e r international research fellows association’s … · 2019-03-13 · n impact factor – 6.261...

Impact Factor – 6.261 ISSN – 2348-7143

INTERNATIONAL RESEARCH FELLOWS ASSOCIATION’S

RESEARCH JOURNEY International E-Research Journal

PEER REFREED & INDEXED JOURNAL

February-2019 Special Issue – 112

This Journal is indexed in :

- University Grants Commission (UGC) - Scientific Journal Impact Factor (SJIF) - Cosmoc Impact Factor (CIF) - Global Impact Factor (GIF) - International Impact Factor Services (IIFS)

For Details Visit To : www.researchjourney.net SWATIDHAN PPPPUBLICATIONS

I

N

T

E

R

N

A

T

I

O

N

A

L

R

E

S

E

A

R

C

H

F

E

L

L

O

W

S

A

S

S

O

C

I

A

T

I

O

N

S

माग�दश�कमाग�दश�कमाग�दश�कमाग�दश�क डॉ. �यो�ा सोनखासकरडॉ. �यो�ा सोनखासकरडॉ. �यो�ा सोनखासकरडॉ. �यो�ा सोनखासकर �ाचाय�,�ाचाय�,�ाचाय�,�ाचाय�, म.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ालय, म.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ालय, म.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ालय, म.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ालय, िसडको, नािशक.िसडको, नािशक.िसडको, नािशक.िसडको, नािशक.

काय�कारी संपादक काय�कारी संपादक काय�कारी संपादक काय�कारी संपादक डॉ.डॉ.डॉ.डॉ. शकंर बो�हाडेशकंर बो�हाडेशकंर बो�हाडेशकंर बो�हाडे वववव डॉ.डॉ.डॉ.डॉ. रा�लरा�लरा�लरा�ल पाटील पाटील पाटील पाटील मराठी िवभागमराठी िवभागमराठी िवभागमराठी िवभाग,,,, म.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ालय, म.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ालय, म.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ालय, म.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ालय, िसडको, नािशक.िसडको, नािशक.िसडको, नािशक.िसडको, नािशक.

मु�य संपादक मु�य संपादक मु�य संपादक मु�य संपादक डॉ. धनराज धनगरडॉ. धनराज धनगरडॉ. धनराज धनगरडॉ. धनराज धनगर (यवेला)(यवेला)(यवेला)(यवेला)

महा�मा फुल े: �ि�महा�मा फुल े: �ि�महा�मा फुल े: �ि�महा�मा फुल े: �ि��व�व�व�व, िवचार आिण सािह�य , िवचार आिण सािह�य , िवचार आिण सािह�य , िवचार आिण सािह�य

‘RESEARCH JOURNEY’ International E- Research Journal

Impact Factor - (SJIF) – 6.261, (CIF ) - 3.452(2015), (GIF)–0.676 (2013)

Special Issue 112: महा�मा फुलेमहा�मा फुलेमहा�मा फुलेमहा�मा फुले : : : : �ि�व�ि�व�ि�व�ि�व,,,, िवचार आिण सािह�यिवचार आिण सािह�यिवचार आिण सािह�यिवचार आिण सािह�य UGC Approved Journal

ISSN :

2348-7143

February-2019

1 Website – www.researchjourney.net Email - researchjourney2014gmail.com

Impact Factor – 6.261 ISSN – 2348-7143

INTERNATIONAL RESEARCH FELLOWS ASSOCIATION’S

RESEARCH JOURNEY International E-Research Journal

PEER REFREED & INDEXED JOURNAL

February-2019 Special Issue – 112

SWATIDHAN IIIINTERNATIONAL PPPPUBLICATIONS For Details Visit To : www.researchjourney.net

© All rights reserved with the authors & publisher Price : Rs. 800/-

माग�माग�माग�माग�दश�कदश�कदश�कदश�क डॉ. �यो�ा सोनखासकरडॉ. �यो�ा सोनखासकरडॉ. �यो�ा सोनखासकरडॉ. �यो�ा सोनखासकर �ाचाय�,�ाचाय�,�ाचाय�,�ाचाय�, म.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ालय, म.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ालय, म.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ालय, म.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ालय, िसडको, नािशक.िसडको, नािशक.िसडको, नािशक.िसडको, नािशक.

काय�कारी संपादक काय�कारी संपादक काय�कारी संपादक काय�कारी संपादक डॉ.डॉ.डॉ.डॉ. शकंर बो�हाडेशकंर बो�हाडेशकंर बो�हाडेशकंर बो�हाडे वववव डॉ. डॉ. डॉ. डॉ. रा�लरा�लरा�लरा�ल पाटील पाटील पाटील पाटील मराठी िवभाग, मराठी िवभाग, मराठी िवभाग, मराठी िवभाग, म.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ाम.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ाम.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ाम.िव.�. समाजाच ेकम�वीर शातंारामबाप ूक डाजी वावरे महािव"ालय, लय, लय, लय, िसडको, नािशक.िसडको, नािशक.िसडको, नािशक.िसडको, नािशक.

मु�य संपादक मु�य संपादक मु�य संपादक मु�य संपादक डॉ. धनराज धनगरडॉ. धनराज धनगरडॉ. धनराज धनगरडॉ. धनराज धनगर (यवेला)(यवेला)(यवेला)(यवेला)

महा�मा फुल े: �ि�महा�मा फुल े: �ि�महा�मा फुल े: �ि�महा�मा फुल े: �ि��व�व�व�व, िवचार आिण सािह�य , िवचार आिण सािह�य , िवचार आिण सािह�य , िवचार आिण सािह�य




ISSN :

2348-7143

February-2019


Editorial Board

Chief Editor - Executive Editors :

Dr. Dhanraj T. Dhangar, Prof. Tejesh Beldar, Nashikroad (English)

Assist. Prof. (Marathi) Dr. Gajanan Wankhede, Kinwat (Hindi)

MGV’S Arts & Commerce College, Mrs. Bharati Sonawane-Nile, Bhusawal (Marathi)

Yeola, Dist – Nashik [M.S.] INDIA Dr. Rajay Pawar, Goa (Konkani) Co-Editors -

� Mr.Tufail Ahmed Shaikh- King Abdul Aziz City for Science & Technology, Riyadh, Saudi Arabia.

� Dr. Anil Dongre - Head, Deptt. of Management, North Maharashtra University, Jalgaon

� Dr. Shailendra Lende - R.T.M. Nagpur University, Nagpur [M.S.] India

� Dr. Dilip Pawar - BoS Member (SPPU), Dept. of Marathi, KTHM College, Nashik.

� Dr. R. R. Kazi - North Maharashtra University, Jalgaon.

� Prof. Vinay Madgaonkar - Dept. of Marathi, Goa University, Goa, India

� Prof. Sushant Naik - Dept. of Konkani, Govt. College, Kepe, Goa, India

� Dr. G. Haresh - Associate Professor, CSIBER, Kolhapur [M.S.] India

� Dr. Munaf Shaikh - N. M. University, Jalgaon & Visiting Faculty M. J. C. Jalgaon

� Dr. Samjay Kamble -BoS Member Hindi (Ch.SU, Kolhapur), T.K. Kolekar College, Nesari

� Prof. Vijay Shirsath - Nanasaheb Y. N. Chavhan College, Chalisgaon [M.S.]

� Dr. P. K. Shewale - Vice Principal, Arts, Science, Commerce College, Harsul [M.S.]

� Dr. Ganesh Patil - M.V.P.’s, SSSM, ASC College, Saikheda, Dist. Nashik [M.S.]

� Dr. Hitesh Brijwasi - Librarian, K.A.K.P. Com. & Sci. College, Jalgaon [M.S.]

� Dr. Sandip Mali - Sant Muktabai Arts & Commerce College, Muktainagar [M.S.]

� Prof. Dipak Patil - S.S.V.P.S.’s Arts, Sci. and Com. College, Shindhkheda [M.S.]

Advisory Board -

� Dr. Marianna kosic - Scientific-Cultural Institute, Mandala, Trieste, Italy.

� Dr. M.S. Pagare - Director, School of Languages Studies, North Maharashtra University, Jalgaon � Dr. R. P. Singh -HoD, English & European Languages, University of Lucknow [U.P.] India

� Dr. S. M. Tadkodkar - Rtd. Professor & Head, Dept. of Marathi, Goa University, Goa, India.

� Dr. Pruthwiraj Taur - Chairman, BoS., Marathi, S.R.T. University, Nanded.

� Dr. N. V. Jayaraman - Director at SNS group of Technical Institutions,Coimbatore

� Dr. Bajarang Korde - Savitribai Phule Pune University Pune, [M.S.] India

� Dr. Leena Pandhare - Principal, NSPM’s LBRD Arts & Commerce Mahila Mahavidyalaya, Nashik Road

� Dr. B. V. Game - Act. Principal, MGV’s Arts and Commerce College, Yeola, Dist. Nashik.

Review Committee -

� Dr. J. S. More – BoS Member (SPPU), Dept. of Hindi, K.J.Somaiyya College, Kopargaon

� Dr. S. B. Bhambar, BoS Member Ch.SU, Kolhapur, T.K. Kolekar College, Nesari

� Dr. Uttam V. Nile - BoS Member (NMU, Jalgaon) P.S.G.V.P. Mandals ACS College, Shahada

� Dr. K.T. Khairnar– BoS Member (SPPU), Dept. of Commerce, L.V.H. College, Panchavati

� Dr. Vandana Chaudhari KCE’s College of Education, Jalgaon � Dr. Sayyed Zakir Ali , HOD, Urdu & Arabic Languages, H. J. Thim College, Jalgaon � Dr. Sanjay Dhondare – Dept. of Hindi, Abhay Womens College, Dhule

� Dr. Amol Kategaonkar – M.V.P.S.’s G.M.D. Arts, B.W. Commerce & Science College, Sinnar.

