I

Ama Hangi Atatürk

II

DOÓAN KITAP TARAFINDAN ŸAYlMLANANTAHA AKYOL KiTAPLARl

Bilim ve YanilgiHayat Yolunda Gençler \çin Anilar ve ÖnerilerMezhep ve Devlet, Osmanli'da ve iran'daHariciler ve Hizbullah, islam Toplumlarinda Terärün KäkieriKitaplar ArasindaMedine'den Lozan'a

AMA HANGi ATATÛRK

Yazan: Taha Akyol

Yaym haklari: © Dogan Egmont Yayincilikve YapimalikTic. A.§.Bu eserin bütun haklan saklidir. Yayinevinden yazili izin almmadan kismen veyacamamen almti yapidamaz, hiçbir gekilde kopya edilemer, çogaltilamaz ve yayimlanamar

I. baski / ocak 20083. baski / marc 2008 / ISBN 978-975-991-586-5

Kapak tasanmi: YavuxKorkutBaski: Akan BasimLEd. / YüzyilMahallesiMarbaaalar Sitest 222/A 34200 Bagalar - ISTANBUL

Dogan Egmont Yaymc:lik ve Yapimcilik Tic. A.S.19 Magis Cad. Golden Plaza No, 1 Kat 10,34360 Sigti-ISTANBULTel. (212)246 52 07 | 542 Faks (212)246 44 44www.dogankitap.com.tr / editor@dogankitap.com.tr I satis@dogankitap.com.tr

Ama Hangi Atatürk

Taha Akyol

i

I

Attilâ llhan'm aziz ruhuna sayg1 ile...

1çindekiler

IÖnsöz......... ... .. .....

...---......---11

Istanbul'danAnadolu'ya.. ............ ...... . . .. .... 13

Erzurum'da Bolgevizm ve utanda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Sivas'tamandaveiçpolitika .............

.............71

Kongre'den lhtilal Meclisi'ne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

[slanarnücahich ....... ... . ...

...............137

Bolgevizm'lekolkola.............................214

Garp Cephesi'ndezafervar ...........

.................299

Lozan'daBatihlagma ............ .

.................348

Musul...BirKaybmHikâyesi ............. ....

.........437

Bat1'yayönelmiçTürkiye .......... .

..............494

Sonsöz/AmahangiAtatürk?!............ .

..............541

Bibliyograba.............. ....

..............553

Dizha .............. ..........

.....................565

|

\i

Önsöz

Elinizdeki kitap bir Atatürk biyografisi, onun hayatt üzerine yap11migbir aragtirma dešildir Bu gekilde yap11mig aragtirmalar çoktur zaten.

Elinizdeki kitap onun görügleri üzerine yap11mig bir aragttrma da de-ildir. Onun degigik dönemlerde uyguladigi politikalar ve bu politikalan

izah ettnek için geligtirdigi görügler üzerine yap11mig bir aragtirmad1r.Politikaci ve diplomat yönü, bu kitabm temel konusudur.Agirhgi, dig politikadir. Yeri geldikçe ve dig politikayla iligkisi nispe-

tinde iç politikast da ele almruptir.Milli Mücadele'de "Dogu ideali"ni Mazlum Milletler'in kurtulugunu,

Bolgevik ve Islami terimleri esas alan antiemperyalist bir dig politika...Lozan'da baglayan Batihlagma sürecinden itibaren "Bati ideali"ni

esas alan, Türkiye'nin dünyadaki yerini Batill dengeler içinde inga et-meyi amaçlayan bir dig politika...

Buna göre geligtirdigi söylem, ideoloji, diplomasi ve taktikler...Atatürk'ün iç politikasi, politika anlay1;1, taktikleri, siyasi prensiple-

ri, iktidar ve yönetim felsefesi, uygulamalari ayri bir çahqmamizm ko-nusunu teykil ediyor.

Elinizdeki kitap Mondros Mütarekesi ile yola ç11ayor. Mustafa Ke-mal Paga'nm Mütareke kargismdaki tavn, Îstanbul'daki siyasi çahyma-lari ve Anadolu'ya geçig:.

Erzurum Kongresi'nde Bolgevizm ve manda konulan...Sivas Kongresi'nde manda tartigmalan...Mustafa Kemal'in manda tartigmalan sürecindeki siyasi taktikleri...1stanbulhükümetiyle iligkiler... Türkiye Büyük Millet Meclisi...Ve Milli Mücadele sirasmda Bolgevizm ve Îslam siyasetleri...Zaferle baglayan Batihlaÿma'nm Lozan'da kurumlagmas1...Günümüz için de hayati derecede önemli olan Kürt ve Kuzey Irak

sorunlan, Musul-Kerkük meselesi...Kitabm sonuncu ve onuncu bölümü 1930'larm ortasmdan itibaren

Atatürk'ün ingiltere ile ittifak yapma çabalanm anlattyor.Aragtirma sirasmda kaynak eserlerin temini konusunda yardimlarim

gördügüm TBMM Bagkanlan Bülent Armç ve Köksal Toptan'a, Türk

12

Tarih Kurumu Bagkam Prof. Yusuf Halaçoglu'na, Milli Kütüphane Bag-kam Tuncer Acar'a, görüg ve yorumlanndan yararlandigim akademis-

yen tarihçiler Mete Tunçay, OemilKoçak, Hakla Uyar, Metin Hülagü veNecip Günaydm'a tegekkür ederim.

Asistanuit Nuray Kurtuldu'nun da gözlerine kan otururcasma, losasürede bütün metni okuyarak kitabm redaksiyonuna yardun ettigini te-gekkürle belirtmeliyim.

Aragttrmanm kitap olarak yaymlanmasma beni tegvik eden ve özengösteren Dogan Kitap Genel Müdürü Saym Gülgün Çarkoglu'nategek-kürlerimi ifade etmeyi borç biliyorum.

ÖzellikleMerhum Attilâ llhan agabeyime gükran borçluyum. MilliMücadele'mn unutulmaya yüz tutmug "Dogu ideali"ne dikkatleri ve be-nim dikkatimi çektigi için... Ama Atatürk'ün zaferden sonra yöneldigi

"Bati ideali"ni görmezlikten geldigini dügünmegn beni aragtirmaya yö-neltti ve bu kitap meydana geldi... Büyük gair, gerçek bir dügünür olanAttilâ Îlhan'i sayg1 ve rahmetle bir kere daha amyorum.

Taha AkyolKasim2007,Mecidiyekäy

Üçüncübasklya önsöz

On bin adet basilan kitabimm bir ayda ikinci basleya geçmesi, üçüncüayda üçüncü baslayla toplam baski adedinin 22 000'i bulmasi hem Ata-türk'e eksilmeden devam eden ilgiyi hem yeni balog aç11arma hissedilenihtiyac1 yansittyor. Kitabi kamuoyuna tamtan yazarlarm, benimle müla-kat yapan gazetelerin ve TV kanallarmm elbette katlosi çok büyüktür,mütegekkirim.

Basildiktan sonra kitab1 tekrar okudugumda gözüme çarpan, ayricaIlber Ortayli, Alev Cogkun, Ahmet Yagar Ocak, Mete Tunçay, Yavuz -

demir, Turgut Ermumcu ve Hasip Sayg111gibi degerli akademisyen .

aragtirmac11arm uyarilanyla kitabm özünü ve temel tezlerini etkilemeye-cek Iñtelikteki dizgi yanhglarlyla kigi ve yer adi tarih-gün gibi az sayidakimaddi hatalan düzelttim. Bunlar kitaptaki ana fikir ve olaylarm alagmietkilemeyen baglantismi etkilemeyen

'teknik' düzeltmelerdir.Okurlanma ve katlasmi esirgemeyen herkese tegekkür ediyorum.

Taha AkyolMart 2008

Îstanbul'danAnadolu'ya

Sulh partlan ilan edi1ince zaten Türklerin deliliklerinden, kötülülde-

den, cinayetlerinden (dolayi)ne kadar agir cezalara çarptmlacaklan

gärülecektir... Cezalar, onlarm en büyük dügmanlarnu bile kâfi derecede

tatmin edecek kadar müthigtir.1

Lloyd George, IngilixBagbakani,Agustos 1919

Üç milyon ölü!

Tarihimizin üç büyük faciasi bizi yere serdi: 1877 Rus Sava.91,Avru-pa'da Plevne'yle birlikte bütün Tuna vilayetini ve Rumeli'nin önemli birkism1m kaybettik, milyonlarca aç ç1plak "Balkan göçmeni" istanbufave civar illere yigildi... Balkanlar'da tam bir "etnik temizlik"yapildi.

1912, tüm Rumeli'yi kaybettigimiz Balkan Harbi... Yahya Kemal'ingehri Üsküp'ü,Mehmed Âkif'ingehri Ipek'i, Mustafa Kemal'in gehri Se-lanik'i, bütün Rumeli'yi kaybedigimiz. Yme göç, yine etnik temizlik...

Ama tarihimizde hiçbir facia Birinci Dünya Harbi kadar büyük ol-madi. Osmanh Tip Merkezi'nin kayitlarma göre Kafkasya'da, Sankanugharekâti dahil, 219 bin gehit! Çanakkale'de101bin gehit, Filistin cephe-

sinde 80 bin gehit... List¢ uzaylp gidiyor. Harp esnasmda 3 milyon insanölmüg, yaralammy, sakatlannug, kaybolmuqtu. Silahaltma abnan üç ki-giden sadece biri tekrar köyüne dönebilmigti. Elbette aym cografyadaErmeniler ve onlar kadat olmasa da Rumlar da facialar yagadi. Ama bi-zim ya.yadigmuz facia anlatilabilir gibi degil.2

Ölmedenmezara koydular beni

Ooof... Genç1igimeyvah...

Çanakkalegeçilmig, Îstanbul iggal altmda... Türkiye ve Îstanbul 1st1-

rap ve karanhklar içinde... Bir milyona yakm gehit ve kay1p vermig,

yorgun, umutsuz... Sokaklarda iggal kuvvetlerinin ve yandaglarmm ha-

I. Tarik Zafer Tunaya, Tûrkiye'de Siyasi Geligmeler, 1876-1938,.lstanbul BilglÜni-versitesi Yayinlari, Istanbul,2002, sf. 255.

2. Bkr. Prof. Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Kûltur Bakanligi Yayinlari, 1990,sf. 576-577.

14

karetleri... Halide Edip, baskive ayanilamalara kargi gösterilen bireyseltepkilerin "Türk'ü guuralti bir kuvvetle Kurtulug Savagi'na iten etken-

lerden biri" oldugunu belirtir.3Millet olarak da hakaretlere maruz kahyoruz. Mondros Mütareke-

si'nden sonra Paris'te topIanan "Barig Konferans1"nda Damat FeridPaga'ya cevaben Fransiz Bagbakam Clemenceau, Türklerin yönetimde

kabiliyetsiz bir millet oldugunu söylüyor; Hiristiyanlari asip kesmig,hâkim oldugu hiçbir yerde medeniyetin

.yegermesine

izin vermemigbir 1rktir:

Türk kavmi, idarî iglerde gimdiye kadar maharet gösterememig ve baga-

n saglayamamigttr... Avrupa'da, Asya'da, Afrika'da Türk'ün fethettigi hiçbir. yer yoktur ki, orada maddi mamuriyet durumunun eksildigi, medeni sevi-

yenin dügtügü görülmesin... Türk fethettigi arazîde mamuriyet sebeplerinigeligtirememigtir...Hiristlyanlar eski Türk hükümetinin emriyle katledil-migtir. Türk kavminin idare kabiliyeti yoktur...

ÖyleyseAnadolu galip devletler tarafmdan paylagilmah, Türklere bi-rakilacak yerler de Avrupa denetimi altma almmahdir! Clemence-au'nun bu uzun nutku, Sevr Antlagmasi'm hazirlayan ideolojik belge-lerden biridir.4

En agir ceza Türklere!

Ingiliz Bagbakani Lloyd George da artik "IngilizImparatorlugu"nusarsabilecek güçte bir "Asyah ulus"un varhgmm hiçe indirilmesi gerek-tigini söylüyor!. Birinci Dünya Savagi'nda sonuçta maglup dügse deTürkler muazzam kahramanhklanyla Islam dünyasmda, özellikle de In-giliz sömürgeciliginin gözbebegi Hindistan'da büyük.heyecan yaratrug-lar, kitleleri hareketlendirmiglerdi.

Savasta oransal olarak en az sayida esir veren, Osmanli ordusuydu;direncin, azmm, kahramanhšm göstergesiydi bu. Aynca Osmanh ordu-lan Ingiliz-Fransiz-Rus ordularmdan 1,5 milyon kadar askeri dört yllsüreyle cephelere ruhlanugti!S

3. Halide Edip Adivar, Tûrkun Ategle imtihani,Atlas Kitabevi, istanbul,1975, sf. 19.

4. Clemenceau'nun konugmasinin tam metni ve ele§tirlsi için bkz: Cemil Bilsel, Lozan, I,SosyalYayinlari, Istanbul,1933, sf. 233-237. Sormak lazim: Fransiziar Afrika'yi, mesela Ce-zayir'l, ingilizierde mesela Çinve Hindistan'i nasil idare etmigti, hem de sanayi medeniye-tinin hayli geligtigi bir çagdan Osmanli'nin gerileme, maglublyet, yoksulluk çaginda Türklerde çok sikinti çekti. Kurulug ve gell§me döneminde ise, mesela Balkanli tarihçi Michel Bali-vet, Balkanli Hiristlyanlarin Türkler tarafindan "en

lyi biçimde yönetilrñig" oldugunu belir-tir. Örnekleriçogaltmak mumkündur. (Elizabeth A. Zachariadou, Osmanh Beyligi,1300-1389, Tarih VakfiYayinlari, 1997, sf. 1.)

5. Akdes Nimet Kurat, a.g.e., sf. 579.

II

15

"En agir ceza Türklere verilmeliydi!"Böyle diyordu Ingiltere'ninTürkiye dügmam bagbakam Lloyd George!Lloyd George'a göre, Türkiye'nin parçalanmas1, Ingiliz Împaratorlu-

gu'nungelecegi için partti. 18 Agustos 1919'da Avam Kamarasi'ndayapt1g1 konugmada Türkiye ile yap11acak bang (Sevr) konusunda göy-le konuquyor:

Türkiye ile olan bang kadar Îngiltere'ninyakmdan ilgisi bulunan ba.¶-Ita hiçbir konu yoktur. Imparatorlugungelecegi, Türkiye konusunda va-nlacak çõzüme baghdir.6

Peki, nasil bir "çözüm", nasil bir bang antlagmasi dügünülüyordu?Lloyd George cevap veriyor

Sulh gartlan ilan edilince zaten Türklerin deliliklerinden, kötülükle-rinden, cinayetlerinden (dolay1)ne kadar agir cezalara çarptinlacaklangörülecektir... Cezalar, onlann en büyü dügmanlarmi bile kâfi derecedetatmin edecek kadar müthigtir?

Iqte Sevr'in bütün özeti, bütün ruhu Lloyd George'un bu sözlerindeözetlenmigtir. Plan bellidir: Îngiliz Imparatorlugu'nun can daman olanHindistan-Misir yolunu elde tutmak için Yunanistan't bekçi yapmak,bekçilik ücreti olarak da Yunanistan'1 Ege'nin iki yakasma hâkim kil-mak, aynca Karadeniz'de de bir köprübagi tutmak...

Lloyd George plannu kendisi anlatiyor:

Rumlar Dogu Akdeniz'de gelecegin ulusudur. Türk barbarhgi kargism-da Hiristiyan uygarhšm; temsil etmektedir... Büyük bir Yunanistan Bri-tanya Împaratorluguiçitt deger biçilmez bir kazanç olacaktir... Bugün 5-6 milyondurlar. Eger onlara aynlan topraklan elde tutarlarsa elli yil son-ra 20 milyon olurlar. Îyigeniscidirler...

Ingiliz Bagbakam bu "Büyük Yunanistan" projesinin Ingiliz impara-torlugu için neden hayati bir dava olduguttu da anlatiyor:

Dogn Akdeniz'in en önemli adalan ellerindedir... Bunlar Süveygyoluy-la Hindistan, Avustralya ve Uzak Dogu ile ulagun yollarmuzm üzerindebulunan dogal denizalti üsleridir..B

6. Prof. ÖrnerKurkçüoglu, Türk-ingiliz liigkileri,SBFyayinlan, Ankara, 1978, sf. 63.

7. Tarik Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Geligmeler, 1876-1938, sf. 255.

8. Hikrnet Bayur, XX. Yüzyilda Türklügün Tarih ve Acun Siyasasi Üzerindeki Et-kileri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989, sf. |56-157.

16

Evet, Süveyg, Hmdistan, Avustralya, Uzakdogu, deniz yoBarmm gü-venligi! Bunun için Lloyd George, Yunanhlari Ege'nin iki yakasma hâ-

kim hale getirerek onlari ÎngilizÎmparatorlegu'nun ç1karlari için bekçiolarak kullanmak istiyor. Yunánistan da Lloyd George'un bu iflah ol-

maz Türk dügmanhšm1 kullamyor. Çegitlibang konferanslannda Fran-sa'y1temsil eden Paul Cambon yaz1yor bunu:

Venizelos, Lloyd George'u diledigi gibi ve kolayca kullamyor..

Ashnda ikisi de kendi yaydmac1 emelleri için öbürünü kullamyor.Plan, Ingiliz Împaratorlugu'nun bekçiligini daha lyi yapsm diye Yuna-nistan'm Ege bölgemizden de bir pay alarak gü¢lenmesidir. Bira2 sonra

izmir'e ç11ap,Ankara'ya dogru yürüyeceklerdir.Ingilizkabinesinde Bagbakan Lloyd George böyle dügünüyor, bu poli-

tikay1 uyguluyor. Ama aym kabinede Harbiye Nazin (Savunma Bakam)olan kurt politikaci Churchill "Türklere yumugak davranmanm" ÎngilizImparatorlugu'nun ç1karlan için daha akühca olacagim dügünüyordu.Dost bir Türkiye Dogu Akdeniz güvenligi için daha faydah olabilirdi.Bundan bagka, Türkleri Istanbul'dan ç1karmaya kalloymak gibi politika-lar, Hint Müslümanlarmm sert tepkilerme yol açarak ÎngilizÎmparatorlu-

gu için tehlikeler yaratabilirdi. ÜstelikTürkleri fazla s1Ingt1rmak onlanBolgeviklerle igbirligine itebilirdi. Bu arada Ingiltere'nin Hindistan igleriBakam Ernest S. Montagu da, Türkiye'ye sert davranmanm Hint Müslü-manlannm büyük tepkisini çekerek oradaki Îngilizegemenligini tehlike-

ye sokabilecegi konusunda sürekli Londra'y1uyanyordu.10Dikkat, Islam ve Bolgevizm faktörleri! Türkiye'nin yararlanabileceëi

iki önemli etken!Fakat Bagbakan Lloyd George bildigini okumaya devam ediyort

Lloyd George'un bagka bir plam da, Trabzon dahil, dogu illerimizi

içine alan bir Ermenistan kurmaktir. Böylece Türkiye hem BolgevikRusya ile hem Îslam dünyast ile irtibatim da kaybedecektir!

Bu konuda IngilizDigigleri Bakam Lord Curzon, bagbakanmdan da-ha gerçekçidir. Anadolu'nun her yerinde Türklerin büyük çogunluguolugturdugunu, Ermenilerin de pek masum olmay1p "vahget dolu, k a

susamig hücumlarda bulunduklanm" anlatlyor.E

Bagbakan Lloyd George, "Asyah millet"i, Türkleri Îngiliz Împarator)lugu'na zarar veremeyecek kadar ufalama konusunda o kadar kararh-dir ki, 1920 yllmda Londra'da Bolgevik Rusya.ile ticaret anla.¶mas1 im-

9. Dr. Salahi Sonyel,.Türk Kurtulug Savags ve Dig Politika, Türk Tarih Kurumu, An-kara, 1986, cilt II, sf. 88.

10. Bülent Gökay, Emperyalizm Ile Bolgevizm Arasmda Türkiye, Agora Kitapilgiistanbul,2006, sf. 50-5 I.

l I. ÖmerKürkçüoglu, Türk ingiliziligkileri,sf. 67.

17

zalayacagi zaman bir çart kogacaktir: Sovyetler, Kemalist harekete yar-dun etmemelidir!

Ve Asyahlar, Hint Müslümanlan, mazlum milletler...

Türkiye bir Ulusal Kurtulug savagi baglatabilirse, dünyada destekalacagi güçler olarak bunlar görüküyor.

Ama henüz bu hareketler dünyada pek güçlü olmadigi gibi. Türki-y¢'de de bir Kurtulug Savagi yok, daha çok siyasi çözüm dügünülüyor.

Mustafa Kemal siyasi çözüm anyor1918 ja sonbahan, artik felaket kapida! Mondros Mütarekesi henüz

imzalanmamig ama belli ki savag kaybediliyor, ülke istila edilebilir!

Bütün komutanlar bunu görüyor.7. Ordu Kumandam Mustafa Kemal Papa, 20 Eylül 1918'de Halep'ten

Sadrazam Talat Paga'ya çektigi uzun telgrafta, devletin, ordunun veidarenin nasil çöktügünü, Almanlarm nasil kendi ç1karlan için "Türkkamm" döktüklerini anlatiyor· Ordu birliklerinin yarls1 ayakta durmayamecalsiz, güçsüz kimselerden, öbür yansi 17-20 yagmdaki delikanhlar-dan veya 45-55 yagmdaki yaghlardan oluguyor! Kâgit üzerinde gözükenasker meveudunun yansi fiilen yoktur! "Art1k her iy bitmigtir ve bulu-nacak çare kalmanugtir" diyor, Almanlara kar§1 "hiç olmazsa Bulgarlarkadar bagimstz" hareket edilmesini istiyor, uzak cephelerde zayiat ver-

menin nas11 bir facia olduguna dikkat çekerek,"memleketimiz

haricin-

de bir tek Osmanh neferinin kalmamasi" gerektigini vurguluyor.12 -

Almart-Türk-Ayusturya saflannda savaga girmig olan Bulgaristan,müttefiklerini b1rakip kendi bagma ItilafDevletleri'yle mütareke yapa-rak savastan çekileceginin igaretini vermigti. Ön görügmelerden sonraBulgaristan'm 29 Eylül'de savagtan çekilmesi üzerine Almanya ile ula-

gim bagikesilen Türkiye çok<laha zor bir duruma dügecekti.Mustafa Kemal Papa, 14 Ekim'de de bu defa padigaha sunulmak üze-

re Bagyaver Naci Bey'e "gayet mahrem" bir telgraf daha çekiyor. Ordu-larm "muharebe kudretinden mahrum ve zaten mevcut kuvvetlerimiz

savunmadan aciz" duruma dügtügü için, "münferiden

ve derhal sulh"yani kendi bagmuza ve hemen bang yapmak ve yeni bir hükümet kur-mak lazimdir!

Ülkenindaha büyük kaylplara ugramamasi için Mustafa Kemal'in si-yasi projesi budur:

Dügman her gün daha müsait ve ezici gartlar kazanmaktadir. Mütte-fiklerimizle, olmad1šl takdirde kendi bagmuza ve derhal sulhu kararlag-

t1rmak lazimdir. Bunun için kaybedilecek bir an dahi kalmamigtic Aksi

12. Atatürk'ün Tamim, Telgraf ve $eyannameleri (bundansonra ATTB), AtatürkAragtirma Merkezi, Ankara, 1991, sf. I-8.

18

takdirde memleketinbütünüyle elden çikmasive devletimizin giderilme-si kabil olmayan tehlikelere maruz kalmasi ihtimal digi degildit

Muhterem Padigahrmza olan sadakat ve baghhgun ve vatanmun sela-

metini temin itibariyle arz ederim ki... Sadrazamhäm Izzet Paya Hazret-

lerine verilmesi ve onun da Fethi (Okyar), Rauf (Orbay), Azmi, Canbu-

lat, $eyhülislamIlayri ve acizlerinden (Mustafa Kemal'in kendisi) oluga-

cak bir kabine karmasi zaruridir...13

Mustafa Kemal Paga, Mondros'tan önce, Halep'te 7. Ordu Kumanda-m iken Ali Fuat Paga'yla görügmesinde de "derhal sulh tegebbüsündebulunulmahdir, fakat bunu Talat Papa hükümeti yapamaz, fazla y1pran-migt1r" diyor, kendisinin Harbiye Nazin olacagi bir hükümetin kurul-masi gerektigim anlatiyordu.14

1918 y11mm sonbaharma girerken, artik kesirdegmigtir ki, savaga devam edemeyiz! Îngilizlerinnefret ettini Alman rittefiki Ittihatçilaryeri-

ne, lttihatçilarla arasi açik olan Mustafa Kemal Paga'mn görev alacag1 ye-ni bir hükümet, daha iyi partlarla mütareke yapabilir miydi? Mustafa Ke-mal, 14 Ekim tarihli telgrafmda bunu söylüyordu. lyte Mondros imzala-nmca Îttihatçi yöneticiler yurtdigma kaçttima göre, gimdi Ingilizlerleden-geli bir bang yapilabilir miydi? Böyle bir umut, losa süreli olarak vard1r.

1stanbul'agelen Mustafa Kemal'in de Îngilizlerleittifak etmeye itiraz1yok-tur, yeter ki bunun "ciddlyet

ve samimiyetine" güvenilebilsin.15

Mondros ve umutlar!

Osmanli, 30 Ekim 1918'de ategkes yäpmaya, Limni Adasi'nm Mond-ros limanmda "Mütareke"yi imzalamaya mecbur kahyor; imzay1 atan,Bahriye Naz1n, Hamidiye kahramam Rauf Orbay'dir.

Mondros görügmeleri sirasmda Türk tarafi savagm Ingiltere'yi de tü-kettigini ve Londra'mn savagi devam ettiremeyecegini bilmiyor, "diivel-i

muazzama"nm hâlâ çok güçlü oldugunu samyor. Îngilizlerise Türkleriniçinde bulundugu psikolojik çöküntünün farlanda degiller. Gerçekte deTürkiye'nin durumu görüldügü kadar kötü degil.16

Bu sebeple Mondros'ta Îngilizler Türklere "nazik" davranacak, Tler ise korktuklan muamele ile kargilagmadiklan için mutluluk duycaklardir!

I3. a.g.e., sf. I3- I4.

14. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatiralarr, Temel Yayinlari, istanbul,2000, sf.

27-29.

15. Sina Akgin, Ístanbul Hükümetieri ve Milli Mücadele, Cem Yayinlari, Istanbul,I976, sf. 63.

16. Kudret Bülbül, "Mondros Mutarekesi, Psiko-Sosyolojik bir inceleme",Türkiye Gün-lügü, sayi 47, Eylül-Ekim 1997, sf. I l6.

19

Gazeteci Ahmet Emin Yalman yazlyor:

Bilhassa Rauf Bey'in büyük bir denizei sifatiyla dünyay1 saran yöhre-

ti ve yüksek gahsiyeti, Mondros'ta bir insaf ve anlayly havasi esmesine

sebep 01du. Türk heyeti, bozguna ugranug bir Türkiye'nin zavalh temsil-. cileri ve ricacilan diye degil, Çanakkalemucizesini yaratan gerefli bir

illetin haysiyet sahibi mütareke delegeleri sifatlyla muamele gördüler.endilerine askerî merasim yapildi ve daima saygt ile muamele edildi...

Rauf Bey, "israr ederseniz harbe devam ederiz" dedi. Müzakerelerde "ka-

yltsiz gartsiz teslim" esasi gitgide ortadan kalktL..17

Ve kâgit üzerindeki maddeleri bilinen mütareke imzalamyor.E

Rauf Bey imzay1 attiktan sonra aym iyimserligi yansitan aç1klamalar

yap1yor:

Mütareke akdini yapma göreviyleÏstanbul'danhareket ederken, bugün-

kü gíbi iftihar ve sevinçle dönecegimi tasavvur etmiyordum. Îngilizdelege-

lerinin bize kargi gösterdikleri hüsnü kabul ümiditi fevkinde olmuqtur...

Yeni Gi¿n gazetesinin "sizi bu derece memnun eden sebepler ne-

dir?" sorusuna Rauf Bey qu cevab1veriyor

Evvela ÏngilizlerinTürklügün imhasuu hedef almayacaklarnu anla-

dun. Ikincisi,zannedildiginin aksine olarak, memleketimizin iggal altma

almmayacagru gördüm. Sizi temin ederím ki, Istanbul'a tek dügman as-

keri ç1kmayacaktir. Tabii birkaç subay gurada burada görülebilecektir.Tersanelerimiz de iggal olunmayacaktir. Devletin istiklâli, saltanatm hu-

kuku, milletin izzetinefsi tamamen kurtulmustur.19

Îçte bu hava içinde Mondros çok kisa bir süre için umit ve ferahla-

ma duygusu yarattyor. Hatta Adana'daki Mustafa Kemal, arkadaqi Ali

Fuat Paga'ya "mütarekenin feshinden korktugunu" söylüyor.20

Sevinç duygusu geçtikten sonra bile Mondros Mütarekesi pek elegti-

rilmez. Mustafa Kemal Paga'nm tavn da böyledir bir süre sonra Ingiliz-

17. Ahmet Emin Yalman, Yakm Tarihte Görduklerim ve Geçirdiklerim, Pera Ya-

yincilik, istanbul,1997, sf. 377.

18. Mondros Mütarekesi'nin metni için o günün dili ile yazilmig metni ve Osmanli istegiyle

yapilan degigiklikler için bkr Kudret Bulbül, aym makale, sf. 1.22-124. Maddelerin özet-

lenmig metni için Cemil Bilsel, Lozan, 1,Sosyal Yayiniari, Istanbul, 1993, sf. 202-205. Bil-

hassa i., 5., 7., 10., 15., 2i., 22. ve 24. maddeler çok mugiaktir, ÍtilafDevletleri bu madde-

leri gerekçe göstererek, baglangiçta tahmin edilmeyen i§galler yapacakiar, Yunanlilarin Iz-mir'e çikarilmasi tam bir §ok yaratacaktir.

19. Salahi Sonyel, a.g.e., I, sf. 9-10.

20. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatiralari, sf. 44.i

20

lerin mütareke partÍarnuayan, kendi sözlerine de uymayan hareketlerebaglamast, özellikle Izmir'in Yunanhlarca iggali üzerine Mondros'a kar-gi sert ve süratli bir tepki olaigacak, Anadolu'ya geçtikten sonra Musta-fa Kemal Papa çok sert elegtiriler yapacaktir.21

Îsmet Înönü o günleri göyle anlatir

Mütarekeyi feshedip mücadeleye girmek, yeniden harp açarák ÎtilafDevletleri nezdinde harp yolu ile bir netice almak fikri hiç kimsede yok-tu. Mütareke yapildigi günlerdeki yaygm lyimserlik, aradan bunca zamangeçtigi ve mütareke uygulamalan bütün çiplaklig1 ile ortaya çiktigi hal-de, hâlâ devam ediyordu. Ilk devrede mütarekeyi iyi niyetle tatbik ede-rek Itilaf Devletleri ile Türkiye arasmda bir itimat havasi kurma politika-si, ilk mütareke hükümetlerinden itibaren yerlegen hâkim fikir olmug-tu... Îzmir'iniggali ile herkesin ayagi suya erdi:.22

Bütün felaketlerin sorumlusu Ittihatç11arve Almanlardir ya... Îlkbaglarda, tepki olarak Îngilizlereumutlu gözlerle bakihyor. Tasvir-i Ef-kâr gazetesi Mondros Mütarekesi'ndeki partlarm Bulgaristan'a uygula-nan partlardan daha hafif oldugunu, Istanbul'u veya ülkenin herhangibir yeriniiggal etmek gibi bir talepte bulunmadiklarim yazlyor.E

Harbiye Nazm olmak

Ahmed Izzet Paga'nm Istanbul'da kendisine ihtiyaç oldugunu bildi-ren telgraft üzerine Mustafa Kemal Papa, 13 Kasun 1918 günü 1stan-bul'a geliyor. Zafer'den sonra Mustafa Kemal'le yollari ayr11acak olanRauf Orbay, Mustafa Kemal'in Îstanbul'a geligini göyle anlatu-

O, Anafartalar kahramanhgi ile temayüz ettini günden beri gan vegerefle kogmuy ve harp talihinin bütün cephelerde aleyhimize dönü-gü üzerine kendisine has olaganüstü azim ve kudretle derleyip to-parlayarak bir varhk haline getirdigi imparatorlugun son kuvvetminbagmda, bin bir tehlikeye gögüs gere gere girigtigi çetin çarpigmala-rm sonuncusundan geliyordu.24

Bu itibari sebebiyle derhal ilgi odagi oluyor tabii. 1stanbul'adönen di-gerkomutanlar mutlaka onunla görügüyor. Kendisi de siyasi bir çiley yo-

21. Safahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, I, sf I I-12.22. Ismet Inönü, Hatiralar, yayima haztrlayan Sabahattin Selek, Bilgi Yayinevi, Ankara,2006, sf. I64, I69.

23. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, I, sf. 9.

24. Rauf Orbay, Cehennem Degirmeni, Siyasi Hatirafarim, Truva Yayinlari,Istan-bul, 2004, sf. 23 l.

21

lu aramaya koyuluyor. Ilk elde iki faktör önemlidir, Ingilizlerve Osmanhhükümeti... Mustafa Kemal 17 Kasun'da, gazetecilerin sorusu üzerine,Mondros Mütarekesi hakkmda Minber gazetesinemülakat verlyor:

IngilizlerinOsmanh milletinin hürriyetine ve devletimizin istiklâlineriayette gösterdikleri hürmet ve insaniyet kargismda yalmz benim degil,

i bütün Osmanli milletinin Îngilizlerdendaha hayirli bir dost olmayacag1

anaatiyle mütehassis olmalari pek tabiidir.25

Minber gazetesinin sahibi Mustafa Kemal'in yalan arkadagi FethiBey'di; Mustafa Kemal de gayri resmî ortagidir gazetenin. 1930 y11mdaliberal Serbest Firka'yi kuracak olan Fethi Bey, o strada liberal AhrarFirkas1'nm bagkamd2r. Minber gazetesi, mevcut Tevfik Paga hükümeti-nin çekilmesi ve yeni bir hükümetin kurulmasi için kampanya yürütü-

yor; tabii Mustafa Kemal'in Harbiye Nazirl olacant yeni bir hükümet...Asil amaç, mümkünse Ahrar Firkasi'nmiktidara gelmesi.26

Mustafa Kemal Paga, Vakit gazetesine yaptigi açiklamada da "Ingi-lizlerle bir anlaçamamazhk varsa hükümetin oturup bonu onlarla siya-sal düzeyde görügmesi gerektigini ve bildigi kadarlyla bu yönde giri-gimler yap11makta oldugunu, o günkü kogullarda seçim yap11amayaca-

gmagöre hükümetin timsal-i Meyrutiyet olan Mebusan Meclisi'ne da-yanmak zorunda oldugunu" söylüyordu. Mebusan Meclisi'nin milletitemsil etmedigi gibi dedikodulara aldirmamak gerekiyordu.27

Mustafa Kemal, Mebusan Meclisi'nde destek bulacagt umudundadir.Bu açiklamalarlyla, hükümette yer almak isteyen Mustafa Kemal Papa

Îngilizlerin,padigahm ve siyaset çevrelerinin ilgisini çektneye çahylyor.28Mustafa Kemal Paga'nm bütün bu faaliyetlerinde iki taktik amact

var; bunlar için siyaset yaplyor.Birincisi, Ingiltere'yedost görünmek...Ingilizler,Ittihatç1yönetiminde

"dügman Türkiye" ile savagrmqtt. Simdi"dost Türkiye" oldugunu görerek,yapilacak barig antlagmasmda âdil davramr Imyd1? Bu beklenti çok yay-gmdir. Padigah bu görüge saplamp kalacak, Mustafa Kemal ise, Îngilizle-rin Mondros'a bile uymadiklanm görerek mücadele yolunu seçecekti.

25. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 238; Gotthard Jaeschke,Kurtulug Savagi Kronolojisi, TurkTarih Kurumu, Ankara, l989, sf. 4. ("Resmî tarih" yaziminin önde gelen isimlerinden Prof.Utkan Kocatûrk, hazirladigi kronolojide, Minber gazetesinin Mustafa Kemal Papa ile mü-lakat yaptigini belirtlyor ama ne dedigini yarmlyor: Prof. Utkan Kocatürk, Atatürk veTürkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, 1918-1938. Türk Tarih Kurumu, Ankara.1983, sf. 8.

26. Rauf Orbay, a.g.e.27. Sina Ak§in,istanbul Hükümetleri ve MilliMûcadele, sf. 88; Zeki Sarihan, Kurtu-lug Savagi Gunlegu, Türk Tarih Kurumu, Ankara, sf. 32, tam metin için bkz: Ata-türk'ün Söylev ve DemeçIeri, III,sf. I-1.

28. Zeki Sarihan, a.g.e., sf 30.

i

22

Mustafa Kemal'in ikinci taktik hedefi, mevcut Tevfik Paya hükümeti-ni dügürmek, onun yerine Ahmed izzet Paga'nm kuracagi bir hükümeteHarbiye Nazin olarak girmek, Istanbul'da ilitidari ele almaktir. SinaAkgin, Mustafa Kemal Paga'nm Istanbul'da iltidar1 almak için "ihtilalci

yöntemleri dahi denemeyi tasarladigmi" yaz1yor.29Enver Paga'da Harbiye Nazin olduktan sonra ülkenin kaderini eline

almigt1.Mustafa Kemal'le beraber bu çabymalan yapan Rauf Orbay, padi-

gahi devirmek, sadrazaru kaç1rmak gibi geyleri bile konugtuklanmanlattyor.30

Bunlarm hiçbiri gerçeklegmiyor. Îzzet Papa yeni bir hükümet kuru-yor ama Mustafa Kemal yok!

Önemlibir görev koparmak

Lord Kinross'a göre, Mustafa Kemal gimdi de, acaba bizzat Müttefik-ler yoluyla bir 19 bagarabilir mi, diye dügünmeye baghyor. Ne de olsaItilaf Devletleri memleketin kaderine hâkim durumdalar. Onun hiç yet-kisiz olmaktansa herhangi bir yetkili görevde bulunmas1, isteklerini,(yani Lord Curzon'un korktugu milli ayaklanmay1) gerçeklegtirmekiçin partt1. Acaba Müttefikler'den, özellikle de Türkiye'den toprak iste-

gindebulunmanug olan Îngilizlerden bir mevki koparabilir miydi? On-lar Îstanbul'da iken elde edilebilecek bir yetkiyi, çekilip gitmelerindensonra memlekete daha yararh bagka yollarda kullanabilirdi.

Mustafa Kemal Ingilizlerin dolayh yoldan agzuu aramak için DailyMail gazetesinin muhabiri G. Ward Price ile göriigüyor. Price böyle ko-nularda aracihg1yla tanmnug bir gazetecidir. Igininehli Pribe, ÎngilizGe-nelkurmayl'mn onay1m alarak görügmeye geliyor. Kemal Papa onu resmiüniformastyla degil, sirtinda jaketay ve ba.ymda fesle kargiliyor. Yanmdaarkadagi Albay Refet (Paga) de var. Mustafa Kemal, gazeteci Price'a, Os-manh'nm savaga girmesinin hata oldugunu, Türklerin ingilizlerle çatig-mamas1 gerektigini, bu hatayi Enver Paga'mn yapttgru anlatlyor. FransaAnadolu'ya ç1kmamahydi. Halk belki bir Ingilizyönetimini daha az güç-lükle hazmedebilirdi. Bunlan anlatan Mustafa Kemal'in söyledigi gu: 7

Eger ingilisler Anadolu'da sorumlulugu üstlenmek niyetinde iselertecrübeli Türk idarecilerine ihtiyaçlan olacaktir. Bu sifatla yardimimi

arz edebilecegim bir makamla temasa geçmek isterdim.

Gazeteci Price Mustafa Kemal'in bu istegini Ingilizgizli servisindekialbaya iletlyor. Albay bunun üzerinde durmuyor, "çok

geçmeden iq is-

29. Sina Algin, istanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, sf. 276-277.

30. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 243.

23

teyen daha bir sürü Türk generali olacak" diye cevap veriyor. Fakat

Îtalyanlar Mustafa Kemal'le temasa geçtiler, Mustafa Kemal'le görügenÎtalyan Bagdelegesi Kont Sforza, ingilizlerin destekledigi Yunanistan'a

kargi milliyetçi bir hükümet kurmamn mümkün olup olmadig1 konu-

sunda Mustafa Kemal'in agzmi arad1. Mustafa Kemal anlanugtir ki, În-giltere'ye ve Yunanistan'a kargi Italya'dan yararlanmak mümkün?

I Mustafa Kemal, gerçekten Kurtulug Savagi'nda Italyan-Yunan kargit-

h mdan yararlanacak, Batihlardan ilk antlagmay1 Îtalya ile yapacakt1r.

Ama Îtalyanlann Îstanbul'da Mustafa Kemal için yapabilecegi bir geyyoktur.

Mustafa Kemal Papa, önemli bir görev koparmak için, Istanbul'dakiIngilizSiyasi Îrtibat Subay1Yüzbagi J. G. Bennett ile de görügmeler yap-

nugtir. Osmanh Harbiye Nezareti'nde ÎngilizIstihbarati için görev yapan

Bennett, Hüsamettin Ertürk'e göre, pek genig salahiyetlere sahiptir ve

elinde çok imkânlar vardir. Mustafa Kemal, Bennett'e, Îngilizlerinkont-

rolü altmda büyük bir Türk ordusu teykilatlandirmay1öneriyor. Fakat

hem bu öneriden bir gey ç1kmiyor, hem IngilizlerinMondros Mütareke-si'ne bile uymayan tavirlan hiç de lyi niyetli olmadiklaram gösteriyor.52

19IustafaKemal'in Istanbul'dakibütün çabasi, bir geyler yapmak için,askerî ve siyasi bir kuvveti ele geçirmektir. Fakat Ingilizlerden de bir

gey ç1km1yor.Artik tek yol Anadolu'dur. Aradig1 askerî ve siyasi gücü,padigah fermam ile alacak, o gekilde Samsun'a çikacaktar.

Tek yol Anadolu

Tarihçi Zürcher, Mustafa Kemal'in Îstanbul'daki bu çabgmalarun "si-

yasi çözüm aray141"olarak niteliyor Bu çahymalari Mart ortalanna ka-

dar sürüyor. Mart ortalermda, Istanbul'da bir geyler yapmanm imkân-

sizhš1 netlegiyor, belli ki kurtulug olsa olsa Anadolu'da bir Milli Hare-ket'le olabilir... O sirada Kâzim Karabekir ve Ali Fuat pagalar, Mustafa

Kemal'le görügerek, Milli Mücadele dügüncesiyle tayinIerini Anado-

lu'ya yaptinyorlar?

Ingiliz Împaratorlugu'nun umuldugu gibi iyi niyetli olmadigt, Mond-

ros hükümlerine bile uymayarak ülkenin çegitli yerlerinde iggale girige-cekleri artik görülüyor. istanbul'a asIa Yiman gemisi sokulmayacagma

dair söz verdikleri halde, iyte Averof adh Yunan savag gemisi Dolma-

31. Lord Kinross, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Dogugu, Sander Kitabevi, Istanbul,1966, sf. 230-232.

32. Standford Shaw,From Empire to Republic, The Turkish War of National Li-

beration, cilt I, Turk Tarih Kurumu, Ankara, 2000, sf. 358-359; Bennett için bkz. Husa-

mettin Erturk, ikiDevrin Perde Arkasi, Hilmi Kitabevi, Istanbul,l957, sf. 259-269.

33. Erik JanZürcher, Milli Mücadelede Ìttihatçilik,Baglam Yayinlari, Istanbul,1987, sf.

193 vd.

I

24

bahçe önünde demirlemig, gemide Istanbullu Rumlara ziyafetler venli-yor! Mondros'u imzalamig olan Rauf Bey, amlarmda bu durumu anlata-rak, "Ingilizlerbizi aldatnugti" diye yazlyor-

Çegitlivazifelerle uzun zaman aralarmda bulunarak her hallerini ya-kmdan görüp agirbaglihklari,çahykarihklan, dürüstlükleri ve bilhassaahde vefakârhldaryla takdir ettigim Îngilizler,bunlar mi idi? Böylesinebir aldampi, kendi kendime bir türlü izah.edemiyordum.34

Susözler de Rauf Bey'indir:

Mütarekenin mürekkebi henüz kurumadan, Èransiz,Italyanve Îngiliz-ler 1stanbul'dabir sömürge havasi yaratmaktan geri kahnadilar!35

Mütareke, "Istanbul iggal edilecek" demiyor, "Bogazlar'daki istih-kâmlar iggal edilecek" diyordu; bu maddeyi gerekge gösterip Îstan-bul'u iggal ediyorlard1] Musul'un iggali, Izmir'in iggali de böyle "gerek-

çeler"le oluyordu. Anlagilan bang (Sevr) antlagmasma kadar Türki-ye'nitt filli taksim ve iggali tamamlanacakti; niyet buydu. Artik siyaset,diplomasi bitmigti. Anadolu'da bir Milli Kurtulug Hareketi baglatilabilírmiydi? Sekiz y11dir savag meydanlarmda kaylplar veren yorgun bir mil-let için çok zor! Ama denemekten bagka çare yok! Komutanlar yavagyavag bunu dügünmeye, Anadolu'ya geçmeye baghyor.

Milli Mücadele'nin büyük komutanlarmdan bu amaçla Anadolu'da gö-rev alan ilk kumandan Ali Fuat (Cebesoy) Paga'dir. Hemen ardmdan Ka-zim Karabekir Paga, Erzurum'a atamasmi yaptmyor. Milli Mücadele ku- .

mandanlarmm bu atamalanm yapan, Harbiye Nazin ve GenelkurmayBagkam Cevat (Çobanh)Paga'dir Cevat Papa, Îngilizlertarafmdan tutuk-lamp Malta'ya sürülünceye kadar Milli Hareket'e büyük destek veriyor,milliyetçi subaylan Anadolu'ya atiyor. Ali Fuat ve Karabekir pagalardansonra, Mustafa Kemal'le biflikte Albay Refet (Bele) Samsun'a ç1karakAnadolu'ya geçiyorlar. Hemen ardmdan Rauf Orbay Deniz Kuvvetle-ri'ndeki görevinden istifa ederek Anadolu'ya gidiyor. Cemal Kutay'm de-yimiyle "Îlk Begler"dir bunlar... Trakya'yi tutsun diye, Cafer Tayyar P -

ga'y1 Edirne'ye atayaxi da yme Cevat Paga'dr.Ali Fuat Paga'nm Konya'daki XX. Kolordu Kumandanhgi'na tayini

1919'un Subataymda ç1kiyor. Gitmeden önce Mustafa Kemal Paga'y1

Sigli'dekievinde ziyaret ediyor. Kolordusunu Konya'dan Ankara'ya

34. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 238.

35. Salahi 5onye], Türk Kurtulug Savagt ve Dig Politika, I, sf. 15.

36. Cemal Kutay, Bilinmeyen Tarihimir, I. Kitap, Istanbul,Mart 1974, sf. 15-82. Kitap-ta, "IlkBegler ve Sonrasi" adli ilk bölum.

25

nakledecegini anlattyor. Mustafa Kemal'in çok genig yetkilere sahip birgörevle Anadolu'ya atanmasuu saglamak için "her taraftan çahymaya"karar veriyorlar. Îstanbul'daki Mustafa Kemal Paga'mn emrine girenAnadolu'daki ilk büyük askerî birlik, Ali Fuat Paga'nm kolordusudur

Ben ve kolordum emrinizdeyim pagam!"

âzim Karabekir Erzurum'daki 15. Kolordu Kumandanhg1'na tayini-ni 13 Mart 1919'da ç1karttirlyor, hemen hazirhklara baghyor. MustafaKemal'le devamh temas halindedir 13 Nisaa'da Gülcemal vapuru ile

Trabzon'a gitmek üzere yola ç1kacak olan Karabekir, Sigli'dekievinde

Mustafa Kemal Paga'ya veda ziyaretine gidiyor. Karabekir Paya, uzunsüre yasakh kalan Îstiklal Harbimiz. adh eserinde Anadolu'da MilliMücadele fikrini ilk dügünenlerden birisinin kendisi oldugunu belirte-rek, $igli'dekievinde ameliyat sonrasi hasta yatan Mustafa Kemal Papaile görügmesini anlatir:

Pagam, ben yarm Erzurum'a hareket ediyorum. Istanbul'da ne vazi-

yette kahrsamz kahn, bir gey yapmak imkânsizdir. Sükût edersek mahvi-

m1z kaçuulmazdir. Behemehal Anadolu'ya ordu bagma geliniz. Hem de

Dogu'ya, milletin kurtulug anahtan Dogu'dadir. Orada her gey mümloin-

dür. Ordu kuvvetlidir, halk da beraber gider. Plamm basittir. Milli bir hü-

kümet tegkili... Istiklâlimizive hiç degilse milli namusumuzu kurtaracak,

ancak bu karardir.

Mustafa Kemal:

Bu da bir fikirdir, ahvâl günden güne size hak verdiriyor... Îyi olayun,

size katilmaya çahyinm..

Bu görügmeyi Rauf Orbay da dogruluyor, bir an önce Anadolu'yageçmeleri için Karabekir'in Israr ettigini anlatiyor.59

Îsmet Inönü'yegöre de, Mustafa Kemal Papa, baglang1çta Ahmed Izzet

Papa hükümetinde Harbiye Nazm olmak istiyor, "iyi bir hükümet, hedefi-ni, vaziyetini iyi bilen bir hükümet, memleketin kuvvetini müsait partlar-

da degerlendirerek çok is yapabilirdi" diye dügünüyordu. Kendisini hükü-

mete almayan izzetPaga'yt Atatürk sonuna kadar affetmeyecektir.40

37. Ali Fuat Cebesoy, MilliMücadele Hatiralari, sf. 55-57.

38. Kâzim Karabekir, istiklal Harbimiz, Merk Yayincilik, Istanbul, 1988, sf. 15. inö-nu'nün aniattiklari, like duzeyinde Karabekir'i dogrulayacak niteliktedlr Ismet inönü,

a.g.e., sf. 164-167.

39. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 244-246.

40. Ismetinänu, a.g.e., sf. 160-161.

2 6

Mustafa Kemal Paga'nm "kuvvetli bir hükümet" kurulursa iglerin dü-zelebileceni dügüncesiyle, Îzzet Papa hükümetine girmek için yaptigi

çahemalan ve Anadolu'ya atanmasmi, Rauf Orbay da hatiralannda ay-rmtth olarak anlatlyor.

Anadolu yollannda

Bu sirada Dogu Karadeniz'de Pontusçu Rum çetelerle Müslümanhalk arasmda çatigmalar oluyor. Padigah, Dogn Karadeniz ve DoguAnadolu bölgelerindeki kangikliklarm yeni bir iggale yol açmasmdanendigeli. Ingilizlerde Müslümanlann Rumlara saldinlar yapt1gm1 söyle-yerek padigalu silagtinyor, bunun önü almmaisa Samsun-Trabzon civa-

rmi iggal edeceklerini söylüyorlar. Hatta Samsun'a ufak bir Îngilizbirli-gi ç1karmiglardir. Padigah ve Sadrazam Damat Ferid, dirayetli bir ko-mutan göndererek oralarda asayigi saglamak ve yeni Îngiliz iggalinemeydan vermemek istlyorlar. Öylebir iggal bölgede çegitli devletçikle-rin kurulmasma yol açabilir!

IngilialerDogu'daki Rus iggal bälgelerinden iki yüz bin kadar Rum'ugetirerek Doku Karadeniz'de bir "Pontus Cumhuriyeti" kurdurmay1,Türklerin elindeki silahlarm toplatilmasuu istiyorlar. Îngiliz Digigle-ri'ne, bunun için 2 Arahk 1918 günü muhtira veriliyor, tarihçi Toynbee,Rumlarm verdigi gigirilmig nüfus rakamlarmm gerçekçilikten çok uzakoldugunu söylüyor, ama yine de Ingiltere bölgeye "asayig" gerekçesiyleasker gönderebilir. Venizelos ve Rum basuu bu yönde seferber halde-dir tabii...42

Ingilizler lazarsa, Mondros Mütarekesi'nin 7. Ve 24. maddelerini uy-gulamaya, oralari da iggal etmeye kalkabilirler.

7. maddede "Müttefikler kendi emniyetlerini tehdit altmda görürse,stratejik her bir yeri iggal edebilir" diye yaziyordu. 24. madde ise, Tür-kiye'nin dogu illerini "Ermenistan vilayetleri" diye niteliyor ve

"bir Er-menistan vilayetinde karigikhk oldugunda Müttefikler bu vilayetlerinbir lasnum iggale yetkilidir" diyordu!

Padigahm korktugu da bu.Dogu illeri ve Erzurum'da Kâzim Karabekir Paga'mn emrindeki 5.

Kolordu bu balomdan çok önemli! àIgte Karadeniz ve dogu illerinde sükûneti saglayarak bu iki maddenin

igletilmesini önleyecek komutan kim olabilir? Elbette Mustafa KemalPapa... Anafartalar kahramam olarak ordu üzerinde büyük bir prestijesahiptir. IttihatçIlara kary1 oldugu için onun atanmasmi Îngilizlerde en-gellemez. ÜstelikVahideddin, Mustafa Kemal Paga'yi lyi tamyor, veliaht

4 I. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 233-251.

42. ATTB, IV, sf. 24-24, IB7; Sina Akiin, istanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele,sf. 241, Jaeschke,Kurtulug Savagi Kronolojisi, I, sf. 9.

27

olarak Almanya'ya yaptigi seyahatte, bu genç generalitamm19t1.Sadrazam Damat Ferid ve Padigah Vahideddin, Mustafa Kemal Pa-

ga ile görügüyorlar. Mustafa Kemal'in istedigi olaganüstü yetkileri

ona vermeyi kabul ediyorlar. Vahideddin'le görügmesini sonradanMustafa Kemal, Falih Rifki'ya anlatacaktir: Bogaz'da dügman gemile-ri toplarmi saraya yöneltmigtir. Vahideddin, elini masanm üstündeki

tarih kitabina koyarak, Mustafa Kemal'le konugmasma pu sözlerle

b hyor:

Papa Pa.ya, gimdiye kadar devlete çok hizmet ettin. Bunlarm hepsi bu

kitaba girmigtir tarihe geçmigtir... Bunlan unutun, asil gimdi yapacagm

hizmet hepsinden mühim olabilir. Papa Papa devleti kurtarabilirsin!

Mustafa Kemal, bu olay1 anlattiktan sonra kendi yorumunu da ya-par; buna göre, Ingilizlerleiyi geçinmek isteyen Vahideddin'in bu sözle-rindeki kasti, Karadeniz bölgesinde ve Dogu'da Îngilizlerirahatsiz eden

olaylan, Rum çeteleriyle çat1pmalan önlemesi, Mustafa Kemal'in deyi- I

miyle, "Türkleri uslandirmast"dir. Mustafa Kemal, "merak buyurmaymefendimiz" diyor. Vahideddin, isminin bag harflerinin iglendigi bir dekol saati hediye ediyor.43

Tarihçi gözüyle bakildigmda, Vahideddin'in Mustafa Kemal'i MilliMücadele için görevlendirdigi söylenebilir mi? Hayir! Vahideddin'in

kasti, Ingilizlerin yeni bir iggaline yol açabilecek olaylan Mustafa Ke-mal Pa.ya'nm önlemesidir. Bu olaylar önlendiginde, Mütareke'nin 7. ve

24. maddelerine göre Ingilizlerin Dogu Karadeniz'de ve Dogu Anado-lu'da iggaller yapmayacagim, böylece Pontus ve Ermenistan kurulma-smm önlenebilecegini dügünüyor.44

Enver Paga'nm gizli rgütü Tegkilat-i Mahsusa'nm ve Milli Müca-dele yillarmda IstanbuÏ'da Anadolu hareketini destekleyen Mim.Mim.^ adh gizli kurulugun bagkam Hüsamettin Ertürk'e göre, asayië

! gerekçesiyle büyük dekletlerin doguya müdahalesi, orada Ermenis-tan ve Kürdistan kurmalarma firsat verirdi; Vahideddin, Mustafa Ke-mal'den bunu önlemesini istiyordu. Ertürk'e göre, Mustafa Kemal pa-

I digaha "bu havalide kuralmas1 muhtemel bir Ermenistan ve Kürdis-tan'm tegekkülüne sebep ve bahane say11acak" bir geligmeye imkânvermeyecegini ifade etmig, Vahideddin de Mustafa Kemal'in ihtiyaç

43. Falih RifkiAtay, Çankaya,Bateg Yayinlari, l9BO,sf. |73-174.

44. Ayrinti için bkz. Sina Akgin, istanbul Hükümetieri ve.Milli Mücadele, sf. 280-, 284; SabahattinSelek, Milli Mücadele, I, Agaoglu Yayinevi, istanbul,1970, sf. 87-89; E. j.

Zürcher, Milli Mücadelede ittihatçilik, sf. 207-208.

* "Mim.Mim." terimi, Müsellah (Silahli) Müdafaa-i Milliye Teykilati'ninkisaltilmi§ adidir.Anadolu'ya silah ve adam kaçirmadan bagka, istihbarat toplama hatta birkaç defa iggal kuv-vetlerine sulkast duzenleme gibi çaligmalar yapmistir.

28

görecegi her tür1ü masrafm ôdenmesi için sadrazama talimat verece-

ginisöylemigtir.45Vahideddin ve Mustafa Kemal bu görügmeyi yaparken Îzmir iggal

edilmemigti. Dönüm noktasi Izmir'in iggali olacak, Türlderin Mütarekehükümlerine uymasmm iggali önlemeyecegi o zaman daha iyi anlagila-caktir. Mütareke'ye uymakla iggalin ônlenebilecegi dügüncesi, Vahi-deddin'i Mustafa Kemal'e olaganüstü yetkiler vermeye sevk etmig gö-züküyor. Gerçekten, bu anlamda "devleti kurtarmasi" için görevlendiri-len komutana çok genig yetkiler verilecekti. Mustafa Kemal hem yetki-li olacag1 cografi alanm çok genig olmasim, hem yetkilerinin çok kud-retli olmas1m kabul ettirmig, 30 Nisan 1919'da "9. Ordu Müfettigi" ola-rak atanmasi çikruptir (sonradan"3. Ordu"). Olaganûstü yetkilerineilaveten, o zaman etki gücünü daha da artiran bir faktör olatak, Musta-fa Kemal Paga'ya "Fahrî yaver-i hazret-i gehriyagi" yani Padigahm onur-sal yaveri unvam da verilmigtir. Sivas'tan dogu suurimizakadar, 5. Kaf-kas Tümeni dahil, bütün askerî birlikler ve mülki idare onun emrineverilmigti. Kolordu ve tümenlerin merkezleri Samsun'da, Amasya'da,Erzurum'da ve Sivas'ta idi.46

Mustafa Kemal'in de bu güzergâlu izleyecek olmas1 bir tesadüf degil-dir. Hem verilen yetki ve göreve uymug oluyor, hem orduyu toparhyor-du. Civar illerdeki askerî birlikler de Mustafa Kemal'in emrine verildigiiçin, Diyarbalor ve Ankara'daki askerî birliklere de kumanda edecekti.Valilere, kaymakamlara emir verebilecekti. Kendisinden "devleti kur-tarmasi" için istenen, bölgede asayigi saglamak, silahlan toplamak vevarsa çûralan kapatmakt1.

Mustafa Kémal Paga'dan istenen Karadeniz bölgesinde ve DoguAnadolu'da Rumlarm ve Müslümanlarm elinde bulunan silahlan topla-masi, asayig için gerekenler digmda ordunun elindeki (agir)silahlan daIstanbul'a göndermesiydi. Ama tam tersine o, muhtemel bir Rum-Pon-tus tegebbüsüne kargi, "Islamköylerinin ellerindeki silahlarla köylerinibizzat müdafaa" etmelerini dügünüyordu.E

Samsun'a çiktiktan on gün sonra, Harbiye Nazin SevketTurgut Pa-ga Diyarbakir'daki kolordunun elinde bulunan silahlarm Ïstanbul'agönderilmesi iginin ne agamada oldugunu soracak, Mustafa Kemal P -

ga da aradan üç gün geçtikten sonra"sevkiyati durdurdum" diye ce-

vap yazacakt1.6

45. Husamettin Ertürk, a.g.e, sf. 332-333.

46. Kolordu ve tumenlerin yerlegimi için bkz. Nutuk, 1989, sf. 6.

47. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, I, sf. 70.

48. Erzurum'daki KâzimKarabekir Paga'ya 2l Mayis l919 tarihil telgrafi, Karabekir, istik-Ial Harbimizin Esaslari, Sinan Matbaasi, istanbul,sf. 51-52.

49. Zeki Sarihan, a.g.e., I,.sf. 29 J.

29

Osmanh Harbiye Nezareti ve Genelkurmay Ba kanhgi, MustafaKemal'in milli direnigi örgütleme girigimlerini gizlice destekliyor.Mustafa Kemal'in resmi görevini aparak milli direnigi örgütlediginedair raporlar gelmeye bagladiktan sonra bile, Harbiye ve Dahiliyenezaretleri (bakanhklari),Mustafa Kemal'in müfettiglik bölgesindesadece askerlerin degil sivil memurlarm da ona itaat etmesini emre-den resmi bir yaz1yi Anadolu'ya gönderiyor. Îngilizlerin Mustafa Ke-m'I'den gikâyet etmeye bagladigt sirada bile Harbiye Nazm SevketTur'gut Paga, Mustafa Kemal'in yetki alanma Kayseri ve Marag bölge-lerini de katan bir karar ç1kanyor! Böylece Mustafa Kemal'in sahipoldugu.olaganüstü yetkiler, Karadeniz'den Akdeniz'e kadar genig bircografya için geçerlidir artik... 1 Haziran'da Osmanh Bakanlar Kuru-lu, Mustafa Kemal'e "yapmakta oldugu ilave faaliyetler".ile egkiyahkolaylarm1 önlemesi amac1yla ek parasal fonlar gönderilmesi içinemir çikariyor.50

Ingiliz baskis1yla Ali Kemal'in Dahiliye Nazin yap11mas1 üzerine ar-tik bütün 1çigleriBakanhgi Milli Mücadele. dügmam bir Ingiliz komi-serligi haline gelecek, Damat Ferid hükümetleri de özellikle MustafaKemal'in emirleri dinlemeyerek Erzurum'a gitmesinden itibaren tama-men Milli Mücadele'ye dügman, sanki istanbul'daki bir ingiliz hükü-meti gibi davranacaktir.

Ancak Harbiye Nezareti ve Genelkurmay, daima ve imkânlar ölçü-sünde, çok defa el altmdan Mustafa Kemal'i destekleyecektir.

Mustafa Kemal, padigaha ve 1stanbul hükümetlerine Milli Hare-ket'ten hiç bahsetmedi tabii, verilen görevi sadakatle yerine getirecegi-ni söyledi; son ana kadar padigaha sadakatim gösterecek, "kullan Mus-tafa Kemal" imzah telgraflar yazmaktan çekimneyecekti!

Mustafa Kemal'in Anafartalar'da kazand181 göhret ve aldig1 olaga-nüstü yetkiler çok genië ÿanlobuluyor, 1 Mayis 1919 tarihli Îkdam ga-zetesi mangetten dünyaya duyuruyordu:

M. Kemal Papa umum gark ordulan müfettigligine tayin edildi.

Siyasi geligmeleri bu kadar yakmdan izleyen bir kurmay olarak,Mustafa Kemal Papa, Samsun'a çikarken elbette hangi güçlere dayana-bileceginin bir analizini yapmigti: Hareketin megruiyet temeli "hãkimi-

yet-i milliye" olacakt1...Peki, dünya politik dengelerinde hangi kuvvetlere dayanacak, ne-

lerden destek alacak, Ingilizlere karga hangi politik güçlerle ittifakyapacakti?

Bu sorunun cevabmda Milli Mücadele'nin temel ideolojisi yatlyor,yani "Dogu Mefkûresi", ba.yka bir deyigle Dogu milletlerinin kurtulugu-

50. Stanford Shaw, a.g.e., cilt II, sf. 663-669.

30

nu amaçlayan, antiemperyalist bir Îslam ve sol anlay1gt..Ve dig politika stratejisi olarak, Bolgevik Rusya ve Îslam dünyasi ile

ittifak...Daha Birinci Dünya Savagi'nm sonlarma dogru umutsuz istanbul'un

kapkara semalarmda uzaktan gözüken iki ylldiz, biraz umut uyandm-yordu: Çarbgideviren ve "Mazlum Milletler"e özgürlük vaat eden Bol-gevik Devrimi ile Islam dünyasmda Türkiye lehine, Îngiltere aleyhinebag gösteren lapirdaniglar.

Milli Mücadele'nin iki temel dig müttefiki...Mustafa Kemal, Samsun'a giderken, ayrmtih bir plan degilse bile,

Milli Mücadele için Îslam ve Bolgevizm faktörlerinin destegini almay1

dügünüyor, bununla ilgili geligmeleridikkatle izliyordu.

Dogu'daki Kizil Yildiz -

Zaten Îngiltere ve müttefikleri için savagm iki temel amaci vardi:

Biri sanayilegmig militarist Almanya'y1 ezmek, öbürü Türkiye'yi pay-lagmak...

Birinci Cihan Harbi'nin kötü gittigi hissedildikçe, Türkiye'de herkes

baga nelerin gelecegini seziyordu. O kara günlerde, Istanbul'da yaymla-nan Thsvir-i Efkâr gazetesinde 27 Arahk 191Tde bir haber çileyor: Îkiay önce Çarhätdevirerek Türkiye'nin Kafkasya'da rahat bir nefes al-masmi saglayan Lenin'i öven gazete, Bolgeviklerin "Dogu Illeri ve Rus-ya Müslümanlarma" diye baglayan bir bildiri yaymladiklarru haber ve-

riyor. Rusya Müslümanlarma özgürlük tamyan bu bildiri ile Rusya Îm-paratorlugu parçalanacak, "Türkistan'da ve Kafkasya'da ayn ayn Türkdevletleri kurulacak"ti 51

Savag içinde yiloma giden Osmanblar için müthis bir umut!Bolgeviklerin 3 Arahk'ta yaymladigi bu bildiri, 17 Arahk'ta Istanbul

gazetelerinde yer alrupti: Çarhgave Beyaz Ordulara karg1Müslümanla-rm destegini isteyen Bolgevik bildirisi göyle bagliyordu:

Rusya Müslümanlan, Volga Tatarlan, Kinm Tatarlari, Kirgizlar, Sibir-ya ve Türkistan Sartlan, Kafkasya Tûrlderi ve Tatarlan, Çeçenler,Kuz yKafkasyahlar ve Rus Çarlantarafmdan camileri, minberleri y1kilnug, diñleri âdetleri çignenmig olanlar, sizlere hitap ediyoruz!

Sizlerin dinleriniz, âdetleriniz, milli ve kültürel kurumlanmz bundanböyle hür ve her türlü tecavüze kargi dokunulmazdir. Milli hayatruzi ser-bestçe ve.özgürce düzenleyiniz, bu hakkimzdr

Biliniz ki, gerek sizlerin ve gerekse bütün Rusya'da yagayan millet-

lerin haklan Devrim'in Îgçi,Asker ve Köylü Sovyetleri tarafmdan ko-runmugtur!

5 I. Prof. Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, AÜDTCF yaymi,Ankara, 1965, sf. 330.

i

31

Kafkasyave Hindistan Müslümanlari... Dünyamn bu yenilegme yolun-

da sizden maddive manevi destek bekliyoruz[52

Bolgeviklerin bu bildirisi hayli etkili olacak, Çarhgitekrar kurmakiçin çarpigan Beyaz Ordularm maglup edilmesi için Müslümanlar KizilOrdu'ya katilacaklardi.53

Bolgevik Devrimi Rusya'yl savaytan çekmig, Avrupa'da komünist ih-

til girigimleri için esin kaynagi olmugtu. Türkiye bakmundan birinciderecede önemli olan, Bolgevik Devrimi'nin Kafkasya cephesindeki

Rus ordusunu geri çekmesi ve Rusya'mn iç savaga sürüklenmesidir:Lenin bir yandan Komünizme karg1 ç1kan Beyaz Ordularla iç savagi

yürlitüyor, öbür yandan Bolgevik Rusya'nm kaybettigi topraklan, buarada Kafkasya'daki bagunsiz Azerbaycan'1 Bolgeviklegtirerek Sovyet-ler'e katmak íçin ugragiyor.

K1zilOrdu'nun bütün bunlan bagarmas1için Lenin'in muhakkak Tür-kiye'de birilerinin destegini almasi lazim. Kimlerin?.. Ingiliz siyasetinekarç1 savagan Kuva-yi Milliye hafeketinin...

O dönemde Rusya'da tablo göyledir:• General Denikin "Rus Gänüllüler Ordusu"nu kurmug, Bolgevizm'le

savagiyor. Karargâhi, Ukrayna'nm Karadeniz sahillerindeki gehri Odes-sa'dir. Petersburg'a dogru ilerliyor. Fransiz1ar askerî kuvvet göndere-rek onu destekliyor. Fransiz askerleri nereden gidiyor? Iggal altmdaki

Îstanbul'dan!..• Baron Wrangel'in ve General Kolçak'm yönettigi "Beyaz Ordu"lar,

Kirun ve Îç Asya'da Kizil Ordu ile çarpiglyorlar. Bunlara Batihlarm yar-dum nereden gidiyor? Yine iggal altmdaki lstanbul'dan!..

1stanbul'da 25 Kasun 1918.günlü Hadiset ve Sabah gazetelerinde bir

haber:

5 zirhh ve 11 muhripten meydana gelen bir Îtilaffilosu, Bolgevik Dev-rimi'ni bastirmak üzere Îstanbul'dan Karadeniz'e açildL Bugün Babi-âli'de usun bir görügme yapan Îngiliz Amiral Calthorpe da Sivastopol'a(Kirun'a) gidiyor!54

Bir haber daha; 12 Mayis 1919 tarihli:

52. Akdes Nimet Kurat, " "Sovyetier Birligi'nde Turkler ve Islamiyet",Belgelerie TürkTarihi Dergisi, Eylül 1971, say! 4\, sf. I I-I2. Bolgeviklerin Rusya Müslümanlarinin deste-

ginialmak için Seriatmahkemelerine izin vermeleri, Rus muzesindeki Hz. Osman'a ait el-yazmasi Kuran-i Kerim'i tärenle Semerkant Müstümanlarinavermeleri gibi uygulamalariiçin bkz. Taha Akyol, Sovyet Rus Stratejisi ve Türkiye, ÖtukenYayinlari, Ankara,1976, sf. 55-66, 170-189.

53. Zeki Velidi Togan, Bagkurt askerlerinin Kolçak'akargi Kizil Ordu'ya katilmasini "göz-

yaglari" içinde anlatir' Hatiralar, TDV, Istanbul,1969, sf. 250.

54. Zeki Sarihan, a.g.e., i, 25 Kasim 1918.

32

Birinci Timan tümeninin Selanik Limam'nda gemilere bindirilmesi ta-mamlandi. Bu birlikler Bolgeviklere kargi gönderilmek üzere haz1r bek-liyordu...55

Yunanhlarm Ege'yi istila etmek, mümkünse Îstanbul'a da sokulmakiçin Îngilizlere ödedigi rügvetlerden sadece biridir bu, Malum, 15 Ma-y1s'ta Yunan ordusu Izmir'e ç1kar11acaktir, Lloyd George'un destegiyle.

Genel tablo göyle:• Rusya'da iç savag Bolgeviklerin aleyhine geligiyor. Sibirya'da Ami-

ral Kolçalg Amerikan ve Japon destegine sahip, Moskova'ya dogra yü-rilyor!

• Polonyah General Pilsudki de ülkesini Rui boyundurugundan kur-tarmak için harekete geçmig, Kizil Ordu ile savagiyor

• Mondros Mütarekesi hükümleri gereginçe Osmanh ordusu Ba-kü'den çekilmig, Kafkasya'yi bogaltrugtir. Kafkasya'da Ingilizlervardir,Mengevik Ermenilerle birlikte hareket eden Ingilizler,Bolgevik Ruslarakargi bagimsiz Azerbaycan'da "burjuva" Musavat Partisi hükümetini des-tekliyor.Gürcistan da bag1msiz artik. Üçünüuzlayttrip bir Maveray1 Kaf-kas (Kafkas Ötesi)Federasyon kurulmas1için çaltyihyor. Lenin, iç savag-ta çok ihtiÿaç duydugu Bakü petrollerini Ingilizlere kapt1rmak, "Baküproletaryasi"m elden kaç1rmak üzere! ÜstelikKafkasya'daki iki Îngiliztümeni Bolgeviklere kargi Beyaz Ordu'yu ve Mengevikleri destekliyor

• Tabloya gunu da eklemek laz1m. Savag bitkini Avrupa'da "proleter

hareketler" luzla yaylhyor. Fransa'da grevler, komünist gösteriler. Al-manya'da Liebknecht ve Rosa Luxemburg gibi, komünizm tarihininsaygm isimlerinin liderliginde Bolgevik ihtilal girigimi, geçici "AlmanSovyet cumhuriyetleri", bunlarm ordu gücüyle bastinlmas1...

• Bati'y1 korkutan bu genig ve karmagik tabloda, bir de Türkiye'dekiMilli Hareket Bolgeviklige kayarsa!.. New York Times gazetesi zaten"Türkler Bolgevizm'i kolayhkla kabul edebilir; çünkü katliam ve yagmaiginde yüzyillann tecrübesine sahiptirler" diye yaz1yor!56

Türklerin Bolgevikligi kabul etmesi; Ingilizlerinmüthiÿ korkusu!Ama Lenin'in büyük omudu!Mustafa Kemal bu korkuyu da bu umudu da tam bir kurmay

giylaçok iyi deserlendirecektir.Bu noktada Milli Mücadele'nin temel stratejisine igik tutacak iki

anahtar soruyu sormamn zamam geldiIstanbul'da Ingilizlerin,Fransizlarm olmasm1 Lenin ister miydi? Ta-

bii ki hayir! Demek ki, Bolgevikler elbette Mustafa Kemal'ín liderligin-deki Milli Mücadele'yi destekleyecekti.

Îkinci soru: Mustafa Kemal ve Erzurum'daki 15. Kolordu Kumandam

55. Zeki Sanhan, a.g.e., I, I2 Mayis I8I8.

56. Zeki Sanhan, a.g.e., I, I I Mart [9 I9.

33

Kâzim Karabekir Kafkasya'da lngilizaskerlerinin bulunmasmi, Mengevikyönetimindeki Ermenistan'la ittifak yap1p Anadolu'yu tehdit etmesini is-ter mi? Elbette hayirl Demek ki, onlar da Lenin'i destekleyecek ve kar 1-hšmda ondan önemli miktarda silah ve para yardum da alacaklardir!

Ingilialere kargi Anadolu'da, Hindistan'da, Misir'da baglayan hare-ketler Bolgevildere büyük umut veriyor, "Dogu Müslümanlan"na hita-ben gördügümüz bildirileri yaymhyorlar; emperyalizme karg1 muglak,a a etkili bir politik cephe oluguyor. Ankara ise, "Kafkaslar'da Bolge-vik yönetimlerinin kurulmasma göz yummasi kargihšmda, Dogu cep-hesini güvenceye alarak, tüm gücünü Bati cephesine aktarabilecek vesavagm kazamlmasmda bunun önemli rolü olacaktir."S7

Savag yorgunu Batt kargismda iki dinamik hareket: Türkiye'de MilliMücadele, Rusya'da Bolgevik devrimi... Mustafa Kemal ve arkadaylanbu ittifaka uygun bir üslup ve siyaset geligtiriyor, Dogu milletlerineseslenen antiemperyalist ve Islamibir dil...

Dogu'daki Islam hilali

Osmanh hâkimiyetinde yagarug Arap toplumlarmda Osmanh'ya kary1yaygm isyanlar, "milli kurtulug hareketleri" görülmedi; agiret isyanlanyagandi tabii. Osmanh'yaagir darbe indiren büyük Arap ayaklanmalaníçinde en önemlisi Arabistan'da SerifHüseyin'in Ingilizdestegiyle yürüt-tügü isyandm Yine de Araplarda uyanmaya baglayan bagrusizhk duygu-larmm Osmanh'ya kargi olmasi dogal, çünkü bagunsizhklanm Osman-h'dan alacaklardir, Mustafa Kemal, Kâz1mKarabekir ve Inönü gibi däne-min tamklan bu olaylan görmüg,yagamiglardm Hatta Kâzim Karabekk,daha askerî lisede bile Osmanh vatandaylan Türk ve Arap ögrencilerarasmda tartigmalar çiktl m anlatir; tabii Arnavut ögrencilerle de.58

Mustafa Kemal'in 20 Eylül 1917de Sadrazam Talat Paga'ya askerîdurumu izah etmek için çektigi urun telgrafta "Araplar Türklere dü -

mandir" diyor.59Ama partlar yavag yavag degigiyor... Cihan Savagi sirasmda Osman-

h'ya kargi kiëlartilarak, tam bagunsizhk vaadiyle ayaklanan Araplar, sa-vag sonunda bu vaadin gerektigi gibi yerine getirilmedigim ve Türkle-rin yerine gimdi Hiristiyan ve hatta Musevi yönetimi altma sokuldukla-nm görünce, aldatildiklanm anlamakta gecikmiyorlar, hatta Türk hü-kümetine yeniden özlem duymaya baghyorlar.60

57. Baskin Oran, Türk Dig Politikasi, IIetigirnYayinlan, 2002, cilt I, sf. 161.

58. Handan Nezir Akmege, The Birth of Modern Turkey. The Ottoman Military andThe March to World War I, Londra, Tauris 2005, sf. 36-4 I, 59-60.

59. Atatürk'ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri (bundansonra ATTB), sf. 7.

60. Dr. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, cik II, sf. 66.

34

Daha Birinci Dünya Savagt devam ederken Ingiliz emperyalizminekargi Islam dünyasmda bazi uyamp hareketleri baglanugt1. Çaaakkaleve Irak'taki Kutü'l-Amare gibi Türk zaferleri, Bat111güçleri maglup et-

menin mümkün oldugunu göstererek önemli bir rol oynamig, Dogumilletlerine cesaret vermigti. Bunu Ingiliz-imparatorluk siyasetinin enhirsh uygulay1c11armdan Bagbakan Lloyd George da itiraf ediyor:

Türk ordularmm üç yll boyanca egit kogullar altmda bizi peg pege bir-

talom vurugmalarda yendilden sonra ancak ezici say1daki kuvvetlerimiz-

le sonunda yenilmig olmalari Dogu milletlerinin kafasmda kötü bir etki

biralmugtir .61

Ingiltere'nin gözünde "kõtü etki" olan bu faktör, gimdi Milli Mücade-le'nin Islam dünyasmdan destek bulmasuu sa ayacag1 için Türkiye ba-lommdan iyi bir etkidir!

Îslam dünyasmda bu antiemperyalist duygularm ve olugumlarm

meydana gelmesinde Tegkilat-i Mahsusa'nm rolü büyüktür Enver Pa-ga'nm emriyle efsanevi Egref Kupçuba.91'nm Ingiliz Imparatorlugu'nakarg1 "Îslam ihtilalleri" ç1kartmak için kurdugu gizli teykilat... Çin'denFas'a kadar! Kimler yok ki?! Milli Mücadele'yi desteklemek için Hindis-tan'da Hilafet Hareketi'ni geligtiren Mevlana Muhammed ve $evketAliadh iki kardeg, bugünkü Pakistan'I kuracak Muhammed Ali Cinnah, ga-ir Muhammed Ikbal, bugünkü Hindistan'1 kuracak Nehru ve "YüceRuhlu" Gandhi... Islam dünyasimn ve "Dogu milletleri"nin önde gelenaydmlan, geyhleri, agiret reisleri... Üstelikgerilla kanad1 da vardi Teg-kilat-1Mahsusa'mn...62

Simdisavaytan yenik ç1kmly, Mondros ve Sevr'de ülkesinin iggalinekarar verilmig bir millet, yeniden Avrupa'ya kafa tutuyor! Ingiliz istih-barat raporu göyle diyor

Mustafa Kemal'in Avrupa'ya meydan okudugunu gören boyunduruk

altmdaki halk(lar) arasmda genel bir lapirdanma bayhyor,63

Bütün Dogu milletlerinde Teykilat-1 Mahsusa bünyesinde Ingiliz -

paratorlugu'na kargi çahqm1g olanlar gimdi elbette Mustafa Kemal'idestekleyecekti.

Mustafa Kemal ve arkadaglannm Islam dünyasmdaki bu potansiyeli

görmemesi mümkün mü?! Ankara'ya geldiginde yaymlayacag1 ilk res-mi bildiri, "Islam ÂlemineBeyanname" olacaktir! Milli Hareket, "Do-

61. Hikmet Bayur, a.g.e,.sf.

156-157.

62. Bkz. Cemal Kutay, Birinci Dünya Harbi'nde Tegkilat-i Mahsusa ve HayberdeTürk Cengi, Istanbul,1962, eserin tümû ve sf. 62-69.

63. Dr. Salahi Sonyel, a.g.e, sf. 232.

35

šu'daKafkasya, Iran, Mganistan ve Hindistan'a kadar, Bati'da Arnavut-luk, Güney'de Suriye, Filistin, Misir ve Arabistan, Güney Bati'da Ceza-yir ve Fas'a kadar bütün Islam ülkelerini kapsayacak biçimde" etkileri-ni yayacaktir¾

Mustafa Kemal'in Îslami dil kullanarak yürüttügü bu politikay1 ay-rmtih bir gekilde görecegiz. Ingiliz Imparatorlugu'na kargt Milli Hare-ket'in elindeki en önemli kozlardan biridir bu siyaset.

Özellikle,bugünkü Pakistan'1 da içine alan Hint MüslümanlarmmOsmanh'ya baghhgi derinlere gidiyor. SanhPlevne savunmasmm yeraldigi "Rus Harbi" sirasmda Hindistan'da Müslümanlarm çikard1g1Kayser-ül Ahbar gazetesinde Türkiye'yi savunan makaleler ç11ayor.27Ocak 1877 tarihli makaleden birkaç cümle:

Türkler Müslüman oldugu için Avrupa'da hiç müttefikleri yoktur. Bü-tün Hiristiyan devletler kargi taraftadir. Maalesef Müslümanlar da Türk-leri yalmz birakti. Türk ÎmparatorluguÎslam dünyasrun gururu idi. Buitibarla Türklerin hali hazirda kargi kargiya bulunduklari talihsizlikleronlardan çok bizi üzüyor.65

Türklerin maruz kaldig1 her ac1yi kendileri için gurur meselesi ya-pan Hint Müslümanlarmm bu bilinci, Abdülhamid'in siyaseti ile bilhas-sa geligir.Arahk 1880'de Bat1h istihbaratçilar "Osmanhlarm Hindistanve Endonezya Müslümanlar1m ayaklandirmaya yõnelik bir plan içindeoldugu" yolunda Londra'ya raporlar veriyordu. Abdülhamid "cihad'm

sadece ismi güçlü" diye dügünüyor, onun için f1ilibir cihad baglatruyorama özellikle, milyonlarca Müslüman tebaasi bulunan Îngiltere ve Rus-ya'nm baskilarma kargi bu "güçlü isim"i kullanarak diplomasi yap1yor.

1912 Balkan felaketi..:-"Rumeli-i çahane"nin ebediyen kaybi... Binler-ce gehit, bir milyon göçmen!.. Hint Müslümanlari Îngiltere'ye kargi kit-levi gösteriler yaplyor, Türkiye'ye Kizilay heyetleri ve gönüllüler geli-yor, Pakistan'm milli çaiti büyük duçünür Muhammed Ikbal'in Balkangehitleri için yazdigi ünlü giir elden ele dolagiyor...

Sonra, Teykilat-1Mahsusa'nm çahymalari...Birinci Dünya Savagi sirasmda Îngiltere, sömürgelerindeki Müslü-

manlara, "Hilafet'e ve Türklere zarar vermemek" için söz vermigti.Sevr Antlagmasinm imzalanmaslyla, Ingiliz imparatorlugu'nun mas-

kesÏdügüyor! Hint Müslümanlarmda büyük tepki!O zaman henüz Pakistan ayr11madig1için Hindistan sözü, bugünkü

Hindistan'la birlikte Pakistan't da içine ahyor. "Îngiliztâcmm pirlanta-s1" denilen en verimli sömürge! Ingilizlere kargi ayaklanma igaretleri

64. Dr. Salahi Sonyel, a.g.e., sf. 66.

65. Prof. Azmi Õzcan,Osmanli Devieti, Hindistan Muslumanlari ve ingiltere,TDV Yayinlari, 2. baski, 1997, sf. 89.

36

daha 1918'de ortaya ç1k1yor. Tarihî Hindu-Müslüman çekigmesini birkenara biralop "kaderini tayin" ve bagunsizhk ilkesim gerçeklegtirmekiçin harekete geçiyorlar. Müslümanlan da içine alan "Hint milliyetçili-

gi"baglam24tir artik.¾

Hizla geligiyor... Mahatma Gandhi'nin yol arkadagi Müslüman liderEbul Kelam Âzadfetva yaymhyor.

Madem cihad yapmaya gücümüz yok, åyleyse "hicret" vâciptir.

Ingiltere'yi protesto için 25 bine yakm Hint Müslümam Afganistan'a"hieret" (göç)etmek için yola ç11ayor;perigan vaziyette tabii... Aynca

bütün Hindistan'da "Sevr'i protesto" hareketleri hizla yaylhyor. Gandhide destekliyor. Geligen hareket, Muhammed Ali ve Sevket isimli iki

kardegin liderliginde "Hint Hilafet Hareketi"ne nönügüyor.O

Türkiye'ye destek olmak için Hindistan'da "sivil itaatsizlik" anlamm-

da"hieret"

ve"boykot" hareketleri luzla yayihyor ve Londra üzerinde

agir bir baslo kuruyor.Mütareke döneminde iggal altmdaki Îstanbullular, o karanhk günler-

de, 10 Nisan 1919 günlü gazetelerde bir haber akuyor:

Ingiliz sömürge siyasetine kargi genighognutsuzlugun bulundugu Hin-distan'da olaylarm önü almamlyor. Amritsar gehrinde halk ayaklandi. 5

Îngilizigadamru öldürdü. Halk gehre hâkim oldu. 30 Mart'ta Ingiliz yöne-

timi boykot edilmig, 6 Nisan'da da Bombay'da genig bir protesto hareke-

ti yap1lnugt1...*

Istanbul gazetelerinde sik sik "Hint Müslümanlari"nm Îngiltere'yekarg1 Türkiye'yi destekleyen hareketlerine dair haberler çikiyordu.

24 Haziran 1919 günlü Istiklal gazetesi, ÎngilizMorning Star gaze-tesinden yaptigi ufak bir ahntiyi Îngiliz sansüründen kaç1rarak ya-ymhyordu:

Stron'da Müs1üman1ar bir miting yaparak Türkiye'nin paylagilmasma

karg1 ç1kt11ar.Münir Îsfehaniba.gkanhgr altmda yapilan mitingde, Ab

Ali, Türkiye'nin Hiristiyan devletler arasmda paylagilmasmm büyük h -

sizlik oldugunu bildirdi. Miting yöneticisi de Hint Müslümanlarmm bunuprotesto etmek için birlegmig oldugunu söyledi.69

66. ÖmerKürkçuoglu, Türk-ingiliz iligkileri,sf 49.

67. Prof. Azmi Özcan,a.g.e., sf. 235 vd, Prof. M. Kemal Öke,Güney Asya Müslüman-Iari'nin istiklal Davasi ve Türk Milli Mücadelesi, 1919-1924, 3. baski, Kültür Ba-kanligi,Ankara, 1988, TDV islam Ansiklopedisi, cilt IB, sf 108-I I 1.

68. Zeki Sarihan, a.g.e., I, 10 Mart 1919.

69. Zeki Sarihan, a.g.e., I, 24 I-laziran 1919.

37

Ingiltere'yi sarsacak, meggul edecek, hatta endigeye sevk edecekher hareket, Anadolu için umut olugturuyor; izlenecek dig politikanmtemel taglarmi teykil ediyor. Istanbul'da yaymlanan Îkdam gazetesi,Londra'da yaymlanan Near East dergisinden bir almti yaymhyor:

Îngiltere, Îslam ülkelerinin Türkiye'ye gösterdigi egilimi görmezlik-ten gelemez. Türkiye'nin gelecegi meselesi Îngiltere bakmundan basit

egildir...70

Fakat basit olmadigmi Lloyd George'un anlamasi igin daha zamanVRT...

Kurtulug için strateji

Bati, özellikle de "emperyal" Ingiltere, pahlanan Bolgevizm'le uya-nan Islam milletlerinin ittifak yapmasmdan endige ediyor. Lenin ise, ta-bii bu ittifakm peëinde.

Peki, Mustafa Kemal böyle ittifaktan yararlanmayi esas alan bir stra-teji geligtiremez miydi?

O karanhk günlerde umut gerçekten Dogifdadir: hem Îslam uyampi,hem Bolgevik devrimi olarak...

Anadolu'ya ç1kmig olan Mustafa Kemal Papa bu tabloyu çok iyi gö-rüyor. Îslam âlemine beyanname yaymhyor, Meclis'i dualarla, tekbirler-le aç1yor, Hilafeti kurmak için çarpigtigim ilan ediyor... Lenin'e mek-tuplar yaz1yor, Bolgevizm'i övüyor, Ankara'da bir Komünist Partisi kur-duruyor, emperyalizme ve kapitalizme kargi mücadele ettigini defalar-ca tekrarhyor.

Prof. Kürkçüoglu, Milk Mücadele'de Mustafa Kemal'in dig politikabakimmdan üç temel faktöre dayandigim yaz1yor.71

1- Îslam etkeni... Bu etken içeride Müslüman halkt birlegtirmek,digarida ise Ingiltere'ye kargi Türkiye lehine ciddi bir basla olusturma-da son derece yararb óluyor Bilhassa Hindistan (bugünküPakistan da-hil) Müslümanlarmm "Hilafet Hareketi", kökleri Balkan Savagi'na ka-dar inen, güçlü ve yaygm bir hareket olarak Türkiye'ye büyük desteksaglayacak, Ingiltere üzerinde ciddi surette frenleyici etki yapacaktirMaddi yardun da almacaktar Agagida görecegiz.

2- Bolgevik-Rusya etkeni: Bolgevikler ve MilliMücadele bu agamadaaym saftadir: Ingiltere'yekarpi direnig ve mücadele. Mustafa Kemal'le Le-nin arasmda yazigmalar vardir; Bolgeviklerle-antlagmalar imzalanrugtar.Bolgeviklerden büyük çapta silah ve para yardmu almmtytir Iki taraf dabundan büyük siyasi ve askerî yarar saglamigtir. Agagida göreceniz.

70. Zeki Sarihan, a.g.e., l9 Kasim 1919.

71. ÖmerKürkçüoglu, Türk-ingiliz iligkileri,1919-1926, sf. Si vd.

38

3- Müttefiklerin arasmdaki ayriliklar: Milli Mücadele kadrosu

ve Mustafa Kemal, Birinci Cihan Harbi bittikten sonra menfastleri ça-tallagan, çegitli konularda birbiriyle çeligen Itilaf Devletleri arasmdakimenfaat çatigmalarmdan yararlanmayl bilmigtir. Ingiliz,Fransiz ve Ital-yanlara kargi siyasetinde buna dikkat etmig, Amerika'y1 gözden kagir-mamigtir.

Mustafa Kemal, on yllhk savag yorgunu, harap edilmig bir ülkede

Milli Mücadele'yi örgütleyip yürütürken, dig politikada Islam ve Bolge-vizm faktörlermden destek aluug, Itilaf Devletteri arasmdaki ç1kar ça-tigmalarmdan yararlanmigtir.

Onun için Mustafa Kemal'in son derece Islpraî konugmalan, tavirla-

n, eylemleri vardir. Bolgevizm'i öven, hatta Bolgevizm'e benzer bir re-

jim kuracagua söyleyen konugmalan, yazigmalari vardir. Aym zamanda

Batihlara ince mesajlar da gönderir.Bir siyaset ustasidir aym zamanda. Îstanbul'da padigahtan ve Îngiliz-

lerden olaganüstä yetkiler koparmasi, degigik kesimlerin güveniniüze-

rinde toplamast onun bu yeteneginin sonucudur.19 May2s'ta Samsun'a çikan Mustafa Kemal Papa, emrindeki askerî

birliklere teker teker telgraf çekerek Milli Mücadele'nin askerî örgütlen-

mesini baglatiyor; durumlan haklanda raporlar ahyor, bu askerî birlikle-ri az sonra Milli Mücadele'ye kargi vaziyet alacak olan Îstanbul'dan ko-pararak "MilliHareket"e baghyor. Îzmifin Yunanhlar tarafmdan iggalinin

protesto edilmesi için vilayetlere ve ileri gelenlere telgraf çekerek sivil

vatanseverligi de hatekete geçiriyor. Kemal Paga'nm askerî sahada bil-hassa 15. Kolordu Kumandam Karabekir Paya ile telgraf yazigmalan ko-

numuz balammdan ónemlidir.Çünkübu telgraflarda Ermenistan, Gür-cistan ve genelde Kafkasya'daki durumlan müzakere ediyorlar, Dogu'da-ki asked birlilderimizi takviye ettnek için bati illerinden ve Adana'dansevkiyat yapmaya imkân verecek tedbirleri görügüyorlar.72

Bolgeviklerle temas bu süreçte çok etkili bir gekilde gündeme geliyor.Bu dönemde Mustafa Kemal Bolgevizm'e sempati ifade eden konug-

malar yaplyor, Ruslara "Türkiye'de Sovyet Cumhuriyetlerine benzeyen,devlet sosyalizmine dayanan bir sistem" kuracagm1 söyleyecek, aymzamanda Kuran'dan ayetlerle bezenmig konugmalar yapacaktir.

Bolgeviklerle temas ve Mustafa Kemal'le arkadaylarmm Bolge' 'i

ele almas1, ilk defa Havza'da olacaktir. Samsun'dan yola çikan MustafaKemal ve arkadaglan, yolda "Dag bagmi duman almig" marquu söyleye-

rek, 25 Mayis 1919'da Havza'ya geliyorlar,oradan Erzurum Kongresi'ne...

72. Karabekir, istiklalHarbimir, sf. 29-34.

i

Erzurum'da Bolgevizm ve manda

Simdivazifemiz, hallo, vatam ve esir Padigah'1 kurtarmaya inandir-

aktan ibarettir... Zamanmda hiçbir geyi kaç1rmamak ve zamansiz hiç-

bir geye uzaktan yakmdan tevessületmemek baglica dikkatimizi tegkiletmelidir... (Zamam gelince) Fes kalkacak, medeni millet gibi papka giyi-lecek, Latin harfleri kabul edilecektir...1

Mustafa Kemal Paga, 23 Temmuz 1919, Erzurum

Bolgeviklerle ilk temasAlbay Hüsamettin anlattyor. 1 Haziran 1919 günü Samsun'dan Hav-

za'ya gelen Mustafa Kemal ve arkadaylari Ali Baba'nm Mesudiye adhihca otelinde, bir Bolgevik heyeti ile görügüyor. Heyetin bagmda RusAlbay1.Budiyeni var.- Pala biy1kh, babayani bir Bolgevik... Mustafa Ke-mal'le ahbap oluyorlar. Budiyeni Bolgevik Rusya'nm silah, cephane ve

para yardimt yapacagm1 söylüyor. Buna karg1hk mügterek dügmanakargi savagilacak. Ama Budiyeni'nin bir sorusu var Anadolu'da kutula-cak yeni rejim nasd olacak?

Paga'mn cevabt- Tabii Sovyetlerin, gûralar cumhuriyetine benzer bir hükümet tarzi!- Yani Bolgevikligin prensipleri üzerine kurulmuy bir cumhuriyet,

degil mi Generalim?- Öyleolacak, devlet sosyalizmi dersek daha dogru söylemig oluruz.Sovyet heyeti Havza'dan umutla ayr1hyor. Mustafa Kemal'in beklen-

tisi, Milli Mücadele için Ruslardan silah almak...2

Sagci Dr. Fethi Tevetoglu da içerigini belirtmeden Mustafa Kemal'inBudiyeni ile görügtügünü kaydediyor.3

Solcu Dr. Mehmet Perinçek, be görügmenin yapildignu yaziyor, 1920

I. Mazhar Müfit Kansu, Erzurum'dan Öfumüne Kadar Atatûrk'le Beraber, TürkTarih Kurumu, Ankara, 1966, sf.74, 85, 131.

* Husamettin Erturk, Enver Paga'mn gizil örgütü Teikilat-i Mahsusa'mn gefi.lygalaltindakiistanbul'daAnadolu'ya destek olmak için çalr¡an gizli Mim.Mim. (Mûsellah Müdafaa-i Milli-

ye, SilahliMilliSavunma)örgütünan bagi.

2. Müsamettin Ertürk, a.g.e., sf. 339.

3. Dr. Fethi Tevetogiu, Türkiye'de Sosyalist ye Komünist Faaliyetier, Ankara,1967, sf. 124.

40

ylhnda Mustafa Kemal'in Ankara'da yaymladigi Hâkimiyet-i Milliyegazetesinde "devlet sosyalizmi" terimimn kullamlmasmm da bu görüg-meyi dogruladigmi belirtiyor. Ancak Perinçek'e göre, Havza'da KemalPa.ya ile görügen Rus, Budiyeni degil, Kafkasya'da uzun ylllar görev ya-

pan Budu Medivani'dir; Ertürk isimleri kariptumig olmaliydi.4

Dönem hakkmda argiv çahymalari olan akademisyen tariheiler MeteTunçay ve Sina Akgin ise Havza'da bir Sovyet Rus heyetiyle görügmeolmadigim, anlatilanlarm gerçek digt oldugunu yaz1yorlar.5

Türk-Sovyet iligkileri üzerine son dönemdeki en ciddi aragtirmalardan

birini yapan Stefanos Yerasimos'a göre, Havza'da Mustafa Kemal'in Rurrlarla böyle bir görügmesi olmadi, ama Moskova'ya bagh Türkiye Komü-nist Partisi (TKP) lideri Mustafa Suphi'nin adamÍanile görügmüg olmas1kuvvetli bir ihtimaldir. O sirada Karadeniz'in kuzey sahilinde, Odessa'daçaliçan Mustafa Suphi, Bol.gevizm'iörgütlemek ígin Anadolu'ya bir heyetgöndermietir. Îçte bu heyet Havza'da-Mustafa KemaFle görügüyor, Musta-fa Kemal onlar vasitaslyla Moskova'ya mesaj gönderiyor, mügterek dü.g-mana kary1destek istiyor, Rus Komünist Partisibunu kabul ediyor.6

O siradaki Türkiye Komünist Partisi lideri Mustafa Suphi hakkmdaciddi bir akademik çakgma yapan Dr. Yavuz Aslan, Mustafa Suphi'ninOdessa'dan gönderdigi temsilcilerin Havza'da Mustafa Kemal'le görüg-müg olabilecegini yaz1yor. Mustafa Sophi bir y11 sonra Bakü'de YeniDünya adli bir gazete çikaracak ve orada Mustafa Kemal'den kendisine bir y11önce mesaj geldigini yazacaktir?

Îsmet Bey'in mektubunda manda

Mustafa Kemal ve arkadaylari Havza'da Bolgeviklerle konugmuy veyakonugmanug olabilir. Ama Havza'da Bolgevizm meselesini görügtüklerikesindir. Mustafa Kemal'le Samsun'a ç1kan ve sonuna.kadar onunla bera-ber çabgan Binbagi Hüsrev (Gerede) Bey, Kâzim Karabekir Paga'ya Hav-za'dan yazdigt mektupta anlattyor bunu. O günün ulagtirma partlarmda

4. Mehmet Per1nçek, Atatürk'ün Sovyetierle Görügmeleri, Sovyet Argiv Belgele-riyle, Kaynak Yayinlari, istänbul,2005, sf.28-38.

5. Mete Tunçay, "Ataturk'le llgiliOlarak Uydurulmu; Bir Hikâye", 1973 Sinan Yilhgi, Itanbul, 1973, sf. 510-513; Sina Akyin, istanbul,Hükumetieri ve Milli Mücadele, sf.

424, dn. 292,

6. Stefanos Yerasimos, Kurtulug Savagi'nda Türk-Sovyet iligkileri,.Boyut Kitaplari,istanbul,2002, sf. 104-105.

7. YaYUz Asian, Türkiye Komünist Firkasi'nin Kurutugu ve Mustafa Suphi, TürkTarih Kurumu, 1997, sf. 264-265; MehmetPerinçek, a.g.e., sf. 28. Kamuran Gurün, bugörü1rneye fazia ihtimal vermlyor, ama Mustafa Kemal'in karargâhLnda Bolgeviklerle bir te-mas kurma hususunun dû¡ünüldugünü beliniyor. Karnuran Gürün, Türk Sovyet iligkile-ri, Türk Tarih Kurumu 199|, sf. 8-9. Sina Akgin's göre Havra'da yapildigi söylenen bu'gö-rugmenin "uydurma oldugu anlagillyor". Akgin, istanbul Hükümetieri ve Milli Muca-dele, sf. 424.

41

Hüsrev Bey'in mektubu, 17 Haziran'da Karabekir Paga'mn eline geçiyor.Aym gün Karabekir Paga, Istanbul'da Genelkurmay'da görevli Albay

Îsmet'in (Înönü)1 Haziran'da yazdigi mektubu ahyor.Hüsrev'in mektubunda Rus Bolgevizm'inden, Îsmet'in mektubunda

Amerikan mandasmdan bahsediliyor!ÖnceAlbay Îsmet Bey'in mektubu.

Sevgili Kâz1mc1gim,Îzmir gitti... Yunanhlar er ve subaylanmiza hakaret ediyor, Kolordu

Kumandam Nadir Paga'yl elinde beyaz bayrak ve yamnda subaylarumz

olarak Kordonboyu'nda dolagtirmiglar, dövmügler...

1stanbul'da bir müddetten beri hangi manday1 arzu etmeliyiz diye fa-

aliyet halinde cereyanlar var... IngilizMuhipler Cemiyeti nammda bir ce-miyet tegekkül etti, imza topluyorlarnug, galiba Ingilizleri isteriz diye...

Benim tamdiklanmm ekseriyeti Amerikan mandasmi, parçalanmanny

bir Türkiye'yi toptan üstlenmek üzere tercih ediyorlar. Avrupa milletle-

rinde hirs-1istila kudurmuy bir gekil aldi...

Gazetelerde Hind Müslümanlarmm gefaati âlem-i lslam'abir saygmmlüzumu anlagilarak Türkiye'nin imhasma gidilmeyecegi gibi az çok ümit

veren haberler esash bir geye dayannuyor. Bu haberleri kasten, biziuyut-

mak ve avutmak için çikanyorlar zannolunur...

Îzmirfelaketi üzerine bir gün, iki gün sönmeye yüz tutmug olan dahi-

lî nifak tekrar canlannugtir ve berdevamdir. ittihatçilarve itilafçilarve-

himleri bâkidir...Mustafa Kemal Papa ile daha görügmediniz. Fakat bir çovrede ve vazi-

fece temastasruz. Bazi gazeteler Anadolu'dan gelen Amerika heyetlerinin

Anadolu'da ekinin iyi oldugunu söylüyorlar. Eger ekinler iyi ise, bu seneyi ,

bîçare ahali zayiatsiz atlatabilseler gelecek seneler daha ferah olur belki.

Bu havadisten pek çokievindim. ÇünküErzincan'da ekmegin okkasi gü-müy para seksen kurug diye biri söyledi de pek meyus olmuytum...

Ahykanhk nu diyeyim, yoksa hastahk ve zaaf m1, içimde yine ümitli

bir yey var. Bu hadiseyi pek güç fakat yine atlatacag1z gibi geliyor.. .

Mühim tutuklularl Ìngilizler ald11ar götürdüler... Çagmpsoran yok...

Gözlerinden öperim sevgili kardegim.1 Haziran 1919, Ismet.S

Îstanbul'daki hava böyle... Îsmet Bey'in içinde yine de bir umut var.

Istanbul daha karamsar, manda fikri günden güne yay1hyor.

Ve Hüsrev Bey'in Havza'dan yazdig1 uzun mektup... Binbagi Hüsrev,Mustafa Kemal Paga'mn karargâhmda "istihbarat

ve siyasiyat" iglerini

üstlendigini belirtiyor, "Avrupa cellatlarmm" saldirganhgi ve Izmir'inig-

gali kargismda Istanbul'da manda ve himaye fikirlerinin dolagtigmi an-

8. Kazim Karabekir, ÌstiklalHarbimiz, sf 55-56.

42

latiyor, "tam bašunsizhk" hiç olmayacak ru diye üzüntüsünü dile geti-riyor, "son kurgunu beynimize suoncaya kadar" mücadele edileceginivurguluyor Sözü Bolgeviklere getiren Hüsrev Bey gunlan yaz1yor:

... Bolgeviklik, Bulgar ve Macarlarm da katilmasiyla, bugün Îtilaf kuv-vetlerinin emperyalist istilasma, lurs ve açgäzlülügüne, gadr ve haksizh-gmakargi bir ittihat vesilesi oldu...

Bence milletin bagmdaki münevverlerin verecegi karar ya bag1ms1zya§amak ya da topragm altim üstüne tercih etmede toplamrsa, her gey-den evvel Bolgeviklerle temas edilip, prensipleri anlagilmak, Islam'da,Türk'te geleneklere ve belli kurallara halel vermemek partryla, (Bolge-vizm'de) degigiklilder yaparak, nas11 kabul o1Sacagmi,nasil uygulana-cagru kararlagtirmak ve fakat smirdag olup dügman taarruzuna kargimukabele etmeyi temin etmek için silah, cephane, erzak almak cihetle-rini saglam kaziga baglamak lazimdir...

Hüsrev Bey'in mektobundaki "Bolgeviklerle suurdag olmak" deyimi-ne dikkat! Bu, Azerbaycan'm Bolgevikleptirilmesim gerektiriyor ve Mil-li Mücadele'nin dogu siyasetinde önemli bir konudur. Hüsrev Bey mek-tubuna devam ediyor.

Çünkübiz yalmz Bolgevik esaslarmi kabul eyledik, Hilafet makam1sirf bir kutsal ve yüce bir makam olarak oturacak, hükümet halkm eli-ne geçti demekle Ingiliz, Rum, Italyan kurgunlarma siper bulamay1z.Yalmz Rus Bolgevilderi prensiplerine gu kadar milyon Türk daha katil-mig diye sevinir Hâlbuki Ruslarm Kafkasya'yi tamamen istilalari vebizimle el ele vermeleri ancak bizim için prensibin kabulünü mümkünlulacaktir...

7 Haziran 1919, Havza, Hüsrev9

Manda ve Bolgevizm... Kurtulug için yararlamlmasi dügünülen iki digfaktör. Herkes bu iki kavrama aym anlam1 vermiyor Bolgevizm'e ide-olojik olarak inanan ufak bir grup var, bunun digmda Avrupa emperya-lizmine kargi stratejik bir müttefik olarak bakanlar çogunlukta. Mandkonusunda "Ïngilizmuhibbi" oldugu için savunanlar var, bunIar ufalkbir grup. Uzaklardaki Amerika'mn daha uygun olacanim dügününlervar. Kimi manda diyor, kimi bu kirli terimi reddederek "muavenet, mü-zaheret, yardim" gibi terimler kullamyor.

Milli Mücadele s1rf Yunanhlarla askerî bir sava.ytan ibaret olmay1p,asil Ïngiltere ile siyasi bir çatigma oldugu için, Bat1111ararasmdaki fark-

9. Kâzim Karabekir, istiklal Harbirniz, sf. 57-58. Hüsrev Gerede, hatiralarinda bu ko-nudan bahsetmez. Sami Önal,Hüsrev Gerede'nin Anilari, Literatür Yayinlari, istanbul,2002.

43

hhklardan yararlanmak, Bati'ya karmiBolgevikRusya ile igbirligi, hattaittifak yapmak... Bunlar yaygm fikirler...

Bolgevizm'i kabul etmek!

Mustafa Kema113 Haziran'da Havza'dan Amasya'ya geliyor, bunu Is-tanbul'a da bildiriyor. 19 Haziran'da Rauf Orbay ve Ali Fuat Papa da

asyla a geliyor, üçü bag baga verip "vaziyet-i umumiye"yi müzakere

Mustafa Kemal, 21 Haziran'da "Amasya Taminú" olarak tarihe geçengenelgesini yaymhyor, art1k megru otorite Istanbul degil, "milletin ka- I

Iran"dir:

Vatanm tamamiyeti, milletin istiklâli tehlikededir. Merkezî hükümeti-

miz (Tstanbul)Îtilaf Devletleri'nin tesir ve denetimi altmda kugatilmig

bulundugundan, üstlendigi sorumlulugun icaplarm1yerine getirememek-tedir. Bu hâl milletimizi yokmuy gibi tamttinyor. Milletin istiklâlini genemilletin azim ve karan kurtaracaktir...

Mustafa Kemal milleti temsil eden bir heyet (kurul)olugturulacagmi

aç1khyor, Erzurum'da toplanacak Kongre için vilayetlerin delege seç-mesini istiyor.lo

Mustafa Kemal'in Istanbul'dan bagunsiz bir otorite haline gelmeyebagladigmm ilk belgesi budur. 23 Temmuz günü, Istanbul'daki IngilizYüksek Komiseri Amiral Calthorpe, Londra'daki DLyigleri Bakam LordCurzon'a qu telgrafi çekiyor

Çanakkale'deiyi bii;ün kazanmig olan Mustafa Kemal Paga, bir ay ka-

dar evvel Sadrazam Damat Ferid tarafmdan iyi niyetle Samsun bölgesi-

ne askerî müfettig olarak atandi. Fakat Samsun'a ayak bastigi andan iti-

baren kendisini yabane1 kargiti ve milliyetçi duygularm Inerkesi haline !getirdi. Istanbul'a geri çagrildig1 halde dänmüyor. Dönmesi için yeni

emirler verilecek. Diger tehlikeli bir galus Rauf Bey'dir.. 11

Hareketin dig politikasmm da"merkez"i Mustafa Kemal Paga'dir.

Dig politika deyince, tabii Bolgeviklerle iligkiler änemli bir gündemmaddesi...

Karabekir Papa, Hüsrev Bey'in mektubunda yer alan "Bolgevizm'ingeleneklerimize göre bazi degigiklikler yapilarak nasil kabul olunacagi-

m, nasil uygulanacag1m kararlagt1rmak" geklindeki ifadelerden ciddi

10. Tam metin için bkz. Nutuk, vesika, 26. Sadelestirmig metin: Prof. Ergun Aybars, Tür-

kiye Cumhuriyeti Tarihi, I, Dokuz EylulÜniversitesiyayini, Ankara, 1995, sf. 279.

I I. Bila!Simgir,ingilizBelgelerinde Atatürk, elk I, Türk Tarih Kurumu, 1992, sf. 26.

44

surette igkillenmigtir. Mustafa Kemal böyle mi dügünüyor?!Karabekir, 17 Haziran'da Mustafa Kemal'e gönderdigi gifreli telgrafta

Bolgeviklerle fiili temas saglanmca onlarm yay1lmac1 "maksat

ve hedef-lerinin anlay11acagmi"ve Türkiye'nin bu Bolgevik siyasetini ItilafDevlet-1eri'ne karg1 koz olarak kullanabilecegini, o sebeple gimdi ne Bolgevik neItilaf yanlisi degil, "bîtaraf" (tarafsiz)görünmek gerektigini yaziyor.12

Mustafa Kemal 23 Haziran günlü telgraflyla Karabekir'e cevap veriyor.Amasya'da Rauf ve Ali Fuat'la birlikte aldiklan kararlan Karabekir'e anla-tan Mustafa Kemal, telgrafmm üç numarah bölümünde gunu yaziyor:

Bolgevizm'in anlagilmave ortaya ç1kma tarsi da (aranuzda)müzakereedilerek esasen Kazan, Orenburg, Kirim ve saire gibi Îslam ahalisi bunukabul ederek diyanet ve gelenek gibiiglerle zaten ilgili olmadigmdan, bu-nun memleket için bir salancasi olmayacag1 düpünüldü...

Mehmet Perinçek, telgrafm bu bölümünü Mustafa Kemal'in ideolo-jik olarak da Bolgevizm'e yakm oldugunun kanitt diye görüyor.13

Hâlbuki Mustafa Kemal telgrafuun devammda, Ïngilizlere kargi Bol-geviklerin "daha etkili hale gelmesini" istiyor, tabii bundaki amaci Bol-gevizm tehlikesini göstererek Îngilizleri Türkiye'ye dügmanhktan vaz-geçirmeyi dügünmesidir! Mustafa Kemal'in telgrafmm devam1 göyle:

... Bolgevikleriti daha etldli bir vaziyete girmeleri halinde... Itilaf kuv-vetlerini memleketimizden uzaklaymaya mecbur etmek ve aksi takdirdevatamnuzm Bolgevik istilasi altmda kalmak tehlikesine sebebiyet vere-ceklerini iddia etmek...

Kâzun Karabekir de bu görügte oldugunu zaten 17 Haziran tarihlitelgrafinda Mustafa Kemal Paga'ya bildirmigti. Mustafa Kemal de telg-rafmda Karabekir'in bu yöndeki görüglerini onayhyor, uygulanmasiiçin izin ve talimat veriyor.14

Mustafa Kemal'in Bolgevik gibi konugmalan olacaktar; Bolgeviklerindestegini almak için...

Bu dönemde milliyetçi amaçlarla Bolgeviklerle temas kuran bagklan da vardir. Ittihat ve Terakki'nin önde gelen isimlerinden Kara VâsifBey'in gizli Karakol Cemiyeti Sovyetlerle iligkilerde bir hayli yol almly-tir. Ekim 1918'de Mondros Mütarekesi'nin imzalanmas1yla Azerbay-can'dan ve tüm Kafkasya'dan çekilen Osmanh ordusundan oralardakalan milliyetçi Türk subaylarmm Îstanbul'da Ittihatçilarm kurdugu

12. Kâzim Karabekir,istiklalHarbimiz, sf. 47, istiklalHarbimizin Esaslari, sf. 55-56.13. Mehmet Perinçek, a.g.e., sf. 4 l ve dn. 40.

14. M. Kemal'in bu çok önemli telgrafinin tam metni için bkx Kâzim Karabekir, a.g.e., sf.52-54; Bolgevizm'le ilgili bölumün ari Türkçe metni. Stefanos Yerasimos, a.g.e., sf. 123.

45

Karakol Cemiyeti ile baglantisi vardir. Müslüman kökenli yerli komü-nist unsurlar da bir yandan Kafkasya'da Bolgevizm'i yerleptirmek, öbür I

yandan Kemalist hareketle irtibat kurmak için çahg1yorlar. Azerbay-

can, Dagistan, Çeçenistan,tâ Kazan'a kadar olan genig cografya kaym-yor! Aym zamanda Kizil Ordu Denikin'in Beyaz Ordusu ile çarpiglyor. ÍPantürkist, Panislamist, yerel milliyetçi, Komünist-milliyetçi, Bolgevikhareketler; karmakangik...1s

ara Vâsif Bey, Ankara'daki 20. Kolordu Kumandam Ali Fuat Pa-ga'ya bir mektup yazarak K1rim'dan Istanbul'a gelen "Bolgevik Dogu Îq-leri Subesi"ninbir temsilcisiyle görügtügünü, Kemalist hareketle biranlagma yapmak istediklerini anlatiyor; bunun için Rusya'ya temsilci-ler gönderilmesini tavsiye ediyor. Ali Fuat Papa da 8 Temmuz 1919 gü-nü telgrafiyla bunu Erzurum'daki Karabekir Paga'ya bildiriyor.

Mustafa Kemal ve Rauf Bey ile arkadaylari 3 Temmuz'da Erzurum'agelmistir. Karabekir, Ali Fuat Paga'nm telgrafnu onlara anlatiyor, konu-yu tartig1yorlar. Böyle önüne gelen Bolgeviklerle iligki kurarsa karmaga

olacak. Karabekir bu konuda, konumu sebebiyle, kendisinin yetkili ol-

masm1 öneriyor. Îgin içine Îttihatç11aringirmesini istemeyen MustafaKemal de bunu kabul ediyor.

Mustafa Kemal ve Karabekir pagalar, Milli Hareket adma görügmeleryapmak üzere askerî doktor ÖmerLütfi Bey'i Bakü'ye, Fuat Sabit Bey'ide Moskova'ya gönderiyorlar. Bolgeviklerle ilk resmi temas böyle ku-ruluyor. Ankara'da Meclis açildiktan sonra iligkiler hizla geligecek,Mustafa Kemal "Bolgevik gibi" komigmalar yapacaktir

Fakat oraya daha epey uzun bir yol var. 1919'un Temmuz baglarmdaMustafa Kemal Erzurum'da bagka ciddi sorunlarla kargi karglyadar.

Üniformanmönemi

Mustafa Kemal Paga, büyük yetkilerle ve unvanlarla Samsun'a çik-

m1gt1. Kendi deyimiyle "devlet makam ve mesnedinin laymeti"ni, bun-larm ordu ve halk üzerindeki etkisini de çok iyi biliyordu. Milli Hareketzamanla padigaha kargi çakacak ölçüde güçleninceye kadar,

"$.

OrduMüfettigi" ve "Fahri yaver-i hazreti gehriyari" unvan ve yetkilerini titiz-likle koruyacak, imzalaTim bu s1fatla atacaktir.

Unvan ve yetkilerimn geri almmasim önlemek için bütün siyasi beceri-sini kullamyor, Îstanbul'u oyahyor, Milli Mücadele'yi örgütlemek için za-

man kazanmaya çahgiyor. Anadolu'da milli heyecanm yeni iggallere yol

açmasmdan korkarak "mitingleri durdur" diye emir gönderen HarbiyeNazirt $evketTurgut Paga'ya, 30 Mayis'ta telgrafla qu cevabiveriyor:

15. Bkr. Stefanos Yarasimos, Kurtulug Savagmda Türk-Sovyet liigkileri,sf. 101-110.Ayrintill aragtirma olarak gu degerli esere bkr. Serge A. Zenkovsky, Rusya'da Türkçü-lük ve islam, Günce Yayinalik, Ankara, 2000, eserin tûmu ve özellikle sf. I 18 vd.

46

Itilaf Devletleri'nin Türk milli izzetinefsine tecavüzlerinden dolay1 te-zahürat megru vé heyecan umumidir...

3 Haziran'da Istanbul'a çektigi telgraf:

Milletin heyecannu ve milli tezahürati men ve tevkif etmek için hiçkimsede kudret ve tâkat göremem!

Yaygmlagan mitinglerde, yerli Hiristiyan ahaliyi rahatsiz edecek ha-karetlerden salomlmasi için de halki ve kendisine bagh komutanlanönemle nyanyor.16

Hem insani duygularla, hem "Hiristiyanlara saldmyorlar" diye ÎtilafDevletleri'ne yeni iggaller için koz vermemek amaclyla.

Ama Ingilizler "uyanmigttr" artik! Mustafa Kemal'in dönmesi, dönmez-se azledilmesi için padigalu ve sadrazaru sikigtinyorlar. Îlk dön emri 6Haziran'da geliyor. Mustafa Kemal "sebebi nedir?" gibi sorularla oyah-

yor. Kuvvetli 15. Kolordu'nun bagmda bulunan Kâzim Karabekir, Harbi-ye Nazin'na telgraf çekerek Mustafa Kemal'i azlederlerse bunun tehlikelisonuglar došuracagnu bildiriyor, Mustafa Kemal'e destek veriyor.

Mustafa Kemal "resmî görev"ini yapmay1 da ihmal etmiyor: Sam-sun'a ç1kigmdan 5 Haziran tarihine kadar geçen iki hafta içinde Îstan-bul'a "çeteler hakkmda" bey defa rapor gönderiyor, raporlarmda Rumve Ermeni çetelerinin Müslüman ahaliye yaptiklan saldirlan anlatiyor.Azledilmesini geciktirmeye, Istanbul'la ve özellilde padigahla iligkileri-ni vaktinden önce koparmamaya dikkat ediyor,

11 Haziran günü Harbiye Nazin SevketTurgut Paga'nm "dön" emrigeliyor artik. Mustafa Kemal, Turgut Paga'ya ve Genelkurmay BagkamCevat (Çobanh)Paga'ya sebebini soruyor. Turgut Papa bunun hükümetkaran oldugunu söylüyor. Cevat Paga'mn cevab1 dürüsttür:

1stanbul'acelp buyurulmamzt Îngilizleristedi!

Mustafa Kemal, aym gün Kâzim Karabekir'e telgraf çekerek, "mille-

tin hukuk ve istildâlini tayin ugrunda milletle beraber çahymak" ve -

rektiginde "milletin sinesine stšmarak" vazifesini yapmakta kararh odugunu, ancak "mümkün oldugu kadar zaman kazanmak istedigini"belirtiyor, Karabekir'den destek istiyor. Tabii Karabekir daima tamdestek veriyor.

Mustafa Kemal, yine aym gün padigaha çektigi telgrafta, "Ingilizle-rin emrindeki kipilerin" kendisini Îstanbul'a çagirdiguu, dönmeyecegi-ni, millet için gerekirse görevinden aynhp çahgmaya devam edeceginibildiriyor:

16. Bkr. Nutuk, I, sf. 20-28.

I

47

Sizi son ziyaretimde, "millet beni ve kendini ingallah kurtanr" demig-

tiniz. Simdigörüyorum ki, .(millet)bagtan ayaga uyamktir, bag1msizhk

için kuvvetli bir inançla donanmigtir?

Sadrazam Damat Ferid'le bütün ipler koptugunda, Mustafa Kemal

Papa padigalu "kullanmaya" çabg1yor, bir süre baçanyor da...28 Haziran'da Harbiye Nazm tekrar Mustafa Kemal'in derhal dön-

m sini"rica" ediyor.

30 Haziran'da Vahideddin, Mustafa Kemal'in "herhangi bir mahaldetebdili havaya müsaade istemesini" öneriyor. Kemal Papa dönmeyecek,yoluna.devam edecektir; önündekiilk durak Erzurum...

Erzurum, bir kale

Erzurum Milli Mücadele'nin ilk kalesidir! Her geyden evvel eldeki en

güçlü askerî birlik Erzurum'dadir: 15. Kolordu!.. Milli Mücadele'nin ilkzaferini bu ordu kazanacak, ilk milli smmmizi bu ordu çizecektir! Bi-rinci Cihan Harbi'nin sonunda Ermenilerin Kass'1 saldmyla ele geçir-meleri üzerine milli direnig bilinci ateglenen Erzurumlular, baçIarma

bir kumandan bekliyorlardi. Bu görevi isteyen Karabekir'in tayinini

Harbiye Nazm Cevat (Çobanh)Paya yap1yor. Sonrasuu Erzurumlu Ce-vat Dursunoglu göyle anlatlyor:

Tam o günlerde 15. Kolordu Kumandanhgi'na KâmimKarabekir Paga'nm

tayin olundugn haberi geldi. Karabekir Paga'nm Dogu'da lyi bir adi vard1.

1918'de Kafkas cephesindeki ileri harekâtta kolordu kumandanhgi yapmig

ve lutalanm zafere ulagtirnugtt. Kumandasi altmda savagmig olan subaylar

onun askerî meziyetlerinden ve vatanseverliginden balisediyor ve kendisi-

ni çok saylyorlardi. HalÏ<da Karabekir Paga'yi seviyor ve saylyordu...18

Mazhar Müfit Kansu da anilarmda, Kafkas harekâtmdaki hizmetle-rinden dolayi, Karabekir Paga'mn "gark fatihi" diye anzldiguu, "dogu il-

lerimizde büyük bir göhrete" sahip oldugunu anlatir.19Karabekir'in 12 Nisan 1919'da Îstanbul'dan aynhp 3 Mayis'ta Erzu-

rum'a gelerek 15. Kolordu'nun kumandasuu almasi, orduyu toparlay1p

Erzunun Müdafaa-i Hukuk'Cemiyeti'yle çahymaya baglamasi, Milli Mü-

cadele tarihimizin kilometre taglarmdan biridir.20

17. Atatürk'ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri (ATTB), sf. 31; Zeki Sarihan,

a.g.e., I, sf. 3 I5.

18. Cevat Dursunoglu, Mi!Ii Mücadele'de Erzurum, Kaynak Yayinlari, istanbul,2000,sf. 60.

19. Mazhar Mufit Kansu,a.g.e., sf. 25.

20. Kâzim Karabekir, istiklal Harbimizin Esaslari, sf. 45-49.

48

Böylece Mustafa Kemal'in en önemli dayanaklarmdan biri hazirdir.3 Temmuz'da Mustafa Kemal Papa, s1rtmda üniformasiyla, "3. Ordu

Müfettigi" ve "Fahrî yaver-i hazret-i gehriyari" sifatlyla Erzurum'a geli-yor. 4 Temmuz, Sultan Vahideddin'in "cülûs" yani tahta ç11eymmbirinciyildönümüdür. Mustafa Kemal Papa Erzorum'da "cülûsu hümayunu ce-nab-i padigahî münasebetiyle" tören düzenliyor, mülki ve askerî erkâ-nm tebriklerini padigah adma kabul ediyor. Sivas Valiligi'ne de bir telg-raf çekerek, padigalun tahta çilo; ylldänümünü kutlad1klarm1 bildiri-yor, bu vesile ile "vatan

ve milletin giriftar oldugu vaziyetten güzel te-cellilerle kurtulmasi ve mutlu bir netice ile aydmhga ve ferahhga ulay-masi" temennisini.iletiyor.21

Îki ay sonra Sivas Kongresi toplanacaktir! Mustafa Kemal'in ayrmti-lan bile ihmal etmeyen dikkatine bir örnektir bu telgraf. Padigaha sa-dakatle Milli Hareket arasmda tutumu belirsig olan Sivas Valisi RegitPaga'y1 kazanmak için kendisinin de padigaha ne kadar bagh oldugunugöstermek istlyor bu telgrafla...

Erzurum'a geldikten sonra, Mustafa Kemal gehirdeki Müdafaa-i Hu-kuk Cemiyeti'ni ziyaret ediyor. Orada bulunan Cevat Dursunoglu göyleanlat1yor:

Mustafa Kemal Paya en yeni üniformasmi giymig, yaver kordonlanmtakmig ve bütün nigan ve madalyalan gögsünde olarak, kolordu kuman-dammn binegine mahsus bir çift çok güzel koyu doru atm çektigi fayton-la ve yamnda o zamanki lakab1yla Hamidiye kahramam Rauf, Izmir mu-tasarnfi IbrahimSüreyya beylerle birlikte Müdafaa-i Hukuk'a geldiler...

Üniformave padigah yaveri unvam!Pa.yaErzurum'a geliginde de Karabekir'in emriyle askerî tärenle kar-

gilanrugtt.22Ama artik istanbul'a dönmesi veya üniformalanm ç1karmasi isteni-

yor! 5 Temmuz'da yeni Harbiye Nazm Ali Ferid Paga, Mustafa KemalPaga'yi telgraf bayma çaginyor. Dänmesini istiyor, tutuklanmayacagmadair güvence veriyor; padigahm da onun dönmesini istedigini söylüyor,"Bizi mahcup etme" diyor. Mustafa Kemal, dönmeyecegini, gerekiristifa edebilecegini belirtlyor.

Azlini veya istifasmi olabildigince geciktirmek için zaman kazanma-ya çaligan Mustafa Kemal, tedbirlerini de allyor. 3. Ordu Müfettigi veFahrî Yaver-i Hazret-i Sehriyariimzas1yla kolordulara gizli bir emirgöndererek, Istanbul hükümetinin "memleket

ve millet aleyhine yaym-layacag1 tebliglerin engellenmesi" için haberlegme kanallannm dene-tim altma almmasmi emrediyor!

2 I. ATTB, sf. 52.

22. Cevat Dursunoglu, a.g.e., sf. 89-90.

49

7 Temmuz'da, idari yetkilerin de kolordularda toplanmas1 yönündebir genelge yaymhyor. Böylece kendisi görevden azledilse veya istifaetse bile, bütün askerî ve idari yetkiler güvendigi kolördu komutanlan-nm elinde toplamyor. Sina Akgin bunun "siklyönetim havasi"nda biruygulama oldugunu söylüyor.23

Kâzim Karabekir de Mustafa Kemal'le görügerek, "Kolordulara Ta-mim" baghglyla iki genelge yaymlayarak ona destek veriyor. Bütün

aç, ordularm dag1tilmasuu önlemek, silah ve mühimmati muhafazaal a almak... Bundan bagka,_genelgede çok önemli bir talimat dahayer ahyor

Kolordular, Müdafaa-i Hukuk ve Redd-i Ilhak cemiyetlerinin ve bu türtegebbüslerin zaafa ugramasma yol açacak tesir ve müdahaleleri katiyen

men edeceklerdir.24

Arttà Îstanbul'un karan ne olursa olsun, Milli Mücadele'nin askerî

ve sivil teykilati kurulmugtur bagt da bellidir: Mustafa Kemal...

Mustafa Kemal istifa ediyor

Ve 8 Temmuz... Milli Mücadele tarihinin en önemli döriemeçlerindenbiri daha yagamyor.

Vahideddin, Mustafa Kemal Paga'mn görevine son veren bir iradeyaymhyor! Gece yansma dogru padigaha Erzurum'dan "kullan MustafaKemal" imzah bir telgraf geliyor:

Simdiyekadar gerek çok kutsal zât-1 hümayunlarruza" ve gerek Har-biye Nezareti'ne yaptigµn sunuglarda vatan ve milletin, yüce hilafet ma-kammm ugradigi ve halen iginde bulundugu aci durumlan ve buna kargiduyulan milli elem ve ac11an bütün agamalanyla ve gerçekleriyle arz et-tim. Bunu yapmakla mukaddesatmun âciz nefsime yükledigi en yüksek

ve en vicdanî vazifelerden birini yapnug oldum...Yüce saltanat ve hilafet makamlarmm ve necip milletlerinin hayatmun

son noktasma kadar daima hirsh ve sad1k bir ferdi gibi kalacaimu tam birubadiyetle arz ve temin ederim. Yüce askerlik görevinden istifa ettigimiHarbiye Nezareti'ne arz ettim. Yüce gahsimzm sihhat ve aflyetiiçin dua veher türlü afetlerden korumasuu Cenab-1Kibriya'dan niyaz...25

23. Sina Akyin, istanbul Hükümetieri ve MilliMücadele, sf.469.

24. Kazim Karabekir, istiklal Harbimiz, sf. 66-67.* Bati monarglierindeki "imperyal majesteleri" terimi kargiligrindaOsmanli monargisinde

"zât-i gahane, zât-i humayunlari" gibi terimler varder.

25. Atatürk'ün Söylev ve DemeçIeri, I, sf.28-29.

50

Mustafa Kemal, azledilmeye ön almak için istifa ediyor.O günün resmiyet diliyle yaz1h bu telgrafta "kullan" gibi terimlerden

bagka, "kalp

ve âmal-i mügfika-i hümayunlanm" yormaktan ve biktir-maktan sakmdtgi için istifa ettigi geklinde ifadeler de vardir. Sina Ak-gin'in belirttini gibi "sik sik kullamlan vatan ve millet kavramlan olma-sa tam bir bende üslubuyla kaleme almdtgi söylenebilecek olan bu te-lin amacmm taktik oldugu söylenebilir. Amaç, padigahi mümkün oldu-

u ölçüde ürkütmemek, gerekirse ileride onuola igbirligi kap1lanm ka-patmamak ve padigah adma ulusal alamm kargisma dikileceklere kar-gi, pegin olarak bir savunma sílahma sahip olmakt1, denilebilir."26

Mustafa Kemal, "Erzurum Vilayeti"ne istifa dilekçesini verlyor Dilek-çede, "mübarek vatan ve milleti parçalanmak tehlikesinden kurtarmakve Yunan ve Ermeni emellerine kurban etmemek için açulan mücahede-imilliye ugrunda serbest surette çaligmaya tesrà ve askexî sifatmm artikmâni olmaya bagladigi" için istifa ettigini belirtÏyor."Bundan sonra mu-kaddes milli gayemiz için her türlü fedakârhkla çaligmak üzere sine-imillette bir ferdi mücahit" olarak çahgacagim "arz

ve ilan" ediyor.27Mustafa Kemal, 8 Temmuz'u 9 Temmuz'a baglayan gece telgraf ba-

Smda padigahla görügerek verdigi istifasim hemen "ordularave mille-

te" genelge ile duyuruyor.Nutuk'taki degerlendirmesi göyledir

Bu tarihten sonra resmî sifat ve selahiyetten soyutlammg Olarak, mille-

tin gefkat ve civanmertligine gûvenerek ve onun bitmez feyiz ve kudretkaynagmdan ilham ve kuvvet alarak, vicdanivazifemize devam ettik.28

Tanhin döndügü an

SevketSüreyya Aydemir, milli tarihimizin bu dönemecini son dereceinsani ve duygulu bir üslupla anlatir: "9 Temmuz 1919 karagik bir gün-dür. Etrafmda herkes biraz durgundur. Sivil hayatta ilk gimdür.. Artikhiçbir resmî sifati, bir yetkisi, bir rütbesi, hatta yeri yurdu, geliri ve pa-rasi yoktur.

Yaveri Cevat Abbas, erkenden, Erzurum "Müdafaa-i Hukuk Cemiye-ti" öncülerini bulur. Bu öncüler veya

"faal heyet" sankh bir hocbagkanhšmda birkaç gençtir. Fakat heyet azalan, haberi çoktan alnu -

Iardir. Sevinmielerdir:- Mustafa Kemal, arkada kalan köprilleri ylkti...

Simdimemnun ve daha ümitlidirler. Çünkügelecegin gefi artik belli-dir. 10 Temmuz günü iki önemli olay geçer. Biri, beklemedigi bir darbe-

26. Sina Akgin, istanbul Hükümetieri ve Milli Mücadele, sf. 468.

27. ATTB, sf. 54.

28. Nutuk, sf. 32.

51

dir. Rauf Bey'in amlarma göre bu, Mustafa Kemal'e hayatmda en çokyeis veren hadisedir. Fakat bir bakigta olay, änemsiz gibi görünür. Kur-may Ba kam Kâzim (Dirik) Bey, onun kargisma dikilmigtir:

- Pagam, siz askerlikten istifa ettiniz. Benim bundan sonra emriniz-

de bu vazifeme devam imkâmm kalmad1. Evraki kime teslim edeyim?

Mustafa Kemal'in cevabt hazin bir inilti olur ve bulundugu koltugaderin bir yeis içinde gömülür.

- Ya öyle mi efendim? Peki efendim...s1rada yanmda bulunan Rauf Bey, hatiralarmda yöyle nakleder:

Mustafa Kemal'i l909'dan beri tanmm. Nice mihnetli anlarma gahit ol-

muçumdur. Ama o gün, orada, kurmay ba.ÿkanmm, evrakuu toplay1p kar-gismda dikildigi ve o sözleri söyledigi andaki ruh dügkünlügünü hiçbir

zaman görmedim...

Kurmay bagkam odadan, "kendine mahsus çahmh tav1rlanyla" çIkar.

Mustafa Kemal, koltuguna y1giluuytir Meyustur. Konugamayacakmiggibi bir hali vardu Ama gene de konnyur Rauf Bey'e döner:

- Rauf, gördün mü? Devlet makam ve mesnedinin laymetini gördünmü?

Rauf Bey, ona teselli sözleri söyler. "O adamm, tabiatmi bir an önceaçiga vurmasi hatta daha iyidir" diye konuqur. Digerlerinin vefasmdan,sadakatinden bahseder. Hele Kolordu Kumandam Karabekir Paga'mnona olan hürmet ve muhabbetine dair cümleler nakleder.

Evet, asil mesele Kolordu Kumandam'ndadir. Karabekir, kendilerinekarg1çok dürüst davrammetir. Amanihayet o dabir emir kuludur

Ondan, kendisi gibi onun da bütün riitbe ve mesnetlerini feda etme-si istenemez. Kaldi ki, o da bunu yapmak zorunda kahrsa, nihayet hep-si de ortada birkaç sivil ädam olarak kahrlar. Fakat saraym da ne yapa-cagi belli degildir. Belki bugün bir emir gelir:

15. Kolordu Kumandam Kâzun Karabekir Papa, vazifesinden ve asker-likten affedilmigtir. Kumanda derhal filana devredilsin...

Ya o zaman? Mustafa Kemal kendini tutamaz, söylenir- Seninle benim yapacagmuz bir gey kaldi Rauf. O da emin bir yere

çekilip, ayakaltmda ezilmemeye çahymaktir. Ama böyle geçici ruh dügkünlügü anlari, ilahlarm, kahramanlarm,peygamberlerin hayatmda da vard1r. Bu dügkünlükler, ümitsizliklerdir

ki, eger onlarla kargilagan insanlar, onlarla hesaplagmay1bilirse, ancakyeni yollarm, yeni kurtuluglarm müjdecisi olurlar.

Nitekim gu 10 Temmuz 1919 günü, hem mihnetler, hem ümit ve müj-

deli haberler günüdür. "Vilâyât-1 $arkiyeMüdafaa-i Hukuk Cemiyeti"

52

toplanmig ve Mustafa Kemal'in askerlikten istifasma iligkin olarak gukaran alnugtir:

Vatam parçalanmaktan, milletirhaklanyla saltanati ve hilafet maka-

muu çignenmekten kurtarmak yolunda açilan Milli Mücadele'ye, asker-likten istifa suretiyle igtirak buyurulacagma dair beyanlan sayg1yla be-nímsenmig ve heyet, kendilerini reislige, Rauf Bey'i de ikinci reislige seç-mek suretiyle...

Demek ki, Mustafa Kemal'in önünde yeni bir yol açilruptir. Yeni biryolculuk baglamak üzeredir Milli Mücadele yolu! Bu yol belirsizdir. lylen-memigtir. Dikenlidir. Nereye varacant belli degildir. Ama bir yoldur. Onunnice zamandir dügündügü, benimsedigi ve istikametini aradigi yoldur.

Birtalam ümitlerden, geleceklerdennigan veren müjdelerin yoludur...

Fakat ya Kolordu Kumandam (Kâzim Karabekir), ondan henüz birhaber yokt."

SevketSüreyya'mn anlatum burada sona eriyor.

Karabekir: "Emrinizdeyim Payam!"

Mustafa Kemal artik resmen yetkisiz ve unvansizdir. En güçlü askerîbirlik olan 15. Kolordu'nun bagmda bulunan Kâzim Karabekir Paga'mndavramg,1 nasil olacaktir? Mustafa Kemal ve Rauf Bey endige içinde

bekliyorlar.Yine SevketSüreyya anlattyor:

Saatler ilerlemekteda sinirler gergindir: Kolordu'dan gelecek haber neolacald Bu ugursuz hava uzaylp gidecek mi? Yoksa bir tutuklama emri?..

Tam o sirada yaver Cevat Abbas, Mustafa Kemal'in odasma ylldmm

luziyla dalar- Kumandan (Karabekir) Paga geliyorlar. Arkalarmda bir bölük süva-

ri askeri var!Mustafa Kemal, Rauf Bey'e bakar, kulagma egilir, yavagça mmldamr:- Gördün mû Rauf? Dediklerim dogru degii miymig?

Sararmigtir. Bunahm zirve noktasmdadir. Yerinden kalkar. Odanm o -

tasma ilerler. Ayaktadir. Gäzleri kaplya dikilmigtir. Îçinde hayatmm entehlikeli scrusu uyamr. Hayatmda en önemli dönüm noktas1dir.

Kâzim Karabekir Papa kapida görünür. Arkasmi subaylar çevirmigtir.Sa-kin görünmeye çahgir Yüz hatlari biçbir gey ifade etmez. Binamn önünde

süvari bölügü saf nizami almigtm Karabekir ilerler Yaklayir. Durur. Asker-

ce selam vaziyetini ahr. Önemsizbir geymiggibi, sükûnetle bildirir·- Emrinizdeyim Pagam! Ben, subaylarnn, erlerim, kolordum, hepimiz

emrinizdeyiz!

53

Yol dönülmügtür, doruk agilmigtir, buhran geçmigtir, ilk zafer kazaml-nugtir. Mustafa Kemal; vefah, cesur, dürüst arkada.ymm boynuna sarihr.

Onu kucaklar öper..,29

$evketSüreyya'nm anlat1mi burada bitiyor.Karabekir'in bu "vefah,

cesur, dürüst" hareketi gerçekten "ilk

za-fe "dir. Artik eldeki kolordularm en güçlüsü, Karabekir'in karan ile ar-ti adigaha degil, Mustafa Kemal'e baghdir!

SevketSüreyya'nm yazdiklari, bizzat Karabekir'in ve Rauf Bey'in an-lattiklanna dayamyor. Fakat bu ikisi de zaferden sonra Mustafa Ke-mal'le yollan aynlan, 1stiklâlMahkemelerine dügen insanlardir! Bu si-yasi sebepten, Atatürk Natuk'ta Karabekir'in bu "vefah,

cesur, dürüst"hareketinden bahsetmez. Yakm çevresindeki Mazhar Müfit'in Cumhu-riyet devrinde yazdigi amlannda da bäyle bir kayrt yoktur. Fakat IsmetInönü Hattralar'mda "Karabekir ve Ali Fuat pa.yalann Atatürk'e yar-dimlan"m anlatirken bu olaydan da bahseder:

Istanbul hükümeti, Kolordu Kumandam Kâzim Karabekir Paga'ya Mus-tafa Kemal Paga'mn vazifesine son verildigini teblig ediyor. Hadiselerinböyle hizla geligtigisirada, bir gün, Kâzun Karabekir Paga'nm kalabahk ma-iyeti ve arkasmda bir süvari bölügü oldugu halde gelmekte oldugunu haberveriyorlar. Heyecanla bekliyor. Karabekir Paga'mn niçin geldigini bilmedi-

ginden,güphelive kugkulu bir haldedit Fakat bu hali maiyetindekilere his-settirmemeye çalig1yor. O siradamaiyetine karanhk bir hava hâkim oldugu-

nu anlatirken, Karabekir Paga, Mustafa Kemal Paga'mn bulundugu odayagiriyor,onu askerce selamladiktan sonra, kendisinin kolordusu ile beraberemrinde oldugunu, veredegibütün emirlerin yap11acagim bildiriyor. Musta-fa Kemal'in Anadolu'da hatirmda kalan en heyecanh hadise budur. Çünkümizaçlan ve zihniyetleri balammdan Karabekir Papa ile kendisi öteden be-ri birbirlerinden uzak kalmiglardir Kendileri böyle farz ediyor, böyle bili-yorlar. Hãlbuki Karabekit Papa, Mustafa Kemal Paga'mn resmi vazifesi sonbuldugu zamanda, ordu kumandam iken elinde ne vasitalar ve imkânlarvarsa, hepsinin devam ettigini ve kendisinin de emrinde oldugunu söylü-yor. Mustafa Kemal Papa için çok ehemmiyetli bir sürprizdir bu.

Mustafa Kemal Pa.ya, Kâzim Karabekir Paga'nmbu hareketinden banaçok tegekkür ve minnet hisleri ile bahsetti. Geçmig zaman içinde kendi-sine cesaret ve kuvvet veren en ritühim hadisenin bu oldugunu anlatti veKâzim Karabekir Paga'ya çok mütegekkir oldugunu söyledi_30

Karabekir bununla yetinmiyor, Mustafa Kemal'in askerî görevlerin-den aynldigru orduya bildiren genelgesinden hemen sonra, 13 Tem-

29. §evketSüreyya Aydemir, Tek Adam, Remzi Kitabevi, Istanbul,1971, sf. 104-108.

30. Ismet Inänü,a.g.e., sf. 172-l73.

54

muz'da "Mustafa Kemal Papa hazretleri"ne telgraf çekerek resmen debaghhšru bildiriyor. Benzer bir telgrafi Rauf Bey'e de çekiyor.31

Kâzim Karabekir'in bu büyük ahlakm1 ve örnek vatanseverligini

unutmamak, unutturmamak lazun!Aym gün büyük bir m deli haber daha: "Hamidiye Kahramam" ola-

rak büyük bir üne ve itibara sahip Rauf (Orbay) Bey bütün vilayetlere

telgraf çekerek "Mustafa Kemal ve arkadaglarmm açt181 'millî cihad'a

katddigim" ilan ediyor:

Vatan ve milletin kurtulug ve istiklâli, saltanat ve hilafet makammm

dokunulmaahgi bilfiil temin olununcaya kadar Mustafa Kemal Papa ile

çahgmaya mukaddesatumz namma ahdettigimizi ve yemin ettigimizi arzve ilan eylerim.32

Aym gekilde Rauf Orbay'm büyük ahlalum e vatanseverligini unut-

mamak, unutturmamak lazim. Daima Atatürk'e bagh kalmig isimlerden

Hüsrev Gerede Erzurum günlerine iligkin amlarmda göyle anlatir:

Genellilde Mustafa Kemal ve Rauf Bey'le birlikte dolagirdim. Çevreköylerde iligki kurdugumuz halk ile yaylada rastladiguma celep ve ço-banlara varmcaya kadar herkes Hamidiye Kahramam Rauf Bey'in adim

duymuytu. Fakat Mustafa Kemal popüler degildi. Rauf Bey bu durumdan

asla kendi adma yararlanma yönüne gitmemig, tersine sürekli olarak

Mustafa Kemal Paga'yi öne sürmügtür. Temiz, asil bir insan olan Rauf

Bey'in bu tutumu, onun da bizler gibi Mustafa Kemal'de milleti kurtara-

cak kudret ve zekây1 sezdiginin kamtidir,33

Garp Cephesi kuruluncaya kadar Milli Mücadele'nin temelleri Do-u'da atilnug ve bu çok ašlr ve çok onurlu görev, Mustafa Kemal, Kara-

bekir ve Rauf Bey'in omuslarmda tagmmietir. Tarihin cilvesi veya siya-

setin tabiat1; yedi yil sonra Karabekir Papa ve Rauf Bey Istiklâl Mahke-melerine dügecek, büyük haksizhklara maruz kalacaklar... Mustafa Ke-mal istifa ettiginde kendisinin bir göreve atanmasmi isteyerek onu bü-

yük hayal k1nkhšma ugratan Kâzim Dirik ise, Kemalist CumhuriyetteVali ve Trakya Umum Müfettigi olarak görev alacaktir. .

Erzurum Kongresi

Vilâyât-Sarkiye(Dogu Vilayetleri) Müdafaa:-i Hukuk Cemiyeti'nin Er-

zurum gubesinin il kongresi 17 Hariran'da yap11m1st1. Milli Mücadele

31. Kâzim Karabekir, istiklalHarbimix, sf.72-73.

32. Zeki Sanhan, I, a.g.e., sf. 372.

33. Sami Önal, a.g.e., sf. 66.

55

tarihimizin büyük dönüm noktalarmdan biri olan "Erzurum Kongresi"ise Cemiyet'in genel kongresidir.

Cemiyet, 4 Arahk 1918'de Istanbul'da kurulmugtu. Amaci dogu ille-rinde Ermenistan kurulmasuu önlemek, Türk-Kürt kardegligini sürdür-mekti. Sayisi 30'u bulan kuruculan arasmda Diyarbalor mebuslan Zül-fü ve Fevzi beyler, ünlü yazar Süleyman Nazif, Erzurumlu Hoca RaifEfendi ve Cevat (Dursunoglu) gibi itibarh gahislar var. Cemiyet 10M 'ta Erzurum gubesini açacak ve asil faaliyet merkezi Erzurum ola-caktir. Erzurum qubesi 5 Mayis'ta Trabzon, Sivas, Diyarbakir, Elazig,

Bitlis, Van ve Erzincan'a çagnda bulunarak mini dava için birlikte ça-hqma arzusunu iletmigtir.

Erzurum Kongresi'nin ikinci"sivil" ayagi, Trabzon'dur, 12 Subat

1919'da, Müftü Imameddin Efendi bagkanhimda kurulan Trabzon Mu-hafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti'dir. Cemiyetin liderlerinden Barut-çuzade Ahmet Faik Efendi çok önemli ve itibarh bir isimdir. CemiyetRize, Gümüghane, Giresun ve Ordu'da gubeler açm1gtir.

Milli Mücadele tarihimizin kilometre taglarmdan biri olan ErzurumKongresi'nin temelinde bu iki cemiyetin beraber çahqmalan vardir.

Erzurom Kongresi'nin 10 Temmuz 1919 günü toplanmas1 kararlagtiril-nug ve ilan edilmigti. 9 Temmuz'da, bölgedeki Mondros uygulamalanm

denetlemekle görevli ÎngilizYarbay Rawlinson, Erzurum'da Mustafa Ke-mal'i ziyaret ederek kongrenin iptal edilmesini istlyor, aksi halde kuvvetkullanarak dagitacaldarnu söylüyor, tehdit ediyor! Mustafa Kemal sert

ve kesin bir dille reddediyor. Kongre'ye Ermenistan ordusunun saldir-

mast ihtimaline kargi da Kâzim Xarabekir Papa askerî tedbirler ahyor.34

Fakat o günün eartlarmdadelegeler 10 Temmuz'da gelemedigi için

Kongre 23 Temmuz'a erteleniyor. Karabekir özellikle vurgular, 23 Tem-muz, lkinci Megrutiyet'ixtilan günüdür, Megrutlyet bayramidir?

Bu arada SarkVilayetleri MÏídafaa-iHukuk Cemiyeti, yürütme kuru-lu niteligindeki "Faal Heyet"in bagkanhšma Mustafa Kemal'i, yardunc1-

hšma Rauf Bey'i seçiyor20 Temmuz günü Mustafa Kemal'i tutuklamasi için Erzurum valisi-

ne Îstanbul'dan emir geliyor; Vali Kadi Hurgit Efendi hemen cevabmiveriyor:

Gücünüz yetlyorsa gelin siz tutuklaym!

Îstanbul, bu arada Karabekir'i de görevden alniaya kalkiyor, Karabe-kir "kolordusunun baymdan aynlmayacagru" bildiriyor. Istanbul sesç1karam1yor tabii.

Harbiye Nezareti Ankara'daki Ali Fuat Paga'yi da iki defa görevden

34. Karabekir, a.g.e., sf. 72-73.

35. Karabekir, a.g.e., sf. 77.

56

almaya tegebbüs edecek, bayaramayacaktir; Ali Fuat Papa görevini bi-rakmayacak, yerine atanan Kiraz Hamdi Paÿa, Ankara il simrmdan içe-ri giremeyecektir!

Ve 23 Temmuz 1919, Erzurum Kongresi, Atatürk'ün deyimiyle "pek

mütevazi bir mektep salonunda" §irandelegesi ve Müftüsü HasanEfendi'nin yaptini dua ile açihyor. Tören ve genlikler de yap1hyor. 14gün devam edecek kongrenin ilk günü Mustafa Kemal Papa, büyük ço-

unluk oylanyla bagkan seçiliyor.36Kåzim Karabekir'e göre Mustafa Kemal, bagkanhk kürsüsüne gene-

ral üniformasi ve padigah (yaver)kordonuyla ç1klyor, Trabzon delegesiZeki Bey münasebetsiz bir tavirla itiraz ederek evvela üniforma ve pa-digah yaveri kordonunu ç1karmasmi istiyor, "tahakkümden korkuyo-ruz" diyor. Karabekir'e göre, "pek mügkil vaziyette kalan Kemal Papa oakgam üniformay1 atmaya mecbur" kahyor?

Bunu Mahmut Gologlu da yaz1yor.38O zaman, Enver Pa.ya tecrübesinden gelen bir askerî diktatör1ük

korkusu vardi...

Aynca, savay sonrasmda Osmanh ülkesinde esen ordu aleyhtari ha-vay1 da zikretmek lazrn. Ermeni tehdidi altmdaki Erzurumlular ordu-ya bel baglasa da ordu aleyhindeki hava Kongre'deki Trabzonlulari et-kilemigti.

SevketSüreyyaA Aydemir'e göre, Mustafa Kemal'in Kongre'ye katd-masi ve bagkan seçilmesi konusunda kendi arkada.glan arasmda bilefikir birligi yoktu. Bu tür "muhalif esintiler" Kemal Paga'y1 üzmüg, fa-kat Karabekir'in müdahalesiyle durum düzelmigti. Kemal Paya'mn bag-kanhk kürsüsüne askerî üniformayla çiktigi ve bir delegenin itiraziylakargilagtigi gekliede Karabekir'in anlatimlanm ise Aydemir inandmcibulmuyor: Karabekir, asker oldugu için tabii, Kongre'de yoktu, bir de-dikoduyu yazmigti. Kongre kâtibi olarak görev yapan Cevat Dursunog-lu da Kemal Pa.ya'mn sivil oldugunu, hatta yanmda sivil elbisesi olma-digi için Erzurum Valisi Münir Bey'in elbisesini ödünç aldigim yazmig-ti. Bu igreti elbiseyle garip bir fes, Paga'nm o zamana ait resimlerindede görülüyordu.40

36. Prof. Enver Ziya Karal ve ögrencisi Prof. Ergün Aybars devrim tarihi kitaplarinda Mus-tafa Kemal'in

"oybirligi"

ile Kongre Bagkanligi'na seçildigini belirtiyorlar. Prof. Kirziog-lu'nun inceledigi Kongre tutanaklarinda ise

"oylarin tasnifi neticesinde dört çekimser, üçmuhalif oya kargi 38 oy ile Mustafa Kemal Paga'nin bagkan seçildigi" belirtiliyor. (FahrettinKimioglu, Bütünüyle Erzurum Kongresi, sf. 25.)

37. a.g.e., sf. 78.

38. Mahmut Gologlu, Erzurum Kongresi, sf. 83-86'dan zikreden Sina Akgin, istanbulHükümeti ve Milli Mücadele, sf. 470.

39. Sina Akgin, a.g.e., sf. 472.

40Jevket Süreyya Aydemir, a.g.e., il, sf. I 10, dn I.

Ii

57

Fakat Falih Rifki Atay da Pa.pa'nm ilk gün üniformah olarak kürsüyeçiktignu yaz1yor. Erzurum Kongresi hakkmda belgesel aragtirmalar ya-pan Prof. K1rzioglu, Atatürk'ün validen ödünç sitil kiyafet aldigi iddi-

asim inandirict bulmuyor, Mustafa Kemal'in Erzurum'a gelirken yolcu-lukta kullandigi spor ceket ve pantolonlu resimlerinin bulundugunuhatirlat1yor.41

uo kadar önemli mi? Önemli,çünkü Trabzon Müdafaa-i Hukuk Ce-mi eti'nde sürekli bir Mustafa Kemal muhalifligi olmug, Halk Firkas1

bünyesinde de "Inönü ekibi" içinde yer alnuglardir. Daha änemlisi,

Mustafa Kemal'in ne kadar farkh egilimleri Milli Mücadele çerçevesin-

de birleptirdiginin bir göstergesidir bu.

Îkivurgu: Îslam ve Bolgevizm

Erzurum Kongresi'ni Sark Vilayetleri Müdafaa-i Hukuk CemiyetiBagkam Hoca Raif Efendi açiyor. Kongre'ye katilanlarm meslek dag1h-nu göyle: 19 toprak sahibi (egraf),15 idareci, 13 din adanu, 11 asker, 9tüccar, 7 hukukçu, 7 egitimci, 7 gazeteci, 2 saghkçive teknisyen.

Kongre'nin en önemli karan "Heyet-i Temsiliye" (Temsil Kurulu) de-nilen temsilî bir kurul seçmesidir. Resmi adr "SarkiAnadolu Müdafaa-iHukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi"dir. Heyet, ba.ykanhšma MustafaKemal'i seçiyor.

"Heyet-i Temsiliye" Milli Mücadele'nin temel, esasi kavramlarmdanbiridir. Mustafa Kemal, TBMM Reisi seçilinceye kadar, "Heyet-i Temsi-liye Reisi" sifattyla çahyacakt1r. 9 kipilik Heyet-i Temsiliye göyledir:

Mustafa Kemal, eski 3. Ordu Mûfettigi, askerlikten aynlma.

Hüseyin Rauf Bey (Orbay), eski Bahriye Nazir1.Kâzun Karabekir, 15. Kolordu Kumandam.Hoca Raif Efendi, Erzurum eski mebusu.

SeyliFevzi Efendi, Erzincan'da Nakgî geyhi.Servet Bey, Trabzon eski Mebusu.Bekir Sami Bey, Beyrut eski Valisi,Sadullah Efendi, Bitlis eski Valisi.Hact Musa Bey, Mutki agireti reisi.Îzzet Bey, Trabzon eski Mebusu.Bunlardan Bekir Sami, Sadullah ve Hac1 Musa beyler telgraf haber-

legmesiyle, g1yaben seçildiler. Kâzim Karabeldr Kongre'ye katdmarug,delege olmarugt1, digandan desteldemigti. Kongre bittikten sonra tüzü-günözel maddesi geregince Heyet-i Temsiliye'ye üye oldu.42

41. Prof. Fahrettin Kirzioglu, a.g.e., cilt 2, sf. 25. Knioglu kitabina Mustafa Kemal'in Hazi-ran 1919'da Arnasya'da sivil kiyafetle çekilmigbir fotografini koymuytur, yanmda yine sivil ki-yafetil yaverleri Muzaffer Kiliçve Cevat Abbas Gürer vardir. (sf.172).

42. Nutuk, III,Vesika 41, Zeki Sarihan.a.g.e., II,sf. 30.

58

Mustafa Kemal Kongre'yi aç14 konugmäsma "besmele"

ile bagh-yor. Kendisini bagkan seçen delegelere tegekkür ediyor. "Hükümet-iOsmaniyemiz"in âdil bir barig umuduyla Mondros Mütarekesi'ni im-zaladigim, ama Itilaf Devletleri'nin mütareke partlarmi bir tarafa bi-rakarak vatam iggal etmekte oldugunu anlatlyor. Îzmir'in iggal edil-digini hatirlatarak Pontus ve Ermeni planlarma da dikkat çekiyor.Müdafaa-i Hukuk ve Redd-i Îlhak gibi çok say1daki cemiyetlerle "mil-

lî cereyanm vatamruzda artik bir elektrik gebekesi haline geldigini",vatam, milleti ve hilafeti iëte bunun kurtaracagim söylüyor. Uzun ko-nugmasmm sonunda, "Cenab-1 Vâhib ül âmâl Hazretleri"ne, yaniemellerimizin gerçeklegmesini saglay1c1 olan, Cenab-1 Allah'm... "Ha-bib-i Ekremi (Peygamber) hürmetine bu mübarek vatam ve saltanatve hilafet-i kübra makamlarim korumasi için" dua ediyor ve

"âmin"

diyerek bitiriyor.Kongre'de hazir bulunan Mazhar Müfit Kansu, Paga'nm bu konugma-

smm"salonu yerinden sökecek kadar kuvvetli ve sürekli bir surette al-

luglandiguu" anlatir Aym akgam, Mazhar Müfit Bey özel bir görügme-sinde, "Pagam, nutkunuzun sonunu müftü efendinin duasi gibi bitirdi-niz" tilyor. Paga'mn cevabi:

- Maksadmi anhyorum, anhyorum amma, gimdi vazifemiz, hallo, va-tam ve esir Padigah'1kurtarmaya inandirmaktan ibarettir...

Ve Papa, sözlerine devamla, bir strateji prensibini ifade ediyor- Zamamnda hiçbir geyi kaçirmamak ve zamansiz hiçbir geye uzak-

tan yakmdan tevessül etmemek baghca dikkatimizi tegkil etmelidir.Kansu, günün partlarmda "padigah

ve halifeye dua etmenin, onunesaretten kurtulmasmi dilemenin bir zaruret, hatta muvaffakiyet part1"oldugunu belirtir.

O sirada Mustafa Kemal, Kansu'nun not defterine "gekl-i hükümet za-

mam gelince cumhuriyet olacaktir" diye bir not yazdmyor; "fes kalkacak,medeni millet gibi papka giyilecek, Latin harfleri kabul edilecektir."44

Konugmanm siyasi tarih balammdan en önemli unsurlarmdan biri,Mustafa Kemal'in çizdigi dig politika tablosudur. Dünya dengelerini,Bolgevikleri ve Islam dünyasmdaki geligmeleri çok yakmdan izleyenstratejist bir Mustafa Kemal vardir kargmuzda.

Papa konugmasmda dig politik geligmeleri 10 madde halinde ve a, bc... diye s1ralayarak anlatlyor. Bunlarm dördü Islam dünyasi, dördüKafkasya ve Bolgevik hareketleri, biri Balkanlar hakkmdadir. Bunlan

öyle özetlemek mümkün:• Misir'da ve Hindistan'da Ingilizlerekargi milli istildâl için pek kan-

h vakalar, yaygm direnig ve boykotlar, tutuklamalar oluyor. Afganistanordusu, Ingilizlerin milliyeti imha siyasetine karyl savaylyor. Suriye ve

43. Konugmanin tam metni için bkz. Nutuk, III,Vesika 83.

44. Mazhar Müfit Kansu, a.g.e., sf. 74, 85, I3 I.

59

Irak'ta Îngilizlerin ve diger yabancilarm tahakkümünden kurtulmakiçin galeyan hali vardir.. Arabistan'in her yerinde eenebi boyunduragureddediliyor.

• Kafkasya'da devletler arasmdaki rekabet neticesinde Ingilizlerinçekilmesine karar verilmig, yerine Batum yoluyla Îtalyan kuvvetlerininyerlegtirilmesi karara baglanmig ise de bu çok zordur.

.

• Rus milleti bütün fertleriyle baski ve zulme kargi çarpigmig, Bol-

ge zm galip gelmigtir. Itilaf Devletleri'nin büyük ümidi olan, Sibiryahavalisindeki Amiral Kolçak'm (Beyaz) ordusu, Bolgevikler kargism-da bozularak dagilnugtir. (Nutuk'taki metinde Bolgevizm'den bahse-dilmiyor.)

• Kafkasya'mn kuzey taraflarmda keza Bolgeviklere muhalif veemperyalist Denikin'in (Beyaz) ordusu vardir ki, bu orduyu Îngilizlerve Îtilaf Devletleri himaye ve idare ediyor. Tamami 6-7 bin kigi olupgönüllü ve bol para ile asker tedarik ediyorlar. Kuzey Kafkasya,Azerbaycan ve Gürcistan birbiriyle birlik yaparak Denikin ordusunu

harben basla altma almLÿ ve Denikin daha geri mmt1kalara çekilmig-tir. Denikin'e gönüllü yazmak isteyen iki Rus generali Batum'da öl-

dürülmügtür...• Ermenistan, Denikin'in Beyaz Ordusu ile iligki içindedir. Bu sebep-

le Azerbaycan ve Gürcistan tarafmdan siki.yttrihyor. Ermeniler istilafikriyle Nahç1van ve Oltu'ya kadar Müslüman ahaliye baslo uyguluyor,

bazi yerlerde katliam ve ya nacihk yap1yorlar. Silahlarm1 alarak ve kö-le durumuna getirerek Islamlan mahvolmaya mahkûm ve göçe mecbur

ederek Sarkvilayetlerimiz hakkmdaki emellerine yaklagmak istiyor-lar... Ayru zamanda da 400 bin Osmanh Ermenisini, bir dayanak olmak

üzere, memleketimize sürmek istiyorlar. Amerika hükümeti Albay Ha-

kel ismindeki bir zâtl Ertnenistan'a resmen diktatör olarak göndermig,bunu Osmanh hükümetine de teblig etmig, Ermenistan hükümeti res-

men Amerika'mn himayesine girmigtir...• Karadeniz'in bati tarafmdaki olaylara gelince, Romanya Rus ve

Macar Bolgevikleriyle birlegmigtir. Bolgevik olaylan Bulgar hududuna

kadar gelmigtir...Üzerindedurulan on konudan dördünün Îslam ülkeleriyle, üçünün

Bolgevik hareketleriyle ilgili olmasl önemlidir. 1919-1922 arasmda MilliMücadele emperyalizme karg1 mazlum milletlerin kurtulugu fikrini yo-

gunbir gekilde iglemig, dig politikada büyük ölçüde Bolgeviklerin veIslam dünyasmm destegine dayanmtytu Mustafa Kemal'in Erzurum'daMüdafaa-i Hukuk Idare Heyeti toplantisurda söyledigi pu sözleri, MilliMücadele'deki temel stratejisinin ve dayandigi "Doku mefkûresi"ninbir ifadesidir

45. Orljinal ve eksiksiz metin için bkz, Prof. Fahrekin Kirzioglu, a.g.e., cilt II, sf. 17-20,metin mukayesesi için bkr. Nutuk, III,Vesika: 38, cilt 3.

60

Bugün dogan günegi nasil görüyorsam, yarin Asya ve Afrika'daki bü-tün esir ve maalum milletlerin hürriyet ve istiklâllerine kavugacaklarmida öyle görüyorum.46

"Nutuk"ta farkh...

Mustafa Kemal, Kongre'yi aç14 konugmasim Natuk'un "Belgeler" bö-lümüne koymug, fakat metinde bazr degigiklikler yaparak... MeselaBolgeviklerle ilgili ifadeleri tamamen ç1karm14t1r! Atatürk, 1919 Tem-muz'unda yaptL 1 bu konugmaya, 192Tde Natuk'ta aynen yer vermeyimuhtemelen d14politika sebepleriyle uygun görmemig, bazi bölümleri-ni çikarnny, bazi bölümlerini ise degigtirerek Natuk'a alnugtir:

• Mustafa Kemal, Kongre'deki konugmasmin (e) bendinde açik birmemnuniyetle "ÎtilafDevletleri'nin büyük ümidiolan, Sibirya havalisin-deki Amiral Kolçak'm ordusu, Bolgevikler kargismda bozularak dagil-migtir" diye konugmug, ama bu cümleleri Natuk'taki "Belgeler"den çi-karmigttr! Muhtemelen 1927'de Batdilara Bolgevik sempatizam gözük-mek istememigtir.

• Ï<onugmasmm(f)bendinde "Bolgeviklere muhalif ve emperyalistDenikin'in ordusu vardir ki, bu orduyu Îngilizlerve ltilaf Devletleri hi-maye ve idare ediyor..." geklindeki sözleri de Natuk'ta yoktur.

• Kongre'de söyledigi "Amerikan hükümeti resmen diktatör tayinsuretiyle... Ermenistan hükümeti Amerika'mn resmen himayesme gir-mig oluyor" geklinde (g) bendindeki sözlerine de Niituk'ta yer verme-migtir. Samyorum, Amerika'nm 1919'daki Ermenistan siyasetini192Tde dile getirmeyi diplomatik açidan sakmcah bulmustu?

Prof. Kirzioglu da Kongre tutanaklarmdanaktardig1 bu konugma ileNatuk'ta yer alan metin arasmda "bazi farklar oldugunu" vurguluyor,

1919'daki metinde geçen bir lusim ifadeleri Mustafa Kemal'in 192Tde"baz1 dügüncelerle uygun görmedigini" yaz1yor?

Nutuk dahil, Atatürk'ün çegitli konugmalarimn belirli politik partlar-da ve o konjonktürün icaplarma göre yapildignu hiç alaldan çikarma-mak lazim. Nitekim zaferden sonra Atatürk'ün "Bati mefkûresi"ni esasaldignu görecegiz.

Kongre neye yarad1?!

Atatürk Milli Mücadele döneminde, bir megruiyet temeli ve hareketinmillet adma yap11mamakta oldugunun kamti olarak Heyet-i Temsiliye'ye

46. §evketSüreyya Aydemir, a.g.e., cílt 2. sf. I I I.

47. Mustafa Kemal'in "Belgeler"den çikardigi bu tür ifadelere iligkin, e, f, g bentieri içinbkz. Fahrettin Kirzioglu, a.g.e., II, sf. 18-19.

48. Fahrettin Kirzioglu, a.g.e., cilt 2, sf. 14.

61

büyük deger ve önem vermigtir. 1927de okudugu Natuk'ta ise, Heyet-iTemsiliye hakkmdaki görügleri farkhdir. Natuk'ta heyetlerden, kurullar-dan çok "reis"in, yani bagkanm, önderin, gefm önemini vurguluyor:

Efendiler! Tarih, itiraz edilemez bir gekilde ispat etmigtir ki, büyükmeselelerde muvaffakiyet için kabiliyet ve kudreti sars11maz bir reisinvarhš1 elzemdir. Bütün devlet adamlari ümitsizlik ve acz içinde... Bütün

letin ba.ysizolarak zulmetler içinde kaldigi bir sirada, her vatanperve-rim diyen bin bir çegit zâtm, bin bir hareket ve görüg tarzi ortaya attig1hengâmelerde istigarelerle, bir hatirh ve nüfuzlu kipilere mahkûm olmakgerektigini dügünerek, sâlim ve esash ve bilhassa piddetli bir gekilde yü-rümek ve en nihayet çok mügkül olan hedefe ulagmak münkün müdür?Tarihte bu tarzda bagarlya ulagmig bir toplum gösterilebilir mi?

Bu satirlarmda Atatürk, daima inandigt "kuvvetli gef" fikrini dile geti-riyor. Kurullardan ziyade, "kudreti sarsilmaz bir gef"in gerekliligi fikrinibagka konugmalarmda da iglemigtir?

Heyet-i Temsiliye'ye Natuk'taki balogi göyledir:

Millet, memleket, siyaset ve ordu igleriyle hiçbir alaka ve münasebet-leri ve bu hususta liyakatleri görülmemig ve tecrübe edilmemig, geligigü-zel kimselerden söz geligi, Erzincanh bir Nakgî geyhi ve Mutkili bir agi-ret reisi gibi zavalhlardan olugturulmasi ihtimal digmda olmayan bir He-yet-i Temsiliye'ye, söz konusu vaziyet ve vazife biralolabilir miydi? Ve bi-ralaldigi takdirde memleketve milleti kurtaracag1z dedigimiz zaman mil-

leti ve kendiinizi kandirmig ohnak gibibir hatay1 iglemig olmas miydi?

Mustafa Kemal, Nutuk'ta liyakatsiz kurullardan çok "reis"in önemli ol-dugunu anlattiktan sonra, bu gärügünün "o günlerde degilse bile, artikbugün, cihanca reddedilemez hakikatlerden biri olarak görüldügünü"söyler. Bunu "gelecek nesillerin içtimai ve siyasi ahlakiyatt açismdan" bu-rada ifade ettigini, Natuk'ta anlatacagt olaylarla da bu "kudreti sarsilmazlider" fikrinin.kendiliginden aç1khga kavugacagim behrtir30

Gerçekten Natuk "Tek Adam"m tarihtekiro1ünün anlatmuditMustafa Kemal Heyet-i Temsiliye'nin hiçbir zaman tam kadro halin-

de bir araya gelip birlikte çabymadig1m belirtir. Bunlardan Ízzet,Servetve Haci Musa beyler hig gelmemig,. Hoca Raif ve SeyhFevzi Efendi Si-vas Kongresi'ne katilmiglar, fakat ondan sonra memleketlerine däne-rek Heyet-i Temsiliye'de bulunmanuglardir. "Rauf Bey'le Bekir Sami

49. Taha Parla, Türkiye'de Siyasal Kültürün Resmi Kaynaklart, lletigimYayinlari,Istanbul,199I, cilt I.,sf. 44-54. cilt 2, sf.28-32.

50. Nutuk, sf. 47-48. (Kismen sadelestirdim. T.A.)

62

Bey Istanbul'da Meclis'i Mebusan'a gidinceyekadar bizimle birlikte bu-lunmuglardir.=51

Fakat gunu gözden kaçirmamak lazun. Erzurum Kongresi ve Heyet-iTemsiliye, Milli Hareket için megruiyet temeli olugturmug, bu sebepleMustafa Kemal bütün imzalarmi "Heyet-i Temsiliye Reisi" s1fatlyla at-migtir. "Millet adma" yürütülen mücadele kongrelere, heyetlere, sonrada Meclis'e dayanarak demokratik megruiyete ve güce sahip olmugtur.Heyet-i Temsiliye Erzurum'da gevgek bir kurul olsa da Sivas'ta üye sa-yisi artmig, kendi içinde tartigan, oylamalarla karar alan, iç tüzügü bu-lunan, gerçek bir temsili heyet haliné gelmigtir. Bagtan beri yäksek birtemsil ve megruiyet gücüne sahip olmuytur. Prof. Baykal'm hakh ola-rak belirttigi gibi, Heyet-i Temsiliye "Kurtulue Savagl'mn ba.platthp yü-rütülmesi ve yeni Türk devletinm kurulmasmda gördüiü hizmetlerletarihimizde ölümsüz bir yer tutmugtur."s2

Erzurum'daki tartigmalar strasmda da Mustafa Kemal, Milli Hare-ket'in "elbette ki bir agiret reisimn ne de bir geyhin, ne de gunun bununeline terk edilemeyecegini" söylemig, ama çok önem verdigi Heyet-iTemsiliye'ye kendisinin bagkan seçilmesinin ve Sivas Kongresi'ne busifatIa kattlmasmm gerektigini vurgulamigt1r 53

Gerçekten Sivas Kongresi Heyet-i Temsiliye tarafmdan toplanacak,Kongre'de takviye.edilen Heyet-i Temsiliye de TBMM'yi toplayacaktir.Mustafa Kemal'in Meclis'in toplanmasma dair "Kolordulara" ve

"umum

vilayetlere" gönderdigi resmî yazida "Heyet-i Temsiliye adma MustafaKemal" imzasi yer alacakt1r... 23 Nisan 1920'de aç11an ve milli hãkimi-yetin yegâne temsilcisi olan Türkiye Büy4k Millet Meclisi'nde de "siya-

set ve ordu igleriyle hiçbir alaka ve miinasebetleri ve bu hususta liya-katleri görülmemig" birçok kimse vardi, ama Kurtulug Savagi'nm ve ye-ni devletin megruiyeti bu meclise dayanacakt1. Îsmet Paga, Milli Müca-dele'de Milli Ordu'nun da megruiyetini Büyük Millet Meclisi'nden aldi-gimsöylemïqtir.54

Kongre ve manda

Erzurum Kongresi'nin kararlanm yansitan sonuç bildirisi 7 Ašust1919 Pergembe günü hazir bulunan 45 delegenin imzaslyla yayml

yor, aralarmda "M.Kemal" ve "Hüseyin Rauf" da vardir

Erzurum Kongresi'nin kararlarnu açiklayan bu bildiriyi Atatürk Nu-tuk'ta 7 madde halinde özetliyor.

5 I. Nutuk, sf. 45.

52. Prof. Bekir Sitki Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlari, Türk Tarih Kurumu Yayinla-ri, Ankara, l989.

53. FahretrJn Kirzioglu, a.g.e., sf. 220.

34. ismetinönü,Defterler, 1919-1973, I. cilt, Yapi Kredi Yayinlari,Istanbul,2001, sf. 33,

63

1- Milli sinirlannuz dahilinde bütün vatan parçalan bir bütündür.Birbirinden aynlmaz.

2- Her türlü yabane1 iggal ve müdahalesine kargi ve Osmanh hükü-metinin danilmasi halinde, millet topyekûn olarak kendini savunacakve direnecektir.

3- Îstanbul hükümeti vatan ve istiklâlin muhafaza ve teminine muk-tedir olamadig1 takdirde, bu gayeyi gerçekleptirme için geçicibir hükü-n t kurulacaktir. Bu hükümet üyeleri, milli kongrece seçilecektir.

Kdngre toplanti halinde degilse bu seçimi Heyet-i Temsiliye yapacaktir.

4- Kuva-yi Milliye'yi âmil (etkin)ve irade-i milliyeyi hâkim lolmakesastir.

5- Hiristiyan azmhklara, siyasi hakimiyetimizi ve sosyal dengemizibozacak imtiyazlar verilemez.

6- Manda ve himaye kabul olunamaz.7- Milli Meclis'in derhal toplanmasim ve hükümetin icraatmm Mec-

lis tarafmdan kontrol edilmesim saglamak íçin çahg11acaktir.55

Fakat Natuk'ta 6. maddede yer alan "mandave himaye kabul edile-

mez" ifadesi, Kongre bildirisinin orijinal metninde yoktur!56

Atatürk 192Tde okudugu Nutuk'ta böyle bir tarih alg11amasi olug-

turmak için "manda

ve himaye kabul edilemez" diye bir ifadeyi uygungörmüg olabilir. Ama tarihî belge olarak, orijinal metin öyle degildir,göyledir.

Milletimiz insanî ve asrî gayeleri yüeeltir; fenni, smaî, iktisadî hâl ve

ihtiyacmuzi takdir eder. Binaenaleyh devlet ve milletimizin, iç ve dig is-

tiklâli; ve vatamnuzm bütünlüšü mahfuz (sakh)kalmak gartlyla... mil-liyet esaslarma riayetkâr ve memleketimize kargi istila emeli besleme-

yen herhangi bir devle‡in fennî, smaî, iktisadî yardunmi memnuniyetlekarg11ariz...57

Maddenin devauunda -âdil ve insanî bir barig isteniyor; bir öncekimaddede yer alan Tiirkiye'nin Îslam ahalisinin bölünmezligine ve ege-

55. Nutuk, 1989 basim, sf. 44.

56. Ama. birçok inkilap tarihi kitabinda Nutuk'tan aktarilarak tekrarlanmigtir, bkz. Prof.Hamza Eroglu, Türk inkilapTarihi, Sava; Yayinlari, Ankara, 1990, sf. 126; Prof. ErgünAybars, a.g.e., sf. 292.

57. KSzim Karabekir, a.g.e., sf. |00-10 \; Fahrettin Kirzioglu, a.g.e., sf. 252; SalahlSonyel, a.g.e., sf. 97. Mazhar Müfit, Cumhuriyet devrinde kaleme aldigt anilarinda, ho-calarin itirazi uzerine

"asr?" kelimesinin kaldirildigina yazlyor (Erzurum'dan Ölümü-ne Kadar... sf. 104). Bu dogru degildir. Nitekim, Nutuk'taki madde metninde de "as-

rt" kelimesi yer aliyor (Nutuk, 1989, sf. 75.) Cumburbagkanligt tarafindan 2005 yllindayayinianan Cumhurbagkanligi Tarihi adli kitaptaki Kongre Beyannamesi metninin 7.maddesinde de "asrî

ve insani" terimi bulunuyor (sf.38). Kansu'nun sonradan yardigianilarinda "tarihsellige"

uygun dugmeyen, yazildigi döneme göre zihninin ürettigini du-gundüren böyle birkaç anlatim vardir.

