bedrijf kunnen veroorzaken
uit de omgeving van gevoelige apparaten.
Publiekvoedingsnet
Installatie/machines
Voeding
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 18
Bereiken van EMC in een installatie
19 Te
1
2
3
Voeding
Analyse
Binnenkomend op de voeding
Identificeer mogelijke stoorbronnen en bepaal het type storing (aard, intensiteit, frequentie, etc.) welke devoeding kunnen beïnvloeden.
Uitgaand van de voeding
Identificeer de verschillende te voeden onderdelen en bepaal het type storing dat deze onderdelen kunnengeven aan de voeding.
Schat de effecten en mogelijke consequenties in, van deze storingen op de stroomvoorziening van deinstallatie.
- Aanvaardbare of onaanvaardbare gevolgen (continu/met tussenpozen)
- Relevantie en kosten van het effect van de storing
- Installatiekosten
- Verwachte beschikbaarheid en betrouwbaarheid etc.
Technische specificaties
Na het definiëren van de technische specificaties voor voeding:
1- Aanschouw de door de fabrikant geleverde technische gegevens van de voeding karakteristie-ken van immuniteit, emissie, filterering, common mode storing, etc.
2- Bevestig in het geval van op klant specifikatie gemaakte voeding (transformator, specifieke voe-ding, etc) de prestaties van de voeding op het moment van afleveren.
3- Omschrijf de technische gegevens van de te ontwerpen voeding en controleer de karakteristiekenvóór deze voeding inbedrijf te stellen.
Isolatie door transformator
(zie paragraaf <<Isolatietransformatoren>> in hoofdstuk 1 onder “Overdracht van elektromagnetische storing”)
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 19
Bereiken van EMC in een installatie
20Te
1
2
3
Voeding
Stroomstelsels
Bij de keuze van een stroomstelsel gaat de veiligheid van personen altijdboven functionele aspecten.
TN systeem :
Dit systeem is verdeeld in twee groepen: TN-C, TN-S
TN-C : De aarde PE en Nul (N) geleiders zijn gecombineerd en vormen een enkele PEN geleider
TN-S : De aarde(PE) en Nul (N) geleiders zijn afzonderlijik en beide geaard
Het stroomstelsel geeft de elektrische verbinding van de nul en de massa ten opzichte van de aarde.
Voor laagspanning installaties geldt:
Eerste letter : verbinding van de nulleider aan aarde
T = nulleider direct verbonden met aarde
I = nulleider verbonden met aarde over een grote impedentie
Tweede letter : verbinding van de massa aan aarde
T = massa direct verbonden direct aan een separate aarde
N = massa verbonden met de aarde via de nulleider
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 20
Bereiken van EMC in een installatie
21 Te
1
2
3
Voeding
Stroomstelsels: EMC prestatiesS
lech
t
Diff
eren
tiaal
bev
eilig
ing
500
mA
Go
ed
Zee
r g
oed
-U
itrus
tinge
n m
et h
oge
leks
trom
en w
elke
zic
hst
room
afw
aart
s va
nd
e aa
rdle
kaut
omaa
tm
oete
n w
ord
en
geï-
den
tific
eerd
–H
oge
fout
stro
men
in
PE
(g
eïnd
ucee
rde
stor
ing)
–E
én e
nkel
e aa
rdin
g
Go
ed
Aan
bev
olen
ten
beh
oe-
ve
van
de
veili
ghei
dva
nweg
e af
wez
ighe
idva
n ee
n vl
amb
oog
Zee
r g
oed
Sle
cht
Nie
t to
epas
baa
r b
ijg
ebru
ik v
an e
en c
om
-m
on
mo
de
filte
r
–H
et i
s ra
adza
am o
md
e in
stal
latie
op
te
split
sen
om
lang
eka
bel
s en
aa
rdle
k-st
rom
en t
e b
eper
ken
–TN
-ste
lsel
op
d
etw
eed
e fo
ut
Per
soo
ns-
bev
eilig
ing
Bev
eilig
ing
van
pro
duc
tiem
idd
elen
Bra
ndge
vaar
Gev
aar
voor
ap
par
aten
Verm
og
ens-
bes
chik
baa
rhei
d
EM
C p
rest
atie
s
Go
ed
Aar
dle
kaut
omaa
t is
ve
rplic
ht
Go
ed
Go
ed
Go
edD
e P
E
gele
ider
is
ni
etla
nger
het
eni
ge r
efer
en-
tiep
oten
tiaal
vo
or
de
inst
alla
tie.
–Z
org
voor
een
goe
de
blik
sem
afle
idin
g (b
ijop
en-l
ucht
d
istr
ibu-
tie).
–U
itrus
tinge
n m
et h
oge
leks
trom
en w
elke
zic
hst
room
afw
aart
s va
nd
e aa
rdle
kaut
omaa
tm
oete
n w
ord
en
geï-
den
tific
eerd
Sle
cht
Ext
reem
hog
e st
rom
enin
PE
N g
elei
der
die
kA
te b
oven
kun
nen
gaan
Verb
oden
in g
evaa
rlijk
eom
gevi
ngen Go
ed
Sle
cht
Vlo
eien
va
n st
oren
de
stro
men
in
d
e m
assa
del
en
Str
alen
va
n E
MC
st
o-rin
g d
oor
de
PE
. N
iet
aanb
evol
en
ind
ien
de
inst
alla
tie e
en a
pp
araa
tb
evat
w
elke
ha
rmon
i-sc
hen
opw
ekt
TN
-SIT
TN
-CT
T
Go
ed
Waa
rbor
g ee
n go
ede
cont
inuï
teit
van
de
PE
gel
eid
er a
ls d
e in
stal
latie
wor
dt
uitg
ebre
id.
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 21
Bereiken van EMC in een installatie
22Te
1
2
3
Voeding
JA
IT
TT
IT
TN-C
TN-S
T
N
Eerste letter (verbinding van de nulleider)
Mas
sa v
ia n
ul v
erb
ond
en m
et a
ard
eMas
sa's
van
de
inst
alla
tie
Mas
sa d
irect
aan
aar
de
Nul geaard over een impedantieof geen verbinding
Voeding
Nulleider direct verbonden met aarde
NEE
JA
Dire
ct,
LS s
yste
men
met
acc
oord
van
ene
rgie
-le
vere
nde
inst
antie
met
acc
oord
van
ene
rgie
-le
vere
nde
inst
antie
JA
JA
JA
JA
Eig
en H
S/L
S-
tran
sfor
mat
or
JA
CPI
In een TN-C stelsel, mag de PEN geleider (combinatie nul en PE), nooit onderbroken worden. In een TN-S stelsel, als ook in andere stelsels, mag de PE geleider nooit onderbroken worden.
Binnen het TN-C stelsel gaat de “beschermende” functie van de PEN geleider boven de “nul” functie. Een PEN geleider moet altijd direct verbonden worden aan de aardklem en verbindinding tussen aarde en nul moet hiervan uit gerealiseerd worden.
De TN-C en TN-S stelsels kunnen in dezelfde installatie gebruikt worden. Het is hierbij verplicht dat het TN-C stelsel stroomopwaarts ligt van het TN-S stelsel. Het TN-S stelsel is verplicht voor kabel doorsneden < 10 mm2 CU of, 16 mm2 Al of voor flexibele kabels.
Opmerking 1:
Opmerking 2:
Opmerking 3:
Waarschuwing
PEN
NPE
Stroomstelsels: EMC prestaties (vervolg)
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 22
Bereiken van EMC in een installatie
23 Te
1
2
3
Voeding
Onderbrekingop
1efout
2efout
Bedrijfs-continuïteitverzekerd
1efout
1efout
Beveiligings-inrichting
Aardlek-beveiliging toepassen in de
hoofd-verdeleren/of op elke afgaande verbinding(horizontaleselectiviteit)
•
•
NEENoodzaak
tot toepassenvan isolatie-bewaking
Opwarmingvan kabels in
geval van2e fout
Verboden
NEE
echter voorkringen met
langegeleiderszal eenaardlek-
beveiligingnoodzakelijk
zijn.