Published by –

© Mrs. Swati Dhanraj Sonawane, Director, Swatidhan International Publication, Yeola, Nashik

Email : swatidhanrajs@gmail.com Website : www.researchjourney.net Mobile : 9665398258




ISSN :

2348-7143

February-2019


अनु�मिणका अनु�मिणका अनु�मिणका अनु�मिणका

अ.�.अ.�.अ.�.अ.�. लेखाच ेशीषक लेखाच ेशीषक लेखाच ेशीषक लेखाच ेशीषक लखेक / लेिखका लखेक / लेिखका लखेक / लेिखका लखेक / लेिखका प.ृ�.प.ृ�.प.ृ�.प.ृ�. 1 महा�मा फुले : स�यशोधक समाज आिण त�व�ान डॉ.सतंोष तागडडॉ.सतंोष तागडडॉ.सतंोष तागडडॉ.सतंोष तागड 05 2 महा�मा फुले यांच ेसािह�य : िवचार आिण लेखन डॉ.डॉ.डॉ.डॉ. सिवता खोकलेसिवता खोकलेसिवता खोकलेसिवता खोकल े 08 3 महा�मा फुले यांच ेसािह�य व समाजजीवन डॉ.डॉ.डॉ.डॉ. द.द.द.द. के.के.के.के. गधंारे गधंारे गधंारे गधंारे 11 4

म.फुले, डॉ.आंबेडकरी आिण स�याशोधक$ जलसा व सािह�य संमेलने अहवाल आिण इितवृ( डॉ.डॉ.डॉ.डॉ. मधकुर मोकाशी मधकुर मोकाशी मधकुर मोकाशी मधकुर मोकाशी 15 5 महा�मा फुले : एक सािहि�यक �ा.�ा.�ा.�ा. �चतामण �धदळे�चतामण �धदळे�चतामण �धदळे�चतामण �धदळे 21 6 महा�मा फुल*चा सामािजक द,ृीकोन डॉ.डॉ.डॉ.डॉ. िव�ल केदारी िव�ल केदारी िव�ल केदारी िव�ल केदारी 26 7 सामािजक मू.यांच ेसािह�यकार –––– म./योतीराव फुले �ा. वासदुवे ड�गर दवे�ा. वासदुवे ड�गर दवे�ा. वासदुवे ड�गर दवे�ा. वासदुवे ड�गर दवे 29 8 महा�मा /योितबा फुल ेयांच ेसािह�यलेखन डॉ.डॉ.डॉ.डॉ. स�मदर घो"ेस�मदर घो"ेस�मदर घो"ेस�मदर घो"े 33 9 महा�मा /योितबा फुल ेयांच ेसािह�यिवचार �ा.�ा.�ा.�ा. योिगता भामरे योिगता भामरे योिगता भामरे योिगता भामरे 39

10 महा�मा �योितबा फुले यांचे सामािजक िवचार आिण समाजातील योगदान �ा.सगंीता च%हाणके �ा.सगंीता च%हाणके �ा.सगंीता च%हाणके �ा.सगंीता च%हाणके 42 11 महारा�ातील सामाजकाय� �े ात महा�मा फुले यांचे योगदान : एक अ$यास �ा.सिुनता जगताप �ा.सिुनता जगताप �ा.सिुनता जगताप �ा.सिुनता जगताप 45 12

महा�मा फुले यांच ेसािह�य िवचार : 0ा123यवाद व आ4थक िवषमता �ा.�ा.�ा.�ा. एच.एच.एच.एच. आर. नटेारे व �ा.आर. नटेारे व �ा.आर. नटेारे व �ा.आर. नटेारे व �ा. य.ुय.ुय.ुय.ु बी.बी.बी.बी. दशेमुदशेमुदशेमुदशेमुख ख ख ख 49 13

समाज7ांतीचे जनक महा�मा जोतीराव फुले यांच ेमहारा8ा9या सामािजक प;रवतयायासाठीचा लढा �ा. आर. आर. सोनवणे�ा. आर. आर. सोनवणे�ा. आर. आर. सोनवणे�ा. आर. आर. सोनवण े 57 15 जोितबा फुले यांचे वाAयदश




ISSN :

2348-7143

February-2019


या अंकाचे सव� अिधकार �काशकांनी राखून ठेवले आहते. �काशक, संपादक यां�या लेखी पूव�परवानगी िशवाय यातील लेखांचे पून��काशन करता येणार नाही. या िवशेषांकातील लेखांतून/संशोधन िनबंधांतून $% झालेली मते ही (या संबिधत लेखा�या लेखकांची वयैि%क मते आहते, (या�याशी संपादक, �काशक सहमत असतीलच असे नाही. लेखां�या मूळ +वािम(व ह,ािवषयीची (कॉपी राई0स सदंभा�तील) सव�+वी जबाबदारी संबंिधत लेखकांची आह.े

35 ‘स�सार’ मधील म. फुल*चे सामािजक व Jी िवषयक िवचार �ा.�ा.�ा.�ा. सा6रका गागंडु7 सा6रका गागंडु7 सा6रका गागंडु7 सा6रका गागंडु7 137 36 महा�मा फुले यां9या किवतेतील िवQोह डॉ.डॉ.डॉ.डॉ. महादवे काबंळेमहादवे काबंळेमहादवे काबंळेमहादवे काबंळे 140 37 महा�मा फुले यां9या किवतांची समीKा �ा. सिुनल लोखडें�ा. सिुनल लोखडें�ा. सिुनल लोखडें�ा. सिुनल लोखडें 143 38 सामािजक समतेचे कवी, , , , 7ांतीदतू /योितबा फुले �ा. जय1ी बागलु�ा. जय1ी बागलु�ा. जय1ी बागलु�ा. जय1ी बागलु 147 39 ‘तृतीय रR’ मधील संदशे व वतड�ा. 4व=ील ग>ड�ा. 4व=ील ग>ड�ा. 4व=ील ग>ड 183 49 महा�मा फुले यां9या िवचारधारेचा सािह�यावरील Cभाव �ा. सगंीता आिहरे �ा. सगंीता आिहरे �ा. सगंीता आिहरे �ा. सगंीता आिहरे 186 50 मह�मा फुले यांची सािह�य िवषयक भूिमका �ा. वषृाली उगल े�ा. वषृाली उगल े�ा. वषृाली उगल े�ा. वषृाली उगल े 188 51 महा�मा /योितराव फुले और Jी EवतंPता: एक परामश< डॉ. गीता परमारडॉ. गीता परमारडॉ. गीता परमारडॉ. गीता परमार 192 52 महा�मा फुले यां9या अखंडांचे िवशेष डॉ.डॉ.डॉ.डॉ. अशोक राणाअशोक राणाअशोक राणाअशोक राणा 196 53 महा�मा फुले यां9या सािह�याचे माकW Xटग डॉ.ए.के.�शदेडॉ.ए.के.�शदेडॉ.ए.के.�शदेडॉ.ए.के.�शद े 205 54 समाजसुधारक : महा�मा फुले डॉ. च




ISSN :

2348-7143

February-2019


egkRek Qqys% lR;’kks/kd lekt vkf.k rRRoKku egkRek Qqys% lR;’kks/kd lekt vkf.k rRRoKku egkRek Qqys% lR;’kks/kd lekt vkf.k rRRoKku egkRek Qqys% lR;’kks/kd lekt vkf.k rRRoKku

MkWMkWMkWMkW---- larks”k vlarks”k vlarks”k vlarks”k v---- rkxM] rkxM] rkxM] rkxM] eq- vkarjokyh] rk-usoklk

santoshtagad05@gmail.com

izkLrkfodizkLrkfodizkLrkfodizkLrkfod % lkekftd mRFkkukP;k ijaijsr czkEgks lekt] izkFkZuk lekt] vk;Zlekt bR;knh /keZ pGoGhauh ts ;ksxnku fnys- R;kr Hkj ?kky.;kps dk;Z e- Qqys ;kauh LFkkfiysY;k lR;’kks/kd lektkus dsys- gtkjks o”kkZiklwu o.kZ vk.kh oxZ O;oLFskP;k [kkbZr fipY;k xsysY;k lektkps vkRelUeku ns.;kph egRRoiw.kZ tckcnkjh egkjk”Vªkps ekVhZu Y;qFkj e- Qqys ;kauh iw.kZ dsys- lkekftd] jktfd;] vkfFkZd] lq/kkj.ksckcrps e- Qqys ;kaps rkfRRod vf/k”Bku ,dksf.klkO;k ‘krdkar ok[kk.k.;ktksxs gksrs- jktkjke eksgu jkW;] yksdfgroknh] HkkÅ egktu] ckG’kkL=h tkaHksdj ;k lokZauh o`Rri=h; lk/kuk}kjs lkekftd ifjorZukph vis{kk /kjyh- ,dksf.klkO;k ‘krdkr lMsrksM ys[kuh}kjs fczVh’k vkf.k Lofd;kauk ltxrk izkIr >kyh- xkSre cq)] lar dchj ;kaauk xq:LFkkuh eku.kkjs e-Qqys gs vU;k;xzLrkyk U;k; feGowu ns.;kpk iz;Ru djrkr- R;kn`”Vhus lkfgfR;d e- Qqys ;kaps ok³~e;hu dk;kZl xrh ns.kkjh /keZpGoG vFkkZr lR;’kks/kd lekt ik;kHkwr Bjrs- ;k pGoGhus e- Qqys ;kaP;kuaarj d`”.kjko Hkkysdj] nhufe=dkj eqdqanjko ikVhy] ds’kojko ts/ks] HkkLdjjko tk/ko] rqdkjke rkR;k iMoG] eqDrk lkGos] rkjkckbZ f’kans] Hkhejko vkacsMdj vknhP;k lkfgfR;d okVpkyhyk uork vkf.k ukfoU;klg vyadkj ykHkys- Eg.kwu lR;’kks/kd lektkps 1960 uarj vfLrRokr vkysY;k xzkeh.k] nfyr] vkfnoklh] L=hoknh brj lkfgR;izokgkaoj izHkko vkgs- rks izHkko ukdk:u pkyr ukgh-

lR;’kks/kd lekt % lR;’kks/kd lekt % lR;’kks/kd lekt % lR;’kks/kd lekt % lR;’kks/kd lektkph LFkkiuk 24 lIVsacj] 1873 jksth rqdkjke ukbZd ;kaP;k iq.ks ;sFkhy ?kj dzekad % 527 e/;s >kyh- ,dks.khlkO;k ‘krdkr izkIr >kysyh /kkfeZd ejxG laiq”Vkr vk.kwu R;k tkxh ekuorkoknh /kekZph vis{kk lR;’kks/kd lektkus dsyh- ßfo|sfouk erh xsyhÞ 1 gk fopkj R;kauh lektkr :tfo.;kpk lkrR;kus iz;Ru dsyk- f’k{k.kkpk izlkj vkf.k izpkj dj.ks gs lR;’kks/kd lektkps mfÌ”V gksrs- R;keqGs ekuokP;k fodklkrhy vl.kkjs vMFkGs laiow ‘kdrhy] ;kph R;kauk tkf.ko gksrh- lR;’kks/kd lektkus lektkps fgr y{kkr ?ksÅu dk;Zs dsyh- ;krwup uO;k lekt mHkkj.khyk xrh feGkyh- N- ‘kkgw] MkW- vkacsMdj ;kauh pkyfoysY;k vLi`’;kaph pGoG gh R;kpsp |ksrd vkgs- R;kauh ^LVwvVZ feypk lctsD’ku vkWQ oqesu* ukokpk xzaFk okpwu vkpkj& fopkjkr ,dlw=h lk/k.;kpk iz;Ru dsyk- ße-QqY;kaukgh ik’pkR;kaP;k lkekftd ifjfLFkrhph tk.kho gksrh i.k R;kaP;k L=h&iq:”k lekurspk fopkj dsoG ik’pkR;kaP;k vuqdj.kkrqu vkysyk uOgrk R;kp izek.ks HkDde oSpkfjd cSBd vkf.k Hkkjrh; euksHkwehph tk.kho R;kauk gksrh-Þ 2 lR;’kks/kd lektkph mHkkj.kh eqGkr Lokra«;] lerk] ca/kqrk vkf.k yksd’kkgh ;k pkj vk/kkjLraHkkoj vk/kkjysyh gksrh- R;keqGs vk/kqfud thou tk.khokauk laizsf{kr dj.;kpk iz;Ru R;k}kjs >kyk- lR;’kks/kd lektkph mfn~n”Vs izkeq[;kus /kekZph ladYiuk myxMwu nk[kfo.ks] L=h&f’k{k.kk}kjs fL=;kaph mUurh lk/k.ks] vLi`’;rk fuokj.k dj.ks ;klkj[kh osxosxGh mfí”Vs gh ekuokps egkuRRo O;Dr dj.kkjs Bjrkr 3 ßlersoj o ekuorsoj vk/kkfjr lkekftd iqujZpuk dj.;kpk iz;Ru egRRokpk vkgs-Þ v’kk ;k Hkwfedsyk e- Qqys ;kauh ok³~e;hu vkf.k lkekftd Lo:ikr egRRo fnys Eg.kwu [kjs rj ^mRFkkuxqaQk* ;k dkO;laxzgkr ;’koar euksgj fyfgrkr ßT;ksrhck rqÖ;kgh ijkdzekP;k ohtk vkeP;k euxVkr lGlGr vkgsr-Þ 4 lR;’kks/kd lektkus ‘kks”khr loZ ?kVdkaP;k fodklkps LoIu iw.kZ dj.;kpk iz;Ru dsyk- nfyr] vkfnoklh] L=h] dkexkj] ‘ksrdjh ;kauk xqykefxjhrwu eqDr dj.;kpk iz;Ru lk/kyk- ik’pkR; /kksj.kkyk