64

menligine aylori girigimlere asla izin verilmeyecegi geklindeki uzunmetne atif yapihyor.58

Görüldügü gibi maddede "manda

ve himaye kabul olunamaz" diyebir ifade yok.

Fakat Kongre'de manda tartigmasi olmuy ve Erzurum Kongresi Bil-dirisi'nin bu "yardimi memnuniyetle kabul ederiz" diye sona eren mad-desi, manda istekleri kargismda hem "iç

ve d.ig istiklâl"i vurgulayan,

hem de gerektiginde Amerika'dan "fennî,

endüstriyel ve iktisadî yar-dim" almmasma kap1yi açan bir içerige sahiptir. Neden Amerika? Çün-kü metindeki "milliyet

esasma riayetkâr ve memleketimize kargi istilaemeli beslemeyen herhangi bir devlet"ten kasit Amerika'd2r Amerika"Wilson Prensipleri" ile savay sonrasi kurulacak dünya düzeninin "mil-

liyet esasi"na dayanmasmi isteyen ve ülkemizde de iggal gücü bulun-durmayan ülkedir.

Bu ifade ile Amerika'ya politik bir mesaj da veriliyor; Ingiltere'denuzak durursa Türkiye'nin dostu olabilecegi ima ediliyordu. Nasil Sov-yet yardmu isteniyorsa, bu madde ile Amerika'dan da mümkünse birdestek almamn kapisi aç1k tutuluyor. Zaten Sivas'ta Mustafa KemalAmerikahlarla görügecek, siyasi destek almaya çahyacaktir

SimdiErzurum'daki manda tartigmalarmmve Kongre Bildirisi'ndekimaddenin perde arkasma bakahm.

Manda tartigmasiiggalci Ingiltere kargismda, Wilson Amerikas1'na belli bir iyimserlik-

le balaldigi için, Amerikan mandas1 fikri aydmlar arasmda güçlüdür.Bir ay Once, 7 Temmuz günü 1stanbul'dakiAmerikan Yüksek KomiseriAmiral Bristol, kendi hükümetinin Digigleri Bakanhgi'na gönderdigi ra-porda guna yazruptir:

EIzurum'daki kongrenin Amerika'dan tüm Türkiye üzerinde bir gü-düm (manda)kabul etmesini isteyecegine inamyorum.59

Burada önemli birkaç husus var Biri, Amiral Bristol'un bu kanaavarmasma yol açan ortamdir. Ingiliz1erdenfarkh olarak, Amerika he-nüz iggalci bir devlet degildir. Amerikan Cumhurbagkam Wilson'un sa-

58. Nutuk'ta 6. madde olarak verilen "manda

ve himaye kabul edilemez" geklindeki ifade-nin, Kongre bildirisinin7. maddesinin õzeti oldugu belirtilmittir. 7. madde, yukariya aldigimizgibidir. "manda

ve himaye kabul edilemez" ifadesi yoktur. Orijinal metinde ayni zamandametnin 6. maddesine de auf vardir. Bu maddede ise, 30 Ekim 1949 tarlhi itibarlyla sinirlaribelli olan (Misak-i Millisinirlari) üJkenin bölunmezligini, milletin dini ve irki birlige sahip ol-dugunu vurguluyor ve buna uymayan bütun tegebbüslere karp çikilacagibelirtillyor.

59. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, sf. 102.

65

vag sonrasi dünya düzeninin dayanacagi prensipler olarak açikladigi"14 nokta" milletlerin kaderini tayin ilkesini yansitlyordu. 12. maddesi

Türkiye ile ilgili idi:

Osmanh Împaratorlu nun 'Î'ürkolan losunlarmm Osmanh egemen-ligi saglanacak fakat Türk olmayan diger halklara otonom idareler veri-

lecek, ÇanakkaleBogazi milletlerarasi garanti altmda her milletin gemi-

lerine daimi surette açik olacak.

Maglubiyet ve iggalin karanlik günlerinde"imparatorlugun Türk

olan kisimlarimn egemenligi sašlanacak" ifadesi pek çok kimseye birumut igigi gibi gözüküyor. Îngilizmandasma "giddetle

ve katiyetle" kar-1 ç1kan milliyetçiler arasmda da, degigik gekillerde tammladiklan bir

Amerikan "manda" veya"müzaheret"i egilimi güçlüdür. Bu tabloyu gö-

ren Amiral Bristol, Erzurum Kongresi'nin bu yönde karar alacagnu tah-min ediyor.

Diger önemli bir husus, Amerika'nm Ermeni çikarlarma büyük ilgigöstermekle beraber, manda konusunda isteksizligidir. Nitekim Ameri-

kan Digigleri Bakanh i "Türklere siyasi planlan konusunda önerilerde

bulunmaktan ya da güdümler (manda)konusunda herhangi bir görügbelirtmekten kaçmmasi" için kesin emir gönderiyordu. Amerika'dan

degigik ses1er ç1kacakti, ama manda konusunda ihtirash bir istege sa-hip degildi.60

Türkiye'nin bir manda altma konulmasiveya Türkiye'nin degigik-böl-gelerinde farkh ülkelerin manda idarelerinin olu.pturulmasi Batih ülke-

ler arasmda tartigihyor. Amerika, Wilson prensiplerinin nasil uygulana-

bilecegi, manda kurulacaksa nasil olabilecegi konusunda "aragtirma"ya

ihtiyaç duyuyor. Bagkaa,Wilson 15 EÏisan1919'da hem Ingiltere ve Fran-sa'nm plamm ilimh hale getirmek, hem de bölge hallomn isteklerini ög-

renmek için Henry C. King ile Charles R Crane'i görevlendiriyor. Îstan-buI'daki Amerikan Bapkomiseri Amiral Bristol'un da katilmuyla, bu ge-kilde üç klyilik bir "King-Crane kurulu" oluguyor. Îngilizlerve Fransizlarbuna sinirleniyor ve boykot ediyorlar. Paris'teki bang görügmeleri için .

King-Crane kurulunun sundugu raporlar, bilhassa Ortadogu'ya tek bagi-

na hâkim olmak isteyen ingiltere'nin tepkisini çekiyor.61IVIustafaKemal'in logiltere ile ABD arasmdaki görüg farklarmdan ve

"manda" konusundaki degigik yaklayimlardan nasil yararlandigun, busiyaset geregi ABD mandasma kargibir çilag yapmadigim görecegiz.

King-Crane kurulu, 3 Haziran'da Paris'ten aynhp Îstanbul'a geliyor, 7Haziran'da Suriye, Filistin ve Lübnan yolculuguna ç1klyor. Suriye ve

60. Bkx,Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, sf. 100-102.

6 I. Prof. Dr. Nurgen Mazici, ABD'nin Güney Kafkasya Politikasi Olarak Ermenis-

tan Sorunu, Pozitif Yayinlari, istanbul,2005, sf. 53-54.

66

Lübnan Fransiz, Filistin ise Ingilizbölgesidir! Verecegi ilk raporda, Ma-runiler ve Latinler digmda kimsenin Fransiz mandasi istemedigini, Su-riye Fransiz mandasma verilirse savag ç1kabilecegini yaziyorlar. 15 Ha-ziran'da Istanbul'a gelen King-Crane kurulu, Hatay'a geçiyor ve Hatay-hlarm Frans1z mandasi istemediklerini, Türk idaresi istediklerini Bag-kan Wilson'a rapor ediyorl62

15 Haziran'da Istanbul'a geldiklerinde Mustafa Kemal Amasya'dadir,geligmeleri adeta dakikasi dakikasma izliyor. Amasya'dan Erzurum Vi-layeti'ne (Karabekir'e) çektigi telgrafta geligmeler hakkmda bilgi veri-

yor: King-Crane heyeti Îstanbul'a gelmigtir, Paris'ten bagka bir heyetdaha yola ç11mugt1r,Avusturya Îngiliz teklifierine karç1 mukabil teklif-lerini on güne kadar bildirecektir, Ajans Reilter'e göre BolgeviklerOdessa'da mahalli bir hükümet kurmustur Silivri'de çegitli Rum çete-leri türemigtir, Almanlann Polonya hududuna asker y1gmalarma kary1-hk Itilaf Devletleri Hamburg ve Danzig limanLOmda"deniz kuvvetlerigösterisi" yapmaktadir...63

21 Temmus'da Istanbul'a dönen King-Crane kurulu Amerikan man-dasi konusunda ne dügünüldügünü ögrenmek için görügmeler yap1yor.Rumlar adma Kayseri metropoliti, Ermeniler adma Patrik vekili ZavenEfendi Amerikan mandasi istiyor. Manda konusunda hangi devleti ter-cih ettikleri sorulan Musevi Hahambagi Haim Naum Efendi "Hïçbirdevleti tercih etmiyoruz" diyor.64

King-Crane kurulu partilerle görügüyor, partiler "içve dig bagimsizh-

gi zedelemeyecek Amerikan yardim1" istiyorlar. 31 Agustos 1919'daKing ve Crane, Amerika'mn bölgede hiçbir amacmm olmad1gnu, sade-ce halkm ve sosyal s1mflarm görügünü almak istediklerini söylüyorlar.Kuruldan bir yetkili "Türkler talep etmezse ABD istanbul ve Türkiyeüzerinde manda almaya yanagmayacaktir" diye aç1klama yap1yor.65

1 Agustos tarihli ajans bülteninde bir haber çiklyor: King-Crane ku-rulu partilerle yapt1gi görügmelerde "Ermeni meselesine dair fikir ahy-veriginde bulunmuglar" ve "Ermenistan hudadunun çizilmesi husu-sundaki balog aç11armi bu incelemenin sonunda bildireceklerini" ifadeetmiglerdir.

Ajan bülteni tabii anmda Erzurum'da, Mustafa Kemal ve Karabekipapalarla Rauf Bey'in elindedir. . W

Hani Wilson Prensipleri'ne göre "Türlderin çogunlukta oldugu yerlerdeegemenlikleri tanmacak" idi?! Simdi"Ermenistan hududu" ne demekti?Dahasi, Wilson, Izmir'inYunanhlarca iggaline de tepki göstermemigti.

62. Zeki Sarihan, a.g.e., I, sf. 375, 380.

63. ATTB, sf. 32.

64. Zeki Sarihan, a.g.e., II, sf. 17.

65. a.g.e., if, sf. 14.

67

Wilson'a muhtira

Erzurum Kongresi hemen bir "Wilson'a Muhtira" haz1rhyor; özeti,

göyle:

Emperyalistlerin küçük ülkeleri yutmasma sizin de razi oldugu-nuz,1zmir'in iggaline onay vermenizden anlay1hyor. Reis Cenaplari! Dün-

aya sulh ve salah devri açmak için ilan ettiginiz prensiplerin 12. mad-sinde Türk imparatorlugunun halen Türklerle meskûn olan k1simla-

rmda mutlak ve güvenli bir bag1ms1zl1gm payidar olacagml tasvip bu-yurmuytunuz... Bugün Izmir hakkmda ahnan ve nygulanan karar ise o"âdil

ve insanî prensiplere toptan aykindir. Evvela Izmir Bati Anado-

lu'nun tek iskelesidir. Ikincisi, nüfusu 1 600 000'e yakm, bir Türk vilaye-

tinin merkezidir. Burada Türkler umumi nüfusun yüzde 80'ini teykil et-mektedirler. Vaktiyle sirf Yunanhlan harbe sokmak için vast edildi diye

bu gehir nasil olur da Türklere dügmanhktan bir an için bile geri kalma-

yan ve hükmü altindald Müslümanlari zulüm altmda inleten o küçük

devlete terk olunur?!Reis Cenaplari!600 senelik bir saltanata, 1 500 senelik hayata malik olan Türk mille-

ti, varhklan tarihe kangnug milletlerin bile prensipleríniz sayesinde ihyaoldugu.bir sirada, imhadan ba.yka bir anlama gelmeyen bu kararlara bo-

yun egmeyecektir!Biz varhgumz için tam bir namusla harp ettik. Kammizm son damlasi-

m verece§imiz sirada prensiplerinizin samimiyetine inanarak silah bira-

lap mukadderatmuzi hakseverliginize tevdi ettik... Fakat Îzmirhakkmdaverilen hükmün Îstanbul için de hazirlandig1 söylenen karar bütün ümit-

leri zir ü zeber etti. 4 mahvmuzm istendigini. anhyoruz. Son karanvermek bize dügüyor. Bu son karar ise geref ve namus ile ölmek, ecdad1-

ruzm kahramanca kanlanyla yogrulmug olan bu topraklar üzerindeki

hâkimiyetimizi bizim vesevlatlarmuzm kanlanyla müdafaa eyleyerek ci-

hana yeni bir fedakârhk ve kahramanhk misali vermektir!.*

Bu muhtira, Wilson'a sunulmak üzere, Milli Ahrar Firkasi temsileisiCami (Baykurt) Bey vasitas1yla King'e veriliyor."

Wilson'a hitap eden metnin ilginç yönü, "Yüce Hilafet ve salta-nat"tan veya Bolgeviklerin hoguna gidecek kavramlardan hiç bahset-memesidir! "1 500 senelik hayata malik olan Türk milleti" terimi o za-man için çok büyük bir yeniliktir. Çünküo dönemin diger belgelerinde"anâsir-1 Îslamiye,millet-i Osmaniye" gibi terimler egemendir. Metinde-ki bu milliyetçi ruh, Milli Mücadele'yi doguran "dip dalgalari"mn ifade-

66. KâzimKarabekir, a.g.e., sf. 95-96.

67. Fahrectin Kirzioglu,a.g.e., sf. 154, dn. 7.

68

si oldugu gibi, siyaseten Wilson'un "milliyetler prensibine" seslendigiiçin diplomatik bir nitelige de sahiptir.

Metinde geçen"emperyalizm" sözü o zamanki anlay14ta sömürgesiz

Amerika'yi degil, sömürgeci Îngiltere'yi ffade ediyordu.Erzurum Kongresi, Îstanbul'da King-Crane kurulu ile görügen parti-

lere de bir "ihtar" gönderiyor. "Ermenistan hududunun düzeltilmesinikabul edecekleri gibi bir münasebetsizlik" yaptiklan için onlan uyan-yor, Kongre kararlan beni olmadan bäyle bir duruma meydan verilme-mesini "hassaten rica" ediyor_ 68

King-Crane kurulu, Türkiye'deki "tetkiklerini" tamamladiktan sonra,Wilson'a sunulmak üzere hazirladijgi rapordas "Mondros Türkiyesi'ninÎstanbul, Ermenistan ve kalan Anadolu olmak üzere üç devlete aynl-

masmi, fakat üçünün de Amerikan mandasi altma konulmasun tavsi-ye" ediyor!!*

Ancak aym rapor, bir Ermenistan kurmanm imkânsizhgim, Ermeni-lerin tarihte de hiçbir zaman yüzde 25'ten fazla bir nüfusa sahip olma-digmi, Ermeniler tarafmdan hiç yönetilmemig insanlan Ermenistan yö-netimine vermenin çok yanhg olacagmi da anlatiyor. Rapor uzun süregizli tutuluyor.70

Aym dönemde, Wilson, bir de General James G. Harbord bagkanh-gmdaaskerlerden Wisconsin'de görevli sivillerden 12 kipilik bir aragtir-ma kuruhi daha olugturuyor. General Harbord raporunda, King-Cranekurulunun aksine, Türkiye'nin bölünmesine kargi çikiyor, Ermenisteniçin ayn bir manda kurmamn "kaosa neden olacagmi" anlatlyor, "Er-menilerin katledildigine iligkin haberlerin çogunun söylentiye dayandi-

gim,Türklerden de seferberlige giden gençlerin yüzde 80-90'mm köyle-rine dönmedigini" belirtiyor. "Milliyetçilerin" Ingilizlere ye Yunanhlarakargi mücadele ettigini, Türkiye'nin bütünlügü için Amerikan mandasi-

na sempatik baktigmi ileri süren Harbord, Türkiye'nin bölünmemeSini,

bütün Türkiye'yi kapsayan bir Amerikan mandasmm bölgede bang veistikrar için yararh olacagnu savunuyor;1

Belli ki Amerikahlarm kafasi kangik, manda için pek de istekli degiller.Hatta Istanbul'da kurulan "Wilson Cemiyeti" ABD'den hiçbir teqvik

ve ilgi görmedigi için kisa sürede kapamyor.72Amerikan Senatosu iki buçuk ay sonra, 19 Kasim'da "kendi ülkeëi-

nin digmda, Asya ve Avrupa topraldarmda aktif bir rol almay1 redde-

den" bir karar alacaktir.

68. Fahrettin Kirzioglu, a.g.e., II, sf. l53-l54.

69. Sina Akgin, a.g.e., sf 520-521.

70. Nurgen Mazici, a.g.e., sf. 63-64.

7 I. a.g.e., sf. 54-62.

72. Sina Akgin, a.g.e., sf 5 17.

69

O dönemde Amerika, Ingiltere gibi "dügman ülke" degil. Îçgalcilerekargi henüz tek askerî zafer kazanmamig olan 1919 Türkiyesihde milli-

yetçiler Amerika'ya olumlu balayor. Mustafa Kemal Papa da, Erzurumve Sivas kongrelerinde Amerikan mandasi egilimlerini usta taktiklerlegeçigtiriyor, ama Ingiltere'ye kar i Amerika'dan yararlanma siyasetiniihmal etmiyor.

M da isteyenler

Erzurum Kongresi s1rasmda Bekir Sami Bey gibi Mustafa Kemal'inönem yerdigi bir isim ona mektup yazarak "Türkiye'nin bütünlügünüsaglamak için" Amerikan mandasmm gerekli oldugunu ileri sürüyor!

Bekir Sami Bey'in "geçici bir Amerikan mandasim" savunan ilk mektu-bu, 26 Temmuz 1919 tarihlidir; Kongre'nin açihymm üçüncü günü...Sonra bir iki telgraf daha gönderecektir. Paga, Bekir Sami'nin önerisini

hemen ve resmen reddetmiyor, kabul de etmiyor, Bekir Sami Bey'le ya-zigmalar yaparak zaman kazamybr. Mustafa Kemal Sivas Kongresi'nde

de aym taktigi uygulayacakt1r.

Ünlüyazar Halide Edip 10 Agustos'ta Amerikan mandasmm yarar-larmi anlatan, Mustafa Kemal'i iknaya çahyan uzun bir mektup yaz1-

yor. Karakol Cemiyeti'nin lideri Kara Vâsif Bey de 16 Agustos'ta yine

Amerikan mandasmm ülke için yararh olacagnu iddia eden bir mek-

tup yazlyor. 19 Agustos'ta Ali Fuat Paga'mn manda meselesi hakkm-da gifreli telgrafi.geliyor. 19 Agustos'ta Îstanbul'da Albay Îsmet (Înö-nü), Karabekir'e yine Amerikan mandasmi tavsiye eden bir mektup

gönderiyor!Îqbu kadar ciddilErzurum Kongresi'nin.7 Agustos tarihli sonuç bildirisindeki 7. mad-

deyi hatirlayalun:

Milletimiz insanî ve àsrî gayeleri yüceltir; fennî, smaî, iktisadî har ve

ihtiyacmuzi tahdir eder. Binaenaleyh devlet ve milletimizin, iç ve dig is-

tikläli; ve vatamm1zm bütünlügü mahfuz (sakh)kalmak gartlyla... milli-yet esaslarma riayetkâr ve memleketimize kargi istila emeli besleme-

yen herhangi bir devletin fennî, smaî, iktisadî yardunmi memnuniyetlekargilariz...

Kongre'de"manda"

ve"idari vekâlet" terimleri sert itirazlarla redde-

diliyor. Manda ve vesayet anlamma gelmeyen, ama siyaset yapmayaimkân veren bir ifade nasil olabilir? Mustafa Kemal "Türkiye üzerinde

toprak emelleri olmayan büyük bir devletin fennî, smaî, iktisadî yardt-mL.." geklindeki maddeyi teklif ediyor.

Temsilcilerden biri ayaga kalkarak, bu maddenin bir Amerikan man-

70

dasmm kabul edilecegi anlamma gelip gelmedigini, eger madde kabuledilecekse devletin admm açiklanmasmiistiyor."

Halide Edip'in anlattigma göre:

Muktedir bir politikaci olarak Mustafa Kemal, her türlü Amerikan nü-fuzuna kargi Do 1Anadolu'nun tepkisini derhal sezmig ve bu devletin is-mini aç1klamaktan kaçmrug...

Onun için Kongre bildirisinde "büyük bir devletin" geklindeki ifade,"herhangi bir devletin" diye düzeltilmigti. A

Bekir Sami Bey'in, Kara Vâs1f'm, Halide Edip ve Ali Fuat Paga'nmmanda konusundaki mektup ve telgranari hakkmda Mustafa Kemal'intavri çok ilginçtir: Bunlan içIeme koymuyor, Erzurum'da da Sivas'ta daKongre'nin manda yörfünde bir karar almasmf3nce kongre taktikleriyleönlüyor. Ama aç1kça karç1 da çikmiyor! Sadece Erzurum'dan aynlma-dan iki gün önce akgam iki yakm arkadagi, Mazhar Müfit ve Albayrakgazetesi sahibi Necati Bey'le görligürken, bu mektup ve telgraflan on-lara okuyor, "Amerikan mandasi diye ç1rpmanlar, dügman iggali altmdabulunan, sinirleri ve zaaflanyla bu millete ve bize inanmayanlardir" di-yor, manday1 bu özel görügmede reddediyor.75

Ama Erzurum'da da Sivas'ta da mandaya karei ne bir beyanati vardirne de kürsüde yapttg1bir konugma!

ÇünküAmerika'yi kargisma almak istemiyor, aksine, "asil dügman"Îngiltere'ye karg1Amerika'yl kullanmak istiyor.

Sivas Kongresi'nde bunu daha net olarak görecegiz. Amerikah gene-ral James Harbord, Sivas'ta Mustafa Kemal'le görligtükten sonra, onunAmerikan mandasina taraftar oldugunu yazacaktir Washington'a gön-derecegi raporda!..

Erzurum Kongresi'nde, Müslüman ve Osmanh bir atmosfer içinde is-ter istemez Kafkasya, Bol evizm, Ermeni konulan agir basmig, mandakonusu ikinci planda kalmigtt. Sivas Kongresi'nde ise manda tartigmasiöne geçecektir.

73. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Sava§I Ve Dag Politika, sf. 103.

74. Halide Edip'ten aktaran Salahi Sonyel, a.g.e., sf. \03. Ayrica bkz. Fahrectin Kirzioglu,a.g.e., II, sf. 194-l96, Kâzim Karabekir, istiklal Harbimiz, sf. 89. (Atatürk ise 1927'deokudugu Nutuk'ta, llk öneride "bir devlet" denildiginden bahsetmiyor, nihai metindeki"herhangi

bir devlet" deylmine vurgu yapiyor, kongrede hiç bäyle bir gey söylenmedigihalde, Nutuk'ta "Herhangi bir devlet" deyiminin "yalniz Amerika degil, mesela Isveçdev-leti, Belçika devleti..." de olabilecegini söyluyor. l989 basimi, sf.76.)

75. Bkz. Mazhar Müfit Kansu, a.g.e., I, sf. 192.

Sivas'ta manda ve iç politika

Bizim kaderimizle ilgili kesin kararlarm Amerikan Meclisi kararlarma

görüglerine tâbi olmasi da bizim için gükredilecek bir geydir...Bizi kurbam oldugumuz haksiz baskidan kurtarmak ve kalkmmam1zi

h1zlandirmak yo lunda kudretli ve tarafsiz bir yabanci milletin yardimuun

bizim için çok kiymetli olacagm1 ayrica belirtmek isteriz...I

Mustafa Kemal Paga, General Harbord'a muhtira,Sivas, 24 Eylül 1919

Bekir Sami'nin manda önerileri

23 Temmuz 1919'da açilan Erzurum Kongresi 7 Agustos'ta sona eri-

yor. Sira Sivas Kongresi'ndedir. Fakat Mustafa Kemal ve Rauf Bey yir-

mi iki gün daha Erzurum'da kahyorlar. Bu sirada manda tartigmalangündeme geliyor.

Ingiliz mandasun isteyenler Vahideddin, Damat Ferid ve IngilizMu-hipler Cemiyeti çevresidir. Fransiz, Italyan mandalanm dügünenler devar.

Amerikan mandasmi dügünenler-arasmda milliyetçi isimler de var

Bekir Sami, Kara Vasif, llalide Edip, Ismet (Înönü)gibi... Bunlarm tezi,iggalci Îngiltere'ye kargi Wilson Amerika'smm yararh olacagi görügü-dür. Milli Hareket belli bir ivme kazamnca manda fikrini birakacaklar,Hareket'e katilacaklardfr. 23 Nisan 1920'de açilacak Meclis'in günde-minde bir manda maddesi hiç olmayacaktir zaten.

Bekir Sami Bey eski Beyrut valisidir, Istanbul'daki Milli Ahrar Firka-

si'mn kurucularmdandm2 Kuzey Kafkasyah Musa Kunduh Paga'nm og-

ludur. Daha bagtan Milli Mücadele'ye katilnugtir.Bekir Sami 25 Temmuz'da Amasya'dad1r, oradan Erzurum'daki Mus-

tafa Kemal'e telgraf çekiyor. "Îstiklâlin arzuya gayan oldugunu" amaAmerikan temsilcisi ile görügtügünü, eger istiklâl istersek ülkenin mu-hakkak bölünecegini söylüyor. Belli gartlan yerine getirirsek Türki-ye'nin bütünlügünü koruyacak bir manday1 Amerika'ya kabul ettirme-

I. ATTB, sf. 82-92; Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt.4, sf. 106-I 13.

2. Tarik Zafer Tunaya, Siyasi Partiler, cilt 2, Hürriyet Vakfi Yayinlari, Istanbul, 1986,sf. 460.

72

nin mümkün olacagmi söylüyor. Bunun için "birkaç kipinin degil, bü-

tün milletin sesini" Amerika'ya duyurmak gerekiyor. Erzurum Kongresibu yönde bir karar alirsa, Amerika belli gartlarla, ülke bütünlügünü ko-ruyan bir manday1 kabul edecek... Bekir Sami'ye göre bu gartlar göyle:âdil bir hükümetin kurulmasi, genel egitimin yaygmlagtirilmasi, din vemezhep hürriyetinin saglanmasi (kastedilenazmhklarm özgürlügüdür.T.A.), gizli antlagmalarm feshi.

Bekir Sami Bey, görügtügü Amerikahlarm, Erzurum Kongresi'nin se-çecegi bir heyeti zirhh gemi ile.Amerika'ya götürmeyi taahhüt ettikleri-ni de haber veriyor, birkaç gün Amasya'da kalarak bu konudaki kararve emri bekleyecegini, Sivas Kongresi'nin toplanacagi günün de kendi-sine bildirilmesmi istiyorÃ

Bekir Sami'nin Mustafa Kemal'in pahsma çektigi telgraf geldigindeErzurum Kongresi toplanti halindedir. Telgraf kongrede okunmuyor,Mustafa Kemal, Rauf ve Ma2har lVfüfit, bu üçü,

"karargâhm küçük birodasma" çekiliyor, telgrafi orada okuyorlar. Mustafa Kemal orada tep-kisini dile getiriyor

Oh ne âlâ! Mücadele yerine manday1 kabul edecegiz ve rahata kavu-gacag1z. Bu ne gaflet bu ne körlük ve hatta bu ne budalahk!

Rauf Bey de sinirleniyor, "Hayret, en itimat ettigimiz arkadaglar bileyamhyor" diye tepki gösteriyor.4

Ama Mustafa Kemal Amerikan mandasma kargi tepkisini bir bildiriile resmen aç1klamlyor! Kongre'de böyle bir konugma da ya m1yor!Hatta Bekir Sami'ye gönderdigi cevabi telgrafmda da "manda kabuledilemez" diye kesin bir ifade kullammyor "Amerikan mandaterligin-den Erzurum Kongresi'nde dogrudan dogruya bahsolunmasmm peksakmcah olacagmi" belirtiyor, önerilerinin muglak oldugunu, ne de-mek istediginin anlagilmasi için bazi konulan aydmlatmasi gerektiginiyaz1yor, Bekir Sami'ye görügtügü Amerikahlardan ek bilgiler almasiiçin sorular soruyor.

Mustafa Kemal'in telgrafla Bekir Sami'ye yönelttigi sorular 9 tanedir.Tam istiklâl istersek vatanm bölünecegini söylüyorsunuz, bu görüynüzün kaynagt nedir?.. Mülkün bütünlügünden maksat, toprak bütün-lügü müdür, egemenlik midir?.. Din ve mezhep hürriyetinden kasit ne-dir? Patrikhanelerm imtiyazi devam edecek mi?.. Îngiliz ve Amerikanmandalan arasmdaki farklar nelerdir?.. Amerika niye Ermenistan man-daterliginden vazgeçmigtir, gibi sorular...S

3. Nutuk, 1989, sf. 60-6 I.

4. Mazhar Mufit Kansu, a.g.e., sf. l79.

5. Nutuk, 1998, sf. 62; Mazhar Müfit Kansu, a.g.e., sf. 178-179.

73

Bu gekildeki sorularla Mustafa Kemal Amerikan mandasmm hangigartlarda olabilecegini aragtmyor! Hay1r, öyle degil, bu sorularla BekirSami'yi oyahyor, aslmda onun görügtügü Amerikan temsilcisini oyala-

maya çahgiyor Muhtemelen, Mustafa Kemal, Bekir Sami'nin temas ha-linde oldugu Amerikahlarda "Mustafa Kemal bize sempatik bakiyor" i

geklinde bir kanaat olugmasim saglamak istiyor. Bu taktik Sivas Kong-

re i'nde daha net olarak görülecektir.ustafa Kemal'in "ince siyaset" yapmasmm bir örnegi de Bekir Sa-

mi Bey'i Heyet-i Temsiliye üyesi yapmasi, Meclis aç11mcada onu Anka-ra'mn Digigleri Bakam olarak gärevlendirmesi, Bolgeviklerle iligkileriçin Moskova'ya gönderecek olmasidir!

Halide Edip'in manda mektubu

Halide Edip'in mektubu Erzurum Kongresi tamamlandiktan üç gün

sonra 10 Agustos'ta yazilmigtir. "Mustafa Kemal Papa Hazretlerine" di-

ye baghyor, "muhterem büyügüm" diye hitap ediyor. Amerikan King-

Crane kurulu Istanbul'dayken, toplanacak Sivas Kongresi'nin Ameri-kan mandasi talebinde bulunmasi için yazilmig bir mektup... HalideHamm, bu heyetten Charles Crane ile görügüyordu.

Halide Edip, mektubunda Îngiltere'nin nas11 bir dügman oldugunu

anlattyor:

Ingiltere Türk'ün birligini, asrîlegmesini, hakiki bir istiklâl almasuu,

gelecek için bile olsa, istemiyor. Yeni vasitalar ve fikirlerle tamamen as-rî ve kuvvetli bir Müslüman-Türk hükümeti, bagmda hilafet de olursa, in-giltere'nin Müslüman esirleri için kötü örnek tegkil eder. Türkiye'yi bir

bütün halinde Îngiltere alabilse kafasuu koluna kopartr, birkaç senede

sadik bir sömürge haline koyar... Buna en bagta klerikal (ruhban)simf-

lar memleketimizde çoktan taraftardr...

Ingilizmandasi olamaz, çünkü savasta çarpagtignmz dügmandir, gim-di de iggalcidir. Halide Hamm'a göre, diger bir çözüm ihtimali; "Türki-

ye'yi Trakya'dan, Izmir'den, Adana'dan, belki de Trabzon'dan ve mut-

lak Îstanbul'dan mahrum ettikten sonra eski kapitülasyonlan ve bogul-

maya mahkûm iç smirlan ile bag1ms12birakmak"tir... Tabii bu da kabuledilemez. Halide Edip bu durumda "bütün eski ve yeni Türkiye hudut-lanm kapsamak üzere geçici bir Amerikan mandasim ehven-i per ola-

rak görüyoruz" diyor.Dört madde halinde gerekçelerini anlatlyor.

Amerikan mandasmda asrî (çagdag)bir devlet kurulunca Avrupa'mn

artik azmhklan ve patrikhaneyi aleyhimize kullanmas1 mümkün olma-

yacak... Filipinler gibi "vahgi bir memleketi bugün kendi kendini yöne-

74

tebilir asrî bir devlet haline koyan Amerika" Türkiye'nin de igine gelir,Türkiye on beg yirmi sene zahmet çektikten sonra güçlü bir ülke olur...(Hâlbuki Filipinler hâlâ belini dogrultmuy bir ülke degildir! T.A.)

Dig güçleri ülkemizden ç1karacak kuvvet, Avrupa'dan güçlü bir dev-let olabilir ki bu Amerika'dir... Istilaci Avrupa'nm "SarkMeselesi"ni de"Türk Meselesi"ni de Amerikan mandasi ile kendimiz lehine çözebili-riz. Amerika'nm resmî sifatmda dinî tarafgirlik yoktur, devlet laiktir, buda igimizi kolaylagttr1r.

Halide Edip Hamm, "resmî Amerika'nm mühim adamlan arasmdalehimize epeyce.bir egilim husule geldigini" yazlyor, Istanbul'a Ermenidostu olarak gelen birçok mühim Amerikablar Türk dostu ve Türk pro-pagandacisi olarak döndüler" diye de ekliyor.

Sivas Kongresi toplanmcaya kadar belki bir Amerikah gazeteciyi Si-vas'a gönderebilecegini yazan Halide Hamm, Givas'taAmerika'ya mü-racaat edilmesi için karar almmasim istiyor, mektubunu "sade birTürk askeri tevazuu ile sizinle beraber oldugumu beyan ederim" diyebitiriyor.

Halide Edip'in bahsettigi Amerikah gazeteci Louis Ergar Brow-ne'dur, Chicago Daily Netos gazetesinin Avrupa muhabiridir. 20 Agus-tos'ta Sivas'a gelecek, Sivas Kongresi'ni izleyecek, Mustafa Kemal'legörligerek Türkiye ve Milli Hareket üzerine yazilar yazacakt1r.

Ardmdan Ali Fuat Paga'am Îstanbul'daki manda alomlarm1 anlatanve bu konuda Sivas Kongresi'nde bir karar verilmesi gerektigini belir-ten telgraf1 geliyor

17 Agustos'ta Karakol Cemiyeti reisi Kara Vâsif Bey'in yine "Amerikanmandasmm lüzumunu" anlatan mektubu Mustafa Kemaf e ulaglyor

Mustafa Kemal yme cevabmda evet veya hay1r demiyor, "Bahsedilenmanda yardummn gayet dikkatli tahlil edilmesi ve milli gayemiz ilemukayese olunmas1 pek mühimdir" diyor. ÎstanbuFda Amerikin man-dasi isteyenlerin vurguladigi ülke bütünlügü, bagimsizhk ve egemenlikgibi kavramlarm Amerikan mandasi kabul edilirse dokunulmaz olarakkahp kalmayacasi gibi sorular soruyor. Amerika veya bagka bir devlet-le ancak milli iradeye dayah bir hükümetin görügmeler yapacaglm söy-leyerek istanbul'da Milli Mücadele'ye destek verecek bir hükümetkurulmasi fikrini telkin ediyor. Sivas Kongresi öncesinde yabanci ülke-lerle iligkiler konusunda bir karar vermek istemediklerini, Kongre'dealmacak kararlarm herkese bildirilecegini söylüyor.6

Mustafa Kemal, Rauf Bey ve mevcut Heyet-i Temsiliye üyeleri Si-vas'a gitmek için 29 Aiustos'ta Erzurum'dan ayrilacaktir Bir gün änce,Karabekir Paga'am evinde son bir toplanti yapiyorlar. Karabekir'dendinleyelim:

6. Nutuk, sf. 64-70; ayrica bkz. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 262-270, Salahi Sonyel, a.g.e., sf.98-106; Sina Algin, a.g.e., sf. 524-527.

75

Padigah ve hükümeti ile yardakçilan Türkiye'nin taksimine ve Ïstan-bul ile bir k1sim memleketin ingilizmandasma girmesine razi olmuglar-dir. Buna kargihk, Izzet Papa ve sair namuslu insanlar, bu tehlikeli vazi-

yetten kurtulmaya çare Amerikan mandasmi bulmuglard1L Bizim ise ka-

rarmuz sonuna kadar istiklâlimiz için ugragmak ve milleti esarete dügür-memektir. Nihayet çaresiz kalmirsa, istiklâlimiz mahfuz (korunmug)kal-mak ve memleket parçalanmamak üzere Amerikan yardmuna taraftarolmakbr Fakat bu son vaziyet pek gizli kalacak... Sivas Kongresi, mille-timizin istiklâlinin kurtulmasl için milli mukavemete (direnige)karar ve-recek... Milli mukavemetin hududu Türk ve Kürt camiasi idi?

Belli ki, Sivas için yola ç1karken mandayi kabul etmemek, milli dire-nig iradesini açiklamak ama ayni zamanda, "pek gizli" bir gekilde Ame-rika'y1 ye dekte tutmak karari verilmigti.

Sivas Kongresi'ni olasi saldirilara kargi korumak için 3. Kolordu Ko-mutam Selahattin Bey aldtil tedbirleri iki gün önce telgrafla Karabekir

Pa.ga'ya bildirmigtir. Karabekir de ona çektigi telgrafta, Mustafa Kemalbagkanhšmdaki Heyet-i Temsiliye olarak Rauf Bey'in, Erzurum ulema-sindan Raif Efendi'nin ve Erzincanh $eyhFevzi Efendi'nin, eski BitlisValisi Mazhar Müfit ve Îzmit Mutasarnfi Süreyya beylerin ve sivil loya-fetli iki polis ile beg subaym Erzurum'dan "milli gösteri" (nümayig-imilli) ile ugurlanacagim, Sivas'ta da "dost

ve dügmana kargi bilhassaparlak ve milli bir kargilama" hazirlamasuu bildiriyor.

Karabekir, bir Ermeni sald1rlst ihtimaline kar 1, Erzurum'da kolor-dusunun baymdadir, Sivas'a gitmiyor.

Mustafa Kemal'le arkada.glanm 29 Agustos'ta Erzurum'dan törenleugurluyor. Aym gün Fuat Sabit, gönderildigi Bakü'den Bolgeviklere da-ir bol haberlerle Erzurum'a, Karabekir'e geliyor, Bolgeviklerin igbirligi-

ne istekli oldugunu bildiriyor.Mustafa. Kemal, Rauf Bey ve Heyet-i Temsiliye, çok zorlu bir yoleu-

luktan sonra 2 Eylül'de Sivas'a varacak, Sivas Kongresi 4 Eylül'de bag-layacakt1r.

Îsmet Bey de manda istiyor

Bu arada özel kurye Saffet Bey Kâz1m Karabekir'e Istanbul'dan Al-bay Ismet (Inönü) ile Maregal Izzet Paga'mn mektuplarun getiriyor.Saffet Bey kurmay binbagidir, Albay Ismet'in kurmay ekibinde çalig-migt1r. 1smet Bey o sirada Istanbul'da Askerî SûraMüdürlügü'nden"Sulh SartlarmiHazirlama Komisyonu"na atanm1gt1,

Her iki mektup da Sivas Kongresi'nde Amerikan mandasi için kararalmmasim tavsiye ediyor!

7. Kazim Karabekir, istiklalHarbimir, sf. 148-149.

76

Bu Ismet Bey'in ikinci mektubudur; ilki i Haziran 1919 tarih1iydi;ikinci mektubu 24 Agustos tarihlidir, Karabekir'e 4 Eylül'de ulagmigtir.Îsmet Bey mektubuna "Kardegim Kâzim" diye baghyor. 1stanbul'da Da-mat Ferid ve Ali Kemal gibi isimlerin Milli Mücadele dügmam oldugu-nu belirtlyor. SimdikiÂdilBey-Süleyman§efik Papa hükümeti de onlargibi "tamamen Ingilizdügüncelidir." Eger Erzurum'a gönderecek birinibulurlarsa seni de (Karabekir'i de):degigtirmeyi dügünüyorlar.

Ismet Bey Îstanbul'daki.iki egilimi anlatiyor: Amerika ve Ingiliz ta-raftarhšl...

Amerika'da Türkiye'ye gelmek için egilim artmig, yaymlar baglamigoldugu için Ingilizlerdede telag artmig. Îstanbul'dapropagandaya bagla-d11ar.Taraftarlarnu hükümet ile beraber körüklüyorlar. 1stanbul'un bazimahallerine beyannameler dagitauglar, 'Ingilizleriisteriz'diye... Îngilizle-rin emeli Amerikan heyetinin incelemelerini ve-egilimlerini iptal edecekcereyanlar yaratmak ve bu suretle bir defa Amerikan igini suya dügür-dükten sonra yine bildiklerini yapmak...

Ismet Bey devam ediyor:

Korkuluyor ki, bütün Asya'y1 eline geçirmig olan Îngilizler, yegâneharp ve ihtilal kabiliyeti olan Türkiye'yi elinde bulundurarak tamamençökertip mahvetmek isteyeceklerdir.

Ve "eger Amerika'nm gelmesi suya dügerse" Îngilizlerve müttefikle-ri Türkiye'yi daha fa21aparçalara bölecektir!

Öbürseçenege gelince, Îsmet Bey gäyle anlatlyor:

Eger Anadolu'dahallon Amerikahlan herkese tercih ettikleri zeminin-

de Amerika milletine bagvurulursa, pek ziyade faydasi olacaktir denili-yor ki, ben de tamamiyle bu kanaatteyim. Bütün memleketi parçalama-

dan bir Amerika'nm denetimine tevdi etmek, yagayabilmek için yegâne

ehven çare gibidir. Fakat bugün bu kanaatin kiymeti onun açiklanmasm-

dad1r. Avrupa'nm ve Amerika'mn pazarhk ettikleri bir zamanda Ameriklehine bir koz göstermektedir...

Mektubunun devammda Îsmet Bey, Damat Ferid hükümetinin Îçigle-ri Bakam ÂdilBey'in, Îstanbul'dan Anadolu'ya yap11angizli silah sevki-yati için kendisini suçladigmi anlatlyor ve hükümetin halini pu sözlerleresmediyor:

Adamm her bildigi böyle ise vay milletin bagma. Dahilî nifak, hükü-metle millet arasmda iftirak (aynhk),en soysuz, en alçak kismmm idare

77

bagmda bulunmasi gibi hallerin memleketi daha nice felaketlere götüre-cegine güphe yoktur... Durumu böyle teessürle görüyoruz, içimiz kan ag

hyor. Duadan bagka elimizden bir gey gelmez...

Malatyahlar Ismet Bey'e Mebusan Meclisi íçin mebusluk önermig-

tir; bu konuda Karabekir'in kanaatini soruyor, "Gözlerinden öperim,

seni bagrima basanm sevgili kardesim Kâzunc1g1m" diyerek mektubu-

n bitiriyor.S

Ismet Inönü, arkada.91 Karabekir'i ileride ÍstiklâlMahkemelerininidam kararmdan kurtaracak, 1939 yilmda milletvekili ve TBMM Ba.yka-m yapacaktir.

Mektubu okuyan Karabekir, "Istanbul'u oldugu gibi anlatiyor, amaAnadolu hakkmda hiç dogru görüg yok... Hâlbuki Kuva-yi Milliye iyi va-

ziyete dogru gidiyor"9 diye dügünüyor, mektubu sakhyor, Istanbul dele-gelerinin manday1savunacagm1 dügündügü Sivas Kongresi'ne iletmiyor.

Izzet Paz,a da manda istiyor

Maregal Izzet Pa.ya mektubunda da Sivas'ta manda karari almmasmi

tavsiye ediyor. Ahmed Izzet Pa.ga, orduda sayg1 duyulan bir askerdir; Ît-tihatçi'dir fakat Birinci Cihan Harbi'ne girilmesine kargi çiktigi için En-ver Paga'mn hoglanmadagi bir isimdir. Mustafa Kemal Papa 14 Ekim1918 tarihinde Adana'dan padigaha gönderdigi telgrafta, derhal müta-reke imzalarimasim, Îzzet Paga'nm sadrazamhga, kendisinin de önunhükümetinde Harbiye Nazirhgi'na getirilmesini istemigti. Izzet Paya

lçiglerive Digigleri bakanhklari da yapm14, göreve geldiginde Milli Mü-cadele'ye destek olmaya çahyrmy saygm bir askerdir 1o

Izzet Paga'mn Karabekir'e gönderdigi metin,11 imzalanacak bangantlagmasi konusundaki dügüncelerini içeriyor: Türk dügmam FransizBagbakam Clemenceau'nun Türkleri kabiliyetsiz irk olarak suçlayannotasm1 elegtiriyor, Osrtanh'um geri kalmasmda kapitülasyonlarla Av-rupahlarm azmhklan kullanmasmm büyük rolü oldugunu anlatiyor ve"çökügün irhî bir kabiliyetsizlige atfedilmesi ve dayandinlmasi hak veinsafa uygun degildir" diyor. Halk için yer yer "Türk milleti" teriminikullamyor. "Ermeni letalini Türk milletinin ezici çogunlugunun nefret-le kargiladigim", ama Ermenilerin "harp zamanmda, tebaasi olduklan

8. ismet Beyin mektubunun mm metni lçin bkz. Kazim Karabekir, istiklalHarbimiz, sf.\65-l66.

9. Kâzim Karabekir. a.g.e., sf. \66,

10. izzet Pala hakkmda bkz. IbnüleminMahmut Kemal Inal,Son Sadrazamlar, III, sf.

1973-2028.

I I. izzer Paga'mn "Osmanh Hükümeti ile ItllafDevletleri Arasinda Akdedilecek Sulhe DairBaziÖzelMütalaalar" bagliklibu layihasininmm metni için bkz. Karabekir, a.g.e., sf. L60-l64.

78

hükümete karg1 ayaldanmalan siyasi bir ihtilal say1lsa bile, asirlardanberi beraber yagadildan diger bir inanç sahibi halki yagh genç, kadmerkek demeyip öldürmek, yakmak, 1rzma tecavü2 etmek, kundaktakiçocuklarm cesetlerinden armalar yapmak, kadmlan toplay1p istilacidügman askerleri için kerhaneler yapmak" tarzmdaki hareketlerinin"infial-i gedide" yani giddetli tepki dogurdugunu, Avrupahlarm bunuanlamasi gerektigini belirtlyor.

Hilafet, Bogazlar ve Îstanbul, Arap vilayetleri gibi konulan da anla-tan Îzzet Paga, "manda meselesi ve netice" bölümünde, "manda sözüile ifa edilen bir yardim ve denetim olmaksizm devletin hayatml uzat-manm kabil olmayacagma her bir fikr-i selim sabibince.kanaat olunur"diyor. Manda sözünün kapsarunm net olmadigim belirterek devletinyürütme, yarg1 ve yasama yetkilerinin korunmasuu, "milis tarzmda ol-sun bir ordu"nun bulunmasuu, kapitülasyonlarin kesinlikle kaldmlma-

sim, ülkenin bölünmemesini vurguluyor. Sonunda gunu söylüyor:

Mevcut siyasi vaziyete göre, Sivas Kongresi'nin... Amerikan mandasi-

m talep etmesinin pek mühim fayda saglayacagi ve bilinen rekabet kefe-sini lehimize mühim surette agir bastiracag1 teklif ve beyan olunur.

Karabekir, Istiklal Harbimiz adh önemli eserinde layihay1 eleptirir

Milli direnige karar verecegi yerde, Sivas Kongresi Amerikan manda-

sim isteriz derse, aylardan beri ne zorluklar ve ne fedakârhklarla hazir-lanan milli teykilat dag1hverir...

Tarihçi Sina Akgin de, Sivas Kongresi toplamrken Milli Hareket'tebir "tavsama" dönemi yagand1šru belirtir. Milli heyecan bilhassa Yunaniggaline.tepki olarak yükselmigti. SimdiÎtilaf Devletleri Yunan istilasmisuurlandirmak ve Yunan zulmünü sorupturmak yolunda aç1klamalar

yaplyor, bu da Milli Hareket'e baglannug olanlarda bir gevgemeye yolaç1yordu. Bazi milliyetçi komutañlar bile Mustafa Kemal'e "Istanbul'lauzla.ymak" gerektigini šöyleyen telgraflar çekiyorlard1. Ìngilizlerin veDamat Ferid hükümetinin taktigi de Milli Hareket'i bu gekilde eritip i -

levsiz hale getirmekti zaten.12

Mustafa Kemal'in bu "tavsama"yl gidermek için Ïstanbul hükümetiy-le Anadolu'nun ili kilerini nasil kestigini, bunun yaratt1gl heyecan. dal-gasuu görecegiz.

Karabekir Papa bu "tavsama"nm yanmda, Sivas Kongresi'nde mandafikrinin daha güçlü bir gekilde ortaya çikacaimi bildigi için, Izzet Pa-ga'mn yazdiklanm da sakhyor, Sivas'a göndermiyor. ÖneriyigetirenBinbaç1 Saffet Bey'i de uyanyor:

12. Bkz. Sina Akgin, a.g.e., sf. 510.

79

Îzzet Papa, Ismetve sen neden hâlâ Anadolu'ya gelmiyorsunuz da is-tanbul'da acz ve meskenet içinde böyle planlar çiziyorsunuz... Bugündenitibaren dosyalarnu alve millivazifene bagla. Öneriyegelince, bende kal-sm. Sivas Kongresi baglaymcaya kadar bende kalsm. Artik sen de hiçkimseye manda lehine soz etme!

Karabekir, Kongre açildiktan sonra da bunlari göndermeyecektir;ç kü Sívas Kongresi, Karabekir'in deyimiyle, "mandaya degil, muka-vernete" karar vermeliydi.is .

Ve Sivas Kongresi

Sivas yolculugu tehlikelerle dolu... Dersim eglayasmm yol kesip yay-lun ategi açacag1 söyleniyor. Damat Ferid'in ve Ingilizlerin adanu Ela-zig Valisi Ali Galib Sivas'i basarak Mustafa Kemal ve Rauf Bey'i öldür-mek için hazirhk yap1yor! Frans12 Binbagi Bruno, Kongre'yi engelle-mek için askeri kullanacaklarim açikça säylüyor!..

Bütün tehlikeleri göze olarak yola ç1kan Mustafa Kemal, Rauf Bey veHeyet-i Temsiliye, 2 Eylül akyamüstü Sivas'a ulagiyorlar. s¶ehir digmda ça-dirlar kurulmug, hahlar dö enmig, bütün Sivas ahalisi kargilamaya ç1k-

mig. Heyet-i Temsiliye üyesi SeyhFevzi Efendi, bu görülmedik kargilama-yi

"fâl-i hayr" olarak yorumluyor. Sehirdehalk caddenin iki tarafma top-lannug sevgi gösterisinde bulunuyor, Müftü Abdurrauf Efendive Sivas'ta-ki 3. Kolordu Kumandam Albay Selahattin Bey ve Müdafaa-i Hukukçularböyle muhtegem bir kargilama için seferber olmuglar. Manda fikrini savu-nan Bekir Sami Bey de kargilay1c11ararasmda. Fakat Vali Regid Papa yok!Vali,Mustafa Kemal ve arkadaylarim, ikamet edecekleri ve Kongre'nin deyap11acagt Mekteb-i Sultagi (Lise) binasmm önünde karg1hyor!"DiplomatVali, ya Istanbul kazannsa diye hesap yap1yor!".Sivas'ta Kongre yapilma-

masi için tehditler savuran Fransiz Binbagi Bruno Malatya'ya kaçmigt1r!Sivas öyle canhdir ki, Mazhar Müfit hatira defterine bir not dügüyor

Siyasi gansuniz da bäyle giderse, istikbale büyük ümitlerle bakmamakve baglanmamak için hiçbir sebep kalm1yor.14

Karabekir'in, Sivas'taki ordu kumandam Albay Selahattin Bey'denistedigi gekilde muazzam bir kargilama...

Ama 4 Eylül'de açilan Sivas Kongresi'ne katilim, kargilama kadarparlak degil! Her livadan üç kiqi seçilmesi hesablyla, Sina Akgin'e göre,120 kipinin katilmasi gerekirken, salonda sadece 38 delege vary15

13. Karabekir, a.g.e., sf. 159, 168-17|.

14. Mazhar Müfit Kansu, a.g.e., sf. 203-207.

I5. Sina Akyin, a.g.e., sf. 515.

80

Fakat "Kongre" ve "Heyet-i Temsiliye" kavramlarmm siyasi ve moral

gücü o kadar yüksektir ki, katilmun sayisal azhgi önem tagumyor! Bu38 kigi Istanbul'daki hiikümeti dügürecek, Meclis'in yolunu açacaktir!

Istanbul basmmda Kongre'ye dair tek satir yok! Çünküsansür var!

Mustafa Kemal'in Sivas'ta açacag1 telgraf savagi sonunda Damat Feriddevrilip Kuva-yi Milliye'ye yakm Ali Riza Papa hükümeti kurulduktan

sonta, bir ay gecikmeyle, 2 Ekim'den itibaren Istanbul basmmda SivasKongresi haberleri çikacaktir!

Kongre'nin ilk günü Mustafa Kemal, gizli oylamada, üç muhalife kar-g135 oyla "reis" seçiliyor.

"Reis Paga" (Mustafa Kemal) aç14 konugmas1 yap1yor. Özetiyöyle:• Milletimix âdil bir bang umuduyla Mondios Mütarekesi'ni imzala-

migti. Hâlbuki Ïtilaf Devletleri'nden cesaret alan Yunan zalimleri cana-varca facialar yap1yor Dogu'da ErmenilefKizilirmak'a kadar yay1lmak

için gimdiden katliam siyasetine baglad1. Pont s hayalinin tahakkuku-na çaligihyor. Adana, Antep, Marag, Konya havalisine kadar Antalya

bölgesi iggal edildi, Trakya'yi da iggal bölgesine kattilar.• Hilafet ve Saltanat bogucu bir iggal altmdadir, devletin kalbinin at-

tigi Îstanbul'da yabanc1 tahakkümü kurulmuytur. Merkezî hükümet bü-

tün bunlara katlanmig, tarihte misli görülmedik gekilde âciz ve zay1f

kalmig, bu hâl, milletimizi giddetli bir uyamga sevk etmigtir...• Îtilaf Devletleri'nin haksiz tecavüzleri ve hükümetin âcizligi kargi-

smda milletimiz teykilatlamyor, Doguda Ermenilerm vahget ve zulmü-

ne sahne olmug hudut vilayetlerimiz milli namus ve istiklâli kurtarmak

için Müdafaa-i Hukuk gibi milli cemiyetler kurmuglardir.• Ï)amatFerid hükümeti milleti bogmak, ortak milli baglan kirmak

ve bu suretle milleti daima maglup göstermek gibi, ancak dügmanlan-m1zm menfaatine yarayan çirkin hareketlerde bulunnyor. Milli tarihi-mizde pek gaibeli bir hükümettir.

• Milletm tamamen yardimcisi olan namuskâr.ordu, hükümetin baz1

hatalarmi önlüyor.• Erzurum Kongresi'nde ahnmig hiçbir gizli karar yoktur; bütün ka-

rarlar ilan edilmigtir. Erzurum Kongresi Dogu Anadolu'yu kapsiyordu,Sivas Kongresi bütün ülkeyi temsil ediyor. Bu sese kulak verilmeli, il-

li Meclis (Mebusan) bir an önce toplanmahdir. Anayasa'ya aylon o -

rak Meclis'i toplamayan hükümet milli emellere aykin yabanci telkin-lerine boyun egiyor. Buna kargi Erzurum ve Sivas kongreleri milliruhu

temsil ediyor...16Kongre bagkam s1fat1yla Mustafa Kemal, "ilk is olarak" kongrece pa-

digaha bir"arîze" (sunug)telgrafi çekilmesini istiyor. Telgraf taslagi gö-

rügülürken, Rauf Bey, "Padigahm müsaadesi ile..." ifadesine itiraz edi-

yor,"biz burada padigahm müsaadesiyle degil, milletin arzusuyla top-

16. Tam metin için bkz. Nutuk, Vesika 54.

81

land1k" diyor. Denizli delegesi SükrüBey de henüz kimden yana oldu-gubelli olmayan padigaha gönderilecek "sunug"ta "pek tâzimkâr veubudiyetkâr" yani fazla yüceltici ve kulluk ifade eden bir dil kullaml-

mamasim istiyor Bekir Sami Bey ise "biz Halife'nin pahsma ve maka-

mma daima tâzimkâr, hürmetkâr ve sadik olacagiz" diyor.17

Sonunda kabul edilen metinde, memleketin içinde bulundugu fecidurum anlatihyor, Damat Ferid'in "Muhammed ümmetine kan anla-

ta hükümetinin milli iradeye dayanmadigi", seçimlere gidilerek Me-busan Meclisi'nin açilmasi gerektigivurgulatuyor. Hilafeti, vatam vemilleti müdafaa için kararh olduklarim, padigaha "sadakat

ve ubudi- I

yeti teyit etmeyi dinî ve milli bir vazife" saydiklaruu da belirten birtelgraf1 çekiyorlar.

Kongre'deki önemli olaylardan biri de üyelerin yemin etmesidir.Uzun tartigmalara yol açan yemin taslaklarmda "siyasi ihtiraslardan

ve particilikten" uzak durma, "Ittihat ve Terakki'yi ihya etmeye çaby-mama" gibi taahhütler var. Buna evvela Mustafa Kemal Papa kargi çi-kiyor, gayenin saglanmasma kadar zaten firkacihk (particilik)fikrm-den uzak duracaklarim ama tâ Mebusan Meclisi'nin açiligma kadar si-yasetin böyle bir yeminle yasaklanmasmi dogru bulmadignu anlatiyor.Sonunda, çahsi çikarlardan, siyasi ihtiraslardan uzak durmak, sadeceülkenin kurtulugu için gayret etmek, "Îttihat ve Terakki'nin ihyasi içinçahqmamak" geklinde bir metin üzerine bütün üyeler yemin ediyor.Kamuoyunda Îttihatçi zannedilmelerini önlemek için de yemin metni-nin gazetede yaymlanmas1na karar veriyorlar. Yemin yap11diktan son-ra Reis Paya (Mustafa Kemal), "açilacak Mebusan Meclisi'nde tegek-kül edecek partilere mensup olabilecegimiz tabiidir" diye açiklama

yap1yor 18

Belli ki Mebusan Meclis'inde siyasi bir grup kurmay1hesaphyor.Kongre'de Ittihatçihgui hem de yeminle reddedilmesi siyaseten özel-

lilde önemlidir ÇünküÌtilaf Devletleri Kemalist hareketin de Ittihatç1ol-masmdan kugkulamyordu; yeminle bu kugkular giderilmek, 1stanbulve

ltilaf Devletleri yumugattlmak isteniyor. Îttihat ve Terakki'nin halk üze-rindeki kötü izleniminden de Kemalist hareket kendisini armdmyor.

Milli Mücadele, Ittihat ve Terakki'nin asker ve sivil alt yap1s1 tarafm-dan hazirlandigi için,19 yeminle Ittihatç1hktankopmak, bütün inisiyati-fin ve moral megruiyetin tamamen Müdafaa-i Hukuk yani Mustafa Ke-mal tarafma geçmesi anlamma da geliyordu. Hareketin ileride CHP'yedönügmesi kolay olacak, kalan Ittihatçilar tasflye edilecekti.

17. "Pek tâzimkârane ve ubudiyetkârane bir lisan kullanmamallyiz.", bkz, Ulug igdemir,Si-vas Kongresi Tutanaklan, Türk Tarih Kurumu, l999, si 13-14.

18. Ulug igdemir,a.g.e., sf. 3-5, 22.

19. Erik JanZürcher, Milli Mücadele'de ittihatçihk, Baglam Yayinlari, istanbul,1987.

82

Erzurum bagka, Sivas bagka!

Mustafa Kemal Paga'nm stratejist yönünü anlamak için, Erzurum ve

Sivas kongreleri arasmdaki "ince farklar" önemlidir.Tarihçi Sina Akyin'in belirttigi gibi, Erzurum ve Sivas kongrelerinde

Mustafa Kemal'in konugmalarmda önemli "stratejik" farklar vardir:• Erzurum Kongresi'ni açig konugmasmda Mustafa Kemal Paga,

dünyamn genel bir haritasuu çizmig, Ingiliz emperyalizmine kargi Bol-geviklerin hareketlerine ve Islam dünyasmdaki hareketlenmelere dik-kat çekmig, emperyalizmin zaaflarmi anlatmigt1. Sivas'taki konugma-smda ise bunlar yok, hatta Akgin'in deyimiyle, "ItilafDevletleri'ni daha

çok gözetir gibi bir tavir" ahyor, mesela itilaf Devletleri'ni hedef alanifadelerin bildiriye girmesmi engelliyor, hedef olarak Yunan ve Ermenimeseleleri üzerinde duruyor

• Bunun yanmda Sivas'ta daha radikaldir, Istabul hükümetine kargi

çok daha serttir, iggallere karei direnmek konusunda daha kapsamhkararlar almir. Hâlbuki Erzurum'da Îstanbul hükümetinin zaaf ve acziçinde oldugunu ifade etmekle yetiniyor, hükümeti erkenden kargisma

almak istemiyordu.• Erzurum'daki konugmasmda ordu faktöründen bahsetmeyen, ken-

disi de üniformasmi çikararak konugan Mustafa Kemal, Sivas'taki ko-

nugmasmda ise, "milletin

ve kudret-i milliyenin tamamen yardimcisi

olan namuskâr ordumuz"un Istanbul hükümetlerini uyardigmi, bu ge-kilde bazi zararlan önledigini belirtiyor.20

Bu farklar Sivas Kongresi'nin 11 Eylül'de yaymladigi sonuç bildiri-sinde,

"beyanname"sinde açikça görülür:• Bildiride vatanm smirlan tespit ediliyor: Mondros Mütarekesi'nin

imzalandigi siradaki smirlar içinde Îslam ekseriyetinin bulundugu Os-manh topraklan... Dört buçuk ay sonra kabul edilecek olan Misak-iMilli'nin temeli burada atihyor. Bu smirlar içindeki Müslüman unsurlar

birbirine karg1 hürmet ve fedakârhk hisleriyle dolu, irkî ve sosyal hu-kuk ile çevre partlan baktmmdan tamamen öz kardegtirler. Harsî (kül-türel) ve medeni üstün1ük Müslümanlara ait bulunan bu topraklardabölünme nazariyeleri geçersizdir, bu topraklann üzermdeki tarihî, ir

^,

dinî ve cografihukukumuza aykin girigimler kabul edilemez.• Osmanli camissinm bütünlügü, milli istiklâlin temini, hilafet ve

saltanatm dokunulmazhgi için Kuva-yi Milliye'yi âmil ve irade-i milliye-

yi hâkim lolmak esasi kesindir...• Bildirinin çok önemli bir özelligi de, Istanbul hükümetinin megru-

lugunu tartigmaya açmasidir: Milletlerin kendi mukadderatuu tayin et-tigi bir çagda, Îstanbu1hükümetinin milli iradeye dayanmayan kararla-

20. Sina Ak.§in'inbu önemli analizi içln bkz. istanbul Hükümetieri ve Milii Mücadele,sf. 5 I5-5 I7.

ri, ülke içinde de digmda da geçerli olamaz! Onun için bir an bile gecik-meden Milli Meclis yani Osmanh Mebusan Meclisi toplantlya çagrilma-hd1r, milletin mukadderatma meclis karar vermelidir. (Bu maddeye da-yanarak Mustafa Kemal'in yaptigt girigimlerle Damat Ferid hükümetidügecek, Ankara'da toplanacak Meclis'in yolu açilacakt1r.)

• Bildiride "Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti"nin ku-ruldugu, tüzügünün kabul edildini belirtiliyor. Art1k Milli Hareket, par-

ç parça direnigler ve bölgesel cemiyetler olmaktan ç1kmig, merkezî veülkenin tümünü kapsayan bir teykilat haline gelmigtir.

• Bildirinin Erzurum'a göre çok önemli bir farki da, Ege'de iggallerekarg1 baglayan silahh milli direniëleri, "mücahedât-i milliye" olarak ni-

telemesi ve vatanm kurtulugu için silahh "müdafaa

ve mukavemet"in

megru oldugunu ilan etmesidir! Bildirinin beginci maddesinde muhte-mel iggallere kargi "her türlü tedbirlerin ve kararlarm almdigmm" belir-tilmesi de aymniteliktedir. "Istiklâl Savagi"nm ilamdir bu ifadeler!

• Bildiride "manda

ve himaye" terimleri geçmiyor, kabul veya ret yo-lunda bir ifade yok. Erzurum Kdngresi bildirisinin 7. maddesindeki hü-küm burada da tekrarlamyor, özetle:

"Milletimiz insanî, asrî gayeleri yüceltir ve fennî, smaî ve iktisadî hâlve ihtiyaçlarimizi takdir eder... Bunun için devlet ve milletimizin dahilîve haricî istiklâli ve vatamm1zm tamamiyeti korunmug kalmak kaydiy-

la... Milliyet esaslanna riayetkâr ve memleketimize karg1 istila emelleri

beslemeyen herhangi bir devletm fennî, smaî ve iktisadi muavenetini

(yardimmi)memnuniyetle kargilanz..."21Bildiri bütün yurda, ordu karargahlarma, vali ve kaymakamlara bil-

dirilecek fakat Sadrazam Ferid Paga'ya gönderilmeyecektir! Çünkübi-razdan gärecegimiz gibi, Mustafa Kemal radikal bir kararla Istanbulhükümeti ile bütün ilighileri kesecek, bunun üzerine Damat Ferid çe-kilmek zorunda kalacaktir. O durumda Vahideddin, Milli Mücadele'yesempati ile bakan Ali Riza Paga'ya hükümet kurma görevini verecek ve

i bildiri 4 Ekim'de yeni sadrazam Ali Riza Paga'ya da gönderilecektir.Bildirinin 7. maddesindeki "istila emeli beslemeyen herhangi bir

devletin yardum..." söylemi, manda tartigmalan bakmundan önemlidir.Manda tartigmalannda kavramlar aç1k ve net degildir. Genelde, "man-

da", "himaye"Ve

"müzaheret" terimleri eg ya da çok benzer anlamdakullamhyor. "Muavenet" terimi ise, sirf ve yalm bir "yardim" anlammdakullamhyor. Müzaheret ve muavenet kelimelerinin ikisi de sözlük an-lamlarmda "yardim" demek oldugu halde, manda tartlymalarmda, ke-sin olmamakla birlikte, böyle bir terim farki görülüyor.22

21. Sivas Kongresi bildirlsinin tam metni: Atatürk, Nutuk, Vesika 130; Kâzim Karabekir,istiklalHarbimiz, sf. 201-202.

22. Prof. Metin Ayigigi, Kurtulug Savagi.Sirasmda Türkiye'ye Gelen AmerikanHeyetieri, Türk Tarih Kurumu, 2004, sf. 9, 54.

I

84

Kongre bildirisinde, "himaye"

ve"müzaheret" kelimelerinin degil,

yalm yardim anlammdaki "muavenet" kelimesinm kullamlmig olmas1önemlidir.

Erzurum Kongresi'nde seçilmig 9 kipilik Heyet-i Temsiliye üyelerininsayisi, Sivas Kongresi'nde yeni üyelerle 1Tye ç1kanhyor, tabii MustafaKemal yine bagkan seçiliyor. Amerikan mandasim savunmuy olan RefetPapa, Bekir Sami ve Kara Vâsif beyler Heyet-i Temsiliye'de vardir. HocaRaif Efendiile Nakgi SeyhiFevzi Efendi'nin de üyeligi devam ediyor.

SimdiSivas Kongresi'ndeki.manda tartigmalarma ve Mustafa Ke-mal'in tavnnabiraz yakmdan bakahm.

Sivas'ta manda tartigmalanHalide Edip'in mektubunda bahsettigi Anigrikah gazeteci Edgar

Browne önceden Sivas'a gelmig, Mustafa Kemal'le bir görügme de yap-migtir. Browne, Amerikan Chicago Daily News gazetesinin Avrupamuhabiridir, geligmeleri izlemesi için Türkiye'ye gönderilmistir. HalideEdip Browne'un Sivas Kongresi'ni izlemesini yararh gördügli için onuSivas'a yänlendirmig, Mustafa Kemal'e de haber vermigtir. Sivas'a gelirken Ankara'da Ali Fuat Papa íle de gärûqen Browne, Türk milli hareke-tinin hakhhšma inamyor. Sivas'ta 18 gün kaldiktan sonra Istanbul'a dö-nerek Kemalistler lehine yazilar yaymlamaya, Türk hareketini Bati'yatamtmaya baglayacaktir.23

Mustafa Kemal 2 Eylül'de Sivas'a geldigi zaman onuruna verilen zi-yafette Browne da bulunmug, Milli Hareket'e baçanlar dilemigti.24

Browne gazeteci olarak Kongre'deki manda tartigmalanm da takipediyor.

Manda tartigmalari 8 Eylül günü, 1stanbuldelegelerinden Ismail FazilPapa (Ali Fuat Paga'nm babasi), Bekir Sami Bey ve Îsmail Hâmi Danig-mend Bey'in sunduklan önerge.ile baghyor... Önergede25 imza vardir! 38delege ile toplanan Kongre'de, 25 imzah Amerikan mandasl önergesi!

Manda önergesi verilince ilk sözü alan Mustafa Kemal, Amerikah ga-zeteci Browne'la görügtügünü anlatiyor; Browne'un kendisine "Ameri-ka'nm Türkiye'yi manda altma almayi kesinlikle kabul etmeyeceši ,

çünkü Amerika'mn bir özgürlük ve demokrasi ülkesi oldugunu, bir mil

leti esir edemeyecegini" söyledigini anlatiyor.25Kemal Papa direkt kargi çikm1yor ama "Amerika manda istemiyor,

siz ne istiyorsunuz" demeye getiriyor; "durumu incelemek için" oturu-ma on dakika ara veriyor. Bu arada, delegelerin egilimlerini ögrenme-

23. Salahi Sonyel, I, a.g.e., sf. 13I, dn. 50.

24. SarniÕnal,Hi.isrev Gerede'nin Anilarr, sf. 73.

25. Salahi Sonyel, a.g.e., I, sf. 131.

85

leri için Mazhar Müfit ve Hüsrev Sami'yi görevlendiriyor. Onlarm getir-digi bilgiye göre, Istanbul delegeleri manda yanhsi, ama Anadolu dele-geleri kargi...

On dakikahk aradan sonra konugan Istanbul delegesi Kara Vâsif et-kili bir dille Amerikan mandasmm ülke lehine olacagmi savunnyor.Bursa delegesi Macit Bey mandamn ne oldugunun tartigilmasmi isti-

y . Bagkanhk kürsüsündeld Mustafa Kemal ileri sürülen görügleri iki

y altmda topluyor:• Devletin iç ve dig bagimsizhšmdan vazgeçilmesi mi kastediliyor?• Devletin ve milletin zararh dig baslalara kargi direnmesi için bir

yardima ihtiyaç duyuluyor mu, duyulmuyor mu?Bunlarm komisyona havale edilerek incelenmesini istiyor.Söz alan Bekir Sami Bey, Îsmail Fazil Papa ve Ismail Hâmi Danig-

mend de Amerikan mandasma ihtiyaç oldugunu savunuyor; söyledikle-ri, ayani yukari Halide Edip'in, Ismet Bey'in, Îzzet Pa.ya'nm, Bekir Sa-mi'nin Erzurum günlerinde gönderdigi mektup layihalardaki gerekçele-rin ayms1.

Erzurum delegesi Hoca Raif Efendi, "nurlu yüzü ve beyaz sang1ile"26 söz ahyor:

"Bizim hedef ve gayemiz tam bagunsizhk olup, yoksa qu veya budevletin himayesi altma girmek gibi istiklâle aylor1 olan ve manda de-nilen ve bazilan tarafmdan ismi degigtirilerek 'müzaheret' adi verilen,her ne olursa olsun istiklâlimize dokunan geyler degildir!"

Raif Hoca'mn uzun konugmasi havay1 manda aleyhine çeviriyor, fa-kat Refet Bey (Paga) öyle bir konugma yap1yor ki, tekrar manda fikrigüçleniyor. Tartigma uzuyor...

Ve Bagkan Mustafa Kemal, çmgiragi çaldinyor, oturumu erteliyor.

Oturum açildigmda Bursa delegesi Ahmet Nuri Bey, "ya ölürüz, yaistiklâl-i tam sahibi oluruz" diyerek bitirdigi uzun bir konugmayla man-daya karg1 çik1yor... Reis Papa (Mustafa Kemal) oturumu kapatlyor:

- Vakit geçti, yarm saankide toplanmak üzere Celseyi tatil ediyorumTabii bütün gece mandatartigmalanyla geçiyor.Mazhar Müfit Kansu, Cumhuriyet devrinde yazdig1 hatiralarmda bir

olay1 anlatir: Sivas Kongresi s1rasmda Mustafa Kemal, kendi odasmdabazi arkadaglanyla konuquyor, mandacilarm "ümitsiz, hasta insanlar,eenebi iggal baslosi kargismda cesaret ve ümitlerini kaybetmig insan-lar" oldugunu söylüyor. Hikmet isimli bir Tip talebesi odaya giriyor:

- Pagam! Delegesi bulundugum tibbiyeliler beni buraya istiklâl da-vamizi bagarmak yolundaki çahymalara katilmak üzere gönderdiler.Manday1 kabul edemem! Eger kabul edecek olanlar varsa, bunlar herkim olursa olsun giddetle ret ve takbih ederiz, suçlanz! Farzt muhal,siz kabul ederseniz sizi de reddeder, Mustafa Kemal'i vatan kurtancisi

26. Sami Önal,Hüsrev Gerede'nin Anilari, sf. 47.

86

degil, vatan batincisi olarak adlandaririz.ve tel'in ederiz...Mustafa Kemal bu ategli gence heyecanh bir sesle uzunca bir cevap

veriyor ve sözlermi "Ya istiklâl, ya ölüm" diye noktahyor. Tibblyeligenç de müsterih oluyor, "Varol pa.yam" diyor.27

Ama Mustafa Kemal Kongre'de böyle bir konugma yapmiyor. Buategli gencin de neden Kongre'de sessiz sedasiz kaldigmi bilmiyoruz;Kansu bir bilgi vermedigi gibi, tutanaklarda da yok.

Ertesi gün Kongre açildigmda Rauf Bey "manda isteyenleri sustura-cak ortalama bir çözüm yolu buluyor".28 Erzurum Kongresi'nde "dev-

let ve milletimizin iç ve dig istiklâli ve vatanmuzm tamamiyeti mahfuzkalmak kaydiyla, memleketimize karg1 istila emeli beslemeyen herhan-gi bir devletin fennî, smaî ve iktisadî yardimmi memnuniyetle kargila-riz" diye karar almdigru hatirlatarak gu öneride bulunuyor·

Simdibu yardmu Amerika'dan istememiz uygun görülüyor. Amerikada buna talip oluyorsa, kanaatimce bunun aç1kça ifadesinde bir mahzurolamaz...29

Rauf Bey'in teklifi ittifakla kabul ediliyor. Mustafa Kemal, Rauf Bey,Ismail Fazil Papa, Ismail Hâmi ve M. Sükrü'nünimzalanyla AmerikanSenato Bagkam'na dilekçe gönderilerek bir aragtirma kurulu (tahkikheyeti) gönderilmesi isteniyor.

Mazhar Müfit göyle yaz1yor: "Muhakkak ki, bugünkü neticeyi almak-

ta Rauf Bey'in büyük himmet ve rolü oldu."30Amerikan Cumhurba.ykam Wilson'a hitaben yazilan mektupta, "ta-

rafsiz devlet sifatiyla" Amerikan Senatosu'nun, barig antlagmasmdanönce bir heyet göndererek, ülkenin "her kö esini" ziyaret edip halkmistekleri konusunda inceleme yapmas1 talep ediliyor, bu kararm "SivasMilli Kongresi tarafmdan oybirligiyle ahndigi" belirtiliyor. Mektubu Re-is Mustafa Kemal Papa ile birlikte Rauf Bey, Mehmet Sükrü Bey vemandayi hararetle savunmuy olan ÎsmailFazil Paya ile Ismail HâmiBey imzahyorlar. Mektubun Amerika'ya ulagtini guradan bellidir ki, birsureti Anadolu'da incelemeler yapacak olan General Harbord'un dos-yasmda da bulunuyor.31

Atatürk 192Tde okudugu Natuk'ta buna "ortalama bir çare" diyor."Amerika'da senelerden beri aleyhimize yap11makta olan menfi propa-gandalarm dogurdugu akimlan düzeltmek" amac1yla Amerika'dan bir

27. Mazhar Müfit Kansu, a.g.e., sf 220.

28. Salahi Sonyel, a.g.e., I, sf. |34.

29. Rauf Bey'in konusmasinin tam metni için bkr Cehennem Degirmeni, sf. 269-270.

30. Mazhar Müfit Kansu, a.g.e., sf. 250.

3 I. Bkr. Atatürk'ün Bütün Eserleri, KaynakYayinlari, istanbul,2003, cilt 3, sf. 377.

87

iI

inceleme heyetinin istendigini, bu mektubun yazildigmi hatirladiguu,

ama gönderilip gönderilmedigini hatirlamadigmi, esasen önem de ver-I medigini söylüyor.32

Ama aslmda çok önem veriyordu, t1pki Bolgeviklerle iliekilere deI çok önem verdini gibi. Hatta Amerikah General Harbord'la görügtü-

gündeAmerikan mandasmi dügündügünü bile söyleyecekti!

Mustafa Kemal ve mandaustafa Kemal'in Sivas Kongresi'nde dikkat çeken tavri, birkaç ar-

kadaylyla özel olarak konugurken manda aleyhine giddetli ifadeler kul-

lansa da, Kongre'de mandaya karyl bir konugma yapmarug, bir çilogta

bulunmamig olmasidir! Kongre tutanaldarmda mandaya kargi ç1kan birkonugmas1 yoktur 33

Tarihçi Prof. ÖmerKürkçüoglu da gunlari yazlyori

Sivas Kongresihde Amerika.n mandasi konusu tartigildigmda ve so-

nunda bu amaçla Birlegik Amerika'dan bir heyet davet edilmesi kararlay-tirildigmda, Mustafa Kemal, bag1msizhktan yana olmasma raimen buna

karg1 agirhšmi koymamigtir."

Tarihçi Sina Akgin de Mustafa Kemal'in Sivas Kongresi'nde manda-

ya kary1 "esash bir çikigta bulunmadigma" dikkat çekiyor. Hatta Ak-gin'e göte, Mustafa Kemal, Amerikah General Harbord'la Sivas'ta yapti-

i görügmede, amacmm "Osmanh Devleti'nin bütünlügünü tarafsiz bir

devletin ve tercihen Amerika'nm mandasi altmda korumak oldugunu"

söylemigtir; bunu Harbord kendi ülkesine gönderdigi raporda yazlyor

ve Sina Akgin Harbord'un yatulm1g olmasim güçlü bir ihtimal olarak

görmüyor 35

Gerçekten Amerikah General kendi ülkesini niye yamltmak istesinki?..

Mustafa Kemal'in Erzurum Kongresi'nde de manda fikirlerine kargibir çilogi olmanugti. Natuk'ta okudngumuz giddetli manda kargitt hava,192Tdeki söylemidir. 1919'da ise Mustafa Kemal'in gözettigi bagkadengeler vardir. Bunlardan biri, Amerika faktörüdür.

Sivas Kongresi'nin ilk günlerinde Mustafa Kemal'in gazeteci Brow-

ne'a söyledigi sözler bu baglamda önemlidir. Resmî sifat ve yetkisi ol-

madig1m belirten Browne, Mustafa Kemal'e soruyor; Sivas KongresiAmerika'yi bir çegit mandayi kabule davet eden bir karar alacak nu?..

32. Nutuk, sf. 77 Flektup Amerikan heyetine iletilmek üzere gazeteci Browne'a verilmig-

cir, Zeki Sarihan, a.g.e., ll, sf. 95.

33. Bkz. Ulug Igdernir,a.g.e., manda tartigrnalarinin yapildigL sayfalar: 32-34, 47-55; ayricabkz. Atatürk'ün Bütün Eserleri, Kaynak Yayinlari, Istanbul,2003, cilt 3, sf. 321-353.

34. ÖmerKürkçüogtu, Türk-ingiliz iligkileri,sf. 108.

35. Sina Akyin, a.g.e., sf. 53 I-532.

88

AfustafaKemal "evet" cevabim veriyor ve arkasmdan kongre böyle birgey isteyecek olursa Amerika'mn bunu kabul edecegine dair garantivermesini istiyor. Browne ülkesinin bunu kabul edecegine pek güven-medigini söylüyor. Bunun üzerine Mustafa Kemal Pa.ya, elinde bäylebir garanti olmadan, Türkiye'nin yabanci bir devletin yardmum istedi-giniaç1klamak sorumlulugunu üzerine alamayacagm1belirtiyor.

Sivas Kongresi'nin kararmda da manda ve müzaheret gibi kavramla-ra yer verilmiyor, sadece, "istila niyeti olmayan herhangi bir devletinyardmn"ndan bahsedilerek Amerikan Senatosu'ndan bir inceleme he-yeti isteniyor. Ama zaten Wilson'un emriyle kuruldugunu gärdügümüzAmerikan inceleme heyetierinden General Harbord bir.gün önce, 7 Ey-lül'de Haydarpaga'dan yola ç1krugty, 20 Eylül'de 46 kipilik bir heyetleSivas'a gelecek ve Mustafa Kemal'le gärügecektir. Mustafa Kemal Har-bord'a ve heyetine çok önem verecek, hatta Ïgndi imzas1yla uzun biryaz1h belge, bir muhtira da verecektir, Harbord'a...

Natuk'ta Amerikan Senatosu'na yazilacak mektubu õnemsemediginibelirtmesi 192Tdeki siyasetidir; Sivas'ta Harbord'u son derece önem-semig olmast ise 1919'daki siyasetidir!

Amerikah Harbord'la görügmeBagkan Wilson'un Anadolu, Kafkasya ve Ermemstan'da incelemeler

yapmak üzere kurdurdugu General Harbord ve kalabahk heyeti 20 Ey-lül'de Sivas'a geliyor, tärenle kargilamyor. Vali ve kumandanla görüg-tükten sonra Harbord, yanmda iki Amerikan generali oldugu haldeMustafa Kemal'le görügüyor. 3-4 saat süren görügmede Rauf Bey, BekirSami Bey ve Rüstem Bey vardir.

Rüstem Bey ilginç ve önemli bir gahslyettir. Polonya kökenlidir, asiladi Alfred Bilinski'dir. 1882'de Osmanh hizmetine girdikten sonra Müs-lüman olmug, Osmanh diplomasisinde önemli görevler yürütmügtür.1914'te Osmanh'mn Washington büyükelçisidir. Bu dönemde Amerikanbasmmm Türkiye aleyhine yaymlarma karg1 mücadele etmig, ABD'ninzencilerine kargi tutumu ve Filipinler'de halka yaptiga baslolan hatirla-tarak Türkiye'de bunlann hiç birinin olmadigim anlatmigtir. Wilsonçok sert bir mektup yazmig, bunun diplomatik nezakete aylon görül-mesi üzerine özür dilemesi istenmig, ama o äzür diÏemeyerekistifaedip Türkiye'ye dönmüg ve Milli Hareket'e katilnuptin Heyet-i Temsili-ye'nin dampman üyesidir, Mustafa Kemal'le Ankara'ya gelip "BirinciMeclis"te üye olacaktir."

36. Jaeschkeve Kinross'tan aktaran Prof. Metin Ayisigi, Kurtulug Savagi SirasindaTürkiye'ye Gelen Amerikan Heyetieri, sf. 45-46.

37. Abdullah Özkan,A'dan Z'ye Kurtulug Savagi ve Atatürk Dönemi. Boyut YayinGrubu, istanbul, 2005, sf. 26.

89

Rauf Bey ve Rüstem Bey çok iyi Ingilizce bilmekle beraber, görüg-mede tercümanhgi, Harbord'la beraber gelen Robert Kolej ögretmeniHüseyin Bey yapiyor.

Mustafa Kemal, Harbord'la yapt1g1 görügmenin içeriginin "mah-

rem" (gizli)kalmasmi tercih ediyor. 13 Ekim'de Taseir-i Efkâr gaze-tesinin sorularm1 cevaplandmrken, Harbord'la ne görügtügünü açik-lam1yor.

utuk'ta da bu görügmeden çok losa bahseder, içerigi hakkmda biraçiklama yapmaz; sadece iki paragraf halinde, Amerikah General'in"bazi

garip suallerimn de" oldugunu, mesela "bir millet istiklâl mücade-lesinde.azimliyse bagarih olur, ama ya bagarih olamazsa?" diye bir sorusordugunu kendisinin de qu cevabi verdigini belirtir:

Ya bayanh olamazsa demek, o milletin ölmüg olduguna hükmetmekdemektir. Binaenaleyh, millet hayatta kaldikça ve fedakârca tegebbüsü-ne devam ettikçe, bayansizhk söz konusu olamaz.

Natuk'ta, Atatürk, Harbord'un bu sualinden asil maksadmm ne ola-bilecegini aragtirmak istemedigini, verdigi cevabi Harbord'un da tak-dirle kar 11adigru anlatar."

Nutuk'ta, Harbord'la görügmesinde Amerika'dan yardun istediginedair bir igaret yoktur. Hâlbuki Harbord'la görügtügünün ertesi günüKarabekir'e çektigi telgrafta, Harbord'la "3-4 saat kadar mahrem" birgörügme yaptigmi, Kuva-yi Milliye hakkmda bilgi verdigini, azmhklar

ve Ermeniler konusunda görüglerini anlattigim, onlara karg1hiçbir kö-tü niyetlerinin olmadigru belirttigi söylüyor. "Muavenet ve müzaheret"konusunda da görügüldügünü kaydeden Mustafa Kemal, Harbord'agunlan söyledigini belirtiyor:

Tarafsiz ve kuvvetli bir devlet ve milletin, Sivas bildirisinin birincimaddesine uygun olarak, (devletinbagimsizhgi, vatanm bütün1ügü mah-

fuz kalmak partlyla) muavenetine (yardunma)ihtlyacmuzi itiraf ve bunumemnuniyetle kabul ederiz...

Mustafa Kemal, Karabekir'e çektigi telgrafm devammda, Harbord'un"bütün milli tegebbüs ve harekâtimiz1 takdir ettigini" ve "Bir Türk ol-saydim ben de ancak bu suretle hareket ederdim" dedigini yaz1yor. Gö-rügmede Harbord, Erzurum'da 40 bin kipilik bir askerî kuvvet olugtu-ruldugu, Türklerin Ermenilere saldiracagi, Panturanizm davasi güdül-dügü yolundaki söylentileri de sormug, Mustafa Kemal bunlarm "külli-

yen asil ve esasi olmadigmi, bütün dogu illerimizdeki kuvvetlerimizin

38. Zeki Sarihan, a.g.e., II, sf. 168.

39. Nutuk, sf. I 15.

\|

90

10 bin kigi oldugunu" söylemigur.40 Mustafa Kemal Harbord'la görüg-mesinde "Türkiye'nin Bolgevik olmayacagini" da vurgulamigtir.41 Bol-geviklerle görügürken tabii farkh bir dil kullanacaktir.

Mustafa Kemal, aynca, 15 Ekim'de bir Amerikan haber ajansma yap- i

tigi açiklamada, milliyetçilerin tarafsiz bir devletin yardiminm zarureti-

ne inandiklarmi, Amerika'nm Türkiye'ye yardim yapabilecek tek devletoldugunu, öbür devletlerin entrikalarla Türkiye'yi zaafa dügürdügünüsöylüyor.42

Harbord Sivas'tan Erzurum'a, oradan Kafkasya'ya gidecektir. Musta-fa Kemal, Harbord'un istegi üzerine uzun bir "muhttra" yazacaktir. 24Eylül tarihli "Mustafa Kemal Paga" imzah muhtira, Kafkasya dönügüSamsun'da Harbord'a iletilecektir. Muht1ra, uzun bir metindir, 48 pa-ragraftir, on maddeden olugur. Mondros Mütarekesi'nden sonra ItilafDevletleri'nin Türkiye'ye davram§larmm heta Wilson prensiplerine

hem Mütareke hükümlerine aykin-oldugunu anlatlyor. Hilafet ve salta-

natm merkezi olan Istanbul'un "gaddarca

ve ezici bir gekilde itilaf Dev-letleri tarafmdan iggal edildigini" hatirlattyor.

Rum ve Yunan emellerinive iggallerini belirtiyor. Anadolu ve RumeliMüdafaa-i Hukuk Cemiyeti hakkmda bilgi veriyor, "gayemiz temizdir,Îtilaf Devletleri aleyhine saldirgan niyetlerden uzagiz" diyor. Ferit Papahükümetinin kötülüklerini, millete dayanmadigim, Türkiye'nin Bolge-vik olmayacagmi anlat1yor, ÎngilizBinbag1 Noel'in Kürtçülük faaliyetle-rini elegtiriyor, Türklerle Kürtlerin arasm1 açmamn büyük felaketlereyol açacagmi vurguluyor. "Merkezi Erivan'da olan Ermeni Cumhuriye-ti'ne kargt dügmanca hiçbir niyetimiz yoktur" diyor. ÎngilizlerinErme-nileri Müslümanlara kargi tahrik ettigini, "Ermenistan'daki bahtsizMüslümanlann" zulme ugradigim belirtiyor.

Avrupahlann "Türkiye'de haklannm bilincinde ve bunlan müdafa-

aya haz1r bir millet oldugunu" görmemekle büyük hata iglediklerini,"bize ölü bir memleket ve kansiz bir millete laylk olan muameleyi" uy-guladildanm vurgulayan Mustafa Kemal'in Harbord'a gönderdigi "muh-

tira"dan bazl ilginç politik cümleler:

Bizim kaderimizle ilgili kesin kararlarm Amerikan Meclisi kararlar a ,

ve görüglerine tâbi olmas1 da bizim için gükredilecek bir geydir...Amerikahlann insanî kararlan sayesinde devamh ve tam bir bangm

kurulmasi için lüzumlu ortamm bulunabagma dair sarsilmaz bir güvenbesliyoruz. Hiç güphemiz yok ki, medeniyet, hak ve adaleti temsileden Amerikan milleti ve Amerikan Meclisi tertemiz kalpli Türk halki

40. Telgraf metn için bkz. Kâzim Karabekir, istiklal Harbimix, sf. 2l0-2l.I, ATTB, sf.

80-81.

4 I. Zeki Sarthan, a.g.e., li, sf. 124.

42. BilalSimgir,IngilizBelgelerinde Atatürk, I, sf. LXV, \70.

91

ve onun medeniyete baglihk derecesi hakkmda yeterli derecede ay-

dmlanmigtir...

Avrupa kuvvetlermin entrikalan, istiklâlimize müdahaleleri, iktisadîhayat1mizi engelleyen k1sitlamalan, yüzyillarca bir arada yagadigimiz

azmhklan aleyhimize tahrik etmeleri ve içeride kötü idare yüzünden gerik dignmzi anlatan Mustafa Kemal muhtirasmi göyle sona erdiriyor:

Biz kudreti ve hapmeti bütün dünyada, Asya, Avrupa ve Afrika'da ta-nman bir milletiz. Cengâverlerimiz ve ticaret gemilerimiz okyanuslari ag-

m1plar, bayragmuz1 Hindistan'a kadar götürmüglerdir...Bizi kurbam oldugumuz haksiz basladan kurtarmak ve kalkmmamizi

hizlaudirmak yolunda kudretlive tarafsiz bir yabanci milletin yardimmm

bizim için çok loymetli olacagru aynca belirtmek isteriz.Milliyetçilik prensibini temsil eden Wilson doktrini ve Amerikan mil-

leti tarafmdan gösterilen ve bu doktrinin baçansuu garanti altma alan

hakkaniyet ve insaniyet ruhu bize büyük ümit1er veriyor.43

Mustafa Kemal"muhtira"yi Samsun mutasarnfi Hamit Bey'e göndere-

cek, Harbord, Kafkasya dönügü, 9 Ekim'de Mustafa Kemal'e Sam-sun'dan telgraf çekerek muhtirayi aldigru ve tegekkürlermi bildirecektir.

Mustafa Kemal bu iligkilere o kadar önem veriyor ki, 21 Subat1920'de Ankara'dan Urfa'daki Kuva-yi Milliye Kumandam Nanuk Bey'eçektigi telgrafta çegitli talimatlar verecektir:

Amerikahlar memleketimizin muazzez misafirleridir, milletimizin kiy-

I metli muhipleridir, Kendilerinin en buhranh zamanJardahuzur ve rahat-

larmm temin ve hayatlaruun dokunulmazhki bizim kefaletimiz altmda ol-

dugu için gereken tedbirlerin ahnmasim ehemmiyetle tavsiye ederim...I Amerikahlar ne zaman herhangi bir istikamete seyahat etmek isterse ha-

yatlarimn dokunulmazÏigliçin talep edecekleri koruma ve yardun derhal

yerine getirilecektir..."

Harbord ve Karabekir

Erzurum'a gelen Harbord'u Karabekir Papa törenle kargihyor. Karabe-

kir, Harbord heyetine "yediden yetmige kadar Erzurum'daki Türk varhgi-

m göstermek íçin" gehir drymda azametli, zarif çadirlar, futbol, cirit, bi-

siklet, kogu, güreg gibi çegitli spor gösterilerihazirlatrugtir. Bütün halk,

ath, arabah, yaya orada toplannugtir. Görkemli taklar, alh yegilli bayrak-lar uzaktan görünüyor. Askerî birlikler, mektepler, bando, milli miz1kalar

43. ATTB, sf.82-92; Atatürk'Un Butün Eserleri, cilt4, sf. 106-l|3.

44. ATTB, sf. 226.

92

orada. Karabekir otomobille, Harbord heyetini Gez köyünde kargihyor.Harbord heyeti gördügü manzaradan etkileniyor. SehirdeKarabekir Sel-çuklu mimarisinin çok güzelve görkemli yap11anm gezdiriyor. Yemektesubaylar piyano, keman, flütle müzik göleni veriyor...

Gezide kiplalarm çoklugunu gören Harbord "kigla yerine fabrikayapsayduuz" anlammda bir geyler söylediginde Karabekir "Bu laglalarolmasaydi burada Türk varhš1 kalmazdi. Asirlarca vahgi çarlann vahgisürülerine kargi bu tabyalara s1gmarak varhšmuzi koruduk" diye cevapveriyor.

Amerikahlarm Ermeni meselesine ilgisini ve Harbord'un Kafkas-ya'ya geçecegini dügünen Karabekir bu konuda çok uzun bir rapor ha-zirlamigttr. Raporda siyasi bir degerlendirmeden sonra, köy köy, gehirgehir, tarihleriyle ve rakamlarla Ermeni mezalimini anlatiyor. ÖnceRuslann, gimdi de Îngilizlerin silahh Ermenileri Müslüman katliammategvik ettiklerini belirtiyor, belgelerirapora ekliyor...45

Karabekir Harbord'un gördüklerinden ve görügmelerden olumlu et-kilendigini yazlyor.

Harbord'un raporu

Harbord, Anadolu ve Kafkasya gezisini tamamladiktan sonra 11Ekim'de Istanbul'a geliyor, dört gün kalarak Paris'e gidecektir. Paris'te"bang müzakereleri" yap11maktadir ve Harbord'un verecegi rapor çokönemlidir. Harbord Amerika'ya dönügünde Baykan Wilson'a da raporverecektir.

Mustafa Kemal bagta olmak üzere ve Karabekir dahil Milli Mücadeleliderleri Harbord heyetinde davalaruu dig dünyaya iletecek bir kanalbulmuglar, General Harbord da Anadolu'daki Milli Hareket'in öneminiAmerikan halkma anlatmaktan geri kalmamigtir. "SarkMeselesi"ninçözümünde, Kuva-y1 Milliye'nin de mutlaka hesaba katilmas1 gerekenönemli bir güç oldugu görügünü ilk defa o ortaya atm1gtir.46

Harbord'un verdigi raporu Amerikan argivlerinde inceleyen Prof.Nurgen Mazici da raporun

"oldukça nesnel oldugunu", aynca Har-bord'un New York Times gazetesine de aym nitelikte bir makale yazimibelirtir 47

Harbord ülkesine döndükten itibaren beg ay süreyle Türk Îstiklâlhareketini izledikten sonra 24 Nisan 1920'de yani TBMM'nin aç1hgimnertesi günü Amerikan Senatosu'na raporunu sunuyor. Amerikan Sena-tosu, Harbord'un sundugu "raporunun ig1gmda", 1 Haziran günü verdi-

45. Bkz. Karabekir, a.g.e., sf. 277-282, raporun tarn metni: sf. 283-296.

46. Salahi Sonyel. a.g.e., 1,sf. F62.

47. Nurgen Mazici,a.g.e., sf. 57.

93

gikararda Wilson'un Ermeni mandas11stegini de, Türkiye'nin dogu vi-layetlerini içine alacak bir Ermenistan kurulmasi ihtimalini de 23 ka-bul oyuna kargi 53 oyla reddediyor.48

Harbord, Senato argivine "Senate Document No: 266" kaydiyla girenbu raporundan bagka, birçok dergi ve gazetede Türklye'deki temaslan,gözlemleri, halkla temaslan konusunda olumlu yazilar yaz1yor.E

Türkiye ve Kafkasya haklanda barig görügmeleri için toplanan ParisK gresi'ne Harbord'un sundugu rapor da keza nesneldir.

Harbord'un raporunu Senato argivine girerek ilk inceleyen, Rauf(Orbay) Bey'dir. Hatiralarmda yaymlanugtir.50

Îstanbul'dan Mardin'e kadar bütün bölgeyi gezdiklerini belirten Har-bord, raporunda "milliyetçi hareketin amàci Tûrklügün gerefini kurtar-maktir" diyor, göyle devam ediyor:

Türkiye hastahk ve harplerden nüfusunun yüzde 20'sini kaybetmigtir.Yerlerinden ç1kanlan Ermeniler yava.y yava.y ve hiçbir korku duymadanyerlerine dönüyorlar. Bütün seyghatimiz boyunca Türklerin Ermenileri öl-dürmek istedigine dair bir igaret görmedik... Üçay önce Ermenilerin tekbir adam kalmaymcaya kadar kesildigini duymuqtuk, hålbuki duyduklan-nuzm hiç biri dogru degildi. Zaten ben bu katliami her zaman güpheylekargilanugtim. Fransizlar Türkleri mandalan altma almak istiyorlardi, bu-nun için de dünyanm güphesini Türklerin üzerine çekmek gerekirdi...51

$imdiHarbord raporundan bazi bölümler:

ABD'nin Ermenistan mandasuu kabul etmesi büyük kaosa yol açar...Ennenilerin katledildigine iligkin haberlerin çogu söylentiye dayamyor.Savasta 600 bin Türk askeri tifodan öldü, seferberlige giden gençlerdenyüzde 80-90'i köylerine dönmedi... Müslümanlar Ermenilerden daha kö-te kogullarda yagiyor. Okuma yazma oram Türk ve Kürtlerde dügük ol-makla birlikte Ermenilerde yüzde 30'u geçmiyor...

Raporda bir mandanm ABD'ye maliyeti de anlatiliyor:

Bu kadar uzak bir yerden rianda denetimi imkânsiz derecede zor-dur... ABD manda macerasma girerse, en at bir kugak bu igle ilgilenmekzorunda kalacaktr... Bu igin maliyeti ise Türk ve Kafkas hükümetlerininbir yllhk gelirine ey bir tutardit Kongre bu tutan en azmdan ilk beg yll

48. Metin Ayigigi,a.g.e., sf. 103.

49. ay. y.50. Rauf Orbay, Cehennem Degirmeni, sf. 275-291.

5 I. Erol Ulubelen, ingilizBelgelerinde Turkiye, Aykaç Kitabevi, istanbul,1967, sf. 212.

94

için göndermeye hazir olmahdar. Beg y11hktutarm toplamiise 756 milyon

14 bin dolardir...52

Bu tabloda çok önemli bir stratejik gerçek vardir: Birinci Dünya Sa-

vagi sonrasmda kurulacak düzen ve bu düzende Türkiye'nin yeri konu-sunda Ingiltere ile Amerika arasmda bazi görüg farklari da vardir ve

Türkiye için bu farklar son derece önemlidir.

Nitekim Amerikan heyetlerinin raporlan ve Baykan Wilson'un "ihm-

h" tavirlan Ingilizlerilazdiriyor. Îngilizlerbagtan beri Harbord heyetin-

den ve genelde Amerikan heyetlerinden rahatsizdir, Amerikan heyetle-rine kargi boykot uygulamiglar, Paris Konferansi sirasinda da tepkigöstermiglerdir. Ingilizlerin istedigi, Amerika'ran Kafkasya ve Ermenis-tan'da "sorumluluk" almasi, bagka geylere kangmamaslydi.53

Döneme ait Ingiliz istihbarat raporlarinda Amerikahlardan gikâyet

ediliyor. Harbord'un Mustafa Kemal'e hayranhgi, Mustafa Kemal'in În-gilizleri Harbord'a gikâyet etmesi, Arnerikah gazetecilerin Milli Hare-ket'i hakh, Yunan iggalini haks1z bulan yaz11ari, Amerikah Amiral Bris-tol'un eginin Izmir gezisinin ardmdan Türkler lehine açiklamalar yap-

masi, Îngilizlerin Kürtçülügü kigkirtan politikalarm1 Amerikahlarin

elestirmesi, manda konusunda isteksiz duruglari Îngiliz ajanlarminLondra'ya gönderdigi raporlarda eleptiriliyor.54

Raporda Mustafa Kemal

General Harboid, raporunda Mustafa Kemal'le görügmesini an1at1yor

Mustafa Kemal Pa.¶a Otuz sekiz yaglarmda, zaylfça. Boyu posu yerin-

de, asker tavirh genç bir zat idi. Bay1klari kesik, gözleri mavimsi, hafif

kumral saçlarmi hep arkaya dogru taramig, elmacikkemikleri çikik, pek

güzel bir sivil kostüm giymigti.Bag1 aç1kti... Çanakkale'deordu kumandam iken tehlikeden sakmmak

bilmeyip, bagi açik dolagarak kumandan olarak ateg hattmda tehlikeyemaruz kalmaktan çekinmemigti...

Harbord raporunda Mustafa Kemal'in söylediklerini aktarirk ,

Amerikan mandasim istedigini de yaz1yor: Rauf Bey'in tercümesinde"müzaheret" deyimi geçiyor:

Maksat, Osmanh imparatorlugu'nun bütünlügünü, tarafsiz bir büyükdevlet ve hepsine tercihen Amerikan devletinin müzahereti altmda mu-

52. Nurgen Mazici,ay.y.

63. Nurgen Mazici,a.g.e., sf. 53-54

54. Bkz. Bilal §imgir,ingiliz Belgelerinde Atatürk, I, sf. LXIII-LXIV,161-169.

\

95

hafaza etmek oldugunu söyledi. Topladiklan kongrede verdikleri karar

Cumhurreisimize (Wilson'a) bildirilmig ve Senato tarafmdan bir tahkikheyeti gönderilmesi istemuig...

Metnin Ingilizce orijinalini inceleyen Prof. Mehmet Gönlübol'un ter-cümesine göre, Mustafa Kemal Harbord'a amacmm

"imparatorlugu

ta-rafsiz bir devletin, tercihen Amerika Birlegik Devletleri'nin mandasi ile

ko ak" olduguuu söylemigti.ss

Harbord raporun devammda gunu yaziyor:

Lakin Türklerin manda haklandaki fikirleri bizimki gibi degil, onlar

bunu yalmz bir büyük kardegin nasihativeya dig yardim1gibi dügünüyor-

lar. Ìç idareye veya dig münasebetlere hiç müdahale etmemek üzere ha-

fif bir agabeylik hakemligi tammak istiyorlar..,56

Kullamlan kavram ister "manda" ister"müzaheret" olsun, Mustafa

Kemal'in mandaya kargi oldugu, ama mandaya karpi konugma yapma-digi, Amerikahlarla görligürken Amerikan mandasma yatkm görünereksiyaset yapt1gi bellidir.

Tarihçiler onun bu tavrmm"taktik" oldugunu yaz1yor. Îngilizlereve

onlarm destegiyle Anadolu'da iggale kalkan Yunanhlara kargi zamankazanmak, Amerikan destegini almak, hiç olmazsa Amerika'y1 taraf-sizlagtirmak.57

192Tdeki Nutuk'ta manda veya"müzaheret"e kargi kullandigi sert

söylem de 192Tdeki siyasi üslubudur.Mustafa Kemal'in bütün siyasi hayatmda degigen partlara göre degi-

gen söylemler, taktikler, stratejiler geligtirmesi, siyasi dehasmm özel-

liklerinden biridir. Siyaset ve diplomasiyi daima önde tutmugtur. Man-da tartigmalari kargismda tav1r koymayan Mustafa Kemal, "tarafsiz bir

.devletin fenaî, smaî yardmu..." eklindeki maddenin Sivas Kongresi bil-dirisinde yer almasuu saglamak için müdahalede bulundugu gibiBS bü-tün Îtilaf Devletleri'ni, Ingilizleri,Frans1zlan, Îtalyanlan topluca hedef

alan ifadelere de itiraz etmig, hatta Mondros Mütarekesi'nde Itilaf Dev-

letleri'ne tamnan"iggal hakkma kargi muhalif bir vaziyet almig oluruz

ki bu da bizim için tehlikelidir" diye konugmu§tur. Erzurum Kongre-si'nde de Ingiltere'yi ve müttefiklerim hedef almadan sirf "Rumluk ve

Ermenilik" tehlikelerinden bahsettiklerini hatirlatan Mustafa Kemal,

55. Prof, Mehmet Gönlübol ve Dr. Cem Sar, Atatürk ve Türkiye'nin Dig politikasi,I MilliEgitim Basimevi, l973, sf. 13.

56. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 289.

57. Prof. MehmetGänlübol, Cem Sar, a.g.e., sf. 12, Sina Akgin a.g.e.. sf. 532.

58. Ulug igdemir,a.g.e., sf. 82.

96

Sivas Kongresi'nin 6 Eylül günlü oturumunda, kurmay-politikaci deha-s1myansitan gu sözleri söylüyor

Erzurum Kongresi'nde bu madde yaz1hrken... eger o zaman Fransiz,Ingilizve Italyanlarlamücadele edecegiz dese idik, milletin tevahhn.y et-

mesi (ürkmesi)muhtemeldi. Bu noktayi dikkate alarak Itilaf Devletle-ri'nden bahsetmemigtik... Hâlbuki millet Ermeni ve Rum'a kargt diren-meyi zaruri görür...

Önceliklitehlikeler, Yunan ve Ermeni iggali... Peki öbürleri? Kurmayve politikac1 Mustafa Kemal'in bu konuda Sivas Kongresi'nde söyledigisözler, ezeli ve ebedi bir strateji kuralmm ifadesidir:

Kuvvetli oldugumuz ve yapabilecegimize kanaat getirdigimiz za-man...59

Tarihçi Zürcher, Mustafa Kemarin "belirli hedefler íçin siyasal ma-nevra yapma yetenegi"ne dikkat çeker.60 Büyük bir asker olmasimnyanmda, onun bu diplomat ve politikaci yetenegi bütün ba.ganlarmdakien önemli etkenlerden biridir.

Sivas'tan sonra.manda meselesi Milli Hareket'in gündeminden çika-cak, bir daha sözü edilmeyecektir. Ankara'ya geçtiginde artik ba.gkaöncelikler söz konusu oÏacaktir;iç isyanlar, düsenli ordunun kurulma-

si, Îslam, Bolgevizm...

Ali Galib vakasi

Sivas Kongresi'nde Mustafa Kemal'in çok önemli siyasi taktiklerin-den biri, Damat Ferid hükümetinin Anadolu ile iligkisini kesmesi, Îs-tanbul'daki hükümeti bu gekilde dügürerek Mebusan Meclisi'nin top-lanmasma yol açmasidir. Bu süreç için Ali Galib hadisesine biraz ya-kmdan bakmak gerekir.

Kongre'yi basarak Mustafa Kemal ve Rauf Bey'i öldürmeyi amaçla-

yan "Ali Galib tegebbüsü" Damat Ferid hükümetinin ve Îngilizlerin r-tak plamdir! Natuk'ta bu olaya çok genig yer aymnasimn sebebi,

'

Galib olaymda Ingilizlerle Damat Ferid hükümetinin "hainane" igbirli-

gininçok net bir gekilde ortaya çikmig olmasidir.61Kâzun Karabekir üç gün önce kongreye gönderdigi uzun telgrafta,

20 madde halinde "eski hükümetlerm cürümlerini" siralanug, özellikle

59. Ulug igdemir,a.g.e., sf. 35-36.

60. E.J.Zûrcher, Milli Mücadele'de ittihatçillk, sf. 2I2.

6 I. All Galib ihaneti için bkz. Nutuk, sf. 79-92.

97

Damat Ferid'in padigahi aldatarak "hükümet

ve milleti kamuoyunda le-keledigini" vurgulamigtir.62

Damat Ferid'in 1çigleriBakam ÂdilBey ve Harbiye Bakam Süleyman

SefikPapa, 3 Eylül günü, Sivas Kongresi'ni dagitmasi íçin Elazig ValisiAli Galib Bey'e talimat veriyorlar, bunu padigahm.da onayladigim söylü-yorlar. Bu "hizmet"i kargihšmda Ali Galib, Regid Paga'mn yerine Sivasvalisi ve aym zamanda Sivas'taki 3. ordunun kumandam olacaktir! Kara-be

' 'in uyans1yla tetikte olan Sivas, Ali Galib'le Istanbul arasmdaki butel aflaymayi degifre ediyor günküElazig-Îstanbultelgraf hatti Sivas'tangeçiyor. Emri alan Ali Galib, Kürtçülük tahrikleri yapmakla görevli meg-hur Ingilizbinbagi Noel'le ve Kürtçü Celadet ve Kâmran Bedirhan kar-

deglerle Malatya'da buluguyor. Bedirhani agiretinden 100-150 kadar si-lahh adamla Sivas'i basacaklar, Mustafa Kemal'ive Rauf Bey'i ya kaçira-caklar veya öldüreceklerdir; asil hedef ikisidir 63

Milli Hareket'in önünü kesmek için ordu birliklerine söz geçireme-yen Damat Ferid hükümeti, Karabekir'in çok yerinde ifadesiyle, MilliHareket'e karg1 Ingilizlerleigbirligi halinde "bütün Dogu'nutt felaketinesebep olacak bir Kürt ihtilali" tezgâhhyor?

Mustafa Kemal'in ilk tepkisi, Recep Zühtü'ye Ali Galib'i äldürmesiiçin talimat vermek oluyor, fakat Rauf Bey buna giddetle kargi ç11ayor;Ali Galib'in yakalamp getirilmesini, zorunluluk olmadikça adam öldü-rülmemesini part koguyor.6s

Elazig'daki 15. Süvari Alaya, Sivas'taki 3. Ordu'ya baghdir. Alay Ko-mutani 11yasBey'e 60 süvari ile Malatya'ya giderek Ali Galib ve avene-sini yakalamasi için emir veriliyor. istanbul engellemeye çahysa da 15.alay yola çilayor. Bu sirada Ali Galib, hükümet konaimi basarak Malat-ya Defterdarhit'ndan zorla 6 bin lira almakla megguldür! Süvari alayi-

mn gelmekte oldugunu ägrenince panikliyor, agiret reisi Haci Kaya'mn15. alaya karg1 pusu kurmastm istiyor, ama Haci Kaya kabul etmiyor.Ali Galib, Binbagi Noel ve Bedirhaniler Malatya'dan kaç1yorlar. Ali Ga-lib ve Noel'in bazi agiretlerle Malatya'ya saldirma çabalan da sonuçvermiyor. Damat Ferid'in ve IngilizlerinAli Galib tertibi Eylül ortasm-da fiyaskoyla sonuçlamyor.

Mustafa Kemal, Ali Galib olayiyla ortaya ç1kan ihaneti teghir ederek

Damat Ferid hükümetine siyasi savag aç1yor.

62. Karabekir, a.g.e., sf. 171-172. -

63. Sina Akyin, a.g.e., sf. 542,

64. K. Karabekir, a.g.e., sf. 218.

65. Sami Önal,Husrev Gerede'nin Anilari, sf. 76-77. Karabekir de Mustafa Kemal'lnAli Galib'löldürtmek istedigini yaziyor. (Istikla!Harbimiz, sf. 218). Ataturk Nutuk'taAli Galib'e karg1Recep Zühtü'ye "hususi talimat" verdigini belirtir. Sina Akgin, Recep Züh-tü'ye verilen bu "hususi talimat"in Ali Galib'i äldurmek olabilecegini belirtir. (istanbulHukümetleri ve Milli Mücadele, sf. 549, dn. 304.)

98

Damat Ferid'i dügürmek

9 Eylül'de Sivas Kongresi, Ali Galib olay1 sebeblyle hükümeti protes-

to eden bir bildiri yaymhyor, Ali Galib ve adamlarmm hain oldugunubelirtiyor. Mustafa Kemal'in teklifiyle Heyet-i Temsiliye, Ali Galib olay1ile ortaya çikan ihaneti telgrafla padigaha anlatmak ve padigahtan "ha-

in Damat Ferid"i uzaklagtinhp yerine yeni bir hükümet kurulmasm1,seçimler için hazirhklara baglanmasim istemek için karar allyor.

Fakat Mustafa Kemal'ín telgraflan padigaha ulaÿm1yor. ÇünküDa-mat Ferid hükümeti Kuva-y1Milliye'nin her türlü iletigimini engellemekiçin, postanelere "onlarm telgraflarm1 almayacaksruz" diye emir ver-migtir. Bu emir Anadolu'da yürümilyor, ama útanbul'da yürüyor, telg-raflar padigaha gitmiyor!

11 Eylül gecesi Sivas Valisi Regid Papa ile Damat Ferid'in ÎçigleriBa-kam ÂdilBey postanede telgraflagirken, MustUaKemal müdahale edi-yor ve Ali Bey'e hitaben gu telgraf1yazdmyor

Milleti padigahma maruzatta bulunmaktan men ediyorsunuz. Alçak-lar, caniler! Dügmanla millet aleyhine haince tertipler yaplyorsunuz...Akhmzi bayruza toplaym. Galib Bey ve hempalari gibi aptallarm ahmak-

ça sözlerine kanarak ve Mister Noel gibi milletimiz ve vatamm12 için za-rarh yabancilara vicdammzi satarak yaptigmiz alçakhklatm milletçe so-rulacak hesabru göz önünde bulundurunuz. Güvendigin gahislarm vekuvvetin sonunu ögrendiginiz zaman, kendi alabetinizle mukayese etme-yi unutmaym!

Sira Damat Ferid'e ültimatom vermeye gelmigtir

Vatan ve milletin hukuk ve mukaddesatuu ayaklar altma alan ve Zât-1Hazret-i Padigahfnin hükümdarhk geref ve haysiyetini ihlal eden gafilcetegebbüs ve hareketleriniz kesinlegmigtir. Milletin padigahmuzdan bagkakimseye güveni kalmanugt1r. Bu sebeple millet, halini ve istirhamlarmiancak Padigah'a arz etmek zaruretindedit.. Buna engel olmaya bir saatdaha devam ederseniz, gayri megru hükümetinizle bütün vatan kesin1g-le ilgi ve irtibatlaruu kesecektir! Bu son ihtard1r! k

Mustafa Kemal'in bu dönemdeki en kritik ve en atilgan kararlarm-dan biri budur!

Bu karar bütün kolordulara, Istanbul Telgraf Müdürlügü'ne ve illerebildiriliyor. Uymayanlarm, Damat Ferid hükümetiyle ilgi ve irtibatmikesmeyenlerin cezalandmlacagi belirtiliyor. Damat Ferid'in megru birhükümet olarak kabul edilmedigi, yabanci ülke temsilcilerine, büyü-kelçilere de iletiliyor.

99

Türkiye'de artik iki hükümet var: 1stanbul'da fiilen tükenmig, amaresmen mevcut bir hükümet; öbüru ülkede fiilen mevcut, ama resmen

hükümet olarak kurulmanug bir Kuva-yi Milliye otoritesi! Igleri aksa-

mamasi için, Heyet-i Temsiliye adma vilayetlere gönderilen emirlerde,

resmi iglemlerin durmamasi,"padigah adma" (yanihükümet adma de-

il) iglemlerin yürütülmesi istenlyor.eki, öbür Rumandanlar ve idareciler, resmen bagh olduklari Istan-

b hükümetiyle bu gekilde iligkilerini kesecekler mi?!Bunu bildirmeleri için kumandanlara ve valilere 48 saat mehil verili-

yor. Karabekir Papa ve Trabzon Müdafaa-i Hukuk yöneticileri bu karann

Erzurum Kongresi delegelerini zora sokabilecegini, böyle bir kararm Da-

mat Ferid hükümetini güçlendirmesinden endige ettiklerini, iligkileri

kesmek yerine padigaha heyet gönderilmesinin daha iyi olacagmi bildiri-yorlar. Karabelo, Mustafa Kemal'i pahsi devramyor diye elegtiriyor. Di-yarbalor'daki 13. Kolordu Kumandam Vekili Cevdet Bey ise, istanbul'laili.yki kesmenin bu bölgede sakmcalar yaratabilecegini, çünkü Kürt ve

Arap agiretleriniHalifelik politikasiyla elde tuttugunu hatirlatlyor.66

Bu dönemde, özellikle Mustafa Kemal'le Karabekir arasmda uzuntelgraflagmalar vardir. Neticede iligki kesme karari büyük ölçüde uy-

gulamyor.

"Padig,alumiz efendimiz hazretleri"

Mustafa Kemal, bu fevkâlade kritik dönemde Damat Ferid'e kargi

Vahideddin'i mümkünse yanma çelanek, en azmdan etkilemek istiyor.

Bu amaçla, 11 Eylül 1919'da Vahideddin'e telgraf çekiyor. Mustafa Ke-mal'in politik esnekligi balammdan, bu telgrafta kullandigi hitaplar

dikkat çekicidir:"Bagkumandan-1 akdesimiz, gevketlû, mehabetlü padigalumizm ata-

be-i ulyâ-1 mülûkânelerine... Sevketpenahefendimiz... Zât-1akdes-i hü-

mayunlar1... Sevketpenahefendimiz... Sevgili padigahim1z... Zât-1 ak-

des-i Hilafetpenahi... Hakan-i celilü'g-gan..."

Telgrafta Ali Galib'in "bazi din ve vatan haini casuslarla beraber... si-lahh Kürtleri toplayarak çeteler tegkil ettigi"ni belirtlyor. Bu gekilde

Damat Ferid'in, ülkenin bölünmez parçasi ve"yüce saltanat ve hilafete

sarsilmaz bir sadakat hissiyle bagh olan Kürdistan'i güya ayaklandir-

mak suretiyle" vatam parçalamak gibi tam dügmanlarm pÏannutatbike

koydugunu anlatdiyor· "Dügman paras1yla ve vatansizhk hisslyle tertipolunan bu ihaneti" hükümetin IçigleriBakam (ÂdilBey) ve Harbiye Ba-

kam (Süleyman gefikPaga) tertip ettigi için artik Damat Ferid hükü-

metine güvenmek imkâns1zdir. "Saltanat ve hilafete hakluyla hürmet-kâr, namuslu gahislardan olugan ve megrutiyete tamamen sadik yeni

66. Zeki Sanhan, a.g.e., ll,sf. 106; Nutuk, Vesika: 87-88.

100

bir bakanlar kurulu teykili" zaruri hale gelmigtir.Bu yap11mcaya kadarmevcut hükümetle hiçbir haberlegme ve münasebet kurulmayacaktir.Milletin bu kararmdan ordu da aynlmayacaktir... "Emr ü ferman dev-letlil padigahimiz efendimiz hazretlerinindir."U

Vahideddin'e çekilen telgraf böyle...Silogan Damat Ferid'in yapabildigi tek gey, yakmda "Padigahm mil-

lete hitaben bir bildiri yaymlayacagmi" aç1klamaktan ibaret kahyor.Padigahm Kuva-yi Milliye'ye çok zarar verecek bir bildiri yaymlamasimönlemek için, Mustafa Kemal 14 Eylül'de yine padigaha bir telgraf çeki-yor: "Milletin ebedi bir kulhikla padigahma bagh" oldugunu, Milli Hare-ket'i haksiz olarak Ittihatç111klasuçlayan ve (lügmanla igbirligi yapanDamat Ferid'in ihanet içinde bulundugunu, yeni bir hükümet kurulma-si gerektigini anlattyor. Aksi halde "milletin yapacagi tegebbüsleri" ön-lemek mümkün olmayacaktirle

Mustafa Kemal, padigahm yaymlayacagi bildirinin Milli Hareket üze-rinde y11ac1bir etki yapmasim önlemek için bir de 17 Eylül'de Vahided-din'e hitaben bir mektup yazarak, Damat Ferid'in "hayvanca"

inadi yü-zünden vatan ve milletle beraber saltanatm da felakete sürüklendiginianlat1yor...

Evet, ama bu mektubu Sivas'tan padigaha kim, nasil götürecek?!Halide Edip'in Sivas'a gönderdigi Amerikah gazeteci Browne götüre-

cektir!Browne Sivas'ta kaldigi sürece Kuva-y1Milliyeciler'in sevgi ve güve-

nini kazannug, ondan sonra da yazilanyla Milli Mücadele'yi destekle-migtir.69 Mustafa Kemal'in emriyle Sivas'ta yaymlanan Îrade-i Milliyegazetesinde, "on beg gündür Sivas'ta bulunup kongrenin megru emelle-ri hakkmda raporlar veren Amerikan basmmm temsilcisi Browne'a birtegekkürü vecibe biliriz" geklinde bir açiklamamn yaymlanmasi, bu gü-venin bir göstergesidir.70

Mektup, Browne'a veriliyor, o da Istanbul'da Fuat Paga'ya ulagtm-yor, Fuat Papa da padigaha veriyor. Padigahm eline ulagtigmda tarih,29 Eylül'dür; 30 Eylül'de Damat Fend istifa etmigtir fakat...71

Mektup gecikmigtir; padigah, endigeyle beklenen bildirisini 20 Ey-lül'de yaymlamigtir bile: Halki sakin olmaya, hükümetin emirlerine u -

maya çagmyor. Anadolu'dan gelen telgraflarla durumu ögrendigini be-

67. Nutuk, llí, Vesika, 82.

68. Nutuk, Ill, Vesika 97 a.69. Gazeteci Browne hakkinda merhurn Prof. Akdes Nimet Kurat'in bir makalesi ve Ira-de-i Milliye'de çikan te§ekkür yazisi için bkz. Abdullah Özkan,a.g.e., cilt I, sf. 222-223.

70. Zeki Sarihan, a.g.e., II, 17 Eylul 1919, sf. I l4; irade-i Milliye, Sivas Beledlyesi tipki-basim ve yeni harflerle, sf. 29.

71. Zeki Sarrhan, a.g.e., ll, sf. I 12.

101·

lirterek, Heyet-i Temsiliye'nin telgrafmi aldigmi ima ediyor. Anado-lu'daki galeyanm izmir'in iggali ve Dogu'da Ermenistan söylentilerininç1kmasmdan kaynaklandigmi, itidalli davramplarla, barig konferansm-da sorunlann çözüleceginden ümitli oldugunu söylüyor.

Heyet-i Temsiliye bu bildirinin sahte oldugunu söyleyerek yaymlan-

masuu yasakhyor Çünkühalk padigalu Damat Ferid'ten yana görme-melidir. Sivas'taki Irade-i Milliye gazetesi, padigahm Milli Hareket'ide tekledigini yazmaya devam ediyor!?2

ustafa Kemal, 22 Eylül'de Heyet-i Temsiliye adma padigaha hita-ben bir telgraf çekiyor Telgraf, Âyan(Senato) ÜyesiDeli Fuat Paga'yaverilecek, o da padi aha ulaytiracaktar Telgraf yöyle baghyor:

Hâk-i pây-i maali ihtivayi cenabt hilafetpenahiye,

SevketpenahEfendimiz!Kullarmizi.hâk-i pây-i hümayunlarma tekrar arz1hal ve hakikate saik

olan sebep... Ferid Paga'nm yüce çahsmiza hakikate aylon maruzatta bu-lunmak suretiyle millet ve vatana kargi igledigi ihanet... tir..

Telgrafta, Ferid Paga'mn ihanetlerini, bu ihanetlerin iggalcilere nasilcesaret verdigini, ülkenin nasal iggal edildigini anlatlyor, Damat Fe-rid'in azledilmesini ve milletin güvenine sahip kipilerden olugacak yenibir kabinenin kurulmasm1 istiyor. Telgraf "bütün millet namma niyaz

ve istirham ederiz... Emr ü ferman hazret-i tâcidar-1 azamilerinindir"kligesiyle sona eriyor.E

imza Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsi-liyesi.

Damat Ferid hükümeti bu gekilde ayakta duramaz hale gelerek siya-seten saraihrken, Mustafa Kemal kuvvet göstermeyi de ihmal etmiyor28 Eylül Pazar günü yaptlig1 aç1klamada, gerekirse Izmit civarmdaki Ku-va-y1 Milliye birliklerinin Istanbul üzerine yürüyecegini belirtlyor! Ertesigün, aym 29'unda Mustafa Kemal'in mektubunu gazeteci Browne Mare-gal Fuat Paga'ya veriyor, o da padigaha götürüyor. Mustafa Kemal'inmektubunu sonuna kadar okuyan Vahideddin, Fuat Paga'ya "Benimmenfaatim, milletimin menfaatlerine baghdr. Milletsiz padigah olmaz.Milletimin mutlulugunu ve refalum istërim" diyor, Meclis-i Milli seçimle-rinin yapilmasmi çok arzu ettigini de säylüyor.N

Damat Ferid Papa, 28 Eylül'de Istanbul'daki ÎngilizYüksek KomiseriAmiral de Robeck'e bagvuruyor, Kuva-yi Milliye'ye kargi 2 000 kipilik

72. IsmailHâmi Danigmend'in bagyazisi, irade-i Milliye, 28 Eylul 1919 (Slvas Beledlyesi,tipki basim yeni harflerle, sf. 41.)

73. Nutuk, Vesika 99.

74. Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, II, MilliEgitim Basimevi, 1978,sf. I42.

\\

102

bir kuvvet göndermeyi öneriyor! Bu kuvvetle tren istasyonu bulunanEskigehir'i almak, Milli Hareket'te büyük bir darbe olacaktir! Fakat Iti-laf komiserleri Ferid'in bu istekini reddediyor iki bin kigi bu iq içinyetmez, daha fazlasi da iç savaga yol açar. Itilaf Devletleri bunu gözealamayacak kadar harp yorgunudur!

Son çirpmigi da netice vermeyen Damat Ferid 30 Ekim'de istifa edi-yor!75

Damat Ferid tekrar sadrazamhga gelecektir! Ne zaman?.. 16 Mart1920'de ingilizler ikinci defa ve resmen istanbul'n iggal ettikten sonra,onlann süngülerinin üstüne oturarak!

Damat Ferid'in istifas1yla, tarihimizde ilk defa, padigah iradesi olma-dan, yeniçeri ayaklanmas1veya Enver Pa.ya türü askerî darbe de olma-dan, "milli irade" namma telgraflarla bir hükümet dügürülmügtür! Da-mat Ferid hükümetini dügüren, 38 kiqilik SivatKongresi'dir, ama bu 38 .

kigi ve onlarm seçtigi Heyet-i Temsiliye, "milli irade"nin kendisidir! Bu-nu anlamadan Milli Mücadele anlagilamaz!

Îkinci Megrutiyet terimi olan "Milli Îrade" kavranunm nasil güçlü ol-dugu bellidir.

Simdisira, Milli Hareket'e dost bir hükümetin bagma gelmesi veMebusan Meclisi'nin toplanmasma gelmigtir.

75 Bu süreç için bkz. Nutuk, sf. 78-130; 5ina Algin, a.g.e., 578-588; Zeki Sarihan,a.g.e., II,sf. 99- I38.

Kongre'den ihtilal Meelisi'ne

Rejimi degigtirmek yetkisi ile ilk anda donanrug bir Meclis... Olaga-

hüstü yetkilere malik bir Meclis...1

Mustafa Kemal, 18 Mart 1920, Ankara

Istanbul'da hükümet kurdurtmak!

Damat Ferid sadrazamhktan istifa mecburiyetinde kaldiktan iki gün

sonra Vahideddin hükümet kurma görevini Ali R1za Papa'ya veriyor.

Aslmda gönlündeki isim Tevfik Paga'dir, ama Milli Hareket'in kabuledebilecegi isim Ali Riza Papa oldugu için gimdilik görevi ona veriyor

ve çevresine yeni hükümetin "hülle hükümeti" oldugunu söylüyor!

Maregal Ali Rua Papa, Almanya'da askerî egitim görmügtür, iyi ni-

yetli, dürüst, vatansever, fakat dirayetsiz bir galustir. Kuracag1 hükü-

met Milli Hareket'e çok yarar saglayacak, fakat bilhassa Îngilizbaskda-

nna gögüs geremeyerek 3 Mart'ta istifa edecektir.

Vahideddin, Ali Riza Paga'yi sadrazamliga atayan 2 Ekim tarihli hattihümayununda yeni hükümetten "kati olarak" iki gey istiyor:

• Halkta bir müddetten beri olugan"suitefehhüm" yani yanhg anla-

malar sebebiyle artmakta olan tefrika ve güphelerin giderilmesiyleaha-

li arasmda ahenk ve birligin saglanmast• Memlekette sükûn ve intizanu saglayarak kanuni gartlar çerçeve-

sinde seçimlerin bir an e¯vvel yap11masi, Meclis'in toplanmasi.2Birinci madde elbette Kuva-yr Milliye ile uzla¶ma anlamma geliyor.

Îkincisi, açik, bir an önce seçimler ve Meclis'in toplamnast.. Bunlar

Milli Hareket'in istedigi geylerdir. 1stanbul'daki hükümeti degigtirmek

ve seçimlerin yolunu açmak Sivas'taki Heyet-i Temsiliye Reisi MustafaKemal'in büyük bir siyasi bagarisidir. Heyet-i Temsiliye'nin 38 delegeli

Sivas Kongresi'nin nasil büyük bir milli temsil gücüne sahip oldugunun

da göstergesidir.Yeni kurulan Ali Riza Papa hükümetinin eokolumlu bir icraati, Har-

biye Nezareti gibi fevkalade önemli bir bakanhga milliyetçi Mersinli

Cemal Paga'yi getirmesidir. Heyet-i Temsiliye kararlarmda Cemal Pa-

I. Nutuk, sf. 28 I .

2. IbnulerninKemal Inal,a.g.e., cilt 3, sf, 21 I I.

104

ga'dan "hükümette Kuva-yi Milliye'nin temsilcisi" olarak bahsediliyor,böylesine güven veren bir isim. Bundan bagka, Îçigleri Bakam DamatMehmed Serif Papa, Bahriye Bakam Salih Paga, Baymdirhk BakamAbuk Ahmed Papa, Ticaret ve 2;iraat Bakam Hadi Papa da Kuva-yi Milli-ye'yi açakça ve samimiyetle destekleyen isimlerdir?

Üniformasiç1kanldiktan sonra Damat Ferid hükümetinin resmi ya-zigmalandda geçen "Mustafa Kemal Bey" teriminin, Ali Riza Papa hü-kümetinin resmî yazigmalarmda artik "Mustafa Kemal Papa Haaretleri"olarak yer almasi da çok önemli bir igarettird

Mustafa Kemal Istanbul partlannda iyi bir hükümet kuruldu diye "Îs-tanbul'la iligkileri kesme" kararm1hemen kaldirruyor, bunun için partla-ri vardir. Mesela Genelkurmay'a kim gelecektir? Yeni hükümet Erzurumve Sivas kongrelerini ve Heyet-i Temsiliye'yi resmen tamyacak midir?!

2 Ekim gecesi bütün valiliklere, kumandanlq·a ve Müdafaa-i HukukCemiyetlerine bir telgraf çekiyor·

Ihaneti tahakkuk eden Ferid Papa kabinesinin dügmesiyle yerine Ku-va-yi Milliye'ye dayah ve milli emellerle tamamen uyumlu ehil gahislar-dan olugan bir kabinenin kurulmasi hususunda milletin azimli tegebbüs-leri ve kutsal padigahtan devamh istirhamlan neticesinde Ali Riza PapaHazretlerinin bagkanhšmda bir hükümet kurulmugtur..

Osmanh Mebusan Meclisi içm bu dönemde "Milli Meclis" terimimayaygmlagtigi görülüyor. TBMM açilmcaya kadar "Milli Meclis"in anla-

nu, Osmanh Mebusan Meclisi'dir.Mustafa Kemal, telgrafin devammda, yarm saat 2'de bakanlar kurulu

toplant1halinde iken Sadrazam Ali Riza Papa ile telgraf makinesi bagm-da bir görügme yapacairu bildiriyor. Bu görügmede sadrazama gunlarisöyleyecektir:

1- Yeni hükümet Erzurum ve Sivas kongrelerinin kararlarma uyarsa,Milli Hareket de hükümeti destekleyecektir.

2- Yeni kabine, Milli Meclis aç11mcaya kadar milletin mukadderatiy-la ilgili konularda herhangi bir taahhüde girmeyecektir.

3- Paris'teki Sulh Konferans1'na gidecek delegeler milli emellerin'-

lincinde ve muktedir isimlerden seçilecektir.Dikkat: Mustafa Kemal Îstanbul'da Milli Hareket'e yardimci olacak

bir hükümeti kurdurtmakla kalmamig, aslmda "milletin mukadderatly-lå ilgili" konularda bütün inisiyatifi artik eline alnugttr.5

3. Dr. 2'ekerlya Türkrnen, Mütareke Döneminde Ordunun Durumu ve YenidenYaprianmasi, Türk Tarih Kurumu, 2001, sf. 213.

4. Bagbakanlik Devlet Argivieri Genel Müdürl0gu, Belgelerie Mustafa Kemal Ata-türk, Ankara 2003, belge no: 30, 38, 39, 40.

5. Nutuk, sf. 130, Vesika, 128.

105

Mustafa Kemal, sadrazama söylenmesi için ba.yka önerisi olanlarmbunlan süratle bildirmelerini de istiyor.

1stanbul'la iligkilerin kesilmesine ihtiyath bakmig olan Karabekir he-men 2 Ekim'de cevap veriyor, "milli baçanmn bu parlak baglangicm-dan dolayi" Heyet-i Temsiliye'yi ve Cemal Paga'y1 kutluyor. Damat Fe-rid hükümetinin Içigleri Bakam ÂdilBey ile Harbiye Nazin SüleymanSefikPaga'mn, Telgraf Umum Müdürü Refik Halit (Karay) Bey'in kaç-

m larma firsat verilmeden hemen Divan-1 Harp'e sevk edilmeleriniöneriyor. Genelkurmay Bagkanhgi'na Cevat Paga'mn, Harbiye Müste-garkgi'na Îsmet (Înönü)Bey'in getirilmesini tavsiye ediyor.6

Teykilatçi Mustafa Kemal

Mustafa Kemal'in kafasmda Istanbul'da askerî ve mülki bürokrasiyiMilli Hareket'e baglamak için bir "kadrolagma" projesi vardir. 3Ekim'de kolordulara gizli bir emir gönderiyor, Harbiye Nazir1 CemalPaga'ya telgraflar çekerek gu isimleri görevlere getirmeleri için taleptebulunmalarim istiyor

• Genelkurmay Bagkanhgi'na Cevat Çobanhveya Fevzi Çakmakpa-galardan biri getirilmelidir.7

• Harbiye Bakanhgl Müstegarhgi'na Albay Ismet Bey atanmahdir.• Îstanbul Muhafizhäi ve 25. Kolordu Kumandanhgi'na Albay Galata-

h SevketBey veya Yusuf Izzet Papa getirilmelidir.• Kaymakam (yarbay)Kemal Bey ÎstanbulPolis Müdür(i yapilmahdir.Mustafa Kemal'in Anadolu için istedigi atamalar ise göyle:• Ali Fuat Papa, Ankara'daki20. Kolordu'nun baymda kalmahdr.• Albay Refet (sonraPaga) Konya'daki 12. Kolordu Kumandanhgi'na

tayin edilmelidir.• llk firsatta ordu müfettiglikleri yeniden kurulmah, Kâzim Karabe-

kir Papa Dogu Anadolu, Ali Fuat Paya Bati Anadolu müfettigi olarakgörevlendirilmelidir.S

Teykilatçi Mustafa Kemal, Istanbul ve Anadolu'da kendisine baghbir askerî ve idari kadro kurma yolundadir

Mustafa Kemal'in bagka talepleri de vardir: "Damat Ferid hükümeti

6. Karabekir, istiklalHarbimiz, sf. 308.7. Mustafa Kemal Samsun'a gitmek üzere istanbul'danayrilmadan önce vedalagmak için Ge-nelkurmay'a gittiginde Cevat ve Fevzi pagalarigärügme hatinde bulmustu. Cevat ve Fevri pa-galar "Anadolu'da bir milli idare kurulmasini" konuguyortardi. Mustafa Kemal onlara katilirve "Ben zaten bunun için Anadolu'ya gidlyorum" der. Ûçpaga Anadolu'da bir

"milli idare"kurulmasi ve Anadolu'ya silah sevkiyati yeterli hale gelince taarruza geçilmesi konularindadaha 13 Mayis'ta anlagmiglardi. (Tevfik Biyikoglu,Atatürk Anadalu'da 1919-1920, TürkTarih Kurumu, 1959, sf. 12. Ayrinti için bkr. SüleymanKulça, Mangal Fevri Çakmak,I.cilt, Istanbul,1953, sf. 108.)

8 .Nutuk, sf. 133.

106

zamanmda ihanetkâr hareketlerde bulunmug birtalam reis ve memur-lar" cezalandirilmahdir. Tabii bilhassa Damat Ferid'in bakanlarmdanAli Kemal, ÂdilBey ve Süleyman SevldPapa Milli Meclis aç1hr açilmazMeclis karari ile Yüce Divan'a verilmeli, Posta Telgraf Umum MüdürliRefik Halid (Karay) ise derhal tutuklanarak yargilanmahdir. Milli Mü-cadele'den sonra bu isimlerden Ali Kemal linç edilecek, diger üçü 'Tü-zellilikler" listesinde yurtdigma sürülecektir.

istanbul'daki hükümet bütün bu istekleri yerine getiremiyor tabii...Gerilim tirmamyor. Harbiye Naziri Cemal Paga, Mustafa Kemal'in dos-tu gazeteci Yunus Nadi'den arabulucu olmasmi istiyor. Yunus Nadi deMustafa Kemal'e anlayigh davranmasuu tavstye ediyor. "Kabinede He-yet-i Temsiliye adma bulunan" Cemal Paga, íŸIustafa Kemal'e çektigi

telgrafta, "Heyet-i Temsiliye'nin bütün isteklerini kabul ettiklerini, He-yet-i Temsiliye'ye dayandiklarmi" bildiriyor ama

"ayrmtilarda diretil-memesini" istlyor Mustafa Kemal bu agamada "hazimh

ve sabirh dav-ranmay1" ve

"uzlagrmy görünmeyi"siyaseten uygun buluyor.9Ve Îstanbul'daki hükümete zorluk ç1karmayacaklarmi, hükümetin

ortagi gibi davranmayacaklarmi bildirerek Cemal Paga'ya tegekkürleri-ni iletiyor. Millete bir beyanname yaymlayarak "Istanbul hükümeti iletam bir anlagma saglandigmi" açikhyor. Tabii beyannamesinde "gevket-

lû, mehabetlû hilafetpenah _efendimiz hazretlerine... ubudiyet ve sada-katini" tekrar bildirmeyi de ihmal etmiyor.10

Artik Erzurum ve Sivas kongrelerinin kararlan, bildirileri, bütün He-yet-i Temsiliye açiklamalan istanbul gazetelerinde yaymlaalyor.

Milli Mücadele ve uluslagma tarihimizin son derece önemli toplum-sal dinamiklerinden biri olan "Sultanahmet Mitingleri"nin üçüncüsü 10Ekim'de Îstanbul'da yapihyor. Minarelerde ve kubbelerde larmizi Türkbayragl ile iggal altmdakivatan için matemin simgesi olarak siyah bay-raklar var. Yine bag konugmact Darülfünun-1 Osmani (Üniversite)ho-casi Halide Edip Hamm'dir. Halide Edip, Riza Nur ve Mithat Cemal'denolugan bir kurul, iggali giddetle lunayan bir bildiri yaymhyor. Mitinge ozamanki 1 milyon nüfuslu Îstanbul'da yüz bin kigi katthyor.

Hükümet, Mustafa Kemal'in istedigi gibi, Cevat Pa.pa'yi Genelkur-may Bagkanhgfna getiriyor Artik Genelkutmay askerî birliklere gifr litelgraflar göndererek "Kuva-yi Milliye'nin ia.gesinin askerî birlikler trafmdan kargilanmasun" emrediyor; "yalniz Itilaf Devletleri kargasmdahükümeti mügkil durumda birakmamak için bütün faaliyetlerin gizlilik-le yap11masm1" istlyor. "Eglaya ile mücadele için" neler gerektini konu-sunda Kuva-y1Milliye'ye bagh kumandanlarla Harbiye Nezareti ve Ge-nelkurmay arasmda telgraflagmalar oluyor; "eykiya" Yunan iggal ordu-sudur! Yine gizli, gifreli emirlerle "depolarda meveut silah, cephane ve-

9. Nutuk, sf. 15l.

10. Nutuk, Vesika, 138.

107

sairenin ileride kullamlacak gekilde korunmasi ve bir figege dahi zararverilmemesi" isteniyor. Bunlar Îstanbul'da Ali Riza Papa hükümetmin,

Harbiye Nazirhš1'nm, Genelkurmay Bagkauhgi'mn emirleridir. Ali RizaPapa hükümeti, bagta kaldigi sürece Kuva-yi Milliye'ye elbise, silah, ia-

ge ve teçhizat, her türlü yardun yap1yor.11Bürokraside de benzer atamalar yap1hyor, Milli Mücadele kargitt ba-

zi vali, yarg1ç ve komutanlar görevden almiyor.

Mustafa Kemal'in ince siyaseti

Bu dönemde Mustafa Kemal'in siyasetçi dehasmi gösteren bir olay

da "Îttihatçihk" meselesindeki tutumudur. 9 Ekim'de Harbiye NaziriCemal Papa bir genelge yaymlayarak Heyet-i Temsiliye'nin dört konu-yu aç1khga kavugturmasim istlyor

1- Ittihatç1hklailigkilerinin bulunmadigi...2- Osmanli Devleti'nin Birinci Dünya Savagi'na katilmasmm dogru

olmadigim Heyet-i Temsiliye'nin aç1klamasi ve sorumlularm isim isimbelirtilerek cezalandmlmalari...

3- Harp esnasmda yap11an her nevi cinayet faillerinin kanuni ceza-<ian kurtulamayacag1...

4- Seçimlerin serbest cereyan edecegi... (Yani milliyetçilerin seçim-

lere müdahale etmeyecegi.)Cemal Paga, bunlarm belirtilmesinin, içte ve d14tabazi kötü anlayig-

larin önüne geçecegini söylüyor. Aynca, Mustafa Kemal'le ve Heyet-iTemsiliye ile görügmek için Bahriye Nazm Salih Paga'mn görevlendiril-digini bildiriyor, görügmeyerinin kararlagtmimasuu istiyor.

Atatürk sonradan Natuk'ta bu dünemi anlatirken Milli Hareket adi-na ileri sürdügü talepleri tam yerine getirmedikleri için Ali Riza Paga'ylve Cemal Paga'yi agir bir dille elegtirecektir: Ali Riza Papa kabinesimn"ne kadar zay1f ve nahif dügündügünü... kafasmm kangik oldugunu...devletin içine dügtügü felaket uçurumunun derinligini ve dehgetini gör-mekten âciz zavalhlardan" olugtugunu, "akil

ve kavray1glan losir ve ah-laklan zayif, soysuzlagmig" bir hükümet oldugunu söyleyecektir. Ali Ri-

za Papa hükümeti, "çoktandir köle olduguna güphe kalmarug.olmasi

gereken padigah ve halifenin köleligi ile elde edilebilecek iktidar ma-kammm" iktidarsizhšmm örnegidir!12

Belli ki Cemal Paga'nm sorulanna Mustafa Kemal çok kizm14t1r.Ama cevap verirken sogukkanh ve hesaph bir siyaset adaru olarak ha-reket ediyor, özetle göyle cevap veriyor:

1- Ittihatçi degiliz. Bu kötü söylentileri çikaranlar Rum ve Ermeni-lerle Îngilizlerbagta olmak üzere Itilaf Devletleri ile hain Damat Ferid

I I. Zekeriya Turkmen, a.g.e., sí, 220 yd.

12. Nutuk, sf. 136.

108

ve çevresidir. Ittihatçi olmadiglauz gibi Ittihatçadügmam da degiliz.2- Cihan Harbi'ne girmemek elbette istenir bir geydi, ama buna

maddeten imkân yoktu. ÇünküBogazlar Ruslara vaat edildigi için bi-zim seyirci kalmam1z mümkün degildi. Sorumlularma gelince, padigah

kanunen sorumsuzdur, aynca, harbe girme karan dört ay sonra Mec-lis'te alloglarla kargilammyttr. Bu konudaki görüglerimiz dügmanlarmbakt; açisma cevap olmak üzere ifade edilmigtir.

3- Harp sirasmdaki kötü idarelerin meydana çikanhp cezalandiril-

masi kamm devrine geçmenin geregidir, ama tantana yapmaya gerekyoktur.

4- Seçimlere müdahale etmeyecegimizi daha önce bildirmigtik. Bay-kaca bir emir ve uyan varsa bildiriniz¾

Burada Mustafa Kemal'in müthig dikkati: 2 numarah cevapta bu yaz-diklanm "dügmanlarm balog açilarma cevap" olycak gekilde kaleme a]-digim kendisi belirtiyor. 3 numarah cevapta da Cemal Paga'nm "harp

esnasmda yap11an her nevi cinayet" geklindeki deyimini Mustafa Kemalkullammyor,

"kötü idare" deyimini kullamyor, Ermeni iddialarma daya-nak vermemek için!

Ve iç politika: Sina Akgin'in belirttigi gibi, Mustafa Kemal'in temeldayanail olan Müdafaa-i Hukuk teykilatlan esas itibariyle Îttihat ve Te-rakkililer tarafmdan olugturulmuqtu.14 Bunu bilen Mustafa Kemal, on-lan suçlamaktan salamyor, hareketin "Ittihatç1"olmadigt, ama Ittihatçidügmam da olmadigmi belirtiyor. Birinci Cihan Harbi'ne girmemizinkaçimlmaz oldugunu belirtirken de Ittihatçilan suçlamaktan sakmdigiaçik. Sartlardegigtiginde Ittihatçilan suçlayacakttr.

Amasya'da dönemeç

Harbiye Nazin Mersinli Cemal Paga, Kuva-yi Milliye ile görügmekiçin Bahriye Nazir1 Salih Paga'mn görevlendirildigini belirterek, bulug-ma yerinin kararla.ytLnlmasuu istemigti. Bu, Istanbul hükümetinm birkere daha Milli Hareket'i "tammasi" demekti

Bulugma yeri Amasya'dir. 20 Ekim'de Salih Papa ve Padigah Yaveri

Albay Naci (Eldeniz), Heyet-i Temsiliye adma Mustafa Kemal ile Rave Bekir Sami beyler Amasya'da Tümen Kumandam Albay Cemil CahitBey'in evinde buluguyorlar. Hilafet ve saltanata taraflann sadakatinibildirmelerinden sonra, Sivas Kongresi kararlanm inceleyerek görüg-melere geçiyorlar, iki gün sürüyor. Neticede üçü açik, ikisi gizli begprotokol imzalamyor.

Özetlegöyledir:

13. Tam metin; Nutuk, Vesika, 142.

14. Sina Akyin, jön Türkler ve ittihat ve Terakki, Gerçek Yayinevi, Istanbul,1980,sf.3II.

109

• Milli tegkilatla hükümet arasmda anlagmazhk kalmamigtir. Vatantopraklarmm bütünlügü ve istiklâlin muhafazast esastir. Devletin smmTürklerle Kürtlerin oturdugu cografyadir. Bat1 Trakya'da "zahiren" (gö-rünügte) bagnnsiz bir hükümet kurulacaktir. Edirne'den ve Meriç smi-rmdan hiçbir gekilde vazgeçilmeyecektir.

• Türkiye'nin egemenligini ve toplumsal dengesini bozacak gekildegayrimüslim azirihklara imtiyaz verilmeyecektir. Bu konuda da Milli( ebusan) Meclis'in karari esas almacaktir

• 1stiklâlimizenygon olmak kaydlyla fennî, smaî ve iktisadî ihtiyaci-m1zm dig yardunla saglanmasi müzakere edilmi§ ve

"memleketimize

pek çok sermaye dökecek bir devlet olursa" bunun mali konularda neçapta bir denetim getirecegi gimdiden kestirilemeyeceginden, bagun-s1zhgumzm ve milli ç1karlarimizm zarar görmemesi için, uzmanlarcaesash bir inceleme yapilacak, bu incelemeye gäre Milli Meclis'ce veri-

lecek karar esas almacaktir.• Seçimler serbestçe yapilacaktir Seçilecek Meclis 1stanbul'da çah-

gacaksa, tam güvenlige sahip olmasi garttir. Iggal altmdaki bir Istan-bul'da bunun mümkün olmayacaël belirtilerek, bang antlagmas1 imzala-mncaya kadar, Avrupa'da örnekleri oldugu gibi, Meclis, geçici olarakbagkent Istanbul digmda, Anadolu'da, ama yine Istanbul hükümetininbelirleyeceni bir yerde toplanmasi kabul edildi. Ittihatçilar'dan suçluolanlarm veya Teheir gibi olaylara kançanlarm seçilmemesi için Heyet-iTemsiliye uyanlarda bulunacaktir

• Meclis'in toplanacag1yer olarak Salih Papa ile uz1agma saglanan il,Bursa'dir.

• Amasya görügmelerinde vanlan bir karar da Anadolu ve RumeliMüdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin megru bir cemiyet olarak hükümetçekabul edilmesidir, tanmmasidir. Erzurum ve Sivas kongreleri kararlarida, toplanacak Mebusan Metlisi'nce uygun görülmek kayd1yla, hükü-met tarafmdan kabul edilmigtir.

Gizli protokol

Gizli protokol, görügmelerin tutanag1niteligindedir; zaferden sonrada uzun süre bazi bölümleri gizli tutulmugtur. 20-22 Ekim 1919 tarihligizliprotokolün önemli maddelerinin özeti göyledir:

• Islam âleminin de kuvvetli bir dayanag1 olan Islam hilafeti ve Os-manh saltanati devam ettirilecektir.

• Milli smirlar, Osmanh Devleti'nin Türkler ve Kürtlerle meskûnolan arazisidir. Kürtlerin Osmanh camiasmdan aynlmasi imkânsizdir.Kürtlerin serbestçe geligmelerini temin edecek gekil ve surette gele-neksel ve toplumsal hukukumuzca müsaadelere mazhar olmasi dahidesteklenmek ve yabancilar tarafmdan görünügte Kürtlerin bagunsizh-

110

81maksadi altmda yapilmakta olan tezviratm, dedikodularm önüne

geçmek için de bu hususun pimdiden Kürtlerce malum olmasi uygungörüldü...

• Vatanm Kilikya, Aydm ve Itakya bölgeleri hiçbir gekilde ayrilamaz.• Gayrimüslim unsurlara, siyasi hâkimiyetimizi ve toplumsal denge-

mizi ihlal edecek mahiyette imtiyaziar verilemez... Bu hususta MilliMeclis'in kanaat ve kararina uyulacaktar.

• Bagimsizhgimiz tamamen sakh kalmak gartlyla, fennî, smaî ve ikti-sadî ihtiyacumza hal gekli bulunmasi hususu uzmanlarca etrafh bir ge-kilde incelendikten sonra ve suurlandiktan sonra Milli Meclis'te görü-gülerek karara baglanacaktir

• Milli Meclis (Mebusan Meclisi) Istanbul'da serbestçe çahyabilmeli-

dir. Îçgal altmda bulunan Istanbul'un buna pek uygun olmadigi dügü-nüldü. Öylebir durumda, geçmigte Fransiz Parigmentosu'nun Lyon'da,

Alman Parlamentosu'nun Weimar'da toplanmasi gibi, Milli Meclis'in de"Îstanbul hükümetinin münasip görecegi" bir yerde toplanmas1uygungörüldü.15

Açik ve gizli olarak beli.rtilen bu iki protokolden bagka benzer konu-

larda üç protokol daha vardir. Milli Hareket'e zarar veren bazi komu-tanlann ordadan atilmasi, IngilizierinMalta'ya sürdügü galuslarm ser-best biraktmlmasi,. IngilizMuhipler Cemiyeti'nin faaliyetlerinin önlen-

mesi, "Ermeni zalimlerinin de mahkemeye verilmesi" Paris'te barigkonferansma gönderilecek temsileilerin Heyet-i Temsiliye'nin uygun

görecegi isimler olmasi gibi maddeler bulunmaktadir.16Gärügmelerde Salih Papa Kuva-yi Milliyeciler hakkmdaki bazi gikâ-

yetleri dile getiriyor; 50 yagmdaki insanlan bile askere ahyorlar gibi...Mustafa Kemal hemen Ankara'daki Ali Fuat Paga'ya telgraf çekerek,Kuva-yi Milliye'ye bagh güçlerin "ahaliye saldirgan davranmamasi, yar-dim edecegimizi vaat ettigimiz yeni hükümeti zor duruma sokmamasi"için uyanda bulunuyOr.17

Hem yandag, hem karg1

Tabii Amasya görügmelerinde Salih Papa ile Mustafa Kemal Paga'ngörüg farklan da vardi; amaçlan aym da olsa yürüttükleri görevler dd-

gigikti.Mesela Salih Paga, aç11acak Meclis için Kuva-yi Milliye tarafm-dan gösterilecek adaylarm "yabancilarm gözüne batacak isimler" ol-mamasm1 istemigti. Mustafa Kemal, Salih Paga'nm tutumunu pek be-

15. "Gizii Protokol"Un tam metni için bkz. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cik 4, sf. 34\-343.

16. Bkz. Nutuk, sf 162-167; Amasya protokollerinin tam metni için bkz. Atatürk'ün Bü-tûn Eserieri, cilt 4, sf. 339-349; Rauf Orbay, a.g.e., sf. 295-298, Mazhar Mufit Kansu,

a.g.e., cilt II, sf. 4l4-424.

17. Zekeriya Turkmen, a.g.e., sf. 226.

111

enmemig, Sivas'a döndügünde Heyet-i Temsiliye üyelerine bilgi verir-

ken, "Bagta sadrazam olmak üzere kabine üyelerinin tümünün âciz, pa-digahm gözüne girmek isteyen, Milli Hareket'e losmen karg1, losmen

onun yanmda kigiler oldugunu" söylemigtir.Yine de, padigahm ilk f1rsatta bunlari degigtirerek yerlerine "istibda-

di devam ettirecek bir hükümet" getirmek istemesinden endige ederek,Ali Riza Papa hükümetine olan destegin Meclis aç11mcaya kadar sürdü-

rü esine karar veriyorlar.18Zeki Paga'nm sadrazamhšmda yeni bir hiikümet kurulacagi haberle-

ri yay11mca, Mustafa Kemal telaglamyor, 2 Kasim'da Harbiye Nazir1 Ce-mal Paga'ya telgrafla "Sadrazamm hiçbir gekilde iktidardan ayrilmama-

suu, aksi takdirde bütün memleketin tekrar Istanbul'la iligkilerini kese-cegini" bildiriyor, çünkü Ali Riza Papa hükümeti, Ingiliz baslalarmaragmen, Kuva-yl Milliye'ye hem askerî hem siyasi bakimdan önemli

çapta destek veriyor.19

Ama Mustafa Kemal, Ali Riza Paya hükümetine umut baglanmasun daistemiyor. Mustafa Kemal'in Ali Riza Papa hükümeti hakkmda izledigi po-litika "lasmen destek, losmen kargi" bir politikadir. Hem hükümeti ayaktatutarak Kuva-yi Milliye'ye yaptigi-yardimlarm sürmesini istiyor, hem buhiikümetin fazla bir yey yapabilecegine umut baglanmasmi istemiyor

Mustafa Kemal'in asil amac1, Meclis'in de hükümetin de Anadolu'da, An- I

kara'da kurulmasidir 1stanbul'dakihiçbir gey fazla gliçlenmemelidit

Meclis nerede toplanacak?Meclis'in güvenlik gerekçesiyle Anadolu'da bir yerde açilmasi, Musta-

fa Kemal'in bagtan beri savundugu, Israrh oldugu bir fikirdir, bu aym za-manda inisiyatifin kendi.elme geçmesi demektir Salih Papa Amasya'da,

gördügümüz gibi, bunu bìr õlçüde kabul ediyor, ama Istanbul'a döndü-

gündehükümete ve padigaha kabul ettiremeyecektir donal olarak. Hü-kümet adma bu konuda Mustafa Kemal'le haberlegen, tartigan CemalPapa, Meclis'in bagkent Istanbul'da toplanmasmda kesin karath oldukla-

rim söylüyor. Mustafa Kemal Papa, Meclis'in Istanbul'da toplanmas1ka-

rarmda israr eden Cemal Papa arasmda bu dönemde uzun 7 adet telgraf-la yapilan müzakerelerde taraflar gerekçelerini anlatlyor, ama birbiriniikna edemiyor. Özetle,hükümete göre, ba.ykent Istanbul'dur, Meclie 1s-tanbul digmda toplamrsa ltilaf Devletleri tarafmdan Istanbul'un ülkeden

kopanlmasi güçlü bir ihtimal haline gelir... Mustafa Kemal'e göre ise,

18. Zeki Sarihan, II, a.g.e., sf. 198.

19. Bkz. Prof. Metin Aylgigi, "Kurtulug Savagi Sirasinda istanbulHukumetleri ile Kuva-yiMilliyeArasindaki Münasebetler", Türkier, Yeni Türkiye Yayinlari, cilt 5, sf.700-7l7; da-ha änce zikrettigimiz gu eserde çok genig bilgivardir Dr. Zekeriya Turkmen, MütarekeDöneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapilandirtimasi, sf. 203-226.

112

Meclis'in özgür olmasi için Anadolu'da toplanmasi gerekir.20Bu konuda Heyet-i Temsiliye'de ve milliyetçi komutanlar arasmda

da görüg farklan var: Meclis nerede aç11mah?Mustafa Kemal'le Ali Fuat Paga daymda, Kuva-yi Milliyecilerin de he-

men.tamami,

bu arada Karabekir ve Rauf Bey, Meclis'in Îstanbul'datoplanmasi taraftandir.21

Istanbuidaki IngilizYühsek Komiserlini memurlarmdan Tom B. Hoh-ler de Mustafa Kemal gibi, Meclis'in Anadolu'da toplanmas1yanhsidir,

ama bagka amaçla tabii! Hohler, Meclis'in Istanbul digmda toplanmasm-dan bahseden Amasya mutabakatml ögrenmig olmah ki, Londra'ya gön-derdigi uzunca raporda, Meclis'in Istanbul dipinda bir yerde toplanmasi-mn "Türk imparatorlugunun Anadolu'ya Çekilmesi ve üçüncü derecedebir devletçik durumuna dügmesine" yol açacag1m yaziyor! Hohler'e göretarih boyunca imparatorluklara bagkent olmuy ‡stmbul'unTürk özelligiçok zay1ftir Ayasofya sadece bir fetih sembolüdür SehirdeTürk ve Mülüman damgasi sayilacak sadece iki eser vardir Biri Peygamber'in kutsalemanetleri, öbürü Eyüp Sultan türbesi... Buna karyihk Pera ve Beyogluistanbul'unne kadar kozmopolit oldugunun belgesidir!

Hohler'e göre, bu durumda Türklerin Istanbul'dan atdmasi, Hilafetmerkezinin mesela Bursa'ya tagmmasi,Türklerde de dünya Müslümanla-rmda da büyük tepkilerdogurmayacaktir Türkler zaten sadece giddettenanlar. Baskent olmaktan ç1kar11arakTürklerden almacak Istanbul, Fas'ta-ki Tanca gibi milletlerarasi bir rejimin yönetimine verilebilecektir!22

O dönemde özellikle Hindistan-Pakistan cografyasmda geligen kuv-vetli bir "Hilafet Hareketi" vardir, Mahatma Gandhi'nin de destegiylebu hareket büyük gösteriler yaparak, sivil itaatsizlik nygulamalarma gi-rigerek, Londra'ya baski uyguluyor, Türkiye'nin bölünmemesini, Hila-fet gehri Istanbul'un mutlaka Türklerde kalmasim istiyor. Hindistan'da-ki Ingilizyöneticileri Müslümanlar ve Hindular arasmda yaydan bu an-tisömürgeci hareketin daha fazla geligmesini engellemek için, Lond-ra'nm Türkiye'ye artik dügmanca davranmamasi için baslo yaplyor.

Mustafa Kemal'in Meclis'in Anadolu'da toplanmasm1 istemesindekigizli amac1, Anadolu'da bir ihtilal yönetimi kurmaktir. Bu nedenle Mec-lis'in Anadolu'da bir yerde toplanmas1 görügünü kesinlikle savunuy r.Ancak kipisel tutkular besliyor veya Halife'ye kargi dügmanca davran -

yor gibi suçlamalara maruz kalmamak için, sonunda, Meclis'in istan-bul'da toplanmasma razi olacakt1r.23

20. Telgraflar için bkz. Bagbakanhk Devlet Argivleri Genel Müdürlügü, Belgelerle Mus-tafa Kemal Atatürk, Ankara 2003, sf. 106-!15.

21. Selahattin Tansel, a.g.e., II,sf.. 165.

22. Bilal$1mgir,ingilizBelgelerinde Atatürk, I, sf. 185- IB7.

23. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi Ye ÛI; Politika, sf. 154.

113

Mustafa Kemal'in qu projesi açikttr: Istanbul hükümetini millet naza-rmda gayri megru gösterip ilga etmek, Eskigehir veya Ankara'da MilliMeclis'i toplay1p milli bir hükümet yapmak... "Hükümet belirlenmig...Kendisi hükümet bagkam,.Heyeti Temsiliye kabine oluyor..."24

Ancak bu amaca ulagmasma zaman vardir. Simdi,Meclis'in neredetoplanacagi konusunda 16 Kasun 1919'da Sivas'ta "Kumandanlar top-lantis1" yapihyor. Çoktartigmah geçecek, 13 gün sürecektir. Tabii bag-ka onular da görügülecek.

Toplantrya Mustafa Kemal, Kâzun Karabekir ve Ali Fuat pagalarla,Rauf Bey, Sivas'taki 3. Kolordu Kumandam Albay Selahattin Bey veKonya'daki 12. Kolordu'nun Kurmay Bagkam Yarbay SemseddinBey,zaman zaman da Heyet-i Temsiliye üyeleri katthyor. Uzun tartigmalar-dan sonra Kâzun Karabekir konuguyor, Meclis'in Istanbul'da toplanma-sim savunuyor. GerekÇelerigöyle:

• Milletvekilleri Anadolu'da çagiracaimuz yere gelmeyip de Istan-bul'a giderse, Heyet-i Temsiliye milleti temsil etmeyen bir heyet duru-muna düger.

• Milletvekillerinin çogu Anadolu'da toplansa bile bazdarmm Îstan-bul'a gitmesi ihtimali, milli birlige zarar verir. Milli Hareket'in milletçedesteklendigi konusunda güpheler yaratir

• En mühimi para meselesidir. Ordunun, jandarmanm, idaremn ma-aplari nasil ödenecek, giderleri nasil kargilanacaktir? Batt'daki birlikle-rimizin parasi kalmadigmdan Heyet-i Temsiliye benden, benim kolor-dumdan para istiyor Ben, yeminimi tekrar ederim ki, tek dag bagi me-zar oluncaya kadar direnigten vazgeçmeyecegim. Ama yarm seferber-lik ve harp giderleri için daha çok para gerekecektir.

• Milli bir hükümet etrafmda toplanabilmek için Meclis Istanbul'daaç11mahdar. Padigah ve Îngilizlerer geç Meclis'i kapatacaktir Î,yteo za-man Kuva-y1 Milliyecilerin hakh oldugunu herkes kabul edecek, millihükümet Anadolu'da kurulacaktir, bize kargi olanlarm kuvvet ve kud-retleri kalmayacaktir.

Karabekir'in özetledigimiz bu gerekçeleri Mustafa Kemal'i ikna et-miyor, ama digerlerini ikna edlyor.25

Karabekir'den sonra konugan Rauf Bey, Meclis'in önce Istanbul'datoplanmasi, padigah veya Îngilizler tarafmdan kapatildiktan sonra An-kara'da toplanmasi fikrini kuvvetle, heyecanla destekliyor:

IngilizlerinMeelis'i kapatmamalari ihtimaline kargi bunu muhakkakgerçeklegtirmek için, ben tehlikeyi göze ahyorum. istanbul'a,Meclis'e gi-decegim ve dediginiz olmazsa Anadolu'da milli bir hükümet kurmamziçin Meclis'in ortasmda bomba patlatarak kendimi feda edecegim!

24. Zeki Sarihan, a.g.e., II, sf. 232.

25. Kâzim Karabekir, istiklalHarbimiz, sf. 352-353..

114

Heyecanlanan Karabekir, Rauf'u "yüksek alnmdan öperim" diyerekkucakhyor. Rauf Bey, "Bomba patlatmak" sözünden kastmm Ingilizleritahrik edecek çikiglar oldugunu belirtir hatualannda.26

Îstanbul'da Rauf Bey'in öncülügünde Misak-1Milli'nin yaymlanmasi,

"Îngilizleritahrik edecek" önemli bir geligme olacaktir.

Bir adim geri...

Mustafa Kemal, Natuk'ta, Sivas toplantismda Meclis'i istanbul'datoplama fikrinin agir basmasim elegtirir. "Istanbul hükümeti ve onunyardakçilarimn kamuoyunu ne derece bulandinp kangtirmig oldugunu,milletin ortaya koydugu bu farkh görüglerden kolayhkla anlamakmümkündür" der ve artik bu durumda "direnmenin kötü sonuçlar ve-recešini dügünerek" kendisinin de kabul ettigini belirtir.27

Simdilikbir adim geri atmigtir! Niçin? "Kötü sonuçlar"dan salonmak

için... Gerçekten yetkili hükümet, Meelis'i dogal ve olagan yermde, Istan-bul'da toplantiya çagtrdigma göre, milletvekillerinin oraya gitmesi de do-

aldi. Anadolu mebuslarmm çogu Istanbul'a giderken az sayida mebuslaAnkara'da Meclis açmak, MilliHareket'e büyük zaaf getirebilirdi.

Sivas toplantismda Meclis'in yeri konusunda Mustafa Kemal'le bir-likte davranan, hatta

"derhal ihtilal vaziyetine geçerek" Meclis'i Anado-lu'da toplay1pbir de hükümet kurmak gibi o agama için fazla radikal

bir fikri savunmuy olan Ali Fuat Cebesoy, amlarmda her ne kadar Mec-lis'i Îstanbul'da toplamanm padigahtan etkilenmek ve Ingilizbaskilari-na maruz kalmak gibi sakmcalari varsa da, bunun yine de dogru bir ka-

rar oldugunu belirtir ve "Istanbul'la münasebetimizi ve irtibatmuzi ke-serek Anadolu'da bir milli hükümet kurmaya kallagmaya ne kamuoyune de bizler henüz kâfi derecede haz1r degildik..." diye yazar.28

Milli Mücadele tarihi de göstermigtir ki, Meclis'in önce Istanbul'datoplanmasi isabetli olmugtur. 1stanbulMeclisi'nin ingilizsürgüsüyle ka-patilmasi, Ankara'da toplanacak olan Türkiye Büyük Millet Meclisi içinçok saglam bir zemin hazirlayacaktir...

Mustafa Kemal'in bagkanhginda Sivas'ta 16 Kasim'da baglayan He-yet-i Temsiliye toplantdarmda "Zât-1Hazret-i Padigahi'nin arzusu ve ü-

kümetin israr1" da dikkate ahuarak Meclis'in Istanbul'da toplanmis1,sakmcalarma ragmen, ittifakla kabul ediliyor.

Îttifalda, yani Mustafa Kemal dahil.Mustafa Kemal bunu siyaseten kabul etmigtir, yoksa benimsemig de-

gildir.

26. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 303-304.

27. Nutuk, sf. 182.

28. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatiralari, sf. 290.

115

Mebuslarm 1stanbul'a ulagmasi için gereken tedbirlerin almmasi,

mebuslarm Istanbul'a gitmeden önce Ankara'da Mustafa Kemal'le gö-rügmeleri, Istanbul'a gittiklerinde Meclis'te bir Müdafaa-i Hukuk gru-bunun olugturulmas1 için karar ahmyor.

Ve çok önemli bir karar daha: Paris'teki bang konferansmda Türkiye

hakkmda olumsuz bir karar verilirse, askerî tedbirler dahil, SivasKo gresi kararlari uygulanacakt1r; yani silahh direnig!

Ankara yolunda

Sivas'ta bu çahymalar yap1hrken ülke genelinde seçimler yürütülü-

yor; her ilde degigik tarihlerde yap11an iki dereceli seçimler. MustafaKemal Erzurum'dan, Rauf Bey Sivas'tan mebus seçilmiglerdir...

Mustafa Kemal 18 Arahk'ta Ankara'ya gitmek üzere Sivas'tan aynh-

yor. Kayseri'de ulema, tüccar, hükümet ve belediye görevlileri ile görü-güyor. Oradan Kirgehir'in Hac1 Bektag ilçesine geçerek Bektagi Dede-babas1 Cemaleddin ÇelebiEfendi ile görügüyor. Cemaleddin Efendi,

Haci Bektag Veli Hazretleri'nin "post-niçîn"idir, yani onun manevi pos-tunda, makammda bulunmaktadir. Birinci Cihan Harbi'nde Dogu Cep-hesi'nde kendisinin yönettigi milislerin bagmda Ruslarla savagmigttr.Medresede okumug, Arapça ve Farsça biliyor. Birinci Meclis'te millet-

vekili olacak, sonra kendi istegiyle siyasetten çekilecektir.Ankara'daki Ali Fuat Paga'nm yaptig1hazirhk ve davet üzerine, Musta-

fa Kemal, yanmdaki Heyet-i Temsiliye üyelerlyle 27 Arahk'ta 13 otomobil-

lik bir konvoy halinde Ankara'ya geliyor.Mustafa Kemal'in otomobilindeRauf Bey, Ahmed (Alfred) Rüstem Bey ve yaver Cevat Abbas var. Musta-fa Kemal ve arkadaylan 3 bin ath ve 700 yayadan olugan Seymenler ekibi,

din adamlan, dervigler, eshaf, okullar ve ahali tarafmdan karyllamyor. Ha-

ci Bayram Veli türbesini, valilig ve kolorduyu ziyaret ediyor. Müdafaa-iHukuk teykilatlarma telgraf çekerek Heyet-i Temsiliye'nin Ankara'ya gel-digini, " imdilik Heyet-i Teinsiliye'nin merkezinin Ankara oldugunu" bildi-riyor. Yolboyunca "Cenab-1Hafiz-1Hakiki"nin yani Gerçek Koruyucu Yü-

ce Allah'm"inayet-i rabbaniyesi ile" Milli Hareket'in ülke sathmda tegki-

latlandignu gördügünü belirtiyor. Sehirde"egraf

ve ileri gelenler"le uzunbir konugma yaplyor, Kuva-yiMilliye'yi anlatiyor.29

Ankara'mn seçilmesindeki sebep, cografi merkez olmasi ve bilhassa

tren istasyonuna sahip bulunmasidir.Mustafa Kemal 29 Arahk'ta bir genelge yaymlayarak, Îstanbul'daki

Meclis'e seçilmig olan bütün mebuslarm Ankara'ya ugrayip kendisiylegörügtükten sonra 1stanbul'a gitmelerini istiyor. Ertesi gün telgraflabunu tekrarhyor.

29. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatiralari, sf. 301-304; konugma metni için bkz,Nutuk, Vesika 220.

116

Bazi mebuslar Ankara'ya gelip Mustafa Kemal'le görügüyor. Ancakgelen milletvekilleri istenilen ve kararlaytinlan sayida degil! Mebusla-rm bir kismi Ankara'ya hiç gelmiyor, bazilan çagnya uyduktan sonraIstanbul'a gidiyor, bazilan da Ankara yol üstünde oldugu için göyle birugraylp geçiyorlar.30

Bu tablo, Meclis nerede toplansm diye Sivas'ta yapilan Kumandan-lar Toplantis1'nda Kâzim Karabekir'in dile getirdigi öngörüyü dogrulu-yor Heyet-i Temsiliye Ankara'da Meclis'i toplarsa mebuslar Ankara'yagelmeyebilir veya gelenler az olursa Milli Hareket için zaaf olur...

Mustafa Kemal gelen milletvekillerine Istanbul'da açilacak Meclis'tedisiplinli bir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Grubu kurmalanm söylüyor.

Mustafa Kemal Erzurum, Rauf Bey Sivas mebusudur. Mustafa Ke-mal, bagta Rauf Bey olmak üzere güvendigi isimlere kendisinin Mebu-san Meclisi'ne bagkan seçilmesini de tembih diyor. Tabii kendisi Is-tanbul'a gidemeyecektir çünkü IngilizlerAli ihsan Papa gibi onu mutla-ka tutuklayacaklardir. Ama Mustafa Kemal mebus ve bagkan olarakizinli sayihr, gün1ük igleri bagkan vekilleri yürütür. Milli Hareket'in li-deri Osmanh Mebusan Meclisi'ne bagkan seçilirse, hareket büyük birsiyasi güç kazamr... Proje böyle.31

Mebusan Meclisi aç1hyor

Osmanh Mebusan Meclisi 12 Ocak 1920 pasartesi günü aç1hyor. Pa-digah "hasta oldugu için" açihga gelmediginden onun açig nutkunu1çigleriBakam Damat SerifPapa okuyor. Padigah nutkunda, Balkan fe-laketinm hemen ardmdan Türkiye'yi Birinci Cihan Savagl'na sokan ltti-hatç11an eleptiriyor. Mütareke'nin "görülmemig bir gekilde uygulana-rak" ülkenin yer yer iggal edilmesinden yakmlyor, akilh ve sagduyulubir davrampla bütün miEi arzularm "felab-1 vatan" (vatamnkurtulugu)noktasmda birlegtirilmesini istiyor.

Bu "felah-1 vatan" terimine dikkat!Meclis'te milliyetçi mebuslar, Rauf Bey'in bütün çabalanna ragmen

1stanbul'un o günkü siyasi gartlarmda sile disiplinli, Mustafa Kemal'intam emrinde bir "Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Grubu" kuramayacakl ,

gevgek yapih "Felah-1 Vatan Grubu"nu kurabileceklerdir. Misak-1 Mil-li'yi bu Felah-1 Vatan Grubu yaymlayacaktir.

Meclis üzerinde padigahm ve hükümetin etkisi vardir. Ingilizbaslosivardir. Daha gimdiden, Îstanbul mebusu eski Digigleri Bakam RegatHikmet Bey'i Fransizlar tutuklayip hapse atm1g, ancak girigimler üzeri-ne serbest birakmiglardir. .

30. Yrd. Doç. Dr. Erol Kaya, "Son Osmanli Meclis-i Mebusani", Türkler, cilt 16, YeniTürklye Yayinlari, sf. 514.

3 I. Nutuk, sf. 239 vd.

117

Bu arada Mustafa Kemal Papa Ankara'dan ild telgraf gönderiyor.Îlk telgraf "Mebusan Meclisi Baykanhgi'na"du, diplomatik bir dille

Meclis'in Kuva-yi Milliye sayesinde açildigim hatirlatLyOr, Heyet-i Temsi-liye'nin bundan itibaren milli mukadderati Meclis'e emanet ettigini, Mec-lis'in de bunun sorumlulugu ile hareket etmesi gerektigini söylüyor. Vetelgrafmm Meclis genelkurulunda okunmasmi "istirham" edlyor?

Öbür telgrafi padigahadir: "Meclis-i Milli'yi tegrif-i pahanelerindenmpm birakan rahatsizhgi"nm bütün tebaasi gibi Heyet-i Temsiliye'yide ek ziyade ürüntüye dügürdügünü belirtiyor, saghgi için dualarmibildiriyor: "Cenab-1 Hafiz-i Hakiki, vücud-i hümayunlar1m maddi ve se-mavi afetlerden korusun. Âmin."

Mustafa Kemal bu "siyaset oyunu"nda bir süre daha padigahtan ya-rarlanmaya ihtiyaç duyuyor. Beg gün sonra, 10 Ocak'ta padigaha birtelgraf daha çekerek, amaçlarmm sadece vatanmuzda degil bütün Îs-lam âleminde padigahi ve halifeyi egemen kilmak oldugunu ve ümmetsiyaseti izledigini söylüyor. Uzun telgraf özetle göyle:

• Hamd olsun, Kuva-yi Milliye maddi ve manevi bütün kuvvetleribirlegtirmek suretiyle, siyasi vaziyetimiz üzerinde gayan-i gükran olum-lu tesirler vücuda getirmig ve ülkemizi paylagmay1 amaçlayan gizli an-lagma ve emellerin zemininiuzaklagtumay1bagarrugtir.

• Kuva-yi Milliye'nin- çahyma hedefi ve mukaddes gayesi Osmanhmilletinin en yüce, muhterem ve hakiki temsilcisi olan Zât-1 hazret-i

gehriyari'nin (padigahm)istiklâl ve hâkimiyetini her türlü ihlal ve ga-ibeden korumaktir. Türkiye'nin padigalu ve bütün Îslam âlemmi vieda-

ni baglarla birlegtiren Mukaddes Islam Halifesi sifatlyla SevketmeabEfendimiz Hazretleri'nin, degil yalmz vatammizda, hatta bütün Islamdünyasi üzerinde maddeten ve manen hâkim ve etkili olmasmi, bütünAsya'mn geleceni adma yegâne selamet çaresi kabul ediyoruz... Çahy-malarmuzi genig bir ümniet siyasetine çevirmig ve dogrudan dogruyahilafet makammm dokunulmazhšmi ve istiklâlini gaye olarak kabul et-mig bulunuyoruz.