Noodzakelijk onderhoud
Opmerkingen
NEE
JA
Tussenkomst onontbeerlijkom de eerst optredende fout
op te lossen
Periodieke controle
na de eerste fout => TN-stelsel
NEE
NEE
Onderzoek naar afschakeling moet worden verricht: - in de ontwerpfase door middel van berekeningen - bij inbedrijfstellen - periodiek (elk jaar) door middel van metingenOnderzoek naar afschakeling moet worden verricht bij elke wijziging of uitbreiding van de installatie.
Onderzoek naar afschakeling moet worden verricht: - in de ontwerpfase door middel van berekeningen - bij inbedrijfstellen - periodiek (elk jaar) door middel van metingenOnderzoek naar afschakeling moet worden verricht bij elke wijziging of uitbreiding van de installatie.
•
•
•
•
De amplitude van de aardlekstroom wordt begrensd door de aardweerstand (enkel tientallen ampères)
Verbinding tussen de massa’s en de aarde door middel van de PEgeleider welke onafhankelijk is van de nul geleider.
Geen eisen gesteld aan de continuïtiet van de nul geleider
Uitbreidingen uitvoerbaar zonder berekeningen van degeleiderlengte
Meest simpele oplossing bij het ontwerp van een installatie
•
•
•
•
•
De amplitude van de foutstroom van de eerste isolatiefout kangeen gevaarlijke situatie veroorzaken (tientallen mA)
De amplitude van de foutstroom van een dubbele isolatiefout is hoger
Massadelen zijn middels PE geleider geaard goed gescheiden van de nulleider
Een enkele isolatiefout veroorzaakt geen gevaar of storing
Een isolatiebewaking (CPI), welke tussen nul en aarde is gesitueerd, dient te worden toegepast. Signaleren van een isolatiefout is verplicht, deze fout dient te worden verholpen.
Afschakeling van een dubbele isolatiefout zal geschieden door een overstroombeveiliging.
Controle op afschakeling na een dubbele isolatiefout.
Deze oplossing waarborgt een optimale continuïteit van het proces. Er dient een isolatiebewaking fase/massa worden toegepast voor spanning hoger dan de samengestelde spanning (geval van de eerste fout)
Overspanninsbegrenzer zijn onmisbaar
•
•
•
••
•
•
•
•
•
De verschillende massa’s zijn op zich verbonden met de PEN geleider welke op zijn beurt aan aarde is gelegd.
Hoge amplitude van foutstroom, waarbij verhoogde kans op storing en brandgevaar aanwezig is (kortsluitstromen tot kA mogelijk)
Gecombineerde nul- en aardgeleider (PEN)
Het voeren van nulstromen in verschillende massadelen veroorzaken brand en spanningsdippen welke storingen veroorzaken in gevoelige medische apparatuur, dataverwerkings- en telecommunicatieapparatuur
Afschakeling van een enkel isolatiefout zal geschieden door een overstroombeveiliging
•
•
•
•
•
De verschillende massa’s zijn op zich verbonden met de PEN geleider welke op zijn beurt aan aarde is gelegd.
Hoge amplitude van foutstroom, waarbij verhoogde kans op storing en brandgevaar aanwezig is (kortsluitstromen tot kA mogelijk) Separate nul- en aardgeleider
Afschakeling van een enkele isolatiefout zal geschieden door een overstroombeveiliging. Het gebruik van een aardlekbeveiliging wordt aanbevolen om personen tegen indirecte aanraking te beveiligen, in het bijzonder in eindverdelers waarin de circuitimpedantie niet te controleren is.
Het is moeilijk de goede werking van de beveiliging te testen. Het gebruik van een differentieelinrichting lost dit op.
•
•
•
•
•
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 23
Bereiken van EMC in een installatie
24Te
1
2
3
Voeding
Sluit de voeding van onderdelen in een ster configuratie beginnende bij de voedingsbron.
Indien apparatuur wordt toegepast welke zeer gevoelig of welke veel storing opwekken,moeten de voedingen gescheiden worden.
Plaats de meest storende apparaten zo dicht mogelijk bij de voedingsbron ende meest gevoelige zo ver mogelijk er vanaf.
Voedings-net
Storende bron
Gevoeligeapparatuur
Voedings-net
Storende bron
Gevoeligeapparatuur
d
Voe
din
gsne
t Storende bron
Gevoeligeapparatuur
Licht storende bronnenGemiddeld vermogen ...
Storende bronnenGroot vermogen ...
Gevoelige apparatuurLaag vermogen ...
Verdeling in de installatie
d= afstand tussen de kabels= zie bekabelingsregels verderop in dit hoofdstuk
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 24
Bereiken van EMC in een installatie
25 Te
1
2
3
Voeding
Aarden van transformatorafscherming
• De lengte van de verbinding naar massa moet zo kort mogelijk zijn
• De behuizing van de transformator moet metaal-metaal worden verbonden op het aardgrondvlak
Verbonden met de massa d.m.v. bouten Metalen plaat (massa)
Gelast
Slecht
Uitstekend
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 25
Bereiken van EMC in een installatie
26Te
1
2
3
Kast
Analyse
• identificeer potentiële stoorbronnen en bepaal het type storing (aard, intensiteit, frequentie, etc.)
• Identificeer gevoelige apparatuur en bepaal de immuniteitsgrens.
Gebruik de documentatie van de leverancier, noteer karakteristieken zoals:
- vermogen, voedingspanning (380V, 500V etc.), signaaltype , frequentie (50 Hz, 60 Hz,10 kHz...),
- type van circuit (schakelen met contacten, etc.),
- type belasting (inductief of spoel).
Signalen door kabels
• Identificeer de ingangskabel (signaal van buiten de kast) en de uitgangskabel.
• Bepaal het type van het signaal in deze kabels en verdeel deze in klasssen* namelijk: gevoelig, licht-gevoelig, licht-storend, storend.
(zie ook paragraaf « Kabels» later in dit hoofdstuk.)
--- * Niet-gestandaardiseerde term, alleen bedoeld voor dit document ---
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 26
• Transformatoren in kast
• Contactoren, vermogenschakelaars, etc.
• Zekeringen
• Geschakelde voedingen
• Frequentie omvormers
• Geregelde aandrijvingen
• Gelijkspanningsvoedingen
• Microprocessor klok
• Kabels verbonden met deze componenten
• Voedingskabel
• Vermogenskabels in het algemeen
—> klasse* 3 of 4
(Zie paragraaf «Kabels» verder op in dithoofdstuk)
Bereiken van EMC in een installatie
27 Te
1
2
3
Kast
Gevoelig
--- * Niet-gestandaardiseerde term, alleen bedoeld voor dit document ---
Analyse (vervolg)
Voorbeeld van klassen-indeling
• Programeerbare Logische Controllers (PLC)
• Elektronische kaarten
• Regulatoren
• Kabels die aan dergelijke componenten ver-bonden zijn, namelijk inputs and outputs(zoals dectectoren, sensoren, sondes, etc.)
—> klasse* 1 of 2
• Kabels voor analoge signalen
—> klasse* 1
Storend
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 27
Bereiken van EMC in een installatie
28Te
1
2
3
Kast
Aard-/referentievlak
Dit metalen blad of rooster zal worden verbonden op diverse punten aan het rek in de metalenkast welke zelf verbonden is aan het aardingssysteem van de installatie.
Alle componenten(filters, etc.) dienen direct verbonden te worden met dit referentievlak.
Alle geleiders worden over dit referentievlak geleid.
360° afscherming aansluiting wordt middels klemmen op het referentievlak aangesloten.