ISSN :

2348-7143

February-2019


ukdkj.;kps iz;Ru ;k lektkdMwu >kys- va/kJ)k ukdkj.kkjs fdR;sd iz;Ru ;k lektkdMqu >kys- ßva/kJ)k Eg.kts vka/kGk fo’okl] Eg.kts dk;Zdkj.k Hkko ulrk fdaok rks letwu u ?ks.;kpk] xjt u okVrk Bsoysyk fo’okl gks;-Þ 5 ,danjhr oSKkfud n`f”Vdksu ok




ISSN :

2348-7143

February-2019


ßdks.kR;kgh cq+)h izkek.;oknh rFkk lerkoknh laLFsk’kh fdaok O;DrhP;k ikBh’kh eh mHkk jkghy-Þ gh fopkj/kkjk gh lR;’kks/kd lektkkph gksrh-

lekjksilekjksilekjksilekjksi % izcks/ku iokZus ,dks.khlkO;k ‘krdkr oSpkfjd dzkarhpk ifj.kke e- Qqys ;kaP;koj >kysyk fnlrks- e-

Qqys izf.kr lR;’kks/kd lektkps rRRokKku lerkoknh vkf.k yksd’kkghyk ekU; dj.kkjs Bjrs- ekuokps dY;k.k Ogkos ghp vfHkyk”kk e- Qqys ;kauh ‘ksoVi;Zar /kjyh- vkiY;k O;fDreRRokcjkscjp lektkph mUurh gh lR;’kks/kd ekxkZus gksÅ ‘kdrs] gk n`< fo’okl euk’kh ckGxyk gksrk- Eg.kwup lR;’kks/kd lektkpk izHkko gk MkW- ckcklkgsc vkacsMdj ;kaP;k O;fDreRRokoj o lkfgR;koj >kysyk fnlrks- Hkkjrh; jkT; ?kVusrhy ekuoh gDd vkf.k drZO;s ;krgh vki.kkaaal ;k /keZpGoGhpk izHkko izd”kkZus tk.korks- Eg.kwu gh ekuorkoknh /keZ pGoG tkxfrd fLFkR;arjkyk dkj.khHkwr Bjrs-

laanHkZlwph%laanHkZlwph%laanHkZlwph%laanHkZlwph% 1111---- oklqnso eqykVs ¼laik½] ‘ksrd&;kpk vlwM] Lo:Ik izdk’ku] vkSjaxkckn- 6oh vko`Rrh i`%3- 2222---- MkW- ‘kSysanz f=Hkqou] ejkBh dFkk ppkZ vkf.k fpfdRlk- i`%2- 3333---- ukxksjko dqaHkkj ¼laik½ lkekftd pGoG dky&vkt vkf.k mn~;k] izxrh eqnz.kky; izFkeko`Rrh

1994 i`%144- 4444---- ;’koar euksgj] mRFkkuxaqQk] dkWfUVusUVy izdk’ku] r`rh; vko`Rrh 2001 i`%84- 5555---- ujsanz nkHkksGdj] Hkze vkf.k fujk’k] iq.ks 1985 i`%21- 6666---- MkW- ukxukFk dksrkiYys] T;ksrhioZ] Lo:Ik izdk’ku] vkSjaxkckn izFkeko`Rrh 1999 i`%30- 7777---- rqdkjke gjh fiatu] lar dchjkaph izsj.kk % vkEgh ikghysys Qqys] laik-gjh ujds] e-jk-lk-la-ea- eaqacbZ

izFkeko`Rrh] i`%57- 8888---- /kuat; dhj] e-T;ksrhck Qqys] vktP;k lektdzkarhps tud] ikWI;qyj izdk’ku]eqacbZ f}rh; vko`Rrh

1978] i`% 149- 9999---- rqdkjke gjh fiatu] lar dchjkaph izsj.kk % vkEgh ikfgysys Qqys] laik- gjh ujds] e-jk-lk-la-ea-

eaqacbZ izFkeko`Rrh] i`%52- 10101010---- ukxksjko dqaHkkj ¼laik½ lkekftd pGoG dky&vkt vkf.k mn~;k] izxrh eqnz.kky; izFkeko`Rrh

1994 i`%143-




ISSN :

2348-7143

February-2019


¨É½þÉi¨ÉÉ ¡Öò±Éä ªÉÉÆSÉä ºÉÉÊ½þiªÉ Ê´ÉSÉÉ®ú +ÉÊhÉ ±ÉäJÉxÉ

b÷Éì. ºÉÊ´ÉiÉÉ JÉÉäEò±Éä, ºÉ½ÉªªÉEò |ÉÉvªÉÉ{ÉEò, ¨É®É`Ò Ê´É¦ÉÉMÉ, näù´ÉÊMÉ®úÒ ¨É½ÉÊ´ÉtÉ±ÉªÉ, +Éè®ÆúMÉÉ¤ÉÉnù

¨ÉÉä. xÉÆ. 9423742640

|ÉºiÉÉ´ÉxÉÉ- ¨É½þÉi¨ÉÉ VªÉÉäÊiÉ®úÉ´É ¡Öò±Éä ½äþ pù¹]äõ Eò±ÉÉ´ÉÆiÉ ¨½þhÉÚxÉ +Éä³JÉ±Éä VÉÉiÉÉiÉ. ¡Öò±Éä ªÉÉÆSÉä Ê´ÉSÉÉ®ú GòÉÆiÉÒEòÉ®úÒ ½þÉäiÉä +ºÉä +É{ÉhÉ ¨½þhÉiÉÉä. iÉiEòÉ±ÉÒxÉ ºÉ¨ÉÉVÉÉiÉ +ºÉ±Éä±ªÉÉ +ÆvÉ¸ÉrùÉ, °üføÒ, {É®Æú{É®úÉ ªÉÉ Eäò´É³ ¡Öò±ÉäxÉÉÆSÉ +É´Éb÷iÉ xÉ´½þiªÉÉ EòÉ, +ºÉä xÉÉ½þÒ iÉ® ¤É®äúSÉ ±ÉÉäEò ªÉÉ Ê´É®úÉävÉÉiÉ ½þÉäiÉä. ¨ÉÉjÉ ªÉÉÊ´É¯ûrù +É´ÉÉVÉ =`´ÉhªÉÉSÉÒ ¨½þhÉVÉäSÉ ºÉ¨ÉÉVÉÉSÉÒ SÉÉèEò]õ ¨ÉÉäb÷hªÉÉSÉÒ EÖòhÉÉSÉÒSÉ Ê½þÆ¨ÉiÉ xÉ´½þiÉÒ. ½þÒ Ê½Æ̈ ÉiÉ ¡Öò±Éä nùÉ¨{ÉiªÉÉÆxÉÒ nùÉJÉÊ´É±ÉÒ. +ÊxÉ¹]õ |ÉlÉäÊ´É¯ûrù +É´ÉÉVÉ =`Ê´É±ÉÉ. ¡òCiÉ +É´ÉÉVÉ =`Ê´É±ÉÉ +ºÉä xÉÉ½Ò iÉ®ú iªÉÉ|É¨ÉÉhÉä EÞòiÉÒ ½þÒ Eäò±ÉÒ. ¨½þhÉÚxÉSÉ iÉä EòiÉæ ºÉÖvÉÉ®úEò ¨½þhÉÖxÉ +Éä³JÉ±Éä VÉÉiÉÉiÉ. ¨É½þÉi¨ÉÉ ¡Öò±Éä ½äþ ºÉǼ ÉänùxÉ¶ÉÒ±É ¨ÉxÉÉSÉä Eò´ÉÒ |É´ÉÞkÉÒSÉä ±ÉäJÉEò½þÒ ½þÉäiÉä. iªÉÉÆSªÉÉVÉ´É³ ËSÉiÉxÉ¶ÉÒ±ÉiÉÉ iÉ® ½þÉäiÉÒSÉ iªÉÉSÉ¤É®úÉä¤É®ú iªÉÉÆSÉÉ où¹]õÒEòÉäxÉ ´ÉÉJÉÉhÉhªÉÉºÉÉ®úJÉÉ ½þÉäiÉÉ. ´É¹ÉÉÇxÉÖ́ É¹Éæ +É{É±ªÉÉEòbä÷ +ºÉ±Éä±ÉÒ ´ÉhÉḈ ªÉ´ÉºlÉÉ, {ÉÉb÷±Éä±ªÉÉ VÉÉiÉÒ, iªÉÉxÉÖºÉÉ®ú EòÉ¨ÉÉSÉÒ Eäò±Éä±ÉÒ Ê´É¦ÉÉMÉhÉÒ ½äþ ºÉMÉ²ªÉÉÆSªÉÉSÉ +ÆMÉ´É³hÉÒ {Éb÷±Éä ½þÉäþiÉä. ªÉÉÊ´É¯ûrù SÉÉ´ÉÉÇEò ªÉÉÆxÉÒ ¤ÉÆb÷ Eäò±É +ÉÊhÉ iªÉÉxÉÆiÉ®ú ¤É®äúSÉ ´É¹ÉÉÈxÉÒ ¨É½þÉi¨ÉÉ ¡Öò±Éä ªÉÉÆxÉÒ GòÉxiÉÒSÉä ¤ÉÒVÉ ®úÉä́ É±Éä. SÉÉ´ÉÉÇCªÉÉSªÉÉ Ê´ÉSÉÉ®úÉÆSÉÉ iªÉÉÆSªÉÉ ¨ÉxÉÉ´É®ú- Ê´ÉSÉÉ®úÉǼ É®ú VÉºÉÉ {ÉMÉb÷É {Éb÷±ÉÉ iÉºÉÉSÉ lÉÉì̈ ÉºÉ {ÉäxÉ ªÉÉ +¨Éä®úÒEòxÉ GòÉxiÉÒEòÉ®úÒ Ê´ÉSÉÉ®ú´ÉÆiÉÉSªÉÉ Ê´ÉSÉÉ®úÉÆxÉÒ iªÉÉÆxÉÉ {ÉUôÉb÷±Éä ½þÉäiÉä. ªÉÉSÉÉ ÊxÉ:ºÉÆÊnùMvÉ {ÉÖ®úÉ´ÉÉ iªÉÉÆSªÉÉ ºÉÉÊ½þiªÉÉiÉÖxÉ +Éfø³iÉÉä. iªÉÉxÉÖºÉÉ®ú +ÉvÉÖÊxÉEò ¨É½þÉ®úÉ¹]ÅõÉSÉÒ ´ÉèSÉÉÊ®úEò VÉb÷hÉPÉb÷hÉ ZÉÉ±ÉÒ +É½äþ. iªÉÉ¨ÉÖ³äý |ÉÉSÉÒxÉ EòÉ³ýÉ{ÉÉºÉÖxÉ ¨ÉÉÆb÷±ªÉÉ MÉä±Éä±ªÉÉ