• Vaktiyle (Samsun'a ç1kmadan önce) bizzat Hâkipây-i gahanele-ri'ace kabul edilme gerefini kazandigim zaman arz ettigim bu kanaat ve

sadakat, Anadolu'da yapt1gimiz çabymalarmuzla teyit edilmigtir. Bu ça-hymalarmuzm bütün geref ve kuvveti padigahm yüce ismine aittir. Esa-sen meslek (yol)ve kanaatimin degigmeye-kabiliyetli olmadigi yüksekmalumlandir...

• Anadolu'da tegkilatmi düzene sokan ve yogunlagtiran Kuva-yi Mil-liye'nin art1k tamamen denecek bir tarzda ve bütün köyleri de içinealarak teykilatlandigmi, dolay1s1yla Zât-1Sahaneleri'nin(padigalun)do-kunuhnazhgi ve hâkimiyeti ugruna camm fedaya istisnasiz bütün mille-tin hazir hale getirilmig oldügunn arz eder ve müjdelerim...

32. Tam metin için bkz. a.g.e., sf. 145, ATTB sf. 175.

118

• Padigah milletin vicdamna dinen, cismine ise sonsus bir kulluk vesadakat duygusuyla hâkimdir. Padigahlan baglarmda oldugu halde mille-tin tainamuun bugün ortaya koydugu birlik ve bütünlük yakmda gerçek-legecek gibigözükenbangm gartlan hakkmda ümitler uyandirmakta, bil-hassa gelecek için büyük ilerlemeler ve geligmeler vaat etmektedir...

• Bir haftadir toplanti halinde bulunan Mebusan Meclisi'nde aym ga-ye ve emellere bagh bir çogunluk olugtugu gibi, bütün milli tegkilat dabu çogunluga baghdar. Bu durum Yüce Padigah ve Halife Hazretleri'ninimparatorluga iligkin emellerini her zamankinden fazla güven altma al-maktadir...

• Bu konuda ayrmti ve izahatt, Hâkipây-1 gahaneleri'ne arz etmeküzere, eski Bahriye Naz1n Rauf Bey ile sizin talilerinizden Bekir SamiBey Dersaadet'e (Istanbul'a) gittiler. Kabul gerefme nail olmalanm is-tirham ederim...

• Âcizleride bizzat Atabe-i felek-mertebe-i*hilafetpenahileri'ne yüzsürmek gerefinden mahrumiyetimin daha fazla uzamayacagmdan ümit-li ve her zaman sundugum sadakat ve baghhk hissimin tükenmez oldu-gunutakdim... ederim.53

Mustafa Kemal bu mektubunda padigaha sadakatten öteye "kulluk"

terimleriyle baghhämi vurgulamasmdaki amaci, padigahm güvenine sa-hip olmak ve tekrar Damat Ferid'i sadrazam yapmasuu önlemektir.Böyle bir ihtimalvardir. Padigahm Rauf Bey'le ve Bekir Sami Bey'le gö-rügmesini istemesindeki amaci da onlann anlatacaklanyla padigalu et-kilemektir.

Rauf Bey, Ingilizlerin Meclis'i basmalarmdan biraz önce padigahlagörügecektir...

"Bir millet uyamyor"

Mütareke imzalandigt halde bang antla3masmm gecikmesi ve zama-nm Milli Hareket lehine iglemesi Ingiltere ve Fransa'da tedirginlik ya-ratiyor. ÎngilizDigigleri Bakam Lord Curzon "her

ne pahasma olursa ol-sun Türklerin Avrupa'dan ve Istanbul'dan ç1kanlmas1m öngören" birmuhtiray1 4 Ocak 1920'de kendi hükümetine sunuyor. Curzon "Tür -

ye'nin Avrupa ile irtibatt kesilmelidir... Bugünkü firsattan yararlamlm -

digi takdirde, bunun acismi nesiller boyu çekecegiz" diye yaz1yor. Amaartik savag istemeyen, Türklerle anlagmayi gerekli bulan bakanlar bu-na karg1 ç1kiyor. 6 Ocak'ta Ingilizhükümeti, Curzon'un önerisini redde-diyor, Istanbul'un Türklerde kalmasma karar veriyor. Bilhassa ilte-

33. Tam ve orijinal dilde metin için bkz. Murat Bardakçi, gabbaba,Pan Yayincilik, Istan-bul, 1999, sf. 539-540. Kismen sadelettirilmig metin Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 6,sf. 177-178. Ben metnin dillni ve karmagik cümle yapilarini biraz daha sadelegtirdim veözetledim.

119

re'nin Hindistan IgleriBakam Montague, Îstanbul'u Türklerden almaya

kalkmamn Hint Müslümanlannda büyük tepki yaratacag1m, Hindistan'ielde tutmanm çok zorlaçacagru belirterek bagka bir "plan" hazirhyor:

Trakya ve Istanbul Türklerde kalacak ama smirlari küçültülmüg, ege-

menligi kisith bir Türkiye olacakLTürkiye'de kamuoyuna yans1yan, Curzon'un plamdir. Îzmir'in iggali

kadar tepki doguruyor! Mebusan Meclisi'nin açild1§mm ertesi günü, 13

Oc 'ta 160 bin kipinin katildigi muazzam bir miting yapihyor, Vahided-

din le çatigan Veliaht Abdülmecid Efendi de mitingi izliyor. Hatiplerarasmda yine bir kadm vardir; Nakiye Hamm en heyecanh konugmay1

yapiyor:"Fatih'in, Süleyman'm, Osman'm mezarmi biralup ç1kacak bir erkek

var m1içinizde?!"Bu, Milli Mücadele'nin en önemli toplumsal hareketlermden Sultanah-

met mitinglerinin dördüncûsüdür ve en kalabahš1d1L Îlk miting Îzmir'iniggali üzerine 23 Mayis 1919'da yapilrug, Halide Edip ünlü konugmasun

bu mitingde yapmigt1.¾ Ikinci Sultanahmet mitingi bir hafta sonradr, 30

Mayis'tadit Her ikisine de 100 bin kisi katilmigtir. Üçüncümitingin 30

Ekim'de yapild1š1m görmügtük.Meclis'in aç11masimnertesi günü yap11an

dördüncü mitinge 160bin kiqinin katilmasi muazzam bir olaydir

Artik "bir millet uyamyor" gerçekten. Izmir'in iggali gibi müthig sar-

sici bir faciadan itibaren Anadolu'da miting yapilmamig il yok gibidir.

Milli Hareket'in sivil ayaë1 mitinglerle yürüyor, Mustafa Kemal Hav-

za'dan itibaren mitingleri tegvik ediyor. Kadin hareketi geligiyor. Sade-

ce Sultanahmet Meydan1'nda konugan Halide Edip, SükilfeNihal, Naki-

ye (Elgün) Hamm gibi okumug, Istanbullu kadmlar degil. Sivas'ta, Er-

zurum'da, Bahkesir'de, Kastamonu'da, Konya'da, Edirne'de, Amas-ya'da, Kayseri'de "Müdafaa-i Vatan Kadm Cemiyeti", "Anadolu Kadmla-

n Müdafaa-i Vatan Cemiyeti" gibi adlarla dernelder kuralmug; bagka

birçok ilde, Müdafaa-i Hukuk Kadmlar Subesiaç11nugtir. Bu milliyetçi

ve aktivist okumug kadmlar on bialerce kadin ve erkegin katildigi mi-

tingler yap1yor, Kuva-yi Milliye'ye yardimlar topluyor, Wilson'a, Lloyd

George'a, Clemenceau'ya protesto telgraflan çekiyor.35

Ingilizler ve Fransizlar yükselen milli dalgay1 görüyorlar. Îzmir'in Yu-

nanistan'a verilmeyecegi, Îstanbul'un Türklerde kalacag1 gibi "yat19ttn-

ci" birkaç kararla birlikte, bir an önce "uygun" bir bangi (Sevr olacakbu) kabul ettirmek için baslalano da artinyorlar. Tabii en çok Ali Riza

Papa hükümetine ve Meclis'e basla yapiyorlar.

17 Ocak 1920 günü 1stanbul'daki Ingiliz, Fransiz ve Italyan Yüksek

34. HalideEdip'in bu muhtegem "hitabe"si için bkz. Halide Edip, a.g.e., sf. 31. Sultanah-

met mitingleri için bkr. Abdullah Ôzkan,a.g.e., cilt 3, sf.763-765.

35. Bu kadin cemlyetlerini ve mitingleri Zeki Sanhan degerli eserinde gunü gününe belirt-

migir Kurtulug Savagi Günlügü, ilk üç cilt.

120

Komiserleri, "Kuva-yi Milliye'ye yardim ettikleri için" Harbiye NazinCemal Papa ile Genelkurmay Bagkam Cevat Pa.ya'nm azledilmesini hü-kümetten istiyor! Üç gün sonra bunun için hükümete ültimatom veri-yorlarl Cemal Papa durumu Mustafa Kemal Paga'ya bildiriyor. 21Ocak'ta Cemal Papa ve Cevat Papa mecburen ve "Damat Ferid'e yeni-den iktidar yolunu açmamak için" istifa ediyor.

Cemal Paga'am yerine yine vatansever Salih Papa atamyor. MustafaKemal'le Amasya Mülakat1'm yapan Bahriye Nazirl Salih Paga...

Mustafa Kemal, Sadrazam Ali Riza Paga'ya ve Harbiye Nazin CentalPaga'ya gönderdigi telgraflarda yabanci kuvvetlerin baskisiyla bakandegigtirmenin "istiklâlimize

kargi kati bir tecavüz" oldugunu, "dahile

veharice kargi kendi bakamm feda eden bir hükümet" durumuna dügme-mek gerektigini bildiriyor, direnmelerini istiyor, aksi halde, "vatani

va-zifesini yapmamaktan sorumlu" olduklanm Ittillete aç1klayacaklanmbelirtlyor.

Meclis'teki Rauf Bey'e, Bekir Sami Bey'e, Cami (Baykurt) Bey'e vebütün mebuslara çagnda bulunuyor, Îngilizlerinbu tecavüzünün"SulhKonferansi'na, Avrupa milletlerine ve Îslam âlemine ilan edilmesini" veMeclis'in Anadolu'ya geçmesini istiyor!

Mustafa Kemal'in Ali Riza Papa hükümetine ve Mebusan Meclisi'nekargi temel politikasi, kendi deyimiyle, Istanbul'da "milli bir kabine-nin imkânsizligim" göstermek ve "Meclis'in Anadolu'ya geçmesini"saglamaktir.

Uzaktan etkilemeye çallyt1gl bir Meelis ve hükümet yerine, Anado-lu'da kendisinin yönetecegi bir Meclis ve hükümet..

Rauf Bey hat1ralarmda "Mustafa Kemal Papa sertlik istiyor" diye ya-z1yor. Mustafa Kemal, istifa etmeyen Ali R1za Papa hükümetinin Mec-lis'te dügürülmesini istiyor... Ama Îstanbul'da Rauf Bey ve diger milli-yetçi mebuslar, hükümet dügürülürse anargi olmasmdan ve baskilanartan Ingilizlerin de katlas1yla Damat Ferid'in sadrazamhga gelmesin-den endige ediyorlar. Ali Riza Papa da istifay1 dügünüyor, ama aym kay-g11arlavazgeçiyor.

Artan Ingilizbaslosi... Mustafa Kemal'in sertlegen tepkisi...Iki arada kalan Ali Riza Papa hükümeti... .

Ve bir de Meclis'te liir türlü Mustafa Kemal'in istedigi gibi disiplinh,aktif bir "Müdafaa-i Hukuk Grubu" kuramayan vatansever milletvekil-leri... Bunlar "Felah-1 Vatan" adlyla bir grup kuruyorlar, aralarmda

."itti-

fakname" imzahyorlar. Disiplinli, silo, aktivist bir grup degil. 76 üyelerivar. 11 mebus da "ittifak"a dahildir ama imza atmanuglardir. Felah-1

36. Prof. Metin Ayigigi,"Kurtulug SavagiSirasinda IstanbulHükümederi ile Kuva-yiMilliyeArasandaki Munasebeder", Türkler, cik l5, sf.703.

37. Bkr. Nutuk, sf. 243-256; telgraflar \çin bkr. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 6,sf.i 88-205.

i

121

Vatan Grubu'nda Mustafa Kemal'in yalon arkadaylari, Heyet-i Temsili-ye üyeleri vardir Bagta Rauf Bey olmak üzere, Cemal Paga, Celal (Ba-yar), Hüsrev Gerede, Kara Vâsif, Bekir Sami, Hüseyin Avni (Ulag), Tu-nah Hilmi, Adnan Adivar, Bahkesir Kuva-yi Milliye öncülerinden HacimMuhiddin, Yunus Nadi (Abahoglu), Hamdullah Suphi, Ismail Fazil Pa-

a, Mazhar Müfit gibi isimler Üyelistesinde 88. numarah Numan Efen-di'nin isminin kargismda sunot yaziyor "Sosyalistligi temsil ettiginden,

r en beraber olup, ittifaka resmen dahil degildir."Felah-1 Vatan'm üyeleri arasmda bir de Yahudi vardir, Istanbul me-

busu Miçon Efendi.Meclis'in ve Felah-1 Vatan'm bu gevgek manzarasmi Mustafa Ke-

mal'e özel bir mektupla anlatan "Kemalist" Mazhar Müfit diyor ki:

Felah-1Vatan dedigimiz Grup'un gerçekhalinibiliyor musunuz? Bunu

mütecanis (homojen)ve birlik bir grup mu zannediyorsunuz? Herkes birhavada... Grup'ta saglam bir bag ve Grup'a yalopacak bir intizam yok... i

Rauf Bey ne kadar ugragiyor, ne kadar çahgiyor bilseniz. Bugünlerdehastadir yatlyor, meydanda bir Rauf Bey'i görüyorum..

Rauf Bey, Sivas'ta verdigi söze eksiksiz sadikte camm digine taka-rak çahg1yor; Îngilizlerin Meclis'i basip kendisini tutuklamalarmi gözealarak...

"Vatanm fellahlar1"

Meclis açilmigtir, ama kim bagkan seçilecek? Mustafa Kemal kendi-sinin seçilmesini istlyor. Çünkümilli iradeyi temsil eden ve milli mu-kadderati elinde bulunduran Heyet-i Temsiliye'nin bagkam, hareketinlideri odur. Onun seçillnesi, güphesiz, Milli Hareket'e büyük bir siyasi

güç katacaktir.Ama...Rauf Bey'in bütün çabalarma ragmen, mebuslarda Ankara'daki Mus-

tafa Kemal'i seçme yönünde kuvvetli bir egilim yok. 26 Ocak'ta Cela-leddin Arif Bey geçici bagkan seçilecek, 31 Ocak'ta yapilan dördüncütur oylamada, Saray'm destekledigi Regad Hikmet Bey, 115 mebustan

65'inin oyunu alarak bagkan seçilecektir.Mustafa Kemal'in arkadaglari Felah-1 Vatan Grubu'aun kurucu ve

öncüleridir. Ancak Felah-1 Vatän, Îstanbul'daki siyasi gartlar altmda ça-hgan vatansever bir gruptur. Ali Riza Papa hükümetine yakm duruyor-lar. Hatta Ali Fuat Cebesoy'a göre, "Ali Riza Papa hükümetinin ruh hali,

38. Skz. Tulay Duran. "Son OsmanliMeclis-i Mebusani'nda Felah-i Vatan ittifaki",BTTD,Sayi 61, Ekim 1972, sf. 12-21.

39. Mazhar Mûfit, a.g.e., II, sf. 543,

122

imam biraz zay1f olan arkadaylarmuza da sirayet etmigti." Madem Mec-lis aç11di, hain olmayan bir hükümet de vardi, milletin mukadderati on-lara birakilmahydi; Ankara'daki Ali Fuat Papa amlarmda böyle yaz1yor.

SevketSüreyya'ya göre, "bu düpedüz Mustafa Kemal'in kenara itilme-si" demekti. Hâlbuki grupta ileri gelenler, Mustafa Kemal'in yakm arka-daglanydi, Heyet-i Temsiliye üyeleriydi. Ilk yola ç1kanlard1. Rauf Bey,Hüsrev Sami, Mazhar Müfit, Kara Vâsif, Bekir Sami, Rüstem, HüsrevGerede gibi isimler.40

Fakat Mustafa Kemal'i Meclis bagkam seçemiyorlar, disiplinli birgrup da kuranuyorlar.

Rauf Bey, 28 Ocak 1920 tarihli raporunda Meclis'teki bu durumuMustafa Kemal'e anlat1yor: Mebuslar Mustafa Ï(emal'indiganda Kuva-

yi Milliye'nin bagmda durmasim daha nygun görüyor Îstanbul'dakiMeclis'e Ankara'daki Mustafa Kemal'i seçmenin "gayri tabii bir vazi-yet" yaratacagm1 söylüyor... Rauf Bey 29 Ocak'ta çektigi telgrafta butabloyu anlatarak, Mustafa Kemal'in bagkanhk için kendisinin adaygösterilmesini istemekten vazgeçmesini öneriyor. Meclis bagkam seçil-mesinin bile "yüksek mevkiinize nazaran küçük kalacaëru" dügünenmebuslarm çogunlukta oldugunu, çok büyük saygt gördügünü belirte-rek de onun gururunu okguyor. Rauf Bey, Mustafa Kemal'in destek bu-lamadigi için aday olmanug gibi görülmesini de istemiyor. Telgrafmda"milletm bagmda Milli Meclis'e nigehban.(gözcü, bekçi) olarak kalmay1zaten tercih buyurdugunuzu" mebuslara anlattigmi, bunun da pek sa-mimi tezahürlerle kargilandigim belirtlyor.41

Rauf Bey'in gurur okgaytc1 bu säzleri Mustafa Kemal'i yatigt1rmanug,aksine çok sinirlendirmigtir. Nasil kizdigmi, yedi yll sonra okuduguNatuk'taki anlattmmda görüyoruz:

Efendiler, her görügtügümüz zat bizimle fikir ve kanaatte birlegmigolarak aynlruglardL Fakat IstanbulMeclisi'nde "Müdafaa-i Hukuk Cemi-yeti Grubu" diye bir grup kuruldugunu igitmedik. Niçin? Evet niçin? Bu-

na bugün cevap isterim!

Çünküefendiler, bu grubu kurmayivicdanborcu, millet borcu bilmekvaziyet ve kabiliyetinde bulunan (bu) efendiler imansiz idiler... ceb^

(korkak)idiler... cahil idiler. kimansizidiler; çünkü milli emellerin ciddiyet ve katlyetine ve emelle-

rin mesnedi olan milli teykilatm saglamligma inanmlyorlardi.Cebîn (korkak)idiler çünkü milli teykilata .mensup olmayi tehlikeli

görüyorlardi.Cahil idiler; çünkü yegâne kurtulug dayanagmm millet oldugunn ve

olacaimi takdir edemiyorlardi. Padigah'a dalkavukluk ederek, ecnebile-

40. SevketSüreyya, a.g.e., 2. cilt, sf. 208-209.

4 I. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 3 I7-3 I9.

125

re hog gärünerek, mülayim ve nazik davranarak büyük gayelerin eldeedilebilecegi gafletini gösterlyorlardi.

Bundan bagka, Efendiler; nankör ve bencil idiler... Çirkingururlarmitatmin sevdasma dügüyorlardi...

Mustafa Kemal, Natuk'ta bu söyledikleriyle yetinmez, Felah-1 VatanGrubu'ndan bahsederken "fellah-1 vatan" (vatanmfellahlan) deyimini

amr, onlan bu gekilde apagilarl Bunun dizgi hatasi oldugunun saml-

masim önlemek için de dipriotta nyanr "L" harfi geddelidir!.. "L" harfiçifttir yani!42

Yedi yil sonra eleytiriden öteye bu hakaret dolu, öfkeli dili kullana-cak olan Mustafa Kemal, olay sirasmda duygulanm bastiriyor. Çoksi-nirlendigi halde, Rauf Bey'in mektabuna da 29 Ocak.1920 günü sakin,rasyonel, biraz da sitemli bir cevap gänderlyor. Rauf Bey'e çektigi ce-vabi telgrafta, durumu ve gartlan takdir ettigini söylüyor. Aday gösteri-lip de seçilememek Kuva-yi Milliye'nin zaafi demek olurdu; bunu kabulediyor. Ama ince sitemleri de vardir, özetle:

• Meclis reisinin illa Istanbul'da olmasi gerekiyorsa, beni seçebilirdi-niz ben de ardmdan istifa edebilirdim...

• Bagkan olmak istememdeki amacun, milli bir ayaklanmada, "Mec-lis Bagkam" sifatma da sahip olarak maddi ve manevi bütün kuvvetleriseferber etmekti...

• Bakanlarm cebren dügürülmesi, mebuslarm tutuklanmasi ve Ku-va-yi Milliye'ye gösterilen dügmanhklardan anlagihyor ki, Meclis'in fes-hi yakmdir; böyle losa süreli bir Meclis'e Hareket'in lideri bagkan seçi-

lebilirdi...• Eger yapilan bu isabetsizlikten dolay1 bir noksan meydana gelirse

bunun mesuliyeti bu hataylyapanlara aittir.• Benim mevkiler, makamlar konusunda ne kadar "müstagni" oldu-

gumusöylememe hacet yoktu...43

Mustafa Kemal, Talat Paga'ya 1921 Subatay1 içinde yazdigi mektup-

ta da Felah-1 Vatan Grubu'na sahip ç1kiyor

Meclis'te seksenden fazIa mebustan olugan Felah-i Vatan adi altmdaçogunluk grubu vücuda getirdik; bu grup seçilen dokuz kipilik bir idareheyeti tarafmdan yönetiliyor. Heyet-i Temsiliye üyesi olan mebus arka-daglari tamamen Meclis'e gönderdim... Ben de mebusum. Fakat genelkuvvetleri muhafaza ve olumsuz ihtimaller kargismda serbest sevk veidare edebilmek için Îstanbul'a gitmedim... $imdilikAnkara'y1 merkez

i

42. Nutuk, sf. 24 l.* Müstagni: gönlütok; çok istek olmayan.

43. Tam metin için bkz. Nutuk Vesika 23l. Maclis Bagkanligikonusunda Atatürk'ün an-lattiklari için bkz. Nutuk sf. 249 vd, Rauf Orbay, a.g.e., sf. 317 vd.

124

seçtim. Hem Kuva-yi Milliye hem de yönetimindeki delegelerimiz vasita-siyla grup (Felah-1 Vatan) ile irtibat ve münasebetteyim.44

Meclis Istanbul'da çahymalarma devam ediyor. Bu son Osmanh Me-busan Meclisi'nin en gerefli igi, Misak-1Milli'yi kabul ve ilan etmek ola-caktir. Zaten bagka bir gey yapmayacak, Misak-1 Milli'ye sinirlenen În-gilizler Meclis'i basip dagitacak, böylece Meclis'i Ankara'da açmanmzemini olugacaktir.

Misak-i Milli

Milli Mücadele tarihimizin ve bugünkü var11$umz en önemli temelle-rinden biri olan Misak-1 Milli metninin kimin kaleminden çiktigi tambelli degildir. Atatürk Nutuk'ta "Misak-1Milli ad1verilen programm ilkmüsveddeleri bir fikir vermek üzere kaleme almdi, 1stanbul Mecli-si'nde de bu ilkeler gerçekten toplu bir gekilde yazilmigt1r ve tespitolunmugtur" diyerek edilgen cümlelerle anlatu, isim veya komisyon-dan bahsetme2.

Esaslari Sivas Kongresi'nde olugan Misak-1 Milli'nin "ilk müsvedde-leri"nin Ankara'da hazirlandigi ve Hüsrev Gerede tarafmdan Istanbul'agötürülüp Rauf Bey'e verildigi biliniyor. Rauf Orbay, Hüsrev Gerede,Mazhar Müfit, Yusuf Kemal (Tengirgek) gibi isimlerin anlattiklarmi bir-legtirdigimizde, Mustafa Kemal'in Ankara'dan gönderdigi "bir fikir ver-mek üzere kaleme almnug ilk müsveddeler"in ve Mebusan Meclisi'ndebirbirine benzeyen çegitli taslaklarm bir komisyonda birlegtirilerek ni-hai metnin yaz11dig1 anlaç1hyor.E

Son Osmanh. Mebusan Meclisi'nin ve Felah-1 Vatan Grubu'nun "ce-

sur ve kahramanca" bir iglemi olan Misak-1Milli, Meclis'in 28 Ocak'takigizli oturumunda okunup benimsendikten sonra, 17§ubat 1920 günün-de, Edirne Mebusu SerefBey'in verdigi bir önerge ile Mebusan Mecli-si'nde görügülüyor. SerefBey'in konugmasmdan sonra Misak-1Milli oy-birligiile kabul ediliyor. 18 Subat'ta"bütün cihana" ilan ediliyor.

TBMM tarafmdan da kabul edilerek bagunsiz Türkiye'nin en önemlisiyasi ve hukuki dayanagru olugturan Misak-i Milli (yahutAhd-i Mil

',

Milli Yemin) alti maddelik bir bildiridir.Ilk olarak Türkiye'nin sm1rlar1 tespit ediliyor.• Birinci maddeye göre, Mondros Mütarekesi'nin imzalandigi 30

Ekim 1918 günü belirlenen "Mütareke hatti"nm dahil ve haricinde, din,irfan ve emel itibanyla birlegmig ve birbirine kargilikh hürmet ve feda-

44. Emel Akal, Mustafa Kemal ittihat Terakki ve Bolgevizm, TÜSTV, Türkiye Sos-yal Tarih ve Araµirma Vakfi, Istanbul,2002, sf. 259.

45. Doç. Dr. Mesut Aydin, "Yeni Türk Devieti ve Mlsak-i Milli", Türkler, cilt 16, YeniTurkiye Yayinlari, 2002, sf. 57-70.

125

kârhk hissiyatiyla dolu, irkî ve toplumsal haklan ile çevre çartlan ta-mamen uyumlu Osmanh Islam ço§unlugunun yerlegik bulundugu top-raklann tamami hiçbir gekilde bölünemez! Arap çogunlugun yagadigt

ve Mütareke sirasinda dügman ordularm iggali altmda bulunan yerlerin

gelecegi ise oralann ahalisinin verecegi oylarla belirlenecektir.Bu madde ile Musul, Kerkük ve Süleymaniye'yi içine alan bir Türki-

y suurlan çiziliyor. Mustafa Kemal Ankara'da, Meclis'te yapacag1 ko-

n gmalarda Musul, Kerkük ve Süleymaniye'nin Misak-1 Milli'ye dahiloldugunu defalarca söyleyecektir.

Ülkeninnüfusu "Osmanh Islam çogunlugu" olarak adlandirihyor,"Türk milleti" terimi henüz siyasi olarak kullamhmyor.

• Ahalisi serbest oyla anavatana katilung olan "üç vilayet"te, Kars,Ardahan ve Batum'da gerekirse tekrar genel oylama yapilabilir.

• Batt Trakya'nm gelecegi, sakinlerinin tam bir hürriyet içinde be-

yan edecekleri oylarla belirlenmelidir. Islam Hilafeti'nin merkezi ve

Osmanh devletinin bagkenti olan Istanbul gehri ile Marmara Denizi'ningüvenligi her türlü sakmcadan uzak olmahdir. Bu esaslara uygun ol-

mak kaydlyla, Bogamlar'm dünya ticaretine ve tagimac1hga aç1lmasi

hakkmda bizimle birlikte alakadar devletler karar verecektir.

• Azmhk haklan civar memleketlerdeki Müslüman ahalinin de aymhukuktan istifade etmeleri güvencesiyle, tarafumzdan teyit ve teminedilecektir.

• Milli ve iktisadi geligmemizin mümkün olmasi ve daha asri ve

muntazam bir idare ile igleri yürütebilmemiz için, her devlet gibi bizimde geligme araçlarumzm temininde tam bagimsizhga ve serbestiye sa-

hip olmanuz, hayat ve bekamizm esas temelidir. Bu sebeple siyasi, mil-

li, adli, mali ve diger geligmemizi engelleyici kay1tlara karyty1z. Borçla-

nruzm ödenme eartlarrdabu esaslara aylan olmayacaktir.46Misak-1Milli'nin kabul ve ilan edilipinin ertesi günü Sadrazam Ali Riza

Papa ile 1çiglerive Bahriye Nazirlan Meclis'te Felah-i Vatan Grubuhu zi-

yaret ediyor. Sadrazam bilhassa Kuva-yi Milliyehin ikinci bir hükümetgibi gözükmesinden gikâyetçidir. Maray'ta Sütgü Imam'Ia Fransiz iggal

kuvvetlerine kargi baglayan "Milli Hareket'in daha ileri uzatilmayarak

durdurulmast ile intizam ve asayigin temini lüzumundan" falan bahsedi-yor! Rauf Bey, "yazik ki Sadrazam durumu lay11a ile kavrayabilecek ma-

hiyette degildi, pek uzun ve asabi bir gekilde devam eden konugmalann-

dan sezildigine göre, padigah hükümete pek hâkimdir." diye dügünüyorve Mustafa Kemal'e gönderdigi gizli telgrafta göyle diyor:

Ali Riza Papa kabinesi, umdugumuz ve bekledigimiz salabeti (daya-mkhhgi) gösterememig, gerek mahiyetini anlayamadan fazla çekindigi

46. Misak-i Milli rnetni ve IIgillbelgeler için bkx. Atatürk'ün Bütun liserleri, ciit 6, sf.

159-162,

126

Padigah'a ve gerekse her istediklerini yerine getirmekten kendini alama-digi Îtilaf Devletleri'ne hog görünmek için yalpalay1p durmaktan bütüngayretimize ragmen kurtulamamigtL Bu durumda mevkiini artik dahafazla muhafaza etmesi imldinsizdi...47

Hükümet çöküyor

Ali R1za Papa hükümeti Îngilizlerekaryl yeterince direnemlyor, Ingi-lizler vatansever Cemal Papa ile Cevat Paga'yl istifaya mecbur etmekleyetinmiyor, Kuva-yi Milliye'nin askerî hareketlerinin durdurulmasi içinAli R1za Papa hükümetine baski yaplyor. Bugun karg1himda Istan-bul'un Türklere birakilacagnu söylüyorlar

Londra'da 3 Mart'ta yap11an Îtilaf Devletleri digigleri bakanlart top-lantismda Bagbakan Llyod George izledikleri politikayl özetliyor:

"Sultan'a diyoruz ki, biz bütün etleri ahyoruz,.sen de birkaç kemikleyetin!"

Fransiz Digigleri Bakam Cambon da göyle kargillk veriyor:

ÏÏk adim olarak milli liderleri Sultan'a tutuklatt1rahm, o yapmazsa biztutuklayahm. Türkler, bütün Dogulular gibi, yumugak davramhrsa küs-tahlagir!"

Ve toplantida Istanbul'un resmen iggal edilmesini, Türkiye'ye 50-60bin kigilik ilave iggal kuvveti gönderilmesini konuguyorlar?

Türkiye'ye Îtilaf Devletleri'nin kendileri bu kadar kuvvet göndere-meyecekler, ama Tunanistan'i Ege íçlerine süreceklerdir. Bu sirada biryandan Itilaf Devletleri Kuva-y1Milliye birliklerinin Ege'de bulundukla-ri yerden 3 mil içeriye, "Milne hatti"na çekilmesi için Istanbul hüküme-tine baski yap1yorlar, öbür yandan Yunanhlar Izmir'e devamh yeni as-kerî birlikler, askerî nakliye araçlari ve cephane sevk ediyorlar! Belli kibir taarruza hazirlamyor, üstelik Gölcük Yaylast ile Bozdag'1 iggal edi-yorlar! Ali R1za Papa ne Îngilizlere karg1 direnebilir ne Kuva-yi Milli-ye'ye söz geçirebilir! Çaresiz,3 Mart'ta istifa ediyor?

Ali Riza Pa.ya, Vahideddin'e sundugu istifasmda, "megru olan mil ;

emellerimizin saglanmas1 ve barig yapilmasmm gecikmesi" kargmdahalkm galeyana geldigini, hükümetin bunu yatigtirmaya ve Avrupa'dalehimize ortaya ç1kan egilimlerden yararlanmaya çahytigim, ama

"katli-

am misillû yalanlarla" her gün içiglerimize müdahale edildigini anlati-yor. Kuva-yi Milliye'ye Yunan hatlarmdan üç kilometre içeriye dogru

47. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 332.

48. Zeki Sanhan, a.g.e., ll, sf. 406.

49. Nutuk, sf. 263-365; Selahattin Tansel, a.g.e., 111,sf.35.

127

çekilmesi için basla yap1hrken, Yunanhlarm Gölcük Yaylasi ve Boz-dag'i iggal ettigini, "Osmanh milletinin Izmir'in tahliyesini bekledigi si-rada" bu iggalin yeni bir tecavür oldugunu belirtiyor. "Adalet haklarma

ve akil ve hikmete tamamen aykir1 bu tecavüz kargismda istifa zorun-luluguyla karg1 karg1ya kaldiklanm" vurguluyor.

Milliyetçilerde büyük tedirginlik! Ya Ingilizler yine Damat Ferid'i

drazam yaparsa!Böyle bir ihtimali gözeten Rauf Bey, Felah-1 Vatan Grubu'nu toplu-

yor, Kuva-yi Milliye'ye karg1 bir kimseyi sadrazam yapmamasi için pa-digahi uyarmaya karar veriyorlar. Meclis Bagkam Celaleddin Arif

Bey'in bagkanligmda bir heyet saraya gidiyor, ama bagka randevulari-

mn oldugunu belirten Vahideddin,"bagkâtip" (diyelimgenel sekreter)

ile görügmelerini söylüyor! Celaleddin Arif Bey bagkâtibe padigahm

"Meclis çogunlugunun iradesine aykin bir ismi sadrazam yapmamas1-m" istediklerini anlattyor. Bagkâtip padigahm yanma giriyorve bir süre

sonra digan ç1karak padigahm sözlerini aktanyor "Durumun farlanda-

y1m... Hâl ve vaziyetin icabma göre birisine yeni hükümeti kurma göre-vini verecegim..."

Yeni sadrazam, Salih Papa olacaktir. Amasya'da Mustafa Kemal'lerügen Harbiye Nazin Salih Papa...Ama yeni hükümette Meclis'ten tek kigi yok! Bütün kabine digan-

dan, padigahm tercih ettigiisimlerden oluguyor!Skandal! Mebusan Meclisi'ni hiç durumuna indirmektir bulRauf Bey hatiralannda göyle yaz1yor

Bu kabinenin kuruluguyla, Mebusan Meclisi'nin de ömrü losalmaya

bagladi. Biz de grup halinde bu duruma seyirci kalmay1 tercih etmigtik.

Çünküasil gaye olan Milli Hükümet'in bir an evvel kurulmasi için artik

lasa sürmesi lazundi. Padigah, Istanbul'daki ltilaf Devletleri temsilcileri-nin gittikçe daha fazla zebunu oluyordu.50

Îngilizlerle Vahideddin'in Mebusan Meclisi'ni bu gekilde s1firlamasi,Ankara'da Meclis'in kurulmasmm yolunu aç1yordu; paradoksal olarak.

Mustafa Kemal bir yandan mebuslan dik durmaya çaginyor; igte 4

Mart tarihli telgrafmdaki gu cümleleri:

Millet ve vatanmuzm istiklâlini temini hususunda her fedakârhga

amade bulunan milletimizin mukaddes heyecamm ancak milletin tam iti-

madm1haiz bir hükümetin baça getirilmesi tatmin edebilir. Bütün millet,

bu tarihî günlerde, milli iradenin mutlak vekâletine sahip bulunan me-

buslann kesin karanm sabirsizhkla beklemektedir...51|

50. Rauf Orbay, Cehennem Degirmeni, sf. 335.

5 I. Nutuk, sf. 265.

i

128

Öbüryandan artik padigaha adeta ültimatom veriyor "Kullari Mus-tafa Kemal, ubudiyet, hâkipâyirte yüz sürmek" gibi o zaman bile agmsay11mas1 gereken kavramlar yoktur arak. Padigaha hitap için kullazu-lan resmî terimlerle yetinen ve bunlari eskisi kadar vurgulamayan telg-rafmda padigaha gözdagi verlyor:

Dahilî ve haricî bin türlü ihtiraslarm galeyamyla sükûn ve selameti

tehdit altmda bulunan memleketimizin, milli vicdam tatmin etmeyecekbir kabine reisine hiçbir dakika tahammül edemeyecegini ve Allah koru-sun, böyle bir halin vukuu Devlet-i Osmaniye tarihinde görülmemig elîmhadiselere sebep olacagru atabe-i seniye-i hazret-i gehriyarilerine arz et-

. meyi bir hamiyet vazifesi sayanz.52

Rauf Bey'in istihbaratma göre padigah ve lygilizler Kuva-yi Milli-ye'nin bu tepkilerini "bozgun" igaretleri olarak görüyorlar ve darbeyiindirme zamamnm gelmekte oldugunu dügünüyorlar! Darbe, Meclis'ibasip kapatmak, Meclis'teki fleri gelen milliyetçileri tutuklamak!

Tabii bagta Rauf Bey'i...Aym istihbarati Mustafa Kemal de alnugtir. Rauf Bey'e gizli bir telg-

raf çekerek, derhal Istanbul'dan ç11apAnkara'ya gelmesini istiyor, ge-reken paray1

"milli tegkilat" saglayacaktir. Bagta Halide Edip Ve kocasiDr. Adnan olmak üzere birçok tanmmigve önemli kigíyi gizlice Anado-lu'ya gönderen Rauf Bey için, bu çok kolaydir. Ama kaçnnyor, Îstan-bul'da kahyor. "Felah-1 Vatan Grubu'nu tegkileden arkadaylarm hepsi,buraya bize, daha dogrusu bana inanarak gelmiglerdi, Ankara'ya kaçt1-

im takdirde gimdi de kaç1p gitti derler" diye dügünüyor; Meclis'in dikdurmasi gerektigine inamyor. "Anadolu'ya gidince bir orduya kumandaetmeyecegini" Istanbul'da Meclis'te daha etkili igler yapabilecegini dü-günüyor. "IngilizlerinMeclis'i basmalarmi saglamak için burada kalaca-

im" diye karar veriyor. Çünküo zaman Meclis'i Ankara'da açmakmümkün olacaktir 53

Meclis'te ingiliz süngüleri

16 Mart 1920... istanbul'un ikinci defa ve kesin iggali... 13 Kasim1918'den beri Istanbul zaten itilaf Devletleri'nin "askerî denetim"i altm-dayd1. Simdiyeni kuvvetlerle "resmen iggal" ediliyor.

Iggal'inüç temel sebebi vardir: Biri geligen Kuva-yi Milliye'ye gözda-givermek, yildirmak... Öbürüyaymlanan Misak-i Milli'nin Îtilaf Devlet-1eri'nde yarattigi tedirginlik.

Bir sebep daha vardir: Maray'ta Sütçü Imam'm hareketlyle baglayan

52. Nutuk, sf. 266.

53. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 334-340.

Ii

129

Milli Hareket'in ba.yariya ulagmasi! Urfa'da, Antep'te, Adana'da ve he-mën her yerde geligmekte olan mahalli nitelikli Milli Hareketlere Ma-rag zaferinin büyük moral ve cesaret vermesi.

Lloyd George, Türklerin Marag zaferi üzerinedir ki, 5 Mart'ta LondraKonferans1'nda Istanbul'un (tekrar)iggalini teklif ediyor:

Yunan askerleriyle birlikte 160bin askerimiz var; Türlderin ise 80bin.ki askerimiz bir Türk askerini yenemezse bu Konferansi durdurup Türk-

Ierin bütün istegini kabul edelim!..

Lloyd George'un bu konugmasiyla baglayan müzakerelerde itilafDevletleri Istanbul'un iggal edilmesine, pimdilik Mebusan Meclisi'ninaç1k birakumasma, ama milliyetçi liderlerin tutuklanmasma, sivil bü-rokrasiye el konulmamasma, ama Harbiye Nezareti'ne, polise vePTT'ye el konulmasma, Mustafa Kemal'i ve Milli Hareket'i guçlayan birbildirinin Salih Paya hükümetine yaymlattmlmasma karar verlyorlar.

Peki, Kuva-yi Milliye Istanbul'un iggaline Anadolu'da bir askerî hare-kâtla kargihk verirse?! Venizelos cevap veriyor: "Bir iki Yunan tümenionlan ezmeye yeter!"54

Ve Îstanbul 16 Mart'ta yeniden ve resmen iggal edilecek, Salih Papaüzerindeki baskdar attacakto IggalcilerSalih Pagahükümetinin derhalMustafa Kemal'i ve Milli Hareket'i suçlayan bir açiklama yapmasm1, si-

lahh milli direniglerin derhal durdurulmasun ve "Hiristiyan azmhklarasaldmlann" sona erdirilmesini istiyorlar! Devam ederse, iggalden dahasert tedbirler alacaklarmi säylüyorlarl..

Salih Paga, cevabmda Îstanbul'da asayigin tam oldugunu, ülke gene-linde azmhklara kargi hiçbir saldiri olmadigim söylüyor, ültimatomureddediyor, iggal kararna protesto ediyor. IggalkuvvetIeri Sadrazam Sa-lih Paga'ya yaklagik bir ay süreyle "Mustafa Kemal'i ve Milli Hareket'ibir bildiri ile suçlu ilan edeceksin" diye sürekli basla yaplyorlar, SalíhPapa boyun egmiyor, 2.Nisan'da çaresiz istifa ediyor. Salih Papa, "Ana-dolu Harekâtt'na zaman kazandirmak için" o güne kadar istifa etmeye-rek baslalara direnmigti.55

Îstanbul'daki Ingiliz Yüksek Komiseri Amiral J. de Robeck, Lond-ra'ya gönderdigi raporda, Salih Paga'nm Mustafa Kemal'i ve Milli Hare-ket'i suç1amasi için yap11an baslalara bu kadar direnmesindeki niyeti-

nm"iktidara yapigmak ve milliyetçilere zaman kazandirmak ve hepsin-

den önemlisi, milliyetçilere dügman bir hükümetin baça geçmesini ön-lemek" oldugunu belirtiyor.56

54. Bilal §imgir,ingiliz Belgelednde Atatürk, I, belgeler no: 145-150, 153-l56, sf.429-452, 460-464,

55. Zeki Sarihan, a.g.e., ll, sf. 465.

56. BilalSimgir,ÊngilizBelgelerinde Atatürk, 1,belge no. 162, sf. 469.

130

Milliyetçilere dügman hükümet deyince tabii ilk akla gelen, DamatFerid'dir! Bunu önlemek için Mebusan Meclisi'nden Hüseyin KâzunKadri ve Vecdi beyler padigaha çilayorlar ve padigahm gu cevabi ile

karg11a.91yorlar:

Ben istersem Rum patrigini de Ermeni patrigini de hahambaquu da

sadrazam yaparim.57

Ve iggal altmdaki Istanbul'da 5 Nisan'da Damat Ferid 4. defa sadra-

zamhga getiriliyor!

Istanbul'un iggali

Îçgal, 15-16 Mart sabaha kar 1, saat 05.00 sularmda ba.glam14tir...

Sehzadeba.¶1semtindeki karakol binasi 10. Kafkas Tümeni'nin karar-

gâtudir 64 asker uyuyor. Otomobillerle geleri Ingilialer hazirhksiz nö-

betçiyi geçerek içeri giriyor ve uyuyan askerlere ateg aç1yor. Dört ge-hit, çok say1da yarah: $ehitlerZileli Abdullah Çavug,Regadiyeli Meh-met Onba.91ve erlerden SehirlaglahÖmerile Bahkesirli Nasuh... Çoksayida yarah...

Padigahm çagrisi üzerine, Rauf Bey, Meclis Bagkan ve vekillerini

alarak padigaha gitmeye karar verlyor.

Bagkan vekilleri Bahkesir Mebusu Abdülaziz Mecdi Efendi ile Kon-

ya Mebusu Vehbi Efendi'yi buluyor, onlarla saraya gidiyor. Bu ikisi desarikh din âlimidir.

Giderken.yollarda, sagda solda, cihana hükmedermig gibi magrur,

dimdik duran süngülü dügman askerlerini gördükçe yüregimiz sizlaya-

rak, sesimiz kisilmiqçasma susuyorduk... Ama benim ve arkadaylarmun

ümidi ve imatu sarsilmig degildi...

Rauf Bey ve arkadaglanm soguk bir gekilde kargilayan Vahideddin,Îngilizlerikastederek diyor ki:

Bu adamlar her geyi yaparlar. Yaptiklan bu kadarla da kalmaz. Da a

fazlasml yapmaya da cüret edebilirler. Onun için Meclis'teki konugmala-

runza dikkat edin.

Rauf Bey'den önce Vehbi Hoca atihyor:

Ne yapsalar milleti yildiramazlar. Millet Hilafet ve Saltanat'a sadiktir.

Memleketin kurtanlmas1 için çahgiyoruz...

57. Türkgeldi'den aktaran Zeki 5arihan, a.g.e., ll, sf. 434-435.

131

Mecdi Efendi:

Bu kâfirlerin zoru Anadolu'ya geçmek! Memleketin selametiiçin Ana-

dolukun atildigi mücadele mutlaka muvaffak olacaktir!

Vahideddin cevaben Ingilizler için"bunlar her geyi yapar" deyip du-

Bey söze giriyor, Misak i Milli'yi anlatiyor ve uyarlyor:

Milletin sizden istedigi Meclis karari olmadan herhangi bir milletlera-

rasi-vesikayi imzalamamaktir. Aksi takdirde istikbali çok karanhk görü-yoruz. O kadar ki, alubetin ne olacagi gimdiden kestirilemez!

Bu sözlerdeki anlami çok iyi sezen Vahideddin sinirleniyor, ayaga

kalloyor, gözlermi Rauf Bey'e dikiyor:

Rauf Bey! Bir millet var, kojun sürüsü... Buna bir çoban lazim. O da

benim!

Artik padigahla görügülecek bir gey kalmanugti, Rauf Bey ve Hoca

efendiler ç11ap Meclis'e dönüyorlar.58

Îngiliz askerleri Meclis'i kugatmigt1r. Îçeride Felah-1 Vatan Grubu

toplanti halinde. Anadolu'da ihtlyaç oldugu gerekçesiyle Rauf ve Kara

Vâsif beylerin kaçmasi için israr ediyorlar. Hay1r, onlar bunu kabul et-

miyor. Mecdi Efendi padigahla yapt1klar1 görügmeyianlatlyor, "Padiga-

hm Meclis'e selam göndermesi bir teamül oldugu halde, selam denil,

azar gördük" diyor. Akgama dogru süngülü Ingilizaskerleri toplanti ha-lindeki Mebusan Meclisi'ne girlyor. Tutuhlayacaklari isimler· Rauf Bey

ve Kara Vâsif Bey!Mebuslar "teslim etmeyiz" diye itiraz ediyorlar. Rauf Bey gatt kogu-

yor "Beni toplanti salohundan zorla aldignuza dair tutanak imzalaya-

caksuuzl"Tutanag1 imzahyorlar! "Demokrasinin ve parlamentonun begigi" In-

giltere'nin askerleri, parlamentoda zorla milletvekili tutukluyor; tuta-nakla tarihe geçiyor bu utanç! Rauf ve Kara Vâsif beyleri askerÎ aracabindirip götüräyorlar.

Niye öncelikle bu ikisi? Rauf Bey Meclis'te ve Istanbul'da Kuva-y1Milliye'nin temsilcisi, Türkiye'de o s1rada Mustafa Kemal'den sonrakiikinci isim... Kara Vâsif Bey ise, Karakol Cemiyeti'nin Baykam, Anka-

ra'ya gizli silah sevkiyatmm ve Istanbul'daki milliyetçi yeralt1 tegkilat-larnun bir numarah ismi.

Ingilizleriki kigiyi daha tutukIuyor: Misak-1Milli'yi Meclis kürsüsün-

58. Rauf Orbay, a.g.e.,sf. 340-345.

132

de okuyan Edirne Mebusu SerefBey ve Osmanh Mesai Firkasi'ndan Is-tanbul Mebusu seçilmig olan "sosyalist" Felah-1 Vatanci Numan Usta!

Rauf Bey, olacaklari öneeden ögrenmig, buna ragmen kaçmamigt1.Yapt1gi,kahramanhktir. Sivas'ta verdigi sözü yerine getirmigtir.

Bagka bir Ingiliz birligi Cemal Paga'nm evini bas1yor. Ingilízlerinbasloslyla Harbiye Naz1rhäl'ndan istifa etmig olan Cemal Paga'nm gi-yimnesine bile müsaade etmeden yatak loyafetiyle ahp götürüyoriar.Aym gekilde, yine Îngilizlerinbaslas1yla Genelkurmay Bagkanhgi'ndanistifa eden Cevat Paga'y1 tutukluyorlar.

Harbiye Nezareti'ni basiyorlar. Nazir (Bakan) Fevzi ÇakmakPa-ga'nm odasma silahh askerler giriyor, bakanhkta arama yap1yorlar, ev-raklan dagitlyorlar. Posta merkezlerine el koyuyorlar. 1stanbul'un bellibagh yerlerine, yol kavgaklarma, meydanlara toplar ve süngülü asker-ler yerlegtiriyorlar...

On gün içinde tutuklananlar arasmda Süleyman Nazif, EbuzziyazadeVelid, Aka Gündüz, Ahmet Emin Yalman gibi aydmlar, gazeteciler devardir. Rauf Bey, Kara Vâsif Bey, Cemal ve Cevad pagalar dahil, tutuk-lananlar Malta'ya sürgüne gönderilecektir. Bu dördüncü parti "MaltaSürgünleri" idi. Kasim 1918'den baglayarak Îtilaf Devletleri 200'e yakmTürk devlet adamru, komutan ve aydnu Malta Adasi'na sürgün gönder-miglerdir. Harbiye Nazm Fevzi (Çakmak)Papa yaymladig1 bildiride ip-galin Mütareke hükümlerine aykm olmadigru belirtiyor, Kuva-yi Milli-ye'yi "sergerde"

diye suçluyor, devletin ç1karlarma zarar verdikleriniiddia ediyor! Fevzi Paya ile Milli Hareket arasindaki sogukluk kisa sü-rede giderilecektir. Fevzi Papa Anadolu'ya önemli miktarda silah sevkettiren Harbiye Nazirlarmdan ve Genelkurmay Bagkanlanndan biridir.

Atatürk'ün suçlamalan

Atatürk 192Tde okudugu Natuk'ta Rauf Bey'i ve Kara Vâsif Bey'ikaçmay1p Ingilizlertarafmdan tutuklandiklan için suçluyor. Rauf Bey'iiggalden önce Ankara'ya çagirdigm1 hatirlatlyor, onun gelmedigine dik-kat çekiyor. "Hatta Ankara'ya gelmeye muvafakat etmeyip Ïngilizlereteslim olmayi ve Malta'ya gitmeyi tercih etmelerindeki sebep ve mazretin cidden incelemeye deger oldugunu" söylüyor! Atatürk'e göre, Ra-uf Bey, Türkiye'nin gelecegini güpheli, karanhk ve tehlikeli görerek"herhangi bir zindanda bir müddet kalmak üzere dügmana arz-i teslimi-yeti tercih" etmig olabilir! Atatürk, Matuk'ta Rauf Bey hakkmda zihin-lere bu güpheyi attiktan sonra, böyle agir bir yarg1ya varmak istemedi-ginide söyler! Zaten Rauf Bey ve arkadaylarna Malta'dan kurtarmakiçin her zaman kendisinin tegebbüste bulundugunu beurtir.59

Metuk'taki bu anlatunda özellikle Rauf Bey'i hedef aldigi belli olan agir

59. Nutuk, sf. 274.

133

bir suçlama vardir ve Atatürk'ün bunu siyasi maksatla yaptigi aç1ktir. Nu-tuk 192Tde okunmuytur ve o zaman Rauf Bey, Gazi'nin muhalifi olarakIstiklâl Mahkemesi'nde mahkûm edilmig, yurtdigmda yagamak zorundakalnugtir. Atatürk Natuk'ta bagka yerlerde de Rauf Bey'e agir suçlamalaryöneltir. Abdi Ipekçi'ye konuyan Ismet Inönü, Atatürk'ün Rauf Bey'e yö-nelik bu suçlamalan 1920'lerin lazgmhš1yla yaptigim, sonraki bir tarihtekonugmug olsaydi bu suçlamalan yapmayacagiru söylemigtir

Inönü hakhdir. Rauf Bey Anadolu'da hiçbir umut igigi yokken Îskbul'daki görevinden istifa ederek Mustafa Kemal'in yamndaki ikinciadam olarak mücadeleye attlmig "ilk begler"den biri olma gerefine sahipbir isim degil miydi? SimdiMilli Hareket bu kadar güçlenmigken Anado-lu'ya kaçmaktan iteden korkup kendini Ingilizleretutuklattirsm?!

Rauf Bey'le Kara, Vâsif'm adeta kendilerini tutuklattirmalan ile Me-busan Meclis'i iglevini yitiriyor. 18 Mart'ta Mebuslar Ingilizbaskuuni ve

Rauf Bey'le Kara Vâsif Bey'in tutuklanmasm1 protesto ederek MebusanMeclisi'ni tatile sokuyor, flilen kapat1yorlar! Aym gün Vahideddin Mec-lis'i resmen feshedip kapisma lëilit vurduruyor! Hemen ertesi gün, 19Mart'ta Mustafa Kemal "fevkalade salahiyete sahip bir Meclis"in Anka-ra'da açilmast için genelge yaymhyor!

Rauf Bey'in kendini tutuklattirmasi bu ortanu hazirlanugtir!Görülüyor ki, Felah-1 Vatan Grubu ne kadar gevgek yapili da olsa, ië-

gal altmda Misak-1 Milli'yi yaymlamak gibi gerefli bir görevi yapmig, RaufBey ve Kara Vâsif Bey'in bilerek kendilerinin tutuklanmalarma yol aç-malan da Mebusan Meclis'inin sonunu getirmig, TBMM'nin kurulugununsiyasi zeminini hazirlam14tir. Popüler tarihçi Cemal Kutay'm yazdig1 gibi,"olaym kahramam da bu gaye ile 1stanbul'agelen Hüseyin Rauf Bey'dir;Hamidiye kahramaru, Milli Mücadele Bagvekili Rauf Orbay..."60

Mebusan Meclisi üyesi Yunus Nadi, anilarmda, Meclis'te "iggale rag-

men Meclis'in devam edebilétegi zihaiyetinde bulunanlarm çogunluktaoldugunu" belirtlyor, Rauf Bey'in, kaç1p kurtulmasim telkin edenlere

u cevab1verdigim yazlyör

Karanmiz karar. Ancak biz hadisenin bu kadarim kâfi görerek savu-gursak Meclis'in alt tarafi panik yaparak dagihr gider. Ben istiyorum kiMeclis dagilmasm, fakat dagitilsm... Bunu bilhassa kendim íçin vazifegörüyorum...61

Zaten Rauf Bey'in Sivas Kongresihde ifade ettigi amaci, ÎstanbulMeclisi'ni dagittiracak bir eylem yaparak Ankara Meelisi'nin yolunu aç-makti; tutuklanarak bunu bagarrugttr

60. Cemal Kutay, Bilinmeyen Tarihirniz, 3. Idtap, Istartbul 1974,"istanbul

MebuslarMeclisi'nin Son Sekiz 5aatl", sf. 235-252.

6 I. Yunus Nadi, Kurtulug Savags Arulari, Çagda;Yayrnlari,istanbul, 1978, sf. 179-180.

I

154

Yunus Nadi, Atatürk'ün en yakmmdaki, en sad1k isimlerden biridir.Rauf Bey'i aklamak gibi bir dügünceyle yalan yaznny olamaz.

Merhum Prof. Tank Zafer Tunaya, Meclis'te Mustafa Kemal'in istedi-

gigibi disiplinli bir Müdafaa-i Hukuk Grubu'nun kurulamay1pmm se-beplerini anlatirken, mebuslarda "Îttihat ve Terakki tahakkiimü" kayg1-smm bulundugunu, Ankara'nm "Selanik"e, yani Ittihat ve Terakki'ninMerkez-i Umumi'sine benzeyecegi kaygismm rol oynadigmi, bu durum-da "telifçi bir faaliyetle" Felah-1 Vatan Grubu'nun kuruldugunu anlatir:

Felah-i Vatan Grubu'nun bütün gayesi, Erzurum ve Sivas kararlarinmMeclis'e mal edilmesini saglamak olmuy ve bu husus bagan ile gerçek-legtirilmigtir. Grup daimi surette Ankara'daki Heyet-i Temsiliye ile te-masta bulunmugtur... Asil mesele Erzurum ve Sivas kongrelerinde karar-lagtinlrug esaslarm Meclis tarafmdan siyasi bir program olarak benim-senmesiydi. Felah-i Vatan Grubu bu balomdan birleptirici bir tesire sahipolmu.ptur...62

Mustafa Kemal'in 192Tde "Fellah-1 Vatan" diye bu vatansever grubayönelttigi hakaretler de, Îngilizlercetutuldanmasmdan dolay1 Rauf Beyhaklanda ifade ettigi apag11ay1c1güphede tamamen 192Tnin iç politikahesaplanyla ilgilidir.

Mustafa Kemal: Îhtilal Meclisi

Ankara, iggal olaymi ve Sehzadebagicinayetini telgrafçi HamdiBey'in Mustafa Kemal'e gänderdigi telgraftan ögreniyor.

Mustafa Kemal iggal olaymi derhal kolordulara bildiriyor. Kuva-ytMilliye'yi teyakkuza geçiriyor. Bütün postanelere Kuvvact askerler yer-leptiriliyor, haberlegmeyi denetim altma ahyor. "Istanbul'un iggalindenfaydalanarak kötü niyetli kigilerin milleti kandirmasi"nm önlenmesiiçin, "yalmz Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin milleti aydmlatacagm1" du-yuruyor.

ÇünküÎngilizler,iggalin geçici oldugunu, sirf Kuva-yi Milliye'nin ey-lemlerinden dolay1 iggal yaptiklarmi genelgelerle yay1yorlar; Îstanbsokaklarma yapistirdiklan bildirilerde Ittihatçilarla birlikte Kuvvacilda sorumlu gösteriyorlardi. Padigah ve Damat Ferid de iggalden Kuva-

y1 Milliye'yi sorumlu tutuyordu.Mustafa Kemal, Malta'ya sürgüne götürülenlere kargihk, bazi lngiliz

subaylarmm tutuklanmas1 için kolordulara emir veriyor. Mustafa Ke-mal'in hatirlatmas1 üzerine Kâzun Karabekir Papa, Erzurum'da IngilizAlbay Rawlinson'u tutukluyor. Rawlinson, Dogu Anadolu ve Kafkas-ya'da Mütareke hükümlerinin uygulanmasmi denetlemekle görevlidir.

62. Tarik Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Geligmeler, sf. 37-39.

135

Tutuklanma sirasmda askerler o kadar kibar davramyor ki, Rawlinsontegekkür ediyor, binadaki ingilizbayragmi kendi eliyle indiriyor.

Gerçekten, tutuklanan bu Ingilizsubaylari, "Malta Sürgünleri"ni kur-tarmak için kullamlacak, degig tokup yapilacaktit

Bu dönemde Mustafa Kemal'in aldigi çok dikkate deger bir tedbir deIstanbul'un iggaline kargi öfkelenilerek gayrimüslim azmhklara karç1hi ir fena davramptabulunulmamas1için kesin emir vermesidir.63

ki olay tarihi hizlandmmgtir: Biri Mebusan Meclisi'nin kapanmasi-

böylece, Ankara'da açilacak Meclis için, tam Sivas'ta Kâzim Kara-

bekir ve Rauf Orbay'm öngördügü, sürekli olarak da Mustafa Kemal'inolugturmak için ugra.ptig1ortami yaratmigt1r.

ÖbürüMustafa Kemal'in Ankara'da toplanacak Meclis için seçimle-

rin yapilmasuu emreden genelge ç1karmasidir. Bu normal bir Meclisiçin yap11acak seçimlerin genelgesi degildir. Bir "Kurucu Meclis", yani

savagi yönetmek ve yeni bir devlet kurmakla görevli, olaganüstü yetki-

lere sahip bir Meclis için yap11acak seçimlerin genelgesiditMustafa Kemal Paga, 17 ve 18 Mart tarihli telgraflannda "Kurucu

Meclis" yani o zamanm diliyle "Müessisan Meclisi"' terimini kullamyor.Neden Mebusan Meclisi gibi bir

"parlamento" degil de olaganüstü

yetkilere sahip bir Kurucu Meclis?Çünküyeni bir devlet kuracaktirl Ama o zaman aç1klam1yor tabii.Mustafa Kemal'in açtkladig1 gerekçeler özetle gäyle:• Normal bir Meclis için ÂyanMeclisi'nin (Senato'nun) olmasi gere-

kir. Üyeleripadigahça atanan ÂyanMeclisi'nin Ankara'da toplanmasiimkânsizdir...

• Devlet iglerinde kesinti olmamasi gerektigine göre, açilacak yeni

Meclis sadece yasama yapmakla kalamaz. Mevcut temel kanunlar ge-çerli olmakla beraber, Ankara'da açilacak Meclis'in "idarede birligi te-min ve icabmda fevkalade tedbirleri alabilecek" olaganüstü yetkilere

de sahip olmas1 lazimdir. Bunun anlami "Kurucu Meclis"tir...Mustafa Kemal böyle bir "Kurucu Meclis" olugturmaktan bagka bir

"çare-i âcil" olmadigmi da bildiriyor, kaç1p kurt ulan Mebusan Meclisiüyelerinin Ankara'ya gelmesini, bog üyelikler için her ilden beg kisi ol-

mak üzere yeni seçimler yap11masuu istiyor.64

Milli Mücadele ve inkilap tarihimizin en änemli ve"kurucu" belgele-

rinden biri Mustafa Kemal'in bu telgrafidir Mustafa Kemal, parlamenterrejimlerdeki gibi "kuvvetler ayriligma", yani yasama, yürütme ve bilhas-sa bagimsiz yargmm ayn olmasma dayanan bir yasama meclisi degil,

63. Telgraf ve talimatlar lçin bkr. ATTB, sf. 264-271.

* "Müessis" kurucu demektir, "Müessisan Meclisi" Kurucular Meclisi'dir, kisaca KurucuMeclis diyaruz. Bazi metinlerde , "Muessesan Medisi" geklinde yazilmasi yanlI§tir. "Mü-esses" "kurulmug" demektir. "Kurulmuglar Meclisi"saçma bir terimdir.

64. ATTB, sf. 273-274.

136

kuvvetler birligine, yani yasama, yurutme ve yarg1 yetkilerini tek eldetoplayan, "idarede birlini temin ve icabmda fevkalade tedbirleri alabile-cek" bir Kurucu Meclis, rejimi degigtirecek bir Îhtilal Meclisiistiyor!

Amacmm rejimi degigtirecek bir meclis oldugunu Atatürk de Nu-tuk'ta belirtir:

Îlk yazdigim müsveddede "kurucu meclis" terimini kullannugtim.Maksad1m da toplanacak meclisin "rejimi" degigtirmek yetkisiyle ilkanda donanmig bulunmasmi temin etmekti. Fakat bu terimin, kullanil-masmdaki maksadi geregi gibi izah etmedigim için veyahut halkm ah-gik olmadigi bir terimdir, diye Erzurum ve Sivas'tan uyan aldim. Bununüzerine "salahiyet-i fevkaladeye malik bir meclis" terimini kullanmak-la yetindim.65

"Erzurum'dan gelen uyan" Kâzun Karabekir'indir. Karabekir, seçimyapilarak Ankara'da bir Meclis'in toplanmasm1 destekliyor, ama

"kuru-

cu meclis" teriminin yanhg oldugunu säylüyor. Bunun yerine halkmahykm oldugu terimleri kullanmasim, mesela Îslam'da bulunan ve ha]-km ahekm oldugu "Qûra-iMilli" gibi terimlerin olabilecegini, Hilafet'inve Îslami terimlerin de ön plana. ç1kanlmasm1 tavsiye ediyor. MustafaKemal bunu uygun.buluyor ve 19 Mart tarihli gettelgesinde "Hilafet-i Îs-lamiye ve Saltanat-i Osmaniye"nin bagkentinin iggal edildigini, Anka-ra'da "salahiyet-i fevkaladeyi haiz bir meclis"in kurulacagnu, bunun se-çim iglemlerinin baglatilmasuu, on beg gün içinde Ankara'da toplaml-masuu gerektiginibildiriyor.66

Mustafa Kemal hiçbir zaman"gûra" terimini kullanmayacakt1r, tek-

nik olarak da degru bir terim degildir."Kurucu Meclis" terimini artik kullanmasa da Mustafa Kemal'in istedi-

gi,Fransiz ihtilali'ndeki Jakobenlerin Konvansiyon Meclisi gibi, "bütün

kuvvet ve salahiyetleri elinde toplayan" bir Îhtilal Meclisi'dir DevrimMeclisi'dir... Anadolu ihtilali, kendi "konvansiyon"unu kuruyor art1k...

TBMM açildiktan sonra Mustafa Kemal "Kurucu Meclis" teriminikullanacak ve hiçbir tepki gelmeyecektir

65. Nutuk, sf. 28[.

66. Kâzim Karabekir, ÏstiklalHarbimir, sf. 513-518.

Îslammücahidi

I

\ Gayeye ulagmak için birinci derecede ihtlyaç duydugumuz kuvvetler,slam dünyasidir...I

Mustafa Kemal Papa, 25 Eylül 1920, TBMM

Sevr Antlagmasi, Müslüman ve Hindu bütün Hindistan halkmm gö-zünde, Îslam'akargi iglenmig bir suçtur.2

Hint Hilafet Komitesi, 5 Mart 1922Sayi: 181.660

169

Milli Meclis açiliyor

Milli Mücadele'de Mustafa Kemal'in izledigi stratejiyi simgeleyen iki

tipik olay: Meclis'in müthig bir Îslami gösteri biçiminde aç11masi... Ve

Meclis açildiktan sonra, Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi MustafaKemal'in ilk diplomatik mektubunu Bolgevik lider Lenin'e yazmasL..

Haziran 1920'de Mustafa Kemal Millï Mücadele'nin dayandigi ikistratejik faktörü ortaya koyuyor:

Devlet ve milletimizin kurtulug ve selameti hakkmda Batt devletlerin-den hakiki bir yardim ve insaf ümidi kalmadigmda herkes görüç birligihalindedir. Memleketimizin gelecegi Dogu hudutlarmuzm (Bolgevik)Ruslara ve Islam âlemine muttasil (bitigmig)olmasma baghdir...3

Islam ve Bolgevizm!Mustafa Kemal Paga'nm Bolgevizm siyasetini gelecek bölümde göre-

ceniz. ÖncelikleIslam siyasetine bakahm...Ankara'da Yunus Nadive Halide Edip tarafmdan Mustafa Kemal'in em-

I. Meclis konugmasi, Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 8, sf. 286.

2. Standford Shaw, a.g.e., cilt 111,sf. 840.

3, "I5. Kolordu Kumandani Kâzim Karabekir Paya Hazretierine" telgraf Kazim Karabe-kir, istikial Harbimix, sf. 732; Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatiralari'nda butelgrafi 30 Mayis tarihi itibariyle veriyor. (sf.526.)

138

riyle kurulan Anadolu Ajansi 18 Nisan 1920 günü yaymladigi bültende,Büyük Millet Meclisi'nin 21 Nisan Çaramba günü açilacairu duyuruyor.

Fakat Mustafa Kemal açihgi iki gün erteleyerek 23 Nisan'a ahyor.Bunun sebebi, Yunus Nadi'nin belirttigi gibi, 23 Nisan'm "mübarek Cu-ma" günü olmasidir. Damat Ferid hükümetinin SeyhülislamiDürrizadetarafmdan yaymlanan fetvalarda Milli Hareket "geriata göre asi" diyesuçlamyor ya, bunu larmak için Mustafa Kemal de Meclis'in "ruhani

bir hava içinde" açilmasma karar veriyor, Cuma en müsait gündür.*Mustafa Kemal Papa, "Heyet-i Temsiliye namma" 21 Nisan'da bütün

kolordulara, tümenlere, vilayetlere ve Müdafaa-i Hukuk merkez1erinetelgrafla bir genelge yaymlayarak, "Allah'm yardimiyla Nisan'm 23. Cu-ma günü, Cuma namazuu müteakip Ankara'da Büyük Millet Meclisi'ninaç11acag1m" bildiriyor. Genelge, Arapça dua terimleriyle yüklüdür.Özetlegöyle:

1- Vatanm bagimsizhgi, yüce Hilafet ve saltanat makamlarmm kurta-rilmasi gibi hayati bir vazifeyi yapacak olan Türkiye Büyük Millet Mec-lisi, mübarek Cuma günü aç11acak, bütün mebuslarla Haci Bayram Ca-mii'nde Cuma namaz1 k11macak, Kuran ve namazm nurlanndan feyzalmacaktir. Namazdan sonra lihye-i saadet^ ve sancak-1 perif" tagma-rak Meclis binasma gidilecektir. Îçeri girmeden önce bir dua okunarakkurbanlar kesilecek, bu tören için kolordu özel tertibat alacaktir.

2- Amlan günün kudsiyetini feyit etmek için, bugünden itibaren Ku-ran hatimleri ve Buhari-i $erifokunmaya baglanacak ve daha bereketliolmasi için, hatm-i gerifin" son losimlan Meclis binasmm önündeki

törende tamamlanacaktir.3- Mukaddes ve yaralannug vatammizm her kögesinde aym surette

bugünden itibaren Kuran hatimleri ve Buhari-i Serif'lerokunmasmaba.planacaktir. Cuma günü namazdan evvel minarelerden salavat-1 peri-fe ve hutbe esnasmda Hilafetmeabumz Padigahmuz Efendimiz Hazret-leri'nin yüce ism-ihümayunlan zikredilecek; Padigah Efendimizin yücevarhklarmm, ganh ülkesinin ve bütün tebaasmm bir an önce kurtulma-lan ve saadete kavugmalan için aynca dua edilecek, mevlitler okutula-caktir. Cuma namazi kihndiktan sonra da hatim tamamlanarak yüceHilafet ve saltanat makamlarmm ve bütün vatanm kurtulugu için girig -

len Milli Mücadele'nin önemi ve kutsalhgi ve Büylik Millet Meclisi'mrtverecegi vatani vazifeleri yapmaya herkesin mecbur oldugunu anIatanvaazlar verilecektir... Camiden çiktiktan sonra hükümet konaima geli-nerek Meclis'in aç11masmdan dolayi resmî kutlamalar yap11acakt1r.

4. Yunus Nadi, Birinci Büyük Millet Meclisi, Sel Yayinlari, 1955, sf. 27-28.

* Elz. Peygamber'in camide bir gigede muhafaza edilen ya da edildigine inanilan, sakal kill.** Peygamber sancagi.

*** Kuran'in mmaminin okunmasi.

139

4- Bu tebligin hemen yaymlanarak her tarafa ulagtinlmasi için hervasitaya bagvurulacak, süratle en ücra köylere, en küçük askerî birlik-lere ulagtinlacak, aynca levhalar halinde her tarafa asilacaktir, bastin-hp parasiz dagit11acaktir.

Genelge, "Cenâb-i Hakk'tan tam muvaffakiyet" niyas ederek sonaeriyor.5

Yeni Meclis'in halk tarafmdan benimsenmesi için Îslami terimlereön m verilmesini istemig olan Kâzim Karabekir Papa bile Büyük MilletMeclisi'nin aç1h Inda "bu kadar koyu bir taassuba" yer verilmesini

elegtiriyor:

Tarihimizde bu kadar koyu bir taassuplu dinî merasimle hiçbir meclis

aç11mam14tir. Fetvalan takip eden bu muazzam törenler... Acaba yer yerba.playan ayaklanmalara karpi bir sigorta nu olacati dügünüldü? Ne olur-

sa olsun inançla taassubu Milli Meclis'in baglangici gününden ay1rmak

daha ihtiyath olurdu. Yanine Cuma gününü seçmeye ne de bu kadar vel-

veleye lüzum yoktu. Güzel bir <Ïuadaha iyi tesir yapardi. Gösterilen bu

taassubun devami mümkün olamayacagmdan, aksi tesiri daha tehlikeliolabilir. Milli Meclis 23 Nisan Cuma günü pek dindarâne bir merasimleaçihyor...6

Gerçekten hiçbir Osmanh Meclisi bu kadar yogun bir dinî tären, hat-ta dinî gösteri ile aç11manugt1L Bunun "göstermek" için yapildigi belli-

dir: Îç politika bakumndan, Îslam'a ve Hilafet kurumuna asirlardan be-ri sadakat gösteren, daha bir yil öncesine kadar halifenin sancagt altm-da savagan halki, kurumlari, hatta orduyu Milli Mücadele'ye baglamakve Damat Ferid hükümetinin yaymlattig1 Seyhülislamfetvalarma, böy-le gösterigli bir Îslami açih.gla kargihk vermek...

Dig politika bakumndan, Islam dünyasmm destegini almalg özellikleIngiltere için çok hassas bir mesele olan Hindistan'daki ayaklanmay1Îslami duygularla Milli Häreket'e destek haline getirmek...

Seyhülislamimzah ingiliz fetvasi!

5 Nisatt'da hükümetini kuran Damat Ferid, daha önceki üç hükümetin-. de de $eyhülislamhgaMustafa Sabri Efendi'yi getirmigti. Mustafa Sabridar kafah, mutaassip, siyaseten Îttihatçihga ve Kuva-yi Milliye'ye düg-mandir Hürriyet ve Îtilaf Partisi'nin kurucu ve yöneticisidir, aç1kça parti-

5. Orijinal diliyle tam matin için bkr. Nutuk, 288-289. Kismen sadelestirilmig tam metiniçin bkz. Atatürk'un Butun Eserleri, cilt 16, sf. 344-354. Sadelegtirilmig tam metin için

bkz. Prof. Zeynep Korkmaz (har.),Kemal Atatürk, Nutuk, Atatürk Arastrma Merke-zi, 199I, sf. 294-295.

6. Kâzim Karabekir, istiklal Harbimiz, sf. 627.

140

zandir! $imdidördüncü defa sadrazam olan Damat Ferid, "Kuva-y1Milli-ye"yi lslam hukukuna göre "kuva-y1bâglye" (asikuvvetler, eglaya) olarakilan edecek bir din adami anyor; partici olarak bilinmeyen, mümkünsesaygm bir isim... ÖnceHaydarizade IbrahimEfendi'ye teklif ediyor, o Ku-va-yi Milliye aleyhine bir fetva vermeyecegini belirterek görevi kabul et-miyor, Öneridebulundugu bütün din adamlan bunu reddediyor DamatFerid, sonunda zay1f karakterli Dürrizade Abdullah Efendi'yi $eyhülislamyap1yor ve fetvay1 ondan ahyor! Dürrizade, toplanacak olan Saltanat Sû-rasfnda Sevr'in kabulü yönünde de görüg belirtecektir?

Dürrizade Abdullah, 5 Nisan'da Seyhülislamoluyor, 10 Nisan'da im-zaladigt fetvay1 yaymhyor. Beg soruya cevap halinde tek metin olarakyaymlanan fetvada, Milli Mücadele'yi suçlayan sorular soruluyor, "be-

yan buyurula" (lütfenaç1klaym) denilerek Seyhülislam'danfetva görü-gü isteniyor. Özetigöyle:

• Îslam Halifesi'nin idaresi altmda bulunan beidelerde, çahlslar ken-di aralarmda toplamp bir reis seçerekpadigahm sadik tebaasml yoldanç1karmaya, asker toplamaya, vergi salmaya, halkm mal ve egyalarm1yagmalamaya, Hilafet merkezi ile memleketin yol ve haberlegme gebe-kelerini kesmeye, halifelik otoritesini sarsmaya, halla fitneye sevk et-meye, devletin temel nizamm1 ve asayigini bozmaya kalkip uyanlararagmen bu fesatlarmda direnirlerse ve gerekirse bunlarm kitle halindeöldürülmeleri megru ve farz olur mu? Beyan buyurula!

El cevap: Gerçegi Allah bilir ki, olur!• Sultan Mehmed Vahideddin Han Hazretleri etrafmda toplamp

emirlerine uyarak bunlara kargi savagmak vacip olur mu?Elpevap: Gerçegi Allah bilir ki, olur...Bu gekilde devam eden soru ve cevaplarla, Kuva-yi Milliye'ye karg1

savagacak halife askerlerin gazi,ölürlerse gehit olacaklan, Kuva-y1Mil-liye'ye katilan Müslümanlarm ise "asi

ve ger'an cezaya müstahak" ola-caklan, ahirette de azaba ugrayacaklan falan söyleniyor.S

Kâzim Karabekir "Fetva! Tarihimizde bir facialar silsilesidir" diyeyazar, hakhdir.9 Fetva formatmda, önce soyut ve dogrulugu sorupturul-mayacak, o yüzden kolayca slyas1 amaca gore düzenlenebilecek birgeyler anlatihyor, öyle ise dinen hükmünün açiklanmasi (beyanbu -

rulmas1) isteniyort Suistimale çok açik bir formattir ve gerçekten "fac-

alar silsilesi"ne kolayca alet ediImig bir kurumdur. Damat Ferid veDürrizade'nin yaptigi gibi...

Damat Ferid hükümeti bu beg fetvayi 11 Nisan'da bastirarak eldeki

7. Prof. Dr. Ali Sarikoyuncu, Milli Mücadelede Din Adarnlarr, Diyanet literi Bagkanli-giYayinlari, Ankara, 2002, cilt2, sf. 13-14, 32-33, 48.

8. Tam metin: Bkr. Ali Sarikoyuncu, a.g.e., sf. 30-3 I, Käzim Karabekir, a.g.e., sf. 606; sa-delestirilmig tam metin için bkz. Sabahattin Selek, Milli Mucadele, II, sf. 69-70.

9. K. Karabekir, a.g.e., sf. 606.

141

imkânlarla Anadolu'da dagittinyor. ÎngilizYüksek Komiseri Robeck'legörügerek, fetvalarm bütün Anadolu'ya havadan dagitilmasi için ikiuçak istlyor! Kuva-yi Milliye'ye büyük destek veren Hint Müslümanlan-na da Ingilizlertarafmdan dagitilmasmi talep ediyor!10

Fetva'mn Anadolu'da dagitilmasmda Ingiliz uçaklan ve Ingiliz kon-solosluklan ile birlikte Yunan uçaklan, Yunan iggal kuvvetleri, Rum ve

Ermeni tegkilatlari da görev aliyor.11

tatürk'ün Natukta belirttigi gibi, Ankara'da Meclis'in 23 Nisan gü-nù aç1lmasi için hazirhklar yap1hrken, "Düzce, Hendek, Gerede gibiBolu mintikasma dahil yerlerden baglayip Nalhhan ve Beypazan üze-rinden Ankara'ya yaklagma istidad1 gösteren irtica ve isyan dalgalan"

kabanyor, hatta "Ankara'da karargâhimizm duvarlarma kadar çarp1-yordu." Bu isyanlarda Hilafet, saltanat ve Îslamiyet kavramlarmm Îs-tanbul tarafmdan kullam1masi ve fetva yaymlanmasi önemli rol oynu-yordu. Milli orduya kargi Îzmit'te Süleyman §efikPaga'nm kumanda-sinda kurulan "Hilafet Ordusu" da Milli Hareket'i tehdit eden bu dalga-lardan biridir.12

Ankara'da Îngilizler için çahyan "gizli bir kaynak" tarafmdan yazilanistihbarat raporunda da, Îstanbul fetvasmm "halk üzerinde derin bir et-ki yaptigi, genel kanaste göre, eger Konstantinopl'dan Ankara üzermeetkin bir askerî kuvvet sevk edilirse Milliyetçilerin kolayca maglup edi-lebilecegi" bildiriliyor!13

Dürrizade'nin fetvalarmm Milli Hareket'te yarattigt endigenin bir ör-negini, Bursa'da 56. Tümen Kumandam Albay Bekir Sami (Günsav)Bey'in 13 Nisan günü Ankara'ya yazdig1 telgrafta görmek mümkün, Al-

bay Bekir Sami, SeyhûlislamDürrizade'nin fetvalarimn gazetelerdeçiktigru anlatiyor, gazeteleri losmen toplattig1mbildiriyor ve eger bugece alelacele Ankara ve diger illerde "bagmüftüler

ve tanmmig Islamulemasi tarafmdan gerekli kargi fetvalar almmazsa Bursa vilayetindedurumun vahamet kazanmasi muhtemeldir" diyor.14

Kuva-yi Milliyeci fetva

14 Nisan günü, elbette Mustafa Kemal Paga'nm talimattyla, AnadoluAjansi, bütün yurda geçtigi bültende, Ingilizlerin,emirleri altmda bulu-

nan Damat Ferid hükümeti marifetiyle Kuva-y1Milliye aleyhine fetvalar

çikartmak için cebir kullandiklarim anlatiyor. Padigahm ve Mebusan

10. BilalSimgir,ingilixBelgelerinde Atatürk, 11,belge no. 8, sf. sf. 27.

I I. Ali Sankoyuncu, a.g.e.. sf. 14.

12. Nutuk, sf. 287, 296-301.

13. BilalSimgir,a.g.e., belge. 31, ek I, sf. 102.

14. Sabahattin Selek, a.g.e., IL,sf. 70.

142

Meclisi'nin güvenine sahip hükümetler zamamnda böyle fetvalar yaym-latamayan ingilizlerin,gimdi, Meclis'i kapattiktan sonra Damat Ferid hü-kümetine böyle bir fetva yaymlatabileceklerine dikkat çekiyor!15

Belli ki Ankara, fetvalarm Ingiliz igi oldugu konusunda halla önce-den aydmlatmak istlyor.

Albay Bekir Sami Bey'in uyaris1 üzerine, 16 Nisan'da saygm ulema-

dan Ankara Müftüsü Börekçizade Rifat Efendi bir kargi-fetva yaz1yorve bunu kolordulara göndermek isteyen Mustafa Kemal Papa, müftüle-rin ve ulemamn da imzalamasuu öneriyor. Milli Mücadele'ye destek ve-ren ve Dürrizade'nin mahut fetvasim manen iptal eden bu fetvay1 153tane müftü ve din adami imzahyor, bütün Anadolu gazetelerinde yaym-lamyor. Imzaya imkân bulamayan bazi Anadolu müftü ve müderrisleride Hâkimiyet-i Milliye ve Îrade-i Milliye gazetelerine açiklamalar

göndererek Ankara fetvasim desteklediklerini ilan ediyorlar.Rifat Börekçi Hoca'nm ba.ykanhimda, Ankara'da bulunan beg müf-

tü, dokuz müderris ve medrese müdürü ile altL kipilik ilmiye sunfmdanolugan toplam yirmi kipilik bir heyetin hazirladini "Ankara fetvasi"

Dürrizade'nin fetvasma bire bir cevap niteligindedir:• Islam halifesi hazretlerinin ve saltanat makammm bulundugu Îs-

tanbul, Islam dügmanlarmca iggal edilmig, Islam askerlerinin silahlar1almrug, bazilan öldürülmügtür. Islam hilafetini koruyacak istihkâmlar,kaleler ve diger savunma vasitalan zapt edilmig, halifenin millet yaran-na kararlar almasim engelleyecek gekilde sikiyönetim ilan edilmig, di-van-1 harpler kurmak suretiyle Îngiliz kanunlanm uygulayarak halife-nin yarg1 hakkma müdahale edilmigtir. Izmir,Adana, Maray, Antep veUrfa bölgelerinde dügmanlar tarafmdan tecavüz edilerek gayrimüslimtebaa ile birlegip islamlara kargi katliam yap11nug, mallan yagma ve ka-

dmlara tecavüz edilmigtir. Bu durumda, esir dügmüg Îslam halifesininkurtanlmas1için elden gelen gayreti sarf etmek bütün iman sahiplerinefarz olur mu?

El cevap: Allah gerçegi bilir ki, olur.• Bu suretle memleketi dügmandan temizlemek için mücadele eden

ve savagan Müslümanlar geriatça egkiya olurlar nu?

El cevap: Allah gerçegi bilir ki, olmazlar.• Bu suretle dügmana karg1 savasta ölenler gehit, sag kalanlar gati

olurlar ru?El cevap: Allah gerçegi bilir ki, olurlar.• Bu suretle sava.yarak dinî vazifesini yerine getiren Îslam halkma

kargi dügman tarafmi tutarak fitne çikaranlar ve silah kullananlar geri-atça en büyük günalu iglemig olurlar nu?

El cevap: Allah gerçegi bilir ki, olurlar.• Bu gerçeklere kargi ve düpman devletlerin zorlama ve kandirmala-

I5. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 595.

i

143

nyla çikanlnug bulunan fetvalar geriatça geçerli olur mu?El cevap: Allah gerçegibilir ki, olmaz 16

Kuva-y1 Milliye, bütün imkânlan kullanarak "Ankara fetvasi"m bü-

tün ülkeye yay1yor. Zaten birçok ílde Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerininkuruculan arasmda müftüler ve din adamlan da vardar.

Ankara fetvasi yaymlandigt gün Damat Ferid, Rifat Börekçi Hoca'ylderhal Ankara müftülügünden azlediyor, aym gün Kuva-yi Miniye RifatH ca'yi Ankara müftülügüne tayin ediyor. Börekçi Hoca, Ankara hükü-metinin ilk $er'iyeVekili ve Cumhuriyet'in ilk Diyanet Îqleri Bagkam

olacakttr.Damat Ferid'in Rifat Hoca'yi Divan-1 Harp'e vererek idama mahkûm

ettirdigini de belirtelim!Îstanbul fetvasi konusunda Ankara'yl nyaran Albay Bekir Sami de

Ali Fuat Paga ile birlikte, 21-22 Nisan gecesi, Bursa valisinia davetiüzerine, belediyenin büyük salonunda 70-80 kadar hocayla bir toplant1

yap1yor. Halife-padigahm esir oldugunu, onu ve ülkeyi kurtarmak için

Milli Mücadele'nin baglatddigim anlatiyorlar. Genç, siyah sakalh, sarik-h bir adam ayaga kalkiyor, Îstanbul'dan bugün geldigini, padigahm se-

lammi getirdigini söylüyor:- Ne Padigah Efendimiz ve ne de hükümet esir vaziyette degildir Bu

hakikati Efendimizin agzmdan igittim;..

Salon birdenbire kangiyor tabii. Polis geliyor, adami yakalaylp üs-

tünü anyorlar, Îngiliz giali servisine ait "Yüzbagi Benetti" imzah belge-ler çik1yor! Bunun üzerine Bursah din adamlari Milli Mücadele'yi des-

tekleyen bir bildiri yaymhyorlar. Ali Fuat Papa, amlarmda, "o günlerdeingiliz Intelligence Service'in birtakim ajaalarmi hoca lohšma sokarak

Anadolu'ya gönderdigini" ve "Bursa ulemasmm Ankara'da kurulmaktaolan milli idareye yapnug olduklari bu hizmeti takdirle yâd ettigini"yazlyor.17

Dürrizade fetvasmm yaymlanmasmdan dokuz gün öncesine kadarÎstanbul'da Damat Ferid-hükümetinde Harbiye Naziri olan Fevzi (Çak-mak) Paya, 17 Nisan'da Ankara'ya geçerek 27 Nisan günü Meclis'teyaptig1 konugmada, Îstanbul'daki Îngiliz bask1sim anlatirken, padiga-

hm selamhga yani törenle Cuma namazma ç11ap ç1kmayacagmi bile"Ingilizlere sormaya mecbur olduk" diyor. Fetvanm da "Ingiliz süngü-

süyle almnug, Îslam'1sinesinde birbirine dügürmek için ilk defa yazil-

mig aci bir vesika" oldugunu belirtiyor.18Fetvalar savagi ashnda Ingilizlerve Damat Ferid ile Kuva-yi Milliye

arasmda bir propaganda savagidir.

16. Tam metin, Kar-abekir, a.g.e., sf. 606-607; sadeleptirilmig tam metin, S. Selek, a.g.e.,

II, sf. 72.

17. All Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hattratari, sf. 395-396.

18. Fevz1Paga'nin bu önemli konugmasi için bkr. Murat Bardakçi, gahbaba, sf. 634-637.

i

144

Kuva-yi Milliye Meclisi

Meclis'in aç1hgma dönelim. Namazlar, niyazlar, tekbirler ve salavat-larla, sancak-1 perifle Meclis bmasma geliniyor. lttihat ve Terakki lokaliolarak yapdm14, ingaat1 tamamlanmamig, çatismdaki eksik kiremitlerihalkm kendi çatismdan çikanp getirdigi Türkiye Büyük Millet Meclisibinasi... Kürsüye ayet ve hadisler yazih sancaklar konulmug, tekrar du-alar yapildiktan sonra en yagh üye Sinop Mebusu SerefBey geçici bag-kan oluyor. Mebuslat iki ayri seçimle gelmig: Mebusan Meclis'i için se-çilip buraya gelenler ve Mustafa Kemal'in genelgesi ile seçilenler...Prof. Ahmet Demirel'e göre, 1922 y11ma kadar, ara seçimlerde seçilen-ler dahil, mebus sayis143Tye kadar gikacaktir.¯88 tanesi Mebusan Mec-lisi'nden gelmigtir. Bo ilk gün toplantismda en az 127 mebus vardir.

Ankara'ya nasil gelmiglerdi? Çoguortaldagakiraladiklan öküz ve atarabastyla! Bazilan at sirtmda. Pek azi trenle.

Birakm elektrigi lüks lambasi bile olmadigmdan fener ve gaz lamba-lanyla, petrol bulamaymca mum igigmda çahylyorlar... Koltuklar yok,Ziraat Mektebi'nden getirilmig ögrenci siralannda oturuyorlar. Kig içinsalonda büyük, odalarda küçük odun sobalan... Mustafa Kemal ve ar-kadaylan Ziraat Mektebi'nde kahyor, mebuslar okullara serilmig yeryataklarmda yat1yor!

Meclis'te zabit kâtibi olarak çahgan Bifzi Veldet Velidedeoglu göyleanlatir:

Beyaz sankh, beyaz veya kara sakalh, cübbeli ye eli tespihli hocalar-la, pinl pm] üniformah genç subay; yazmah veya gal sankh agiret beyle-ri, külahh agalar, tarikat babalan ve kavuklu çelebilerle, Batt kültürüyleyetigmig, "Kuva-yi Milliye" kalpakh, nokta b1ylkh, modern gençIer yan

yana oturuyorlardi. Gerçi mebuslarm kiyafetleri ve kafalan renk renktiama gönülleri ve amaç1an birdi.

Bu Meclis mi Türkiye'yi kurtaracak? 1921 yilmda Ankara'ya gelenbir yabanci yazar, oraya bakiyor, buraya bakiyor ve gazetesine telgraflagu yorumu geçiyor:

"Ankara daglar arasmda bir batakhktir. Bu batakhäin içinde birgmkurbaga baglanm havaya kaldirmig, durmadan ötüp durmakta vedünyaya meydan okumaktadir."

Telgraflar Anadolu'da Milli Hareket'in denetimindedir! Posta IVIüdü-rü.telgrafi Ahmet Agaoglu'na gösteriyor, Azerbaycanh Ahmet Agaoglu,telgrafi gu gekilde "düzelterek" çektiriyor:

Ankara Anadolu'nun ortasmda çorak, bakimsiz ve kerpiç evli küçükbir gehirdir. Bu gehirde bir avuç kahraman medeni Avrupa'mn zulüm

145

ve istibdadma kargi isyan ederek milli istiklâllerini korumaya çahq-maktadirlar_ 19

Bu Meclis'te 120 serbest meslek mensubu, yani tüccar, çiftçi, avu-kat, gazeteci, bir tane de "amele" vardir. Devlet memurlarmm say1s1125'tir. Bunlar okumuytur ve çogunlukla fes giyiyorlar. Subay say1si53'tür. Hepsi savag görmügtür; Balkan Harbi ve Birinci Cihan Harbi'nmçe itli cepheleri... Ulemadan üyelerin sayisi da 53'tür, 14'ü müftü, 13'ümùderris, 10'u çegitli tarikat geyhleri. Ayrica agiret reislerivardir.20

Meclis "tek fikirli" degildir; inkilapç11ar vard1r, muhafazakârlar var-dir, sosyalistler, liberaller, Ittihatçilar vardir.21 Agiret reisleri vardir. Bi-ri içkiyi modernlik sayar, öbürü yasaklar! Kadmm Îstiklâl Savagi'nakatkismi yücelten, ona resmen tegekkür eden, ama aym zamanda ta-mklikta kadmm yanm oldugunu dügünen, haram oldugu için içkiyi ya-saklayan bir Meclis... Ama Ankara'da yerlerini herkesin bildigi dört ta-ne.

"gizli" meyhane vardir, Polis Müdürü Dilaver Bey de bag evindeimal ettigi içkileri egine dostuna ikram etmektedir!22

Bazi kimselerin bu Meclis'i "geri seviyeli" saydigmi kaydeden SametAgaoglu gunlari yaz1yor:

Bu iddia yersiz ve haksizdar Birinci Büyük Millet Meclisi'nin idare ettigidevrin harikulade özelligi yanmda, bu Meclis'in üyesi olarak yüklenilmigbüyük sorumlulugun her gün ve her dakika duyulan agirh yer almaktadirBundan bagka Büyük Meclis'te toplannug insanlarm milletin sinesinden

koptugunu dügünürsek bu bazi oturumlardaki agir sahneleri samimive his-li insanlarm büyük davaya baghhšma bir delil saymak yerinde olur.

Fransiz ihtilalinin meclisi olan Konvansiyon'un birçok oturumlarmda

aym manzara vardir. Hiçbir Fransiz veya bagka milletten bir tarihçi buMeclis'i geri seviyeli diye vasdlandirmanugtar..

Birinci Büyük Millet Meclisi bütünü ile büyük ve muhtegem bir mec-listir...

Birinci Büyük Millet Meclisi, milli iradenin mutlak temsilinde Konvan-siyon'dan daha genig bir enerjiile milletin kaderiniidare etmig olmasiiti-

bariyle de yeri birinci derecededir.23

19. Samet Agaoglu, KUYay-i Milliye Rubu, Agaoglu Yayiniari, 1964, sf. 39.

20. Tarik Zafer Tunaya, "Türkiye Bûyük Millet Meclisi Hükümetinin Kurulugu ve SiyasiKarakteri", gu eserde: Cemil Koçak, Birinci Meclis, Sabana ÜniversitesiYayinlari, 1998,sf. 6.

21. Bkz. Prof. Dr. Ihsan Günet, Birinci TBMM'nin Dügünce Yapisi, 1920-1923, ÍgBankasi Keltür Yaymlari, 1997, äzellikle sf. 120 vd.

22. Ahmet Demirel,"80.

Yildönumûnde Birinci Neclis", Toplumsal Tarih, Nisan 2000,sayi 77, sf. 9.

23. Samet Agaoglu, a.g.e., sf. 47-48.

146

Bunlarm hepsi kahramandir. Sankh hocalar, fesli okumuglar, kal-pakh Kuva-yi Milliyeciler, hepsi... Inönü'nün dedigi gibi:

Birinci Büyük Millet Meclisi'nin bütün üyelerini, zamaninda müspetçaligtigindan, menti çahgtigmdan bahsolunan hepsini beraber, yürekten

sayg1 duygulanyla hatirhyorum.24

Onlarm içinde Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin Yozgat Bagkam MüftüMehmet Hulusi Efendi de vardir; benim büyük amcamdir. Onunla gu-rur duymay1 ben de kendim ve çocuÏdanmiçin hak saylyorum.

Yeni "ülke"

ve"rejim"

24 Nisan 1920, Cumartesi; Milli Mücadele tgrihimizin en önemli ko-nugmalarmdan birini yapmak üzere, Mustafa Kemal Papa kürsüde, biriaçik öbürü giz1ioturumda, iki konugma yaplyor: Hem yeni rejimin, ka-çmilmaz olarak cumhuriyete varacak esaslarm1 Ìslami terimlerle anla-

t1yor...Hem Milli Mücadele'nin siyasi stratejisim çiziyor.25

1VÏeclis'inaçik oturumda yaptig1 konugma sabah 10.00 sularmda bag-hyor. Mondros Mütarekesi'nden itibaren, Kuva-yi Milliye'nin agamalan-

- m, Erzurum ve Sivas kongreleriní anlatiyor. Dikkat çekici husus, Mus-tafa Kemal'in bu konugmasmda "Mukaddes Halifemiz Efendimiz Haz.retleri", "SevketmeabEfendimiz" gibi terimlerle padigaha saygi ve bag-hhk ifade ederken, tabii bagta Damat Ferid olmak üzere, bütün Istan-bul hükümetlerini piddetle elegtirmesi, Îstanbul'a baglanabilecek ümit-

lerin boga gidecegini anlatmasidir. IçigleriBakam Ali KemaPin adi geç-tiginde Meclis'ten "Alçak!" diye protestolar yükseliyor.

Mustafa Kemal'in konugmasmda dikkat çekici bagka bir husus da,Mebusan Meclisi'nin Îstanbul'da toplanmasmm hata oldugu geklindekieski görügünü gimdi daha vurgulu bir gekilde tekrarlamasidir. Bu ko-nuda Sivas Kongresi'nde Meclis'in Ïstanbul'da toplanmasi için almankarardan bahsetmiyor tabii.

Uzun konugmasmm açik bölümünde iki konu, son derece önemlidir;

biri ülkenin smirlarma ve milletin niteligine iligkin sözleri, öbürü . l-makta olan yeni rejimin karakterini anlatan sözleri...

• ÜIke ve millet tanum: Mondros Mütarekesi'nin imzalanmasi ta-rihini esas alarak, "vatanumzm

simn olacak smirlar", doguda Kars, Ar-dahan ve Batum'u içine ahyor. Trakya suun Meriç Nehri'dir.

24. Ahmet Demlrel, anilan makale, sf. 4-12

25. Açik celsedeki konugmasinin tam metin için bkr. Atatürk'ün Söylev ve DemeçIe-ri, I, sf. 12- 63; Fahri Çoker,Ti.irk Parlamento Tarihi, 1919-1923, cilt I, TBMM VakfiYaymlari, 1994, sf. 43-78. kismen sadelegtir]Imig tam metin için bkz. Atatürk'ün BûtünEserleri, clit 8, sf. 3 I-75.

147

Güney smiri Iskenderutt'un güneyinden baghyor, yani Hatay'1 içineahyor. Oradan Cerablus Köprüsü'nden geçen bir çizgi ile Musul vilaye-

tini, Siileymaniye ve Kerkük'ü içine ahyor... Bu sirf askerî dügüncelerleçizilmig stratejik bir simr degildir, aym zamanda milli bir suurdir "mil-

let"in suuridar. Millet nedir?Meclis'teki üyeleri tammlarken kullandigi terimler, vatan topragi

üzerinde yagayan herkesi Islam ortak paydasmda birlegtirme amacm1

ya it1yor:

Yalmz Türk degildir, yalmz Çerkezdegildir, yalmz Kürt degildir, yal-

mz La.z degildir fakat hepsinden mürekkep bir anâsir-i Islamiye'dir...Vatandagt1rlar, birbirlerine kargihkh hürmetle baghdirlar ve digerinin

her türlü hukukuna, 1rkî, sosyal, cografi hukukuna daimariayetkârdir-

lar.

Yani, "hepsinden olugan Müslüman unsurlardit" Mustafa KemalMeclis üyelerine hitap eden bu sõzleriyle etnik kökeni ne olursa olsun,kaynagnug bir halde yagayan, bütün maksatlarru tam manasiyla birley-tirmig olan kardeg Müslüman unsurlarm bütünlügünü vurguluyor.

Peki, bunlarm "irkî, sosyal, cografi haklar"i nelerdir?

Bu agamada kargihkh hukukun ne olacagma iligkin ayrmtly1, tartig-

maya gerek. yoktur, bunun zamam degildir. "Înçallah mevcudiyetimiz

kurtarddiktan sonra kardegler arasmda halledilip neticelendirilecegin-den" gimdi teferruata girmedigini belirten Mustafa Kemal Papa, "Bu-

nun böyle alg11anmasuu ve yanhy anlamalara meydan verilmemesini ri-

ca ediyorum" diyor.26Ü1kedekigayrimüslimler mi? Mütekabiliyet ilkesine göre gerekli

haklarm tanmacagim belirtlyor.• Yeni rejimin karakteri: Konugmasmm bu bölümünde Mustafa

Kemal, yazdi metinden okumak istedigini söylüyor. Hukukçulara dam-garak böyle

"teknik" bir inetin haz1rladiguu, onun için metinden oku-dugunu samyorum. Sonradan bu metin oylanarak kabul edilecek,

Meclis karari haline gelecektir. Buna göre, Büyük Millet Meclisi klasikbir parlamento, olagan bir "mebusan meclisi" degildir. Meclis "salahi-

yet-i fevkalade"ye, olaganüstü yetkilere sahiptir. Mustafa Kemal'insözleriyle:

Simrh bir kanun yapma vazifesi ile degil, bütün milletin genel idaresi-

ni f1ilen üstlenmek ve memleketin ve Hilafet'in selametini bizzat teminve müdafaa vazifesiyle ve yetkisiyle tegekkül etmigtir ve artik Yüce Mec-lis'inizin üstünde bir kuvvet yoktur!

26. Mustafa Kemal Paga'nin I Mayis 1919 günlu oturumdaki konugmasi: Atatürk'ünSäylev ve Demeç1eri, l. 1997, sf.74-75.

148

Ne demek bu? Meclis padigahtan da halifeden de üstün demektir!Kurulan rejimin sistemi, kuvvetler aynhg1 degil, kuvvetler birligidir;

Meclis hem kanun koyucu, hem yöneticidir çünkü.Peki hükümet? Simdilikhükümete lüzum yok, Meclis kendi içinden

bir "icra heyeti" (yürütmekorulu) seçsin!"Yürütme kurulu" formülünün o sirada aç1klanmayan anlami, padi-

gahm "bagbakan atama" yetkisini bu gekilde iglevsiz hale getirmektir.Klasik bir Bakanlar Kurulu olugturulmadigma göre, padigah tarafmdanatanacak bir sadrazam veya bagbakan da gerekmiyor. Mustafa Kemalhem Meclis'in yani yasamanm bagidir, hem yürütmenin bagidir. Kuv-vetler ayringi degil, Mustafa Kemal'in bütün õmrünce savundugu kuv-vetler birligiilkesi geçerlidir.

Sistemin adi "Meclis Hükumeti sistemi"dir; baykanhk sistemi de de-gil,parlamenter sistem de degiL Meclis Hilkümeti sistemi, 1921ylhndaAnayasa haline getirilecektir.2

Îkinci adim on gün sonra gelecek, 3 Mayis'ta çikanlan bir kanunla"icra heyeti"nin adi Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti olacaktir

ama yine bagbakansiz bir hükümet... Yeni Türkiye'nin bu ilk BakanlarKurulu'nda üç bakanhk önemlidir: Digigleri Bakam Bekir Sami Bey,Milli Savunma Bakam Fevzi Papa ve bakan sandalyesine sahip Genel-kurmay Bagkam Albay Îsmet...

Birçok general oldugu halde neden Albay Îsmet Bey? Mustafa Ke-mal Milli Mücadele'yi yürütürken de gelecege dönük siyasi kadrosunukuruyor.

Peki, yeni rejimde "Halife ve Padigah Efendimiz"in yeri ne olacaktir?Mustafa Kemal, konugmasmda dügmanlarmuzm Hilafet ve saltana-

t1 birbirinden ay1rmak istedigini söylüyor; bu milli iradeye uygun de-gildir!Milli iradenin igi Hilafet ve saltanatt kurtarmaktir. Peki, kurtar-diktan sonra?.. Mustafa Kemal elindeki yaz1h metni okumaya devamediyor:

Muvaffakiyet hâsil olduktan sonra Padigahrmz ve Müslümanlarm Ha-lifesi Efendimiz, her türlü cebir ve zorlamadan uzak ve tamamen hür vebagimsiz olarak kendini milletin sadakat kucagmda gördügü gün, Y' eMeclis'inizin tanzim edecegi kanunî esaslar dairesinde muhterem ve -

ce vaziyetini ahr.

Zaferden sonra saltanat da Hilafet de "Yüce Meclis'in tanzim edece-gi esaslar dairesinde" kaldir11acaktir. Atatürk, 192Tde okudugu Nu-tuk'ta bunu belirtecektir, 24 Nisan 1920'deki konugmasmda çizdigi re-jim portresinin "milli hâkimiyet esasma dayanan halk hükümeti, cum-

27. Bu konuda bkr. Prof. Ergun Özbudun.1921 Anayasasi, Atatürk Araµirma Merkeri,Ankara, 1992.

J 49

huriyet" olduguna belirtecek, "kuvvetler birligi" (vahdet-ikuva) nazari-yesinin kabul edildigini ve

"zaman geçtikçe bu esaslann kapsadigi ma-nalarm anlagilmaya bagladigmi, igte o zaman münaka.yalarm ve valo-alarm birbirini takip ettigini" söyleyecektir.

Ama ingilizler hemen anlamiglardir kurulmakta olan rejimin "cum-

huriyet" oldugunu.Meclis'in açilmasmdan iki hafta sonra, 6 Mayis'ta, Istanbul'daki Ingi- i

liz Yüksek Komiseri Amiral J. de Robeck, Digigleri Bakam Lord Cur-zon'a yazdigi raporda, "Ankara'da güvenilir kaynaklardan" aldig1 bilgi-lere göre kurulan yönetimin "ashnda cumhuriyet tarzmda oldugunu,

ama halkm sultana olan duygulanm dikkate alarak, açikça ilan edilme-digini" yaz1yor?

Büyük strateji. Îslam ve Bolgevizm

Mustafa Kemal'in aç1k oturumdaki konugmasi alkiglar arasmda

bittikten sonra, onun önerisiyle, Heyet-i Temsiliyehin bütün kararla-

n Meclis tarafmdan onaylamyor, yetkilerini Meclis üstleniyor. Ve giz-li oturum baghyor.

Mustafa Kemal, kürsüde Erzurum ve Sivas kongrelerinden bugünekadar uyguladigi temel siyasi stratejileri ardatlyor.30

Pantutanizmi eleptiriyor; vatammizm smirlan bellidir; aç1k oturum-da anlatt1šl Misak-1 Milli simrlan:

Bütün maddi manevi kuvvet ve kudretimizi, smirlan belirlenmig olan

vatanmuz dahilinde tecelli ettirmeyi arzu ettik... Bu simrlarm haricindedagnuk bir surette zaafa ugramaktan kaçmdik.

Belirsiz "serhad"ler degil, "smir"lan belli modern vatan anlay141...Mustafa Kemal'in gizli oturumdaki konugmasi dig politika agirhkh-

dir ve üç etkene yapttg1alrgu dikkat çekicidir: Islam dünyasi, BolgevikRusya ve Batt ile iligkilerin niteligi.31

'

Batl ile iligkilerden baglayahm.• Batt'y1 tahrik etmeme stratejisi: Mustafa Kemal gizli oturum-

daki konugmasmda, Ermenistan sorunlarmdan bahsederken, tutumla-

28. Nutuk, sf. 293.

29. Bilal §imgir,ingiliz Belgelerinde Atatürk, II, sf 102. Ekleriyle birlikte toplam 7,5sayfa tutan decayli raporda "icra heyeti"ne seçilenlerin ismi dahil, son derece detayli bilgi-ler vardir ve Ingilizistihbaratinin nasil iyl çaligtigina bir ärnektir. Ancak, Mustafa Kemal'in24 Nisan tarihli konugmasmi özetleyen raporda,

"gizli

celse"de yapagi konugma yoktur!

30. Gizli celsedeki konugmasmin tam metni için bkz. Fabri Çoker,a.g.e., sf. 81-94; kis-

men sadelegtirilmig tarn metin için bkz. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 8, sf. 78-92.

3 I. Ayni görüg: Prof. ÖmerKürkçüoglu, Türk-ingilix iligkileril919-1926, sf. 81-137.

150

rmm "Ingilizleri,Amerikahlan aleyhimize tahrik etmemek" oldugunuvurguluyor! "Her nasilsa Cihan Savagi'nda yapilmig olan vakianm tek-rarlanmasma ve devamma dair hiçbir zan ve güphe vermemek" için,Ermenistan'da bizden yardim isteyen mazlum Müslüman ahaliye bile"snurlarmuzi geçerek" yardim ettnedigimizi anlattyor. Karabekir'in Er-menistan'a askerî harekât yap11mas1 önerisini, Mustafa Kemal'in red-dettigini, bu reddin gerekçelerinder birinin Bat1hlari tahrik etmemekoldugunu görecegiz.

Mustafa Kemal konugmasmda "Hiristiyanhk âlemi"ni elestiriyor fa-kat "onlara karg1 cihangirane bir vaziyet almak istemedim" diyor, Îngi-lizlerle Fransizlarla, Italyanlarla defalarca ternaslarda bulunduklarmibelirtiyor. Türlderi kendilerine dügman zanneden Ingilizlere MustafaKemal gu mesaj1veriyor:

Milletimiz Îngilizlere kargi aleyhtar degildir. Bilakis milletimiz Îngilizkavmini dünyanm en büyük bir milleti, en âdil, en medeni, en insani birmilleti kabul ve orta hürmet ederdi.

Fakat Mütareke'yi müteakip Îngilizkuvvetleri payitahtumza girdiler...Bilhassa Aydm (Îzmir)vilayetimizin Îngilizlerinnezaret ve himayesi al-

tutda Yunanhlara iggal ettirildigini anladiktan sonra Ingilialer hakkmda-ki kanaatini degigtirdi...

Dedik ki... bunu düzeltmek için bir hareket gösteriniz. Yine millet si-ze müteveccih (yönelmig)olur...

Mustafa Kemal'in verdigi mesaj, Ingilizler ve Fransizlar Türkiye'ninbütünlügüne ve egemenligine sayg1 gösterirse, dost olabilecegimizdir.Bu arada dikkat çeken, Italyanlarm "genel olarak mülayim bir vaziyet"

aldiklanduMilli Mücadele'de temel iç ve dig strateji "her kaynaktan istifade

etmek"tir. Lozan'a kadar temel dig kaynaklar Îslam dünyasi ve Bolge-viklerdir.

• Ìslam stratejisi: Islam dünyasma yönelik olarak uyguladiklanstratejiyi göyle anlat1yor:

Yabancilarm en çok korktuklan, fevkalade ürktükleri Îslamiyetsiy -

setinin bile alenen ifadesinden mümkün oldugu kadar kaçmmaya kendi-mizi mecbur gördük. Fakat maddi ve manevi kuvvetler kargismda bütüncihanm ve Hiristiyan siyasetinin en giddetli hirslarla Haçh savagi yapma-

sma kargi, suur(lanm1z) haricinde bize yardimci olacak, birer dayanaknoktasi tegkil edecek kuvvetleri dügünmek de pek tabii idi... Bittabi se-lamet ve kurtulug için yegâne kaynak, Îslam âleminin kuvvetleri olmug-

tu. Islam âlemi, birçok balaindan milletimizle, devletimizin istiklâliyleyakmdan ve fevkalade bir surette ilgilidir. Bu dinî baghhklari dolay1s1yla

151

da bütün Islam âleminin manen bize muavin ve muzahir (yardunci)oldu-

gunuzaten kabul ediyoruz...

Özetle,Islam âleminin yardimmi, destegini almak...

Omm içindir ki, Büyük Millet Meclisi 9 May1s'ta "ÎslamÂ1emineBe-yanname" yaymlayacaktir.

Kemal Papa kolmpmasmm devammda Suriye ve Irak'taki geligmeleria4attyor. Art1k Ingilizve Fransiz sömürge idarelerine tepki baglamig-tir, Ankara'dan yardim istiyorlar, hatta "Osmanh camiasi dahilinde bu-hmacagiz" diyorlar!.. Bunlari anlatan Mustafa Kemal'in qu sözleri, onunhiç degigmemig siyasi prensiplerinden birinin ifadesidir:

Biz onlara dedik ki, artik milli suurlarimiz dahilinde bulunan insankaynaklarmive genel menfaatleri suurlarmuzm haricinde israf etmek is-

temeyiz!..Bu ilkeyi defalarca vurgulayan Mustafa Kemal gunu da söylüyor:

Fakat ittihat (birlik),kuvvet olugturacagmdan, bütün Ïslam âleminin

manen oldugu gibi maddeten de müttefik ve müttehit (birlegmig)olma-

sim güphe yok ki büyük memnuniyetle karg11anz...

Suriye, Irak gibi ülkelerin de "kendi simrlan dahilinde milli hâki-miyet esasma dayali serbest ve bag1msiz olabilecegini" belirtlyor;Türkiye ile ittifakm da ötesinde federatif veya konfederatif denilengekillerden biriyle irtibat kurulabileceginibelirtiyor, ama Türkiye ar-

tik kendi insani ve maddi kaynaklanm Misak-1 Milli digmda israf et-meyecektir!

Mustafa Kemal bu"federatif, konfederatif irtibatlar"dan ileride Bal- i

kan ülkeleri için de bahsedecektir.Kafkasya'daki "Türkiye'ye gönülden baglanmig" ülkelere gelince...

Onlar Çarhkemperyalizmini tekrar kurmaya çahgan Denikin'in BeyazOrdularma kargi direniyorlar, çok güzel; ama: I

Oradaki dindaylarmuza tavsiyemiz de yine kendi içlerinde ve kendi

kuvvetleriyle meveudiyetlerini göstermek ve ispat etmek ve ondan son-

ra... birlegmek noktasi olmugtur...

Yani, kendinizi kurtarm, ondan sonra birlegebiliriz!Mustafa Kemal'in bagta Azerbaycan olmak üzere Kafkas Müslüman-

lan için tehlike olarak sadece Beyaz Ordu Komutam Denikin'den bah-sedip Bolgevik tehlikesinden bahsetmemesi bilinçli bir siyasi tercihtir.24 Nisan'da bu konugmay1 yapan Mustafa Kemal, apagida görecegimizgibi, iki gün sonra, 26 Nisan'da Lenin'e bir mektup yazarak Kafkas-ya'nm ve Azerbaycan'm Bolgeviklegtirilmesini kabul ettigini belirtecek,

152

bunun kargihšmda Bolgeviklerin de Türkiye'deki Milli Hareket'e parave silah yardmu yapmasim isteyecektir.

• Bolgevizm stratejisi: Mustafa Kemal Paga, gizli oturumdaki aymkonugmasmda, o güne kadar uyguladiklari Bolgevik Rusya'ya iligkinstratejiyi ve

"dig yardim"a balogiru anlatiyor:

Hiçbir kimsenin, hiçbir milletin özel âdetlerine ve ahlakma ve milliyetesaslarma karg1 degiliz. Biz yalruz istibdada, emperyalistlere kargi düg-maruz. Biz Avrupahlarm Belgevizm'den korktuklarmive bizim Bolgevik-lerle fikir birligi ve hareket birligi yapmamizdan daima kugkulanmaktaolduklarnu göz önüne ahyor ve daima dügünüyorduk... Herhangi bir ya-banci devletlerle ihtilafh münasebetlere aniden girmek belki bizi pig-manhga mecbur edebilir... Hakikaten bu milli smirlarumz dahilinde arzettigim gartlarla mevcudiyetimizi muhafaza edqbildigimiz takdirde, ba.)-ka bir gey istemek bendenizce dogru degildir. Yalmz her ihtimale kargi,hayat ve mevcudiyeti muhafaza için hariçten bir kuvvet kaynagi aramak

. lazim gelirse, yine daima kendi görüglerimiz baki kalmak gartiyla herkaynaktan istifade etmeyi de uygun gördük...

Evet, bu sözünün altml çizmek gerekir"Her kaynaktan istifade etmek..."Mustafa Kemal devamla, daima Bolgevikleri ve onlardan nasil yar-

dim almacagmi aragtirdigmi, Bolgeviklerle bazi temaslar kurdugunu,ama henüz "hiçbir kati maddeler üzerine dayanan bir gey yap11madigi-m, fakat bunun mümkün oldugunu" anlatiyor.

Mustafa Kemal Paga, iki gün sonra Lenin'e mektup yazacak, iki haf-ta sonra, 11 Mayis'ta Bolgeviklerle bir ittifak antiagmasi yapmak ama-c1yla, Digigleri Bakam Bekir Sami Bey bagkanhšmda bir temsilci heye-tini Moskova'ya gönderecektir.

Dogu ideali, Bati ideali

Halide Edip Adivar, Milli Mücadele döneminde Ankara'daki temel si-yasi ve felsefi egilimleri anlatirken ikili bir siruflandirma yapar:

• "Dogn ideali"ne bagh olanlar... Halide Edip "Sarkmefkûresi" de-digi "Dogu ideali"ni tammlamamn zor oldugunu belirtir. Solcular ve ule-ma, bu iki z1t grup da "Dogucu"dur. Dogu mefkûre ya da idealini olugtu-ranlarm bir bölümü komünistlerdir. Mesela, "ruhen çok samimi... Türk-lüge çok bagh olmakla beraber, snuf, servet, din gibigeylerin aleyhinde"olan Hakki Behiç; hem Mustafa Kemal'in Maliye Bakam'dir hem YegilOrdu ve TKP gibi hareketlerin önde gelen isimlerindendir. O günlerdesolcu olan Hikmet Bayur, Halide Edip'in verdigi diger bir örnektir. Doguidealinin çok önemli örgütlerinden biri, Islam-Sosyalizm karmasi bir ide-

153

olojiye sahip olan YegilOrdu'dur... Bunlan görecegiz.Ve ulema... Halide Edip ulema simfmm "Dogu mefkûresini eski Îs-

lam demokrasisi halinde diriltmek istedigini" yazar.Bu durumda Milli Mücadele'deki Îslam ve Bolgevizm faktörlerini

"Dogu ideali" ($arkmefkûresi) genel baghgi altmda görmek mümkün-dür. Zaten zaferden sonra "Bati ideali" (Garp mefkûresi) agir basacak,D guideali yanhlari tasflye edilecektir.

"Bati ideali"ni savananlat.. Halide Edip'in "Garp mefkûresi"dedigi bu ideale bagh olanlar, Tanzimat'la baglayan Bati örnegine dog-ru giden yola bagh olmakla beraber, dig siyasette Dogu ve özellikleRusya'ya esilimli idiler. Fakat Rusya'nm iç geklini katlyen Türkiye'yeuygulamak istemiyorlardi. Hepsi Bati idealine bagh, Sovyet gekline gid-

detle kargi idiler.32Halide Edip'in Milli Mücadele dönemindeki ana fikir alumlanm an-

latirken yaptig1 bu Doku-Bati idealleri smiflamasi büyük kabul görmüg-tür. Akademik tarihçiligin saygm isimlerinden Prof. Ömer Kürkçüog-lu,33 Prof. Mete Tunçay,34 Türkíye tarihi uzmam M. Philips Price35 veStandford Shaw,36 bunlardan bayka Lord Kinross37 da Milli Mücade-le'nin fikir ve ideal tarafim incelerken Halide Edip'ten almtalar yaparak

bu Dogu-Bati mefkûreleri modelini kullammglardir.Türkiye'de ve aslmda Asyah milletlerde önemli bir fikir ve degerler

çatigmasun ifade eden bu Dogu-Bati sorunsah Milli Mücadele'deki egi-

limleri izah edebilecek bir modeldir. Dogucular "antiemperyalizm, anti-kapitalizm, sosyalizm, mazlum milletlerin kurtulugu" gibi kavramlari;siyasi taktikten öteye siyasi inanç olarak benimsiyorlar, bu sebepleBolgevik Rusya'ya yalan duruyorlard1. 11eridegörecegimiz Yegil Orduve Halk Zümresi adh etkili olugumlar Îslam'la sosyalizmi bagdaytiraneklektik, bagdagttrmact bir ideolojiye sahipti.

Îslami kesim de tabii "Dogilca" idi.Lord Kinross Dogu ve Bati idealleri kavramlanm Halide Edip'e atif

yaparak anlatiyor ve Bati-idealini tutanlarm sagda, Dogu idealini tutan-larm solda yer aldigmi söylüyor.¾

32. Hallde Edip Adivar, a.g.e., sf. 132-l36; Halide Edip'inkendisinin baglangiçtakiBati hayran-ligi'ninBati elegtirisine ve Anadolu Türk'ü için hayranliga dönügmesi ve onun ¶arkmefküresi,Garp mefküresi modellemesi için bkz. inci Enginun, Halide Edip Adivar'm EserlerindeDogu ve Bati Meselesi, IstanbulEdebiyat Fakultesi Yayintari, l978, sf. 191-204.

33. ÖmerKürkçaoglu, a.g.e., sf. 84-85.

34. Mete Tunçay, Türkiye'de Sol Akimlar. 3. basim, BilgiYayinevi, Ankara, 1978, sf.152.

35. M. Philips Price, Türkiye Tarihi, lgBankasi KükürYayinlari, 1969, sf. 133-135.

36. Standford Shaw, a.g.e., 2000, cilt III,Bölüm i, sf. 1092-1096; Bölum 2, sf. 1464.

37. Lord Kinross, a.g.e., sf. 379.

38. Lord Kinross, ay.y.

154

Milli Mücadele sirasmda Sol-Kemalist diyebilecegimiz bir yaym çiz-

gisi izleyen Yunus Nadi'nin Anadotu'da Yeni Gün gazetesi, "Dogu Siya-seti"nin sözcülügünü yap1yor, emperyalizme kargi "Ey Dogu milletleri

birleginiz" diyordu?Mustafa Kemal'in denetimindeki Hâkimiyet-i Milliye'nin de çirgisi

aymdir, apagida örneklermi görecegiz.Bu Dogu-Bati sorunsah bugünkü Türkiye'de yaganan tartigmalari da

losmen izah edebilecek niteliktedir. Bu noktada, aralarmda farldar ol-makla birlikte Ïdris Küçükömer ve Attilâ îlhan'1"Dogucular" olarak ni-telemek mümkündür. Idris Küçükömer "Islamci Dogucu halk cephe-si"ni solda bir alam olarak tammlamigti.

Attilâ llhan'm Gazi'si, Sultan Galiev'in mazlum milletler ve Dogu

davasmm kahraman önderidir, Attilâ Ilhan "alafranga Atatiirkçüler"ipiddetle elegtirir. "Kurtulug Savagi Destam"nt Nâzim Hikmet'in yaz-

masi, Dogu mefkûresinin sol ve Bolgevik yönü bakimmdan önemli

bir veridir.Dogu idealinin Müslüman ve milli tarafma gelince... "Istiklâl Mar-

gt"m Mehmed Âkifyazacakbr. Âkif,Safahat adh eserinde 31 defa Garp(Bati), 46 defa $ark (Dogu) terimini kullamr. "Îlim ve fen" digindaGarp'1 elegtirir, sömürgeciligi "Garp'm kanh kâbusu" olarak niteler,

kendisini "Sark'mevladi" olarak tammlar.15 Nisan 1921'de, II. inönü Zaferi'nden hemen sonra Âkif'inyazdigt

piirdeki gu nusralar, dönemin ruhunu yansitir:

Mademki Hakk'm bize vaat ettigi haktar,

Sark'mezeli fecri yakmdir, dogacaktr

istiklâl Marg1'nda da Milli Mücadele ruhundaki "Donu ideali"ni his-setmemek mümkün degildir.

Milli Mücadele ve Lozan döneminde etkin gazetelerden Tevhid-i Ef-kâr'da Velid Ebuzziya Bey, "Dogu medeniyeti"ni "hakiki medeniyet"olarak niteleyen, .Milli Mücadele ve Lozan'm bütün Dogu milletlerininkurtulugu olacagnu ifade eden yazilar yazm14tir.40

Yakm zamanda sagda Necip Fazil kendi dügüncesini "Büyük Do- "

olarak adlandirmigttr.Milli Mücadele'ye kat11mig, desteklemig ve devrimler döneminde

öne geçmig olan Baticilarm Istiklât Marpe veya Kärtulug SavagtDestant niteliginde bir edebi metin birakamamig olmalar1, samyo-rum, Milli Mücadele ruhunun özü itibariyla sag ve sol "Dogu ide-

39. Nurettin Gülmez, Kurtulug Savagi'nda Anadolu'da Yeni Gün, Amtürk Aragar-ma Merkezl, Ankara, 1999, si 13-29.

40. Ahmet Temiz, Velid Ebuzziya'nm Lozan Mektupiari, IQ Kultur Sanat Yayinalik,Istanbul,2007, sf 636, 644, 654, 665.

155

ali"ne dayah olmas1yla ilgilidir.41

"Dogu ideali" muhakkak ki, Milli Mücadele'nin ruhi esaslarindan bi-ridir. Kuvvetli Islami vurgular, halkm Islami terimlerle tanunlanmas1,Meclis'in Îslami gösteri ile aç1lmasi, Mustafa Kemal'in Kuran'dan ayet-

ler okuyarak yaptig1 konugmalarla Bolgevik ve Islam siyasetlerim bag-daptiran konugmalari... Ve Bolgevizm'i öven, emperyalizmle, kapita-l· mle mücadeleyÍ,mazlum milletlerin, Dogu milletlerinin kurtulugunu

gulayan konugmalarL..

Temel davasi "Bag1msiz Türkiye" olan Mustafa Kemal Papa, Dogu-Bati meselesine daha çok siyasi strateji açismdan bakm14tir. HalideEdip'e göre:

Mustafa Kemal Paya da bugünlerde Sovyet sistemini merakla izleme-sine ragmen dudaki bu his, bir idealden çok, her nevi ihtimali tetkik et-

meye dayamyordu.42

Mete Tunçay, "Milli Mücadele yöneticileri içinde, daha Heyet-iTemsiliye devresinden beri, bir çegit 'Sarkmefkûresi' taraftarlarmmbir araya toplandigru" bunlarm Bati medeniyetinin çöküntü halindeolduguna, Dogu'da yeni bir "iyi toplum"un dogacagma inandiklarrubelirtiyor.43

Prof. ÖmerKürkçüoglu ve Philips Price'a göre, Bati iggalciligi kargi-smda Bat1'ya kargi genel bir nefret vardr, bu Dogu idealini son derecegüçlendirmigtir. Öylebir konjonktürde Mustafa Kemal Papa "bir süreiçin rüzgâra boyun egmig görünmüg" bagka bir deyigle "akmtiya katd-rugtir." Bu gekilde davramrken, "Dogu ideali ve komünizm Türkiye'ye

egemen olursa, bu akum kontrol altmda tutabilecegini dügünmüg ola-

bilir." Mustafa Kemal asimda "Türkiye'nin eninde sonunda Bat1'ya dö-necegini dügûnmügtür."**

Mustafa Kemal'in Milli Mücadele'deki yogun Îslami vurgulan da, bi-raz sonra görecegimiz Rolgevikçe vurgulan da onun "Dogu ideali"neinandigmm degil, bu ideali ülkenin kurtulugu için stratejik bir faktörolarak ustaca kullandigmm ifadeleridir.

Mustafa Kemafin 7 Temmuz 1922 tarihli konugmasi bu balomdan fev-

4 I. Hüseyin Sadoglu, Türkiye'de Ulusçuiuk ve Dil Politikalari adIt dagerli eserinde.

junlari yaziyor: "Cumhurlyet'in ilk yillarinda Bati ile barigik Türk kimligine yapilan vurgu,'yaratilig destani' olarak nitelenen Kurtulug Savagi'nin bile yeterince romantize edilememe-si sonucunu vermigti. Buna kargilik Bati'nin medeni uluslar allesinden biri olarak, yeni Türkkimligi,Osmanli-Íslamkargithgi üzerine inga edilmeye çaligildi..."(istanbulBilgiÜniversitesiYayinlari, 2003, sf. 203). Batialarin bu yûzden "IstiklälMaryi" veya "Kunulug Savagi Desta-ni" kalitesine ve romantizmine sahip edebi bir eser veremedigini duqunuyorurn.

42. Halide Edip, a.g.e., sf. I35.

43. Mete Tunçay, Turkiye'de Sol Akimlar, sf. 152.

44. ÖmerKurkçüoglu, a.g.e., sf. 85-86, Philips Price, a.g.e., sf. I33- I34.

156

kalade tipikdr. Ankara'daki Sovyet Büyükelçisi Aralov, yeni atanan ÎranBüyükelçisi Mümtazüddevle onuruna yemek veriyor, yemekte konuganMustafa Kemal hem "Müslüman"a, hem "Bolgevik"e hitap ediyor:

Aralov arkadagmuz Doguhun masum ve mazlum olan milletlerininhissiyatuu temsil eden insanlan bir araya getirmekle, onlan dertlegtir-mekle pek büyük bir vazife yapmaktadir. Bundan dolayi kendilerini teb-rik ederim. Dert ortag1 olanlar birbirlerini arar ve bulurlar...

Türkiye halkmm Dogu milletleriyle, Rusya ile Azerbaycan ile Afgan'laIran ile olan baglan yalmz hissiyat üzerine kurulu degildir. Hakiki, mad-di, degigmesi kabil olmayan birtalam esaslara,dayanmaktadir...

Türkiye'nin bugünkü mücadelesi yalmz kendi nam ve hesabma olsay-d1, belki daha lasa, daha az kanh olur ve daha çabuk bitebilirdi. Türkiyebüyük ve mühim bir gayret sarf ediyor. Çünkümüdafaa ettigi dava, bü-tün mazlum milletlerin, bütün Dogu'nun davasidir ve bunu nihayete ge-tirinceye kadar Türkiye, kendisiyle heraber olan Dogu milletlerinin be-raber yürüyeceginden emindir...

Mustafa Kemal konugmasmm devammda, bu mücadelenm aym za-manda "çarlar

ve hüdavendler" gibi müstebitlere karei verildigini be-lirtlyor, "onlarm hepsini y1rtacagiz, yeni bir tarih yapacagiz" diyor, Ara-lov ve Mümtazüddev1e'ye dostluklan için tegekkür ediyor.45

14 Temmuz 1922 günü yine Îran büyüke1çisi onuruna Sovyet-Azer-baycan Büyüke1çiligi'nde verilen yemekte yaptigi konugmasmda, Dogumilletlerinin Milli Mücadele'ye verdigi destek için tegekkür ederek gun-lan söylüyor:

Bu mücadeledeki muvaffakiyet bütün Dogu'yu ve Dogu'daki mazlummilletleri elbette alakadar eder.

Biz eminiz ki, mücadelemizde Dogu milletleri, Islam âlemi ve medeni-

yet ciham bizimle beraberdir. Bu teveccühün Türkiye'yi kati zafere ulag-tiracagma güphemiz yoktur...

Mustafa Kemal aym.gün Fransiz Milli Bayranu sebebiyle Albay M -

ugin'in verdigi yemekteki konugmasmda ise, Dogu davasmdan, ma2-lum milletlerden, emperyalizmden bahsetmiyor, dogal olarak, Fransizlhtilali'ni, Fransiz halkmi övüyor:

Hürriyet ve istiklâl için binlerce evladmi topraklara gömen, insanhaklan beyannamesiyle faziletli insanl1ga en yüce düsturlan ilham

* Hüdavend: Farsça efendi, malik, hükümdar, gah aniamlarmdadir. .

45. Konugmanm tam metni: Söylev ve Demeçier II, sf. 43-44; Atatürk'ün BütünEserleri, cilt 13, sf. 136-137.

157

eden vatanperver ve inkilapçi Fransa'nm bugünkü evladi, Türki-ye'nin hakh davasmi fillen teyit edecektir 46

I

Mustafa Kemal kendisinin yaymlattirdig1 Hâkimiyet-i Milliye gaze-tesinde kaleme aldig1 13 Kasim 1920 tarihli bagyazida "Dogu milletleri-

nin selameti"nin "Batfya karg1 Dogu ihtilali" oldugunu belirtiyor:

Doku ihtilali artik masal degildir... Dogu ihtilali nammi verdigimiz As.

ya ve Dogu Avrupa milletlerinin Bati emperyalistlerine karg1 tasavvuret-

tikleri isyan çoktan beri bir tasavvur olmaktan ç1kmig, faaliyet sahasma

intikal etmigtir... Mücadeleye karar vermig olanlar, muazzam tegkilat ilebirlegmig ve ige baglamiglardir. Teykilatm bir merkezi Moskova ise, diger

bir merkezi Avrupa, bir merkezi Ankara, bir digeri Bakii, bir begincisi

Taykent'tir. Hind'in, Çin'in,Afgan'm, Iran'm, Turan'm, Türk'ün, Rus'unkisacasi Avrupahlar için hali hazirda nüfuz ve müdahale edilemeyen,

dünyanm yarisi kadar genig bir ülkede, dahilen ve haricen kapitalizme

kargi içlerinde isyan duygulari hisseden birçok millet pimdiye kadar ol-

dugu gibi yalmz çahymak yerine, muazzam bir tegkilata tabi olarak top-lu halde çahymaya ve teoriler ve fikirler sahasmdan ç1karak fiiliyata geç-meye karar vermiglerdir...

Anadolu kendi varhšmm kurtulmasmm ancak bu Dogu ihtilalinin mu-zafferiyeti ile mümkün olduguna inannugtir...47

Zaferi kazandiktan sonra Gazi Mustafa Kemal, Islam, Bolgevizm,mazlum milletler ve genel olarak "Dogu ideali" vurgulu konugmalarma .

keskin bir gekilde son verecek, Avrupa basmma "Bati'ya yönelmig"

(Garp'a teveccüh etmig) bir Türkiye inga edecegini açiklayacak, Lo-zan'daki diplomatik savag Bat1111agmanmbir dig politika uygulamas1olacakttr.

Müdafaa-i Hukuk ve islam

Her geyden önce bagta Mustafa Kemal'in liderligindeki Müdafaa-iHukuk Cemiyeti çok kuvvetli bir Islami içerige sahiptir. Sivas Kongre-si'nde kabul edilen Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'mnprogrami "Bismillahirrahmanirrahim" diye baghyor. Kurtarilacak vata-

m, Mondros'un imzalandigi stradaki smirlar içinde bulunan"çogunlu-

46. Butün Eserleri, ciit 13, sf. 145-l49.

47. Hadlye Bolluk, Kurtulug Savagi'mn ideololisi, Hakimiyet-i Milliye Yazilari,Kaynak Yayinlari, 2004, sf. I 14-I 15. Bolluk'un belirttigi gibl, gazetenin bagyazilarini çogun-lukla Mustafa Kemal isimsiz olarak bizzat yazmakta vaya bagkalari tarafindan yazildigindaonun tashih ve tasdikinden geçmektedir. Bu sebeple yazilar Mustafa Kemal'in o siradakigörüglerini yansitir (sf.9).

158

junu Îslamlarm olugturdunu Osmanh memleketleri" olarak tammhyor."Esas maksadm" Osmanh hükümetinin çökmesi ihtimaline kargi "Hila-fet-i Islamiye ve Saltanat-1 Osmaniye'nin bekasi" oldugunu belirtiyor,bu gekildeki ifadeler yedi madde içerisinde üç defa tekrarlamyor.

Tüzük bölümünün 2. maddesinde Cemiyet'in "maksad"i göyle ifadeediliyor:

Osmanh vatammn tamamiyetini ve yüce Hilafet makammin ve salta-

natin ve milli istiklâlin dokunulmazhäim temin zmmmda Kuva-yi Milli-ye'yi âmil ve irade-i milliybyi hâkim lolmaktir.

Tüzügün 3. maddesine göre:

Bilumum Islam vatanda.glar cemiyetin tabii üyesidir.48

Bütün kongre ve milli direnig örgütlerinde din adamlarmm aktif veyer yer öncü ro1ü ald1klan görülüyor. Tarihçi Standford Shaw'm belirttigi

gibi, Türk Milli Hareketi'nde Anadolu'daki ilk gayretlere çogunlukla ye-rel din adamlan, müftüler, imamlar, müderrisler liderlik etmig, halla dabu yönde etkilemiglerdir. Mustafa Kemal Paga, zaferi kazamp yeterincegüçlenerek laik Cumhuriyet kurma agamasma gelinceye kadar, bütünMilli Mücadele boyunca din adamlarmm bu etkisini kullanacaktir.49

Lord Kinross, "Mustafa Kemal, en güçlü taraftarlanm din adamlariarasmda buldu" diye yazlyor.50

Gerçekten Samsun'a ayak bastig1 andan itibaren onu kargilayan he-yetlerin içinde veya bagmda din adamlari vardir. Samsun'da kargilaylciheyetin bagmda Hac1 Molla, Havza'da kargilayan heyette ulemadan Ha-ci Mustafa Efendi, Amasya'da kargilaylci heyetin bagmda müftü HaciTevfik Efendi ve vaiz Abdurrahman Kâmil Efendi bulunuyor, "Pagam,Amasya emrinizde" diyorlar. Erzurum'da, daha önce gärdügümüz RaifHoca, Sivas'ta Mütfü Abdurrauf Efendi... Liste sayfalarca uzatilabilir.

Hiçbir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti yoktur ki, üyeleri arasmda din adam1bulunmasm. Yönetim düzeymde, 47 Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nde 84din adann görülüyor. 47 Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nden 1Tsinin b -

kam din adarudir.Müdafaa-i Hukuk cemiyetlerinin bagkam olan 17 din adammm adla-

n pöyle:Ankara'da müftü Rifat Börekçi, Afyon'da müftü Said Efendi,

Amasya'da müftü Haci Tevfik Efendi, Bilecik'te müftü Mehmet Sükrii

48. Program ve tüzügun tam metni için bkz. Tarik Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Parcl-ler, Istanbul,1952, sf. SI4-5l9.

49. Standford Shaw, a.g.e., cllt II,sf. 664.

50. Lord Kinross, a.g.e., cik I, sf. 270.

159

Efendi, Bitlis'te Müftizade Mahmut Efendi, Bolu'da müderris Kürtza-

de Mehmet Sidki Efendi, Çanlur1'damüftü Bekirzade Atâ Efendi, De-

nizli'de Ahmet Hulusi Efendi, Erzurum'da Hoca Raif Efendi, Hakka-ri'de müftü Ziyaeddin Efendi, Isparta'da SeyhAli Efendi, Kirgehir'de

müftü Halil Hilmi Efendi, Konya'da Ali Kemali Efendi, Sivas'ta müftüAbdurrauf Efendi, Van'da müftü SeyhMasum Efendi, Yozgat'ta müftü

Mehmet Hulusi (Akyol) Efendi, Zonguldak'ta müftü lbrahim Efendi.

Aym gekilde, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinden önce Bati Anado-

lu'da kurulan milli cemiyet ve kongrelerde de din adamlannm çok ak-

tif oldugu görülüyor. Afyonlu din adann, müderris Ismail SükrüHoca,

"Çelikalay" adiyla silahh Kuva-yi Milliye (milis)tegkilati kurarak biz-

zat Kütahya-Eskigehir-Afyon muharebelerine kat111yor, soyadi kanunu

çilanca kendisine "Çelikalay"soyadi verilecektir. Ispartah din âlimi Ib-rahim Efendi Isparta'da Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ni kuruyor,

TBMM'ye kat1hyor, Meclis üyesi iken izinli olarak cepheye giderek

hemperilerinden olugan "Isparta Mücahitleri"ni toparlay1p "Demir

alay"1kurarak çarpigmalara katihyor, soyadi kanunu çilanca kendisine

"Demiralay" soyadi veriliyor.Bati illerindeki milli kongrelerden Erzurum Kongresi kadar önemli

olan Nazilli, Bakkesir ve Alagehir kongrelerinde, ayrica, Redd-i Ilhak, Iz-mir Müdafaa-i Hukuk-u Osmaniye, 1stihlâs-1Vatan (Vatanm Kurtulugu)

gibi cemiyetlerde de din adamlarmm rolü önemlidir. Kemalist Cumhuri-

yet'in Meclis Bagkanlarmdan Org. Kâzun Özalp,yer aldigi Batt Anadolu

Cephesi'ni anlatirken, "o gayr-i müsait ahval ve gerait içinde muhteremulemam1z öne geçmisler, münhasiran telkin ve irgad ile yetinmemigler,

i milli kuvvetlerin (milislerin)bagmda çarpigmiglardir" diyor.51

Böyle bir vatansever din adanu tabam oldugu için, 1stanbulfetvasmmetkisi suurh ve geçici ohnug, Kuva-yi Milliyeci Ankara müftüsü Rifat Bö-

rekçi'nin fetvasuu 153 Ariadolu müderris ve müftüsü imzalanugt1.

Milli Mücadele'nin temelini atan sivil milliyetçi hareketler ya da "ye-

rel kongreler" hakkmda degerli bir aragttrma yapnug olan Bülent Ta-

nör de özellikle Bati Anadolu'da milli direnigin örgütlenmesinde din

adamlarnun çok etkili olduldanm, ilk baglarda ön saflarda yer aldikla-

nm belirtir. Bu gekilde"aydmlar, egraf, mülk sahipleri ve dm adamlan

arasmda belki de ilk defa olarak yerel görünüglü ama ulusal ittifak or-tanu" tegekkül etmigtir.52

Mustafa Kemal Paga'nm 5 Agustos 1920'de "Adana Vilayeti ve Bütün

Islam Ahalisine" hitaben yaymladigi bildiri, bu ittifala saglamak için iz-

ledigi Islam siyasetinin típik örneklerinden biridir. 7 paragrafhk metin-

de 19 defa Allah, Peygamber, Islam, ümmet, din ve dindar gibi kavram-

5 L Bkz. Doç. Dr. Ali Sarikoyuncu, a.g.e., cik I, sf. 17-129.

52. Bülent Tanär, Türkiye'de Kongre Íktidarlan, 19i8-1920, Yapi Kredi Yaymiari,

istanbul,2002, sf. 135, 2l5.

160

lara yer veriyor, "Adana'nm muhterem Müslümanlan" diye seslenerekgöyle devam ediyor

"Peygamber'in esaret tammayan dindar ümmetinin cihat ordularmaöncü olmak gereflyle iftihar eden siz aziz Adanah dmdaylarmuz... Esa-ret hayatmm türlü türlü 1st1raplarnt çekmig olan Mis2r,Hindistan, Rus-ya ve Afrika'daki Müslüman kardeglerimiz... Istiklâl ve dinin muhafaza-si ugruna gehitlik rütbesine erigen kardeplerimizin Allah'm rahmetinekavugmalanm ve Allah'in yardunmm yüce tecellisine mazhariyetimizitazarru ve niyaz ve cümlenize gerek Büyük Millet Meclisi ve gerek bü-tün Îslam âlemi namma tegekkür arz ederiz, muhterem gaziler..."S3

Kürtlerle kardeglik

30 Ekim 1918'de Mondros Mütarekesi imzalandiktan sonra, Ingiliz-ler, Mütareke hükümlerine aylori olarak, Musul vilayetinden bagka, 6Arahk'ta Kilis'i, 17 Arahk'ta Antep'i, 22 Subat 1919'da Maray'i ve 24Mart 1919'da Urfa'yi iggal ediyorlar. Ingilizler,Türkiye'nin Mütareke ilevazgeçtigi Irak bölgesinin Siirt, Mardin, Urfa ve Diyarbakir'1 da içine al-digmr iddia ediyorlar! Fakat Diyarbalor'da bulunan 13. Kolordu Komu-tan Vekili Albay Ahmed Cevdet Bey'in sert tepkisi üzerine silahh çatig-may1 göze alanuyorlar. Kürdistan vaadiyle Kürt agiretlerini tegvik ede-rek bu siyaseti yürütmek istiyorlar. 1stanbul'daki Kürt Teali Cemiye-ti'ni, Diyarbalor'daki Kürt Kulübü'nü destekliyorlar. Sivas Kongresi si-rasmda Mustafa Kemal'i öldürtmek için Elazig-Valisi Ali Galib'i ve KürtBedirhanilerden Celadet ve Ali beyleri görevlendiren, Damat Ferid'leberaber Îngilizlerdir..Çoklyi Kürtçe kontigan ÎngilizBinbagi Nowel' buigle görevli olarak bölgede dolaç1yor.54

Böyle bir ortamda Kürtlerin, Kürt agiret beylerinin ve din adamlan-mn hangi taraf1 seçecegi fevkalade önemli.

Mustafa Kemal Paga, 14 Haziran 1919'da, Erzurum Kongresi'ncienyakla.71k bir buçuk ay önce 15. Kolordu Kumandam Kâzun KarabekirPaga'ya gönderdigi gifreli telgrafta, "Diyarbekir'deki Kürt Kulübü'nüningilizlerin tegviki ile Îngiliz himayesinde bir Kürdistan gayesini güt-tügü" için kapatildigim belirtiyor. "Kürdistan'm tanmrug beylerindealdigi telgraflarla bu Kürt Kulübü'nün hiçbir Kürt'ü temsil etmediginibirkaç serserinin tegebbüsü oldugunu" belirten Mustafa Kemal Pa.ya,dogu illerinde Ermenistan kurulmasi tehlikesini hatirlatarak Müda-faa-i Hukuk cemiyetlerinin nahiyelere varmeaya kadar örgütlenmesi-ni istiyor:

53. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 9, sf. 133-134.* Nutuk'ta çagitli baskilarda Novit, Novel, Nowil olarak geçiyor.

54. Genelkurmay Bagkanligt Harp Tarihi Dairesi Resmi Yayinlari, Türk Ístikial Harbi,IV.cilt, Güney Cephesi, Ankara, 1966, sf. l3-l4.

1 61

Ben Kürtleri ve hatta öz bir kardeg olarak tekmil milleti bir nokta et-rafmda birleptirmek ve bunu cihana Müdafaa-i Hukuk-ii Milliye Cemiyet-leri vasitasiyla göstermek karar ve azmindeyim...55

Ocak 1919'dan itibaren, ileride Sevr Antlagmasi olarak ortaya çika-cak olan hükümleri hazirlamak üzere Paris Barig Konferansi toplam-yor. Kendisini "Kürtlerin temsilcisi" olarak takdim eden Kürt $erifPa-

ga Ermeni Bogos Nubar Papa.ile igbirligi halinde Dogu Anadolu'daSevr tarzmda bir Büyük Ermenistan ve kalan kisimlarda Kürdistan ku-rulmasi için Ingilizlerin destegiyle Konferans'a ba.gvuruyor. SerifPa-ga'ya bölgeden büyük tepki geliyor...

"Silvan agiret reisleri, egrafi, geyhleri ve din âlimleri" tarafmdan Se-rif Paga'yi protesto etmek için yazilan telgraf metni, dönemin birlegtiri-ci degerlerini yans1tmak bakimmdan tipik bir örnektir. Mustafa Kemalbu degerleri harekete geçirerek Kürtleri Milli Mücadele'ye kazanacak-

tit Padigaha, Paris Bang Konferanst'na, Îtilaf Devletleri liderlerine, ta-rafs12 devletlerin büyükelçilerine, Mebusan Meclisi'ne ve Ankara'dakiHeyet-i Temsiliye'ye gönderilen 27 Subat1920 tarihli uzun telgrafta, Se-rif Paga'nm "gafil

ve lanetli tegebbüsünün" halkta ve ileri gelenlerdenefretle kargilandigi, "tezahürat-1 vatanperverane" ile halkm tepkisiniortaya koydugu anlatdarak deniliyor ki:

Muazzam Osmanh kitlesinin en metin ve sarsilmaz, kale gibi direcciolan Kürtler her geyden evvel Îslam'dir.Ve ikinci olarak Osmanh'dit ve

en sonra Kürt'tür. Muhtegem Osmanh ailesinin ve qu Îslam kardegligi

toplumumm en fedakâr ve en bagh ve en nyumlu bir uzvu olan Kürtle-

rin bu beraberlikten zerre kadar ayrilmamalari onlarm gayesi ve emeli-. dir. Kürtler Osmanh idaresinin adil ve ulvi egemenligine katilma onuru-

na sahip olduklan günden beri hiçbir ihanet eseri göstermemigtir veebediyen de göstermeyecektir... Dünyada hiçbir kuvvet tasavvur edile-

mez ki, Kürtlük ile Osmanhhk araamdaki bu kadim ve tarihî uyumu kal-dirmaya ve yok etmeye muvaffak olabilsin. ÇünküOsmanhhk Kürtlügü,Kürtlük de Osmanhhgi nefsinde toplamig ve yekdigerine mutlak bir bagile baglanmigttr. Bu itibarla bütün Kürtler iman etmiglerdir ki, Osmanh-him temiz hayati ve istikbali parçalamp yok olursa Kürtlük de yokolur...56

55. ATTB, sf. 36-37.

56. Prof. Dr. Abdülhaluk Çayve Yagar Kalafat, Dagu ve Güneydogu Anadolu'da Ku-

va-yi Milliye Hareketleri, Turk Kültürünä Aragttrma Enstitüsu Yayinlarr, Ankara, 1990,sf. 39-40. (Agdali bir Osmanli Türkçesiyle,yazilreig olan metni ben sadelestirdim, Kaynakkitapta "Osmanlilik rehn-i enderas olursa..." ifadesi yer aliyor; yanlig okuma veya yanligdizgi oldugu belli. "Enderas" diye bir kelime yoktur. Dogrusu "indiras" almahdfr, bu da"kökten yikilma, adi sani kalmayacak gekilde yok olma" demektir. T.A.)

162

Telgrafm devammda SerifPaga'mn gafil bir menfaatperest oldugu,"milyonlarca servet cem ve iddihar" ettigi, yani biriktirip gömüledigi,hiçbir gekilde Kürtleri temsil edemeyecegi, bir "hain

ve mühin-i vatan"oldugu ifade ediliyor

Musul'da Ingilizlerekarpi baÿlayan "Cemiyet-i Hilaliye" hareketi de,"Osmanh hükümetinden bagka hiçbir hükümet kabul etmiyoruz" diye-rek Türkiye'ye baghhgim ifade ediyor. Ïngilizleri kaygilandiran bir.ha-rekettir bu.57

Mustafa Kemal Papa, daha Samsun'a çiktigi andan itibaren "vatan

veistiklâl"le beraber "yüce Hiladet ve saltanat... din-i mübin-i Islam"gibi ozamanm birlegtirici kavramlanm da kullanarak herkesi Milli Hareketbünyesinde birlegtirmeye çahylyor.

Erzurum ve Sivas kongrelerinde Mustafa Kemal Paga'nm konugmave yazigmalannda "Hilafet ve saltanat"1 kurtartaanm yamnda yogun birIslami dil kullandigmi gördük. Erzurum Kongresi'nden hemen sonra 10ve 13 Agustos 1920 günlerinde Kürt geyh ve agiret reislerine yazdigi bumektuplara Nutuk'ta da yer vermigtir:58

Bunlardan mesela Mutki'de Agiret Reisi Haci Musa Bey'e, "Muhte-rem Efendim" hitablyla baçIayan 10 Agustos 1919 tarihli mektuptaMustafa Kemal Paga'mn hafizasmm çarpici bir örnegini görüyoruz. Bi-rinci Dünya Savagi sirasmda Bitlis'te Ikinci Ordu Kumandam oldugu si-rada aralarmda kalbî baglar olugtuguna ve bu kiymetli hatiralan daimasakladigmi hatirlatan Kemal Papa, Bitlis'in kurtulugundaki hizmetlerin-den dolayi Hact Musa Bey'i kutluyor. Simdidogu illerinde bir Ermenis-tan kurulmak istendigini, Istanbul hükümetinin acz içinde oldugunubelirtiyor, Erzurum Kongresi hakkmda bilgi veriyor. Haci Musa Bey'inHeyet-i Temsiliye üyesi seçildigini belirterek Sivas Kongresi'ne davetediyor. Çoksicak ifadelerle yaz1lnug mektup göyle sona eriyor:

Cenâb-1 Våhibül'âmâl Hazretleri'nden' vatan ve milletimiz için hayirhakibetler niyaz eder ve sizlerin gõzlerinizden öperim.

Mutki Agiret Reisi Haci Musa önemli bir isimdit Birinci Dimya Harbisirasmda Bediuzzaman Said Nursi ve SeyhMuhanuned Diyauddin'le b -

likte Bitlis çevresinde "GönülIü IhtiyatBirlikleri" deni1en toplam 2 bin ld-gilik bir milis gücü ile ordu emrinde savagmiglardi. Mustafa Kemal, Hac1Musa Bey'i o dönemden tamyor. Bitlis'te kumandan oldugu sirada Musta-fa Kemal Papa 16 Nisan 1916tarihinde Haci Musa Bey'e gönderdigi telg-raflarda, ilerleyen Ermeni ve Rus birliklerine kargi yapacaklar1 harekât

57. Genelkurrnay Harp Tarihi, Turk istiklalHarbi, IV.cllt, Guney Cephesi, sf. l6-l7.

58. Bkz. Nutuk, Vesikalar, no. 47-53.* Emelleri Gerçekleptiren Yüce Allah.

1 63

hakkmda emirler vermigti." Aynca, Said Nursi' MilliMücadele'yi destek-lemig, Mustafa Kemal ve Fevzi Papa tarafmdan Ankara'ya davet edil-mig,60 Siirt ve Muy milletvekillerimn verdigi önerge ile 9 Kasim 1922 gün-lü TBMM oturumunda "Viläyilt-1Sarkiyeulemasmdan Bediüzzaman SaidMolla"ya Meclis tarafmdan "hog âmedi" (hoggeldin) denilmigtir.61

Mustafa Kemal Kürt geyh ve agiret reislerine yazdig1 mektuplara

"Muhterem Efendim, Faziletlû Efendim, Vatanperver Efendim" gibi hi-ta larla baghyor. Erzurum Kongresi hakkmda bilgi veriyor. Heyet-i

Temsiliye üyesi seçilenleri Sivas'a davet ediyor. Mektuplarda vurgula-

nan konularm bagmda Hilafet ve sultanatm kurtardmasi ile dogu ille-

rinde Ermenistan kurulmasi, "mukaddes vatamn Ermeni ayaklan altm-

da çignenmesi" tehlikesi geliyor.Eski Osmanh mebuslanndan "Sadullah Efendi Hazretlerine" 13

Agustos 1919 günü yazdigi mektupta Mustafa Kemal, dügman iggalini

anlat1yor, Erzurum Kongresi'nde Heyet-i Temsiliye üyesi seçildigini bil-direrek Sivas Kongresi'ne davet ediyor. Seyhlereyazdig1 mektuplarda

Mustafa Kemal daha "Islami" bir dil kullamyor. "Megayih-i Îzamdan"(Büyük Seyhler'den) "SeyhZiyaeddin Efendi Hazretleri"ne yazdigi

mektup bunun bir örnegidir

Cenâb-i Hakk'm avn ü inayetive Peygamber-izîqammizm feyz ü geffaatiile umum milletimizin bir noktada müttehid (birlegmig)oldugunu ve huku-

kunu muhafaza ve müdafaaya kadir bulundugunu cihana gösterecegia...

Bitlis'te Küfrevizade SeyhBaki Efendi'ye yazdigi mektupta, BirinciDünya Savagi sirasmdaki iligkilerinin yarattigi sevgi duygularim dilegetiriyor, "vatan için ortak çahymalarmuzin bagariya ulagmasm1 engel-

lemek ve ülkeyi bölünmüg parçalara ayirarak hepimizi birbirimize dü-gürmek suretiyle milleti ve memleketi felakete sürüklemek isteyen

dügmanlarm ortaya bir Kürdistan meselesi ç1kardiklanm" anlatiyor:

Seyhin,"säzünün geçtigFbölgede çaba harcamasuu ve ülkenin mutlu-

lugu için çabalarmi sürdürmesini rica" ediyor, gözlerinden öpüyor.62

Elazig Valisi Ali Galib'in Îngilizlerinve Kürt Bedirhanilerin destegiyleSivas Kongresi'ni basarak Mustafa Kemal ve arkadaglanm

"imha"

etme-

59. M. Kemal'in telgraflarinin tam metni ve Bitlls bölgesindeki mücadeleler içln bkr. Prof.Abdülhaluk Çayve Yagar Kalafat, a.g.e., sf. 40-49.

* l925'te isyan eden SeyhSaid'le, MilliMacadele'yi destekleyen ve l925'teki isyana kargiçikan Said Nursi tamamen ayri gahslyetferdir. Isimbenzerliginden ve ikisinin de Kürt ol-

rnasindan alsa gerek Standford Shaw gibi ciddi bir tarihçi bile Said Nursi'yi §eyhSaid'le ay-ni kisi zannetmistir. (S. Shaw, a.g.e., cilt II, sf. 742.)

60. Doç. Dr. Ali Sarikoyuncu, a.g.e., I, sf. 26.

61. TBMM Zabit Ceridesi, 9.XL.1338,cllt 24, sf. 439. 6

62. Atatürk'te Konular Ansiklopedisi, sf. 369, 4 Mart 1922.

164

leri tegebbüsüne karyi Malatyah Kürt ileri gelenlermden Haci Kaya Agave Mustafa Aga, Milli Hareket'i destekliyorlar, Ali Galib'e karg1 ç11ayor-lar. Ali Galib, bu durumda, Binbaqi 11yaskomutasmdaki askerî birliginyaklagtigm1 da dikkate alarak kaç1yor. Sivas Kongresi 11 Eylül'de baga-nyla tamamlamyor. Mustafa Kemal Papa "Haci Kaya ve SatzâdeMustafaAgalara" 15 Eylül'de telgraf çekiyor; "Kürt kardeglerimiz"in gösterdikleri"vatanperverane himmetleri" için tegekküredlyor ve diyor ki:

Sizler gibi din ve namus sahibi büyükler oldukça Türk ve Kürt'ün yek-digerinden aynlmaz iki öz kardeq olarak yagamakta devam edecegi veMakam-1 Hilafet.etrafmda sarsilmaz bir vlicut halinde iç ve dig dügman-lanmiza kargi demirden bir kale halinde kalacagi güphesizdir Cenâb-1Hakk mesaimzi megkûr eylesin.63

Kasun 1919'da, Kürt Teavün Cemiyeti adh Kürtçü kurulugun Mütare-ke döneminde Istanbul'daki çahymalarmdan tedirgin olan Mustafa Ke-mal Papa, Dogu Anadolu'da Kürt beylerinin ve agiret reislerinin kendi-sine "Hilafet makamma baghhklarma dair müracaatta bulunduklarmi"belirtlyor, bunlarm vatanseverligini övüyor. Kürt Teavün Cemiyeti'ninancak Istanbul'da var olabilecegini belirtiyor, ingiliz himayesini dügü-nen bu vatansizlarm Kürtlerle hiçbir münasebeti yoktur" diyor.

Dogu illerindeki kumandanlara gönderdigi telgraf emrinde "Kürtagalarma ve egrafma keyfiyetin anlatilmasmi" ve

"mukaddes Hilafetmakamma tam bir sadakatle bagh kalacaklarma ve Kürt Teavün Cemi-yeti'nin aynhkç1 hareketini lanetlediklerine dair" telgraflar çektirmele-rini istiyor. Aynhkç1 hareketlere kargi, Kürtlerin "mukaddes Hilafetmakamma dinî baghhgive Türk kardeqleriyle aynlmaz bir yigitlik kale-si teykil eyledigini" vurguluyor.64

Hazro Egrafmdan Mehmet Beyefendi'ye gönderdigi 24 Agustos 1920tarihli mektup, Mustafa Kemal'in din, ümmet, hilafet gibi kavramlankullanarak "bütün kuvvetleri birlegtirmek" geklindeki stratejisini yans1-tan örneklerden biridir:

Zât-1 ålileri gibi vatanperver dindaglanmizm vatanî ve fedakârca ya -

dml ve hizmetleriyle vatanumzm ve Hilafet makammm kurtanhnasmayönelik megru çahymalarmuzda er geç muvaffakiyete nail olacaimuzhakkmdaki kanaatim sars11mazdir. Yakmda Islamümmetinin Avrupah is-tilacilardan kurtarilmasi hususundaki baçan haberlerini zat-1 âlinize in-gallah teblig ederim...

63. ATTB, sf. 71. Kr.irtleri din birligi, din kardegligi duygusuyla Milli Mücadele'ye bagla-mak için Kürt a§1retlerine çekilmig degigik telgraflar: Atatürk'ün Bütün Eserleri, ch 6,sf. I05, I49.

64. Atatürk'un Bütün Eserleri, cilt 5, sf. 108 ve 120, 329.

165

Paga, mektubunun devammda mahalli durumlar hakkmda kendisinesik sik bilgi verilmesini istiyor. Aym mektubu Bitlis'teki Küfrevizade

SeyhAbdülbaki Efendi'ye de gönderiyor.65 Karabekir'e gönderdigi

telgrafta Milli Mücadele'yi destekleyen eyhlere "Millet Meclisi nammailtifat buyurulmasuu" hatirlatiyor.66

Bu mektuplar, telgraflar aym zamanda Mustafa Kemal'in muazzamenerjisini de gösterir. Henüz dogru dürüst çaligan bir "özel kalem"i, bu-

gù kü deyimle Genel Sekreterlik bürosu bile olmadigi halde, teker te-ket kipilere varmcaya kadar yogun bir yazigma agun yürütüyor.

"Yüzlerce agiret reisi ve agas1" Kuva-yi Milliye'yi desteklemek içinmilis kuvvetleri kurarak bilfiil çatigmaya giriyor. Gördekli SeyhZarif,Zerdekli SeyhMustafa Efendi, SeyhMuhammed yöredeki harekete ön-

cülük eden din adamlarmdandir. Güneydogu'dan 16 il ve ilçe müftüsü,

milli cemiyetlerde bagkan veya üye olarak götev aldigi gibi, ayrica res-mî bir dinî görevi olmay1p $eyhunvamna sahip 16 kipi Birinci Meclis'teüyedir. Kürt agiret reislerinin, beylerin, din adamt ve geyhlerin Kuva-yiMilliye'ye verdikleri destegin moral kökleri, Abdülhamid'in kurdugu

Hamidlye Alaylan'na kadar gidiyor.67

Ermenistan tehlikesi

Din kardegligi ve geleneksel Hilafet'e baghhk faktöründen bagka,Sevr Antlagmasi'na göre Dogu Anadolu'da Ermenistan kurulmasi tehli-kesi de Türk-Kürt beraberligini saglayan önemli bir faktördür. Bununiçindir ki, Mustafa Kemal Papa Kürt geyhlerine, beylerine, ileri gelenle-rine yazd1g1 mektuplarda bu tehlikeye dikkat çekiyor. 9 Kasun 1919'da

Harput Vali Vekili Servet Beyefendi'ye gönderdigi telgrafta Urfa, Aym-

tap ve Maray'm Fransiziar tarafmdan iggaline kargi protestolar yap11-

masuun önemini anlatlyör ve gunu vurguluyor

Kürtleri Osmanh camiasmdan ayrmak ve Îngilizboyunduruguna sevk

etmek, neticede Dogu Anadolumuzu Ermenilere çignetmeye yol açacak

olan Kürdistan Teali Cemiyeti gibi zararh bir teykilatm vicdan yerine ya-

banci parasi taglyan birkaç serserinin memleketimize ekmek istedilderi

fesat tohumu...68

Bölgede Ermenistan kurulmasi tehlikesi, Îngilizistihbarat belgelerininde gösterdigi gibi, "Büyük Ermenistan sözü Milli Hareket'in ategini alev-

65. a.g.e., cilt 9, sf. 265.

66. a.g.e., cilt I0, sf I09.

67. Abdülhaluk Çay,Yagar Kalafat, a.g.e., sf. 8-9, 23, 27, 30.

68. a.g.e., sf. 128.

166

lendiriyor... Kürtleri tekrar sirt s>rtaTürklerle bir hizaya getirlyor."6 Mart 1920'de Osmanh Mebusan Meclisi'ndeki "Dogu 111eriMebus-

lar1"nm yaymladiklan beyanname de ülkeyi birleptiren faktörleri gör-mek bakunmdan önemlidir. Sevr'e göre doguda Ermenistan kurulmas1-na giddetle kargi çikan dogu illerinin Osmanh mebuslan, hiçbir ilde Er-meni çogunlugunun hiçbir zaman bulunmadiguu belirtiyorlar. "Arazi-nin vaziyeti ve tegekkülü, ahalinin dag1hm gekli ve aym iktisadi yolüzerinde bulunmalan, mügterek dm ve mügterek tarih sahibi olmalan"sebebiyle aynlmalannm mümkün olamayacagru vurguluyorlar. Doguillerinin Malazgirt'te Sultan Alpaslan'm zaferinden beri ülkenin aynl-maz bir parçasi oldugunu anlatiyorlar, "Müslüman memleketi" teriminivurguluyorlar. Bölgedeki "musiki, raks, spor gibikültiirel ve güzel sa-natlara ait milli varhklarm tamamen Müslümanlara ait" olduguna dik-kat çekiyorlar. 8 paragrafhk beyannamede 6 defa "Müslüman" vurgusu

yer ahyor.70"Vilâyât-i Sitte" denilen "alti il"in, Erzurum, Elazig, Diyarbakir, Sivas

ve Bitlis'in Ermenilere verilecegi haberleri üzerine daha Arahk 1918'deÎstanbul'da çogunlugu Diyarbalarh ve Erzurumlu isimler tarafmdan Vi-lâyât-1 SarkiyeMüdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin kurulmasmdan sonra,Diyarbalor'da Müftü Ibrahim Efendi'nin bagkanhšmda "Diyarbaler Mü-dafaa-i Vatan Cemiyeti" kuruluyor, bunlar Damat Ferid'e protesto telg-rafi gönderiyorlar

Vilâyât-1 SarkiyeArnavut babamzdan miras kalm19 mülkünüz degildirki Ermenilere pegkeg çekiyorsunuz!

Vilâyât-i SarkiyeMüdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin Erzurum gubesi 10Mart'ta, Diyarbalar gubesi 18 Haziran'da kuruluyor ve Erzurum Kong-resi kararlarma uyarak adun "SarkiAnadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiye-ti" olarak degigtiriyor. Diyarbakir müftüsü Haci Ibrahim Efendi bag-kanhšmdaki Müdafaa-i Vatan Cemiyeti de buraya katihyor. Müftü Îbra-him Efendi diger üç Diyarbalar delegesi ile birlikte Erzurum Kongre-si'ne iytirak ediyor.

Diyarbalorh büyük yazar Süleyman Nazif'i ve Diyarbakir Müdaf-i

Hukuk Cemiyeti'nin kurucularmi rahmetle amyorum. Müftü Haci Ibr -

him Ulug, Pirinçzade Sitle (Taranci) ve Feyzi, Yasinzade Sevki(Ekin-ci), Halifezade Salih (Kalfagil), Müftüzade Seref(Ulug), Zülfü (Tigrel)beyler, Beysanzade Molla Ahmet, Cemilpagazade Kasim gibi bey veefendiler...

69. G. jaeschke,Kurtulug Savagi lle ilgiliingilixBelgeleri, TTK, 199|, sf.44-45.

70. "Vilâyât-i SarkiyeMebusiarinin Beyannamesi"nin tam metni için bkz. Zekal Güner veOrhan Kabatag, Milli Mücadele Dönerni Beyannameleri ve Basmi, Atatürk KültürMerkezi Yayinlari, Ankara, 1999, sf. 156-158.

I

167

Cemiyetin"ruh-i muharriki" yani harekete geçirici ruhu büyük edip

Süleyman Nazif'tir. Esas ilkesi "Vilâyât-1Sarkiye'deMüslüman hâkimi-yetinin devami"dir, bunun için Türklerle Kürtlerin birligidir:

Vilâyât-1 Sarkiye'deen çok Türkler sonra Kürtler ezici çogunlugu

oluyturur. Islamîbag ise aradaki irkî ve lisanî farlo büsbütün gidermig-tir... Türk ve Kürt'ün tarihî ve irkî hukuku Osmanhhk milliyeti altmdan

oplanmig ve her iki irkm menfaatlerinin telifi, biri digerinin hakkma te-cavüz etmeksizin da kabildit71

Sunu da belirtmek lazim: Ingilizlerin yazdirttigi Istanbul fetvasmakargi Kuva-yl Milliyeci fetvay1 imzalayan müftüler arasmda Diyarba-kir müftüsü El-Hac Ibrahim Efendi, Urfa müftüsü Hasan Efendi, Bit-lis müftüsü Abdülmecid Efendi ile Van müftüsü Riza Efendi de vardir.

Bölgeden Kuva-y1 Milliye fetvasim imzalayan diger müftüler göyle:

Harran müftüsü Mustafa Sirri Efendi, Lice müftüsü Ahmed Efendi,Siverek müftüsü Osman Efendi; Virangehir müftüsü Ibrahim Efendi,

Silvan müftüsü Abdurrahman Efendi, Hizan müftüsü Abdülmecid

Efendi.Dersim (Tunceli) Müdafaa-i Milliye Cemiyeti olarak agiret reisleri,

egraf ve Belediye Reisi Ahmet Bey'in 13 Nisan 1919'da Anadolu ve Ru-meli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi Mustafa Kemal Paga'ya çektikle-

ri telgrafta qu satirlar yer ahyor:

Bütün dünya için kabul edilen milliyet prensipleri ve mütareke partla-

rma aylon olarak Izmir, Adana ve Marag gibi memleketlerimiz iggal alti-

na almdiktan sonra pintdi de Maray'ta dindaglanmizm 3 günden beri

Fransiz ve Ermenilerinatop ve mitralyöz ategine maruz kalarak vatan ve

memleketten eser kalmamakta oldugunu büyük heyecanla ögreniyoruz.

Medenlyet ve insaniyete yalagmayan bu halleri bütün meveudiyeti-mizle protesto ediyoruz.

Bu hunharca tecavüzlerin derhal men edilmezse ve cüret edenleri

derhal cezalandinlmassa biz de her türlü fedakârhgl göze alarak dindag-

lanmizm feryadma kogarak kanmuzm son damlasuu dökecedimizi...

Imza: Ferhat Agireti Reisi Halil Agazade, Zeytuazade Mustafa, Der-sim Karabibi Reisi Kotzade Mehmet, Egraftan Mikailzade Mehmet,Bahtiyar Agireti Reisi Keçezade Sabri, Belediye Reisi Ahmet. I

Müdafaa-i Milliye Cemiyeti Heyet-i Merkezi Reisi Cemil Bey'le bir-

71. $evketBeysanoglu, "Milli Mücadele'de Diyarbakir", I. Uluslararasi Atatürk Sem-

pozyumu, Ankara, 1994, Atatürk Aragtirma Merkeri Yayintari, sf. 1099-| 107; §avketBeysanoglu, Diyarbakir Tarihi. Diyarbalor Belediyesl Yayinlari, 1990, cik 2, sf. 800-801.

72. Prof. Ali Sarikoyuncu, a.g.e., II, sf. 393-395.

168

likte agiret reislerinin çektigi telgraflarm niteligi de aymdir: Din kar-deçIigi, Ermeni ve Fransiz mezelimine tepki ve vatan fikri.E

Heyet-i Temsiliye namma;Mustafa Kemal'in 7 Ocak 1920'de SalihliCephesi'nde Milli Kumandanlardan Regit Bey'e gönderdigi gifreli telg-raf, iç isyanlara ve etnik aymmc1hga kargi onun herkesi Milli Mücade-le'de birlegtirmek için Îslam faktörünü nas11 kuvvetle. vurguladigmmbir özetidir. Damat Ferid'in ve Ingilizlerin destegiyle Milli Hareket'ekargi en önemli "iç isyanlar"dan birini yürüten Ahmet Anzavur'danbahseden telgrafm ilgili bölümü göyledir:

Ahmet Anzavur'un alçakhŠlgahsma ve tegvikçisi olan Îngilizlere vehempalarma aittir. Bu din ve devletin sadik bi uzvu olan Çerkeskardeg-lerimiz, hepimizin iftihan ve bag tacidir. Asil bugün dügmanlarla kugatil-mig olan Türk, Çerkez,Kürt gibi din kardeglerinin el ele vermesi, sars11-maz bir vücut meydana getirmeleri namus ve hayatumz1 kurtarmak içinbir farz-1 ayudir.74

"Farz-1 ayn" Islami bir terimdir, teker teker her Müslüman'm yerinegetirmesi dinen zorunlu ödev, Allah'm emri demektir.

Ïslam'mrolü

Mondros Mütarekesi'nin hemen ardmdan ülkenin her tarafmda millídirenig ve kongre hareketleri bagliyor, ama bati ve dogu illeri arasmdabir vurgu farla var. Bati illerindeki direniëlerde "Îslam"ve "Müslüman"gibi dinî terimlerle birlikte "Türk" hattà "Türk milleti" gibi terimlerinyogun bir gekikle vurgulandigmi görüyoruz. Dogu Anadolu'ya ve Kaf-kasya'ya dogru gittikçe, etnik kompozisyon sebebiyle, "Türk" kavra-mmdan ziyade "Îslam"ve "Müslüman" kavramlan öne geçiyor. "Camia-yi Osmaniye... Türk ve Kürt... Makasid-1 Milliye... Irkî, dinî vahdet...Mukadderati mügtereke" terimleri sikhkla vurgularuyor. Bölgede "et-

nik yapmm kariç1khg1" ve "Türk milliyetçiligi için uygun ortam bulun-mamasi" Dogu Anadolu ve Kafkasya'daki millî hareketlerde Islam fak-törünü ön plana ç1kanyor. Ama bütürt bunlarm hepsi devletin ve vamn birligini ve bagunsizhšmi savunuyorlar.75

Bir fark da Dogu'daki kongrelerde, Dogu komutanhklanyla yap11anyaz14malarda Bolgevizm'in yogunlukla gündeme gelmesidir. Bati Ana-

73. Abdülhaluk Çay,Yagar Kalafat, a.g.e., sf. 63-65.74. Atatûrk'ün Bütün Eserleri, cilt 6, sf. 105.

75, Bkr. Doç. Dr. Zeki Çevik,Milli Mücadele'de 'Mi.idafaa-i Hukuk'tan Halk Firka-st'na Geçig, Atatürk Aragttrma Merkezi, 2002, sf. 150-176; Mustafa Albayrak, Milli Mü-cadele Döneminde Bati Anadolu Kongreieri, Atatürk Aragtirma Kurumu,Ankara,1998.

169

dolu'daki milli kongrelerde ve milli direnig cemiyetlerinde ise Bolgevikterimlerini hiç görmüyoruz.

Bati Anadolu kongreleri Milli Mücadele tarihinde fevkalade önemlisivil milli hareketler oldugu halde, inkilap Tarihi derslerinde Ata-türk'ün Natuk'taki anlatinu esas almdiál için, Bati Anadolu'daki hare-ketlere gereken yer verilmiyor. Hatta Kemalist ideoloji 1930'lardaki ya-zimmda bu yerel direnig hareket ve kongrelerini suçlamig, bunlarm" lgeci, mahalli vatanci" ve

"kavimve kabile hislerini takviye eden ir-

t1ca hareketleri oldugunu" iddia etmig, suçlanugtirP6Hâlbuki Bülent Tanör'ün belirttigi gibi, "gerçek burada bunun tam

tersidir. Yerel hareketlerde ulusal toplum, ulus ve ulusal birlik pers-pektifi egemendir." Gerçekten, dogu ve bat1 illerinde öne çikan kav-ramlar ne kadar farkh olursa olsun, Misak-i Milli içindeki ülkenin venüfusun birligi ve bütünlügü savunuluyor. Dogu ve Güneydogu Anado-lu'da Islam öne ç1kmakla birlikte Türklük ve Türk yurdu kavramlari dagörülüyor, daha çok Camia-i.Osmaniye, ahali-i Îslamiye gibi terimlerkullamhyor; ama bati illerindeki kongrelerin de dogu illerindeki kong-relerin de amac1

"milli kortulug"tur.Yine Tanör'ün belirttigi gibi, Türkiye'de Mütareke döneminde Misak-i

Milli smirlan içindeki nüfusun büyük kitlesini Müslümanlar olugturdu-gu için "Müslümanlarm birligi" parolas1 önemli bir itici güç olmugturDinsel semboller ve "Müslümanlarm birligi" fikri, yerel kongre hareket-lerinde de görülen ideolojik-kültürel degerlerdir. ÖzellikleAnadolu'dayagayan farkh etnik kökenli ve degigik mezheplerden unsurlarm ortakdügmana kargi harekete geçmesinde "din ortakhgi" temasi birlegtiriciiglev yüklenmigtir. Bu platformun, en çok, Dogu ve Güneydogu Anado-lu'da önemli bir "yap1gtinc1 görev" yapt1g1 görülmektedir. Meclis'te yap1-lan konugmalar da bunun kamtidir. Dinsel temalara dayah ajitasyonMustafa Kemal tarafmdan da sürekli kullanilruptir."

Bütün belgeler, ortak bir "vatan" fikrinin var oldugunu da gösteriyor,Izmir'in iggali Dersim'de, Diyarbalor'da protesto ediliyor. Bu ortak va-tan fikrinin olugmasmda tarihsel Osmanhhk algismm ve dindaghšm oy-nadigi rol açiktir.

Îstanbul'daki IngilizBagtercümam Andrew Ryan, 25 Arahk 1919'daLondra'ya gönderdigi raporda diyor ki·

Milliyetçiler gimdi iki yol kullamyor: Milliyetçi ol çünkü Îslam'1kurta-racak yegâne yol odur. Islam'a sadik ol çünkü senin milli varhgim kurta-racak yegâne yol odur.

76 Sadri Enem, Türk inkilabi'nmKarakteri, Maarif Vektleti, istanbul l993'ten aktaranBülent Tanör, Türkiye'de Kongre iktidarlars, 19IB-J920, Yap: Kredi Yayinlari, 2002,sf. 38.

77. Bülent Tanör, a.g.e., sf. 38-40, 36 I-362.

170

Ryan, devammda böyle bir Îslam'la iligkili milliyetçilikle Bolge-vizm'in "Ïslam dünyasmdaki Ingiliz hâkimiyetini mahvedebilecegini"

söylüyor! Bolgevizm'i de Panislamizm'i de ezmenin imkânsiz oldugunu,

ama"bölmek, arkadag gibi davramp kazanmak ve sonra hükmetmek"

gerektigini belirtiyor! Ryan, 11 Ocak 1920 tarihli raporunda da "Istan-bul'un Müslümanlardan temizlenmesini" istlyor·

Müslüman dünyasi gözünde Osmanogullarmm 1stanbul'ufetihle ka-zand1klan o esrarengia kuvvet silinecektir."

Bu "esrarengiz kuvvet" Islam ve Hilafet'in Müslüman toplumlar üze

rinde degigik ölçülerdeki etkileridir. Mustafa Kemal bu "esrarengir

kuvvet"i hem gördügümüz gibi içeride çegitli toplum kesimlerini MiniMücadele için birleptirmede kullamyor... Hempe bir o kadar önemlisi,

Îngiliz emperyalizmine karyl Îslam dünyasma dayanan bir dig politika

unsuru olarak kallamyor.1çpolitikasi ile dig politikasi tutarhdir. lçeride halki birleptirmek, di-

ganda Ingiltere'yekarg1 siyasi güç toplamak için Islam siyaseti...