Elke verbinding moet met zorg worden gemaakt (zie paragraaf verderop in dit hoofdstuk).
Kabelingangen
Kabels met storende signalen, moeten bij het intreden in de kast gefilterd worden.
Doorvoerwartels moeten met zorg worden gekozen, daar zij zorgen voor een goede verbinding van deafscherming van de kabel met de massa.
Plaatsing van kabelsZie ook de paragraafen «Kabels», «Bekabelingsregels» en «Kabelbanen» verderop in dit hoofdstuk.
Deel de kabels in verschillende klassen in en plaats deze in separate metalen kabelgoten, respecteer hier-bij voldoende afstand tussen de verschillende kabelgoten.
Bepaal en verzorg een niet-geverfd aard-/referentievlak in het grondvlak van de kast.
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 28
Bereiken van EMC in een installatie
29 Te
1
2
3
Kast
Verlichting
Geen fluorescentie lampen, gas ontladingslampen etc. gebruiken om het paneel te verlichten (opwekkingvan harmonischen etc.).
Gebruik gloeilampen.
Plaatsen van componenten
Scheid storende en gevoelige componenten, kabels, etc. in verschillende kasten.
Kleine kastenOpdeling door middel van een metalen paneel welke op verscheidene punten geaard is, reduceert deinvloed van storing.
Grote kastenWijs elke klasse van componenten een kast toe.
Storende en gevoelige kasten moeten van elkaar gescheiden zijn.
Het niet respecteren van deze instructies kan alle inspan-ningen van correcte montage en instelling teniet doen.
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 29
Bereiken van EMC in een installatie
30Te
1
2
3
Kast
In kleine kasten kan opdeling met een metalen paneel voldoende zijn. Dit paneel dient wel opverscheidene plaatsen goed geleidend te worden verbonden.
Sch
eid
ings
pan
eel
Laag signaalVermogen
Naar vermogenscomponenten
Voeding Actuatoren Sensoren,opnemers
Voorbeeld van een structureel ontwerp van een kleine kast
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 30
Bereiken van EMC in een installatie
31 Te
1
2
3
Kast
Voorbeeld van een structureel ontwerp van een grote kast
Leg overtollige kabel niet door elkaar, plaats de kabels in spoelvorm met zichzelf.
Laag sinaal
Vermogen
Laag signaal
Vermogen
Voedingsdeel
Metalen goot
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 31
Bereiken van EMC in een installatie
32Te
1
2
3
Kabels
Classificatie van signalen afhankelijk van storingsgraad
Classificatie van signalen
Aanbevolen type kabel afhankelijk van de klasse van het signaal
Klasse*
1
2
3
4
Type Enkelegeleider
Getwistegeleider-
paren
Afgeschermdegeleider-
paren
Afgeschermd(vlecht)
Gemengdafgeschermd(scherm + vlecht)
Gevoelig
Licht-gevoelig
Licht-storend
Storend
Niet aanbevolen AanbevolenRedelijke kosten Hoge kosten voor
deze signaalklassen
Kosten
Kosten
Kosten
--- * Niet-gestandaardiseerde term, alleen bedoeld voor dit document ---
Keuze van kabels
• Laagsignaal kringen met analoge uitgangen,opnemers, etc.
• Meetkringen (sondes, opnemers,..)
• Controlekringen met ohmse belasting• Digitale laagsignaalkringen (bus, etc.)• Laagsignaal kringen met TOR-uitgangen (opne-
mers, etc.)
• Controlekringen met inductieve belasting(relais, magneetschakelaars, spoelen, etc) metbijbehorende beveiliging
• AC voedingen• Voedingen verbonden aan vermogensappara-
tuur
• Soldeermachines• Vermogenskringen (algemeen)• Elektronische regelaars, schakelende voedin-
gen, etc.
1
Gevoelig
2Licht-
gevoelig
3
Licht-storend
4
Storend
+
++
++
+
Voorbeeld van te voeden signaal of aangeslotenapparatuurGevoeligStorendKlasse*
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 32
Bereiken van EMC in een installatie
33 Te
1
2
3
Kabels
Voorbeelden van kabels voor verschillende signaalklassen
Afgeschermdegeleiderparen
Kabel metgehele afscherming
Metalen kabelgoot
Metalen buis
Klasse* 1
Gevoeligesignalen
Klasse* 2
Licht-gevoeligesignalen
Klasse* 3
Licht-storendesignalen
Klasse* 4
Storendesignalen
Niet-gebruiktegeleider
Enkelegeleider
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 33
Bereiken van EMC in een installatie
34Te
1
2
3
Kabels
Prestaties van kabels in het kader van EMC
Enkelegeleider
2-geleiderparallel
Getwistegeleider-paren
Afgescherm-de getwistegeleider-paren
Aluminiumtapeafscherming
Vlecht
Afscherming+ vlecht
Gemiddeld
Gemiddeld
Goed
Goed
Gemiddeld
Uitstekend
Uitstekend
Acceptabel
Acceptabel
Goed tot100 kHz
Goed
Behoorlijk
Uitstekend
Uitstekend
Onvoldoende
Onvoldoende
Behoorlijk
Gemiddeld
Onvoldoende
Goed
Uitstekend
BF : 0 - 50 HzGeleidend
Uitgestraald
KabelBF < 5 MHz BF > 5-30 MHz
Slecht
Slecht
Goed
Commonmode
Geeneffect
1 : Als uitgaande en inkomende kabels zeerdicht bij elkaar liggen
2 : Afhankelijk van het aantal twist/meter
1 1 1
2
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 34
Bereiken van EMC in een installatie
35 Te
1
2
3
Kabels
Slecht
Goed
Uitstekend
Slecht
Slecht
Goed
Gemiddeld
Goed
Goed
Alleen voor ongevoelige apparatuur, laagspanningstoepassingen50Hz-60Hz
Tertiaire industrie, nauwelijks storende industriële omgeving
Tertiaire industrie, nauwelijksstorende industriële omgeving,signalen <10 Mhz
Licht-storende industriële omgevingen, lokale netwerken.Dataprocessing hardware
Industriële omgevingDataprocessing, meting, regelingLokale netwerkenMotorsturing, etc.
Zeer gevoelige producten in eensterk storende omgeving
Licht-storende
apparatuur
Lage industriëlestoring
Lage storing(radio,
fluorescentieverlichting)
Industriëlestoring
Zeer gevoeligeprodukten in een
sterk storendeomgeving
InkoppelingStorings-
niveauToepassingsgebiedCapacitieve,
inductieve koppelingDifferential
mode
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 35
Bereiken van EMC in een installatie
36Te
1
2
3
Bekabelingsregels
De tien geboden
Klasse* 3"Vermogen"
Klasse* 1"Analoog"
Klasse* 4"Vermogen"
Klasse* 2"Opnemers"
Klasse* 2"Opnemers"
Klasse* 4"Vermogen"
Gevlochten
Gevlochten: aluminium tape, metaalarmaturen, etc. vormen geen schild.
GOUDEN REGEL IN EMC
Verzorging hoog-frequent en laag-frequent potentiaal/vereffening van geleidende delen (massa’s)
- lokaal (installatie, machine, etc)
- op bedrijfsniveau1
Voer nooit gevoelige signaal klassen* (1-2) en storende klassen* (3-4) door dezelfde kabel of bundel van geleiders.2
Minimaliseer de lengte van het parallel lopen van kabels die verschillende signaalklassen * geleiden:gevoelig (klasse 1-2) en storende (klasse 3-4).
Minimaliseer de lengte van de kabels.
3
--- * Niet-gestandaardiseerde term, slechts bedoeld voor dit document ---
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 36
Bereiken van EMC in een installatie
37 Te
1
2
3
Bekabelingsregels
Des te langer de kabels parallel aan elkaar lopen,des te groter de vereiste afstand tussen de kabels is.