ISSN :

2348-7143

February-2019


ºÉÆ{ÉÖhÉÇ ¤É½ÖþVÉxÉ ºÉ¨ÉÉVÉÉ´É®ú +iªÉÉSÉÉ®ú Eäò±ÉäiÉ. xÉnùÒ´É®ú +ÉÆPÉÉä³ Eò®úhÉÉ−ªÉÉ ¥ÉÉ¨½þhÉÉSªÉÉ +ÆMÉÉ´É®ú ¶ÉÖpùÉÆSÉä +ÉåMÉ³ Ë¶ÉiÉÉäbä÷ {Éb÷±ªÉÉºÉ iªÉÉSÉä b÷ÉäEäò ¥ÉÉ¨½þhÉ ¦ÉÉÆb÷¬ÉxÉä ¡òÉäb÷iÉ +ºÉiÉ. ¶ÉÖpùÉSªÉÉ ºÉÉ´É±ÉÒ Ê´É]É³ ½þÉä>ð xÉªÉä. ¨½þhÉÖxÉ iÉÒ ´Éä³ ]õÉ³hªÉÉºÉÉ`Ò iÉÉ]õJÉ³hÉÉ®úÉ ¶ÉÖpù ¨É½þÉi¨ÉÉ ¡Öò±Éä MÉÖ±ÉÉ¨ÉÊMÉ®úÒiÉ ®äúJÉÉ]õiÉÉiÉ.




ISSN :

2348-7143

February-2019


ªÉÉ xÉÉ]õEòÉiÉÒ±É Ê´ÉnÖù¹ÉÒSªÉÉ iÉÉåb÷SÉä º´ÉMÉiÉ ¨½þhÉVÉä ¡Öò±Éä ªÉÉÆSÉä ¨ÉÉèÊ±ÉEò Ê´ÉSÉÉ®ú +É½äþiÉ. ±ÉäJÉxÉ ½þÉ {ÉÉä]õ VÉÉ³ýÉªÉSÉÉ ËEò´ÉÉ ¨ÉxÉÉä®ÆúVÉxÉÉSÉÉ ´Éä³EòÉfÖø =tÉäMÉ xÉºÉiÉÉä. iÉ® iÉÉä ºÉ¨ÉÉVÉÉiÉ±ªÉÉ |ÉiªÉäEò ¨ÉÉhÉºÉÉ±ÉÉ ºÉÖJÉ ¶ÉÉÆiÉÒ¨ÉªÉ, ºÉ¨ÉÞrù VÉÒ´ÉxÉÉEòbä÷

xÉähÉÉ®úÉ, ºÉiªÉ¨ÉªÉ YÉÉxÉ ´ªÉ´É½þÉ® +ºÉiÉÉä. ½þÉ Ê´ÉSÉÉ®ú ‘ºÉÉ´ÉÇVÉÊxÉEò ºÉiªÉvÉ¨ÉÇ’ ªÉÉ {ÉÖºiÉEòÉiÉÖxÉ ¡Öò±Éä ´ªÉCiÉ Eò®úiÉÉiÉ. JÉ−ªÉÉ +lÉÉÇxÉä ¡Öò±Éä ªÉÉÆSÉÒ ´ÉÉb÷:¨ÉªÉÒxÉ VÉÉhÉ |ÉMÉ±¦É ½þÉäiÉÒ. +xÉäEò näù¶ÉÉÆSÉä




ISSN :

2348-7143

February-2019


egkRek Qqys ;kaps lkfgR; o lektthouegkRek Qqys ;kaps lkfgR; o lektthouegkRek Qqys ;kaps lkfgR; o lektthouegkRek Qqys ;kaps lkfgR; o lektthou

MkWMkWMkWMkW---- nnnn---- dsdsdsds---- xa/kkjsxa/kkjsxa/kkjsxa/kkjs ejkBh foHkkx izeq[k] vWM~- ,e- ,u- ns”keq[k egkfo|ky; jktqj]

rk- vdksys] ft- vgenuxj- gandhare7@gmail.com

izkLrkfod%izkLrkfod%izkLrkfod%izkLrkfod% egkRek tksfrjko xksfoanjko Qqys ¼b-l-1827&18901827&18901827&18901827&1890½ ;kauh vkiys loZ vk;q’; cgqtu lektkP;k m/nkjklkBh lefiZr dsys-fL=;kauk f”k{k.k feGkos] Eg.kwu R;kauh eqyhaph ifgyh “kkGk dkkys gksrs] rs eqDr >kys vkf.k lokZai;Zar iksgkspys- ;k uoKkukps tkx`r >kysY;k Hkkjrh; lektiq:’kkus vkRefo”oklkus vkf.k MksGli.ks vkiY;k vkOgkukapk lkeuk dsyk-O;Drhph dqpacuk dj.kkjh lkekftd ca/kus f”kfFky >kyh vkf.k eqDrhP;k uO;k okVk mtGY;k- R;kps gqadkj vkf.k iMlkn ejkBh lkfgR;krwugh meVr jkfgys- egkRek Qqys ;kauh lkfgR;krwu lekttkx`rh dsyh- vKkuh lektkyk KkukP;k uO;k okVk nk[kfoY;k- R;kauk ckyi.kkiklwup lkekftd] “kS{kf.kd dVw vuqHko vkys gksrs- lektfo?kkrd d`R;kapk R;kauk fceksM djko;kpk gksrk- ;klkBh R;kauh f”k{k.k gs gR;kj milys- lektkyk lq[kh djko;kps vlsy rj R;kyk f”k{k.k fnY;kf”ko; i;kZ; ukgh] Eg.kwu R;kauh cgqtukauk f”k{k.k feG.;klkBh iz;Ru dsys- f”k{k.k o lsok ;ka}kjs R;kauh lektkrhy rGkxkGkrhy ?kVdkapk fodkl lk/kyk- lkekftd lerk] ca/kqHkko o “kks’k.keqDrh gh egkRek Qqys ;kaph mfÌ’Vs gksrh- gs lw= BsowuR;kuh vkiY;k lkfgR;krwu lektkyk tkxs dssys-

lektlq/kkjd egkRek Qqys ;kaps lkfgR;%lektlq/kkjd egkRek Qqys ;kaps lkfgR;%lektlq/kkjd egkRek Qqys ;kaps lkfgR;%lektlq/kkjd egkRek Qqys ;kaps lkfgR;% cgqtu lektkpk ifgyk fyf[kr gqadkj Eg.kts egkRek Qqys ;kaps lkfgR; gks;- egkRek Qqys ;kauh

vusd lq/kkj.kkauk tUe fnyk- “kwnzkfr”kwnz o fL=;kaps f”k{k.k] vLi`”;kaps fuokj.k] “ksrdjh&etwjkaP;k nq%[kkps ifjektZu ;klkBh R;kauh vkiys loZLo i.kkyk ykoys- izkSkysyh vkgsr- izR;sd xzaFk R;kauh yksdfgrkFkZ fyfgyk vkgs-




ISSN :

2348-7143

February-2019


L=h] “kqnzkfr”kwnz o “ksrdjh ;kaP;k iz”ukauk R;kauh vkiY;k ys[k.khrwu okpk QksMyh vkgs-r`rh; jRu] xqykefxjh] “ksrd&;kpk vlwM] lRlkj vad 1 o 2] b”kkjk] lkoZtfud lR;/keZ iqLrd] vLi`”;kaph dSfQ;r ;k xn; ok³~e;krwu o iokMk% N=irh f”kokthjkts Hkkslys ;kapk iokMk% fo|k[kkR;krhy czkEg.k iarksth] czkEg.kkaps dlc] v[kaMkfn dkO;jpuk ;k i| ok³~e;krwu R;kauh lektkyk fn”kk ns.;kps dk;Z dsys- ^^^^^^^^egkRek Qqys ;kaps loZp ok³~e; xzkeh.k] nfyr] L=h vkf.k ts ts “kksf’kr vkgsr R;kaP;k O;Fkk ekaM.kkjs vkf.k “kks’k.k O;oLFkspk “kks/k ?ks.kkjs vkgs- ,d fuf”pr v”kh n`’Vh vkf.k ij[kM ok.kh ;keqGs R;kaps ys[ku R;k dkGkrp ukgh rj vktgh ekxZn”kZd Bjkos vls vkgs-********1 1 1 1 egkRek Qqys ;kauh vkiY;k ys[kukr f”k{k.kizlkjkP;k dk;kZyk vxzLFkku fnys- egkRek Qqys ;kauh vkiY;k xzaFkkrwu /keZlÙkk vkf.k jktlÙkk gs nksUghgh oxZ “kwnzkfr”kwnzkaP;k f”k{k.kkr dls vMFkGs fuekZ.k djrkr ;kph ij[kM dkj.kehekalk dsysyh vkgs-