Prof. Ercüment Kuran'm yazdiklan pöyledir

istiklâl Sava.91boyunca Mustafa Kemal Pa.ya, Türk milletinin kurtu-

luqunu saglamak için, 1slammücahitlini davasim gütmügtür. Büyük ga-ir Mehmed Âkifinderin bir ruh cogkunlugu içinde yazdigilstiklål Mar-

gumz, bu devrin milli oldugu kadar da dinî heyecannu aksettirir. Sa-karya Zaferi'nden sonra TBMM tarafmdan Mustafa Kemal Pa.ya'ya Ga-zi unvanuun veriligi, Milli Mücadele'nin Islamî hüviyetini açikça orta-

ya koyar. 9

Bunun dig politikadaki utantis1, Îslam dünyasm1 Îngiltere'ye karg1 veMini Hareket'i desteklemek üzere harekete geçirme siyasetidir.

Dig politika bakunmdan, sömürge ülkelerdeki milli uyamylarda Îs-lam'in rolü son derecede önemlidir. Özellikle Hindistan'da (bugünküPakistan dahil) geligen Hilafet Hareketi, Türkiye için aktif bir dost, În-giliz sömürgeciligi için ciddi bir tehlikedir. Misir ve Suriye'de de kMilli Hareketi'ne sempati geligiyor.

Eski Çarhkrejiminin sömürgesi olan Müslüman Kafkas, Orta Asya,

Kiran ve Kazan topraklarmda "Ceditçilik" denilen milli uyamy hizla ge-ligmig, bütün Rusya Müslümanlarim (hepsiTürk) kapsayan "Müslümankongreleri" toplamyor, Türk dünyasmm aydmlanma ve yenilegme (Ce-

78. Erol Ulubelen, a.g.e., sf 220-221

79. Prof. Ercüment Kuran, Atatürkçülük Üzerine Denemeler, Kültür Bakanligi Ya-yinlari, Ankara, 1986, sf. 26'dan aktaran: Yrd. Doç. Dr. Bayram Sakalli, "Sosyal Açidan Mil-li Macadeleye ve Müdafaa-i Hukuk Cemlyederine Bir Bakig",Türkler, cllt 15, sf. 724.

771

ditçilik) önderi Îsmail Gaspirah'nm "dilde, fikirde, igte birlik" ilkesi gi-derek yayihyor

Bu hareketler öylesine güçlenmigtir ki, Lenin, Çarhgave Beyaz Or-dulara karg1 "Rusya Müslümanlan"nm destegini kazanmak istiyor, on-lara dinî ve kültürel "bütün özgürlüklerini" vaat edlyor.

Böyle bir dünya konjonktüründe Mustafa Kemal hem Îslami, hemBolgevik terimleri yogunlukla kullamyor; Milli Mücadele'ye destek ol-m arru saghyor.

Emperyalizme karg1 Îslam faktörü

Îslam siyasetinin dig politikaya dönük önemli belgelerinden biri,Mustafa Kemal'in, daha Ankara'da Meclis açilmadan önce, 17 Mart1920'de, Istanbul'un iggalinin ertesi günü Heyet-i Temsiliye adma ya-ymladigi "ÎslamÂ1emineBeyanname"dir.

. Beyanname "Hilafet-i mukaddese-i Islamiye'nin makarn olan Îstan-bul" diye baghyor Yani, kutsal lélam Halifeliginin yüksek merkezi olanIstanbul'un cebren iggal edilmesinin bütün Islam âlemine tecavür oldu-

unu ifade ediyor. Hilafet makammm bütün Müslümanlann hürriyet veistiklâllerinin biricik dayanag1 oldugunu söylüyor:

Bu tecavüz Osmanh saltanatmdan ziyade, Hilafet makammda hürriyetve istiklâllerinin yagâne dayanak noktasuu gören bütün Islam âlemineyapilnugtir. Asya'da, Afrika'da Peygamber'in takdir edecegi bir kutsalgayretle hürriyet ve istiklâl mücahedesinde devam eden ehl-i Islanfmmanevi kuvvetlerini kirmak için tedbir olarak ÎtilafDevletleri tarafmdankallogilan bu hareket, Hilafet makamnu esaret altma alarak bin üç yüzseneden beri pâyidar olan ve ebediyen yokluga sürüklenmekten korun-muy olduguna güphe bulunmayan Ïslam hürriyetini hedef alnugtir...

Bildiriye göre, Istanbufun iggali, "Misir'm on bine ulagan aziz gehit-lerine, Suriye ve Irak'm binlerce fedakâr muhterem evladma, Azerbay-can'm, Kuzey Kafkasya'nm, Türkistan'm, Afganistan'm, Iran'm, Hint'in,Çin'invelhasil bütün Afrika'nm ve bütün Dogu'nun" kurtulug emelleri-ne indirilmig, apagilayici bir darbedir Bu darbe, Müslümanlarm mane-viyatm1 k1ramayacak, aksine, "giddetli mucizeler gösterecek bir gelig-me kabiliyetine" ulagilmasmi saglayacaktir.

Mustafa Kemal, Istanbul'u, bütün Islam dünyasmm bagkenti olarakniteliyor, Hilafet sebebiyle tabii...

Bildirinin devammda, Osmanh'mn ve Hilafet'in ugradig1 bu saldinyl

80. Bkz. ihsan Ilgar, Rusya'da Birinci Müslüman Kongresi, Kultur Bakanlig!Yaymlari,Ankara, l988, Serge A.Zenkovsky, Rusya'da Pan-Türkizm ve Müslümanlik, Ankaral974. A. Benningsen ve C. Clemercier-Quelquejay,5tepte Ezan Sesieri, Istanbul1981.

172

"son Haçh hücumlan" olarak tammhyor, buna kargi dünya Müslüman-larinm verecegi "mücahede"nin' "inayet

ve muvaffakiyet-i ilahiyeyemazhar olacagma" inandignu vurguluyor.

Bildiri, "Ugursuz bir gaddarhkla devam eden Haçh feveranmm buson sefil eylemi, Islamiyet'in irfan ve istiklâl nuruna ve Hilafet'in bir-leptirdigi mukaddes kardeglige bagh olan bütün Müslüman kardegleri-mizin vicdanmda direnig ve isyan bilinci yaratacagma" olan güveni vur-guluyor ve su dua ile sona eriyor

Cenâb-i Hakk'm mukaddes mücahedatimizda cümlemize ilahi yar-dimlarmi göndermesini ve ruhaniyet-i Peygamberiye dayanan, birlikiçindeki teykilatmuza yardimc1 olmasim niyaz eyleriz.81

Bildiride"emperyalizm

ve kapitalizmle müc(dele, ezilen haklar" gibiterimler henüz yok, çünkü Bolgeviklerle.önemli bir iligki henüz kurul-marugtir.

Meclis'in ilk Îslami bildirisi

Mustafa Kemal'in bu bildirisinden sonra, Meclis'in 23 Nisan'da Ïsla-mi bir gösteri halinde aç11digim, 24 Nisan Cumartesi günü Mustafa Ke-mal Paga'nm Meclis'te ilk konugmasmi yaparak Milli Mücadele'ninstratejisini anlattigim, akgamüstü yap11an oylamada Meclis Reisi seçil-

digini, 25 Nisan Pazar günü, hükümet iglevini yapacak 6 kipilik "icra

heyeti"nin seçildigini görmügtük. Aym gün Meclis "Büyük Millet Mecli-si'nin Memleketine Beyannamesi" adiyla bir bildiri yaymhyor. BüyükMillet Meclisi'nin ilk bildirisi...

Kürsüde Hamdullah Suphi Bey'in okudugu bildiri, Izmir'in ardmdan

Antep, Urfa, Maraq, Antalya ve Adana havalisinin iggal edildigini hatir-lattyor, Meclis'in niye açildismi anlatiyor: Meclis, halife ve padigahum-

z1 dügman baslasmdan kurtarmak, Anadolu'nun parça parça gunun bu-nun elinde kalmasim önlemek, Hint'in, Misir'm bagma gelen haldenmübarek vatammizi kurtarmak için açilmtÿtir...

"Tâ ki din son yurdunu kaybetmesin, tâ ki milletimiz köle olmasm. '

Bildiride bir de yemin vardit

Cenâb-1Hakk ve Resul-i Ekrem'i (Peygamber) nanuna yemin ederizki, Padigah ve Halife'ye isyan sözü bir yalandan ibarettir...

Bildiri göyle sona eriyor:

* Mücahede: Cehd, cihad kökünden, mücadele anlaminda.

8 I. Tam metin \çin bkz. ATTB, sf. 271-272, kismen sadelestirilmig tam metin için bkr.Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 7, sf. 183-189.

i

I 73

Allah'm lâneti dügmana yardim eden hainlerin üzerine olsun ve rah-

met ve yardum Halife ve Padigalumizi, vatan ve milletimizi kurtarmakiçin çahyanlarm üzerinden eksik olmasm.82

Hemen ertesi günü, 26 Nisan Pazartesi, Mustafa Kemal, Lenin'emektup yaziyor,

"emperyalist hükümetlere kargi" ittifak öneriyor, MilliMücadele için para ve silah destegi istiyor!

27 Nisan'da Meclis ittifakla aldig1 bir kararla "Halife ve Hakan-1 Ak-desimiz Efendimiz"e sadakatini bildiren bir "ariza" (bagvuru)yaymh-

yor. Vahideddin'e Sultan Osman'm rüyasi, bu rüyaya göre çmar agaci

gibi bir imparatorlugun kurulmasi, bunun gövdesinin Anadolu oldugu,

gimdi Anadolu'nun da iggale ugrad1š1 belirtiliyor, padigaha sorumlulu-

guhatirlatihyor:

Padigahmuz! Yüce saltanatlarmm tahtgâhmm geref ve devamhhš1

için, Anadolu hallo asirlardan beri baba ocaklarmdan çok uzak harp yer-lermde ömrünü tüketmeyi kendisine en kutsal bir borç bilmigtir. Anado-lu bogaldt. Anadolu viran oldu...

Anadolu'nun iggale ugradigmi, Mara.y,Aymtap ve Adana'da (Ermeni-ler tarafmdan) Müslümanlara katliam yapildigmi belirten bildiri göyle

devam ediyor:

Soyundan yetiptiginiz millet nerede vatan tecavüze ugranugsa orayakogtu... Simdibu millet kurtuluqunu, camna susanug dügmanlarmm mer-hametinden bekleyebilir mi? SimdiMilli Müdafaa hareketini, Kuva-yiMilliye'yi mübarek makam-1 hümayunlarma kargi bir isyan suretinde

göstermek ve hallo aldatmak için çaltpan hainler var.Kendi hükümetimiz idaresi altmda bedbaht ve fakir yagamak, yabanci

esareti kargiligt nail olacagimiz huzur ve saadete bin kerre tercih edilirPadigahmuz! Kalbimiz sadakat ve kulluk hisleriyle dolu, tahtruzm et-

rafmda her zamandan daha silo bir bag ile toplannug bulunuyoruz. Top-lantismm ilk sözü halife ve padigaha sadakat olan Büyük Millet Meclisi,

son sözünün yine bundan ibaret olacag1m, yüksek kapunza en büyük ta-zim ve hugu ile arz eder O

Padigah ve halifeye hitaben "sadakatve kulluk hisleriyle dolu" bu

"ariza"mn yaymlanmasuun bir amaci, Islami degerlere bagh olan halkikazanmak ve Milli Mücadele çatisi altmda birlestirmektir. Öbüramaci,Hilafet faktöründen yararlanarak Îslam dünyasmdan Ingiltere'ye kargidestek almaktir. Meclis bunun için iki beyanname daha yayinhyor Biri

82. Tam metin için bkr. Atatürk'ün Butün Eserieri, cilt 8, sf. 105.

83. Tam metin için bkz. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 8, sf. 126-128.

i

174

Ser'iyeEncümeni ( eriat Igl.eriKomisyonu) tarafmdan hazirlamp Mus-tafa Kemal'in imzaladigi "Memlekete Beyanname", öbürü "Büyük Mil-let Meclisi'nin Islam ÂlemineBeyannamesi"dir.

Îkisi de aym gün, 9 Mayis 1920'de.

Kuran'dan ayetlerle...

Meclis'in Ser'iyeEncümeni Kuran-1 Kerim'den almmig ayetlerle dolu.

uzun bir bildiri hazirlam14tir. Kirgehir Mebusu Müftü Müfid Efendi bil-diriyi okuyor. Bildiride tam 10 defa Hilafet'ten, Hilafet hukukundan,Hilafet merkezinin iggal edilmig oldugundan, "ganh halifemiz"den bah-sediliyor 7 defa Kuran'dan almnug ayetlere yer veriliyor veya atifta bu-lunuluyor Halka "Ey ehl-i Islam" diye hitap ediliyor.

"Islamiyet'incan dügmam ve bütün eh]-i Islarfm cellad1 olan IngilizlerHilafet-i Islamiyemizidahi ortadan kaldirarak bütün cihana hâkim olmay1ve Müslümanlan da bilkülliye mahvetmeyi karar altmda alnugtir..."

Sahte fetvalar yaymlatarak "ümmet"i kandirmaya ve"nifak tohumla-

n saçarak Îslam'1birbirine bogazlatmaya" çahyan melun sapiklara dik-kat edilmesini isteyen bildiri göyle sona eriyor:

Îgte bunlar bizim için ibret dersi olmah. Dünyadaki 300 milyonu aganMüslümanlarm bir s1gmagt kalmig ise, o da burasidir: buramn halife-i mu-kaddesimiz padigahumz efendimiz hazretlerinin ve Hilafet makammm vemilletin istiklãlinin muhafazasi hususunda miRetimiz saglam bina gibi bir-legmig bulunup Allah'm yardimma mazhariyeti tenienni etmektedir.

Ve min Allah'üt tevfik vesselâmü âlâ men itteba el Huda.'

Imza:Büyük Millet Meclisi emriyle Reis Mustafa Kemal24

Bu beyanname Meclis'te okunduktan sonra söz alan Hamdullah SuphiBey, bunun "memlekete hitap" niteliginde oldugunu belirterek, kendisi-nin hazirladigi metnin ise "IslamÂlemmeBeyanname" olarak yaymlan-masmi teklif ediyor, kabul ediliyor. Hamdullah Suphi'nin kaleme aldigi,Meclis'in kabul edip Reis Mustafa Kemal Paga'nm imzaladigi "Büyük Mil-let Meclisi'nin Bütün Ìslamâlemine Beyannamesi" gu hitapla baghyor i

Güney çällerinin bir köpesinde arzm seslerini dinleye dinleye yatanganh Peygamber'in ruhlanm ruhlarmuzla birlegtirdigi Islam kardeglerimiz,din-i mübînin son askerleri, kugatilmig bir kale içinden size hitap ediyor..

Sam'm,Kurtuba'nm, Kahire'nin, Bagdat'm dügmesinden sonra Is-lam'm son Hilafet merkezi Istanbul da dügInan silahlarmm gölgesi altmadügtü...

* Yardim Allah'tandir, selam Allah'a itaat edenlere olsun.

84. a.g.e., sf. 198- 201.i

175

Bildiri Peygamber'in türbesi Ravza-i Nebi'nin, Hicaz'm, Hindistan'm,Filistin'in, Irak'm Ingiliziggali altmda oldugunu hatirlattyor..Îngilizleringimdi sömürgelerini elde tutmak için "Selçuki Türklerinden, on asirhkbir zamandan beri Îslam yurdu olan Anadolu'ya taraf taraf istila ordu-lari" sevk ettigini belirtiyor. Îslam memleketleri Urfa, Maraq, AymtapFransiz iggalinde; Yunan batidan, Ermeni dogudan saldirlyor. Îstan-bul'un Türklere b1ralalacagi, Hilafet'e dokunulmayacagi konusunda În-g izler Hint Müslümanlarma söz verdigi halde, aradan on gün geçme-de'n Îstanbul'a asker çikard11ar...

Bildirinin en dikkat çekici tarafi, adeta Dürrizade fetvasmm Îslamdünyas1 üzerindeki olasi etkilerini silmek istemesi, Milli Hareket'in Îs-lam'a ve Hilafet'e sadik oldugunn Islam dünyasma anlatmak istemesi-dir. Damat Ferid'in yeniden sadrazamhga getirildigini hatirlatan bildirigöyle devam ediyor:

Anadolu direnigini kmnak için kendi hükümetimizi kendi milletimiz

aleyhine musallat etmek, fetva makanum (geyhülislamhgi), Îslam'mge-refi için kanmi alotan mücahitler aleyhine kullanmak gibi geytanca birfikri tatbik sahasma koydular...

Sizi hakikatten haberdar etmek istedik. Zira ögrendik ki, Misir'da veHind'de oldugu gibi Islam'mbagm11slam'm eliyle ezenler, bizi Halife'yeisyan etmig ve günahkâr bir zümre olarak tamtmak istiyorlar.

Bildirinin devammda milletimizin eskiden oldugu gibi bugün de "Is-Jam dinine ve Îslam âlemine kargi üstlendigi muazzam vazifeye sarsil-maz bir imanla bag11" oldugu ifade ediliyor, Anadolu hallo "Îslam'mson

! yurdunda son kurtulug cihadim yapan kardegleriniz" olarak uiteleni-yor. "Zor altmda yaymlanan fetvalara kargi Anadolu'nun her tarafmdandin-i mübînin hakiki sesinin yükseldigi, yüzlerce müftü ve müderrisinortak imzalariyla, fetvalarla dogru yolun millete ve bütün Islam ciham-

na igaret edildigi" belirtiliyor: Müslümanlarm dügmam olan askerlerHilafet makami Istanbul'da devlet dairelerine el koymug, Hilafet huku-

i kunu gasp etmiglerdir. Bunlara kargi mücadele etmek bütün Müslü-manlara farzdir.

Bu ger'i sesi siz de igitin... Milletimize, onun istiklâl davasma, maneviteyit ve yardimlarmizi bir saniye eksik etmeyin. Tâ ki, Islam'mtam bir tu-tulmaya giden günegi büsbütün kararmasm, tekrar Îslamâleminin üstün-de igildamaya baglasm.

Selam ve hidayet her zaman din kardeplerimizin üstüne olsun.85Îmza;Büyük Millet Meclisi emriyle

Reis Mustafa Kemal

85. a.g.e., sf. 202-204.

176

.Mustafa Kemal'in makalesi

Hdkimiyet-i Milliye, Mustafa Kemal'in gazetesidir. Orada bizzat ya-zilar yazdigi gibi, bütünüyle onun kontrolü altmdadir. Sadece iç kamu-

oyuna degil Moskova'ya ve Îslam âlemine de mesajlarm gönderildigikanallardan biri bu gazetedir. Bizzat Mustafa Kemal'in 28 Ocak 1920'deHákimiyet-i Milliye'de kaleme aldig1 "Hilafet ve Islam Âlemi"ba.phkhbagyazi dönemin stratejisinin adeta özetidir: "Türkiye'nin mukaddera-

tma, Istanbul'un vaziyetine ve Hilafet'le saltanat makamlarmm gelece-ginedair" bütün dünyayi meggul eden dügünceler arasmda en önemlitegebbüslerin Hint Müslümanlarmdan geldigini belirten yazi, HintliMüslümanlarmm Londra'da Türkiyè lehine yagitiklari gösteri1eri de ha-tirlatarak göyle devam ediyor:

Londra'da ve Hindistan'da yüks.elen Islam sesi gimdiye kadar emsaligörülmeyen bir ciddiyetle bizi müdafaa ediyor... hukukumuzun ve mev-cudiyetimizin teminini tehditkâr bir lisanla Avrupa'am harîs siyasetin-den talep eyliyordu. Mukadderatmuz üzerine bu mukaddes tegebbüsle-rin tegekküre deger tesirlerini unutamayiz, sonsuza kadar kutlar ve tak-dis ederiz.

ÜstelikHint Müslümanlarmm bu destegi, 1stanbulhükümetinin ve ba-

zi aydmlarm "zavalh milleti esarete sürükledigi" s1rada oluyor! Îslam âletminin destegi "Avrupa'nm vahqi emperyalizmine" karg1 uçurumun kena-rmda bize bir dayanaknoktasi veriyor. Bu geçici bir destek degildir:

Türkiye'nin mukadderattyla Ìslamåleminin alaka ve baghhg1, Avrupa ri-calinin ve bazi kozmopolit aydmlarmuzm zannettigi gibi yüzeysel bir gös-terigten, manevi bir yakmhšm dogurdugu insani bir vazifeden ibaret degil-dir. Bu baghhk Hilafet'in esas partlarma ve Islamiyet'inruh ve mahiyetinedayah, dolayislyla bir iman geklinde kuvvetli, samimi ve mukaddestir...

Mustafa Kemal yazismda, Islam âlemine karç1 üstlendigi vazife ve so-rumluluklar itibanyla Hilafet'in "hür

ve bagimsiz, kuvvetli ve mukte' "

olmasi ve hukukunu müdafaaya ehil bulunmasi gerektigini belirtiyoPeygamber'in vekili mailup olabilir; Peygamber'in kendisi de müsait ol-

mayan bir bangi imzalamaya mecbur kalmigti fakat hiçbir zaman ba-gimsizhèmive geleceginin geligme imkânmi tehlikeye koyamaz...

1;te Hilafet'in bu garl lan ve mahiyetidir ki, altmig milyon Hind Müslü-mamm ve bir o kadar Misir, Cezayir, Fas, Afgan ve Türkistan Îslam aha-lisini Türkiye'nin mukadderatiyla alakadar etmigtir...

* Hudeybiye bargini kastediyor.

177

Lloyd George'un Hilafet'i Türklerden alarak "milletlerarasi bir mer-kezde kahp manevi nüfuzunu icra etmesi" seklindeki planm1 eleptirenmakale, Îngiltere'de bile "basiret sahibi zevat"m bunu yanhy buldugu-nu belirtiyor, Times gazetesinden bu yolda almti yaplyor. Times, HintMüslümanlannm Osmanh saltanat ve Hilafet makamma "giddetli alâ-

ka" gösterdiklerini belirtiyor, ama bunun çok yeni bir gey oldugunu, si-nirlarmm da bilinmedigini yaz1yordu. Mustafa Kemal ise makalesinde,K üs'ü Osmanh'dan alan General Allenby'nin Ingiltere'de "Haçh kah-ramam" olarak kutlandigm1, Avrupa'mn Haçh siyasetinin Islam vicda-

muda biraktig1 tesirleri hatirlatlyor: "Hiristiyanhšm zafer ve saadetimenfaatine Müslümanhšm hakaret ve tecavüze ugramig" olmasi Müs-lümanlan art1k uyandiriyor... "Avrupa emperyalistlerinin hain siyase-

ti"ni anlatan Mustafa Kemal gunlan yaziyor:

Islam âlemi, maddeten alâkah olduklanndan dolay1 degil, fakat iman

ve vicdanlarmda yet tutmuy bir esas akidenin icaplanndan olarak Hila-fet makammi alti yüz seneden beri süren Haçh hücumlarma direndikten

sonra bütün Hiristiyan milletlerin inkigaf ettigi çagda yllulnug göremez-ler. Igtebunun içindir ki, Hilafet makamlyla istildâl ve saltanat aym gid-

det ve ehenuniyetle Hind Müs1ümanlanm ve bütün Íslam dünyasim alâ-kadar eder."

Bagtan beri Heyeti Temsiliye ve Meclis bildirileriyle, Meclis'in Ïslamibir gösteri halindeki açihg1yla, Anadolu ulemasmm fetvalanyla, Musta-fa Kemal Paga'nm konugma, beyanat ve yaz11anyla yürütülen bu Islamve Hilafet siyaseti gerçekten çok etkili oluyor. ÖzellikleHint Müslü-manlarim harekete geçiriyor.

Hint Hilafet Hareketi

Bugünkü Pakistan'1 da-içine alan Hmt Yanmadasi, Babür Imparator-lugu'nun gerilemesine paralel olarak 1700'lerden itibaren adim adim

Ingiliz hâkimiyeti altma dügmiïgtür. Îngiliz hâkimiyetine tepki olarak,

Hint Müslümanlan Osmanh Hilafeti ile kendi onurlanru gittikçe bütün- I

legtiriyorlar. Mekke ve Medine'nin Osmanh hâkimiyetinde olmasi,

Hintli hacilar açasmdan Hilafet'i daha önemti hale getiriyor. HalifeninArap Kureyg kabilesinden olmast gerektigim söyleyen eski f1kih kitap-lanna ve Ingiliz siyasetine tepki olarak, Osmanh ulemasi gibi, mesela

Hint'in büyük din bilginlerinden SahVeliyyullah Dehlevi de kargi çika-rak Hilafet'in Türldere ait oldugunu savunuyor.

Osmanli yönetimindeki Araplarda milli bilinç, Osmanh hâkimiyetinekargi olugtugu halde, Kuzey Mrika'da Fransa'ya, bilhassa Hindistan'da

86. i-ladiye Bolluk, a.g.e., sf. 26-29.

178

Îngiltere'ye karç1 geligenmilli bilinç Osmanh Hilafeti'ne bag11hk duygu-sunu güçlendiriyor. Kanuni Süleyman zamamnda Osmanh'nm Batih sö-mürgecilere kargi Hindistan'a yardim göndermesiyle baglayan iligkiler

tarihi de bunda etkili oluyor. Hintli Sultan Haydar Ali Han ve Tipu Sul-tan gibi Müslüman hükümdarlarm Ingilizlerekargi Osmanh'dan yardimistemesiyle birlikte IIL Selim'den itibaren iligkiler geligiyor. 1877 Os-manh-Rus savag1 Hint Milslümanlannda büyük heyecan uyandirlyor,Türkiye'ye yardim kampanyalan aç1yorlar. Abdulhamid'in ingiliz sö-mürgeciligine karyl Panislamizm faktörüne önem vermesi, Hindistan'aäzel elemanlar göndermesi Hilafet'in etkisini güçlendiriyor. Abdülha-mid'in Hilafet siyasetinin etkisi Ermeni mezalimine kargi Hindistan'dayapilan protesto mitinglerinde kendini gösteriyor; Hintli Müslümanlar,Ingiltere'nin Ermeni komitelerine verdini destegi çekmesiniistiyorlar.

Osmanli'yl azmhk haklan için sikigtiran Ingiltere kar ismda Abdül-hamid, "Ingiltere Hindistan'1 hayvan gibi sömürüyor, Îngiliz parlamen-tosunda bir tek Hintli var nu?" sözleriyle Hindistan'daki uyamga destekverlyor. Hilafet ve Cihad kavramlari Hindistan'da antiemperyalist. uya-mem sloganlan arasmda yer ahyor.

Ingilizler 19. yüzyildan itibaren Hilafet'i Türklerden ahp Araplaraverme siyasetini güderken, Ililafet'in Türklerde kalmasi dügüncesiHint Müslümanlanyla Abdülhamid Türkiye'sini büsbütün yakmlagtin-

yor Ingilizistihbarati Londra'y1uyanyor:

Hind Müslümanlarrun dinî bir cemaat olarak ç1karlarmi Osmanh dev-letinin gücünün bekasma ve ç1karlarma bagladildan görülmektedir...Eger bir gün Ïstanbul'da Îngilterealeyhine hava esecek olursa bu, Hin-distan'm bazi bölgelerinde bize huzursuzluk ç1karabilir... E

Hindistan'daki Ingilizsömürge yönetimi ile Abdülhamid arasmda çe-tin bir prestij savagi yagandig1 gibi, Ermenilerin Osmanh aleyhine yü-rüttügü kampanyaya tepki olarak Londra'daki Hint Müslümanlan Os-manh lehine gösteri yap1yorlar, Ermenileri desteldeyen Ingiltere'yi pro-testo ediyorlar, Abdülhamid bu çahymalarm desteklenmesi için 19Ocak 1904'te Sadrazam'a talimat yaziyor.?

Bu baglar Balkan Harbi ve Birinci Dünya Harbi sirasmda da geligrek Milli Mücadele döneminde Îngiltere'ye kargi Türkiye'ye destek içinHintli kitlelerin ayaga kalkmasim saglayacaktir.

Balkan Savagi s1rasmda Hint (Pakistan) Müslümanlarrun büyük ga-iri Muhammed Ikbal, yazdig1 giirde, Hz. Peygamber'e "dünyanm

en loy-

87. Prof. Selim Deringil, Simgeden Millete, II. Abdülhamid'den Mustafa Kemal'eDevlet ve Millet, iletigirnYayinfari, Istanbul,2007, sf. 38-40.

88. Vahdettin Engin, II. Abdülhamid ve Dig Politika, Yeditepe Yayinlari, Istanbul,2005, sf. 180-183.

179

metli armaganmi" sunuyor; bu, "Balkan Harbi'ndeki Türk gehitlerminkam"dirl Siirkitleleri hareketlendiriyor. Enver Paga'nm "Tegkilat-1

Mahsusa" denilen propaganda ve özel harp örgütü Birinci Dünya Sava-gi'nda Hindistan'da ihtilaller ç1karmaya çahgiyor.

Birinci Cihan Harbi sonunda sömürgeci ülkelerin yorgun dugmesiHint milliyetçilerine umut veriyor, Osmanh topraklarmm iggal edilme-sine kargi Hindistan'da büyük bir tepki uyamyor... Milli Mücadele'ninHi t Müslümanlanm harekete geçirmesiiçin art1k ortam haz1rdir."

Ingiliz Bagbakam Lloyd George'un "en agir cezayi Türklere ver-mek"ten bahseden konugmalari, Istanbul ve Îzmir'in iggali Hint Müs-

lümanlar1 için dönüm noktasi oluyor. Sava.y boyunca Ingilizler,Hila-

fet'e ve Türklerin egemenligine saygi gösterecekleri, savagm sadece

Almanya'ya kargi yapildig1 geklindeki laflarla Hint Miislümanlarmiavutmuglardi. SimdiIngiliz siyaseti bütün çirkinligiyle ortaya çIloyor

artik.Ebul Kelam Âzadgibi Mahatma Gandhi'nin arkadagi bir Müslüman

lider, aynca Sevketve Muhammed Ali kardegler, Seyyid Zahir Ahmet,Hasret Mohani, Abdülbarî, Dr. Çotani,Dr. Ensari, Mügir Hüseyin Kide-vi' ve Muhammed Ali Cinnah gibi liderler, Aralik 1918'de HindistanMüslüman Birligi adh örgütün toplantism1 yaplyor. Toplantmm amac1,Ocak 1919'dabaglayacak bang görügmelerinde Türkiye'ye destek ver-mektir. Oturumlardan birine Gandhi de katilarak Türk davasma destekveriyor. Ingiltere'de oturan Müslümanlar da Îngiliz hükümetine topludilekçe vererek, Istanbul'un uluslararasi bir gehir haline getirilmesi yo-lundaki planlara kary1 ç1klyor, Istanbul'un tarihiyle, nüfusuyla ve ku-rumlanyla Müslüman gehri oldugunu vurgulayarak Türk hâkimiyetinde

kalmasim istiyorlar. Encümen-i Islam (ÎslamKonseyi) adlyla örgütle-

nerek Türk davasmi savunuyorlar.Hint Ulema Cemiyeti, Osmanli Hilafeti'ne ve Türklere destek için

camilerde örgütleniyor.Hareket hizla yayihyoë20 Mart'ta Bombay'da 15 bin kiginin katddig1

büyük bir mitingde "Hilafet Komitesi" kurulmasi karan ahmyor. Büyük

lider Mahatma Gandhi bir bildiri yaymlayarak Hindularm da Hilafet Ha-reketi'ni desteklemesini istiyor, kendisi Hilafet Komitesi toplant11arma

89. Baglangicindan MilliMucadele dönemine kadar Osmanli-l-lintHilafet lligkilerliçln bkr.Prof. Azmi Özcan,Pan-islamizm, Osmanh Devleti, Hindlstan Müslümaniari veingiltere, 1877-1924, ISAMYayinlari, 1997, sf.5-231; Prof. Mim Kema1Öke,The Tur-kish War of Independence and the Independence Struggle of the South AsianMuslims "The Khilafat Movement", A Publication of Turkiye Minister of Culture,Ankara, 1999, sf. 1-56, Yard. Doç. Dr. Mustafa Keskin, Hindistan MüslümaniarmmMilli Mücadele'de Ti.irkiye'ye Yardimlari L919-1923, Erclyes ÛniversitesiYayinlari,Kayseri, l991, sf. |-40

* Kidevi'nin adi çe§idi kaynaklarda, bu arada Atatürk ve Karabekir'in yazqmalarinda KLdVan,

Kidvani, Keydava, Elkidavi,El-Kübdavi olarak geçiyor. Binadeki kitapta, Sebilürregad'daki

yazimi esas alan Doç. Dr. Mustafa Keskin'in "Kidevi" geklindekiyazimini kullanlyoruz.

180

katilarak aç1k destek verlyor, Türkleri ve Hilafet Hareketi'ni destekle-menin Hindular için de bir "dmî görev" oldugunu ilan ediyor.90

Hilafet Komitesi örgütleniyor

gehirlerdeHilafet Komiteleri kuruluyor Îngilizler yumugak aç1kla-malarla hareketi yatigt1rmaya çahqiyor. Ancak 14 Mayis 1919'da Iz-mir'in iggali Türkiye'de milli uyamg1 ategledigi gibi, Hint Müslümanlari-m da harekete geçiriyor Izmir'in iggalinin doguracagt sonuçlari öngö-rebilen Lord Curzon bunu "en büyük hata" olarak niteliyor Îqgaldenikigün sonra Hindistan'da protestolar baghyor. Ingiltere'nin Hindistan Îg-Jeri Bakam Lord Montague, Müslüman ve Hindulardan olugan bir he-yetle Paris Barig Konferansi'na katthyor, Hindistan'daki tepkiyi anlata-rak, "Müslümanlarm incitilmemesini" istiyorkHele söylendigi gibi Îs-tanbul da iggal edilirse bunun Hindistan'da Ètgilterealeyhine büyükgeligmelere yol açacag1m anlatlyor. 24 Mayis'ta Londra'da Hintli Müs-lümanlar Türkiye'ye destek mitingi yaplyor, Türkiye'nin parçalanmas1-na Müslümanlarm razi olmayacag1m bildiriyorlar. Gandhi'nin de katih-m1yla Türkiye'ye destek ve iggal politikalarma protesto hareketi blitünHindistan'da yay1hyor.91

16 Mart 1920'de ÎngilialerinÎstanbul'u iggal etmesi, Hint Hilafet ha-reketini tekrar ategliyor. Protesto için Amritsar gehrmde büyük bir mi-ting yap1hyor. Mevlana Ebul Kelam Âzad,Müslüman Birligi líderi (I%-kistan'm kurucusu) Muhammed Ali Cinnah ve Mahatma Gandhi'nin ka-t11dig1miting Kuran okunarak bagliyor. istanbul'un iggalinden üç günsonra Hilafet Komitesi adma Muhamnted Ali bagkanhimdaki Müslü-man heyeti Londra'da Bagbakan Lloyd George ile görügüyor ve

"muhti-

ra" veriyor.

Avrupa'da Türkiye lehine lobi yapmakta olan Muhammed Ali liderli-indeki Hilafet Komitesi heyeti, Lloyd George ile yaptiklan bu görüg-

mede, Ingilizlerin Hilafet'le saltanati ayirip Hilafet'i Arap Serif_Hüse-

yin'e verme ve padigahi da küçültülmüg bir Türkiye'nin Bursa'da otu-ran bir hükümdari haline getirme projesine giddetle kargi çikiyor.

Gerçekten, Hilafet'in Türklerde bulunmasmi kendisi için tehlik libulan Ingiltere bunu Araplara teklif ettigi zaman en giddetli tepkiHint Müslümanlarmdan görüyor. Hint Müslümanlan Arap ülkelerininOsmanh'ya kary1 ayaklanmasmi "ihanet" olarak niteliyorlar. Hilafet Ha-reketi'nin liderleri IngilizlereTürkiye lehine baski yaparken hem Híla-fet'i hem Mustafa Kemal'in Milli Hareketi'ni savunuyorlar.92

90. Mim Kemal Öke,a.g.e., sf. 65-66.

9 I. Selahattin Tansel, a.g.e., cilt 2, sf. 175-178.

92. ÖmerKürkçüoglu, Türk-ingiliz iligkileri,sf. 83.

181

Hint Hilafet Komitesi, Hilafet ve saltanatm aynlmayacagm1, Îstan-bul'un mutlaka Türklerin elinde olmasuu, Türkiye'nin 1914'teki smirla-

rmm garanti, Mekke ve Medine'nin de Hilafet sebebiyle Türk egemenli-

inde kalmasmi (SerifHüseyin'e biralalmamasmi) talep ediyor, DoguAnadolu'da bir Ennenistan kurulmasmm Müslümanlar1 magdur edece-

ini belirtiyor. ÖzetleHilafet Komitesi diyor ki:

Türkiye'nin savag öncesi smirlan restore edi1meli, bunun garantisi ve-rilmelidir. Aksi halde Îngilizhükümeti bütün Islam dünyasmm hatta bü-

tün Dogu dünyasmm husumetini çekecektir.¾

Îngilizlerin halifeligi SerifHüseyin'e verme planlarma kargi, HintHilafet Komitesi, Haydarabad gehrinde Hint k1tas1mn önemli mer-kezlerinden ve büyük gehirlerinden delegelerin katildigi büyük birkonferans topluyor. Konferansta Osmanh Halifesi'ne baglihk karanalm1yor. Konferans adma Gulam Muhammed imzastyla Sadrazam'açekilen telgrafta "Peygamber-i zî-gammiz efendimiz hazretlerinin ha-lifesi ve emîrül müminin".s1fatiyla Türk sultanina "biat" ettiklerini,yani dinî otorite olarak onu ta1ùdiklarim bildiriyorlar. Telgraf Lond-rkya da gönderiliyor, Türk gazetelerinde de yaymlamyor. Hilafet Ha-reketi'nin önde gelen isimlerinden SeyhKidevi'nin bu yöndeki maka-

lesi 19 Eylül 1919'da Akpam gazetesinde yaymlamyor. Makalenin

"Dogu ideali"ni savunan ve emperyalizme kargi ç1kan özelligi dikkatçekicidir:

Hind, Çin,Acem, Türk, Misirh, Sudanh, özet olarak dünyanm dogu-sunda ve batismda ya.yayan 350 milyon Müslüman birlegmigtir...

Biricik gayesi zay1f Inilletlere celallenmek, maglup milletleri kalur vezulümle esaret pençelerine dügürmekten ibaret olan Avrupa politikasi

ne yaparsa yapsm hiçbir tarafta bunu devam ettiremeyecektir. Avrupasömürgecilik politikasi hiilletleri uyandirmak ve onlan esaretten kurtar-mak için çabgan insanlan felaketlere ugratiyor...

Avrupa sömürgeciliginin Müslüman ülkeleri parçalamak ve dahafazla sömürmek için istilaci çahymalanm artirdig1m anlatan SeyhK1de-vi, buna misal olarak Sevr Antlagmasi'm gösteriyor, MüslümanlarmTürkiye'yi. desteklemesini istiyor. SeyhK1devi, aynca, Ankara'daki mil-

li hükümetin Digigleri Bakam Yusuf Kemal (Tengirgek) Bey'e gönderdi-

gigifreli telgrafta Hindistan'da Ingilizmallarma kargi boykot kampan-

yasi baglattiklanm, Ingiltere'nin Hindistan'dan sagladigi pamuk mikta-

rmm 300 milyon sterlinden 100 bin sterline dügtügünü bildiriyorlac

93. Bkr. Bilal §1mgir,ingilixBelgelerinde Atatür¼ cilt 3, sf. 41-59, Standford Shaw,a.g.e., cilt Ill. sf. 838-839, Mustafa Keskin, a.g.e., sf. 56-58.

182

Gandhi bu kampanyay1bütün Hindistan'a yay1yor?Mustafa Kemal, bütün Islam dünyasmda, äzelikle de Hindistan'da

Ingiltere aleyhine ve Türkiye lehine geligen hareketleri yakmdan takipediyor. 27 Mart 1920'de askerî ve sivil tegkilata bir telgraf göndererekÎstanbul ve Bati gazetelerinde ç1kan siyasi haberleri bildiriyor: Misirhmilliyetçi Zaglul Paga'nni Ingiltere'ye kargi bir "kongre heyeti" olugtur-dugunu, Beyrut'ta 380 kadar ulema, egraf ve muteber kimselerin Mebu-san Meclisi'ne "Osmanh Hilafeti'ne olan irtibatumz ezeli ve ebedidir, .

aykiri bir karar almmamasi rica olunur" diye dilekçe gönderdiklerïnianlatlyor. Mustafa Kemal, en genig bilgiyi Hindistan hakkmda veriyor·

Kalküta'da 28 Subat'taTaymis (Times) gazetesine çekilen telgraf: Is-lam âleminde meveut Hilafet hukuku cemiyetleri delegelerinden meyda-na gelen Kalküta Konferansi apagidaki kararlan alruptir: Saltanat ve Hi-lafet hukukunu ihlal eden bir karari Büyük Britanya hükümeti tasdik et-tigi takdirde, Müslümanlar, bilhassa Hindistan'daki yetmig milyon Müs-lüman Îngilizmallarmi boykot edecektir...

Kalküta Konferansi, barig görligmelerinde Türkiye aleyhine bir ka-rar almmasi halinde nasil tepki gösterecelderini de ifade ediyorlar:

Bu kararlardan birinin tatbikine tegebbüs edildigi andan itibarenHind Müslümanlari Büyük Britanya hükümetiyle irtibatlarmi kesecek-Ierdir. Buna aykiri hareket edecek her Müslüman Islam cemiyetindenihraç olunacaktir.

Milli Mücadele'ye çok büyük destek ve ingiltere'ye kargi çok ciddibir direnigin ifadesi olan bu haberi, Mustafa Kemal eksiksiz olarak bü-Einkolordulara, bütün Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine, vilayetlere, ba-g1ms12livalara ve bütün Telgraf Bagmüdürlüklerine bildiriyor.95

Büyük bir moral ve siyasi destek oldugu güphesizdir.

Sevr'e kary Müslüman direnigi

Hindistan'da en büyük tepkiler, grevler,. sivil itantsizlik hare1œtle ,

protestolar, Mayis 1920'de açiklanan Sevr Antla.ymasi'na karg1 yapih-yor. Evvela, Sevr'i onaylamamas1 için Vahideddin'e telgraf çekiyorlar.Ama Vahideddin "müsterih olsunlar" diye cevap vermekle yetiniyor!96

Hindistan'da protesto hareketleri hizla yayihyor. Mevlana Ebul Ke-I|

94. Mustafa Keskin, a.g.e., sf. 6l-62.

95. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 7, sf. 2 I4-2 I6.

96. Murat Bardakçi, a.g.e., sf. 168-169.

183

lam Âzad,cihad imkânsiz olduguna göre, "hieret" (toplugöç) eylemi-nin, yani Îngilizleriprotesto etmek için Müslümanlann bašrusiz Afga-nistan'a "hicret" etmesinin mümkün bulundugunu bildiriyor. 60 binkadar Hintli Müslüman kitleler halinde, periyan bir gekilde, Afganis-

tan yollarma dügüyor. Bu durum Ingiliz otoritesine büyük bir darbeindiriyor.

28 Mayis 1920 Cuma günü Hilafet Komitesi Ingiliz otoritesine kargi" vil itaatsizlik" ve "Ingiliz mallarma boykot" karan aliyor. 2 Hazi-ran'da Allahâbad gehrinde yapilan toplantida, Sevr Antlagmasi'ndan

ötürü Ingiliz hükümetine direnme karan almiyor. Kral'a da çektikleritelgrafta, "Bang gartlan yeniden gözden geçirilip düzeltilmezse, 1Agustos'tan itibaren hükümetle her tür1üigbirlininden kaçmacaniz" de-nilerek sivil itaatsizlige gideceklerini bildiriyorlar. 28 Haziran'da Avru-pa'da Türkiye için lobi yapan Hilafet Hareketi liderlerinden Muham-med Ali, Roma'da Osmanh Büyükelçisi Galip Kemali Bey'i ziyaret edi-

yor, Mustafa Kemal'e desteklerini bildiriyor ve Ankara'ya gönderilmeküzere, "Îzmir felaketine ugrayanlar" için topladiklan 2 bin sterlini tes-lim ediyor. Galip Kemali Bey bunu Ankara'ya gönderiyor.

30 Haziran'da Mahatma Gandhi kendi ç1kardigi Genç Hindistan adh

haftahk gazetede, "Türkiye'ye yap11anlarm çok haksiz" oldugunu belir-

terek, bu durum sona erinceye kadar "akh bagmda herkesi" sivil itaat-sizlige çaginyor! Öncedenkarar verildigi gibi, 1 Agustos'ta Müslüman

ve Hindu bütün Hindistan halla Sevr'e kargi, Milh Mücadele'ye destekvermek için "pasif direnig"e geçiyor.

Ingilizmallannm boykot edilmesi, o zamanm satm alma gücüyle, În-giltere'ye yilda 20 milyon dolar kaybettiriyor."

Bunlar elbette ingiltere'yi etkiliyor, Türkiye'ye kargi politikalarmda

tereddütlere yol aç1yor.Mustafa Kemal, Hâkimiyet-i Milliye'deki bagyazilannda Hint Müslü-

manlarma tegekkür ediyor, Hintlilerin "Bizi Ingilizler idare edecegineTürklerin en zalim, en gaddar bir memuru gelip idare etse raziyiz, bizlersenelerdir Türkleri bekledik!" diye konugtuklanni bildiriyor; Müslümanhareketinin ingiltere'yekargi nasil bir güç olugturdugunu anlatiyor.99

Ankara'da Mustafa Kemal'in direktifleri altmda yaym yapan YunusNadi'nin Anadola'da Yeni Gün gazetesinin 22 Agustos 1920 günlü say1-smda Aga Han'in açiklamalarmi okuyoruz. Hint Müslüman liderlerin-

den Aga Han, Siiliginbir kolu olan Ismailiyemezhebinin ruhani bagidir.Müslüman ve Hindu temsileilerie birlikte Aga Han TBMM üyeleriyle

görügerek gu aç11damay1yap1yor

97. Zeki Sarihan, a.g.e., III,sf. 6 I, 67, 147, 153.

98. Dr. Mustafa Biyikla,Bati iggalleriKargisinda Türkiye'nin Ortadogu Politikala-

ri, Atatürk Dönemi, Gökkubbe Yayinlan, Istanbul,2006, sf. 339.

99. Hadiye Bolluk, a.g.e., sf. 26-29, 56-58, 63-65.

184

Emperyalizm insamn kam üzerinde yagayan bir sistemdir. Son dönememperyalizmi Îngiltere'de dogdu. Bati Afrika zencilerinin yakalampAmerika'da sat1Imalariyla baglanuptt. Bu Hiristiyanhk adma yapihyordu.Hatta bu igi yapan gemilerin ikisinin ad1Ïsave Meryem'di. Hirs ve açgöz-lülük Ingilizleriistilaya yöneltti. Bir zamanlar mesut olan Hindistan gim-di sefalet içindedir.

Hilafet kaldirikhšmda Aga Han eleptirel bir tavir alacak ve Anka-ra'da büyük rahatsizhk yaratacak, Ingiliz ajam olduguloo belirtilecek-tir. Aga Han, Balkan savaglannda Türkiye'yi desteklemig fakat BirinciCihan Harbi'nde Osmanh'nm Cihad Fetvasi'na itiraz ederek Îngiliz,Fransiz Rus ittifala lehine fetva yaymlanug, haita adamlan vasitasiylaIrak cephesinde Ingilizler lehine askerî bilgiler toplattirmigtil Aym AgaHan'm

"ingilizleri

insanhk digmda bir yaratik olarak dügündüklerini"söylemesi, Anadotu'da Yeni Gün gazetesinin 23 Agustos 1920 tarihlinüshasmda pu säzlerinin yer almas111ginçtir:

Trablusgarp ve Balkan savaglarmdan sonra anladik ki, Müslümanlarmtekgüçlü dügmani ingiltere'dir. Trablusgarp Savagi'nda Türklere yardimiçin asker hazirladik. Ingiltereben tarafsizun dedi. Türk ordusunun Mi-sir'dan Trablusgarp'a geçmesine de izin vermedi. Kizilay'a yardim gön-dermek istedik engel oldu... Mondros Mütarekesi ile Türklere yaptiklanHind hallom büyük bir uyamga yöneltti, hatta din farki olmadan birbiri-ne perçinledi.

Sözlerinin devammda Aga Han, Hint Hilafet Hareketi'nin bagmdabulunan kipinin bir gayrimüslim oldugunu söylüyor ki, bu dogru degil-dir, ancak genel Hint hareketini dikkate alarak Gandhi'yi kastediyorsadogrudur Türkiye'deki milli direnigi öven Aga Han, bu direnig olma-saydi Türkiye'nin de Hindistan gibi sömürgeleptirilecegini, zira Îngilte-re'nin niyetinin "Türklerin de dismi sökmek" oldugunu belirtiyor.

Anadolu'da Yeni Gün'ün haberine göre, Aga Han'm qu sözleri, Is-tanbul'la Ankara arasmdaki psikolojik savag bakimdan çok önemlidirve Milli Hareket'e ciddi bir destektir:

Halife esirdir. Oradan gelecek her emir onun asil iradesini yansit-maz. Ingilizlerin seçtigi Damat Ferid'in ve $eyhülislam'msözüne güve-nilemez.

100. Bkz, Mim Kemal Öke'yegäre Aga Han ingilizistihbaratinda görevli oldugunu itiraf et-migti, a.g.e., sf. 126-f27. Bäyle olmasi, MilliMucadele sirasinda Türkiye'yl destekleme konu-sunda Ingilizierdenbagimsiz davranamayacagi anlamina gelir mi? Emin degilim. Herhalde AgaHan, MilliMücadele'de verdig1 destekle Ankara'mn gözunde "lyl" insan olmalidar; Yunus Na-di'nin yayinlari bunu gästerlyor. Hilafet'in kaldirilmasina kargi taver almasi elbette onu Anka-ra'nin gözünde güpheli adam yapacaktir.

1 85

Aga Han'm sözlerini iç propaganda amac1yla Yunus Nadi "imal" etmigolabilir mi? Sanm1yorum... Hilafet Hareketi'nden son derece rahatsiz

olan Ingilizlerhemen kargi açiklamalar yaptirirlardi, hatta bununla kal-

mayip ismailiyemezhebinin ruhani lideri olan Aga Han'a Milli Hareket'ekargi fetvalar da yaymlattirabilirlerdi; buna dair elde bilgiler yok 101

Milli Mücadele döneminde Anadotu'da Yeni Gün gazetesi Hint Müs-lümanlarrun Türkiye'ye verdigi destege ve Hilafet Hareketi'ne çok genigye aymyor, Hintli Müslüman askerlerin ordudan kaçmaya bagladigmi,Îngiltere'yiprotesto için "Hicret Hareketi"nin organize edildigini, Müslü-manlarm protesto notalan verdigini okurlarma duyuruyor. Hilafet Hare-keti'nin liderlerinden K1devi, Mustafa Kemal Paga'yi "Islam dünyasmmnamus ve istildâli için savagan kumandan" olarak ilan ediyor. Hilafet Ko-mitesi'nin Lloyd George'a verdigi notada pu satirlar yer ahyor:

Osmanh Asyasmda Yunanhlar gezdigi sürece Hindistan'da huzur ola-maz!1o2

Hint Müslümanlarmm ve onlarla birlikte davranan Hindularm bu ha-reketleri Türkiye lehine ingiliz linparatorlugu'nu siyasi ve manevi birbaslo altma ahyor. 23 Kasim 1920'de Hindistan'daki IngilizGenel Valisi,Londra'ya gönderdigi telgrafta, Îngiliz imparatorlugu'nun MüslümanHint hallom tatmin etmek için Türkiye ile yapilacak bangm partlarmmdegigtirilmesini, iyilegtirilmesini istiyor ve aynen gunlan yaziyor

Müslüman kamuoyu üzerindeki olumsuz tepld yüzünden Îngiltere'ninnüfuzu Asya'da sars11migtir. Asyahlarm gözünde Ingilizlerdügman oldu 103

1921 y1lmda Türkiye'de Milli Hareket geligiyor; Dogu'da Ermenis-tan'a kargi zafer kazamhyor; Inönü savaglannm ardmdan Eylül'de Sa-karya Zaferi tarihin alagim degigtiriyor. Milli Hareket'in islam dünya-smdaki prestiji daha da artlyor. Hilafet Hareketi Hindistan'da büsbütüngüçleniyor. Gandhi, bir nezaket olarak Müslümanlarm Hindu dininesayg11arm1 göstermek üzere inek kesmeyi durdurmalarun rica ediyor,

ama bunu yapmasalar da Hilafet Hareketi'ni destekleyeceklerini bildi-riyor. Gandhi'nin bu talebini iyi niyetle karg11ayan Müslümanlar, "ci-

had" kavrammm giddet degil "pasif direnig" olarak alg11anmasmi da ka-bul ediyorlar. Hilafet Hareketihe Hindu destegi artlyor. 1921 y1h Hin-distan'daki ingiliz sömürge idaresi için çok zor bir yildir. Gandhi, Müs-

10 I. Aga Han'in kipiligi,sosyal faaliyetlerive ingiltereile özel iiigkileri hakktnda bkr. TürkiyeDiyanet Vakfi islarnAnsildopedisi, cilt I, Aga Han maddesi, sf. 455-456.

102. Bkz. Doç. Dr. Nurettin Gulmez, Kurtulug Savagi'nda Anadolu'da Yeni Gün, sf.221-224.

103. Zeki Sanhan, a.g.e., III,sf. 295,

1 86

lüman Hilafet gönüllüleri ile Hindu Kongre gönüllülerini"milli gönüllü-

ler" olarak birleptiriyor. $ubat1921 Sevr Antlagmas1'na kargi kitleviprotestolarla geçiyor. Hindistan halla ayaktadir; Gandhihin sözleriyle:

Sevr'i imzalayan bozuk karakterli bir sultan ve halifenin pahsi için de-

gil,Hilafet makamma duyduklari sevgi için!

8-10 Temmuz 192Tde Karaçi'de toplanan Hilafet Konferansi'nda ikiönemli karar alm1yor:

• Müslümanlarm sömürge askeri olarak Îrgiliz ordusunda kalmalaridine aykiridir... Bu, Ingilizordusunun personel gücüne büyük bir dar-bedir.

• Ingilizhükümetinin Ankara'ya kargi aç1k veya gizli, dogrudan veya

dolayh bir askerî tedbir almaya kalkmasi halinge Hindistan Muslüman-lan Hindu Kongre Hareketi'nin de destegiyle bütün kanunlan çigneye-

cek, Hindistan'm bagunsizhimi ilan ederek yeni bir Hindistan Cumhu-riyeti kurma zorunlulugunu duyacaklardir!

Müslümanlarm bu karanm "Yüce Ruhlu" Gandhi bir bildiri yaymla-yarak destekliyor, Îngilizlerin Müslümanlarla Hindular arasmda dinîçatigma yaratma tertiplerini boga çikanyor.

"Zinde bâd Mustafa Kemal"

Ve Yunan ordusu kargismda Türk ordusunun Kütahya-Eskigehir cep-hesindeki yenilgisi ve geri çekilmesi ile baglayan 1stiraph günlerin ar-dmdan Sakarya Zaferi duyuldugunda Hilafet Hareketi ve Hindu KongreHareketi büyük sevinç gösterileriyle sokaklara dökülüyor! Hintli yazarR K. Sinha'dan dinleyelim:

Hem Hilafetçiler hem milliyetçiler bunda kendi zaferlerini görüyor-lardi. Milliyetçiler bu zaferde en büyük dügmanlari olan sömürücü güç-lerin suratlarma atilan ilk ve en giddetli gamari izliyorlardi. Hilafetçilerise, bunu Îslam'm büyük zaferi olarak niteliyor ve Müslüman dünyas1-

nm çökügünün sona ermesi yönünden-bir

dönüm noktasi olarak ka ul ,

ediyorlardi.104

Bu sirada Asya Türklerinden Bagktrt lider tarihçi Zeki Velidi Tpgan,Türkistan'm Kizil Ordu tarafindan istila edilmesi üzerine kaçarak Hin-distan'a gelmigtir; Türkiye'ye geçecektir. Bir süre kaldigi Bombay'da

104. l919- 1922 Hint Hilafat Hareketi ve gene1de Hint halkinin destegi için bkr. Mim. Ke-mal Õke,Güney Asya Müslümaniari'nm istiklâlDavasi ve Türk Milli Mücadele-si, sf. 45-122; Hikmet Bayur, XX. Yüzyilda Türklügün Tarih ve Acun Siyasasi Üze-rindeki Etkileri, sf. 348-364.

i

187

ingiliz polisinin siki takibi altmda Hilafet Hareketi'nin elemanlanyla

görügüyor, Muhammed Ikbal'in Türkiye'yi ve Mustafa Kemal'i destek-leyen piirlerini okuyor ve amlarmda qu gözlemini yaz1yor

O vakit Bombay'da bir camiye girmigtim. Duvarma "zinde bâd MustafaKemal" diye yazdnny bir levha asilnus oldugunu gärdüm, yani "yagasm

Mustafa Kemal!" Mihrabm sol tarafmda da iki rahle üzerinde Kuran-1 Ke-rim ile Mesnevi bulunuyordu. Hindistan Müslümanlan Mustafa Kemal'ikendi milli kahramanlan saylyorlard1...10s

Hint kitasi Müs1ümanlannm büyük gairi ve Pakistan'm manevi ku-

rucusu Mahammed Ikbal'in Mustafa Kemal Papa için yazdigi piir el-den ele dolagiyor, cami kürsülerinde okunuyor. "Tulil-1 Islam" (Is-lam'm yeniden doguçu) adh bu uzun piir, tamamen "Türkler ve büyükatalan Mustafa Kemal Paga'mn tarihî mücadelesinden etkilenilerekyazilmigt1r."106

Siirdeikbal, Türklere isyan eden Mekke SerifiHüseyin'i eleptiriyor,

"Avrupa'nm Hasta Adami"nm ayaga kallogim anlatlyor:

Milletin kurtancisi öyle bir gan ve gerefle yola ç1kt1ki,Yüzy1lhk zindanlar kapmm deliginden seyirci oldular.

Dünyada hayatm kahc1hš1 saglam iman sayesindedirBaksamza, Turanhlar Almanlardan daha dayamkh çiktilar.

20. yüzy11 Îslam dügüncesinin en büyük birkaç isminden biri olan

Muhammed Îkbal, "Mustafa Kemal Paga'ya Seslenig" adh glirlerindegöyle yaz1yor:

Bir milÏetvar, biz onun varhg1yla ulagt1kflahikanunlarm gizli gärçeklerineBir balogla yön verdi bizlere, daglan a.ptikDünya günegi olduk, kivilcim yerineKog Mustafa Kemal kog, atm çatlayana dekBizi tedbir mat etti, sana tedbir ne gerek!

105. Zeki VelidiTogan, Hattralar, sf. 525.

106. Ahmet Bahtiyar Egref, "Turkler ve ikbal",gu kitapta. Muhammed ikbal Kitabi,Uluslararasi Muhammed ikbal Sempozyumu, Istanbul Büyukjehir Beledlyesi Yayinlari,1997, sf. 61. (Tarihçi Zeki VelidiTogan'dan bir noe Ikbal'inpiirlerinde Turkistanlilara he-

yecan verecek pek güzelleri vardi. Ezcümle, bir glirinde "Timur'un sazi kirildi fakat melodi-

si yagiyor, bir gun bu melodi Semerkant'in bagka bir sazindan yeniden sahneye çikacakar"diyor. IkbalHintlidir fakat ruhu ve kültüru itibariyle Türklere simsiki baglidir. "Gerçi Hintçocuguyum, fakat gözümün nuru Buhara, Kâbil ve Tebriz'in pâk topragindan geliyor" diyegilrler yazmigtir. Bkz.Togan, a.g.e., sf. 524-525.)

I 88

Pakistan'm manevi kurucusu büyük pair ve dügünür Muhammed Ik-bal "Türkî-i Osmani" (Osmanh Türk'ü) adh giirinde Izmir'in kurtulu-gundan sonraki mutlulugu anlatiyor:

Osmanh Türk, kendi vatamnda varhkhdirYuregi menmun, gozu uzagi görmektedir.

Ikinci Dünya Savagi'ndän sonra Pakistan'1 kuracak olan Hint Müslü-manlan ve elbette Mahatma Gandhi, Türkiye lehine, Ingiltere üzerineçok büyük bir baski kurmuglardir.

Îngiltere silmiyor

1922 Subat'mdaIngiltere'nin Hindistan Igleripakam Montague, Hin-distan'daki hareketin büyüklügüne dikkat çekiyor, "Türklerle yap11a-cak bang, adaletli ve hakka uygun olmazsa Hint isyam yatigt1nlamaz"diyerek hükümetini uyanyor, "Trakya ve Îzmir'in Türklere biraktlmasi-m, Hilafet hukukunun tanmmasmi" istiyor. Bagbakan Lloyd George,Müslüman kamuoyunu yatigt1rmak için Reuters Ajansi'na bir açiklamayaparak "Türkiye ile Yunanistan arasmda Ingiltere tarafsizdir" deme ih-tiyacim duyuyor.107

Grevler ve boykotlar Hindistan'da Ingilizotoritesini sarsiyor. HilafetKomitesi liderleriyle birlikte bizzat Gandhi konugma ve eylemleriyldbu hareketleri destekliyor. 5 Mart 1992'de Hint Hilafet Komitesi, bagtaÏngiltere olmak üzere Avrupa devletlerine gönderdigi bildiride "SevrAntla.ymasinm, Müslüman ve Hindu bütün Hindistan halki tarafmdanIslam'a kargi iglenmig suç" olarak görüldügünü belirtiyor, Edirne veGelibolu dahil Trakya'nm ve Istanbul'un Türk topraklan oldugunu, Yu-nanhlarm çekilmesi gerektigini bildiriyor. Eu yapilmazsa Hindistangrev ve boykotlara devam edecektir!1os

1922 Nisan'mda Ankara Büyük Taarruz'un ön hazirhklarmi yaparkenHint Müslümanlan ingiltere'ye karyl en sert ç1kipigerçeklegtiriyor

Türklere kargi Îngiltere savaga girerse 75 milyon Müslüman Hintli 1 -

giltere'nin dügmam olacaktir!

Yunanhlarm yenilgisinden sonra "Türk ordusunun kargisma gimdiIngiliz ordusu mu çikacak?" sorusunun gündeme gelmesi üzerine HintHilafet Komitesi Bagkani Cütani açiklama yap1yor:

Türk-Ingiliz savagi ç1karsa, koea bir Hindistan Türkiye'nin yanmdayer alacaktir!

107. Nurettin Gülmez, a.g.e., sf. 225-226.

[08. Standford Shaw, a.g.e., Ill, sf. 840.

189

Anadotu'da Yeni Gün, Cütani'nin bu açiklamasm1 "müjde" olarakkamuoyuna duyuruyor.

Bunlarm, Mudanya'da Ismet Paga'nm elini güçlendirdigini dügün-mek gerçekçi olacakt1r.

Mustafa Kemal'in her zaferini büyük cogkuyla kutlayan Hint HilafetHareketi, Vahideddin'in Ingilizlerle igbirligi yaptig1 ortaya ç1ktikça onakargi da cephe ahyor. 1 Kasim 1922'de Türkiye'de saltanatm kaldinl-

m smm ardmdan toplanan "Bütün Hindistan Müslümanlan Birligi"ko gresinde Dr. Ensari, Ankara'nm saltanati kaldinp Hilafet'i Mec-lis'in koyacagi kurallar içinde devam ettirme karanm destekliyor ve

diyor ki:

Eger Kuva-yi Milliyeciler olmasaydi bugün Anadolu'da lslam da Türk-ler de tutunamazd1!109

1slam'da ilk halifeler seçimle belirlendigi için, saltanatm ilga ediliphalifeyi TBMM'nin seçmesi Îslam'a daha uygun olacakti.

Bu sirada Lord Curzon Türkleri Lozan'da siyaseten zaafa ugratmakiçin Ankara ile Hint Müslümanlannm arasm1 açmaya çahq1yor, amaMüslüman Birligi Kongresi Lozan görügmelerinde Türkiye'yi destekle-digini aç1klamakla kalmlyor, Mustafa Kemal Paga'ya."Seyfü'l Îslam" ve

"Mücahid-i Hilafet" unvanlanm veriyor.110

Îleride görecegiz: Mustafa Kemal saltanatla Hilafet'i ayinp saltanatikaldirmakla Lozan'da Batdilara yem Türkiye'nin laik olacag1 mesajm1veriyor, ama Hilafet'i gimdilik devam ettirerek iç politika ve dig politi-kada Islam faktöründen yararlanmay1 hesaphyor. Hilafet Lozan'dansonra kaldinlacaktir.

Hint Müslümanlarmi,n ve Hilafet Hareketi'nin Türkiye'ye verdigi

destek siyasi sahada gërçekten muazzam olmug ve Mustafa Kemal,gördügümüz gibi, tegekkür etmig, "en ziyade ehemmiyetli" olarak ni-telemigtir.

Hint Müslümanlan, kendileri de çok yoksul oldugu halde, "birkaç

gün aç kalmayi bile göze alarak"111 kampanyalar aç1p maddi yarduntoplamiglar ve bunlan bagta Osmanh Bankasi olmak üzere, çegitli ka-nallardan Mustafa Kemal Paga'ya göndermiglerdir. i

Tarihçi Mustafa Keskin'in aragtirmasma göre, Hint Hilafet Hareke-ti'nin ve Islam dünyasmdan degigik cemiyetlerin ve Islami cemaatleringönderdigi yardunlara dair Cumhurbagkanhš1 argivinde 43 kadar mak-

109. Nurettin Gülmez, a.g.e., sf. 227.* Seyfü'l Islam.Islam'inkiirci.Mücahid-i Hilafet- Hilafet m0cahidi.

I 10. Mim Kemal Õke,a.g.e., sf. 100-l03.

I I I. Dr. Mustafa Biyikli,a.g.e., sf 339.

190

buz ve belge bulunuyor Çegitlitarihlerde olmak üzere, o zamanm pa-rasiyla, toplam 132 250 Îngilizlirasi veya 1 milyon 35 bin 608 Türk lira-

si Milli Mücadele'ye yardun olarak Mustafa Kemal Paga'ya iletilmig.Bunlarm içinde en büyük yardmu yapan 782 bin lira ile Hint Hilafet Ko-mitesi'dir. Kudüs'ten Afrika'nm Müslüman ülkelerinden, Londra ve Pa-ris'te kurulmug Hilafet Komitelerinden, Hindistan Îslam Hammla-n'ndan gelen paralar bu raltama dahildir. Bu paralar Milli Mücadele'desavagm yaralarmm sanlmasi için sarf edilmig, kalan para Îç Banka-si'nm kurulmasmda kullamhmytir. Cumhuriyet gazetesine bu paradan10 bin lira, Halk Firkasi Genel Sekreteri Recep Bey emrine 50 bin liragibi meblaglar da ödenmigtir.112

Tarihçi Ergun Aybars Müslümanlarm bu yardimlari "M. Kemal Pa-ga'nm gahsma" gönderdigini, Hazine'ye girmedigini, Mustafa Kemal Pa-ga'nm emrinde Osmanli Bankas1'nda muhafaza edildigini, sadece birk1smmm savagta felakete ugrayanlara yardun olarak dagitddigmi yaz1-yor. Geri kalan paray1 Maliye'nin savagtan sonra iade ettigini, Hilafet'inkald1nlmasma Hint Müslümanlarmm tepki gösterdigini, ama verdikleriparalari geri istemediklerini, Mustafa Kemal'in de bu paray1 Îg Banka-si'mn kurulugu íçin kullandiguu, gelirlerini Dil ve Tarih kurumlarmabaglyladigim belirtiyor.113

Müslümanlarin o günün partlarmda gönderdigi paramn satm alma

gücü hakkmda bir fikir vermek üzere, Ig Bankas1'mn 1 milyon lira ser-maye ile kuruldugunu, bunun 600 bin lirahk kismimn tamamen HintMüslümanlarmm gönderdigi paradan sailandigim belirtelim.114

1921 yilmda TBMM hükümetimn bütçesinde gelir 46 milyon liraydi,bunun 28 milyon 619 bin lirasi Milli Savimma'ya aynlrugt1. Yunan büt-çesi ise 115 milyon liraydi, bunun 53 milyon lirasi Milli Savunma'yaverilmigti.115

Mustafa Kemal Papa gelen paralar için çegitli tarihlerde Îslami içe-rikli tegekkür mektuplan yazmigttr. 8 Mart 1922'de Hindistan HilafetKomitesi'nin Londra Temsilciligi'ne gönderdini yazida, ahnan paralanndökümünü verdikten sonra gunlari yazlyor:

Hindli kardeplerimizi Türkiye'ye baglayan habl-i metin' (saglamiIslamiyet geregince eskiden beri gösterdikleri diyanetperverane alâkalarm yeni bir delili olan igbu hediyeden hâsil olan gükran hislerimizi yük-

sek selamlanyla kendilerine tebligini rica eder ve bu vesile ile de "inne-

I 12. Dr. Mustafa Keskin, a.g.e., sf. [04-lO5, 108.

I 13. Ergun Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, I, sf. 554.

I 14. Mustafa Keskin, a.g.e., sf. 105.

I 15. Sabahattin Selek, Milli Mücadele, II,sf. 195.* I-labl-imetin: Allah'in ipine siki siki sarilin gekIlndeki Kuran ayetinden.

I 91

me'l mü'minûne uhvetün"' kavl-i celilini" fiili eserleriyle teyit ettiklerin-

den dolayi nesd-i Bâri ve Peygamberfde"

tegekküre deger kimseler ol-

duklaruu ila eylerim.116

Hdkimiyet-i Milliye gazetesi 28 Ocak 1920 günlü sayismda gunlan

yaz1yor:

Hind Müslümanlarmm bizim için yaptiklarun sonuna kadar unutma-

yacag1z. Islamdünyasmm yardmu, Avrupa'nm vahgi emperyalizmini kor-

kunç bir kuvvetle sarrug ve uçurumun kenarmda bulunan bize bir daya-

nak meydana getirmigtir. 60 milyon Hind Müslümam, M1sir, Cezayir, Fas,

Afgan, Türkistanh, Türkiye'nin gelecegi ile ilgileniyOt.117

Mustafa Kemal'in Hilafet ve Islam siyaseti, Ortadogu Müslümanlanarasmda da etkili olmug, Milli Hareket'e siyasi destek saglamigtir. Bukonuda iki sembol isim önemlidir: Biri Libyah $eyhAhmed Sunusi,öbürii Irakh Seyh-ülMegayih (geyhlergeyhi) Acemi veya Uceymi Sa-

dun Papa...

SeyhAhmed Sunusi

Libyah Ahmed Sunusi' Sunusiye adh tarikatm geyhidir. Sunusiye ta-rikatmi 1837 yilmda Libyah "Büyük Sunusi" Muhammed bin Ali Sunusikurdu. Batih güçlerin istilasma kargi çiluyor, aktivizmi ve sufisizmi va-

az ediyordu. Cezayir'den Misir'a kadar etkili oldu, esasen Libya ve Su-dan'da köklegti. 1911'de Îtalya'nm Libya'yi iggali üzerine Osmanh bay-ragi altmda savagtilar. Cezayir ve Sahra'da Fransizlara kargi direniginörgütlenmesinde etkili oldular. M1sir'da Îngilizlerle savagtilar. Italyan-larla savagirken Ankara'dan silah yardmu istediler. Sunusiler Libya'datametiklari Enver Papa vasitasiyla Tegkilat-1Mahsusa'da görev ald11ar.

Libyah meghur milli kahraman ÖmerMuhtar da Sunusi tarikatmamensuptu ve Libya savagmda Mustafa Kemal'le tampungt1. Mustafa Ke-mal, SeyhAhmed Sunusi'yi de Trablusgarp savaymdan itibaren yakm-

dan tanlyor.Sunusiler Birinci Dünya Savagi sirasmda.Osmanli'nm ilan ettigi "ci-

had"a canla bagla katild11ar. SeyhAhmed Sunusi Islam dünyasmda bü-

* "Muminler kardestir" aniaminda. Kuran ayetl.** Kavl-i celil: Kur'an ayeti, yüce söz.

*** Nezd-i Bâri ve Peygamberi: Allah'in ve Paygamber'innezdinde.

I 16. Mustafa Keskin, a.g.e., sf. 91-92, Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 12, sf. 327.

I 17. Zeki Sanhan,a.g.e., II, sf. 349.

* Senusi, 50nusi gibi okunuglari da vardir. -

I

192

yük bir itibar kazandi. CelaLBayar 1966'da yazdigt hatiralarmda ondan"Ahmet ibni Seyyid Muhammed SerifSunusi Hazretleri" diyerek sayg1ve takdirle-bahseder. O kadar itibarhdir ki, Bayar'm yazdigi gibi, Vahi-deddin tahta geçtiginde yeni padigaha kihç kugatmasi için Tegkilat-iMahsusa tarafmdan denizalti ile Istanbul'a getirildi. Ülkesinedömne-den Mondros Mütarekesi imzalandi. Ingilizlerin eline geçmemesi içinBursa'da kendisine ikametgâh tahsis edildi.

Zaten Vahideddin de lttihatçilar'a ve onlarm Ingiltere'ye karg1 yürüt-tügü Panislamizm siyasetine yakm gördügü SeyhSunusi'den hoglannu-yor, Ittihatç11ar'm kendisinin yerine onu halife yapacaklarmdan kugku-lamyordu. Aynca Seyh,ingiliz kargit1ydi.118

$eyhAhmet Sunusi Bursa'da bulundugu sirada, Ege'de Yunan iggali-ne kargi milliyetçilerin düzenledigi toplantilara ve protesto mitinglerekatilarak destek veriyor.119 Bursa'daki ikametinin beginci aymda, Mart1920'de oradaki 56. Tümen Kumandam Albay Bekir Sami Bey'e bagvu-rarak Milli Hareket'in kendigine vereceni her hizmeti kabule hazir ol-dugunu bildirdi. Albay Bekir Sami (Günsav) Bey Milli Mücadele'nin ör-gütlenmesindeki ilk isimlerden biridir, Mustafa Kemal'in emrindedir.

Bekir Sami Bey Ankara'daki Mustafa Kemal Pa.ya'ya çektigi 21 Mart1920 günlü gifreli telgrafta göyle yaziyor: "Halen Bursa'da oturmaktaolan eyh Sunusi Hazretleri'ni.n yaveri Binbagi Salih Bey bana gelerekIslam ordusunun gösterecegi faaliyetten fayda umuluyorsa, SeyhHaz-retleri'nin her türlü hizmeti kabule hazir olduklanm bildirmigtir... Key-flyeti zât-i âlilerine arz edecegimi bildirdim..."

Tabii Îstanbul'dan kopacak olan Seyh'inve maiyetinin masraflarmmda kargilanmas1 gerekecektir, Bekir Sarni Bey bunu da bildiriyor 120

Mustafa Kemal hemen ertesi gün cevap yaz1yor:

$eyh Sunusi Hazretleri'nin milli mücahedelere.yardim hususunda

gösterdikleri hissiyata gükran arz eyleriz. Hilafet makamuun fiilen iggalifaciasi kargismda SeyhHazretleri'nin duyduklan infial hissinin Islamålemine tebligi pek ziyade lazun ve faydah olacakte. Bu konuda icapeden görityümüzü aynca arz edecegiz.

$eyhHazretleri'nin Ankara'da bulunmalanm arz ederiz...

Mustafa Kemal Pa.ya, Seyhve maiyetimn ikamet, ia.Seve yol masrafla-rmm kargilanmasi konusunda, kaç kigi olduklanm ve kaç lira gerekece-ginisoruyor. Paga'nm telgrafi "SeyhHazretleri'ne hepimizin özel ihtiram-

I 18. Mustafa Oral, "SeyhSunusi'nin Kemallst Misyonu", Toplumsal Tarih, Agustos,2005, sayi 140, Tarih Vakfi, sf. 69.

119. Celai Bayar, Ben de Yardtm, cilt 2, sf. 490.

120. Muhittin Ünal,Miralay Sami Günsav'in Kurtulug Savagi Amlarr, Cem Yaytnevi,Istanbul,1994, sf. 320.

193

larnu (hürmetlerini)teblig ediniz, efendim." cümlesiyle sona eriyor.121

Mustafa Kemal 14 Nisan'da Albay Bekir Sami'ye bir telgraf daha çe-kerek, Seyh'inAnkara'ya yerlegmesi için gereken hazirhklara bagladik-larm1 bildiriyor ve bir talimat veriyor:

Ñak1iteblig edilinceye kadar özel olarak fyi muamele edilmesi ve re-fahmm temin olunmasi ve bir surette Istanbul'a gitmesine mahal b1ralol-

amasmi rica ederiz.122

8 Temmuz'da Bursa'nm Yunanhlar tarafmdan iggali üzerine oradan

ayrilan Sunusi 17 Temmuz'da Konya'ya yerlegiyor.Mustafa Kemal'in daveti üzerine 15 Kasim 1920'de Ankara'ya geliyor.25 Kasun'da TBMM Reisi Mustafa Kemal Papa, Seyhonuruna Mec-

lis'te bir yemek veriyor. Seyhburada Arapça bir konugma yapiyor:

Islamiyet'in yok olmasmm muhakkak görülecegi bir ha1în meydana ç1k-

mas1 üzerine Müslümanlarm ümitleri kesildigi bir sirada Mustafa KemalPa.ya Hazretleri arkadaglanyla beraber din ugruna savagmaya baglad11ar.Ve sia de beraber savagtmiz. Cihad ettiniz. Bu hizmet bütün Islamâlemi-

nin devamma, Islam âleminin kurtuluguna ait mukaddes bir vazifedir...

Sunusi sözlerinin devammda cihadm Íslamiönemini anlatlyor, ken-

disini davetinden dolay1 Reis Papa Hazretleri'ne tegekkür ediyor, "da-

ima ve her surette hizmete hazirim" diyor.E

Mustafa Kemal Papa cevabî konugmasmda Sunusilerin 1911'de Lib-ya'da Îtalyanlara karg1 direnigini anlatiyor, onlan "vatansever bir Islamkitlesi" olarak niteliyor, Sunusi tarikatmdan da övgüyle babsediyor:

Sunusi tegkilati... diger tarikler gibi sadece bir tarikat degildi. Bu tari-kat insanhgi, Îslamiyet'insaadeti yolunda yürümeye yönelik esash bir

tegkilattir... Bu gece huzurlanyla mügerref oldugumuz zat, islam âlemin-

de büyük bir esasa dayanan mukaddes bir tegkilatm ba.ymda bulunan yü-

ce bir zattir... Benim ve arkadaylarumzm gäzlerimizle gördügümüz gibi,

Sunusiler Afrika'da insaniyet ve medeniyet ve hayatta inzibat hususunda

öncü olmuglardir...

121. Atatürk'ün Butün Eseri, cilt 7, sf. 171. (Bekir Sarni Günsav'm Amlari'ni ya-yinlayan Muhittin Ünal,metni sadelegtirme ugruna, Mustafa Kernal'in cevabi yazisindakivurgulari silmig ve onun ikinci cumlesini gu hate getirmigtir:"Hilafet'in iggaline duydugutepkinin Islamâlemine duyurulmasinda fayda vardir." Hillbuki Mustafa K,emal Papa bunun"pek ziyade lazim ve faydali" oldugunu yaziyordu. Asd metindeki "Seyhhazretlerine hepi-mizin özei ihtiramlarini teblig ediniz" cumlesini de "$eyh-hazretierine saygilarimizi iletin"

diye sadelagtirmig! (sf.32 I)

122. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 7, sf. 292.

123. Celal Bayar, a.g.e., sf. 490-491.

194

Ahmet Sunusi'nin Birinci Dünya Sava.91sirasmdaki mücadele ve hiz-metlerinden övgüyle bahseden Mustafa Kemal, Bursa'dan itibarenSeyh'inMilli Mücadele'de yer alarak "memleketin, dinin gerefini teminiçin bizimle beraber" çahêtršuu anlatiyor. Bugün dünyada uyamp ve te-yakkuz halinde bulanan Îslam kitlelerinin "ulviyet

ve faziletleriyle siv-rilmig insanlarm yol göstermelerine muhtaç" oldugunu belirtiyor,"SeyhSunnsi Hazretleri o yühsek ve kudsi simalarm birincilerinden"diyor ve konugmasuu göyle tamamhyor

Dolayisiyla bundan sonra kendilerinin Islam âlemine yapacaklan hiz-metler, gimdiye kadar olan hizmetlerini taç1andiracaktir. Ve bu sayedeTürkiye devletinin, bütün Islam cihammn dayanak metkezi olan Türkiyedevletinin de saglamlagtmlmasma hizmet ettnig olacaklardir Seyyid Ah-

med.SerîfSunusi Hazretlerinin gelecektekihiametlerine gimdiden gerekgahsun ve gerek TBMM namma tegekkür arz dylerim.124

Mustafa Kemal'in bu konugmas1Hdkimiyet-i Milliye'de yaymlamyor.

SeyhSunusi'ye görev

Mustafa Kemal'in $eyhSunusi'ye verecegi görevleri üç ba.phk altm-da incelemek mümkün: Evvela, Türkiye içinde, padigaha karç1 MilliMücadele'yi manen güçlendirmek ve özellikle Güneydogu'da Mißi Mü-cadele'ye katdmu daha aktif hale getirmek için SeyhSunusi'den istifa-de ediyor.

Ikincisi, Îslam dünyasmdaki antiemperyalist hareketleri Ankara'nmetkisi altma almak için Seyh'tenyararlamyor...

Üçüncüsü,Arap dünyasmda, öncelikle de Irak ve Suriye'de Hilafetpropagandasi ile Milli Mücadele lehine, Ingiltere ve Fransa aleyhinehareketleri SeyhSunusi vasitastyla teqvik ediyor.

Türkiye içinde Seyh Sunusi: Istanbul'daki Amerikan temsilcisitarafmdan kaleme alman 26 Ocak 1922 tarihli raporda, muhtemel birKürt ayaklanmasm1önlemek için SeyhSunusi'nin Kürtlerin yogun ola-rak oturdugu bölgeye gönderildigi belirtiliyor. Amerikan raporun a

[24. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 10, sf. I l7-I 19; Celal Bayar, a.g.e., cilt 2, sf. 49|-494.

* Hâkimiyet-i Milliye, 27 Kasim 1920; Atatürk'un Bütün Eserleri, cilt FO,sf. I 17.Mustafa Kemal'in SeyhSunusi'ye hitaben yaptigi bu konugma liginç bir gekilde resmî yayin-larda, mesela inkilapTarihi Enstitüsü'nün derledigi "Atatürk'ün Söylev ve DemeçIe-ri"nde yer almamrgtir. likdefa Sadi Borak tarafmdan Atatürk'ün Resmi Yaymlara Gir-memig Söyfev, Demeç, Yazigma ve Söylegileri adli kitapta Halkevleri Atatürk Ensti-tûsu larafandan l980 yllinda yayinlanmigtir. Hâkimiyet-i Milliye ya da diger gazeteler gibiaçik kaynaklarda yer aldigi halde "resmî yayinlar"da ilginç bir gekilde "görülmeyen" Ata-türk'e ait konugma ve yazigmalar yeri geldiginde kitabimizda belirtilecektir.

195

bunun etkili olmadigi ve Kürtlerin Sunusi'yi tutukladiál yazihyorsa dabuna dair hiçbir belge yoktur. Mustafa Oral, bu "tutuklama" lafmm

Seyh'ietkisizlegtirmek için Îngiliz istihbarat servisinin yaptigi bir "kar-

gi propaganda" olduguru yazlyor. ÇünküSeyhöyle bìr kutsal kipilikolarak gärülüyordu ki, bölgede, mesela Antep'te "SeyhSunusi Hazret-leri'nin geçtigi toprag1 dügman istila etmezmig" gibi söylentiler biledo aglyordu.125

u noktada bir "rüya" olaymdan bahsetmek gerekir. O zaman An-

tep'te ilkokul ögrencisi olan Cahit Tanyol, Din Dersi Muallimi HafizHalil Efendi'nin çocuklarun okul bahçesinde toplayarak yaptagi konug-

may1 anlatlyor· SeyhSunusi rüyasmda Peygamberimizi görüyor, elini

öpmek istiyor, d sol elini uzatlyor. "Neden Ya Resulullah" diye soruncaPeygamberimiz gu cevab1veriyor:

"Sag elimi Ankara'da Mustafa Kemal'e uzattun!"

Bunu anlatirken Hafiz Halil Efendi'nin götlerinden yaëlar bogamyor.Rüyayl camide de anlattyor, cemaatten heyecanlanan bir ses haylanyor

"Ey ahali! Mustafa Kemal mu affer olacak. Peygamber Efendimizinsag eli onun elindedir. Buna iman edin."

Tanyol, bu olaym "o günün toplum psikolojisi balammdan paha bi-çihnez bir laymeti oldugunu" yazlyor.126

SeyhSunusi'nin ilginç rüyalan vard1r. Zaferin kazamlacagmi rüya-smda görmüg ve Mustafa Kemal'e bunun "mgjdesini" vermigtir. Musta-fa Kemal tarafmdan Diyarbalor'a gönderilen Sunusi, Inönü'de zafer ka-zamldigt haberi üzerine 14 Nisan 1921 günü Paga'ya kutlama telgraf1çekiyor, "hususi ubudiyet ve hürmetlerini" sunuyor,

"biz bir tek kigi gi-biyiz" diyor, bir rüyasun hatirlatiyor:

iDügmanm maglup olup hezimete ugradigim evvelee rüyamda górmüg,

bunun müjdesini zat-1 devletlerine arz etmigtim. Cenâb-1Hakk'a hamd vegükür olsun ki bu rüya aynen gerçeklegti... Sevincimden secde-i gükranakapandun...

Seyh,zafer için gece gündüz dua ettigini, "iki gün sonra ashab-1 ki-

ram ve evliya-yi izam' hazretlerinin türbelerini ziyaret ederek" duaedecegini de belirtlyor 12

Ankara'da Mustafa Kemal'in en yalonmdaki isimlerden biri olan Ha-lide Edip qunlan yazlyor:

125. MustafaOral, aym makale, sf. 72.

126. Prof. Cahit Tanyol, Atatürk ve Halkçutik, I; Bankasi Yayinlari,1984, sf. 136-137;Mustafa Oral, ay.y.

* Ashab-i K1ram:Hz. Peygamber'in yakinarkadqlari; Evliya-yiizam: Buyuk evliyalar.

127. Mustafa Oral, ayni makale, sf. 74:

196

(Odasmda) Mustafa Kemal meggul görünüyordu. ÖnündeÎslamtanhi-nin ilk sayfalari, yani demokrasiye en yalon olan yirmi dört ylh kaplayanhölümü okuyordu. Emevi hükümetinin kudretli nüfuzunu tetkik ederken,belki Ankara'daki din unsurlarmi nasil elde edecegini dügünüyordu,

O günler 1920 yazmm ortalanna rastlar. Karargâhta adeta bir manas-tir hayatrun kenara çekilmigligini yagiyorduk...

Mustafa Kemal Papa bu ilk aylarda, hatta daha sonralan, kritik aclar-da, kendisiyle çatstigim zaman, hep dürüst, hep içkiye karg1nefsine hâ-kimdi. Îçkiye dügkünlügü söylendigi halde agzma bir damla alkol alma-magti. Aym zamanda hiçbir geye körü körüne inanmazdi. Herhangi bir ül-küye tamamen baglanmig olanlan kullanmay1 bilirdi.

Bundan bagka da samimi olmayan gösterigler veya inançlarla alay et-mesini bilirdi...

Kehanete, bilhassa rüyaya çok inamrdi. Yazt,hanesinin (masasmm)ar-kasmda, bilmem hangi bir hoca veya kâhin tarafmdan yazilrug, yegil ze-min üzerinde, Arapça acayip yazilar vardi. Her sabah çevresindekilere ogece rüya görüp görmediklerini sorard1. Kurnazlar da tabii onun bagan-

sim belirten rüyalar anlatirlardi.128

$eyhSunusi'nin rüyalarmda ve davramplarmda samimi oldugu güp-hesizdir. Mustafa Kemal'in o sirada böyle rüyalara inandigmi bildigiiçin rüyalaruu ona anlattigru dügünebiliriz.

Mustafa Kemal, Sunusi'yi "genel vaiz" olarak görevlendiriyor, özel-likle Güneydogu'da çegitli illerde camilerde vaazlar vererek, hutbelerokuyarak hallo Milli Mücadele'ye tegvik ediyor. Her gittigi yerde be-yazlara sarmmig olarak Libyah loyafeti içinde, ruhani havasiyla verdi-

givaaz ve hutbeler çok etkili oluyor. Güçlü agiret reislerini mücadele-

ye kat11maya ikna eden Sunusi onlarm da katilumyla Urfa'da bir kong-re düzenliyor.129

Sunusi Diyarbakir'a gittiginde büyük ilgiyle kargilamyor, Hâkimi-yet-i Milliye ve Anadotu'da Yeni Gün gazeteleri bu büyük karg11a-mayi haber olarak yaymhyor, Diyarbalarhlann büyük ilgisinden sonderece memnun .olan Seyh,Mustafa Kemal'e telgrafla tegekkür edi-yorDIi

arbakir'da bir süre kalan Seyh,Mustafa Kemal'in ramazan bayr -

muu kutlamak için tebrik gönderiyor. Mustafa Kemal de 12 Haziran1921'de Diyarbalar'daki Sunusi'nin bayram1m telgrafla kutluyor, "Îs-lam'm kurtuluqu gayesine yönelik olan mevcut mücahedenin muvaffa-kiyeti için dualarmizi niyaz ederim" diyor. Seyh'ingönderdigi tebrikin

I28. Halide Edip Adivar, a.g.e., sf I3 I- I32.

129. A. Nacip Günaydin, "Milli Mücadele'de SeyhSenusi'nin Sivas'taki Ittihad-iislamKong-resi ve Ulucami'deki Hutbesi", Tarih Ye Dügünce, Aralik 2003, Ocak 2004, sayi 45.

130. Zeki Sarihan, a.g.e., Ill, sf. 245-52|.

197

Meclis'te okunacagim da belirtiyor. Mustafa Kemal'in bu telgrafi Hâki-

miyet-i Milliye'de yaymlamyor 131

Konya, Sivas ve Diyarbakir'dan bagka Mardin'e ve Elcezire (Musul)cephesine kadar uzanan geziler yapan Seyhher gittigi yerden Mustafa

Kemal'e telgraf çekerek "halka gerekli dinî ögütleri verdigini" bildiri-

yor. Seyh'inhalka verdigi dinî ögüt, Milli Hareket'in bir cihad oldugu,

lamiyet'in kurtaricisi olan ordumuzu" desteklemenin herkese "farz"

ugudur.132iz istihbarati, Sunusi'yi Mardin'e Mustafa Kemal'in gönderdigini,

amacmm"düzensizlik ve rahatsizhk yaratmak" oldugunu, yani Mardin

havalisinde iggale kargi direnigi tegvik etmek için gönderildigini yaz1-yor.133 Gerçekten, bagka bir ingiliz istihbarat raporuna göre, SeyhSu-

nusi Mardin'de camide vaaz vermig ve Sultan'm Mustafa Kemal'le aym

çizgide oldugunu, ama farkh görünmek zorunda kaldigim söylemigtir.

Seyh'egöre Sultan, Yunan iggaline karç1 cihad yap11masi için özel ha-

ber de göndermigti!I34

Sunusi, Konya isyamnm bastirilmasmda da yap1ci rol oynnyor, bo isya-

mn "Îslamdügmanlarmm igi oldugunu" belirten açildamalar yaplyor, is-yanc11arm Alaattin Tepesi'ni savunan askerleri birakmalarnu saghyor.135

Îslam dünyasinda Ankara etkisi: Mustafa Kemal'in Türkiye'yi Îs-lam uyamymm merkezi olarak dünyaya göstermek için $unusi'yi gö-revlendirdigi iki proje vardir Sivas'ta 18 Subat 1921 günü Cami-i Ke-

bir'de toplanan "Panislamik nitelikte" Büyük Islam Kongresi'ne SeyhSunusi'nin bagkanhk etmesi... Ikincisi, An.kara'da yine Sunusi bagkanh-

gmdabüyük bir Îslam Kongresi toplanmas1.1¾

Sivas'ta toplanan "Îttihad-11slamKonferanst" ya da kongresine sade-

ce Sünniler degil, aym zamanda Kerbela'nm Siiemîri ile Zeydiye mez-hebine mensup Yemen hükümdan Imam Yahya gibi liderler de katih-

yor. Konferans bagkanhimi yapan Sunusi bir de Ulu Cami'de hutbe

okuyor. Hutbe metni Ankara'da Egref Edip tarafmdan çikanlan Sebi-

lürrepd dergîsinin 31 Mert 1921 tarihli sayismda yaymlamyor

Sunusi hutbesinde Milli Mücadele'yi, "cihad" olarak niteliyor,

"Müslüman, eenebi tahakkümü altmda yagayamaz, esaret altma gire-

mez, ecuebi hilelerine kap1Imaym12, yaldizh sözlerine inanmaylmz"

diye konuquyor:I

131. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt I I, sf.202.

132. Doç. Dr. Nurettin GU1mez, a.g.e., sf. 642-643.

133. BilalSimgir,ÍngilizBelgelerinde Atatürk, clit 2, sf. 479.

I34. BilalSimgir,a.g.e., ci1t3, sf. 6 I5.

135. Bilal§imgir,a.g.e., sf. 643, Zeki Sarihan, , a.g.e., III,sf. 233.

I36. Mustafa Oral, aym makale, sf. 70.

137. A. Necip Gunaydin, aym makale.

198

Ey Anadolu'nun kahraman Islam mücahidleri! Siz olmasaydimz bina-1Îslamyikihrdi. Siz bugün Kuran'1 yagatlyorsunuz, her tarafmizi dügmansarmigken hiçbir geyden y11mayarak gaza meydanlarmda can veriyor, Îs-Jam'I müdafaa ediyorsunuz. Bu ne büyük gereftir!

Siz yalmz degilsiniz. Yüzlerce milyon Müslüman gözlerini size dikmig-tir. Sizin dügmana gögüs gererek metanet göstermeniz bütün Îslamâle-minde bir uyamq yaratttugtr. Her tarafta Müslüman milletler kmuldlyor,istiklâllerini müdafaa ediyor, üzerlerindeki zulüm ve küfür kâbusunu at-maya çahglyorlar..

Siz islam'm gözbebegisiniz, siz Allah'm tevfikine mazhar bir milletsi-niz. Muhakkak galibiyet Îslam'mdir,fetih ve zafer yalandir...

Aman kardeglerim! Sabar ve sebatta devam ediniz, salon aramza ihti-laf dügmesin...138

Sunusi hutbesinde Kuran'dan ayetler okuyarak sözlerini destekliyor.Sivas'ta Sunusi bagkanhimda toplanan Islam Kongresi iç politikada

fazla yanlulannuyor, ama Îngilizistihbaratmm dikkatini çeklyor. Istih-barat, Sunusi'nin "adun adun Anadolu'yu dolayttimi" Londra'ya raporediyor. Ingilizlerien çok kayg11andiran Sunusi'nin etkisinin Irak, Suriyeve Hicaz'a kadar uzanmasi ihtimalidir. Fakat SerifHüseyin'in buna en-gel olacagru dügünerek teselli buluyorlar 139

Ankara'da yap11mas1 dügünülen Îslam Kongresi daha siyasi nitelikte-dir. O dönemde Îslam "$ark Devletleri Ittifalo, Dogu Milletleri Birligi,Cemaatü'l Islam" ve "Islam Milletleri Federasyonu" gibi fikirler yaygm-dir. Ankara'da bir Îslam Kongresi'nin toplanmasuu 11 Mart 1921'de Eq-ref Edip'in çikardigi, Mehmed Âkif'inyaz1 ve piirler yazdigi Sebilfirre-pad dergisi ortaya atlyor, Mustafa Kemal'in Hâkimiyet-i Milliye gaze-tesi aym makaleyi tekrar basarak destek veriyor. Mustafa Kemal'in tali-mattyla Ser'iyeVekili Mustafa Fehmi (Gerçeker), Meclis Bagkâtibi Re-cep (Peker), yazar Eyref Edip ve gair Mehmed Âkif'tenolugan bir he-yet Îslam dünyasmm ileri gelenlerine gönderilmek üzere beyannameve davetiyeleri hazirhyor.

Ankara'da Islam Kongresi'ni düzenleyen yetkili heyet Mustafa Ke-mal'in bagkanhšmda su isimlerden kuruluyor: Din Îçleri Vekili Abd -

lah Azmi, SeyhSunusi, Acemi (Uceymi) Sadun Pa.ga, Diyarbalar Bölgsi Komutam Cevad Paga, Müdafaa Vekili Fevzi Papa, Afgan BüyükelçisiSultan Ahmed Han, Îran Büyükelçisi Mümtazüddevle, Bolgevik Azer-baycan Büyükelçisi ÎbrahimAbilov. Sunusi ile Acemi (Uceymi) ve Ce-vad Paça Ankara'da olmadig1için hazirhklara yazigmayla ve temsileile-riyle katihyorlar.

138. Sunusi'nin hutbesinin tam metni için bkz. A. Necip Ganaydin, aynr makale.I39. Bilal§imgir,a.g.e., cilt 3, sf. 279.

II

199

Birazdan görecegimiz Acemi Sadun Papa Birinci Dünya Savagl'ndaberi Osmanh için, gimdi Milli Mücadele için savagan Irakli bir Arap

geyhidir.Îslam Kongresi, evet ama nerede? Mustafa Kemal mutlaka Anka-

ra'da, olmazsa, Anadolu'da bir yerde yapilmasmi part koguyor. Îran veAfgamstan büyükelçileri kendi ülkelerinde yap11masim istlyor. Bundanbgka ordumuzun Eskigehir muharebesinde mailup olarak Sakar-ya'bm dogusuna çekilmesi çok sikmtih bir askerî vaziyet ortaya çikari-

yor ve Fas'tan Misir'a, Arabistan'a, Hindistan'a kadar Müslüman tem-silcilerin katilacagi Dünya Îslam Kongresi yap11am1yor.140

Ankara'da Islam Kongresi fikri Ingiltere'nin ve Bolgevik Rusya'nm

büyük ilgisini çekiyor. Îngiliz Îstihbarat Servisi Londra'ya "Ankara'da

Islam Kongresi müzakere edillyor" diye rapor gönderiyor. Raporda

Mustafa Kemal'in bagkanhimda bir komite kuruldugu ve bu komitede

yer alan SeyhSunusi, Abdullah Azmi gibi isimler eksiksiz olarak bildi-riliyor, kongrenin nerede yapilacagt konusunda gärüg birligi olmadigi

da belirtiliyor ve "Ankara'mn muhtemelen Avrupa'daki güphe ve rahat-

sizhš1 tirmandirmamak için kongreyi erteledigi" yaz1hyor.141

Ankara'daki.Bolgevik Rus Temsilcisi Upmal Angarski de 1 Ocak

1921'de Mustafa Kemal'le görügmesinde Islam Kongresi söylentilerini

soruyor. Mustafa Kemal "Panislamizm'i benimsemediklerini" anlatlyor.Panislamizm'i gerçekten benimsemedigi gibi, Bolgeviklerle yapmak is-tedigi ittifaka zarar vermemek için de bunu söylemesi lazimd1. Mustafa

Kemal, Upmal'a Arap ülkelerinde Ingíliz kargitt milliyetçi hareketleridestekledigini anlatlyor ve diyor ki·

Fas'tan, Cezayir'den ve diger Müslüman bölgelerden de mektuplar ah-

yorum. Bu mektuplardabana ilkbaharda Ankara'da genel bir Müslüman-lar kongresi yapmay1 öneriyorlar. Enver bütün Islam ülkeleri örgütü

amaclyla çahqiyor. Bati emperyalizmiyle savag için böyle bir kongrenin

toplamnasi fikri bana dä olumlu geliyor.

Bolgevik Temsilcisi Upmal da bunu desteldediklerini söylüyor.142

Mustafa Kemal'in izledigi Hilafet ve Islam siyasetiyle Bolgevizm si-

yasetini nasil ustaca bagdagttrdignu görecegiz.O sirada Mustafa Kemal'in "Panislamik tahrikler yapmasmdan" en-

digeye kapilan ingilizlerbu çabgmalari titizlikle takip ediyor. 16 Kasim1920 tarih1i istihbarat raporunda "Panislamik konular" genig yer tutu-

yor, C;eyhSunusi gerefme Mustafa Kemal'in Meclis'te verdigi yemek an-

140. Prof. Metin Huiagü,"Milil MücadeleDönemi Türkiye IslamÜIkeleri Munasebetleri",

Ataturk Aragtirma Merkezi Dergisi, cilt XV, Kasim1999, sf. 901-930.

141. Bilal§imgir,a.g.e., cilt 4, sf. 354-365.

142. Mehmet Perinçek, a.g.e., sf. 259-260.

200

latil1yor, $eyh'inPanislamc1 bir lider oldugu vurgulamyor. Îngiliz istih-baratmm en çok dikkatmi çeken husus, Mustafa Kemal'in konugmasm-da "bugün

dünyada nyamp ve teyakkuz halinde bulanan Islam kitleleri-nin ulviyet ve faziletleriyle sivrilmig insanlarm yol göstermelerine muh-taç" oldugunu söylemesi ve Sunusi'yi bunu yapacak "birinci isimlerdenbiri" olarak zikretmesidir. Istihbarat Raporu, Seyh'inyapt1g1 losa ceva-bî konugmada "Türklerin harekete geçirdigi cihad"dan bahsetmesinive kendisini Islam birligine añadigim söylemesini de dikkate deger bu-luyor. Rapor, SeyhSunusi'nin müstakbel halife aday1 olarak da Anka-ra'da admm geçtigini belirtiyor.143

Îngilizlerin büyüyen kaygis1, bagta Hindistan ve Ortadogu olmaküzere Müslüman sämürgelerde 1slamve Hilafet propagandasmm isyan-lara yol açmasidit Mustafa Kemal'in amaci da Irak ve Suriye ile Hi-caz'a kadar Arap dünyasmda Ingilizlereve Fransizlara kargi direnigleriharekete geçirmek, bunun için SeyhSunusi'den de faydalanmaktir.

Araplarda antiemperyalist Îslam: Mustafa Kemal'in $eyh'ikul-landigi üçüncü alan, Arap âleminde özellikle Irak ve Suriye'de Ingilizkary1t1 Îslami ve milliyetçi hareketleri ateglemektir. Mustafa Kemal,SeyhSunusi'ye Îslam ve bilhassa Arap ülkelerindeki dinî duygulan Îti-laf Devletleri'ne karvi ayaklandirmakla görevlendirmigtir.144

Mustafa Kemal'in 29 Kasim 1920'de Irak'taki "Necef Arap HükümetiHeyetine" yazdig1 mektup bu konuda tipik bir örnektir. "Din ve MilletMücahidi Alelazm Efendiler Hazretleri" hitablyla baylayan mektubun-da Kemal Papa, "uzak memleketlerindeki mümin kardeplerimizin" Kan-ber Efendi vasitastyla gönderdikleri mektupla gösterdikleri muhabbet-ten memnun oldugunu belirtiyor, "tam bir iman ve sevgi bagi" oldugu-nu söylüyor. Îñgiliz destekli Ermeni saldirilaruu Hakk'm yardmuylamaglup ettiklerini, Yunan hainlermi de ingallah yakmda maglup ede-ceklerini anlatlyor. Necef hükümetinin esirgemedigi gayret ve cesaretiçin tegekkür ediyor, SeyhSunusi'ye verdigi görevi belirtiyor:

Afrika mühim lutasmda milyonlarca manevi evladi olan kadri büyükSeyhAhmed SerîfSunusi Hazretleri de Elcezire'nin (Musul) güne edogru hareket etmiglerdir. Muhterem mücahit Acemi (Uceymi) Papa m

'-

cahede harekâtml baglatmak üzere (Kuzey Irak'ta) Deyrezor (Kerkük)taraffarma gidiyor. Irakh din kardeglerimizin ulvi maksatlarma nail ol-malan için elden geleni hiçbir vakit sakmmayacagmuzdan lcatiyen eminolunuz.

143. Bilal Simgir,a.g.e., cilt 2, sf. 5 l4. (Mustafa Kemal o agamada $eyhSunusi'yi ileridehalife yapmayL dü§ünmag olabilir. Henüz Hilafet'i kaldirabileceginden o sirada emin ala-mazdi. Käkla Osmanliailesinden Hilafet'i alip, kendisine ve Milli Hareket'e muhakkak sa-dik olan ve Türkiye'de kökleri ve gelenekleri bulunmayan Sunusi'yi "müstakbel halife" ola-rak dugünmüg olmasi mümkündür. Bazi Ittihatçilarda bunu dügünmügtu zaten. T. A.)144. Salahi Sonyer, Tûrk Kurtulug Savagr ve Drg Politika, cilt I, sf. 188-189.

iI

201

Mustafa Kemal'in mektubu direnig ruhu telkiniyle, Allah'tan yardundilegiyle ve

"azizve muhterem din kardegim" hitab1yla sona eriyor.145

SeyhSunusi, Milli Mücadele'ye ve Mustafa Kemal'e samimiyetle

inammy bir Panislamist'tir. Yunus Nadi'nin gazetesinde yaymlanan gusözletinin hem içeride hem d2garida Kemalist harekete büyük bir ma-nevi destek oldugu güphesizdir:

Anadolu'nun dügmanlara kargi aldigi tavir, Îslamiyet'inruhuna tama-men uygun ger'i bir harekettir. Buna yardim ve onu koruma her Müslü-

man için farz-i ayudir. Îslamiyet'in kahraman evladi olan Türklerin özel-likle qu son zamanda yaptiklari görev, Türkiye'nin batimsizhèmdan çok,bütün Îslam dünyasmm kurtuluguna yönelik oldugundan, Peygamberi-mizin ruhunu gâd ettiginden eminim... Allah, Îslam'mbüyük kahramamGazi Mustafa Kemal Papa Hazretleri'ni, kendisine yardunc1 olan müca-hitleri, milleti ve memleketi ugruna can ve mallarim feda eden bu kahra-

man milleti sonsuza kadar sürekli kilsm...*

Sava.9 sirasmda Araplara Osmanh'ya kargi bagimsizhk vaat etmigolan Îngilizlerin sömürgeci niyeti artik daha iyi anlagilnugtir... Îngilizdestegiyle Osmanh'ya isyan eden SerifHüseyin büyük itibar kaybedi-

yor, Mustafa Kemal'e sempati giderek yayihyor. Geligen Îslami ve milli-yetçi hareketleri Mustafa Xemal destekliyor, onlardan destek ahyor.Stratejik olarak Türkiye açismdan Fransizlarm elindeki Suriye ile Ingi-lizlerin elindeki Irak ve Musul'daki geligmeler özellikle önemlidir. Yu-

nus Nadi'nin Anadolu'da Yeni Gün gazetesi 31 Mayis 1921 günlü say1-smda "Türk-Arap ittifala meydana gelebilecegikorkusu Ingiltere'yi sar-mig ve bunu Ingilizcasusu Mustafa Sagir de yargilanmasi sirasmda iti-raf etmigtir" diye yazlyol Gazete SeyhSunusi'nin bu yöndekt faaliyet-lerim engellemek için Îngiltere'nin ajanlar kullandigim yaz1yor.147

$imdiMustafa Kemal Paga'nm Arap dünyasmda yürüttügü -Islamcive milliyetçi mitasyonaÙirazdaha yakmdan bakahm.

Uceymi Papa ve Arap dünyas1

Uceymi (veyaAcemi) Sadun Pa.ya Birinci Cihan Harbi'nde Basra ya-kmlarmdaki Quaybe'de12-14 Nisan 1915'te ÿap11ankanh çarpigmadaOsmanh kuvvetlerine yaptig1 kahramanca destekle büyük bir ün ve

takdir kazannugtir. Askerî ve siyasi tarihimizin büyük isimlerinden ge-hit Albay Süleyman Askeri Bey'in, ordumuzun çekilmek zorunda kal-

145. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 10, sf. 122.123.

I46. Nurettin Gülmez, a.g.e., sf. 644.

147. Nuretän Guimez,a.g.e., sf. 645.

202

masi üzerine bunu onuruna yediremeyerek intihar ettigi $uaybesavagi,Irak cephesindeki muharebelerin en önemlilerinden biridir.148

Bu muharebede SeyhUceymi Sadun, SeyhMehdi el Halisî, oglu

$eyhMehmed ve yegeni $eyhMurtaza ile Kürt agiret reisi SeyhMah-mud Berzenci, agiret kuvvetleri olarak Osmanh safmda Ingilizlerekar-gi savagtilar. Uceymi Papa kumanda ettigi agiretiyle birlikte büyük birün kazandi. Kendisine Mirimiran rütbesi verildi. Agiretinin büyüklügüve dinî nüfuzuyla büyük bir güç sahibi olan Seyhülmeçayih(Seyhlergeyhi) Uceymi Sadun'u elde etmek ve hain SerifHüseyin tarafma geçir-mek íçin Ingilizlerin çok cazip para, arazi ve mevki tekliflerini redde-den Uceymi Papa sonuna kadar Osmanh'ya sadik kaldi. Osmanh ordu-

su çekildikten sonra da Ingilizlere kargi direnigini sürdürdü. Türkiyetarafma geçerek Cizre'ye yerlegmek istedi, Bunun Mustafa Kemal'igüçlendirecegini gören Ingilizleraskerî güç kuHanarak engellemek is-tedilerse de bagaramadilar la

Uceymi Paga'yi Birinci Dünya Savagi'ndan taniyan Mustafa Kemal,Samsun'a çiktiktan bir ay sonra, 15 Haziran'da SeyhülmeçayihUceymiPaga'ya bir mektup yazlyor, "Diyarbekir'e geldiginiz müjdesini aldun"diyor, onan Birinci Dünya Savay1'ndaki mertligini ve Mukaddes HilafetMakanu'na dmî duygularla baghhgim bildigini belirtlyor. Bütün Islamdünyasmm gözbebegi olan Türk ve Arap milletlerinin dagmikhgi yü-zünden ikisinin de zaafa ugramasmm Muhammed Ümmeti'nezararverdišini anlattyor. El ele vererek Muhammed Ümmeti'ninhürriyet vebagimsizhgi ugruna mücadele etmenin "farz-1 ayn" yani herkes üzerinedinî bir ödev oldu¾u yaz1yor

... Mukaddes Hilafet makann etrafmda toplanarak kâfirlerin esaretin-den yakamizi kurtarmaya yänelik mücadelemizde asil kipiliginizle bera-ber oldugumu azz ederim. Bu konudaki yüce görüglerinizin 13. Kolorduvasitas1yla bildirilmesi suretiyle fikir ahyveriginde bulunmay1 soyla gö-rüglerinize birakarak samimiyetimi takdim ederim.

Îmza:ÜçüncüKolordu Müfettigi Mustafa Kemal.1so

Uceymi Sadun Pa.ya 22 Haziran'da çölü aparak Diyarbalor'a geliyoErzurum'da bulunan Mustafa Kemal, Erzurum valisine Uceymi Pa-ga'nm "Irakhlarm gerçek inançlarun insanhk ve medeniyet âlemine du-yurmak için" geldigini anlatlyor.151

148. Bkz. Fahri Belen, 20'nci Yüzyalda Osmanli Devletl, Remzi Kitabevi, 1973, sf.240-241.

149. Dr. Qassam Kh, Al-jumaily, Doç. Dr. IzzetÖztoprak,Irak ve Kemalizm Hareke-ti, 1919-1923, Atatürk Aragtirma Merkeri, 1999, sf. 75-77.

150. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 2, sf. 378.

15 I. Zeki Sarihan, a.g.e., I, sf. 337.

203

Mustafa Kemal Sivas'tayken, Fransiz Binbagisi Labon, Mardin'deUceymi Papa ile bir görügmeyap1yor Bu görügmede Uceymi Papa mut-

laka Milli Mücadele'yi destekleyen aç1klamalarda bulunmuy olmahdir

ki, Heyet-i Temsiliye'nin 12 Ekim 1919 tarihli kararmda qu satirlanokuyoruz: "Fransiz Binbagisi Labon ile gerçeklegen mülakatmda milli

onur ve haysiyete uygun sözlerinden dolay1 Mardin'de mukim Irak Sey-h egayihi Acemi Paga'ya tegekkür olundu."

i Heyet-i Temsiliye karannda iki Arap geyhine daha tegekkürediliyor.152

Sivas Kongresi'nin ardmdan Amasya'da Mustafa Kemal, Istanbulhükümetinin temsilcisi Salih Papa ile "mülakat" yaptigmda, UceymiPaga'ya yardim yapilmasim gündeme getiriyor. Amasya Protokolle-ri'nin o sirada gizli tutulan bölümünün 1L maddesi gäyledir: "AcemiSadun Paqa ve maiyetinin uygun gekilde geçiminin temin edilme-si.»153

Heyet-i Temsiliye'nin 22 Ekim günlü kararmda, Uceymi Paga'nm ge-çiminin saglanmasuu Istanbul 11ükümeti taahhüt ettigine göre "gimdi-

lik" bunun neticesinin beklenmesi kayd1 vardir. Heyet-i Temsiliye'nin23 Kasim tarihli toplantismda Mustafa Kemal Paga, Uceymi'ye yardunkonusunda Sálih Paga'nm verdini sözü yerine getirmedigini säylüyor,Salih Paga'mn uyarilmasim istiyor.154

Burada Mustafa Kemal'in sadece Uceymi Paga'ya verdigi degeri de-

gil,onun bir konuyu nas11 ihmal etmeden sonuna kadar takip ettiginide görüyoruz.

14 Ocak 1920'de Hâkimiyet-i Milliye gazetesi Uceymi Paga'am ça-hgmalanm även bir yazi yaymhyor. Diyarbakir'dan Mardin'e gelenUceymi Papa burada ileri gelenler tarafmdan kargilamyor.

Genelkurmay'm yayinladigi Tiirk Îstïklal Harbi adh esere göre,Uceymi Paga'am Türkiye'ye geligindeki maksadi, Irak'm tanmmig kabi-leleriyle görügerek onlann Osmanh idatesine taraftar olduklanm bil-dirmek ve bir miktar asker ve para yardmu yap11dig1takdirde hüküme-te ve orduya faydah olmakti. Bu istegi kabul edilerek 20 Haziran1920'de Genelkurmay Bagkanhgfaca iki dag topu, iki makineli tüfek,kâfi derecede cephane, 600 büyük mavzer tüfeniyle 10 bin altm lira ve-riliyor ve aynca subaylar da gönderiliyor.

152. Bekir Sitki Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlari, sf. 18. (Metinde, "hamiyetkârane

ifadelerinden dolayi" tegekkür edildigi ifadesi yer allyor. Hamiyet kelimesi "milli

onur vehaysiyet" anlamina geldigi için, ben bu gekilde sadelegtirdim. Bkz. Ferit Devellioglu, Os-manlica-Türkçe Sözlük. TA)

153. Nutuk, sf. 166. (Metindeki "ikdar" kelimesi guçIendirme ve geçimini temin etmeanlamina gelir. Burada ikincl anlam daha uygun dagayor.)

154. Atatürk"ün Bütün Eserleri, cilt 5, sf. 253, 260, 306, Bekir SiikiBaykal. Heyet-iTemsiliye Kararlari, sf. 62.

204

Bunun üzerine Uceymi Paga, agiretler arasi anlaymazhklan gideri-yor, iggalci Fransizlara kargi çegitli baslanlar yap1yor, Ingilizve bilhas-sa Fransiz kuvvetlerinin ikmal yollarma baskmlar düzenleyerek de-vamh tacizlerde bulunuyor. Simdikihududumuzun 100 km kadar güne-yinde yap11an bu hareketler ba.ganyla sonuglamyor. Fakat Milli Hare-ket, Uceymi'ye daha büyük bir askerî birlikle destek veremedigindenbüyük sonuçlar almam1yor.1ss

Uceymi Paga'nm Musul ve Kerkük istikametindeki askerî eylemleri-ni kitabmuzm Lozan ve Musul bölümlerinde görecegiz. Simdilikgunubelirtelim: Milli Mücadele'de Irak-Suriye ve Irak-Türkiye smir bölgele-rinde yaganmig olan birçok Kuva-yi Milliyecireylemlerde Uceymi Sa-dun Papa'nm ismi geçiyor.156

Mustafa Kemal Paga'nm Necef'teki "Din ve Millet Mücahidi Ale-lazm Efendiler Hazretleri"ne yazdig1 mektupta gördügümüz gibi, Irak

ve Suriye'de Îngiliz ve Fransizlara kargi hareketleri tegvik etmek içinde Uceymi Paga'dan yararlamhyor. Bu gekilde Bagdat'taki Islam Par-tisi'nin Milli Mücadele'yi destekleyen bir tav1r almasmda Uceymi'ninrolü olmugtur.157

Milli Mücadele'de ülke içinde ve güney simn cívarmda hizmetleribulunan Uceymi, zaferden sonra Türkiye'ye yerlegti. Gazi Pa.ya kendisi-

ne Mardin'de arazi verdi. K1ziMübine, ogullan Îsa ve Abbas dünyayageldi. Kendi çocuklan çiftçilikle ugragirken, en yakm adamlarmdan Sü-leyde'nin çocuklarmm hepsini okuttu. Biri Hacettepe Üniversitesi'ndeOrtopedi profesörlügünden emekli Prof. Nâsir Özdemir,digeri Cumhu-riyet Savcisi SükrüÖzdemir,digeri de Ankara ÜníversitesiDil ve TarihProfesörü Hasan Özdemir'di.Onlar SeyhUceymi'nin Türkiye Cumhuri-yetiiçin okuttugu insanlarda.1ss

Irak ve Suriye'de Kemalist hareket

Mustafa Kemal, Irak ve Suriye'de Ingilizlere katpi beliren Islamci yada milliyetçi direniëleri tegvik ediyor, kit imkânlarla onlara az da olsaaskerî destek göndererek oralardaki ingiliz ve Fransiz kuvvetlerinibaglamak, Anadolu'daki iggal kuvvetlerine takviye göndermelerini ö -

lemek istiyor; stratejisi bu...Mustafa Kemal'in Irak'taki faaliyetleri organize eden Elcezire

Cephesi Kumandanhgi'na gönderdigi 20 Kasun 1920 tarihli telgrafgöyledir

155. Genelkurmay Bagkanlig,Türk isdklalHarbi, IVcllt, Güney Cephesi, sf. 17-18.

156. QassamKh. Al jumaily,a.g.e., sf. 77.

I57. Metin Hülagu, aym makale.

158. Burak Anuner, "Sadun Paga'nin Çocuklari",Ákgam, 23 Agustos 2004.

Ii

205

Mügterek dügmammiz ve dinimizin, istiklâlimizin haini olan Ingilizle-

re karg1Irak mücahitlerinin cesurca ve aslanca olan mücahedelerini hü-

kümetimiz büyük bir iftihar ve takdir ile takip etmektedir. Muhteremmücahitlere maddeten ve fiilen yardim etmek en baghca emelimiadir. Buyardumn baglangici olarak Cizre'den Musul tarafmdaki Barzan'a yakm-

da taarruza geçilecektir. Mügterek dügmamm1zi kovmaya baglang1ç ola-

rak yakmda daha genig ölçüde yardim vasitalarm1 hazirlamaktay1z. Do-

layis1yla Irak muhterem mücahitlerinin büyük bir azim ve giddetle müca-'hedelerine devam etmelerini rica ederim. Cenâb-i Hakk bütün Müslü-

manlara yardim ihsan buyursun.159

Mustafa Kemal'in bu stratejiyi yürütebilmesi için Irak ve Suriye'deOsmanli kökenli Arap aydmlan ve Osmanh ordusunda görev alm14

Arap subaylar adeta hazir bir potansiyeldir. Savapta banimsizlik va-adiyle Ingilizleridesteklemig olanlarda bile aldatilnughk duygusundankaynaklanan öfke Îngilizlere kargi hareketlere ve Türkiye'ye yeni birsempati dalgasma yol açrugt1r.

Arap dünyasmda Ingilizve Fransiz iggaline kargi çegitli örgütler, ce-miyetler, heyetler oluguyor. Bunlar Türkiye'deki Milli Mücadele'den et-kileniyorlar, ciddi sempati duyuyorlar. Mustafa Kemal bunlarla irtibatkuruyor.

Türk, Çerkezve Araplarm kurdugu Suriye-Filistin Kuva-yi Osma-niye Heyeti böyle bir örgüttür; ismi de çok dikkat çekici tabli: Suri-ye-Filistin Osmanh Kuvvetleri Heyetí... Bagmda Musul meselesinde

adim çok duyacagumz bir kahraman, Yarbay ÖzdemirBey bulunu-

yor; ÖzdemirBey aym zamanda Antep savunmasmm kahramanlärm-dan biridir. Türk ve Arap milliyetçilerinin böyle bir ortak davramgagirmesi Ortadogu'dakiJngilizve Fransiz siyasi memurlarmm uyku-

sunu kaçmyor. Bu korRuyla, Kahire'deki Îngiliz temsilcisi Albay Me-inertzhagen, Suriye, Filistin ve Irak'taki bagims1z grup ve partilerinbirlegerek Panislamist ve Türklerden yana bir siyaset izlemeye bay-ladigmi yaz1yor.160

Suriye-Filistin Kuva-yi Osmaniye Heyeti adh örgütle Mustafa Ke-mal'in irtibatt vardir. Mustafa Kemal Papa 15 Subat 1920'de Heyet'egönderdigi gizlí telgrafta Filistin, Suriye ve Türkiye'nin bir konfede-

rasyon halinde birlegmesi için yaptiklari teklifi kabul ettigini belirti-

yor. Türkiye'nin güneyini iggal etmig olan Fransizlara arkadan saldir-

malarim, Türklerle Araplar arasma girmig olan Fransiz ve Ermenikuvvetlerinin bertaraf edilmesini istiyor, Arap milliyetçi kuvvetleri-nin Hama, Halep, Lazkiye ve 1skenderun'da, onu takiben de Antep ve

Osmaniye'deki iggalci kuvvetlere kargi hareketlerine devam etmele-

159. Ätatürk'ün Bütün Eserieri, clit 10, sf. 108.

160. Skz. Salahi Sonyel,a.g.e., l, sf. 189 196.

206

rinin "pek mühim" oldugunu belirtiyor.161 .

Bundaki amacmm Antep-Adana hattmda Kuva-yi Milliye üzerindekiFrans12 baslosmi azaltmak, Fransizlart bu gekilde Arap milliyetçilerinearkadan vurdurarak Kuva-yiMilliye'nin igini kolaylagtirmak oldugu açik.

Arap ülkelerindeki diger bir örgüt Mustafa Kemal'in de Yürlitme Xu-rulu üyesi oldugu Muvahhidin Cemlyeti'dir. Cemiyet Sam,Halep, Hu-mus, Kahire, Hayfa, Bagdat, Necef ve Kuveyt gibi muhtelif yerlerdemerkezler olugturmugtur. Mustafa Kemal, Londra'daki Îslam Cemiyetiile irtibat halindedir, Hint Müslümanlarmm kurdugu cemiyetin Halep,Sam,1stanbul ve Münih'te gubeleri vardir. ÇegitliÎslam ülkelerindekidiger örgütlerin adlarmi verelim: Yakm Dogu Cemiyeti, Batum ÎslamCemiyeti, Îstikbal Cemiyeti, Halep Tegkilat-1Milliyesi, Misir Vahd Parti-si, Kahire Gänüllü Firkas1, Amman ÇerkezFirkasi gibi birçok kurulug-lar... Bu kuruluçIarm tamami Mustafa Kemal'in liderligindeki Milli Mü-cadele'ye büyük sempati duyuyor. Mustafa Kemal hem bu kuruluglar,hem din adamlari ve agiret reisleri vasitasiyla Fransa ve bilhassa Ingil-tere'ye kargi bir tür "ortak cephe" olugturuyor, Milli Mücadele'ye siyasidestek sagliyor. Mustafa Kemal'in Sakarya Zaferi'ni telgrafla (>ammüf-tüsüne bildirerek gehitler için mevlit ve dua okunmas1m istemesi tipikbir örnektir. Zafer m¾desini müftünün ilan etmesi üzerine Ç>am'dagen-likler yap1hyor, camilerde mevlit okutuluyor, Mustafa Kemal'e "Seyfü'lÎslam" (Islam'm kihc1) deniliyor ve Salaheddin Eyyubi ile birlikte res-medilmig posterleri dagitihyor. Îslam dünyasmm hemen her yerindeçegitli gazeteler Mustafa Kemal'in ve TBMM'nin bildirilerini yaymhyor,zaferlerini duyuruyor.162

Uceymi Paga'nm bilhassa etkili oldugù Irak'ta Arap milliyetçilerindenbir kismi ulemanm katlasiyla Îslamcinitelikte "Cemiyet-i Hilaliye" adiylaörgütleniyorlar ve ÎngilizlerinÇekilmesi için mücadele ediyorlar, tekrarOsmanh yönetiminin gelmesini istlyorlar, Ingilizlerekargi ayaklanmalardüzenliyorlar. "Siyaseten ve diyaneten" yani siyasi olarak da dinî olarakda Türklye'ye bagh olduklaom bildiren ve Ingilizlerekargi mücadele et-mek için askerî yardim isteyen bir dilekçeyi Ankara'ya gönderiyorlar. Di-lekçede çok say1da imzavar. Fakat Ankara'nm bu çapta askerî yardim ya-pacak gücü yok. Sadece, gördügümüz gibi, Uceymi Paga'ya bir mi

161. Kâzim Karabekir, istiklal Harbimir, sf. 444-446. (Kâzim Karabekir, Suriye'dekiHeyet'e gönderilen telgrafin Fransizlann eline gaçmesinin büyük ihtimal oldugunu, bununHeyet-i Temsiliye'ye zarar verecegini, ayrica Arap ulkelerininängörülen milli sinirlarin di-ginda oldugunu, oralarda bu tür faaliyetler yapmamak gerektigini söylüyor. Mustafa Kemalise Karabekir's gönderdigi 23 §ubattarihli yazida"Misak-i Milli'ninArap topraklanni digla-madigini" askerî durumun da bunu gerektirdigini söylüyor, Bkr., a.g.e., sf. 447-449.)

162. Bkr. Metin Hülag0, "Muvahhidin Cemiyet!", Ankara ÜniversitesiTürk inkilapTa-rihi Dergisi (Atayolu), Kasim 1993, yll 6, sayi 12; Metin Hülagu, "MilliMücadele DänemiTürkiye IslamÜlkeleriMünasebetleri", Atatürk Aragtarma Merkezi Dergisi, citt XV, Ka-sim l999, sf. 90|-938; Dr. Mustafa Biyildi,a.g.e., sf. 195-196.

207

yardnu edebiliyor. Öteyandan Kuzey Irak'ta Kerkük, Revanduz, Zebar,Akra ve Süleymaniye'de Ingilizlerekargi ayaklanmalar çilayor, silah yar-dimi yapamayan Mustafa Kemal bazi subaylari gönderiyor. Bu olaylar În-giltere'ye karg1 Türkiye'nin elini güçlendiriyortabii.163

Bu dönemde Yunus Nadi'nin Ankara'da çikan Anadotu'da Yeni Güngazetesi 31 Mayis 1921 günlü sayismda "Arap-Türk ittifalo meydana ge-lebilecegi korkusu Ingiltere'yi sarmigtir" diye yaz1yor 164

Mustafa Kemal Paga; Meclis'teki konugmasmda Irak ve Suriye'de ge-ligen hareketleri anlatlyor, Osmanh idatesinden "fevkalade gikâyetçi"

olduklarmi, Dünya Savagi'nda bagunsizhklarmi kazanmak için düg-

manla igbirlini yaptiklanm hatirlatiyor. Fakat gimdi Ingiliz ve Fransizidaresini gördükten sonra tekrar ' camia-i Osmaniye'ye kat11mak için"haber gönderiyorlar! Mustafa Kemal onlara kendi ülkelerinde kendi

kuvvetleriyle kendi bag1msizhklan için çahymalanm tavsiye ediyor.

Meclis'teki uzun konugmasmm devanu göyle:

Biz her geyden evvel bizim istiklâlimiz için çatglyoruz... Ondan sonrabirlegmemiz için bir engel kalmaz... Bizi imha etmeye çahgan dügmanlar

Suriye ve Irak'taki milli faallyetlerle, bize yänelttikleri kuvvetleri azalt-

maya mecbur olmuglardir. Ve bugün dahi görüntüsü ne olursa alsun ge-rek Irakhlarm, gerek Suriyelilerin, bu iki bölgedeki dindaylarmuzm ka]-

bi bizimle beraberdir. Eger bundan sonra geregi yapibrsa bunlardan aza-

mi istifade etmek mümkündür.165

Gerçekten"azami istifade"yi de gerçeklestiriyor

Hint Müslümanlan ve milliyetçileri oradan hlgiltere'yi s11agtmrken,Kemalist hareketle igbirligi yapan Irak'taki hareketler Ingilizleri, Suri-ye'deki hareketler burada Fransizlari tedirgin ediyor; Irak ve Suriye'de-ki askerlerini Türkiye'yè sevk edemiyorlar. Antep, Urfa, Marag ve Ada-na'mn kurtulugunda bunun önemi vardir. Türk ve Arap milliyetçileri-

nin Irak'ta yürüttügü ortak eylem, Musul'dan Kerkük ve Süleymani-ye'ye kadar nzamyor. Irak'ta "hükümet-i Osmaniye'den bagka hükümetkabul etmeyiz" fikri yay11maya baghyor. Kemalist hareketin etkisiyle

Suriye'de de Fransizlara kargi hareketler güçlenirken, Antakya ve Ha-

lep'té Fransizlara kargi Türkler ve Araplar ottak direnig eylemleri yapi-yorlar. Halep duvarlarmda Türkçe ve Arapça atigler halki Fransizlarakargi mücadeleye davet ediyor. Kuva-y1 MiHiye Arap direnigçilerineelinden geldigi kadar silah ve tegkilatçilar gönderiyor. Suriyeli isyanc1-

lar Fransiz kuvvetlerinin büyük bir losmmt oyahyorlar. Bu durum Çu-

I63. Selahattin Tansel, a.g.e., IV,sf. 27-30.

164. Nurettin Gulmez,a.g.e., sf. 644.

165. Atatürk'ün Bütün Eserleri, clit 8, sf. 80-81.

208

kurova'da Milli Hareket'in elini güçlendiriyor, Ankara'ya siyasi güç ka-tiyor. Bu arada Kâzim Karabekir Sark Zaferi'ni kazanm14, Arahk1920'de Gümrü Antlagmas1'yla dogu suurmuz çizilmig, 10 Ocak 1921'deÎnönü mevkiindeki savagta dügman geri çekilmigtir. Îqte bütün bu hal-ler, Fransizlari ve Ingilizleri "Türklerle bir uzlagmaya varilmas1 zorun-lulugu"na itiyor. 21 Subat1921'de Londra Konferansi'nm toplanmasmakarar veriyorlar; hem de Îstanbul'la birlikte Ankara'yl da diplomasi ma-sasma çag1rarak!166

Ankara'mn Batih ülkeler kargismda o ana kadar kazandigi en büyükdiplomatik zafer, Londra Konferansi'na davet edilmesidir: Milli Hare-ket Bati'ya kabul ettirmigtir ki, Ankara'nm imzasuu tagunayacak birbang olamaz! Artik Milli Hareket keitdisini Ban'ya siyasi ve diplomatikbalomdan tamttirmigt1r.

Londra Konferanst'nm amaci Sevr'i riuhafaza ederek sadece bazilyilegtirmeler yapmaktir. Ankara tabii bunu reddediyor. Arkasmdan Yu-nan taarruzu, Sakarya'nm dogusuna kadar çekiliyoruz. Eylül 1921 Sa-karya Zaferi, tarihin dönüm âm!

Alman dogubilimci Dagobert von Mikusch'un Gazi Mustafa Kemal,Avrupa ile Asya Arastudaki Adam adh eserinde belirttigi gibi, Sakar-ya Zaferi Dogu milletlerinin Avrupa'yla boy ölçügebilecegini gösteriyor.Ankara'nm yaktig1 bu umut igigi, bütün mazlum milletlere yol gösteri-yor. Çin'denKafkaslara, Hindistan'dan Arabistan'a, Misir ve Fas'a ka-dar yayihyor.167

Islam dünyasmdan gelen bu destek Lozan'da da devam edecektit

Hilafet ve Îslamsiyaseti baçarih m1?

Mustafa Kemal'in Îslam ve Hilafet siyasetini, çok "diyanetpervera-

ne" yani dindarca bir görünümle uygulamasmm içeride Milli Mücade-le'ye genig halk destegini kazanmada çok büyük bir imkân sagladigi

tartigmas1zbir gerçektir. Digarida da özellikle Îngiltere'ye kargi MilliHareket'i siyaseten güçlendiren bir etken oldugu da muhakkaktir.

Prof. Kürkçüoglu'nun belirttigi gibi, Ankara'nm Islam etkenini kul-lanmasi, Ingiltere üzerinde istenen sonucu saglaruqtir, Ingilizler Hig-distan'da, Afganistan'da, Irak ve Suriye'de Türk hareketini destekleyekalomlarm geligmesinden büyük endigeye kap11ruglar, Mustafa Kemal'inIrak Xrali Faysal'la gizlice anlagtiŠlyolundaki haberlerden büyük tedir-ginlik duymuglardir. Mustafa Kemal'in gördügümüz konugmalarmdanve uygulanan politikalardan bagka, Ali Fuat Paga'nm gu sozleri de Milli

166. Kemalist hareketin etkisiyle Irak ve 5uriye'deki Arap milliyetçi, Íslamcive Osmanlicidireniglerin Milli Mücadele'ye güç kazandirmasi konusunda bkt. Selahattin Tansel, a.g.e.,IV, sf. 23-30; Dr. Mustafa Biyikli,a.g.e., sf. 183-201.

167. Salahi Sonye], a.g.e., II, sf. 230.

209

Hareket'in elindeki Hilafet ve Islam kozlarmi Ankara'nm nasil bilinç1ibir gekilde kullandigmi gösteriyor:

Garphlar sarih olan hakkim1zi tammak istemezlerse, Sarkve Îslamâlemiyle Îngilizve Fransiz emperyalizmini fazlaca tazyik ederek bu hak-kim1z1onlara tamttirmaya ça11gacag1z,

il hedef, genig Müslüman sömürgeleri olan Ingiltere'dir tabii.168Prof. Kürkçüoglu, 1921 baglarmdan sonra ingiltere'nin tutumunda

nispi bir yutnugama görüldügünü, bunun sebeplerinden birinin, "Islametkeni" oldugunu yazlyor; bagta Hindistan olmak üzere, Îngiltere'ninMüslüman sämürgelerinde geligen Türkiye yanhs1 hareketlerin etkisiy-

le, Londra'da Lloyd George'un Türk dügmam siyasetine karg1 itirazlar

giderek artmigttr. Sava.yyorgunu Ingiltere bir noktadan itibaren, 14 Ni-

san 1921'de Türk-Yunan savagmda kesin tarafsizhgim belirten bir nota-

y1Atina'ya vermigtir. Lloyd George parlamentoda yöneltilen bir soruya,"Türkiye ile teknik yönden savag halinde ve Türk-Yunan savagmda ta-rafsiz" oldugunu söylemek zorunda kalm1ptir.169

Îngilizlerdekibu Îslam kaygismm ne gibi siyasi sonuçlar dogurdugu-na dair tipik bir örnek, daha 1919'da Îngilizlerin "Türkleri Istanbul'danatma" politikasmdan vazgeçmek zorunda kalmalartdir. 1stanbul'dakiingiliz Yüksek Komiseri Robeck Sivas Kongresi günlerinde Londra'da"Panislamizm'in Avrupa tahakkümünü üzerinden atip kendi kaderleriniçözmeye yönelik bir milliyetçilik akmu geklinde" geligtigine dikkat çe-kiyor, Ingilizlerin Hindistan ÎçleriBakam Montague, "Türkler Îstan-bul'dan çikarihrsa Hindistan'da patlak verecek olaylar" konusunda

Londra'y1 uyariyordu. Uzun tartigmalar sonunda Sevr Antlagmasi'nda"Türklerin Istanbul'dan ç1karilmasi" degil, Istanbul'un milletlerarast birkomisyonun denetim ve yönetimine verilmesi öngörülüyor ve Îngilizlerbunu Hint Müslümanlarma "Balan Türkleri Istanbul'dan çikarmiyoruz,artik ayaklanmalari b1rakm" diye anlatlyOr.170

Elbette Milliyetçiler bunu kabul etmeyecekti, ama Lloyd George'aIstanbul konusunda geri adim attmImiett.

Mustafa Kemal'in yürüttügü 1slamve Hilafet siygsetinm diger somut

bir sonucu, Îngilizlerin Hmdistan Genel Valisi'nin ndra'ya gönderdi-i 11 Ekim 1921 tarihli uyaridir. Ayaklanmalarm yaygmlagt1šl Hindis-

tan'daki Ingiliz Genel Valisi, "Ingiltere õzellikle Trakya ve Izmir'e ilig-

kin bang gartlarmm yumuçatilmasmda Türkiye'ye yardnu edebilirse,bunun sonucu Hindistan'da hemen görülecektir" diyor! Genel Vali'nin

168. ÖmerKürkçüoglu, Türk-ingilix ÌIigkileri, 1919-l926, sf.83-84.

169. a.g.e., sf. I38-140.

170. Mim. Kemal Öke,Güney Asya Muslumanlarmm... sf. 70-74.

210

Îngiltere'nin Türkiye'ye olumlu yaklagmasimn Afganistan'da bileolumlu etkiler yaratacagnu, özellikle, "bütün Orta Asya'da Ingiltere'yekary1 Müsliiman kaynagmasuu yatigtiracag1m" vurguluyor. IngilizHin-distan igleriBakam Montague, bir adun daha atarak Îngiltere'nin "An-kara'da temsil edilmesini" yani Büyükelçilik açmasmi istlyordu ki, osirada Ankara'da sadece Sovyet, Îran ve Afgan büyükelçilerivardi. Bü-tün bu geligmeler, Londra'da "Milliyetçilerle anlagahm" dügüncesinigüçlendiriyOT 171

Bilhassa Türk ve dünya tarihinde bir dönüm noktasi tegkil edecekkadar önemli olan Sakarya Zaferi, Ingilizleri son derece ürkütmüg-tür. Bu zaferle Mustafa Kemal, Îslam dünyasmda "Islam'm kurtar1c1-s1, Hz. Muhammed'in yolladigi k1hci" olarak görüldü ve Îslam dünya-smm ilgi odan1 haline gelen Ankara, Alman tarihçi Von Mikusch'undeyimiyle, "bu yeni Mekke hac görevini ifa etmek için kogup gelenhac11arla dolup tagti." Mustafa Kemal yalmz kendi ülkesini degil, bü-tün Asya'yi Bolgevik Rusya ile birleptirerek Bat1'ya kargt ayaklandi-rabilirdi! Bu kaygi, Lloyd George'un siyasetinin itibardan dügmesin-deki en önemli etkenlerden biridir. Mustafa Kemal, Hilafet ve Islamsiyasetlerini kullanarak Ingiltere üzerinde agir bir siyasi baskt kurar-ken, Ingiliz siyasetindeki bu nispi yumugamay1 görmüg, karg1hksizda birakmamigtir. Londra Konferansi bu diplomasinin önemli adim-larmdan biridir.172

Tarihçi Salahi Sonyel de Milli Mücadele'deki Hilafet ve Islam siya-setlerinin Îslam dünyasmda uyandirdigi hareketleri anlatirken, "Türkulusal akmu ve Panislamizm, IngilizImparatorlugu'nu tehdit ediyordu"diyor, "Kemalistlerin, Türk yurdunu kurtarmak amac1yla Dogu dünya-smda dügmanlarma kargi uyguladiklan dig siyasette büyük ölçüde ba-gari" saglad11daruu belirtiyOT.173

Ümmetve Bolgevizm

Milli Mücadele'mn iki temel ideolojfsi var; biri milli kartulug, millibagimsizhk... ÖbürüDogu ideali... Bu Dogu ideali ya da o zaman1d te-rimle $arkmefkûresi hem Islam ãlemine hem Bolgevizm'e sesleniy ;bu ikisini Bati'ya kargi Milli Mücadele yanlisi bir durugta birlegtiriyor.

Islami ve Bolgevik hareketlerin aym siyasi safta birlegmesi...Ama bu birlegme elbette Islam'm amentüsü ile diyalektik materyaliz-

min birlegmesi denil... Sadece ikisinin siyasi duruglarmm birlegmesidir.Bu siyasi durug birligini yansitan tipik bir olay Ikin.ci inönü Zafe-

17 I. ÖmerKürkçüoglu, a.g.e., sf. 208 vd.

172. ÖmerKurkçüoglu, a.g.e., sf. 150-151.

173. Salahi Sonyel, a.g.e., II, sf. 66-67.

211

ri'nin yildönümünü kutlayan Bolgevik ve Müslüman büyükelçilerintelgraflandir. 30 Mart 1922 günü Meclis'te okunan ve cogkuyla allogla-

nan bu telgraflardan Rusya Sûralar(Sovyetler) Cumhuriyeti Elçisi Ara-

lov diyor ki:

Kahraman Türkiye inlolap ordusunu tebrik ederim. Türkiye ordusu-

agir yumrugu er geç dügmamve onu himaye eden emperyalist ve ka-

stleri ezecektir.

Azerbaycan SûralarCumhuriyeti EIçisi Abilov'un telgraf1:

Bati emperyalistlerinin bütün hile, desise ve tezvirlerine kargi bütün

mazlum milletler kahraman Türk ordusuna yardimcidir.

Afganistan Elçisi Sultan Ahmed Han'm telgrafi ise göyle:

Islam ordularmm Baykumandam Mustafa Kemal Paga'ya! Bugün gan-

h Îslam ordularmm son salip (haçh)sürüsünü yerlere serdigi tarihi bir

gündür, Bugün hakkm zulme galebe çaldigi, dört yüz milyon Müslü-man'm kalplerini ümitlerle, sevinçlerle dolduran, Sark'mbütün milletle-

rine azim ve cesaret veren, esaret zincirlerinin lar11digi, kara sahifelerin

kapandig1... bir gündür, Yalanda Müslüman bayraklarmm Adalar Denizi

sahilinde dalgalanmasim Cenâb-1Hakk'tan dilerim.174

Ruslar Bolgevism sebebiyle, Afganhlar ve diger Müslümanlar Îslamisebeplerle Milli Mücadele'yi destekliyor. Ortak nokta "Dogu ideali"dir,

Bati tahakkümüne, istilac1hšma kargi mücadeledir. Mustafa Kemal her

ikisinin de destenini sürdürmek için onlarin diliyle cevaplar veriyor.

Sakarya Zaferi'ni kutlayan Sovyet DigiçIeri Komiseri Çiçerin'eGazi

Mustafa Kemal'in 29Eylül 1921 tarihli tegekkür telgrafi:

En zor anlarda davamizm hakhhg1m ve Türk halkmm hürriyet ve is-

tiklâl mücadelesinin megrulugunu tammakta tereddüt etmeyen Sovyet

Rusya hallomn emekçileri adma olan tebrikiniz beni çok mütehassis

etti.Tebrikinizi ordumuza ilettim. Tebrikinizin istila ve kölecilik hayalleri-

ne kapilnug emperyalizmin yllolmasmda ordumuza büyük bir maneviyat

sagladigmdan katiyen eminim...175

Afgan Elçisi Sultan Ahmed Han'm tebrik telgrafma gönderdigi tegek-kür yazismda ise Mustafa Kemal, 'islam ordusu" terimini kullamyor:

174. Zeki Sanhan,a.g.e., ciit IV,sf. 350.

175. Atatürk"ün Bütün Eserleri, cilt I I, sf. 428.

212

Îslam ordusu tarafmdan dügmanlarmuza kargi kazamlan büyük mu-zafferiyetten dogan memauniyet ve tebriklerinizi bize ulagtiran telgrafi-mzi aldik

Kahraman askerlerimizin, zulüm ve melanet kuvveti olan Yunanlila-ra kargi kazandigi muvaffakiyet ne kadar has sebebimiz olmugsa, din-imübîn-i islam'm kuvvetli dostluk bag1yla kendisine bagladigi Afganis-tan'm selam ve muhabbeti... de o kadar iftihar Ye memnuniyet sebebi-miz olmugtur.

Cenâb-1 Hakk'tan tazarru ve niyaz ederiz ki... memleketlerimizin gele-cegi için daimi bir hay1r ve saadet sebebi olsun...176

Îslam âlemine ve Bolgeviklere ayri dillerden seslenmek bir ölçüyekadar normal. Ama genel ve toplu bir izah, bir tamm da getirmek, ade-ta teorisini yapmak da gereklyor tabii. "Dogu ideali" bunu saghyor.Böylece bir yandan Islam âlemine Îslami dille,.Bolgevik âlemine Bolge-vik terimleriyle seslenmig ohnak bir çeligki yaratmlyor, bunlar "Doguideali"nin adeta çegitli yönleri oluyor. Îslam ve Bo½evizm'in siyasetenBat1'ya kary aym safta konumlandirilmasi Mustafa Kemal'in konugma-larmdaki önemli temalardan biridir.

Burada Mustafa Kemal'in entelektüel yetenegi, uyguladigi pratik si-yasetleri teorik bir dille izah edebilme kabiliyeti bilhassa dikkat çekici-dir Diger Milli Mücadele liderlerine göre onun dehasmm en belirgin ol-dugu taraf, siyasetçi entelektüel vasfidir

14 Agustos 1920'de Meclis'te yaptigi konogmada, Bolgevizm'in "in-

sanhšm emperyalist ve kapitalist idarelerin zalimane tahakküm ve zor-bahimdan kurtanlmasmi" hedef aldigim vurguluyor, "Dogu âlemininkay1tsiz partsiz sahibi, mutasarnfi olmak emelini magrur kafalarinasokmug olan Îtilaf Devletleri'ni" eleytiriyor ve diyor ki:

Bolgeviklerin bilhassa son günlerde Lehistan (Polonya) dahilinde sü-ren muvaffakiyetleri ve zaferleri cidden inlolaplarmm pek mesut, pekparlak ve mühim neticesidir. Îslamiyet'inen yüce kaide ve kanunlarm1içeren Bolgevizm'in, bizim dahi mevcudiyetimize kastetmig ortak düg-man aleyhinde bugün kazammy bulundugu zafer pek tegekküre deger irneticedir.

Îlkelerinin "Halkç1hk" oldugunu, bunun Bolgevizm'le çeligmediginisöyleyen Mustafa Kemal, savunduklan milliyetçiligin de Bolgevizm'de-ki enternasyonalizmle çeligmedigini göyle anlatiyor:

176. a.g.e., cilt I i, sf. 132.

177. Inänü'yegöre, "Atatürk'On politikacilik mrafi çok kuvvetti idi. Entelektüel bir komita-a idi..." (Faik Ahmet Barutçu, Siyasi Hatiralar, Milli Mücadele'den Demokrasiye,citt 2, Yuzyil Yayinlari, 200 I, sf. 918.

213

Bizim milliyetperverligimiz herhalde bencilee ve magrurâne bir milli-

yetperverlik degildir ve bilhassa biz 1slamoldugumuz için, Islamiyetaçi-smdan bizim ümmetçiligimiz vardir ki, milliyetperverligin çizmig oldugu

smirh daireyi sonsuz bir sahaya nakleder ve bu itibarla da bu balomdan

bizim istikametimizde Bolgevik istikameti görülebilir...

Mustafa Kemal, bu gekilde, izledigi Islam ve Bolgevizm siyasetlermi

te planda bandagtiriyor; eklektik de olsa..."Dogu ideali"nin Islam ayagun ayetlerle, dualarla, fetvalarla, Hilafet

propagandas1yla, cihad ve mücahede kavramlanyla yürüten MustafaKemal'in gimdi Bolgevizm ayagmda izIedigi politikaya bakahm.

178. Atatürk'ün Bütün Eserieri, cilt 9, sf. 170-176.

Bolgevizm'le kol kola...

$ahsenben ve yoldaglanmdan birçogu komünizmin taraftarly1z amahâl ve partlar, bizim bu konuda susmamizi gerektiriyor. Eger ben yarmkomünist oldugumu açiklarsam benim tesirimden eser kalmaz... I

Anlamak gerekir ki, komünizm bile Türkiye'de bizim igimizdir!1

Mustafa Kemal Paga, Ocak 1921I

i

Kafkasya'da ay y11diz!

1917 Bolgevik ihtilaliyle Kafkasya'daki Rus Çarhkordusu çözülüyor,Enver Pa.pa'nm emriyle, Nuri (Killigil) Papa komutasmdaki Osmanh-Türk ordusu, Rus iggali altmdaki topraklari kurtarmak üzere ileri hare-kâta geçiyor. 187Tden beri Rus iggali altmda bulunan "üç vilayet"i,Kars, Ardahan ve Batum'u kurtarlyor, 3 Mart 1918'de Bolgeviklerle im-zalan Brest-Litovsk Antlagmasi bunu onayhyor. Rus hâkimiyetinin çök-mesinin bir sonucu da Azerbaycan'da Mehmed Emin Resulzade liderli-gindeliberal-milliyetçi Azerbaycan devletinin kurulmasidir. Aym süreç-te Gürcistan'da Mengevik hükümeti, Ermenistan'da Tagnak hükümetikuruluyor. Bunlarm üçü de Bati yanbsidir.

Azerbaycan Milli Konseyi'nin kabul ettigi "Misak-1 Milli" ile 28 Ma-y1s'ta ilan edilen bag1msiz Azerbaycan, tarihte ilk Müslüman cumhuri-yettir; Bagkenti Bakü degil Gence'dir, çünkü Bakü Bolgeviklerin elin-dedir. Azerbaycan Misak-1 Milli'sinde Azerbaycan'm bagimsiz ve de-mokrat bir cumhuriyet oldugu, bagta kompulan olmak üzere bütünmilletlerle dostluga önem verdigi yaz1hd1r.2

Bagunsiz Azerbaycan'm lideri Mehmed Emin Resulzade'dir. Bayra 1,

larmizi, mavi ve yegil zemin üzerine beyaz ay ve sekiz kögeli y11d1zair,bugünkü bayrak yani...

Nuri Papa kumandasmdaki Osmanh Kafkas Islam Ordusu, Ermenisaldmlarma kargi Azerbaycan'1 korumak íçin harekât yap1yor ve Ba-kü'ye girerek Bolgevik yönetimini deviriyor, bagunsiz Azerbaycan hü-kümeti Gence'den Bakü'ye tagm1yor.

I. Mehmet Perinçek, Atatürk'ün Sovyetlerle Göri.igmeleri, sf. 272, 273.

2. Tadeusz Swietachowski, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimlige Rus Azerbayca-ni 1905-1920, Baglam Yayinlari, 1988, sf. 177 vd.

215

Fakat 30 Ekim 1918'de imzaÏananMondros Mütarekesi, Brest-Li-tovsk Antlagmasm1 geçersiz say1yor, Kafkasya'daki Türk ordusu mec-buren çekiliyor,

"üç vilayet", Kars, Ardahan ve Batum Ingilizler tarafm-dan iggal ediliyor. Kafkasya'ya gönderilen iki tümen Ingilizaskerî gücü,Kars'I ve Ardahan'i Ermenistan'a, Batum'u Gürcistan'a veriyor.

Azerbaycan'dan çekilen Osmanh ordusundan, sadece bazi askerîbirlikler Türkçülük heyecamyla "illegal" olarak orada kahyor.

Ingilizler Bolgeviklere kargt Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan'1destekliyor. 15 Ocak 1920'de Batih devletler bu üç Kafkas ülkesinin ba-

Imsizligru resmen tamyor. Böylece, Kemalist Türkiye ile BolgevikRusya.arasmda Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan'dan olugan Batiyanhst bir "Kafkas seddi" kurulmug oluyor! Ruslar isteseler de artikAnadolu'ya yardim gönderemezler!

Mustafa Kemal'in ve Kâzun Karabekir'in temel siyasetlerinden biribu "seddin" yllolmas1, Kafkaslarm Bolgevikleptirilmesidir.

. Mustafa Kemal, 24 Nisan 1920'de Meclis'in gizli oturumunda Bolge-viklerle iligkileri anlatirken gu ilkeyi ortaya koyuyor:

"Her kaynaktan istifade etmek..."Mustafa Kemal Paga'mn temel balog açasi, Bolgeviklerin o korijonk-

tiirde "dügmanlarmuzm dü mam" olmas1dar3Îslam dünyasmda Îngilizlere kargi geligen alomlara, Hindistan'daki

"Hilafet Hareketi"ne balogi da böyledir.Sonradan icat edilecek "Bolgevizan Gazi Paga" resminin aksine,

Mustafa Kemal Bolgevizm'in felsefesine ilgi duymuyor, tamamen poli-

tik praginatizm açasmdan balayor:

Bolgeviklerin kendilerine mahsus birtalam esaslari, bakig açilan var-dir. Ben gahsen bütürr.vuzuh ve teferruatlyla bunlara vâlaf degilim... Ya-

lon zamanlara kadar Bolgevikler nereye temas ederse, nereye gelirse da-

ima kendi görüglerini kabul ettirme azminde idiler. Bu görügler her neolursa olsun, bizim milletimizin de kendine mahsus birtalum görüglerivardir... Milletimizin âdetleri, dinî gerekleri ve memleketimizin icaplan

vardir ki, biz her ne yapsak kendimizi, kendi âdetimizi, kendi gerekleri-mizi göz önünde tutmak, ona göre kendimize mahsus esaslar koymak

mecburiyetindeyiz...

Mustafa Kemal'in Bolgeviklerden yardim alma konusunda bile ihti-yath bir dil kullandigi açiktir. Bunun sebebi, Bolgeviklerin girdikleri

3. M. Kemal Pa.ya'nin3 Temmuz 1920'de TBMMgizli oturumunda yaptigi konugma"... Blz

bir milletiz, kendimize mahsus adetlerimizvardir, prensibimiz vardir ve biz bunlarin sadikiyiz.

Biz Bolgeviklerden bahsettigimiz zaman bir Bolgevik Rusyasi, Sovyet Cumburiyeti var ve on-

larin vasitalari var, kaynaklan var ve bi2im dügmanlarimizin dugmanidir. Bizkandi maksadimi-

zi kurtarmak lçin bunlarla birle§ebiliriz. Yoksa kendi maksadimlZI biralop da onlara kole ola-

| lim meselesi säz konusu degildir..." Ataturk'ün Bûtûn Eserieri, cilt 8, sf. 390.

216

"her yerde daima kendi görüglerini kabul ettirmek azminde" olmalan-dir. Onun için bir yandan Bolgevizm'e övgüler dizerek Moskova ile dip-lomasi yürütecek, õbür yandan komünistleri tutuklattiracakt1r.

Bolgevizm'e ve Îslam'abitigik olmak

24 Nisan 1920'de Meclis'in gizli oturumunda bu konugmay1 yapanMustafa Kemal Papa 26 Nisan'da Lenin'e bir mektup yaziyor. MustafaKemal'in ilk diplomatik mektubudur bu. Ankara hükümeti ilk diploma-tik heyeti de Moskova'ya gönderecektir.

Mektup, resmi olarak "Türkiye Büyük Mill_etMeclisi'nin Moskovahükümetine birinci teklifnamesidir" bagligim tagiyor. Üç maddedir.Ozetle göyledir:

• Emi)eryalist hükümetler aleyhine ve bunlarin tahakkümü altmdakimazlum insanlarm kurtanlmasi gayesini güden Bolgevik Ruslarla iq veharekât birligi yapmayt kabul ediyoruz;

• Bolgevik kuvvetleri Gürcistan üzerine harekât yaparak Ingilizkuv-vetlerini çikanp Gürcistan'i Bolgevik ittifakma katarsa, Türkiye hükü-meti de emperyalist Ermeni hükümeti üzerine askerî harekât yapmay1ve Azerbaycan hükümetini Bolgevik devletler zümresine sokmay1 taah-hüt eder.

• Bunlarm karg1hginda Mustafa Kemal istedigi yardmu belirtlyor: Ev-vela milli topraklanmiz1 iggal altmda tutan emperyalist kuvvetleri kov-mak, sonra da emperyalizm aleyhine yapilacak ortak mücadelelerimiziçin dahiE kuvvetlerimizi güçlendirmek üzere gimdilik ilk taksit olarakbeg milyon altmm ve kararlagtinlacak miktarda cephane ve diger fenniharp araçlari ve sihhi malzemenin ve yalmz doguda harekât yapacakkuvvetlerimiz için erzakm Rus Sovyet hükümetince temini rica olunur.Ustün sayg11armuzm ve samimi hissiyatumzm kabulünü rica eyleriz.

Îmza:Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal.4Dikkat: Mustafa Kemal sadece iggalci emperyalistleri vatanmuzdan

kovmak için degil, kovduktan sonra emperyalizme karg "dahilî kuv-vetlerimizi güçlendirmek için" de Lenin'den yardim istiyof. Bu sonun-cusunun siyaset oldugu ve Lenin'e güven telkin etmek için söylediaçiktir.

Bolgevik ittifalana bu kadar önem vermesi sebepsiz degildir. Bolge-vikler 1917 devrimiyle iktidari ele aldiktan hemen sonra, 3 Arahk1917de "Dogulu Müslüman milletlere" hitaben bir bildiri yaymlayarak,Çarhkhükümetinin Osmanh aleyhine Batihlarla yaptigi bütün gizli an-lagmalan iptal ettiklerini ilan etmigler, bu durum Türkiye'de büyükumut ve sevinçle karyllanmigti.

O konjonktürde Anadolu hareketi ile Bolgevik hareketi arasmda

4. ATTB, sf. 310, Atatürk'ün Bûtün Eserleri, cilt8, sf. I 14.

2 17

stratejik menfaat örtügmesi vardir· Evvela ikisi de o dönemde Îngi1tereile çatig1yor... Bölgede siyasi dengelerin Îngilizler aleyhine degigmesiikisinin de lehine...

Bolgevikler açismdan, Bogazlar ve Kafkaslar'da Ingilizlerin bulun-masi büyük tehlikedir; çünkü Ingilizler iç sava-yta Lenin'e kary1 BeyazOrdulari destekliyor. Îngilizleri Bogazlar'dan ve Kafkasya'dan çikara-cak güç, Anadolu ihtilalidir.

ustafa Kemal açismdan, Anadolu'yu istila eden Batih dügmanlaraka141silah yardum alabilecegi tek güç, Bolgevik Rusya'dir. Bolgevikler-le antla.gma yapmak Ankara'ya elbette siyasi güç de kazandiracaktir.Öbürgüç kaynag1, Islam dünyasidir.

Haziran 1920'de Mustafa Kemal'in söylediklerini hatirlayahm:

Devlet ve milletimizin kurtulu.g ve selameti hakkmda Bati devletlerin-den hakiki bir yardim ve insaf ümidi kalmadigmda herkes görüg birligihalindedit. Memleketimizin gelecegi Dogu hudutlarmuzm (Bolgevik)Ruslara ve Islamâlemine muttäsil (bitigmig)olmasma baghdit..E

Fakat dogu hudutlarmuzm Bolgeviklere ve Islam dünyasma "bitigik"

olmasmi engelleyen bir "Kafkas Seddi" var: Batihlarm destekledigiAzerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan! Bu sed sayesinde Îngiltere Ba-kü petrollerini, Bakü-Batum demiryolunu kontrol ediyor, Trabzon'unKafkasya ve Hazar havzasi ile irtibatmi kesiyor! Bu noktada, Türkiyeile Azerbaycan'm menfaatleri çatig1yor! Türkiye'nin ç1karlan Azerbay-can'm Bolgeviklegmesini, bu gekilde Kafkas Seddi'ain açilmasm1 ge-rektiriyor! Azerbaycan'm ç1kari ise Bolgevik Rus yayllmasma kargi In-giltere ile ittifak yapmasm1 gerektiriyor!

Bu sirada Kafkasya'daki Beyaz Ordu Bolgevikler kargismda gerile-meye baghyor ve Lenin "rejimin devanu açismdan da son derece övem-li" oldugunu belirttigi Bakü petrolleriyle ve Kafkasya meselesiyle biz-zat ilgileniyor!6 "Halklarm kurtulugu ve özgür1ügü" için bildiri yaymla-

mig olan Lenin, gimdi "Bakü, Rusya'nm aynlmaz bir parçasid1r, buraumher ne pahasina olursa olsun Rusya'nm elinde ve kontrolünde olmasigerekir" diye emir veriyor! Petrol proletaryasmm bulundugu Bakü'degüçlü bir Bolgevik hareket zaten var. 24 Nisan'da Kizil Ordu Azerbay-can smirlarmdan içeriye giriyor, Bakü'ye dogru ilerliyor; egzamanh ola-

rak Bakü'deki Azeri komünistler bir darbe planhyorlar! 27 Nisan'daMehmed Emin Resulzade'nin çekilmesini, iktidari Bolgeviklere teslimetmesim, aksi halde parlamentoyu basarak iktidari zorla ele alacaklan-

5. "I5. Kolordu Kumandani Kâzim Karabekir Paµ Hazretierine" telgraf Kâzim Karabekir,istiklalHarbimiz, sf 732; All Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatiralari'nda bu telgrafi

30 Mayis tarlhi itibariyle verlyor. (sf.526.)

6. Tadeusz Swletochowski, a.g.e., sf. 183.

218

m ilan ediyorlar. Milli Hükümet mecburen istifa ediyor. 28 Nisan'da Ki-z11 Ordu Bakü'ye giriyor ve

"milliyetçi-komünist" Neriman Nerima-nof'un bagkanhgmda "Sovyet Sosyalist Azerbaycan Cumuriyeti"ni ilanediyorlar!7

Güney Urallar'daki Türk-Tatar bölgesi Orenburg'da da aym gekildeSovyet hükümeti kuruluyor

Ye Türkiye Büyük Millet Meclisi, yeni kurulan Orenburg Sovyet"Türk" hükümetine, Sovyet Azerbaycan hükümetine ve "Türklere" buSovyet hükümetlerini kurma hakkuu tamyan (!)Bolgevik Rus hüküme-tine tegekkür telgraflan gönderiyor!B

ÇünküKafkasya'da bu gekilde "Kafkas Seddi"nde bir gedik açiluug-tir! Fakat hâlâ Bolgevik Rusya ile Kemalist Türkiye "bitigik" degildir,arada Batt yanhs1 Taynak yönetimindeki Ermenistan vardir!

"Kafkas Seddi" artik Ermenistan'dir, üstelikgars ve Ardahan'1iggalialtmda tutmaktadir.

Kafkas Seddi'ni ylkmak

Bolgeviklerle ittifak imkânlanm Amasya günlerinden beri dügünenMustafa Kemal, Büyük Millet Meclisi'nin açilmasmdan yaklagik üç ayönce, 5 Subat1920'de Ankara'dan Kâzim Karabekir dahil güvendigi ku-mandanlara ve Îstanbul Meclisi'ndeki Rauf Bey'e gizli telgrafla bir "si-

yasi durum degerlendirmesi" gönderiyor. Asil amaci, Türktyehin Batihdevletlerce kugatildigmi anlatarak Bolgeviklerle ittifak gerektigini,ama bunu ancak Ankara'da kendi bagkanhšmda kurulacak bir hükü-metin bagarabilecegine onlan ikna etmektir.

Yazdiklarmm özeti göyle:• Milli direnig imkânlanm yok etmek için dügmanlar Türkiye'yi bir

çember içine alnuglardir. Kilikya, Urfa ve Marag hattmm iggali, Batibölgemizde Îzmir'in iggali, Ege Denizihe ve Karadeniz'e Ingilizlerinhâ-kim bulunmasi, 1stanbul'un ingilizlere b1rakumasmi öngören planlannvarh L.. ÎSkenderun'dan Hicaz'a kadar cehaletle veya zorla itaat altmaahnnug halklar... Türkiye böyle bir çember içine almnugtir.

• Tek ç1klyyolu Kafkas Cephesi'dir. Türkiye Kafkasya'da Bolgevikl -

rin yay11masuu kolaylagtmr ve Bolgeviklerle harekât birligine girers ,

Suriye, Irak, Iran, Afganistan ve Hindistan kap11arm1da dehgetIi bir bi-çimde açnug olacaktir! Bunu engellemek için Itilaf Devletleri, Azerbay-can, Ermenistan ve Gürcistan'm bagunsizhšmt onaylayarak onlan ken-di taraflanna çektiler, Türklerle Bolgeviklerin irtibat kurmasma imkânvermeyen bir Kafkas Seddi olugturuyorlar. Böylece, Türkiye'nin ve Mil-li Hareket'in kugatilmasi tamamlammg olacakt1r...

7. Harun Bodur, 20. Yuzyil Siyasi Tarihi, BaglamYayinlari,Ankara, 2005, sf. 188.

8. Zeki Sarihan, a.g.e., ill, sf. 13.

219

• Bu tablo içeride bize dügen vazifeleri gösteriyor: Dogu Cephemiz-de seferberlik ilan ederek, Kafkas Seddi'ni arkadan yikacak askexî ha-zirhklari yapmak, bu arada Kafkas milletleriyle özellikle Azerbaycanve Dagistan Îslam hükümetleriyle görügüp onlari tarafmuza çekmek!..Aksine, bize kargi sed olmaya karar verirlerse Bolgeviklerle anlagaraktaarruz harekâtumzi Bolgeviklerle birlegtirmek... Itilaf Devletleri'ninzaman kazaamasina firsat vermemek íçin süratli davranmak...

Bunu önlemek için Îngilizler "Türkiye'yi dahilden oyarak" çökert-mek için teslimiyetçi politikacilan destekleyip Kuva-yi Milliye'yi bog-mak istiyorlar. Demek ki, mutlaka ve süratle "kuvvetli bir milli hükü-met" kurulmahdir...9

Yani... istanbul'dald Ali Riza Papa hükümeti birakilmah, Ankara'da

kendisinin liderlininde "kuvvetli bir milli hükümet" kurulmah...Bu dügünceyi kumandanlara ve milliyetçi siyasilere kabul ettirmek

için bagta Karabekir olmak üzere kumandanlara, Istanbul Meclisi'ndede milliyetçilerin bagi durumundaki Rauf Bey'e bir "durum degerlen-dirmesi" gönderiyor. Ankara'da bir hükümet kurmak için harekete geç-melerini istiyor.

Neden? Çünkü5 Subat 1920 tarihli bu "durum degerlendirmesi"neyazdigi konjonktürde Mebusan Meclisi ve Ali Riza Papa hükümeti sonderece güçlenmig, Milli Hareket zayiflamietir Mebusan Meclisi'nde Fe-lah-1 Vatan Grubu kurulmakta ve bagkanhga Mustafa Kemal'i seçme-mektedir! Ali Riza Paga, "milli irade" namma söz söyleme yetkisinin sa-dece kendi hükümetinde oldugunu ilan ediyor! Mebuslar arasmda artikHeyet-i Temsiliye'nm lüzumsuz hale geldigi görügü yaygmhk kazam-yor! SevketSüreyya'nm yazdigi gibi, bu, düpedüz Mustafa Kemal'in birkenara itilmesi demekti lo

Istanbul'da Mebusan.Meclisi açildiktan sonra Mustafa Kemal Anka-ra'da adeta siyasetin digmda kalmigt1.11

Hatta Karabekir gibi, Milli Hareket'in temel birkaç direginden biriolan bir kumandan bile,-o kogonktürde, Mustafa Kemal'in "iglerin

so-rumlulugunu ve durumun takdirini" Meclis-i Milli'nin (Mebusan Mecli-si'nin) namus ve hamiyetine b1rakmasnu, Heyet-i Temsiliye'nin dagil-masuu dügünmektedir!12

9. Mustafa Kemal bu fevkalade änemli urun"askerî durum muhakemesi"nin tam metni

için bkr ATTB, sf. 192-196; Karabekir, istiklal Harbimix, sf. 433-435; sadelestirilmigmetin: Stefanos Yerasimos, Kurtulug Savagl'nda Türk-Sovyet liigkileri,sf. 134-137;Rasih Nuri lleri,Atatürk ve Komunizm, Kurtulug Savagi Stratejisi, lleriYaymlari,2000, sf. 48-52.

10. SevketSureyya Aydemir, Tek Adam, If,sf. 208-209.

I I. Emek Akal, Milli Mucadele'nin Baglangicinda Mustafa Kemal ittihat Terakki

ve Bolgevizm, sf. 26 I.

12. Nutuk, Vesika 238.

220

Mustafa Kemal ise, tam tersine, Türkiye'nin her taraftan kugatddigi-m, ancak doguda Kafkasya üzerine askerî harekât yaparak Bolgevikler-le ittifala gerçeklegtirecek "güçlü bir milli hükümetin", tabii Ankara'da,"ivedilikle" kurulmasuu istiyor...

Mustafa Kemal'in Subatay1 gibi dogunun sert iklimi bakumndan sonderece elverigsiz bir mevsímde askerî harekâttan bahsetmesini Kara-bekir "yakm mazimizde bir Sankamig felaketi varken, hemen hareketegeçmek için yazip duruyordu" diye elegtirmigtir.13 Karabekir MustafaKemal'e gönderdigi cevapta da $ubataymda doguda iklim gartlarmmbir askexî harekâta imkân vermedigini belirtlyor:

Bölgede özellikle Erzurum ve Sankanug arasmda kar pek çok oldu-gundan,Nisan baglarmdan, hatta ortalanndan önce büyük bir harekâtyapmak güçtür... Bu yil karm çoklugu ve Trabzõn'dan yiyecek maddele-ri ikmalinin güçlügü gibi sebepler dolayis1yla, 15 Nisan'dan änce harekâ-ta baglamak mümkün olamayacaktir...

Karabekir'in bir gerekçesi daha vardir; Kafkasya'da Îngilizkuvvetleribulunurken ve ittifak yapmak istedigimiz Bolgevilder daha Kafkasya'yiele geçirememigken Türkiye'nin bir askexî harekâta girigmesi yanhy olur,Türldye Kafkasya meselelerinde bir süre tarafsizdavranmahdir.14

Mustafa Kemal Paga'mn 5 Subat'takibu önerisine karyl çikan Kara-bekir'in diger bir gerekçesi de gudur: Evet, Kafkas Seddi'ni y1kmak ge-rekir, ama henüz Bolgevilderin gücü belli degildir, erken hareketle on-lara yardunc1 olmaya kalkmatmz yetersiz kalabilecegi gibi, Itilaf Dev-letleri'nin süratle üstümüze yürümelerine de sebep olabilir. Böyle birharekâtta bu agamada "zerre kadar kâr olmay1p imha edilmemiz mu-hakkaktir." Sivas Kongresihden beri Karabekir qu görügtedir: TürkiyeKafkasya'da Itilaf Devletleri ve onlarm destekledigi Kafkas ülkeleri ileBolgevikler arasmda "tarafsiz" kalmah, zaman kazanmah, gidigatt göre-rek sonra karar vermelidir.15

Mustafa Kemal gibi askerî bir dâhinin lag partlarmda doguda askerîharek t önermesi, gerçekten, ancak iç politika partlanyla izah edilebi-lir: Istanbul'un birakihp bir an önce Ankara'da kendi bagkanhšmda bimilli hükümet kurulmasuu saglamaya çahymaktadir...

Nitekim 23 Nisan'da Ankara'da Mustafa Kemal Paga'mn bagkanhšm-da Milli Meclis ve Milli Hükümet kurulduktan sonra bu iç politika ge-rekçesi ortadan kalkacak, Karabekir'in bahar ve yaz aylarmda israrh

harekât taleplerini bu defa Mustafa Kemal erken bulacak ve sonbahara

13. Karabekir, istiklalHarbimir, sf. 700.

14. Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi Resmi Yaymlari, Türk istiklal Harbi, III.cilt, Do-guCephesi, Ankara 1965, sf. 58.

15. Tam metin için bkz. Kâzim Karabekir, istiklalHarbimir, sf 435-436.

\

221

kadar erteleyecektir; Ruslarm tavrmm henüz belli olmadigt gibi dig po-litika gerekçeleriyle...

Böyle iç ve dig politikada taktikler degigse de, kahc1 gündem KafkasSeddi ve Bolgeviklerle igbirligidir

Karabekir harekât istiyor

Azerbaycan'm Bolgevik yönetimine geçmesinden iki hafta sonra, 6May1s'ta, bu defa Karabekir Kafkas Seddi'ni y1kmak ve Bolgeviklerlesminm1zi "bitigtirmek" için harekâta geçmenin zamam geldigini dü-

günüyor. Üstelikartik Kafkasya'da Ingiliz kuvvetleri de kalmaungtir.Karabekir, Mustafa Kemal'e çektigi telgrafta, bu firsat kaç1r11madanhemen askerî harekâta geçmek için izin istiyor. "Bu f1rsati kaçinrsak,Ermenilerin ve bütün Kafkas kavimlerinin Bolgeviklerle anla.ymast ih-

timali kargismda, var olan hukukumuzu bile kaybedebiliriz" diyerekharekâtsiz beklemenin riskini belirtiyor. Bat1'nm büyük bir tepkisiniçekmemek için de, yap11acak harekâtm-"Kuva-yi Milliye (milis)tar-zmda gösterilecegini, seferberligin de genig kapsamh olmayacagim"

bildiriyor.16Mustafa Kemal aym gün Karabekir'e cevap yazlyor. "Bolgeviklerle

ittifak kurmak için, emperyalizm siyasetine alet olan Ermeni hükü-

metinin aradan kaldirdmas1" konusunu Bakanlar Kurulu'nda görüg-tüklerini belirtiyor; uluslararas1 ortamm müsait olmadigna anlatiyor·Evvela, 20 Nisan'da San Remo'da toplanan bang konferansi devamediyor, ltilaf Devletleri bizimle anlagmak isteyebilirler, Ermenistanüzerine gimdi yapacagimiz bir harekât buna engel olabilir... Îkincisi,Sovyetlerle igbirliginin ve bize saglayacaklan yardmun nasil olacag1henüz belli olmamigtir. Üçüncüsü,Ermeni olaylan bütün H1ristlyanâlemini aleyhimize sevk eden etkenlerin en mühimlerinden biridir.Varhgru önce bizim tasdikettigimiz Ermeni hükümetini ordumuzunkuvvetiyle mahvetmek-ve "yeniden bir Ermeni kitali demek olan buharekete bizim tarafumzdan sebebiyet verilmek" Bat1'da az çok lehi-

mize olan egilimlere de zarar verir. Bilhassa Amerikan kamuoyunualeyhimize çevirir, Ingiltere'nin Türkiye karpti siyasetine destek ver-

melerine yol açabilir... Onun için ordumuz "resmenve alenen bir ta-

arruzdan uzak durmah" mümkün oldugu kadar gizli bir gekilde, Kars,Ardahan ve Batum'daki Müslüman milisler desteklenmelidir... Erme-nilere karp bir harekât yapilacaksa, bu, Azeri-IslamBolgevikleri vast-tastyla olmalidir.17

Kemal Papa, bu siyasi ve diplomatik gerekçelerle Karabekir'in dogu-da harekât yapmasma izin vermiyor.

16. Tam metin lçin bkz. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 675-676.

17. Telgrafin tam metni için bkr. Khm Karabekir, a.g.e., sf. 675-676.

222

Bolgeviklerle anlagmak

Atatürk'ün Nutuk'ta belirttigi gibi, TBMM hükümetinin digigleri ko-nusunda verdigi ilk karar, Moskova'ya bir heyetin gönderilmesidir. Di-gigleri Bakam Bekir Sami Bey'in bagkanhšmda 11 Mayis'ta Ankara'danhareket eden heyetin görevi Rusya ile iligki.kurmaktir Yapilan antlag-manm bazi hükümleri 24 Agustos 1920'de parafe edilmekle beraber,uzlagmaya baglanamayan bazi noktalardan dolayi, Moskova Antlagma-si diye amlan diplomatik belgenin imzas1 ancak 16 Mart 1921'de htüm-kün olabilecektir18

Türk-Sovyet iligkileri ve Moskova Antlagmas1'na Atatürk'ün Nutuk'taverdigi yer sadece bu kadardir. ÇünküNatuk iç olitikave Bati cephesiagirhkh oldugu gibi, Türk-Sovyet iligkileri 192Tde artik 1920'lerdeki ka-dar "hararetli" degildir Hâlbuki 1920y11mda Bolgeviklerle ittifak yapmakTürkiye íçin hayat memat meselesi olarak dügünüÏüyordu.

Dogu'da Bolgevizm ve Îslam, Bat1'da kapitalizm ve emperyalizm...Birinci Cihan Harbi sonlarmdan itibaren dünya siyasi tablosu böyledir.Bu tabloda Bolgevizm'in antiemperyalist söylemi Türkiye'de birçokkimseyi, eski Ittihatçilari, yazarlart, milletvekillerini, askerleri gu veyabu ölçüde etkiliyor.

3 Mayis'ta Mustafa Kemal Papa, Kâzim Karabekir Paga'ya telgraf çe-kiyor:

Elde beg para bulunmadig1 malum-1devletleridir. Simdilikdahilde birhaynak da bulunmuyor. Ba.yka taraftan temin edilinceye kadar Azerbay-can hükümetinden azami miktarda borç anlagmasiimkâmnm dügünülüptemin buyurulmasim rica ederim...19

O sirada Azerbaycan artik Bolgeviklegtírilmigtir.Batida Yunan harekâtmm baglamas1yla doguda Ermenistan ordu-

su da hareketleniyor! Batida Yunart ilerlerken, 1920'nin Mart'mdanta Eylül ayma kadar Kâzim Karabekir ve Mustafa Kemal pagalarmErmenistan ordusunun saldmlarma dair birçok yaz1emasi vardir: Er-menistan askerleri bagta Kars, Ardahan ve Batum olmak üzere doguda katliam yap1yor,

"isimleri bilinen ahalisi Müslüman k1rk köy" Er-meniler tarafmdan tamamen tahrip Ve imha ediliyor, Orduâbad,Ahur, Civa, Çivi,Vedi ve Oltu mmtikalarma saldirarak iggal altmdatuttuklar1 topraklar1genigletiyorlar, taarruz hazirhklari yaptiklar1 gö-rülüyor...

Hem Karabekir hem Mustafa Kemal, Itilaf Devletleri'ni Ermeni me-zalimi için protesto ediyorlar, ÎngilizAlbay Rawlmson'un ve bölgedeki

18. Nutuk, sf. 308.

19. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 671.

\223

Amerikan Yardim Heyeti'nin de bu mezalime tamk oldugunu ve belge-ledigini belirtiyorlar 20

Dogu'da Ermenistan'a harekât yaparak Kars, Ardahan ve çevresini,ardmdan Gürcülerin elindeki Batum'u kurtarmak suretiyle bu mezali-

mi durdurmak, aym zamanda, Kafkas Seddi'ni yikarak yardun kanalla-run açmak yeniden acil bir ihtiyaç olarak gündemde!

