cb . 4,5,6 Éiceolaíocht
Post on 24-Feb-2016
148 Views
Preview:
DESCRIPTION
TRANSCRIPT
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 1
Cb. 4,5,6 Éiceolaíocht
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 2
Cb. 4 ÉiceolaíochtCuspóirí Léann (4):• Téarmaíocht an eiceolaíocht ar eolas• Sreabhadh fuinnimhe ón ghrain bia
slabhra/eangach & pirimidí uimhireacha• Timtriall Nítrigin & Carbón• Cuir síos ar gaolta eiceolaíochta• Eolas ar dinimic pobail éagsúla.
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 3
Bunús na hÉiceolaíochtaÉiceolaíocht=
Staidéar ar phlandaí & ar
ainmhithe & an ghaol a bhíonn
acu lena dtimpeallacht
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 4
1.Éiceolaíocht
Is staidéir na héiceachórais é an éiceolaíocht.• Baineann codanna beo agus neamh bheo le
timpeallacht an orgánaigh. Bíonn tionchar ar nithe beo ar shaol nithe beo eile.
• Bíonn tionchar ar rudaí neamh bheo m.sh. teocht an uisce, méid mianraí atá ar fáil agus an ocsaigin ar rudaí beo chomh maith
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 5
Tearmaíocht:• Bithsféar: An chuid den
domhain & den atmaisféar inar féidir le rudaí beo maireachtáil.
(8km síos san fharraige & 8km suas sa spéir)
• Éiceachóras: Éiceachóras ná pobal na n-orgánach beo & an timpeallach ina maireann siad. m.sh. coill, fásach, cladach, loch.
Is éiceachóras mór é an domhan iomlán mar níl aon chuid de scoilte go hiomlán ón chuid eile.
Má deirfá go raibh an Domhan mar úll níl ach an piosa tanaí don craiceann an bithsféar dó.
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 6
2. Rudaí a cuireann isteach ar éiceachóras
1. Bitheach (Beo): Tugtar an chuid bitheach ar na nithe beo san éiceachóras.
2. Aibitheach(neamhBheo): Tugtar an chuid aibitheach ar na nithe neamhbheo san éiceachóras.
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 7
(a) Tosca Bitheacha (Beo)• Bia – nuair atá an chuid bia ar fáil is féidir le níos mó
orgánaigh maireachtáil.• Iomaíocht – idir na horgánaigh(plandaí & ainmhithe) i gcomhair acmhainní éagsúla.• Creachóireacht- laghdaíonn creachóirí líon na creachaí
atá i bpobal• Seadánachas - Laghdaíonn orgánaigh sheadánacha
cumhacht an tóstach & faigheann cuid dóibh bás dá bharr.
• Daoine – tá éifeacht ollmhór idir deimhneach agus diúltach ag daoine ar orgánaigh eile sa timpeallacht.
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 8
(b) Tosca Aibitheacha (neamhbheo)Is féidir na fachtóirí timpeallachta a roinnt mar a leanas:
1. Aeráide- solas, teocht, gaoth, taiseachas, déine solais, fad an lae, titim báistí &rl.
2. Éidifeach (ithreach)- pH, ocsaigin, uisce, draenáil, leibhéal mianraí...
3. Uisciúil- sruthanna, tonnta,doimhneas, solas, salannacht .
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 9
Tosca Éidifeacha (ithireach)
* Braitheann an cinnéal planda a fasann in áit ar an ithir atá ann.
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 10
3.Sreabhadh fuinneamh san Éiceachóras
• Is ón ngrian a thagann an fuinneamh a mbionn ag teastáil ó gach orgánaigh. Sreabhann an fuinneamh ó orgánach go horgánach de réir mar a itheann siad a chéile nó de réir an ghaolmhaireacht chothaitheach a bhíonn eatarthu.