egkRek Qqys ;kaps x|ys[ku% egkRek Qqys ;kaps x|ys[ku% egkRek Qqys ;kaps x|ys[ku% egkRek Qqys ;kaps x|ys[ku% r`rh; jRu ukVd%r`rh; jRu ukVd%r`rh; jRu ukVd%r`rh; jRu ukVd% egkRek Qqys ;kauh b-l- 1855185518551855 lkyh r`rh; jRu ukokps ukVd fyfgys- ;k ukVdkrwu /kekZP;k ukok[kyh lkekU; ekG;k&dq.kC;kps dls “kks’k.k dsys tkrs] ;kps n”kZu ?kMfoys vkgs- gs ukVd ?kMr vlrkauk “ksrdjh dqVqackps vKku] dtZcktkjhi.k vkf.k /kekZP;k “kks’kd :ikps n”kZu ?kMrs- ;k UkkVdkfo’k;h lhrkjke jk;dj fyfgrkr] ^^^^^^^^vk;ZHkV ukuk izdkjP;k va/kJ/nk vkf.k HkksGlV letqrh “kwnzkaoj yknrkr o R;kaP;k vKkukpk Qk;nk ?ksÅu R;kaph ukukizdkjph fiGo.kwd djrkr- iapkax] ozrs] rikuq’Bkus gh fHk{kqdkaP;k gkrkrhy “kL=s vkgsr o rh u’V dsY;kf”ok; fHk{kqd”kkgh ukeksgje gks.kkj ukgh v”kh egkRek Qqys ;kaph [kk=h iVyh gksrh----********2222 ;kp cjkscj egkRek Qqys ;kauh ewfrZiwtsojgh ukVdkrwu gYyk dsyk- xqykefxjh%xqykefxjh%xqykefxjh%xqykefxjh% egkRek Qqys ;kauh b-l- 1873187318731873 e/;s xqykefxjh gk x| xzaFk izdkf”kr dsyk- bZ”ojkP;k ukok[kkyh vkf.k vKkukik;h “kqnzkfr”kqnzkaps gsrqr% “kks’k.k dsys tkr gksrs- T;k /keZxzaFkkrhy ekfgrhpk vk/kkj ?ksÅu “kwnzkauk yqckMys tkr gksrs- R;k /keZxzaFkkrhy Qksyi.kk Li’V dsyk ikfgts ;k gsrwus R;kauh ;k xzaFkkph ekaM.kh dsyh- ”ks”ks”ks”ksrdÚ;kpk vlwM%rdÚ;kpk vlwM%rdÚ;kpk vlwM%rdÚ;kpk vlwM%

egkRek Qqys ;kauh “ksrdÚ;kpk vlwM gk xzaFk b-l- 18 tqy18 tqy18 tqy18 tqySSSS 1883188318831883 jksth izdkf”kr dsyk- e/;e o dfu’B izrhP;k “ksrdÚ;kaph gyk[kh o nq%[ks ;kr izdV dsyh vkgsr- “ksrdjh vkf.k mPpo.khZ; ;kaP;k y




ISSN :

2348-7143

February-2019


rlsp lRlkj vad 1 o 2 ;krwu lq/kkjdkapk k ys[kA tksrh Eg.ksAA?;kok ek>k ys[kA tksrh Eg.ksAA?;kok ek>k ys[kA tksrh Eg.ksAA5555




ISSN :

2348-7143

February-2019


“kqnzkfr”kqnzkauk HkksxkO;k ykx.kkÚ;k loZ vuFkkZps ewG R;kaP;k vKkukr] R;kauk dj.;kr vkysY;k fo|kcanhr vkgs- rs loZ vuFkZ nwj djko;kps vlrhy rj fo|sph dkl /kjkoh vlk rs lans”k nsrkr- vKkukP;k nq’ifj.kkekeqGs cgqtu lekt loZp ckcrhr ukMyk xsyk vkgs-

“ksrdÚ;kaP;k eqykauh f”k{k.k ?ksrys rj ;kauk Kkukpk uDdhp Qk;nk gksbZy- i.k mPpo.khZ; “ksrdÚ;kauk vKkuhp Bsorkr- ;kfo’k;h egkRek Qqys fyfgrkr]

^^^^^^^^“ksrdjh fo}ku >kY;kcjkscj rs vkiY;k [kkanîkoj vlwM Vkdwu y{ehl iqkys rjh f”k{k.kkpk [kjk ykHk mPpo.khZ; rsokyk vlyk rjh baxzt jktoVheqGs cgqtukapk FkksMk Qk;nkgh gksr gksrk-

cgqtukaP;k eqykauk f”kdfo.;klkBh cgqtukrhy f”k{kd vlkok vlk egkRek Qqys ;kapk vkxzg gksrk-;kfo’k;h R;kauh gaVj f”k{k.k vk;ksxk iq




ISSN :

2348-7143

February-2019


eeee---- Qqys] MkWQqys] MkWQqys] MkWQqys] MkW---- vkvkvkvkacsMdjh vkf.k lR;'kks/kdh; tylk o lkfgR; laesyus% acsMdjh vkf.k lR;'kks/kdh; tylk o lkfgR; laesyus% acsMdjh vkf.k lR;'kks/kdh; tylk o lkfgR; laesyus% acsMdjh vkf.k lR;'kks/kdh; tylk o lkfgR; laesyus% vgoky vkf.k bfro`Rrvgoky vkf.k bfro`Rrvgoky vkf.k bfro`Rrvgoky vkf.k bfro`Rr

MkWMkWMkWMkW---- e/kqdj x.ks’k eksdk’khe/kqdj x.ks’k eksdk’khe/kqdj x.ks’k eksdk’khe/kqdj x.ks’k eksdk’kh laidZ % 9011565406

bZ&esy% mgmokashi.gmail.com ,dksf.klkO;k 'krdkrhy egkjk"Vªkr lektlq/kkj.kk fo"k;d cjsp fopkjeaFku ?kMwu vkys- R;ke/;s izkeq[;kus yksdfgroknh ¼xksikG gjh ns'keq[k½] ;kaph 'kri=s] xksikG x.ks'k vkxjdj ;akps ^lq/kkjdh;* fopkj] U;k-jkuMs ;kaps lq/kkj.kkoknh fopkj] fo".kqcqok czEgpkjh ;kapk lkE;okn rlsp egkRek T;ksfrck Qqys vkf.k lkfo=hckbZ Qqys ;akps /keZlq/kkj.kk] L=h lq/kkj.kk o f'k{k.kfo"k;d fopkj ;kapslg nqlÚ;k cktwus nknksck ikaMqjax] ckck in~euth] U;k-HkkaMkjdj] rkjkckbZ f'kans] iafMrk jekckbZ] /kksaMks ds'ko dosZ ;kaP;kgh lq/kkj.kkoknh fopkjkaeqGs vk/kqfud egkjk"Vªkph tM.k?kM.k gksr jkfgyh- R;krgh L=h&iq:"k lekursP;k lanHkkZr vkokgu dj.kkjs ys[ku vkf.k d`rhgh e-Qqys ;akph Qkjp y{kos/kh Bjrs- egkRek T;ksfrck Qqys vkf.k lkfo=hckbZ Qqys ;kauh 1 tkus 1848 jksth iq.ks ;sFkhy fHkMs okM;kr eqyhaph ifgyh 'kkGk lq: dsyh- eqyhaP;k f'k{k.kklkBhph KkuT;ksr vkt ns'kkyk izxrhiFkkoj usr vkgs- njo"khZizek.ks 1 tkusokjh gk fnol ^Qqys nkEiR; lUeku fnol* Eg.kwu lktjk dj.;kr ;srks- nhunfyrkalkBh R;kauh dkxMys- /kMiMys- /keZlq/kkj.kspk ,d Hkkx Eg.kwu 24 lIVsa 1873 ;k fno'kh R;kauh ^lR;'kks/kd* lektkph LFkkiuk dsyh- ^loZ lq[kkaps vkxj&uhfrrRokaps ekgsj*&v'kk lR;kpk la'kks/kd lR; vkf.k lekt uhrhps iqjLdrZs Eg.kwugh R;kauk vksG[kys tkrs- ,ds'ojoknkps rs ikfBjk[ks gksrs- ^fufeZdkpk /keZ lR; vkgs- HkkaM.ks d'kklkBh\* vls Eg.kr R;kauh lkoZtfud lR;/kekZpk Lohdkj dsyk- /keZ gk O;Drhiqjrk e;kZfnr jkfgyk ikfgts-] vls R;kaps er gksrs] gh R;kaph f'kdo.k vktgh vaeykr vk.k.ks Js;Ldj Bjrs- /keZlq/kkj.kslg /keZfo"k;d dYiusr vkeqykxz cny ?kMowu vk.k.;k;kph izsj.kk lR;'kks/kd lektfufeZrh ekxs gksrh- R;kpcjkscj lkekftd lerspk ,d Hkkx Eg.kwu tkfrHksn fyaxHksn ;kaps izLFk deh Ogkos- Li'kkZLi'kZ Hkkouk u"V Ogkoh- f'k{k.kkP;k o fodklkP;k la/kh lokZauk feGkO;kr v'kk R;k dkGkP;k mnkjeroknh lersP;k ekx.;kaoj e-Qqys dekyhps vkxzgh gksrs- fo'ks"kr% R;kaP;k ukoktysY;k xzaFkkr ¼'ksrdÚ;kapk vlwM vkf.k b'kkjk½ 'ksrdÚ;kauh f'k{k.k ?ksÅu lqf'kf{kr Ogkos] HkV'kkghyk] fHk{kqd'kkghyk cGh u iMrk vk/kqfud in~/krhus 'ksrh] ljdkjh enrhus djkoh] ik.;kps ;ksX; fu;kstu d:u d`f"kfodklkph dkl /kjkoh- foKkuklg 'ksrhps d`"kh vkS|ksfxd /kksj.k] izxr 'ksrhps Kku voxr d:u vkiys vKku o nkfjnz; nwj djkos vlk dzkarn'khZ fopkj ekaMyk- o g;k ckcrhr ljdkjph Hkwfedk o tckcnkjhgh fo'kn dsyh- R;kaP;k cjkscjp MkW-ckcklkgsc vkacsMdjkauhgh d`"kh vFkZ'kkL=kfo"k;h ys[ku dsY;kps ekfgrh vkgsp! fo'ks"kr% egkRek Qqys cgqtu lektkrhy 'kqnzknh 'kwnz lektkP;k fLFkrh fo"k;h o lq/kkj.ksfo"k;h lkrR;kus iqjLdkj dsyh- xzkeh.k& 'kksf"kr& xjhc& vKkuh oxkZus Kku izkIrh djkoh- baxzth 'kksGr tkÅu f'k{k.k ?ksÅu lqf'kf{kr Ogkos] KkulaiUu Ogkos] o lR;Kku feGwu 'kgk.ks Ogkos] gs R;kaps vkokgu letwu ?ksrk ;srs- R;k dkGP;k ekukus e-Qqys ;kauk f'k{k.k vkf.k KkuizkIrhps egRo letys gksrs- lektksUurh pk gkp ,deso ekxZ R;kauh lfdz;rsus vuqljyka fo/kok fL=;kaph nq%fLFkrh ;akpk R;kauk folj u iMrk R;kfo"k;h