Karabekir Papa 9 Mayis'ta "Büyük Millet Meclisi Risayet-i Celilesi"neum n bir telgraf çekerek Dogu'da askerî harekât için izin istiyor, gerek-çel'erini anlattyor: Îçte, 26 Nisan'da Bolgeviklere gönderdiginiz "teklif-

name"de belirtildigi gibi Azerbaycan "Bolgevik devletler zümresine"

katilnugttr, bu durum Gürcistan ve Ermenistan'1 zaylflatmigtir, dahasiKizil Ordu kuzeyden Ermenistan ve Gürcistan suurma dayannugt1r, as-kexî durum çok lehimizedir... Batihlarm sulh partlari belli olmasa da(kötü) niyetleri bellidir; iyte Istanbul'u iggal ettiler, Meclis'i bastilar...Bolgevikler Ermenistan engeli yüzünden bize yardim edemezlerse budurum Bati'nm ileri sürecegi barig gartlarnu hafifletmez! Biz Ermenis-tan'a harekât yaparak Bolgeviklerden yardun almanm yolunu açmah-y1z, o zaman daha güçIü oluruz. Gerçi Ermenistan'a yapacagmuz hare-kât Bati ülkelerinde aleyhimize bir cereyan yaratir, ama Ermeniler Bol-gevik ve Ta.pnak diye ikiye bälündügü gibi, Bati kamuoyunun Bolgevikyanhsi (sosyalist)bölümünden de istifa edebiliriz. Biz esasen Brest-Li-tovsk Antlagmasi'na gäre bize ait olan yerleri istiyoruz, Ermeni devletvarhäma saldirruyoruz. Askerî bakimdan ise, emrinizle, kolordumuzlojistik merkezleri olan Erzurum, Erzincan ve Van'dan nzaklagarak Do-guBeyazit suurlarmda toplannugtir, kolorduyu tekrar geri çekmek ma-neviyat balammdan elîm ve felaketli bir hãl yaratir.. 21

Karabekir bu gerekçelerle harekât için i,zinistiyor.Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal, Bakanlar Kurolu'nda gö-

rligerek, üç gün sonra, 1ÈMayis'ta Karabekir'in harekât talebini redde-

diyor. Gerekeeleri özetle göyle:Kizil Ordu Ermenistamve Gürcistan smirlarma geldinihalde bizden

henüz yardim istememigtir... Ermenistan'a taarruz harekâtimizi ÏtilafDevletleri ve Amerika savag ilam kabul edecek ve ihtimal ki, memleke-tin bati losimlarmdan, büyük bir ihtimalle de Trabzon'dan bize kargi ta-arruza geçeceklerdir. Böyle bir umumi iggale kargi dogudaki ordumuzne yapabilir?L Aranuzda henüz bir antlayma olmayan Bolgeviklérinyardimmdan emin olabilir miyiz? Trabzon'da birakacagmuz kuvvetinbir Ingilizçikarmasma direnmek için yeterli olmamasi halinde, bütünmemleket dahilindeki tereddüt aleyhimize geligebilir. Bakaular Kuru-lu'nun hatta Büyük Millet Meclisi'nin kararmi almadan harekât yapma

20. Prot Ya§ar Akblyik," MilliMucadele'de Dogu Cephesi", Türkler, Yeni Türklye Yayin-Iari, cllt 15, sf. 15I-167.

2 I. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 684-688.

i

224

sorumlulugunu saloncah buluyorum, böyle bir karan almak için (Rus-larla) bir ittifakname yapmak gerekli gözüküyor...

Mustafa Kemal, San Remo'daki toplantida Batih devletlerin milli mev-cudiyetimizi tehlikeye atacak nitelikte kararlar alacaklanmn bilindigini,Meclis'in bu konuda yakmda bir karar verecegini de belirtiyor.22

Karabekir israr ediyor

Karabekir 30 Mayis'ta tekrar Büyük Millet Meclisi Bagkanhgi'na ace-le telgraf gönderiyor, "Kafkasya'da siyasi ve askerî vaziyetin açikhk ka-zandigru" belirterek askerî harekât için izin istiyor. 100 bin kipilik birBolgevik ordusu Azerbaycan'a, iki Azeri-Bolgevik süvari ordusunun daErmenistan'a girdigini, Ermenilerin anlagmak için Moskova'ya heyetgönderdigini anlatan Karabekir, askerî harekarja "Ermenileri tehdit iledogu yolunun serbestisini temin etmek mecburiyetindeyiz" diyor. Böy-le bir askexî harekât, Sivas havalisinde bag gästeren isyanlara kargi daMilli Hareket'i güçlendirecektir. Doguda askerî durumumuz güçlü ol-dugu ve Kizil Ordu Azerbaycan'a girdigi halde niye harekât yapuuyoruzdiye askerler içinde dedikodular ç1kmigte. Henüz Mart aymm maaglaribile tümüyle verilemedi... Ve:

San Remo'da kararlagtinlan sulh partlan Avrupave Amerika'dan artikhiçbir ümit kalmadignu ve kurtulugumuzu doguda arayacagmuzi zanne-dersem tamamen göstermigtir... Yüksek cevaplanm makine bagmdabek-lemekte oldugumuzu arz eylerim.

Imza 15. Kolordu Kumandam Mirliva Kåzim Karabekir.E

Mustafa Kemal Karabekir'e 1 Haziran'da cevap veriyor. Daha dogru-su, cevap olarak, "Bakanlar Kurulu karanm teblig".ediyor; yani kesin,baglay1c1 bir emir... Mustafa Kemal'in, stratejik kararlari verirken dün-yadaki siyasi dengeleri nasil dikkate aldignu gösteren bu telgraimda"Ermenistan seferinin açilmas1 için henüz vaktin gelmedigini" bildiri-yor. Son derece önemli olan bu telgrafm özeti göyle:

• Evvela Devlet ve milletimizin kurtulugu ve selameti hakkmda B tidevletlerinden hakiki bir yardim ve insaf ümidi kalmadig1 konusunda gd-rüy birlini vardir. Memleketimizin gelecegi dogu hudutlarmuzm Ruslarave Islam âlemine muttasil (bitigmig)olmasma bagh oldugu muhakkaktir.Bu ittisalin (bitigmenin)herhalde saglanmasma eidden çaligilacaktir.

• Ikincisi:Bolgeviklerle siyaseten anlagip kary1hkh harekât ve müna-sebetleri belirlemeden önce kesin bir harekâta geçmeyecegiz. Böyle bir

22. Tam Metin: Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 698; kismen sadelestirilmig metin: Ata-türk'Un Bütün Eserleri, ciit 8, sf. 214 vd.

23. Kâzrm Karabekir, a.g.e., sf. 730-73 l.

225

harekâti Bolgeviklerin nasd kargilayacag1 bugün meçhulümüzdür Batiyanhsi Ermenistan'a kar 1 yapilacak bir askerî harekât Bolgeviklere cid-

di yarar saglayacaktir, kargihšmda ne alacagmuzi tespit etmeden bu ya-

ran"kendi ihtiyarmuzla Bolgeviklere bahgetmek" yanlig olacakt1r.

• Üçüncüsü: Sirf askerî açidan baksak bile, Ermenistan'a karg1 bir

askerî harekâtumzm baçan11 olmasi için diger bir taraftan (Azerbaycan

veya Gürcistan'dan) fiilen askerî yardim almanuz gerektigi kanaatinde-

y1 Azeri ve Gürcüler Ermeniler üzerine askerî baski uygulamadigi

taRdirde bizim üç tümenle Ermenileri yenecegimiz kesin degildir..."Kafkasya'da siyasi ve askerî vaziyet açikhk kazannu " da degildir. Bi-ze gelen bilgilere göre, Bolgevikler ilerlemiyor, bilakis, Kafkasya'danuzakla.ptiklarm1 hissediyoruz. Son zamanlarla Polonyahlara maglup ol-

dular, 15 bin esir verdiler... Lenin'in yerine Brasilov'un geçmesi havadi-sinin manasihenüz anlagilamadi...

• Bu gartlar altmda, dahilî vaziyetimiz aceleye getirilmemelidir. Er-menilere vaat edilmig dogu vilayetlerimizi müdafaa etmek için hazirbùlunmak son derece etkilidir, ama Sankanug'a gidip orada beklemeyemahkûm kalmak dogru bir karar olmaz...

Mustafa Kemal, Azerbaycan'dan Nuri Paga'nm Kafkasya hakkmda, La-hey'den de Tarbay Nuri Bey'in Avrupa hakkmda getirecegi bilgileri bekle-diklerini, bir malumat aldiklarmda hemen bildireceklerini anlatiyor.24

Hâlbuki 5 Subat 1920'de, daha Azerbaycan bile Bolgevik olmarug-ken, Kafkasya'da Îngilizbirlikleri bulunurken, kig mevsiminde MustafaKemal Pa.ya askerî harekât istiyordu! Bundaki amaci aslmda Îstanbulhükümetini çäkertip Ankara'da milli bir hükümet kurulmasm1 sagla-makti. Mustafa Kemal, gimdi 1 Haziran'da degigen siyasi ve askerî çart-lan anlatarak Dogu Harekât1'm ertelettiriyor!

Bu tablo onun siyasi dehasmm bir göstergesidir.Mustafa Kemal'in Erzitenistan'a harekât yap11masim erteleyen 1 Ha-

ziran tarihli telgrafma Karabekir 4 Haziran'da cevap veriyor ve harekâtiçin israr ediyor Bu, Ermenistan'a kargi genel bir taarruz degil. "diplo-

masi ile saglanamazsa, cebir ve tazyik ile Sankamig'a kadar olan mmti-

kay1" almaya yönelik bir askerî harekât olacakttr... Azerilerle çarpiganve iç durumlan da saglam olmayan Ermeniler bu smirh harekâtimizla"Kafkas yolu"nu açmak zorunda kalacaklardir. Kald1 ki, elimizdeki üç

tümenle, Allah'm yardmu ile Ermenistan't imhanuz bile imkân dahilin-dedir. Bolgevik ordusunun çekildigi yolundakihaberler de dogru degil-dir, aksine, Azerbaycan'a girdigi kesinlegmigtir... Yalmz Erzurum'dakimüesseseler ve iki tabur ayda lark bin lirahk odun yakiyor,, Soganh or-manlanm almamiz bile bu s11antlyi çözer...25

24. Tam metin için bkz. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 732-734; ATTB, sf. 349-352; krsmensadelagtirilml; tam metin için bkz. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 8, sf. 271-273.

25. Uzun tam metin için bkz. KSzim Karabekir, istildal Harbimiz, sf. 738-741.

226

Karabekir kitabmda bu belgeyi verdikten sonra,"bu

son görügleri-me ret cevabi gelmeyecegi zannmdayan, çünkü dayanacak bir tekmadde bulunamayacaktir" diye yaziyor.

Gerçekten 6 Haziran'da Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal,konuyu Bakanlar Kurulu'nda görligtüklerini, "müdafaa vaziyetimizi Is-

lah maksadiyla Soganh geçitlerini iggal etmek için askerî kitalar ileilerlemek" önerisini uygun bulduklarmi belirtiyor. Burada Mustafa Ke-mal'ín hukuki megruiyete dikkatinin bir örnegini daha görüyoruz: Buharekât izni "Kars, Ardahan ve Batum illerinin iggali hakkuun samanm-da kullam1masi" íçin TBMM'nin hükümete verdigi yetkiye dayamlarakverilmigtir.26

Karabekir "bütün doguda degil sadece üç vilayette", Erzurum, Vanve Erzincan'da seferberlik ilan ederek harekât hazirligma ba.pladigim"Büyük Millet Meclisi Bagkanhšma" bildiriyor. Rakat...

Çiçerindevreye giriyor

15 Haziran'da Moskova'dan dönen kurye subay1 Îbrahim Efendi,Sovyet DigiqIeri Bakam Çiçerin'inMustafa Kemal'e yazdigi mektubuErzurum'da Karabekir'e getiriyor, o da hemen telgrafla Ankara'ya ileti-yor. Çiçerin'inmektubu 3 Haziran tarihlidir Mustafa Kemal'in Lenin'e26 Nisan'da yazdigi mektuba cevaptir. Hatirlayacaksm1z o mektuptaMustafa Kemal, emperyalizme kary1 igbirligi ve Kafkasya'nm Bolgevik-legtirilmesi, bunun kargihšmda da Türkiye'ye para ve silah yardmu ya-pilmasm1 istemigti. Çiçerin,o mektupla Ankara'nm dig politika esasla-ruu memnuniyetle ögrendiklerini söylüyor. Çiçerinbu esaslari 8 mad-dede topluyor:

1- Türkiye'nin bagnnsizhšmm (kabuledildiginin) ilam.2- itirazi mümkün olmayan Türk arazisinin Türkiye'ye verilmesi.

3- Arabistan ve Suriye'nin bagunsiz devletler olarak ilam.4- Türkiye Ermenistam'nda, Kürdistam'ada, Batum arazisinde, Do-

guTrakya'da, Türk ve Araplarm mügtereken bulunduklan bütün arazi-de milletlerin kendi kaderini tayininin kendilerine birakilmasi. Mülteci-lerin referanduma katilmak için serbestçe danmeleri.

5- Türkiye'deki azmhklara, Avrupa'nm en serbest hükümetlerindbulunan azmhk hukukunun tanmmast

ß- Bogazlar meselesinin, Karadeniz'de sahili bulunan.hükümetlerinkatilacag1 bir konferansa tevdi edilmesi.

7- Kapitülasyonlarm ve eenebi nüfuz nuntikalarmm ilgasi.8- Her nevi ecnebi nüfuz mmt1kalarmm ilgasi.

Çiçerinmektubunun bundan sonraki bölümünde emperyalizme kar-

26. ATTB, sf. 352-353, .Atatürk'ün Bütün Eserleri, cllt 8, sf 287| Kâzim Karabekir,a.g.e., si. 744-745.

227

gi olduklarini söylüyor ve Ermenilerle olan hududun siyasi görügmeler-le tespitini istiyor, yani Türklerin askerî harekât yapmasina kargi çiki-

yor! Ve önemli bir kayit olarak, Türklye ile Ermenistan arasmdaki bugörügmelerde arabulucu olmak istediklerini belirtiyor.27

Karabekir kitabinda Çiçerin'inmektubunu analiz ederken "Dost eliuzattigmuz Bolgeviklerin... Türkiye Ermenistam'nda, Kürdistam'nda,Lazistam'nda, buniar yetmiyormuy gibi Trakya'da diyerek ora halkm1

bi den ayr1 Ve aylori istikametlere sürecekler ve kendileri mi yutacak-

lar?!" diye tepki gösteriyor. "Ah Mustafa Kemal, vaktiyle kabul ettigin

u Ermeni hareketine mâni olmasaydm gimdiye kadar bu efendilerle

Gümrü'den, Erivan'dan konuqur, Sovyetler de her istedigimizi yapar-dt..." diye yaziyor?

Bolgevikler üçlü bir oyun içindedir: Birincisi, Bolgevikler Ingiltereile o s1rada bir ticaret antlagmas1 yapmak için görügmeler yürütüyor-

lard1! Türkiye ile anlagmak, higiltere ile görügmelerine zarar verebilir-

di. Zaten Lloyd George 31 Mayis'ta Londra'da Sovyet Ticaret KuruluBagkam Krassin'e, "Türk milliyetçilerini lagkutmaym" diye ç11agmigt1!

Ikincisi,Bolgevikler Türkiye ile yalonhšm Londra'ya kargi bir koz veKafkasya'da bir güven unsuru oldugunu biliyorlar, bu sebeple hem În-

giÏtereile hem Türkiye ile müzakereleri sürdürmek için böyle zikzaklar

yap1yorlardi.Üçüncüsü,Moskova, Bati yanhsi Taynak Ermenistam'm da tama-

men kargilarma almak istemiyor, ileride Bolgeviklegtirmeyi planhyor-

du. Ileride Bolgeviklegecek bir Ermenistan'i pimdiden bir ölçüde sahip-I leniyordu?129

Bolgeviklerin hesabi böyleydi. Ankara'nm acil hesabi ise, Bolgevik-lerle

"bitigik" bir smir yaratarak onlardan yardim almakt1. Çiçerinbumektubu yazmca, artiksdoguda askerî harekât yapmak Moskova ile

iligkileri bozabilirdi. Bunu diRkate alan Mustafa Kemal askerî harekâtibir kere daha erteliyor ve 20 Haziran'da "Rusya Sovyet Cumhuriyeti D1-gigleri Ahali Komiseri Efendiye" hitablyla Qiçerin'ecevap yaz1yor:

1- Sekiz maddede bildirilen prensipler bizim samimi prensiplerimiz-

dir. Bu prensiplere engel olan Bati devletleri aleyhine de bunun içinmücadele ediyoruz.

2- Érmenistansmmmn tayini için Rus Sovyet Cumhuriyeti'nin arac1-hgm1memnuniyetle kabul ve sorunun müzakerelerle çözülmesi yolunu

tercih ederiz.3- Kompulanmiz (Ermeniler) kesinlikle Türk olan araziyi tahrip ve

ahaliyi katliam ettiklerinden ve Batt emperyalistlerinin usulleriyle kat-

27. Kazim Karabekir, a.g.e., sf. 75 I-753.

28. KâzimKarabekir, a.g.e., sf. 752, 765.

29. Bkr.Salahi Sonyel, a.g.e., II, sf. 6-7.

228

liam yaparak nüfus çoguniugu yaratm.ak istemelerinden giddetle mus-tarip ve gikâyetçiyiz. Bunu äniemek için Kars, Ardahan ve Batum'a ya-pacagmuz askerî harekâti mektobanuz üzerine tehir ettik. Ermeni te-cavüzlerinin durdurulmasuu ve aracahk için teklifinizi süratle ortayakoymamz1rica ederiz.

4- Rusya'ya fevkalade yetki ile gönderdigimiz heyet yoldadir, kom-gulannuzm engellemesiyüzünden Moskova'ya ulasmalan gecikiyor.

5- Biz Bati emperyalistlerine karg1 yalmz kurtulug ve istildâlimizikorumakla yetinmiyotuz. Aym zamanda Batt emperyalistlerinin kuv-vetlerine ve Türk milletini emperyalizme vasita yapmak istemelerinede mâni oluyoruz. Bu suretle bûtiin insamliga hizmet ettigimize kaniyiz.Rus ve Türk milletlerini biriegtirecek saglam dostluk esaslarmm pratikve maddi bir surette semerelerini gösterebileceginden ümitli olmaklabahtlyar1m...

Mektup, "DLÿigleri Komiseri Efendi"ye Türk-Rus dostlugunun öne-mini vurgulayan ve

"içinde bulundugumuz mücadelelere gösterilen ha-yirhah alakaya" tegekkürle sona eriyor.30 Dikkat: Mustafa Kemal, Çiçe-rin'in bahsettigi Trakya, Kürdistan, Batum arazisi (Lazistan) ve Bogaz-lar meselesine hiç temas etmiyor!

Bu konularda Çiçerin'lebir tartigmaya girmiyor!Konu basma da.intikal etmiyor, kimse de sormuyor!Mustafa Kemal biliyor ki, bu konularda Çiçerin'infazla bir rolü ola-

maz, bu konulan resmî yazigmaya alip gündeme yerlegtirmenin manas1da yok! Mustafa Kemal, Ruslardan yardim almaya odaklannugttr ve Çi-çerin'e yazdiál mektubun hedefi budur, degigik konularda tartigma çi-kararak hedefini ga.91rnuyor! Ermenistan'dan da "dügman" diye bahset-miyor, Türk-Sovyet irtibatim engelleyen unsur olarak uiteliyor!

Dogu Harekâti bu gekilde bir kere daha erteleniyor...22 Haziran'da Yunan genel taarruzu baghyor, eldeki kuvvetleri kir-

dirmamak için Mustafa Kemal, Albay Bekir Sami Bey'e Bursa'nm bo-galtilmasuu emrediyor! Yunanhlar, Osman Gazi'nin türbesinin bulundu-guBursa'y18 Temmuz'da iggal ediyor, ardmdan milli direnig merkezleriolan illerden Bahkesir ve Denizli'ye giriyorlar!

Rusya tarafmdan da kötü haberler geliyor Bolgevikler bir ticaret t- :

lagmas1yapmak için Îngilizlerlegörügüyor! Ali Fuat Papa, "Ruslar In -

ler anla.pacak, elinizi çabuk tutun" diye Mustafa Kemal'iuyanyor!31Azerbaycan'da Türkçü Türkleri ve Azerileri örgütleyerek Kizil Or-

du'ya direnen Halil Paga'ya Kâzim Karabekir 24 Haziran'da telgraf çe-kiyor, bu direnigini eleytiriyor, "milletimize doguda Bolgeviklik ve Müs-lümanhk yolu aç11mahdir, paraya ve silaha olan ihtiyacimizi biliyorsu-nuz" diyor.

30. ATTB, sf. 353-354, Atatürk'ün Bütün Eserleri, clk 8, sf. 344-345.

3 I. Zeki Sarihan, a.g.e., II, sf. 496.

229

Yunan ilerleyigi devam ediyor. Mustafa Kemal, gerilla sava.gmdan

bahsediyor.Îç isyanlar geligiyor! 6 Temmuz'da toplanan Meclis'te mebuslar "Hi-

lafet ve saltanatm ve vatan ve milletm kurtulugundan ve istiklâlinden

bagka bir gaye gütmeyeceklerine" yemin etmeye karar veriyor, yemin

töreni 10 Temmuz'da bayhyor.Genelkurmay Ba karu Albay Îsmet Bey, Meclis'e bilgi veriyor,

erbaycan'dan yardruci bir kuvvetin Türkiye'ye gelmek için yolaçiktigm1 söylüyor! Bir yamigidir bu; ama büyük sevinç ve heyecanyaratiyor. NIustafa Kemal "Amerika da içinde olmak üzere, bütünGarp âleminin" Türkiye'ye "tasallut ettigini" bunlara kargi kendi kuv-vetimizi esas almakla beraber

"bütün kuvvetlerden yararlanilacag1-ni" säylüyor. Evet "bütün kuvvetlerden yararlanmakL." Bu konugma-smda Mustafa Kemal'in bir vurgusu, izlenen politikayi belirtmek ba-kimmdan önemlidir. Küçük ve güçsûz Azerbaycan'dan bize askerî

kuvvet yardum gelse bile neye yarar diye dügünenlere hitaben gunusöylüyor:

Gelecegi säylenen bu kuvvet bizim kuvvetimizi çok artirmaz. Fakat

yalmz, Sarkve Islam âleminin bizim mukadderatimizla ne kadar yakm-

dan ilgili oldugunu gösterecegiiçin, bizce laymetlidir..?

Sark ve Islam âleminin bizim yanmuzda görümnesinin saglayacag1

siyasi kuvvet!Peki, öyleyse, Karabekir'in Nisan aymdan beri istedigi harekât iznini

gimdi vererek neden Dogu Harekâtt'm yaptmmyoruz?

Üstelik Dogu Cephesi'nde askerlerimiz bekleyip duruyor, ama1920'nin yaz aylarmda Batt bölgesinde Yunan taarruzu Ugak'a dayalu-yor! Belki bundan cesaret alarak, doguda da Ermenistan kuvvetleri ha-reketleniyor; 14 Temmuz'dan itibaren harekâta geçiyor, Nahçivan'dakiDehne Bogazi ve §ahtahtiyörelerini iggal ederek Türkiye ile BolgevikAzerbaycan arasmdaki baglantry1 kopanyor, Kafkas Seddi daha bir

agilmaz hale geliyor! Aym zamanda, Ermenistan eski CumhurbagkamHatissiyan, Londra'da siyasi destek arlyor, Türkiye'ye kargi girigecekle-ri genel bir harekât için mali destek topluyor. Ermenistan Digigleri Ba-kanhgi Ankara'ya nota vererek, artik Brest-Litovsk Antlagmasi'nm ken-dilerini baglamadiguu, Türkiye'nín Olta'yu bogaltarak Ermenistan'avermesiniistlyor 33

Erzurum milletvekilleri bu Ermeni hareketleri kargismda bizim or-dumuzun niye hareketsiz bekleyip durdugunu soruyortar.

Belki de Karabekir soruyor!

32. Fahri Çoker,Türk Parlamento Tarari, cik I, sf.422.

33. Zeki Sanhan, a.g.e., III,sf, [26,128, 142, 146.

230

Umudumuz Bolgevi2m

Mustafa Kemal Paya Meclis'in 14 Agustos 1920 günlü oturumundacevap veriyor. Ìlginçbir gekilde Karabekir'in admdan bahsetmiyor,'¶ark Cephesi Kumandam" tarafmdan yapilan harekât önerilerini vekendisinin neden bunu erken gördügünü anlat1yor: Çiçerinarabulucu-luk teklifi yapmigttr, Moskova ile iligkilerimiz henüz kesinlik kazanma-nugtir, o ayamada Batt'y1 tahrik etmemek gerekir...

Mustafa Kemal kürsüße devam ediyor:

Rusya dahilinde infilak eden inlolap, insanlarm mutlak çogunlugunu teg-kil eden fakir halk içinde, bilhassa bu hallan en çok mihnet ve megakkat veistiraba maruz kalnug olan amele suuft içinde eskiden beri mevcut olan ha-kiki sosyalistlik maksatlanm ve gayelerini ilan etti. Daha açik, daha belir-gin ve daha giddetli bir surette ilan etti. Ve umum begeriyetin emperyalistve kapitalist idarelerin zalim tahakkümve tagallübünden kurtardmasim birhedef ittihaz etti... Memleketlerinin gayet genig olmasma ve birçok faktör-lere ve dogal gartlara sahip bulunmasma dayanarak bütün dünyanm em-peryalistlerine karg1hnsumet ve harp ilan etmekten çekinmediler...

Mustafa Kemal, konugmasmm devammda "Garp emperyalistlerinin"bütün güçleriyle Bolgeviklere kargi ç1ktiguu, ama Bolgeviklerin "inla-

lap hareketini" tam bir baçanyla yagattildarmi anlatiyor, övgüyle bali-sediyor, Ïslamiyet'ede atifta bulunmayi da ihmal etmiyor:

Bolgeviklerin bilhassa son günlerde Lehistan (Polonya) dahilinde de-vam eden muvaffakiyetleri ve zaferleri cidden inkilaplarmm pek mesut,pek parlak ve pek mühim bir neticesidir Îslamiyet'inen yüce kaide vekanunlarmi içeren Bolgevizm'in, bizim dahi varhšmuza kastetmig olanmügterek dügman aleyhinde, bugün ortaya koydugu zafer, bizim için te-gekkür etmeye deger bir neticedir!

Mustafa Kemal en önemli siyasi açiklamalarmdan biri olan bu ko-nugmasmda, bir tarafta, "bapta Ingilizler olmak üzere" bütün Dogu â -

mine hâkim olmak ve bizi ezmek isteyen emperyalist devletlerin ba-lundugunu, äbür tarafta "bütün mazlum begeriyeti kurtarmak için çah-gan Bolgeviklerin mazlum milletimize" yardim elini uzattigim anlati-yor... Îtilaf Devletleri'nin bunu da engellemeye çah tigmi belirtiyor.Kafkas sorunlarma bu aç1dan baktigmi söylüyor.34

Mustafa Kemal'in Bolgevizm'i ye Bolgevik dostlugunu öven bu tür ko-nugmalan Meclis'te "bravo sesleri, giddetli alloglar" ile karg1Iamyor.35

34. Bu çok önemli konugmanin tam metni için bkz. ASD, I, sf. 93-103.

35. Fabri Çoker,a.g.e., sf. 422.

231

Kâzim Karabekir de 4 Agustos'ta, kendisine bagh askerî birliklere"Fedakâr Arkadaglarun" hitablyla baglayan bir genelge yaymhyor; aymgekilde, ikili dünya tablosu çiziyor:

Bir taraf masum ve mazlum milletleri esaret zinciri ile baglamak, bumilletlerin serveti ile hazineler doldurmak ve yine onlarl zorla, kalurlakullanarak, kendilerine saraylar, saltanatlar kurmak istiyor. Bu tarafmbaymda Ingiltere ile Fransa ve ayarttiklarmm içinde bize en çok zaran

dokunan Yunanistan ve Ermenistan vardir.Diger taraf, zulüm ve esaret altinda inleyen milletleri kurtarmak, dün-

yamn bütün insanlarm1bir tutmak ve herkesi kendi yurdunda sulh ve ra-hat içinde insanca yagatmak istiyor.

Bu tarafm ba.ymda da Rusya vardir. O Rusya ki, kendisini zulme bo-

ganMoskof Çarhgi'my1knug ve kavugtugu hürriyeti, zulüm altmda inle-

yen insanlara da kazandirmak için bütün istilaci devletleri kendisine

dügman tamnugtir...

Karabekir genelgesinm devammda, Birinci Cihan Harbi'nden gerefi-mizle çikmak íçin Mondros Mütarekesi'ni imzaladigmuzi, ama dügman-larm Mütareke hükümlerine aylori olarak ülkemizde iggallere girigtik-lerini, anlatiyor, sözü Bolgevik dostluguna getiriyor:

Milletimizi zulme, esarete ve hatta neticede mahva çahyan Îngiltereile hempalati ve bizi hayattan, rahattan mahrum eden emelleri Bolgevik

Ruslarm da dügmam oldugundan, bütün Islamlar gibi milletimiz de Bol-

geviklerle el ele verdi...

Karabekir, silah arkadaglarma, "göklere yükselen Islam figan veelemlerini dindirmek için" Bolgeviklerle igbirlini yaparak Kafkas Sed-di'ni yikmak istediklerini anlatiyor.

23 .Temmuz'da Dogu Cephesi Kumandam Kâzim Karabekir Papa,Moskova'dan Bakü'ye gelen Halil Paga'ya mektup yaziyor. Enver Pa-ga'nm amcasi Halil Paya Pantürkist egilimlidir. Osmanh'mn son dö-

nem Kafkas Îslam Ordusu kumandam olarak Bakü'yü kurtarmigt1.Azerbaycan'da güçlü iligkileri vardir. Azerbaycan'm Bolgeviklegtiril-mesine kargidir. ÖnceAzerbaycan'da, ardindan Karabag'da K1zil Or-du'ya kargi silahh direnig yapmig, yenilerek fran'a çekilmig, Anka-

ra'nm istegiyle tekrar Bolgeviklerle görügmek íçin Bakü'ye geçmigtir.Bolgevikler de Halil Paga'mn artik "kargi" bir unsur olmaktan ç1kma-

sma sevinmig olmahlar.Karabekir'in, silah ve dava arkadagma yazdiál mektup, "Yolda.yHalil

Paga'ya" hitablyla baghyor:

36. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 797-798,

232

Gün geçtikçe vatanmuzm hâli daima elîmdir. Her köy son figegini, sondigini, son tirnagnu ve son akçesk sarf ediyor... Namussuz Îngiliz em-peryalizmi Yunan'i memleketimizin bagma musallat etti. Bursa'yi dahi ig-gal etiler. Belki de hedefleri can evimiz olan Ankara'dir...

Ruslardan yardim ahuak garttir. Fakat "mel'un Tagnaklar vaktiylekendilerine yapt1gimiz lyiligin qükram olarak bize yol açm1yorlar ve bi-zimle anlagmaya da yanagmayorlar." Bu engeli kaldinp Anadolu'ya yar-dim gelmesi için Bolgeviklerin bize güvenmesi Iazim:

Müttefikimiz olan Ruslara kargr bütün kalplerde samimiyet ve hürmetsonsuzdur. Ittifakmuz ve Türk-Rus kardegligi ebedi oIacaktir. Binaena-leyh, Sovyetlerin bizden pek2iyade emin olmalan ve dügüncemizín Türkittihadi degil, Rus-Türk ittihadi oldugunu bilmeÎerilazundir... Rus Sovyethükümeti bizi artik öz kardepi gibi tanimahdir... Rus Sovyetlerine ebedimuhabbetimizi ve kardegligimizi her yerde ve her geyde göstererek on-larm bize kargi tereddüdünün tamamiyle giderilmesini ve Ermeni Tag-naklarm bagma bir yumruk indirilmesiyle dogrudan dogruya irtibatmuzitemin buyurunuz...

Halil PMa'y1 yardun konusunu Bolgeviklerle görügmesi için görev-lendiren Mustafa Kemal'dir. Bakü'de lgeviklerle görügmeler yapanHalil Papa, Ruslarm arac1hgiyla Ermenilerle konuyarak Nahçivan'danAnadolu'ya ufak bir koridor aç11masuu

-gimdilik--

saghyor. Çiçerin'inMustafa Kemal'e yazdigt bir mektup ve Anadolu hareketine ilk yardimolarak verilen 500 kilo altm bu yoldan Türkiye'ye gelecektir. Fazla birpara degil, ama niyet belirtisi olarak memnunluk vericidir. ÇiçerinMustafa Kemal'e mektubunda "kahraman emekçi Türk hallona" destekvereceklerini, "üstün deger verdigimiz saym dostumuz Halil Paga" ilebirlikte Sovyet Elçilik Müstegan'nm Ankara'ya gelecegini, bunu Sovyetbüyükelçisinin izleyecegini bildiriyor.E

Demek ki Bolgeviklerden yardim beklemek öyle hayal degil.28 Temmuz'da umut verici bir haber daha yaylhyor. Politbüro "Ítilaf-

çilarla mücadelesinde Türklere yarduna hazir olduklanm" açikhyo ; i

ama hepsi bu kadar genel, soyut, politik aç1klama... Bir de Rus Genel-kurmay Akademisi'nin Dogu Bölümü'nde "Türkiye, Îran, Afganistan,Hindistan ve Uzakdogu için özel kadro" hazirlanmasuu karara baghyorPolitbüro!

18 Agustos 1920; gece yansi... Ankara'da Genelkurnay Bagkani Al-

37. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf.786.

38. Yarasimos, a.g.e., sf. 150-156, 234.

39. Bülent Gökay, a.g.e., sf. I I l.

233

bay Îsmet Bey, SarkCephesi Kumandam Kâzim Karabekir Paga'ya telg-rafla soruyor

- 11 Agustos tarihli Islam Garcistam adh gazete Ermenilerin sefer-

berligini yaziyor. Gürcülerle aleyhimize harekât yapacaklar. Biz dahaevvel harekâta geçsek nasil olur?!

Aym gece, K1211Ordu'nun Ermenistan'a yürüyecegi haberi de geli-y r. Karabekir'e göre,

"en büyük tehlike Bolgeviklerin Ermenilere karyl

h eketlerinde pek çabuk baçan elde edip Ermenistan'da da Bolgevikidaresi kurarak bunlan da toparlay1p hudadumuzda görülmeleridir..."

Çünküöyle bir durumda hudutlarmuz Bolgeviklerle"bitigmig" olur,

ama Ermenistan iggalinden kurtarmak istedigimiz Kars, Ardahan, San-kamig, Dogu Beyazit bölgesini Sovyetler Birligi ele geçirebilir!

ÖyleyseTürkiye hemen harekâta geçmeli! Karabekir kitabmda göyleyaz1yor:

Bir daha karardan geri dänmemek partlyla Ankara'mn harekåt içinbeni serbest birakmasi lazundir. Aksi halde zaten en geç Eylül sonunakadar Ankara'nm emrine bagh kalmak ve bundan sonra behemehal em-ri vaki yapmaktan bagka çarem yoktur...

Yme harekât izni isteyen Karabekir'e Genelkurmay Bagkam Îsmet Bey22 Agustos'ta cevap verlyor, Reis Paya (Mustafa Kemal) ve Milli MüdafaaVekili Papa (Fevzi Çakmak),Karabekir'in harekâtt gerekli görmesindençok memnunlar, ama gim¿li degil! Kizil Ordu harekâtinm kesinlik kazan-masmdan sonra bizim Aras ve Novoselim'e kadar bir harekât yapmamizmümkündür.. Ve Ismet Bey Karabekir'i uyartyor. "Siyasi ve askerî emri-vâkiler yapilmasadan salamlmasim bilhassa rica ederim."40

Harekât yine ertelenlyor. Ankara, hem Kizil Ordu'nun Ermemstanüzerine ne yapacagmi, hem Moskova'ya ulagmig olan Digigleri BakatuBekir Sami Bey'in temaslarrun nasil geçecegini görmek istiyor,

Moskova'da görügmelerAnkara hükümetinin Digigleri Bakam Bekir Sami Bey ve arkadaylan,

11 Mayis'ta Ankara'dan yola ç11mug, Erzurum, Azerbaycan, Kafkasyaüzerinden, o günün gartlarmda 69 günlük mihnetli bir yolculuktan son-ra 19 Agustos'ta Moskova'ya gelmiglerdir! Bekir Sami Bey'in heyetindeÎktisat Vekili Yusuf Kemal (Tengirgek), Mustafa Kemal'le beraber Sam-sun'a ç1kan ekipten Dr. Îbrahim Tali (Öngören),çok iyi Rusça bilen La-zistan Mebusu Osman ve Kurmay Yarbay Seyfi (Düzgören) beyler var.

Evvela Moskova'ya geldiklerinde üst düzey hiebir Sovyet yetkilisi

onlan garda kargilannyor; bahane, Petersburg'daki IIL Enternasyonal

40. Karabekir, a.g.e., sf. 817-819.

234

toplantisma gitmig olmalandir. Türk heyetinin cam s1kilmigtir. Îki haftageçiyor, Sovyet Digigleri Komiseri Çiçerin'legörügemiyorlar! Yalmz birdefa Komiser Yardimcisi Karahan'la görügme oluyor! Karahan, Bolge-vik bir Ermeni'dir. Görügme hiç iyi geçmemigtir! Karahan, Türklerin"Bolgeviklerle iligki için yol açmak" amaclyla da olsa Ermenistan'a birharekât yapmasma kargi ç1klyor, bunun Avrupa kamuoyunda kötü izle-nim birakacagm1, ama kendflerinin Ermenistan'la görügerek bir yolbulmaya çahgacaklarau söylüyor!41

Bekir Sami Bey 31 Temmuz'da Çiçerin'ebir mektup yazarak "Em-peryalistlere kargi sürdürdügümüz bu mücadelede" Sovyet taahhütleri-ne güvendiklerini, ama hâlâ görügemedigini, Anadolu'da durum çokkötü oldugu için bir an önce görügmek istedigini bildiriyor.42

Bu arada 10 Agustos 1920 günü 1stanbul hükümeti, "Türkiye'ninidam fermam" olan Sevr Antlagmasi'm imzallyor! Moskova tedirginoluyor! IngilizBagbakam Lloyd George'un "bütün Türk olmayan unsur-lari Türk hâkimiyetinden kurtarma politikasi olarak" takdim ettigiSevr, Bolgevikler için de ciddi bir tehdittir çünkü Sevr'e göre Bat1hlarKafkasya üserinden Rusya'ya müdahale edebilirdi!*3

Bogazlar'i ve Karadeniz'i "emperyalizme"

açan Sevr, Bolgevikler içinde ciddi bir tehditti.

Yaklay1k bir ay bekletilen Bekir Sami Bey, Sevr'in ilanmdan üç günsonra, 13 Agustos'ta Çiçerin'legörügüyor.

Çiçerinve Bolgevikler, Ermenistan üzerinden "Kafkas Seddi"ni aç-manm kargillgmda Türkiye'nin Van ve Bitlis illerini Ermenistan'a ver-mesini istiyor! Bazen listeye Mufu da kattyorlar!44 Ankara bunu kesin-likle reddediyor, dahasi Sovyetler'in bu talebinden kugkulamyor!

Buna karg1hk Bolgevikler de Kemalistlere güvenmiyor; Kemalistle-rin Sovyet yönetimi altmda bulunan Türk olan veya olmayan Müslü-man halklar üzerinde Panturanc1 veya Panislamci amaçlar.güttügünüsamyorlar. Kemalistlerin 1920 Mayis'mda Kilikya bölgesinde Fransiz-larla 20 günlük bir ateykes imzalamasi da Bolgevikleri iskillendirmigtir!Türkler Bat1'ya nu dönecek?

Karahan'la görü meden bir gey ç1kmadigi gibi, Çiçerinde TürklerinErmenistan üzerine harekât yaparak "Kafkas Seddi"nde bir yol açmal -

rma karg1! Saginpkalan Türk heyeti Lenin'le görligmeye gidiyor. Stra-tejik bir dehaya sahip olan Lenin de Mustafa Kemal gibi "resmin bütü-nü"nü görüyor ve durumu düzeltmeye söz veriyor, "durumu biz düzel-temezsek siz düzeltirsiniz" diyor, Anadolu'ya yardun edeceklerini kesin

4 I. Salahi Sonyel, a.g.e., ll, sf. I I-I 3.

42. Bekir Sami'nin mektubu için bkz. Yerasimos, a.g.e., sf. 235.

43. Bülent Gäkay, a.g.e., sf. 107, I I I.

44. All Fuat Cebesoy, MoskOYa Hatiralari, Vatan Negriyat, 1955, sf. 70, 83.

235

bir dille ifade ediyor. Demek ki, Ermenistan'm engelledigi Kafkas yolu-

nu Bolgevikler açamazsa, Türkiye açacak! Bekir Sami Bey Lenin'i "pek

sevimli bir çehrede, pek açik yürekli bir zat bulduk. Bize ve Islam âle-mine kargi hayirhah gördük" diyor.45

Türk heyetindeki Îktisat Vekili Yusuf Kemal Bey amlarmda Lenin'igäyle anlatlyor:

Lenin sarayda oturmuyor..Kapismda kapici ve nöbetçi görünmüyor.Ilmiile Karl Marx'i geçen, 1)agkamilletleri Rus yapmak siyasetinin iki bü-yük uygulayicisi Çarligive Ortodoks kilisesini y1kan Lenin. Pantolonuütüsüz. Bize iltifatlarda bulundu. Dünyanm en tath ve sevimli adamlarm-

dan biri.*

Lenin böyle diyor, ama Sovyetler yapacaklari yardum ve Kafkas yo-lunun açilmasmi Van ve Bitlis'in Ermenistan'a verilmesine dayandm-yorlar!* Çiçerinaç1kça, "Türkiye'ye yapilacak Sovyet yardimmm Er-menilere toprak verilmesi koguluna dayandigmi" söylüyor! MustafaKemal, böyle bir toprak talebinin "Sovyetler'den gelse bile emperya-list" nitelikte oldugunu belirterek kesinlikle reddediyor! Bekir Sami'yetelgraf çekiyor, böyle bir geyin Anadolu'da Kuva-y1Milliye'ye halkm gü-venini sarsacagmi, Ankara ile Istanbul'un farkmm kalmayacagmi, bu-nun da "hain amaçlar güden ingiltere"nin igine yarayacagm1 belirtlyor;toprak vermeyecegimizi, ama Tehcir'de yurtdigina giden Ermenilerindönügünü kabul edebilecegimizi bildiriyor. Neticede Moskova Ermeni-ler adma yaptig1 toprak talebinden vazgeçiyor ve Ankara'nm kabul etti-

gigekilde bir anlagmaya raz1 oluyor. 24 Agustos 1920'de "Türk-SovyetDostluk ve Yardun Antlagmasi" parafe ediliyor.48

Imza degil, paraft. Imza, tâ 16 Mart 1921'de mümkün olacaktir.Bekir Sami Bey 30 Agustós'ta Ankara'ya gönderdigi raporda, Sovyet-

lerin yardim verecegini, Ermenistan yolunu diplomatik çabalarla aça-caklarmi, bunu yapama larsa kuvvet yoluyla açacaklarmi, Misak-1Millismmm kabul ettiklerini, iki tarafm da Ingilizlerlebir görügmesi olursabirbirlerine haber verecegini, Italya'dan satm ahnacak silahlar için 1milyon liranin Ruslardan teslim almdtgim bildiriyor. Ruslar Ankara'nm

bir talebini daha kabul etmiglerdir: Türkiye adma, Ankara'nm resmîyetkililerinin d1ymda kimse ile görügmeyeceklerdir."

Bu sonuncu gartla Mustafa Kemal hem dig politikada yönetim disip-

45. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savasi ve Dig Politika, ll, sf. |2-15.

46..Zeki Sanhan, a.g.e., Ill, sf. 173-l74.

47. Ali Fuat Cebesoy, MoskOYa Hatiralari, sf. 84.

48. Salahi Sonyel, a.g.e., II, sf. 17-19.

49. Zeki Sarihan, a.g.e., III,sf. l9I-l92.

236

lini saghyor, hem iç politikada lttihatçilan, mesela Cemal ve Enver pa-galan ve komünistleri diglayarak Moskova ile iligkileri hükümetten-hü-kümete iligkiler haline getirerek kendi eline ahyor.

Nihayet Dogu Harekâti

Ermeniler Bolgevik Ruslarm ikircikli tavnndan cesaret ahyor. Ba-t1'ya da bir ölçüde güveniyorlar.

Ankara'ya bir nota vererek, Brest-Litovsk Antlagmast'nin çizdigi si-mrlan tammadiklarmi, Oltu bölgesinin Ermenistan'a verilmesi gerekti-gim,çünkü o antlagmanm Osmanh ile yapild m, Ankara'da yeni birhükümet oldugunu söylüyorlar! Ankara'mn sert notasma cevap verenErmenistan Digigleri Bakam M. Terakopiyan, "Ermenistan hükümetiTürkiye'deki Ermeni topraklarmdan vazgeçmeyecektir" diye kargi notaveriyor! Türkiye bunlan kargi notalarla reddediyor, Ermenilerin Ol-tu'dan çekilmesini istiyor. Bütün bunIar Bakir Sami Bey Moskova'daRuslarla görügürken oluyor.

Ermenistan ordusu 12 Agustos 1920'de Oltu bölgesine girerek baziköyleri iggal ediyor. 20 Agustos'ta bir Ermeni birlini Türk kuvvetlerinesaldmyor, Eylül aymda iki Ermeni uçaël Türk mevzilerini bombahyor.Dogu Beyaz1t'taki Türk kuvvetlerine saldmyorlar. 10 Agustos'ta RuslarErmenilgrle bir anlagma imzalayarak, Türkiye'ye yardun getirebilecektek demiryolu olan $ahtahtihattuu Tagnak Ermenistam'na veriyorlar!50

Gerçi 24 Agustos'ta Türk-Sovyet Dostluk Antlagmasi Moskova'da para-fe edilmigtir, ama Bolgevikler hâlâ ikili, üç1ü oynuyorlar. Ankara hüküme-tinin 2 Eylül 1920tarihli "görüg

ve karan"nda açikça belirtildigi gibi:

Bolgevik Rusya Türkiye davasm1üstlenecek kuvveti kendisinde göre-memekte, Bolgevik Rusya'mn dahi kalbinde, kaybedilenleri geri almak,Îslam ve Türk memleketlerinde mutlak hâkimiyet arzulart hükümran ol-makta ve Türkiye'nin kurtulugunu ve bilhassa Islam ülkeleri ile cografive siyasi irtibatmi kolaylagtirmaktan kaçmmaktadr. -Bir de harp fen vevasitalarmca pek ziyade fakirlegmig oldugundan, bu hususta büyük kis-nu Müslüman olmak üzere dünyamn her tarafmdan vuku bulan müracatlari yerine getiremeyecek bir halde bulunmaktadir...

Aym metinde, Rusya'nm aslmda Türkiye ve Îslam âlemíyle müttefikgärünerek Bati kargismda kendini güçlendirmeye çahytigt belirtiliyor;bilhassa ingiltere'ye karg1 nüfuz ve kudretini hissettirmek için Türki-ye'nin "mücahedelerini" tegvik ediyor görünmek istiyor ve kendisindentalep olunan araçIarm verilmesini bugün, yarm diye geçigtiriyor, buaraç1ari vermeye gücü de yetmiyor zaten. Bolgevikler dügünüyor ki,

50. Selahattin Tansel, a.g.e., III,sf. 236-237.

237

eger Türkler, Azerilerle ve Kuzey Kafkasyahlaria irtibat kurarak güçlübir vaziyete gelirse, bu; hem Bati hem Bolgevik çikarlarma hayati bir

darbe vurabilir ve güçlenen Türkler (Bati'ya karq1) mücadeleden vaz-geçebilirler! Igte bu dügüncelerle Bolgevikler, Türkiye'ye ciddi bir yar-dim yapmadan, Irgilizlerle yürüttükleri pazarhklarda "k1ymetli bir mü-badele metal" olarak kullamyorlar. ÜstelikBolgevikler Türkiye'de birkgmünist ihtilali yapmak istiyorlar.51

\Bu karmagik siyasi taktikler sebebiyle Sovyet yardum daima hem An-kara'mn hem Moskova'nm gündeminde... Kâzun Karabekir'den bir not:

8 Eylül'de Moskova'dan gelen altm külçelerini hastanede tarttirdik.Erzuruntda iki yüz kilo biralaldL Diger bu kadanm Ankara'ya Sovyet se-faret bagkâtibi Upmal (Angarski) ile gönderdim. 9 Eylül: Ermeniler iki

gündür Kulp bölgesini iggale baglad11ar...52

: O sirada Türkiye Bati Cephesi'nde de sikigik durumdadir, Ïstanbulhükümeti 10 Agustos'ta Sevr Antlagmasi'm imzalamig, ilerleyen Tunan-111ar29 Agustos'ta Ugak'a girmigtirl

Bu durumda Ermenistan'a kargi artik harekât gart!Ermenistan'a yapilacak askerî harekâti bugüne kadar siyasi sebep-

lerle ve özellikle Moskova ile iligkileri dikkate alarak ertelettiren Mus-tafa Kemal Pa.ya, 16 Eylül'de "Garp Cephesi Kumandam Ali Fuat PapaHazretlerine" gönderdigi yazida, Bolgeviklerin niyetleri hakkmda duy-dugu güpheleri anlatlyor ve "Ermenilerle müsait bir muharebe vermek-

ten" bahsediyor, hatta Bolgevik yönetimindeki Azerbaycan'la "ittisal"i

yani ulagmu saglamak için "Ruslarm muvafakatma bagh hareket etme-mek kararlarim ve talimatlarm1verdik" diyor.53

Salahi Sonyel'in deyigiyle, "Türk ulusal änderlerinin de bu kez anla-

diklari gibi, Ermeni sorunu ancak Tagnak yönetimini ba.y egici durumagetirecek askerî bir harekâtla çözümlenebilirlerdi. Ama böyle bir hare-

kâti baglatmakla suçlamhay1 istemediklerinden, ilk davramêm Ermeni-lerden gelmesini bekliyorlard1..."S4

Selahattin Tausel'in deyimiyle, "Ankara hükümetinin çekingen hare-keti"SS artik sona ermig, nihayet, 20 Eylül'de Mustafa Kemal'in ve Ba-kanlar Kurulu'nun imzalarnu tay1yan talimat Katabekir'e ulagmigtir:

5 f. Tam metin için bkz. Ataturk'un Bütün Eserieri, cilt 9, sf. 282-285. Mustafa KemalPapa [6 Eylul'de "Bati Cephesi Kumandani All Fuat Papa Hazretlerine" gönderdigi yazidada Rusya ve Bolgevizm hakkmda ayni rahatsizlik ve lüipheleri anlatir. a.g,e., sf 347-349.

52. Kazim Karabekir, a.g.e., sf. 842.

53. Atatürk'ün Butün Eserleri, cik 9, sf. 348.

54. Salahi Sonyel, Türk Kudulug Savagi ve Olg Politika, li, sf. 27.

55. Selabattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya, ill, sf. 236.

23 8

Kars genel istikametinde taarruz hareketi icra edilecektir... Asli mak-sat Ermeni silahh kuvvetlerini imha etmektir... Silahsiz Ermenilere kati-yen dokunulmayacaktir... Gürcistan'm tarafsizligi için gereken temasla-ra Dogu Cephesi Kumandam Karabekir Papa yetkilidir...

Karabekir son hazirhklari yaparken, 24 Eylül'de, Ruslarm hoggörü-sünden yararlanan Ermeniler Kötek ve Bardiz ilçelerine saldiriyor!S7 Ka-rabekir Papa, 25 Eylül'de askerlerme "cephe emri" yaymhyor, Türk taar-ruzunun 28 Eylül'de baglayacagmi bildiriyor. Ermenilerle sorunu bangçiyollardan çözmenin mümkün olmarbimi, Ermeni ordusunun sürekli ola-rak Türk birliklerine saldirilar düzenledigini, Milslüman halka zulümleryaptiguu, askerî harekâttan bagka çare kalmadigm1 anlatiyor. Bu "cephe

emri"nde Karabekir siyaseten önemli bir konuyu vurguluyor

Bu hareketin icrasi lüzumuna Rus Sovyet hükümeti dahi kani olmugtur...

Karabekir'in "cephe emri"ndeki qu madde de ilginçtir

Bilhassa az zayiat vermek ve cephane israf etmemek ve Tagnak Ermeni-lerin beyaz bayrak göstererek teslim olacaklan veya "Allah Allah" diyerekbagirmalan, Türkçe seslenmeleri gibihilelerine aldirmamak lazimdir...

Tagnak Ermenistani'na kargi baglayacak olan askerî harekât, Kagiz-man-Novoselim-Merdenik (bugünküGöle) hattma kadar genigleyecek-tir. Karabekir zaten askerî harekât için hazirhklan yapmly, ordusunumevzilendirmigti. Gerekli askexî talimatlan birliklere göndererek Kara-bekir taarruz emrini veriyor.

Îlk taarruzVe 28 Eylül 1920 sabaha kargi saat 03.00'te, Milli Mücadele'mn ilk ta-

arruzu baghyor. Ermeniler bu ilk harekâta kang ciddi bir direnig göste-remiyor; Türk ordusu 29 Eylül akgann Sankanug'a giriyor.

Bu arada Ankara, harekât hakkmda Sovyet liderlerine bilgi veriyohatta Moskova'dan yard1m istiyor. Gerekçe olarak Ankara, Bati'dakiYunanhlar gibi Dogu'da da Tagnak Ermenilermin "Îtilaf Devletleri'ninentrikalarma alet olduklaruu" Türkiye'nin dogu vilayetlerini istila et-mek için f1rsat kolladiklarmi ve "Basra Körfezi'nden Karadeniz'e ka-dar" itilaf Devletleri'nin nüfuzu altmda bir kitle olugturarak Türkiye'yiDogu dünyasmdan koparmak istediklerini anlatiyor. Dahasi, Ankara,Tagnaklann yenilgiye ugrat11masmdan sonra Ermenistan'da "Türkiye

56. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 9, sf 364.

57. Salahi Sonyel, a.g.e., ll, sf. 27.

239

ve Sovyet Rusya arasmdaki iligkilerin bilincinde bir hükümetin igbagi-

na gelecegini ümit" ettigini bildiriyor?

Yani, milliyetçi Ankara, Bolgeviklerin Ermenistan'i ele geçirmesineyegil ig1k yak1yor, hatta.tegvik ediyor!

Ankara, Ermenistan'i tecrit etmek için 9 Ekim'de Gürcistan'a da birdostluk anlagmasi teklif ediyor. Bolgeviklerin Türk taarruzuna kargisert tepki göstermesini de önlemeye çahq1yor. Bu sirada Mustafa Ke-m Hâkimiget-i Milliye gazetesinde Bolgevizm'i öven yazilar yaym-lattiriyor:

Hâkimiyet-i Millige, 5 Ekim 1920, "Türk Bolgevik Ittifalo" baghkhmakale: "Türklerle Bolgevikler yahut Türk milleti ile Rus milleti aymDogu'nun milletleridir; birinin bagmdaki dert digerinin de bagmda var-

dir... Yeni Rusya, yeni Türkiye el ele, dünyay1 emperyalist zulmündenkurtaracak olan hareketin öncüleridir..."

Hâkimiyet-i Milliye, 9 Ekim 1920, "Cereyanlar" baghkh makale:"Komünizm hareketi gibi bir inlglap yahut genel manastyla qu Anadoluhalkma dahili ve harici, az olsuxi sükûn ve rahat verecek herhangi birdegigim, Hâkimiyet-i Milliye'nin aziz ve kutsi tamdigi bir hadisedir...Bu gayeyi en iyi temin edecek vasitalardan biri komünizmdir..."

Hdkimiyet-i Millige, 12 Ekim 1920, "Iki Komünizm" baghkh maka-le: "Anadolu, Rusya'daki manasiyla havin ve kanh bir amele diktatörlü-günemuhtaç olmaksizm komünist olacak,

.gayet

seri süratli bir olgun-lagma ile kapitalist âlemden uzaklagarak ve onunla muzafferâne müca-

- dele ederek, komünizm gayelerine kadar uzayip giden yollarm egigm-den atlayacakt1r..."

Hâkimiyet-i Milliye, 16 Ekim 1920, "Rus Bolgevizmi, Türk Komü-nizmi" baghkh makale: "Rusya'da kanh bir inkdap, BoLyevizmnamm1taylyan koskoca bir komünizm inkilabi oldu. Türkiye de aym yola pa-ralel olarak ayni istikamete dogru gidiyor... (Ancak iki ülkenin toplum-sal yapdarl çok farkhdir.) Dolay1slyla Rusya'da Bolgevizm'in kullandigi

: inlolap usullerini buradä-tatbik etmek istemek kadar inkilapç1hktanhaberdar olmayLS tasavvur edilemez. Bolgevizm inlalabi, bütün komü-nizm hareketleri için bir örnek,.bir model degil pek laymetli, pek can-h, pek muazzam bir rehberdir. Bu rehberden istifade etmeyi, onun gös-terdigi yollardan gitmeyi ne kadar candan arzu edersek, onun usulleri-ni gekil itibariyle aynen taklit etmekten de o derece sakmmz.

Her geyde körü körüne taklitçilik fenadir; bilhassa inkdapçihkta!"S9

O sirada Bolgevikler Anadolu'da örgütlenmeye çahg1yor, Mustafai Kemal komünist örgütlerini yasaklaylp mensuplanm tutuklattinyor.

"Komünizm lazrnsa biz getiririz, burada Bo14evik örgütlere gerek yok"

58. Ali Fuat Cebesay, Moskova Hatiralari, sf. 92-93.

59. Bu makalelerin tam metinieri için bkz. Latin harflerine çeviren Hadlye Bolluk, Kurtu-lug Savagi'nm ideolojisi,Hakimiyet-i Milliye Yazilari, sf. 90-102.

240

diye özetleyebilecegimiz bir politika izliyor, mesela 18 Ekim 1920 günükendi denetimi altmda bit "resmî" Türkiye Komünist Partisi kurduru-

yor... Aym zamanda dig politikada, dünya stratejik dengesinde Bolge-viklerle aym safta oldugunu belirterek Rusya'dan yardun almaya, siya-si destek saglamaya çahqiyor.

1920'nin sonbaharmda Bolgevikler de Türk destegine muhtaç, çün-

kü çok silogik durumdalar: Kizil Ordu Polonya'da Beyazlarla, Xinm'daWrangel ordusu ile çarpigma halinde. Güney Kafkasya'da Karabekir'inordusunun önünde duracak bir askerî kuvvet yok! Lenin telagh, "Türk-ler Batum'u, Bakü'yü alabilir, Ermenistan süratle Bolgeviklegtirilmeli-dir" diyor!60

Azeri petrollerini ele geêirmek isteyen Lenin yedi ay önce 17 Mart'taKafkas Cephesi Harbî Înlulap SûrasinmBagkam Orjenikidae'ye çektigitelgrafta "Bakü'nün almmasmm zaruri oldugugu, Gürcistan'm da aymöneme sahip bulunduguou" bildirmigti.61 Fakat o sirada Kizil Ordu Po-lonya cephesinde ve Rusya içinde de Beyaz Ordularla çarpigtigi içinKafkasya'ya büyük bir agirhk verememigti.

1920 Ekim ve Kasim'mda Ermeniler Îngiltere'den yardim istiyor,

ama lasa sürede yapilabilecek bir gey yok. Bolgeviklerden de yardimistiyorlar, Türklerin Pantürkizm.peginde olduguna Bolgevikleri inandi-nyorlar. Kemalistlerin Pantürkist olabileceginden zaten güphelenenBol evikler "Türk saldirganhš1yla" bir iligkilermin olmadiguu, "Erme-nistan halkma dostça duygular beslediklerini" açikhyorlar! Bu, Türkharekâtma kargi siyasi bir tavirdir! 9 Kasun'da ilk resmî Sovyet heyetiAnkara'ya vanyor, heyet bagkam Upmal Angarski'nin ayagmm tozuylayaptigi ilk ig, Ankara ile Ermenistan arasmda yine "arabuluculuk"

önermek oluyor! Daha önce de arabuluculuk önererek Türk harekâtmidurdurmuglardi; gimdi aym geyi yapmak istiyorlar. Türk-Rus ißgkileri okadar bunalunh bir evreye girmigtir ki, Bolgevik liderleri "Her an sava-

ga girmeye zorlanabiliriz" diye aç1klamalar yaplyor!62

Ortak çikarlann ittifaka yönelttigi Kemalist-Bolgevik ili.ykilerinde,çatigan ç1karlardan dolay1 ciddi bir gerginlik yagamyor. Bati buuu göz-den kaç1rmlyor tabii... Gürcistan'daki Ingiliztemsilcisi Albay Stokes, 6Kasim'da Ingiliz Digigleri Bakam Curzon'a gizli bir telgraf gönderiy r:Bolgevik Ruslara karei Türklerle dost olahm, Mustafa Kemal'le görü -

lim, Yunanh1an birakahm, böylece tüm Islam dünyasmm da sempatisi-ni kazamnzi Fakat bu keskin dönügü Curzon reddediyor.E

Ashnda Türkiye'de Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy ve Digi leri Bakam

60. Zeki Sarihan, a.g.e., Ill, sf. 238-239.

6 I. Dr. 1skender Yilmaz, Gümrü Antiagmasi, Atatürk Arastirma Merkezl, Ankara,2001, sf. 12l.

62. Salahi Sonyel. a.g.e., II, sf 30.

63..Salahi Sonyel, ay.y.

241

Bekir Sami Bey'in de tercihi, partlarmuzi kabul ederlerse, Bolgeviklerekargi Ingilizlerleanlagmaktir...

Mustafa Kemal ve Karabekir, Ingilizlerekargi Bolgeviklerle anlagmayanl1sidir; Bolgeviklerden yardim almak için Azerbaycan'm Bolgevik-legtirilmesini bile kabul etmiglerdir. Ama ihtiyathdirlar. Hem Bolgevik-1erle flört ediyorlar, hem yurtiçindeki Bolgevik faaliyetleri yasakhyor-lar. Mustafa Kemal, Ruslarla anlagma bozulabilir diye, Ìngiltere ile an-1 ma seçenegini de cebinde tutuyor; Ali Fuat Paga'ya yazdigi mektup-

ta, "Rus meselesi sonuçlanmcaya kadar Ingiltere ile hafif temas" siya-seti güttügünü bildiriyor."

Mustafa Kemal Batl ile en keskin gekilde çatigtini, Dogu'ya en karar-h gekilde yaklagtig1 s1rada bile Bati ile en azmdan "hafif temas" hesabi-m elden birakmamigtir.

Bol§evik Rusya ile siyasi durumda böyle gerilimler yagamyor, amaK1xilOrdu'nun Kafkasya'da Karabeldr'in ordusuna kargi askerî bir ça-tigmaya girmesi imkâns12dir. Çünküböyle bir gey, Kafkasya'daki bütünBolgevik stratejisinin çökmesi, Türkiye'nin Bati ile ittifaka itilmesi,"emperyalizm

ve kapitalizm"in Kafkasya'ya gelmesi demek olur! Kaldiki Kizil Ordu, Beyaz Ordularla iç savag halindedir zaten!

Ankara Rus tepkilerini yat1gt1rmaya çahylyor, ama geri adim atmi-

yor, Bolgeviklerin "arabuluculuk" önerisini kabul etmlyor.Ve Meclis Bolgeviklere ateg püskürüyor Mademki Bolgevikler "em-

peryalist Ermeni isteklerini" destekliyordu, öyleyse Bolgevikler gerçekkomünist degillerdi!65

Bu inig çilaglara ragmen Kemalist-Bolgevik igbirligi sürüyor. 24Agustos'ta Bekir Sami Bey'in paraf ettigi Dostluk ve Yardun Antlagma-si geregince 21 Eylül'de Rusya'dan yola çikanlan ilk parti askerî yar-dim, 2 815 tüfek ve 1 885 sandik cephane 15 Ekim'de Trabzon Lima-m'nda teslim ahmyor.66

Ve Dogu'da zafer!

16 Ekim'de Genelkurmay Bagkam Îsmet Bey, Karabekir'e çektigitelgrafta "Bolgeviklerin Van ve Bitlis hakkmdaki teklifme ne dersiniz?"diye soruyor; Karabekir de "Kars, Ardahan ve Batum'u iggal etmemizen iyi cevap olur" diyor!67

Genelkurmay Moskova'dakt Digigleri Bakam Bekir Sami Bey'e, 21Ekim'de Ruslann Van, Bitlis ve Mug'un Ermenilere verilmesi yolundaki

64. Zeki Sarihan, a.g.e., IIL,sf. 213..65.

Zeki Sarihan, a.gee., III,sf. 245.

66. Zeki Sarihan, ay.y.

67. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf 564

242

talebinin reddedilmesiiçin talimat gönderiyor.22 Ekim'de Mustafa Kemal Paga, Sovyet Digigleri Halk Komiseri Çiçe-

rin'e mektup yazlyor. Bu, Çiçerin'in2 Temmuz tarihli mektubuna cevap-tlL Mustafa Kemal, mektubunda Türk-Sovyet dostlugunu vurguluyor:

Rus milletinin insanhšm kurtulugu için gösterdigi yüce fedakârligamilletimiz büyük deger vermektedir Aym gekilde milletimiz de yüzy1llar

boyunca savagarak Müslüman ülkeleri müdataa etmig ve Avrupah em-peryalistlerin giddetli hedefi haline gelmigtir. Kesin olarak inanmakta-yim ve inancimi vatanda.91arim da paylaymaktadir ki, bir taraftan Batihemekçiler, diger taraftan kölelestirilen Asya ve Afrika halklar1, bugünmilletleraras1 sermayenin, onlari birbirine lordirmak, köleleptirmek veefendilerinin azami kân için onlari kullandigru anladiklar1 ve sömürgepolitikalarmm bir cinayet oldugu bilinci dünygemekçi kitlelerinin kalbi-ne yerleptigi gün burjuvazinin iktidan son bulacakt1r.

Mustafa Kemal bunlan yazdiktan sonra"stratejik" bir yaklaç1m orta-

ya koyuyor Bolgeviklerin Bati proletaryasi, Türkiye'nin de Islam dün-yasi üzerindeki etkilerinin Batt'ya karç1 el ele vermesi:

Rus Federatif Sovyet .Hükümetinin Avrupa emekçileri üzerindekiyüksek manevi nüfuzu ve Müslüman âleminin Türk hallona sevgisi bizegüven vermektedir ki, sabir ve cehaletten ileri gelen bir kadercilikle Ba-till emperyalistlerin iktidarlarmi destekleyenlerin, siki iqbirligimiz saye-sinde Bati emperyalizmine kargi birlegeceklerine inamyoruz¾

Mustafa Kemal bu mektubu yazarken Dogu Cephesi'nde Ermeniler-le yer yer çatigmalar oluyor. 28 Ekim'de, Ermenilerin elindeki Kars'1kurtarmak üzere Türk taarruzu ba.pliyor.'

Kars ve Ardahan 1877 savagmda Ruslarm eline geçmig, 1918 bagmdaKafkas harekâti ile kurtarilrug, fakat 1918 sonunda Mondros Mütare-kesi ile Ingilizlerebirakilrug, Îngilizlerde Ermenilere vermiglerdi.

68. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt IO,sf. 64-65.* Sarikamig'inkurtanimasiyla Kars taarruzunun baglamastarasinda bir aylik bir dönem var-

dir. Atatürk'e göre Celaleddin Arif olayi yuzûnden harekât"durmug"

Celaleddin Arif Erme-nilerin ekmegine yag sürmü§tu. Celaleddin Arif, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'le Erzu-rum'a gitmig, orduda yolsuziuklar oldugu, silahlann çalinip satildrgi gibi dedikodular içindeMustafa Kemal'e kargi çakan 50 imzali bir telgraf çektirml§ti Atatürk buna çok büyük tepkigästerir. Celaleddin Arif kendisinin eyalet valisi, Huseyin Avni'nin de Erzurum il valisi yapil-masini istlyordu. Karabekir'in anlaami biraz farklidir. Büyütülecek bir olay degildi, 50 imzaninsahiplerinin çogunlugunun haberi yoktu. Bir haftaliginacepheden gelerek meseleyi hallettigi-ni, Mustafa Kemal'e telgrafla durumu bildirdiginianlatir. Aradaki blr ay \çlnde Ermeni kuvvet-leriyle meydana gelen çatigmalar hakkinda bilgiverir. Ikianlatimi mukayeseli okumak gerekir.Atatürk, Nutuk ve Kâzim Karabekir, istiklalHarbimiz, sf. 837, 849-854, 893-895; KâzimKarabekir, Nutukve Karabekir'den Cevaplar, cilt4, sf. 982-1012.

243

30 Ekim'de Kars, 7 Kasim'da Gümrü almarak, Arpa Çay1'nmdogu-sundaki topraklar Ermeniiggalinden kurtan11yor.

Kâzim Karabekir Türklerin aldiklan yerlerdeki Ermeni halkm ve Er-meni yetim çocuklanum korunmasi ve bakimi için tedbirler ahyor, ola-

ganüstübir çaba gösteriyor. Bölgedeki Amerikan heyeti, Karabekir'inErmenileri korumak için aldiklan önlemleri övgüyle Washington'a bil-diriyor?

ustafa Kemal, Dogu harekâtmdan dolay1 4 Ekim, 8 Ekim ve iki de-fa da 30 Ekim tarihlerinde gönderdigi telgraflarla Karabekir'i ve silaharkadaylanm kutluyor. 30 Ekim tarihli telgrafta, Kars için harekâtm"dört günden beri arazinin engelleri ve dügmamn bütün vasitalanyla

mukavemeti ve mevsimin giddetli gartlan içinde" yapildignu belirtiyorve "Kars gibi bir kalenin zapt1 her milletin tarihinde nadir olan fevkala-de bir askerî baçandir" diyerek kutluyor:

Zat-i devletlerini ve kumandan ve asker bütün ganh arkadaylanmizikemâl-i iftihar ve itimat ile takdir ve tebrik ediyoruz.70

192Tnin iç politika partlannda Atatürk Natuk'ta Karabekir hakkm-daki övücü sözlerinden bahsetmeyecektir.

Genelkurmay Bagkam Îsmet Bey de Karabekir'i kutluyor

Pek sevgili kardegim Kâzimcigun,

$arkharekâti bizive davamizi ihya etti. O kadar s11alnug idik, o kadardalmig idik ki, vaziyetin nefes alacak bir menfeze kesin ihtiyac1vardi. Al-lah'm inayetiyle bunu sen tam bir muvañakiyet ve intizam ile açtm... Bil-hassa Mustafa Kemal gükramm ifade ve izhar için ne yapacagim bilmi-yordu. Herkes böyle idi...

Garp'ta sikmtiday1z Kâzim. Malzeme, anargi, entrika s1kmtdan, enmühimi tabii malzemedir.71

Înönü, 1960'larda anlattigt hatiralarmda da Karabekir'den ve Doguharekâtmdan takdirle, övgüyle bahsedecektir.72

Gümrü'nün almmasmdan sonra Ermenilerin istegi ile ateykes yapih-

yor. Ermenilerle 26 Kasim'da baglayan bang müzakereleri devam edi-

yor, Ermenistan hükümetinin temsileisi Hatissiyan, Karabekir'e SevrAntlagmasi'ndan imzalarm1 geri çektiklerini bildiriyor. Milli Hareket'inSevr'de açtig1 bu ilk gedigi Karabekir Ankara'ya miijdeliyor.

69. Käzim Karabekir, istiklalHarbimiz, sf. 857-858, 870-876.

70. ATTB, sf. 369, 370, 375, 376.

71. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 862.

72. Ismet inöna, Hatiralar, sf. 2l0-2l5.

244 ,

27 Kasun'da Lenin ve Stalin .Kafkasya'daki Kizil Ordu KomutamOrjenikidze'ye, Ermenistan'm Belgeviklegtirilmesi emrini veriyor.

ÇünküK1zil Ordu Kafkasya ve Kiriin bölgesinde Beyaz GeneralWrangel'in ordulanm yenmig, Ermenistan'1 içgal edecek duruma gel-migtir. Bu arada Tagnak .hükümeti Tüfkiye ile bang görügmelerinisürdürüyor ve Karabekir bagkaahimdäki Türk heyeti ile Hatissiyanbagkanhšmdaki Ermeni hükûmeti aras.mda 2-3 Arahk gecesi GümrüAntlagInast imzalamyor, 1877 savagmda kaybettigimiz topraklan 43yd sonra geri aliyoruz, Sevr Ardddgmasi'nm dogu ayagl, Ermenistanprojesi tamamen çöküyor, bugünkü suunmiz (büyük çapta aymsi)çiziliyor.

Ertesi gün KizilOrdu Erivan'a girerek Ermeni Bolgeviklerle birlikte Er-menistan Sovyet Cumhuriyeti'ni ilan ediyor! Veyeni Bolgevik Ermenistanhükümeti 10 Arahk 1920'de Ankara'ya nota veretek Gümrü Antlagmasuufeshettigini bildiriyor! "Emperyalist Tagnaklar" devrildigine göre, gimdi"iki karde; halkm" yeni bir antlagma yapmasm1 istiyorlar!73

Bu yüzden Gümrü Antlagmasi yürürlüge girmiyor. Artik dogu suurim1z1 tespit etmede muhatabmuz Tagnak Ermenistan'i degil, Polonya'dazafer kazammy, Beyaz Ordulan maglup etmig, Kafkasya'y1 ele geçirmigSovyetler'dir!

Harekât erken yap11saydi?

Burada bir soru akla geliyor: Karabekir'in ve"bazi Türk kumandan-

lanmn"74 savundugu gibi, Ermenistan'a kargi Dogu harekâti Haziranaymda yapilsa, Eylül sonuna kadar ertelenmeseydi, Türkiye íçin dahaiyi olmaz ruydi? Mehmet Gönlübol ve Cem Sar, harekâti ertelemekleAtatürk'ün isabetli davrandigim savunuyorlar:

Gerçekten o sirada Türkiye'nin askerî ve siyasi çikarlari bunu gerek-tiriyordu. Ermenistan'a kargi o sirada,girigilecek mukabil hareket iç vedig tehlikeler dogurabilecekti. Nitekim dig dügmanlarla sava.yan Anka-ra hükümeti, Milli Hareket'e kargi direnen iç kuvvetlerle de savagmakdurumundayd1. Diger taraftan o strada Ermenistan'a kargi girigilecbir harekât, Îngiltere'nin fiili bir müdahalesini de tegvik edebilirdi. Btsebeplerden, ancak Eylül ayi sonunda mukabil saldinya geçen Türk or-dulan 30 Eylül 1920'de Sankanuq'i, 30 Ekim'de Kars'1 ve 7 Kasim'daGümrü dahil olmak üzere Arpaçay'm dogusundaki bölgeleri Ermeniler-den almigt1.75

73. Tam metin için bkz. Yerasimos, a.g.e.,, sf. 244-256.

74. Mehmet Gänlübol, Cem Sar, a.g.e., sf 18.

73. Mehmet Gänlübol ve Cem Sar, ay.y.

245

Atatürk Natuk'ta harekâti Nisan'dan Eylül sonuna kadar erteledigi-ne deginmiyor.

Karabekir ise dogal olarak, kendi tezini, yani harekâtm Haziran'da yada yaz aylarinda yapilmasi gerektigini, sonbahara ertelemenin yanhq ol-dugunu savunur. Karabekir'e göre, Ekim aymdaki harekâta müdahaleedemeyen ingiltere, Mustafa Kemal'in kayg11andigigibi Trabzon'a askerç1karamayan Amerika, Haziran'da da bir gey yapamazlard1. ÜstelikKizilO du Haziran aymda Polonya ve Kirim cephelerinde Beyaz Ordu'yla sa-vagtigi için Dogu Cephesi'ndeki Türk harekâti çok daha avantajh olur-du. Dahasi, Haziran'da Yunanhlar Ugak'a kadar ilerlemig de degildi! Ka-rabekir'e göre, Dogu harekâti kendisinin talep etdgi gibi erken yap11say-di, Bati Cephesi'nde Türk ordusu Eskigehir'de yenilip Sakarya'nm do-gusunaçekilmek zorunda kalmayacakti, çünkü Dogu zaferinden sonraBati Cephesi'ne asker ve cephane gönderip takviye ettnek ve böyleceYunan ilerleyigini erken durdurmak mümkün olacakti.¾

IngilizlerinTemmuz aymda Batum'u bogaltarak Gürcülere birakmas1da gösteriyor ki, Türklerin Errienistan'a yapacag1 bir harekâta kargiaskerî müdahalede bulunmalari mümkün degildiF Bu da Karabekir'inöngörüsünü dogrulayan bir geligmedir.

Ali Fuat Papa da bu konuda Karabekir gibi dügünüyor: Mustafa Ke-mal Paga'mn Dogu harekâtuu hangi gerekçelerle ertelettirdigini anla-

tan Fuat Papa, harekât ertelenmeseydi Dogu Cephesi'nde askerî zafe-rin Haziran aymda kazamlabílecegini, Îngiltere'nin hiçbir gekilde mü-dahale edemeyecegini, Rusya ile de dostlugun ve ulagunm daha kolaykurulabilecegini, o sirada Yunan taarruzunun da beklenemeyeceginiyazlyor:

1920 ylh Mayis aymda Ermeni ordusu, içeride Bol.gevik isyamm bas-tirmak ve kuzeyde Azerbaycanhlan durdurmakla meggul bulunuyordu.Mengevik Gürcistan ona yardim edecek durumda degildi... 16. kolordu-muz Ermenileri süratle Alaglup edebilecek bir durumdaydi... Ermenistanhareketini daha fazla ertelemek Batt Cephemizi aylarca zaylf bir haldebirakilmaktan bagka bir geyle tevil edilemezdi.

Dogu harekâti böyle erken yap11sayd1, en az iki tümeni Batt Cephe-si'ne kaydinp iç isyanlar ve Yunan ordusu kargismda çok daha kuvvetlihale gelebilirdik.

Türk tarihçilerinden Salahi Sonyel'in harekâtm bu kadar ertelenme-

76. Kazim Karabekir, Nutuk ve Karabekir'den Cevaplar, cilt4, sf. 1013-1134, cilt 6.sf. I393.

77. Skz. Genelkurmay BagkanligiHarp Tarihi Dairesi, Türk istiklal Harbi, III.cilt, DoguCephesi, Ankara .1965, sf. 145.

78. Ali Fuat Cebesoy, Milli Macadele Natiralari, sf.524-529.

246

sine eleptirel baktigmi," Selahattin Tansel'in de ertelemeleri "Ankarahükümetinin çekingen hareketi"80 diye niteledigini görmügtük.

Dogu'da zaferi.kazamp eldeki kuvvetlerden bir kismmi Bati Cephe-si'ne göndermek çok önemliydi. Çünküiç isyanlar ve Sakarya'ya kadardayanan Yunan ordusu kargismda Bati Cephesi'nin asker, silah ve cep-haneye çok acil ihtlyac1 vardi. Harekâtm sonbahara kadar ertelenmesiyüzünden, Bati Cephesi'ne bu sevkiyat ancak.1921 yllmm ilk aylarmdabaglayabilecek, 16 Mart 1921'de Moskova ile Dostluk ve Tardun Antlay-mas1 imzalandiktan sonra bu esevkiyat luzlanacak, ama ulagtirma part-larmm zorlugu sebebiyle ciddi gecikmeler olacaktir.

Batt Cephesi'nde Îkinci Inönü'de ve Ashhanlpr'da savaÿ sürerken, Ge-nelkurmay Dogu Cephesi'ndeki 3. Kafkas tümeninin, tüfek, top ve cepha-ne ile birlikte kademeli olarak Bati Cephesi'ne gönderilmesini istedi. Yu-nan ilerleyigi kary1smda ordumuzun Sakarya Nèhri'nií1dogusuna kadargeri çeldlmesi üzerine dogudan bir tümenin daha battya gönderilmesi ge-rekti. 1901 dogumlular silahaltma ahndigi halde birliklerde gerekli askersayisma ulay1lanuyor, büyük çapta subay s11antis1 çekiliyordu. Ilk gelenbirlilder Sakarya Savagi'na katilmig, ama son yola ç1kanlan tümen savagayetigememigti. Çünküsevkiyat yaya yoluyla Batum'a, oradan deniz yoluy-la Trabzon'a oradan cepheye gönderiliyordu. Dogu suurmi korumak içinbir miktar asker gerektigi gibi, Trabzon'da 7 bin silahli Rum'a kargi, böl-gedeki agiret isyanlarma kargi da kuvvet bulundurmak gerekiyordu.8 1

Karabekir'in 1921-1922 döneminde Bati Cephesi'ne gönderdigi silahve malzeme göyle:

• Çegitlipiyade tüfegi: 9 326, süngü: 14 455, hafif inakineli tüfek: 101.• Çegitlitop: 74, bomba topu: 36.• El bombasi: 162 540 adet, piyade cephanesi: 23 636 sandik, topçu

cephanesi: 163 022 sandik.• 1stihkâmmodeli kürek: 15 928, istihkâm modeli kazma 1 750.Karabekir, Ermenilerden sava.g tazminati olarak aldigi 1 000'er tane

mermisiyle birlikte 2 bin adet piyade tüfegini ve bir miktar topla cep-haneyi de Bati Cephesi'ne göndermigtir.82

Dogu harekâtmm zamanlamasi hakkmdaki tartigmalar bir kenara,Türkiye bu harekât sayesinde 187Tde kaybettigi topraklanm kurtar - i

79. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, II, sf. 27. (Salahi Sonyel. An-kara'nin Eyiül'de harekât karari armasmr anlatirken, "Tûrk ulusal önderlerinin de bu kezanladiklari gibi, Ermeni sorununu ancak Tagnak yönetimini.bag egici duruma getirecek as-kert bir harekâtla çözümfeyebillrierdi. Ama bäyle bir harekati baglatmakta suçlanmayi iste-mediklerinden, ilk davranr¡m Ermenilerden gelmesini bekliyorlardi..." diyor.)

80. Selahatt.in Tansel, a.g.e., Ill, sf. 236.

81. Genelkurmay Bagkanilgi Harp Tarihi, Dairesi, Turk istiklal Harbi, III. cilt, DoguCephesi, Ankara, 1965, sf. 250, 256, 263.

82. Doç.Dr. Muhammet Erat, "Mllli Mücadele'de Kåzim Karabekir Paga", Türkler, ciltl6, Yeni Türkiye Yayinlari, Ankara, 2002, sf. 993-994.

247

rak Tagnak Ermenilerlyle Gümrü Antlagmasi'm imzalamig, fakat yeni

kurulan Bolgevik Ermenistan'm buna itiraz etmesiyle s1kmtil1 bir siyasi

durum ortaya ç1kmigti. 1921 yllma sikmtih bir ortamda giriliyordu.1921 Ocak aymda Yunanhlar Eskigehir'e dogru ilerliyor. Doguda za-

fer kazanan Türkiye bir an önce Moskova ile anlagmay1 imzalayarakdogu s1mrim saglama baglamak ve Rusya'dan alacagi yardimla BatiCephesi'ni takviye etmek istiyor. Fakat Ruslar bir yandan Ermenistan

i ko usunda yeniden pazarhk pegindeler! Öbüryandan Ingilizlerlebir ti-caret anlagmasi yapmaya çaligiyor! Îngiltere Ruslarla bir ticaret anlag-

masi yapmak için Moskova'nm Ankara'ya yardim etmemesini gart ko-guyor! Ankara, Ruslarm "Bati devletleriyle anlagma kargihimda Türki-ye'nin terk ve feda edilmesi imkânmi elde tutmak için bir taahhüde gir-medigini" ve Türkiye'de komünist faaliyetlerle yönetimi ele geçirmekistedigini dügünüyor!

Ingiliz-Rus iligkileri Ankara'yi kayg11andinyor. Çiçerin9 Ocak1921'de Lord Curzon'a "Rusya, Büyük Britanya ile ticaret ve bang ilig-kileri kurmayi en içten bir gekilde istemektedir" diye telgraf çekiyor.Stalin 22 Subat'ta,Ankara'nm Moskova Büyükelçisi Ali Fuat Paga'ya"Ittifak yapamayiz. Çünküingili21erleticaret anlagmasi yapacagiz" di-yor, Türkiye ile ancak "kardeglik anlagmasi" yapabileceklerini, ittifakanla.ymasi olmaksizm para ve silah gönderebileceklerini söylüyor. Bü-tün bunlar Ankara'nm kugkularmi büsbütün artiran faktörlerdir?

Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti'nin Digigleri Bakam Behzadyan, 10

Subat1921'de Ankara'ya gönderdigi notada Gümrli Antla.ymas1'm tam-madiklarmi bildiriyor! Behzadyan, ancak Kemalist liderlik de GümrüAntla.ymasi'ndan vazgeçerse, "Bati emperyalizmine kargi açt1g1ulusal

kurtulug mücadelesinde" Ankara'ya yardim edeceklerini söylüyor!Behzadyan'in agziy1a Belgevikler aba altmdan sopa gösteriyor! Beh-zadyan Ankara'ya Moskova'da yeni bir konferans yap11arak sorunlarmorada görügülmesini, Gümrii'deki Türk ordusunun çekilmesini, Ermenisavag esirlerinin serbest birakilmas1m istiyor. Türk Digigleri Bakan Ve-

kili Ahmet Muhtar Bey cevabmda, Türk askerî harekâtmm "Ingilizem-peryalizminin uçaklari. olan Tagnaklar"a karg1 yapildigun, Gümrii Ant-lagmas1'mn iptalini istemenin anlagihr tarafi olmadigmi bildiriyor."

Belli ki, Ingilizlerle'ticaret antlagmasi yapmak i in görügmeler sürer-ken Bolgevikler Ankara'ya mesafe koyuyor! ÇünküPolonya cephesin-

de Kizil Ordu zafer kazanmigtir, Bolgevikler artik kendilerini hayli güç-lü hissediyorl

Tabii, Ankara, Gumrü Antlagmasi'm Bolpevik Ermenistan'm feshet-mesinin arkasmda Moskova'nm oldugunu biliyor! Digigleri Bakan Veki-

li Ahmet Muhtar Bey bunu Meclis'te göyle anlatacakt1r:

I 83. Bkz. ÖmerKürkçüoglu, a.g.e., sf. 151-159.

84. Salahi Sonyel, a.g.e., ll, sf. 35-36.

i

248

Biz Ermenilerle bir zaman harp ettik, sonra sulh yaptik... Bu sulh hü-kümlerinin yürürlüge girmesine mâni olan, Sovyet hükümeti oldu. BizErmenilerle onlann mezaliminden ve facialarmdan memleketi ve Îslamahaliyi kurtarmak ve onlar bizim gibi medeni bir hükümet kuramadikla-

n için, orada münasip bir kuvvet b1rakarak Dogu hududumuzda asayigimuhafaza emeliyle muharebe yaptik. Ve sulh yaptik. Fakat bu gayeninisti sali esnasmda kargmuza bir engel kuvvet çikti. O da Rusya Sovyethükümeti...

Ahmet Muhtar Bey, Rus Bolgevik rejiminin kendi siyasi "akidelerini"

yani ideolojisini "bütun insanlara, milletlere lçabul ettirmek için teca-vüz uyguladigim" vurguluyor! "Mustafa Suphi Efendi"nin bu amaçlaTürkiye'ye gönderildigini söylüyor:

"Biz biliyoruz ki, Ruslarm bir gayesi var: O¾a ittifak ve ittihat ede-cekleri milletlere mutlaka kendi akidelerini kabul ettirmektirL."

Ve Ahmet Muhtar Bey bir endigesini dile getiriyor: Türkiye ile Azer-baycan arasma Ermenistan'm konulmast

Benim korktugum ingilizlerle Bolgevikler, Azerbaycan Türk âlemiile bize, aramiza bir Ermenistan dikmek istiyorlar! Bolgevikler Van'i,Bitlis'i bilmem nereyi onlara veriyorlar. 1stanbul hükümetinin kabuletmig oldugu Sevr antlagmasmm karatlanm tamamen bahgetmek üze-re...85

Bolgeviklere güvensizlik

Ankara'mn Sovyetler'e güvensigligini artiran bir husus, Subat1921'de Kizil Ordu'nun Gürcistan'a saldyrmasidir. Mustafa Kemal 21

Subat'taMeclis'te yapt1g1 konugmada Bolgeviklere güvenmedigmi açik-ça belirtlyor·

Evvela... Ruslar Kirnuzi kitalanyla Gürcistan'a taarruz ederken, bizemalumat dahi vermemiglerdir. Ikincisi,Ruslar, bu defa da bizi ortak ha-rekete davet etmemiglerdir. Dün gece yans1 yatagmdan kaldirdigm" zRus Elçisi Medivani'nin bana söyledigi de smirlarruz dardir, oturundz

yerinizde...

Peki, leyse Bolgeviklerle dostluk veya ittifak yapmaya neden bukadar önem veriyoruz? Bolgeviklerle ittifak politikasuu sert bir gekildeelegtiren Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'e verdigi cevapta MustafaKemal "Ruslar mi, Ingilizlermi?" diye soruyor:

85. TBMM Gizli Celse, 18 Mart l92\, Moskova Antlqmas!'nin imzalanmasindan iki günsonral Bkz. Dr.iskender Yilmaz, Gümrü Antlagmasi, sf. L64-l65,

249

ingilizler galebe çalabilirse biçim için daha tehlikeli olabilir... Kafkas-ya'da Ruslar nu yoksa Îngilizlermi galibiyet kazansm? Bunu da ince birmuhakemeden geçirmek gerekir. En nihayet hangisi?

Mustafa Kemal'in deyimiyle, Türkiye açismdan iggalci Ingilialerekargi Bolgevik Ruslar, Bolgevikler açismdan da emperyalist Îngilialerekargi milliyetçi Türkiye "ehveni ger"dir.86

Onun için de, aralarmda çok ciddi ideolojik görüg ayriliklan, siyasiihtilafiar ve bazen toprak anlagmazhklari çiksa bile, her iki taraf da

stratejik iligkilerini sürdürilyor.Moskova'da Türk-Sovyet görügmeleri devam ederken, Kizil Or-

du'nun Gürcistan'a girip Tiflis'i iggal etmesinden bir gün önce 23 $u-bat'ta Bati yanhs1 Gürcistan hükümeti Ardahan ve Artvin'i Türkiye'yebirakiyor ve Kâzim Karabekir'in emriyle Ardahan'da bulunan Türk

kuvvetlerini temsilen yedek subay Hilmi Bey Ardahan'a Türk bayragm1dikiyor. Karabekir Paya Ardahan ve Artvin'in anavatana katildigim ge-nelge ile müjdeliyor?

Ve 18 Mart 1921'de, aym gün içinde, Moskova'da iki antlayma imza-

lamyor: Îngiltere ile Ticaret Antlagmas1... Türkiye ile de Dostluk ve Yar-dun Antlagmasi...

Türkiye ile yapilan antlagmanm imzalan 18 Mart'ta atildigi halde,resmi tarih 16 Mart'tir. Taraflar bu antlagmay1 emperyalist devletlerinIstanbul'u iggal yildönümü olan 16 Mart'ta imzalamig olmada hakh birsembolik deger görmüglerdit Antlaymanm girig bölümünde de, Arikara

ve Moskova'nm "emperyalizme kargi mücadeledeki dayanigmalan"vurgulamyor, Misak-i Milli simrlan teyit ediliyor, zorla kabul ettirilmigantlagmalan geçersiz saydiklan belirtiliyor. Iki taraf birbirlerine kargikendi topraklarmda propaganda yaptirmamayi taahhüt ediyor. Ermeni-lerin ve Ruslann talep etigi Van ve BitIis asla söz konusu olmuyor,

Kars, Ardahan ve Artvin Türkiye'de, buna karq1hk Batum Sovyet Gür-cistan'mda kaliyor. Nahç1van, Azerbaycan'm himayesi altmda özerk

"Sovyet cumhuriyeti" oluyor. Bogazlar tüm milletlerin ticari gemileri-nin geçigine aç1k tutuluyor. Karadeniz ülkelerinin katdacagi uluslarara-

si bir konferansta Bogazlar rejiminin ve Istanbul'un güvenligininkara-ra baglanmasi, ama bu kararm Türkiye'nin egemenligine uygun olmasikararlagtinliyor... Çiçerinaynca Îktisat Vekili Yusuf Kemal Bey'e gön-derdigi resmî mektupta, Türkiye'nin kalkmmasi için her yll 10 milyon

ruble tutarmda mali yardim yapacaklanm bildiriyor. Antla.yma 7 Tem-

muz 1921'de Meclis'e sunulayor, Batum'un kaybmdan dolay1 beg mil-

86. Bkr. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt i I, sf 52-53. "Ehveni ger" terimi Mustafa Ke-mal'e aittir.

87. IskenderYilmaz, a.g.e., sf. 174-175.

250

letvekilinin ret oyuna karq1hk 201 oyla onaylamyor.88Mustafa Kemal Meclis'te ya tigi konugmada yine emperyalizmden

bahsediyor, "Bu antlaÿma ile emperyalizmin ihtirash saldinsma hedefolan iki devlet arasmda dogal sebeplerle ortaya çikan dayamgmanm,hukukî bir gekille tespit edilmig oldugunu" söylüyor.89

Moskova Antlagmast ile Türkiye'nin Dogu Cephesi ve smirlan garanti-ye ahmyor. Misak-i Milli'ye dahil olan Batum'un Gürcistan'a biralalmasiantlagmanm yapilabilmesi için Ankara'nm verdigi tek ödündür 90

Yeni Türkiye'nin ilk uluslararas1 antlaymas1... Böylece "Kafkas Sed-di" de kaldinldigi için Sovyet yardimium önünde engel kalmayacaktir.Ama Bolgevik Rusya, yardun göndermek için sürekli "antiemperyalist,

,

antikapitalist" hatta "Bolgevizan" bir Türkiye görmek isteyecek, Musta-fa Kemal da bunu gösterecektir!

Bu arada Türkiye Bati Cephesfnde sikmtih ]>irdönem yap1yor. Yu-nanhlar Bursa'dan hareketle 6 Ocak 1921'de Bilecik-Eskigehir arasm-daki Inönü mevkiine kadar geliyorlar. Fevkalade sikmtik anlar yagayanGenelkurmay Bagkam Ismet Bey, 9 Arahk'ta bir mektup daha yazarak"milletimize, tarihimize hediye ettigin muzafferiyetle istikbalimizi aç-tm" diyor ve

"ne kadar malzeme gändereceksin?" diye soruyordu_91Malzeme! Silah! Para... Bunlartsaglayacag1mis önemli yerlerden biri

Rusyal Onun için Mustafa Kemal, Bolgevizm'le "ihtiyath" flörtü devamettirecektir. Bolgeviklerin düzenledigi "Bakü Dogu Halklan Kurultayr"hem bu ihtiyathhgin hem Bolgevizm'le flörtün Ankara aç1smdan önem-li bir smavidir

Dogu Halklan Kurultay1

Türkiye Dogu Harekâtina hazirlamrken, 1 Eylül 1920'de SovyetAzerbaycam'mn ba.ykenti Bakü'de Bolgevikler "Birinci Dogu HalklanKurultay1"m topluyor. Kurultay, ashnda, Baslart ve Türkistanh "Müslü-man komünistler" tarafmdan kendi sorunlarim görûçmek için dügünül-mügtü. Ama onlara bu inisiyatifi vermek istemeyen Moskova ve Komü-nist Enternasyonal, bu kurultay1 kendi güdümüne alarak sadece Müs-lüman degil "bütün Dogu milletleri"ni içerecek gekilde topluyor.9 i

Kongrede konugan Rus Bolgevik liderlerden Zinovyev'in ve Radek'in

88. Bkr. Salahl Sonyel, Türk Kurtulus Savagi ve Dig Politika, ll, sf. 51-58, antiagmaninSovyet yorumu lçin bkz. A. M. $amsutdinov,Türkiye Ulusal Kurtulug Savagi Tarihi,19 18- f923, Dogan Kitap, istanbul,1999, sf. 207-21 L.

89. Samsutdinov,a.g.e., sf. 212.

90. Bkz. Baskin Oran (haz.),Türk Dag Politikast, llecipimYayinlari, Istanbul,2001, sf.[7\-l75.

9L Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 863.

92. Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatiralart, Istanbul,1955, sf. 14.

25I

"Beyaz Polonya'ya kargi Rus Sovyetleri Cumhuriyeti'nin yapt1RI savag,sadece Bati proleterlerinin degil, ayrica, Dogu'nun çahgkan halklarmmda ortak dügmana kargi savagidir" diye konugmalari, bütün ezilen hak-

lari Komünist Enternasyonal bayrail altmda birlegmeye çagirmalan,

Kurutay'm hangi amaçla düzenlendigini gösterir zaten.E

Bir Sovyet tegebbüsü olarak düzenlenen "Birinci Dogu Halklan Kurul-

tay1"ndan Mustafa Kemal son derece tedirgin oldugu halde, Îbrahim Tali

( ngören) Bey'i TBMMadma gözlemci olarak gönderiyor. Kâzun Karabe-Ior de Ankara'nm onay1 ile Erzurum ve Trabzon vilayetlerinden CevatDursunoglu ve eski Îttihatçi Hafiz Mehmet ile arkadaglarmi gönderiyorBu Hafiz Mehmet Bey, IzmirSuikasti'nden sonra idam edilecektir.

Kurultay'a 1 273'ü komünist olmak üzere 1 891 delege kat1hyor. Enkalabahk grup 235 delege ile Türklerdir. 192 Iranli ve Fars, 157 Ermeni,104 Rus, 100 Gürcü, 82 Kuzey Kafkasyah, Çeçenve Kabartay, 61 Tacik,47 Kirgiz, 41 Yahudi, 35 Türkmen, 15 Özbek14 Hintli, 8 Kürt, 8 Çinlivs.

kat111yor.Tabii bunlarm toplumlarim temsil ettikleri söylenemez. Enver Papa

da "Fas, Tunus, Cezayir ve Trablusgarp Înlolaplarmm Temsileisi" ola-rak kurultaya katihyor riesela!

Aclan Say11gan'agöre, Enver Papa Müslüman delegelerin çok büyükilgisiyle kargilamyor, elini etegini öpüyorlar, kendilerini otomobilininönüne atiyorlar. Ruslar Enver Papa'nm Îslam dünyasmdaki itibarru bi-liyor, ama bu kadarmdan ürküyorlar, Pa.ya'mn Kurultay'da bizzat ko-nugmasim engelliyorlar, onun konugma metnini Mehmet Emin Vehbiadinda biri okuyor, okurken alayc1 bir tav1r takimyor. Bu MehmetEmin Vehbi, daha sonra Mustafa Suphi'yi ihbar etmekten çekinmeye-cektir! Kurultay'da Enver Paga'ya sert tepkiler de oluyor, "Alman ajam"

falan diye suçlamalar yap1hyor. Bakü Kurultayihdald bu durum, EnverPaga'mn Anadolu'ya gãçme niyetlerini zaafa agratung, Mustafa Ke-mal'in liderligini güçlendirmigtir94

Enver Paga'nm okunan uzun konugma metni "Yoldaglar" diye bagh-yor , "Sarkâleminin III Enternasyonal'le müttefik oldugunu" ilan edi-yor! Enver Papa, Birinci Dünya Savagi'na girmesinin emperyalizm kar-gismda bir mecburiyet oldugunu söylüyor, gimdiki Rusya o zaman

93. Ali Alev (çev.),Birinci Dogu Halklan Kurultayl, Koral Yayinlari,istanbul,1975, sf 9,\5-24.

94. Aclan Sayi1gan,Türkiye'de Sol Hareketler, sf. 186. (Mirza Bala, "Komintern veAzerbaycan", Kurtulug dergisi, No. IO, Agustos 1935, Berlin, sf. 280-28l'den). §evketSu-reyya'ya gäre, tam aksine, Enver Papa Müslüman delegelerin tepkisi yuründen kendisi ko-nugamamig, konugma metnini Mehmet Emin okumuttur (SevketSureyyaAydemir, EnverPaga, cilt III,sf. 572 ). DelegelerEnver Paga'ya bu kadar topki duyuyorsa konugma metni-

nin okunmasina ntye kargi çikmamiglar!! Sanlyorum Ruslar hem Enver'den yararianmakhem onu fazla güç\endirmemek lçin ortalama yol alarak metnin bagkasi tarafindan okun-

masini uygun bulmuglardi, metinde zaten Batl kargitligivar.

252

mevcut olsaydi durumun farkh olacagim anlatiyor.Türkiye açismdan Zinovyev'in konugmas1örtemlidir:

Mustafa Kemal Paga'nm yönettigi hareket halifenin "kutsal kipiligini"dügmanlarm elinden kurtarmay1 amaçhyor. Bu komünistçe bir görügmü? Hayir! Ama biz y1gmlarm dinî duygularma saygl duyuyoruz... Amadinî inamg1 ne olursa olsun böyle yapmamahydi. 11eriyebakma11, geçmi-§i tekrar getirmeye ugragmamahyd1...

Zinovyev, Milli Hareket'i rahatsiz eden geyler söylüyor, "Bugün ger-çek ç1karlarmm nerede oldugunu anlamayan Türklerin bunu yarm an-layacagru" söyleyerek, Türkiye'de Bolgevik devrim beldediklermi imaediyor! Îngilizemperyalizmine kargi her hareketi destekleyeceklerinivurgulayan Zinovyev Hindistan'a da sesleniyor:

Kardepler! Biz sizi kutsal sava.ya çaginyoruz. Onceingiliz emperyaliz-mine kargi verecegimiz kutsal savayal

Tutanaklara göre, alkig firtmasi kopuyor. Karyihkh uzun hurralar, sa-londakiler silahlaruu öne dogru uzatarak ayaga kalkiyor, dakikalarcaallaghyorlar.95

Ankara'mn temsileisi Ibrahim Tali Bey konugmasmda dinleyicileredört defa "yoldaylar" diye hitap ediyor. "millet"ten çok "Anadólu köylü-leri ve devrimcileri" deyimini kullamyor. Emperyalizme yükleniyor.Emperyalizmin Türkiye üzerine "Battda Venizelosçu usaklanm, Do-gu'daise Ermenistan TagnakIartm" gönderdigini, "Anadolu köylüleri-nin ve devrimcilerimn" emperyalizme kargi savagtigmi, "Sovyet Rus-ya'mn kendisine uzattigi eli büyük bir içtenlikle kabul edecegini" belir-tiyor. Konugmasuu "Yagasm Sovyet Rusya ve sadik müttefiki devrimciDogu" slogamyla ve hep bir ag1zdan söylenen Komünist Enternasyonalmarglyla bitiriyor!9

Bakü Kongresi bir de "Dogu Halklarma Bildiri" yaymhyor. 58 parag-raf tutan bu çok uzun bildiride kongrenin Komünist Enternasyonal ka-ranyla toplantiÿa çagnldig1 belirtiliyor. Bütün Bat1 emperyalizmi eleg -

rilmekte beraber asil hedef "cihamn

yansma hâkim olan galip Îngilte-re"dir. "Ey SarkMilletleri" hitabmi sik sik tekrarlayan bildirinin temeltezi, Asya milletlerinin, Avrupa proletaryaslyla el ele vererek emperya-lizme kargi ayaklanmasidir. Bildiride, Müslüman milletlere ismen hitapediliyor, Batfya kargi ayaklanma çagns1 yapillyor. Peygamber'in yegilbayragt altinda yapilan cihadlànn "yalan

ve fesat oldugu" söyleniyor,pimdi "cihangir

Ye yagmaci Îngiltere'ye karg1 Dogu milletlerinin ve bü-

95. Birinci Dogu Halklan Kuruitayi, sf. 49-56.

96, a.g.e., sf. 124-127.

253

tün dünya igçilerinin cihadi" için çagn yap1hyor."

Ingilizler Bakü Kurultay1hdan çok tedirgin oluyorlar. Kurultay'1 dü-zenleyenlerden Hintli Komünist Roy'un söyledigi gibi, "Lord Curzonuykusuz geceler geçiriyor."¾

Fakat Bakü'de toplanan "Birinci Dogu Halklan Kurultay1"nm ikin-cisi yap11mayacaktir! ÇünküKurultay'1 düzenleyen Ruslarm amagla-nndan biri Ingiltere'ye karç1 güç gösterisi yapmak ve iyi bir ticaret

an agmasma Îngilizleri ikna etmekti! Tarihçi Carr'a göre, Sovyetler'inKurultay'm ikincisini yapmamalarmm sebebi, 1921 Mart'mda Leninrejimmin Îngiltere ile imzaladigi ticaret antlagmasi olabilir! Çünkübuantlagmada Sovyetler ve Ingilizler "birbirleri aleyhine faaliyette bu-

lunmamak" için imza atmiglardir!

Eger Carr'm çözümlemesi biraz daha ileriye götürülürse, bütün bu Ba-kü Kurultay1 olaymm, her geyden önce, Ingiliz hükümetini Moskova'yla

bir ticaret antlagmasma zorlamak üzere planlammy olabilecegini söyle-

mek samnz pek abartih olmazd1.9

Bakü Kurultay1 bagtan Ingilizlerle pazarhk için planlannug olsa daolmasa da, Lenin rejiminin Îngiltere ile ticaret antlaymasi imzalamasi

ve"yabanci

sermaye kararnamesi"ni ç1karmasi, bunlar için Ingilizlerinde Îslam dünyasmda Ingiliz kargiti propaganda yap11mamas1 gartrukogmasi sebebiyledir ki, Dogan Aveloglu'nun dedigi gibi, "Bakü Kurul-tayi'nm cogkun kararlan, daha mürekkebi kurumadan solacak, Islamihtilallerine verilen önem azalacaktar=1oo

Bakü komünizmi Türkiye'de!

Mustafa Kemal, Bakü Kurultayl'na ibrahim Tali Bey'i göndermeklebirlikte, tedirgin olmug, Anadolu'da sivil komünist hareketlerin gelig-mesinden endigelenmigtir. Türkiye'de Rusya'nm Bolgevizm akmu olug-

turmasuu önlemek için, Anadoln'daki sol alomlan disiplin altma alma-

yt dügünmektedir. Bunu öyle ustahkh bir gekilde yapmahdir ki, Rusyaile iligkiler bozalmamahdu ..

Bakü Kongresi ve Türk-Rus Antlagmas1'yla gelmeyeba.playan Bolge-vik yardimlan Türkiye'de Bolgevizni'in cazibesini gerçekten artirang-

97. Bakü Kongresi hakkmda bagardibir aragarma olarak bkz. Yavuz Aslan, Türkiye Ko-münist Firkasi'nm Kurulugu ve Mustafa Suphi, sf. 130-206. Bildirinin tam metni için

bkz. sf. 185-193.

98. Bülent Gäkay, a.g.e., sf. 134.

99. Bülent Gõkay, a.g.e., sf. 136.

100. Dogan Avooglu, Milli Kurtulug Tarihi, cilt 2, sf. 519-520,

254

tir! Bakü Kongresi'nden sonra Anadolu'da ökullarda gu tip marglarmsöylendigi görülüyor

Anadolu Sûralarhükümeti var olsunIgçilerin emegi özlerine yår olsunUyan mihnetle çatgan ç1plak hemgehriInlolaba katil dünyanm Itür rençberi101

Ankara'da da Bolgevizm'in terimleri bol bol kullamldig1 gibi, Musta-fa Kemal dahil, Milli Mücadele liderlerinin bazen "Rus stili kalpak" giy-dikleri de görülüyor.102

Dogu'daki askexî birliklerin üniformalannda da Bolgevizm etkisi gö-ze çarp1yor! Genelkurmay Bagkam Îsmet Bey'in sorusu üzerine Kara-bekir, 27 Agustos tarihli telgrafmda bunu anlatikor; özeti göyle:

Erzurum'da apolet ve kalpak tepeligi bulunmadigmdan hudut boylarm-da subaylar da nefer loyafeti giyiyor.Zaten apolet, hele de sirmah apoletyaptirmak kolay degil. §ehirlerdesubaylar bazen adi boya ile apolet yapi-yor. Böyle bir üniformave apolet sorunu yagamrken, Nahçtvan'da Kizil Or-du birlikleriyle temas kurulduktan sonra apoletlere karg1 genel bir nefretoluguyor! Sebebi de Bakü'deki Ïslam nutuklannda ve gazetelerde hep su-baylarm apolet ve yaldizlarmm hedef gösterilmesidir. Îngilizajanlan daBolgeviklerin erleri subaylara kargi ayaklandinp apoletleri söktürecekleri-ni propaganda ediyor. Bu da apolet takmaya karç1 çekingenlik yaratlyor.Azerbaycan ordusunda hizmet edip ülkeye dönenlerde de bir apolet düg-manhš1var. 11. f1rka kumandam Cavit Bey'in birliklerinde subaylar Bolge-vik alametleri taloverdiler! Bunlart yasakladmt. Kizil Ordu apoletlerini ka]-dirttim. Serpuglardakiy11diz yerine de ayyildiz tala1masuu serbest biraktim.

Rütbe belirten yaldizh, sirmah apoletlere o kadar tepki var ki, Kara-bekir uzun izahatmm sonunda, yeni üniformalar haz1rlan1rken "göze

çarpacak aksamm bulunmamas1m" tavsiye ediyor.103

101. Cemal Kutay, Turkiye'de ilk Komünistler, Istanbul,1959, sf. ITden aktaran Alan Sayilgan,Türkiye'de Sol Hareketier, HarekecYayinlari, Istanbul,1972, sf. 137.

102. Standford Shaw, a.g.e., cilt III,Bölüm 2, sf. 1463. Meclis'in fesin yerine "son gunlerdeherkesin seve seve giymeye bagladigakalpagin milli serpug" olarak ilanana dair Op. Dr. J¯minBey'in kanun teklifi, fesin milli olduguna dair itirazlar, tara§malar, Mustafa Kemal Paga'nin,"bugün fes ve kalpak zamani degil, herkes istedigini giysin" uyarisi üzerine bu kanun teklifi-nin gündemden dûgmesi hakkmda bkz. Fahri Çoker,Türk Parlamento Tarihi, citt I, sf.666-667. Kuva-yi Milliyecileringiydigi kalpak, bagtan yukariya dagru genigliyordu; MustafaKemal'in bäyle birçok fotografl Yardir. Boi§eviklerin, mesela Lenin'in giydigikalpak farklidir,yüksek degildir, kulaklikve alinligi vardir ve bunlar baglik kismina baglanmiggekildedir. Mus-tafa Kemal'in bana benzeyen blr kalpakla çekilmig resmi, Lenin çagrigimayaptirmak üzere1960'larin ortalarindan sonra bazi sol devrimci ärgütler tarafindan çok itibar görmügtül

103. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 822.

255

Belli ki Türk-Bolgevik iligkileri, Mustafa Kemal'in istedigi gibi sade-

ce hükümetten-hükümete degildir. Bolgevizm'in"antiemperyalist" vasfi

baz1 Türkleri de etkiliyor, aydmlarda ve hatta bilhassa dogudaki baziaskexî birliklerde de bu görülüyor. Kafkasya'dan dönen Kurmay Binba-

gi Îsmail Hakki ve Aziz beyler, Karabekir ve Mustafa Kemal'e gönder-dikleri uzun raporlarda ilginç geyler söylüyorlar, mesela:

Bolgevik prensiplerinin Türkiye'ye girecegi muhakkaktir. Bolgevikprensiplerinin en çok geneltoplumla birlikte subaylara zarar verecek ol-

mast elim sonuçlar dogùrur. Binaenaleyh, Bolgevik prensiplerini iyi ince-leyerek bu fikrin ne tarzda ve nerelerden girmesi lazim gelecegini tayinve tespit etmek Bolgeviklik prensiplerini memleketin mevcut dinî ve sos-yal durumuna göre tadil ederek (düzelterek)kabul eylemek zaruridir.104

Zor gehrmin eski mutasari·1fi ünlü "Salih Zeki yoldag" da KarabekirPaga'ya "mevcudiyetimizi muhafazanm ancak Bolgevik yönetim tarz1mkabul etmekle mümkün olacag1m" söylüyor. Salih yoldaga göre, Ana-dolu'da çegitli Bolgevik ya da Komünist örgütlenmeler vardir, bunlar

emperyalizme kargidir, TBMM'nin otoritesini kabul ederler. Rusya'daoldugu gibi Türkiye'de de gizli komünist ihtilal teykilatlan kurup kari-gikhk çikarmak emperyalistlerin ekmegine yag sürer. Türkiye için, mo-dasi geçmig Türk ve Islam ittihadi bir selamet yolu olamaz. O halde,"bize kabil-i tatbik bir Bolgevik idare tarzim" biz kendimiz yapahm!105

Komünist ihtilalini dünyaya yaymak için Lenin'in kurdurdugu III (Ko-münist) Enternasyonal, lusa adiyla Komintern, 2 Mart 1919'de Kremlin'deyaptig1 kongresinde "bütün sömürgeleri ayaklanmaya" çagiran bir bildiriyaymlamigt1. Bolgeviklere göre, sömürgeler sorunu Paris'te diplomasininyegil masalarmda çözülemezdi. Sömürgelerin kurtulugu, Bati'da proletar-

ya ile Dogu'da mazlum milletlerin el ele vermesiyle mümkün olacakti:

Sadece Annam'm (Vietnam), Cezayir'in, Bengal'in igçi ve köylülerinindegil, aym zamanda Îran'm,Ermenistan'm iççi ve köylülerinin de bagimsizvarolugu, Îngilizve Fransiz iqçilerinin Lloyd George ile Clemenceau'yu de-virip iktidan ele geçirmesiyle mümkündür...

Afrika ve Asya'mn sömürge köleleri! Proletatya diktatörlügünün Av-rupa'daki zafer saati sizin de kurtolug âmmz olacaktir!..

ÜçüncüEnternasyonal'in bayragi altmdahirlegin!106

104. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 793.

105. Tam metin için bkr. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 794-795. Salih Zeki, Mustafa Sup-hi'nin Bakü'deki Turklye Komünist Partisi'nde propaganda gubesinin bagkani alacaktir.

(Ridvan Akin, TBMM Devleti, iletigimYayinlari, Istanbul,2001, sf, 55.)

106. Tam metin için bkz. derleyen Herman Weber, Ill. Enternasyonal, çev. ÜmitKi-vanç, Belge Yayinlari, Istanbul,1979, sf. 4- I5.

256

Bu ideolojik strateji, Bolgevik Rusya'nm siyasi stratejisine de uygundügüyor Batt'da iççi isyanlarmm ekonomiyi çökertmesi, Dogu'da sö-mürgelerin Bati'ya kargi ayaklanmas1... Böyle bir tabloda dünyada tekgüç Kizil Ordulariyla Bolgevikler olacakt1.

Türkiye'ye gönderilen Mustafa Suphi yolda.gm da görevi Bolgevizm'iAnadolu'ya getirmektir.

Mustafa Suphi ve Komünist Partisi

Mustafa Suphi, Türkiye'de komünizmin öncü isimlerden biridir. III.Enternasyonal'deki konugmasmda Azeri Türklerini Ermeni katliamm-dan kurtarmak için 1918'<le Osmanh ordusumin yaptigi Bakü seferini"Osmanh emperyalizmi" diye elegtiriyor, Bolgevik ihtilalinden önce, 1s-tanbul Üniversitesiägrencilerinin "profesörlerin yaptigt baskiya rag-men" Nobel Ödülüiçin Lenin'i aday seçtigini, Türk hallomn Bolgevikdevrimine büyük sempati duydugunu, "Türk halla içinde, bütün kalple-riyle Rus Devrimi'nden yana olan gerçek devrimcilerin oldugunu" ilerisürüyor Eger üç ülke, Türkiye, Hindistan ve Çinkap11anm emperyaliz-me kapatirsa, Bati ekonomilerinin çökmesiyle Bati'da proletaryamnayaklanacagim söylüyor.107

Mustafa Suphi Bakü'de, Komünist Enternasyonal ya da öbür adiylaKomintern'e bagh bir "Türkiye Komünist Partisi" veya Teykilati kur-muqtur. Üyeleriarasmda, harp s1rasmda Turan heyecamyla Kafkas-ya'ya kogmug, fakat Ruslara esir dügüp oralarda kalrug Türk subaylarda mevcuttur. Sultan Galiev'le temas halindedirler. Mustafa Suphi'ninBakü-Türkiye Komünist Partisi, Dogu Halklan Kurultayfam ardmdan10 Eylül'de yine Bakü'de bir kongre toplayor. Yaym orgam Yeni Diinyagazetesi "Bu kongre herhalde Türkiye'de yakmda vukua gelecek olansosyal inlalabm pek mühim kuvvetlere istinat etmekte oldugunu mey-dana ç1karacaktir" diye yaz1yordu.los

Mustafa Suphi partisinin kongresine Türkiye'den "51 bin kiginia" ka-tdmasm1 saglamak istiyor! "Türkiye'nin zahmetkey ahalisini" kongreyedavet eden bir bildiri yaymhyor. Hatta Mustafa Kemal'e telgraf gönde-rerek kurultaya resmen delege göndermesini istiyor.

Tabii Mustafa Kemal ve Karabekir, tam tersine, Bakü'deki DognHalklari Kongresi'ne de, TKP Kongresi'ne de Türkiye'den katilun ol-mas1m önlemek için tedbir ahyorlar, Ankara ve Eskigehir'deki ko-münist gruplardan ve Halk istirakiyun Firkast adli komünist parti-den kimse gidemiyor. Ankara'mn TKP Kongresi'ne tepki gösterip ka-t11am yasaklamasi "Bolgevizm'e yalon durmak, ama ülkeye sokma-

107. Herman Weber, III. Enternasyonal, sf. 16-19.

108. Yavuz Aslan, Türkiye Komünist Firkast'nm Kurulugu ve Mustafa Suphi, sf.214, 241.

257

mak" diye özetlenebilecek politikasmm bir uygulamasidir. Buna rag-

men Trabzon sahillerinden Bakü'ye gidip katilan Türk komünistler

olmakla birlikte, 10 Eylül'de Bakü'de toplanan TKP Kongresi'ndeki

Türkiyeli Türklerin çogu, savagta esir dügmüg asker ve subaylar-109

Mustafa Sophi TKP Kongresi'nde yapt1Šlkonugmada, "Rusya'nmmuzaffer Kizil Ordusu'nu dünya proletaryasmm ve Sarkmazlum mil-let erinin hizmetkâri ve savunucusu bir ordu" olarak niteliyor, giddetlealkiëlamyor. TKP'nin "yalmz Türkiye'de degil bütün Sark'ta inkilabinalemdari olacagi"m söylüyor. Komünist Enternasyonal (Komintern)adma konugan Pavloviç, "Türkiye yalmz kendi menfaati için degil, bü-tün begeriyetin saadeti için Istanbul üzerinde kirruz1 bayraá1m yük-seltsin" diyerek amaçlarmi ifga ediyor. Türk Kizil Asker Alaylan'mkurmakla görevlendirilen Mehmet Emin, bu Kizil Alay askerlerinin"Türkiye'nin mukadderatmi memleketin hakiki sahibi olatt mihnetkeg-lere teslim edecegini" söylüyor. TKP'nin kongre kararlan daha cüret-kârdir: Milli Mücadele'nin "yarinki içtimai inkdaba müsait bir çevrehazirladigmi muhakkak" gören TKP, emperyalizme kargi Milli Hare-ket'i desteklemekle beraber "asil maksat ve son emel olan çahyanlarmhãkimiyetini elde etmek esaslanm hazirlamak için yogun bir gekildeçahgmak" karanm ahyor.

Yavuz Aslan'm belirttigi gibi, Mustafa Suphi ve partisinin asil gayesi.Anadolu'da komünizmi yerlegtirmektir, bunun için Milli Hareket'i basa-mak olarak kullanmaktir.

Mustafa Suphi, teykilatlarmm Anadolu'da yayllip güçlendigini deilan ediyor.110

TKP'nin bir de Bakü'de "bin kigilik asker" kuvveti vardar. MustafaSuphi, Enternasyonal toplantismdaki konugmasmda, "Dogu halklanarasmda devrimci ocaklar kurulmasi, III. Enternasyonal'in acil göreviolmahda, güçlü ve genç Rus Kizil Ordusu'nun bagrmda, Türk askerî ör-güt hücreleri kurulmaktadir" diyen Suphi, "bugün çegitli Rus cephele-rinde, Kizil Ordu'nun yamnda dövügen bin kadar Türk" bulundugunusöylüyor, onlara Türkiye'de devrim görevi de verlyor:

Cografi konumundan dolay1 Türkiye daima Asya ve Avrupa arasmdabir bag olugturmuy ve kapitalizmin dolaysiz beslosi altmda ezilmigtir...Bütün bunlar bizlere dünya devriminin gelecek safhasmda Türk prole-

taryasmm önemli bir yer iggal edecegini gösteriyor.111

109. Yavuz Aslan, a.g.e., sf. 215.

I 10. Bakü-TKP, kurulugu, örgütu, programi ve faaliyetleri hakkinda bkz. Yavuz Aslan,a.g.e., sf. 2 I5-375, Fethi Tevetoglu, a.g.e., sf. 200-3002, Aclan Sayligan,Türkiye'de SolHareketier, sf. I 15-155

i I I. Herman Weber, a.g.e. sf. |6-19.

258

Halil Pa.ya da 13 Agustos 1920 tarihli mektubunda, "Azerbaycan'dabulunan Türklerle Türk esirlerden olugan" bin kigilik bir Kizil Alay'mbulundugunn yaz1yor.

Mustafa Suphi siyasi kadrosuyla ve ordusuyla birlikte "Milli Hare-ket'e yardim etmek için" Türkiye'ye girmek istlyor!

Karabekir'in Bolgevik-Azeri süvari birligi haklandaki gözlemi ilginçtir

3 Eylül'de Erzurum kuzeyi yalanmdaki Müdürgü'ye yerleptirdigimAzerbaycan süvari alayuu tefûg ettim. Berbat bir halde. Subaylari bizimastsubaylarmuz seviyesinden bile apag1da. Kumar ve eglence ile meggul-ler, her geyleri balomsiz. Kuvvetli bir talim heyeti ile. düzeltilmelerine,mümkün olmazsa, bizim süvari alayma katmaya karar verdim.112

Türkiye'de Bolgevizm'in ideolojik etkisi apolletleri etkileyecek kadargüçlenirken, Meclis'te komünizmi savunan milletvekilleri görülürken,Mustafa Suphi, arkasmda Bolgevik Rusya'nm destegi, elinde örgütü ve"askerî birlikleri" oldugu halde Anadolu'da devrim yapmak istediginiilan ederek Türkiye'ye gelmek istlyor!

Karabekir, Mustafa Suphi'yi "Lenin'in itimaduu kazanmig... dolgunbütçeli" bir eleman olarak göräyor Mustafa Kemal ve Karabekir, Tür-kiye'ye "Kizil Alay"la degil, sadece Suphi'nin siyasi arkadaglanyla gir-mesine izin veriyorlar.113

Mustafa Suphi'nin mektubu

Mustafa Suphi daha 19 Temmuz 1920'de, Mustafa Kemal'e iletilme-si için Trabzon'daki 3. Kafkas Tümeni Kumandani Albay SükrüBey'ebir mektup gönderiyor. Mektupta emperyalizm tarafmdan "Anadolurençperlerinin son dane nzkma kadar taarruz" edildigini söyleyerek"Iqtirakiyun (Komünizm) tegkilatmin yardimmiza erigecegini ümitediyoruz" diyor. Gerekli bilgileri, TKP üyesi Süleyman Sami'nin vere-cegini belirtiyor. Albay SükrüBey, bölgedeki komünist faaliyetlerinRusya'ya bagh oldugunu belirten raporuyla birlikte mektubu MustafaKemal'e gönderiyor; Süleyman Sami'nin gelmesi için izin verip v -

medigini soruyor.Mustafa Kemal'in izniyle Süleyman Sami agustos ortalarmda Anka-

ra'ya geliyor. Görügmelerinde Mustafa Kemal'in sorulan onun dikkatettigi konulan gösteriyor:

Hangi amaçla geldiniz?.. Türkiye Komünist Partisi'nin amaci nedir?..Anadolu'da hücreleriniz var mi?.. Partiniz kime baghdz, parayi nereden

I 12. Kazim Karabekir, a.g.e., sf. 827.

I 13. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. BI I-816.

259

ahyor?.. Partinizin Azerbaycan ve Rusya ile iligkileri?.. RusIar Türkiye'ye

yardim eder mi?.. Rusya komünizmi tam olarak kabul etti mi, gücü nere-den geliyor?..

| . Partinin gücünü, Ruslara baghhšuu, Anadolu'da ne ölçüde örgütlen-

digini ögrenmek istedigi açik.

Süleyman Sami, TKP'nin amacmm "Türkiye'de toplumsal devrimin

z ere ula.ptmlmasi" oldugunu söyleyerek adeta Mustafa Kemal'in bam

telme basiyor. Mustafa Kemal'e göre"toplumsal devrim"in zamam de-

ildir. Bu bir...Îkincisi, Mustafa Kemal'e göre komünistler Anadolu'da örgütlenme-

meli, sadece Milli Hareket'e destek vermelidir, o kadar. Süleyman Sa-mi'ye kendisinin Anadolu'da kurdugu Müdafaa-i Hukuk Cemiyetle-ri'nin ve Meclis'in zaten "Sovyet sistemi oldugunu" söyleyen Mustafa

Kemal, Bolgevizm'le ilighilerin hükümetten-hükümete olmasi gerektigi-

ni.kesin bir dille ifade ediyor .

Digaridan gelen teykilatç1kimselere ihtiyaç yoktur. Sizin en yetkili or-

gammz ile bizim iligkileri, yalmz Büyük Millet Meclisi saglayabilir!

Bäylece Mustafa Kemal Bolgevik Rusya ile kendisi.nin hükümetten-hükümete iligldler kuracagm1, zaten Bolgevizm'e benzer bir sistemi

Ankara'da kurdugu (!) için komünist faaliyetlere izin vermeyecegini

belirtiyor!Inammybir Bolgevik olan Süleyman Sami, Müdafaa-i Hukuk Cemi-

yetleri'nin ve Meclis'in "zenginlerdenve unvan sahiplerinden" olugtu-

gunu,Bolgevizm'in ise "igçi, köylü ve yoksullar"m hareketi oldugunu

söylüyor. Mustafa Kemal'in cevabr

Bunu biliyoruz ve buna kargi bazi reformlar yap1yor ve önlemler ah-

yoruz.114

Bolgeviklerin "içtimai inkdap"tan bahseden sorularma Mustafa Ke-mal'in klasik cevab1 daima "ileride yapaeagiz" türü sözlerle geçigtir-mektir. Bunu ça'rpic1örneklerini biraz sonra görecegiz.

Ankarahm devrim modeli

Bakü Kongresi'nden sonra Türkiye'ye gelmek isteyen Mustafa Sup-hi'ye Mustafa Kemal 13 Eylül'de cevabi bir mektup yaz1yor. "Bakü'deTürkiye Îçtirakiyun Komitesi Merkez Heyeti Reisi Mustafa Suphi Bey

ve üyelerden Mehmet Emin yoldaglara" hitaben Mustafa Kemal'in

i 14. Görügmenintam metni: Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 9, sf. 272-273.i

II

260

yazdigt bu mektup, onun Bolgevizm konusundaki "klasik"lerinden

bi-ridir; özetle:

Büyük çogunluku rençper ve köylüden mütegekkil olan milletimiz Ba-ti'mn emperyalizm ve kapitalizm mahkûmiyetinden kurtulmak için mü-cadele ediyor...

Milletimiz Ankara'da vücuda getirdigi Büyük Millet Meclisi ile mukad-deratma bizzat ve tam istildâl çerçevesinde elkoymu.ptur. Hükûmetimizivücuda getiren teykilat köyden itibaren vilayet merkezlerine kadar heryerde halk tarafmdan seçilmigtir... Binaenaleyh Sovyet idari teykilatm-dan tarksizdir...

Gaye ve prensip itiberiyle bizinde tamamen mügterek olan Türkiye Ìg-tirakiyun Tegkilatt'ndan hakigyla yararlanabilmemiz için tegkilatuuzmsadece Büyük Millet Meclisi Baykanhgi'yla irtibat kurmasi gerekir... Tür-kiye dahilinde uygulanacak her çegit teykilat ve inlulaplar ancak bu ka-nal vasitastyla yap11atiilir.

Aym hedefe yürüyen Türkiye ÎgtirakiyunTegkilati ile tamamen igbirli-giyapabilmek üzere Büyük Millet Meclisinezdinde tam yetkiye sahip birtemsilei göndermenizi, bizim taraftan da Bakû'deki Büyükelçimiz Mem-duh SevketBey'le iligki kurmamzi ve igbirligi yapmamzi rica eder ve buvesile ile samimi hürmet ve selamlar takdim eylerim.115

Mustafa Kemal'in, ittifak yaptigi Bolgeviklerle çeligtigi üç esash nok-tay1yöyle özetlemek mümkün:

• Mustafa Kemal Bolgeviklerle hükümetten-hükümete iligki kurmak is-tiyor, bunun için Bolgevizm'e yalan gözükliyor. Ama hükümet digmda ko-münist örgütlenmeler istemiyor. Hâlbuki Komünist Enternasyonal, Mus-tafa Suphi ve TKP Anadolu'da kendi devrim örgütlerini kurmak istlyor.

• Bolgevikler Anadolu'da smif mücadelesi ve"içtimai inlolap" (sos-

yal devrim) yapmak istiyor. Mustafa Kemal sosyal devrimi açikça red-detmiyor, ama zamanm gelmedigini söyleyerek geçigtiriyor. Onun vurgusu mücadelenin "milli" olmasmadir.

• Mustafa Kemal'e göre inkilap "yukandan a.yagiya" yani Meclis veHükümet eliyle olmahdir, onun devrim modeli budur. Bolgeviklere gre ise "ayagidan yukanya" yani komünist örgütlerin yürütecegi emekçfayaklanmalariyla devrim yap11mahdir!..

Bu temel farklara ragmen, "büyük strateji"de Bolgevik Moskova ilemilliyetçi Ankara Bat1'ya kargi birbirine ihtlyaç duyuyor.

Mustafa Kemal, Mustafa Suphi ve arkadaylarmm Türkiye'ye gelme-sine izin veriyor; belli ki Moskova'yi lazdirmamak için...

Çiçerin'itemsilen Türkiye'ye gelen Upmal Angarski, Türkiye'de ko-

I 15. Feth] Tevetoglu, a.g.e., sf. 223-225; Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 9, sf. 328-329.

261

münistlerin serbestçe çahqmalan için Kâzun Karabekir'e imalarda bu-lunmugtu. Bu agamada Mustafa Suphi'nin Anadolu'da, Ankara'da kont-rol altmda tutulmasmm daha uygun olacagl dügünülmüg olmahdir.116

Mustafa Kemal'in Bakü Kongresi'ndeki temsilcisi Ïbrahim Tali Bey,verdiši raporda Mustafa Suphi ve arkadaglarmm iyi niyetli 01madigm1,

bir lasmuun "hükümet darbesi yaparak idareyi ele almayt" planladig1-

m, diger bir kismmm memlekette komünizmi yaymaya çahyacagim bil-d iytir zaten.117

Mustafa Suphi'nin sonu

Mustafa Suphive yoldaylari Türkiye'yle girmek üzere yola çikmadanönce Bakü'de "Türkiye Amele ve Rençperlerine, Milli Inkilapç1Ordu-suna" hitaben uzun bir bildiri yaymhyorlar. 19 Arahk'ta Bakü'den ayn-larak Ermemstan üzerinden 28 Arahk 1920 günü Kars'a geliyorlar.Mus-tafa Suphi, Ankara'ya yeni tayin edilen Sovyet elçisi Gürcü asilh Bolge-vik Budu Medivani ile beraber geliyor! TKP'den Ethem Nejat, ÏsmailHakla, Sürmeneli Yakup, Tayyareci Hilmi, Azerbaycanh Mehmet EminVehbi gibi isimlerden olayan 16 kipilik koca bir heyet! Mustafa Suphive Medivani hemen her gün saatlerce bag baça verip kapamyorlar, top-lantL yap1yorlar. Medivani lozil bayrakh arabasiyla köyleri dolaç2yor!Suphi ve Medivani'nin davramplarmm yarattig1 rahatsizhk o boyutlaraulagiyor ki, Karabekir uyarmak zorunda kahyor, bunun üzerine Musta-fa Suphi ve arkadaçÏanMedivani'den aynhp Ankara'ya gitmek üzereTrabzon'a dogru yola ç11ayor.

Devamh takip altmdalar.Mustafa Kemal Paga, 29 Arahk'ta Karabekir'e gifreli telgraf çekiyor:

Ankara'da komünisitereyanlan arzu hilafmadir. Bakü Türk KomünistFirkasi reisi Mustafa Suphi'nin bu cereyanlan körliklemesinin sakmcaholacag1 hatira gelmektedir. Bir defa kendisini gördükten sonra mütalaa-idevletlerinin igaæt buyurulmasnu rica ederim.118

Ate.pli bir Bolgevik olan Mustafa Suphi dahailk adimmda propaganda-ya bagllyor, "Size Lenin'den selam getirdim" diye baglayan konugmalar

yaplyor. Erzurum'da halkm tepkisine maruz kahyor Yavuz Aslan'a gäre,halkm bu tepkisi, Karabekir ve bilhassa Erzurum Valisi Hamit Bey tara-fmdan textipedilmigtà, fakat Suphi ve arkadaglarmm öldürülmesi gibi birniyetleri yoktur. Mustafa Suphi ve arhadaylan Trabzon'a giderken "yol

I I6. Yavuz Asian, a.g.e., sf. 291.

I I7. Yavuz Aslan, a.g.e., sf. 297.

I 18. Yavuz Aslan, a.g.e., sf. 297 vd.

262

boyunca hallon galeyam dinmiyor." Trabzon'da heyet fiili saldmya ugra-yacak, Yahya Kaptan'm adamlari tarafmdan motorlara bindirilerek Kara-deniz açiklarmda denizde bogulatak öldürülecelderdir! Suphi'nin öldürül-mesi tam aydmlanamamig bir olaydir. Giderek agirhk kazanan görüg,"Enver Paga'ya yalon, Îttihatçibir çevre" tarafmdan öldürüldügüdür.119

Yahya Kaptan ya da Yahya Kâhya, siki bir Îttihatçidir, Enver Paga'yabaghdir, Bolgeviklerin, Mustafa Kemare alternatif olacak bir lider ada-yuu hazir tutmak istedikleri biliniyor. Bu Mustafa Suphi mi, Enver Papanu olacakti? Ruslar her iki karti da elde tutuyordu. Enver Paga'nm ha-beri olarak veya olmayarak, Trabzon'da Envercilerin Mustafa Suphi'yiöldürmek suretiyle Enver'i tek alternatif aday yapmayi planlanug olabi-lecekleri teorisil20 bana da akla yatlan geliyor.

Siyaseten çok ilginç olan husus, Mustafa Suphi'nin öldürülmesini Bol-geviklerin sorun yapmamasidir! Bolgevikler buitdan Ankara'yl sorumlututuyor, fakat Ankara'yla iligkiler bundan hiç etkilenmeden devam edi-yor ÇünküMustafa Suphi vasitasiyla Anadolu da Kafkasya gibi komü-nist yap1hrsa Moskova için çok fyi olacakt1, ama mademld bu olmuyor,Mustafa Suphi ve arkadaylan ugruna Ankara ile bozugmaya da gerekyok!1pgal altmdaki istanbul'dan Karadeniz yoluyla Beyaz Ordulara Ingi-liz ve Fransizlarm yardim göndermeleri gerçegi ile Anadolu'ya "emper-

yalizm"i temsilen Yunanhlarm ve Damat Ferid'in hâkim olma ihtimalikargismda, milliyetçi Türkiye, Bolgeviklerin güvenligi için de vazgeçile-mez bir seçenektir. Hatta Lenin, Kemalist bareketin Batt'yla anlagarak"Bolgevikleri satmasmdan" güpheleniyor, bundan çok tedirgin oluyordu.Mustafa Kemal de bujeopolitik dengeyi çok iyi kullamyordu.121

Mustafa Suphi'nin ünlü "Kizil Alay"I, o öldükten sonra 250 kigi halin-de Türkiye'ye gelecektir. Ankara'am amaci, onlar1 Ankara'da tutmadanhemen Batt Cephesi'ne sevk edip nizami ordunun disiplini altma al-maktr· Fakat çok büyük losm1 zaten ülkeye dönmek isteyen Türk esir-lerden oldugu için, herkesin evine, barkma gitmesiyle efsanevi "Iûz11Alay" eriyip kaybolacaktir.122 .

Mustafa Suphi olay1 o zamanki Türkiye'de Bolgevik meselesinin na-sil etkinlik ve duyarhk kazandigmi gösteriyor. Hemen degilse bile za-manla Bolgevik bir ihtilal dügünebiliyorlar. Ankara bundan kaygda -

yor. ÇünküAnadolu'da yükselen "antiemperyalist" ruh, Bolgevizm'dehgerçekten etkilenmigtir. Bilhassa Dogu'da bazi ordu l>irliklerinde Bol-gevizm'in etkisinin görülmesi, özellikle endige yaratrugtir.

Mustafa Kemal Papa, Bakü'deki TKP Kongresi'nden hemen sonra 16

I 19. Mustafa Suphi'nin Turkiye'ye gidiginden, 13 arkadapyla birllkte öidurülügüne kadarbkz. Yavuz Aslan, a.g.e., sf. 30 t

-359.

120. Standford Shaw, a.g.e., cilt III,Bölüm 2, sf. 1548.

121. Standford Shaw,a.g.e., sf.. 1549-1553.

[22. Yavuz Asian, a.g.e., sf 359-274.

263

Eylül'de Ali Fuat Paga'ya gönderdigi mektupta Rusya siyasetini anlat1-

yor. Bolgeviklerin Îslam âleminde ve ingiliz kamuoyunda etkili olmakiçin Türkiye'ye "dost

ve teveccühkâr gözüktüklerini" hâlbuki aslmda"Bolgevik Rusya'nm kalbinde Türk ve Îslam memleketlerinde mutlak

hâkimiyet arzulan"mn hüküm sürdügünü belirterek gunlan yaz1yor

Bolgevikler... memleketimizde Bolgevik tegkilativücuda getirmek için

fevkalade faaliyete baglamiglardir Bakü'ye gönderdikleri Mustafa Suphive arkadaglari vasitasiyla Türkiye Komünist Genel Merkezi'ni meydana

getirdiler. Tamamen Bolgevik fikirlerine kazamlan saf ve saf olmayan

adamlari sahilin her noktasma çikardiklan gibi, dahilen de Eskigehir ve

Ankara'ya kadar göndermiglerdir. Bunlarm maksatlan memlekette biriçtimai inkilap (sosyaldevrim) yapmaktir. Bu durumda memleket dogru-dan dogruya ÜçüncüEnternasyonal'e yani Rusya'ya bagh olacagmdan

Bolgevikler hiçbir taahhüt ve yarduna lüzum kalmaksizm... Batiblarla si-

yasi pazarhklarmda daha kuvvetli bir vaziyet elde etmig olacaklardir.

Memleketimizin fikir ve inlulap taraftan olan veya bu perde altmda

türlü türlü maksatlar peginde kogan adamlan da bu tehlikeleri fark et-

meksizin Bolgevik tegkilat(lanmas1)m kolaylagtirmaktadir.

Biz bu durumda, evvelemirde memleketi elimizde muhafazaya ve neislahat lazim ise hükümet vasitasiyla yaparak, anargi ve inkilap suretiyle

Rus tabiyetine mani olmak ... kararlatim ve talimatlarim verdik...123

Mustafa Kemal'in görligü çok nettir Islahat, inkilap lazuusa biz ya-

panz,"açagidan yukanya" degil, "yukandan apaglya" islahat ya da inla-

lap... Böyle bir dügünceyle Mustafa Kemal'in ilan ettigi "Halkçihk Prog-ranu"m birazdan görecegiz.

Kâzun Karabekir de aym görügtedir:

I Bakü'deki Türk Komiinist Partisi'nin memleketimiz içinde, MilletMeclisi'nin haberi olmadan ufak rütbelilerle veya halk ile teykilat yapa-rak icraata kalkigmast felaket olur. Bütün kuvvetimizin sarflyla her ge-yin Millet Meclisi'nce yukandan a.gaglyayap1lmasim temin etmek vazi-

femizdir. Eger komünizm kabul edilmek lazimsa bunu ancak MilletMeclisi kabul edebilir. Birtalam istekler ve devrimlerle olmaz. Bunu Ba-kü'ye' de bildirdim ve bagka bir gey yapmalarma meydan verilmeyece-

ginianlatt1m...124

* Trabzon sahillni kastediyor. T.A.

123. All Fuat Cebesay, Milli Mücadele Hatiralari, sf. 515-516; Atatürk'un BütunEserieri, ci1t9, sf. 347-349. Mustafa Kemal bu mektubunda Ermenistan harekâtina kararverdiklerini de anlatir.

* Mustafa Suphi'ylve partisini kastediyor.

124. Kâzim Karabekir, istiklal Harbimiz, sf.796.

264

Mustafa Kemal de bilhassa Belgevizm'in orduya sizmasmdan endige-lidir ve Türkiye'de güçlenen Belgevizm etkisine karç1 dügündügü ön-lem de çok ilginçtir. Mustafa Kemal'in de imzasuu tagiyan BakanlarKurulu karart bu açidan çok ilgi çekici ve önemlidir.

Kararda Bolgeviklerin "Türkiye'de komünist inkilabi vücuda getir-meyi âcil ve hakiki çare" olarak gärdüklerine dikkat çekilerek, "evve-

la dogu smirlanmizdan ve muhtelif bälgelerden gizli teykilat ile gir-meye çahgan komünist tahriklerine mukavemet etmek... ve bilhassaordu içine gizli Bolgevik tegkilatmm girmesine mani olmak lazimdir"deniliyor.

Aym kararda buna katpi dügünülen önlem de belirtiliyor

Bu alom1 aç1k ve ihmh olarak hükümetin idaresinde bulundurmak...12s

Komünizm akimuu hükümetin idatesi altma almak... Mustafa Ke-mal, yakin ve güvendigi arkada larma "resmî" bir Türkiye KomünistPartisi kurdurarak Türkiye'deki Bolgevizm sempatisini kontrol altmaalacak, bunun digmdaki komünist faaliyetlerini yasaklayacaktir...

Moskova'ya da resmî TKP'yi göstererek "bakm

bizde de komünistpartisi var" diyecektir!

Õzetle,iki strateji:• Ïnlolaplazunsa yukandan aÿaglya biz yapanz, siz kangmaym...• Komünist partisi laz1msa biz kurdururuz, siz karigmaym...Bu ikili strateji, "tam bagimsizhk" ilkesinin, igbirligi yap11an Bo½e-

viklere kargi uygulanmasi oldugu gibi Mustafa Kemal'in "otokratik li-derlik tarzma"126 da uygundur.

Ïhtilalkomitesi gibi elçilik!

Mustafa Kemal Bolgevizm'e kargi hem Süpheci hem çok sicak, amadaima tedbirli davramyor. Bunun tipik ömegi, Ankara'ya gelen ilk Sov-yet temsilcisi Upmal Angarski ile ilgili tavndir. Hem rahatsizdir, tedbiraldinyor, hem onu büyük bir törenle kargilattmyor; hatta görügmele-rinde Mustafa Kemal kendisinin de Bo¼evizm'e inandigim söyleyecelama Upmal'1 Moskova'ya postalayacaktir!

Halide Edip, Upmal'1 Ankara'da yakmdan tamnugt1r:

Ilk resmî temsilei Upmal yoldagtl. Îlk gelen komünistler gibi, o da sa-de ve temiz bir adamdi. Fakat aptald1.127

125. Atatürlfün Bütün Eserleri, ciit 9, sf. 282-285.126. Standford Shaw, a.g.e., cilt III,Bölüm I, sf 1099.127. Halide Edip, Türk'ün Ategle imtihani, sf 138.

265

Upmal'm Erzurum'a, Milli Mücadele'ye yardun için 400 kilo civarm-da altmla geldigini görmügtük.Fakat madalyonun öbür yüzü de vardir

Upmal bir elçilik heyeti gibi degil bir ihtilal komitesi gibi gelmigtirTür-kiye'ye! Karabekir tedirgin, Ankara tedirgin... Genelkurmay Bagkam Îs-met Bey, Karabekir'e telgraf çekiyor:

Gelen Rus heyeti bir elçilik heyeti degil, memleketimizde teykilat veinkilaplar yaparak idareyi üstüne almakla görevlendirumig bir heyet

manzarasi göstermektedir.

Îsmet Bey telgrafmm devammda, Upmal heyetinin Dogu Beyazit'tatelgraf memuru ve makinesi yerlegtirmesinin "anlagilmaz

ve kabul edi-

1emez" bir davramp oldugunu, ülkelerin haberlegme araç1anyla idareedildigini, Ingilizve Almanlarm da ülkemize ayak basar basmaa kendibaglarma buyruk hareket etmek için haberlegme araçlarma el koydu-

unu hatirlatiyor. Bunun engeRenmesi için emir veriyor. Îsmet Bey de"komünist inlalabi yapmak suretlyle memleketi kay1tsiz gartsiz Sovyetemellerine tâbi satdik bir esir haline getirmek için faaliyetler" bulundu-

gunubelirtiyor. Anakara'nm amacmm Sovyetlerle kargihkhhk gaztla-rmda ittifak yapmak oldugunu, hâlbuki Bolgeviklerin Türkiye'de ihtilalplanladigim, "komünist inkilab1 perdesi altinda Sovyet esaretinin en fe-na' esaret oldugunu" belirtlyor, bilhassa Sarkordusuna simmak için ça-hytiklarma dikkat çekerek tedbir almmasimistiyor.128

Bolgevik elçiliginin Bagkâtibi Upmal Angarski paldir küldür davra-mylanyla, ölçüsüz konugmalarlyla siyasi niyetlerini son derece rahatsizedici bir gekilde ortaya Royuyor. Kâzim Karabekir'le yaptigi görügme-1erde Bolgeviklerin Türkiye ve Îslam âlemi ile ittifak yapmak istedikle-

rini, Moskova'mn Türkiye'ye yardim edecegini söyleyen Upmal, iki ta-lepte bulunuyor

• Milli Hareket siyasi programmi aç1klamah, köhne saltanatt kaldi-racagru ilan etmelidir. Bilhassa iktisadi programuu ilan ederse hem

emperyalizmden kurtulursunuz hem (Moskova ile) karç1hkh güven da-ha esash olur... Faizciler, murabahacilar, arazi ve emlak sahipleri hak-kmda da icraat lazimdm..

• Bunlan gimdi aç1klamayi siyaseten sakincah buluyorsunuz, bira-km Türkiye Komünist Partisi yapsm bunu... Anadolu'nun her tarafmdakomünist tegkilatma girmig kimseier vardar; fakat gizli çahg1yorlar,aç1k çahymaktan korkuyorlar, birakm açikça çahesmlar.

Upmal, "diganda Anadolu hükümetinin gekil ve rengini gösterme-dišini" söylüyor, adeta "renginizi belli edin" diyor. Karabekir'in derdibagkadir; o

"siz Türkiye'ye yardim yapm, biz de size Îslam dünyas1-

* Orijinal metinde Ismet Bey "egna" (engeni) kelimesini kullamyor.

I28. KSzim Karabekir, a.g.e., sf. 830-83 L

266

nm yardimim saglayahm" diye konuquyor.IB

Ankara Upmal'm aç1kça iç iglerimize müdahale niteligindeki bu dav-ramy ve konugmalarmdan müthig rahatsizdir.

Bu kadar güpheler çeken, hakkmda Ankara'dan Ismet Bey'in telgraf-la Erzurum'daki Karabekir Paga'ya uyar11arda bulundugu Upmal, 4Ekim'de Ankara'ya geldiginde "o

güne kadar hiçbir yabanclya gösteril-meyen hararetli tezahürlerle" kargilamyor. Mustafa Kemal'in gazetesiHâkimiyet-i Milliye Upmal'1 "hürmet

ve dostlukla selamlamay1 ilk va-zife biliriz" diyerek bagyaz1 yaymhyor; "yoldag" kelimesim aynen kabulettiklerini çünkü "aym yolda yürüdüklerini, aym gayeye dogru gidenyoldaylar" olduklarim yaziyor. Upmal da hemen siyasi faaliyetlere bag-hyor, Yegil Ordu mensubu ve komünist tanman mebuslar bagta olmaküzere Ankara'da silo iligkiler koruyor.130

Komünist akimlar güçlemyor

Halide Edip'in genig kabul gören bir analizine göre Ankara'da iki ge-nel ideolojik egilim oldukunu görmügtük: Dogucular yani "Dogu ide-ali"ne inananlar; Batictlar yani "Batt ideali"ne inananlar... Ikisi de MilliMücadele'yi, bagimsizhk savagra destekliyor. Dogucular Bati emperya-lizmine ve kapitalizme ideolojik olarak kargi ç1ktiklari için Bolge-vizm'den hayli etkilenmiglerdir. Prof. Shaw'm belirttigi gibi, bir tür "Îs-lam Sosyalizmi"ni savunuyorlar. En güçlü fikri temsilcileri Hakla BehiçBey... En kuvvetli ärgütleri, apagida göreceginuz Yegil Ordn'dur. Musta-fa Kemal esasen Batici olmakla birlikte siyasi dutuma gäre bazen birgruba, bazen öbür gruba yaklagtyor, bölünmeyi önlemeye, onlari birarada tutmaya çahqiyor.131

Bolgevizm etkisini güç1endiren önemli bir faktör, "Dogu ideali"ninzaten güçIü olmas1dir. Askexî konulardan bagka toplumsal sorunlarmMeclis gündemine gelmeye baglamas1 da önemli bir faktärdür. MilliHareket'in asker liderleri TBMM açilmcaya kadar daima bagimsizhk veegemenlik konularlyla ilgilendiler. Fakat Meclis açildiktan sonra ülkeyiyönetme görevi, onlarm önüne, sosyal meseleleri getirmeye baghyor.Meclis'in açihginm hemen ertesi günü Kirgehir Mebusu Müfit Efe -

di'nin 16 arkadag1yla birlikte "agnam" (hayvan)vergisi hakkmda önef-

ge veriyor, arkasmdan iççive çahyma konulari gündeme geliyor...Böyle çegitli sosyal ve ekonomik konulan bir genel çerçeveye, siya-

si bir programa baglamak ihtiyac1 ortaya ç11ayor.ÜstelikMeclis'te yo-

I29. Bkz. Kâzim Karabekir,a.g.e., sf. 843- 844.

130. Feridun Kandemir, Atatürk'ün Kurdugru Türklye Komünist Partisi ve Sonra-si, Yakin Tarihimiz Yayinlari, Istanbul,1965, sf. !27.

131. Dogu ve Bati akirnlari için bkz. Standford Shaw, a.g.e., cilt III, Bolum I, sf. 1092-1095.

267

gunbir gekilde sosyalizm tartlymalan oluyor, sosyalizmi savunan me-buslar var. Mustafa Kemal komünistleri tutuklayarak tedbir ahncayakadar, Meclis içmde ilmiye (dinadami) kökenli mebuslar arasmda bileBolgevizm taraftar bulabilmekte, hatta bu egilimde bulunan bazi me-buslar istiklâl Mahkemesi üyesi seçilebilmektedir. Bunun bir örnegiDiyarbakir istiklâl Mahkemesi'ne seçilen Bursa mebusu SeyhServetEfendi'dir. Komünistlikten tutuklamp yargilanacaktir132

Atatürk Natuk'ta Meclis'te beg grubun olugtugunu söylüyor: Tesa-nüt, Istiklâl, Müdafaa-i Hukuk, Islahat gruplari ve Halk Zümresi 133

Akademik çahqmalarda o dönemdeki sol alamlar, dört grup ya daörgüt halinde tasnif ediliyor YegilOrdu Cemiyeti, Enternasyonal'e bag-h Türkiye Komünist Partisi, TKP'nin legal veçhesi olan Halk Iqtiraki-yun Firkasi, Meclis'teki güçlü Halk Zümresi adh sol grup ve Atatürk'ünbu alamlan kontrol altma almak için kurdurdugu resmî Türkiye Komü-nist Partisi.134

Solcu Yegil Ordu

Milli Hareket'i en çok endigelendiren Yegil Ordu'dur ÇünkühemNIeclis'te kalabahkça bir grubu vardir, hem ÇerkezEthem'in katihuny-la silahh, milis örgütü haline gelecektir Temmuz 1920'de kurulan YegilOrdu, birçok yerde Mustafa Kemal tarafmdan kurulup desteklendiginisöyleyerek, onun prestbinden yararlanarak örgütleniyor, destek bulu-yor. Genel Merkezi gu isimlerden oluguyor:

Saghk Bakam Dr. Adnan (Adivar), Maliye Bakam Hakla Behiç, To-kat Mebusu Nâzim, Îzmit Mebuslan Sirn ve Hamdi beyler, Mugla Me-busu Yunus Nadi, Manisa Mebuslan Hüsrev Sami ve Eyüp Sabri, Dr.Mustafa, Bursa Mebusu SeyhServet Efendi ve Muhiddin Baha, AfyonMebusu Mehmet Sükrú.

Az sonra katilan1ar: Veteriner Binbagi Salih.Hacioglu, Eskigehir Me-busu Hüsrev Sami, eski-Kaymakatn Vakkas Ferit, ägretmen MustafaNuri, gazeteci Arif Oruç, Meclis Basunevi Müdürü Feridun KandemirKonya Mebusu Refik (Koraltan) ve Kuva-y1 Seyyare (milis)KuvvetlerKumandam Ethem 135

Kadronun zenginligi ve politik gücü ortada. Îçlerinde samimi Kema-listler, gizli TKP'ye katilacak olanlar, Meclis'te Halk Zümresi adh solgrupta, Atatürk'ün kurduracant resmî Türkiye Komünist Partisi'nde yeralacak olanlar var.

132. Ridvan Akin, TBMM Devleti, sf. 54.

133. Nutuk, sf. 396.

I34. Ridvan Akin, a.g.e., sf. 54.

I35. Rasin Nuri lieri,a.g.e., sf. 269-270.

I

268

Yegil Ordu, Bolgevik sempatizam oldugu gibi, düzenli "milli ordu"fikrine kargi "milis" fikrim savunuyor. ÇerkezEthem'in katilumyla An-kara'y1rahatsiz eden bir güce ulay1yor. Mustafa Xemal düzenli ordununyeterince güçlenemedigi ilk agamada, lç isyanlar'a kargi bagta Ethemolmak üzere bu milislerden yararlamyor; bu sebeple baglang1çta Et-hem'in ve Yegil Ordu'nun olumlu bir imaja vardir.

Hatta Bolgeviklerin, yapacaklari askerî yardun karç1hšmda Anado-lu'da komünist örgütlenmelerin serhest birakdmas1m istemeleri üzeri-ne Mustafa Kemal, baglang1çta sol bir örgüt olarak Yegil Ordu'nun ku-rulmasm1 tegvik edlyor, bunun Moskova'ya bagh bir Komünist Parti-si'nin olugmasuu önleyecegini dügünüyor 136

Bolgevizm'le birlikte Îslam ve"içtimai inkilap" kavramlaruu birlegti-

ren muglak bir ideolojiye sahip olmasi, "Dogu ideali"ni dile getirmesizaten efsanelegmig olan YegilOrdu'nun cazibesgli artirlyor. "YegilOrduTalimatnamesi" adim taglyan programmda "Asya Asyahlanndir" diyor,Îslam-Bolgevizm kar1pum ya da Islami Sosyalist diyebilecegimiz mug-lak fikirler savunuyor. Ittihatç11argibi, örgüte mutlak sadakatt öngö-ren, ihanet edenleri ölümle cezalandiran bir programdir bu.137

Hemen bütün komünist akimlarda boy gästeren Yegil Ordu "reis"le-

rinden Bursa Mebusu SeyhServet Efendi'ye göre:

Bolgevizm'in en lasave toplu tarifi, Asr-i Saadet'te (Peygamber zama-nmda) yaganmig olan gilh gigsiz(saf,bozulmanug), mügterek (ortak),sa-mimi hayattan ibarettir... Hz. Ebubekir Radlyallahu'anh Islamiyet'ikabuleder etmez bütün servetini, develerini, koyunlarmi, varru yogunu dagit-

rug ve fakir himselerle hemhal olmugiu... Biz de böyle yapacak, Asr-1 Sa-adet'in mügterek samimiyetiniihya ile hakiki zaferi kazamp bütün musi-betlerden, felaketlerden kurtulacag12.138

Elindeki silahh milis güç1erini politik bir tamma oturtmakta güçlükçeken ÇerkezEthem'in bilip bilmeden komünizme yänelerek Yegil Or-du'ya katilmaslyla Yegil Ordu efsanesi büyük bir silahh güç haline geli-yor. Ethem'in çeteleri kanun düzen tamruyor ve Milli Ordu'nun disipli-nine girmeyi reddedlyorL Artik Ethem, "Bliyük Millet Meclisi reisiMeclis önünde asacagim" diye konugacak kadar kibirlenmigtir, MiluHareket için gerçekten zararh bir unsurdur aruk.139

Sovyet yazan Samsutdinov,Yegil Ordu ve Ethem'in düzensiz çeteleriy-le Milli Ordu arasmdakt bu çatigmayi, halk gücünü temsil eden "gerillalar-

I36. Standford Shaw, a.g.e., Ill/I, sf.I O96.

137. Bkt. Feridun Kandemir, Atatürk'un Kurdugu Türkiye Komünist Partisi, sf.148-151.

138. Feridun Kandemir, a.g.e., sf. 20.

139. Nutuk, sf. 315

2 69

la", küçük burjuva Milli Ordu arasmda simf çatigmasi gibi gösterir!140Mustafa Kemal, Ethem'in Yegil Ordu'yu kullanarak liderligi ele geçir-

me planma kargi tam zamamnda tepki gõsteriyor ve Ethem'i bu güçtenmahrum birakmak için, Yegil Ordu'nun lašv edilmesini istiyor. Bununiçin YegilOrdu'daki "arkadaylarmi tenvir ediyor", aydinlattyor, onlar da23 Eylül'de Yegil Ordu'yu lagv etmeye karar veriyor. Ama bagta HakkiBehiç olmak üzere bazilari Mustafa Kemal'e direniyor Halk IqtirakiyunF kasi'na ve Türkiye Komünist Partisi'ne yöneliyorlar. Bunlarm birley-mesiyle Türkiye Halk ÎytirakiyunFirkasi doguyor.141

Birazdan görecegimiz Halk Zümresi adh güçlü grup da Meclis'te Ye-gil Ordu kökenli mebuslardan oluguyor.

Halk lytirakiyun (Komünist) Firkast 14 Temmuz 1920'de kurulmug-tu. III. Enternasyonal'in ilkelerine baghdir. Sovyet yazari SamsutdinovHalk 14tirakiyunFirkas1'm "YeyilOrdu'nun Ankara kent komitesi yöne-timindeki sol kanat" olarak uiteliyor.1 Kuruculari birikimli bir Mark-sist olan Arif Oruç, Baytar (Veteriner) Binbagi Salih, Tokat Mebusu Nâ-zim Bey, Sovyet ajam Ba.plort kökenli SerifManatof ve Ziynetullah Nu-girevan gibi isimlerdir. Bunlar aym zamanda YegilOrdu'nun ve TKP'ninmensuplanm da kismen içermektedir; onlarla iç içe geçmigtir. Ankaraile arasi aç11an ÇerkezEthem'in Yegil Ordu örgütünü desteklemesibunlari birdenbire silahh bir güç haline getiriyor 143 .

Gizli ve Moskova yanhsi TKP, Temmuz 1920'de Sovyet ajam SerifManatov tarafmdan kuruluyor. Kurucular Halk Îçtiraklyun Firkasi'm dakuranIardir. Meclis'teki Halk Zümresi'nin sol kanad1yla, bilhassa Nâ-zim Bey'le irtibat halindedir. TKP'ye göre Türkiye'de iki türlü hükümetvardir; biri müstebit Istanbill hükümeti, digeri ise "mugfil" yani aldatic1Kuva-yi Milliye hükümeti! Gizli TKP, Moskova'da Stalin yönetimindeki"Müslüman komünistlerl' faaliyetinin Türkiye'deki uzantisidir. ÇerkezEthem'in destekledigi Halk Îçtiraldyun Firkas1'na katilacaktir.144

Sovyetler Birlini ile dostluk ve yardimlagma çabalarmda bulunanTBMM Hükümeti, Sovyetler tarafmdan desteklenen bu yapilanmalara

140. gamsutdinov,a.g.e.. sf. 125 vd.

141. Standford Shaw, a.g.e., IIIII,sf. 1098.

142. Samsutdinov,a.g.e., sf. 16.l.* Pek çok kaynakta Nugirvan, Nugirevan olarakgeçen bu Muslüman kökenli Sovyet ele-

maninin soyadinin Nugirvanof oldugunu Fethi Tevetoglu yaziyor. Nugirevan adlyla veyaZ,N. imzaslyla

"milliyetçi,

Türkçu bir muhite sizarak" Türk Yurdu dergisi, Harp Mecmuastyayinlarina yazilar yaziyar. Sosyal bilimlerde birikimii biri oldugu yazilarindan anlagiliyor. Di-van-; Lügat-ür Türk, Felsefe Dersleri, Eskigebir Sancaginda Nufus Hareketteri gibi konular-da yazilari var. Tevetoglu, bu yazilarin bir listesini vermigtir. (Turkiye'de Sosyalist veKomünist Faaliyetier, sf. 186.)

143. Halk istiraklyunFirkasi için bkr. Fethi Tevetoglu, a.g.e., sf. [84-199.

144. Gizli TKP için bkz. Fethi Tevetoglu, a.g.e., sf. 184-199.

270

bir süre göz yumuyor. Xomiinist faaliyetlerinin dolayh askerî gücünüolugturan ÇerkezEthem kuvvetlerinin 10 Ocak 1921'de Inönü mevkiindeyok edilmesi ve 16 Mart 1921'de Moskova Antlagmasi'nm imzalanmasm-dan sonra, yani siyasi ortam olgunlagmca, Ankara Istiklâl Mahkemesiaracihgiyla TKP ve Halk 1;tirakiyunFirkalari tasflye edilecektir 145 '

Bütün komünist veya sol egilimli alomlar Meclis'te küçümsenmeme-si gereken bir güce sahiptir. Hem Kemalist Birinci Grup içinde, hemmuhalif Îkinci Grup içinde sol mebuslar vardir. Bunlardan bilhassa De-nizli Mebusu Hakki Behiç (Bayiç), Tokat Mebusu Nâzun Bey ile BursaMebusu SeyhServet Efendi'nin ideolojik renkleri çok belirgindir. Yu-nus Nadi'den Adnan Adivar'a, Refik Koraltan'a kadar genig bir yelpaze"sol"da

qu veya bu gekilde yer alnuglardir.146

Sol bir grup: Halk Zümresi -

YegilOrdu'yla ve Halk Iqtirakiyun Firkasi'yla irtibath ve Meclis için-de 60-70 mebusu bulunan Halk Zümresi adh grup bilhassa önemli-dir.147 Tamamma yalom Îttihat ve Terakki kökenlidir. Îttihatçi kökenliolmalari, Yegil Ordu'dan gelmeleri, yani tegkilatç1 ve aktivist nitelikleriMustafa Kemal'i rahatsiz eden ilave faktärlerdir.

Mete Tunçay'a göre Halk Zümresi, Yegil Ordu'dan ayr1 bir kurulugolmay1p onun Meclis Grubu niteligindedir.148

O dönemde lttihatçilarda, "milliyetçive Islami bir sosyalizm" diyebi-

lecegimiz kuvvetli bir egilim vardir, Antiemperyalist oldugu için Bolge-vizm'e sempati duyuyorlar, ama kurdugu totaliter diktatörlügü giddetleeleptiriyorlar. Bolgevizm'den farkh bir sosyalizmi "Halkçàik" adlyla sa-vunuyorlar. Temel bir kavramlari da Bolgevik tarzmda bir "halk hükü-meti" fikridir. Yunus Nadi'nin kaleme aldigi programmda Bolgevik, 1s-lamci ve Asyac1 bir fikir karmasuu savunnyorlar.149

Bürokrasi kargithgi, halkin siyasete katilum, "açagidan yukariya in-lalap" ilkesi, tek dereceli seçimler, "halk idaresi" ve devlet yönetimin-de "halkm bilfiil mukadderatma hâkim ve sahip olmasi" gibi prensiplertemel görüglerini olugturuyor. Halkç1hk fikir olarak Ziya Gökalp'e ka-dar 112anan bir köke sahip olmakla birlikte, Yegil Ordu'yu, ardmdg ,

Halk Zümresi'ni olugturan bu solcu Ìttihatçilarm halkçihk anlay1gi gid-detle antikapitalisttir, Türkiye'de sanayi olmadigi için Marksizm'in ve

145. Prof. Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, I, sf. 373.

146. Bkz. Uygur Kocabagoglu, "Birinci Büyuk Millet Meclisi'nden 'Sol' Portreler", gu kitap-ta: Cemil Koçak (haz.),Birinci Meclis, Sabanci Üniversitesi,1998, sf. 165-187.

147. Skz. Prof. IhsanGüney, Birinci TBMM'nin Dügünce Yapisi, sf. 153-257.

148. Mete Tunçay, Türkiye'de Sol Akimlar, sf. 152.

149. Standford Shaw, a.g.e., III/I,sf. 1099.

271

Bolgevizm'in bize uygun olmadigim da belirtiyorlar. Sol-Ittihatçiçevre-mn hazirladigt "Mesai" adh metin son derece zengin bir fikrî kapasiteyive sosyal bilim zihniyetini yansitir. Halk Zümresi üzerinde de bunun et-kisi çok aç1Mir 150

Sovyet yazari $amsutninov'agöre, Halk Zümresi, Bolgevik egilimli birprograma sahip olan ve silahh milislerden olugan YegilOrdu adh yari giz-li örgütün Meclis fraksiyonu niteligindeydi ve Halk Zümresi'ni olugturan

buslarm sayisi 85 gibi yüksek bir rakann buluyordu! Kuran'a el basa-örgütü kurmuglardi. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin adim "Halkin

Büyük Sûrast"olarak degigtirmek istiyorlar. O dönemde "gûra" terimiSovyet kaxpihgi olarak kullamhyor. ÇerkezEthem'in 6 bin silahlt milis-

ten olugan Kuva-yxSeyyare (Seyyar Kuvvetler) adh birliklermin "tümüy-

le" Yegil Ordu'ya katilmasi, Yegil Ordu'nun.Bolgevik yanhsi olmasi veMilli Ordu'yu reddetmesi, Meclis'te de Halk Zümresi adiyla kalabahkçabir gruba dayanmasi, Milli Hareket'i son derece kaygilang.151

. Halk Zümresi o kadar kuvvetlídir ki, TKP'nin, Îçtirakiyun Firkasi'nmve aym samanda Halk Zümresi'nin önde gelen isimlerinden Tokat Me-busu Nâzim Bey, Meclis'te 4 Eylül'de yapilan oylamada, Mustafa Ke-mal'in aday1 Refet Bele'yi mailup ederek lçigleri Bakam seçiliyor! Ozaman bakanlar oylamayla seçiliyordu. Refet Bele'nin 89 oyuna karg1-hk, Nâzim Bey 98 oy ahyor! Tarihçi Mete Tunçay, Nâzim Bey'in bu ge-kilde seçilmesini, Meclis'te güçlü bir sol grup olan Halk Zümresi'nin"gövde gösterisi" olarak niteliyor.152

Meclis Reisi Mustafa Kemal bu seçimi tammayacak, Îçigieri Bakams1fatlyla ziyaretine gelen Nâzun Bey'i kabul etmeyecek, o da istifa zo-runda kalacaktir. Atatürk bu olayi Natuk'ta anlatir. "Bu zatm eenebi

çevrelere casusluk ettigine asla güphe etmedigini" bu sebeple "memle-

ketin büyük menfaatinië gözeterek onu Meclis seçtigi halde reddettigi-ni belirtir Hangi ecuebi çevreler? Mustafa Kemal'in bununla BolgevikRusya'y1kastettigi açikttr

Ve Mustafa Kemal Meelis'teki gizli.celsedede Nâzim Bey'in "yabanci

çevrelere casusluk ettiginden asla güphe etmedigini" belirtlyor, bu se-çimin "memleketin biiyük menfaati"ne zarar verecegini anlatlyor... 6Eylül'de yap11an yeni oylamada Mustafa Kemal'in adayi Refet Bele 187oydan 131'ini alarak ÎçigleriBakam seçiliyor.153

150. Mete Tunçay, Mesai, Halk Suralar Firkasi Programi, SBF Yayinlari, Ankara,1972, sf. 41-8 1.

I 151. Bkz.A. M.§amsutdinov, Türkiye Ulusal Kurtulug Savagi Tarihi, sf. 149-160.

152. Mete Tunçay, Mesai, sf. 23.

153. Nutuk, sf. 334-335, Mete Tunçay, Mesai, sf. 24. Nâzim Bey'in akrabalari. MeteTunçay'a, istifa etmemesi halinde Nâzim Bey'in öldarülecegi yolunda tehditler aldigini söy-Lemiglerdir.Seçilmig bir bakani reddetmek Meclishükumeti sistemine aykiri olmakla birlik-te demokrasiye aykiri sayllamaz. Çünküparlamenter demokrasilerde de bagbakaniarin birbakani istifaya Toriamast, Cumhurbagkani'nin da atama yapmama yetkileri vardir.

272

Halk Zümresi'nin önde gelen isimlerinden biri Yunus Nadi Bey'dir.Istiklâl Mahkemesi tutanaklarma göre, Yegil Ordu'nun çözülmesindensonra, örgütsüz kalanlar Halk Zümresi'ni olugturmug, hatta Halk Züm-resi'nin programim bizzat Yunus Nadi Bey yazmigtir. Halk ZümresiMeclis'te bu kadar güçlü oldugu gibi, "halkç1hk"

ve"sosyalizm"

olarakyaygmlagan sol akimlar üzerinde de fikrî etkisi güçlüdür; nitekim Mus-tafa Kemal'in biraz sonra görecegimiz "Halkçilik Prograru" önemli öl-çüde Halk Zümresi'nin "Siyasi Program"mdan etkilenmigtir.

Halk Zümresi'nin "Siyasi Prograru" 3 Eylül 1920'de Yunus Nadi Beytarafmdan yazilmig, 8 Eylül 1920'de kendisinin Anadols'da Yeni Günadh gazetesinde yay1nlm.154

Yunus Nadi'nin Anadotu'da Yeni Gün gazetesi emperyalizmi ve ka-pitalizmi eleptiren sol bir gazetedir.Yunus Nadi'ye göre, Batt'da çok sa-yida partiler gözükse de, bunlarm üstünde "birjapitalizm, bir sermayetahakkümü vardir." Yunus Nadi Avrupa'daki demokrasiden daha ilerigördügü "meslekî temsil" fikrini savunur. O sirada bagta Kör Ali Bey,birçok Marksist aydm da, Türkiye'de burjuvazi-proletarya çeligkisi ol-madig1 için, proletarya diktatör1ügünü Türkiye'ye uygun görmüyor,"meslekî temsil" fikrini savunuyor.155

Halk Zümresi'nin "Siyasi Program"128 maddedir. Birinci losim, girigniteliginde olmak üzere "Maksat ve Meslek" (amaçve ögreti) baghšru

tagiyor. Burada "kay1tsiz gartsiz halk hâkimiyeti" kavramru vurgulu-yorlar, çagm gereklerine ve halkm ihtiyaçlarma göre yenililderin yapil-

masuu, kurumlarm olugturulmasuu istiyorlar, Bati'dan gelen ahlak bo-zucu tahakküm ve ihtiraslara kargi, Asr-1saadet yani Peygamber zama-omdaki "mügterek samimiyet"i savunnyorlar, yollanm "Hak yolu, Allahyolu" olarak niteliyorlar

Zümre, Islamiyet'in kudsî esaslarma dayanarak, Asr-i Saadet'teki müg-terek samimiyeti iadeye ve Bati'dan gelen ahlak bozukluklarmi, tahak-küm ve ihtiraslan gidermeye ve imhaya çahqmakla, yolunu Hak yolu, Al-lah yolu bilir...

Programda "rençper, amele, esnaf memur, ögretmen, hademe" gi içahyan kesimlere sahip ç11ayor ve

"kapitalistlerin uydurmasi ve empeyalistlerin müdahale ve tahakküm aract olan dig borç1an ve yabanciimtiyazlan" zulüm olarak niteliyorlar.

Program'da "Halk ve hiikümet" baghgi ultmdayürütme ve yasamagüçlerinin birligini, "kuvvetler birligi ilkesini" savunuyor ve Büyük Mil-

154. Ooç.Dr. Zeki Çevik,"Turkiye Büyük Millet Meclisi I-IQkümeti Reliminin llkAnayasa-se Teskilat-i Esasiye Kanunu", ÌÜ Siyasal Bilgiler Fakultesi Dergisi, No, 24, Mart2002, sf. 27.

155. Mete Tunçay, Mesai, sf. 27-28.

273

let Meclisi yerine "Büyük Sûra"terimini kullamyorlar. "Idare" bölü-münde vilayet, ilçe ve nahiye birimlerini düzenliyor, Vilayetlere özerk-lik veriyorlar.156

Mustafa Kemal'in beg gün sonra aç1klayacag1 Halkçihk Programi da"Maksat ve Meslek" böliimüyle baglayacaktir ve bu programdan çokgey alacakt1rL

stafa Kemal sola kay1yor

Mademki kuvvetli bir sol egilim var, Mustafa Kemal'in kendisi solbir program ortaya koyarak bu egimlerin mensuplar1m kendisine çe-kebilir, Milli Hareket'in saflarma alarak onlan etkisizleptirebilir. Buamaçla Mustafa Kemal iki gey yapacaktir: "Halkç1hk Programi"maç1klayacaktir... Kendi arkadaglarma "resmî" bir Komünist Partisikurduracaktir..

Mustafa Kemal'in ortaya sol bir sosyal program koymasmdaki digerbir sebep, bäyle bir programm Bolgevik Rusya ile olan iligkileri güçlen-direcegine inanmasidir.

Mustafa Kemal ve Milli Hareket'in öbür liderleri zaten bir süredir,daha önce hiç ag1zlarma almadiklan "kapitalist, burjuva, proletarya,amele, rençper" gibi kavramlan kullanmaktadir Bu kavramlan bilhas-sa Ruslarla gärügürken kullamyorlar Bu bir diplomasidir, ama bu ko-nugmalarla siyasi ve sosyal bir program ihtlyaci da derinlegiyor

Bolgevik liderler de Ankara'nm bir sosyal program ortaya koymas1mistiyorlar! Mademki kapitalizme, emperyalizme kargisuuz, iktisadi vesosyal programm1z1 ortaya koyun, diyorlarL

Mustafa Kemal'in Moskova'ya gönderdigi Halil Paga, oradaki te-maslan ve bilhassa Çiçein'le görügmelerihakkmda Mustafa Kemal veKarabekir papalara rapor veriyor "Halil Yoldag", 3 Agustos 1920 tarihliuzun raporunda, Milli Hareket'in, Moskova vasitas1yla "Avrupa veAmerika amelesi nazaringia popülarite" kazanabilecegini, ama bununiçin Moskova'daki liderlerin."Türkiye'nin yeni prensiplerini yaymla-masuu" istediklerini bildiriyor! Yoldag Halil Paga'ya göre, Ankara'nmyaymlayacant programda "mesela çiftçi halkmuzm menfaatinden bag-ka menfaat aramadigmuz halde, Itilaf Devletleri'nin musallat olduguve Yiman ordusunu üzerimize saldigi", bizim hiçbir "harpçi" emelimi-zin bulunmadigi, "hiçbir

zaman emperyalist hükümetlerin kapitalleri-

ne alet olmayacagmuz" falan belirtilmelidir... Halil Paga'ya göre, Bol-gevik liderler, "Nasyonalist Türk'ün losmen sosyalist tarzma dökülü-gü, Sosyalist Ilusya'nm aç1kça bize taraftarhšmi temine yol açacagm1"sëylemiglerdi.157

156. Tam metin için bkz, Mete Tunçay, Mesai, sf. 107-110.

157. Bkz. Kâzim Karabekir, sf. 80 1.

274

Moskova Türkiye'yi kahei bir gekilde yanma çekebilmek için, onuBatr'dan iyice kopararak sol bir ekonomik sosyal program istiyor!

Sovyet Elçilik Kâtibi Upmal da Karabekir'le görügmesinde yapacakla-

n yardima kargihk, Komünist Partisi'nin Türkiye'de faaliyet göstermesiiçin israr etmemig miydi? Sol bir ekonomik ve sosyal program ortaya ko-yarak Kemalist rejimin "rengini" belli etmesini istememig miydi?

Meclis gündemine gelen sosyal konulu önergelerden, güçlenen ko-münist alomlardan ve Bolgeviklerin bu telkinlerinden Mustafa Kemalgörüyor ki, ortaya sol bir sosyal program koymak lazun: Îçeride solalomlari, özellikle Meclis'teki güçlü Halk Zümresi'ni Mustafa Kemal'inliderligindeki Müdafaa-i Hukuk hareketine çekmek, diganda da Sov-yetlere "sol" mesaj vermek için, Mustafa Ifemal Papa sola kay1yor,"Halkçihk Programi"m aç1khyor; Halk Zümresi'nin sol programma çokbenzeyen bir programdir bu.

Halkçihk Programi

13 Eylül 1920'de Meclis Reisi sifat1yla Mustafa Kemal Meclis'e bir"Halkç1hk Progranu" sunuyor. Bu aslmda Ocak 1921'de kabul edilecekolan Tegkilat-1Esasiye Kanunu'nun yani Ankara'nm ilk anayasasmm gi-rig bölümü geklinde yazilmigtir'

Mustafa Kemal'in önerdigi esas teykilat kanunu 31 maddedir. "Mak-sat ve Meslek" yani "amaç

ve ögreti" bölümünü olugturan ilk dört mad-de ayn bir bölümdür ve

"antiemperyalist"

ve"antikapitalist" bir bildiri

niteligindedir, adeta Îslam, Milliyetçilik ve Bolgevizm bilegimidir!"Maksat ve Meslek" bölümünü olugturan dört maddenin özeti göyle:1- TBMM milli smirlanmiz dahilinde hayat ve istiklâlini temin ve hi-

lafet ve saltanat makamlarmm kurtanlmasi ahdiyle tegekkül etmigtir.2- TBMM hükümeti, hayat ve istiklâlini kurtarmay1 yegâne ve mu-

kaddes gaye bildigi halla; emperyalizm ve kapitalizm tahakltümün-den ve zulmünden kurtararak irade ve hâkimiyetin hakiki sahibi lal-makla gayesine ula.pacag1inanemdadir.