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 11
1.Táirgeoirí 2.Tomhaltóirí
3. Dianscaoilteoirí
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 12
• Tá táirgeoirí a dhéanann a gcuid bia féin• Tomhaltóirí a bhfaigheann cothú ó phlandaí & ainmhithe. • Dianscaoilteoirí m.sh. baictéar, fungas a itheann plandaí &
ainmhithe marbha agus meathlaithe.---------------------------------------------------------------------------1. Táirgeoirí (plandaí glasa) - déanann siad a gcuid bia féin
ag úsáid fhuinnimh na gréine (fótaisintéis). 2. Tomhaltóirí tosaigh - luibhiteoirí & dianscaoilteoirí a
itheann plandaí. 3. Tomhaltóirí tánaisteach – feoiliteoirí, itheann siad na
tomhaltóirí tosaigh. 4. Tomhaltóirí treasach - itheann tomhal. tánaisteach.5. Dianscaoiltóirí
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 13
4. Biashlabhraí
• Pictiúr den aistriú fuinnimh san éiceachóras & den gaol cothaitheach a bhíonn eatarthu.
m.s:
Rós → Cuil Ghlas → Bóín Dé → Spideog
Tosaíonn sé le táirgeoir i dtosach & feictear cá dtéann an fuinneamh
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 14
Duilleog mharbh míol adhmaid lon dubh
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 15
Biashlabra 2• Déan tú fhéin!!
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 16
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 17
An t-Éiceachóras domhanda
Éiceachórais Móra
Éiceachórais beaga
Cumann
Pobal (community)
An Bithsféar
Tundra, Fásach, Measartha, foraois
Cladach, lochán, gairdín, portach
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 18
5. Bia-eangachaAr a laghad 2 bhiashlabhraí a thrasnaíonn á cheile.
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 19
Obair: Tarraing bia- eangach
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 20
6. Leibhéal Trófach (feeding levels)
Tugtar leibhéal trófacha ar an sreabhadh fuinneamh i mbiashlabhra. Is éard is leibhéal trófach ann mar sin ná leibhéal cothú i mbiashlabhra. • Leibhéal trófach 1 - na táirgeoirí • Leibhéal trófach 2 - na tomhaltóirí tosaigh• Leibhéal trófach 3 - tomhaltóirí tánaisteacha• Leibhéal trófach 4 - na tomhaltóirí
treasacha
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 21
7. Pirimidí• Chun na n-uimhreacha /
líon na n-orgánach ag gach leibhéal trófach a léiriú.
• Comhairítear líon na dtáirgeoirí & cuirtear sa chéim is ísle iad.
• Comhairítear líon na dtomhaltóirí tosaigh agus cuirtear sa dara céim iad &rl.
Táirgeoirí
Tomhaltoirí treasach
Tomhaltóirí tosaigh
Tomhaltoirí tánasiteach
Pirimidí= Líon/uimhireacha orgánaigh ag gach leibhéal trofach a léiriú
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 22
Sreabhadh Fuinnimhe:
Léirítear sreabhadh fuinnimh i mbiashlabhra nó i mbia-eangach i dtéarmaí leibhéil trófacha.• Is beag fuinnimh a aistrítear ó leibhéal go leibhéal eile.• Ní úsáidtear ach 10% den fhuinneamh a ionsúnn planda
glas ón ngrian i bhfás an phlanda. Cailltear an 90% eile mar fhuinneamh sa mheitibileacht nó i bhfoirm teasa.
• Ní chuirtear ach 10% den fhuinneamh a stóráladh sa phlanda ar aghaidh go dtí an tomhaltóir tosaigh nuair a itheann sé an planda, sé sin 1% den fhuinneamh a d’ionsúidh an planda sa chéad áit.
• Ní chuirtear ach 10% den fhuinneamh seo ar aghaidh go dtí an tomhaltóir tánaisteach & srl
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 23
• Cailltear an fuinneamh seo de bharr:
– Nach n-itear gach orgánach beo– Nach ndíleáitear an bia ar fad a tógtar isteach.– Nach gcríochnaíonn ach cuid bheag den bhia a díleáitear
suas mar chuid den orgánach a d’ith é.• Bíonn an méid fuinnimh a bhíonn i leibhéal trófach
ar bith i bhfad níos lú ná an leibhéal roimhe.• Mar sin bíonn biashlabhraí gearr (3 nó4 leibhéal.)
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 24
• Éiríonn an t-ainmhí níos mó ag dul suas trín bpirimid. Toisc an méid fuinnimh a chailltear bíonn ar an sionnach a lán coiníní a ithe agus bíonn ar na coiníní seo an t-uafás féir a ithe.
• Léiríonn pirimid uimhreacha líon na n-orgánach beag beann ar a méid.
• Uaireanta bíonn pirimid inbhéarta (inverted) ann toisc go mbíonn an táirgeoir ag bun ag cothú líon an-mhór de thomhaltóirí tosaigh.