ISSN :

2348-7143

February-2019


lqn~/kk Økarhdkjd fopkj ekaMys o vkiyh Hkwfedkgh 'ksrdÚ;kpk vlwM ^xazFkkr rlsp ^v[kaMkfn* dkO;jpusrgh Li"V dsyh- T;ksfrckauh L=h f'k{k.kkyk pkyuk nsr dzkarhps n'kZu o izsj.kk fnyh- R;kauh L=h f'k{k.kkyk lq/kkj.ksph fn'kk fnyh- o vkiys lekt dzkarhdkjdRo fln~/k dsys- drsZ lektlq/kkjd] iqjksxkeh fopkjoar Eg.kwu R;kaph vksG[k iVrs- ^xqykefxjh*] ^czkEg.kkaps dlc*] ^b'kkjk o mijksDr ukoktysY;k fofo/k xazFkkrwu R;kauh dzkarhdkjd fopkjkauk pkyuk fnyh- tUekoj vk/kkfjr /keZdYiuk T;kp Bjfoyh- /kekZlaca/kh R;kaph Hkwfedk ^v[kaM* g;k dkO;izdkjkr igk;yk feGrs- R;krwu R;kauk ^fo'oekuorkokn* ;kaph f'kdo.k |ko;kph vkgs- gs lwfpr gksrs- foosdfopkj gsp e/;orhZ lw= vlY;kps izR;;kyk ;srs- b-l-1873 e/;s fyfgysY;k ^xqykefxjh* g;k xazFkkr Lokra«;] lerk] ca/kqrk ;kapk R;kauh iqu:Ppkj dsysyk vkkY;kP;k uksanh vkgsr- lR;'kks/kdh; lkfgR;] laLd`rh vkf.k la'kks/ku] ifj"knsrQsZ ifgys lkfgR; laesyu & ¼ykrwj &2002½ ¼v/;{k MkW-v-gs-lkGaqds½ nqljs lR;'kks/kdh; lkfgR; laesyu& ¼tkyuk &2004½ ¼v/;{k & izkpk;Z xtey ekGh½] frljs lR;'kks/kdh; lkfgR; laesyu & ¼ukxiwj&2006½ v/;{k & ¼izk-gjh ujds½ ;sFks lR;'kks/kdh; lkfgR; laesyu ¼nsÅGxkao jktk&2006½ ¼v/;{k & MkW-,l-,l-Hkkslys½ rRiwohZ es 2001 e/;s & f'kjkGk ft-lkaxyh ;sFks lR;'kks/kd fopkjka'kh ckaf/kydh vl.kkÚ;k fopkjoarkauh cSBd >kyh- R;ke/;s dzkarhohj ukxukFk v..kk uk;doMh] vkf.k MkW-Jhjke xqansdj ¼lfpo] ejkBokMk foHkkx½ lR;'kks/kd lekt ;kaps fopkjizorZd ekxZn'kZu ykHkys- R;kf'kok; ekxP;k dkGkr ia




ISSN :

2348-7143

February-2019


ikFkzhdj b- ekU;oj eaMGh lR;'kks/kd lekt vkf.k lR;'kks/kd pGoGhr fcfups ljnkj Eg.kwu ldzh; vlY;kph ekfgrh feGrs- vkRefuHkZj] 'kks"k.keqDr] Lokra«;] lerk vkf.k ca/kqrk] fo'odY;k.kdkjh n`"Vh] ekuorkokn ;koj vk/kkfjr uO;k lerkoknh lekt jpusP;k izLFkkiuslanHkkZr ^lR;'kks/kdh;* fopkj vkRelkr dj.;kps vkokgu mijksDr ekU;oj v/;{kkauh dsys vkgs- fo'ks"kr% egkRek Qqys ;kapk ^lkoZtfud lR;/keZ* gk O;Drh vkf.k O;oLFkslaca/khP;k uok vkpkj fopkj gksrk- vkiY;k fopkjkrwu lkfgR;krwu yksd'kkgh] foKku] bgokn g;k vk/kqfud thou eqY;kaph isj.kh R;kauh dsyh! lkscr mn~/k`r dssysY;k i=krwu ejkBh ys[kdkaP;k ifj"knsl e-Qqys ;kauh Lor% mifLFkr u jkgrk i= fygwu ys[kdkauh xjhc tursps iz'u lksMo.;kl izk/kkU; |kos- vls lqpfoys- egkRek Qqys] jkt"khZ 'kkgw egkjkt vkf.k MkW-ckcklkgsc vkacsMdjkaP;k dzkarhdkjh fopkjlj.kh o pGoGheqGs cgqtukauk vk/kqfud f'k{k.kkph la/kh feGkyh- cgqtukauk [kMcMwu tkxs djrkuk&frljk MksGk&Eg.kts ^Kku* izkIr d:u lR;'kks/kdh rRRoKkukpk g;k lkfgR;kr o pGoGhr Lohdkj dj.;kr ys[kd lektlq/kkjd o fopkjorkauh izk/kkU; fnys- ^ldGk 'kgk.ks djkos cgqrtu* gk fopkj ;sFks dsanzLFkkuh jkfgyk- R;kuqlkj ifgY;k lR;'kks/kdh; lkfgR; laesyukr v/;{k MkW-vk-g-lkGqads ;kauh ^lR;* ;k laKsfo"k;h vxnh 'kkL=h; in~/krhus o la{kikus ppkZ dsyh- f'kok; Lora= leh{kk'kkL=kph vko';drkgh fo'kn dsyh- rlsp lR;'kks/kdh; ckyok³~e;kph fufeZrh] Lora= izlkj ek/;es gohr vlsgh EgVys- rj nqljs lR;'kks/kd lkfgR; laesyukr v/;{k izkpk;Z xtey ekGh ;kapk oSfnd lkfgR;kus fuekZ.k dsysyh tkrhO;oLFkk f[kGf[kGh dj.;koj Hkj jkfgyk- vczkEg.kh lkfgR; fufeZrhph lkekftd izfdz;k iq




ISSN :

2348-7143

February-2019


ifjorZukP;k pGoGhr ^lR;'kks/kd tyls* vkf.k ^vkacsMdjh tyls* ;kauh vfr'k; izHkkohi.ks yksdf'k{k.kkps dk;Z dsys- o uoh&vk/kqfud yksdlLd`rhps ek/;e Eg.kwu ;k ty'kakadMs ikfgys tkrs- 'ksrdjh&dkexkj oxkZps lkE;oknh pGoGh'kh vuqca/k tqGrkuk nqlÚ;k cktwus MkW-vkacsMdjkaP;k rRdkyhu etqj i{kk'khgh vlysyk Li"V gksrks- vkf.k R;kl e-Qqys ;kaP;k lkfgR; ys[kukpk ¼o dk;kZpkgh½ okjlk ykHkyk- gsgh frrdsp [kjs vkgs- Qqys&vkacsMdjh fopkj O;wgkrhy dsnazLFkkuh 1960 uarjps xzkeh.k nfyr lkfgR; vkgs- vlsgh EgVys tkrs- g;k n`"Vhus iFkukV;kps mnk- nsrk ;sbZy- iqjksxkeh fopkjlj.kh] izcks/ku vkf.k ifjorZukpk fopkj ns.kkjs egkRek Qqys ;kaps ^r`rh; jRu* ¼1855½us ukVd rRdkyhu cgqtu lektkyk f'k{k.k vkf.k foKkukfu"Bk] cfq)okn ;kapk izR;; vk.kwu nsrs- Qqys& vkacsMdjh pGoGhpk mn; gksrkuk g;k ewG vk/kkjkrwu lerk] Lokra«;] ca/kqRokph f'kdo.k feGkyh! R;kl Hkxoku cqn~/kiz.khr izKk] 'khy] d:.kk] lar dchjkaph leroknh n`"Vh varHkwZr vkgsp! mijksDr ^r`rh;jRu* gsp fyf[kr Lo:ikrhy ejkBhrhy ifgys ukVd letys tkrs- jks[k Bksd laokn] czkEg.k] fHk{kqd'kkgh izfrxkfe&lukruh ijaijkA ;kaoj vks




ISSN :

2348-7143

February-2019


vWM-olarjko QkGds ¼lR;'kks/kd lektkps ekth v/;{k½ mRrejko ikVhy] pk:yrk Vksdl MkW-Jhjke xqansdj ¼lR;'kks/kd lkfgR; laLd`rh ifj"kn v/;{k-½ ukxs'k pkS/kjh & ekth laesyuk/;{k- Qqys&'kkgw vkacsMdj lkfgR; laesyu fopkj izlkjd eaMG Hkksj ft-iq.ks- vkf.k fofo/k la?kVuk vk;ksftr- Qqys&'kkgw&vkacsMdj lkfgR; laesyu Hkksj ft-iq.ks- fMlsa-2017- * mn~?kkVd & eku-[kk-'kjn iokj- * laesyuk/;{k MkW-fot; [kjs * Lokxrk/;{k & vkenkj laxzke FkksiVs- * iz-ikgq.ks & MkW-tCCkkj iVsy] MkW-Jhiky lcuhl] MkW-furhu djekGdj dqyxq: lk-Qqys iq.ksfo|kihB- jkenkl QqVk.ks ¼ok++=fVdkdkj&doh½ Qqys&'kkgw&vkacsMdjh fopkjkaoj Hkj] Hkkjrh; lafo/kku vkf.k vktps jktdkj.k ;koj mgkiksg >kyk- vf[ky Hkkjrh; ejkBh lkfgR; ifj"kn iqjLd`r 11os egkRek Qqys izcks/ku ejkBh lkfgR; laesyu [kkuoMh rk-iqjanj ft-iq.ks-uksOgsa 2018- * Lokxrk/;{k & lkxj txrki ¼laHkkth fczxsM½ mn~?kkVd & laHkkthjko >saMs ¼ekth mik/;{k&EgkMk½ laesyuk/;{k & T;s"B lkfgfR;d 'kjn xksjs /kekZph ca/kus >qxkj.;kps laesyuk/;{kkaps vkokgu- * 4 Fks 'kkgw& Qqys vkacsMdj fopkj izlkj lkfgR; laesyu ¼Hkksj ft-iq.ks½ uksOgs-2018 * laesyuk/;{k & jf>;k iVsy- * mn~?kkVd & nsokuan f'kans & ¼dqyxq:& f'kokth fo|kihB dksYgkiwj½ * iz-ikgq.ks& y{ehdkar ns'keq[k ¼ekth lkfgR; laesyuk/;{k cMksnk½ * Lokxrk/;{k & vkenkj & laxzke FkksiVs ¼Hkksj½ ¼yksd'kkghph ewY;s cGdV dj.;kps eku- laesyuk/;{kkaps vkokgu o Qqys&vkacsMdjh fopkjkaoj Hkj-½ * ygqth 'kDrhlsuk o ekuoh gDd vfHk;ku&iqjLd`r ¼ykrwj½ r`rh; jkT;Lrjh; lR;'kksf/kdk eqDrk lkGos lkfgR; laesyu ykrwj Qscqz-2017- * laesyuk/;{kk izk-izfrHkk ijns'kh * mn~?kkVd&ts"B fopkjoar&MkW-tuknZu ok?kekjs la;kstd&izkpk;Z&MkW-ek/ko xknsdj * Qqys&'kkgw&vkacsMdj fopkj izlkjd eaMG Hkksj ft-iq.ks- MkW-ckcklkgsc vkacsMdj fopkj laesyu Hkksj ft-iq.ks- ,fizy 2017- ¼MkW-vkacsMdj ;kaP;k 'krdksRrj jkSI;egksRloh Le`fr o"kkZfufeRrkus laesyukps vk;kstu½ la;kstd & MkW-jksfgnkl tk/ko ¼Hkksj½ chtHkk"k.k & MkW-;'koar euksgj iz-ikgq.ks & MkW-Jhikn tks'kh MkW-o`"kkyh j.k/khj] MkW-Hkkypanz dkuxks ¼dkWaxks½] lnkuan eksjs ¼MkW½ MkW-jkolkgsc dlcs o mRre dkacGs g;kiwohZ gh laesyus ukxiwj] ukf'kd] eqacbZ ;sFks vk;skftr- r`rh; Qqys& vkacsMdj lkfgR; laesyu & oSHkookMh&jRukfxjh lIVsa-2017- lesyuk/;{k & T;s"B lkfgfR;d th-ds-,sukiqjs- MkW-vkacsMdjh lkfgR;kps osxGsi.k o vktP;k dkGkrhy egRo laesyuk/;{kkauh v/kksjsf[kr dsys-