3- TBMM hükümeti, milletin hayat ve istiklâline suikast eden em-peryalist ve kapitalist dügmanlarm saldinlarma kargi müdafaa için veharicî dügmanla igbirligi yapan dahilî hainlerin cezalandmlmast için or-duyu saglamlagtirmay1ve milli istiklâlin dayanag1bihneyi borç sayar.

4- TBMM hükümeti, halkm maruz bulundugu sefalet sebeplerini gi-dermeyi, toprak, egitim, adliye, maliye, iktisat Ye genel olarak toplum-sal meselelerde asrm icabma ve halkm hakiki ihtlyacma göre gereken

* Yeni Anayasa'nin adinin "Esas Tegkilat Kanunu" olmasi önemlidir. 1876 tarihli "Kanun-iEsasi" yani esas kanun (anayasa)yürurlukte oldugu için, bu yenisine "Esas Tegkilat Kanu-nu" deniyor; nitekim devletin yeni tegkiladanmasma, Meclis ve hûkumetin yetkilerine, yar-giya, il, ilçe ve nahiye idarelerine dairdir.

275

yen11ikleri yapmay1, tesisleri vücuda getirmeyi baglica vazife sayar...1s 8

Hatirlaym1z, solcu Halk Zümresi'nin programt da böyle "Maksat veMeslek" (amaçve ögreti) diye ba.phyordu!

Halkç1hk Progranu'nda Mustafa Kemal'in o s1radaki "sol" siyasetmiyansitan bir madde daha vardir

Madde 8: Türkiye Halk Hükümeti, Türkiye Büyük Millet Meclisi ta-r mdan idare olunur ve "Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti' un-

v mi tagir.Bildiri niteligindeki dört maddelik "Maksat ve Meslek" baghkh ilk bö-

lüm, Meclis Komisyonu'nda anayasa tasansmdan ayrilarak "Meclis bildi-

risi" haline getiriliyor, "Halkç1hk Beyannamesi" deniliyor Meclis bu met-ni "beyanname" haline getirirken, "emperyalist devletlerin devlet ve mil-

letimizin hayatma kastetmeleri iieticesinde megru müdafaa için"

TBMM'nin toplandigim belirten bir girig maddesi ekliyor. Böylece beg

paragrafhk metnin üç paragrafmda "emperyalizmve kapitalizm"le müca-

dele vurgulamyor. 18 Ekim günlü oturumda "bütün cihana arz için" itti-fakla ve cogkulu alkiglar arasmda "Büyük Millet Meclisi Beyannamesi"olarak kabul edilip yaymlamyor. Meclis küçük bir ilave daha yaplyor

"Ve minallahüttevfik." Yani Allah'm yardimlyla...159

Metnin geri kalan kismi üzerindeki anayasa görügmeleri ise devamediyor.

158. Tam metin için bkz. Fahri Çoker,Türk Parlamento Tarihi, I, sf. 160-162; Ata-türk'en Bütun Eserleri, cilt 9, sf. 323-325.

159. Buyuk Millet Meclisi Beyannamesi'nin tam metni gäyledir"Emperyalist Devletlerin, Devlet ve milletimizin hayatina açikça kastetmeleri neticesíndemüdafaa-i megrua lçin toplanan Türkiye BüyükMillet Meclisi,gimdlye kadar muhtelif vesl-

lelerle sarahaten veya zimnen ilan ettigi maksat ve meslekini bir kere daha bütun cihana

an için subeyannameyi negreythmege lüzum görmügtür.Tûrklye Büyük Millet Meclisi, milli hudutlar dahilinde (Islamekseriyetinin) hayat ve istiklâ-

lini temin ve hilafet ve saltanat makamini tahlis ahdiyle tegekkul etmigtir. Binaenaleyh ha-

yat ve istiklälini, yegane ve mukaddes emel bildigi Türkiye halkini, emperyalizm ve kapita-lizm tahakkûm ve zulmünden k"urtararak irade ve hâkimiyetinin sahibi kilmakla gayesinevasil olacagi kanaatindedir.Turkiye Buyuk Mlliet Maclisi, milletin hayat ve istikläline suikast eden emperyalist ve kapi-talist dugmanlarin tecavuzatina kargi müdafaa ve bu maksada münafi hareket edenlerl te-dip azmiyle müesses bir orduya sahiptir. Emir ve kumanda salahiyeti Buyük Millet Mecli-sl'nin gahslyeti maneviyesindedir.Türkiye Büyük Millet Meclisi,halkin äteden beri.maruz bulundugu sefalet sebeplerini yenivesait ve te;kilat ile kaldirarak yerine refah ve saadet ilome atmegl baglica hedefi addeder.Binaenalayh toprak, maarif, adliye, mallye,iktisat ve evkaf iglerinde ve diger mesailde, içti-mai uhuvvet ve teavünü hâkim kilarak, halkin ihtiyacina göre teceddüdat ve tesisati vacudegetirmege çaligacaktir. Bunun için de siyasi ve içtimai umdelerini milletin ruhundan almakve tatbikatta milletin temayülatve ananatini gözetmek fikrindedir.Binaenaleyh Türkiye Büyck Millet Meclisi memleketin idari, iktisadi, içtimai umum ihtiyaca-

tina müteallik ahkâmi peyderpey tetkik ve kanun geklinde tatbik mevkiine vazeylemege

baglamigtir. Veminallahuttevfik. 21 Ekim 1920" (Fahri Çoker,a.g.e., I, sf. 171; Ergun Öz-budun, 1921 Anayasasi, sf. 23; Ataturk'un Bütün Eserleri, cilt 10, sf., 102-103'te ya-ym günü IS Kasim 1920 olarak yazilidir.

276

Metinde üç defa vurgulanan "emperyalist

ve kapitalist tahakküm..."teriminin ve 8. maddedeki "halk hükümeti" teriminin "sol" oldugundan,Bolgevizm etkisiyle yaz11digmdan, en azmdan "Dogu ideali"ni yansitti-

gmdangüphe edilebilir mi?Tarik Zafer Tunaya bu soruya qu cevab1veriyor:

En çok göze çarpan terimler hiç kugkusuz halkm "emperyalizmve ka-

pitalizm" tahakkümünden kurtar11masm1 ifade edenlerdir. Derhal ekle-mek gerekir ki, Sovyet Rusya'mn isledigi politikanm, (bu)terimlerin be-yannamede yer etmesinde etkisi vardir.160

Aykut Kansu'ya göre de, Halkçihk Programi "Sovyet Rusya ile mec-buriyetten kaynaklanan siki dostluk ve kompuluk iligkileri de göz önü-ne almdigmda, yüzeysel olarak Bolgevik bir ha2k hükümeti modelini veo modele uygun kurumsallagma ve uygulamalari andirmaktadir." Yü-zeysel olarak, çünkü antiemperyalizm falan gibi siyasi vurgulari kuv-vetli olmakla beraber, Halkçihk Programinm bu yönde bir ekonomikiçerigi yoktu.161

Meclis'teki görügmelerde 18 Kasim 1920 günlü oturumda Komisyonadma konugan Burdur Mebusu Îsmail Suphi Soysalh, Meclis ve hüküme-tm "nereye gittigi, hangi gayeye yöneldigi ve ne gibi esasIara dayanarakyürüdügü" konusunda "dahil

ve hariçte" sorular olugtugunu, burlara ce-vap vermek için "maksat

ve meslek" losmmm konuldugunu belirtiyOr.162

Demek ki, "emperyalizm

ve kapitalizme kary1" yapilan vurgular ve"halk hükümeti" terimi içeriye ve diganya mesaj vermek için konul-mugtur! Hem Bolgevik Rusya'ya mesaj, hem Meclis'teki Halk Zümresiadh sol gruba mesaj...

Yalmztarihçiler degil, Mustafa Kemal'iri kendisi de "Halkçihk Progra-nu" ile Halk Zümresihin programi arasmdaki benzerligi kabul ediyor.

Mete Tunçay, Ahmet Demirel, Zeki Çevik,Ridvan Akm, StanfordShaw gibi akademik tarihçilerin belirttigi üzere, "Halkçihk Progra-m1'nm temel maddeleri ile Halk Zümresi Siyasi Programi'ndaki madde-ler aym dogrultudadir, büyük benzerlik vardir; en önemli fark, MustafaKemal'in Halkçihk Prograru'nda Hilafet ve Saltanat makamlarmm -

lecegmi Meclis'in belirleyecegini ifade eden hükümdür.163Hatta Mustafa Kemal, Halk Zümresi'nin platformuna sahip ç1kmak

amac1yla, onun programmdan esinlenerek Halkç111k Program1'm

160. Tarik Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Geligmeler, ciit 2, sf. |30.

161. Aykut Kansu, "Kemalist 'Yeni Düzen' Projesine Direnig, 1920-1923", gu eserde Ce-mil Koçak (haz.),Birinci Meclis, sf. 143-144.

162. Fahri Çoker,a.g.e., sf. l71.

163. ekiÇevik,"Türkiye Büyuk Millet Meclisi Hükümeti Rejiminin...". sf. 27; StandfordShaw, a.g.e., Ill/I, sf. I 100.

i

277

olugturmugtur_164 Mete Tunçay'a göre, Mustafa Kemal Papa, HalkZümresi'nin lttihatçi bir grup olarak Meclis'e egemen olmasmdan çe-kinerek, zümrenin baghca görüglerini hükümete mal etmigtir_165

Dogan Aveloglu da Mustafa Kemal'in Halkçihk Program1'nm Halk

Zümresi Programi'na "çok benzedigini" beurdr 166

Halk Zümresi'nin ve Mustafa Kemal'in Program'lari arasmdaki benzer-li Meclis'in de dikkatini çekmig, Karahisari SarlûMebusu Mesut Bey'in

i ve digi önerge ile iki Program'm Meclis'te birleptirilerek incelenmesi ka-

rarlagtmlnug, bu birleytirme igini Meclis komisyonu yapm14tŒ.167Mustafa Kemal'in, siyasi konugma ve demeç1erden öteye, bu gekil-

deki anayasal metinlerle "sola kay141" sagm tepkisini çekiyor.

Trabzon Mebusu Ali SühräBey muhafazakâr çevrelerin tepkisini dile

getiriyor,metinde dinî vurgunun bulunmadigim, parti program1 niteligin-

deki metinlerin kanun veya anayasa gibi sunnlamayacagru söylüyor.16

Metinde hilafet ve saltanattan bahsedilse de vurgunun eskisine görehayli zayif oldugu aç1ktir. Meclis digmda, Erzurum Kongresi'nin öncü

isimlerinden ve Sivas Kongresfride manda önerilerine giddetle kargi çi-kanlardan Raif Hoca da rejimin cumhuriyete dönügtürülmek istendigini

söyleyerek tepki gösteriyor,Erzurum Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kendisi-

ni feshederek, "onun yerine kaim olmak üzere" yeni bir cemiyet kuruyor.Yeni cemiyetin tam adi "Muhafaza-i Mukaddesat ve Müdafaa-i Hukuk Ce-

miyeti"dir...Tüzügünde, "bîçare millet ve memleketin bu defa da sosyal

inlalap nami altmda bütün mukaddesat ve dinî anlamlarmm, ahlak, âdet,âdap ve milli geleneklerinin küçük dügürülüp ayaklar altma almdigtsöy-leniyor. Milletin "bütün hak ve hukukundan soyutlanarak bir hayvan sü-rüsü gekline" sokulmak istendigi, "komünistlik

ve Halkç114tirakiyun gibibirtalom unvanlarla" tehlikeye sürüklendigi ileri sürülüyor. Sivas Kongre-si kararlarma sadakat vargulamyor ve

"hükümet-i Îslamiyeve resmî dinÎslam'dir"geklindeki Anayasi maddesine vurgu yap1hyor.169

Mustafa Kemal Papa, Kâzim Karabekir Paga'ya gönderdigi telgraftaHoca Raif Efendi'nin aydmlatilmasim Ve yanhg anlamanm giderilmesi-ni istiyor. Beyanname'nirt "halkçdik esasuu ifade eden bir düsturdanibaret" oldugunu säyleyen Mustafa Kemal, cumhuriyet manasma gelen

164. Ahmet Demirel, Birinci Meclis'te Muhalefet, lietigimYayinlari, 1995, sf 186.

165. Mete Tunçay, Türkiye'de Sol Akimlar, sf, 156'dan nakleden Ahmet Demirel.

a.g.e., sf. 186.

166. Dogan Avcioglu, Milli Kurtulug Tarihi, II,sf.474.

167. Skr_ Fahri Çoker,Türk Parlamento Tarihi, I, sf. 163; Mete Tunçay, Mesai, sf.20-21.

168. Ridvan Akin, a.g.e., sf 205; Meclis'te komisyon adina konugan Burdur Mebusu Isma-il Suphi Soysalli, ilk dört madde kanun degil açiklama niteliginde oldugu için, kanun met-ninden ayirip

"beyanname"ye dönügtürduklerini anlatir. (Fahri Çaker,a.g.e., sf. 171)

169. Bkz. Kâtim Karabekir, a.g.e., sf. 93I-937.

278

hiçbir ifadenin bulunmadigmi vurgulayarak Raif Hoca'ya gunun anlatil-masuu istiyor:

Raif Efendi'nin saltanat geklinin cumhuriyetçilige dönügtürülecegihakkmdaki fikri mutlak bir vehimden bagka bir gey olamaz...

Karabekir'in sorularma cevap veren telgrafmda da Mustafa KemalPaya gunu söyhiyor·

Hilafet ve saltanat esas bir mesele olarak mevcut degildir. Türkiye'ninbagmda bir Halife-i Islam olacak ve bir hükümdar sultan bulunacaktir.Söz konusu olan mesele hükümdarm hukuku. olup bunun belirlenmesive smirlandirilmasi için son birkaç yüzyllm tecrübeleri ve devlet kavra-mmdaki millet hukukunun gerçek manasi âmil olmalHhI.170

O gün için Mustafa Kemal'in megrutlyeti kastettigi santlacak bu ifa-dede, cumhuriyetin vakti gelince ilan edilecegd anlamm1 bugün görme-mek mümkün degildir.171

Muhafazakârlarm tepkisi, Milli Mücadele'ye sadik olduklan için fazlabir sorun çikarnuyor. Mustafa Kemal Halkçihk Progrann ile Bolgevizm'eve

"agagidan yukar1ya içtimai inkilap" isteyen sol alomIara kary1 baçanhbir kugatma harekâtnu gerçekleptiriyor, solu etkisizlegtirlyor.

"Halk hükümeti"

Bundan bagka, Halkçihk Program1'nm anayasa taslag1 geklindekilosmi yasalagtinhrken de änemli bir "saga kayma" daha gerçekleptiri-liyor; orijinal metindeki "Türkiye halk hükümeti" terimi metinden çi-kanhyor! "Halkçihk Progranu"nda maddenin orijinal metni yöyleydi:,

Türkiye Halk Hükümeti, Tlirkiye Büyük Millet Meclisi tarafmdan ida-re olunur ve 'Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti' unvamm tagir.

Metm Meclis'te Tegkilat-1Esasiye Kanunn olarak yasalay1rken "Halkhükümeti" terimi çikanhyor, yerine "Türkiye devleti" terimi konular ,

10 Ocak 1921'de qu gekilde kabul ediliyor

Türkiye devleti Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafmdan idare olunurve hükümeti "Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti" unvamni tagir.172

170. Bkr. KRzimKarabekir, a.g.e., sf. 937-937; ATTB, sf. 406, 408.

171. Halkçilik Programi, Raif Hoca'nin tepkisi, Mustafa Kemal ve Karabekir pagalarin ya-zigmalari için bkr. Nutuk, sf. 397-401.172. 192! Anayasasi'nda 3. madde. Suna Kili,gerefGäzubuyük,Turk Anayasa Metin-leri, 1;Bankasi Yayinlari, 2000, sf. 100; Fabri Çoker,a.g.e., sf. 184.

279

Böylece yeni Türkiye'nin ilk anayasasma"halk hükümeti" terimi girmi-

yor... Bu da Mustafa Xemal Paya'nm Halkçihk Programi'ndaki sol söyle-min bir dünya görügünüyansitmadigun, siyasi taktik oldugunu gösterir.

Cahit Tanyol bunu izah etmek için "Atatürk'ün kipiligínden gelenbasit bir

faktik" nitelemesi yap1yor; Meclis açillymdaki koyu Ïslami gösterili tören-ler düzenlerken, koyu islami konugmalar yaparken uyguladigi taktikler

i...173aten, taktik amaçh "Halkç1hk Progranu"m Eylül 1920'de ortaya

koymadan önce Mustafa Kemal'in konugmalarmda halkç1hk kavramisadece iki defa kullamlruptir: Biri 12 Temmuz 1920'de Meclis'te yapttgi

konugmada idarenin memurlardan alrup dogrudan halka verilecegini

söylerken kullandigi halkç1hk kavranudir. Öbürü,14 Agustos 1920'dehalkç1hšm ve ümmetçiligin Bolgevizm'le çeligmedigini söyleyen siyasi

birkaç cümle...Buna ragmen Attilâ Ilhan, Halkç111kPrograru'm solcu ve üçüncü

dünyaci bir Gazi portresi çizmek için siyasi bir inanç belgesi gibi niteli-yor.174 Suna Kili ise Mustafa Kemal Paga'mn bu siyasi taktik belgesini"Cumhuriyet öncesi dönemde toplumsal içerikli gelecege igik tutan enönemli belge" imig gibi gösteriyor.175

Bu yorumlarm olgulara uymadigi, yakigtuma oldugu açik.Dogan Avcioglu da "Halkçilik Programi"nm Mustafa Kemal'in ger-

çek inancim yansittigru, onun gerçekten "toplumsal devrim" yanhsi

oldugunu, ama bunun "Meclis çogunlugu tutucu oldugu için bir ta-rihsel an1 olarak kaldigru" yazlyor! Mustafa Kemal de "Meclis ço-

unlugunun tutucu" oldugunu bildigi için "toplumsal devrim" konu-sunda Israr etmemig! Bu durumda Halkçihk Programi vasitas1yla

Halk Zümresi'ni kendi yamna çekmek amacim gütmüg ve bunu dasaglam1g.176

Halk Zümresi'ni bir siyasetçi olarak Atatürk'ün kendi yanma çekmekistedigi ve bunu bagardig1 dogro, ama Avcioglu'nun yazdigt gibi "top-

lumsal devrim" amaci guttügü ve fakat "tutucu Meclis çogunlugu"nunbunu engelledini iddiasi yanhetir! Atatürk'ün bütün milletvekillerini

kendisinin tayin ettigi ve ülkede hiçbir siyasi muhalefetin bulunmadigt,

her siyasi talebinin Meclis'te oybirligi ile kabul edilecegi uzun yillarda

da "Halkçihk Prograru"ndaki anlannyla "toplumsal devrim" yapmamly,

aksine Bati düzeni benimsenmigtir. Halkç1hk Progranu'nm emperya-lizm ve kapitalizmle mücadeleyi vurgulayan "Beyanname" kismmm tak-

173. Cahit Tanyol, Atatürk ve Halkçihk, sf.41-42.

174. Attilâ ilhan,"Tek ÇikigYolu: Halk Zumresi", Cumhuriyet, 3 Kasim 2000,

175. Prof. Suna Kili, Atatürk Devrimi, Bir ÇagdaglagmaModeli, i; Bankasi Yay.

2006, sf. 80, I I3.

176. Dogan Avcioglu, Milli Kurtulug Tarihi, 11.sf. 475-476.

280

tik oldugu guradan da bellidir ki, Mustafa Kemal 192Tde okudugu Nu-tukla buna tarihsel bir am olarak bile yer vermemig, agzma almamigtirf

Mustafa Kemal saga kay1yor

Mustafa Kemal Halkçàlk Programi ile Meclis içindeki solu yanmaçekip etkisizlegtirirken, Meclis digmdaki solu etkisizlegtirmek için dekendi arkadaçIarma "resmî"

bir Türkiye Komünist Partisi kurduruyor,bunun digmda kalan komünistleri Îstiklâl Mahkemesi'ne vererek tasfi-ye ediyor.

En önemli dönüm noktalarmdan biri, askerî durumun Ïnönü savag-lan ve bilhassa Sakarya Savaq1ile Milli Hareket lehine degigmeye bag-lamasidir. Milli Hareket güçlendikçe Mustafa Kemal Papa solu tasfiyeetmig, etkisizlegtirmigtir.

Rasih Nuri fleri, "Mustafa Kemal Paga'nm komünistlik konusundakiplani"nda ÇerkezEthem'in yenilgisinin ve Ocak 1921'deki Birinci Înö-nü Savagi'nm önemli rolü oldugunu, "yeni bir dönem bagladigmi, Mus-tafa Kemal Paga'mn artik gitgide komünizmden daha az söz edecegini,bunun yerine Sovyet dostlugu hakkmdaki beyanat ve mesajlarmm yeralacagmi" belirtir ki, dogrudur.177

Mustafa Kemal içeride solu siyasi metotlarla etkisizleytiriyor, gerekgördügünde tutuklattirip Îstiklâl Mahkemesi'ne gönderiyor; ama Sov-yet yardmum devam ettirmek için diplomatik temaslarmda ve konug-malarmda Sovyet dostlugunu israrh ve kararh bir gekilde vurguluyor;

hatta Sovyet temsilcilerine kendismin de Bolgevizm yanhs1 oldugunusöylüyor; bunu biraz sonra göreceniz.

Bu sebeplerle, solu etkisizleptirdigi bu dönemi, "Mustafa Kemal sagakaylyor" diye algihyorum.

Solu etkisizleytirmede kullandig1 siyasi metotlardan bilhassa ikisi ti-piktir biti gördügümüz Halk Zümresi'nin etkisizlegtirilmesi, öteki resmîbir Türkiye Komünist Partisi kurarak komünist akunlan etkisizleytirmesi.

Prof. Erdogan Teziç Mustafa Kemal'in Meclis'teki Halk Zümresi Gru-bu'nu kendi yanma çekebilmek için "Halkçihk Programi"m Meclis'esundugunu, yamna çektigt bu mebuslarm bir kismma da "resmî" Türkye Komünist Partisi'ni kurdurdugunu belirtlyor.US

Avc1ogluda Halkçihk Progranu'mn iç politikada Bolgevik ve sol grup-

* Atatürk Nutuk'ta, 'Halkçilik Programi' denilen metnin sadece "Tegkilat-i EsasiyeKanu,nu" kismina yer verrnigtir

'l-lalkçilik

Programinin emperyalizm ve kapitalizmle mûcadele vur-gusu yapan "Maksat ve Meslek" bälümünden ve "Buyuk Millet MeclisiBeyannamesi"inden hiçbahsetmez. (Bkz. Nutuk, sf. 376, 396.) Nutuk 192Tde okunmugtur, o yillarda Atatürk'aningiltereile ilijkileri geligtirmeye önem verdigini görecegiz. Nutuk'ta Sovyet yardimandan datek kelimeyle bile bahsetmemigtir.

I77. Rasih Nuri Íleri,Atatürk Ye Komünizrn, sf. 234-237, 285-286.

178. Erdogan Teziç, Siyasi Partiler, Gerçek Yayinevi. Istanbul,1976, sf. 228.

281

lan etkisizlestirme taktini oldugunu belirtiyor. Mustafa Kemal Papa YegilOrdu'yu büyük ölçüde ikna yoluyla dagitmig, ama Hakki Behiç'le NâzimBey'in önderlik ettigi sol direnigi loramarugtt. Meclis'te de etkili bir HalkZümresi bulunuyordu... Mustafa Kemal, Halkçihk Progranu'm "sola ka-yarak, YegilOrdu'dan sonra Meclis'te Halk Zümresi Grubu'nu kuran Îtti-hatç11an saflarmda toplayabilmek için yaymlam14t1r"179

Halkç111kProgram1'm yaymlamada böyle bir taktik amaç güttügünüM stafa Kemal'in kendisi belirtiyor. Halkçihk Progranu'm Meclis'e ver-dikten üç gün sonra, 16 Eylül 1920'de Ali Fuat Paga'ya yazdigi uzunmektupta bu konuda göyle diyor:

Kayitsiz partsiz Rus tabiyeti demek olan dahildeki komüníam tegkilatL,

gaye itibariyle tamamen bizim aleyhimizedir. Gizli Komünizm tegkilatimher surette durdurmak ve kovmak mecburiyetindeyiz. Meclis'te sonradanmeydana ç1kan Halk Zümresi, bizim tamdigimiz arkadaylardir. Bunlarmemlekette bir so syal inlolabm lasmen olsun lüzumuna kani olanlardir. Butegebbüsün tehlikelerini kavrayamamaktadirlar. Hükümetten ayri bir züm-

re yapmaktan vazgeçirmek istedik, mümkün olamadL Fakat yimdi Halkçi-hk Prograru (adi)altinda hükümetçe bir program kabul ettik Halk Zümre-si kendiliginden dagilrug gibidir...Yeri gelince Mustafa Suphi Yolday'a yaz-digun gibi ne yapilacak ise hükümet vasitasiyla yapmaktir. Tabli ki, komü-nizmve Bolgevizm'e alenen aleyhtarhgiuygun görmem.180

Niye? Çünkü Bol evik Rusya'dan istilaci Itilaf Devletleri'ne kargiyardim al1yoruz.

"Saga kayan" Mustafa Kemal Papa, Enver Papa etrafmdaki solu datasflye edecektir bu süreçte...

Enver Paga'nm ve solun tasflyesiMete Tunçay'm anlattigi gibi: Mustafa Kemal Paga'nm, Yegil Ordu'yu

ve Halk Zümresi'ni dagitmak, bu kadrolardaki isimleri yanma çekerekkendi denetimi altmda resmî Türkiye Komünist Firkasi'm kurdurmak,emrine direnen Türkiye Halk Îçtirakiyun Firkasi'm tasflye etmek gibihareketlerinde, Enver Paga'nm rekabeti endigesinin de önemli bir agir-hgi olmugtur.181

Gerçekten Moskova'daki Enver Papa, Mustafa Kemal'in Anadolu'daaskerî bir maglubiyetle karg11agmasi halinde Bolgeviklerin destegiyleve ülkedeki Ittihatçilara dayanarak Anadolu'ya gelip Milli Hareket'in li-

179. Dogan Avcioglu, Milli Kurtulug Tarihi, cilt2, sf. 586-587, 714.

180. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 9, sf. 349.

18 I. Mete Tunçay, Mesai, sf. 18.

282

derligini ele geçirmek íçin firsat bekliyor, bunun için soleu Ittihatç1ör-güt ve gruplardan yararlanacairu dügünüyordu!

Enver Papa Moskova ve Bakü'de Bolgeviklerle sila bir 'antiemper-

yalist" iligki içindedir. Bakü Kongresi'ne kat11arak, "Islamve Bolgevizmkarigum" konummalar yaparak, Mustafa Kemal'e yazdigi mektuplardaIngiliz kargiti ve Bolgevik yanhsi telkinlerde bulunarak, Moskova'da"Îslam Îhtilal Cemiyetleri Îttihadt" adlyla antiemperyalist devrimleriängören bir örgüt kurarak Bolgeviklerin güvenini kazanmak istiyor!Enver Paga, Mustafa Kemal'in Yunan saldirisi kargismda Sakarya'nmdogusuna kadar çekilmesinden umutlannugtir. O Sakarya'da yenilirse,Ruslarm destegiyle Türkiye'ye gelip Milli Hareket'in bagma geçecektir!

Bu amaçla Enver Papa, Türkiye'nin hemen yanmda, Batum'da Halk$ûralarFirkasi adlyla bir parti, daha dogrusu örgüt kurmugtur. O za-mamn Türkçesinde "Sûra"Sovyet teriminin kargihét olarak kullamh-yor! Enver, eski Îttihatçilar ve Tokat Mebusu Nâzim Bey gibi solcuisimler vasitas1yla YegilOrdu ve Halk Zümresi gibi sol gruplar üzerindeetkilidir! Anadolu'nun kendisini bekledigini zannetmektedir.

Mustafa Kemal'in ordusu Yunan hücumu kargismda gerileyerek Sa-karya Nehri'ne dogru çekilirken, Agustos 192Í'de Enver, eyleme geç-mek üzere Moskova'dan Batum'a geliyor! Bunun için gizlice Çiçerin'legörügmügtür ve Ruslarm hazirladigt 15 bin kipilik askerî kuvvet de, En-ver'i Mustafa Kemal'in yerme geçirmek için hazirdir!182

Ankara'daki Sovyet Elçisi P. S. Natrasenus Moskova'ya gönderdigi ra-porda, Mustafa Kemal'in cephede olmasmdan yararlanan birtalam En-vercilerin "darbe" hazirhgi içinde oldugunu yazlyor! En azmdan Boge-vik gözüyle böyle gözüküyor. Enver sorunu, o sirada Ankara'yi, özellikleMustafa Kemal'i son derece kugkulandinyor, tedirgm ediyor.183

Bohevikler ise hem Mustafa Kemal'e kargi bir koz olarak, hem Mus-tafa Kemal'in maglubiyete ugramasi halinde onun yerine geçirmek üze-re Enver Paga'yi bir kart olarak ellerinde tutuyorlar, bu çerçevede onudestekliyorlar. Enver de bir yandan Moskova'mn Mustafa Kemal'i bi-rakmasmi, yalmz kendisini desteklemesini istiyor, öbür yandan Anado-lu'da eski lttihatçilari toparlayarak örgütlenmeye çahg1yor.184

Mustafa Kemal ise, hem Milli Hareket'e destek saglamak için, heBokeviklerin Enver'e destegini sona erdirmek için kendisinin ne kadarBo¼evik yanhsi oldugunu "göstermeye"

önem veriyor. Mustafa Kemal,Moskova Büyükelçisi Ali Fuat Papa kanahyla, Moskova'dan Enver'edestegini kesmesini istiyor, aksi halde Ankarä-Moskova iligkilerininbozulacagru bildiriyor.185

182. ÖmerKürkçüoglu, Türk ingiliziligkileri,1919-1926, sf. 95.183. Stefanos Yerasimos, Kurtulug Savagi'nda Türk-Sovyet iligkileri,sf. 323.184. Dogan Avaoglu, Milli Kurtulug Tarihi, II,sf. 525 vd.

185. Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatiralari, sf. 276-277.

i283

Mustafa Kemal Ankara'da Sovyet temsilcileriylegörügürken kendisi-nin Bolgevizm yanhsi oldugunu, zaferden sonra Bolgevizm yönünde re-formlar yapacagtm falan söyleyerek Milli Hareket'e yardun almak içinBolgeviklere güven vermeye çahyttäim apagida görecegiz. Mustafa Ke-mal bu görügmelerinde Moskova'mn Enver'e destegini de sona erdirt-

meye çahg1yor. Mesela Frunze ile konuqurken Enver Papa için, "Buadam hâkimiyet dügkünü, maceraperest biridir. O, bizim gibi sizi de al-d tmaktadir" diyor, Frunze de tabii Mustafa Kemal'in Sakarya Zaferi ilebüyük bir güç kazanm1g olan konumunu dikkate alarak, Moskova'yadöndügünde Enver'e yap11an yardmu kestirecegine söz veriyor.186

Gerçekten, Eylül 1921'de Mustafa Kemal Sakarya Zaferi ile muaz-zam bir siyasi güç de kazanacaktir. Ankara hükümeti Enver'in Türki-ye'ye gelmesi halinde tutuklanmasi için bütün askerî birliklere emirlerç1karacaktir. Anadolu, artik Enver için imkânsizdu Moskova da Mus-tafa Kemal'e alternatif hazirlamaktan vazgeçecek, Enver'e desteginikesecektir.187

Artik Anadolu'ya geçmekten umut kesen ve Bolgevik destenini de kay-beden Enver Papa Orta Asya'ya geçerek Bolgeviklere kargi Türkistan'mkurtulugu için savag baçIatacak, maceralt hayatt 4 Agustos 1922'de Rusla-ra kargi kalktigi taarruzda gehit dügmesiyle nektalanacaktirBS

Resmî Komümst Partisi

13 Eylül 1921'de Sakatya Zaferi'nin kazamlmasmdan itibaren Musta-fa Kemal'in Bolgeviklerle iligkilerinde özenli ve zamana yay11nug birdesigme vardir. Bolgevik Rusya ile iligkilerde ideolojik retorigi yavagyavag biralayor, hükümetten-hüküntete dostluk dili kullanan bir süreçgeligiyor. •

Îç politikada ise, Sakarya Za.feri'nden sonra komünistlere kargi tavriaç1kça sertlegiyor.

18 Ekim 1920'de kendi direktifi altmda, kendi arkadaylarma "resmf

bir Türkiye Komümst Partisi kurdurmast ve bunun digmda komünistfaaliyetlerini ve propagandasuu sile bir gekilde yasaklamasi çok ilginç-tir. Resmî TKP'nin Genel Sekreteri Yegil Ordu kökenli Hakla Behiç'tir.Kurucular arasmda Tevfik Rügtü (Aras), Mahmut Esat (Bozkurt) gibi

186. 25 Aralik 192l'de Sovyet temsilcileri Abilov ve Frunze yoldaglarla yaptigi gärugme.Bu gärügmede Frunze, Moskova'ya döndugünde Enver'e verilen destegl sona erdirtecegi-

ne säz vermigtir. Mehmet Perinçek, Atatürk'ün Sovyetlerie Görügmeleri, sf. 3 l4-3 I5, 320.

187. Ali Fuat Cebesoy, a.g.e., sf. 315.

188. MilliMucadele'de Enver sorunu, Bolgeviklerie IllykilerdeEnver faktörü ve Sakarya Zaferiile ibrenin degigmesi konularinda bkz. Standford Shaw, a.g.e., cilt. III,Bälüm 2, sf 1538-1565;I-lalk 50ralarFirkast'nin

"sol"

progomi ve Sakarya Sava.gisonrasinda Enver'in hayati için bkr.SevketSüreyya Aydemir, Enver Paga, III,sf. 606 vd,

284i

sol Kemalistler, Yunus Nadi ve Eyüp Sabri gibi Halk Zümresi'nden ge-lenler, Topçu lhsan, Refik (Koraltan), Celal (Bayar) gibi solla ilgisizisimler vardir

Hatta birçok kaynakta Fevzi (Çakmak),Ali Fuat Papa, Ismet (Înö-nü), Refet (Bele), Kâzim (Özalp)gibi kumandanlar, Ismail Suphi Soy-salh, Besim Atalay gibi isigner de zikrediliyor.

Resmî TKP'nin kurulugundan sekiz gün sonra, 26 Ekim'de GarpCephesi Kumandanhgi'na gifreli bir telgraf geliyor. "Sevgili Yoldag" hi-tablyla baglayan telgrafm altmda iki imza var·

• Türkiye Komünist Partisi Kâtib-i Umumisi Haklo Behiç• Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal!Evet, Mustafa Kemal ve resmî TKP genel sekreterinin birlikte imzala-

digi gifreli yazi!.. TKP'nin IIL Enternasyonal'e hagh oldugu belirtiliyor!Tegkilat, arazi, köy, amele, sanayi, askerî igler gibi konularda propagan-da gubeleri kurulacagi ifade ediliyor ve asil ciddi.karar bildiriliyor

Partiresmen tegekkül etmig olup vaktiyle tegekkül etmig olan gizliYe-gil Ordu tegkilati da bu partiye dönügtügüne göre, artik Bolgevizm, ko-münizm fikirleri ve esaslari üzerinde híçbir cemiyet veya heyetin fotog-rafh belgesi ve yetki kâgidi olmaksizm kim olursa olsun bir gahsm faali-yette bulunmasma da izin verilmeyecektir...

Komünizm mi dediniz, igte partinizi kurduk! Bundan sonra partiyeüye olduguna dair fotografh belge göstermeyen hiç kimse komünizmpropagandasi yapamaz, faaliyette bulunamaz... Bu gekilde Mustafa Ke-mal, YegilOrdu'yu ve Moskova'ya bagh komünist gruplan resmî TKP'yekatilmaya ikna ediyor, zorluyor; onlan etkisizlegtiriyor. Buna uymayanSovyet ajam SerifManatov'n diplomatik olarak "istenmeyen adam" ilanederek Moskova'ya gönderiyor. Politikasmm tam bu agamasmda, milli-yetçi ulemaya bir fetva yaymlattirarak komünizmin Îslam'a aylon oldu-gunuilan ettiriyor. Ethem ve kardeglerinin af talebini reddediyor. ArifOruç, Nâzim Bey, SeyhServet Efendi gibi resmî TKP'ye katilmayi redde-den komünist milletvekillerini ÎstiklâlMahkemesi'ne veriyor.189

Böylece resmî TKP'yi kurmakla güdülen amaç gerçeklegiyor. :

Tabii resmî TKP'nin bir de "diplomatik"

yönü var: Bolgevik Rusya ileiligkiler... Prof. Shaw, "Sovyetleri tatmin etmek için" Mustafa Kemal'inkendi arkadaylanna komünist partisini kurdurarak Moskova'mn etkisi-ni kontrol altma almayi da amagladigmi yaz1yor.190 Gerçekten, Musta-fa Kemal kurdurdugu TKP'nin "III. Enternasyonal'e bagh" oldugunuifade ettirdigine göre Ruslar tarafmdan ciddiye almmasmi bekliyordu.Resmî TKP vasitasiyla hem sol alomlan denetimi altma alacak, hem de

189. Standford Shaw, a.g.e., III/1, sf. I 104-! l05,

190. Standford Shaw, a.g.e., Ill/I,sf. I 102.

285

Moskova'nm gözünde Türkiye'de Komünist Partisi'ni kurduran, arka-

daglarmi partiye sokan bir lider olarak görünecekti. Zaten Ruslarlayaptigi ikili görügmelerde onlara kendisinin de Bolgevizm'i benimsedi-

ginisöyledigini göreceëiz. Ruslarin bunu ciddiye alacagm1 gerçektendügünmüg olmah ki, resmî TKP'yi III. Enternasyonal'e kaydettirmekiçin Tevfik Rügtü Aras'1 Moskova'ya gönderiyor. Tevfik Rügtü, bagmda"kizil" tepeli kalpak, Moskova'da uzunca bir süre misafir ediliyor o ka-d ; tabii IIL Enternasyonal'e kabul edilmiyor!191

Komünist Enternasyonal'in ya da öbür adlyla Komintern'in bir partlyi

kabul etmesi için meghur "21 Qart"vardir: Agustos 1920'de ilan edilen bu"partlar"a göre, Enternasyonal'e girecek partinin Marksist olmasi lazim-dir, Leninist olmasi lazimdir, Bolgevik tarzda örgütlenmig,

"apagidan

yu-kanya ihtilal" fikrinive smif savagm1benimsemig olmas11az1mdir, dahasiSovyetler Birligi'ni "kayitsiz

gartsia desteklemesi", reformizmi kesinliklereddedip ihtilalcilige baglanmasi gibi gartlar vardir.192

Milli Hareket'in ve Kemalizm'in bunlarm hiçbiriyle ilgisi yok, kur-

durdugu resmî TKP'nin de ilgisi yok.

Resmî TKP gibi yapay bir partinin Komintern'e kabul edilebileceginidügünmek, Bolgevizm'in Ankara'da yeterince incelenmediginin, bilin-mediginin bir göstergesidir. Mustafa Kemal'in kendisi de Bolgevizm'i

tetkik etmedigini söylüyordu.Mustafa Kemal zaten komünizm, Bolgevizm ve sol konularma siyasi

taktik açismdan bakiyor; tek amac1 Milli Hareket'e yard1m almak veotoritesini güç1endirmektir.

31 Ekim 1920'de yine Ali Fuat Paga'ya gifreli bir telgraf çekiyor. Ko-münizmin tatbik kabiliyetinin henüz Rusya'da bile bellí olmadigim, bu-nunla beraber komünizmi memleketimize getirmek isteyen faaliyetle-rin görüldügünü, buna gargi makul tedbir almmadig1 takdirde milletin

pek ziyade muhtaç oldùšu huzur ve sükûnun bozulabilecegini belirti-

yor ve göyle devam ediyor:

En makul ve tabii tedbir olarak akh bagmda arkada.plardan hüküme-

tin malumati altmdabir Türkiye Komünist Partisikurdurmak olacagi dü-

günüldü. Bu takdirde memlekette bu fikirle alakah bütün cereyanlari bir

muhassalaya (bilegkeye)irca etmek (indirgemek)mümkün olabilir...

Sonra kurucular arasmda Fevzi ve Ali Fuat pagalarla Refet ve Ismetgibi kumandanlarm bulunmasuu "muvafik gördüm" diyor ve bir uyari-da bulunuyor

191. Feridun Kandemir, Atatürk'un Kurdurdugu Türkiye Komünist Partisi, sf. 125vd., $evketSüreyya Aydemir, Tek Adam, II, sf. 374.

192. Henry M. Christman, Communism inAction, A Documentary History, Bent-ham Boäks, I969, sf. 62-70.

286

"Ordunun büyük bir inzibat ile kumandanlarm eli altmda bulunmasi-na her vakitten ziyade büyük bir dikkat ve ehemmiyet atfolunacaktir.Komünizm cereyam nihayet ordunun en büyük kumandanlarmda kal-mahdir.niss

Ali Fuat Pa.ga yöyle anlatlyor

Komünizm ve Bolgeviklik lehine digandan ve içeriden bilir bilmez in-sanlarm memleketimizde yapm1g olduklan gizli tahrikler o kadar çogal-migtt ki, milletimizin muhtaç oldugu birlik ve sükûnun ihlal edilecegin-den korkulmuytu. Bu cereyanlarm resmî bir komünist partisinde topla-natak muzir bir istikamete yürütülmemesi dügünülmüg ve sirf bir tedbirolmak üzere resmî bir parti kurulmugtu.

.194

3 Ocak 1921'de Mustafa Kemal Paga, Bolgevik Ruslarla dostlugun"kapitalizm aleyhine" bir ittifak olmadigiru da bèlirtiyor

Bizim Ruslarla olan münasebetlerimizde esas olarak kapitalizm aley-hine, yani komünizm esaslarma temas dahi edilmemigtir. Görügebilmekiçin "komünist olunuz" veya

"olmaya mechursunuz" diye kimse bize birgey demedigi gibi, sizinle dost olmak için komünist olmaya karar verdifdememigizdir...19s

Antikomünist Erzurum Mebusu Durak Bey'in sorularma verdigi ce-vapta Mustafa Kemal Papa "Hükümet gerek merkezde ve gereksememleketin her tarafmda komünizme karg1 gerekli tedbirlere girigmig-tir" diyor. Ankara'da tutuklamalar yapildigmi, Yegil Ordu ve 19tirakiyunFirkasi ileri gelenlerinden SeyhServet Efendi'nin istiklâl Mahkemesiüyeliginden azledilip hakkmda sorupturma açildigmi belirtiyor. Musta-fa Suphi'ye gösterilen tepkilerden dolayi Erzurum ve Trabzon'un ko-münizme kargi bir "sedd-i kebir" (büyükbir set) oldugunu, Dogu'dakiordumuzda dikkat ve teyakkuzu artirmak için Karabekir'e yazi gönder-digim belirtiyor IN

Ama bunlar Bolgevik Rusya ile iligkileri bozmayacak gekilde ayar-lanmigtlL

Mustafa Kemal'in 25 Ocak 1921'de Meclis'in gizli oturumunda yapti

193. Tam metinier lçin bkz. Ali Fuat Cebesay, Milli Mücadele Hatiralari, sf. 552, 554,Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 10, sf.7, 81. Mustafa Kemal, Erzurum Mebusu DurakBey'in komünizm tehlikesine liigkin scrusunu cavaplandirarken de resmi TKP diginda ko-münizm faaliyetlerine izin verilmeyecejlini belinir. Resmï TKP'yi niye kurduklartnr Meclis'eanlatirken de bunun blr tedbirden ibaret oldujunu belirtir. a.g.e., cilt 10, sf. 292, 306.

194. AliFuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatiralari, sf. 555.

195. Atatürifün Bütün Eserieri, cilt 10, sf 348.

196. a.g.e., sf. 338.

287

1 konugma, onun Bolgevizm ve komünizm konusundaki siyasetini an-lamak için son derece övemlidir. Konugmasmda Bolgevizm'e baglanan-

lan "bu milletin soysuz, herhalde sersem birtalom evlatlan" olarak ni-

teliyor! Buna izin vermeyecegini sert ifadelerle belirtiyor ama"kafasuu

larmak" gibi sert ve zorlay1ci tedbirlerinuygun olmadignu vurguluyor

Siyaseten iyi münasebetlerde bulunmay1 lüzumlu saydignmz Rusya

Cumhuriyeti bütünüyle komünisttir. Eger böyle zorlayic1 tedbir tatbikedecek olursak o durumda kayitsiz partsiz Ruslarla ilgi ve iligkide bulun-

mamak lazim gelir...

Bu durumda çare komünizme kargi halla aydmlatmak, komünizmindinimizle bandagmadigmi anlatmakt1. Bir de bu egilimleri kontrol alti-

na alacak resmî TKP'yi kurmakt1. Böylece hem Ruslarla iligkiler bozul-mayacak, hem.içeride komünizmönlenecekti.197

. Mustafa Kemal bunu bagarnug, Rusya ile iligkileri bozmadan, Mos-

kova'nm gönderdigi silah ve para yardunlanm kesintiye ugratmadan

ülkedeki sol akunlan etkisizlegtirmigtir.

I(omümstler mahkemeye!

1921 baglarinda "komünist tevkifati" yani tutuklamalar baghyor ar-tik. Ilk tutuklamalar, hem de resmî TKP'nin çatisi altma bulunan ArifOruç ve arkadaylarma yöneliktir. Arif Orug, Yegil Ordu kökenlidir, YeniDünya gazetesinin sahip ve bagyazandir. Eskigehir'de igçiler arasmda

komünizm propagandasi yapmak ve hükümetin ÇerkezEthem üzerine

asker sevk etmesini engellemeye çahymak suçlarmdan tutuklamyorlar,matbaasi tahrip ediliyor. Istiklâl Mahkemesi'nde Arif Oruç komünistoldugunu söylüyor, gizli TKP'nin kuruculan Mustafa Suphi ve $erifMa-natov'n suçluyor

15 Ocak 1921'de komünist Behram Salih tutuklamyor; Istiklâl Mah-kemesi'nde 3 Mayis'ta 5 yil kürek cezasma çarptinlacakttr.

23 Ocak'ta solcu Yeni Dünya gazetesinin yazarlarmdan NizamettinNazif (Tepedelenlioglu) tutuklamyor. Mustafa Kemal Paga, Nurettin Pa-

ga'mn YegilOrdu ve Halk IqtirakiyunFirkasi hakkmdaki ihbar yazisun Îs-tiklâl Mahkemesi'ne gömderlyor.27 Ocak'ta Ziynetullah Nugirevan Anka-ra'da tutuklamyor.Gizli TKP üyesi oldugunu gördügümüzNugirevan An-

kara'da Basm ve Haberalma Müdürlügü'nde memur olarak çahyordu. Ay-

m gün Halk 14tiraldyunFirkasinm yaym orgam Emek gazetesiyasaklam-

yor. 1 Subat'taTokat Mebusu Nâzim Bey'in dokunulmazhkimn kaldmlma-

suu isteyen Istiklâl Mahkemesi yazis1 Meclis'e geliyor.Nâzmi Bey o sira-

da Halk Iqtirakiyun Firkast'nm Genel Sekreteri'dir. IstiklâlMahkemesi

I97. Bkz. a.g.e., sf. 308-309.

2 88

Nâz1m Bey'i ve aym gizli TKP davasmda Veteriner Binbagi Salih'le Nugire-van'1 Hiyanet-i Vataniye Kanunu'na gäre 15 yll hapse mahkûm ediyor. Is-tiklâl Mahkemesi aym davada SeyhServet Efendi ile Afyon Mebusu Meh-met SükriiBey'in "mesuliyetsizligine" karar verlyor... Halk ÎgtirakiyunFirkasi da faaliyetlerini durdurdugunu aç1khyor1%

Bu gekilde resmî Komünist Partisi digmdaki sol faaliyetler durduru-luyor, tasflye ediliyor. Prof. Erdogan Teziç bu süreci "solu sindirme ha-reketi" olarak niteliyor, resmî Türkiye Komünist Partisi'nin de Ocak1921'de ÇerkezEthem ayaklanmasi ve ayaklanmanm bastmlarak dü-zenli orduya geçilmesi sirasmda solu sindirme hareketi içinde kendili-gindendagildigim belirtiyor.199

Mustafa Kemal'in 1921 baglarmdan itibaren komünizme kargi böyletedbirler almaya yönelmesi, dig politikada Türk-Ingiliz iligkilerindekiyumugama igaretleriyle ärtügüyor 21 Subat-12Mart 1921 tarihleri ara-sinda Londra'da yapilacak olan konferans masasmda yer almak iste-yen Ankara'mn, Batill güçlerin güvenini saglamak için, Milli Mücade-le'nin "Bolgevik oldugn" yolundaki kugkulan gidermek ihtiyacmda ol-dugunu dügünebiliriz.200

Prof. ÖmerKürkçüoglu'nun deyimiyle, Türk-Ingiliziligkilerinde "nispi

bir yumugama" Ocak 1921'de baghyor. 21 Subat'taLondra'da toplanacakbarig konferansi için Îngiltere, Osmanh hükümet temsileileriyle birlikteAnkata hükümetinin temsilcilerini de davet ediyor; bu Milli Hareket'inBatt'da ilk resmen tenmmasidir. 27 Ocak'ta Sadrazam Tevfik Paya bumitelgraña Mustafa Kemal Paga'ya bildiriyor; Mustafa Kemal'in belirledigiçartlarla Osmanh-Türk heyetleri mügtereken Londra'ya gidiyor.

Bu sirada Ingiltere'de Lloyd George'tin bagarisizhni artik görülüyor,elegtiriliyor, Hint Müslümanlarmm Türkiye'yi desteklemek için baglat-tiklan tepkiler büyüyor, Ingilizbasmmda Türkiye ile anlagmay1 savunanyazilar görülüyor! Muhafazakâr Churohill, "Türkleri Bolgeviklerm kuca-gmam1 atmak istiyorsunuz?" diyerek Lloyd George'u elegtiriyor. Türk-leri savag meydanlarmdan tamyan birçok asker käkenli Îngilizpolitika-ci da Türklerle bang yap11masuu istiyor. Osmanh temsilcileriylebirlikteLondra'ya giden Ankara heyetinin sekreteri Ahmet Naci Bey, "MustafaKemal'in ingiltere'yle anlagmak niyetini" ye "Milliyetçilerin Îngiltere'ylsavag halinde bulunmaktan dikkatle kaçmdiguu, kendisinin de bunadügünmek bile istemedigini" bildiriyor. 1921'de baglayan Ingiliz yumu-gamasuu Mustafa Kemal cevapsiz birakm1yor Istanbul'daki Îngiliz.Ge-nerali Harrington 13 Temmuz'da Londra'ya gönderdigi raporda MustafaKemal'in Bolgevik olmadiguu, sirf silah almak için Ruslarla anlagma

198. Durugmalar ve kararlar için bkr. Feridun Kandemir, a.g.e., sf. \32-lB3. Zeki Sari-han, a.g.e., III,sf. 383, 390.

199. Erdogan Teziç, Siyasi Partiler, sí, 229.

200. Ayge Hür, "Mustafa Kemal ve Muhalifleri", Radikal, 19 Qubat2007.

289

yaptigim, Mustafa Kemal'in Îngiltere'yle anlagmaktan yana oldugunadair haberler aldiklanm yaz1yor. Bu süreç geligecek, II. Înönü zafenn-

den sonra Ingiltere 14 Nisan 1921'de Yunanistan'a verdini notada "Türk-Yunan Savagi'nda kesin tarafsiz" oldugunu bildirecektir!2o1

Mustafa Kemal Bati'ya Bolgevik olmadigi, uygun partlarda barig ant-lagmas1 yapabilecegi mesajlanm gönderirken, Bolgeviklerle dostluguve bilhassa onlardan silah yarduni almayl özenle sürdürüyor

Bolgeviklerin yardimlan

Îçeride solun sindirilmesi Ruslarla iligkileri bozmuyor. Bazi gikåyet-

lerin, hafif tepkilerin ötesinde bir sorun çikmiyor. ÇünküBolgevik Rus-ya için, Mustafa Kemal'in Bogazlar ve Karadeniz'deki Îngilizkuvvetleri-ni kovarak, Yunanlan ülkeden atarak Anadolu'nun bir "emperyalist ka-pitalist" üs haline gelmesini önlenmesi, Türkiye'deki solcularm faali-yetlerinden çok daha önemliydi! Nitekim Rus yardmu bu dönemde degelmeye devam etmektedir.

Îlk parti yardim 23 Eylül 1920'de Trabzon'a motorla ulagtirdlyor. 17

Arahk 1920'de 1,5 milyon altm ruble geliyor. 2 Subat1921'de 32 vagonsilah ve cephane ile 7,5'lik ingiliz yapum sahra topu Rostov'dan Erzu-rum'a gelmek üzere trene yükleniyor. 14 Subat1921'de 3 733 tüfek ve 5

milyon mermi geliyor. Dahasi, önceden paraf edilmig olan Türk-RusDostluk ve Yardim Antlagmasi 16 Mart 1921'de imzalamyor!202

Nisan 1921'de 4 milyon altm ruble, aynca, 2 000 sandik piyade bep-

hanesi, 379 sandik Ingilizyapimi tüfek, 40 sandik Osmanh mavzer tüfe-

give dört makineli tüfek Trabzon Limam'na ulaglyor. Ruslar, Alman-ya'daki Türk askerî atagesi Saffet Bey'e de 1 milyon altm ruble transferediyorlar, cephane almas1 için... Son parti Rus silah ve cephanesi Sa-karya Savagi'na yetigtirilebiliyor.2O3

Ali Fuat Cebesoy'a göre Sovyetler'den 200 bin tüfek istedigimiz hal-de, 18 Eylül 1821'den 14 Haziran 1922'ye kadar gelen tüfek sayist 43bindir. Rus kaynaklarma dayanan Samsutdinov'agöre bu say1 33275'tir. 50 civarmda olan agir top, 300 civarmda makineli tüfek, çegitlicephane, saghk malzemesi, 20 bin gaz maskesi de geliyor. Prof. ErgünAybars, Türk ordusunun ihtiyac1 göz önüne almdigmda Rus silah ve

cephane yardimmm "pek de yeterli olmadignu" yaz1yor. O zaman Bu-hara Cumhuriyeti Cumhurbagkam Osman Kocaoglu, sikmtida olanRuslarm elinde altm bulunmadigm1, kendilerinin Lenin'le görügerekTürkiye'ye göndermek için Türkistan Türklerinden 100 milyon altm

201. Skz. ÖrnerKürkçüoglu, Türk-ingiliz tiigkileri1919-i926, sf. 150-153.

202. Zeki Sarihan,a.g.e., III,sf. 268, 33 i, 408.

203. Standford Shaw, a.g.e., sf. 1564-1565.

290

ruble, o zamamn parasiyla 59 milyon altm lira topladiklarmi, Ruslarmbu paradan 48 milyon altm liray1 kendilerine aymp 11 milyon altm lira-yi Türkiye'ye gönderdiklerinisöylüyor. Fakat Kocaoglu'nun söyledikle-rmin belgesi yoktur. Rakamlarm miktan hakkmda bir fikir vermek üze-re belirtelim ki, 1921 yllmda Ankara hükümetinm milli savunma bütçe-si 54 milyon 160 bin lirad2r.204

Rusya'dan gelen para, silah ve cephane yardimmm çok önemli oldu-gu güphesizdir. Yunanhlarm yalop y1ktig1 bölgelerdeki insanlar içinSovyetler Türk Kizilayi'na 30 bin altm gönderdiginde Mustafa Kemal,Lenin'e bir tegekkür mektubu yaziyor, "Emperyalizmin açgözlülügü veYunanhlarm barbarhgium korkunç bir yoksulluga dügürdügü bahtsizla-ra kargi Sovyet Rusya'nm bu yüce gönüllü ve insanca davramgi Türkhallanca en büyük ölçüde degerlendirilecektir" diyor, "Sovyet Cumhu-riyeti'nin Dogu'da oldugu gibi tüm dünyada uygulamaya bagladigi uzakgöruglü politikadan ötürü tegekkür borcunu" belirtiyor.20s

Sovyet yardimlarmm altmda kalmak istemeyen ve iliskileri güçlen-dirmeyi amaçlayan Mustafa Kemal de Sovyetler'e gida yardimi gönder-meyi dügündügünü Moskova Büyüke1çisi Ali Fuat Paga'ya bildiriyor, oda Çiçerin'eiletiyor, Çiçerinbunun için "gükran1arim" ifade ediyor.Dikkat çeken husus, Mustafa Kemal Paga'nm bu g1da yardmum Kinmve Volga-Ural bölgesinde açhk çeken Kazak, Kirgiz ve Kirim-Kazan Ta-tar çocuklarma göndermesidir. Yardimlar Samsun ve Trabzon'dan ge-milerle Kinm'a tagmnugtir. Eylü1 1921'de Samsun'dan Karadeniz yoluy-la gönderilen yardun, 80 ton nusir ve 800 ton diger tahillardan olugu-yor. Bu gekilde birkaç defa gida yardmu gönderiliyor.206

Eylül 1921, Sakarya 2aferi... Rusya ile iligkiler ideolojik olmaktan çi-kacak, devletten devlete diplomatik iligkiler haline dönügmeye bagla-yacaktir. Bu degigim, Mustafa Kemal'in Bolgeviklerle yapt1g1 konugma-larda görülüyor.

Bolgeviklerle Bolgevik diliyler

Mustafa Kemal Pa.ya'nm Moskova'daki Lenin, Stalin, Çiçerin gibiSovyet liderleriyle yaz1pmalarmi ve Ankara'daki Sovyet temsileileriygekonugmalarim incelerken, askerî ve siyasi vaziyete dikkat etmek gerë-

204. Prof. Ergün Aybars, Turklye Cumhuriyeti Tarihi, i, sf. 55 I-557. Rus yardiroi hak-kinda ayrica bkz. Stefanos Yerasimos, a.g.e., sf. 316-339. Yerasirnos'un belirttigi gibi, Sov-yet 8üyükalçileri Abitov, Aralov ve Frunze Ankara'ya gelirken yanlarmda birkaç milyonruble yardimlarla gelmiglerdir! §amsutdinov,a.g.e., sf. 2l7-218. Çegitlikaynaklarda belir-tilen yardim miktarlan için bkz. Bulent Gökay, Emperyalizm ile Bolgevizm ArasmdaTürkiye, sf. 148-l50. Gökay'a göre de Sovyetler'in gönderdigi altin miktari 10 milyonrubleyi geçmez.205. Samsutdinov,a.g.e., sf. 2|8.

206. Yerasimos'tan aktaran, Standford Shaw, a.g.e., sf. \564-1565.

291

kir: Milli Hareket'in askerî gücü arttikça özgüveni de artrug, MustafaKemal'in üslubu da buna göre degigmigtir! Rus yardimma widdetliihti-yaç duydugu, askerî durumun çok zay1f oldugu dönemlerde Bolge-vizm'e çok iltifat eden, hatta kendisinin de Bolgevizm yanhsi oldugunusöyleyen bir Mustafa Kemal... Sonra, zaferler kazamldikça "Bati'ya yö-nelen" bir Mustafa KemaL.

Lenin'e yazdigi 26 Nisan 1920 tarihli üç paragrafhk mektupta dörtdga "emperyalizm" terimini kullamyor, Azerbaycan'm Bolgeviklegtiril-mèsini destekleyecegini bildiriyordu...

13 Eylül 1920'de, Bolgeviklerin adamlan olan "Mustafa Suphi Bey veMehmet Emin Yoldaglara" yazdig1 mektupta da dört defa "emperya-

lizm" ve"kapitalizm"le ortak mücadeleden bahsediyor, Ankara'mn "iç-

timai inkilabi" yapmakta oldugunu, hatta kurduklan düzemn "Sovyetidari teykilatmdan farksiz oldugunu" yaz1yordu.

22 Ekim 1920'de Sovyet Digigleri Komiseri Çiçerin'eyazdigi mektup-

ta, "emperyalizm, burjuvazi, emekçiler, milletlerarasi sennaye"gibi Bol-

gevik terimlerini yedi defa kullamyor, Rus Devrimi'ni övüyordu. 22 Ka-sim'da "Yolda.yLenin"e gönderdigi mektupta "ortak idealler"den, "ortak

hedef"ten, "Rusya emekçi hallona derin hayranhk"tan bahsediyordu.20714 Arahk'ta Stalin'e yazdig1 mektupta, Sovyet rejimmin "Müs1üman

halklara kargi izlemekte oldugu özgürlükçü siyaset" için tegekkür edi-yor,

"kapitalizmin yok edilmesi için... Bati emperyalizmini y1kmak"tansöz ediyordu.208

18 Arallk'ta "Lenin Yoldag"a yazdigi mektupta, Dagistan SovyetÖzerkCumhuriyeti'nin kurulmasmdan dolayl "Dagistan'm bagims1zlig1-m tamdigi" için tegekkür ediyor, bunun Bolgeviklerle Islam dünyas1arasmdaki iligkileri olumlu etkileyecegini söylüyor, keza, "kapitalizm"i

ve "Bati emperyalizmini.devirmekten ibaret olan mügterek gayemiz"ivurguluyordu.209

Bu dönem Bakü Kongresi'nin yap11digi, Mustafa Suphi'nin SovyetTemsilcisi Upmal'la birlilste Türkiye'ye girig yaptigi, Dogu Harekâti'mnsürdügü kritik bir sonbahar ve kig dönemidir.

Mustafa Kemal 1 Ocak 1921'de Ankara'daki Sovyet Elçilik SekreteriUpmal Angarski ile görügüyor. Bu ikinci görügmeleridir, ilk görügmeyedair elimizde bilgive belge yok.

Mustafa Kemal'in Upmal'a ilk sorusunun ÇerkezEthem hakkmdaolmasi dikkat çekicidir. Belli ki, Ethem'in Bolgeviklerden destek alma-

smi önlemek istiyor. Upmal'a Ethem'in Istanbul hükümetiyle irtibatkurdugunu anlatlyor. Upmal ise, orduda siyasetle ugragmanm serbest

207. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 10, sf. I I l.

208. a.g.e., sf. I60.

209. a.g.e., sf. 17L

292

biralolmasmi istiyor, amac açik, bu gekilde Bolgeviklerin Milli Orduiçinde örgütlenmesine imkân yaratmay1 amaçhyor. Mustafa Kemal desiyasetin orduya girmesinin sakmcalaruu anlatlyor. Zaten komünizminbilhassa orduya SIzmasma kargi Mustafa Kemal'in nasil hassas davran-digHO gÖrmngtÜk.

Upmal'm ordunun yoksul talamma siyaset yapma izni ver11mesinisöylemesi kargismda Mustafa KemaFin cevabi fevkalade ilginçtir

Komünist reformlara girigecegimiz zaman, kaybedecek bir geyi olma-yan, fakat her geyi kazanan, bize inanmaya ve itaat etmeye ahynny su-baylar ve askerler kesinlikle bizimle olacaklar ve kargidevrimci ayaklan-malan bastiracaklardr...

Böylece ilerde komünist reformlar yapacagt izlenimini vererek Bol-gevizm'e yakm görünüyor, aym zamanda, ülke içinde komünistlere si-yasi çahyma izm vermeyecegim belirtiyor.

Mustafa Kemal, Turldye'nin Îslamdünyasi üzerindeki etkisini vurgulu-

yor, Fas'tan, Cezayir'den, diger Müslüman ülkelerden mektuplar aldigmi,bu mektuplarda bir "Genel Müslümanlar Kongresi" yapmasmm istendigi-ni anlatlyor, "Bati emperyalizmiyle sava¶ için böyle bir kongrenin toplan-masi fikri bana da olumlu geliyor" diyor. Bu sözleriyle Bolgevik Rusyakargismda, Îslam faktörünü kullanarak Türkiye'yi siyaseten güçlendir-mek istedigi aç1ktir Upmal, Bakü'de yap11an Dogu Halklan Kurultay1'mhatirlatarak Ankara'daki Müslüman kongresinin Moskova ve Bakü ile bir-likte düzenlenmesini istiyor, Panislamizm'den çekindiklerini ima ediyor.Mustafa Kemal'in cevab1son derece usta bir diplomat cevabidir:

Hayir, bu hareket Panislamist bir karakter tagmuyor. Panislamizm'ibiz kendimiz istemiyoruz. Biz bunu Sovyet hükümetiyle birlikte düzenle-mek isteriz. Simdibu mesele üzerinde dügünüyorum, karar verdigim za-

man sizinle konugacagim!

Bön ve kaba bir Bolgevik olan Upmal, Mustafa Kemal'in cevabmda-ki "havuç

ve sopa"yl anlam1yor. Mustafa Kemal hem Bolgeviklere kagielinde Islam kozu oldugunu ima ediyor, hem Bolgevikler Türkiye'ye sä-mimiyetle dost davramrsa kendisinin de öyle davranacagmi anlatiyor,

ama Upmal pek anlamam1g olmah ki, Upmal'm yardimcisi olarak gö-rügmede bulunan Azeri Bolgevik N. Mamedov (Mehmedov) Mosko-va'ya gönderecegi raporda gunlan yazacaktir:

Sovyet Rusya'mn daha fazla dikkatini çekmek ve gûvenini kazanmakve olugmakta olan ordusu için gerekli askerî teçhizati olabildigince kisasürede, büyük miktarda tedarik edebilmek için Kemal, büyük bir gizIilik

i

293

içinde ilkbahara dogru Ankara'da Müslüman kongresi toplamayi dügün-dügünü ve bunun organizasyonunu Komintern'in üstlenmesini rica ede-cegini bildirdi. Bu, Kemal'in attigi sadece siyasal bir adimdi. Gerçektenbir Müslüman kongresi-dügünmüg ise, bu, sadece Bakü Dogu HalklanKurultayi'na kargi bir girigimdi.

amedov da görügmede Mustafa Kemal'in "Bolgevik oldugunu bir-ka kez ima ettigini" yaz1yor.210.

Mustafa Kemal, kendisinin smirdigi ettigi komünistlerin Rus elçilikelemanlanyla Türkiye'ye dönmesini de eleytiriyor, bunun önlenmesiniistiyor, Upmal da komünistlerden zarar gelmeyecegini söylüyor, amatabii Ankara'nm rahatsiz olduga mesajuu da al1yor.211

"Ben komünizm taraftanyrn!"Upmal'm 24 Ocak 1921'de Türkiye'den ayrilmadan önce Mustafa Ke-

mal'le yaptig1 görügme çok daha ilginçtir. Mustafa Kemal'in hem digpolitikada Bolgevik Rusya'ya daha fazla yaklagtigi, hem içeride komü-nizme karyl etkili tedbirler almaya yöneldigi bir dänemdir bu.

Evvela Mustafa Kemal "Buradan aynlmamza çok üzülüyorum" di-yor, hâlbuki Upmal'1 Türkiye'den uraklaytiran Mustafa Kemal'in kendi-sidir; bunu Erzurum Mebusu Durak Bey'in sorularma verdigi cevaptakendisi Meclis'te açiklamigt1r.

Mustafa Kemal, Upmal'm almmasmi Moskova'dan istemigtir, çünküUpmal geldigi günden beri Türkiye'nin içiëlerine kanglyor; komünistparti ve örgütlenmelerin serbest birakilmasim, "içtimai inkdap" yapd-

masmi istiyor, ÇerkezEthem'le baglanti kuruyor, Mustafa Kemal'in de-yimiyle, diplomatik suurlan aparak "tegkilat yap1yor." Îlk Sovyet Büyü-kelçisi olarak atanan Budi Medivani de, Mustafa Suphi'yle Kars'tanTürkiye'ye giriyor, köylerde lazil bayraklar açarak, yerli komünistleriörgütlemeye kalkarak Arikara'da bûyük rahatsizhk yaratlyor. Avciog-lu'nun deyimiyle "Türkiye'deki Sovyet temsilcilerinin sorumsuz tutum-lan" Ankara'yl bunlan geri göndermek gibi tedbirlere yöneltiyor.212

Ama Mustafa Kemal diplomatik olarak, Upmal'a gidiginden üzüldü-

günüsöylüyor tabii!Bu görügmede Mustafa Kemal yine Ethem meselesini anlatlyor,

onun Yunan tarafma geçtigini bildiriyor, bu konudaki söyledikleriniMoskova'ya iletmesini Upmal'dan "rica" ediyor. Mustafa Kemal'in digerricasi "Anadolu'ya silah yardummn hizlandmlmasi"dir. Mustafa Kemal,

210. Mehmet Perinçek, a.g.e., sf. 294-295.

2I I. Skz. Mehmet Perinçek, a.g.e., sf. 252-261, 293.

212. Dogan Avaaglu, Milli Kurtulug Tarihi, cilt 2, sf. 632-639.

294

Rus elçiliginm yerli komünistleri korumasm1 elegtiriyor, adeta ültima-tom veriyor, Rusya'daki Müslümanlan hatirlatlyor:

Eger bize dost olan elçilik, iktidarmuzm altml oyarsa, biz buna sabre-demeyiz ve dostluk nefrete d0nügür. Rusya'da komünist olmayan birçokMüslüman var. Onlar (da)Moskova'daki Türk büyükelçiligine gelebilir-1er ve diyebilirler ki, "biz komünist olmadigmuzdan dolay1 aramyoruz.Bizi burada saklaym." Eger bizim Moskova'daki elçiligimiz bu türdensuçlulan saklamaya baglarsa ne dersiniz!

Upmal, "devrimci bir hükümet, sigman bir devrimciyi polise tes-lim eder mi?.." geklinde savunma yapmaya ve Ankara'yi devrimci oI-mamakla elegtirmeye kalkmca Mustafa Kemal yine sert bir cevap ve-rtyor.

Bizim münasebetlerimiz iki ülkenin elçilerinin münasebetleridir, ikidevrimci komitenin münasebetleri degil!

Mustafa Kemal bundan sonra ayrmtill olarak gizli TKP'nin ve Halk14tirakiyunFirkas1'mn faaliyetletini anlatlyor, gikâyet ediyor. Upmal dakomünistlerin tutuklanmasma örnekler veriyor, gikâyet ediyor... Mus-tafa Kemal "kimsenin komünist oldugu için tutuklanmadigmi" yikicihkyaptiklari için, Milli Mücadele etrafmda gerçeklegmig fikir birliginibozmak istedikleri için tutuklandigim anlatiyor, Mustafa Suphi'nin "ah-

laks1zligiyla nam salmig biri" oldugunu söylüyor. Upmal ise MustafaKemal'i.n bu sözlerine karg1 Suphi'yi savultuyor...

Mustafa Kemal eger siyasi amaç için gimdi Suphi'yi desteklerse, Er-zurum halkuun kendisine kargi ayaklanacagru söylüyor ve diyor ki:

Sahsenben ve yoldaglanmdan birçogu komünizmin taraftany1z amahâl ve partlar, bizim bu konuda susmam1z1 gerektiriyor. Eger ben yarmkomünist oldugumu açiklarsam benim tesirimden eser kalmaz...213

Mustafa Kemal , "Rus komünistlerine kargi bir hareket yok, sade e'

Türkiye'nin dahilî iglerine kançan Rus komünistlerine kargr bir hare-ket var" diyerek aldiklan tedbirleri savunnrken qu tipik formülünü ifa-de ediyor:

Anlamak gerekir ki, komünizm bile Türkiye'de bizim igimizdir1214

Mustafa Kemal kurdurdugu resmî TKP'yi de Upmal'a anlatiyor:

213. Mehmet Perinçek, Atatürk'ün Sovyetierie Görügmeleri, sf. 272.

214. Mehmet Perinçek, a.g.e., sf. 273.

2 95

Benim bulunmadigun stralarda bizim burjuvalar Rus komünizmi aley-

hine tam bir firtma koparmiglar. Bunu duytmca geldim ve dedim ki, "ko-

münizm toplumsal bir meseledir... Ona kargi zor kullamlmasi sadece ha-

reketin büyümesine yarayacaktir. Halkm komünizmi tammasma imkân

saglamak, sonra halkm görügünü sormak gerekir." Ben bu amaçla Türki-

ye'de Türk Komünist Firkas1'm kurdum...

Upmal "Rus komünizmi yoktur, komünizm milletlerarasidir... HalkIqtirakiyun F1rkasfndan daha devrimci tegkilat yoktur..." diye konuqu-

yor. Mustafa Kemal ise "Türkiye'de özel bir komünizme ihtiyaç var" di-yerek cevap veriyor.215

Mustafa Kemal Sovyet Azerbaycamhdan Dogu Halldan Propaganda

ve Harekât Konseyi Yetkilisi Egba Yoldag'la yaptig129 Ocak 1921 günlü

görügmede, Türklerde dinî hislerin dini kuran Araplardan daha güçlüoldugunu, ama kendilerinin sultan fermanlarmm ve bazen yalanlarla

dolu olan geyhülislam fetvalarmm paçavradan bagka bir gey olmadigmi

gösterdiklerini, sultansiz yagarnay1 ögrenmekte olan Türkiye'de Cum-

huriyet yönetiminin kurulmakta oldugunu ama gimdilik bunun adim

koymadiklarim anlatlyor. Türkiye'nin hallan seçtigi "qûra"lar tarafm-

danyönetilecegini söylüyor.

Genel anlamda gunu diyebiliriz ki, bizim yönetim sistemimiz Bolge-

viklerinkine yatlandir. Bence aradaki fark gundan ibarettir: Sizde üst or-

ganlar, alt organlarm temsileilerinden olugturulur. Bizde ise bütün or-

ganlar halk tarafmdan seçilir...

Mustafa Kemal, Egba Yoldaga "Halifenin bizim elimizde olmasi ha-linde onu silah gibi kuHanarak bütün Müslüman halklan Batfya karg1mücadele için toplayabiliriz" diyor. "IIL Enternasyonal'in fikirlerininher devrimci tarafmdan alkigla kargilanacaimi" söylüyor. Bolge-vizm'e ve Bolgevik Rusya'ya bu sempati selamlanm gönderirken, mil-liyetçiligi de ihmal etmiyor; igte Mustafa Kemal'in Egba Yoldag'a söy-

ledikleri:

Ruslarm Bakü'yü almasi sirasmda tutuklama ve idamlar olduguna

ve Azerbaycan'm zenginliklerinin Rusya'ya tagmmasma iligkin haber-

ler gelmigtir. Türkiye'lle Müslümanlara kargi neredeyse katliam uygu-

lanmigt1r. Aynca Moskova'mn bazi siyasi adunlari bizi de gagtrtmakta-

dir. Biz Ermenistan'i yenmigiz. imdi Moskova, Ermenistan'm komü-

nist oldugu gerekçesini göstererek anlagma yap11masuu engellemeyeçahgiyOr.216

2 I5. MehmetPerinçek, a.g.e., sf. 28I-29

I.

216. Mehmet Perinçek, a.g.e., sf. 302.

296

Mustafa Kemal burada, 3 Arakk 1920'de Tagnak Ermemstam ile Tür-kiye arasmda imzalanan Gümrü Antlaymas1'm, devrimle iktidara gelenErmeni Sovyet rejiminin tanimadigmi,Ankara'nm bundan büyük rahat-s1zhk duydugunu hatirlatiyor.

Moskova ancak 13 Eylül'de Sakarya Zaferi'nin ka2amlmasmdan son-ra Sovyet Ermenistam'mn Türkiye ile antlagma imzalamasma izin vere-cek, 13 Ekim1921'de Kars Antlagmasi imzalanacaktir! Sakalya Zafe-rihden sonra da Mustafa Kemal elbette Bolgevik Rusya ile dostluga hâ-lâ önem verecek, yardim alacaktir. Ama artik Rus büyükelçileri kargi-smda daha "dik" konuyacaktir.

Zaferden sonraSakarya Zaferi'nin getirdigi ilk siyasi zafer, Fransa'nm 20 Ekim

1921'de imzalanan Ankara Itilafnamesi'yle (antlagmasi)Türk toprakla-rmdaki iggaline son vermesidir. Fransa gibi bir devlet Itilaf Devletlerisafmdan çekilmigtir! Îngiliz ve Yunan politikalarma büyük bir darbe;Türkiye için büyük bir baçandir bu.

Sakarya'da 22 gün 22 gece camm digine takarak savagan Mehmetçi-

ginaldigi ilk siyasi sonuçtur, Mustafa Kemal'i Gazi yapan savagttr bu.Sovyet Temsilcisi Politbüro üyesi Frunze de 1921 sonunda, 25 Ara-

hk'ta, Sakarya Zaferi'nden üç buçuk ay sonra Ankara'da Gazi'yi ziyaretediyor. Görügme çok samimi bir havada geçiyor, ama Gazi, artik ide-olojik degil, daha çok diplomatik bir dil kullamyor!

Mustafa Kemal, Frunze'ye, Fransa ile yap11an antlagmamn Sovyet-ler'le dostlugu sarsmayacagnu, Türkiye'nin Bolgevik dostlugundancaymasmm söz konusunu olmadigua söylüyor. Hatta Fransizlarla yapi-lan antlagmanm mahalli bir ategkesten bagka bir gey olmadigma Frun-ze'yi inandirmaya çahg1yor. Yerli komünistlerin komünist olduklan içindegil, Ethem yanhs1 olduklan için tutuklandigim söylüyor. Mesela Up-mal'la yaptini konugmalardan farkh olarak kendisinin Bolgevizm yanh-si oldugunu, komünist reformlar dügündügünü falan söylemiyor artik.Sadece bir paragrafta, kurdugu yönetim geklini "adim adim Sovyet sis-temine yaklaytirdiguu" söylüyor.217

* Frunze gerefine Ankara'da verilen ziyafette Mustafa Kemal'den sonra säz alan Kazankökenii Türkçu tarihçl ve dügunür Yusuf Akçura Rusça bir konugma yapti ve Rusya'dan, Rusuygarligindan övgüyie söz etti. Rusya'yi "halkçilrgrn

anayurdu" olarak tanimladr. Tolstoy'LakargilagtirdigiLenin'in "Dogu idealisdiginden ve mazlumiyetinden, Dogu'nun Bati'ya yani zul-me nefretinden yaratilmig bir kahraman" oldugunu säyledi. Konugmasinin sonunda azinlik(Rusya Türkleri) milliyetierinin Bolgevik rejimi sayesinde kültürel, slyasi ve ulusal özelliklerinikazandiklanni belirtti. (François Georgeon, Türk MiHiyetçiliginin Kökenleri, Yusuf Ak-çura, 1867-1935, Yurt Yayrnlari,Ankara, 1986, sf. l05. Akçura'nin bu konugmayr,äncedenMustafa Kemarin iznini alarak yaptigini söylemekgerçekçi bir yaklagimdir.)

217. Mehmet Perinçek, Atatürk'ün Sovyetierle Görügmeleri, sf. 31 I-321.

297

Mustafa Kemal'in Sovyet temsilcileriyle yaptig1 görü meler, Sakar-ya'dan sonra Büyük Zafer'e kadar gittikçe ideolojik-Bolgevik içerigiazalan, politik-diplomatik içerigi agirlik kazanan konugmalardir. Meh-met Perinçek bunlan Rus argivinden aktarruptir218

Sovyet Büyükelçisi Aralov'un 26 Subat1923'te Moskova'daki SovyetDigigleri Komiser Yardimcisi Karahan'a gönderdigi rapor, Büyük Za-fer'in nasil bir dönüm noktasi oldugunun igaretlerini veriyor. Îzmir Îkti-sa Kongresi'ni izleyen Aralov, her geyden önce kongrede sosyalist birhavamn bulunmadigim gözlemliyor. Aralov'un raporundaki en önemlihusus, Ìzmir Konsoloslugu'na yeni atanmig olan Golup Yolday'a ve ha-mile egine Izmitve Istanbul üzerinden Rusya'ya dönmesine Ankara'nmbir türlü izin vermemesidir Aralov bunun için bizzat Ismet Paga'dan ri-cada bulunuyor, Înönü "pratikte

ret anlamma gelen kaçamak" bir ce-vap veriyor. Aralov raporuna devam ediyor:

Burada misafir olan Amerikan ve Fransiz gazetelerinin muhabirleriserbestçe bu yoldan geçtiler... Diger acilen çözülmesi gereken meselelerde çözülmemig durumda...

Izmir Sovyet Konsoloslugu Sivastopol ve Samsun arasmda askerî ge-miler vasitaslyla haberlegmenm baglamasl için Ankara'dan izin istlyor, buizin verilmezse "ticari seferlerle anlagmak imkânsizdir." Aralov bunun çö-zülmemesinden de gikâyetçi. Hatta öfkesinden, raporunun bir yerinde"Türkler, mantiksizhklarim, küstahhklarnu hissettiriyorlar" diyor n

Aralov'un sezgileri dogrudur. Izmir 1ktisat Kongresi Batfya verilmig

bir mesajdir, yeni Türlòye'de Bolgeviklere degil, Batiya benzemeye ça-hgan bir rejim kurulacakti. Bu mesajla Lozan'da diplomasi masasmaotardugumuz Bati'y1 yumugatmay1. amaçhyordu Mustafa Kemal... Rus-larla komgu olarak ve Karadeniz ülkesi olarak devletten devlete dost-luga devam... Ama artik silah yardmuna ihtlyacumz yok. Batfyl yumu-gatmak için Bat1'ya yaklagma zamam baghyordu.

Dogu ideali'nden Bati ideali'ne

"Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paga Hazretleri"nin 27 Subat1924'te, güven mektubunu sanan Sovyet Elçisi Suritz'e hitaben yaptig1

konugma ile tam üç yil önce Upmal Angarski ile Medivani lle, iki yll ön-

ce Abilov, Frunze ve Aralov ile yaptig1 konugmalar arasmda hiçbir ben-zerlik yoktur. Nedir bu degigimin sebebi?

Kazamlmig olan Büyük Zafer'dir! Siranm Batihlagmaya gelmigolma-sidir!

218. Mehmet Perinçek, a.g.e., sf. 312-3901.

219. Mehmet Perinçak, a.g.e., sf. 392-400.

298

Reisicumhur Mustafa Kemal, Sovyet Elçisi Suritz'e hitaben yapt1gikonugmada, sadece iki ülke arasmdaki "dostane hissiyat"tan bahsedi-yor, büyükelçinin iyi niyet ifadelerine tegekkür edlyor, iki ülke arasin-daki dostluk ve iyi kompuluk münasebetlerini "saglamlagtirmak"tan

bahsediyor, o kadar.220Bu konugmay1 herhangi bir ülkenin büyükelçisine, ingiliz Büyükelçi-

sine de yapabilirdi...Gazi Mustafa Kemal Papa Milli Mücadele sirasmda "Dogu ideali"nin

gerçek bir kahramamdir...Fakat Zafer'den, hele de Lozan'dan sonra ise, radikal bir Batihlag-

mamn önderidir!Gazi Paga'mn, Cumhuriyet'in ilan edildigi gün Fransiz gazeteel Ma-

urice Pernot'ya verdigi uzun demeç bunun ilk ye en net igaretlerindenbiridir. Maksadmm Bati ile "yakmhgi yeniden 141rmak" oldugunu söyle-yen Gazi, Avrupa medeniyetinden bahsediyor:

Memleketler muhtelif fakat medeniyet birdir ve bir milletin terakkisiiçin bu medeniyete igtirak etmesi lazimd2r Osmanh Imparatorlugu'aunçökügü, Bati'ya kargi elde ettigi muzafferiyetlerden çok magrur olarakkendisini Avrupa milletlerine baglayan baglan kestigi gün ba§1amigtir.Bu bir hata idi, bunn tekrar etmeyecegiz...

Biz daima garktan garba dogru yürüdük...221

Gazi, aym konugmasmda hedefini "bir Ayrtipa Türkiyesi, daha dog-rusu Garp'a teveccüh etmig bir Türkiye" diye taminhyor artik, yani Ba-tfya yönelmig bir Türkiye...

Artik "kapitalizm, emperyalizm, burjuvazi" gibi Bolgeviklerin sev-digi sözlerle konugmayacaktir, Kuran'dan ayetlerle bezenmig Îslamikonugmalan da giderek azalacak, özellikle 1925'ten sonra artik görül-meyecektir.

Yeni Türkiye "Garp'a teveccüh etmig bir Türkiye" olacaktir...

Simdio büyük dönüm noktasmi, Büyük Zafer'i görmemiz lazundir.

220. Tam metin için bkz. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt I6, sf. 223-224.

22 I. ASD, ll, sf 90-9!.

i

Garp Cephesi'nde zafer var

Pek kuvvetli olmanuza ragmen, siyasette pek hesaph ve 11mih bulunu-' ydruz... Herhalde meseleyi siyasetle halletmeyi tercih etmekteyiz. Ve ona

göre idare ediyoruz...1

Bagkumandan Mustafa Kemal, Izmir,22 Eylui l922

Milli direnig örgütleri

Milli Mücadele'nin "ilk begler"inden Ali Fuat Papa, Sivas Kongresi si-rasmda 9 Eylül 1919 tarthli Heyet-i Temsiliye karan ile "Bati AnadoluKuva-y1Milliye Umum Kumandam" olarak atanm10tir?

Dikkat; verilen unvan, "Cephe Kumandam" desil "Kuva-y1 MilliyeUmum Kumandam"dr.

Milli Kuvvetler anlanuna gelen Kuva-y1Milliye'nin iki anlaim var, bü-tün milli kuvvetler, bütün Milli Mücadele...

Diger bir anlami daha var; milis kuvvetleri... Îçgallere kargi gerilla yada çete savagi yapan direniççi milislere Kuva-y1 Milliye (millikuvvet-ler) deniliyor. ÇerkezEthem gibi, Ege'deki efeler gibi... "Çete,müfreze,milli müfreze, mücahidin, tabur, alay" da deniliyor; genel adlari Kuva-yiMilliye...

Ali Fuat Paga'nin görevi hem bu milis kuvvetlerini merkezî bir ku-manda altma almak, hem Yunan ordusuyla savagacak düzenli orduyu

tegkilatlandirmak.-·

Milli direnigler Mondros Mütarekesi ile baglad1; öncelikle de Erme-nistan'a verilmesi planlanan Dogu vilayetlerimizde (Vilâyât-i Sarkiye)ve Yunanistan'a verilmesi planlanan Ege illerimizde. Bunu Fransiz ig-galine kargi Marag, Antep, Urfa ve Adana'da milis direniçIeri izledi.

Mills anlammda Kuva-y1Milliye gruplari içinde Demirci Mehmet gibiefeler, Egref Kupçubagi gibi komiteciler, Binbagi Kâzim, Tegmen Kadrigibisubaylar var.

Sivas Kongresi toplanmcaya kadar dogu ve batt illerimizde 15 milli

"Kongre" örgütlenmesi yap11m14, çok sayida silahh milis teykilati kurul-

I. Tam metin için bkz. ATTB, sf. 484, Bütun Eserleri, cilt 13, sf. 317.

2. Heyet-i Temsiliye'nin 2 numarali kararider, atama "Kongre heyetince" yapilmigir. BekirSitki Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlari, sf. I-2.

500

mugtu: Kars, Ardahan, 'Itabzon ve Erzurum'da; Ìzmir,Bahkesir, Nazilli,Alagehir ve Mugla'da kurulan milli çûra ve kongreler...

ÇerkezEthem Müfrezesi, Gökbayrak Müfrezesi, Müdafaa-i Vatan Ta-buru, ÇelikAlay, Yahya Kaptan Çetesi,Topal Osman Çetesi...

Bunlarm hepsi merkezî bir ärgütlenme olmadan kendiliginden orta-ya ç11muysivil direnig kongreleri ve milisleridir.

Mustafa Kemal, düzenli ordu için cephe kumandanhklan olugturma-y1 dügünüyor Ali Fuat Paga'nm "Garbi Anadolu Kuva-yi Milliye UmumKumandam" unvam ile görevlendirilmesi, Garp Cephesi'nin kurulugu-nun ilk admudir. Böylece bati illerindeki "millî cepheler" tek bir BattCephesi kumandasi altmda birlegtirilecek.3

Sark'tazaten kuvvetli bir kolordu ve bagmda Kâzim Karabeldr gibimuktedir bir kumandan var. Milli Mücadele'nin milli suurlarim121 çizenilk zaferinin Dogu'da kazamldigim gõrdük. .

Bati Cephesi'nde, May1s 1919'da 1zmir'in iggalinden baglayarakEylül 192fdeki Sakarya Savagi'na kadar geçen 2 yll 5 ay, tarihimizinen istiraph dönemidir; Ankara'ya kadar Bati Anadolu Yunan iggali al-tmdadir!

Bu ach dönemde Ali Fuat Paga, Garp Cephesi'nde disiplinsiz ve egi-timsix milislerle, özellikle ÇerkezEthem kuvvetleriyle birlikte çahqiyor.

IngilizlerAnkara'ya kadar demiryollarma hâkim olarak Anadoln'nundogusu ile batisi arasmdaki irtibatt kesihneyi planhyorlar. Böylece BatL

Anadolu'daki Kuva-yi Milliye milisleri Dogu Cephesi'nin desteginden,Heyet-i Temsiliye'nin, Mustafa Kemal Paga'nm yönetiminden mahrumkalacaklar; Yunan ilerleyigi kolaylagacak, barig gartlanm kabul ettir-mek mümkün olacakttr!

Ingilislerin bu planma paralel olarak, Anadolu'daki iggali daha ya-kmdan sevk ve idare etmek isteyen Atina, Yunan L Ordusuhun Karar-gâlum 28 Subat'taSelanik'ten Îzmir'e naklediyor!

Umum Kuva-yi Milliye Kumandam Ali Fuat Papa, bu Îngiliz plammçikmaza sokmak için 1920 Mart'mda Yunanhlara kargi iki defa askerîharekât düzenliyor: I. ve IL Eskigehir Harekâtlan... Baganh da oluyor.Heyet-i Temsiliye Ali Fuat Paga'yl telgrafla tebrik ediyor.

Ancak kuvvetlerinin, özellikle ÇerkezEthem'e bagh birliklerin disiplinsiz hareketleri giderek sorun olmaya baghyor. Halka kargi kötü vemütehakkim davramyorlar, zorla para topluyorlar, gasp yap1yorlar. Budavramplar Milli Hareket'in itibarma büyük zarar veriyor.

Ege'de de Yunan iggaline kargi çete harbi veren efe ve çetelerin bazi-lan, biraz gasp duygusuyla, biraz adamlarmi beslemek ve masraflarmikargilamak için halktan zorla para topluyorlar, kötü davramplara giri-yor. Öyleki, çetelerin egraf ve halk üzerindeki baskismm artmasi, düg-manm ekmenine yag süren bir etki yaratlyor, hatta bazi yerlerde halk

3. Bkr. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatiralari, sf. 208-212.

301

bu çetelere kar i düzenli Yunan ordusunu tercih eder hale geliyor!4Mutlaka bu çeteleri düzenli ordu disiplini altma ahp eritmek lazim,

ama direniyorlar!Bagka bir s1kmt1, daha dogrusu bag belasi, batt illerinde yayllan iç is-

yanlar ve ingilizlerin istegiyle Damat Ferid hükümetinin düzenledigiHilafet Ordusu veya Kuva-yi lnzibatiye gibi çapulcu kuvvetlerin yaptig1

tahribattir.Bu durum kargismda arbk "Umum Kuva-yi Milliye Kumandanhgi" yet-

m1yor. Askerî bir Garp Cephesi Kumandanhgi kurmak, iç isyanlan basti-nrken, Kuva-yi Milliye milislerini disiplin altma almak ve aynt zamanda

Yunan iggal ordusuyla savagacak düzenli orduyu hazirlamak gerekiyor.3 Nisan 1920, Albay Ismet (Inönü) Îstanbul'dan Ankara'ya gelerek

Milli Mücadele'ye katihyor. 27 Nisan 1920, Fevzi Papa (Çakmak)MilliMücadele'ye katilmak üzere Ankara'ya geliyor ve Mustafa Kemal Papatarafmdan askerî törenle kargilamyor.

. Meclis'i açarak siyasi ve idari yönetimi kurmug olan Mustafa KemalPapa, Fevzi Paga'yi Mini Savuntaa Bakanhgl'na, Albay Ismet Bey'i Ge-nelkurmay Bagkanhg1'na getirerek merkezî askerî örgütlenmenin deüst yönetimini olugturuyor.

15 Hariran 1920, Karabekir'in unvam $arkCephesi Kumatidam oluyor.22 Haziran'da Bursa ve Ugak yönünde geligecek Yiman taarruzu bag-

hyor. Iki hafta sonra, 8 Temmuz'da Bursa'yi ele geçirecek olan Yunanh-Iar, 20 Temmuz'da Trakya'y1iggal edecektir!

Garp Cephesi kuruluyor

24 Haziran 1920'tie Garp Cephesi kuruluyor. Kumandan, Ali Fuat Pa-ga'dir.

Hele de Bursa'mn dügmesi! Osman Gazi'nin gehri! Meclis elbette öf-keli ve hüzünlü. Meclis kürsüsü matem alameti olarak siyah bir örtüylekapat1hyor; ancak Bursa

-kurtanlmea

kaldmlacaktir.Ali Fuat Paga'nm ilk igi düzenli ordu birlilderinden olugan Batt Cep-

hesi'ni kurmak, Eskigehir'deki "mükemmel" demiryolu atölyesinde si-lah imalatml harekete geçirmek ve Kuva-yi Milliye milislerini düzenesokmaktir... Ali Fuat Papa gunlan yaziyor.

Kumandanlann gayret ve himmetiyle bu cephede mükenunel bir di-siplin tesis edilmigti. Dügmanlannuz kendileri için çok tehlikeli olacakbu milli orduyu ylpratmaya ve dagitmaya çahqnuglar, fakat muvaffakolamanuglar<h.5

4. Ilhan Tekeli-Selim Ilkin,"Bölgesel Kurtulug Savagi'ndan Ulusal Kurtulug Savagi'na".Cumhuriyet'in Hara, ciit I, IstanbulBilgiÜniversitesiYayinlari,2003, sf. 176-l77.

5. a.g.e., sf-536.

502

Gerçi Yunan ilerleyigi durdurulamayacak, Ankara yakmlarma kadargelecektir, ama Anadolu'yu iggalden kurtaracak Garp Cephesi giderekgüçlenecektir.

Yunanhlara kargi ufak da olsa bir zafer kazamlmasi bu igi kolaylagti-racak... Ali Fuat Paya'mn aklmdaki hedef Gediz'deki Yunan kuvvetleri-ni bir baskmla imha etmektir. Fakat Genelkurmay Bagkam Îsmet Bey,her zamanki gibi ihtlyathdir; böyle bir baskm için cephanemizin yeterliolmadigim, belli bir güce ulagtiktan sonra baskm yapmak gerektiginisavunuyor. Ali Fuat Papa buna ragmen 22 Ekim'de ÇerkezEthem kuv-vetlerinin de destegiyle Gediz harekâtru baglat1yor.

Ve maalesef baçansiz oluyor!6Fakat kamuoyuna baçanh olarak gösteriliyor; milli morali yükselt-

mek için tabii! Meclis'te 27 Ekim'de yaptig1 konugmada GenelkurmayBagkam Ismet Bey, "Ordumuzun dügman aleyhine mühim bir faaliyetgösterdigini, esash bir muvaffakiyet sagladigim" söylüyor! Mustafa Ke-mal Paga da bu "garp ordusunun kahramanca bir baçansmi" telgraflakutluyor!7

Aym Ismet Inönü, sonradan anlatacag1 Hattralar'mda Gediz Taarru-zu için "baçanh olmadi" diye yazacak, Ali Fuat Paga'mn bu yüzdenCephe Kumandanhithdan ahmp

_ Moskova Büyükelçiligihe, kendisininde Garp Cephesi Kumandanhgi'na atandigmi anlatacaktir!8

1920'de elbette o zaman"esash bir bagari" ve

"kahramanca bir baga-n" diye göstereceklerdi. Savag sadece silahli çarpigma degil, aym za-manda psikolojik harekâttir çünkü...

Demek ki tarih okurken "zaman"a bakmak lazim...Gediz Taarruzu'ndan sonra Mustafa Këmal Paga, Ali Fuat Paga'yi Mos-

kova Büyükelgiligi'ne tayin ediyor. Çokgenig bir alam kapsayan GarpCephesihi ikiye bölüyor. Batt Cephesi Kumandanhšfna Îsmet Bey'i, Gü-ney Cephesi Kumandanhgtna Albay Refet (Bele) Bey'i getiriyor.9

General rütbesinde komutanlar varken neden Cephe Kumandanh-na Albay Îsmet Bey?.. Bunun aske1î sevk ve ídare yönünden sebeple-

ri olabilir. Ama Mustafa Kemal Paga'nm Istildâl Savagfm tegkilatland1-nrken aym zamanda yarmki inlolap kadrosunu kurmaya özen gösterdi-

i, devrimler döneminde yüzde yüz kendisine bagh olacak bir askg^kadroyu daha savag sürerken kurdugu dügüncesi yabana atilamaz. &

6. Gediz Taarruzu hakkinda ayrintili blr inceleme ve analiz için bkr. Sabahattin Selek, MilliMücadele, II, sf. 120-128; Ayfer Özçelik"Gediz Taarruzu", Atatürk Aragtarma Mer-kezi Dergisi, cilt Vli, sayi 21, Ankara, 1991, sf. 58|-589.

7. Bkz. Ismet inönü, Hatiralar, sf. 203-207; Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatira-Iari, sf. 537-550; Mustafa Kemal'in kutlamasindaki orilinal terim, "Garp ordusunun muvaf-fakiyet-i kahramananesi"dir.

8. IsmetInänü,Hatiralar, sf. 204.

9. Bkz. Nutuk, sf. 336 vd.

303

bay Ismet'in emrinde bir göreve atanmasim eleptiren General Ali lhsanPapa, Mustafa Kemal'in "ileride Cumhuriyet'i ilan etmek, hilafeti kal-dirmak ve birçok içtimai islahat ve inkilaplar yapmak tasavvurlarmibesledigi içîn" kendisine mutlak itaat eden bir isim olarak Albay Îs-met'i atadigim yaziyor.10

I. önü

asun 1920'de Ismet Bey Bati Cephesi Kumandanhši'na getirildigi

zaman, gösüken iki gerçek vard1r: Yunan ilerleyigini durdurmak için

elde yeterli kuvvette düzenli ordn yoktur... Düzensiz Kuva-yi Milliyemilisleri, yani Ethem ve Demirci Efe birlikleri ise kanun nizam tam-

maz davramplarlyla art1k zararh oluyor! Demirci Efe isyam kolay bas-tinhyor. Ama Ethem'i bast1rmak o kadar kolay degil; kalabakktir, Ye-gil Ordu gibi siyasi bir hüviyet de kazanmietir, Meclis'te taraftarlarivardir.

Yunan taarruzu kargismda cephelerdeki çözülme bu milisleri dahada pervas1z hale getiriyor.11

"Milis" ruhu artik Milli Mücadele için zararh oluyor! Kemal Papa, cep-he kumandanlari Ismetve Refet beyleri çag1rarak kesin emir verlyor

Süratle düzenli ordu ve büyük süyari kitlesi vücuda getirmek!

Artik Meclis'i, kumandanlan tanunayan, halka kargi bir sorumluluk

duymayan bu"milli çeteler"e son vermek bir zarurettir! Mustafa Kemal

Paga'nm sözleriyle, "düzensiz tegkilat fikrini ve siyasetmi y1kmak" zo-runlu hale gelmigtir.12

Bu, Demirci Efe ve ÇerkezEthem milisleriyle Yegil Ordu için sonunbaglangicidir.

Düzenli ordu önce Demirci Efe'yi, sonra ÇerkezEthem kuvvetlerinietkisiz hale getiriyor. Harekâti Ïsmet ve Refet beylere bagh kuvvetleryürütüyor. Ocak 1921'de artik milisler dagitilmigd.13

Yunan ileri harekâti ise devam ediyor, geri çekiliyoruz! Çarp1pmakiçin silah ve cephane gücü olmayan Mustafa Kemal, askerlik bilimininbir kuralmi uyguluyor: Dügmani ana karargâhmdan ve ikmal merkezle-

rinden uzaklagttrmak, içeriye dogru çekmek, yormak... Yunan harp ta-rihi göyle anlatacaktir bunu:

10. Ali ihsanSâbis, Harp Hatiralarim, cilt 5, Ankam, l95 I, sf. 198, 201.

I I. Cephelerdeki çökuntu ve çözülme için bkz. Sabahattin Selek, Milli Mücadele, ll, sf.

84, 102 vd.

12. Nutuk, sf. 337.

13. Sabahattin Selek, Milli Mûcadele, cllt II, sf. 133-l78.

304

Türk ordusu hiçbir yerde devamh bir cephe tutmad1. Buna ragmen

hiçbir yerde baskma ugratilamadi. Taarruz eden Yunan kollari Türkleriçevirmeye ve büyük ölçüde esir almaya muvaffak olamad11ar. Iki tarafinda kay1plar1 fazla olmadi. (Îlerleyen)Yunanhlarm eline geçen ganimetlerde önemsizdi.14

Napolyon ordulanyla Alman ordulari Rusya derinliklerinde eritilipbozguna ugratilmamig miydi? Öyleigte...

Bu gekilde Türk ordusunun çekilmesiyle, Afyon, Ugak ve Bursa'y1ele geçiren Yunanlilar Eskigehir'in kuzey batismdaki Inönü mevkiinegelmigtir. Yunan ordusu Izmir'deki karargãhmdan 400-500 km uzakla-garak Orta Anadolu'ya girmig bulunuyordu! Bunu neden göze alnugti?

Siyasi sebep, Venizelos'un devrilmesiyle ülkesine dönen Kral Kons-tantinos Avrupahlara "askerî zafer" göstermek ptiyordu,böylece banggartlarmda Yunanistan lehine yeni bir geyler koparmay1, mesela Îstan-bul'un uluslararast yönetimi.nde söz sahibi olmay1 planhyordu. Böyleceiç politikada da güçlenecekti.

Askerî sebep ise, Yunanhlar Türk milli kuvvetlerini olabildiginceEge'den uzaklagtirarak iggalleri altmdaki bölgeyi askerî balomdan gü-venli hale getirmek istiyordu.

Garp Cephesi'udeki Türk askerî birliklerinin ÇerkezEthem olay1 ileugragtignu Yunanhlar biliyordu, ama taarruzlarmm asil sebebi, orduEthem'le meggulkeit saldinp sonuç almaktan ziyade, Yunan iç politika-siyla ve askerî yönetimiyle ilgili sebeplerdir. Yunan ilerleyiginin Ethemolay1 ile dogrudan bir ilgisi yoktur.15

Çarpigmaneden Inönü denilen yefde oldu? Îsmet Papa, Hattra-lær'mda Marmara Bölgesi ile Iç Anadolu'yu baglayan yollarm kavgakyerinin Înönü mevkii olduguna dikkat çekerek, muhtemel bir Yunan ta-arruzunu burada kargilamak için önceden "derinlemesine kademelen-mig" savunma hatlan olugturdugunu anlattyor. Gerçekten ilk çatigma-da güçlü Yunan kuvvetleri kargismda Türk ordusu ikinci savunma hat-tma çekilecektir. Türkler çarpigma için bu gekilde Inönü mevkiini se-çip hazirlanrupti, ama çarpigmanm zamanru Yunanhlar seçecek, çün-kü istedikleri zaman saldiracaklardir. 6 Ocak'ta Bursa'dan baglayan n-nan harekâti Eskigehir'e, Ugak'tan baglayan Yunan harekâtl ise Afyonkdogru ilerliyor. Îki Cephe Kumandam Ismet ve Refet beyler bir arayagelerek Ethem'e yönelik harekâti birakip Yunanhlan yollarm kavgaknoktas1 Inönü'de kargilamaya karar veriyorlar..

Yunan birliklerinin iki kolu üç günlük yürüyügten sonra 9 Ocak

14. Sabahattin Selek, a.g.e., II, sf. 84.

15. Sabahattin Selek, a.g.e., sf. 180-182. (Nutuk'ta ve resmi tarihte Yunanlilarin Ethemolayindan yararlanmak için taarruza geçtiginin yazildigina dikkat çeken Selek'e göre, bunlar"zoraki açiklamalar"dir, "tamamen

yanlg"tir. }

305

1921'de Inönü mevkiine geliyor, üçüncü kol gecikiyor. Türk birlikleri 9Ocak akgami Înönü'deki mevzilerine ulaglyor. Înönü mevkiinde çarpi-gacak ordulardan Yunan tarafmda 472 subay, 15 816 er, 12 500 makinelitüfek var. Türk tarafmda 417 subay, 8 500 er, 6 000 makineli tiifek var.

10 Ocak sabalu Tunan hücumu... Sis, savagi yavaglatlyor. Sis kalkuk-tan sonra Yunan kuvvetleri Türk cephe hatumn merkezî lasruna saldi-

riyor. Türk cephesinin çegitli kanatlan arasmda irtibat yok! Saat16 O'da dügman Înönü mevzilerini tamamen ele geçiriyor! Türk birlik-len 15 km gerideki ikinci savunma hattma çekilip orada mevzileniyor.Fakat Yunanhlar ileri harekâta devam etmeyerek duruyor! Gece sakingeçiyor, Ve sabah oluyor; hiçbir hareket yok! Îsmet Bey, Yunanhlarmyeni bir taarruz için hazirlandiklanm samyor. Ama gelen raporlar ve çi-karilan keqif timleri Yunanhlarm çekildigini bildiriyor! YimanhlarmBursa yönünde çekildigini ögrenen Îsmet Bey, takip emri veriyor, tabiiuzun boylu bir takip de yapilruyor. Böylece I Înönü sava¶1,

"yeneni,

yenileni olmayan bir muharebe" olarak sona eriyor, ama tarihimize za-fer olarak geçiyor; Yunan tarihinë de Yunan zaferi diye geçiyOrl16

Kemalist yazar Yakup Kadri, Refet Paga'nm L Înönü Savagl'yla ilgiliolarak Ismet Paga'ya yönelttigi agir elegtirileri ve savag sirasmda Ismet'in"gâglunhk

ve tereddüt içinde bocaladigi" geklindekiiddiasmi hak verir birüslupla anlatir Falih Rifla'ya göre de Îsmet baçansizdir?

Tabii yine moral faktörii devreye giriyor ve Mustafa Kemal Papa, Bi-rinci Înönü zaferini kutlamak için hemen ertesi gün, 11 Ocak'ta ."Erkâ-mharbiye-i Umumiye Reisi ve Garp Cephesi Kumandam Îsmet Beye-fendi"ye kutlama telgrafi çekiyor

Înönü Meydan Muharebesi'nde Bati Cephesi birliklerinin ugurlu vekahredici kumandamz altmda kazandildari kati galibiyetten sonra zât-1devletlerine ve kahraman ordumuzun bütün kumandanlanyla subaylarl-na ve erlerine Büyük Millet Meclisi'nin kalbî tebriklerini takdim ve bumuvattakiyetin mukaddes topraklarimizi dügman istîlasmdan tamamenkurtaracak olan kati zafere hay1r11bir baglangiç olmasim Allah'm hítfun-dan tazarru' eyler ve igbu tebriklerin umum Garp ordusu etlerine ve su-baylarma iletilmesini rica ederim.

Burada, Gediz Taarruzu gibi, "psikok>jik harekât" yani orduya ve mille-te moral faktörü çok õnemli. Înönü'nän kendistnin anlattig1 gibi, "küçük

I6. Bkl. Sabahattin Selek, a.g.e., lí, sf. [85-IIB9.KemaEisttarihçi Sahhi Sonyel, l. lnänüSava-ifnda "Yunan ordusuna buyuk bir darbe" indirikigini yazryor. (Türk Kurtulug Savap veDig Politika, ll, sf. I 17). IsmetInönü'nünkendt anlaumt için bkz. Hattratar, sE 230 vd.

I7. Y. K..Karaosmanoglu, Politika'da 45 YA sf. 32-33. F. Rikt Atay, Çankaya,sF 296-297.* Metinde "eltä-i ilahlyeden tazarru"dur- ah*mlemflarindan niyar etmek demektir.

18. A"FTB, sf. 384.

306

çapta da olsa böyle bir muharebeyi kazanmaya mecburduk." Yeni tegkiledilmekte olan orduya güven arttigt gibi, dig siyasette de büyük tesiri ol-mug, ItilafDevletleri Ankara'yi tammaya mecbur olduklarmi daha iyi his-setmig, Ankara'yi Londra Konferansina çagirmaya karar vermiglerdir As-kexî balamdan "kazanam olmayan" bu savagi, siyasetçi Mustafa Kemal si-yasi bayan için gerçek bir vesileye dönügtürmeyi bagarmigtir 19

Bati Cephesi Kumandam Albay Îsmet Bey, bu savag üzerine tuggene-rallige yükseltilmigtir.

24 Subat'taBatih Müttefiklere sunulan Îngiliz raporunda, Yunanis-tan'da Kralc11arm savapi devam ettirmeye mali gücünün olmadigi, Ba-ti'dan da yeni kredi alamayacaklan belirtiliyor, "Yunan ordusunun sa-vag gücüne dayandir11acak bir politikaya bel baglama ne derecede gü-venilir?" diye soruluyor ve Înönü mevkiindeki çarpigmada Türk ordu-sunun Yunan ordusunu Bursa'ya dogru geri çpkilmeye mecbur ettigibelirtiliyor. Ingilizistihbarat raporu, artik Istanbul hükümetiyle birlikteAnkara hükümetini de Londra'da toplanacak barig konferansma çagir-mak gerektigini vurguluyor.20

Londra Konferans1

L Inönü Savagi, Batihlara en azmdan Yunanhlarm kolay ilerleyeme-yecegini göstermigtir. Îngilizleri "barig gartlarmda belirli iyilegtirmeler"yapmak üzere Ankara ile masaya oturmaya yönelten diger etkenler,Ankara'nm Moskova ile sicak ili kileri ve Islam dünyasmdaki geligme-lerdir; bunlari görmügtük.

ItilafDevletleri adma Ingiltere,25 OcaÌ<'tagänderdigi bir yazlile Türki-ye'yi 21 Subat1921'de Londra'da baglayan bang konferansma davet edi-yor. Davet Îstanbul hükümetine gönderiliyor, ama Mustafa Kemal'in ken-disinin veya görevlendirecegi bir temsileisinin de gelmesi isteniyor.

Sadrazam Tevfik Papa, bu daveti 27 Ocak'ta telgrafla Mustafa KemalPaga'ya bildiriyor Mustafa Kemal anhyor ki, dik durursa Bat1hlara ken-di gartlarm1 dikte edebilir! Dik duruyor, tek megru hükümet olarak An-kara kabul edilmedikÇekonferans1 tanunayacagim bildiriyor. MustafaKemal'in Tevfik Pa.ya'ya 28 Ocak 1921 tarihlí cevabi göyle bag11yor:

Milli iradeye dayanarak Türkiye'nin mukadderatma el koymug olanyegâne megru ve bagunsiz hâkim kuvvet, Ankara'da devamh toplant1ha-linde bulunan Türkiye Büyük Millet Meelisi'dir Türkiye ile alakah bütünmeselelerin halline memur ve her türlü haricî münasebetlerde muhatap,ancak igbu Meclis'in hükümet heyetidir.

19. ismet inänü'nünI. inänuSavagini tafer olarakgösteren ve zafer olarak algilanmasinando-gurdugu.pozitifsiyasi sonuçlari cogkuyla anlatan ifadeleri için bkz. Hatiralar, sf. 230-236.

20. BilalSimgir,ingilixBergelerinde Atatürk, cilt 3, sf. 72.

307

Istanbul'daherhangi bir heyetin hiçbir balumdan megru ve hukukî birvaziyeti yoktur. Dolayisiyla böyle bir heyetin kendine hükümet namruvermig olmasi, milletin hâkimiyet hukukuna aç1kça aylandir ve buna

izin verilemez...

Îstanbul Heyeti'ne diigen vatanî ve vicdanî vazife derhal millet ve

memleket namma megru muhatap tek hükümetin Ankara oldugunu ka-

bul ve ilan etmektedir...

mustafa Kemal rest mi çekiyor? Hay1r. Burada onun inisiyatif alma

konusundaki büyük kabiliyetini ve siyasi zekâsm1 görüyoruz. Henüzdaha hiçbir büyük askerî zafer yoktur, ama siyasi inisiyatifi tamameneline almigtir. Büyük Millet Meclisi Hükümeti'nin tek megru temsilcioldugunu "teblig" etmektedir. Bunu kabul ettirecektir de!..

Dikkat çeken bagka bir husus da, Mustafa Kemal'in, henüz askerî

alanda büyük bir zafer kazamlmadigi halde, barig gartlarmda geri adimatmamasidir. Nihai bir zaferle ne kazamlabilirse, gimdi de onu istemek-

tedir! Telgrafmm devaru Lozan'm habercisi gibidir:

TBMM hükümeti, barigi büyük bir ciddiyet ve samimiyetle arzu ettigi-

ni ve yalmz hukuk-u milliyesinin (millihaklarmm) tanmmasim taleptenibaret partlatuu mükerrer olarak ilan ve igbu hukulam tasdiki halinde

teklif olunacak müzakereleri kabule hazir oldugunu beyan eylemigtir. Iti-

laf Devletleri Londra'da yapacaklan konferansta Sarkmeselesini adaletve hak dairesinde halletmeye karar vermigler ise davetlerini TBMMhü-

kümetine dogrudan dogruya yöneltmelidirler. Belirtilen partlar dairesin-

de vuku bulacak davetin TBMM hükümetitarafmdan lyi kabul edilecegi-

ni tekrar beyan eyleriz.21I

Sadrazam Tevfik Papa Mustafa Kemal'e gönderdigi cevapta konfe-

ransa Ankara temsilcisi ile birlikte katilmay1 teklif ediyor. Fakat Mus-

tafa Kemal geri adun atnuyor. Bu durumda barig konferansmm çikma-

za girmesini göze alamayan taraf, Batihlar oluyor. Ankara ile arast lyi

olan Îtalya vasitas1yla dogrudan Ankara hükümetini Londra'ya davetediyorlar. 21§ubat'ta baglayan konferans 11 Mart'a kadar devam edi-

yor. Osmanh heyetinin bagkam 80 yagmdaki hasta Sadrazam TevfikPaga'dir, Ankara heyetinin bagkam Digigleri Bakam 54 yagmdaki Bekir

Sami Bey'dir.Londra Konferansi'ni, orada delege olarak bulunan milliyetçi Nihad

Regad Bey anlatiyor:

Konferansm ilk oturumu aç11digi gün henüz nekahet devresine girenpagayi toplanti salonuna kollarmdan tutarak yardunlarla getirdiler. Çok

21. Nutuk, sf. 37l.

308

yorgun ve rengi uçuktu. Gösterilen yere oturduktan sonra dizlerini bat-taniye ile sardilar.

Seksen yagma gelmig olan bu zat, heyecan ve teessür içinde Frenk de-legelerinin kargismda yerini ahnca bu manzara orada toplanan bütün he-yetler üzerinde derin bir tesir yaratta. O yagta ve henüz yatakta istiraha-ta muhtaç bir vaziyette, miDetinin hak ve gerenni müdafaaten konferans-ta isbat-Ivücut ederek vatam namma adalet talebinde bulunmaya tegeb-büs etmesi, orada bulunanlan heyecanlandirdi...22

Ve Tevfik Papa konuquyor

Türkiye namma mütalaa beyan etmek hakki, milletin itimadru haizolan Anadolu Heyeti'nindir. Sözü Bekir Sami Bey'e b1raklyorum.23

Bu sözlerle Osmanh Devleti siyaseten ölmûç, yerini siyaseten yeniTürkiye almigttr. Îkinci Meyrutiyetten beri dört defa sadrazamhga gel-mig olan Tevfik Papa zaten son Osmanh sadrazamidir, saltanatm kaldi-rilmasuu takiben 4 Kasim 1922'de istifasiyla Osmanh hükümeti huku-ken ve fiilen de tarihe kangacak, genç Ankara bütün Türkiyehin hükü-meti olacaktir.

Tevfik Paga'nm bu tavrim Ankara'daki Kemalistler "yurtsever"

dav-ramy olarak niteliyor.24

Tarih dönüyor artik!1920 sonlarmda Karabekir'in $arkharekâtiyla dogu suurmm çizil-

mesi... 1921 baglarmda L Inönü'de Yunan ordusunun ilk defa geri çekil-mesi, "Halkçihk Program1" olarak Meclis'e sunulan ilk Teykilat-i Esasi-ye Kanunu'nun, milli hükümetin ilk anayasasi olarak kabulü...

Ve Londra Konferans1hda Türkiye'nin tek temsilcisinin Ankara hü-kümeti oldugunun tescil edilmesi... Londra Konferansfmn en änemlitaraf1 budur. 11 Mart'ta Londra Konferans1 sona eriyor; 12 Mart 1921cumartesi günü Ankara'da Türkiye Büyük Millet Meclisi, MehmedÃkifin "Ïstiklâl Margi"m yeni Türkiye'nin milli margi olarak kabul edi-yor; Egitim Bakam Hamdullah Suphi Bey'in cogkuyla okudugu margimilletvekilleri gözyaylanyla, heyecanh allaglarla karg1hyor.

Haklodir hür ya.panug bayragmun hürriyetHakkidir Hakk'a tapan milletimin istiklâl

Ankara elbette Londra Konferansfum önerilerini reddedecekti. Çün-kü Türkiye'ye önerilen, Sevr Antlagmasfnda bazi

"iyilegtirmeler"

yap-

22. IbnuleminMahmut Kemal Ïnal,Son Sadraramlar, cilt 3, sf. 1734-1735,

23. SevketSureyya Aydemir, Tek Adam, 11,sf. 485,

24. Salahl Sonyel, a.g.e., il, sf. 117.

309

maktan ibaretti: Istanbul Türkiye'nin bagkenti olarak kalacak, ama Ba-tih Müttefikler gerekirse bu karan degigtirecek! Bogazlar'1 uluslararasikomisyon yönetecek, ama Türkiye komisyonun bagkam olacak... ÎzmirTürklere birakilacak, ama.Yunan askerleri de bulunacak... Falan, filan...

Ankara reddediyor tabii; Konferans bagarisizhkla sonuçlamyor.Digigleri Bakam Bekir Sami Bey'in Londra'da kendi inisiyatifiyle in-

gil ere, Fransa ve Ìtalyaile yapt1g1 tavizkâr antlagmalan Ankara "istik-

lâl tâm" ilkesine aylor1 bularakreddediyor ve Bekir Sami Bey, Digigle-ri Bakanhgi'ndan aynhyor. Sadece Bekir Sami Bey'in 16 Mart'ta Îngilte-re ile imzaladigi "tutuklularm sahverilmesine dair anlagma" kabul edili-yor, buna göre bagta Rauf Bey olmak üzere ÎngilizlerinMalta'ya sürdü-giimilliyetçiler serbest biralchyor, Anadolu'ya geçiyorlar.25

Batihlarm Londra Konferans1 sonrasmda alal edemedigi husus, da-ha zor partlar altmda bile "misak-1 milli" ve

"istiklâl-i tâm" diyen MilliHareket'e Mart 1921'de özgüveni daha da artmigken "törpülenmig birSevr"i kabul ettirebileceklerini sanmalandir.

II. inönü11 Ocak 1921'de sóna eren L Înönü Savagi'nda oldugundan daha bü-

yük bir kuvvetle yapilacak yeni bir Yunan taarruzu Ankara'mn iradesi-ni sarsar mi? Londra Konferansi'mn baçansizhš1üzerine Itilaf Devletle-ri'nin kap11dig1umut bu... Nitekim Türk heyeti daha Londra'dan dönügyolundayken, 23 Mart 1921'de Yunan taarruru baghyor. Geçen iki bu-çuk aya yakm zaman zarfmda Yunan kuvvetleri takviye edilmigtir.Lloyd George Atma'ya cesaret vermigtir:

"Ahnan tedbirler uygundur, hiçbir gey talihe, tesadüfe bankilmama-hdir. Yap11acak taarruz baçansizhga ugrarsa artik Türklerle uzlagmasaglanamaz!"

Yunan Genelkurmay1 ÎngilizBagbakam'na "alti günde hallederiz" di-ye teniinat vermigtir! -

Ve 27 Mart'ta inegöl'den Yunan saldms1 baghyor. Kanh çarplyma-lar... Durum iyi degil! Cephe Kumandam Albay Ìsmet Bey, Înönü mev-kiindeki karargâhmi Eskigehir'e dogru geri çekiyor! Ankara'ya telgrafyazlyor:

Dügman Kandilli istikametinde ilerliyor. Karargâhuum Çukurhisar'anaklediyorum!

Ankara'da büyük endige!Îsmet Papa anlatlyor·

25. Londra Konferansi hakkinda bkr. Nutuk, sf. 379·-385; Òmer Kurkçüoglu, Türk-in-gi[iz iligkileri,sf. 163-178; Sabahatdn Selek, MiHi Mücadele, I, sf. 203-213,

310

Muharebe gece gündüz durmadan devam ediyor. Cepheler girintili ç1-kmtih bir hal aldi. Dügmanla burun burunayiz. Kargihkh cepheler, yakmcepheler, tipkl Çanakkalegibi. Bir tepeyi, bir yeri kaybedince, hemenmukabil taarruzla geri almaya çahylyoruz. Süngü muharebesi yap1yoruz.Süngüsü olmayan askerler tüfeklerin dipçikleriyle dövügüyor...

11erleyendügman Dumlupinar'a geliyor, oradan Afyon'a giriyor!Mustafa Kemal, stratejik önemi daha büyük Eskigehir'i kaptirmamayaçahg1yor.

Canlar diglere takilmigtir! Bütün yedekler, ardmdan Meclis'in 900mevcutlu muhafiz taburu bile savaga sürülmiistür. Tümen kumandan-lari Albay Halit Bey (Deli Halit Paga), Albay Kemalettin Sami Bey (Pa-ga) ve Yusuf ÏzzetPapa, erlerle birlikte savagiyorlar. Stratejik ve mane-vi degeri büyük olan ÜçSehitlerTepesi dügüyor, sonra tekrar kurtanh-yor. Kanh Sirt ve Metris Tepe'de kan gövdeyi gätürüyor!

Ankara'da Hâkimiyet-i Milliye gazetesi, Mehmed Âkif'inpiirini ya-ymhyor:

Cehennem olsa gelen gögsümüzle söndürürüzBu yol ki Hak yoludur, dönme bilmez yürürüz!

Düger mi tek tagi sandm harim-i namusun,Megerkiharbe giden son nefer gehid olsun.

Sukargumzdaki mahger kudursa, çadirsa,Denizler ordu, bulutlar donanma yagdirsa,Bu altmuzdaki yerden bütün yanardaglarTagip da kaplasa âfakt bir lozd sarsar,Degil mi cephemizin sinesinde iman bir;Sevinme bir, act bir, gaye aym, vicdan birDegil mi ortada bir sine çarp1yor, y11maz,Cihan yllelsa emin ol bu cephe sarsilmaz!

Âkifbu giin 1915 yllmda yazmigtt. Înönü mevkiinde Garp Cephesi as-kerleri ölüm kahm savagi verirken Hâkimiyet-i Milliye'nin bu giiri yay1n-lamasi, Milli Mücadele'nin ruhunu göstermek balammdan önemlidir.

Dügmamn genel taarruza kalktig1, ordumuzun çok zor anlar ya.gadigi31 Mart günü...

Cephe'den Mustafa Kemal'e gelen telgraflar maglup oldugumuzu,harbi kaybettigimizi söylüyor! Mustafa Kemal'in yanmdaki HamdullahSuphi, tuhaf bir seziële, "Hay1r,yeni gelecek telgraf kazandigimizi gäs-terecektir" diyor! Karabekir'in Dogu Cephesi'nden sevk edilen bir piya-de ve bir süvari alay1ögle saatlerinde yetigiyor, dinlenmeden savaga gi-riyor. Çatpigmayavag yavag lehimize dönmeye ba.plamigtir...

Mehmetçik, gögsünde cehennemi söndürüyor!

3 I 1

1 Nisan; Cephe Kumandam Albay Îsmet Bey, Metris Tepe'deki karar-

gâhmdan Ankara'daki Genelkurmay'a, Fevzi Paga'ya telgraf çekiyor:

Dügman müfrezesi.sag cenah grubunun taarruzuyla düzensiz bir.yekilde

geri çekiliyor. Kitalarmuz yalandan takip ediyor. Hamidiye istikametinde

temas ve faaliyet yok. Bozüyükyamyor. Dügman binlerce ölüleriyle doldur-

dugu muharebe meydamm, muzaffer silahlarmuza terk etmigttr

Mustafa Kemal Paga, Hamdullah Suphi Bey'e "Geliniz, buraya oturu-

nuz ve tebrik telgrafru siz yazimz" diyor.26 Hamdullah Suphi'nin kale-

minden çikan Mustafa Kemal Paga'mn Ismet Bey'e telgrafi, Milli Müca-

dele tarihimizinen duygulu, en anlamh belgelerinden biridir"milletin

makûs talihinin", ters bahtmm yenildigini söyledigi ünlü telgraftir:

Bütün tarih-i âlemde, sîzin Inönü meydan muharebelerinde deruhte

ettiginiz kadar agir bir vazife deruhte etmig kumandanlar enderdir. Mil-

letimizin istildâl ve hayati dâhiyane idareniz altmda gerefle vazifelerini

gören kumanda ve silah arkadaglaruuzm kalp ve hamiyetine büyük em-niyetle istinat ediyordu.

Siz orada yalmz dügmam degil, milletin makûs talihini de yendiniz. Is-

tila altmdaki bedbaht topraldarmuzla beraber bütün vatan, bugün en

uzak noktalanna kadar zaferinizi kutluyor. Dügmanm istila hirsi azim ve

hamiyetinizin kayalarma bagun çarparak hurdahag olmugtur...27

Savagta Türk tarahnda 30 bin, Yunan tarafmda 41 bin tüfek vardi.

Makineli tüfekte Yunan üstünlügü daha fazlaydL

Türk taran gehit ve yarah.olarak 3 119 kaylp vermigti. Yunan kayb13

93Tdir. Yunanhlarda subay zayiati daha fazladir. Askerî tarihçiler, Bi-

rinci Cihan Harbi'nden ç1kmig Türk subay kadrosunun daha ehliyetli

oldugunu belirtir.28IL Inönü zaferi üzerine, Tuggeneral Fevzi Papa orgeneral (birincife-

rik) rütbesine yükseltiliyor.

Ismet, daha üç ay önce I. Inönü Savagi sonunda tuggenerallige yük-

seltilmigti.IL Înönü, tartigmasiz bir asker'i zaferdir ve gerçekten

"makûs talih"indegigmesinin baglangicidu Zaferin ardmdan 28 Nisan'da IngilizlerMal-

ta'daki Türk esirlerinden 40 kipiyi biraktilar.'l Haziran 1921'de Italyanlar,

26. Fethi Tevetoglu, Hamdullah Suphi Tannäver, Kultür ve Turizm Bakanlig!Yayinla-

n, Ankara, 1986, sf. 150-155.

27. Mustafa Kemal imzali bu telgrafi Hamdullah Suphinin yazdígim YakupKadri Karaos-

manoglu da dagruluyor: Politikada 45 Yli, sf. 32, dn. 2.

28. II. inänü zaferi ve telgraflann tam metni için bkz. Sabahattin Selek, Milli Mücadele, If,

sf. 2 \4-236; Nutuk, sf. 386-389, Inänu,Hatiralar, sf. 236-244.

312

kendiliklerinden Anadolu'dan çekilmeye bagladilar. Yunanistan'a karylolan Îtalya ile Ankara arasmdaki iligkiler daba erken baglarmqti zaten.

9 Haziran 1921'de çok önemli bir diplomatik geligme daha oluyor;Fransiz Meclisi Digigleri Komisyono Bagkam ve Bagbakan Briand'myakm arkadagi Ankara'ya geliyor bu Fransiz temsilcisi Franklin-Bo-uillon'dur Ziyareti gayri resmidir, 13 Haziran'da Ankara'da görügme-ler yap1yor. Mustafa Kemal, sezdigi Fransiz-Ingiliz ayngmasmi bu ge-kilde net olarak görüyor 13 Haziran'da Fransizlar Zonguldak'tan çeki-liyor. Ankara'daki bu görügmeden gimdilik bir gey ç1kmayacak, Frank-lin-Bouillon ülkesine dönecektir, ama Sakarya zaferinden sonra tekrarAnkara'ya gelerek antlagma imzalayacakt1r.

Îngiliz tarafmdan da mesajlar geÏmeyebagÏamigtir.13 Haziran'daInebolu'ya gelen iki Îngiliz subay1, Ïstanbul'daki ingiliz IggalKuvvetleriKomutam General Harrington'un Mustafa Rengi Papa ile görügmek is-tedigini bildiren mesaji iletlyorlar! Îngilizlerartik Yunan ordusumm birgey yapamayacag1m anhyordu.

Zaferden sonra felaket

Ama Yunan111ar "bir geyler yapabileceklerini" göstermek istiyor.IL Înönü'den sonra Afyon'dan çekilip gimdi Dumlupmar cephesindemevzilenen Yunan ordusu Eskigehir-Afyon hattuu ele geçirmek içintaarruza hazirlamyor! Îzmir'den sevkiyatla takviye ediliyor. YunanOrdusu Bagkumandam Papulas, 50 bin kipilik bir orduyla yap11acaktaarruzun baçanya ulaçacagm1 söylüyor. Bunu daha önce de söyle-mig, fakat asker mevendunu 41 binin iistüne ç1karamamigt1. Yenilgi,onun 50 000 rakammdakiisrarm1hakh çikarmigtl.

O s1rada Amadolu'daki Yunan iggal kuvvetterinin toplam mevcudu 103545'tir; Îzmir'denManisa'ya kadar genig bir araziye mevzilenmiglerdir.

Yunanistan'daki siyasi durum kansiktir. Köylü kökenli Yunan erleriKralci, egitimli subaylar ise Venizelosçul

Yunan taarruz haz2rhš1üç ay sürüyor.Yunanhlar artik son kozIanm oynadiklarmm farlanda olduklan için

bu taarruza olaganüstü bir önem veriyorlar. Bagta Kral olmak üzereBa.pbakan ve Harbiye Nazin, Genelkurnay temsilcileri Anadolu'ya geçi-yor. Ÿunan hükümeti adeta Anadolu'ya tagmmigttr.Kral, beraberindeki-lerle birlikte, 13 Haziran 1921 günü bir Ehlisalip (Haçh) Bagkumandamgibi karp11amyor.Kral "Yüzyillardan beri Yunanhhäin mücadele etmekteoldugu topraklar"1 alacaklanm, "atalanum yüksek hüriyet ve adalet ide-allerini gerçekleptireceklerini" belirten bir nutuk da veriyor.29

Ankara da biliyor ki Yunan yeniden saldiracaktir; Ankara da haz1rla-myor. Refet Bey'in kumandasmdaki Güney Cephesi, 1smet Bey'in ku-

29. Sabahattin Selek, Milli Mücadele, ll, sf. 239-248.

l313

mandasma verilerek Garp Cephesi'ne baglamyor. "Tekâlif-i milliye"(milliyükümlülükler) yasasi ile yeni vergiler ç1kar1hyor; halk takatininson noktasmda... Besim Atalay, Meclis kürsüsünde "köyIü ot yiyor ot!"diye feryat ediyor, Ankara'ya "Îstanbul'dan gelenler"in Iüks israfuunönlenmesmi istiyor.

Meclis gergin...Mustafa Kemal, Rusya'dan silah ve cephane sevkiyatim hizlandir-

, mk için ç1rpuuyor. Dogu Cephesi'nden asker sevkiyatt yapihyor. Amabu'kup uçusu 1 200 km yol demek ve sevkiyat kup uçuquyla degil kagm

. ile yapihyor!Ankara'dan cepheye sevkiyat ayn bir sorun.Tecil olunmuy bütün erat geri çagnhyor. Egitim silalagtirihyor.Hastahklarlabogugmak ayn bir dert. Hastanelerde yatan veya hasta-

hk sebebiyle bagvuranlarm sayis1150 bini geçiyor!Yunan taarruzuna kargi, 600 km genigliginde bir cepheyi savunacag1z!Zamamn Türkler lehine ipledigini dügünen General Papulas, Garp Cep-

hesi Kumandam Ismet Paga'nm mzuladigi egitim için fusat vermek iste-miyor; Yunan ordusu 10Temmuz'da Ugak bölgesinden taarruza geçiyor...

Milli Mücadele tarihinin en kanh muharebeleri yayamyor! Eskige-hir'i biralop çektlmek zorunda kahyoruz!

ÏsmetBey, çikardigi emirlerde "mevzilerin terk edilmemesim", dire-nilmesini istiyor. Ama direnemiyoruz! Garp Cephesi Kumandanhgi or-duya, sivil idarecilere ve halka genelge yaymhyor:

En büyük dini farz ve vatanseverlik, ordumuza yardim etmek, askerkaçaklarm11anetlemektir!

Ama dügman durdurulam1yor. Tarihe "Eskigehir Kütahya Muharebe-I leri" olarak geçen bu savagi kaybediyoruz!

Yakup Kadri'nin Refet Paga'ya ve Garp Cephesi Harekât Dairesi Bay-kam Kurmay Albay Tevfik Bryikhoglu'na dayanarak yazdigma göre, buyenilgide Cephe Kumandam Ismet Bey'in "idaresizlikleri" rol oynam14,ordumuz bu yüzden ugradig1 bozgunda, Atatürk'ün Sakarya dogusunaçekilme direktifi sayesinde büsbütün dagilmaktan kurtulmugtur. Belkide Ali Fuat Cebesoy cephe kumandanhšmdan ahnmasaydi "bu igler bukadar sürüncemede kalmayacakt1 "30

Bu tür iddialar olmakla ve Meclis'te IsmetBey aleyhine egilimlereyol açmakla beraber, Mustafa Kemal Paga hiçbir zaman Ismet Paga'ylcephe kumandanhšmdan almayi dügünmemig, aksine daima destek ol-mug, Nutuk'ta da ondan övgüyle bahsetmigtir.

Her neyse, Sakarya'nm dogusuna dogru çekiliyoruz.Kral Konstantinos, yanmda Prens Nikola, Bagbakan Gunaris, Harbi-

30. Yakup Kadri Karaosmanoglu, Politikada 45 Yil, sf. 33-36.

314

ye Nazin Teodakis, Kurmay Bagkam Dusmanis oldugu halde, muzafferbir eda ile Eskigehir'e giriyor!

Mustafa Kemal, gizlemiyor, ordunun Eskigehir'in dogusuna çekildi-ginibir bildiri ile açikhyor! Yunan ordusunu imha etmenin garantisiolarak, Anadolu'nun genigligini ve milletin fedakârhšnu gösteriyor!

Ne demek bu? Daha faz1a geriye gekilmek demek!Îsmet Papa da üstün Yunan Kuvvetleri kargisinda çarp1pa çarpiga eri-

mektense, Sakarya'mn dogusuna kadar çekilip orada mevzi tutmay1dügünüyor. Mustafa Kemal Pa.ya'ya yaz1yor bunu.

Askerlik bilimi bunu gerektiriyor, ama bu karan vermek çok zor!

"Ordu mailup oldu, Yunan geliyor" diye panik baglanugtir bile! Hükü-met Meclis'in Kayseri'ye tagmmasi için hazirlik yap1yor; günkü Yunandurdurulamazsa Ankara'ya girebilir!

Her i¿eybitebilir!Ankara'daki Mustafa Kemal'e saat bagi cepheden "kötü haber" geliyor.Bu Itoktada Mustafa Kemal'in sadece askerî dehasi degil, siyasi deha-

si da devreye giriyor! Komutan olarak askerlik ilim ve sanatmm geregineyse ona, yani Sakarya'nm dogusuna kadar çekilmeye karar veriyor,

bunun korkunç siyasi sorumlulugunu da üstleniyor! SevketSüreyya'nmdedigi gibi "bu

uzun vadeli ve genig ufuklu karari ancak o verebilirdi."Sakarya Nehri'ne kadar topraklar1, bu arada, zaten dügman elinde

bulunan Kütahya ve Afyon'dan sonra Eskigehir'i de birakarak orduyuSakarya'nm dogusuna çekmek!

Mustafa Kemal, Garp Cephesi Komutam Ismet Bey'e bu emri veri-

yor ve planm1göyle anlatlyor:

Buna kargihk bizim ordumuz toplu bulunacak, daha elverigli gartlaramalik olacakte. Bu tarzda hareket edigimizin en büyük mahzuru, Esl<igehirgibi mühim mevkilerimizive çok araziyi dügmana terk etmekten hâsil ola-bilecek manevi sarsmtidir. Fakat az zamanda elde edebilecegimiz muvaffa-kiyetli neticelerle bu mahzurlar kendiliginden ortadan kalkacaktir...31

Mustafa Kemal'in planladigi "mahzurlan ortadan kaldiracak muvaffa-kiyet", iki ay sonra kazamlacak olan Sakarya Savay1'dir!Ama onun da g-rantisi yok. Müthig bir risk almigtir. Çünküdügman orada da durdurula-mayabilir! Nitekim Mustafa Kemal, Ankara'nm da dügmesi ihtimalini dik-kate alarak, Meclis'in Kayseri'ye tagmmasiiçin tedbir almmasun istiyor!

Çözülenordudan "geriye dogru akan o periyan insan seli" ortasmdaGarp Cephesi Kumandam Îsmet Bey, yanmdaki gazeteci Yakup Kad-ri'ye gunlan söylüyor:

Her gey bitti Yakup Kadri! Hayale yer yok! Hakikat bu!

3 I. Nutuk, sf. 405-406.

315

Cepheden dönen milletvekilleri Meclis'e durumun vahametini anla-

tiyor. Riza Nur, "Askerin çarigi, kaputu, matarasi ve yüzde 20'sinin sün-

güsü yok" diyor; ordunun çekilme sirasmda zayiat verdigini, ama çe-kirdek subay kadrosunun moralinin yüksek oldugunu anlatlyor. Mec-lis'te Mustafa Kemal ve hükümet elegtiriliyor: Asker tütün yerine ot içi-

yor, elbisesi yok, 4 aydir maag verilmemig; "Bizler peynir ekmek yiye-rk askerin sikmtisim paylagahm..."

' Böyle kapkara bir maglubiyet ve çöküntü döneminde umudunu kay-

betmeyen Mustafa Kemal Paga ige, Îsmet Paga'yi kutlamakla baghyor!Moral vermek íçin tabii... Geri çekilmekle dogru yaptig1m söylüyor.

SevketSüreyya'nm vurguladigi gibi, o bir hesap adamidir. Bozgunlar,

belirsizlikler onun bagim döndürmez. Mademki ortada böyle bir vazi-

yet vardir, o halde bu vaziyetin bir çözüm yolu da olacaktir!*

Mustafa Kemal Baykumandan

Evet, yenilgiyle geriye, Saliarya Nehri'nin dogusuna çekilmigtik.

Yunan iggali altmda kalan Bursa, Ugak, Afyon, Eskigehir'de Yunanh-lar çok gaddar davramyor. Karargâhmi Ugak'a ta imig olan KralKonstantinos zafer kutlamalanm yaplyor. General Stategos basmaaç1klama yapiyor:

Kemalist ordunun alabeti böyle oldu. Geriye kalan enkazm tamamendag1hnas1 çok sürmeyecek...

Evet, milli ordunun "tamamert dagilmasi" endigesi Ankara'da da var.

ÜstelikSakarya'nm dogusuna kadar çekilme emrini veren MustafaKemal Papa ve Fevzi P a'dir!

Dahast, Meclis'in Kayserfye tagmmasi konugulmaktadir. Kükreyen,öfkelenen Meclis'i Mustafa Kemal ve Fevzi papalarm konugmalan ya-

t19tirmlyor, Onlar da hek askerî s1rn açiklayanuyorlar tabü...Îçte 25 Temmuz 1921 günü Meclis'ten bir an:

Kürsüye çikan Fevzi Paga'nm rengi uçmuy tirag olmamig, kim bilir

kaç gündür uykusuzluktan gözlerinin etraf1halka halka, elbisesi toz top-rak, periyan loyafetle söze ba.ÿliyor...33

Fevzi Papa, "Genelkurmay baykam olarak bütün sorumluluk benim,

hiçbir kumandan bundan mesul tutulamaz" diyor; ordumuzun geri çe-

32. Kutahya-Eskigehir muharebelerindeki maglublyet, ismet, Fevri ve MustafaKemal paga-larin davraniglari, çarpigmalar ve kuvvet mukayeseleri için bkr SabahattinSelek, Milli Mü-cadele, II, sf. 24l-264, $evketSüreyya Aydemir, Tek Adam, II,sf. 490-495.

33. BirinciMeclis'ce MllletvekillDamar Arikoglu'dan aktaran Sabaha¢in Selek, a.g.e., sf. 269.

I

316

kildigini çünkü "stratejik balamdan en müsait yerde harbe devam ede-cegini" anlatiyor; o yer Sakarya'nm dogusudur. Fevzi Papa Mustafa Ke-mal Paga'yla aldiklan karan da aç1khyor:

Hükümet merkezini Kayseri'ye nakletmeye karar verdik!

Herkes biliyor ki, dügman Sakarya'nm dogusunda da püskürtüle-mezse Ankara da dügecektir! Sonrasi? Korkunç...

Cepheler çökerken bir de Meclis'te siyasi kriz patlak vermigtir. Sag-duyu hâkim olmadigi takdirde bu kriz iki gekilde sonuçlanabilir. YaMeclis Mustafa Kemal'i harcayabilir veya Mustafa zor kullanarak Mec-lis'i dagitmak mecburiyetinde kalabilir!34

Morallerin çöktügü böyle bir sirada Dersim mebusu Kürt Diyap Agakürsüye geliyor. Bu onun ikinci ve son kürsüye geligidir; ilki mebusolarak yemin etmek içindi... Diyap Aga konuquyor:

Efendiler biz buraya kaçmaya ru geldik, yoksa kavga ederek ölme-ye mi?

Cepheyi teftig için gönderilmig mebuslar cephede gördüklerini Mec-lis'in 2 Agustos tarihli toplantismda anlatlyor. Konya Mebusu sarikhdin adami ÖmerVehbi Efendi, Karesi (Bahkesir) Mebusu mülkiyeliVehbi (Bolak) Bey, Sinop Mebusu Dr. Riza Nur, Izmir Mebusu MahmutEsat (Bozkurt) durumu anlattyorlar ve bir änerge veriyorlar, "fevkala-

de tedbirlere", olaganüstü önlemlere ihtiyaç var; bunlan uygulamaküzere Mustafa Kemal Papa bagkumandan olsun!

"Fevkalade salahiyet" sözü, lttihat ve Terakki diktatörlügü yüzündengüpheyle kargilanan bir kavramd2r. Lord Kmross'a göre, Meclis üyelerininbirçogu Mustafa Kemal'in diktatörce heveslerinden kugkulamyor.35

Enver Paga'nm askerî diktatörlügü hafizalarda hâlâ çok canhdir.Bu kugkular gittikçe artacak ve Meclis'te Mustafa Kemal'e kargi

"lkinci

Grup" ad1yla bir muhalefet olugacaktar.Falih R1fla'nm anlattig1 gibi, Mustafa Xemal Paga'nm nüfuzu hayli

agmmigtir. O içeri girdigi vakit, eskisi gibi, herkesin gözü onun ütünde degildir artik. Homurtu ile kargilandig1 bile oluyor. Birçok me-busa göre ugramlan bozgunun gerçek sorumlulugu onun omuzlann-dadir. Odasma gelenlere "ordu

manevra yap1yor" diye cevap veriyor."Bapkumandan ol" diye yapilan öneridert de kugkulamyor. Vatanmson tepesine kadar savag karannda olan Mustafa Kemal, herhangibir çarpigmanm dogrudan dogruya sorumlulugunu üzerine almak is-temiyor. "Bu öneriden maksat nedir?" diyor; "Lazun gelen tedbirleri

34. Sabahattin Selek,Milli Mucadele, sf. 260-26L

35. Lord Kinross, Bir Milletin Yeniden Dogugu, Atatürk, sf. 342.

buradan ahyoruz, bu öneri beni Ankara'dan usaklagtirmaktan bagkamana taq1mazl=36

Bagkumandanhk Kanunu'nun görügülmesinde, lehinde, aleyhindeçok sert tartigmalar oluyor.37 "Bir kisim zevat" ordunun çöktügünü,Milli Mücadele'nin kaybedildigini dügünüyor; Atatürk, isim vermeden

bunlarm görügünü ve kendisinin kugkusunu sonradan Natuk'ta yöyleanlatacaktir:

Istiyorlard1 ki, kendi tasavvurlarma göre hezimete ugramig ve çökme-ye devam edecek olan ordunun bagmda benim de pahsiyetim hezimeteugrasm... Diger bir kisun zevat, diyebilirim ki ekseriyet, bana olan emni-yet ve itimatlarmdan dolay1, samimi olarak ordunun fiilen bagma geçme-mi arzu ediyorlar...

Mustafa Kemal'in hesabi

Meclis "ordunun bagma geç" diye 1srar ederken, onun sürekli kaçm-masi mümkün mü?! Öyleysehesabru iyi yapmasi, bu büyük sorumlulu-

guüstlenecekse eline büyük yetkiler almas11az1m! SevketSüreyya göy-le anlatlyor:

Mustafa Kemal gene her zamanki zirhma büründü. Yani herkesin ko-nugmasim bekledi. Her geyin konuqulmasuu bekledi. Herkesi, her söyle-neni dinledi. Herkes dügündügü, söyleyebilecegi her geyi ortaya döktü.Hatta konugmalarm sonuna varildigi halde onun hâlâ ortaya atilmamasi,kumandanhgi kabul için konugmamasi, Meclis'te felaketin yalon ve kaçi-mlmaz oldugu fikir ve havasim nyandirdLE

17bu rtoktaya gelince artik "fevkalade salahiyet" kavrammdan tedir-gin olanlar da ikna oluyor, "ba.yka

çare yok" diye dügünüyor. MustafaKemal'in siyaset yaptigiin, "parlamento taktigi" uyguladigim gärüyo-ruz: Igi bu mutlak umutsuzluk ve mutlak kabul noktasma getirinceyekadar susuyor, isteksiz gözüküyor. Ne zaman ki, Meclis içinde ve digm-da herkes kabul edecek hale geliyor, Mustafa Kemal tam o sirada "fev-

kalade salahiyetler" istiyorum diyerek "ortaya althyor."Mustafa Kemal'in ömrünün her a.gamasmda gördügümüz siyasi de-

hasi...Sabahattin Selek, Bagkumandanhgi almada Mustafa Kemal Pa.ga'nin

isteksiz gärünmesini, "onun da bu riski o sirada göze almaya pek niyet-

36. Fallh Mkt, Çankaya,s£ 297- 298.

37. Bu taragmalar için bkz. Ahmet Demirel, Birinci Meclis'te Muhalefet, sf. 160 vd; iFabri Çoker,Türk Parlamento TariM, L cllt, sE 202 vd.

18. SevketSüreyya Aydemir, Tek Adam, II, sf. 496.

318

li olmadagi anlagilmaktadir" diye yorumluyor.39 Aym zamanda, bütünyetkileri alabilecegi anm gelmesini,

"kivam"m olugmasim bekledigi debir gerçektir. Olaganüstü yetkiler verilecekse o da bu riski göze alacak-

tir, igin bu noktaya gelmesi için biraz da taktisyen olarak dügünüyor...Uyguladigi taktigiNutuk'ta çok güzel anlatir:

Benim fiilen kumanday1 üstüme almam, bütün Meclis'te son çare ve

son tedbir olarak görüldü. Meclis'in bu görügü, süratle, Meclis digmda dayay11di. Benim ses ç1karmay1gun ve kumanday1fiilen üzerime almaya ya-

nagmay141m, adeta felaketin kesin ve yakm oldugu dügünce ve inancruyaygm bir duruma getirdi. Bunu anlar anlamaz kürsüye ç1ktim...40

4 Agustos'taki gizli toplantida kürsüye ç1kan Mustafa Kemal, kendi-sine gösterilen güvene tegekkür ettikten sonya, kendi imzasiyla birönerge veriyor. Önerge'de"Bagkumandanhgim kabul ediyorum" diyor,ama bundan ülke için beklenen yarar1 sašlayabilmesi için TBMM'ninyetkilerini kendisine devretmesinin gart oldugunu belirtiyor:

... Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin haíz oldugu salahiyeti, fiilen kul-lanmak gartiyla üzerime abyorum...

Diktatörlük endigelerini gidermek için olsa gerek, önergede milli hâ-

kimiyete bagh kalacagi konusunda garanti veriyor, yetkinin üç ayla si-mrlanmasuu istiyor:

Ömrümboyunca, milliItâkimiyetin en sadik bir kulu oldugumu mille-

te bir defa daha gösterebilmek için, bu yetkinin üç ay gibi lasa bir sürey-le suurlandinlmasim aynca rica ederim.

Mustafa Kemal, bagkumandanhk ve fevkalade yetkiler için partlarmtam olgunla.ptigi bir siraya denk getirdigi ve bu garantiyi verdigi halde,Meclis'te itirazlar baghyor: Meclis'in haiz oldugu yasama ve yarütmeyetkisi, hatta Îstiklâl Mahkemeleri örneginde gördügümüz yarg1 yetkisi"tek adam"a devredilemez! Hatta Bagkumandanhšm Meclis'in maneçahsiyetine ait oldugunu belirterek, verilecek unvamn "BagkumandaltVekili" olmasmi isteyen mebuslar da var...

Itiraz edenlerin bagmda muhaliflerden Erzurum Mebusu HüseyinAvni (Ulag), Mersin Mebusu Salahattin (Käseoglu), Trabzon MebusuAli SükrüBey geliyor.

Mustafa Kemal uzun cevabi konugmasmda, "Meclis'in genel yetkileri-ni" uzerinealmayi ve "Meclis'in varhšma son vermeyi" asIa dügünmedi-

39. Sabahattin Selek,Milli Mücadele, II, sf. 273.

40. Nutuk, sf. 406-407. (Sadelestirme: Prof. Zeynep Korkmaz, Nutuk, 1991, sf. 414.)

319

gini,"hayalinden bile geçirmedigmi" anlatiyor. Savag vaziyetmin gerek-tirdigi uygulamalan luzla yapmak için ve aym zamanda içeriye ve diga-nya kargi sašlam bir irade birligi göstermek için bu yetkilerle birlikteBagkumandanhšm kendisine verilmesinin bir zorunluluk oldugunu be-lirtiyor. Yetkilerin "harp mmt1kasiyla" smirlanmasma da kargi çikiyor.

Çünküsimrh bir harp mmt1kasi yoktur, bütün ülke söz konusudur.Mustafa Kemal bu uzun konugmas1yla Meclis'i ikna etmigtir. Riza

, N ve arkadaylanmn verdini ve Mustafa Kemal'in istedigi bütün yetki-lerf içeren "Bagkumandanhk Kanunu" önergesi 5 Agustos 1921 cumagünü Meclis'te ele alm1yor. Mustafa Kemal Paga'ya üç ayla s1mrh ol-mak kaydiyla Meclis'in yetkilerinin ve Bagkumandanhk yetkisinin ve-rilmesi, gizli oturumda 13 ret oyuna karg1hk 169 oyla kabul ediliyor.Hemen açik oturuma geçiliyor ve aç1k oturumda, el âlem kargismda,hiçbir tartigma yap11madan 184 üyenin oybirligiyle Meclis, Mustafa Ke-mal Paga'yi "Bagkumandan" yapiyor, Meclis'in yetkilerini kullanmasmionayhyor.

Olaganüstü yetkilerle Bagkumandan

Evet, 5 Agustos 1921, TBMM Reisi Mustafa Kemal Paga, olaganüstüyetkilere sahip Bagkumandan'dir.

Eylül'de Sakarya zaferi kazamlacak, Mustafa Kemal'in Bapkuman-danhk yetkisi dört defa uzatilacak, 29 Ekim 1923'te Cumhurbagkam se-çilinceye kadar TBMM Reisi ve Bagkumandan olarak hem askerî, hemsiyasi alanda olaganüstü yetkileri elinde bulunduracam.41

"Tek Adam"m büyük tarihî yolculugundaki en önemli kilometre tag-larmdan biri bu Bagkumandanhk Kanunu'dur.

Bu muazzam yetkileri ve muazzam sorumlulugu üstlendiginde, 40yagmdadir!

Bagkumandan oldugu ve olaganüstü yetkileri üstlendigi gün "Ordu-ya ve Millete Beyanname? yaym11yor; geri çekilmemizin bir yenilgi de-

il, bagarih bir strateji oldugunu söylüyor

Dügman ordusunu pek korkunç zayiataugrattiktan sonra, ordumuzunasli cevherinden hiçbir gey kaybetmeksizin bugünkü vaziyeti aldik. Bü-

tün dügman ordusu asli kaynaklarmdan ve hareket üssünden uzaklagmigbir vaziyettedir...

- Kendisinin TBMM tarafmdan Bagkumandanhia "memur edildigini"anlatiyor, Allah'm inayetiyle zaferm kazamlacagim belirtiyor:

41. Tanigmalar ve oylama için bkz. Ahmet Demirel, Birinci Meclis'te Muhalefet, sf. 256-265; Mustafa Kemal'in tarihî äneme sahip ayrintili konugmalan ve muhalefetin konugmalaniçln bkz. Fahri Çoker,Türk Parlamento Tarihi, I, sf. 202-242.

320

Milli mukadderata el koymuy bulunan Büyük Millet Meclisi bugün be-ni ordunun muvaffakiyetini saglayacak olan bütün tedbirlerde tam yetkiile donatarak Meclis reisliginden bagka bütün ordularm bagkumandanh-

ma memur eyledi. Sialere bu beyannamemi yazdigun dakikadan itiba-ren Înayet-iSübhaniye'ye dayanarak ve iftihar ederek büyük ve gereflivazifeyi yapmaya baglamig balunuyorum...

Beyannamesinin devammda "vatan" -kavrammm

gerektirdigi hertedbirin uygulanacagnu, "gereken her geyin yap11acagim" belirtlyor, be-yannamenin erlere, bütün ahaliye, askerî ve idari birimlere ulagtinlma-

si istiyor. Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleriyle belediyelere"teblig" ediyor,

"tevfik Allah'tandir"* diyor.42Mustafa Kemal ve Fevzi pagalar, 6 Agustos'ta Karabekir'e gönder-

dikleri "makine bagmda, pek acele, zâta mahsus" telgrafta, bagkuman-danhga "memur" edildigini, olaganüstü yetkileri üstlendigini, Ismet Pa-ga'nm dogrudan orduyla ilgilenmek için Genelkurmay Bagkanhgl'ndanistifa ettigini, Milli Savunma Bakam Fevzi Paga'nm bu göreve vekâle-

ten bakacag1m bildiriyorlar.45Bagka kumandanlara genel "beyanname" gönderilirken Dogu Cep-

hesi Kumandam Karabekir'e özel olarak bilgi verilmesi, Karabekir'inve Dogu Cephesi'nin önemini gösteriyor. Sakarya Savagi boyunca Bag-kumandan Mustafa Kemal Papa ile Dogu Cephesi Kumandam KâzimKarabekir Papa arasmda savagm taktik ve stratejisi üzerine makine ba-gmda telgraf yaz1pmalan olacaktir. Eskigehir savagmm kaybedilmesi veordunun Sakarya'nm dogusuna çekilmesi ile savaym sevk ve idaresikonusunda Karabekir'in bazi elegtirileri.vardir, ama

"hatti müdafaayoktur..." stratejisini Karabekir de "qu

veya bu hattm veya mevkiin mü-dafaasi dügünülmeyerek dügmam ylpratarak güçsüz dügürmek ve son-ra da zamanmda darbe vurmak" biçiminde ifade ediyor.44

Sakarya zaferi

Elde avuçta para yok, fakat ordunun ihtlyaci çok büyük; askerin gi-yim ihtiyac1 bile kargilanamarug durumda. Mustafa Kemal, sivil hiçinden gelen Mahmut Celal Bayar'1 çagirlyor, "Celal Bey... siz bilirsher ev bir çift yün çorapla bir don verebilir mi?" diye soruyor!45 Bu so-ru halkm da ne kadar yoksul oldugunun bir göstergesidir. Bayar yine

* YardLm Allah'tand ir.

42. Atatürk'ün Bütün Eserleri, ci1t I 1, sf. 286-287.

43. a.g.e., sf. 288.

44. Ble Kâzim Karabekir, Nutukve Karabekir'den Cevaptar, cilt 5, sf. 367-387.

45. Camal Kutay, Üç Devirden Hakikatter. [sanbul, 1982, sf. 92.

321

de nispeten geligmig olan Ege Bölgesi'ndendir... Halka böyle bir yü-kümlülük yüklenebilir, bunu bile yapamayacak kadar fakir olanlar is-tisna edilebilir veya zenginlerin iki kat çamaç1r vermesi istenebilir...

TBMMReisi ve Bagkumandan Mustafa Kemal Papa, yasama, yürütmeve bagkumandanhk yetkilerini aldiktan iki gün sonra, 7 Agustos 1921'de"Tekâhf-i Milliye" yani "milli yükümlülükler" adlyla bilinen bir dizi emir-leri yaymlamaya ba.phyor: Îlk 6 emirde, ordunun ihtiyaç1an için yap11a-ca zorunlu satm almalar için her ilde valiler bagkanhimda ücretsiz ko-misyonlar kuruluyor, asker için her evin birer talam çamagir, bir çift ça-nk ve çorap vermesi hükmü getirillyor, fakirlerin bu yükümlülügünüzenginlerin kargilamasi emrediliyor, ordunun ihtiyaçlanm karg11ayacakbez, kumag ve gida gibi maddelerin yüzde 40'ma el konuluyor. At arabasive kagm gibi ulagtirma araçlan olanlarm, ordu ihtiyaçlan için 100 kmmesafeye kadar taguna yapmalan mecburiyeti getiriliyor

Ertesi gün 7-10 numarah Tekâlif-i Milliye emirleri çikanhyor: Herkeselinde bulunan silah ve cephaneyi, sonradan geri almak üzere orduyateslim edecek, herkes elinde bultman benzin, tutkal, kablo, lastik, tele-fon gibi araçlarm yüzde 40'im orduya verecek, lahç ve silah yapabilecekdemirci, dökümcü, marangoz gibi ustalar ismen tespit edilecek, at, egekgibi hayvanlarla, araba ve kagmlarm yüzde 20'si orduya verilecek...46

Bu tedbirler Meclis'te tartigihyor. Meclis kürsüsüne çikan MustafaKemal Paya 8 Agustos günü yaptigi uzun konugmada, harp meydanm-da savagmak kadar zorlu bir siyasi cesaretle diyor ki:

Biz bütün maddi ve manevi kuvvetlerimizle dügmanlarimizi durdur-maya ça11pacag1zve bunda muvaffak olacagimiza her zaman emniyet veitimadmuz vardir... Fakat memleketin tamamuu müdafaa ve muhafazaetmek istiyoruz. Bazen geçici olarak bir losmmm dügman eline geçmesi-ne razi olmak icap eder... Biz zafer neticesini kati görerek bu ige girigmig-tik. Neticede ingallah muvaffak oluruz. Yalmz dügman buraya veya pura-ya kadar gelebilir!.? -

Dügman buraya, Ankara'ya kadar gelebilir, panige gerek yok! Mec-lis'i Kayseri'ye taÿ1mak gerekebilir! Bagkumandan Paga niye bu kadarserinkanh? Sadece mizacmdan degil, ne yapt1gim lyi bildiginden: Mus-tafa Kemal'e göre

"zaferin

garantisi ülkenin genigligi ve milletin feda-kârhgi"du, Tekâlif-i Milliye emirleriyle bu fedakârhk yap1hyor... Îkinci-si, Anadolu genigtir, dügman Anadolu içlerine ilerledikçe üslerindenuzaklagiyor, Yunan ordusu yenilecegi yere gid.iyor;yani Sakarya'ya!

Napolyon ve Hitler'in Rusya derinliklerinde boguimasuu tekrar ha-tirlamak gerekir.

46. Tekâllf-i Milllyeemirleri lçin bkz. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt I I, sf. 293-309.

47. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt I I, sf. 315.

322

Sakarya Savagt, milli tarihimizirt en önemli meydan muharebelerin-den biridir. En kritik birkag gün göyle:

23 Agustos 1921 Sah: Savag Yunan hücumuyla baghyor. SakaryaNehri'nin doku tarafmda 100 km genigligindebir cephede tarihin enkanh savaglarmdan biri yap1hyor... Mustafa Kemal'in cephede savag1yönetirken attan dügerek kaburga kemiklerini lordig1, muharebelerisedyeden yönettigi savagtir bu! Iki tarafm kuvvetleri silah ve sayi bala-mmdan apag1yukari egit.

Savagm birinci günü, saganak yagmur var. Siddetlif1rtma batidandoguya estigi için siperlerdeki Türk birliklerine çarplyor, onlarm görügmesafesini son derece daraltayor. Kalkan tozdan bir metre ötesi gözük-müyor. Yalmz gimgekler çaktigmda etraft görmek mümkün! Yunanhlarhücumu bu havaya göre ayarlanug.

100 km'lik cephe boyunca bazen Yunan, bagn Türk kuvvetleri ilerli-yor veya geri çekiliyor. Îlk günlerde Yunanhlar agir bas1yor. Türk kuv-vetleri sag kanatta 7,5 km merkezde 15 km geri çekiliyor...

Cephe'nin güneyindeki sol kanat agir dügman hücumu kargismda 20km geriye çekiliyor; stratejik degeri olan Mangal Dagi'm Timanhlar elegeçiriyor! 50 km ötede Ankara var! Topçu atiglan Ankara'dan duyulu-yor! Mustafa Kemal'in Natuk'ta belirttigi gibi:

Dügman ordusu 23 Agustos 1921'de taarruza baglad1. Birçok kanh vebuhranh safhalar ve dalgalar oldu. Dügman ordusunun üstün gruplanmüdafaa hattinuzm birçok parçalarmi lordilar...

Fakat stratejimiz "hattm" savunulmasi degildir. Müdafaa hattimizdaböyle kirilmalar da olsa, "vatan satlu" savunulacaktir. Igte Mustafa Ke-mal ünlü emrini bu sirada yaymhyor:

Hatti müdafaa yoktur; sath1müdafaa vards. Vatanm her kang topragi,vatandagm kamyla islanmadikça terk olunamaz. Onun için, küçük, bü-yük her birlik bulundugu mevziden atilabilir. Fakat büyük, küçük herbirlik durabildigi ilk noktada, tekrar dügmana karg1 cephe teykil edip

muharebeye devam eder. Yanmdaki birligin çekihneye mecbur oldu" u

gören birlikler, ona tâbi olamaz. Bulundugu mevzide sebat ve muka -

mete mecburdur!

Türk ordusunun kumanda heyeti, bastan beri savag1 bu gözle görüyorBelli bir cephe hattmdaki çatpigmalann kazamlmasi veya kaybedilmesidegil, Anadolu derinliklerinden yararlanarak genig bir "sathm" savunul-m8SL.. Fevzi Papa 25 Temmuz günü Meclis'te yaptigi konugmada aym mü-dafaa stratejisini dile getirdini gibi, Kâzun Karabekir de 21 Agustos'taMustafa Kemal Paga'ya çektigi telgrafta gunu taysiye ediyordu:

323

Suveya bu hattm savunulmasi dügünülmeyerek dügmamn y1pratilma-

si... Cepheleri az kuvvetle tutarak dügman cenahlarmm birine üstün kuv-vet toplaylp oraya vurmak, bayarih olunamazsa ikinci bir manevra arazi-sine çekilmek...

Mustafa Kemal cevabmda "mütalaa buyurdugunuz gibi, yalmz Anka-ra'mn batismda ciddi bir muharebeyi zaruri görmekteyiz" diye cevapy lyor. Karabekir de "sai cenaha taarruzla bütün dügman cephesini

y a imkânuu" belirtiyordu¾Îsmet ve Mustafa Kemal pa.yalarm Kütahya-Afyon hattim birakip

geri çekilmeleri, IL Inönü Savagi'nda da "sathi müdafaa" yapmalan,Karabekir'in de bu tavsiyeleri gösteriyor ki, kumanda heyeti apagiyukan aym stratejik vizyona sahiptir. Bu komutanlar Osmanh HarpAkademisi'nde aldiklan askeri egitimle birlikte Birinci Cihan Har-bi'nde kan ve ateg içinde yetigmiglerdi.

Alman General Von Kress, "yaylan henür otuza basmig ve Harp Aka-demisi'nden yetigmig, tümen ve alay kumandanlan olan genç Türk su-baylan"ndan övgüyle bahseder. SimdiIstiklâl Harbi'ni, Sakarya Mey-dan Muharebesi'ni yönetiyorlar.

Savagm birinci günü Hâkimiyet-i Milliye gazetesi "Yunanhlahn Haçiçin, Anadolu Müslümanlarmm î'lâ-yi Kelimetullah' için ve Hilalimizinsatvetini korumak için" savagtiklanm yazlyor.

26 Agustos Onma: Savag kritik bir safhaya giriyor, Yunanhlar Ka-railyas tepelermi ele geçiriyor! Kartaltepe ve Yildiztepe elden ç1kiyor!Mustafa Kemal, cepheden Ankara'daki Mini Savunma Bakam RefetPaga'ya çektigi telgrafta, "Meydan muharebesinin Ankara'ya kadar in-tikal etmesi ihtimal dahiline girmigtir" diyor, Meclis'in, hükümetin veAnkara'da kalmasi uygyn olmayanlarm "Yahqihan üzerinden Kes-kin'e, ondan sonra zarurèt hâsal olursa Kayseri'ye nakli lazimdir" diyebildiriyor!

I Aym gün kendi özel kalem müdürü Hayati Bey'e çektigi telgraf insa-ni bakimdan son derece anlamhdir. Refet Paga'ya çektigi telgrafta Mec-

I lis ve hükümetin "ihtlyaten" Keskin'e ve oradan icap ederse Kayseri'yetagmmasmi istedigini belirten Mustafa Kemal, Hayati Bey'e qu talimat-lan veriyor

Fikriye Hamm ve Fuat ve Salih beylerin aileleri ve Fethi ve Rugen Eq-ref beylerin emniyetli bir surette Yahgihan istikametinden evvela Kes-kin'e iki gün zarfmda hareket etmelerini temin ediniz.

Mühim egyalan Kayseri'ye gönderiniz.Fikriye Hamm'm yamnda lüzumu kadar muhafiz bulundurunuz.49

48. Zeki Sarihan, a.g.e., Ill, sf. 662.

49. Atatürk'Un Butûn Eserleri, cik I I, sf. 351, 352.

324

Fikriye Hamm, Mustafa Kemal'in uzaktan akrabasi, o sebeple küçükyaylardan beri tamgiyorlar,birbirlerini seviyorlar. Çankaya'daberaberya.71yorlar, dinî nikâhla evlidirler. Mustafa Kemal sevdigi genç kadmisava.y meydanmda da ihmal etmiyor.50

Hâlcimiyet-i Milliye gazetesi "Türk ordusunun tarihin görmedigi birhamaset ve gecaatle cihad ettigini" yaz1yor.

Sakarya'dan ilk olumlu haber 28 Agustos pazar günü geliyor: Bütüngece devam eden çarpigmalarm ardmdan, Demiryolu boyunca Dördün-cü Grup bölgesine devam etmekte olan Yunan hücumu püskürtülüyör!Artik Meclis'i, hükümeti ve Fikriye Hamm'1 Keskin'e nakletme dügün-cesi gündemden dügüyor.

31 Agustos Çargamba:Mustafa Kemal Paga, savaym cephe savay1olmaktan çaktp uzun süreli bir ylpratma harbine dönügebilecegini, öylebir sava.pta bagarmm kesintisiz ikmal yap1lmasnia bagh oldugunu, bununiçin Rus yardmunm cepheye ulagmasmm hizlandmlmasim emrediyor.

2 Eylül Cuma: Kötü haber. Stratejik degerdeki ÇaldagiYunanhlareline geçti; Yunan111armmorali yükseldi. Mustafa Kemal AP ajansmaverdigi beyanatta "senelerce sürse.bile" Yunanhlarm Anadolu'dan ko-valacagm1 söylüyor.

3 Eylül Camartesi: Yunanhlar Çaldagi'dansonra ilerliyor, Haymana-Polath yolunun bir lasnum ele geçiyorlar. Kanh süngü muharebeleri olu-

yor. Bu çok silantd1 dönemde bile Mustafa Kemal diplomasiyi elden bi-rakmiyor, yüzde 40'ma el konulan gida ürünlerinden Karadeniz Bölge-si'nde toplanacak talulm bir bölümünün açhk s11antisi çeken Rusya'yagönderilmesini istiyor. Bunu Moskova Büyüke1çisi Ali Fuat Paga'ya bildi-riyor ve Rus DigigleriKomiseri Çiçerin'ebu haberin iletilmesini istlyor!51

4 Eylül Pazar: Bazi Yunan birlikleri top atig1yla hüguma geçiyor,Polath sirtlarru iggal ediyorlar, fakat 600 ölü veriyorlar. Yunauhlar böy-le mevzi bagarilar elde ediyor, ama Baykumandan Papulas bir çikmazadogru gittiklerini görerek, Yunan Savag Bakanhgi'na, rapor gönderiyot:

Ankara'yi alma istegi, felakete sebep olabilir, vazgeçelim!

Papulas, daha ileri giderlerse yenilgi olabilecegini, hâlbuki girndi -

gal ettikleri topraklan elde tutarak bang masasma otururlarsa yar 1

50. Fikriye Hanim bakkinda bkz. Hifzi Topuz, Gazi ve Fikriye, Remzi Kitabevi, 2006.Topuz'un kitabi roman üslubuyla yazilmig, Gazi'ye "Osmanli aile hukuku geriata dayali Me-celle tarafindan düzenlenmigtir" glbi garçak digi konugmalar yaptirmigtir. Hâlbuki Mecel-le'de aile hukuku düzenlenmemigti. Bagkumandanlik Kanunu'nun tarihini yanlig vermesi gl-bi kitapta bazi maddi hatalar, kurgular olmakla birlikte, Fikriye Hanim hakkinda eldeki tekaragtirmadir. Telgraf metninde adlari geçen Fuat (Bulca) Fikriye'nin akrabasi ve Kemal Pa-ga'nin çocukluktan beri arkadagidir. Salih (Bozok) Paga'nin eski arkada§i ve halen yaveridir.Fethi Okyar ve gazeteci Rugen Egref Ûnaydin,o yillarin

"erkek"

Ankara'sinda Mustafa Ke-mal ve Flkriye Hanim'Ja ailece gärügen dostlardir.

5 I. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt l I, sf. 373.

325

ç1kacaklarim dügünüyor. Savag Bakam, 10 Eylül'de Papulas'm görügü-nü onaylayacak, fakat 10 Eylül'de savagm gidiçatt Türkler lehine dön-müg, Yunanistan açisindan is iëten geçmig olacaktir.

6 Eylül Sah: Sakarya cephelerinde durgunluk! Belli ki Yunanhlarmhücum takati tükeniyor,

7 Eylül Çargamba:11erleyereklojistik üslerinden uzaklagtmg olanYunan ordusu, Mustafa Kemal'in öngördügü duruma girmigtir.

Dügmanm takati kalmadi, yiyecek ekmek bulannyor. Simdien zaylfzamanmda...52

Türk kegif taarruzlarmm bayan kazanmasi bunu dogruluyor. Demekki, savaq, bugün Türkler lehine dönmeye baghyor. General Papulas Ati-na'ya telgraflar çekiyor, takviye birlikleri istiyor, Ankara sevdasmdanvazgeçilmesini tekrar talep ediyor.

8 Eylül Pergembe: Savagm 17. günü... Yunan taarruz gücünün tü-kendigini gören Türk ordusu kargi taarruz için hazirhklar yap1yor.

9 Eylül Cuma: Cephede sadece karg1hkh top atiglan yapihyor. An-kara'da moraller yüksek. Zafer genlikleri yap1hyor. Bando geçit resmiyaplyor. Hacibayram'da kurbanlar kesiliyor, sancakii perif açihp duaediliyor. Dervigler ilahiler okuyarak yürüyüg yaplyor. Kadm erkek bin-lerce Ankarah sokaklarda! Îstanbul gazetelerinde haberler çikiyor:Ayasofya'da Sakarya gehitleri için mevlít okunnyor. Mevlide VeliahtAbdülmecid Efendi ile SehzadeÖmerHilmi Efendi de katihyor. Gaze-teler "Müslümanlar bugün ordumuz için dua edm" diye manget atlyor.SairMehmet Emin Yurdakul'un "Dua" giiri yaymlamyor. Fatih Ca-mii'nde de "Türk, Çerkez,Arap, Kürt ve Boquak'tan olugan on biniercekigi" dua ediyor.

10 Eylül Cumartesi: Hazitliklanm tamamlayan Türk ordusu sabahsaat 7.30'da taarruza kalkiyor! Mustafa Kemal, Fevzi ve Îsmet pagalarlaAlbay Kâzim (Özalp)Zafertepe'de harekâtL yönetlyorlar. Kanh çarpig-malarla Duatepe'yi geri ahyoruz. Mangal Dagi'm çarpigmasiz ele geçiri-yoruz. Birliklerimiz Eski Polath'ya giriyor.Yunanlar, araç ve agirhklari-m Sakarya'nm batisina geçirmeye baghyor! Çekiliyorlar!

11 Eylül Pazar: Savunma çarpigmalarmda sonuç alamayan YunanBagkumandam Papulas, Sakarya'nm batisma çekilme emrini veriyor.Hâkimiyet-i Milliye, "Zafer" mangetlyle çilayor!

12 Eylül Pazartesi: Yunanhlar bütün mevzileri birakarak SakaryaNehri'nin batisina geçmeye çahg1yor, daha açik ifadeyle Sakarya'nmbatisma kaçiyór; kaçarken 8 km uzunlugunda bir demiryolu bölümünühavaya uçuruyorlar! Çaldagi,Duatepe, Kartaltepe, Begtepeler Türkle-

52. Mustafa Kemal Paµ'nm bu sözlerini, Bati Cephesi Kurmay BagkamAsim (Gunduz)Pa-ja nakletmigtir.( Sabahattin Selek, a.g.e., cilt2, sf. 285.)

I

i

326

rm eline geçiyor. Anadolu zafer sevinciyle ayakta...13 Eylül Sah: Baykumandan Mustafa Kemal Paça bir gün içinde 6

tane cephe emri, telgraflarla talimat ve bir de "Millete Beyanname" ya-ymhyor, zaferi mi deliyor:

"Ordumuz ölümü hiçe saymak için hiçbir dakika tereddüt etmeye-cek surette yüksek bir manevi kuvvetle dügman üzerine atildt" diyor,Înönü ve Dumlupmar gibi burada da dügmamn "Türk'ün azim ve imamkargismda mailup edilmig" oldugunu bildiriyor.

Beyannamedeki gu satirlar, Mustafa Kemal ve arkadaglarmm stratejidehasim yansitiyor·

Camnuzi ve namusumuzu almak üzere Haymana Ovalarma kadar ge-len dügman askerleri, esir dügtükleri zaman âlicenap askerlerimizden ilkistirham nidasi olarak bir parça ekmek istenieleri manzarasi, magrurdügmanlarmuzm akibetini gösterir manidar bir levhadir...

ÇünküTürk ordusu bilinç1i bir gekilde Sakarya'nm dogusuna kadargeri çekilerek, Yunan ordusunu ikmal üslerinden uzaklagtirrugt1.

Bu beyannamenin çok dikkat çekici bir özelligi "Bolgevik" ve "Is-lamci" hiçbir terime yer vermemesi, emperyalizmden, mazlum millet-lerden, Îslam'i kurtarmaktan hiç bahsetmemesidir. Beyannamedeki te-mel kavramlar "Türk milleti, Türk hükümeti, Türk'ün azim ve imam,Türklerin vatan sevgisi, Türk milletinin megru hakki" terimleridir. Be-yannamede derin bir dindarhk duygusu da vard1r. Mustafa Kemal za-ferden dolay1 "Cenâb-1 Hakk'a hamd ü sena etmeyi asla unutmayahm"diyor, beyannamesini "Cenâb-i Hakk tevfikatt samedâniyesini idamebuyursun. Âmin"duasiyla noktahyor.53

Sehit sayisi hakkmda haynaklarda degigik bilgiler var. SabahattinSelek'e göre, Türk ordusu bu savagta subay ve er olmak üzere 3 282 ge-hit verdi, yarah sayis1 13 bin 618.

Yunan zayiatt çok daha fazladir· 15 bin ölül 25 bin yarah!Türk tarafmda bilhassa subay zayiati oransal olarak büyüktür; Sa-

karya bir "subay savay1" olmugtur; 345 subay gehit olmugtur; yarah su-bay sayist 1 21T dir.

Grup Kumandam Albay Izzettin (Çahylar)Bey'in 28 Agustos günfüraporundan bir paragraf:

Hücum taburunun yalmz iki subayi kalmigtir. 42. Alay'da kumandan-hk vekâleti bir yedek tegmenin elindedir...

Albay Îzzettin acele subay gönderilmesini istlyor...Meclis subay kökenli mebuslan cepheye gönderiyor...