Maximaliseer de afstand tussen kabels, die verschillende signaalklassen* geleiden. Dit geldt in hetbijzonder voor gevoelige en storende signalen.
Deze oplossing is zeer doeltreffend en relatief goedkoop.4
Deze waarden zijn alleen bedoeld als informatie en veronderstellen dat de kabels op eenaardvlak gemonteerd worden en minder dan 30m lang zijn.
L 2 >> L1
Klasse 4
Klasse 2d1
L 1
Klasse 4
Klasse 2
d2>> d1
=
--- * Niet-gestandaardiseerde term, slechts bedoeld voor dit document. ---
10-20 cm
> 50 cm
> 50 cm
> 1 m
5 cm
Kla
sse
1* (g
evoe
lig)
10-20 cm
Kla
sse
2* (l
icht
-gev
oelig
)
Kla
sse
3* (l
icht
-sto
rend
)
Kla
sse
4* (s
tore
nd)
Aardvlak
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 37
Bereiken van EMC in een installatie
38Te
1
2
3
Bekabelingsregels
Zorg voor een continuïteit van de massa tussen kasten, machines, apparaten.
Voer alle geleiders zo dicht mogelijk langs de massa van het ene naar het andere eind(aardvlak in kast, geleidende delen van metalen, potentiaalvereffeningsstructuur voor
machine of gebouw, kabelgoten,etc.)
Apparaat A Apparaat B
Aardvlak
Kabel
Apparaat A Apparaat B
Aardvlak
Kabel
Begeleidende kabel
Goed
ZEER GOED
Kabel
Kast
Machine
ApparaatVoeding
Voe
din
g
Bes
turin
g
Kast
Machine
Apparaat
S1
S3S2
Minimaliseer het oppervlak van massalussen5
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 38
Bereiken van EMC in een installatie
39 Te
1
2
3
Bekabelingsregels
De uitgaande geleider moet altijd zo dicht mogelijk bij de teruggaande geleider worden geplaatst.6
Toepassen van 2 draads (2 geleiders) kabels verzorgen reeds het feit dat uitgaande en retour geleider overde gehele lengte naast elkaar liggen.
Voeding Voeding
Machine
Signalen van dezelfde klasse*
* : laagspanningssensoren ==> klasse 2
Signalen van dezelfde klasse*
Machine
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 39
Bereiken van EMC in een installatie
40Te
1
2
3
Bekabelingsregels
Toepassen van afgeschermde kabels maken het mogelijk kabels van verschillende klassen* in één kabelgoot te plaatsen.7
Klasse 4"Vermogen"
Klasse 2
"Opnemers"
Klasse 2"Opnemers" Klasse 4
"Vermogen"
Klasse 2"Opnemers"
Klasse 4"Vermogen"
D
Niet-afgeschermde kabels
Niet-afgeschermde kabels
of
Afgeschermde kabels
--- * Niet-gestandaardiseerde term, slechts bedoeld voor dit document. ---
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 40
Bereiken van EMC in een installatie
41 Te
1
2
3
Bekabelingsregels
Afscherming aansluiten aan beide zijden
• Zeer doeltreffend tegen storingen van buiten af (HF,etc.),
• Zeer doeltreffend zelfs bij de resonantiefrequentie van de kabel,
• Geen potentiaal verschil tussen kabel en massa,
• Maakt het mogelijk om kabels met verschillende signaal klassen (uitgaande van een goede360º verbinding en een goede potentiaalvereffening) in elkaars nabijheid te plaatsen,
• Erg sterk verminderend effect (HF) is 300,
• In geval van extreem hoge frequente signalen kunnen aardlekstromen geïnduceerd wordenvoor kabels met een lengte > 50-100 m.
Zeer doeltreffendOmdat LF en HF potentiaalvereffening een gouden regel is in EMC moet de afscherming aan beide zijden
geaard worden.
Afscherming verliest doeltreffendheid als de lengte van de kabel toeneemt.
Het verdient aanbeveling zoveel mogelijk verbindingen met de massa te maken.
Referentievlak
verbondenaan
de massa
L 10 - 15 m
Aansluiten van afscherming.8
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 41
Bereiken van EMC in een installatie
42Te
1
2
3
Bekabelingsregels
Te
• Inefficiënt voor HF storingen, etc. van bui-tenaf,
• Inefficiënt voor magnetische velden,
• Begrenst de capacitieve koppeling tussentwee geleiders,
• Er kan een groot poteniaalverschil bestaantussen de afscherming en de massa ==>dit is gevaarlijk en verboden (IEC 364).
Ondoeltreffend, vooral wanneer je het vergelijkt met mogelijkheden van zorgvuldig aangeslotenafscherming en de kosten hiervan.
Afscherming niet verbonden aan de aarde: verboden als het mogelijk isdeze afscherming aan te raken.
Referentievlak
verbonden aande massa
Afscherming aan één zijde aangesloten
• Inefficiënt voor storing van buitenaf in het HF gebied,
• Kan worden toegepast om een alleenstaande verbinding (opnemer, sensor, etc.) te bescher-men tegen LF elektrisch veld,
• Afscherming kan als antenne werken en resoneren
==> in dat geval is de storing erger dan zonder afscherming !,
• Maakt het mogelijk LF brom te vermijden,
==> brom wordt veroorzaakt door LF stroom in de afscherming.
==> dit is gevaarlijk en niet toegestaan volgens IEC 364
Gemiddelde doeltreffendheidBij afwezigheid van equipotentialiteit (brom), is aansluiting van slechts één zijde een aanvaardbare
oplossing om een goede werking te garanderen.
De afscherming moet hierom wordenbeschermd teken directe aanraking
Een groot potentiaalverschil kan aan het eind van een niet-geaardeafscherming ontstaan
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 42
Bereiken van EMC in een installatie
43 Te
1
2
3
Bekabelingsregels
Elke geleider in een kabel, die niet gebruikt wordt,moet altijd aan beide zijden verbonden worden met de massa.9
Voor signalen van klasse* 1 kan door deze methode LF brom gesuperponeerd worden op hetgewenste signaal indien de potentiaalvereffening van de verschillende massa’s van de installatieonvoldoende is.
Klasse 2
Klasse 4
Klasse 3
Klasse 4
Klasse 3
> 2
0 cm
Kla
sse
2
> 2
0 cm
90
90
Waarborg dat geleiders of kabels met signalen van verschillende klassen elkaar onder rechtehoeken kruisen, in het bijzonder voor gevoelige signalen (1-2) en storende signalen (3-4).10
--- * Niet-gestandaardiseerde term, slechts bedoeld voor dit document ---
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 43
Bereiken van EMC in een installatie
44Te
1
2
3
Kabelbanen
Kabelgoten
Juist aangesloten metalen kabelgoten, buizen, etc. zorgen voor een effectieve afscherming van kabels.
Gedrag bij EM storingen
Het afschermings-, beschermings- of schermeffect van een metalen kabelgoot is afhankelijkvan de positie van de kabel.
Zelfs de beste metalen kabelgoot is inefficiënt alsde eindverbindingen van slechte kwaliteit zijn.
Metalen kabelgootKunststof kabelgoot
Inefficiënt Uitstekend
Zoneblootgesteld
aanEM storingen
Zones beschermd tegenEM storingen
Open kabelgoot Hoekconstructie
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 44
Bereiken van EMC in een installatie
45 Te
1
2
3
Kabelbanen
Aansluitingen aan kasten
De uiteinden van de metalen kabelgoot, buis, etc. moeten met bouten op de kast worden vastgezetom een doeltreffende aansluiting te verkrijgen.
Verf = isolerend materiaal
Groen/geel geleider
Slecht Slecht
Uitstekend
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 45
Bereiken van EMC in een installatie
46Te
1
2
3
Kabelbanen
Positie van de kabels
GoedNiet aan teraden Uitstekend
Gemiddeld Uitstekend
Kabelgoten
Hoeken
Storingsgevoelige kabel
Zelfs de beste metalen kabelgoot is inefficiënt alsde eindverbindingen van slechte kwaliteit zijn.