ISSN :

2348-7143

February-2019


* vf[ky Hkkjrh; ejkBh lkfgR; ifj"kn & iqjLd`r 10 os jkT;Lrjh; egkRek Qqys izcks/ku ejkBh lkfgR; laesyu [kkuoMh rk-iqjanj ft-ft-iq.ks- uksOgsa- 2017- laesyuk/;{k & n'kjFk ;kno ¼ifj"kn fo'oLr½ izflf) izeq[k & nRrk HkkasxGs jk"Vªh; dk;kZ/;{k] 'kjn xksjs-

* nfyr ;qod vkanksyus izLrqrh & nfyr ;qod vkanksyus izLrqrh & nfyr ;qod vkanksyus izLrqrh & nfyr ;qod vkanksyus izLrqrh & ifgys lR;'kks/kd eqDrk lkGos lkfgR; laLd`rh laesyu iq.ks- ¼Qscqz 2018½ laesyuk/;{kk & yksddykoar vkf.k dof;=h & l:ckbZ ok?kekjs mn~?kkVd & ujlV;k vkMe ¼ekth vkenkj½ izeq[k ikgq.ks & dykorh rqilqnj] eqDrk euksgj] larks"k cxkMs] jes'k jk{ks] vady lksuo.ks] olar lkGos] egkRek Qqys ;kaP;k 'kkGsrhy ifgyh fo|kfFkZuh vkf.k 'kks"k.kkP;k fojks/kkr fuca/kkrwu okpk QksM.kkÚ;k eqDrk lkGos ;kaP;k ukokus lkfgR; laLd`rh laesyukps vk;kstu] HkkX;Jh ok?kekjs iqjLdr̀&^eh eqDrk lkGos* gk ,dik=h dk;Zdze lknj- egknso [kaMkxGs ;kapk j;rspk tkxj & 'kkfgjh dk;Zdze ;k laesyukr nfyr vkf.k JfedkaP;k ,dtqVhph xjt eku-ujl¸;k vkMke ;kauh O;Dr dsyh-

eq[; lanHkZ lk/kus%eq[; lanHkZ lk/kus%eq[; lanHkZ lk/kus%eq[; lanHkZ lk/kus% 1111---- dhj /kuat; o eky'ks l-x-¼laiknd½ egkRek Qqys lexz ok³~e; & egkjk"Vª jkT; lkfgR; o

laLd`rh eaMG & eqacbZ- vko`rh & 1980- 2222---- MksGl jaxukFk ¼vWM½ ¼laiknd½ Qqys&^vkacsMdj izsj.ksph jaxHkweh* ^;qxkarj izfr"Bku* ukf'kd

izFkeko`Rrh & es- 1999 ¼nfyr jaxHkwehojhy efgyk & vWM jaxukFk MksGl ;kapk ys[k&fVi.k ^lR;'kks/kdh tyls-*½

3333---- mxys th-,-]eaqMs ';ke ¼izk-½ vkf.k brj]^lR;'kks/kdh; lkfgR; laesyu & v/;{kh; Hkk"k.ks ;ksx m|ksx lewg o lR;'kks/kdh; lkfgR; laLd`rh vkf.k la'kks/ku ifj"kn nsÅGxkao jktk- izFkeko`Rrh 2007- i`-dz-12

4444---- Qqys&'kkgw&vkacsMdjh ¼o lR; 'kks/kd½ lkfgR; laesyu lacaf/kr laesyukps o`Rri=h; okrkZadus-




ISSN :

2348-7143

February-2019


महा�मा फुल ेएक सािहि�यकमहा�मा फुल ेएक सािहि�यकमहा�मा फुल ेएक सािहि�यकमहा�मा फुल ेएक सािहि�यक �ा.�चतामण �धदळे�ा.�चतामण �धदळे�ा.�चतामण �धदळे�ा.�चतामण �धदळे (सहा.�ा�यापक )

महामा फुले कला, िव�ान व वािण�य महािव�ालय पनवेल, िज. रायगड. मो.९८६९६०४९८६.

ई.मेल-cddhindale@gmail.com

अठरा'ा शतकातील +दन दिलत आिण ि.यांना यो0य िश1ण आिण समानतेचा ह3 िमळावा 5हणून िवधायक काय8 करणारे महामा जोितबा फुल े यां:या ;मृतीला अिभवादन क> या! �योतीबांनी केलेल े काय8 िवधायक होते.�य1 काय8 क>नच यांनी समाजातील उपेि1तांना पुढे नेBयासाठी पCरDम घेतFयामुळे . समाजान े यांचा महामा 5हणून गौरव केला आह.े �योतीबांचे पूव8ज साताया8पासनू जवळ असलेFया कटगुण गावात राहात होते. यावेळी यांचे आडनाव गोIह ेअसे लावले जाई. पुढे गोIह ेकुटंुब पुBयात ;थाियक झाले. तेथे �योतीबांचे वडील गोLवदपंत फुलांचा 'वसाय क>न उपजीिवका करीत होते. यांनी फ़ुलां:या 'वसायात कौशFय, कNतO, आिण फार यश िमळिवले यामुळे गोIह े ह े आडनाव जावनू यांना ‘फुले’ ह े नाव कायम ;व>पीच िमळाले. पुढे गोLवदराव भाजीपाFयाचा 'वसाय क> लागले. यात यांचा चांगला जम बसला. नंतर गोLवदरावांनी धनकवडी:या झगड े घराBयातील िचमणाबाई सोबत िववाह केला. यांना दोन मुल ेझाली. थोरला राजाराम व धाकटा �योितबा, महाराPातील आ� समाज सुधारक व QलीतोRारक जोितबा फुले यांचा जSम २० फेUुवारी १८२७ रोजी पुBयास झाला.वया:या सात'ा वषO �योितबा शाळेत जाव ूलागले. पण ‘शूYाने शाळेत िश1ण घेणे ह े महापाप आह’े असे कुणा एका क8मठाने गोिव[ावांचे कान फंुकFयामुळे यांनी मुलाला शाळेतून काढून म\यातील कामाला जुंपले. पण ितथेही फावFया वेळेत तो पु;तके वाचBयात रमFयाचे पा]न एका मुसलमान व एका इं_ज गृ`;थाने गोिवSYावाaा िश1णाचे महव पटवून +दले. यामुळे यांनी पुSहा �योतीबाला िमशनयाb:या इं_जी शाळेत टाकल.े इं_जी शाळेत जावून ती भाषा चांगली समज ूलागFयावर यांनी ‘ राईट ऑफ मँन‘ ( मानवाचे ह3 ) ह ेथा◌ॅमस पेन या इं_ज लेखकाच ेपु;तक वाचले. आिण यांना Lहद ूसमाजातील व धमा8तील िवषमता ईhरिनiमत नसून ह ेमानव िनiमत आह ेह ेकळून आले यातनू यां:या परांजपे नावा:या िमjा:या लkात वराती मागून जाताना यांना एका ‘ शुY ‘ 5हणून ितथून िनघून जायला सांिगतले. या अपमानाने यां:या अंगात अंगार फुलला मग यांनी िवषमते िवlR संघष8 करBयाचा िनण8य घेतला. Lहद ू समाजातील मतलबी lढीचा यांना ितर;कार वाटू लागला. �योतीबांनी शाळेतला अmयासnम पूण8 करतानाच ल]जी व;तादांकडून शारीCरक 'ायामाचे �कार आिण काही शा.ांच े�ान संपादन केल ेहोते. यातही यांनी कNतO संपादन केली. १८४७ पयbत जोितबा बुRीने चांगले �ौढ झाल ेहोते. यांनी समाजाचे बाका8ईने िनरी1ण केल.ेयातनू यां:या असे ल1ात आले +क आपला Lहद ूसमाज जाती भेदाने आिण िविशo वगा8:या गुलामिगरीत रा]न �ितगामी बनला आह.े ि.या आिण शुY यांची कुचंबना होत आह.ेह ेसव8 ि.या आिण बpजन समाज िश1णा पासून दरू रािहFयामुळे घडत आह.े ह ेसव8 यां:या िनदश8नाला आल. याव>न यांनी भावी जीवनातील काया8ची +दशा ठरिवली. ते सरकारी नौकरी:या मागे न लागता समाज काय8 करायच ेठेवून कामाला लागले. सामािजक गुलामिगरी दरू करणे आिण सवाbनला िश1णाची दारे खुली करणे यासाठी �यqशील राहणे ह ेयां:या जीवनाचे धैय8 ठरले. जोितबा फुले यांनी पुBयात िभडवेाडयात




ISSN :

2348-7143

February-2019


‘मुलsची शाळा’ काढुन एकच खळबळ िनमा8ण केली. यांचे ह ेकाय8 तकालीन >ढीि�य समाजाला lचले नाही. मुलsची शाळा काढBयासाठी पूव8 तयारी 5हणून यांनी आपFया पqीला �थम िश1ण +दले. सािवjीबाईनsही आपFया पती:या जीवन काया8ला मनापासून सहाtय केले. १८४८ म�ये पिहली १८५१ म�ये दसुरी आिण १८५२ म�ये ितसरी मुलsची शाळा काढली. या शाळा 'वि;थत चालू लागFया. मेजर कँSडी यांनी सरकार तफv ७५ l अनुदान मंजूर केले. फुले यां:या या महान सामािजक काया8चा गौरव 5हणून यांचा सकारही करBयात आला. यानंतर जोितबांनी सामािजक सुधारनांकड े िवशषे ल1 �ायच ेठरिवले.'wN ;वातंxय, समता, आिण बुRी�ामाSय या साठी ते झगडू लागले. सतीची �था, िवधवा पुनiववाह, yुणहया या समाज िवघातक गोosना

यांनी िवरोध केला, केवळ शािzदक िवरोध न करता यांनी पुढाकार घेउन ‘ बालहया �ितबंधगृह ‘ ही सं;था सुl केली. समाजात ;पृ{य -अ;पृ{य असा भेदाभेद पाळनारांचा रोष पक>न यांनी आपFया घराजवळचा पाBयाचा हौद सवाbना 5हणजे अ;पृ{यांनाही खुला केला.