Spideog
Bóín Dé
Cuil ghlas
DairPIRIMID Inbhéartha Uimhreacha
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 25
• Bíonn pirimidí ina mbíonn seadáin díchumtha (distorted) toisc an líon mór seadán a mhaireann ar óstach amháin agus iad ag barr na pirimide.
Míol (louse)
Bradán
Ribe róibéis (shrimp/prawn)
Alga
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 26
Ó a bheith ag féachaint ar an bpirimid tugtar faoi dheara:
1. Go laghdaíonn méid na horgánaigh nuair a théann tú suas an phirimid. Tarlaíonn sé seo mar níl an méid céanna fuinneamh infhaighte ag na tomhaltóirí treasach is a bhfuil ag na táirgeoirí.
2. Tagann méadú ar oiread na hainmhithe nuair a théann tú suas an phirimid m.sh. tá an sionnach níos mó ná an coinín a itheann sé. Toisc go gcailltear fuinneamh ar an tslí suas an phirimid caithfidh na tomhaltóirí treasach níos mó do na tomhaltóirí tánaisteach a ithe.
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 27
Na teorann a bhaineann le húsáid an phirimid d’uimhreacha.
1. Ní thugann siad faoi deara méid an orgánach. • Is féidir an chuid chuileog ghlas maireachtáil ar
an gcrann róis chéanna. Tabharfaidh sé sin pirimid bun os cionn dúinn.
2. Tugtar pirimid iNBHÉARTHA ar seo.• Bíonn cruth áit ar phirimid le seadán ann mar
bíonn na uimhreacha móra ann.
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 28
Obair…• Líon isteach na Pirimid Seo:
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 29
Déan cuir síos ar 3 slí a leiraítar aistriú fuinnimhe idir orgánaigh.
• 1
• 2
• 3
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 30
8. An Gnáthóg & Nideog
Gnáthóg = áit áirithe sa timpeallacht ina mbíonn/cónaíonn orgánach m.sh choill gnáthóg an tsabhaircín (primrose).
An príomh gnáthóg an baictéir Escherichia coli ná an ‘gastrointestinal (GI) tract’ do daoine & a lán ainmhithe aon teasach (warm blooded)
Q. Cad a tugtar ar na teilgean (projections) seo a seasann amach ó balla an ileam (stéig beag)?_______________
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 31
Nideog (niche)= an ról a imríonn an t-orgánach sa ghnáthóg.
• Bíonn róil éagsúla ag orgánaigh éagsúla sa ghnáthóg. I gcás nideog bhia ciallaíonn sé sin an ról atá ag an orgánach sa ghnáthóg ó thaobh bia de i.e. cad a itheann sé, cad a itheann é.
Ceist:Cad é nideog (ról) an E.coli I do stéig mór????
Q. Lúigh nideog (ról) an sionnach sa gnáthóg?
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 32
9. Athchúrsáil Cothaithigh• Braitheann orgánaigh ar chothaithigh éagsúla a
thógáil isteach ina gcoirp & a úsáid chun go mbeidh siad sláintiúil, fuinniúil.
Mar shampla, • i gcás plandaí tá ___________ tábhachtach den chlóraifill, tá gá le nitrigin d’fhás &rl. • In ainmhithe bíonn ________ lárnach sa mhóilín haemaglóibín, bíonn _________ i gcnámha &rl.
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 33
• Bíonn na cothaithigh seo ina gcuid den timpeallacht éibitheach & nuair a thógann orgánaigh isteach iad bíonn siad sáinithe i móilíní an orgánaigh.
• Nuair a fhaigheann orgánaigh bás déantar na cothaithigh seo a athchúrsáil chun iad a chur ar fáil d’orgánaigh beo arís.
• Tá ról an-tábhachtach ag na dianscaoilteoirí anseo.
• Briseann siad síos orgánaigh marbha & scaoiltear na cothaithigh ar ais san ithir /uisce chun iad a chuir ar fáil do phlandai.
4
Recycling nutrients within an ecosystem
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 34
(a) Timthriall An Carbón &(b) Timthriall An Nitrigine
• Dhá cheann de na cothaithigh is tábhachtaí d’orgánaigh ná carbón (C)agus nitrigin (N).