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 46
Bereiken van EMC in een installatie
47 Te
1
2
3
Kabelbanen
Klasse 1 - 2"Discrete sensoren"
(gevoelig) Klasse 3 - 4"Vermogen"
(storend)
Klasse 1 - 2"Discrete sensoren"
(gevoelig) Klasse 3 - 4"Vermogen"
(storend)
Aanvaardbaar
Slecht
Storende en gevoelige kabels moeten in separate kabelbanen gelegd worden.
Klasse 3 - 4"Vermogen"
(storend)
Klasse 1 - 2"Discrete sensoren"
(gevoelig)
Klasse 1 - 2"Discrete sensoren"
(gevoelig) Klasse 3 - 4"Vermogen"
(storend)
UitstekendUitstekend
Slecht
Voor elke nieuweinstallatie
Voor elke bestaan-de installatie
Indien gevoelige en storende kabels in dezelfde kabelgoot liggen hoewel dit niet aanbevolen wordt,is het raadzaam de kabelgoot open te laten.
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 47
Bereiken van EMC in een installatie
48Te
1
2
3
Kabelbanen
Eindaansluitingen
De uiteinden van een metalen kabelgoot, buis, etc. moeten elkaar overlappen en met bouten aan elkaarworden gezet.
Een geleider van ongeveer 10 cm reduceert de effectiviteit van een kabelgoot met een factor 10.
(geen continuïteit van de massa)
Slecht
(geen continuïteit van de massa)
Slecht
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 48
Bereiken van EMC in een installatie
49 Te
1
2
3
Kabelbanen
Indien het niet mogelijk is om de kabelgoten te laten overlappen en de uiteinden met bouten vast tezetten:
==> plaats een korte brede band onder elke geleider of kabel
Uitstekend
Gemiddeld
Zelfs de beste metalen kabelgoot is inefficiënt alsde eindverbindingen van slechte kwaliteit zijn.
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 49
Bereiken van EMC in een installatie
50Te
1
2
3
Kabelbanen
Onjuiste methoden van het plaatsen van kabels
Holle ruimtein de
constructie
Buisop een
oppervlak
Muur
Ingemetseldegeleider
Directe bevestigingop de muur
en plafond metgebruik van clips,
banden etc.
Bandkabel, bus ...
Profiel,plint met groeven
PVC buis
Zelfs de beste metalen kabelgoot is inefficiënt alsde eindverbindingen van slechte kwaliteit zijn.
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 50
Bereiken van EMC in een installatie
51 Te
1
2
3
Kabelbanen
Aanbevolen methoden van het plaatsen van kabels
Metalen buis
Railkoker
Ingegraven kabel
Metalenkabelgoot
Metalenkabeldoorgang
Ondergronds openof geventileerd
kanaal
Ondergrondsgesloten kanaal
Kabelgeleidersof metalendraagvlak
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 51
Bereiken van EMC in een installatie
52Te
1
2
3
Verbindingen
Hier wordt aangenomen dat de lezer volledig op de hoogte is van HF verschijnselen, anders zie hoofdstuk 1(in het bijzonder het deel «Kabels»).
Type en lengte van de aansluitingen
Massaverbindingen, etc. moeten in elk geval zo kort en breed mogelijk zijn.
De kwaliteit van de VERBINDINGEN is net zo belangrijk als de juiste kabels, afscherming en een goede aarding.
De kwaliteit van de verbindingen is bepalend voor EMC.
N.B. : bij hoge frequenties (HF), is de lengte van de kabel van doorslaggevende aard (zie hoofdstuk 1).
Strip
Groen/geel geleiders
Gevlochten band,litze
L
l
Ll
< 3
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 52
Bereiken van EMC in een installatie
53 Te
1
2
3
Verbindingen
Het maken van een verbinding
Het is essentieel om een 'metaal-metaal' contact en een hoge contactdruk tussen deze geleidende delente realiseren.
Werkwijze:
1 - Geverfde metalen plaat,
2 - Verwijder de verflaag,
3 - Zorg voor een goede bevestiging; b.v. door middel van bout en moer verbinding met borgringen,
4 - Zorg dat het goede contact in de loop van de tijd gehandhaafd blijft!
==> breng verf of vet aan ter bescherming tegen corrosie na het aandraaien.
Verwijder isolerende coatings, verf etc. tussende contactvlakken
Borgring
Bout
Borgring
Bout
1 2 3 4
4
Verf spuitbus
Verf spuitbus
1 2 3
Verf spuitbus
De kwaliteit van de verbindingen is bepalend voor EMC.
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 53
Pince à rivet
Schroef of bout,borgring, oog
Gevlochten strip
Blanke, metalen plaat(opnieuw geverfd ter bescherming
tegen corrosie)Moer
Verf = isolerend materiaalVerf, lijm en teflon tape = isolerendematerialen
Lijm Teflon tape
Gelastegevlochten strip
LF - HF
LF - HFLF - HF
Bereiken van EMC in een installatie
Te
1
2
3
Verbindingen
Te vermijden valkuilen
54
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 54
Bereiken van EMC in een installatie
55 Te
1
2
3
Aansluiten van afscherming
Let op de isolerende kunststoflaag tussen de afschermingen de kabelmantel
Aansluitngen van het einde van een afscherming dienen een metaal op metaal verbinding te realiseren over de volle 360º.
Referentievlakverbonden aan
de massaIdeaal: contact over
Zorg voor direct contact van metaal
op metaal
Solderen van het kabeluiteinde
Klemmen van het kabeluiteinde
360
Verbindingen
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 55
Bereiken van EMC in een installatie
56Te
1
2
3
Filters
Plaatsing in kasten
LF - HF
Voeding
Uitgaande kabel naar:- actuator- machine
Verf = isolerendmateriaal
Filter
Uitstekend Uitstekend
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 56
Bereiken van EMC in een installatie
57 Te
1
2
3
Filters
HF
Voeding
Voeding
Filter
Filter
Uitgaandekabel naar:- actuator- machine
Uitgaande kabel naar:- actuator- machine
Goed
LF - HF
HF
Slecht
Het filter wordt als het ware'overbrugd' door de inkomende
en uitgaande kabels, dievlak langs elkaar liggen.
De inkomende kabel mag niet langs een uitgaande kabel worden geplaatst.
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 57
Bereiken van EMC in een installatie
58Te
1
2
3
Filters
De montage van filters
LF - HF
Voeding
Filter Filter Filter
LF - HF LF - HF
GoedSlecht
Uitstekend
Verf = isolerend
Filters moeten gemonteerd worden waar de kabels de kast binnen komen en direct bevestigd worden aande massa of het aard- of referentievlak van de kast.
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 58
Bereiken van EMC in een installatie
59 Te
1
2
3
Filters
Aansluiten van de filters
Leg de kabels zo dicht mogelijk langs het aardvlak in de kast.
Slecht GoedVerf = isolerend materiaa
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 59
Bereiken van EMC in een installatie
60Te
1
2
3
Overspannings-
begrenzersOverspanningsbegrenzers of ontstoringsfilters voor
spoelen
Overspanningsbegrenzing
Begrenzing van over-spanning tot de grens-waarde van 2 maal de maximum stuurspanning Uc.
Begrenzing van over-spanning tot de grens-waarde van 2 maal de maximum stuurspanning Uc.
Goede begrenzing: ter grootte van 2 maal de stuurspanning Uc.
(Variabel afhankelijk van moment van afschakeling, spoeltype en R en C waarde).
Geen begrenzing.
Hoge overspanning tot enkele kV’s voorafgegaan door een serie schakel-pulsen met steile golf-fronten.