नीलकंठ कNत8ने यांनी _ांट डफ:या _ंथावर टीका िल]न मराठय़ां:या इितहासाब}ल इथFया समाजाला सजग केल,े ह ेआपण गेFया आठवडय़ात पािहले. याच काळात मराठीत न'ा इितहास व समाजदoृीचे एक ;वतंj ‘;कूल’ आकारत होत.े या ;कूलचे �णेते होत-े महामा जोतीराव फुले. १८६५ म�ये यांनी तुकाराम ताया पडवळ यांचा ‘जाितभेदिववेकसार’ (१८६१) या _ंथाची दसुरी आवृ~ी �कािशत केली होती व पुढे १८६९ म�ये यांनी छjपती िशवाजी महाराजांवर पोवाडा िल]न �कािशत केला. िशवाजी महाराजां:या कतृ8वाकड े ल1 वेधBयाचे काय8 या पोवाडय़ाने केल.े पोवाडय़ाची रचना व तो िलिहताना गृहीत धरलेला वाचकवग8 यांिवषयी �;तावनेत जोतीरावांनी िलिहले आहे-

‘‘िशवाजीराजा:या `य़ा पवाडय़ाचे आठ भाग केले आहते. दरएक भागांत िवषयांतर होऊं नये `य़ा भया;तव सव8 भाग एकसारखे केले नाहsत. अित जुनाट यवनी व मेसस8 _ांडफ, मरी वगैरे इं_ज लोकां:या बpतेक लेखी आधाराव>न हा पवाडा केला आह.े कुणबी, माळी, माहार, मांग वगैरे पाताळs घातलेFया 1xयां:या उपयोगs हा पवाडा पडावा असा माझा हते ुआह.े लांबच लांब मोठाले सं;कृत शzद मुळsच घातल नाहsत. व जेथ माझा उपाय चालेना तेथ माj लहानसहान शzद िनवा8हापुरते घेतल ेआहते. माळी कुणzयांस समजBयाजोगी सोपी भाषा होBयािवषयs फार Dम क>न यांस आवडBयाजो0या चालीन रचना केली आह.े’’ या पोवाडय़ात जोतीरावांनी िशवचCरjातील महवाचे �संग �वाहीपणे सांिगतले आहते, पण ते करताना

यांचा ;वतंj सामािजक दिृoकोनही यातून +दसतो. याच वषO ‘Uाणांचे कसब’ हा यांचा प�_ंथही �कािशत झाला. या िलखाणा:या १४ वषv आधी-१८५५ म�ये- यांनी एक नाटकही िलिहले होते. ‘तृतीयरq’ ह ेते नाटक. या नाटकातून जोतीरावांनी वण8वच8;व व िभ1ुकशाहीवर हFला चढवला. ‘महामा फुले- सम_ वाय’:या य. +द. फडके यांनी संपा+दत केलेFया आवृ~ीत त े वाचायला िमळेल. ह े नाटक जोतीरावांनी ‘दि1णा �ाइझ किमटी’कड े पुर;कारासाठी सादर केल ेहोते. परंत ु पुर;कारासाठी या नाटकाला माSयता िमळू शकली नाही. यानंतर जोतीरावांनी िलखाणाऐवजी िश1ण�सार व सामािजक काया8त ;वत:ला झोकून +दले. १८७३ म�ये यांनी ‘सयशोधक समाजा’ची ;थापना केली. ह े काम करत असताना यांना इथFया




ISSN :

2348-7143

February-2019


समाजि;थतीच े जे आकलन झाले ते यां:या १८७३ म�ये �कािशत झालेFया ‘गुलामिगरी’ या पु;तकात िव;ताराने आल ेआह.े या पु;तका:या �;तावनेतील हा उतारा पाहा-

‘‘अनेक संकट भोिगतां भोिगतां ते फार jासून गेले व केहां यापासनू सुटका होईल याची वाट, जसा एखादा फार +दवस तुरंगांत टा+कलेला कैदी आपले इoिमjांस, मुलांबाळांस व भावांबंधांस भेटBयािवषयs अथवा ;वतंjतेन इकड ेितकड े+फरBयािवषयs मोठे उसकुतेन सुटकेच े+दवसाची वाट पाहातो, या�माण पहात आहते, इतयांत दवैवशांत ईhरास यांची कlणा येऊन या दशेांत इं_ज लोकांच रा�य झाल व यां:याकडून त ेभट लोकांच ेकायीक दा;यवापासून मुw झाले. त े इं_ज सरकारचे याजब}ल फार फार आभार मािनतात व सव8;वी यांचे ते ॠणी आहते. यांचे उपकार ते कधs िवसरणार नाहsत. यांनी यांस आज शकड वषाbच ेभटलोकांचे कैदखाSयांतून मwु क>न यांचे मुलांबाळांस सुखाचे +दवस दाखिवले. ते नसत े तर भटलोकांनs

यांस केहांच धुळीस िमळिवल असत. याजवर कोणी अशी शंका घेतील क, आज भट लोकांपे1ां शूYा+द अितशूY लोकांचा भरणा समुार दसपट अिधक असून भट लोकांनs शूYा+द अितशूY लोकांस कस धुळीस िमळिवल असत? याच उ~र अस आह े क, एक शाहाणा मनुय दाहा अ�ानी मनुयांच आपणाकडसे मन वळऊन यांस तो आपले ताzयांत ठेऊं शकतो. आणखी दसुर अस क, तs दाहा अ�ानी मनुय जर एकाच मताचs असतs तर यांनs या शहाBया मनुयाच कांहs चालू +दल नसत; परंतु ते दाहा जण िनरिनराळे दाहा मतांचे असFयामुळ शहाBया मनुयास यांस फसिवBयास कांहsच आडचण पडत नाहs. या�माण शूYा+द अितशूYांचs मते एकमेकांस िमळंू नये 5हणोन पूवO भट लोकांनs एक मोठा धूत8 कावेबाज िवचार शोधनू का+ढला. या लोकांचा समाज जसा जसा वाढत चालला या�माण भट लोकांस िभती वाटंू लागली आिण

यांनs यां:याम�य पर;पर वाकडपेणा राहील अशी कांहs तजवीज योजली, तरच आपला येथ राहाBयाचा Cटकाव लागून सदासव8दां त ेलोक वंशपरंपरेने आपले व आपले वंशजांचे गुलामिगरsत रा]न आपणास कांहs Dम न कCरतां यांचे िनढ\याचे घामान िमळिवलेले उपaांवर िबनधा;त मौजा माCरतां येतील, हा यांचा िवचार िसRीस जाBयाकCरतां जाितभेदाच थोतांड उपि;थत क>न, यांजवर अनेक ;विहतसाधक _ंथ केले. व ते या अ�ानी लोकांचे मनांत भरिवले.’’

पुढे १८८३ म�ये शेतकIयां:या ि;थतीगतीवर भाय करणारे ‘शेतकIयाचा असूड’ ह े पु;तक यांनी िलिहल,े परंतु ते यां:या हयातीत �िसR होऊ शकले नाही. या पु;तका:या �;तावनतेील हा भाग पाहा- ‘‘वाचकहो, सां�त शेतकरी 5हटले 5हणज े याम�य तीन भेद आहते. शुR शेतकरी अथवा कुणबी, माळी व धनगर. आतां ह ेतीन भेद होBयाचs कारण पािहलs असतां, मूळचे जे लोक शुR शेतकNवर आपला िनवा8ह क>ं लागले, ते कुळवाडी अथवा कुणबी, जे लोक आपल शेतकNच काम सांभाळून बागाइती क>ं लागले, ते माळी व जे हs दोSहीही क>न मढर, बकरs वगैरेचे कळप बाळगूं लागले, ते धनगर. असे िनरिनरा\या कामाव>न �थम ह ेभेद उपि;थत झाले असावेत. परंतु आतां या तीन पृथक जातीच मानतात. याचा सां�त आपसांत फw बेटी 'वहार माj होत नाहs. बाकN अa'वहारा+द सव8 कांहs होत. याव>न ह े (कुणबी, माळी व धनगर) पूवO एकाच शूY शेतकरी जातीचे असावेत. आतां पुढ या ितSही जातsतले लोक आपला मूळचा शेतकNचा धंदा




ISSN :

2348-7143

February-2019


िनlपायान सोडून उदरिनवा8हा;तव नाना तIहचे ेधंद ेक>ं लागले. �यांजवळ थोडबpत अवसान आह ेत ेआपली शेती संभाळून रहातात व बpतेक अ1रशूSय दवेभोळे, उघड ेनागड ेव भुकेबंगाल जरी आहते तथािप शेतकरीच कायम आहते व �यांस िबलकुल थारा उरला नाहs, ते दशे सोडून िजकड ेिजकड ेचCरताथ8 चालला ितकड ेितकड ेजाऊन कोणी गवताचा 'ापार क>ं लागल,े कोणी लाकडांचा व कोणी कापडाचा. तसच कोणी कंjाटे व कोणी रायटरीची वगैरे नोकIया क>न शेवटs पे

e r international research fellows association’s … · 2019-03-13 · n impact factor – 6.261...

Documents

qcip sheet - 2016 - final - uhn research...

profile of cnpq productivity research fellows in the...

research development fellows program an overview

partner institutions boston university brandeis...

curriculum vitae yuting zhang - university of pittsburgh...

research fellows conference 2014 speakers - royal...

new fellows retreat: career development and research...

news & views - india alliance · content 3. 4 india...

mrc centre phd students, research fellows and projects since...

hhmi medical research fellows program · 2016-05-03 ·...

rd american public health association’s annual meeting &...

e r international research fellows association’s a t...

january, 2017 volume 2, issue 1 policy research brief ·...

new fellows retreat: career development and research

guide and regulations for the fellows of … and regulations...

international research fellows … issue 5 use of...impact...

ux fellows gesture research | gotomedia | sxsw | ieee

· web viewfederation fellows. federation fellows....

annual report 2017-2018 - heilbronn€¦ · there is...

center ehealth research & disease management iaria...