53. Atatürk'un Bütun Eserleri, cilt I I, sf. 390-391.

327

Böy1e, canlar diglere talolarak, toprak kanla sulanarak kazamlnugtirSakarya zaferi... Sakarya Savagi'nda, §evketSüreyya'ya göre, ön safta-ki subaylarm yüzde 80'i, erlerin yüzde 60'1gehit dügmügtür. Savagm ge-rektirdigi er miktarma sahip olmayan orduda subaylar, erleriyle yan

yana çarp1§maya girerek gehit oldular.Sakarya'da harp tarihinin en büyük zaferlerinden biri kazamlmca,

elbette Milli Mücadele ve Mustafa Kemal büyük bir siyasi güç de ka-

z 1; oluyor. Mustafa Kemal'in yenilecegini dügünerek, Enver. Pa-ga'yl Batum'da yedekte tutan Bolgevikler de karar degigtiriyor EnverPaya Orta Asya yolculuguna ç11ayor; yaklay1k bir yll sonra 4 Agustos

1922'de Bolgeviklerle savagarak gehit dügecektir,54

Gazi ve Maregal

Sakarya zaferinden sonra dügman bir miktar takip edilmig, yer yerçarp1pmalar olmugtur. Nihayet Yunan ordusu Eskigehir-Afyon hatti-

um dogusuna çekilip mevzilenmigtir. Bu hattm batis1 Türk, dogusu

Yuna1i kontrolünde-. Ancak bir y1l sonra, yani bir yll sürecek hazir-hklarm ardmdan Büyük Taarruz'la Yunan ordusu tamamen ülkeden

atilabilecektir.Sakarya zaferi Türkiye'nin kurtulugundaki en zor ve en stratejik za-

ferdit Kaybedilseydi Türkiye için en büyük felaket olurdu, kazamlmasiBüyük Zafer'in temelini olugturdu; Mustafa Kemal'e Gazi unvam ve

Mügir (maregal)rütbesi bu zafer üzerine verildi.

Savagm, 13 Eylül'de kazamlmasmm ardmdan, Garp Cephesi Kuman-dam Ismet Papa ile Genelkurmay Bagkam F'evzi Papa, Bati Cephesi ka-rargâhmdan 14/15 Eylül 1921 günü "Edirne Mebusu Ismet ve KozanMebusu Fevzi" imzalanyla Meclis'e gönderdikleri önergeyle, MustafaKemal'e "Mügirlik" rüt si ile "Gazilik" unvam

"tevcihini" öneriyorlar.

Aynca Saruhan (Manisa) Mebusu Süreyya Bey ve 62 arkadagi da ay-

m ÿekilde bir önerge veriyorlar.

Mustafa Kemal'e olaganüstü yetkilerle Bagkumandanhk vermede te-reddüt eden Meclis, Sakarya Savagi'nm kahramamm ayakta alloglarla

Gazi unvamru ve Maregallik rütbesini veriyor. Ömrününsonuna kadarGazi unvamm kullanacak, üniformay1tamamen ç1kanp sivil Cumhurbag-kam olduktan sonra da "Gazi M. Kemal" diye imza atacaktir. Erzurum'damecbur kalarak biraktigt "silk-i celil-i askeri"ye, yani gerefli askerlik

meslegine, gimdi riitbelerin en yüksegiyle, ganla, gerefle dönüyor.Yeni Türkiye'nin ilk maregali ve Meelis'in verdigi unvan olarak tek

"gazi"si odur.

54. Sakarya Savagi hakkinda bkz Sabahattin Selek, Milli Mücadele, cilt 2, sf. 265-298,

Nutuk, sf. 404-412; istnetInönü,Hatiralar, sf. 245-261; Zeki Sanhan, Kurtulug Savagi

Günlügü, cilt IV, sf. I-64; SevketSüreyya, Tek Adam II, sf. 499-521.

328

Mügir Gazi Mustafa Kemal Papa kürsüye gelerek Meclis'e tegekkürediyor:

... Kazamlan bu baçan, Yüksek Heyetinizin iradesiyle kuvvet bulan or-dumuzun iradesi sayesinde, dügman ordusunun iradesinin lonlmasi su-retiyle belirmigtir. Bu sebeple ödüllendiriginizin gerçek muhatabt yineordumuzdur.

Mustafa Kemal, 20 Eylül 1921'de orduya hitaben bildiri yaymhyor:

... Zaferden dolayi sizin kahramanhklarnuzla, sizin gösterdiginiz niha-yetsiz fedakârhklar pahasma kazamlan bu büyük muzafferiyetlerin millettarafmdan takdirini gösteren bu riitbe ve unvam, ancak size mal ederekbütün askerlik hayatuum en büyük iftihar sermayesi olarak taglyacagim.

Sakarya zaferi üzerine, Bagkumandan Mustafa Kemal Paga'nm teldi-flyle Fevzi ve Ismet pagalara birer altm madalya veriliyor. 129 subayaverilen "Büyük Millet Meclisi Takdirnamesi" listesinin bagmda FevziveÎsmet papalar yer ahyor. (Büyük Taarruz'dan sonra Ismet Paya Korge-neral, Fevzi Papa Maregal olacaktir.)

Zaferin sonuçlan

Sakarya zaferi halkta yarattig1 büyük seviaç ve moraße Ankara'yitek megru otorite haline getirdigi gibi, Islam dünyasmda büyük kutla-malara yol aç1yor Sovyet Rusya, artik "Enver mi, Mustafa Kemal mi?"ikircikligini birakiyor, Ankara--Moskova iligkileri berrakhga ve istikrarakavuçuyor. Bat1hlar da tek megru otorite olarak Ankara'y1, Kemalist re-jimi tammak zorunda kahyorlar. Îtalya ve Fransa daha sicak, Îngilterehâlâ kerhen!

Sakarya zaferi 13 Eylül 1921'de kazamlmigtL 20 Ekim 1921'de Fran-sa ile Ankara Itilafnamesi,yani Antlagmasi imzalamyor!

Fransa müttefikleri olan Itilaf Devletleri'nden ayri hareket ediyor!Ingiltere'yi b1rakiyor, Ankara ile anlag1yor! Sakarya'mn büyük diplomtik sonuçlarmdan ilki budur!

Aslmda Sakarya'dan dört ay önce 9 Haziran'da Fransiz diplomatFranklin-Bouillon Ankara'ya gelmig, gayri resmi görügmeler yapmlyttFransa ile bangm mümkün olacagi o zaman seziliyordu. Sakarya'dansonra 20 Ekim'de Ankara Antlagmasm1 imzalayan yine aym Bouil-Ion'dur; Türk tarafmdan yeni Digigleri Bakam Tusuf Kemal (Tengirgek)Bey... Bu antlagma ile ülkemizdeki Fransiz iggali sona eriyor, Hatay ha-riç, bugünkü Suriye suurmuz çiziliyor. Hatay'da Fransa'nm özerk biryönetim kurmasi kararlagtinhyor. Böylece Fransa Ankara hükümetini

ii

329

tamyor, Güney cephesinden çekilen Fransa'mn Ankara ile anlagmaholarak biraktigi 10 uçak 4 500 tüfek Büyük Taarruz'a hazirhk için BatiCephesi'ne sevk ediliyor

Sakarya'da Yunan ordusunun maglup olmas1 ve Fransa'nm Ankara

ile antlagma imzalamasi Îngiltere'yi zor durama dügürüyor. Îtilaf Dev-letleri'nin bir barig konferansi yapacag1 haberleri üzerine Mustafa Ke-mal, Digigleri Bakam Yusuf Kemal'i ve Malta'dan dönen Ali Fethi (Ok-

ya ) Bey'i nabiz yoklamak için Avrupa'ya gänderiyor. Mustafa KemalPapa, dogrudan dogruya galip devletlerle temasa geçerek onlan kazan-

ma yolunu deniyor.ssIstanbul hükümeti felç, padigah bitkin...Yusuf Kemal Bey; Mustafa Kemal'in emriyle Îstanbul'da sadrazam

Tevfik Pa,9ave Padigah Vahideddin'le görügüyor;"TBMMHalife'yi tam-yor, Halife de TBMM'yi tamsm" diyor. Vahideddin, anlamanug gibi din-liyor, cevap vermiyor!

Paris iyi bir izlenim veriyon Heyetimiz Londra'ya geçtiginde Îngilizhükümetinin "ategkes" teklifi ile kargilagiyor: Türk ve Yunan ordulari

olduklan yerde duracak, arada 10 km genigliginde bir tampon bölgeolacak, bang görügmeleri ba.playacak falan... 26 Matt'ta Itilaf Devletleriyëni bir nota vererek "bang gartlari" öneriyorlar: Yunanhlar Anado-lu'yu bogaltacak, fakat Trakya'da Tekirdag Türkiye'de kalacak, Edirne,Kirklareli ve Babaeski Yunanlilara verilecek, kapitülasyonlar yumugati-lacak, Bogazlar silahsiz bölge olacak falan filan...

Ankara ateykesi kabul ediyor, fakat ön parti var: Yunanhlar 15 gündeEskigehir-Afyon hattim, 4 ayda bütün Türkiye'yi terk edecekler. Bunukabul ederlerse Ankara masaya oturabilir.

Kabul etmiyorlar; demek ki dûçman ülkeden silahla at11acak!Mustafa Kemal'in bu süreçteki davramgrönemlidir Batt'dan gelen mü-

tareke ve barig önerilexinihemen reddetmiyor, gõrügmeye açik oldugunu

gösteriyor, uygun sonucu alamadigi zaman reddediyor. Bu tavn Bat!'daMustafa Kemal'in "1hmh" eldugu izlenimini yaratlyor. Londra, Sakarya'dazafer kazanarak güç1enen MustafaKemal'in artik Bolgeviklere muhtaç ol-

mayacagim ve Enver Paga'nm gansmm kalmadigim gönnekten memnun;

ama zafer kazanan Mustafa Kemal'in diplomaside "hiçbir gekilde yumu-gamayacagmi" biliyor. Mustafa Kemal'in "1hmh" görünügü, Londra'daLloyd George karg1tlarmm, Londra'daki ihmblarm elini güçlendiriyor;Hint Müslümanlarmm da baslosiyla, Londra'da Mustafa Kemal'le bangyapma yanhlan güçleniyor. Fakat bu geligmelerMisak-1Milli'yi kabul dü-zeyine ulagmadigiiçin, Ankara Büyük Taarruz'a karar veriyor.56

55. §evketSüreyya Aydemir, Tek Adam, cilt 2, sf. 506.

56. Diplomasi tarihimizin çok önemli bu döneminde Mustafa Kemal'in hem esnek hem ka-rarli dig politikasL için bkr. Prof. ÖmerKürkçüoglu.Türk-Ingilixiligkileri,1919-1926,

sf 207-230.

330

Mustafa Kemal, ÎsmetPaga'ya on günlük bir hazirhktan sonra taar-ruza geçmesini söylüyor, ama Îsmet Paga, hakh olarak, ordunun böylebir taarruz için on günde haz1rlanamayacagm1 anlat1yor.

Taarruz erteleniyor. Yirmigün veya bir ay, iki ay degil, on bir ay erte-leniyor; 26 Agustos 1922'de yap11acaktir taarruz.

Hazirlanma konusunda Îsmet Papa, Hateralar'inda "seyyar kuvvetolan Yunan ordusunda agir toplarm bulunmadigun" belirterek göyleanlatlyor:

Esash vazifem, orduyu hazirlamak. Ordu hazirhšmda benim BirinciCihan Harbi'nden kalnug kanaatlerim var. Bir defa agir top isterim. Agirtop olarak benim elimde 7 tane 15'lik obüs vardi. Bunlan, silahlar teslimolunurken, muhtelif depolarda terk edilmig bulmugtum. Kamalan alm-mig, boru halinde duruyorlar. Eu obüslerin kargalanm yapt1rmak için ikisene ugragrugimdir. Eskigehir demiryolu atölyesinde toplarm kamalan-m yaptirdun... Simdiag1r top say1sm1 yükseltmeye çahqiyorum. Doguda-ki Kars kalesindeki agir toplarm äküzlerle Kars'tan Cephe'ye tagmmas1için aylar geçiyor...57

Sürekli hazirhk, sila bir askerî egitim... Tüfeklerde standartlagma sag-lamyor; aym marka tüfek ve kurgunlar aym birliklerde toplamyor.Türkordusunun mevcudu 186 bine çihardiyor; bu Yunan ordusunun meveu-dundan on bin azdir, ama moral üstünlük Türk ordusundadir. Mali kay-nak saglamak için tabii hi fakir Anadolu'ya müracaat ediliyor; tütün, siga-ra kâgidi, geker, sabun, çuval akla ne gelirse yeniden agir vergiler konulu-yor. Dört aydir maag alamayan subaylara "tatminkâr"

maag zamm1verili-yor; ordunun glyim, beslenme ve silah ihtlyaçlan kargilamyor.,58

Sakarya ile Büyük Taarruz arasmda geçen on bir ay, durgunluk dö-nemidir; ülkenin Afyon-Eskigehir hattma kadar olan batisi iggal altm-da... Sakarya zaferinin sevinci sakinlegtikçe huzursuzluk ve MustafaKemal'e muhalefet art1yor. Kriz o raddeye vanyor ki, Mustafa KemalMeclis'i komutanlara gikâyet ediyor, kapatmay1 bile dügünüyor... Bü- I

yük siyasi kavgalar yagamyor...Ama ordunun taarruza hazir hale getirilmesi aksamadan deva ,

ediyor.

Bagkumandan sinei millete dönecek!

Tamam, Büyük Taarruz'un hazirhklan sürüyor da, BagkumandanhkKanunu'nun üç ayhk süresi 6 Agustos'ta doluyor! Ne olacak?

Iki aydir muhalefette görülen artig, Meclis'te Mustafa Kemal'in Vekiller

57. Ismet Ïnónu,Hattralar, sf. 257.

58. Skz. Sabahattin Selek, Milli Mücadele, II, sf 298-315.

331

Heyeti (Bakanlar Kurulu) için aday gösterme yetkisinin kaldinlmasiylaciddiyetini ortaya koyuyor. Zaten geçen defa Bagkumandanlik büyük zor-lukla.uzatilmigti; bu kadar güçlenen mohalefetbu defa ne yapacakti?!

Îçte Mustafa Kemal Paga'nm Meclis'i dagitmay1 dügündügü dönem-lerden biri bu siradadir!

Înönü, sonradan anlattigt Hattralar'mda Atatürk'ün Meclis'i feshetme-' "birkaç defa" dügündügünü anlatlyor, bunlardan birinin Mart 1922'de

i . gunubelittiyor ve"bu bir" dedikten sonra göyle devam ediyor

Ondan sonra bir defa da Atatürk Ankara'da bizi toplanugt1.Yme Mec-lis'te çahymak artik mümkün olmuyor, bir çare bulanuyoruz, tarzmda gi-hâyette bulundu ve meseleyi araruzda uzun boylu konugtuktan sonra

Meclis'i devam ettirmek için çare bulmaruz kanaatine varmigttk...

Meclis'i dagitmay1 ikinci defa dügünmesinin, May1s aymda oldugunuhem yaganan siyasi krizden. ve Cephe komutanlarlyla yaz1pmasmdan

hem de Karabekir'in "Meclis'in devammm lüzumu"nu vurgulayan ceva-bmdan anhyoruz.

Meclis'i dagitma fikrinin üçüttcü defa Temmuz aymda gündeme gel-(iišini Inönü'nün günlük olarak tuttugu Defterier'indeki 21 Temmuz1922 cuma günü yazd1 nottan anhyoruz:

Saat 1.30. Üçte Akgehir'de muvasalat.' Kumandamn telgrafnameleri.(Meclis'in islahat ve sükûneti.)

Akyam tenis,59

IsmetPapa birkaç gün önceki görügmesinin notuna yaz1yor.Tarihçi Prof. Ahmet Demirel Înönü'nünHattratar'mda Mustafa Ke-

mal'in Meclis'i da tmay1 dügündügünü anlatan paragraflan, Defteder'de-ki 21 Temmuz günlü bu notun altma açiklay1c1bilgi olarak eklemigtir.60

Bagkumandanhk süfesi 6 Agustos'ta doluyor; 20 Temmuz'da Mec-lis'te görügülecek, Mustafa Kemal'in bagkumandanhgi ya usat11acak yadügecek! Büyük Taarruz'un baçanlmasi için Gazi'nin "Bagkumandan"sifatmi ve nüfuzunu devam ettirmesi elbette part! Ama Meclis'i dagita-rak, Mücadele'nin megruiyetine, hukuk ve finansmaa kaynagma kargidarbe yaparak zafer kazamlabilir mi?!Elbette hay1r!

Gerçekten dehget verici bir ç1kmaz!Îçte tam bu noktada Ali Fuat Papa, Vekiller Heyeti Reisi Rauf Orbay

ve Meclis Reis Vekili Dr. Adnan Adivar bir formül buluyorlar Mustafa

* Muvasalat; Bulugma.

59. ismet Inänü,Defterier, 1919-1973, Yapi Kredi Yayinlari, 200t, cilt I, sf. 32. (Yayinahazirlayan: Ahmet Demirel.)

60. a.g.e., sf. 32-33.

i

332

Kemal Paga'nm, diktatör olmayacagma Meclis'i inandirmasi; Meclisbuna inamrsa Bagkumandanhk Kanunu yine kabul edilir...

Ali Fuat Papa ile Rauf Bey'in ayr1 ayn amlarmda anlattigma göreolay göyle geligir:

Ali Fuat Papa ile Rauf ve Adnan beyler kendi aralarmda anlagarakberaberce kallop Mustafa Kemal Paga'ya gidiyorlar. Görügme Refet Pa-ga'nm Keçiören'deki konagmda yapihyor; tarih 19 Temmuz 1922... Re-fet Paga, Agustos sicagmda, bahçede havuz bagmda mükellef bir ak-gam yemegi sofras1haz1rlanugttr.

Ali Fuat Paga, Rauf Bey ve Adnan Bey, Meclis'in iyi niyetli ve Gazi'yesayg1h oldugunu anlatiyorlar

Üzerinizealdigimz vazifeyi tamamlayacagmizdan Meclis emindir. Yal-mz birçoklarmm tereddüt ettigi nokta gudur: Milli dava kazamld1ktansonra vaziyetiniz ne olacak ve ne yapacaksmiz?..

Gazi Papa tavsiyelerinin ne oldugunu, Meclis'i nasil tatmin edebile-cegmi soruyor.

Alì Fuat ve Rauf'un cevabt

Türlü çayialarm çikanldiár gu günlerde, Meclis, gerek gabsmiz vegerekse memleket hakkmdaki istikbale dönük samimi dügüncelerini-zi ögrenecek oluisa pek az istisnasi ile bütün mebuslari ve hatta her-kesi eskisinden daha ziyade etrafimzda bulacaksmiz. Bundan güpheetmeyiniz.

Gazi bu görügü benimsiyor:

Merak etmeyiniz. Tavsiyelerinizi nazar-1 dikkate alacag1m, gahsun veistikbal hakkmda gösterilen tela.yve heyecam yatigt1racak tarzda beya-natta bulunacagim.

Onlar da Bagkumandanhk Kanunu'nu ittifakla uzattirmak için çah-gacaklarmi söylüyorlar. Hiç nyumadan 20 Temmuz'un sabahi olmugt ;ögleden sonraki Meclis toplantismda hayati görügme yapilacaktir. Ghiç uyumadan konugmasim hazirhyor. Meclis'e geçmeden önce Ali Fu-at Paga'ya "Bagkumandanlik Kanunu'nun ittifakla kabul edilecegini sa-myorum" diyor.

"Serbest bir millet ferdi"

20 Temmuz 1922, Pergembe... Meclis'teyiz.Gazi Mustafa Kemal Papa, üzerinde mügir (maregal)üniformasi, ti-

333

rag olmug, saçlan taranmig, dipdiri kürsüdedir. Biraz heyecanh olduiugörülüyor,61

Mustafa Kemal, en bagar111hitabet örneklerinden birini veriyor:

Duygulu, duygulandirici, son derece etkileyici hem çok iyi hesaplan-mig, veciz bir konugma... Iki adun ileri atilmak için, gimdi bir adim geriatiyor.

"Efendiler" diye baghyor, "Dünyada hiçbir Meclis yoktur ki, iki gartg geklegmedikçe bir kimseye olaganüstü yetkiversin..."

• Olaganüstü çartlarm bulunmasi...• Olaganüstü yetki verilecek kigiye tam güvenilmesi...Bu iki part da gerçeklegtigi için Meclis, kendisine Bagkumandanhk

ve Meclis adma emirname ç1karma yetkisi vermigti... Bunu anlattiktan

sonra Gazi devam ediyor

Tam bir iftiharla ve büyük bir memnuniyetle arz ederim kl, bugün or-. dumuzun manevi kuvveti en yüksek derecededir. (Elhamdülillah sesle-

ri.) Ordumuzun maddi kuvveti dahi olaganüstü hiçbir tedbire ihtiyaçduymaksizm milli emelleri tam bir emniyetle elde edebilecek mertebeye

ulagnugtir. Bu sebeple artik böyle bir salahiyeti devam ettirmeye lüzumkalmadigi kanaatindeyim. (Bravo sesleri.) Bugün, sona erdigini görmek-le memnun oldugumuz bu ihtlyacm ingallah bundan sonra da ortaya ç1k-

tigmi görmemekle bahtiyar olacag1z. (Ingallah sesleri.)

Meclis'te tam bir yok ve hayranhk!Bütün yetkileri elinde toplayarak zaferden sonra diktatör olmasm-

dan korkulan Mustafa Kemal Papa, kendisine verilen "fevkalade salahi-yet"e artik ihtiyaç kalmadiguu söylüyor, bunun geri almmasmi istiyor!

Demek ki diktatör olma plam yok...Peki, Meclis'e ait yetkileri kullanmaktan vazgeçiyor; ya Bagku-

mandanhk? Ona muhaliflerin de itiraz1 yok zaten. Hatta Meclis'e aityetkilerden vazgeçsin, sadece Bagkumandan olsun fikri eskiden berimuhalifierce savunuluyor. Konugmasmda Gazi, bu konuya da temasediyor, milli hâkimiyete dayah anayasaya göre BagkumandanhkMeclis'in manevi gahsiyetindedir, "âcizlerine" geçici olarak verilmig-

tir. Olaganüstü yetki geri almmahdir, ama geçici olarak verilmig Bag-kumandanhk "kati neticeye" yani zafere ulaçacagi güne kadar devametmelidir!

Meclis'ten "Tabii!" sesleri yükseliyor.Mustafa Kemal

"milli ananelerimizi ve dinî mukaddesatmuzi" hatir-lat1yor, bu esaslara bagh kalarak mesut neticeye ulagacag1m1za eminoldugunu söyleyerek devam ediyor:

61. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatiralari, sf. 27-33; FeridunKandemir. Hatiralari

ve Säyledikleri ile Rauf Orbay, Yakin TarihimixYayinlari,Istanbul,1965, sf. 64-66.

334

O gün laymetli Izmir'imiz,güzel Bursa'mis, hilafet ve saltanat merke-zi olan olan Istanbul'umuz,'llakya'nuz anavatana iltihak etmig olacakte.

(Înçallahsesleri.) O mesut gün geldiginde, bütün milletle beraber yüksekheyetiniz ve ben de yüksek heyetiniz içinde bir fert ve bir üye olarak bit-tabi en yüksek saadetleri idrakle mügerref olacagiz...

I

Salonda müthig bir heyecan, yaga sesleri, allaglar..Demek ki, zafer kazamlmca Mustafa Kemal Papa, Meclis'te "bir fert

ve bir üye" olacaktir; artik diktatör olacak diye korkmamn manas1 varnu? Mustafa Kemal büyük bir tevazu ile kendisinden "âcizleri" diyebahsederek, biraz da tasavvufi bir "hakikatlere vâkif olma"' hissiyat1y-la konugmasmi sürdürliyor

Efendiler bagkanhk makammisda bulunmakla iftihar eden âcizleri ogün ild kerre mesut olacagnn. Ikinci saadetimi temin edecek olan hu-sus, benim bundan üç sene evvelmukaddes davamiza bagladiguniz günbulundugum mevkie dönebilmekligim imkâm olacaktir (Alkiglar.) Ha-kikaten milletin sinesinde serbest bir millet ferdi olmak kadar dünyadabahtiyarhk yoktur. Hakikatlere vâkif olan, kalp ve vicdanmda manevivemukaddes hazlardan bagka bir zevk tagunayan insanlar için, ne kadaryüksek olursa olsun, maddi makamlarm hiçbir kiymeti yoktur. Sözleri-me son verirken, müzakere edilecek kanunda bu salahiyetin kaldirilmigolmasmi nazari dikkatte bulundurmamzi rica ederim. (Siddetlive sü-rekli allaglar.).

Evet, "milletin sinesinde serbest bir millet ferdi" olacagru ve kal-binde "manevi

Ve mukaddes hazlardan bagka bir zevk" tagimadigimbildiren Gazi Papa bütün Meclis'in onaymi almigtir. Meclis adma ka-nun kuvvetinde kural koyma yetkisinin kaldinlmasim, ama Bagku-mandanhk yetkisinin devam ettirilmesini istiyor. Bunu "hiçbir kiy-meti olmayan maddi makam" olarak degil, milleti zafere götürmekiçin istiyor...

Artik muhalif Ikinci Grup da tam destek veriyor. Zaten bagtan beriIkinci Grup Bagkumandan olmasma degil, Meclis'in yetkilerine sahiolmasma itiraz ediyordu.

Bu gekilde Gazi Paga'mn kumandanhgi, dördüncü defa, ama bukez "süresiz"

ve"geçici" olarak uzatildi. Mustafa Kemal Papa, Bagku-

mandanhk sifatim ve yetkisini zaferden sonra da devam ettirecek,23 Ekim 1923'te Cumhuriyet ilan edilip Cumhurbagkam seçildiktensonra son olarak 11 Mart 1924 tarihli resmî yazismda "Türkiye Reisi-

* Orijinal metinde "viikif-! hakaayik"tir.

62. Tam metin için bkz. Söylev ve Demeçier. I, sf. 262-264; kismen sadelegtirilmig me-tin için bkz. Atatürk'Un Bütün Eserleri, cilt 13, sf. 155-156.

335

cumhuru ve Bagkumandan" olarak imza atacaktir.63Tabii "milletin sinesinde serbest bir millet ferdi" olarak kenara çekil-

meyecek veya sadece mebus yahut sadece, mesela Fevzi Papa gibi, as-ker olarak da kalmayacaktir. Bu sözleri, Meclis'i ikna etmek için, siyasi

taktik olarak söylemigtir.

Simdibu Bagkumandanhk unvan ve yetkisini bir türlü almas1 laz1m-d1; "sine-i millette serbest bir fert" olacag1m söyleyerek Bagkumandan-1 m1hem de süresiz olarak uzattirrugt1.

Eüyük Taarruz'un Bagkumandam odur.

Büyük Taarruz

Agustos 1922'de Türk ve Yunan kuvvetleri apagi yukan denk halegelmigtir. Taarruz plam konusunda komutanlar arasmda görüq farklarivar. Garp Cephesi Kumandam ismet Papa taarruz plamm hazirlaylp,Genelkurmay Bagkam Fevzi Paga'ya sunuyor. Plana göre Türk ordusu

120 km uzunlugundaki cephenin her yerinde aym agirhkta taarruzakalkmayacak. Aksine, kuvvetlerimizin büyük bir bölümüyle Afyonka-rahisar bölgesinde y1gmak yapilacak, askerî terimle "siklet merkezi"olugturulacak, bu büyük kuvvet Yunan sag kanadmr hücumla çökerte-cek... Îlk hedef, Yunan ordusunun Izmir'le irtibatim kesmek.

Ardmdan Izmir'e dogru...Harp tarihimizin büyük askerlerinden Yakup SevkiPapa plana itiraz

ediyor Plamn riski çok büyük! Kuvvetlerimizin büyük losmm1 Afyon-karahisar bölgesinde toplay1p hücuma geçirdigimizde bir de baçansiz-hk olursa, geriye elimizde önemli bir kuvvet kalmayacaktir! GerçektenÎsmet Paga'mn planma göre, 120 km uzunlugundaki cephenin kuzey vegüney kanattarma ancalt 50 000 mevcutlu bir kuvvet tahsis edilecekti!

Ya Yunan ordusu bizint Kuzey veya Güney kanadmuza saldirarak ku-gatma harekâtma kallegirsa?!

Yakup SevkiPapa, böyle bir tehlikeyi göze almaktansa, iki kanattanve merkezden, üç koldan genel bir taarruza kanalmasim, dügman hat-lan nereden yanhrsa oradan ileri atilmayi savunuyor.

Genelkurmay'daki tartigmada Ismet Paga, Yakup SevkiPaga'mn pla-

nmi elegtiriyor

Ama benim bunu yapmak için ne arkamda fabrikalar ne de alttmdaotomobiller var. Ben tehlikeli görünecek cesur tertiplerle kesin neticeler

almaya mecburum... Bir senedir ugragiyoruz. Memleketin dört tarafmdane bulabilirsek getirdik. Bir büyük süvari kuvved yaptim. Bir yerde düg-

mam maglup etmeye mecburuz. Ondan sonra nefes aldirtmadan büyük

63. "Piyade Yuzbqi Mumtaz Efendinin tedavisi hakkinda Genelkurmay Bagkanligi'na" yaziiçin bkr. Atatürk'ün Bütün Eserieri, cilt 16, sf. 243,

336

süvari kuvvetiile taarruz edecegiz ve sonuna kadar Îzmir'e girecegiz. Bi-zim tertibimiz bagka türlü olamaz, bagka çaremiz yoktur.64

Mustafa Kemal ve Fevzi pagalar Ismet Paga'mn plamm onayhyor.Dügman, plan geregi Afyonkarahisar bölgesinde yapacagmuz büyük

y1gmag1 hissetmemelidir; yoksa saldmp engelleyebilir. Onun için gizle-me tedbirleri alm1yor, dügmatu gagirtmak için bagka yerlere ufak hü-cumlar düzenleniyor.

17 Ainstos Pergembe: Mustafa Kemal sessizce Ankara'dan ayrihpotomobille Konya'ya hareket ediyor, oradan cepheye geçecek. AnkaraKumandam ve Yaveri Cevat Abbas'a bu seyahatinin gizli tutulmasi, hergeligmeden kendisine bilgi verilmesi için silo tembihatta bulunuyor.

19 Ainstos Cumartesi: Yunanhlarm dikkatini bagka yere çekmekiçin, Buldan yöresindeki Yunan kuvvetlerine ufak bir saldin...

20 Agustos Pazar: Hâkimiyetri Milliye gazetesi, Mustafa KemalPaga'nm bu akgam Çankaya'daçay ziyafeti verecegini yaz1yor. HâlbukiMustafa Kemal, Konya'dan Akgehir'e varnugtir. Akgehir'de komutanlar-la toplant1 yap1yor, 26 Agustos Cumartesi günü Büyük Taarruz'un bag-lamas1íçin emir verlyor.

21 Agustos Pazartesi: Ordu birlikleri gece yürüyügüyle taarruziçin mevzilerine yerlegiyor.

22 Agustos Çargamba:Yine Yunanhlan gaç1rtmak için KocaeliGrup Kumandanhgi yöredeki Yunan birliklerine hücum ediyor. MustafaKemal Akgehir'de, askerî çahymalarmdan kalan zamanmda Regat Nu-ri'nin Çalokupuromamm okuyor, çok sevdigini söylüyor, çevresine deokuyun diye tavsiye ediyor.

24 Agustos. Pergembe: Bagkumandan ve Bati Cephesi karargâlugizlice Akgehir'den Suhut'atagruyor. Nurettin Papa kumandasmdakiL Ordu, Büyük Taarruz için tertihini ahyor.

25 Agustos Cuma: Fevzi Pa.ya cepheyi geziyor, akgam Kemal, Fevzive Ismet papalar toplamp son raporlan gözden geçiriyorlar. MustafaKemal Paga, Bagvekil Rauf Bey'e ve Meclis Reisi Vekili Adnan Bey'etelgraf çekiyor:

"Bati Cephesi'ndeki ordulanmiz Tevfikat-i Suphaniye'ye' dayanarAgustos'un yirmi altisi günü dügmana taarruza baglayacaktir..."

26 Agustos Cumartesi: Bagkumandan Mustafa Kemal, Genelkur-may Bagkam Fevzi Papa ve Bati Cephesi Kumandam Ismet Papa Koca-tepe'de... Gün agarirken, sabaha kargi saat 05.00'te Ismet Paga'nm çokönem verdigi "agir toplar"1n gürlemesiyle taarruz baghyor. Toplar Yu-nan mevzilerini dövdükten sonra piyade ve süvari hücumu baghyor.

Afyon'da yaptiklan balodan dönen Yunan subaylan gagkm...

64. ismet inönü,Hataralar, sf. 272.* Allah tarafmdan gösterilen dogru yol.

337

Türk ordusunun y1gmak yaparak öncelikle çökertmeye çahytigi Af-yon cephesinin derinlini 20 km. Kanh bogugmalar oluyor.

Mustafa Kemal,."harekâtumzi dügmandan gizlemek maksadiyla" gif-reUolarak yazdigi telgrafta, Belen Tepe, Tmaz Tepe gibi mevkilerin elegeçirildigini, harekâtm devam edecegini Rauf ve Adnan beylerle DoguCephesi Kumandam Kâzun Karabekir Paga'yabildiriyor:

Bugün 26 Agustos 1388 (1922)saat ondan itibaren tekmil cephelerde

a baglannugtr. Muvaffakiyet Allah'tandir.

Ve gair Yahya Kemal'in ünlü 26 Agustos Margi:

Sukopan firtma Türk ordusudur yâ RabbiSenin ugrunda ölen ordu budur yâ RabbiTâ ezanlarla yükselsin müeyyed nâmm

Galip et yâ Rab, bu son ordusudur Îslam'm

27 Agustos Pazar: 1 Ordu Kumandam Nurettin Papa Afyon'a giri-yor, Yunanhlar periçan halde Sincanh Ovasi'na çekiliyor.

57. Tümen Komutam Albay Regad Bey, ÇigilTege'yi emredilen za-manda alamadigi için intihar ediyor. SehitRegad Bey son nefesini ve-rirken askerleri ÇigilTepe'yi ahyor...

Yarah ve hasta olarak Konya hastanesinde yatan Binbagi Yildmm Ke-mal, o haliyle cepheye gelerek Süvari Kolordusu Kumandam Fahrettin(Altay) Paga'dan görev istiyor, en ileri hatlarda çarpigirken gehit dügüyor.

Akgamüzeri Îsmet Papa karargâhtaki Mustafa Kemal ve Fevzi paga-lara rapor veriyor

Yakup SevkiPaga'nm emrinde bulunan 6L Tümen, taarruz ettigi bü-

tün dügman mevzilerini çöktürdüLi

"Y1gmak" harekâtim yapan 1. Ordu Kumandam Nurettin Papa, Bag-kumandan M. Kemal Paga'ya telgraf çekiyor:

Birliklerimizin bi-Avnillâh-1 Teala bugün sabah 8.30'dan sonra Afyon-karahisar'i geri aldigi arz olunur.

Bagkumandan Mustafa Kemal Papa anmda cevap yaz1yor:

Devletlilerinin muvaffakiyetini büyük bir samimiyetle tebrik ederiz.

Sürecek her harekât safhasmda bu tebriklerimizi durmadan tekrar firsa-

tma sahip olacagmuza eminiz.

* Allah'in yardimi lle.

338I

Mustafa Kemal Afyon'un kurtulugunu Meclis'e de müjdeliyor, "bir

hayli erzak, malzeme ganimet ahmmetir" diyor.Zafer haberleri Ankara'dan dalga dalga bütün ülkeye yayihyor; fener

alaylari, mevlitler, sevinç gösterileri baghyor.28 Agustos Pazartesi: Büyük Taarruz'un üçüncü günü... Bagku-

mandan Gazi Mustafa Kemal Paga, annesini ve Çankaya'daonun yolu-nu ve zafer haberlerini bekleyen Fikriye Hamm'1 ihmal etmiyor, Af-yon'dan özel kalem müdürüne telgraf çeklyor:

I

Validem Hammefendi'ye ve Fikriye Hanun'aBuraya geldikten sonra dügmam kovmak icap ettiginden taarruz ede- I

rek (dügmam)Înayet-iBâri (Allah'm inayeti) ile attik ve Afyon'u aldik.Dolay1siyla daha birkaç gün burada kalmak gerekecektir. Siz müsteriholunuz. Ingallahduamz bereketiyle bütün memleketi dügmandan kurtar-mak kolay olacakt1t.._ 65

29 Agustos Sali: Taarruz geligiyor. Ismet Pa.ya, Birinci Ordu'ya veÜçüncüSüvari Tümeni'ne "dügmamn imhasi" ve aynca dügmanm tele-fon hatlarmm kesilmesi, trenle yaptigi asker ve cephane ikmalinin en-gellenmesi emrini veriyor. Takviye olarak gönderilen Yunan kuvvetlerimuharebe yerlerine ulaganuyor. Kütahya'ya dogru ilerliyoruz. Hâkimi-yet-i Milliye, "Afyon zaferi" mangetiyle ç11ayor.

30 Agustos Çargamba:Büyük Taatruz'un beginci günü... Tarihi-mizde yine "günegin dogdagu" günlerden biri... Sonradan "Bagkuman-danlik Savagi" adiverilecek olan Dumlupmar Savagi... Yunanhlarm Ça]-köy mevkiinde dagruk vaziyette toplandigim gören Ismet Paga, BatiCephesi Harekât Müdürii Tevfik (B1ylkhoilu) Bey'i, Afyon belediye da-iresinde birkaç saat önce uyumaya baglayan Mustafa Kemal Pa.ya'yagönderiyor, durum hakkmda bilgi veriyor. Mustafa Kemal hemen Fevzive Îsmet pagalan topluyor ve müzakereden sonra sabaha karga saat6.30'da, dügmanm kugatilmasi ve Dumlupmar'm almmasi talimatim ve-riyor. Çemberiçine ahnan dügman kuvvetleri içinde Yunan Baykuman-dam General Trikopis ve Ikinci Ordu Kumandam General Diyenis devar. Çarpigmabagliyor. Teslim oluyorlar!

Trikopis, mailubiyetlerini iki temel sebebe baghyor: Biri Türklermtop atigi, öbürii süvari hücum kuvveti... Îsmet Papa, harp meydanmdaTrikopis'le askerlik üzerine yaptigt konuymalari anlatirken, Süvari Ko-lordusu Kumandazu Fahrettin Altay'dan övgüyle, takdirle söz eder,

65. Atatürk'ün Bütün Eserleri, citt 55, sf.221. Kaynak kitaptaki "inayet-i badi" iba-resi yanig okuma ürünüdür ve zaten anlamsizdir. Izleyensayfadaki Osmanlica metinde gå-ruldugû gibi, dogrusu "Inayet-i Bâri"dir ve Allah'in yardimi demektir. Arap alfabesinde i"dal"

ve"ra" harflerinin benzerliginden kaynaklanan yanly okumanin kitabin yeni baskisin-

da düzeltilmesi gerekir. Osmanlica metindeki harfin "dal" degil, "ra' oldugu, kelimenin de"Bâri" oldugu açikça bellidir.

339

hizmetlerinin önemini anlatir. Milli Mücadele liderlerinin hizmetlerin-den takdirle bahsetmek, Înönü'nün "Hattratar"mdaki önemli özellik-1erden biridir.

Yakup Sevki,Fahrettin ve Nurettin pagalardan ba.yka Kemalettm Sa-mi Papa, Salih Omurtak Paga'dan da övgüyle bahseder.

Mustafa Kemal, Fevri ve Îsmet papalar, o akgam Dumlupmar köyüyakmlannda, yanlarmda egya olmadigmdan toprak üzerinde uyudular;be ki de hayatlannm en rahat nykusuydu bu...\ Eylül Cuma: Savag devam ediyor. Îzzettin (Çahylar)Paga Ugak'agiriyor... Mustafa Kemal Papa "Kurtulug Bekleyen Ahalimiz ile YunanAskerlerine Beyanname"yi yaymhyor, eldeki uçaklarla havadan da ati-hyor. Beyanname göyle baghyor:

Sevgili Türkiyeliler, Sevgili Kardeq1erimiz!

Türk ordusunun Yunan ordusunu periçan ettigini, kaçan Yunan as-kerlerinin köyleri yakip yiktiguu, demiryollanm havaya uçurdugunuanlatarak "korkmaymiz" diyor:

Ey ahali, salon korkmayuuz. Sizi kurtarmak için üç senedir daglardaçarpigan ordunuza Cenâb-i Hakk büyük bir zafer verdi. Y11dlum gibi Yu-

nan cellatlanm kovahyorlar. Kadmlarmizi, çocuklarruzi dügman kaçar-ken daglara ve emin yerlere saklayimz. Eger dügman bir köy yakmaya,bir yol tahrip etmeye tegebbüs ederse derhal ona hücum ediniz... Türkordusu yirmi dört saat geçmeden yetigiyor. Bir de hangi Yunan birligi

veya kumandam mezalim yaparsa onun numarasmi ve kumandanm is-mini ögreniniz...

Rumca Beyanname'dide, Yunan ordusunun maglup oldugu, zulümyapanlarm gahsen sorumlu tutulacaklan belirtiliyor.

"Büyük ve asil Türk milleti"

Mustafa Kemal Paça 1 Eylül'de Dumlupmar'dan bir de "Millete Be-yanname" yaymhyor. Beyanname göyle baghyor

Büyük ve Asil Türk Milleti!

Artik "millet-i Osmaniye, anâsir-1Îslamiye"gibi terimlerbirakilmigttr.Beyanname beg gün devam eden "büyük meydan muharebesi"nin

kazamldigru, ordumuzun kahramanhgmm "Tevfikat-1 Suphaniye'yevesile oldugu"nu anlatiyor. Sehitlikövülüyor. Beyannamenin son lanu göyle:

340

Milletin oy' ve iradesine dayanan her igin neticesi millet için hay1r vesaadet oldugu sabittir. Milletimizin gelecegi emindir. Ve vaat edilen zafe-

ri ordularmuzm elde etmesi muhakkaktir

Yme 1 Eylül'de Ba.ykumandan, ordusuna beyanname yaymhyor. Be-

yanname, iki y11diryogunlukla kullamlan Îslami ve Bolgevik terimlerinyerini artik milliyetçi terimleria almakta oldugunun örneklerinden biridir

Sahibimiz olan büyük Türk milleti geleceginden emin olmaya hakhdir.Muharebe meydan1armdaki maharet ve fedakârhšmizi yalandan görüyorve takip ediyorum...

Bütün arkadaglarumn Anadolu'da daha ba.ykameydan muharebeleriverilecegini nazar-i dikkate alarak ilerlemesini ve herkesin aklî kuvvetle-rini ve kahramanhk ve hamiyet kaynaklarmt bgbiriyle yarigarak sarf et-

meye devam eylemesini talep ederim.Ordular! Ilk hedefiniz Akdeniz'dir lleri!

Mustafa Kemal Papa bütün harekâtt, bazen bir askeri rapor gibi de-tayh olarak, günü gününe hükümete, Rauf Bey'e ve Meclis'e, Ba.ykanVekili Adnan Adivar Bey'e bildirmeyi ihmal etmiyor.

5 Eylül Sali: Bagkumandan Mustafa Kemal Papa, Bakanlar Kuru-lu'na ve Maliye Bakanhgi'na Egme'den "gayet acele" kayd1yla telgrafçekiyor:

Dügmanm terk ve tahliye ettigi kasaba ve köylerde yaptig1 facialar hertürlü tasavvurun üstündedir. Köylerin büyük losm1 tamanuyla yalalm14-

tir Dügmanm ricat yolu üzerinde kalan zavalh köylülerimiz köylerininharabeleri üzerinde sefalet içinde inlemektedir Arz olunan ahvalden do-layi hükümetçe derhal gerekli gefkat ve yardmun yapilmasi kati bir zaru-ret halini almakta, gimdilik en ziyade himaye ve yardima muhtaç olanla-ra hakkaniyet dairesinde dagitilmak üzere emri âlilerine verdigim meNlagdan yüz bin liranm acele Bati Cephesi emrine gönderilmesini ve sene-lerden beri zulüm ve sefalet içinde inleye gelmig milletimizin yaralarma

çare olacak tedbirlerin hükümetçe almmasim ve bildirilmesini rica...

9 Eylül Cumartesi: Güzel Izmir 3 yil dört ay süren Yunan iggalin-den sonra kurtuluyor. On günde savagarak 350 lun yol alan Türk ordu-su, on binlerce Izmirlinin sevinç gözyaglan, gösterileri, çiçek yagmur-lan içinde Izmir'e giriyor. Halk elinde ylyecek, içecek ne varsa kan teríçindeki mehmetçige sunuyor.

* "Oy" kelimesi orijinal metinde "rey"dir

ve rey kelimesi kanaat, gärü§, tercih anlaminagelmektedir. O bakimdan metindeki "oy"u bugunku antamda sandiga attigimiz oy olarakaniamamak gere kir.

341

Yüzbaç1 SerefBey, yüzündeki yaraum kazuyla kutsadigi ay y11dizhbayragi hükümet konagmda göndere çekiyor! Yüzbagi Zeki, Komutan-hk binasma, Binbagi Regat da Kadifekale'ye bayragmuzi çekiyor, Îzmirartik bir ay ylldiz okyanusudur!

45 000kadar Rum, rihtunda korku içinde beklegiyor, Yunan bayrak-Jaruu indirip evlerine Avrupah devletlerin bayraklarna asiyorlar. Bin-lerce esir Tunan askeriyle birlikte, gemilerle kaçan kaç1yor, kaçama-ya ar mübadele edilmek üzere koruma altma alunyor.

Aym günün gecesi Istanbul'da büyük sevinç gösterileri oluyor, 200bin kigi fener alayi ile Istanbul'u dolagiyor. Ertesi gün Ayasofya Ca-mii'ndeki mevlide 25 bin kigi katthyor. Osmanh Harbiye Nezareti'ninbandosu "IzmirMarg1"m çalarak fener alaylarma katthyor.

Izmir'indaglarmda çiçekler açarAltm güney orda sirmalar saçarBozulmuy dügman yel gibi kaçarYaga Mustafa Kemal Papa yagaAdm yazilacak mücevher tagaizmir'indaglarmòa oturdum kaldim

Sehitolanlan deftere yazdim

Oksüzyavrulan bagnma bastimKader böyle imig ey garip anaCamm feda olsun güzel vatana

Islam dünyasmda, Güney Afrika'daki Johannesburg Hilafet Komite-si'nden, Nairobi'den, Fas, Tunus ve Cezayir'den Asya'daki Hindistan'a,Kafkasya'daki Azerbaycan'a kadar kutlamalar yap1hyor, Mustafa Ke-mal Paga'ya tebrik telgraflan yagiyor Mustafa Kemal telgraflara tegek-kür mesajlan gönderiyor

12 Eylül'de Mustafa Kemal Paga bir kere daha "Millete Beyanname"yaymhyor, nihai zaferin kazamldignu bildiriyor. Beyanname yine göylebaghyor:

Büyük ve asil Türk milleti!

Beyannamede "emperyalizm" terimi yok, sadece "Asya imparatorlu-

gunaözenen küstah bir dügmamn" maglup edildigi belirtiliyor. "Batifabrikalanmn çelik zirhlanyla kaplanan muazzam Yunan ordularmm"artik Anadolu daglarmda subaylan tarafmdan terk edilmig zavalh sürü-lerine döndügü belirtiliyor.

Beyannamede "Dogu ideali"ni hatirlatacak "mazlum milletler, garkmilletlerinin kurtulugu" gibi ifadeler de yok; Îslami terimler de yok.Ama bugünkü gözle okudugumuzda Cumhuriyet'in igaretleri var... Be-yanname göyle sona eriyor:

342

Vatanm kurtulugu milletin oy ve iradesiile kendi mukadderati üzerin-de kayltsiz §artsiz hâkim oldutu zamandan baglaung ve ancak milletinvicdanmdan dogan ordulada olumlu ve kati neticelere ermigtir.

Büyük ve asil Türk milleti! Anadolukun kurtulug zaferini tebrik eder-ken sana Izmir'den, Bursa'dan selamlarmu da takdim ediyorum.66

Diplomasi zamamItilaf Devletleri'ne bagvuran Yunanistan, Anadolu'yu tamamen bo-

galtacagun belirterek, mütareke yap11mast için arac1 olmalarmi istiyor.Ama Türk ordusu zaten Îzmir'e girmig, Anadolu düymandan temizlen-migtir. SimdiBogazlar ve çevresindeki iggal kuvvetlerimn ç1karilmas1

sorunu gündeme gelmigtir.11Eylül'de ingiltere, Fransa ve Italya Ça-nakkale Bogazi'nm Anadolu yakasma asker gÖndererekBogazlar'dakiiggalden vazgeçmeyeceklerini göstermiglerdir.

Trakya, Yunan iggali altmda zaten!13 Eylül'de Fransiz Le Figaro gazetesinin muhabiri Richard Eaton,

mozaffer Bagkumandan Mustafa Kemal Paga'ya, Türk topraklarmm bo-galtilmasmi isterken neyi kastettigini soruyor. Mustafa Kemal'in cevabi:

- Avrupa'da Îstanbulve Meriç'e kadar Trakya. Asya'da Anadolu, Mu-sul arazisi ve Irak'm yans1...

Yunan yenilmigtir, ama bu Bogazlar çevresinde Türkiye ile bagta In-giltere olmak üzere Îtilaf Devletleri arasmda savag ç1kabilir! Frans12gazetecinin Mustafa Kemal Paga'ya ikinci sorusu, Îngiltere ile bir harp-ten korkup korkmadigidir! Mustafa Kemal qu cevab1veriyor:

- Ben Ingiltere ile degil, Yunanhlarla harp ediyorum.Evet, Yunan yenildikten sonra, Îstanbul ve Çanakkalebogazlarmi,

Marmara Bälgesi'nin bir losmuu ve "Musul arazisi" ile Irak'I elinde tu-tan Îngiltere ile bir harp mi çikacak?! Gündeme gelen mesele budur.

Aym gün Mustafa Kemal Paga, Amerikan Chicago Tribune gazetesi-nin muhabiri John Clayton'un sorusu üzerine gunlari söylüyor

- Biz Ingiltere ile harp etmek istemiyoruz, fakat onlar Îstanbul'uTürkiye'ye teslim etmelidir. 1stanbul Türkiye'nin payitahtidir. Müm-kün mertebe barig yoluyla istiyoruz. Eger olmazsa onun için haedecegiz.67

ÇünküÎzmir'de durum muhakemesi yapan Mustafa Kemal, Fevzi veÎsmet pagalar, Îngilizlerive müttefiklerini masaya oturtmak gerektiginekarar vermiglerdir. Bagvekil Rauf Bey ile Ali Fuat Paya da, aym gekilde,

66. Büyük Taarruz ve bu bälümde verdigimiz bilgiler için bkz. Nutuk, sf. 446-450; inönu,Hatiralar, sf. 270-288; Sabahattin Selek, Milli Mücadele, II, sf. 320-336; SevketSûreyyaAydemir; Tek Adam, II, sf. 515-558; Zeki Sarihan, Kurtulug Savagi Günlügü, IV, sf.583-666; Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 13, sf. 209-275.

67. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 13, sf.279-281.

343

Batihlarla diplomasi yoluyla anlagmaktan yanadir.68 Bunun yolu "ordu

ile Bogazlar üzerine yürümek" Ingilizaskeri ile kargi kargiya gelerek În-gilizlerimasaya oturmaya mecbur etmektir Tehlikeli bir karar, çünkü

Îngilialerleharp ç1kabilirdi, ama Mustafa Kemal ve arkadaylan bu tehli-keli diplomasi oyununu ustaca oynnyorlar. Kararlagtirdiklan oyun qu:

Ordularumzla onlann hem önünde bulunulacak, hem de bir muhare-

eye mahal verilmeyecek!69

Bu sirada ÇanakkaleBogazi'nm Anadolu tarafma yerlegtirilmig olan

Îngiliz askerlerine, "Bogazlar bölgesine girecek Türk ordusuna ateg

aç11masi" emri veriliyor! Türk ordusu ise ilerleyigine devam ederek

tam Îngiliz kuvvetlerinin kargisma gelindiginde duruyor. Îki ordunun

kuvvetleri burun buruna mevzileniyorlar!Tek kurgunun koca bir savay1baglatabilecegi çok kritik bir vaziyet!

Îngiltere'yle "Çanakkalebölgesinde bir harbin her an baglamast"tehlikesi yagamyor. Îngiliz Akdeniz Ordulari Kumandam, Londra'yaçektigi telgrafta Mustafa Kemal Paga'nin "Ingiltere ile harp halindeyiz"dedigini yazlyor! Londra'da kabine olaganüstü toplamyor. Îngiliz ve

Italyan birlikleri Çanakkaleçevresinde siperler kazmaya bagliyor. Îngi-liz Sömürgeler Bakam Churchill, Türkiye ile sava.¶ ihtimaline kargi sö-mürgelerden asker göndermelerini istiyor. 1stanbul'daki IngilizYüksekKomiseri Rumbold, söylentinin yanhg olabilecegini dügünerek MustafaKemal'in yaz1h açIklama yapmasuu istiyor; Türk-Ingilizdiplomatik ilig-kileri kopma noktasma gelmigken Mustafa Kemal Papa yaz1h açiklamayaparak "sözlerinin yanhg anlagildigmi" sõylüyor, gerekli formaliteleryerine getirilerek iki ülke arasmda siyasi iligkilerin kurulabilecegini be-lirtiyor, tansiyonu biraz dügürüyor.70

Fakat Mustafa Kemal, Türk ordusunun Çanakkalecívarmdaki Ingilizve Müttefik mevzilerine kadar ilerlemesi ama çatigmaya girilmemesiiçin

emir vererek Londra üzerindeki baskisim artmyor, aym zamanda Ingilte-re ile bir savag çikmamasi için siyaseten çok dikkatli davramyor. KâzimKarabekir'in durum hakkmda bilgi isteyen telgrafma 22 Eylül'de verdigi

cevapta muzaffer milli ordunun Bagkumandam Gazi Papa pöyle diyor:

Pek kuvvetli olrumuza ragmen, siyasette pek hesaph ve ihmh bulu-

nuyoruz... IngilizlerinÎstanbul'da ve Trakya'da hâkim olmak istedikle-

ri anlagihyor. Îngilizleriyalmz b1rakmak için emek sarf edilmektedir.

Ordularmuz Istanbul ve Çanakkale'yekargi y1gmak yapmaktadir. Her-

68. ÖmerKürkçüaglu, Türk-ingiliz iligkileri,sf. 244.

69. Ismetínänü, Hatiralar, sf. 293-294.

70. Zeki Sarihan, Kurtulug Savasi Günlägü, IV, sf. 665-673.

344

halde meseleyi siyasetle halletmeyi tercih etmekteyiz. Ve ona göre ida-re ediyoruz...71

Bu çok laitik dönemde "ÇanakkaleBunalum"nm yeni bir savag çIk-

madan agilmasi ve Mudanya Mütarekesi'nin, dolayisiyla Lozan'm yolu-nun aç11masmda Mustafa Kemal Paga'mn diplomasi becerisi ile Îstan-bul'daki Îngiliz Komutam General Harrington'un sagduyulu davranigiönemli rol oynarugt1r. Anadolu'daki askerî geligmeleri gok iyi bilenHarrington, Lloyd George'un agmhklarmi Ankara'ya yansitmamigtir.

Bu sirada ç11gmLloyd George, Türklere kargi mevzilendirmek, ge-rektiginde çarpigmak üzere sömürgelerini, Fransa'y1, Îtalya'yi ve Türk-lere karyi husumeti oldugunu dügündügü Balkan devletlerini savagadavet ediyor! Ankara ile anlagrug olan Fransa buna tepki gösteriyorÇanakkale'dekiaskerlerini çekiyor! Fransiz Bgbakam Poincare, bagtaFas olmak üzere Fransiz sömürgesi Müslüman ülkelerde Türkleri des-tekleyen hareketlenmeler olduguna dikkat çekiyor. Îtalya da Ingilte-re'yi terk ederek Türkiye lehine tavir takmiyor. Bu iki devlet zafer ka-zannug Türklere kargi yeni askexî maceralann anlamsizhšru görüyor.Zaten Ankara ile anlagmlylardir

Lloyd George yalmz kalmigttr. Prof. Kürkçüoglu'nun belirttigi gibi,Ingiltere, Türk zaferinin Islam dünyasmda yarattig1 Ingiltere'ye karg1tepkilerden de endige duyuyordu.

Îzmir'de Fransa ve Italya temsileilerinin Mustafa Kemal Papa ile gö-rligmeleri de olumlu geçiyor. Fransizlarm Mustafa Kemal'le görügmeyeTürk dostu Franklin-Bonillon'u göndermelerinin bu geligmelerdeolumlu etkisi oluyor.72 "ÇanakkaleBunalmu" bu gekilde agibyor, Trak-ya'nm bogaltilmasi ve Türk ordusunun Istanbul'a girmesi konusundada prensip mutabakatt saglamyor. Mudanya'da ategkes görügmelerininyap11masma karar veriliyor?

Ankara'da yeni bir Mustafa Kemal

Mustafa Kemal Papa 2 Ekim'de Ankara'ya gelecektir. Hükümet, 30Eylül günü, Rauf Bey'in bagbakanhšmda Bakanlar Kurulu karany"Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Ba.gkumandan Gazi Mustafa Ke*mal Papa Hazretleri'ne" yap11acak resmî kargilama için 13 maddelikbir program hazirlamigtir. Millet Meclisi adma kura ile belirlenecekon mebus, Meclis Reis Vekili Konya Mebusu Vehbi Efendi bagkanh-gmda,vali ve belediye reisi ile birlikte, Gazi'yi uzakta (Polatli'da)

7I. Tam metin için bkz. ATTB, sf.484; Büti.in Eserleri, cilt I3, sf. 317.

72. Salabi Sonyel, Tuik Kurtulug Savagi ve Dig Politika, 11,sf. 279.

73. ÇanakkaleBunalimi içln bkr. ÖmerKürkçüoglu, Türk-ingiliz iligkileri,sf. 239- 246;Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, II, sf. 269-279.

345

kargilayacak, Ankara'ya trenle beraber geleceklerdir. Gazi Papa Haz-retleri, Istasyon'da bando ve askerî birlik tarafmdan resmî törenlekarg11anacakt1r.

Îstasyondan Meclis'e kadar olan cadde, Gazi'nin Meclis'e gelmeküzere.geçecegi güzergâhtir; bu caddede üç tane zafer taki kurulmug-tur... Halkm izdihama yol açmadan, cadde kenarlarmda Gazi'yi kargila-malan rica edilmektedir.

Merasim istasyon ile Türkiye Büyük Millet Meclisi binasi arasmda-ki sahada cereyan edecek ve bunu müteakip Bagkumandan Papa Haz-retleri tarafmdan Meclis'te riyaset odasmda kisa bir resm-i kabul icraolunacaktir.

Îstasyon diginda kumandan ve subaylar Gazi Paga'y1 "gaza-yi ekber"münasebetiyle tebrik edecek, hog geldin diyeceklerdir.

Köprü ile dört yol agamdaki zafer taki arasi, Ankara ve civar köyler-den gelecek egraf-1 memleket, ahali ve esnafa tahsis kilmruptir. Bu mm-tikanm bagmda umum belde namma belediye reisi tarafmdan tebriklersunulacak ve hog geldin edilecektir...

Millet Bahçesi münhasiran hammlara tahsis edilmigtir...

Program bu gekilde düzenlemelerle devam ediyor. Halkm sevinç veheyecamm, cadde kenarmda durarak yolu kapatmamalan, izdihama se-bebiyet vermemeleriíçin yapilan uyanlardan anlamak mümkündür.74

Elbette Gazi'yi geldiginde, o zamana kadar Anadolu'nun görmedigibir kalabahk halk kitlesi kargilayacaktir.

Muazzam bir kargilarna... Bütün Ankara onu kargihyor. Meclis'i Os-manh tarihinde örnegi rülmemig bir Îslami tezahüratla açan MustafaKemal Papa, gimdi muzaffer Bagkumandan olarak Ankara'ya döner-ken, kafasmdaki "Bati ideali"nin igaretlerinden birini daha veriyor.

Mahmut Esat Bozkurt'tan dinliyoraz:

Meclis'te müezzin beg vakit ezan okur, imam cemaate namaz loldmr-. di. Dikkate deger ki, Kurtulug Savaglari zaferle taglandiktan sonra, Ata-türk, Ankara'ya döndü. Meclis kapisi önünde resmî üniformasiyla, bek-leyen imam efendi Atatürk'ü durdurdu, ellerini kaldird1, fakat dinî duayabaglar baglamaz, Atatürk hiddetle: 'Burada böyle geylere lüzum yoktur.Bunlari camide yapabilirsiniz! Biz savagi dra ile degil, Mehmetçigin ka-niyla kazandik!' dedi ve imanu kovdu.75

74. Bagbakanlik Devlet Argivleri Genel Müdürlugü, Belgelerie Mustafa Kemal Ata-türk, 1916-1922, Ankara 2003, sf. 213-214.

75. Mahmut Esat Bozkurt, Atatürk Ïhtilali,Tüprag Yayinlari,Istanbul,2003, sf. 91.

346

Akgam düzenlenen baloda Mehmed Âkif'inyazdigt "Îstiklâl Margi",ilk defa Zeki Üngör'ünbestesi ile çalmd1.

Îzmir'deki görügmelerin ardmdan 3 Ekim 1922'de.Mudanya'da müta-reke için görügmeler baghyor. Türkiye'yi Îsmet Papa, Îngiltere'yi Gene-ral Harrington, Fransa'y1 General Charpy, Îtalya'y1 General Bombellitemsil ediyor. Müzakereler 8 gün devam ediyor. Anlagmak mümkün ol-muyor. Hatta bir ara ÍsmetPa¶a, orduya ileri harekât emri veriyor! Bu,Çanakkale'dekargihkh bekleyen iki ordunun savaga tutugmasi demek!Telaglanan Îngilizler yumuçuyor. Neticede Mudanya Mütarekesi liEkim'de imzalamyor:

• Türk ve Yunan kuvvetleri arasmdaki çattyma duracaktir.• Yunan kuvvetleri Trakya'dan hemen çekilmeye baglayacak, 15 gün

içinde Meriç'e kadar Trakya Türkiye'ye teslim edilecek. (Karaagaç'I al-mak istedigimiz halde Mudanya'da kabul ettirgmiyoruz, Karaagaç çar-pigmas1 Lozan'a kabyor.)

• Trakya'ya Türk jandarma birlikleri geçerek asayigi saglayacaklardir.• Trakya'nm bogaltilmas1 Ve Türk idare cihazmm yerlegmesi s1rasm-

da bir çatigma çikmamasi için, burada gözlemci Müttefik heyetleri 7 ta-burdan ibaret geçici bir iggal gücü bulunacaktir.

• Barig antlagmasi (yaniLozan) imzalamncaya kadar, Ankara hükü-meti Tkakya'ya askeû birlik göndermeyecektir.

• Barig görügmelerine bir ay içinde baglanacaktrr.Yunanistan, iqtirak ettirilmedigi Mudanya Mütarekesi'nin gartlanm

kabul ettigini bir bildiri ile aç1khyo,r.771922 yllmda tarih müthig bir luz kazanm19t1r11 Ekim: Mudanya Mütarekesi imzalamyor.19 Ekim: Türkiye'nin azgm dügmam ve savagin bu kadar uzamast-

nm baghca sorumlusu Lloyd George, üst üste aldig1 diplomatik hezi-metler sonucunda art1k Bagbakanhk yapamaz hale geliyor;Türkiye'yeihmh bakan Muhafazakâr Parti'nin koalisyondan çekilmesiyle LloydGeorge hükümeti dügüyor, yerine Muhafazakâr Bonnar Law hükümetikuruluyor, fakat Lord Curzon yine Digigleri Bakam'dir.

30 Ekim: Osmanh Imparatorlugu'nun son bulduguna, Türkiye Bü-yük Millet Meclisi Hükümeti'nin kurulduguna dair Meclis karart amyor.

1 Kasun: Saltanat kaldmhyor.17 Kasim: Vahideddin kaçiyor.20 Kasun: Lozan müzakereleri baghyor.

76. Zeki Sarihan, a.g.e., sf. 724.

77. Mudanya müzakereleri ve mütareke partlari için bkr. ismet Ínönu,Hatiralar, sf. 295-312: Digigieri Bakanligi,Kurtulug Savgimix, sf. 185-2l0; Salahl Sonyel, Türk KurtulugSavagi ve Dig Politika, II, sf. 280-289; Ömer Kürkçüoglu, Türk-ingiliz liigkileri,sf.246.251.

347

6 Arahk: Mustafa Kemal, Halk Firkasi adlyla kendi partisini kuraca-

gru açikhyor.Ve 1923 yih; Milli Mücadele kadrosu içinde büyük, köklü, sert müca-

delelerin baylayacag1 bir yll! 1 Nisan'da Meclis kendini feshediyor, ta-

mam1m "Tek Adam"m belirledigi adaylarla yeni seçimlere gidiliyor...

Sonra?Lozan müzakereleri sürerken seçimler yap1hyor, "Îkinci Grup" deni-

le muhaliflerden tek kigi bile aday olamiyor. Yalmz Gazi'nin onaylada-

gi Isimlerden olugan "ÎkinciMeclis" oluguyor, ama bu Meclis'te bile

muhalefet meydana geliyor; Lozan elegtiriliyor, ama kabul ediliyor.

Cumhuriyet ilam, Hilafet'in kaldirilmasi, devrimler, Tek Parti rejimi...

Dig.politikada da iç politikada da artik "Garp'a yönelmig Türkiye"

vardar...Gazi Paga'mn deyimiyle, "bir Avrupa Türkiyesi, daha dogrusu Garp'a

teveccüh etmig bir Türkiye...""Gatp"ateveccüh etmig, yani Bati'ya yönelmig bir Türkiye...

Fransiz gazeteci Maurice Perhot'ya 29 Ekim 1923'te verdigi mülakat-ta bäyle diyor.

Milli Mücadele "Dogu mefkûresi" ile yürütülmügtü... Kurtulue Sava-gi'mn Garp Cephesi'nde kazamlan Büyük Zafer, "Garp'a teveccüh"ün

yani Bat1'ya yöneligin de baglangic1do.Arkasmda Büyük Zafer, Lozan'da masaya oturan, "Garp'a yönelmig"

yeni Türkiye'dir.

Lozan'da Batililagma...

Lozan Konferansi'nda Türkler, Rusya'yl hayal larildigma ugratarak(Batih) büyük güçler arasmdaki denge politikasma geri döndüler...

Stefanos Yerasimos1

Emperyalizme ve kapitalizme kargi olan "Anadolu lhtilali",halkç1 vedevletçi karakterini zaferden hemen sonra unutanug ve liberal ekonomi-ye dönmügtür ..

Sabahattin Selek2

Saltanat artik yok!

Mudanya Mütarekesi ile silahlar.biralaluugtir, gimdi bariga sira gel-migtir.

Îngiltere'de Lloyd George hükümeti dügmü¢ Bonnar Law hükümetikurulmugtur; meghur Lord Curzon digigleri bakarudu

ingiltere, Fransa ve Italya 27 Ekim 1922'de Ankara hükümetine birnota göndererek,

"dogudaki

savaga son vermek amaclyla" barig konfe-ransmm 13 Kasim'da Isviçre'nin Lozan gehrinde toplanmasuu öneri-yorlar.

Aym zamanda Îstanbul hükümetini de davet ediyorlar.Sadrazam Tevfik Papa, Mustafa Kemal Paga'ya yazdigi çok gizli ve

kigiye özel mektupta, Lozan'da birlikte hareket etmeyi öneriyor! Mus-tafa Kemal cevabmda "Türkiye devletinin tek temsilcisi Türkiye BüyükMillet Meclisi Hükümeti'dir" diyor, TBMM'nin kabul ettigi TegkilatEsasiye Kanunu'na gäre Istanbul hükümetinin gayri megru oldugunubildiriyor. Tevfik Papa 29 Ekim 1922'de TBMM Bagkanhgi'na "gayet

acele" bir telgraf gönderlyor, istegini tekrarhyor.Meclis'te büyük bir tepki... Mebuslarm konugnialarmdan birkaç örnek:Hüseyin Avni Bey (muhalif):Padigah ve hükümeti, karyl cephede,

dugmamn yanmda yer aldi. Sevr Antlagmasi'm imzalarken TBMM alal-larma gelmedi! Milletin temsilcisi TBMM oldugu için ikilikten zaten

I. Stefan Yerasimos, Milliyetier ve Smirlar, iletigimYayinlari,Isanbul,1994, sf.77.

2. Sabahattin Selek, Anadolu ihtilali,Kastag Yaymlari, Istanbul,2004, cilt 2, sf. 75 I-752.

349

bahsedilemez. Hilafet perdesi altmda saltanat cinayetlerine kap1 aç11-

masma asla meydan verilemez. Tevfik Paga'nm mektubu cevap verme-

ye bile deimez!Riza Nur (o sirada Kemalist): Osmanh imparatorlugu tükenmig bit-

migtir. Yerine dinç ve milli bir Türkiye devleti dogmugtur. Istanbul'dahükümet bile denil, sadece bir heyet vardir. Itilaf Devletleri'ne Türki-ye'de tek hükümet oldugunu göstermeliyiz.

, Mazhar Miifit (Kematist): Müttefikler Mudanya'ya sadece Anka-

ra çagirdilar. $imdiistanbul'u da çagmyorlarsa bu Vahideddin ve Da-mat Ferid ikilisinin ingilizlerle yapt1g1 bir antlagmanm eseridir. Altiasirdan beri bütün çektiklerimiz Babiâli yüzündendir.

Riza Nur, "Osmanh Împaratorlugu otokrasi sistemiyle beraber yokolmuytur, Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümeti kurulmugtur" diyebaglayan 6 maddelik bir yasa önergesi hazirhyor. Rauf Bey, õnergede

saltanat kargiti ifadeleri daha da güçlendiriyor. Önergede"Makam-1hi-lafetin esir bulundugu ecnebilerden kurtarilatagi" ifadesi de yer ahyor.Karabekir dahil, 80 mebus imzabyor. Önergedeki80. imza Mustafa Ke-mal Paga'nmdir.3

Bir de yine saltanatm kaldinlmasi için muhalefetin, Ikinci Grup'unliderlerinden Hüseyin Avni Bey ve 24 arkadaymm önergesi vard2r.

30 Ekim günü önergeler görügülmeye baglamyor. Bagkan MustafaKemal ad okumak suretiyle Riza Nur ve arkadaylarmm önergesini oy-layacagun söylüyor, ama Meclis'te "karar yeter sayis1" bulunamadigiiçin, görügme 1 Kasun'a kahyor.*

Mustafa Kemal Hilafet'i anlatiyor

Lozan görügmelerinin baglamasmdan 20 gün önce, 1 Kasim'da MustafaKemal, hayatuun en önem1i konugmalarmdan birini yapmak üzere kürsü-ye geliyor. Natuk'taki ifadesiyle "Türk ve Îslam tarihinden bahsederek hi-

. lafet ve saltanatm aynlabilecegini, hâkimiyet ve milli saltanat makammmMeclis'e.ait olabilecegini, tarihi olgulara dayanarak" anlatlyor.

Ali Fuat Papa, konugmanm "çok iyi hazirlanmig, kiymetli ilim ve dinadamlarmm rötugundan da geçmig" oldugunu belirdr.5

3. Riza Nur, JosephC. Grew, Lozan Barig Konferansinin Perde Arkasi, AndaçUgurlu (haz.),ÖrgünYayinevi, 2003, sf. 48-49. Önergedeirnzasi bulunan Karabekir, öner-geyi Ra Nur'un yazdigini dogruluyor, önerge metninin ve üzerinde yapilan dagigikliklerinNutuk'ta yer almamasini elestirlyor. (Kâzim Karabekir, Nutuk ve Karabekir'den Ce-vaplar, cilt 5, sf. 91- 92). Atatürk Nutuk'ta önergeyi k1min yazdigindan bahsetmez,

önerge hazirlandi, sekseni ajan arkadaga imza ettiri1di, bu õnergede benim de imzam var-dir" diye anlatir. Nutuk, sf. 458.

4. Teyfik Pala'nin yazilari ile Riza Nur ve Hüseyin Avni beylerin önergelerinin tam metin-leri için bkr.,Fahri Çaker,Tilrk Parlamento Tarihi, I. cilt, sf. 243-255.

5. Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hattralar, cilt 1,Temel Yayinlari,Istanbul,2002, sf. I36.

350

Bu konugmasmda Mustafa Kemal, bir filch müderrisi gibi fikhi te-rimler kullamyor. Son derecede diadarca bir havasi vardir konugma-mn. Bazen bir vaaz üslubu sezilir, "Fahriâlem Efendimiz- Cenâb-1 Pey-gamber, Hz. Ali Keremallahu veche, Huzeyfe radiyalluhuanh" gibi te-rimlerle konuqur. Hilafeti yüceltirken saltanatm ayn bir gey oldugunu,zaten Türklerin de tarihte saltanatla hilafeti ayirdigm1 anlatir: Selçukluhükümdan Melikgah'i örnek verir, Mogol Hülagu'nun Bagdat'1 zaptedip Abbasi Halifesi'ni idam ettirdigini, böylece "dünya yüzünde hilafe-te son verdigini" belirtir. "Yavuz Hazretleri" hilafeti devralm19tir, amaalmayabilirdi de... Halife denilen kigi o zaman da Misir'da "kudretsiz

bir mülteci" idi, o kadar!Bu konugmasmda Mustafa Kemal'in neleri vurguladigi önemlidir:

Evvela tarihe hilafet ve saltanatm ya da ruhani ve dünyevi otoritelerinaynlmas1 aç1smdan balayor! Sultanm da halifenin de bulunmadtgi birdünya özlemine sahip oldugu belli.

Bu konugmada siyaseten önemli bir dikkat noktasi ise, o agamadaMustafa Kemal'in saltanati piddetle elegtirirken hilafeti yüceltmesidir:

Hilafet Îslam milletlerince en büyük bir igtir. ÇünküEfendiler, Pey-gamber'in hilafeti, Islam ehli arasmda bir bag olan bir emirliktir. Ve Is-lam ehlinin kelime-i vahdet üzere toplaumasuu terhin eden bir emirliktir.

Emirlik ise Cenâb-1 Hakk'm bir sir ve hikmetidir ki, kurulmasi daimagiddet ve kuvvet gartma baghdir. Ve ondan asil maksat da fesadi def et-mek ve gehirlerin asayigini korumak ve cihat iglerini tanzim ile kamu ig-lerini düzenlemekten ibarettir. Bu da ancak giddet ve kuvvete baghdir.Âdetullahbu veçhile cari olagelmigtir.

Bunlar aynen filah kitaplarmdaki "emaret, hilafet, imamet" izahla-ndir.

Gazi Paga, saltanat kaldinhrsa hilafetin yücelecegini anlatlyor:

... Bütün Türkiye hallo, bütün kuvvetleriyle o hilafet makammm daya-nagt olmaya dogrudan dogruya yalmz vicdani ve dinî bir vazife olarak ta-ahhüt ve tekeffül ediyor... (Bugün) Hilafet makammda Bagdat ve -

sir'da oldugu gibi kudretsiz ve mülteci bir âciz kigi degil, dayanagi Tkiye devleti olan bir yüce kigi oturacaktr...

Bu suretle bir taraftan Türkiye hallo asrî bir medeni devlet halindeher gün daha saglam olacak, her gün daha mesut ve müreffeh olacak, hergün daha çok insanhšru ve benligini anlayacak, gahislarm h1yaneti teh-likesine kendisini maruz bulundurmayacak, diger taraftan hilafet maka-

mi da bütün Îslam âleminin ruh ve vicdanmm ve imammn irtibat nokta-

* Kelime olarak "Allah'm âdeti" demek, terim olarak Islamdüg0ncesinde Tanri tarafindantakdir edilmig "tarihin

kanunu" aniaminda kullanilir.

551

si, Islamkalplerinde ferahhšm baÿlangici olabilecek bir izzet ve yücelik-

le tecelli edecektir...6

, Demek ki, Hilafet'i saltanat yükünden kurtarmak, onu daha güçlü veyüce lolacaktir! Mustafa Kemal'in bu konugma ile Meclis'e verdigi me-saj budur.

Simdilik,dünyevi yetkileri kaldinlmig bir hilafetin Lozan'da ige yara-, y cagi dügünülmektedir

Hilafet Lozan'dan sonra kaldmlacak, Gazi Papa hilafetin kötü oldu-

gunuo zaman anlatacakttr.Kasun 1922'de Meclis'in ezici çogunlugu saltanata kary1dir. Konug-

malarda Vahideddin aç1kça "hain" olarak niteleniyor.

Hem Kemalist Birinci Grup, hem muhalif Ikinci Grup Osmanh salta-natma son verilmesi için önerge vermigtir zaten.

"Bazi kafalar kesilecektir"

Önergelerbirlegtirilip derli toplu bir metin halinde yazilmak üzereAnayasa, $eriyeve Adliye komisyonlarma gönderiliyor.Komisyonlardatutanak olmadig1 için elimizde konugma metinleri yok. Ancak Nu-tuk'tan ögreniyoruz ki, "SeriyeKomisyonu'na mensup Hoca Efendiler"saltanatla hilafetin aynlamayacagru ileri sürüyorlar, tartlymalar uzu-yor. Komisyon ça11pmalanm takip eden Gazi Papa, Komisyon BagkamHoca Müfit Efendi'den söz ahyor, önündeki siranm üstüne ç1klyor veyüksek sesle göyle konuquyor:

Hâ.kimiyet ve saltanat hiç kimse tarafmdan hiç kimseye ilim icabidir

diye, müzakere yolu ile münakaga Íleverilmez. Hâkimiyet, saltanat kuv-

vetle, kudretle ve zorla alnur.Osmanogullan zorla Türk milletinin hâkimi-

yet ve saltanatma el koymuglardi, bu tasallutlanm alti asirdan beri devamettirmiglerdi, imdi de Türk milleti bu mütecavizlerin hadlerini ihtar ede-

, rek, hâkimiyet ve saltanatim, isyan ederek kendi eline, biltiil almig bulu-

nuyor. Bu bir emr-i vakidir... olmuy bir hakikati ifadeden ibarettir..

IVe Mustafa Kemal Papa , "Meclis ve herkes"e devrimci bir ültimatom

veriyor

Burada toplananlar, Meclis ve herkes meseleyi tabii görürse, fikrimce

uygun olur. Aksi takdirde, yine hakikat usulü dairesinde ifade olunacak-

tir. Fakat intimal bazi kafalar kesilecektir...7I

6. Konu§manintam metni, orijinal dili ile: ASD, I, st 287-298, kismen sadelagtirilmig me-tin: Atatûrk'ün Bütün Eserleri, cilt 14, sf. 77-87.

7. Nutuk, sí 458-459.

I

352

Sonra Gazi "igin cihet-i ilmiyesine gelince" diyerek saltanatla hilafe-tin aynlabilecegi ve saltanatm ilga edilebilecegi geklindeki görügü an-latiyor.

Ankara mebuslarmdan Hoca Mustafa Efendi "Affedersiniz efendim,biz meseleyi bagka açilardan dügünüyorduk, verdiginiz izahattan ay-dmlandik" diyor! Komisyon "usulü dairesince" gereken metinleri hazir-layip Meclis'e sunuyor. Meclis, bir tek Ziya Hurgit hariç, "oybirligiyle"

"Osmanh Imparatorlugu'na son veren" kararmi ahyor 1 Kasun 1922 ta-rihinde Büyük Meclis'in aldigi iki karar vardir

• Barig konferansma Istanbul'la birlikte Ankara'mn katilmasun iste-yen sadrazam Tevfik Paya ve heyeti ile padigah hakkmda kanuni iglemyapilmasma dair karar...

• Osmanh imparatorlugu'nun munkanz (yilalmig)olduguna ve Tür-kiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin kuruldu ma ve Osmauh hudut-lart dahilinde onun yerine geçerek yeni vârisi olduguna, padigahhšmtarihe gömüldügüne, Istanbul'da megru bir hükümet bulunmadigma veTürk milletinin megru hakki olan Hilafet'in eenebilerin esaretindenkurtanlacagma dair karar...

Baskm Oran'm belirttigi gibi, "saltanat kaldmlnugtir" terimim kul-lanmadan saltanat kaldinlmigttrJ

Bildiri tarzmda yazilm1; olan diger karar ise, hâkimiyet ve hüküm-ranhk hukukunun tamamen Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne ait oldu-

gunutescil ediyor. Bu karar, Anadolu lhtilali'nin hem diga kargi mil11bagimsizhk mücadelesi, hem içte Saray ve Bablâli'ye kary1 bir iç millihâkimiyet mücadelesi oldugunu ilk defa bu kadar net ifade eden birkarardir: Birkaç asirdan beri Saray ve Babiâli'nin cehalet ve sefahatiyüzünden devletin yiloldignu söyleyen karar, hâkimiyetm padigahtanalmip millete verildigim, bunu da kuvvetler birligi ilkesine göre Mec-lis'in temsil ettigini belirtiyor. Bildiri niteligindeki bu uzun aç1klama-dan sonra iki madde halinde karar ifade ediliyor:

• Misak-i Milli hudutlan içinde Türkiye Büyük Millet Meclisi hükü-metinden bagka hiçbir hükümet yoktur. Türkiye halla, gahis hâkimiye-tine dayah olan Îstanbul'daki hükümet geklini 16 Mart 1920 tarihindenitibaren ebediyen tarihe intikal ettirmigtir..

• Hilafet Osmanh hanedanma ait olup bu hanedamn içinden ilmenve ahlâken layik olan birini TBMM halife seçecektir. Túrkiye devletiHilafet makammm dayanagidir.

Neden 16 Mart 1920'den itibaren? Çünkü16 Mart 1920 Istanbul'uniqgali tarihidir.

1 Kasun'da TBMM saltanata son vererek Osmanh imparatorlu-u'nun tarihe karigtigma dair karar ahyor; 4 Kasun'da Ismet Papa, bu

karan Lozan'da masaya oturacagiruz Îtilaf Devletleri'ne bildiriyor.

8. Baskin Oran, TLirk Dig Politikasi, cilt I, sf. 215.

355

Îçeride siyasi çagda.plagma, diganda diplomasi; artrk ikisi de "Batimefkûresi" yönündedir.

Lozan için Îsmet Papa

Lozan'da Türkiye'yi sadece "TBMM hükümeti" temsil edecektir. Ga-zi Mustafa Kemal; henüz cumhurbagkam degildir; TBMM Meclis Reisive agkumandan'dir. Vekiller Heyeti Reisi yani Bagbakan Rauf (Orbay)Bey'dir.

Genelkurmay Bagkam Maregal Fevzi Papa, Digigleri Bakam YusufKemal (Tengirgek) Bey...

Ismet Papa o sirada sadece Garp Cephesi Kumandam'dir.Peki, Lozan'da bizi kim temsil edecek, "bagdelege"miz kim olacak?

Alallara gelen isim Rauf Bey'dir. Mustafa Kemal'in aklmdaki isim, Ïs-met Paga'dir. Gazi'nin karan, Lozan'a yabanci devletlerin digigleri ba-kanlan gelecegi için Îsmet Paga'nm da Digigleri Bakam yapilarak Lo-zan'a gönderilmesidir. Bagvekil Rauf Bey de bu görügtedir.

Gazi, enine boyuna dügünerek bu karan ahyor ve Ismet Paga'ya"emrivaki olarak" Digigleri Baka111 olacagmi, Lozan'a gidecegini söylü-yor. Îsmet Pasa aginyor, asker oldugunu belirterek özür diliyor, amaGazi'nin teklifini bir "emir telakki ederek" kabul ediyor.9

Gazi, Lozan görügmelerine Istanbul'daki Osmanh diplomatlarmdanbirkaçim, hatta birini bile katmamak kararmdadir.

Yusuf Kemal Bey Digigleri Bakanhgi'ndan istifa ediyor, 27 Ekim'deÎsmet Papa Meclis'te oybirligiyle Digigleri Bakam ve Lozan müzakerele-ri için ba.pdelege seçiliyor. Iki tane de "delege"miz vardir· Dr. Riza Nurve Maliye Bakam Hasan (Saka) Bey...

Delegasyonda 21 tanedampman buhmuyor. Celal (Bayar), hukukçu-lar Münir (Ertegün) ve Tahir (Taner), hariciyeci ve tarihçi Hikmet (Ba-yur), mülkiye müfettigi Sükrü(Kaya), eski Maliye Naziri Cavit Bey, ma-liyeci Fuat (Agrah), Hahâtn ve Fransizca ögretmeni Haim Naum, Ada-let Bakanhgi Mezhepler Dairesi' Müdürü Baha Bey gibi isimler...

Gazeteci yazar Rugen Egref (Ünaydm)ile pair ve diplomat Yahya Ke-mal basm damqmanlarid1r.10

Görüldügü gibi, Bagdelege Îsmet Papa da, delegeler Riza Nur ve Ha-san Saka da, TBMM'nin içindendir; profesyonel diplomat desildirler.

9. Bkz. Nutuk, sf. 453-454.* Hiristlyan cemaatlerinin azinlik sorununa bakan Adlye Bakanligibunyesindekl daire. Tan-

zimat döneminde DigigleriBakanligi'nabagli olan bu daireyi, Sultan Abdulhamid, dig müdaha-lelere kargi bir tavir almak üzere, "Turkiye'nin iç igieri" oldugu için Hariciye'den ahp AdaletBakanligi'nabaglamigti.(Bkr. Taha Akyol, Medine'den Lozan'a, Dogan Kitap, 2004.)

!0. 36 kigilikdelegasyon liscesi için bkz. Digigleri Bakanligi, Lozan, Cumhuriyet'in 50. yiliyaymi, I973. sf. 4-6.

354

Hâlbuki Ankara tarafmdan göreve çagrilarak Lozan heyetine dahil edi-lebilecek tecrübeli Osmanh diplomatlan vardi. Fakat Meclis bu diplo-matlan çag1rmanm Meclis'in prestijini sarsabilecegini dügünüyor. He-yetimizde diplomasi usullerine dair tecrübe sahibi bir tek ismin bilebulunmamasi, apagida görecegimiz gibi, bazi zorluklarla kargilagmann-za yol açacaktir.11

Fakat Cumhuriyetçi tarih yaz1mmda Osmanli diplomasisinin bece-riksiz ve apagihk duygusuna kapilmig oldugu için o kadrodan kimseninLozan heyetine almmadigi ifade edilecektir. Merhum Cemil Bilsel'in1933'te yazdig1Lozan kitabmda bu konuda yazdiklari, sonraki kitaplar-da da tekrarlanarak bir klige haline gelmigtir.

Mesela

Tanzimat'tan sonraki devrede, imparatorlugqn dig münasebetlerini yö-netenler Avrupa devletleri ile yap11an temaslarda kendilerini apagihk duy-gusundan kurbaramamiglard1. Bu lämselerin Türkiye'nin milli ç1karlarm1Lozan konferansmda geregi gekilde koruyamayacaklar tabii idi.. 12

Seha Meray ve Osman Olcay da bu kligeyi tekrarhyorlar. HâlbukiBaskm Oran'm belirttigi gibi, Osmanh diplomasisi, Cihan Harbi maglu-biyetini izleyen Sevr'e kargi bile onurlu bir mücadele yürütmüg, galipdevletlerin dayatmalarma verdigi cevabi notay1

"hiçbir eziklik, katlamsve yakang izi tagunayan... Son derece bagi dik, hatta yer yer dik baglibir üslupla" kaleme alm14tir. Üsluptanbagka, içerik bakuumdan, bubelgeyi yazan Osmanh diplomatlarmm "o günkü uluslararas1 belge, bil-gi ve geligmeleri eksiksiz izledikleri" görülmektedir. "Çokgüçlü birmantik ve çok saglam bir uluslararasi hukuk bilgislyle donanmigti."Hatta Osmanh diplomasisinin bu belgesi, "Lozan'm öncülü"dür.13

ismet Pa.ya'nm Lozan'daki dayanaklarmdan biri de büyük diplomatSadrazam ÂliPaga'nm imzaladigi l856 Paris Antlagmasi olacaktir!14

Ïsmet Paga'mn baydelege olarak seçilmesinin isabetli olduguna ina-

I I. Fatma Moge Gäcek, "The Politics of History and Memory: A Multidimensional Analyi-sis of the Laussanne Peace Conferance", §u eserde: Hakan Erdem (haz.),New Dire i-ons in Studying the Modern Middle East, Lynne Rienner Puslishers, New Yo ,

2000, sf. 20.

12. Prof. Dr. Mehmet Gänlübol ve Cem Sar, Atatürk ve Türkiye'nin Dig Politikasi,sf. 43.

13. Prof. Baskin Oran, "Lazan Önculübir Onur Antti: Müttefiklerin Sevr Antlagmasi Tasa-risina Osmanli Hariciyesinin Yaniti", gu eserde: Yayina hazirlayan IsmailSoysal, ÇagdagTürk Diplomasisi: 200 Yllisk Sureç, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 15-17 Ekim 1997,Sempozyuma Sunulan Tebilgler, Türk Tarih Kurumu Basimevi, Ankara 1999, sf. 257-275;ayrtca, Baskin Oran, Türk Dig Politikasi. cilt I, sf. I 18-123.

14. ÂIl Papa ve diplomasisi hakkinda bkz. Fuat Andiç, Suphan Andiç, Sadrazarn ÂIi Pa-ga. Ayrica bkz. Taha Akyol, Medine'den Lozan'a, sf. 101-108.

355

myorum. Ama bir delegemizin Istanbul'dan getirilerek Ankara hükü-meti hizmetinde görevlendirilecek profesyonel bìr diplomat olmasimuhtemelen epey yarach olacakti; 1smet Paga'mn kendisinin de "ama-

tör diplomat" olmalarmm yarattig1 s11ant11arianlatt1g1m görecegiz.Öte yandan, diplomat tarihçi Bilal Simgir'inbelirttigi gibi, Anka-

ra'daki Digigleri Bakanhgi o sirada "henüz tam kurulamamigtl."1sAsirhk hesaplarm görülecegi Lozan'daki diplomatik savag için ba.y-

d lege seçilen Ismet Paya üstlenecegi gärevin agirhšl kargismda "pek I

sevinçlì degildir" elbette.16Böylesine agir bir görev ve sorumluluk kargismda, bu normaldir. Is-

met Papa o zaman 34 yagmdadir! Sinirlerine hâkim, müzakereci bir in-sandir. Bilgi ve ilgi alani askerlikle simrh degildir. Disiplinli ve çahy-kandir. Mustafa Kemal'e tam bir güven ve itaat içindedir.17

Îsmet Paga'nm tercih edilmesindeki iki esash sebep, askerî zaferi

masada temsil edecek Garp Cephesi Kumandam olmast ve Mudanyagörügmelerindeki bayansidir. Bunn amlarmda Rauf Orbay da yaziyor.Ankara'daki Digigleri Bakanhšr'ndaki uzmanlar Lozan'da savunacagi-

m1z tezleri ayrmtih olarak dosyalar halinde hazirlay1p ismet Paga'yavermigtir. Bu dosya çahymalanm Digigleri Bakanhgi döneminde Yu-suf Kemal Bey baglatungti. Ankara'da Digigleri Bakanhgi'nda HukukMügaviri Münir (Ertegün) ve Siyasi Îgler Müdürü Hikmet (Bayur) bey-ler, aylarca süren bu çahgmalan yönetmiglerdir."

Lozan için yola ç1kilmadan önce, orada savunulacak temel ilkelere

dair bir "Talimatname" de hazirlannugtir. Meclis Reisi ve Bagkumandan

Mustafa Kemal Papa ile Bagvekil Rauf Bey, Genelkurmay Bagkam FevziPapa, Ismet Papa ve Riza Nur gibi isimlerin imzasm1 taglyan "Talimatna-me" 14 maddeden oluguyor. Simr konusunda Misak-1 Milli'yi esas alan

Talimatname, Musul, Kerkük ve Süleymaniye'nin, Anadolu'ya yalon Egeadalarmm almmasim, bú bagenlamazsa hûkümetten yeni talimat isten-mesini öngörilyor. Trakya'da 1913 y111,yani savagtan evvelki sm1r esas

ahmyor. Kapitülasyonlarskesin bir dille reddediliyor. Bogazlar konusun-da da

"yabanci bir askerÎ kuvvet kabul edilemez" diyor. Azmhklar konu-

I sunda nüfus mübadelesi ve mütekabiliyet ilkesi isteniyor. Osmanh borç-lanmn

"bizden evvel aynlan ülkelere paylagtmlmasi" ve Yunanistan'dan

isteyecegimiz harp tazrmnatmdan dügülmesi talep ediliyor.20Lozan'daki Ismet Paça her gün Ankara'daki Bagvekil Rauf Bey'le

15. Bilal§imgir,Lozan Telgraflari, Türk Tarih Kurumu, 1990, I, sf. XV.

16. Feridun Kandemir, Siyasi Dargmhklar, EkicigilYayinlari, Istanbul,1955, ciit 2, sf. 45.

17. Inönü'nunnitellkleri 1çinbkz..¶evket Sureyya Aydemir, Tek Adam, [II,sf. IO5-l08.

18. Rauf Orbay, Cehennem Degirmeni, sf. 430.

19. FeridunKandemir, a.g.e., sf. 44.

20. Bkz.ÇagnErhan, Yagayan Lozan, Kükür Bakanlig!Yayinlan, Ankara, 2003, sf.41-41

356

telgraf yoluyla görügerek geligmeler hakkmda bilgi verecek, hüküme-tin talimatru alacaktir. Konferansm toplannug oldugu günlerde Ankaraile Lozan arasmda bir günde ortalama 30 telgraf yaz1pmasi oluyor; çokyogun bir trafiktir bu.

Lozan'da "telgraf"

sorunuEvvela, Îsviçre'nin Lozan kenti Türkiye için olumsuz bir mekândir.

Ankara, konferansmm Izmir'de toplanmasmi istemig, ama kabul etti-rememigti. Müttefiklere göre, Îzmir Avrupa ba.pkentlerine uzakti; dele-gelerle hükümetler arasmda haberlegme sorunlan yaganabilirdi. Hâl-buki Ankara da aym gerekçelerle konferansm Izmir'de toplanmasmiistemigti.

Lozan'in seçilmesindeki diger bir gerekçè¿ tarihsel olarak Isviç-re'nin "tarafsiz ülke" olmasi, yeteri kadar otel, konferans salonu vetelgraf imkânlarmm bulunmasidir. Birçok uluslararasi konferans bu-rada yapilm14t1.

Ancak Lozan Türkiye için son derece zor bir mekândir! Türk heyeti-nin Istanbul-Lozan yolculugu trenle 4 gün ahyordu! Hâlbuki kargmuzaoturacak Ingiliz,Fransiz ve Italyan heyetleri için bu süre 1 gündü!

Lozan'la Ankara arasmdaki mesafenin uzak olugu, sadece yolculu-gunuzun olmasi sonucunu dogurmuyor, aym zamanda Türk heyetininAnkara'yla haberlegmesinde de güçlüklerin ortaya ç1kmasma yol aç1-yor. Fransiz, Îtalyan ve Îngiliz heyetlerinin yolladiklari bir telgraf yadogrudan ya da en fazla bir ülkeden geçerek bagkentlerine ulag1yor.Türk heyetinin yolladini telgraflar ise, çok uzun bir mesafe kat ediyor.Lozan'dan Ankara'ya iki tane telgraf hatti var: Biri Fransizlarm iglettigiRomanya üzerinden geçen "Köstence Hatti"dir. Digeri, Akdeniz üzerin-den Ankara'ya ulagan, Îngilizlerin iglettigi "Dogu (Eastern) Hatti"ydi.Türkler Dogu Hatti'm kullamyor, ama bazi telgraflarm Ankara'ya ulag-mamas1 Ve baz1 telgraflarm içeriginin anlaç11amamasi gibi teknik so-runlar ç11ayordu. Dogu Hatt1'nm kullamlmasmdaki bu sorunlar nede-niyle, Bagbakan Rauf Bey 27 Ara11k1922'de Ismet Paga'dan "KöstenceHatti"mn kullamlmasim istedi. Fakat "Köstence Hatti" da digeri kadsorunluydu. Üstelikhem telgraflar digerine göre 10 saat daha geç geli-yor hem de hatti igleten Fransizlar kelime bagma Ingilizlere göre dahafazla para istiyordu. Bu yüzden, Ocak 1923 ba.ymdan itibaren tekrarDogu Hatti'na dönüldü 21

Ba.pdelege Ismet Papa ile Bagvekil Rauf Bey arasmdaki telgrafla.yma-larda bu teknik aksamalarm belki de "teknik sabotaj"larm igaretIeri gö-rülüyor: Bazen telgraflar gecikiyor, bazi telgraflarda satirlar bog ç11a-

21. Ömer Kürkçüoglu, ÇagriErhan, "Lozan Geligrnelerl", §u eserde: ÇagriErhan (har.),Yagayan Lozan, sf. 51-52.

\

357

yor, rakamlar okunanuyor. ismet Papa veya Rauf Bey digerinden telg-rafm tekrar çekilmesini, çok kritik durumlarda "mümkünse kurye ilegönderilmesini" istiyorlar.22

Acele durumlarda Îsmet Papa, Rauf Bey'in cevabmm gecikmesindentedirgin oluyor, hatta zamanla Rauf Bey'den kugkulamyor! Rauf Orbayamlarmda, Lozan Konferansi'm "gece

ve gündüz, dakikasi dakikasma"t ip ettigi için Îsmet Paga'mn herhangi bir telgrafma gecikerek cevap

: ve esinin imkânsiz oldugunu anlatlyor'

Ancak dünya ile göyle dursun, memleket içinde gehirden gehre dahitelefon ve telsiz gibi süratle haberlegmeyi saglayan tesislerin meveut bu-lunmadig1 günlerde, Avrupa ve bilhassa Isviçreyani Lozan ile tek muha-bere hattmuz Köstence yolu ile olan telgraf hatti idi. Bu yol da Ingilizler-le Fransizlann elindeydi.

Bu yoldan yaptig1miz haberlegmeleri ellerine geçiren ingilizlerin,gif-releri de çözerek günü gününe sabah kahvalti sofralarmda okuduklarmi,bizzat o zamamn ÎngiltereD1pigieri Bakam Mister Churchill son yillarda

yaymladigt hatiralannda anlatmaktadar.

Suhalde Lozan'daki Delege Heyeti'nin Baykam'run bizden bekledigicevaplarm gecikme sebebi kendiliginden meydana çiknug oluyor.25

Bagdelege Ismet Papa ile Bagvekil Rauf Bey'in arasmm aç11masmda,Lozan'a iligkin görüg farklarmdan bagka, bu gecikmeler de rol oyna-nug, hatta lsmet Papa, Rauf'u Mustafa Kemal'e gikâyet etmigtir.

Telgraf iletigimindeki sorunlar konferans boyunca devam etti. Ba-zen Ankara, bazen Ismet Papa gönderilen telgrafm ulaymasm1 günler-ce beklediler. Bazen teknik sorunlar yüzûnden telgraflarm gifreleriçözülemedi, "tekrar göttder" diye yazigmalar yapildi. Bu sirada Ingi-lizler "üç gün içinde cevabmial bekliyoruz" gibi tav1rlarla Türk heyeti-ni sikigtinyordu.

ÇünküIngiliz istihbaráti, telgraf hatlarma girerek Lozan'la Ankaraarasmdaki haberlegmeyi ögreniyor, gifreleri çözüyor, Curzon'a ve

Horace Rumbold'a bildiriyordu! Lozan'm ikinci döneminde Cur-zon'un yerine Ingiliz Bagdelegesi olan Horace Rumbold, Ingiliz istih-

baratmm sagladigt bu bilgilerin "paha biçilmez degerde oldugunu"belirtir. Rumbold'a göre, bu istihbari bilgiler sayesinde Lozan'dakiIngiliz heyeti, "kargismdakinin elini okuyabilen bir briç oyuncusu-nun konumunu" kazammet1!

Bazen son derece kritik oturumlarm öncesinde Ingiliz heyetinineline geçen bu bilgiler, Türkiye'nin tüm stratejisinin Îngilizlerce ön-

22. Mesela bkz. Bilal Simgir,Lozan Telgraflari, cilt I, sf. 129-130, 329-330; cilt II, sf.543,

23. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 43 I.

558

ceden bilinmesi sonucunu doguruyordu.E

Gizli yazigmalardaki bilgilerin Ingilizler elinde oldugunu sezen Türkheyetinde bazen "içimizde

casus mu var?" diye bir güphe olugtugu gibi,Rauf Bey'in, Îsmet Paga'dan telgraf hattmi degistirmesini istemesi deIngiliz istihbaratmdan güphelendigi için olabilir.25

Nüfus mübadelesi ve Bati Trakya'dan kaçan Türklerin iskâm müza-kere edilirken Îsmet Paga 2 Arahk 1922 günlü telgrafmda Bagvekil Ra-uf Bey'e Türkiye'nin ne kadar göçmen kabul edebilecegini soruyor.Rauf Bey ayni gün

"gayrimüslimlere

ait haneler hesap edilmek sure-tiyle iki yüz bin nüfus muhacir kabul olunabilir" diye cevap veriyor.Bu bilgi, derhal Îngiliz istihbarati tarafmdan, Tunanhlara iletiliyor! Is-met Papa hayretler içindedir, 20 Ocak 1923 tarihli telgrafinda RaufBey'e soruyor:

Türkiye'ye 200 bin hane göçmen kabul edilebilecegi yolundaki bilgiYunanlilarm eline geçmigtir! Bu bilginin kaynagt Yunanhlarm ula.yabile-cegi bir kaynak mid1r? Türkçe gazetelerde yaymlannug midir? Acele bil-diriniz!

Rauf Bey cevap yaz1yor:

Yerlegtirilecek göçmenter konusundaki bilgiler Saghk Bakanhgi'ndanalmnugtir, Ankara'dan sizmasma ihtimal verilemez. Bog yerlerin bir bö-lümüne yerli göçmenler yerlegtirildi. Halen göçmen yerleptirilebilecek100 bin hane bile yoktur.26

Telgraf hatlarmdaki bu sorunlardan bagka, Lozan'da Türk heyeti birde güvenlik sorunu yaglyor! Hem Ermeni komitecilerinin, hem ÇerkezEthem'in adamlarmm suikast yapabilecegine dair, Mustafa Kemal Pa-ga'nm ve Rauf Bey'in Ismet Paga'yi uyaran telgraflar1 vardir. Türk he-yetini korumak için Türkiye'den on asker götürüldügü gibi, suikastuyanlan üzerine Îsviçre hükümeti de Ismet Paga'ya iki koruma polisitahsis etmistir.27

24. Fatma Müge Gäçek, "The Politics of History and Memory: A Multidimensional Analyisisof the Laussanne Peace Conferance", gu eserde: Hakan Erdem (haz.),New Directions inStudying the Modern Middle East, Lynne Rienner Pusllshers, New York, 2000, sf. 19;Omer Kürkçüoglu ve ÇagriErhan, a.g.e., sf. 52-53.

25. Fatma Müge Gäçek, anilan makale, sf. l9.

26. Telgraflarin tam metinieri için bkz. Bilal Simgir,Lozan Telgraflari, ciit I, sf. 159,4l3, 428. Diger bir ärnek olarak Türk telgraflarim Ingilizlerinçäzmesi ve Istanbul'dakiIn-giliz Yuksek Komiserligi'nin raporu hakkinda bkz. Bilal Simgir,Lozan Telgraflari, cllt I,sf. 268-27 l .

27. BilalSimgir,Lozan Telgraflari, cilt I, sf. I 19, 378; cilt II, sf. 207; ÇagriSeyhan, Yaga-yan Lozan, sf 53.

359

Îsmet Papa Lozan'da

Lozan'a geliglerinde Ismet Papa ve arkadaylarma oradaki Türk veMisirh ögrenciler yogun bir sevgi gösterisi ile manevi destek verdiler,

ama Ermenilerle Rumlarm "pek dostane olmayan davramplan" sürekli

devam etti.28

Lozan Konferansi bu partlar altmda 20 Kasun 1922'de ba.playacakt1r.hnda konferansm 13 Kasun'da baglamasi kararla.ptirilmig, Mustafa

Kehial Papa Ankara'da Ismet Paga'y1 5 Kasun'da ugurlanugtL Fakat 18-met Papa bagkanhšmdaki Türk Lozan heyeti Ïstanbul'a geldiginde, In-giliz Yüksek Komiseri, ülkesindeki seçimler sebebiyle Îngiliz DigigleriBakam Lord Curzon'un Lozan'a gitmesinin birkaç gün gecikecegini,konferansm açihgmm ertelendigini söylüyor.

Görünürdeki sebep Îngiliz seçimleri, ama sonradan Ingiliz belgele-rinden ögreniyoruz ki, Müttefik delegeler Türklere kargi ortak politika-

lar olugturmak için Paris'te toplanmiglardir, henüz sonuca ulaçamadik-

lan için konferansi ertelemiglerdir!29

Bu erteleme Lord Curzon'un Türkiye'ye kargi bir oyunudur. Lord,konferans baglamadan önce Müttefikler arasmda Türkiye'ye karg1diplomatik bir cephe kurmak istiyor. Fransa ve Îtalya ile birlikte, Yu-nanistan, Bulgaristan ve Sirbistan'i da yanma çekmek için çahqiyor,

"Böyle bir anlayig birligi olugturmadan ben konferans salonuna gire-

mem, konferans masasmda Türklerin kargismda Müttefikler arasinda

görüg ihtilaflan olmasi gibi ayan11ay1c1bir duruma hükümetimi maruzb1rakamam" diyor! Amaci, Bogazlar'da Türk egemenliginin krsitlan-

masi, Türklerin Meriç'ten öteye geçmemesi, Ege Adalan'nm Yunanis-

tan ve Îtalya'da kalmasi, azmhk haklan için Türkiye üzerinde ulusla-

raras1 denetim kuralmes1 gibi siyasi hedeflerdir. Bu gibi konulardaLord, Müttefikleri önenili ölçüde ikna ediyor, birlegtiriyor... Ancak busaglandiktan sonradir ki, konferansm 20 Kasun'da baglamasi karar-lagtinhyor.30

Konferans 20 Kasim'a ertelendigi halde Ismet Papa programun de-

gigtirmiyor.12 Kasim'da trenle Lozan'a geliyor. Kendisini kargilayanFransiz Konsolosu, konferansm ertelendigini bildiriyor; aradaki za-manda görügmeler yapmak üzere Paga'yl Paris'e davet ediyor. IsmetPapa, Müttefiklere nota vererek ertelenmeyi elegtiriyor, "konferansm

çabuk toplanmasi için besledigi en hararetli temennileri" anlatlyor ve

yabanc1 gazeteciler için düzenledigi basm toplantisinda, bu erteleme-nin Türkiye'de "aksülamel unsurlarma" yani reaksiyonerlere, gericilere

28. ÇagriSeyhan, ay.y.

29. Dr. Veysi Sevin,"Lozan Barig Antlagrnasi", gu eserde: Hasan Celal Guzel (haz,),Türk-

Ier, Yeni Turkiye Yayinlari, 2002, cilt [6, sf.306-317.

30. 5tandford Shaw, a.g.e., cilt IV,sf. 1902-l912.

360

cesaret verdigini säylüyor. "Padigah her türlü terakki fikrine ve milli-yetçilere kargi idi" diyor, yurdun istila edildigini hatirlatarak "Memle-ketimiz tahrip edilmigtir... Viranedir" diyor Kurtulu Savagi'nm zaferle-rini hatirlatan Îsmet Paga, saltanatm kaldir11digmi, artik halifenin siya-set digi bir konumda bulundugunu, Milli Hareket'in "hiçbir dinî mahi-yetinin bulunmadiguu" vurguluyor. Konferansa herkesten önce gelerek"Türklerin nas11 sözünde (iurdugunu" gösterdigini söylüyor 31

ÍsmetPaga'nm bu aç1klamalari Türkiye'nin artik "Dogu ideali"nden"Batt ideali"ne yöneleceginin igaretlerini tay1yor.

Ve gerek Avrupa, gerek Lozan kamuoyunda Türkiye lehine bir hava-nm esmesine sebep oluyor.32

Digigleri Bakam ve Baydelege Ismet Papa ile görügmesinde, FransizBagbakam ve Digigleri Bakam Poincare Müttefiklerin ortak hareketedecekleri konusunda Ismet Paga'ya bilgi vermiyor!33

Paris'teki temaslan Îsmet Paga'ya göstermigtir ki, konferans çokzorlu geçecek, ama sonuca ulag11abilecektir.

20 Kasun'da konferans aç1hyor.Konferansa kat11andevletleri üç grupta smiflandirmak mümkün:Davet eden ülkeler: Îngiltere, Fransa, Italyave Japonya.Davet edilen üIkeler: Türkiye, Yunanistan, Romanya, ABD, Sirp-

Havat-Sloven devleti ve ABD.BogazIar Rejimi için çagrilan devletler: Sovyet Rusya ve Bulga-

ristan.Aynca Belçika ve Portekiz belirli konular için konferansa davet edil-

misti.Türkiye masaya elbette Kurtulug Savagl'am askerî zaferleriyle otu-

ruyor, zaten masada Türkiye'yi temsíl eden Garp Cephesi KumandamÎsmet Pa.ga'dn Fakat Ingiliz DLylgleri Bakam Lord Curzon daha konfe-ransm ilk oturumda Ismet Paga'ya diyor ki:

Yunanhlara karg1 zaferinize diyecek yok, fakat Müttefiklere kargi mu-zaffer olmadmizl34

Konferansta bulunan ve Îsmet Paga'ya sempati duyan Amerikan dlegesi Joseph C. Grew, amlarmda göyle yaz1yor:

Ismet Paga'nm durumuna kargi gerçekten yakmhk ye sempati duyu-yordum. Kendisi muzaffer bir devleti temsil ediyordu, fakat yenilmig bir

31. DigigleriBakanligi,Lozan, sf. 6-7; ÇagriErhan, Yagayan Lozan, sf. 44-47.

32. Veysi Sevin, anilan makale.

33. Standford Shaw, a.g.e., sf. 1906,

34. Bilal§imgir,Lozan Teigraffara, 1,sf. I 17.

361

dugman gözüyle bakthyor, delegasyonun ise konferanstakivarhšmm far-kma bile vanlmak istenmiyor...

Hatta Lord Curzon Türkiye'ye, sömürgesi Hindistan'a baktigi gibibalayor:

Curzon, Türklerin ihtiras haline gelmig olan ulusal isteklerini ve özle-

yiglerini hiç anlamaz göründü. Konferans masasmda, sanki kendisinin'Hindistan'daki uyruklarmdan biri imig gibi, Ismet'e daima yukandanbakmakla Müttefiklerin davasma hiç hayn dokunmadi.

ÇünküCurzon'un bu tavn Ismet Paga'y1 daha çetin ceviz yapacak-tlf.35

Ancak bu gözlemler ve Curzon'un tavn, Lozan Konferansi'mn 4

Qubat1923'e kadar devam eden birinci dönemine aittir. 23 Nisan1923'te ikinci dönem ba.pladigmda Türk-Îngilizgeriliminin biraz yu-mugadigmi görecegiz. Ama zaten ilk defa böyle bir diplomatik sava-

a giren asker kökenli olan Îsmet Paya için bu birinci dönem bilhas-sa zordur.

Mümtaz Soysal da, Türkiye ile Birinci Cihan Savagi'nm galibi ve sa-nayilegmig ülkeler olan ingiltere, Fransa ve Îtalya bloku arasmda güçdengesizliginin Lozan'daki en büyük silantimiz oldugunu anlatir; bugüç dengesizligi ytizünden, Büyük Zafer'den sonra Ingiliz birliklerininbulundugu Çanakkale'yeve Istanbul'a yürüyemedigimizi hatirlatanSoysal göyle anlatiyor:

Bir güç dengesizligi var. Nitekim bu; Çanakkaleüzerine yürüyememe-mizden ba.ylayip Ïstanbul konusunda tereddütlere yol açan zay1fhitn be-lirtisidir ve bunu Lozazi'da hissediyorsunuz.

Türkiye - almasi gerekeni bu zay1fhk dolayisiyla, mecalsialik, artik

iman bakimmdan çok gliçlü, fakataskerî dengeler balammdan büyük birmücadeleyi göze alamayacak olan bir Ankara hükümeti.

Bu bakimdan Türkiye almasi gerekenleri tam olarak alamam19tir...

Ingiltere ile mücadeleyi pek göze alamayan bir Ankara hükümeti var-dir>

Bu büyük diplomasi savagmda alabildiklerimizi alt alta yazdigi-

mizda ve Cihan Sava.91'ndaki mailubiyetin ardmdan imzalanmig olanSevr'le mukayese ettigimizde, Nutuk'ta Atatürk'ün dedigi gibi, Lozan

35. Yayina hazarlayaniar· Ö. Andaç Ugurlu, Dr. Riza Nur, joseph C. Grew, Lozan BarigKonferansi'nin Perde Arkasi, sf. 3 IS, 356.

36. IstanbulBarosu, Bir Zafer Iki Belge, Lozan ve Montrö, istanbul,2006, FlürntazSoysal'in konugmasi, sf. 20-2 I.

362

"Osmanh devrine ait tarihte emsali kaydedilmemig bir siyasi zafereseridir."

Ama Lozan'da alamadiklarnmza dair bir liste, bir ödünler listesi devardir!

Bu liste çok usun degildir, bir k1sminm sikmtilarmi bugün hâlâ yagi-yoruz ki bunlarm ba.gmda Irak simrimizm çok kötü çizilecek olmas1vardir. Bunlan gelecek bölümlerde göreceniz.

Lozan diplomasi tarihimizin en çetrefil, en zorlu vurugmalarmdanbiridir. Ve silahlarumz egit degildir; istihbarat teknolojisi bakimmdanda, güç dengeleri balammdan da hatta bir älçüde diplomatik tecrübebakunmdan da...

Amatör diplomat

Lozan Konferansi bu gartlar altmda 20 Kasim 1922 günü ÎsviçreCumhurbagkam Robert Haab'm ev sahibi sifatiyla yaptigi nezaket vehop geldiniz konugmasiyla açihyor. Ardmdan "Konferans Bagkam" sifa-ttyla Curzon konuguyor, konferansm Îsviçre gibi tarafsiz bir memleket-te toplandiguu, amacm savagm ac11armi geride b1rakmak oldugunu,"herkes

utlagici bir ruhla çabgirsa" bariga ulagilacaimi söylüyor. Ondakikahk bir protokol konugmasi...

"Herkes Lord Curzon'un konugmas1 ile törenin bitecegini zanneder-ken"¾ Îsmet Papa kalkiyor, söz istiyor, hatta konugmak için Israrh

davramyor. 9 Kürsüye gelen Îsmet Papa, Curzon'un konugacagm1 ög-renmesi üzerine gece hazirladigt metni okuyor. Beg paragraf tutan ko-nugmasmda Ismet Papa özetle dört hususu vurguluyor:

• Mondros Mütarekesi Wilson prensiplerine inamlarak imaalan-migti, ama ondan sonra da Türk milletine büyük haksizhklar yap11-migtir...

• Yunan iggali Anadolu'da büyük y1kima sebep olmu tur (tazminatödenmelidir).

• Türkiye ülkesini iggalden kurtarmak ve istiklâlini kazanmak için bü-yük fedakârhklarla bir Kurtulue Savagi yapmig ve zaferler kazanmigtir.

• Îsmet Papa kono masmda "Türkiye Büyük Millet Meclisi hüküm -

ti" terimini vurgulayarak kargilannda yeni bir Türkiye'nin bulundugu-nu hatirlatiyor.

Susatirlar Îsmet Paga'mn konugmasmdan ahnmigt1r·

37. Nutuk, sf. 510. Atatürk 1927'de okudugu Nutuk'ta, Lozan'da "alamadiklarimizdan"i

anlatmaz, "alalim"

diye bir hedeften bahsetmez. ÇünkuNutuk öncelikle siyasi bir hitabe-dir, iç politika ve dg politika partlarina göre düzenlenmigtir. Nitekim "alamadiklarimizdan"

ikisini, Bogazlar rejimini ve Hatay't kandisi "alacaktir".

Gelecek bälümlerde görecegiz.

38. Ali Naci Karacan, Lozan, BilgiYayinevi, Ankara, [993, sf. 70,39. SevketSureyya Aydemir, Tek Adam, III,sf. 109.

363

1918'den bu yana Türk milletinin maruz kaldigi sonsuz saldin ve 1s-

tiraplan burada hatirlatmaktan kendimi alam1yorum... Türkiye toprak-larmm en zengin ve balomh parçalarmda, münhasiran mahvetmek ve

yikmak fikriyle yapilnny tahribati hiçbir gekílde mazur göstermek ka-

bil degildir.Hålâ bu dakikada bile, bir milyondan ziyade masum Türk'ün Küçük

Asya ovalarmda ve yaylalarmda evsiz ve ekmeksiz begibog dolagttklari-m da hatirlatmak isterim...

Efendiler! Çokistirap çektik, çok kan aluttik, bütün medeni milletler

gibi hürriyet ve istiklâl istiyoruz...

Papa, konugmasmm sonunda ev sahibi olarak tarafsiz Isviçre Cum-hurbagkanma tegekkürlerini bildiriyor.40

Îsmet Paga'nm bu konugmasmm isabetli olup olmadig1 tartigmah-dir. Sirf nezaket cümleleriyle yap11acak bir aç1hy töreninde, Konfe-

rans Ba.pkam Curzon'un kisa aç1; konugmasmdan sonra, programda

olmadig1 halde, Îsmet Pa.ya'mn böyle bir konugma yapmas1 isabetliolmuy mudur?

Inönü sonradan anlattigi amlarmda bu konugmasmm gerekli oldu-

gunu belirterek bunun için Poincare ile yaptig1 tar may1 anlat1r:

Ben de konugacagun, dedim. Niçin, ne lüzum var, dedi. Ben israr etim.

Bir taraf konugacak, biz konugmayacag1z, buna razi degilim. Biz epitlik

üzerinde duruyoraz, mutlaka konugacagim diye direndim...41

Resmî tarihçilik de Ismet Pa.ga'mn bu konugmasmdan övgüyle bah-seder. Konferansi gazeteci olarak izleyen Ali Naci Karacan, 1943'te ya-ymlanan kitabmda, Înõnühün bu konugmasmm "derin bir ilgi ve dik-kat uyandirdigmi" yazlyor

Venizelos bu olay kargisinda tamamen gagirmig, konugmadaki suçla-

malarm canh bir amti halini alrugti... Curzon, oturdugu iskemlede dik-

katle, saygiyla dinliyordu. Ismet Pa.ya nutkunu bitirdigi zaman... delege-ler arasmda hiçbir hareket olmadL ÌSmet Paga'yl alklglayan, yalmz Mus-solini idi.42

Ali Naci Karacan gibi konferans1 izleyen, üstelik ABD temsilcisi ola-

I rak hazir bulunan Joseph C. Grew'ün gözlemi farkhdir:

40. Tam metin için bkr Digigieri Bakanligt, Lozan, sf. 12-13; ÇagriErhan, a.g.e., sf. 58-59; Ali Naci Kamcan, a.g.e., sf. 70-72.

4 I. Inönü,Hatiralar, sf. 329-330.

42. Ali Naci Karacan, a.g.e., sf.71-72.II

364

Mussolini'nin yüzünde son derece vahgi bir ifade belirmigti; Îsmet'inbogazma atilmak ister gibi balayordu.43

Konu bugün de tartigmahdir. ÖmerKürkçüoglu ve ÇagnErhan, gudegerlendirmeyi yap1yorlar:

Açxhy programmda yer almayan bu konugma kat1hmc11ar için tam birsürpriz niteligindeydi. Ismet Pa.ga'mn bu davramgi, Türk heyetinin Lo-zan'a mutlak egitlik temelinde geldigini orada bulunan herkese bir kezdaha hatirlatmayi ve Lord Curzon'un konferansm "patron"u olma niyeti-ni bagtan itibaren engellemeyi amaghyordu.44

Toktarug Ateg de çok olumlu buluyor:

Ismet Paga'mn bu tutumu belki-diplomatik anlaylga pek uymuyordu.Fakat Mustafa Kemal, Îsmet Paga'y1 bunun için seçmigti. Ankara hükii-metinin beklentilerini (egitlik),en açik biçimde ortaya koymak istiyorduve diplomatik anlaylg pek de umurunda degildi... Çokgüzel bir konugmayapan ÎsmetPapa... bairus1zhga gölge dügürmeyecek onurlu bir bang is-tediklerini söyledi.45

Fakat SevketSüreyya Aydemir, bu "Ismet Paga'am beklenmeyen gi-kig1" konusunda farkh dügünüyor:

ÏsmetPaga'yi bu ç11aça sevk eden ruh halinin, bu konferansm iki cep-heyi temsil ettigi ve bir cephe kargidaki clevletler ise, diger cephenin Tür-kiye olduguydu. Kargi taraftan, hatta konferans bagkam durumunda olsabile Curzon konugtuktan sonra, Türkiye cephesinden de bir konugmanmgerekli oldugu manttilyd1. Fakat Îsmet Paga'nm konugmasmm bir törentoplantismm smmm ve havasm1 aptiil ve karg1 cephe delegeleri ile digerdinleyiciler üzerinde elverigsiz bir ruh tepkisi yaptigi anlagilmaktadir.46

Ali Fuat Paga'ya göre de, gerek Ismet Paga, gerekse delegasyonu-muz

"milli davaruzi savunmak hususunda iktidar ve kabiliyet sahibi omakla beraber, uluslararasi konferanslarda ne konugmaya ahymig vene de oralarda konugulacak yabanc1 dile hâkim gahsiyetlerdi." Mütte-fik delegeler bir hücumda bulundugu zaman sicagi sicagma cevap ver-

G. Andaç Ugurlu (haz.),Lozan Konferanstnin Perde Arkasi, sf. 3f3.44. ÇagnErhan, a.g.e., sf . 59.

45. Toktamig Ateg, "Lozan Beklentileri", gu eserde: Hasan Celal Güzel (haz.),Türkler,cilt \6, sf. 3 19-323.

46, SevketSüreyya Aydemir, Tek Adam, III,sf. 109-1 10.

365

mek gerekirken, ertesi günkü toplantida yazih ve kisa cevaplar getire-rek muhataplanna zaman kazandirmig, onlara bir nevi aleyhimize oyun

oynama f1rsatim vermigtir! Hâlbuki, b1ralan Curzon'u, Yunan Venizelos

bile uluslararasi konferanslarda pigmig ve lisana hâkim bir zatti.47

Bazi akademik çah malarda da Îsmet Pa.ya'nm bu ilk günkü çikig1hatah bulunuyor. Fatma Göcek'e göre, Îsmet Papa da Riza Nur da gere-ken düzeyde diplomatik tecrübeye sahip degildi. Daha konferansm ba-

q da, açig ve tegekkür konugmalannm yapildigt oturumda Ïsmet Pa-

ga nm yaptig1 bu ç1kig, olumsuz izlenim birakan bir hata idi. Bunu

Amerikan delegesi Grew da amlannda yaznugtl.48Joseph C. Grew'ün Lozan amlan Türkçe'de de yaymlandi. Ismet Pa-

ga'dan büyük sayg1 ve övgü ile bahseden ve Türkiye'ye sempatisi aç1kolan Grew, Pa.ya'nm diplomatik tecrübeye sahip olmamaktan kaynak-

lanan "hatalanm" da kaydediyor Lozan'm ilk günü 1smetPaga'mn dip-lomatik teamüllere uymayart bu konugmasmm "tehdit

ve çatma hava-

si" tagidigmi "kötü etki yaptigmi" belirtir:

Ilk oturum tamamen bir tören oldugu için, bu gekilde konugmasmm

ne yeri ne de siras1yd1; eger mutlaka konugacaksa, Bagkan'm hop geldindeyigine ve Îsviçre'ninkonukseverligine tegekkür etmekle yetimmeliydi.

Grew, Türk heyetinin çok gergin oldugunu da kaydediyor:

Ismet Paga'mn acive zehir dolu balaglanm gördükçe, bunlann sinirlilik,endige ve huzursuzluktan bagka bir gey ifade etmedigini anhyorum.49

Dönemin Îngilizbelgelerinde, Ismet Paga'nm "hazmedilemeyen

mey-dan okuyucu söylevig Müttefikler üzerinde lyi etki yapmadigi; tamtersine, onlarm Türklere olan dügmanca duygulanm daha da kamç11a-digi" belirtiliyor.so

Inönü'nün kendisi de amlarmda diplomasi tecrübesinin bulunmama-smdan dolay1 güçlük çektigini anlatlyor, kendisi için "amatör diplo-mat" deyimini kullamyor

Rapitülasyonlar meselesinde benim ugradigim güçlük, biraz da asker-likten gelip amatör olarak diplomathk yapmamdan dogmustur. Benim

47. Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hattralar, I, sf. 241-242. Diplomasi tarihçisi Salahi Sonyel,Cebesoy'un bu gärüglerini kitabina almigar Gizli Belgeferle Lozan Konferansi'nmPerde Arkasi, Türk Tarih Kurumu, 2006, sf. 44.

48. Fatma Müge Gäcek, anilan makale, sf. 2l.

49. Dr. Riza Nur, joseph C. Grew, Lozan Barig Konferansi'nin Perde Arkasi, sf.313-318.

50. Salahl Sonyel, Gizli Belgelerie Lozan, sf. 45.

bu vaziyetimden istifade etmek isteyen diplomatlar her teklifierini, heriddialanm diplomasinin usulüne ve kaidesine uygun bir gekilde ileri sü-rüyorlardi. Ben bu iddialara kargi amatör bir diplomat olarak ve asker ta-biatlyla fikrimi lusa ve kuru ifadelerle söylemek hastahgi içinde bulunu-yor, böyle kargilamyordum...51

Îlginçtir,Grew de 27 Kasun günlü notunda gunlan yaz1yor.

Bugün Ismet Papa ile göriigtüm. Kendisi diplomattan çok askerce ko-nugan ve yine öyle dügünen bir adam. Türkiye'nin iç iglerine müdahale

ettirmemek ve bagimsizligma toz kondurmamak konusunda mümkün ol-dugu kadar azimkâr davranmasi ve sonuna kËdardayanmasi için Anka-ra'dan talimat aldigim kesinlikle belirtti...

Ismet Paga'mn agir igitmesi de haynaklarda yer ahyor. Konugmalanizlemede zorluk çekiyor, çok defa sekreterinin notlarmi okuyarak izli-

yor. Fakat bu aym zamanda bir avantaj, çünkü dügünmek için zamankazannug da oluyor.52

Tanmmig diplomatlar1mizdan Büyükelçi Faruk Logoglu'na göre,"Bir asker olarak yetigtirilmig Îsmet Papa konferansta bir komutan gi-bi davramyor, siyaset adann olmadigmdan ne bekleyecegini kestire-miyordu."S3

Mümtaz Soysal'à göre, "ÏsmetPa.ya'nm durumu çok zor. Diplomasitecrübesi hemen hemen yok." Fakat Mudanya'da oldugu gibi inadi saye-sinde kazamyor. Ayrica Îngiltere'nin,Fransa'mn, Italya'mnbulundugu ta-raf güçlüdür. Bu güç dengesizligi belki çok daha usta bir diplomasiyle,yalmz inattan ibaret degil, usta bir diplomasiyle kirilabilirdi. Ïsmet Pa-ga'nm Ankara ile telgraflagmasimIngilizistihbaratmm çözdügünü, kartlanmizi ögrendigini, ama bizim Ingiltere ile Fransa arasmdaki sert çikarçatigmalaruu istihbar edemedigimizi de dikkate almak gerekir.54

Üç komisyon

Lozan'da sorunlar üç baglik altmda ve üç komisyonda toplamyor:Ülke ve Askerlik Komisyonu: Komisyon Bagkam Lord Curzon...

En önemli komisyon oldugu için Îngiltere bu komisyónun ba.ykanhšmialmigtir. En yakici sorunlarmdan biri olan Bogazlar için bu komisyon-

5 L inönu,Hatiralar, sf. 357.

52. Riza Nur ve JosephC. Grew, Lozan Barig Konferansinin Perde Arkasi, sf 318,

53. Salahi Sonyel, Gizli Belgelerie Lozan, sf. 44.

54. istanbul Barosu, Bir Zafer iki Belge, Lozan ve Monträ, Istanbul,2006, MümtazSoysal'in konugmasi, sf.25.

367

da kavgalar ya andi. Trakya smiri, Bati Trakya, Ege Adalan, azinhkhaklan, savag esirleri, Ermeni meselesi ve Musul için savaglar bu ko-misyonda verildi.

Komisyon toplam 86 gün çahyti, 25 oturum yapt1.Yabancilara Uygulanacak Rejim Komisyona: Bagkam Italyan

Bagdelegesi Marki Garroni... Italya, Anadolu'daki iggalini sona erdirenilk ülke, o bakimdan Türkiye'ye anlay1gh davranmasi beklenebilir, fa-kt diktatör Mussolini, milliyetçi Türkiye güçlenirse Ege Adalan üze-nnde hak iddia eder diye dügünüyor ve kendisine ait saydigi bu adalar-

dan uzak duracak, zay1f bir Türkiye istiyor!55

Kapitülasyonlar için bu komisyonda savaglar verildi. Musul'dan "fe-

ragat eden" Ismet Papa, kapitülasyonlan kaldirmada umdugu kolayhälgörmeyecek, bu komisyonda çarpigacaktir.

Îktisat ve Maliye Komisyonu: Bagkam Fransiz Bagdelegesi Mös-yö Barrier... Düyun-1 Umumiye ve Osmanh Borçlan burada tartigildi.Batihlarm Birinci Dünya Savagi için bizden istedigi harp tamminati vebizim Yunan iggali için Yunanistan'dan istedigimiz "tamirat" masraflan

burada konuquldu. Saghk, sigorta sorunlan burada ele almdi.Üçkomisyon ve üçünün de bagmda ltilaf Devletleri!.. Ismet Papa bu-

Ita itiraz etmig, "egitlik" istemig ama "Davet eden ülkeler biziz" ceva-biyla kargilagmig, degigtirtememigtir.

Aleyhimize olan"güç dengesi"nin Lozan'da belki de ilk igaretiydi bu.

Bu komisyon düzeni ve bagma Birinci Dünya Savaq1'nm galip devlet-lerinin oturmasi, Sevr'deki düzenin aymsidir! Sevr'de de Osmanh dele-

gasyonuna hiçbir komisyonun bagkanhgi verilmemig, Osmanh'ya sadece"davet edilen ülke" olarak ikinci sm1f iglemi yapm1plard1. Simdide kibirliLord Curzon Türkleri ikinci mevkide görüyor,Mondros ve Sevr'den son-ra çok geyin degigtigini, Kurtulug Savagi'm Türklerin kazandigim görmekistemiyordu. Konferans dili olarak Ingiliace,Fransizca ve Îtalyanca'nmkabul edilmesi de böyle bir tavirdir Ismet Papa bütün itirazlarma rag-

men Türkçe'yi kabul ettii=emeyecekti. Konferans Bagkam Curzon, konfe-rans Genel Sekreteri Fransiz diplomati Massigli olacakt1. Egitlik gerek-çesiyle buna itiraz eden Îsmet Papa bunu da degigtiremedi. Konferans,Lord Curzon'un düzenledigi format içinde devam etti.¾

Konferansm adi bile Osmanh'mn Avrupa'dan atihgimn ve paylagil-

masmm as1rhk hesaplarim ifade eden "SarkMeselesi"ni hatirlatiyor."Yakm SarkÎgleri Hakkinda Lozan Konferansi" Curzon koymugtu buadi... Ismet Papa Türkler üzerinde psikolojik basla olugturan bu isme

itiraz ederek sadece "Lozan Barig Konferans1" denilmesini istemigse dekabul ettirememigtir. Bu tablo, kargimizda Ingiltere'nin inisiyatifi altm-

55. Dilek Barlas. "Friends or Foes? Diplomatic Relations Betweeen Italy and Turkey, 1923-1926", Intemational Journal of Middle East Studies, cilt 36, Mayis2004, sf. 233.

56. Standford Shaw, a.g.e., sf. l912-19L6.

368 ,

da bir "birlegik cephe" oldugunu daha ilk günde gösteriyordu.57Kurt Curzon tezgâhi lyi kurmugtu!Lozan'daki tabloyu ve güç dengesini, Ikinci Delege Riza Nur Mec-

lis'te göyle anlatacaktir

Oraya gittigimiz zaman kargmuzda bütün bir ciham bulduk. Îngilizlerkendi müttefiklerini ve harp zamamnda kendileriyle beraber hareketedenleri, ondan sonra Amerika, Japonya gibi uzak olanlan, daha sonraAvrupa'da tarafsiz kalmig ne kadar devlet varsa onlan ve ondan sonra daErmenileri, Geldanileri... hepsini getirmigler üstümüze sürmüglerdir.Müthig bir cephe... Lord Curzon da bunu ikide birde eliyle göstererek,kargruzda bir cephe-i müttehide (birlegikcephe) var, demiëtir... Kargimi-za bir cephe-i küffar ç1kmigtir...58

Lozan'da ortam teknik bak1mmdan da güç dengesi bakunmdan daTürk taraf1 için çok çetindir. Müzakereler, kavgalar... Konferans kilit-lenmeye dogru gidiyor. Îsmet Paga'mn Gazi'ye 23 Ocak'ta çektigi telg-raf göyle:

Bugün son derece buhranh oldu. Curzon bütün vasitalanm bütün günkullandi. Musul'un siyasi savag günüdür... Gizli niyeti, bang projesinin bü-tününü pasarhga koymazdan evvel Musul meselesini halletmekti... Bilesi-niz ki çok yorgunum. Üçgündür uyumadim. Bugünkü Musul çarpigmasimdügündüm. Curzon konferansm kesilmesi (ihtimali)kargismda gimdilik ge-ri adim atti. Büyük ve devamh tertipler ve tehditler yaptl. Çokyoruldum...

Ve Îsmet Paga'am nasil bunaldigmi yansitan sözleri:

Benim güzel Gazi Sef'im.Beni bu kadar imtihana-niçin feda ettin. Se-lam, selam! Acep seni tekrar görecek miyim?s9

Ocak sonuna dogru Ismet Paga'da "Musul'dan feragat gösterereksulh arama fikri" agir basiyor, bunu telgrafla Ankara'ya da bildiriyor!60Tabii Îngiliz istihbarati bunu ögrenecektirf Musul konusunda direni -

mesini isteyen Ba.yvekil Rauf Bey'le Îsmet Paga'nm arasi aç11maktadu.Bu konulara kitabumam Musul bölümünde genigçe girecegiz.

57. Hälbuki yarim asir sonra anlanigi anilarinda Inönu,hafiza yanilmasiyla, leirazi üzerinekonferansin adinin degistirildigini säyluyor. ( inönü, Hatiralar, sf. 331.) Bu konuda bkz.Cemil Bilsel,Lozan, Istanbul1933, cilt 2, sf. 17-18; ÇagriErhan, a.g.e., sf 6l; Veysi Akin,amlan makale, sf. 309.

58. Bilal§imgir,Lozan Telgraflara, II,sf. XXIll.

59. BilalSimgir,a.g.e., I, sf 428-429.

60. Bilal§imgira.g.e., I, sf. 79, 449.

569

Musul bu yola girince, Ocak sonunda asil sorun kapitülasyonlardir.Kargi taraf, bilhassa Fransizlar bastinyor, Îsmet Papa ve arkadaglan birmilim geri adim atm1yor. Konferans kilitlenmigtir!

Giderayak "bang projesi"

Müttefikler 30 Òcak1923'te Türkiye'ye bir "bang projesi" veriyor: 73

sa ada 160 madde ve 9 ekten olugan bu proje, görügmelerin tikandiginoktada yolu aÇacak bir "bang projesi" gibi sunulmuytur, ama Türki-ye'nin egemenligine, bagamsizhšma agir lasitlamalar getirmektedir

1. Bogazlar'da bir komisyon kurulacak, gemilerin geçig rejimini bukomisyou yönetecekti!

2. Kapitülasyonlar birden kaldmlmayacak, bir geçi; süreci kabuledilecek, adli kapitülasyonlar alanmda, Istanbul, Îzmir,Adana gibi tica-ri inerkezlerde, yabancilarla ilgili davalara bakacak Türk mahkemele-rinde yabanc1hâkim veya damemanlar bulunacakti!

3. Türkiye'deki Rumlarla Yunanistan'daki Müslümanlar Türkiye'nintalep ettigi gekilde mübadele edilecek, ama azmhk haklaruu MilletlerCemiyeti tespit edecekti! (Milletier Cemiyeti'ni yetkili lulmak, Sevr'inazmhk hükümlerinden daha agir bir partti.)

4. Osmanh borçlan paylagtinlacakt1, ama bunun iglemlerini Düyun-1Umumiye idaresi üstlenecekti!

5. Yunanistan'm iggal sirasmda verdigi zararlara kary1hk Türkiye "ta-

mirat bedeli" istemeyecekti; ama Batihlar Birinci Dünya Savaq1'ndandolayi Türkiye'den 37 senede 15 milyon lira tazminat istiyorlard11 (Bu-rada önemli olan para miktarmdan ziyade Türkiye'ye hukuken "savag

suçlusu" iglemi yapilmak istenmesidir.)6. Türkiye'nin israrla tstedigiKaraagaç Yunanistan'm olacakti, Edir-

ne'nin bu tren istasyonu Yunanistan'a verilecekti. ÇünküTürklere "Me-riç'ten öteye" bir kang toprakverilmeyecekti!

7. Ege ve Akdeniz adaÏan Yunanistan'la Italya'nm olacak. Trakya'daTürkiye 5 bin jandarmadan fazla askerî kuvret bulundurmayacakti!

8. Irak hududu, yani Musul meselesi Milletler Cemiyeti'ne havaleedilecekti!

Ismet Paga'ya "bunlan imzalaym" diyorlardt31 Ocak'la 4 Qubattarihleri arasi, Türk heyeti için en sikmtih dö-

nemdir. Bagdelege Ismet, delegeler Riza Nur ve Hasan (Saka) üçü bir-likte Bagvekil Rauf Bey'e telgraf çekiyorlar. Üç imzah telgraf istisnaidir

ve kriz igaretidir. Telgrafta Müttefiklerin dört gün süre verdigini bildiri-yorlar. Bança varmak için Musul konusunda Ingiltere ile "bir anlagmazemini bulmak zaruretinin" ortaya çiktigru belirterek talimat istlyorlar.

Musul'un kaybedilecegihin bir igaretidir bu.Bagvekil Rauf Bey, "bir dakika ertelenmesi caiz degildir" kayd1yla ve

370

kendi görügünü de ekleyerek o sirada Îzmir'de bulunan BagkumandanGazi Paga'ya iletiyor. Gazi 29 Ocak'ta Latife Hamm'la nikâhlandigi için Iz-mir'dedir. Bunun üzerine Gazi, Itilaf Devletleri'ne "harbi devam ettirmekmesuliyetini" hatirlatan bir aç1klama yaplyor Rauf Bey ve Fevzi Paga,telgraf haberlegmesiyle konferansm kesilmesi ihtimali kargismda "askerî

harekâta girigmek" ihtimalmi müzakere ediyor Gazi, Îngilizlerin"16 Marthadisesine benzer bir hadise", yani Istanbul'u tekrar iggale kalkmalan ih-timalinin oldugunu" dügünüyor, Orduya "hazir ol" emri veriliyor. Trakyave Izmit'teki ordularmuz, emir gelince,1stanbul'agireceklerdir! Durum okadar kritiktir ki, Gazi, Ismet Paga'nm. "askerî harekât baglamadan evveldiplomatik bir vesile ile Lozan'dan aynlmas1" için uyanda bulunuyor 61

4 Qubatakganu Fransiz ve Amerikan heyetleri arayi bulmak için Is-met Paga'yla Lord Curzon arasmda mekik dokuyor. Ismet Papa kesinbir dille Lord Curzon'a "Biz bunlari kabul eimeyeceniz" diyor. Cur-zon'a, "Bangm çikmaza girmig olmasuu Ingiliz ve dünya kamuoyunanasil anlatacaksm?" diyé soruyor. Curzon "Sen nasil anlatacaksm?" di-ye cevap veriyor. Înönü'nün amlarmdan izliyoruz:

Lord Curzon'a dedim ki: Benim vaziyetim kolay. Ben Türkiye'ye gitti-im zaman soranlara bir cümle ile cevap verecegim: Lord Curzon sulh is-

temedigi için konferans kesilmigtir, diyecegim.Lord Curzon oturdugu yerden adeta havaya firlad1, ayaga kalkti, söz-

1erimi protesto etti, "Katiyen!" dedi.Ben Lord Curzon'un zay1f tarafm1 yakalamigtun...

Curzon'un klasik bir taktigi vardir. Konulardan biri çikmaza girdigin-de, Türk tarafma "Imzalamazsamzben de konferansi birakip gidece-gimtrenim hazir..." diye haber göndermek...

Art1k ismet Papa bu taktigi "yutmuyor."

Îsmet Papa ile aym otelde kalan Grew'den dinliyoruz:

Kapmm açildigi duyuldu. Herkes kalkti ve merdivene dogru ilerledi.Bir an içinde Ismet Papa göründü, arkasmda delege arkadaylari olduguhalde merdivenden inmeye baglad1.

Son basamaklara gelince melon gapkasmi ç1kardi, negeli bir insan tav-n ile gülerek ve bagmi saga sola çevirerek, nezaketle solandaki kalaba-hš1 selamladi ve otelden ç11ap gitti. Bu sahneyi ömrüm oldukça unutma-yacag1m. Konferans bitmigti. Hiçbir imaalama olmayacakti...62

Diplomatlar, gazeteciler otelden ç1kan Ismet Papa ve arkada.glarmmpeginden koguyor

6 I. Bkr. BilalSimgir,a.g.e., sf. 469-471.

62. Riza Nur ve C. Grew, Lozan Barig Konferanstnin Perde Arkasi, sf. 353.

371

- Curzon trenini yanm saat erteledi, lütfen imzalaym!Artik o

"amatör diplomat"m yerini "kurt Îsmet Pa.ya" almigtir; cevapolarak Curzon'a hayirh yolculuklar diliyor!

Konferans kesilmigtirl

Ismet Papa Bagvekil Rauf Bey'e telgraf çekiyor:

Îktisadi sorunlar yüzünden konferans kesildi! Kesintinin ciddiyeti

akkmda henüz bir gey söyleyemem...

Ismet Papa aym zamanda Ankara'ya çok dikkat çekici bir tavsiyedebulunuyor:

Ingilizlerlemünasebetlerde her yerde mutedil (1hmh)bulunulmasuu

rica ederim!

Türkiye ile.Ingiltere arasmdaki buzlarm erimeye bagladigimn ilk iga-retlerinden biridir bu...

Uzlagma egilimi

Lozan'm bu ilk döneminde en büyük kavga Ismet Paga'yla Lord Cur-

zon arasmdadir, çünkü Türk-Ingilizçakarlari çatigiyor. Îlk uzlagma egi-

limi de ikisi arasmda ortaya ç11ayor.Ismet Papa aym telgrafmda, Lozan'da "Ingilizlerlebütün meselelerin

hallolundugunu" da yaziyor! Musul meselesi Lozan'1 tikamamasi için

bang sonrasma ertelenmigtir! Ismet Paga, esas itibanyla, kapitülasyon-

lann sözcülügünü yapan Fransa'dan gikâyetçidir, "Fransiz mütehevvir-dir" (luzgmdir)diyor. Îsmet Papa Italyanlarm sert tutumundan da aymgekilde gikâyet ediyor.63

Madem Lozan'm bu birinci döneminde Türkiye ile Ingiltere arasm-daki sorunlarda belli bir noktaya gelinmigti; öyleyse Curzon neden

Müttefiklerin 8 maddelik bildirisini bütün gücüyle desteklemig, "trenim

kalkti, kalleyor" diye Ismet Paga'yi s11agtirnugtt? Bunun cevab1 Mütte-

fiklerarasi dayamemadir. Curzon kapitülasyonlar konusunda Fran-sa'nm elini zay1flatmak istemiyordu.

Peki, Ismet Papa neden Ankara'nm Îngiltere'yeihmh davranmasuutavsiye ediyordu? Konferans tekrar aç11digmda Îngiltere'yi yamna çek-

mese bile, hiç olmazsa yumugatmak için... Çünkükonferansm ikinci

döneminde en büyük kavga kapitülasyonlar konusunda Fransizlarlayap11acaktir!

Konferansm kesilmesi üzerine herkes ülkesine dönüyor! Türk heyetikarda lagta trenle Romanya'ya geliyor. Kar yellart kapatnugtit Kösten-

63. Bkz. BilalSimgir,Lozan Telgraflari, i, sf. 496-498.

372

ce üzerinden deniz yoluyla Îstanbul'ageçacek1er Bu sirada Roman-ya'daki Ingiliz Büyükelçiligi Ismet Paga'ya Curzon'dan gizli bir mesajgetiriyor; "dostane yaz11mig bir mesaj"dir bu. Curzon, Ismet Paga'nmbarig için Lozan'da çahytigi gibi Ankara'da da çahyacagma inandigmisöylüyor, bagarilar diliyor, konferansm bangla sonuçlanacagindanümitli oldugunu belirtiyor.64

1smet Papa da Ankara'dan Ingiltere'ye ihmh davramlmasitu isteme-mig miydi?

Lozan sürecinin devamim saglayan faktörlerden biri de bagta Ingil-tere olmak üzere Müttefik çevrelerinde Mustafa Kemal ve Îsmet paga-larm "bang yanhst, sagduyulu, ihmh" olarak, Ankara'daki muhalifierinise "ayin, gürültücü" gibi sifatlarla görülüyor olmasidir.65

Îsmet Paga, amlarmda Lozan'm ikinci döneminde Londra'da daha si-cak bir Curzon hissetilgini yazacaktir!

4 $ubat1923'te kesintlye ugrayan Lozan Konferans123 Nisan 1923'tetekrar ba.playacaktir. Bu ainda Ankara Batt'ya olumlu mesajlar gönde-recek, yabanci sermaye ve Batihlagma yönünde aç1hmlar yapacakt1r.Lozan Konferansi tekrar açildigmda Türkiye, yumuganug bir Ingilterebulacaktir...

Bir an önce bang

Îsmet Papa Köstence'den 16 Subat1923'te Îstanbul'a gelmigtir. Ken-disinden dinliyoruz:

Memlekete döndügüm zaman iki mühim bilgi ile mücehhezim BiriLord Curzon'un mesajl. Belli ki Ingilizler konferansi kesmek ve yenidenharbe sebep olacak bir durum yaratmak istemiyorlar. 4 Subattoplant1-smda kesin tavir alarak bizim direnme gücümüzü ölçmek istemiglerdir.Ikincimühim nokta, Amerikan Amirali Bristol ile yaptigim görügmedir.(Lozan'da) Mr. Child ayn11my, yerini Bristol almigti. Amerikali Bristol ba-na bir akil vermigti. Ankara'ya döndügün zaman bir dügün, dedi. Konfe-ransa (yeniden)davet ederken, konferansm (tekrar)toplanacagt zaman,konferansi bir hülasa edersin nelere mutabik olmugsan onlari göster e i

hangi meselelerde mutabik degilsen, ne istiyorsan onlan teklif olarayaz. Konferans için böyle aç1k bir teklif verirsen, toplanmay1 da geIecekçahymay1 da kolayla.ÿtirmig olursun, tarzmda bir telkin yapt1. Bunun çokkolayhk saglayacagmi söyledi. Akhm yatti. Nitekim konferansa tekrardaveti bu gekilde bir nota ve teklifle kargiladik...66

64. Inönu,Hatiralar, sf. 363-364.

65. Bilal§irngir,ingilizBelgelerinde Atatürk, cilt 5; belge no: 43, 44, 45, 57, 73, 93, 94.* Mücehhez: Donanmig.

66. inönu,Hatiralar, sf. 365.

i

373

Olaylar böyle geligecektir.Gazi Papa 17 Subat'tabaglayan Iktisat Kongresi için Îzmir'dedir. ikti-

sat Kongresi'nin Lozan ve Batihlagma bakmundan olaganüstü öneminibiraz sonra görecegiz. Gazi, Izmir dönügü 1smetPaga'yl Eski ehir'e ça-

inyor, orada bulugup Ankara'ya beraber geliyorlar; Fevzi Pa.ya da on-larla beraberdir.

Ismet Papa, konferansm bu birinci bölümünde Ingilizlerle "esash

m selelerin halledildigini" söylüyor; evet Ingilizler diger devletlerlebir "cephe" kurmuglardir, ama kendi meseleleri önemli ölçüde halle-dildigine göre, Lozan Konferansi tekrar açIldigmda eskisi gibi katidavranmayabilirler... Ingilizler ancak Bogazlar'dan harp gemileri dahilgeçig serbestligini almak için ve bir de Musul'u ellerinde tutmak için

savagi göze ahrlardi. Ama bu iki konuda iki tarafta da uzlayma esilimigözüküyordu. Ingilizler kapitülasyonlar için savaymazdi; o daha çokFrans1zlar1 ilgilendiriyordu. Bunlari Mustafa Kemal'e anlatan ÏsmetPapa, "Benim kanaatimce, neticeye baglanmig konulan hallettigimizikabul edersek, diger konular üzerinde fikirlerimizi söyleyerek konfe-ransa tekrar gidebiliriz" diyor. Bu görüglerini Eskigehir'de Mustafa Ke-mal Paga'ya ve Fevzi Paga'ya "saatlerce" anlattyor, birlikte müzakereediyorlar. Îsmet Papa "Onlari da bir kanaste vardirdigmu zannediyo-rum" diyor.67

Evet, Gazi de bu kanaate varmigtit Bunu 22 Subat'taMeclis'te yapi-lacak gizli oturumdaki görügmelerde ortaya koyacak, Ali SükrüBey gi-bi "savagta kazandigmuzi Lozan'da masada kaybettigimizi" iddia edenmuhalifiere kargi Mustafa Kemal ve Rauf Bey, Îsmet Paga'y1 ve Lozanmüzakerelerini savunacaktir.

Zaten, "Gazi Mustafa Kemal'in bir an evvel bang imzalanmasi vesonra memlekette yapilmasim dügündügü iglere baglamak imkânmibulmasi yolundaki ihtirasÏ1sabirsizhgi"68 Ismet Paga'nm bu tavr1ile ör-tügmektedir. Bir an önce bang, ama elbette geligigüzel degil; Lozan'mikinci bölümü açildigmdä·da epey kavga olacakti.

Ankara'da iç politika

Mustafa Kemal bu arada iç politika bakimmdan çok yogundur.Ufukta seçimler gözükmektedir. Muhalifierden Erzurum Mebusu Neca-ti Bey, Mersin Mebusu Selahattin Bey ve Canik Mebusu Emin Bey 2Arahk'ta seçim kanununda degigiklik için önerge vermistir. Önergeas-Imda 27 Kasim'da verilmig, "gärügmeye deger" bulunarak komisyonlar-dan geçip 2 Arahk'ta Meclis Genel Kurulu'na ulagmistir. Önerge,me-bus seçilmek için ya yurtiçindeki bir yerde dogmuy veya beg yll otur-

67. inänu, Hattralar, sf. 366.

68. §evketSureyya Aydemir, ikinciAdam, III,sf. 125.

374

muy olmak gartuu getiriyor. Ya Selanik'te dégup o cephe, bu cephe do-lagnug olanlar?! Mustafa Kemal bu seçim kanununu kendisine kargi birtettip say1yor, agir sitemlerle dolu, önerge sahiplerini utandiran bir ko-nugma yapayor. Muhalifler Gazi Paga'yi engellemek gibi bir amaçlarmmolmadiguu anlatiyorlar. Hüseyin Avni Bey, Mustafa Kemal'in bu kanu-nu kendisine kargi saymasuu hayretle kargiladigmi, amacm bu olmadt-

imisöylüyor, "Paga'mn vatam her yer ve herkesin kalbidir" diyor. Ne-cati Bey yanhy anlagildiguu söylüyor. Kamuoyunun da tepkisi üzerineönergeyi geri çekiyorlar. Sonunda Gazi'nin istedigi gekilde bir seçimkanunu 3 Nisan 1923'te kabul edilecek, Meclis bu kanunla seçimleregidecektir.69 .

.

Bu girigim Mustafa Kemal'i elbette çok üzmüç ve öfkelendirmigtir.Natuk'ta bu yasa önergesinin "muhaliflerin muhtelif hücum hareket-1eri"nden biri oldugunu söylüyor.70 Tabii keridisi de muhalefete kar-gi planmi da yapmaktadir. Plan, kendi partisini kurmak ve sadecekendi gösterdigi isimlerin aday olabilecegi bir seçim yapt1rarak Mec-lis'i yenilemektir.

Gazi, 6 Arahk'ta üç gazeteye, Hâkimiyet-i Milliye, Yenigün ve Ögütgazetelerine yaptigi açiklamada Halk Firkasi (Partisi) adiyla bir partikuracagm1 kamuoyuna duyuruyor. Gazi Papa, Meclis Reisi ve Bagku-mandan sifatlarma artik bir de Halk Firkas1Reisi sifatim ekleyecektir.

"Cenâb-1 Hakk'a gükürler olsun ki" milletin üç buçuk senelik müca-deleden sonra kendini kurtardigmi belirten Gazi, "ingallah" bangm dagecikmeyecégini söylüyor. "Cenâb-1 Hakk'm milletimize yarat1hytanverdigi kabiliyet ve yetenegi" geligtirmek için çahymaya mecbur oldu-

gumuzubelirtlyor, "vatanseverlerin islahat emellerini" içeren bir "isla-

hat programi" olmas1 gerektigini anlatlyor; 1slahat yani reform.... Gazi"memleketin

ve Îslam âleminin her tarafmdan gördügü sevgi ve güvenelayik olmak için parti kuracag1m" öyle aç1khyor:

... En mütevazi bir millet ferdi sifatiyla, hayatmn sonuna kadar vata-

um hayrma vakfeylemek emeliyle, barigm kararlagtirilmasuu müteakip

halkçihk esasma dayah ve "Halk Firkasi" nanuyla bir siyasi firka tegkiletmek niyetindeyim.. 71

Son derece mütevazi, her kelimesi dügünülmüg hesaph bir siyasi be-

yan...Müdafaa-i Hukuk Comiyetlerini disiplinli bir partiye. dönügtürerek

Halk Firkasi haline getirecek ve bu gekilde girecegi seçimlerde kendi

69. Önerge, tartymalar ve Mustafa Kemal'in konugmasi için bkz. Fahri Çoker,Türk Par-Iamento Tarihi, 1919-1923, cilt I, sf. 748-766.

70. Nutuk, sf. 480-483.

71. Bkz. ASD, cilt II, sf. 50-52; Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt l5, sf 170.-172.

375

adaylanndan olugan bir Meclis olugturacaktir. Lozan'1 bu "ikinci Mec-

lis" onaylayacaktir.Muhaliflerin güçlü oldugu Birinci Meclis'ten Lozan'i geçirmek çok

zor olurdu.

"Sine-i millete dön" önergesi

Lozan Konferansi'na ara verildigi bu dönemde, Mustafa Kemal Pa-

ga y1 muhalefete kargi tedbifler almaya yönelten diger bir olay1 Kâz1m

Karabekir anlatiyor... Lozan'a ara verilmistir, Ismet Papa dönüç yolun-

dadir. Izmir Iktisat Kongresi toplanm1gtir. Gazi, Îzmir'e Karabekir ile

beraber gelmigtir; Karabekir Kongre bagkanhšma seçilmigtir: MeclisIkinci Reisi Ali Fuat Papa Ankara'dan bir telgraf gönderiyor:

Gazi'nin geçen yil millete verdigi söz mucibince, bir tarafa çekilmesi

partlyla kendine bir saray ve ayda on bin lira ödenek verilmesi hakkmda

bagkanhga bir önerge verilmigtir. Müzakerelere koyalim mi?!

Gazi, Bagkamandanhk Kanunu'nun därdüncü defa uzattlmasuu sagla-

mak için 20 Temmuz 1922 günü Medlis'te yaptigt konugmada, zaferden

sonra"sine-i millette serbest bir millet ferdi" olacagmi söylemig, bunun

üzerine Bagkumandanhk süresi büyük alkiglarla ve ittifakla süresiz ola-rak uzatilmigt1. Muhalifler, zafer kazamldigma göre, Gazi'nin artik "sine-i

millette serbest bir millet ferdi" olmasi için önerge vermiglerdit

Gazi buna çok kiziyor, rengi kaç1yor. Pek ac1 geliyor tabii. Karabe-

kir'den görügünü soruyor. Karabekir, henüz barig imzalanmadigma göre

savag halinde bulundugumuzu, muhalifierin böyle bir mesele ç1karmasi-

nm dogru olmadigmi söylüyor ve diyor ki:

Bangtan sonra bu karan, kimsenin teklifine lüzum kalmadan, siz ve-

rirsùúz!

Karabekir, bang imzalanmadan Gazi'nin parti kurmasim yanh; bul-

dugunu da söylüyor.72

Demek ki, Mustafa Kemal'e bangtan sonra"sine-i millete dön" diyenler

olacak, bunlann içinde Kâzim Karabekir gibi itibarh komutanlar da olabi-

1ecektir! Zaten Karabekir, Ali Fuat, Cafer Tayyar, Rauf, Adnan gibi tanm-

mig isimler Gazi'nin parti kurmay1p"tarafs12" kalmasun istiyorlar.

Ama Gazi partisini kurup bütün dizginleri eline almada o kadar ka-rarhdir ki, 7 Subat'taBahkesir'e gittiginde Zaganos Papa Camii'nde bü-yük bir cemaatle ögle namazim kildiktan sonra minbere ç1karak hutbeokuyor, hutbesine dua ile baghyor:

72. Kâzim Karabekir, 1923 izmir iktisat Kongresi, 1stanbul,2001, sf. 172-l74.

376

Millet! Allah birdir. Sambüyüktür. Allah'm selameti iyiligi ve haynüzerinize olsun. Peygamber Efendimiz Haaretleri, Cenäb-1Hakk tarafm-dan insanlara hakikatleri teblige memur ve resul (elçi)olmugtur. Kanu-nu esasisi, hepinizce malumdur ki, Kuran-i azîmüggan'daki naslardir ..

Yani, anayasa, Kuran'daki ayetlerdir; böyle diyor Gazi Paga.Camilerm aym zamanda toplumsal görügme mekânlan oldu unu an-

latan Gazi, hutbesinde sözü kuracagi partiye getiriyor. Toplumuzdasosyal suuflar olmadigmi onun için de bir tek parti olmasi gerektiginisavunuyor:

Güya bizim memleketimizde de ayn ayri simflar varnug gibi kurulansiyasi partiler yüzünden pahit oldugumuz neticeler malumdur. HâlbukiHalk Firkasi dedigimiz zaman bunun içinde bir-kisim degil, bütün milletdahildir...E

Demek ki, tek parti olacak...Peki, Meclis nasil olacak? Zaten bagtan beri muhalefetin tavirlarm-

dan gikâyetçidir. Simdide onun"sinei millete dönmesi" için önerge ve-

rebilen bir muhalefetle devam edebilir miydi? Lozan Antlagmasi öylebir Meclis'ten geçirilebilir miydi? Devrimleri yapabilir, zihnindeki reji-mi kurabilir miydi?

21 Qubat'tabaglayip 7 Mart'a kadar Lozan hakkmda Meclis'te yapf-lan görügmeler, Ismet Paga'nm anlattigt Lozan tablosuna kargi Mec-lis'te büyük bir muhalefet olugtugunn ortaya koyacakt1.

Meclis'te Lozan kavgalan

Gizli oturumda Digigleri Bakam ve Bagdelege Ismet Paga Lozan mü-zakereleri ve kesintlye ugramasi hakkmda Meclis'e bilgi veriyor. Lo-zan'da görügülen konulari üç bölüme ay1r1yor:

Arazi sorunlart Müttefikler Meriç'in dogusunun, biz ise batismmsimr olmasmi istiyoruz. Yunan askerî iggali altmdaki Bati Trakya'daplebisit yapilmasim talep ediyoruz, kabul etmiyorlar. Müttefikler eBalkan ülkeleri Yunanistan'dan yana... Sirplar "Türk ordusu Ïstanbul'kyaklagirken Bosna-Hersek'e kadar bütün (Müslüman) azinhklar yerin-den oynadi" diyor! Yunanistan Türk agirhšmm artmasinm Balkan ulke-lerinin güvenligini sarsabilecegini söyleyerek ortak bir cephe kurmug-tur! Trakya smin bu yüzden ask1da kalmigt1r.

Musul'u ahnamiz bu agamada mümkün gözühmüyor, askida biraka-rak barisi imzalamak istlyoruz. Barigtan sonra bir yil içinde Ingilte-re'yle ikili görügmelerle çözmek istiyoruz.

73. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cik 15, sf I 17-121.

377

Oniki Adalar Lozan'da söz konusu bile olmadi, zaten onlarm elinde.

Smir meselelerini anlatirken Ismet Papa Karaagaç meselesinden bah-setmiyor. Hâlbuki konferansm bu ilk döneminde Edirne'nin Karaagaç is-

tasyonunun Yunanhlara ait olmasmi, Türk tarafi 4 Subattarihinde verdigi

kargi projede kabul etmigii! Bunu sezen baz1 milletvekillerinin sert tepki-si üzerine konu Meclis'te açihyor, sert tartigmalar oluyor?

Mali ve iktisadi sorunlar: Osmanh borçlarmm Osmanh'dan ayril-devletler arasmda paylay11masim istlyoruz. Kabul ediyorlar. Bizden

B ci Cihan Harbi için tazminat olarak 30 milyon altm istlyorlar, red-

dediyoruz. Biz Anadolu'daki Yunan tahribati için "tamirat bedeli" ola-rak 4 milyon altm istiyoruz, kabul etmiyorlar, 1srar ediyoruz. OsmanhkanunÌarmagöre kurulmug yabanci girketlerin durumu, bu girketlerinalacak ve tazminat taleplerini ödememizi, bilhassa Milli Mücadele'dekamulagtirdignmz demiryolu girketlerini lade etmemizi istiyorlar. Biz

Türk tebaasmm gördügü zararlari istiyoruz.Kapitiilasyonlar: Mali kapitülasyonlarla ilgili görü meler

"müsait

bir gekilde ilerledi." Fakat adli kapitülasyonlarda ciddi anlagmazhklar

var. Bizim kanunlanmiza ve adliyemize güvenmedilderi için kendileri-

ne adli teminat vermemizi istiyorlar. Biz "ecnebiler için ayn bir adli

usul teklif etmeye hacet yokk, her memlekette ne ise bizde de aynencari olacaktir" diyoruz.

Îsmet Papa Bogazlar meselesiyle azmhk meselesinin halledildigini

söylüyornBogazlar meselesinde ingiltere'yle uzlagilrug, Bolgevik Rusya'yl çok

sinirlendiren serbest geçig ilkesini ve Bogazlar'da asker bulundurma-may1 kabul etmigizdir! (Bu Lozan'da verdigimiz büyük tavizlerden biri-dir. 1936 yilmda Ingiltere'nin de destegini alarak Montreux sözlegmesiile 1936'da bunu düzeltepegiz.)

Adli kapitülasyonlar fevkalade önemlidir. Kanunlarmuzm geriata da-yandigmi, mahkemelerimizin yetersiz ve ger'i nitelikte oldugunu, onuniçin yabancilara adli imtiyazlar tanmmasi gerektigini söylüyorlar. Tür-kiye'nin buna cevabi laiklik olacaktir. Bu çok önemli meseleyi apagida

görecegiz...Meclis'te, Bogazlar'da egemenligimizden verdigimiz taviz ve Mu-

sul'un almamarug olmasi çok büyük tepki çekiyor. Musul, Misak-1 Mil-

li'ye dahildir. Meclis'te muhalif Hüseyin Avni Bey,"lzmir,

Musul, Îstan-bul hepsi bizim nazarimizda mûsavidir" diyor, o zamanki nesiller böylegörüyor. Musul birakilmca ileride Kuzey Irak'tan Türkiye'ye bir "Kürt

74. Doç. Dr. Veysi Akin, amlan makale, sf. 31 I.

75. ismet Paga'nin uzun konugmastnin tam metnl lçin bkz. ismet inönü'nün TBMM'dekiKonugmalari, 1. cilt, l920-l938, TBMM Kû.kiarSanatve Yayin Kurulu Yayinlari, Ankara,1992, sf. 62-l;I I I; Kâzim Öztürk,Türk Parlamento Tarihi 1923-1927, cilt I, sf. 28-45.Tartigmalarln genig ÖZeti için bkz. Bilal§imgir,Lozan Telgraflari, cilt 11,sf. X-VLV.

378

tehdidi"nin gelecegini Gazi de söylüyor, Îsmet Papa da söylüyor, millet-vekilleri de... Kitabmuzm gelecek bölümünde Musul meselesini aynnti-lanyla görecegiz.

Bati Trakya'da plebisit yapilmasi hususu Misak-1 Milli'de var, amagerçekleptiremiyoruz. Lozan'm birinci döneminde vazgeçtigimiz Kara-agaç ise, Mustafa Kemal kürsüde konuqurken yerinden itiraz eden Ce-beli Bereket (Osmaniye) Mebusu lhsan Bey'in söyledigi gibi "Misak-iMilli'mizde dahil olmamakla beraber davanuzda dahildir."

Ba.gvekilRauf Bey, ardmdan Meclis Reisi Ba.ykumandan Mustafa Ke-mal Pa.ya,1smet Paga'yi ve Lozan'm gidigatuu savunuyorlar. Çünküak-si halde harbe girecegiz. Mustafa Kemal uzun konugmalarmda bu ko-nuda punu säylüyor·

... Verecegimiz karar Karaagaç'tan gimdflik sarfmazar edecegimizi ifa-de etmek ve Musul meselesinin bir sene sonËahalline muvafakat et-mek... Musul'u vermemekte Israr edersek harbe dahil oluruz...

Meclis'te k1yamet kopuyor. Ali SükrüBey, Hüseyin Avni Bey, Sela-hattin Bey, Sirn Bey çok sert elegtiriler yap1yorlar.

Muhalif Ikinci Grup'a göre, Ali $ükrüBey'in ifadesiyle "harp

mey-danlarmda mehmetçigin kamyla kazandigt zaferler, masada heba edili-yor"du! Iktidar sorumluluguna sahip Birinci Grup ise, Lozan'1 savunu-yor, olast bir maceradan salomyor. Gazi "bir

an evvel sulh" istiyor, dev-rimlere girigmek için...

Lozan'm birinci dönemine ait görügmelerin yapildigi oturumlardaMeclis'i yöneten, Reis Vekili Ali Fuat Paga'dir. Ategli, sert tartigmalansayfalarca anlatan Ali Fuat Pa.ya "son sahne"yi göyle gözlerimizin önü-ne seriyor

"Baykanhk kürsüsünün önünde Birinci ve Ikinci gruplarm üyelerindençok sinirlenmig olanlar kargi karg1ya gelmigve adeta iki hasim cephe tegkiletmiglerdi, birbirlerini tehdit ve itham ediyorlardi. Bu halin biraz devanu,müessif hadiselere sebep olacakti. Hatta birbiri aleyhine tabanca ve sairekullanmaya kadar vardirilabilirdi. Düzeni saglamak amactyla meclis en -

yet memurlari çagiramazdun, çünkü müzakereler çok gizli idi.Kürsüden inmig olan Gazi de onlara katilmigtt, muhakkak bu vaziyeti

süratle önlemek icap ediyordu, ne yapabilirdim?Derhal hatiruna ba.ykanhšm tarihî çamm iki tarafin ortasma atip hu-

sule gelecek gürültü ve ça.ykmhktan istifade etmek gelmigtir. Hemen ta-sax-nu tatbik ettim. Herkes çano atildigi yerden uzakla.pnugti, umu-mi bir sükûnet ve hareketsizlik hâsil oldu, ben de bu sayede müzakere-leri bir an için tatile muvaffak oldum/6

76. Ali Fuat Cebesoy, Siyasi I-latiralar, I, sf. 3 i5-3 I6.

379

Neticede; ba.ptan beri Ismet Paga'nm savundugu, Mustafa Kemal Pa-

ga ve Rauf Bey'in de destekledigi bir karar almlyor: Lord Curzon'un Lo-zan'da giderayak verdigi 8 maddelik "Bang Projesi" reddedilecektir,

çünkü Misak-1Milli'ye ve egemenligimize aylori yönleri vard1r...

Lozan için güvenoyu

Meclis'te oylama yapihyor: Muhaliflerden 60 mebusun katilmadigi

oylamada, 20 ret oyuna kargihk 170 oyla hükümete, Lozan politikasma,

Ismet Pa.ya bagkanhimdaki delege heyetimize güvenoyu veriliyor. Is- |tanbul'daki IngilizYüksek Komiseri Sir H. Rumbold, Londra'ya çektigi

telgrafta TBMM'de aë1rilara kargi thmhlarm büyük bir zafer kazandigi-

m bildiriyor?

Artik Lord Curzon'un verdigive Ankara'nm bagtan beri reddettigi "ba-

ny projesi"ne karg1hk bir "Türk bang projesi"ni hazirlama zamam gelmig-

tir Hazirlanan Türk Bang Projesi Îsmet Paga'mn bir mektubu ile ve yeni-

den konferansa baglamak davetiyle birlikte Müttefiklere gönderiliyor.Türk bang projesinde smirlar konusunda "Merkep Adaciklan ile MeisAdasi Türkiye'ye b1rakilmah, Rakya smin Meriç Nehri'nin thalweg hatta

(ortayer çitgisi) olmalldir" deniliyor, Karaagaç'm Türkiye'ye verilmesi

gerektigi belirtiliyor. Musul ve Bogazlar konusunda Lozan'm ilk dönemin-

de vanlan mutabakat hatirlatthyor; yani Musul meselesi erteleniyor, Bo-

azlar'da belirli gartlan olmakla birlikte esas olarak serbest geçigve as-

kersizleptirme (iggalkuvvetlerinin de çekilmesi) kabul ediliyor...

15 maddelik Türk projesinde Osmanh borçlannm payla.ptinlmast,

borç faizlerinin hangi para ile ödenecegi, Yunanistan'm tamirat bedeli

talebimiz, Birinci Dünya Savagi'ndan önte Ingiltere'ye parasmi verip

satm aldigumz iki gemiye savag çikmca Îngilizler el koydugu için buparalann bize iade edilmesi, savag esirlerinin mübadelesi, mezarhkla-

nn düzeni gibi konular yer ahyor. Kapitülasyonlann en ategli konusunu

teykil eden "Türkiye'deYabancilar Rejimine 11igkinSözlegme"nin de-

gigtirilmesiniistiyoruz. Bang ugruna büyük fedakârhklar ve"en genig

ödünler" üstlendigimizi belirtiyoruz, bir Avrupa gehrinde veya Istan-bul'da toplanacak konferansa Müttefikleri daYet ediyoruz.B

Müttefikler Curzon'un çagnsiyla Londra'da toplamp görügüyorlar,Türk bang projesini

"tatminkâr bulmuyorlar" Ismet Paga'nm davetineuyarak 23 Nisan'da masaya oturmay1 kabul ediyorlar; ama Istanbul'dadegil, yine Lozan'da...

Bu arada Türkiye'de Meclis yenileniyor. ÇünküMeclis, hem zaten

zafere kadar devam etmek üzere kurulmugtu, hem art1k gördügümüzgibi tikammgt1. Gazi muhalefetin bu kadar güçlü oldugu bir Meclis'ten

77. BilalSimgir,a.g.e., II, sf. PILVL

78. BilalSimgir,a.g.e. 11,sf. 163-l7l.ÇagriErhan, a.g.e., sf.88-90.

380

Lozan'da imzalanacak antlagmay1 geçirmenin çok zor olacaguu mu-hakkak görmektedir:

Artik tereddüde mahal kalmanugtt ki, Meclis yenilenmedikçe, milletve memleketin agir ve mesuliyetli iglerini tedvir ëtmeye imkân yoktur.B

Bu durum digaridan bakmca da görülüyor. Îstanbul'daki ingilizYüksek Komiseri Sir Rumbold, 3 Nisan'da Curzon'a gönderdigi ra-porda, Meclis'te muhalefetin güçlü oldu unu,

"barig için çok isteklibulunan Mustafa Kemal, kendi program1m destekleyen bir Meclisolugturabilirse bunun bang gansuu artiracagim" bildiriyor, "çok

par-çah olan muhalefetin seçimlerde ortaya atilmasmm kolay olmadigi-m" da belirtiyor.80

Bütün adaylanm Mustafa Kemal'in tespit eptigi seçimlerle "ÎkinciMeclis" olugturulacak, Lozan'1bu Meclis onaylayacaktir.

Zaten Lozan'1 reddetmek, çok büyük ihtimalle yeni bir savag, hemde bu defa belki Ingilizlerlesavag demek olurdu.

Gazi seçimlerde oy istiyor

Dört ay önce parti kuracagnu aç1klarug olan Gazi, Meclis'te Lozangärügmeleri tamamlamp da Türk Barig Projesi Müttefiklere sunulduk-tan sonra Adana, Mersin, Tarsus, Konya, Sivrihisar, Afyon ve Kütah-ya'yi içine alan uzun bir yurt gezisine ç1kiyor. Gezi 15 Mart'tan 22Mart'a kadar sürüyor.

Bu gezilerdeki bir amaci da, karar verdigi seçimler için partisinedestek saglamaktir. Mustafa Kemal Papa bu uzun gezisiyle halkla birebir, senlibenli, sorulu cevaph temaslarda bulunuyor. Însanlar serbestçesorular soruyor. Gazi, dinî ve geleneksel terimlerle konugan ama

"te-

ceddüt" (yenilik)vurgusu yapan bir siyasi liderdir.Konugmalarmda yogun bir Islami içerik var. Gazi'nin Bati Anadolu

gezilerinin bir bölümüne katilmig olan Karabekir "her yerde hilafettenve Islamiyet'ten konugtu" diye yaz1yor.81 Gazi, Islamiyet'le birlikte ye-nilikten, asri medeniyetten, kadmlarin sosyal hayata girmesinden bahsetmektedir. Tesettür konusuna da deginiyor. Bazi konuymalari "Muhterem Hamm ve Beyefendiler" diye baghyor; demek kÏ toplulukta ka-dmlar da var. Konya Kizilay Kadmlar $ubesi'ndeyaptigi konugma il-ginçtir. Hayatta kadmla erkegin "her

zaman yan yana" olmasim savu-nan Gazi, iki tür giyimi elegtiriyor:

79. Nutuk, sf. 483.

80. BilalSimyir,ingilizBelgeferinde Atatürk, cilt 5, sf. 166-167. 172.81. Kâzim Karabekir, iktisat Esaslarirmz, sf. I 17.

Ii

381

Biri çargaf ve benzeri giysilerdir; "çok kapah, çok karanhk bir dig ge-kil gösteren bir kiyafet..."

Öbürüaçik saçik giysiler, "Avrupa'nm en serbest balolarmda bile digloyafet olarak arz edilemeyecek kadar açik bir giyint.."

Gazi "dinimizin emrettigi tesettürün hem hayata hem fazilete uygun"

oldugunu söylüyor, bunu"kadmlarm toplum hayatmda, iktisat hayatm-

da, iq hayatmda ve ilim hayatmda erkeklerle igbirligi yapmasma mâni

b hmmayacak basit bir gekil" olarak niteliyor. Mustafa Kemal Paga'mn

b1r uyarisi daha var:

Giyinme tarznu ifrata vardiran, loyafetlerinde aynen Avrupa kadm1mtaklit edenler dügünmelidir ki, her milletin kendine mahsus gelenegi,kendine mahsus âdetleri, kendine göre milli hususiyetleri vardir...

Adana esnafiyla konugmasmda çahgmay1 ävüyor, geriatm Cuma gü-nünü tatil yapmasmm isabetli oldununu anlatlyor! "Ingallahiyi ve ge-refli bir sulh yapilacagm1", o zaman bir çahqma devri baglayacagimsöyluyor, sÖzü seçimlere getiriyor. Halk Firkasi Programi'm aç1klaya-cagmi söylüyor, program hakkmda herkesin görüglerini bildirmesini is-

tiyor. Sik sik kullandig1 kavramlardan birkaç örnek:

Elhamdülillah hepimiz Müslümamz... Din-i mübîni Islam'm çok ulvi

esaslari... SerT mübîn... Nusûsu Kuraniye...82

25 Mart'ta Gazi Ankara'ya dänüyor. 27 Mart'ta Topal Osman, Trab-zon Mebusu Ali SükrüBey'i hunharca bogarak gehit ediyor, yer ye-rinden oynuyor, muhalefet ate; püskürüyor.

1 Nisan'da Meclis seçimlere gitme katari ahyor. Mustafa Kemal'inepeydir dügündügü birakarardir bu. Birinci Meclis'in Milli Mücadeleamaclyla kuruldugu, zafere ulag11mas1üzerme iglevini tamamladigi, ye-ni seçimlere gitmek gerektigi konusunda adeta görü§ birligi vardir.

Hiçbir zorlama olmadan;-Birmci ve ikinci gruplarm fikir birligiyle alm-

m14tir seçim karan...Mustafa Kemal Papa 8 Nisan'da "9 Umde" adlyla siyasi programru

aç1khyor! Seçimlerden sonra kuruldugunu açiklayacag1 Halk Firka-

si'nm progranu... Hâkimiyetin kay1tsiz gartsiz millete ait olmasi, halkmkendi kendini yönetmesi, milli hâkimiyetin Meclis'te tecelli etmesi, Hi-lafet'in yüce bir makam oldugu, adaletin hizl1iglemesi, ekonomik gelig-me gibi ilkeler... Seçimlere bu ilkelerle girecek olan Mustafa Kemal Pa-ga'nm "parti"si, ülkenin her tarafmda örgütlü bulunan Müdafaa-i Hu-

kuk Cemiyetleri'dir. Ittihatçilar 1stanbul'da güçlüdür, hatta Gazi'ninpartisinden daha silo çalig1yorlar! Ve Gazi 11 Nisan'da "Yeni Seçim Do-lay1s1ylaIstanbul Ahalisine Beyanname" yaymhyor, oy istiyor:

82. Bkr. ASD, II, sf. I 19-169.

582

I

istanbullular!Yabancilarm gözü üzerinizdedir. Oylarmiz parçalana-cak mi?.. Istanbulumuzun yabancilara ümit verecek surette oylan böl-meyecegine kaniim. Oylarm bölümmesinden kimlerin istifade edecegi-

ni her an nazan dikkatte bulundurmak en çok sizin vazifenizdir... Gü-zel lstanbul'a ve onun sab1rl1, hamiyetli halkma sonsuz hasret ve mu-habbet.E

Öteyandan Gazi, Ankara'da bir seçim bürosu kuruyor. Büroda KihçAli, Ali Çetinkayagibi en güvendigi en aktif adamlarmi görevlendiriyor.Rauf Orbay, "Ben bagvekilim bu kadar taraf olamam" diyerek bürodançekiliyor. Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri merkezden aldigi emirle disip-linli bir parti gibi çahqiyor.