Oscillogram Circuitdiagram
- - -
De RC-kring
dempt degolffronten
Varistor
Bi-directioneleafvlak diode
Vrijloop-diode
> 1 kvA1
A2
2Uc
Vaste waarde
Uc
Geenoverspanning
Totale eliminatie van de overspanning.
Type interferentieonderdrukking
De verschillende hulpmiddelen hieronder zijn bedoeld ter reductie van:- (af)schakel pieken- rest frequentie (transiënten) (amplitude, aantal en gradiënt van doorslagspanningen)
2Uc
Vaste waarde
2Uc
K
A1
A2
K
R
C
Uc
A1
A2
K
U
Uc
Uc
Uc
A1
A2
K
A1
A2
K
+
-
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 60
Bereiken van EMC in een installatie
61 Te
1
2
3
Overspannings-
begrenzers
Effect op de werking
Tr1
Tr = 1 tot 2
Tr1
Uitschakel-tijd
Tr = 1,2 tot 2
Tr1
Tr = 1,2 tot 2
Tr1
Tr = 4 tot 8
Tr1
Toepassing
Stijging van uitschakeltijd met een factor tussen 1,2 en 2
Stijging van uitschakeltijd met een factor tussen 1,2 tot 2
Stijging van uitschakeltijd met een factor tussen 1 en 2
(Algemeen aanvaard, gezien de grote spreiding van uitschakeltijden met AC)
Stijging van uitschakeltijd met factor tussen 4 tot 8
(Variabel, afhankelijk van type en grootte van de elektromagneet)
Toepassing bij zowel AC als DC gestuurde apparatuur.Hulp bij afschakelen (verminderde slijtage van contacten)Effect op hoge frequenties (HF) :– Voordat de drempelwaarde bereikt wordt, kan een serie van doorslag pulsen van korte duur voorkomen, afhankelijk van het type contact en de grootte van Uc.– Mogelijk voor korte duur vloeien van een hoogfrequente stroom van lage amplitude in het stuurcircuit.Mogelijkheid om grote hoeveelheid energie (meer dan RC) te verwerken.
Toepassing bij zowel AC als DC gestuurde apparatuur (exclusief één richting afvlakdiodes, die interferentie onderdrukking hebben)Hulp bij afschakelen (verminderde slijtage van contacten)Effect op hoge frequenties (HF) :– Kleine restfrequentie (HF) verminderd risico op doorslag voor lage spanningen (Uc)– Mogelijk voor korte duur vloeien van een hoogfrequente stroom van lage amplitude in het stuurcircuit bij stuurspanningen > 200V (HF gedrag gelijk aan dat van de varistor)
Toepassing bij AC gestuurde apparatuur. Weinig gebruikt in D.C.(omvang en kosten van begrenzer)Hulp bij afschakelen (verminderde slijtage van contacten)Effect op hoge frequenties (HF) :– Elimineert steile golven of doorslag ontlading (geen doorgang van HF stroom in stuurcircuit).– Slechts een gedempte laagfrequente(LF) oscillerende spanningsvorm (van 100 kHz) is zichtbaar.
•
••
•••
•
•
••
•••
•
Standaard overspanning over de aansluitingen van een spoel die onderbroken wordt door een contact
Voorbeeld: magneetschakelaar, 9A uitvoering
Voor details, zie Hoofdstuk 1
Toepassing bij DC gestuurde apparatuur (gepolariseerd component)Hulp bij afschakelen (verminderde slijtage van contacten)Effect op hoge frequenties (HF) :– Bij uitschakeling verwerkt de diode de opgeslagen energie van de inductie in de vorm van een stroom, de spanning over de aansluitingen is bijna gelijk aan nul en de spanning over de aansluitingen van de stuurcontacten is gelijk aan UcGeen risico van doorslag en overeenkomstige HF interferentie.
Combinatie van afvlakdiodes + RC circuits combineert de voordelen van beiden.
•
•
•
•
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 61
Bereiken van EMC in een installatie
62Te
1
2
3
Ferrietkernen
De “uitgaande” en “terugkomende” geleiders van het te zuiveren signaal moetenbeiden de ferrietkern passeren.
Deelbare ferriethulzen zijn gemakkelijker te installeren maar zijn minder doeltreffend dan massieve (geslo-ten) ferriethulzen.
Ferrietkern
Geleider
Ferriethuls
Bandkabel
Ferrietbundel
Het aantal windingen verhoogt de doeltreffendheid maarveroorzaakt tevens een capaciteit tussen de windingen.Het maximaal aantal windingen dat niet mag overschre-den worden is afhankelijk van:
-interferentie frequentie
-draad
-ferrietkern
==> Testen noodzakelijk om de optimale configuratiete vinden
Uitstralingsprobleem: ferrietkern moet zo dicht mogelijk geplaatst zijn bij het storende apparaat.
Immuniteitsprobleem: ferrietkern moet zo dicht mogelijk geplaatst zijn bij het gevoelige apparaatals bij het storende apparaat de storing niet onderdrukt kan worden of hetstorende apparaat niet kan worden geïdentificeerd.
TELME 477 EMC-H2 17-09-2003 12:51 Pagina 62
EMC normen, faciliteiten en tests
1 Te
1
2
3
HOOFDSTUK 3
EMC NORMEN,
FACILITEITEN
EN TESTS
EMC normen, faciliteiten en tests
2Te
1
2
3
Normen
Inleiding
Een norm is een verzameling regels, beschrijvingen en methoden die producenten kun-nen gebruiken als referentie bij het definiëren en testen van één van zijn produkten.
Drie soorten EMC normen
Basisnormen
Dit zijn normen of richtlijnen die in algemene termen, de eisen met betrekking tot EMC(verschijnselen, testen, etc. ) definiëren.
Deze normen zijn van toepassing op alle produkten en worden gebruikt als referentiemet name door comités, die specifieke normen moeten opstellen.
Generiek (Europese) normen
Deze normen definiëren de essentiële eisen met betrekking tot de maximale niveauswaartegen ieder produkt bestand dient te zijn, alsmede typen tests e.d., afgeleid van debasisnormen.
Als er geen produkt- of produktfamilienorm bestaat , zijn ze van toepassing op ieder pro-dukt dat in een bepaalde omgeving is geïnstalleerd.
Produkt- of produktfamilienorm
Deze normen definiëren de van toepassing zijnde constructiebepalingen, karakteristie-ken, testmethoden, testniveaus, etc. voor bepaalde produkten of produktfamilies.
Indien deze normen bestaan gaan deze uit boven de generieke normen.
N.B.: Het soort norm is weergegeven in de koptekst van iedere publikatie.
EMC normen, faciliteiten en tests
3 Te
1
2
3
Normen
De normerende instellingen
CISPR: Comité International Spécial des Peturbations RadioélectriquesSpeciaal internationaal comité over radio-interferentie
IEC: International Electrotechnical Commission (Geneva)Internationale elektrotechnische commissie (Genève)
CENELEC: Comité Européan de Normalisation Electrotechnique (Bruxelles)Europese commissie voor elektrotechnische standaardisatie (Brussel)
De documentatiereferenties beginnen met de letters EN, ENV, HD..
UTE: Union Technique de l’Electricité in Frankrijk.Franse Elektrotechnische Unie
NNI: Nederlands Normalisatie InstituutDe NNI documentatiereferenties beginnen met de letters NEN
BIN: Belgisch Instituut voor NormalisatieDe BIN documentatiereferenties beginnen met de letters NBN
CISPR publikaties
De eerste CISPR publikaties werden in 1934 gedrukt. Ze richten zich op de beveiligingvan de uitzending en de ontvangst van radiogolven.
Deze publikaties definiëren met name de testomstandigheden en emissiegrenzen voorelektrische en elektronische produkten.