• Is féidir úsáid & athchúrsáil charbóin agus nítrigine a scrúdú sa Timthriall Charbóin agus sa Timthriall Nítrigine
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 35
(a) Timtraill An Carbón• Is dúil riachtanach do
rudaí bheo í charbón• Bíonn C (carbón) le
fáil san bithmóilíní:___________, ___________, & ____________.• Malairtear an carbón
idir rudaí bheo agus an timpeallacht ina bhfuil siad.
Dó breaolaí ionataise
Dianscaoileadh (ó na baictéir & ________)
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 36
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 37
Carbóin & Téamh Domhanda• Tá tiúchán CO2 an san atmaisféar ag ardú ó 0.028% go 0.036% de bharr:1. Dóchán breosla iontaiseacha2. Dí-fhoraoisiú
Is gas é CO2 a ligean do radaíocht teas den ghrian isteach san atmaisféar ach ní ligean sé an teas frithchaite amach. Éifeacht ar an timpeallacht.• Ardú leibhéal an uisce san fharraige• Oighear ag leá & uisce te a forbairt• Athrú ar an aimsir• Éifeacht ar an fhiadhúlra agus an talmhaíocht.
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 38
(b) An Timthriall Nítrigine
• Is é gás nítrigine san atmaisféar an phríomh fhoinse nítrigin sa nádúr. (78*% aer).
Feidhm: • déantús próitéiní (C,H,O&N) príomh fheidhm
an nítrigin do nithe beo. • Níl muid in ann nítrigin an atmaisféar a úsáid & caithfear é a ionsú ón ithir i bhfoirm níotráit. (NO₃)
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 39
• Úsáideann na plandaí an nítrigin seo chun próitéiní a dhéanamh.
• Itheann na hainmhithe na plandaí & aistríonn siad próitéiní planda go próitéiní ainmhithe.
• Le linn eisfhearadh scaoileann ainmhithe amóinia & chomhdhúile eile
le nítrigin
Nitrigin san Aer
Ionsútar I bhfoirm níotráite (NO3) ón ithir plánda
Itheann ainmhí na plandaí & mar sin faigheann siad foinnse Nitrigine
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 40
Sa timthriall nítrigine tá 4 cineál baictéar éagsúla le feidhmeanna éagsúla
1. Baictéar Nítrigin Foscaitheacha (N₂ gás NO₃ niotráit san ithir)• Baictéar a chónaíonn ar nóidíní ar fréamhacha plandaí mar piseanna.• Bíonn na baictéir in ann nítrigin an t-atmaisféar a thiontú ina hiain niotráite.
Nóidíní ar planda soy ina bhfuil baictéir nítriginfhoscaitheacha
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 41
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 42
2. Baictéar Dianscaoilteoirí• Itheann baictéar san ithir a
orgánaigh mharbha. • Le linn dianscaoileadh
bíonn na próitéiní óna horgánaigh atá ag meathlú tiontaithe ina amóinia
Nitrigin san prótéiní an orgánaigh marbh Amóinia
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 43
3. Baictéar Nítríuchán (Nitrifying) • Amóinia níotráití (NO3). • Baictéar san ithir a thiontaíonn amóinia &
amóiniam ina nítrítí & níotráití.
Amóinia (NH₄) (o dianscaoileadh orgánaigh marbh) Nítrítí & Níotráití (ar ais go dtí ithir)
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 44
4.Baictéir dínítriúchán Baictéar a dhéanann díreach a mhalairt den rud. i.e. is féidir leo níotráit amóinia & nítrigin. De bharr sin bíonn an gás nítrigin cuirtha ar ais san atmaisféar arís.
Níotráit Amóinia & Nitrigin (ar ais go dtí an atmaisféar)
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 45
Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 46
10. Ról daoine• Bíonn ról sa timthriall nítrigine nuair a úsáidtear leasachán.
• Nuair a dhéantar leasacháin sa tionsclaíocht bíonn gás nítrigine tiontaithe ina níotráit. Is féidir an níotráit sin a dhíol do fheirmeoirí.
• Má úsáidtear an iomarca nítrigin neamh-orgánach bíonn méadú an níotráit san ithir go gearr téarmach.
• Ní úsáideann na plandaí an chuid is mó de na níotráit sin agus téann sé isteach sna habhainn agus loch.
• Bíonn an iomarca chothaitheach sna loch (eotrófachú).
Loch Hungabee (clé), sna Rockies, Ceanada tá sé glan, gan truailliú. A mhalairt i Loch Taihu sa tSín tá sé árd eotrófach & mar sin níl a lán orgánaigh ag fás anseo.
top related