EMC normen, faciliteiten en tests
4Te
1
2
3
Normen
Voorbeelden van CISPR publikatiesvan toepassing op onze produkten
CISPR 11 - 1990 Grenswaarden en meetmethoden voor radiostoring door HF-appara-tuur voor industriële, wetenschappelijke en medische doeleinden(NEN-EN 55011 : 1991); (NBN-C 92011 : 1993)
CISPR 14 - 1993 Grenswaarden en meetmethoden voor de radiostoringseigen-schappen van door elektromotoren aangedreven toestellen en vanthermische toestellen voor huishoudelijke en aanverwant gebruik,elektrisch handgereedschap en soortgelijke elektrische apparaten(NEN-EN 55014: 1993); (NBN-EN 55014 : 1994).
CISPR 16 -1 -1993 Specification for radio disturbance and immunity measuringapparatus and methodsDeel 1: Radio disturbance and immunity measuring apparatus
CISPR 17 - 1981 Methods of measurement of supression characteristics of passiveradio interference filters and suppression components
CISPR 18 - 1 - 1982 Radio interference characteristics of overhead power lines andhigh-voltage equipmentDeel 1: Descripton of phenomena
CISPR 22-1993 Grenswaarden en meetmethoden van radiostoringskenmereken vangegevensverwerkende apparatuur (NEN-EN 55022: 1987); (NBN-EN55022: 1996).
EMC normen, faciliteiten en tests
5 Te
1
2
3
Normen
IEC publikaties
Normen uit de IEC 801-X serie
Normen uit de IEC 801-X serie verschenen voor het eerst in de beginjaren ‘70. Deze nor-men hebben betrekking op de elektromagnetische compatibiliteit van meet- en bestu-ringsuitrustingen in industriële processen.
Ze zijn bedoeld voor producenten en gebruikers van deze uitrustingen.
Deze normen worden momenteel vervangen door normen uit de IEC 1000-4-X serie
Normen uit de IEC 1000-X-X serie
IEC 1000-X-X publikaties zijn totaal gewijd aan de elektomagnetische compatibiliteit enbevatten alle IEC normen met betrekking tot dit onderwerp sinds 1991.
EMC normen, faciliteiten en tests
6Te
1
2
3
NormenD
eel
Alg
emee
n
Om
gevi
ng
Gre
nzen
Bep
roev
inge
nen m
eett
echn
ieke
n
IEC
555-
2
555-
3
801-
1
801-
2
Hui
dig
e IE
Cre
fere
ntie
IEC
100
0-1-
1 (1
992)
IEC
100
0-2-
1 (1
990)
IEC
100
0-2-
2 (1
990)
IEC
100
0-2-
3 (1
992)
IEC
100
0-2-
4 (1
994)
IEC
100
0-2-
5 (1
995)
IEC
100
0-3-
2(19
95)
IEC
100
0-3-
3 (1
994)
IEC
100
0-3-
5 (1
994)
IEC
100
0-4-
1 (1
992-
12)
IEC
100
0-4-
2 (1
995-
01)
Ond
erw
erp
Ap
plic
atio
n an
d
inte
rpre
tatio
n of
fu
ndam
enta
ld
efin
ition
s an
d t
erm
s.
Ele
ctro
mag
netic
env
ironm
ent
for
cond
ucte
d l
ow-
freq
uenc
y (L
F) in
terf
eren
ce a
nd t
he t
rans
mis
sion
of
sign
als
over
pub
lic s
upp
ly n
etw
orks
.
Com
pat
ibili
teits
nive
au’s
voo
r la
agfr
eque
nte
gele
ide
stor
inge
n en
op
enb
are
laag
span
ning
snet
ten.
Rad
iate
d p
heno
men
a an
d c
ond
ucte
d p
heno
men
aat
freq
uenc
ies
othe
r th
an m
ains
freq
uenc
ies.
Com
pat
ibili
teits
nive
aus
voor
laag
freq
uent
e ge
leid
est
orin
gen
in in
dus
trië
le o
mge
ving
en.
Cla
ssifi
catio
n of
ele
ctro
mag
netic
env
ironm
ents
.
Lim
ietw
aard
en
voor
em
issi
e va
n ha
rmon
isch
est
rom
en (
Inga
ngst
room
van
de
toes
telle
n kl
eine
rd
an o
f gel
ijk a
an 1
6 A
).
Lim
ietw
aard
en v
oor
span
ning
ssch
omm
elin
gen
enfli
kker
ing
in l
aags
pan
ning
snet
ten
voor
ap
par
atuu
rm
et e
en in
gang
sstr
oom
tot
en
met
16
A p
er fa
se.
Lim
itatio
n of
vo
ltage
flu
ctua
tions
an
d
flick
er
inlo
w-v
olta
ge s
yste
ms
for
equi
pm
ent
havi
ng a
rat
edcu
rren
t >
16
A.
Ove
rzic
ht
van
imm
unite
itsp
roev
en;
Alg
emen
eE
MC
-pub
likat
ie.
Ele
ktro
stat
isch
e on
tlad
ing;
Im
mun
itiet
spro
ef;
Alg
emen
e E
MC
-pub
likat
ie.
Verg
elijk
bar
eE
uro
norm
EN
/EN
V
EN
610
00-3
-2 (
1995
)
EN
610
00-3
-3 (
1995
)
EN
610
00-4
(19
94-0
8)
EN
610
00-4
-2
(nog
nie
t ge
pub
licee
rd)
Verg
elijk
bar
e na
tio
nale
norm
NE
N /
NB
N
NV
N11
000-
2-2:
199
3
NE
N 1
1000
-2-4
: 199
5N
BN
-EN
610
00-2
-4: 1
995
NE
N 1
1000
-3-2
: 199
5N
BN
-EN
610
00-3
-2: 1
996
NE
N 1
1000
-3-3
: 199
5N
BN
-EN
610
00-3
-3: 1
995
NE
N 1
1000
-4-1
: 199
4N
BN
-EN
610
00-4
-1: 1
995
NE
N 1
1000
-4-2
: 199
5N
BN
-EN
610
00-4
-2: 1
994
EMC normen, faciliteiten en tests
7 Te
1
2
3
NormenD
eel
Bep
roev
inge
nen m
eett
echn
ieke
n(v
ervo
lg)
Inst
alla
tieaa
nbev
elin
gen
IEC
801-
3
801-
4
801-
5
Hui
dig
e IE
Cre
fere
ntie
IEC
100
0-4-
3 (1
995-
02)
IEC
1000
-4-4
(19
95-0
1)
IEC
1000
-4-5
(19
95-0
2)
pr IE
C10
00-4
-6
IEC
1000
-4-7
(19
91-0
7)
IEC
1000
-4-8
(19
93-0
6)
IEC
1000
-4-9
(19
93-0
6)
IEC
1000
-4-1
0 (1
993-
06)
IEC
1000
-4-1
1 (1
994-
06)
pr IE
C10
00-4
-12
IEC
1000
-5-1
IEC
1000
-5-2
IEC
1000
-5-3
Ond
erw
erp
Test
ing
of
imm
unity
to
ra
dia
ted
ra
dio
freq
uenc
yel
ectr
omag
netic
fiel
ds
Sne
lle e
lekt
risch
e tr
ansi
ënte
n en
law
ines
; Im
mun
i-te
itsp
roef
; Alg
emen
e E
MC
-pub
likat
ie
Sto
otsp
anni
ngen
; Im
mun
iteits
pro
ef;
Alg
emen
eE
MC
-pub
likat
ie
Imm
unity
to
co
nduc
ted
in
terf
eren
ce
ind
uced
b
yra
dio
freq
uenc
y fie
lds
Alg
emen
e le
idra
ad v
oor
het
met
en,
en d
e m
eeta
p-
par
atuu
r, va
n ha
rmon
isch
en
en
tuss
enha
rmon
i-sc
hen
in e
lekt
ricite
itsne
tten
en
daa
raan
aan
gesl
o-te
n ap
par
atuu
r.
Mag
netis
che
imm
unite
itsp
roef
b
ij ne
tfre
que
ntie
;A
lgem
ene
EM
C-p
ublik
atie
Pul
s-m
agne
tisch
vel
d;
Imm
unite
itsp
roef
; A
lgem
e-ne
EM
C-p
ublik
atie
Ged
emp
t os
cille
rend
m
agne
tisch
ve
ld;
Imm
uni-
teits
pro
ef; A
lgem
ene
EM
C-p
ublik
atie
Imm
unite
itsp
roev
en v
oor
kort
ston
dig
e sp
anni
ngs-
dal
inge
n en
-on
der
bre
king
en e
n sp
anni
ngsv
aria
-tie
s; A
lgem
ene
EM
C-p
ublik
atie
Test
ing
of i
mm
unity
to
dam
ped
osc
illat
ing
wav
es;
Bas
ic E
MC
pub
licat
ion.
Gen
eral
con
sid
erat
ions
Ear
thin
g an
d w
iring
Ext
erna
l inf
luen
ces
Verg
elijk
bar
eE
uro
norm
EN
/EN
V
EN
V 5
0140
(199
3)
EN
610
00-4
-4(n
og n
iet
gep
ublic
eerd
)
EN
610
00-4
-5(n
og n
iet
gep
ublic
eerd
)
EN
V 5
0141
(199
3)
EN
610
00-4
-7 (1
993-
03)
EN
610
00-4
-8 (1
993-
09)
EN
610
00-4
-9 (1
993-
09)
EN
610
00-4
-10
(199
3-09
)
EN
610
00-4
-11
(199
4-09
)
Verg
elijk
bar
e na
tio
nale
norm
NE
N /
NB
N
NE
N 1
1000
-4-4
: 199
5N
BN
-EN
610
00-4
-4: 1
994
NE
N 1
1000
-4-5
: 199
5N
BN
-EN
610
00-4
-5: 1
996
NE
N 1
1000
-4-7
: 199
3N
BN
-EN
610
00-4
-7: 1
995
NE
N 1
1000
-4-8
: 199
4N
BN
-EN
610
00-4
-8: 1
995
NE
N 1
1000
-4-9
: 199
4N
BN
-EN
610
00-4
-9: 1
995
NE
N 1
1000
-4-1
0: 1
994
NB
N-E
N 6
1000
-4-1
0: 1
995
NE
N 1
1000
-4-1
1: 1
994
NB
N-E
N 6
1000
-4-1
1: 1
995
NB
N-E
N 6
1000
-4-1
2:19
94
EMC normen, faciliteiten en tests
8Te
1
2
3
Normen
CENELEC publikaties
EN of ENV... publikaties geven de normen, die van toepassing zijn in de hele Europesevrijhandelszone (EFTA).
Ze worden momenteel geharmoniseerd met de EMC richtlijn.
Ze geven de bestaande internationale normen weer.
Voorbeeld: EN 55011 staat voor CISPR 11
EN 61000-4-1 staat voor IEC 1000-4-1
Generieke (europese) normen
Bij afwezigheid van specifieke produkt- of produktfamilienormen, zijn de generieke nor-men van toepassing in de Europese vrijhandelszone (EFTA)
Ze zijn geharmoniseerd op europees niveau
Produkt- of produktfamilienorm
Deze normen zijn van toepassing op de aangegeven produkten of produktfamilies.
Ze definiëren de betreffende eisen en testniveaus.
In Europa, als ze bestaan en geharmoniseerd zijn, gaan ze boven generieke en basisnor-men
Voorbeeld: EN 60947-1 A11
Low-voltage switchgear and controlgear (general), Amendment A11: Specific EMCdetails.Laagspanningsschakelmateriaal en besturingscomponenten (algemeen), WijzigingsbladA11: Specifieke EMC details
EMC normen, faciliteiten en tests
9 Te
1
2
3
EMC faciliteiten en tests
Nationale normen
Deze worden in Nederland uitgegeven door het NNI en in België door het BIN
De huidige in omloopzijnde normen verwoorden de europese normen
Voorbeeld: NF EN 60947-1 A11 (Frankrijk)
DIN EN 60947-1 A11 (Duitsland)
NEN EN 60947-1 A11 (Nederland)
NBN EN 60947-1 A11 (België)
Deze normen vervangen bestaande nationale normen die op deze onderwerpen betrek-king hebben
Voorbeeld: VDE 871,875...
EMC faciliteiten en tests
Er moet onderscheid worden gemaakt tussen twee soorten tests welke op produktenkunnen worden uitgevoerd gebruikmakend van de juiste middelen.
Test van het type
Deze type-tests zijn tests die door de producent worden uitgevoerd om zijn produkt tekwalificeren voor deze voor verkoop wordt vrijgegeven.
Tests op lokatie
Deze zogenaamde on-site tests zijn test die worden uitgevoerd op uitrustingen inclusiefde produkten. Deze worden uitgevoerd onder de verantwoordelijkheid van de afnemeren zijn bedoeld om een installatie, uitrusting of machine goed te keuren.
Testfaciliteiten
De faciliteiten en uitvoering om deze tests te verrichten zijn gedetailleerd beschreven inde normen.
Beschrijving EMC verschijnselen
1 Te
Index
AAard/massa verbinding 2-13; 2-14;
2-15; 2-16; 2-17 Aarde 1-40Aardingsysteem 2-8Aardvlak 2-28Afscherming 2-41; 2-55Antenne-effect 1-52
BBandverbinding 2-14Bekabeling 2-36Belastingen 1-20; 1-23Bliksem 1-27Bron 1-8; 1-20
CCapacitiet 1-4Common mode 1-33; 1-56; 1-57
DDifferential mode 1-33; 1-56Distorsie factor 1-11Doorsnede 1-51
EElektrische motoren 1-25
FFerrietkern 1-57; 2-62Filters 1-54; 2-56Flikkeren 1-18; 1-19Fluorescntie verlichting 1-27Fourier 1-10Frequentie 1-3; 1-4; 1-49
GGebouw 2-9Geleider 1-49Groen/geel 1-53
HHalfgeleiders 1-23Harmonischen 1-10; 1-12
Beschrijving EMC verschijnselen
2Te
Index
IImmuniteit 1-6Immuniteitsmarge 1-6Inductantie 1-4Installatie 2-24Isolatie 2-19
KKabelgoten 2-44Kabellopen 2-44Kabels 1-49; 2-32Kast 2-12, 2-26, 2-45Klasse 2-32Koppeling 1-30; 1-32; 1-34
LLitze 2-13Lussen 1-46; 1-47
MMachine 2-11Massa 1-42Motoren 1-25
NNormen 3-2
OOnderhoud 2-5Ontkoppelen 1-38Ontlading 1-16Ontwerp 2-4Optocoupler 1-39Overdracht 1-30Overspanningsbegrenzers 2-60
PPositie 2-46Prestaties 2-34Procedure 2-3Puntlassen 1-28
RReferentievlak 2-28Regels 2-36
Beschrijving EMC verschijnselen
3 Te
Index
SSignalen 2-32Stelsels 2-20Stervormige configuratie 1-48Storing 1-9; 1-18; 1-20; 1-29; 1-30; 1-38Susceptibiliteit 1-6
TToepassingsgebied 1-6Transformator 2-19; 2-25Transienten 1-14
UUitrusting 2-11
VValkuilen 2-54Veiligheid 1-42Verbeteren 2-5Verbetering 2-6Verbindingen 2-45; 2-48; 2-52Voeding 2-18
Ondanks alle aan de samenstelling van de tekst bestede zorg, kan Schneider MGTE B.V. Nederlandgeen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade die zou kunnen voortvloeien uit enige foutdie in deze uitgave zou kunnen voorkomen.
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in eengeautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt worden, in enige vorm of op enige wijze, het-zij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaandeschriftelijke toestemming van Schneider MGTE B.V. Nederland.
top related