Hiyanet-i Vataniye Kanunu

Mustafa Kemal Paga'mn seçimlerin öncesinde muhaliflerine indire-cegi asil darbe,15 Nisan 1923'te Meclis'ten geçen "H1yanet-i VataniyeKanunu"dur. Kurtulug Savagi sirasmda çikanlmig olan bu kanuna yap1-lan bir ekle yeni siyasi bir dönem açihyor.

H1yanet-i Vataniye Kanunu ilk defa 29 Nisan 1920'de, yani TürkiyeBüyük Millet Meclisi'nin aç111;mdan alti gün sonra çikanlm19t1, ikimaddeden ibaretti:

1- Yüce hilafat ve saltanat makarum ve Padigah'm ülkesini yabancila-rm elinden kurtarmak ve taarruzlarmi def etmek maksadma matuf ola-rak kurulan Büyük Millet Meclisi'nin megruluguna isyam içeren sözlü ve-ya fiili veya yazili muhalefet ve fesat hareketlerinde bulunanlar hain-i va-tan addolunur

2- Fiilen luyanet-i vataniyede bulunanlar asilarak idam edilir...

Sonra asker kaçaklanm içeren "Firariler Kanunu" da ç1kanldi ve is-tiklâl Mahkemeleri görevlendirildi."

Bu kanunu ve istiklâl Mahkemeleri'nin Milli Mücadele sirasmdakiçahqmalarmi hiçbir tarihçimiz elegtirmemig, ölçüsüz bazi davramglam eleptirseler de Ikinci Grup üyeleri de desteklemigti.

Simdibu kanunda bir degigiklik yap1hyor. 11 Nisan günü Mardin Me-busu Necip (Güven) bir önerge vererek H1yanet-i Vataniye Kanunu'nun1. maddesinin degigmesini, saltanati kaldiran ve egemenligin TBMM'ninmanevi gahsiyetinde "mündemiç" oldugunu bildiren 1 Kasim 1922 günlükarar aleyhinde "sözlü

veya fiili veya yaz1h muhalefet veya fesat hareket-lerinde bulunanlarm" da vatan haini say11masuu öneriyor.

83. Atatürk'ün Bütün Eserleri, 16, sf. 287-288.

84. Bkz. Ergûn Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, I, sf. 430-434.

383

Önergeninarkasmda Gazi'nin bulundugu kugkusu2dur.

Saltanat geri gelsin diye bir hareket olmadig1 halde buna neden ihti-

yaç duyulmugtu?! Îqte bu kugkuyla muhalefet kargi çik1yor. Necip

Bey'in ivedi görligme önerisi reddediliyor. Ikinci Grup Meclis'e katil-

may1nca çogunluk da saglanamiyor. Tekrar gündeme geliyor.Refik Sevket(ince) gibi Kemalist mebuslar, bunun saltanat istibda-

dmin gelmesine karg1 bir önlem oldugunu söylüyorlar. Ikinci Grup söz-

c eri ise, yasay1 muglak, o yüzden özgürlüklere kargi kullamlmaya el-verigli buluyorlar, fagizme benzetiyorlar; sonunda önerge yasalap1yor

ve gerçekten hem seçimleri denetim altmda tutmak için bir tehdit ara-

ci olarak kullamlacag1 gibi, Birinci Grup digmdaki ekip ve gruplarm ça-

hyma imkânlan tamamen ortadan kaldmhyor.85Yeni seçimler için kendi kararlyla Konya'dan aday olan Moytabizade

Rifat Bey, öyle "yabanci"veya

"muhalif" biri degildir Aksine Gazi'ninMüdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin üyesidit Kendi karanyla adayhg1m ko-

yuyor ve bir bildiri yaymlayarak "eski mebuslara oy verilmemesini,

milletin hukukunu iyi anlaylp müdafaa edecek liyakatli gahislann seçil-

mesini" tavsiye edlyor.

Ne var bunda? Hiçbir gey yok...Fakat Gazi istemiyor. Bir aday1 parti genel bagkanmm istememesi

de normal... Ama olay göyle geligiyor.Mustafa Kemal Papa Rifat Bey'e aç1k telgraf çekiyor:

Konya'da iken birligi tavsiye ettigim halde nifala icap ettiren hareket-

te bulunmamzi lunayarak istifa etmenizi tavsiye ederim!

Rifat Bey yaymladigt bildiride liyakatli çahislara oy verilmesini iste-

mekten bagka bir gey yapmadigmi göstermek için, bir rapor hazirhyor,bildirisini raporuna eklijor, Gazi'ye "Raporumu aldiktan sonra hükümvermenizi rica ederim" diye telgraf çekiyor. Gazi yeniden telgraf gön-deriyor:

Raporlarmizi aldim; fikrim degigmedi. Beyannameniz nifaka yol açar.H1yanet-i Vataniye Kanunu'na temas eder. Istifamzlazimdir.

Bunun üzerine korkan Rifat Bey, "Emrinize boyun egerek istifa et-

tim" diye bildiriyor.¾Mustafa Kemal Paga'am tutumu, kanun metnine uymayan, kanun

metninin üstüne çikan, "devrimci" bir davranigtir. Zaten 17 Ocak

1923'te Izmit'teki ünlü basm toplantismda, devrim için seçimler yoluy-

85. Ahmet Demire1, a.g.e., sf. 527-53L

86. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 15. af. 340. (All Ihsan Sabis,Harp Hatiralarim,

cilt 5, sf. 328'den.)

384

la hallon çogunlugunun destegini alamassa ne yapacagi soruldugunda,yeni rejimin "devrimci" karakterde olacainu ifade etmigti:

Înlulabm kanunu mevent kanunlarm üstündedir...87

Rifat Bey "mevcut kanunlar"a göre aday olmug, "inkilabm

kanu-nu"na göre adayhktan çektirilmigtir.

O zaman seçimler bir günde yap1hp bitmiyor. Aylan buluyor. Bu-gün bildigimiz gibi tek dereceli degil, yani halk dogrudan adaylara,partilere oy vermiyor. Öncebir gehirde birkaç yüz kigilik "ikinci

seç-menler" seçiliyor, onlar da mebuslan seçiyor. Bu gekilde yap11an se-çimlerde Mustafa Kemal'in aday göstermedigi kimse seçimlere girmi-yor. Ikinci Grup'tan tek aday, tek seçilecek mebus yok. Bag1ms1zaday olarak kazanabilen Gümüghane Mebusu,Zeki Bey'den ba.yka ta-mami Mustafa Kemal'in bizzat gösterdigi adaylan ikinci seçmenlerseçiyor.88

Bu gekilde seçilen Ikinci Meclis 11 Agustos'ta toplamyor. 72 seçimbölgesinden 287 mebus seçilmistir.89

Lozan'1 bu "IkinciMeclis" onaylayacaktir

Lozan'da Batt'ya yönelig

Lozan'm ikinci dönemi 23 Nisan günü baghyor, üç ay sonra, 24 Tem-muz'da imzalar atdacaktir Lord Curzon bu defa yok, IngilizHeyeti'ninbagma Sir Horace Rumbold getirilmigtir; Rumbold'un yardimc1s1, iggaldöneminde Îstanbul'da çahgan ve Türk dügmanhätyla ünlenen AndrewRyan'dir. Fransa'yi General Pelle, Italya'yl Montagna temsil ediyor. Îs-met Papa artik daha tecrübelidir ve Ankara'ya bangi saglanug olarakdönmek istiyor. Konferansm aç11digi gün Rumbold, Digigleri BakamCurzon'a çektigi telgrafta "Ismet Papa'nm tutumu Lozan'da kesinlildebarig1 saglamaya yöneliktir, çünkü ikinci kez Ankara'ya elleri bog dö-nemeyecegini söylemektedir" diyor_90

Îlk dönem gibi gerginlik, hatta ilk dönemdeki kadar kamuoyu ilgiside yok bu defa. Sinirler daha dingin... Çözümünmümkün olacagi fi

'

bütün taraflarda var artik. Hatta Birinci Dünya Savagi'nm körükledigi,Lozan Konferansi ilk açildigmda kuvvetle kendini hissettiren olumsuzhava, Ismet Paga'nm söyledigi gibi, gimdi "büyük ölçüde yumuga-

87. Ari inan,a.g.e., sf. 82-83.

88. Bkz. Mete Tunçay, Turkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Yönetiminin Kurulma-sr, sf. 45-49. Tunçay, Eskigehir'den seç]len Emin (Sazak) Bey'in ilginç hikâyesini de anlatir.89. Kâzim Öztürk,Türk Parlamento Tarihi, 1923-1927, sf. 10.90. Sajahi Sonyel, Gizii Belgelerie Lozan Konferanst'mn Perde Arkasi, sf. 174-176.

385

mig"tir! Îsmet Papa bu sefer Mevhibe Hammefendi'yi de Lozan'a getir-migtir. Hâlbuki Lozan'a ilk geldiginde "yabanci bir muhite" getirmek is-tememigti sevgili Hammefendisini...

Simdiöyle degil. SimdiLozan'da "beldenen misafirler gibi" görülü-yorlar ve kendileri de öyle hissediyorlar. Îsmet Papa ve Mevhibe Ha-mm, ikisi de gapka giyiyorlar, boy zamanlarmda Batdi loyafetler içindedolag1yorlar. Türk heyetinden egini getiren bagka isimler de var onlard Batih loyafetleri seçiyorlar.

Lozan'm birinci döneminde Ismet Paga kendisini "bir muharebemeydanmdan ç11amp,bilmedigi bir diger muharebe meydanma girmig"hissediyordu. Simdiise "diplomasiye

ve sivil hayata girmig"tir, diplo-masi dünyasma aligmig, hatta "yüz göz olmug"tur. Tecrübe sahibi oldu-

gugibi, görügülecek konular için "ilk konferansa nispetle daha hamr-hkh"dir. Lozan'a ikinci geligi

"farkh"dir.91

Bu farkm birkaç sebebi var; tabii evvela Ismet Papa tecrübe kazan-mig, diplomasiye yabanc1hšrun yarattig1 gerilimi üstünden atm14tir.

Daha önemlisi, ategli, elektrikli konulann önemli bir losmmm, özellik-

le ülke smirlarma iligkin sorunlarm birinci dönemde apagl yukan belir-lenmig olmasidir; buna asirlarm sorunu olan Bogazlar Rejimi de dahil-dir. Gerçekten Lozan müzakerelerinin gidigat1ya da yol haritasi ilk dö-nemde apagi yukari gekillenmig bulunuyordu.

Bugünden baktigmuzda, en önemlisi, Ankara'nm bir süredir Lozan'ave Müttefildere gönderdigi kuvvetli Batihlagma sinyalleridir; "yumuga-

ma"da bunlarm rolü vardir.Lozan'da vanlacak sonuçlan ve Lozan Antlagmas1'mn içerigini dog-

ru analiz edebilmek için Kemalist Türkiye'nin bu yeni "Batil11agma"perspektifine göz atmamiz lazimdir. Lozan'daki "güç dengesialigi" kar-gismda Türkiye "Batih" bir devlet olacant mesmim vermektedir!

Artik Milli Mücadele'deki "Dogu mefkûresi"nin öncülügünü yapanKemalist Türkiye'nin yerini, "Bati Mefkûresi"ne sarilan bir KemalistTürkiye almaktadir. =

Prof. Baskm Oran, "Müttefiklerin dogal üstünlükleri kargismda

Türk heyetinin her silogtLkça ba.yvurdugu iki önemli silah" bulundu-

gunuyaz1yor1- Misak-1 Milli: Delegeler, bu belgeye bagh olduklarmi, bundan

fazla fedakârhk yapmalari halinde ülkeye dönügte çok lurpalanacakla-rmi, üstelik antlaymamn da TBMM'den geçme umudu olmayacagru

her f1rsatta ileri sürdüler.2- Bat1hlagma: Ankara'nm genel taktigi; azmhk haklarmdan yarg1

yetkisine ve imtiyazlara varmcaya kadar kendisine dayatilan hususla-rm gereksiz oldugunu, çünkü yeni devlet kurulur kuralmaz hemen Batitarzi yesalar ve özellikle de Medeni Kanun çikanlacagmi ileri sürmek

9 f. Bkr. Inänu,Hatiralar, sf. 380-383.

586

idi. Ozellikle kapitülasyonlarm kaldinlmasi noktasmda bunun yardmubüyük oldu...92

Prof. ÖmerKürkçüoglu da Mustafa Kemal'in verdigi Batihlagma iga-retleri ile Lozan süreci arasmdaki iligkinin tesadüf olmadigi görügün-dedir. Saltanatm kaldmlmasi, Halk Firkasi'm kuracagmi aç1klamasi,Latife Hamm'la evlenmesi, Gazi'nin konugmalarmda kadmm toplumda-ki yerini iglemesi, toplumsal kalkmma fikrini halka yaymaya çahymasigibi Türkiye'nin çagdag bir toplum olma.yolunu seçtigini gösteren be-lirtiler de ingiltere'nin ve genel olarak Bati'nm gözünden kaçmarug ol-sa gerekir.93

Latife Hanim'la evlenmesinin Bati medyasmda yarattigi sansasyonelve çandaglagmaciilgi9 gerçekten önemlidir.

Dahasi, Lozan'daki görügmelerde Îsmet Papa ve Riza Nur laik ka-nunlar dahil, Türkiye'nin "as1î bir devlet" olaeagim aç1kça ifade ede-ceklerdir. Kemalist rejim, Bati'ya yakmlagma mesajim güçlendirmekiçin yabanci sermayeye açik oldugunu ilan etmeyi de ihmal etmiyor!

Bu tabloya punu da eklemek lazim: Kemalist Ankara, Moskova ilearasina mesafe koyarak, ülkedeki komünistleri tutuklayarak, Bogaz-lar rejimi konusunda daha lehimize olan Bolgevik tezini b1rak1p, In-giltere'nin tezine yakmlagarak da "Batihlagma" mesajim güçlendiri-yor!

Simdibunlari görelim...

Îzmir iktisat Kongresi

Izmir Îktisat Kongresi'nin toplanma tarihi 17 Subat1923'tür, 4 Mart'akadar devam edecektir. Yani, Lozan Konferanst'nm kesinti dönemiiçinde! Daha önce planlannugtir, ama herhalde dikkat çeken, kongre-nin Lozan sürecinde toplanrug olmasidir.

Mustafa Kemal'in talimatiyla Ïktisat Vekili Mahmut Esat (Bozkurt)Bey'in düzenledigi Izmir Iktisat Kongresi'nin bagkanhšma, Gazi'nin is-tegiyle Kâzim Karabekir Papa seçiliyor.

Hemen, Baskm Oran'm özetledigi gekliyle belirtelim, Îzmir ÎktisatKongresi ile Kemalist liderlik Bati'ya iki mesaj gönderecektir

Bir, Yeni Türkiye "sistem" digma çikmayacak, kapitalist Bati kapmda kalacaktir, Bolgevik düzeniyle hiçbir ilgisi yoktur.

Iki, kapitülasyonlar asla kabul edilmeyecektir; Türkiye "sistem"e kar-

92. Baskin Oran, Türk Drg Politikasi, sf. 219.

93. ÖmerKürkçüoglu, Türk-ingiliz iligkileri,sf. 259.

94. Latife Hanim Bati basininda çok buyuk ilgl ve takdirle kargilanmig, Flustafa Kemal Pa-ga'yla evlenmesi "500 yillik gelenegi çatlatan, yeni Türk hukumatinin varligina modern biratmosfer ekleyen olay" olarak yorumlanmigti. Bkz. Ipek Çaliglar,Latife Hanim, Dogan

tap, 2006, sf. I43- I52.

387

1degildir ama"sistem"e tam baguns1z bir üye olatak dahil olacaktir.95

Milli Mücadele neslinin duygulanm Kârabekir göyle anlat1yor:

Kapitülasyonlardan öylesine çok çekmigtik ki, eenebi sermaye ve yar-dimmdan ürker olmugtuk. Önce kendimizin neler yapabilecegimizi tes-pit edecek, imkânlarmuzi yoklayacak, zorlayacaktik.96

, Toprak sorunlarmda uzla.gma saglanan Lozan'da görügmelerin ke-sin'tiye ugramasuun en önemli sebebi kapitülasyonlardi. Mustafa Ke-

. mal'in Îktisat Kongresi'nde yapt1gi konugmamn siyasi analizi için öncebu kapitülasyonlar korkusunu ve Lozan'm Batd11ardaki kapitülasyon

diretmesi yüzünden kesintlye ugradigim dikkate almak lazimdir. ÎktisatKongresi'nde, Lozan'a mesaj olarak, kapitülasyonlarm asla kabul edil-meyecegi belirtiliyor. Îktisadi tam bagimsizhk içinde kalkmma vurgusuyap1hyor.

Bunun yanmda Bati'ya bir mesaj daha gönderiliyor: Türkiye "Batth-lagma" yolunu seçmektedir! Daha 4 Ocak'ta Iktisat Vekili Mahmut EsatBey, Subat'tatoplanacak olan Iktisat Kongresi'ne "Avrupa'mn sanayici,

tüccar ve ziraatçilarmm dahi davet edilerek iktisadi ihtiyaçlarumzm in-celenmesi ile mümkün olan kolayhklarm gösterilecegini"aç1khyor.

Sovyetler'e yönelik böyle bir heyet daveti yoktur!Izmir 1ktisat Kongresi'nde Sovyet Büyükelçisi Aralov protokol da-

vetlisidir. Kisa protokol konugmasmda diyor ki:

Kesinlikle eminiz ki, Türkiye halla kendi ekonomisi ile ilgili olarakmukadderatma hâkim olacak ve Bati ile beraber genel kapitalizme karg1duracaklar ve kendileriniiktisadi esaretten kurtaracaklardir...97

Hâlbuki Ankara için 60 sözler geride kahmytir! Mustafa Kemal, Bü-yük Taarruz'dan beri art1k "kapitalizm, emperyalizm" gibi kavramlariterk etmigtir. Kongreyi aç1g konugmasmda da "kapitalizm,

emperya-lizm, mazlum milletler" gibi kavramlar yoktur. Gazi, Îzmir'den Lozan'aiki mesaj gönderiyor Iktisadi bairnsizhk, bunun íçin kapitülasyonla-rm kesin olarak kaldmlmast.. Ve liberal ekonomi, yabanci sermaye!

Mustafa Kemal uzun aç1g konugmasmda Osmanh'mn geri kahemiekonomik faktörlerle izah ediyor, fetihleri elegtiriyor, yabancilara veiçerideki gayrimüslimlere padigahlarm "bahgettigi" imtiyazlarm, kapi-tülasyonlarm "millet

ve devlet aleyhine" oldugunu söylüyor.

Yeni Türkiye'nin fetihçi, istilac1 olmayacagnu anlatlyor, "Hiç kimse-

95. Baskin Oran, Türk Dig Politikasi, I, sf. 218.

96. Kâzim Karabekir, iktisat Esasfarimiz, sf. 286.

97. Gündüz Ökçun,Türkiye Iktisat Kongresi, 1923 tzmir,SBF Yayinlari, Ankara,1971, sf. 295; Karabekir, a.g.e., sf. 255.

i

388

den fazla bir gey istemiyoruz" diyor, "dünyamn her medeni milletininsahipoldugu" megru haklan ve tam bagunsizhgi istedigimizi anlatiyor.Türkiye, bang konusunda iyi niyetli oldugunu göstermek için zaferleyürüyen ordusunu bile durdurmuqtur. Gazi göyle devam ediyor

Ordularmuz en büyük bir zaferi kazanmiglardi ve muzafferane yürü-yügünü durduracakhiçbir engel mevcut degildi. Böyle bir zamanda ÎtilafDevletleri, tabii haklarmuzi, megru haldarmuzi müzakereler ile dahi tas-dik edeceklerini ve meselelerin müzakereler ile dahi hallolunacagrusäylediler ve bizi konferansa davet ettiler. Milletimiz, Meclis'imiz ve hü-kümetimiz samimi olarak bang taraftan bulundugu için, muzaffer ordu-larmuz1 durdurdu ve delege heyetimizi Lozan'a gönderdi...

Fakat hâlâ sonuç ahnamadi çünkü:

Muhataplarumz bizimle iíç dört senelik degil, üç yüz ve dört yüz sene-lik hesabi görüyorlar ve hâlâ muhataplanmiz Osmanli Devleti'nin tarihekarigtigru ve bugün yeni Türkiye'nin mevcudiyetini... istiklâl-i tâm ve hâ-kiiniyet-i milliyeden zerre kadar fedakârhk yapmayacagmuz1 hâlâ anla-yamaruglardir...

Bütün cihan bilsin ki, bu millet istiklâl-i tâmmmm temin edildiginigörmedikçe yürümeye ba.91adigi yoldan bir an geri durmayacakttr.

Gazi açik nutkunun dig ekonomik iligkiler bölümünde ikinci mesaji-

m veriyor

... Zannolunmasm ki, eenebi sennayesine hasmuz; hayr, bizim mem-leketimiz genigtir. Çokemek ve sermayeye ihtiyacmuz var. Kanunlarrm-za uymak gart1yla eenebi sermayelerine lazun gelen teminati vermeyeher zaman haziriz. Ecnebi sermayesi bizim emegimize katilsm ve bizimile onlar içm faldeli neticeler versin...

Gazi, Tanzimat devrinden sonra eenebi sermayesinin "müstesna

birmevki" elde ettigini, devlete de ecnebi sérmayesinin jandarmahgyapmak dügtügünü söylerek "her yeni millet gibi" Türkiye'nin bunu ka-bul etmeyecegini "esir üIkesi" olmayacagmi söylüyor.¾ >

Gazi'nin konugmas1 "Bolgevikçe" degildir, "Dogu ideali" ile de.ilgisi

yok. Aksine "Batih" bir konugmadr. Geligmig ülkelerle çagi geçmig im-tiyaz ve kapitülasyon iligkileri degil, egit iligkiler istiyor, "bizim için veonlar için faideli" olacak yabanci sermayeye

"lazun gelen teminati"vermeye hazir oldugunu belirtiyor.

98. Konugmanin tam metni için bkz. Afet Inan,izmir iktisat Kongresi, Türk Tarih Kuru-mu, 1989, sf. 57-59 Gundüz Ökçün,a.g.e., sf. 243-256; ASD, II,sf. 103-116.

389

Prof. ÖmerKürkçüoglu ve ÇagriErhan'm ifadelerlyle, Îzmir ÎktisatKongresi'nde Müttefiklere iki önemli mesaj verilmigtir: Bunlardan birikapitülasyonlarm ve diger imtiyazlarm kabul edilmeyecegi, digeri Tür-kiye'nin liberal politikalar izleyecegidir. Türkiye kapitalist sistem için-de yer alacak, ekonomisi diga aç1k olacak ve yabanci sermayeye hog-görülü davramlacaktir...*

Sabahattin Selek, Izmir Iktisat Kongresi'nde Kemalist liderligin "mil-

li apitalist ekonomiyi benimsedigim", Lozan bakimmdan "kapitalist

Bah devletlerine güven vermek ve barig görügmelerini yeniden baglat-mak için bu davramem gerekli" oldugunu, ama Lozan'dan sonra dadevletçe benimsendigim yazlyor. Selek'e göre, Anadolu ihtilali zafer-den sonra

"kendi felsefesine bu noktada ihanet" etmigti:

Emperyalizme ve kapitalizme karyl olan "Anadolu thtilali",halkçi vedevletçi karakterini, zaferden hemen sonra unutmuy ve libéral ekonomi-

ye dönmügtür...100

Merhum Selek'in ifadeleri agir ve 1960'larm solculuguyla fazla ide-

oloji yüklüdür. Mustafa Kemal esasen Baticiidi, Milli Mücadele'de kuv-vet toplamak ve zafere ulagmak için hem Îslami hem Bolgevik kavram-lan öne çikaran bir strateji izlemig, zaferden sonra kendi deyimi ile"Garp'a teveccüh" etmig, Bati'ya yönelmigtir.

Îsmet Papa ve Riza Nur da Lozan'da temel olarak qu tezi savunuyor-lar Kapitülasyonlar tamamen kaldmlsm, Türkiye Batih bir devlet ola-

cak¾ Bati hukukuna göre bagimsiz ve egemen bir devlet olarak ticarive iktisadi iligkileri geligtirelim...

Amerikan Chester SirketiAnkara'da

Türkiye hem yabanci sermayeye, uluslararasi ticari iligkilere açik ol-dugunu göstermek, hem gerektiginde Müttefik devletler blokuna karg1Amerika'dan yararlanmak için meghur "Amerikan Chester Projesi"niimzahyor. Hem de daha Milli Mücadele sürerken, Mustafa Kemal Papakapitalizme, emperyalizme kargi konugmalar yaparken!

Sivas Kongresi günlerinde Mustafa Kemal'in Amerika'ya yakm duru-unu, bu gekilde Ingiltere'yi dengelemek istedigini görmügtük. Mustafa

Kemal, Bati sermayesinden hem iktisaden istifade etme hem politika-da kullanma konusunda Lozan'dan önce igaret vermigtir. Chester Pro-jesi bu bakimdan önemlidir.

Amerikah Tukamiral Colby M. Chester 14hayatma attlmigtir, Abdül-hamid'in son dönemlerinden beri Osmanh topraklarmda demiryolu ya-

99. ÇagnErhan, Yagayan Lozan, sf, 311

100. Sabanagin Selek, Anadolu ihtilali,ci1t2, sf. 751-751

390

pmu ve özellikle Kuzey Irak'ta, Musul vilayetinde petrol arama ve iglet-me imtiyaz1 almak istemektedir. Büyük bir sermaye grubudur. Abdül-hamid çok önem vermig, sarayda onu yemene ahkoyarak Osmanh-Amerikan iligkilerini geligtirmeye yardimci olmasmi istemigtir. ChesterGrubu gimdi Ankara hükümetinden Musul petrolleri için ve aynca de-miryollan ve Karadeniz'le Akdeniz'de birer liman yapim1 için imtiyazalmak amac1yla temaslardad2r.Mustafa Kemal Papa bu meseleye Ame-rika'nm "açik

kap1" siyasetine benzer bir yaklagimla bakiyor, 27 Eylül1922'de Daily Telegraph gazetesine bir demeç veriyor:

Musul, Misak-1 Milli içindedir... Mesela Amerika ülkemizde siyasi ihti-raslara sahip olmadikça, Amerikahlarm Türkiye'deki petrol alanlarnu ig-letmesine kimse kargi degildir. Ingiltere benzer bir tutum izlerse, bu,kendi balog açismdan da makul bir tutum olur

Projeye göre Chester Grubu Musul'a demiryolu inga edecek, hattmiki yanmda 40 km genigliginde bir arazide petrol dahil her türlü yer alt1kaynaklarmi arama ve igletme tekeline de sahip olacakti. Projede ta-rim igletmeciligine dair hükümler de vardi.

Devlet Demiryollari Müdürü Muhtar Bey, Chester Grubu ile Anka-ra'da görügmeler yaplyor, Meclis'e verdigi bilgide 99 yil için Chester'apetrol ve demiryolu imtiyazi verilebilecegini söylüyor. Îktisat Vekili ün-lü Mahmut Esat Bozkurt projeyi destekliyor, devletleytirme fikrine kar-gi ç1kiyor! Lozan görügmelerinin kesintiye ugradigi "ara" dönemde,1923 ubat'mm sonunda Ankara Chester imtiyazma mutabakatuu bil-diriyor. Mustafa Kemal Papa, 1 Mart günü Meclis'te yaptig1 y11hk konug-masmda Chester Projesi'ni kastederek "Îktisat Vekâleti tarafmdan birecnebi sahib-i tegebbüs ile mukavelename tanzim lalmmig" oldugunubelirtiyor, Bülent Can'm deyimiyle "müjde"yi veriyor. Îktisat VekiliMahmut Esat Bey tarafmdan imzalanan Chester Projesi l Nisan'daMeclis'te oylamyor, 206 oydan 185'ini alarak kanunlaglyor. ChesterGrubu'nun yetkilileri Ankara hükümetinin "en cömert" bir gekilde dav-randigmi söylüyor!101

Chester Grubu içindeki ihtilaflar ve proje için finansman bulamam -

si, Amerikan devletinin sahip çikmamasi, nihayet Lozan'da Musul'u hf-gilizIere birakmanuz gibi sebeplerle proje hayata geçmeyecek, çagnla-rma bir karg1hk alamayan Ankara, Arahk 1923'te (Lozan'dan sonra)projeyi iptal edecektir. Bununla birlikte Chester Projesi Mustafa Ke-mal'in pragmatik politika anlay1sim göstermek bakmundan tipiktir.

101. Bkz, Bulent Can Bilmez, Demiryolu'ndan Petrole Chester Projesi, Tarib VakfiYurt Yayinlari, 2000, sf. 255-270: IlhanTekell-Selim Ïlkin,Cumhuriyet'in Harci, Mo-dernitenin Altyapisi Olugurken, cilt 3, IstanbulBilgi ÜniversitesiYayinlari, 2004, sf.245-268.

391

Îzmir Iktisat Kongresi dolay1slyla Türkiye ile Ÿunanistan arasmda Su-bat 1923'te yaganrug olan propaganda savagmdan da bahsetmek gerekir.

Atina, Izmir Iktisat Kongresi'nde "yabancilara tekel ve imtiyaz veril-

m'emesi ve yabanci vapur girketlerinin Türkiye'nin sahillerinde seferleryapamamasi" yolunda karar almacanim belirten bir "tebliš" yaymhyor.

Atina'nin bu"teblig"i

bir propagandadir ve amac1 Müttefik devletleriTürklye'ye kargi kigkirtarak Lozan sürecini aleyhimize etkilemektir.

Hükümet derhal, 7 Qubatgünü Anadolu Ajansi vasitaslyla bir kargiaç1klama yap1yor,

"bu propagandanm hangi amaçlarla uyduruldugumalumdur" diyor:

Hakikat bunlarm iddia ettiklerinin büsbütün aksinedir. Îktisat Kong-resi'nden maksat, ezcümle Türkler ile yabancilar arasmda ve bilhassailim ve irfan sermayesinden müstagni olmadigmuzm tamamiyle bilincin-de olarak, Avrupa ve Amerika ile Türkler arasmda dogrudan iligkiler kur-manm, baglantilari geligtirmenin araçlarmi ve etkenlerini müzakere ve

tespit etmektir.

Aç1klamada, Ankara hükümetinin Bati sermayesine aç1k oldugununärnegi olarak Chester Grubu'na verilen imtiyaz gösteriliyor! Bazi Avru-

pa gazetelerinde de benzer haberler ç1kmasi üzerine Iktisat Vekili Mah-mut Esat Bey, "Yabanct sermayesine kargi Türkiye'nin nefret ve düg-manhg1 yoktur ve yabanci sermayedarlara her tiirlü kolayhš1 gösterme-ye haziriz" diyor, yine Chester Projesi'ni örnek olarak gösteriyor, Ches-ter Projesi'yle Türkiye'ye 400 milyon lirahk yabanc1 sermayenin gele-cegini söylüyor.102

1923 yilmda Türkiye bütçesindeki tüm gelirlerin toplanu o zamanmparas1yla 119 milyon, giderlerin toplami ise 117 milyon lira idi.1o3

Sovyet Büyükelçisi Ai·alov, Chester Projesi'ni, "Biz demiryolu içinimtiyaz vermeyiz, versek bile etrafmdaki madenleri (bu) girkete ver-meyiz" diyerek eleptiriyor.104

Îstiklâl Savagi sirasmdaki Kemalist-Bolgevik "yoldagligmm" geridekaldigmi gösteren igaretlerden sadece biridir bu.

Chester Projesi Lozan'da!

Burada Mustafa Kemal'in Chester Projesi'ni ingilizlere kargi Musulmeselesinde Amerikan destegini almak gibi bir amaç da güttügii dog-

102. Gündüz Ökçün,Türkiye iktisat Kongresi, !923 izmir, sf. 6-1 I.

103. Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Döneminin Iktisadi Tarihi, 1923-1950, YurtYayinlari, I986, sf. 369.

104. IlhanTekeli- Selim Ilkin,Cumhuriyet'in Rarci, cilt 3, IstanbulBilgi ÜniversitesiYaymlari, 2004, sf. 253.

392

rudur, ama Chester'in Ankara tarafmdan onaylanmasi basit bir diplo-masi taktiginden ibaret degildir10s Marksist tarihçi Taner Timur da,Mustafa Kemal'in Amerikan Chester Projesi'ni kullanarak Batthlar ara-smdaki çikar çatigmasmdan yararlanmak ve Avrupahlara karg1 Amexi-ka destegini saglamak istedigini belirtlyor, ama soruyor: Neden Sovyetdestegmi Lozan'da reddederek?! Gazi, neden Milli Mücadele'nin ba.ym-da oldugu gibi, Lozan'da da sosyalist-kapitalist çeligkilerinden yarar-lanmam14tir da, emperyalistler arasmda taraftar aramlyttr? Prof. Timursorulannm cevabmi da veriyor Gazi "Bati bloku"nu seçrdytir.106

Kemalist rejim, Chester Projesi ile hem Batt'yi seçtiginin igaretlerin-den birini vermek istlyor, hem Lozan'da Batihlar arasmdaki rekabettenyararlanmak için kullamyor.

Bagvekil Rauf Bey, 25 Ocak'ta Lozan'daki Îsmet Paya'ya telgrafla so-ruyor

Chester Projesi Baymdirlik Bakanhg1'nca önce müzakeresi tamamla-narak Bakanlar Kurulu'na sevk edildi. Meclis'e gönderilmesinin zamammidir? Fransizlar da buraya parah adamlarla gelmekte ve projeyi ç1kma-za sokmak için ugragacaklari da hissolunmaktadir. Görügünüzün süratlebildirilmesini rica ederim.

Lozan'da kapitülasyonlann tartigildig1 komisyonun bagkam Fran-sa'dir, Türkiye'ye kargi çok kati davramyor... Ve Îsmet Paga, Rauf Bey'ehemen ertesi gün cevap yaz1yor

Fransizlar bize hiçbir geyde müsait degildirler. Onlardan hayir yoktur.Sulh olmadigi takdirde dahi ingaata devam etmek ve ikrazi (kredi)yap-mak partim aynca temin ederek Chester'i tercih etmek muvafiktir.107

Amerikan Chester Sirketi ile Ankara'mn çok kapsamh bir imtiyazantlagmasi imzalamasi Fransa'yi ve bilhassa Ingiltere'yi rahatsiz edi-yor. Milliyetçi Türkiye ile ilk bang antlagmasuu imzalanug olan Fransa,Kemalistlerin kendilerini kullandiktan sonra gimdi bir kenara ittiginidügünüyor! Îngilizler ise, Amerikahlarm, Chester Projesi yoluyla .Msul'daki Ingilizmenfaatlerini sekteye ugrattigma inamyorlar.108

Batihlar arasmdaki bu iktisadi rekabetten Kemalist rejim hem siya-seten hem sermaye çekmek için yararlanmak istiyor.109

105. Bkz. B. Bülent Can, a.g.e., sf. 356.

106. Taner Timur, Türk Devrimi te Sonrasi, ImgeKitabevi, 2001, sf. 53.

107. BilalSimgir,Lozan Telgraflari, I, sf. 437, 446.

108. SalahiSonyel, Gizli Belgelerle Lozan Konferansi'nin Perde Arkasi, sf. 172-175.

109. NIesela bl<z.BilalSimgir,Lozan Teigraflari, II,sf. 204, 567.

393

Amerikan Milletine Beyanname

Ankara ile Amerikan sermayesi arasmda Ingiltere ve Fransa'yi los-kandiracak iligkiler gelipirken Gazi Pa.ya siyasi girigimlerde de bulunu-yor; 23 Ocak 1922'de "Amerikan Milletine Beyanname" yaymhyor, TheNeto YorkHerald gazetesine de mülakat veriyor.

Beyanname, "Büyük Amerikan Milletine!" hitabiyla bagliyor:

Siz zulüm ve istibdad1 kendi vatammzdan uzaklagtirdruz. Siz uzun ve

kanh bir mücadeleden sonra kendi hürriyet ve istiklã1inizi elde ederek,halk hâ.kimiyetine dayah demokratik bir devlet ve kuvvetli bir medeni-

yet kurdunuz. Bugün yerkürenin diger tarafmdan bir millet var ki, o da

aym hürriyet, aym istiklâl ve aym demokrasi ugruna mücadele ediyor...

Ermenilerin admi vermeden Türkiye'nin mücadelesi hakkmda Ame-rika'y1 yamltmak isteyen

"bir takim cahil mutaassiplar"m Türkiye'yiimha etmek isteyen açik dügmanlarm aleti oldugunu anlatan MustafaKemal, Amerikahlara "Yalanlara inanmayruz" diyor. Beyanname göylesona eriyor:

Hürriyet ve istiklâl ugrunda harp eden ve tiple sizler gibi dünyada iler-leme ve adalet âmili olmak için samimi surette mücadelede bulunanTürk halkma kalbinizi aç1k bulundurunuz.

Gazeteye yaptig1 açiklamada da Gazi, "George Washington, misal

olarak bana ilham veren ve beni en derinden etkileyen zattir" diyor. Ye-ni Türkiye'nin niteligi konusunda gunlan säylüyor:

Türkiye'nin gelecelÃekihükümet gekli kelimenin tam manaslyla de-mokratik olacaktir... Türkiye, Bati'mn asrî medeniyetinde en klymetli nevarsa kabul ederek eski kültürü mükemmellegtirmek konusunda hürolacaktr ..

Amerika ile iktisadi iligkiler konusunda ise Gazi'nin sözleri göyle:

Amerikah uzmanlarm yardumm memnuntyetle kargilanz. Bilhassa iki

ülke arasmda yakm ticari münasebetlerin tesis olunmasi neticesinde,Türklerin Amerikan ticaret usulünü ögrenebileceklerini ümit ediyorum.Amerikan ticareti için, Türkiye daima tam bir himaye temin edecektir.110

Gazi bu konugmalari yaparken elbette Chester Projesi ile ilgili gelig-meleri biliyor ve tegvik ediyordu. Bu konugmada esash bir amacm Lo-

I 10. Tam metin\er için bkr. ABE, cilt 15, sf. 19-24.

394

zan'da Amerika'dan destek saglamak oldugu da aç1ktir.In

Gazi Lozan görügmelerinin ikinci devresinde de Amerikahlara sesleni-yor. 13 Temmuz 1923'te Amerikah gazeteci Isaac F. Marcosson'a bir mü-lakat veriyor. Tabii, Sovyetler'le konuqurken yaptigi gibi bu defa "Sov-yetler'e benzer bir düzen kuracagiz" demiyor, TBMM rejiminin Sovyetrejimine benzedigim, Milli Mücadele ile Bolgevikdevrimi arasinda em-peryalizme karç1 ortak yönler oldugunu da söylemiyor, aksine Amerikaile Türkiye arasmdabenzerlilder kuruyor, demokrasiden bahsediyor:

Birlegik Devletler'in ideali, bizim idealimizdir. Mebusan Meclisi'nin1920 Ocak'mda ilan ettigi Misak-1 Milli'miz sizin Istiklâl Beyannamenizeçok benzer... Türkiye ve Amerika, ikisi de demokrasidir. Hakikatte, guandaki Türk hükümeti dünyadaki en demokratik hükümettir.. Halkmmutlak hâkimiyetine dayamr. Kardeg demokipsiler olarak Türkiye ileAmerika arasmda en yakm münasebetler olmahdar...

Ve yine Amerikan sermayesinden bahsediyor

Îktisadi münasebetler sahasmda Türkiye ile Birlepik Devletler, her ikitaraf için de en büyük faydayi temin edecek gekilde, birlikte çahyabilir-ler. Zengin ve çegitli milli haynaklarmuzm, Amerikan sermayesi için çe-kici olmasi gerekir. Biz geligmemizde Amerikan yardunmi memnuniyet-le kargilariz; çünkü bütün bagka ülkelerin sermayesinden farkh olarak

Amerikan paras1, Avrupa milletlerinin bizimle münasebetlerinin can da-man olan siyasi entrikalardan uzaktir, bagka ifadeyle Amerikan serma-yesi yatinhr yat1nlmaz bayragim çekmeye kalkmaz.

Amerika'ya olan inanç ve güvenimizin son bir delilini Chester imtiya-zmi vermek suretiyle gösterdik...

Hayatun boyunca Washington ve Lincoln'ün hayat ve eserlerinden il-ham ald1m...

Çokihtiyaç duydugumuz demiryollan için gözlerimizi Amerika'ya çe-virdik. Onlara Chester Imtiyazi'ni vermemizin bir sebebi budur...

Gazi mülakatmda Panturanizm'i, Panislamizm'i ve fetihçiligi eleg -

yor. Görügmenin bir yerinde görügmeye Latife Hanun da katihyor. M -

cosson anlattyor:

Mülakatm ortasmdayken hizmetkâr içeri girdi ve Kemal'in kulagmabir gey fis11day1p Kemal derhal döndü ve gururla "Bayan Kemal geliyor"dedi. Birkaç saniye sonra, gimdiye kadar rastladigun en çekici Türk ka-dim odaya girdi. Orta boylu, tam Dogulu yüzlü ve parlak siyah gözlüydü.Her hareketi zarafetin ta kendisiydi.

I I l. IlhanTekeli-Selim Ilkin,Cumhuriyet'in Harci, sf. 245-247.

395

Kemal beni egine Türkçe olarak takdim etti. Kendisine Fransizca hi-

tap ettim ve mükemmel bir Ingilizceyle cevap verdi; aslmda Ingiliz aksa-myla konuquyordu. Bunun sebebi de okul hayatmm bir kisnum Îngilte-re'de geçirmig olmaslyd1. Daha sonra Fransa'da okumugtu. Bayan Kemalhemen masanm yanmdaki koltuga oturdu ve egiyle karg1hkli görügmemi-zi ilgiyle izledi.112

Bu çabalar bir ölçüde etkili olmugtur.ilginçtirki, Ingilizler,Amerikahlar Türk taraftarhš1 yaplyor diye Lo-

zan'm ikinci dönemine katilmasuu istememiglerdir. Fransa ve Italya ise

ABD'nin ikinci dönemde hazir olmasuu istemiglerdir!113Türkiye artik Sovyetler'i bir kenara biraknug, Batih büyüklerle sat-

ranç oynuyor. Bunda da"sermaye" iligkileri önemli bir araçtir. Daha Îs-

met Papa Lozan'a gitmek üzere 11 Kasim 1922'de Istanbul'a geldiginde,diplomasi dünyasmda daima Türklye'yi savunmuy olan Isveç Büyükelçi-si Gustav Oscar Wallenberg, Paga'ya zafer kazammy Türkiye'nin lyi gart-larla dig kredi alabilecegini anlattyor. Mesela Amerika'dan 25 milyon do-lar kredi alabilir, Türkiye'nin krediye çok da ihtiyac1 var. Ama Lozan'dagörügmeler suya dügerse iyi partlarla kredi bulmak zorlagir Îsmet Papa,driemsediài bu imkâm Bagvekil Rauf Bey'e iletlyor, "Kirk elli milyon lirabizim için kesin olarak hayati bir öneme sahiptir" diyor.114

Lozan'daki temaslarda herhangi bir devletten kredi alma imkâm gö-zükürse, Îsmet Papa bunu hemen Ankara'ya bildiriyor. Türk-ÎsviçreMuhipler Cemiyeti, Îsviçre sermayedarlanm Türkiye'de yattnm yapma-lan için bir bildiri yaymlayacaktir. Ankara hükümeti "Îsviçrelibanker,mühendis, ziraatçi ve tüccarlarm" Türkiye'de yatmm yapmasuu nasilkargilar? Bagvekil Rauf Bey, 29 Nisan tarihli cevabmda "Isviçre serma-yedarlan tarafmdan vald olacak ciddi her teklifi azami kolayhk gäster-mek suretlyle ait oldugu Bakanhklarca incelenecegini" bildiriyor.115

Sadece ABD ve 1sviçresermayesi degil... Ingilizlerlede bir yandan Lo-zan'a diplomatiksavag verilirken, yine Lozan'da "imtiyaz kokan" bir tica-ri anlayma imzalamyor! 9 Eylül 1922'de Izmir'in kurtulugundan on günsonra, 19 Eylül'de "Türkiye Milli lthalat ve ihracat Anonim (irketi"kuru-luyor. Kuranlar arasmda 24 milletvekili, 35 tüccar ve birtalum yüksek

rütbeli memur ve askerler bulunuyor. Amaç,."milli

gayenin elde edilmesiugrunda dökülen kanlarm heder olmamasi için iktisadi sahada da kati

I 12. ABE, cllt 16, sf. 34-41.

I 13. Sina Akgin, "Kurtulug Savagi'nda ve Lozan'da ingiltereve Fransa ile iligkiler",§u eser-de. Iktisadive Ticari llimler Akademisi, Atatürk Döneminin Ekonomik Soruniar

| Sempozyumu, 14-16 Ocak 1977, iTIA Mezunlari Dernegi, sf. 130.

I 14. BilalSimgir,Lozan Telgraflari, I,.sf. 10I-l02.

I 15. BilalSimgir,a.g.e., II, sí, 230-231,241-242. Turkiye'nin madenierini igletmek için is-vaç sermayesi hakkmda yazigma, bkr. sf. 399, 509.

i

bir muzafferiyet elde edilmesi"dir. $irket,15 Haziran'da, Lozan'm ikincidönem müzakereleri sürerken Ingilizlerle "imtiyaz kokan" bir anlagmaimzahyor! Ingilizgirketinin adi "Corporation for The Economic Develop-ment of Turkey"dir. Özelliklemadenlere ilgi gästerlyorlar. $irketfaaliye-te geçmek için Lozan'in baçanyla sonuçlanmasmi bekliyor.116

ÇünküTürkiye'de yabancilara ve yabanci sermayeye nasil bir hukukuygulanacak, sorun ç1ktigmda hangi mahkemeler yetkili olacak, onu gör-mek istiyorlar. Amerikahlarla yapilan ticari anlagmalar da Lozan'daki gö-rügmelerin, özellikle "yabanc11arm hukuku ve ticaretiyle ilgili rejime dair"Lozan Antlagmasi'na bagh sözlegmenin imzalanmasim beklemektedir.117

Kapitülasyon türü bir rejim mi? Degilse nasil bir rejim?

Yeni Türkiye'de nasil bir hukuk düzeni olacak?Kapitülasyonlar konusunda Lozan'da gelinen yol ay1rmu budur.

"Hukukunuz geriata dayah diyorlar"

Gazi Papa 16-17 Ocak akganu Îzmit kasrmda Istanbul'dan davet etti-i gazetecilerle görügüyor... Halide Edip, Falih Riflo, Yakup Kadri, Ah-

met Emin, Velid Ebuzziya gibi ünlü isimler orada. Gazi Mudanya Müta-rekesi'nden baglayarak Lozan görügmeleri haklanda bilgi veriyor, Kürtmeselesi hakkmda.görüglerini anlatiyor, sorulari cevaplandiriyor. HalkFirkast'mn propagandasmi yapmay1 da ihmal etmiyor tabii...

Lozan'da birinci dönem görügmeler henüz kesilmemig. Saltanatmkaldmlmasmdan ba.ÿka henüz hiçbir inlolap yapilmamig, Hilafet duru-yor... Halk Firkas1'nm bütün milleti kapsayacagim, gerektiginde "dev-

rimci" metotlar kullamlacaim1 anlatan Gazi diyor ki:

Adli kapitülasyonlan lagv ettirmek hususunda mügkülat çekiyoruz.Heriner diyorlar ki, si2in yapacagmiz kanunlar f11ah kitab1vs'dir.

Bugün Lozan Konferansi'nda ve cihanda yeni Türkiye'nin bir kredisivarsa, o da eski gekli kaldirmaktan, imhadan ileri gelmektedir. Biz haki-ki bir inlolap yaptik ve inlulabimiza devam ediyoruz.118

Mustafa Kemal Paga'nm bu üç cümlesinde, Lozan'daki kapitülasyolar kavgasmm ve Türkiye'de kuracag1 rejimin özetini bulmak mümkün.Gazi bu konugmasmda ilk defa net bir gekilde Hilafet'i kaldiracagmmda igaretini verlyor.

Lozan'da kapitülasyonlar konusunda asil sorun mali kapitülasyon-lar, yani yabancilara tanman mali ayncahklar degil, adli kapitülasyon-

I 16. Taner Timur, Türk Devrirni ve Sonrasi, sf. 53-54.

I 17. Taner Baytok, ingilizBelgeleriyfe Sevr'den Lozan'a, Dogan Kitap, 2007, sf 316.

I 18. Ari inan,Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün 1923 Eskigehirdzmit Konugmala-ri, sf.80-81; ABE, cilt 14, sf. 301.

397

lar, yani yabancilara tanman hukuki ve yargisal (mahkemelerleilgili)imtiyazlardir. 22 Ocak'ta, Lozan'daki birinci dönem görügmeler sürer-ken, Bursa'da SarkSinemasi'nda yaptigi konugmada Kemal Papa göyleanlat1yor:

Lozan'da dügmanlanmiz mali kapitülasyonlarm kaldirilnug oldugunuifade etmiglerdit... Adli kapitülasyonlarda çok Israr etmektedirler. Mutla-

a bu kapitülasyonlarm devam ettirilmesini istiyorlar... Yabancilar diyorki, "sizin kanunlarimz dinîdir. Biz bu kanunlarm hükümleri dairesindemuamele görmeye razi degiliz." Yabancilar filahtan anlamazlar, anlamak

istemezler ve derler ki, "bunlarin bütün kanunlari filah hükümlerine da-yahdir yahut dinî birtalom geylerdir..."

Konugmasmm devammda Gazi Paga'mn söyledikleri, hem Lozan'datakip edilecek diplomatik stratejiye, hem içeride yap11acak inkilaplaraigik tutuyor:

Asrm icaplarma ve miBetin hakiki ihtiyaçlarma göre kanun yapmah-

ytz... Medeni ve muntazambir devletin makinesi eski kanunlara göre 14-leyemez... En medeni milletler derecesinde hukuki hükümlerimizi iyileg-tirecegiz!..

Mustafa Kemal Papa konugmasmm devammda çaga göre kanunlar

yapmanm Allah'm emri oldugunu söylüyor, "biz bu noktada cehil vegafletimizi o kadar ileri gätürüyoruz ki, Allah'm da Peygamber'in deemirleri hilafma hareket ettigimizi bile unutuÿoruz" diyor, salonda birallag kopuyor.1B

Kapitülasyonlar konusunda Lozan'daki kavga, gerçekten, Türki-ye'deki hukuk düzeninin nasil olacag1 kavgasidir Türkiye teokrasi ola-caksa, kanunlan filahtan kaynaklanacaksa, adli kapitülasyonlar kaldi-nlamaz! Türkiye'de davaÏaraSeriye(Kadi) mahkemeleri bakacaksa ya-bancilar bunu kabul edemez, kendi Konsolos mahkemelerine giderler!

"Adli kapitülasyonlar"m anlami budur: Yabancilar Türkiye'de Türki-ye'nin kanunlarma ve mahkemelerine degil, "kendi" kanunlarma veKonsolosluklarma tâbi olurlar! Modern egemenlik kavramma tamamenaylon bir durum.

Azmhklara kilise hukuku!

Lozan'da azmhklar meselesinin de bu konu ile yakmdan ilgisi var Odönemde evlenme, miras, velayet, vesayet, kipilik haklan gibi konulardinsel nitelikler sayihyor. Osmanh'da Müslümanlar $eriyemahkemeleri-ne, Hiristiyanlar Kilise mahkemelerine, daha dogrusu, kilisenin yargila-

ma iglevine bagvuruyorlar Ösmanhbunu smirlayarak ortak bir aile hu-

I 19. ABE, cilt 14, sf. 365.

398

kuku olugturmak íçin gayret etmig, 191Tde Hukuk-u Aile Kararname-si'yle bir ölçüde düzenleme getirmig.Fakat ilginçtir Istanbul iggal edilin-

ce ÎtilafDevletleri'nin talebi üzerine Damat Ferid hükümeti bu Kararna-me'yi yürürlükten kaldirarak aile ve çahsm hukuku alanlarmda gayn-müslimlerin kiliselere, mesela Rumlarm Patrikhane'ye, MüslümanlarmSeriyemahkemelerine gitmesiuygulamasm1 geri getirmigtir!

Îsmet Pa.ya ve arkadaylarmm tezi ise, Osmanh modernlegmesmindevami niteliginde, din ay1r1mi gözetmeden "bütün vatandaylarm heralanda bir kanuna" devletin çikaracagi laik kanunlara tâbi olmasi, kili-senin hiçbir yargi yetkisinin bulunmamasidir.

SimdiLozan'daki tartigmalardan birkaç örnek verelim.Yunan Venizelos:

Aile hukuku ve pahsm hukuku alanlarmdan (Türkiye'de) dinî niteliklieriye mahkemeleri yetkilidir. H1ristlyanlarm da Hiristiyanhk kanunlarl

ve görenekleri uyarmca, ayn1 konulara bakacak özel mahkemelerinm ol-

mamasi ve her zamanki gibi Osmanh mahkemelerine gönderilmeleri ka-bul edilemez... Evlenme Ortodoks kilisesince yapilan kutsal bir törendirve evlilige son verme de yalmz kilisenin yetkisindedir...

Fransiz Laroche:

Türklerin sundugu (herkesinaym kanuna tabi olmast) fikri kabul edi-

lemez. Türkiye savag öncesi bütün düzenlemeleri yürürlükte birahmakzorundadit

IngilizRyan:

Müslüman ye Hiristiyanlarm aile ve gahsm hukuku davalarmi birliktedüzenleyecek bir yasa olamaz...

Îtalyan Montagna'nm sözleri çok tipiktir ve Türkiye'deki parçah hu-kuk düzenini sürdürmek istiyor, egemenlik ve hukuk birligi konusunda"Batfy1örnek alamazsimz" diyebiliyor:

Türkiye tebaasma din ayirmu gözetmeyen tek kanun konulmasi dügü-nülemez. Bu konularda Bati'yi örnek alamazsimz. ÇünküBat1 milletlerimütecanistir (homojen,türdeg). Türkiye böyle degildir...

Bu iddialara kargi lsmet Pa.ya'nm ve Riza Nur'un uzun konugmalan,

tamamen çagdaylagmanm, Türkiye'de hukuk sistemini din degil vatan-daghk esasma dayand1rmamn, modern devletin savunulmasidir. Mese-la Ismet Paga'nm sözleri:

399

Türkiye, vatan çocuklarmm soy ve din aymnu olmaks1zm egit haklar-dan yararlanmalanm ve aym yüküm1ülükleri üstlenmelerini gerekli gör-mektedir. Anayasayla yönetilen bir ülkede vatanda.ylar arasmda ay1nmolamaz...120

Adli kapitülasyonlar, yabancilarm Türkiye'de ayn, imtiyazh, "kendi"

hukuklarma tabi olmasi, devletin egemenliginin iligemedigi "hukuk

ar-s ari"na sahip bulunmasi demektir; azmhklarm kilise hukukuna tâbio alari gibi...

Kapitülasyon ve azmhk imtiyazlarma kargi mücadele, aym zamandaegemenlik mücadelesidir.

Osmanh'da kapitülasyonlar

Müttefiklerin Tarzimat'tan beri savundugu tez budur. Türkiye'ninTanzimat'tan beri kanunlanm modernleptirme çabalarimn siyasi amacida budur!

Eskiden bütün dünyada "kanunlarm kigiselligi", yani kigiye kendihukukunun (dinin)uygulanmast ilkesi geçerliydi; Müslüman'a islamhukuku, Hiristiyan'a Kilise hukuku... Mesela Bizans'ta Müslüman ce-maatlerin yargisal iglerine kadi mahkemeleri bakardi.

Osmanh devletinde yabancilar ve gayrimüslimler hukuk davalarm-da prensip olarak Osmanh Seriyemahkemelerine ve fikih kurallarmatâbi idi.121

Fakat verilen imtiyazlarda bu kurala istisnalar kabul edilerek yaban-c11ara kendi davalarim kendi Konsolos mahkemelerine götürme imkâ-

m tamurugti. Zamanla geligen bu uygulama yüzünden Osmanh'da kor-kunç bir hukuk anargisi.ve kapitülasyon sömürüsü olugtu; yabancilardevlet içinde devlet haline gelmigti. Diplomat Sadrazam ÂliPa.ya'mnsözleri:

Kapitülasyonlar Devlet-i Â1iyehiniç iglerini idare olunamaz bir derece-ye getirmig ve bayagi bir devlet içinde on beg yirmi hâlini çika.rnugtir...122

Tanzimat'tan itibaren durumu bir ölçüde hafifletmek için "KarmaMahkemeler" kuruldu, hem konsoloslarin hem devletin atadigi yarg1ç-lardan olugan Ticaret mahkemeleri... Bir yanda Seriye(Kadi) mahke-meleri, öbür yanda Konsolos mahkemeleri, karma mahkemeleri, ya-banc1 tercümanlar! Tam bir kargaça...

[20. Bkr. Taha Akyol, Medine'den Lozan'a, sf. 147-156.

121. ÇagriErhan (haz.),Yagayan Lozan, sf. 680.

[22. Ali Fuat Turkgeldi, Mesail-i Mühimme-i Siyasiye, Türk Tarih Kurumu, 1987, sf. 383.

400

Tarihimizde hukukun moderalegmesinin iki büyük öncüsü vardir.Diplomat Sadrazam ÂliPapa ve medreseli büyük âlim Cevdet Papa...

Bahsettigimiz kargagaya ve sömürüye yol açan"kanunlarm kipiselli-

gi"ilkesinden, Osmanh ülkesinde yagayan herkesin Osmanh kanunlari-na ve mahkemelerine tâbi olmas1 anlammda "Kanunlarm ülkeselligi" il-kesine geçigimizi bu iki büyük devlet adami baglatti. Din ve tâbiyet far-ki gözetmeden, Osmanh ülkesinde yagdyan herkes Osmanh kanunlart-na ve mahkemelerine tâbi olacakti.

Yani dme göre hukuk degil, yurttaghga göre hukuk! Hukukun laik-legmesi...

Bu amaçIa Bati'dan kanunlar tercüme ve revize edilerek almd1.1850'de çikarilan Ticaret Kanunu böyledir ve ifk kanunun ticaretle ilgiliolmas1önemlidir. Bunu bazi ger'i cezalari kald1ran Ceza Kanunu, DenizTicareti Kanunu ve usul kanunlart izledi.

$eriyemahkemeleri daraltildi, onlarm yerine laik "Nizamiye Mahke-meleri" kuruldu.

Bu alanda en kapsamh, en anlamh ve muhtegem düzenleme Mecel-le'dir! Bilgi kaynag1 f11ah olmakla birlikte Mecelle, vatandaghk ilkesine

ve kanunlarm "ülkeselligi" ilkesine dayamr, din ayirmu yapmaz. Hukuktarihçisi Prof. Joseph Schacht, Mecelle'nin "laik bir kodifikasyon" ol-dugunu belirtir.123

Lozan'da Ismet Papa da bunu savunacakttrOsmanh modern hukuk düzenlemeleri yaparken Îslam hukukunun

"içtihat" kurumundan, Hanefi f1khmda devlete tanman "kanun koyma"yetkisinden ve eskiden beri fikhm yanmda "seküler" düzenlemeler ola-rak uygulanan "kanunname" geleneginden yararlandi.

Osmanh Devleti, dagmik fetvalardan olugan filah hukukunu önce"kanun"lagtirdt, ardmdan da bu hukuku modernlegtirdi.

Bu hukuki modernlegmeye dayanarak, Sadrazam ÂliPapa 1856 yilmdaParis Kongresi'nde kapitülasyonlarm kaldmlmas1 için Avrupa devletlerin-den taahhüt aldi. Tine buna dayanarak 1888 yllmda Abdülhamid'in Rumkökenli Digigleri Bakam Sava Papa kapitülasyonlarm kaldinlmasi için Ba-tih devletlere nota verdi. Ve Birinci Dünya Savagi patladigmda, ittihatç1Hükümet bir "Îrade-i Seniye" (Padigah Îradesi) yaymlayarak kapitülg-yonlan kaldirdigmi açikladi, Maliye Bakam Cavit Bey bunu Avrupah bH-yükelçilere teblig etti. Bagta "müttefikimiz" Almanya olmak üzere, Avru-pah devletler bunu tammadilar Lozan'da yeniden önümüze geldi.124

123. JosephSchacht, An Introduction to Islamic Law, Oxford Univ.Pres., 1998, sí, I 10.

124. "Çokhukuklu sistem" iddiasi, bütun geleneksel toplumlarda ve fikihta kanuniarin ki-giselligi1Fkesi,modernlegmenin "kanunlarin ülkeselligi" ilkesini getirmesi, Osmanli'da huku-kun ve yarginin modernlegmesi, bunun dayandiriidigi Islamigerekçaler, Osmanli'da kapitu-lasyonlara kargi tedbirler ve Lazan hükümleri için bkz. Taha Akyol, Medine'den Lo-zan'a, Dogan Kitap. 8. baski, 2004.

401

Lozan'da IsmetPaya kapitülasyonlara karg1 savagirken, ÂliPapa ilebaglayan bu tarihi sürece dayanmigt1r.

Lozan'da kapitülasyonlar

Lozan'da Müttefikler'in temel tezi gudur: Sizin hukukunuz f1kihtanahumad1r, çagm ihtiyaçlarma nymuyor; yarg1 (adliye)mekanizmamzk tü çahg1yor... Tamam kapitülasyonlari kaldirdignmzi sözlegmeye ya-zahm, ama Batd1 girketlerin ve kipilerin Osmanli ülkesindeki yatirimla-

nm, iglerini, haklarim koruyacak bir"hukuki rejim" için garanti verin!..

Mesela büyük gehirlerdeki Ticaret mahkemelerinde Milletler Cemi-yeti'nin atayacagl yabanci hâkimler de görev alsm!

Adi kapitülasyon olmayan kapitülasyonlar!Bu iddiaya kargi, Türk heyeti, "Türkiye'den yeni kopmuy Balkan ül-

kelerinde kapitülasyonlan kaldinniz, onlarm adliyesi bizimkinden lyi

miydi?"diye karg1hk veriyor. Curzon diyor ki:

O ülkelerde yabanci topluluklar sayica çok azdir, endüstri alanmdaki

igleri önemli degildir... ÜstelikTürkiye'nin kompusu bu devletlerde me-deni kanun, Islamhukukuna dayanmamaktadir. Îsmet Papa, medeni ka-

nuna (Mecelle'ye) ahnnug Îslam hukuku kurallarmin dinsel bir niteligiolmadigmi söylemigtir. Türk Medeni Kanunu (Mecelle), dinsel konularlaugragmamig olabilir; ancak, kompu (Balkan) devletlerinin medeni ka-nunlanndan temel bir noktada aynlmaktadir: Türk Medeni Kanunu.(Me-celle), din bilginlerince hazirlanrugtir ve kesin olarak Seriathükümleri-

ne dayanmaktadr... Türk Ticaret Kanunu'nun ne ölçüde eskimig ve ku-surlu oldugunu bilmeyen kalmam1gtir...125

Ismet Papa bu önerigi"kapitülasyonlarda bile olmayan, egemenlige

aylon" olarak niteleyerek giddetle reddediyor:

Yarg1yetkisini kullaamak, egemenlige has ayneahklardan biridir ve

bu yetkinin kullam1masma, kanunlarm uygulanmasma ve mahkemelerinkuruluguna, her ne nitelikte olursa olsun, herhangi bir müdahale, yarg1ç-larm atanmasmda herhangi bir lasitlama, bagunsiz bir devletin kabul

. edemeyecegi bir egemenlik ihlâlleridir.126

Evet, bütün dava budur!Lord yine sinirlenmigtir:

Bu egemenlik hayaletini, bir daha ortaya ç1kamayacag1 bir kögeyesürmenizi Israrla talep ediyorum!

125. Seha Meray, Lazan Bary Konferansi, Tutanaklar-Belgeler, Yapi Kredi Yayinlari, Istan-bul, 2001, III,sf. 33-34.

I26. a.g.e., sf. 24.

402

Aslmda Bat1111arda "kapitülasyonlar rejiminin, bagunsiz bir devletinegemenligini k1sitlay1cinitelikte oldugunu" kabul ediyorlar. Lozan'da 2Arahk 1922'de baglayan oturumlarda bunu ifade etmiglerdir. Fakat,"ancak..." diyerek yeni öneriler getiriyorlar. Komisyon raporunu oku-yan Îtalyan delegesi Marki Garroni, kapitülasyonlar kaldmlmca Türki-ye'deki yabancilann tâbi olacagi yeni rejimin belirlenmesinde "olmaz-

sa olmaz" diye dayattiklan bazl istekleri dile getiriyor:

Türkiye'nin bu istegini ilke olarak tümüyle destekleme egilimindeisek de, öte yandan, Türkiye'de yerlegmig ve orada änemliiglere girigmigbulunan yabancilarm... müktesep haklan vardir.

Bunun anlanu, verilmig olan kapitülasyonlardan halen yararlanmak-ta olanlarm buna devam etmesi idi!

Ikincigartlan gu:

Türk hükümeti, ortadan kalkmig oldugunu görmek istedigi Kapitülas-yonIar rejimi yerine, bagvuracak herkese güven verici nitelikte yasalar vegene bu nitelikte bir yargi (adalet)yönetimi güvencesini vermelidir...127

Komisyon oturumlannda Ismet Paya'mn sert ç1kiglan kargismda iti-dalini kaybeden Lord Curzon, Türkiye'yi tehdide bile kalkigiyor. Kapi-tülasyonlann "Konferansta göriigülecek sorunlarm en önemlilerinderibiri oldugunu" vurgulayarak, Lozan görügmelerine son verme tehdidin-de bulunuyor. Dahasi, Lord, Türkiye'deki H1ristiyan azmhklann yaban-ci (Batth) girketlerle ortakhklar kurup ekonomiye hâkim olduklannadikkat çekerek, diyor ki

Türkiye'nin refahi büyük ölçüde yabancilarm yaptigt ticarete dayara-yor... Ingiliz,Fransiz, Rum, Ermeni ve bagkalan, büyük igyerleri kurarak ti-caret iligkilerine girmiglerve burada büyük sermaye yatirmilarmda bulun-muglardir .. Türkiye, Ìsmet Paga'mn gimdi yapt141 gibi, önerdigimiz bütüntasanlara kesin bir retle kargi ç1kmaktan vazgeçmezse, bütün ekonomiksisteminin çöktnesine yol açabilir... (Böyle yaparsa) Türkiye, Asya'nm iss -

hklan içinde yitik dügmüg bir ülke durumunadönügecekdr(128

Bu yatinmlar Türk hukukuna emanet, çünkü Türk kanunlan periatadayahdir! Türk mahkemeleri yetkili say11amaz!.Çünkühâkimleriniz ka-litesizdir! Curzon, "Türk yargi usulü bozukluklanyla ün salmlytir" di-yor. Türkiye'de bir kipinin 18 gün tutuklu kalabilecegini, hâkimlerin iyiegitimli olmadigmi, Izmir Yunanhlardan kurtanhrken, yabanc1 girketle-

127. Bkz. Seha Meray, Lozan Bary Konferansi, Ill, sf. 2.

128. Bkr. Seha Meray, a.g.e., III,sf. 34.

403

rizi zarar gördügünü, yabancilann böyle bir Türkiye'ye nasil güvene-ceklerini vs söylüyor.

Fransiz Bagdelegesi Barriere ve Ikinci Delege Bompart, dayatmac1bir tavirla, Türkiye'nin bir "Adli Beyanname" yaymlayarak gunlan ka-

hul etmesini istiyorlar:• Milletlerarasi Adalet Divam'mn belirleyeceëi Avrupah hâkimler Is-

tanbul, Bursa ve Izmir mahkemeleriyle Yargitay'da görev alacaklardir!• Türkiye'de yabancilarla ilgili davalar, çogunlugu Avrupah hâkim-

1 en olugacak bu mahkemelerde görülecektir!• Yabancilar hakkmda arama ve tutuklama emri, ancak bu Avrupah

hâkimlerce verilebilecektir!• Türk Yargitay1'nda görev alacak yabanci hâkimler, Türk kanunlan-

nm islalu konusunda bir komisyon kuracaklardir!..129Böyle bir "Adli Beyanname" yani "Yargisal Bildiri" yaymlamak, Tür-

klye'nin yargisal bagimsizhk iddiasmdan vazgeçmesi, hukuk ve yargisistemini yabancilarm denetime b1rakmasi demektir. Hâlbuki Ismet Pa-

ga bu bag1msizhk ve egemenlik ugrunda savaglar vererek, zaferler ka-zanarak Lozan'a geldiklerini hatirlatiyor. Kapitülasyonlan kaldirmak,yeni Türkiye için bir ölüm kahm meselesidir. ÖnceMüttefiklere bunusöylüyoruz. Mustafa Kemal Papa, Lozan görügmelerininbaglamasmdanbir ay sonra, 25 Arahk 1922'de Fransiz Le Journal gazetesi muhabiriPaul Herriat'ya verdigi beyanatta çok açik olarak ifade ediyor:

Türkler kapitülasyonlarm devammm kendilerini pek az bir vakitle

ölüme sevk edecegini pek iyi anlamiglardir Türkiye esir olarak mahvol-maktansa, son nefesine kadar mücadelede bulunmaya azmetmigtir.130

Kapitülasyonlarla mücadele çok çetin geçecektir. Müttefiklerin "hu-

kukunuz kötü" iddiasma kary1 Îsmet Papa hukukumuzun Osmanh re-formlarindan beri modernlegmek oldugunu anlatacaktir. Ve tabii bir deyeni Türkiye'nin laik bir-devlet olacagmi . Osmanh reformlan ve yeniTürkiye'nin laikligi sadece bir çagdaylayma projesi degil, aym zamandakapitülasyonlara kargi bir silah...

Kapitülasyonlara karei Osmanh Reformlari

Osmanh'da hukuk reformlarmm özü, bütün Osmanh vatandaglarmm

aym mahkeme ve haklara tâbi olmasidir. Böylece "vatandag" kavramiöne ç11ayor, hukuk laikleyme yoluna giriyor.Din farkma dayandmlan adli

kapitülasyonlarm kaldmlmasiiçin hukuld zemin bu gekilde hazirlamyor.

Lozan'da Ismet Papa, kapítülasyonlarm "Ortaças'da hemen her yer-

129. Cemil Bilsel, Lozan, II, sf. I 12-1|3; Säha Meray, a.g.e., III,sf.46-47.

130. Ergun Aybars, Tärkiye Cumhuriyeti Tarihi, I, sf. 596.

404

de geçerli olan 'kanunlarm kipiselligf ilkesinden" kaynaklandigma veyabancilarm böyle "kendi" hukuklarma ve mahkemelerine tâbi olmas1-nm o zamanlarda "devlet egemenligiyle çeligir sayilmadigma" dikkatçekiyor Paga, hakh olarak, padigahlarm verdigi kapitülasyonlann böy-le bir anlayaga dayandigmi, yoksa modern manadaki egemenlikten Tür-kiye'nin vazgeçmesinin söz konusu olmadigmi anlatiyor.

Papa, Bizans'ta Müslüman tüccarlara tanman bu tür haklan örnekverir.

Artik çag degigmigtir ve"kanunlarm ülkeselligi" (mülkîligi)ilkesi ge-

çerlidir ve kapitülasyonlar çagdag egemenlik kavrannyla bandagmaz!ÏsmetPaga, pratikten örnekler vererek adli kapítülasyonlarm zarar-

laruu da anlatiyor Kapitülasyonlar yüzünden adli sistem felç olmugtur,sorugturma, kovugturma ve hak arama ç1kmaza girmigtir, Türklerinhak aramak için yabancilar aleyhine açttgi hulguk davalan 25-30 ylldabitirilemiyor! Çünkükonsoloslar ve tercümanlar "kendi hukuklarm-dan" dogan yetkilerini kötüye kullamyorlar.

Ismet Paga, kapitülasyonlarm çagdag egemenlik kavrannyla bagdag-madigi gerçegini, ÂliPaga'mn girigimiyle 1866'daki Paris Kongresi'ndeMüttefiklerin kabul ettigini, ama hayata geçirilmedigini hatirlataraksözlerine devam ediyor:

Paris Antlagmas1'mn yapaldigi tarihten bu yana geçen süre içinde, Tür-kiye, daha äneeden baglanug bulundugu, adalet örgütünün gelíqtirilmesiçabalaruu canla bagla sürdürmügtür.

Ticaret kanunu, ceza kanunu, usul kanunlari... Avrupa yasalari örnektutularak hazirlannugtir.

Özellikleson zamanlarda, medeni hukuk alamnda pelk önemli bir re-form yap11migtir; bu reformla, hukuk kurumlarmuz tümüyle laiklegtiril-migtir... 1stanbul'da,progranu hemen hemen Avrupa'daki benzerlerinintiplosi olan Hukuk Fakültesi, lark yildir istenen bütün niteliklere sahipseçkin yarg1ç1ar ve avukatlar yetigtirmektedir...131

Burada Ismet Pa.ya'nm kastettigi hukuk reformu 1917 y11mda çikan-lan Aile Hukuku Kararnamesi ile Seriyemahkemelerini Adalet Bak -

gi'nabaglayan ve Patrikhane'nin yarg1yetkisini kaldiran kanundur.Lozan tartigmalarmda "medeni hukuk" terimi çok geçer,

"medenilerin

hukuku" demek degildir "sivil hukuk" demektir; sivil kelimesi "medeni"

diye tercüme edilmigtir. "Sivil"yani "yurttaglar"m

günlük i@lerinidüzenle-yen hukuk dah... Kigilikhaklan, aile, miras, mülkiyet, ahyverig, rehin gibikonulan topluca düzenleyen hukuk dah... Bu açidan, bazi eksikleri ol-makla beraber Mecelle de teknik anlamda "medeni kanun"dur

Ismet Papa da, Osmank'da hukukun ve adliyenin kapitülasyonlan

131. Seha Meray, a.g.e., 10,sf. 8.

405

çoktan kaldirmay1 gerektirecek düzeyde çagdaglagtigim anlatirken Me-celle'den "medeni kanun" olarak bahsediyor·

Türk Medeni Kanunu'nun (Mecelle'nin) dinî temele dayandigi ve çag-

dag ihtiyaçlan kargilayamadig1 iddia edilmigtir... Türk Medeni Kanu-nu'nun, kaynaldari ne olursa olsun, hiçbir balomdan dinî ya da teokratikniteligiyokW, Türk kanunu ile bagka ülkelerin medeni kanunlari arasm-da temel ilkeler ve kurallar balammdan önemli bir aynhk yoktur... Herülkenin yasalarmda görülecek türden farklar ise, Türk Medeni Kanu-nu'nun (Mecelle'nin) degerini azaltmaz...

Îsmet Papa Mecelle'nin iyi bir "medeni kanun" oldugunu savunur-ken, Lord Curzon'a, Ingiliz idaresindeki Kibris'ta da hâlâ Mecelle'ninuygulanmakta oldugunu hatirlatiyor!1 2

Seriat'agelince?..Kapitülasyonlan ilgilendiren borçlar hukuku sahasmda Seriat'laBa-

ti hukuku arasmdaki tek fark, Seriat'taborç iligkilerini çahitle ispat et-menin mümkün olmasi, Bati hukuklarmda yazih delil gartmm bulun-masidir. Türkiye de zaten 1000 kurugtan yukan borç akitlerinin yazih

delille ispatlanmasi zorunlulugunu kabul etmigtir.133

Ismet Paga, Lozan'dan Ankara'ya çektigi 15 Arahk 1922 tarihli telg-rafta da Müttefiklerin Mecelle'ye dönük eleptirilerini Tahir (Taner)Bey'in alt komisyonda yaptigi konugma ile çürüttügünü anlatiyor:

Kapitülasyonun birinci alt komisyonu adliye meselelerini (görügme-ye) ba.pladt... Kanunlanmizm Mecelle'ye müstenit ve zamanm ihtiyaçlari

ile paralel yürümemig ve håkimlerimizin gayri kifayetsiz ve adli tegkila-timizm yetersiz oldugunu iddia ettiler. Misaller gösterdiler. Adliye Müs-

teparl Tahir (Taner) Bey kuvvetle müdafaa etti. Iddia ve misallerini çü-rüttük. Teklifierini prensip itibariyle reddettik...134

Lozan'da 20 Arahk 1922 günlü Komisyon toplantismda, Prof. Tahir(Taner) Bey konugmasmda, ÂliPa.ya'dan itibaren Osmanh'mn hukukreformlarmi anlatlyor, "Türk kanunlan kesin olarak Avrupa kanunlanile aym düzeydedir" diyor. Müttefilderin, "siz reformlar yapm, ondan

sonra bakip kapitülasyonlan kaldirahm" tezine f1rsat vermemek içinTahir Bey, Osmanh döneminde "reformlarm yapilrug oldugunu" kapi-tülasyonlan hemen kaldirmak gerektigini anlatiyor.13s

132. Seha Meray, a.g.e., III,sf. 25.

133. Saha Meray, a.g.e., III,sf. 25.

I34. Bilal§imgir,Lozan Teigrafiari, I, sf. 223.

I35. Bkt. Seha Meray, a.g.e., Ill, sf. I 12-133.

406

Hukuk profesörü olan Tahir Bey'in konugmalarmdan sonra Müttefikdevletlerm delegeleri "Türk yasalarimn genellikle iyi oldugunu kabuletmek zorunda kalmakla birlikte, çok kötü yorumlamp uygulandigmi,büyük çogunlugu dürüst olan Türk yarg1çlarmm yeterli egitim görme-diklerini" söylüyorlar. Tahir Bey, hiç olmazsa yargiglarmuzm dürüst ol-dugunu ifade eden Îngilizheyetine tegekkür ediyor 6

Ismet Paga'mn ve bir hukuk profesörü olarak Tahir Taner'in Osman-h reform süreci hakkmda söyledikleri ve özellikle de "Türk yasalarmingenellikle iyi oldugunu" Batihlarm kabul etmek zorunda kalmas1 göste-riyor ki, Cumhuriyet, Osmanh'dan elbette eksiklikleri olan, ama kaydadeger düzeyde modernlegmig bir hukuk ve yarg1 mirasim devralm14tir.

Lozan'da temel tezimiz, Ismet Paga'run sözleriyle, "hukukumuzun

veadliyemizin 66 ylldir çagdaglaÿtigi"dit Abdülhamid'in Digigleri BakamSava Papa da, kapitülasyonlarm kaldmlmasim isterken, Nizamiye mah-kemelerinden, kanunlardan vs bahsederek diyordu ki:

Yarim asirdan beri süren denemelerden sonra Avrupa kanunlarmi vebunlarm gerektirdigi yargi kurumlaruu kabul eden Osmanh hükümeti,münevver Avrupa hükümetlerinin övgüsüne ve tebrikine elbette hak ka-

Bütün modernlegme sürecinde bagimaizhkve hukuk sisteminin laik-legmesi birbirinden aynlmaz iki kavramdir. Türk heyeti Lozan'da "adli

istiklâl" (yargisalbaërnsizhk) fikrini savunurken, yeni Türkiye'nin laikolacagru da anlattyordu.

Lozan'da laik Türkiye!

Tanzimat ve Islahat devirleri ile Abdülhamid ve Ikinci Meyrutiyet dö-nemlerinde oldugu gibi, Lozan'da da Avrupa ile iligkilerimizdeki sorunlar,içeride reformlara ivme kazandirmigttr. Lozan'da bunun tipik örnegi, sal-tanatm kaldmlmasma, Riza Nur'un getirdigi izahtir: Saltanatm kaldinlma-si teokrasiye son verilmesi demektir, artik Türkiye'den kapitülasyon ti-pinde ya da azmhk imtiyazlan halinde dinî ayncaliklar istenemez!.. . :

Lozan'da Azmhk Komisyonu'nun 18 Arahk 1922 Pazartesi günlü otu-rumdayiz... Riza Nur konuquyor:

Türkiye büyük bir devrim yapnug, Halifelik'le Devlet'in aynhšru ilan et-mig ve ülkesindeki teokratik monargiye son vermigtir. Böyle davranmaklaTürkiye kelimenin tam anlammda çagdag ve laik bir devlet olmuy ve bununsonucu olarak da dinle devleti birbirinden kesin olarak ayirnugtir.

I36. SehaMeray, a.g.e., ill, sf. I I4-I I5, ÇagriErhan, Yagayan Lozan, sf. 693-694.

137. Cemil Bilsel, Lozan, II, sf. 57.

407

Bu tamm üzerine Riza Nur susavunmalari inga ediyor:• Bütün Türk uyruklari egit hak ve yükümlülüklere sahiptir, laik

devletten din farkma dayali ayncahkh yasalar ç1karilmasi istenemez.

Azmhklar sadece din, okul, insancil amaçlar gibi konularda güvence is-

teyebilir bu güvence zaten vardir. Kilise mahkemeleri olamaz.• Azmliklar laik devletin yurttaglar1 olarak askerlik göreviyle yü-

küm1üdür. Teokrasi dönemindeki gibi askerlikten muaf olamazlar.*• Teokrasi döneminde gayrimüslim ruhban simfma tamnan ayrica-

hklar, laik devlette tanmamaz. (Lozan'da Patrikhane'yi yurtdigma çi-karma konusunda bagarih olamayan Türkiye, bu gekilde, Patrikha-ne'nin hiçbir imtiyaza sahip olmayan, siradan bir kilise oldugu görügü-nü savunuyor, Vatikan gibi görülme ihtimalini önlemek istiyor. T.A.)

• Fransiz hükümetinin ya da diger Batih devletlerin din konularmakangm1yor... Türkiye'den azmhklar lehine bunu istemek, "demokratik

yeni Türk hükümetinin kabul ettigi laiklik ilkesine aykin olacaktir.". Ve Misak-1Milli'ye dayandirdigimiz bir tezimiz daha vardir:

• Misak-i Milli"mütekabiliyet" (kargihkhhk)garti kogmugtur; bizde

azmhklara, laik devlete uygun ne gibi haklar tanmacaksa, bu ancak

Balkanlar'daki Müslümanlara da aym haklann kabul edilmesiyle müm-kündür.

Riza Nur'un bu konugmasi gerçekten etkili.oluyor, geri adim attnak zo-runda kalan Venizelos, 'Türk tasansmiögrenmek istedigini" söylüyor.138

Riza Nur bu konugmayi yaparken Hilafet'in devam ettigini hatirlata-hm. Hilafet konusuylaLozan arasmdakiiligkiyi birazdan görecegiz

Lozan'da Ismet Papa, Riza Nur, Tahir (Taner), Münir (Ertegün) bey-ler çegitli komisyon ve alt komisyou toplantilarmda, aym gerekçelerleve Osmanli tarihinde sadece Rum, Ermeni ve Musevi azmhklan oldu-

gunuanlattilar. Yapilmig antlagmalarm buna göre geligtigmi belirterekve yeni Türkiye'nin "vatandag egitligi"ni esas alan laik kanunlarla yöne-tilecegini belirterek dil ve irk azmhklan olugturulmasim reddetmigler

ve tezlerini kabul ettirmiglerdir.139

Tabii genel olarak yeni devletin teokratik saltanati kaldirdigmi, laikkanunlarla yönetilecegini söylemek önemli, ama tam da yeterli degil.Türkiye Lozan'da hukukun laiklegtirilmesi konusunda bagka açihmlar

* IB7t'de vefat eden Sadrazam ÄliPaga, Sultan Abdülaziz'e hitaben yazdigi "Vasiyet-name"de, öteden beri gayrimüslimlerin askerlikten muaf olmasi sayesinde Hiristiyanlarinnufuslari artip ticaretle ugragarak zengin oldugunu, Muslumanlarin ise uzun yillar asker

olarak evlerinden, tarlalarindan uzak kaldiklarini, yoksul ve sagliksiz nesiller olugtugunu an-latmig, islamordusunda Hiristfyan'in yeri olmaz gibi duygusal kigkirtmalara itibar etmeme-

sini istemigti. Bu vasiyetname Sultan Abdülhamid tarafmdan da okunmugtur. Bkr. DenizEngin Akarli, Belgelerle Tanzimat, Osmanit Sadrazamlarindan Åli ve Fuat Paga-Iarin Siyasi Vasiyetnameleri, Bogaziçi ÜniversiteslYayinlari, Istanbul, l978.

138. Seha Meray, a.g.e., III,sf. 158-160.

139. Bkz. Seba Meray, a.g.e., ll, sf. 152-153, 157, 173-178.

408

da yapmigtir ki, bunun ba.ginda Medeni Kanun gelir.Konu sadece azmhklarla degil, Türkiye'ye gelmig ya da gelecek ya-

bancilarla, dolayisiyla kapitülasyonlarm kaldirilmast halinde uygulana-cak "yabancilar rejimi" ile de ilgilidir.

Ismet Papa ve Riza Nur'un "din farki gözetmeyen, bütün vatandaylaraegit olarak uygulanan, laik, muasir" gibi terimlerle ifade ettigi hukuk veyargi düzenini, bu tartigmalarda önemli bir rol oynayan Veli (Salti) Bey desikhkla kullamyor. Türkiye'ye gelecek veya yerlegecek yabancilarm nasilbir hukuka tâbi olacagt tartigihrkenVeli Bey "mahkemelerimiz

dinsel ri-telikte olmayan, laik kanunlar uyarmca" karar verecek diyor. Yabancila-rm, köyler hariç, Türkiye'de mülk satm alabilecelderini, bunun ancak gü-venlik ve göç politikasi açismdan düzenlenecegini vurguluyor.140

Bu açiklamalar Türkiye'nin Avrupa'dan bir Medeni Kanun alacagimifade ediyor. Müttefiklerce de böyle kabul edildginden, Îtalyan Delege-si Garroni, 28 Arahk 1922'de qu açiklamay1 yapiyor

Türkiye'nin kisa bir zamanda modern icaplara tamamen uyan kanunlarve mahkemeler meydana getirmeyl bagaracagt kanaatindeyim. Fakat bu-gün hâlâ eriat'a dayanan birçok kanunla idare edildigi kamsmdayun.141

30 Arahk 1920 Çumartesi günü yapilan komisyon toplant1smda,Türk heyetinden Münir Ertegün daha aç1k bir ifade ile anlatiyor:

Bahsedilen güglük uzak olmayan bir gelecekte ortadan kalkacaktir.ÇünküTürk hükümeti yakmda çagdag yasalar hazirlamak niyetindedir.Ornegin evlenme Türkiye'de dinsel niteligi olan bir kanun uyarmca dü-zenlenmigtir. Türk hükümeti bu eskí kurallar yerine, aymm yapmaks1-zm, hem Müslümanlara hem gayrimüslimlere uygulanacak olan kuralla-n koymayi dügünmektedir...

Münir Bey'in qu sözlerine dikkat:

Bu yeni yasalar yürürlüge girinceye kadar, Türk hükümeti, azmhklarauygulanan kurallarm, onlarm göreneklerínde öngörülen kurallar olmasm kabul etmektedir...142

Gerçekten, Lozan'da azmhklarm aile ve kipisel hukuklarmm "kendi

göreneklerine" kilise kurallarma göre olmasuu Türkiye kabul etmigtir.Ancak 24 Temmuz 1923'te Lozan Antla,9mas1 imzalandiktan sonra, 3

140. Seha Meray, a.g.e., Ill, sf. 85-93.

141. Gotthard jaeschke, Türk Kurtulug Savagi Kronolojisi, ll, sf. 18.

142. Seha Meray, a.g.e., II, sf. 230.

409

Mart 1924'te Hilafet, 8 Nisan 1924'te Seriyemahkemeleri kaldinlacak-

tir. 1926'da Isviçre'den Medeni Kanun almmca, önce Yahudiler, ardm-

dan Ermeni ve Rumlar hükümete bagvurarak Lozan'da aile ve çahsm

hukuku alanlarinda Lozan'da tanman ayncahklardan vazgeçtiklerini,

bütün vatandaglar gibi kendilerinin de Medeni Kanun'a tâbi olacaklan-

m bildirecekler, böylece"sivil" yani "yurttaglar hukuku" alanmda Tür-

e'de hukuk birligi saglanacaktir.143

Mustafa Kemal Paga'mn Lozan görügmeleri döneminde yapt1gl konug-

Lozan'daki geligmelere ve içerideki inlolap sürecine paralellik gös-teriyor. Ocak 1923'te yapttši konugmalarda filahtaki "zamanm degigme-siyle hükümler de degigir" hükmünü s1k sik hatirlatlyor, yeni kanunlar-

dan, "en medeni milletler seviyesinde hukuki hükümlerimizi iyilegtirmek-

ten" bahsediyor, bunun icin ülkenin hukukçularma çagrilar yapiyor.144

1 Mart 1923'te yapt181 yasama ylhm açig konugmasmda Mecelle'debulunmayan aile hukuku konularmm kanunlagtirilarak "Mecelle'ye ila-vesi ve Mecelle'nin de asrî ihtiyaçlara uygun gekilde tadil (losmidegi-giklikler) ve 1slah" edilmesinden bahsediyor.145

Lozan'dan sonra 1 Mart 1924'te yaptigi yasama y11uu aç1g konugma-smda ise, "adli islahat" konusunda daha ileri bir dil kullamyor, yarg1

hayatumzi "asrm icaplarma uygun olmayan baglardan bir an evvel kur-tarmak" gerektigini söylüyor, "her medeni memlekette olan adli anla-

y1glarm memleket ihtiyaçlarma uyan esaslaruu" kabul edecegimizi säy-

lüyor. "Medeni hukukta, aile hukukunda takip edecegimiz yeni yol an-cak medeniyet yolu olacaktir" diyor ve

"luzh ilerlemelere atilmakta as-

la tereddüt" olunmayacagnu vurguluyor.146

Halil inalcik Hoca gunlar1 yaziyor:

Lozan'da kapitülasyonlarm kaldir11masi için hukukumuzu laikleg-

tirme sözü verilmekta idi. Lozan'daki tartigmalari yalandan izleyen

Gazi derhal bir hukuk komisyonu kurdurup Avrupa medeni kanunlari-

m incelemek ve yeni bir medeni kanun hazirlamak için harekete geç-ti. Lozan Antlagmas1'nda (39.madde) "gayrimüslim azinhklara men-

sup Türk tebaasi Müslümanlarm istifade ettikleri medeni ve siyasi hu-

kuktan istifade edeceklerdir. Türkiye'nin bütün halki din aylrmu yapil-

maksizm kanun önünde egit olacaklardir" hükmünü içeriyordu. Bu

hüküm, laik bir medeni kanun hazirlanmasim kaçuulmaz bir ödev ha-

line getiriyordu.147

143. Bkr. Taha Akyol, Medine'den Lozan'a, sf. 170-177.

144. Ocak 1923'teki konugmalan, bkz. ABE, cilt 14, sf. 246-247, 345, 365-366.

145. ASD, I, sf. 3 \4; ABE, cilt 15, sf. I69.

146. ASD, I, sf. 347; ABE, clk 15, sf. 229.

I47. HalilInalcik,Atatürk ve Demokratik Türkiye, KirmiziYayiniari,2007, sf. 7 I.

410

Prof. Baskm Oran da, Lozan'da Türkiye'nm bir dayanagmm Misak-1Milli, öbür dayanagmm çagdayla.yma oldugunu anlatirken, Türk heyeti-nin laik yasalar, "özellikle Medeni Kanun çikarilacagini" Lozan'da ifadeettigini, kapitülasyonlan kaldirmada bunun "büyük yardunmm" oldu-

gunubelirtiyor.laLord Cutzon 13 Subat1923'te, Lozan'm kesinti döneminde, Lordlar

Kamaras1'nda yapt1g1 konugmada, Türklerin Trakya'yi alarak, Bogaz-lar'da güvenligi saglayarak ve zaten istemedikleri Arap topraklarim bi-rakarak "Avrupa'ya geri döndüklerini" söylüyor. Türklerin art1k gözünüMoskova, Iran veya Afganistan'dan Avrupa'ya çevirdigini belirten Cur-zon konugmas1m göyle sürdürüyor

Türklere devamh Büyük Petro'yu örnek göstererek, Avrupa'ya geridöndüklerine göre Bata idare ve hükümet standartlarim özümsemek zo-runda olduklarru, ancak bu takdirde Avrupa'nm kendilerine yardim ede-bilecegini söyledim.

Eskiden beri Türkiye dügmanhšmm gampiyonlugunu yapan LiberalPartili ün1ü Sir Edward Grey de yine Lordlar Kamarasi'nda aym günyaptig1 konugmada, "Japonya'nm da 30 y11kadar önce Türkiye gibi ya-banci imtiyazlarim kaldirmak istedigini, fakat yabanc1 güçlerle mesele-yi etrafhca tartigip hukuk sistemini yeniden kurunca bu imtiyazlan kal-dirdiguu" söylüyor. Grey'e göre Türkler daha igin bassmdaydi, yabanci-lara bir süre daha "adalet garantisi" vermeli, yani adli kapitülasyonlanbir müddet daha sürdürmeliydiler.149

Mümtaz Soysal'm belirttigi gibi, "Türkiye'nin çagdaylagma istegiyle,kargi tarafm istekleri arasmda bir bütünlük" söz konusudur.iso

Türkiye'nin, Milli Mücadele'deki "Dogu ideali"ni birakarak artik "Batiideali"ni benimsedigi ve bunun Lozan'da temellendigiçok açikto. Musta-fa Kemal'in iki y11Onceki konugmalarmda dile getirdigi "Sovyetler'e ben-zer" degil, "dinimizin

yüce emirlerine göre" de degil, Batih tarzda bir dü-zen kurulacak, dabasi Batt ile iktisadi baglar geligtirilecektir...

Lozan'da heyetimizin ondegelen isimlerinden Tahir (Taner) Bey, ka-pitülasyonlara kesinlikle karg1 olduklarmi, ama kanunlarumza uyac"yabanci sermayelere ihtiyac1m1z" oldugunu da belirtiyor.151 Gazi Papada Lozan görügmeleri baglamadan hemen önce, Bati basmma, kapitü-lasyonlar1 asla kabul etmeyecegimizi anlatiyor, bu konuda savagi

.bile

148. Baskin Oran , Turk Dig Politikasi, I, sf 219.

149. Dr. Mustafa Çufali,"Lozan Konferanst ve Antlagmasi Üzerine IngilizParlamento-su'nda Yapilan Tarcqmalar", Atatürk Aragtirma Merkeri Dergisi, sayi 47, cilt XVI,Temmuz 2000,

150. istanbulBarosu, Bir Zafer, iki Belge, sf. 21.

I5 l. Seha Meray, a.g.e., III, sf. I 12- i I3.

411

göze alacairmzi m1rguluyor ve aym zamanda, Fransiz gazeteciye gun-lari söylüyor:

Kapitülasyonlar bizim için mevcut degildir ve asla mevcut olmayacak-

tir. Fakat Türkiy€nin bag1msizhgiher sahadave kâmilen tasdik olunmak

gartiyla kap11armuz bütünyabancilara genigçe aç1k kalacaktir... Birtakun

iktisadi meseleler var ki, biz bunlari kendi kaynaklarimizla ve yalniz ken-

di-sermayemizle

halledemeyiz. Bize yardun edecek dostlar aramayamecburuz.152

Lozan'daki görügmelerin kesildigi "ara" dönemde, Mustafa KemalPaga'nm bir Fransiz gazetesinde çikan bu aç1klamasi da izlenen anapolitikaya uygundur:

Kapitülasyonlarm devamim asla kabul edemeyecegimizi daima söy-

ledim... Yeni Türkiye diger milletler gibi yagamak istiyor. Biz memle-

ketimize Çinveyahut bagka bìr memleket gözüyle bakilmasma razi ol-

may1z. Türkiye'nin yegâne kaygls1 tam hürriyettir... Kapitülasyonlarmkaldir11masi, memleketimizdeki Fransiz menfaatlerinin imhasi mana-

sim tagimamaktadir. Türkiye, iktisadi sahada gerekli teminat vermeye

hazirdir. Biz Fransa ile iyi geçinmek arzusunday1z... Mügterek smin-

miz nazan itibara aluursa, kargihkh bir dostlugun pek faydah olacag1

görülür. Aksi takdirde birçok mügkilat ve kangikhšm ortaya çikmasi

muhtemeldir 153

Bolgeviklerle yollar aynhyor

Milli Mücadele'ye ruk veren "Dogu ideali"nden, zaferden sonra inki-Iaplara ruh veren "Bati ideali"ne yöneligin önemli dönemeçlerden biri,Bogazlar rejimi konusunda Türkiye'nin ingiltere'ye yaklagmasi, Bolge-viklerden uzaklagmasidir! .

Mete Tunçay'm belirttigi gibi, aslmda zaferden sonra Ankara'nmMoskova'ya fazla bir ihtiyaci kalmanuytir. MilliMücadele líderleri, yeni

devletin Sovyet nüfuzu altma girmemesini istemigler, onun için de Ba-tihlara yanagmiglardir. Böyle yapmakla hem bagimsiz kalmabilecegini

hem de Lozan'da hasimlarumzm daha kolay yumugatilabilecegini um-muglardir. Ankara Sovyet etkisinden s1ynhnak, Batih devletlere yaklag-

mak ve bunun kamtlarim ortaya koymak istiyor. 30 Agustos zaferi ile

Lozan görügmelerinin baglayacagmm anlaç11mas1arasmda geçen iki ay

152. ABE, cilt 14, sf. 53; Le Petit Parisien muhabirine 28 Ekim 1922 günlü açiklamasi.

* Fransix mandasi alanda bulunan Suriye'yi kastediyor.Suriye de Fransa'ya zarar vere-

bilecegi uyansinda bulunuyor.

153. ABE, cllt 15, sf. 15l.

412

içinde Anadolu solculugu kesinlikle sona erdi1Hmigtir.1ss.Büyük Taarruz için hazirhklarin yap11digi Temmuz ayi içinde Mec-

lis'te agirhkh bir sol grup vard2r. lWoskova'yabagh ÜçüncüEnternasyo-nal'le irtibath Türkiye Halk 19tirakiyun (Komünist) Firkas1 Ankara'dakongre yaplyor, hükümet bir süre gäz yumuyor, hatta bunun için Sov-yet liderlerinden Radek Ankara'ya tegekkür ediyor! Zafer'den sonra,Ekim ayi içinde yasaklamyor, mensuplari tutuklamyor! Bu defa Komü-nist (III.) Enternasyonal adma Radek Ankara'y1 protesto ediyor11ss

Bagvekil Rauf Bey, Lozan Konferansi'mn baglamasmdan bir hafíasonra Ismet Paga'ya çektigi telgrafta önemli bilgiler veriyor

• Ruslar Dogu Cephesi'ne gönderecekleri. mühimmat katarlarmidurdurdular! Taahhüt ettikleri silah ve mühimmati teslim etmede zor-luklar ç1kanyorlar. Rus elçisi Aralov'la görügtiim,Rusya'yi birakacagi-miz koitusunda Moskova'da ciddi endigeler oIguiunu, olaym bundankaynaklandigim söyledi...

• ÇiçerinLozan'a geldiginde bu durumun tamamen Aralov'un yanh;anlamasmdan dogdugunu hissettirmenin yaran olabilir.

• Ankara'daki Halk lgtirakiyun (Komünist) Partisi'nin bilinen cüret-kâr harekâtlan dolayisiyla mahkeme tarafmdan tutuklanmalan üzerineönce IIL Enternasyonal delegeleri, ardmdan Sovyet liderlerinden Ra-dek bizzat Moskova'daki Büyükelçiligimize gelerek protesto ettiler...Bu hususun tamamen kanuni yetkilerimize dahil olduguna Çiçerm'e"ehemmiyetle anlatilmas1" laz1mdir ve rica ederim.156

Prof. Kürkçüoglu, Ankara'nm komünistleri tam bu sirada tutuklama-suu, "Bati'da Mustafa Kemal'in Bolgevik oldugu yönündeki endigelerigidermek için yapilrug olabilecegini" belirtlyor.

Rauf Bey'in telgrafi gösteriyor ki, Bolgeviklerle arada ciddi bir gü-vensizlik var, ama yine de Lozan'da Sovyetler'den yararlanmak istlyo-ruz; ne olur ne olmaz, bakarsruz Lozan Konferansi dagilabilirL.

Lozan'da Sovyetler taraf degildir, Türkiye'nin 1srari ile sadece Bo-gazlarrejiminin görügülecegi oturumlar için çagirilnugtir. Sicak deniz-lere inmek isteyen ÇarhkRusyasi Bogazlar'm her türlü serbest geçigeaçik olmasmi isterdi. SimdiDevrim'in ve iç sava.ym yaralarmi sarama-ru.g olan Sovyetler henüz zay1ftir. Sovyetler, iç harp sirasmda, iggaltmdaki Istanbul'dan ingiltere ve Fransa'mn Beyaz Ordulara nasil Kara-deniz yoluyla askerî yardra gönderdiklerini de biliyorlar. Onun içinSovyetler, Lozan'da, Bogazlar'a Türklerin kayitsiz gartsiz egemen olma-sm1, Bogazlar'm serbest deniz trafigine kapatilmasm1 istiyor: Karade-niz.Avrupahlara kapah olmahdir...

154. Mete Tunçay, Türkiye'de Sol Akimlar, sf.286.

155. Mete Tunçay, a.g.e., sf 27l-272, dn. 256.

f56. Bilal$imgir,a.g.e., I, sf 142/143.

413

Rusya, Bogazlar'm, mutlak olarak Türk egemenligi altmda olmasm1,yabanci savag gemilerine kapatumasuu istiyor. Bu konuda o kadar ha-raretlidir ki, Türkiye'nin Lozan'da hiç kullanmadigi Îslam kartuu Batdi-lara kargi Bolgevik Rusya oynnyor! 30 Arahk'ta Lozan'daki Sovyet he-

yeti Bat1h Müttefiklere bir nota vererek,"emperyalist güçler, Îslam

dünyasmi agandama ve sömürgelegtirme hevesinden vazgeçerse, ileri-

de çikacak tartigmalarm" önlenebilecegini söylüyorlar! Bunun íçin

T rkiye'nin bag1msizhk ve egemenliginin kabul edilmesini, kapitülas-

yon gibi k1sitlamalarm kaldirdmasim istiyorlar!157

Bogazlar'da Ingilizlerleberaber!

Lozan'da Türkiye'nin hiçbir gekilde kullaumadigi Islam kartmi Sov-yetler Türkiye için, daha degrusu Karadeniz'i kapatmak için kullam-yor! Sirf Bogazlar3 Batihlara kapatmak için. Karadeniz'i yabanc1 harp

gemilerine kapatip anahtaruu Türklye'ye vermek güzel bir retorik, amauygulamada bunun anlanu, Karadeniz'in en güçlü devletinin Rusya ol-

masi demektir! Karadeniz sorunlarmda Rusya ile Türkiye'nin kargi kar-

glya kalmasi demektir!Îngilizlere gelince... Tarihte ÇarhkRusyasi Akdeniz'e inmek istedigi

için Bogazlar'm "açik olmasmi" savunuyordu. Ingiltere ise bunu önle-

mek için Bogazlar'm bütün savag gemilerine her partta "kapah" olma-

s1m savunuyor ve bu amaçla Osmanh'y1 destekliyordu. Simdiise, Bol-gevik Rusya zay1ftir, birakm sicak denizlere inmeyi, Ingiltere'nin Kara-deniz'e ç1kmasmdan korkuyor, bunu engellemek için Bogazlar'm "ka-

pah" olmasuu istiyor... Bu defa Bogazlar'm "aç1k" olmasim isteyen, În-giltere'dir!

Bu denklemde Türkiye, güçIenecek bir Rusya'nm Karadeniz'in engüçlü devleti olmasmdan çekinerek Lozan'da Ingiltere'ye yaklag1yor.

Stratejik tablo budur.158Ideolojik aç1dan bakikhšmda ise, Marksist tarihçi Saym Prof. Taner

Timur gunlari yazlyor:

Kurtulug Savagi'unz emperyalist bloka kargi Sovyetler Birligi dostlu-

guve yardmu ile yürütülmügtü. Sovyetler Lozan'da taraf degildi. Ancak

Türkiye'nin 1sran ile Bogazlar'm statüsü ile ilgili.gärügmelere katúnuqti.- Sovyet temsilcisi Çiçerin,Lozan'da, Bogazlar'm Karadeniz'de sahili ol-

mayan devletlerin gemilerine kapah olmasim ve tamamen Türk kontro-

lüne tâbi tutulmasuu savunmuqtur. Buna kargihk Türk temsilcileri, Bo-

157. Salabi Sonyel, Gizli Belgelerle Lozan Konferanstmn Perde Arkasi, Türk Ta-rih Kurumu, 2006, sf. 89.

I58. Bkz. FeridunCemal Erkin, Türk-Sovyet Iligkilerive Bogaziar Meselesi, Ankara,1968, sf. l9-56.

414

gazlarkonusundaki Îngiliztezine yaklagmiglar ve bu geçitlerin bütündevlet gemilerine açik olmasmi kabul etmiglerdir159

Kabul etmiçIerdir, çünkü Bogazlar'i kapatip anahtarau da Türkiye'yevermek, Karadeniz'in en güçlü ülkesi Rusya ile Türkiye'yi bag ba.ya bi-rakmak olacakti; Türkiye bundao sakmrug, Batt ya, Îngiltere'ye yaklag-rugtir. Toktamig Ateg'in belirttigi gibi, Bogazlar konusunda "Ingiliztek-lifini kolayca kabul etmesinin" iki sebebi vardir:

Biri, "akçah

konular" tarugihrken Ingiltere'nin destenini ummas1...Öbürü,Türkiye'nin Moskova'ya fazla güvenmemesidir... Mustafa Ke-

mal yarm Rusya ile iligkiler bozulursa, Rusya'ya karg1 yalmz kalmak is-tememig olabilirdi_16o

31 Ekim 1923 tarihinde Îstanbul'dahi Ingiliz Yüksek Komiser VekiliHenderson, Lord Curzon'a gönderdigi raporda; zaferden sonra Türki-ye'deki durumu göyle anlatiyor:

Ingiliz taraftarhgl yeniden gekillenmeye bayladi. Lloyd George'un dev-rilmesi ve Ingiltere'de muhafazakârlarm iktidara gelmesi, IngiItere'ninTürkiye politikasmm kökten degigecegine dair Türkleri umutlandirdt1922 ylh sonuna degru Ingilizdostluguna dönüg arzularmm bazi belirti-leri görüldü. Ama Îngiltere'yekargi nefret duygulari derin kök salnug ol-dugundan bunlarm degigmesi ylllar alacaktir.

Ingilizraporu Kemalist liderligin Bolgevik Rusya konusundaki tavn-m da göyle anlatlyor:

1922 bagmda Türk dig politikasi Sovyet Rusya'ya dönüktü, ama Mos-kova'nm Ankara'ya politika dikte etmesine izin verilmiyordu. Türki-ye'nin Sovyet parasmave askerî malzemesine ihtiyac1 oldugu sürece Rusittifalo Türk d1; politikasuun temel tagiydi... Yll sonuna dogru (zaferdensonra T.A.) Türkiye Rusya'ya dönük politikasmi terk etmeye bagladi.161

Lozan'da Türk heyetinin tutumu,bu anlatilanlara uygun diigüyor.Îsmet Paga, Ankara'ya gönderdigi "Lozan Telgraflari"nda, Rus hey

tine davet verdigini, Çiçerin'inBogazlar'i "yabancilara"

kapatmak içinbirlikte çahymay1teklif ettigini anlatlyor, önemli bilgiler veriyor:

Çiçerinortak ve birlegik bir tavir olugturmanuzm gerekli oldugunusäyledi. Sovyetler'in talepleri gudur Karadeniz'in ve Rusya'nm güvenligi

159. Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrasi, sf. 60.

160. Tokcamig Ateg, "Lozan Beklentileri", Türkler, cilt 16, sf. 32l-322.I6 I. BilalSimgir,ingilizBelgelerinde Atatürk, cilt 5, sf. CIII,

415

için Bogazlar'm kapali olmasi ve harp gemilerinin geçmemesi lazimdir.

Türkiye'nin (Bogazlar'1) tahkimve müdafaasmitalep edecelderdir. Eger

Türkler Bogazlar'm harp gemilerine açik olmasmi kabul ederlerse, bu,

Rusya'mn terk edilmesi ve Damat Ferid Politikas1'nm kabulü demektir!

Bu ciheti gimdiden anlamak isteriz dedi...

Buna cevap olarak Îsmet Pa.ya, Çiçerin'e"dünyaca malum ve kendi-

de kabul ettigi prensibi" anlatlyor; yani "Bogaz1ar açik, IstanbulMarmara emniyette" prensibi...

Bu prensipte "Bogazlar'm açik" olmasi Batihlarm da istedigi bir hu-

sustur."Îstanbul ve Marmara emniyette" prensibine gelince; Türkiye bu

prensibi kuvvetle savunuyor, bunun anlami Bonazlar'a Türk ordusununyerlegmesi ve savunma için askeri tahkimat yapmasidir. Fakat Batihlarbunu kabul etmiyor. Bu noktada Îsmet Papa, Batiblara

"emniyet" tezi-mizi olabildigince kabul ettirmek dügüncesiyle, Rus desteginden yarar-lanmak istiyor.162

Îsmet Înönü, Çiçerin'e,Bogazlar'm aç1khg1prensibini Türkiye redde-

derse, "Ertesi gün harp baglar, hazir misruz?" diye cevap veriyor. Çiçe-rin "Moskova'da görügelim" diyor. Îsmet Paga'nm cevabr

Mösyö Çiçerinbeni dinle! Ben harbi patlatacagun, ondan sonra Mos-

kova'da görügecegiz. Bunu mu demek istlyorsunuz?

Înönü Bogazlar'da Türk ve Ingiliz askerlerinin burun buruna siper-1erde oldugunu anlatlyor!163

Neticede; Rusya ile Türkiye arasmdaki sogukluk büsbütün artiyor,

ama iki taraf da ihtlyac1,olan "iyi kompulugu" sürdürüyor.

Bogazlar'da, harp ve bang zamanlarma göre ve Türkiye'nin harpiçinde veya digmda olmasma göre degigen düzenlemelerle, geçig ser-

bestisi kabul ediliyor. Bogazlar'm yönetimi, Türkiye'ye verilmiyor!

Türk askerinin Bogazlar'da yerlegtirilmesi de kabul edilmiyor! Bogaz-lar'm yönetimi uluslararast "Bogazlar Komisyonu"na veriliyor! Komis-

yon bagkam Türkiye'dir, ama üyelerinin tamanu yabanc1 devletlerdir;Ingiltere, Fransa, Italya, Japonya, Bulgaristan Yunanistan, Sirp-Sloven-Hirvat Devleti, Bulgaristan, Romanyave Rusya.164

Toktamig Ateg'e göre de, Kemalist liderligin Lozan'da verdigi en bü-yük ödünlerden biri bu Bogazlar rejimidir.165

162. Bilal 'jimgir, Lozan Te1graflan, I, sf. 159.

163..ismet Inõnu,Hattralar, sf.246-348.

164. Lazan Antlagmasi'nin eklerinden "Bograzlar Relimine illgkinSözlegme" için bkz. SehaMeray, a.g.e., cllt 8, sf, 50-59.

165. Toktamig Ateg, "Lozan Tartigmalan", Cumhuriyet, 29 Nisan 2004.

416

Böylece, Lozan'da Bogazlar konusunda Türk egemenligine suurla-malar getiren, Ingiltere'nin görüglerine uygun dügen bir sistem kurul-muy oluyor.166

Türkiye bundan son derece rahatsizdir. Çünküsavunmasiz Bogazlaraskerî olarak saldinya aç1ktir!

Bogazlar rejimi, Lozan'da Kemalist liderligin taviz verdigi en önemlikonulardan biridir, ÇünküRusya ile denge kurmak için Ingilizleriniste-digi "serbest geçig" ilkesini Türkiye kabul etmig, ama buna kargihk Bo-gazlar'aTürk askeri yerlegtirilmesini Türkiye Ingiltere'ye kabul ettire-memig, Bošazlar bir harp ihtimaline kargi Türkler tarafmdan savunula-maz olarak b1ralolmigtir! Merhum diplomat Feridun Cemal Erkin bunu"Lozan säzlegmesinin en büyük noksaxu" oladk nitelendirir.167

Tarihçi Stefanos Yerasimos'a göre, "Lozan Konferansi'ndan Türkler,Rusya'yi hayal lankhšma ugratarak büyük güçler arasmdaki denge po-litikasma geri döndüler ve Bogazlar üzerinde tam egemenlik istemek-ten vazgeçtiler. Böylece Bogazlar'm silahlardan armdmlmasi ve ulusla-raras1bir komisyonun kontrolüne biralolmasi yoluna gidildi."le

ÖmerKürkçüoglu'nun deyigiyle, konferans sirasmda Ingiltere Türki-ye'yi Rusya'dan koparmay1 bagarmietir.1e

Salahi Sonyel'e göre de Bogazlar sorununda Türkiye ile Rusya'nmarasuu açmay1 bagaran Lord Curzon büyük bir baçan sag11yordu, Îngi-liz gizli belgelerine de böyle yaz1hyordu. O

Bogazlar rejiminde Lozan'da verilen tavizlerin yarattig1 egemenliklasitlamalara 1936'da Montreux Sözlegmesi'yle giderilecektir; yükselenfagizm kaxpismda Ingiltere'nin de destegiyle... Bunu görecegiz.

Lozan ve Hilafet

Bolgeviklerle bu gekilde yollarm aynlmasi, "Dogu ideali"nin bir aya-gmmçökmesiydi...

Öbürayag1 Îslam ve Hilafet siyasetlydi. Kurtulug Savagl'run temelsloganlarmdan biri "esir halifeyi" kurtarmakti...

Lozan Konferans1'nda Batúdagma mesaji veren Kemalist Türkiye,neden saltanat1 kaldirdig1 gibi Hilafet'i de kaldirmadt? Neden Lzan'dan sonraya birakti?

Bu sualin iç ve dig politikayla ilgili cevaplan vardir.

166. ÖmerKürkçúoglu, a.g.e., sf. 265.

167. Feridun Cemal Erkin, ag.e., sf. 61.

168. Stefanos Yerasimos, Milliyetier ve Smirlar, Balkaniar, Kafkasya ve Orta Do-gu, sf. 77,

169. Prof. ÖmerKürkçüoglu,Türk-ingiliz llijkileri,sf. 259.

170. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, ll, sf. 3l5.

417

Îç politikada partlar Hilafet'i kaldiracak kadar henüz olgunlagmamigtir,Mustafa Kemal henüz o kadar güçlenmemigtir. Hatta saltanatt kaldirmakiçin Hilafet'i yücelten bir konugma yapmaya gerek duymaktadir. 1 Ka-sim'da Meclis'te yapt1g1yogun Îslamiiçerikli konugmada Gazi Papa, salta-nattkaldmnca Hilafet'in daha da güçlenecegini söyledigini görmügtülc

... Bütün Türkiye halla, bütün kuvvetleriyle o hilafet makammm daya-agi olmaya dogrudan dogruya yalmz vicdanive dinî bir vazife olarak ta-

ahh'üt ve tekeffül ediyor... (Bugün) Hilafet makammda Bagdat ve Mi-sir'da oldugu gibi kudretsiz ve mülteci bir âciz kigi degil, dayanagi Tür-kiye devleti olan bir yüce kigi oturacaktir..

Saltanati kaldmnca, hem Türkiye "asrî bir medeni devlet halinde hergün daha saglam olacak"tt, hem de hilafet makami "bütün Ïslam âlemininruh ve vicdanmm ve imanmm irtibat noktasi, Islam kalplerinde ferahhäm

baglangici olabilecek bir izzet ve yücelikle tecelli edecek"tÌ..,171Saltanat'm kaldirilmasi kolay blmugtu; Vahideddin'e genel bir nefret

vardi. Ikincisi, Mustafa Kemal Paga, saltanatsiz bir hilafetin "Islamkalplerinde ferahhäm baglangici olabilecek bir izzet ve yücelikle tecel-li" edecegini söyleyen konugmas1yla muhafazakârlari da ikna etmigti.

Hilafet'in bir süre muhafaza edilmesinin.diger

bir sebebi de, Prof.Kürkçüoglu'nun belirttigi gibi, en azmdan Lozan Konferansi sonuç1a-

nmcaya kadar, Islam etkenine içeride ve dagarida ihtiyacm devam et-mekte olInasid2r.172

Jaeschke de hem iç gartlarm henüz olgunlagmadigim belirtir, hem diggartlar balammdan Mustafa Kemal Paga'mn o strada "Islam devletlerin-den mali ve manevi yardimlarm devam edecegini umuyor gibi" bir ko-numda oldugunu belirterek Gazi'nin iki telgrafma dikkat çe1<iyor:Gazi,Lozan'a gidecek Misir heyetinin Bagkam Hasan Hasib Paga'ya gönderdi-gitelgrafta, "Bütün Islam âlemi, Türk milleti ve ben Misir'm Îngilizbo-yundurugundan kurtulmasmi görmekle mutlu olacagiz" diyor. Yine Gazi,Hint Hilafet Komitesi Bagkam SeyhÇotani'yeçektigi telgrafta, "Zafen-miz, bütün ezilen milletlere, varhklanm ve özgürlülderini tehdit eden vebogan zalimlere kargi ayaklanma cesaretiniverecektir" diyor!

Jaeschke, Îsmet Paga'mn 13 Kasim tarihli aç1klamasma da dikkatçekiyor. Papa, Lozan'a vangmm ikinci gününde, 13 Kasim'da gazeteci-lere qu beyanati veriyor:

Halifelik bütün siyasi çatigmalarm üstünde kalacaktir. Halife bagimsizolmahdir; yabanci bir kuvvetin egemenligi altinda kalamaz ve yagaya-

171. Konugmamn tam metni, orijinal dili lle: ASD, I, sf. 287-298, kismen sadelestirilmigmetin: Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 14, sf. 77-87.

172. ÖmerKurkçüoglu, Türk-ingiliz iligkileri,sf. 260.

418

maz. Halife, Hilafet'in merkezi olan Îstanbul'dave özgür Türkiye'nin hi-mayesi altmda kalacaktir Hilafet'in Osmanh hanedanmdan almacagi yo-lunda yalan bir haber duydum. Halifelik daima onlarmdir!

Ikinci delege Riza Nur da pu beyanati veriyor:

Halifelik millete ve onun ordusuna dayamr. Türkiye Büyük Milet Mec-lisi ordusu ödevini yerine getirmeye hazirdir. Halifeligin gücü, Islammil-letleri üzerindeki manevi etkisindedir, ödevi de Îslamhga gelebilecekmusibetlerin önüne geçmektir.173

Ismet Paga, bir de Lozan görügmelerinin liaglamasindan üç gün ön-

ce, 17 Kasim 1922'de Hint Müslümanlarmm Londra'da yaymladigi TheMuslim Standard gazetesinin müdürü Seyyid Abdülkayyum Malik'eGrillon Oteli'nde yapttg1 aç1klamada gunlan söilüyor

Türk milleti lslamiyet'inkolu ve kiheldir... Türkiye Hilafet'i tutuyor vetutacaktir. Hilafet Türk milletine vediada, emanettir. Türk milleti hür vebagimsizdir. Bunun için Hilafet de saldindan korunmugtur ve güce sa-hiptir. Hilafet'in bütün vasiflan korunmuy ve güvenlidir. Biz yagadikçakamruzm son damlasma kadar Hilafet'i tutup yagatacag1z. Fakat tek biradamm gahsi mah olmasma asla müsaade edemeyiz. Hilafet hakki Türkmilletinde mahfuzdur.

Hilafet'in Müslümanlar arasmda bugün daha büyük bir anlagma veyardunlagma kaynagi.oldugunu söyÏeyenÎsmet Paga, "Yeryüzündekibütün din kardeglerimin bu sözlerimi dikkatle okumalanm isterim" di-yerek beklentilerini ifade ediyor:

Mihnetli günlerimizde onlann devamh yardunlanm beklemekte oldu-

gumuzudügünerek bizi hakh gönnelerini bekleriz. Bizim güç iglerimizdaha bittnemigtir. Sizin dert ortakhšmiza, yardun ve manevi kuvvetinizemuhtaciz...

. Biz, büyük Îslamâleminin üyelerindeniz... Hilafet hakki Türk milletin-

de mahfuzdur.

Ali Fuat Papa, Ismet Paga'nm bu sözlerinin "Îslatu âleminde akisleryaptigim" belirtir.174

Bu arada, Mustafa Kemal Papa, Milli Mücadele'ye büyük destek ver-

173. Gotthard Jaeschke,Yeni Türkiye'de islamlik, Bilgi Yayinevl, Ankara, 1972, síl 19-120.

174. ismet Paga'ninaçiklamasinin tam metni için bkt. Feridun Kandemir, Hatiralari ve Söy-leyemedikleri ile Rauf Orbay, sf. 95-96; Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatiralar, cilt I, sí195-196; G.Jaeschke,kisa bir özet verir, Kurtulug Savagi Kronolojisi, cilt2, s£ !2-13.

419

mig olan Hint Hilafet Komitesi ile görügmek ve yardun saglamak içinHindistan'a bir Kizilay heyeti göndermigtir. Yunanhlarm yalu yiktig1yerleri tamir etmek, on binlerce evsiz barksiz ve aynca Yunanistan'dangöçüp gelmig Türklere yardun toplamak için Hindistan'a Antalya Mebu-su Rasih Hoca Efendi bagkanhšmda bir heyet gönderilmigtir. Bununiçin "TBMMBagkam ve Bagkumandan" imzasiyla, Hint Hilafet KomitesiBagkam "Halis dostum Seyyid ÇotaniHazretlerine" 9 Kasun 1922 tarihlib mektup yazlyor. Mektupta Türk zaferinin "bütün mazlum milletleri...

za ler aleyhine harekete geçirecegini" belirtiyor, "Hindistan dava-. si'nm-da baçanyla taçlanacagma inandiguu" söylüyor Hint Müslüman-

larmm Milli Mücadele için gönderdigi yardim paralarmm "pek ziyadeigimize yaradiguu" yazlyor. SimdiYunanhlardan kurtanlan yüz bin kilo-metrekarelik arazide milyonlarca ahalinin elbisesiz, yersiz ve erzaks1zbir halde yaklagan laga girecegini anlatarak yardim istlyor

Yunanhlarm tasvir edilemez vahgetleri ve tahripkårhgi yüzünden bu

vaziyete dügen Türkiye Müslümanlan Hindistan'daki din kardeglerininyardimlanna muhtaçtir. Türkiye halkma her firsatta samimi teveccühle-rini gösteren bütün Hintii kardaglarmuza hürmetkâr selamlarmuzi ve ha-

y1r dualarmuzi... arz eylerim...175

Hindistan konusunda çok duyarh olan ingiliz istihbarati, Anadolu

Ajansi'nm bu haberinihemen Londra'ya bildiriyor tabii.176Belli ki, Lozan'm ilk aylarmda Gazi Papa Îslam ve Hilafet faktörleri-

nm"yararlamlabilir" oldugunu dügünüyor.

Îstanbul'daki ingiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold da Lond-ra'ya gönderdigi 17 Ekim günlü raporda, Türklerin doguda Sovyet Rus-ya ile Islam âlemine, Bati'da (antlagmaimzaladiklari) Fransa ile Ital-ya'nm destegine güvenebilecekleri dügüncesiyle Lozan'da masaya otu-racaklarm1, askerî bakundan da gûç1ü olduklanm yazlyordu.177

Hilafet konulan

Lozan'da Hilafet hiçbir gekilde görügme konusu yap11mad1, ancakHilafet'le dolayh ilgisi balunan dört konu gündeme geliyor. Evvela,

* Rasih (Kaplan) Hoca Efendi inlalapçi bir mebustur, 1937de Alti Ok'un Anayasa'ya ko-nulmasi muzakerelerinde en aktif mebuslardan biridir. Halil Menteg'in devletçilige itiraz

ederken "Biri çikar da liberalizmi savunursa ne diyeceksinir?" geklindeki sözlerine "Öbürdunyaya deriz!" diye tepki gästermesiyle unludür.175.ABE,cilt14,sf.III-I12.

176. BilalSimgir,ÌngilizBelgelerinde Atatürk, cik5, sf. I \4-115.

177. Salahi Sonyel, Gizli Belgelerie Lozan Konferansi'mn Perde Arkasi. Türk Ta-rih Kurumu, Ankara 2006, sf. 44.

420

Türk heyeti Bogazlar'da Türkiye'nin egemenligini ve Bogazlar'm gü-venligi için asker yerlegtinne haklam savunurken, Misak-1 Milli'ye atif-ta bulunarak, Îstanbul'un hem bagkent oldugunu hem "Halife'nin bu-lundugu yer" oldugunu belirterek buralarm savunmasiz biralulamaya-cagru vurguluyor. Îstanbul'un "ba.gkent

ve Halife'nin bulundugu yer"özelligine sahip oldugunu Müttefikler de kabul ediyor.1%

Bu noktada Ankara'nm bagkent olmasmm da Lozan'dan sonra ger-çeklegtirildigini hatirlamak gerekir.

Îkincisi,Müttefikler ve özellikle Lord Curzon hem Kutsal Emanetler'in,hem Birinci Dünya Savagi sirasmda, o ganh "Medine Müdafaasi"m yapanFahreddin Paga'nm Îstanbul'a gönderdigi "kutsal

hazine"nin Araplara,"Hica2 Krah" SerifHüseyin'in soyana verilmesim defalarca istiyor, 1srar

ediyor! Bu istegin arkasmda, halifeligi Türlderden ahp Araplara, SerifHü-seyin hanedanma geçirme geklindeki Ingiliz gyasetiniinsezmemekmümkün degildir. Curzon bu talebini lleri sürerken, Hindistan gibi sömür-gelerinden dolay1 Îngiltere'nin "büyük bir Islam devleti" oldugunn söylü-yor! Îggalettigi Libya sebebiyle Italya da "büyük bir Islam devleti" oldu-

gunuiddia ediyor! Bu hakla Kutsal Emanetler'in "Hicaz Krah"na verilme-sini istlyorlar! Îsmet Papa, 27 Ocak 1923 günlü oturumda, Kutsal Emanet-ler'in ve hazinenin halifeye ait oldušuru, Hilafet'in haklarmm böyle siyasimasalarda tartigilmasmmÎslam dünyasmda üzüntü yaratacagim söylü-yor, digandan gelecek yabanci müdahalelerine kargi Türkiye "halifeyi hertürlü saldiridan koruyacak düzenlemeyi gerekli görmügtür" diyor.180

Ismet Papa, hakh olarak, "Hicaz Krah'nm Îngilizdemek oldugunu bi-lirim" diye ekliyor.181

Hilafet'in Lozan'da dolayh olarak zikredildigi üçüncü konn HicazDemiryolu'dur. Lord yine bu yollarm yönetiminin Mekke ve Medine'ye(SerifHüseyin'e) biralalmasuu istlyor. Ismet Paya kargi çiktyor, HicazDemiryolu'nun halife tarafmdan yaptinldiguu, halifeye ait oldugunu,Türkiye hudutlari digmda kalan bölümleri için Türkiye'nin tazminat is-teme hakla oldugunu savunuyor.182

Dördüncü konu, 1911'de Italyanlar Libya'yi iggal ettikten sonra1913'te yapilan Ugi Antlagmas1'nda Libya Müslümanlan üzerinde Os-manh Halifesinin ruhani otoritesinden bahsedilmig olmasidir. ÎsmPapa halife adma konugma yetkisinin olmadigmi belirtiyor. Zatell'1920'lerde önemi kalmamig bir konudur.183

178. Saha Meray, a.g.e., I, sf. \32-133, 14T

179. Taner Baytok, ingilizBelgeleriyle Sevr'clen Lozan'a, sf. 83-84.

180. Seha Meray, a.g.e., Ill, sf. 66-68, 200-201.

18 I. Bilal§imgir,Lozan Teigraflari, I, sf. 273.

I82. Seha Meray, a.g.e., cilt 4, sf. 72-76.

I83. Seha Meray, a.g.e., cilt 6, sf. 23-25.

421

Dikkat çeken husus, Lozan'daki Türkiye'nin, Milli Mücadele'dekiTürkiye gibi Islam âleminde, özellikle Hindistan'da Ingilizkargiti hare-ketleri tegvik ederek Ingiltere üzerinde bir basla kurmay1 hiç deneme-mig olmasidir Vahideddin'in kaçmasi üzerine Meclis tarafmdan halifeseçilen Abdülmecid Efendi Îslam dünyasmdan, bilhassa Hint Müslü-manlarmdan ilgi görliyordu. Milli Mücadele'ye ciddi bir destek vermigolan güçlü Hilafet Komitesi, 24 Kasim 1922'de Kalküta'da yapt1gi top-I tida, Türkiye'de saltanatm ilga edilerek halifenin Meclis tarafmdanseçilmesinin Îslam'a daha uygun olduguna dair karar ahyor, camidehutbelerin Abdülmecid Efendi adma okunmas1m kararlagtinyor. 27Arahk. 1922'te Gaya'da yapilan Hilafet konferansmda Mustafa KemalPa.ya "Islam'm K111ci"ve "Hilafet'in .Mücahidi" olarak alloglamyor, de-vam etmekte olan Lozan Konferansi hakkmda aldiklan karan Lond-ra'ya nyan olarak gönderiyorlar:

... Hilafet konferansi herkesi uyanr ki, Avrupah devletlerin, özellikle Ïn-giltere'nin Türklere karsi adaletsiz tutumlan neticesinde bir savag vukubulursa Hindistan Müslümanlan hemen bir pasif direnig baglatacaklardir.

Aldiklan kararlardan biri de, Vahideddin'i Hindistan'a getirmek iste-

yen Ingiltere'nin protesto edilmesidir.*

Mustafa Kemal'in itiban halifeden kat kat fazladir. Hindistan'da birkampanya baglatarak ingiltere üzerinde basla kurmasi daha da müm-kün. Çünküsaltanatm kaldinlmasim dogru bulan Hint MüslümanlanMustafa Kemal'i kurtanc1 ve Îslam'm gampiyonu olarak göräyorlar, bü-yük bir baglihk duyuyorlar; bu gerçegi, Lozan görüqmelerininbaylaya-cag1 dönemde Ingilizistihbarat raporlan yazlyor.18 5

Hatta Mustafa Kemal'in Panislamizm siyaseti güdecegi, bir Islamkongresi toplamak istedigi, Islam Milletler Cemiyeti"ni kuracagi, dahagimdiden Cemiyetü'l Îslam ad11bir dernek kurdurttugu yolunda endige-li ingiliz istihbarat raportan vardir.18 6

26 Subat 1923 tarihli bir Ingiliz raporu, Karaçi Hilafet Komitesi'ninMustafa Kemal Paga'ya 10 000 Ingilizlirasi göndermek için Bombay'da-ki Ingiliz valisinden izin istedigini bildiriyOr.187 Bu, Mustafa Kemal'ingönderdini Kizilay Heyeti'nin çahqmalannm sonuçlarmdan biri olmah-dir ve Mustafa Kemal Paga'nm büyük nüfuzunun göstergelerinden sa-dece biridir.

184. Prof. Azmi Özcan,Pan islamizm, Osmanli Devleti, Hindistan Müslümaniarlve Ìngiltere, sf. 243-244; G. jaeschke, Yeni Turkiye'de islamlik, sf. I20; Kurtulug5avagi Kronoloji, II, sf.I4, 18.

185. Bilal§imgir,ingilizBelgelerinde Atatürk, cilt 5, sf. 47.

186. BilalSimgir,ingilizBelgelerinde Atatürk, cilt 5, sf. 136-139.

187. a.g.e., sf. 133.

422

Ama Mustafa Kemal ne Hilafet'irt etkisini, ne "Îslam'm kurtaricisi"olarak kendisinin sahip oldugu büyük nüfuzu bir kampanyaya dönüg-türerek Lozan sürecinde Ingiltere üzerinde baski yapmak için kullan-mayacaktirl

Neden?Bu sorunun prensip düzeymdeki cevabi Kemalist Türkiye'nin artik

"Batfya yönelmig" olmasidir, Lozan'da bunu ortaya koymug olmasidir .

lç politika ve kafasmdaki siyasi proje balammdan da Gazi, Lozan'daIslam kartru kullanarak yurtiçinde ve Islam ülkelerinde Hilafet'in ma-nen güçlenmesine imkân veremezdi. Onun hem zihnindeki laiklik mode-li, hem "bütün iktidar"m "Tek Adam"da toplanmast biçimmdeki liderlikanlayig1 buna müsait degildi. Muhaliflerin Gazi'nin gittikçe artan otorite-sini frenlemek için Hilafet'i kullanmak istediklerini apagida görecegiz.

Hilafet'i, iç ve dig politika bakuumdan uygun,2amanlama ile ama ge-cikmeden ortadan kaldirmak, Gazi için hem Batihlagma projesinin zo-runlu bir unsurudur hem ülkedeki suursiz devrimci otoritenin önünde-ki bir frenin ortadan kaldirilmasi gibi siyasi bir konudur.

"Hilafet milletimizin bag belasidir!"

Lozan'da Türkiye'nin Îslam ve Bolgevizm faktörlerini kullanmayaca-giçok geçmeden belli olmuy ve Gazi Hilafet'in varolan ruhani otoritesi-ni de sarsacak adimlan atmaya baglamigttr. Bunlarm bagmda halifeninhareketlerini, temaslaruu, kullanacag1 unvanlan siki bir kontrol altmaalmak geliyor. Refet Papa, Karabekir ve Rauf Bey gibi itibarh isimlerinhalifeyi ziyaret etmelerine büyük tepki gösteriyor, halifeyi saraymdatecrit ediyor.

Topluma da Hilafet'in yararsiz, hatta zararh bir kurum oldugunu an-latmaya baghyor. 28 Ekim 1922 tarihli Le Petit Parisien'e: "Türkiye hü-kümeti megru hakki olan Hilafet makammt esir bulundugu yabancilarelinden kurtaracaktir"188 diye konugan Gazi elbette bununla hem Îs-tanbul'un iggalden kurtanlmasmi kastediyor hem belli ki bu agamadaHilafet'e kargi aç1k tavir almanm erken oldugunu dügünüyor.

Iki buçuk ay sonra Lozan'daki temel uzlagma ve çatigma konulabelli olmugtur, iç politikada da Hilafet'e sert elegtiriler yöneltmenin za-mam gelmigtir. Milli Mücadele'nin itibarh din adamlarmdan Sükrü(Çe-likalay) Hoca, "Meclis Halife'nin Halife Meclis'indir" tezini savunan birrisale yaymlamigtir. Komutanlar, politikacilar halifeyi ziyaret ediyor-lar... Gazi sert tav1r koymazsa Hilafet'in manevi otoritesi güçlenebilir..16 Ocak 1923'te Izmit'te gazetecilerle yaptigi görügmede Hilafet'e uzun,sayfalar dolusu sert eleptiriler yöneltiyor. Bilhassa gu sözleri konumuzbakimmdan önemlidir:

188. ABE, cik 15, sf. 56.

425

Hilafet'in Îslamaleminegamil olarak kalmast zaaftir... Zannediyor mu-sunuz ki, Hintliler, M1sirblar, Afganhlar vesaireler dinî bir alaka ile bize

baghdirlar. Tersine, milli idealleri ile bizi kurban etmeye çahylyorlar.

Hint Hilafet Komitesivardir. Aym meseleye dair haberlegmelerimix oldu.

Soara Misirhlar vesaire ile haberlegmelerimiz vardir. Bunlarm bizden ri-

ca ettikleri gey,"siz çahgm da biz kurtulahm" ve

"biz size hilafetten dola-

y1 baghyiz." Efendim, hilafetten dolayl bana bagli olma! 70 milyonu kur-

tarmak için 8 milyonu da (Türk'ü) mahvetmeye tegebbüs etme. Misir 14'milyon nüfusa maliktir. Biz den daha fazla nüfusludur. Kendilerini kurtar-

maya çahysmlar. Kendinizi kurtarm! Efendiler! Hilafet milletiinize bir

bag belasidir! Osmanh Padigahlig1hilafeti almadan evvel Osmanh devri-

nin en parlak safhasm1 yapnugtir. Fakat bu hilafet mevkiini aldiktan bir-

kaç sene sonra çökmeye baglannytir...189

Konugmasmm devammda, Hilafet'in gimdiki (zaylf)haliyle milli ege-menlige zarar veremeyecegini, ama zarar vermeye kalkarsa geregininyap11acagm1 söylüyor, "Hocalar durmazsa kesin hallederiz... Ben hoca-lari sevmem" diyor, bu tür ifadelerle uyarilar yapiyor. Halk Firkasi'manlatiyor, "Idare-i maslahatçilar esash inkilap yapamaz" diyerek, radi-

kal devrimlerin gelmekte oldugunun igaretim veriyor.16 Ocak 1923'tekikonugmasmda...

Gazi sila bir takip ve kontrol kurmuqtur. TBMM'yi temsilen istan-bul'da siyasi yönetimi üstlenmig olan Adnan (Adivar) Bey'e çektigi 7Ocak 1923 tarihli telgraf, Gazi'nin hilafet konusundaki geligmeleri ay-rmtilarma kadar takip ettigim gösteriyor. "TBMM Reisi BagkumandanGazi M. Kemal" imzas1yla gönderdigibu telgrafta, yerli ve yabanc1 basi-

na mülakat vermemesi için halifenin "münasip lisanla" uyar1lmasun is-

tiyor. Halifenin istegiyle.Türkçe hutbe okuyan bir cami hatibi hutbesin-

de "halifeye herkesin itaat emesi lazimdir vs" demig ve halife onu ma-iyetine alrug; Gazi, aym telgrafta bu imamm "isim ve hüviyetinin orta-

ya çikanlmasi" talimatuu vériyor 190

Lozan Konferanst devam ederken, Mayis 1923'te Halife Abdülmecid,

yaveri Edip Bey'i Ankara'ya gönderiyor, halifeliginin bütün Islam dün-yasmca tamnmasmi saglamak amac1yla Islam ülkelerinden heyetler

davet edilmesini istiyor. Gazi "gu s1ralarda heyetler davet etmeyi" ka-bul etmiyor. ÇünküAfganistan, Misir ve Kuzey Afrika ülkeleri, yeni ha-

lifeyi tammadan önce bir Islam konferansi toplanmasun istlyorlar; busakmcah olabilir. Ancak Lozan'dan sonra böyle bir §ey dügünülebilir..

. Bu bilgiyi Ingilizgizli servisi Londra'ya "önemli" kaydlyla bildiriyor.191

189. An inan,Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün 1923 Eskigehir-izmit Konu!¡malari,sf. 39-87, alint! yaptigi paragraf sf. 71.Ayrica ASD, LIsf. 58-66; ABE, cilt 14, sf, 263-306.

190. ABE, cilt l4, sf.2l9.

19 I. BilalSimgir,ingilizBelgelerinde Atatürk, cilt 5,.sf. 196-197.

424

Lozan'dan sonra Hilafet'i kaldiracak olan Gazi, Lozan Konferans1 sü-rerken Ankara'nm Îslami bir görüntü vermesini istemiyor; Abdülme-cid'e Islam dünyasmda bir tanmma gücü de kazandirmak istemiyor.

Dikkat çekici bir husus da Gazi'nin artik "Hilafet hükümet demek-tir... Halife emîr demektir, sultan demektir" diye yeni bir säylem ge-ligtirmekte olmasidir Hâlbuki saltanat kaldinhrken, Hilafet'in hükü-met ve saltanat demek olmadigi, ruhani bir otorite oldugu, dolay1s1y-la, tarihte Melikgah'm, Hülagu'nun yapt1šl gibi siyasi ve ruhani otori-teleri ayirarak saltanati kaldirmanm mümkün ve gerekli oldugu tezittiiglemigti.192

$imdiHilafet'in hükümet, emaret anlamma geldigini, hâlbuki Türki-ye'de tek hükümetin, milli hükämetin bulundugunu anlatiyor.

Kurmay dehas1yla Mustafa Kemal siyaset yaplyor, zaferden sonraki"Batihlagma" stratejisi içinde, ayhk taktiklerg göre pozisyon alarakilerliyor.

Bu konugmasmda Mustafa Kemal Paya henüz Hilafet'i kaldirmaktanbahsetmiyor, ileride bagunsizhämi kazanacak Islam ülkelerinin delege-lerinden meydana gelecek bir gûranm halife seçmesi gibi formüllerdenbahsediyor, böylece Osmanh soyundan gelen halifenin konumunu tar-tigmah hale getifiyor...

Lozan'da imzalar atihyor

Lozan müzakereleri sona yaklagirken Îsmet Paga ile Rauf Bey'in ara-si aç1hyor. "Karaagaç meselesi" tipik bir örnektir. Edirne'nin Karangaçistasyonunu Türkiye'ye vermeyen Müttefikler, Yunanistan'a veriyorlar,Ïsmet Papa konferansm genel dengeleri balemmdan buîlu kabul ediyor.Bu sirada Türkiye, iggal s1rasmda Yunanhlarm Anadolu'da yaptiklan yi-kuna kargihk "tamirat" bedeli istiyor. Rauf Bey, bu tamirat bedeli konu-sunda çok hassas... Sürekli Lozan'daki Îsmet Paga'ya talimat yaziyor,bundan vazgeçilemeyecegini bildiriyor. Görügmeler sürerken Yunan as-kerleri Karaagaç'i iggal ediyor! Türkiye tepki olarak Îzmit Limam'ndakiMüttefik gemilerinin çekilmesini istiyor, Gazi Papa, Fevzi ve Karabekirpapalan alarak Garp Cephesi'nde teftige çileyor!.. Sonunda, bizim zatebagtan talep ettigimiz Karaagaç'i bize veriyorlar, biz de Karaagaç'l bizeverdikleri için Yunanistan'm ödemesi gereken "tamirat" bedelini iste-mekten vazgeçiyoruz! Veysi Alon'a göre, bu, Ingiliz diplomasisinin.Mu-danya'dan baglayarak "Oynadigi bir oyunun netieesi"dir?

Karaajaç kargihšmda tamirat talebimizden vazgeçmeyi Îsmet Papahükümete soruyor. Bagvekil Rauf Bey'in 23 Mayis 1923 günlü cevabitavizsizdi; özetle göyle diyor:

192. I*IeteTunçay, Tek Parti Yönetiminin Kurufugu, sf. 72-73.193. Veysi Alan, "Lozan BarigAntlagmasi", Türkler, cilt 16, sf. 3!2, 316.

425

Ilaraagaç'akarg1hk Yunan tamirat bedelinden vazgeçemeyiz. Tamiratbedeli alamazsak Düyunu Umumiye borçlarun ödeyemeyiz. Yunanhlarmödeme gücü yoksa Istanbul'daki Yunanistan vatandaglarmm mallarunkargillk göstererek ve Trakya'da 1913 suurru kabul ederek borçlarm1kargilayabilirler. Bu sorun müttefikler arasmda bariga engel olmamall-dir; sulh yapihr, bizi Yunanistan'la "serbest" biralarlar, tamirat meselesi-ni biz Yunanistan'la görügürüz. Yunanhlarm konferansi (tekrar)kesmetehdidi, tamiratt ödemekten kaçtiklarru gösterir; bunun açik oturumdabütün cihana açiklanmasi yararli olur ..

Netice Karaagaç kargihšmda tamirat bedelinden vazgeçecegiz. Fa-kat Ismet Papa ile Rauf Bey'in arasi gittikçe açihyor. Bazi konulardaDi igleri Bakam Ismet Papa Bagbakan Rauf Bey'i atlayarak dogrudanGazi'ye telgraf gönderiyor, fakat tek gifre kullamldigi için bu telgraflarRauf Bey'den geçiyor, kendisini gikâyet ettigini görüyor!194

Rauf-Îsmet ihtilafmm uzun vadedeki änemi, gekillenen muhalefetigüçlendirici bir faktör olmasidir. Yoksa Lozan Antlagmas1'nm yapilma-smda ve Meclis'te onaylanmasmda bu yüzden bir sorun çikacak degil-dir. Antlagma 24 Temmuz'da imzalanacak, imzay1 atmadan önce IsmetPaga, Gazi'nin ve Rauf Bey'in onay1m alacaktir.

Lozan Antlagmasi 143 maddelik bir meti.ndir, beg bölümden olugur:Siyasi hükümler, Mali hükümler, Ekonomik hükümler, Ulagim yollarl

ve Saghk sorunlarma ait hükümler ve beginci bölüm olarak savag esir-lerinin iadesini, taraflara ait mezarlara dair düzenlemeleri ve genel hü-kümleri içeren Çegitlihükümler bölümü...

Aynca Lozan Antlagmasi'na ek olarak imzalanmig sözlegme, bildiri veprotokoller vardir Bogazlar Sözlegmesi, Trakya Smmna Dair Sözlegme,Yerlegme ve Yargi Yetkisine 11igkinSözlegme, Ticaret Säzlegmesi- YargtYönetimine 11igkinBildirí, hntlyazlaraIligkinProtokol gibi...19s

Lozan Antlagmasi'nm imzalandigi 24 Temmuz 1923 günü, Gazi Mus-tafa Kemal aym gün Ismet Paga'ya gu telgraf1 gönderiyor

Millet ve hükümetin zat-1 âli1erini tevcih etmig oldugu yeni vazifeyi

muvaffakiyetle itmam (tamamlamak)buyurdunuz. Memlekete faydahhizmetler silsilesinden ibaret olan ämrünüzü bu defa da tarihî bir mu-vaffakiyetle taçlandirdimz. Uzun mücadelelerden sonra vatanmuzmsulh ve istiklâle kavugtugu bugünde parlak hizmetiniz dolayislyla zat-1

194. Bilal Simgir,Lozan Telgraflari, II, sf. 644; Rauf Orbay, Cehennem Degirmeni,sf. 432 vd.

195. Antlagma, sözlegme, protokol ve bildiri metinieri için bkz. Saha Meray, Lozan Kon-feransi, cilt 8; bunlarin özeti ve dagerlendirme için bkt. Baskin Oran, Türk Dig Politika-si, cilt I, sf. 220-237; Lozan-Sevr mukayesesi için bkr. Nutuk, sf. 498-510; Lozan ve günu-müze kadarki uygulama ve iki tarafli ihlaller hakkinda ayrlotill bir çaligma için bkt. ÇagnErhan (haz.),Yagayan Lozan, 900 sayfa.

426

âlinizi muhterem arkadaglarumz Rima.Nur ve Hasan (Saka) Beyleri veçahgmalarmizda size yardim eden delege heyeti üyelerini, tegekkürle-rimle, tebrik ederim.

Türkiy.e Büyük Millet Meclisi Reisi,Bagkumandan

Gazi Mustafa Kemal

Lozan Antlagmasi ve antlagmaya bagli sözlegmeler 14 Agustos'taBagvekil Fethi (Okyar) ve diger bakanlarm imzasiyla bir kanun tasarisiolarak Meclis'e sunuluyor. Îmzasi bulunan bakanlardan üçü, Lozan'da-ki delegelerimizdir: Digigleri Bakam Îsmet,Maliye Bakam Hasan (Sa-ka) ve Saghk Bakam Riza Nur.

Lozan Antlagmasi'm görügen Meclis'te "muhalefet" olmamakla bir-likte, sert elegtiriler oluyor. Neticede, 287 mebustan 22Tsi oylamayakatihyor, 14 ret oyuna karg1hk 213 kabul oyu ile Lozan AntlagmasiMeclis tarafmdan onaylamyor 23 Agustos 1923...

Kabul oyu veren 213 isimden bazilari: Gazi Mustafa Kemal, KâzimKarabekir, Ali Fuat (Cebesoy), Mahmut Celal (Bayar), Feridun Fikri,Tevfik Rügtü, Yakup Kadri, Yunus Nadi, Falih Rifki, Mahmut Esat...

Ret oyo verenlerden baz1isimler Hoca Esat Efendi, Kihç Ali, Musta-fa Necati Yahya Kemal, Sülwü(Kaya), Faik (Öztrak)...196

Lozan'm diplomatik bir bagari oldugn, tartigmasiz bir gerçektir. An-cak Lozan'da ödünler verilmig, "barig için fedakârhklar" yap111mptir. Ba-gansi, Musul ve Hatay eksigiyle de Bogazlar'daki lositlamalarla da olsaMisak-i Milli smirlarmi gerçeklegtirmesidir. Bu suurlarda bütün kapitü-lasyonlan kaldirmig, bagnnsiz ve egemen bir ülkenin kurulmasidir

Lozan'm eksik taraflan ya da verilen ödünler o zamanki nesiller içinkolay kolay içine sindirilecek geyler degildir: En bagta, o zaman bir Iz-mir kadar vatan parçasi olarak görülen Musul yoktur,.Hatay yoktur.Bogazlar'da iggal sona erdirilmig, ama tam egemenligimiz saglanama-migtir, Türk ordusu Bogazlar'dan uzak duracaktir! Aynca o zaman EgeAdalan konusunda beklentiler vardir. Meclis'te yöneltilen elegtirilerarasmda Kibris'1 terk ettigimizi Lozan'da onaylamig olmamiz da vardir.Bu sebeplerle Lozan Antlagmasi büyük tepki çekecek, sert elegtirileugrayacaktir.

Bir bagunsiz üye hariç, üyelerinin tamam1 Gazi'nin "partisinden' ol-dugu halde, Meclis'te Ismet Paga'ya kargi kuvvetli bir alom vardir.

Lozan sürecinin sonlarma dogru ismet Paga'yla ihtilafa dügen Bay-vekil Rauf Bey 4 Agustos'ta bagvekillikten istifa ederek "dinlenmek

için" Sivas'a gidiyor. 10 Agustos'ta Lozan'dan Ankara'ya dönen ve bir

196. Lozan Antlagmasi'nin onaylanmak ûzere Meclis'te müzakeresi, elettiriler, cavaplar ye

kimlerin nasil oy kullandigi hakkinda bkz. Kâzim Öztürk,Türk Parlamento Tarihi,TBMM - II. Dönem, I. cilt, sf. 51-140.

427

diplomasi fatihi gibi törenler yapilan Îsmet Paga'y1 kargilayanlar ara-smda Rauf Bey bulunmuyor!

Meclis 13 Agustos'ta Gazi'yi "Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi"seçtigi zaman, ülkenin bagvekili yoktur!

Kim bagvekil olacak?Îlk akla gelen isim elbette Ismet Papa, ama Gazi onu degil, "1hmh"

Fethi (Okyar) Bey'in bagvekil olarak hükümet kurmasmi istiyor!ünkü o zaman bagvekili dogrudan Meclis seçiyor; Yakup Kadri'nin

yazdigi gibi, Lozan'dan dönen Ismet Paga'ya öyle tepki var ki, Gazi iste-

se bile onu Bagvekil olarak Meclis'e kabul ettiremez! Herkesin kabuledecegi isim, liberal Fethi Bey'dir.197

Bu tablo muhalefetin güçlenmekte oldugunun ciddi bir igaretidir.

Dahasi da var; yeni Meclis, muhalif Rauf Orbaÿ'1 Meclis Bagkanve-killigine, yine muhalif Erzincan Mebusu Sabit Bey'i de lçi leri Bakanh-

gl'naseçiyor! Gazi'ye ragmen!

Gazi müthig bir kurmay planlamast yap1yor...

Lozan tamam, gimdi Cumhuriyet

Ali Fuat Papa, Lozan görügmelerinin sonlarma dogru Gazi ile yaptig1

bir sohbeti anlatir, Ismet Paga'nm Lozan'da barig için çok isteldi gö-zükmesini elegtirir

Mesela, Îsmet Paga'nm Lozan'da 2 Temmuz günü Müttefiklere birnota vererek "görügmelerinin çabuklagtinlmasm1" resmen istemigd.198

Ali Fuat Papa Gazi'ye; Lozan'da Îsmet Paga'nm böyle "sulhe tegne"gözükmesinin pazarhk gücünü azalttigim, Batih Müttefiklerin bunakullandigim, "giderayak" Türkiye'den bir geyler daha koparmaya çahy-tiklaruu, hâlbuki aslmde Müttefiklerin bizden daha ziyade bariga tegneolduklarmi anlatlyor. Gazi, häk veriyor, ama Lozan'da çetin görügmeleryapildigmi da belirtiyor. Bu sohbette Gazi'nin Ali Fuat Paga'ya söyledi-

gigu sözler, Batihlagma devrimlerinin luzlanacagmm igaretidir:

Fuat Pa.ya, sulhun bir an evvel yap11masuu istiyorum. Dahilde sulhabagh aslada kalnug birçok iglerimiz var. Sulh olmaymca bunlan hallede-meyiz...199

Lozan'm imzalamp 23 Agustos 1923'te Meclis'te onaylanmas1yla ar-tik bunlann sirasi gelmigtir.

Gazi önce "örgüt"ü yap11andinyor, 9 Eylül'de "Halk Firkasi"m res-

, 197. Yakup'Kadri, Politika'da 45 Yll, sf. 37-38.

198. Ali Naci Karacan, Lozan, sf. 392.

199. Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatiralar, I, sf. 368.

428

men kuruyor, böylece hem Meclis'teki arkadaglarmi "parti disiplini"nebaghyor; hem ülkedeki Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerini resmen partiyedönügtürerek disiplinli bir kitle örgütü olugturuyor.

Fakat ortada bir mesele var Muhalefet egilimlerinin güçlenmekteolmast..

Aym zamanda Hilafet de hem íçeride hem digarida yavag yavag güç-leniyor; Arkkara o s1rada "ya bir gün halife yeniden iktidan ele alusa"diye kayg1bile duyuyor.200

Gazi'nin isim isim tespit ettigi adaylarm seçilmesiyle olugan Meclis,nasil olur da onun istemedigi Rauf Bey'i Meclis Bagkanvekilligi'ne, Sa-bit Bey'i de Îçiëleri Bakanhgi'na seçiyor?! Seçiyor, çünkü muhalefetegilimi güçleniyor!

Atatürk, dört sene sonra okuyacagt Natuk'ta Meclis'in yaptig1 bu ikiseçimi elegtirir.Meclis'te kendisiyle birlikte hariket etmeyen, kendisinedatugmayan "bagimsiz

ve gizlibir hizip" olugtugunu, iyi niyetli gibi gözü-kerek üyeleri etkilemeye çahqttklarnu söyler. Rauf Bey'i de Erzincan Me-busu Sabit Bey'i de Gazi'nin istemedigini bile bile seçmielerdi. Atatürk,kendisinin Meclis'e soktugu kipilerin bu gekilde bag1msiz davranmas1m"firkanuz

namma mebusluklan temin edilmig olan birtakunlan..." diyeelegtirir. Atatürk'e göre, "yeni Meclis, ilk döneminde gizli küçük bir mu-halefet grubunun igfallerine kapilmak vaziyetine maruz" kalnugtil FethiBey hükümeti çahyatmyordu... Fenahk, bagbakam ve bakanIan Meclis'inseçmesi usulünde idi. Gazi bu hakikati çoktan görmügtü.201

Gazi, kurmay dehaslyla siyasi bir "kriz yönetimi" planhyor: Öncehü-kümet krizi ç1kartlyor, bu krizden yararlanarak Cumhuriyet'i ilan ede-cek... Ve Meclis'in bagvekil yapmak istemedigi Ismet Paga'yi, Cumhur-bagkam olarak kendisi bagvekil yapacakto...

Bu plan geregince, 27 Ekim'de Gazi, Bagvekil Fethi Bey'i ve FevziPapa hariç bütün bakanlan istifa ettiriyor. O zaman

"bakan"

durumun-da olan Genelkurmay Bagkam Fevzi Papa istifa etmiyor, çünkü ordu-nun bagmda bir boeluk meydana gelmemeli.

Ulke bagvekilsiz ve hükümetsiz!Ve 28 Ekim akgami, ÇankayaKögkü... GaziNutu1c'ta anlatlyor:

Gece olmugtu. Çankaya'yagitmek üzere Meclis binasm1 terk ederkeñkoridorda beni beklemekte olan Kemalettin Sami ve Halit papalara tesadüfettim... Benimle görügmek için geç vakte kadar orada beklediklerini anla-ymca algam yemegine gelmelerini Milli Savunma Bakam Kâzim (Özalp)Paga'ya teblig ettim. IsmetPapa ile Kâzun Paga'ya ve Fethi (Okyax) Bey'ede Çankaya'yabenimle beraber gelmelerini söyledim. Çankaya'yagittigim

200. Doç. Dr.. Ramazan Boyacioglu, "Ataturk'ün Hilafet'le ligiliGärügleri", Atati.irkAragtirma Merkezi Dergisi, Mart 1997, sayi 37, sf. 130.

201. Nutuk, sf. 529-530.

429

zaman orada beni görmek üzere gelmigRize Mebusu Fuat, Afyon MebusuRugen Egref beylere tesadüf ettim. Onlan yemege ahkoydum.

Yemek esnasmda yarm Cumhuriyet ilan edecegiz, dedim.Tespit ettigim program ve verdigim talimatm uygulamasun görecek-

siniz...

Peki, Ankara'da çok say1da mebus var, Gazi onlarla niye görü§mü-y ? Yine Gazi anlatlyor:

Efendiler, görüyorsunuz ki Cumhuriyet ilanma karar vermek için An-kara'da bulunan bütün arkada.plarum davete ve onlarla müzakere ve mü-nakagaya asla lüzum görmedim. Çünküonlarm zaten ve tabiaten benirn-le bu hususta hemfikir olduklarma güphe etmiyordum. Hâlbuki o esna-da Ankara'da bulunmayan bazi zevat, salahiyetleri olmadigt halde, ken-dilerine haber verilmeden ve görüg ve muvafakatleri ahnmadan Cumhu-riyet'in ilan edilmig olmasmi largmhk ve ayrilma vesilesi sayd11ar.

Ankara'da bulunmayan "yetkisiz zevat", bilhassa Meclis Reis Vehili

Rauf Orbay ile TBMMhükümetini temsilen 1stanbul'dabulunan Dr. Ad-nan'dir! Milli Mücadele'nin ünlü kumandanlarmdan Kâzim Karabekir,Ali Fuat Papa ve Refet Paga'dir. Ama bunlar hukulsen de yetkisiz degil-dir, çünkü Meclis'te mebusturlar!

Îstanbul'da olduklari sirada ve haber vermeden Cumhuriyet'i ilan et-mekle Gazi bunlan Cumhuriyet'in ilam sürecinden dighyor, çünkü buisimler muhalif egilimlidir. Diplanmaya tepki gösterdiklerinde "Cumhu-riyet karg1t1"durumuna dügürülüyorlar.

29 Ekim sabahi Halk Firkas1 grubu toplamyor, "hükümet krizi" görü-gülürken hem Meclis'in Jtem partisinin bagkam sifatlyla Gazi sorunuçözmek için bir saat süfe istiyor, o arada haz1r bulunan milletvekilIe-riyle görügüyor, gece Îsmet Paga'ya yazdirdigi Anayasa degigikligi hak-kmda bilgi veriyor, rejimin zaten Cumhuriyet oldugu, gimdi admm ko-nulacag1 gerçegini anlatiyor. Meclis toplantismda 184 üyenin oybirligiy-

le Anayasa degigikligi yani Cumhuriyet'in llam kabul ediliyor

Efendiler, Meclisçe Cumhuriyet karan 29/30 Ekim 1923 gecesi saat8.30'da verildi. On beq dakika sonra, yani 8.45'te Reisicumhur seçildi.202

Hazir bulunan 184 üyenin oybirligiyle...

Vilayetlere müjdeleniyor, toplar at11arak, genlikler yapilarak kutlan-mas11steniyor.

Gazi hem bir devrimi bagarmig, zaten saltanattan kurtulmuy olan re-jimin admi koymugtur, hem de muhalifleri olan Rauf Bey'e, Karabekir

202. Bkr. Nutuk, sf. 532-54§.

430

ve Ali Fuat pagalar, Adnan Bey gibi isimlere siyasi bir darbe indirmig-tir. Beg yil sonra okuyacagi.Nutuk'ta bu isimlerin ve liberal Istanbulbasmmm eleytirilmesine tam 21 sayfa ay1racaktir 203

Hilafet kaldmhyor

Darbe üstüne darbe alan muhalefet Gazi'nin gittikçe artan otoritesi-ni smirlamak için Hilafet'e daha bir yakmla.91yor.

Gazi Papa, yürütme ve yasama yetkilerim, 1stiklâlMahkemeleri yo-luyla siyasi yargi gücünü eline alnugttr. Bagkumandanhk yetkisiyle be-raber "milli kurtartc1" olarak muazzam bir karizmaya sahiptir. Millet-vekili adaylarmi kendisi belirliyor. Eskiden beri bu kadar otorite yo-

unlagmasuun diktatörlüge yol açmasi ihtimalinden kayg11anan libe-rallerle, sezdikleri devtimlerden ürken muhafgzakârlar, onun otorite-sini smirlayacak kurumlardan biri olarak Hilafet'i görüyor. Gazi iseotoritesini artirarak Batilagma projesini "devrimci"

metotlarla uygula-mak kararmdadir.

Mete Tunçay'm belirttigi gibi, iç siyaset diizeyinde, halifeligin kaldi-rilmasi, hiç kugkusuz Mustafa Kemal Paga'nm kipisel egemenlige dog-ru yürümesiyle yakmdan ilgilidir....Zaten Gazi, Cumhuriyet'i ve devrim-Ieri kendi kipiligiyle özdeglegtirmigtir.204

Muhalefet ise Gazi'nm "kipisel egemenligini" frenlemeye çahqiyor.Kemalist yazar Yakup Kadri Karaosmanoglu, "Halifecilik taraftarlarimnmaksadi da, hiç güphe yok ki, muhtemel bir askerî diktatörlüge 'ruha-

ni' bir nüfuzla karg1 koymakti" diye yaz1yor, Rauf Bey'in, "millet

mu-Radderatmi kendisinden bagka bir kimseye vermeyi nefsine bir zilletaddeder" sözünü örnek olarak veriyor.205

Ancak muhalefetin halifeye yakmlagmasi, Gazi'yi daha da sinirlendi-riyor, Hilafet'e son verme kararhhänn attinyor.

Lozan'm imzalanmasi ve Cumhuriyet'in ilanmdan sonra siramn Hila-fet'in kaldmlmasma geldigi bellidir. Hâkimiyet-i Milliye ve Yeni Güngibi Gazi'ye bagh basm Hilafet'e hücum etmekte, Tanin gibi liberal,Tevhid-i Elkdr gibi muhafazakâr Istanbul gazeteleri ise Hilafet'i savun-maktad1r.

Hilafet'in kaldmlmasi ihtimali dünyaya da yansumptir; Hintli AgåHan ve Emir Ali, Îsmet Paga'ya mektup yazarak, "Halife'nin geref venüfuzunun Paga'nm düzeyine ç1kanlmasm1" istiyorlar! Mektup 1stanbulbasmmda yaymlaruyor! Hükümet, Aga Han ve Emir Ali'nin ÎngilizÎm-paratorlugu'na baghhgi sebebiyle bunu bir Ingiliz oyunu olarak görü-

203. Bkz, Nutuk, sf. 541-561.

204. Mete Tunçay, Turkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Yönetiminin Kuruimasi,sf. 72.

205. Yakup Kadri, Politikada 45 Yil, sf. 45-46.

431

yor, ÎngilizlerinHilafet'i sahiplendigini belirtiyor.206

Rauf Bey ise, tam aksine, Hilafet'in kaldmlmasuu Lozan'da ÎngilizIe-

rin istediginive bu istegi Ismet Paga'nm kabul ettigini dügünüyor!'

Hilafet ve muhalefet kavramlari arasmda olugan iligki konusunda

Mustafa Kemal çok duyarlidir. Abdülmecid Efendi, bütçesinin artinl-

mas1 için yaverini Bagvekil Îsmet Paga'ya göndermek isteymce, Îsmet

a durumu Gazi'ye bildiriyor. Gazi 22 Ocak 1924'te telgraf bagmda

et Paga'ya talimat veriyor: .

Halife ve bütün cihan kati olarak bilmek laz1mdir I<i,mevcut ve mah-

fuz olan halife ve halifelik makammm, hakikatte, ne dinen ne de siyase-

ten hiçbir mana ve hikmet-i meveudiyeti (varhksebebi) yoktur. Türkiye

Cumhuriyeti safsatalarla mevcudiyetini, istiklâlini tehlikeye maruz b1ra-

kamaz. Hilafet makami bizce en nihayet tarihî bir hatira olmaktan fazla

bir ehemmiyeti haiz olamaz... Türkiye Cumhuriyeti'ni nezaket ve safsata

kurbani edemeyiz. Halife kendinin ve makammm ne oldupu sarih ola-

rak bilmelive bununla iktifa etmelidir. Hükümetçe ciddi, esash tedbirleralmmasmivebilgiverilmesiniricaederim,207

206. Aga Han ve Emir All'nin Milli Mucadele'ye verdilderi destek, ingiftere'yesadakatleri,

Hllafet'le ilgillkonugma ve yazilari hakkinda bkz. Mete Tunçay, a.g.e., sf. 75-83.

* Rauf Bey, anilarmda, Ismet Paga'nin Lozan'a "Hilafetçi" olarak gittigini, "kanimizm son

damlasina kadar Hilafet'i tutacagimizi" belinen açiklamaler yaptigmi hatirlatlyor. Ayni Is-

met Paga, "Lozan'in Ankara'ya dönügünde birdenbire ve bambagkaistikamette, tamamiyla

Hilafet dugmani kesilivermig... birdenb1re takindigi 'Hilafet dügmanligi' ile Ankara'ya dön-

mügtür!", Gazi'yi de Hilafet'indaha fazia gecikmeden kaldirilmasi için en çok etkileyen Is-

met Paga'dir. Rauf Bey, Lozan'a giden Türk heyetindeki Hahambag! Haim Naum Efendi'nin

ingilizierlearabuiuculuk yaparak ismet Paga'yi Hilafet'i ilgaya ikna ettigi kanaatindedir. (Fe-

ridun Kandemir, Hattralari ve Söyleyernedik1eri ile Rauf Orbay, sf. 95-98)

.... Halm Naum Efendi'nin bö le bir rol oynadigina dair belge olmadigi gibi,dönemin muhalif-

leri içinde Rauf Bey'den bagka böyle bir kanaati ileri suren de yoktur. Riza Nur Lozan'da

ikinci delegedir. Anilarinin Lozan bölumünde Haim Naum'a agir hücumlarda bulunur, "Pis

Yahudi... ben zaten Yahudileri hiç sevmem" dlye irkçi nefretini ifade eder. Rauf Bey'in iddi-

asina benzer bir lddiays Riza Ñurbile lleri sürmemigtir, en ufak bir sezgisi olsaydi herhalde

alabildigince mübalagali olarak aniatirdi.( Riza Nur, Lozan Bart; Konferansi'nm Perde

Arkasi, sf. 170-L72.)Zaten Rauf Bey de bu iddiayiyazarken kasin bir dil kullanmiyar,"anlagi-

lan..." diyerek yorum dili kullaniyar. Musul meselesini incelerken görecegiz, Ankara'nin Hila-

fet'l kaldtrmasi Ingilizier Ozerinde adeta gok etkisi yapacaktir. Lozan'da Hilafet Ozerine Ismet

Paga'ylaIngilizleringirli b1r pazarligt olsaydi, Hilafet kaldtrildigindaböyle bir gok yagamaziardi.

ismet Paga'nin Lozan'a "Hilafetçi" gittigi, "Hilafet dughani" geldigi dogrudur. Ancak bunun

sebebinin ingilizlerlegizli bir anlagma yapmasi oldugunu dügundürecek bir belge yoktur.

Hilafet'iri kaldLrl m25|Din bir sebebi, Kemalist liderligin zaferden sonra adim adim uygula-

maya koydugu "Bati'ya yönelmig Türkiye, Avrupa Tûrkiyesi" stratejisinin Lozan sürecinde

daha da geligmig olmasidir. Ayrica Mustafa Kemal'insadece Hllafet gibi teokrasi ve salta-

natla äzde; görülen bir kuruma degli, devrimciocoritesini sinirlayacak herhangi bir kuru-

ma, kuruluga da uzun sure izin vermesi mürnkün degildi. Zaten 1920'lerin ortalarinda mu-

halefet tasfiye edilecek, l927de tûzük degigikligi ile CHP'nin kendi lçlnde de hiyeraryik,

otoriter bir düren kurulacak, 1930'larin baginda laik Türk Ocagi, Türk Kadinfar Birligi,Mason Localari da kapatilacaktir.

207. Nutuk, sf. 562-563: ABE, cilt i6, sf. 199.

432

Bagkumandan, Hilafet'i kaldirmak için harekete geçmeden önce ko-mutanlarla görügecek, ordunun nabzmi tutacaktir.

1924 y11mm 15-20 $ubatgünlerinde Gazi, Izmir'de "Harp Oyunlan"gö-rünümü altmda komutanlarla bir araya geliyor. Bagvekil Îsmet Papa, Ge-nelkurmay Bagkam Fevzi Papa, yardimeisi Asim Gündüz Paya ve bütünordu komutanlan, Bagkumandan Gazi Paga'am baskanhgmda toplantiyap1yorlar. Hilafet'in kaldmlmasi için hazir11ktoplantilandir bunlar.208

Toplantida Karabekir yoktur.Îngilizlertabii büyük merak içindeler; komutanlar neyi görügüyorlar9Îstanbul'daki Ingiliztemsilcisi Lindsay, 20 $ubat'taLondra'ya yazdig1

raporda diyor ki:

Mustafa Kemal Papa, yeni atdunlar için ordunun desteginden emin ol-mak istlyor. Halifeyi daha zayrf dügürmeyÏve mesela onu Îstanbul'dançi-karmay1 dügünüyor olabilir!

Lindsay Halife Abdülmecid Efendi'yi ziyaret etmek istiyor, ama An-kara "halifelik konusunda bazi degigikliklerin dügünüldügü qu stradahalifeyi ziyaretinin hog kargilanmayacag1" konusunda onu uyarlyor.Bunun üzerine Lindsay, Hilafet'in kaldmlacagmi tahmin edemiyor, "ha-

lifenin Anadolu'ya sürülebilecegini veya Vatikanlagtirilacagim dügünü-yorlar galiba" diye Londra'ya rapor gönderiyor. Basmm Mustafa KemalPaga'yi övdügünü, uma Îsmet hükümetini ise elegtirdigini belirtiyor, ga-zetelerde çikan yazilardan örnekler veriyor.209

Komutanlar toplantisi 20 Qubat'tasona eriyor, 27 Subat'taBagvekil Is-met Papa, Türkiye'nin dig temsilcilikleriile gizli telgraf gönderiyor, Hila-fet'in kaldmlacagru, Osmanh hanedanmm yurtdigma çikarilacagmi, aymzamanda Evkaf ve eriye Bakanhgi ile Genelkurmay'm kabineden çika-r11acagru bildirlyor. Reisicumhur'un 1 Mart'ta Meclis'te yapacag1 konug-mada bu konuya temas edecegini, Meclis'in birkaç güne kadar kesin ka-ran verecegini bildiriyor. Tabii çok giali tutulmasuu istiyor.210

Lindsay'in geçen bir hafta içinde bazi bilgiler topladigi anlagihyor.IngilizTemsilcisi, 27 Subattarihinde Londra'ya gönderdigi raporda, Ke-malist rejimin halifeyi sm1rdigi edecegini ögrendigini belirttikten songunlan yaz1yor:

Gizli haber kaynaklarma göre, Îsmet Papa, Îzmir'de pagalarla yap11antoplantida, Halife'nin simrdigi edilmesinin ve hanedan mülklerimn milli-legtirilmesinin, Türkiye'nin Panislamizm politikasi izleyecegi yolundaki

208. Nutuk, sf. 563.

209. Bkz. BilalSimgir,ÌngilixBelgelerinde Atatürk, cilt 5, sf. XXV-XXVI, 398-402.

210. BilatSimgir,a.g.e., sf. XXVL

433

Îngilizkugkularru azaltacagru ve Îngilizhükümetini Musul meselesinde

yumugatacagru umut ettigini söylemigtir.

Lindsay, raporunun diger bölümlerinde, yeni anayasada (1924Ana-yasasi) Hilafet'e yer verilmeyecegini, Türkiye'de "laiklik" egiliminin git-tikçe güçIendigini, Cumhuriyet'in dinî kavramlardan armdmlmakta ol-

gunu,çagdag bir cumhuriyette Seriatmahkemelerine ve din okulla-a yer olmadigmm söylendigini anlatiyor.211

Batihlagma faktörü

Burada konumuz balommdan önemli olan, ismet Paga'nm sözlerin-deki Bati faktörüdür. Gerçekten, Hilafet sadece çagdaglagma ve Kema-list otoriteyi tahkim etme amac1yla degil, aym zamanda "Batt'ya yönel-me", Batt'da, özellikle Ingiltere'de iyi bir izlenim birakma gibi diploma-tik amaçlarla. da kaldirilrugtir. Lozan'dan sonraki Musul sürecinde 1s-met Paga'nm umudu gerçeklegmeyecek, hatta tersi olacaktir. Ama Ke-malist Türkiye'nin kesin bir kararla Batt'ya yöneldiginin en önemli gös-tergelerinden biri Hilafet'in kaldmlmasi olacaktir.

Gazi, Îsmet Paga'nm dig temsilciliklere haber verdigi 1 Mart 1924günlü yasama dönemini aç1g konugmasmda Hilafet'ten bahsetmeye-cek, belki de, kendi deyimiyle "tenezzül etmeyecek", fakat "asrm icap-larma uygun olmayan baglardan bir an evvel kurtulmak" geregini vur-gulayarak bunun igaretini verecektir. Aynca medeni hukuk alanmda"medeniyet yolu"nun izlenecegini belirtecektir.212

Gazi'nin bu konugmasmm ertesi günü, 2 Mart'ta Halk Firkasi Hila-fet'in kaldmlmasma ve Osmanh hanedamnm yurtdigma gönderilmesi-ne karar veriyor. 3 Mart'ta Meclis'te görügülerek kanunlagtirihyor.213

Bu görügmelerde hükümet adma konugan Bagvekil lsmet Paga, Hila-fet'in kaldinlmastyla "Islamiyet'inmuhafaza ve tamamen icrasmda hiç-bir eksiklik olmayacaka..." diyor. Milli Mücadele'ain hangi amaÇlarlayapildigmi da "yeniden" tammhyor:

Güya Istiklâ1Savagi esnasmdaki mücahedeler 'Hilafet makamim kur-taracag1z, gunu yapacag1z, bunu yapacag1z' diye bir tegvikle yap11mig...

Arkadaylar, Anadolu'nun bütün ovalanm doldurdugumuz henüz göz-leri açik yatan gehitler için bundan büyük hürmetsizlik olamaz... Millet-ler mukaddes mefkûreler için, mukaddes hakikatler için toplamrlar, mu-kaddes gayeler için yürür... Biz Hilafet makamma istinaden herhangi bir

21 I. Bilal$imgir,a.g.e., sf. 406-407.

212. ABE, cilt I6, sf. 228-229.

213. Bkr. Ayge Hür, "Halifeligin Kaldirdmasi", Topiumsal Tarih, sayi 48, Nisan 2006, sf.14-23.

434

kuvvet almadik, bilakis kötü tesirlerini gördük. Halife bütün nüfuzuyla,vasitalariyla milletin mevcudiyeti aleyhine çahgti...214

Hilafet'in kaldinlmasi görügmelerinde akademik bakimdan en de-erli konugmay1, Adliye Vekili Seyyid Bey yapruptir. Îlmî konugmas1yla

muhafazakârlarm birçogunu Hilafet'in kaldinlmasma ikna eden odur.Bugün bile ilmi degerini koruyan konu.gmasmda, hukuk ve filch profe-sörii Seyyid Bey, Islam'da dinî ve siyasi otoritelerin aynlabilecegini, Hi-lafet'in fetva makam1, yani dinen dogrulan, yanhglan anlatan itikadibir merci degil, siyasi bir makam oldugunu anlatmigtir.21s

Maalesef Seyyid Bey, Hilafet kaldirildiktan hemen sonra, haz1rlana-cak medeni kanunun nasil olmasi gerektigi konusundaki görüg farlayüzünden, bakanhktan uzaklagtirilnug, 25 Mart'ta milletvekilligindenistifa etmig sayllmig, bir yil sonra da vefat etm tir. Kegke eserler b1ra-kabilseydi.

"3 Mart 1924 Kanunlan" Hilafet'le birlikte Evkaf ve SeriyeVekâle-ti'ni de kaldirdi, kurulan Diyanet 1pleriBakanhgi'na 30 Mart'ta meghur"Anadolu fetvasi"mn öncü ismi Rifat Börekçi Hoca atanacaktir. "3 MartKanunlan" ile Genelkurmay da Bakanlik olmaktan çikan1di, Bat1'dakigibi "Bagkanhk" haline getirildi.

Kemalist rejimin en önemli devrimlerinden biri olan Tevhid-i Tedri-sat Kanunu da 3 Mart'ta.çikanld1; bütün egitim kurumlan Milli EgitimBakanhil'na bagland1, egitim standart ve homojen hale getirildi, med-reseler kapatild1216

Bir süre sonra dinî egitim tümüyle yasaklanacak, llahiyat Fakülteside kapatilacaktir.

Hilafet'in kaldmlmasmdan kisa bir süre önce Gazi'ye Hilafet'i kendiüstüne almas1 önerilmigtir. Öneren,K1zilayadma Hint Müslümanlarm-dan yardun toplamaya gönderilen Antalya Mebusu Rasih (Kaplan) Ho-ca'dir. Telgrafmda, bütün Müslüman milletler tarafmdan Hilafet'in"Türklerin mukaddes ve münakaga kabul etmez bir sifatt olarak görül-dügünü" belirterëk, halifeligin Meclis'in manevi çahsmda kesin olarak -

muhafaza edilmesini ve Gazi'nin pahsmda temsil edilmesini tavsiyeediyor. Hilafet'in kaldirilacagma dair son haberlerin Kizilay heyeti i i

dönmeye mecbur biraktignu belirtiyordu. Gazi elbette bu öneriyi kabuletmeyecek, ama Hindistan'daki Hilafet Komitesi'nin liderleriyle Mi-

214. ismet inönü'nün TBMM'deki Konugmalari, l. cilt, l920-l938, TBMM KultûrSanatve Yaym Kuruiu, Ankara, 1992, sf.l71-l72.

215. Seyyid Bey'in bu çok önemli ve bilgince konugmasmin tam metni, orijinal ve sadeleg-tirilmig diliyle bkz. Kemalettin Nomer, geriat, Hilafet, Cumhuriyet, Laiklik, BogaziçiYaymlari, Istanbul,1996.

216. Skz. Prof. Reµt Genç, Türkiye'yi Laiklegtiren Yasalar, Ataturk Aragarma Mer-kezi, Ankara, 1998. Kitapta Seyyid Bey'in konugma metni de vardir.

435

sir'daki Müslüman liderlere telgraf çekerek Hilafet'in zaten cumhuriyet

ve hükümet demek oldugunu, tarihte Müslümanlar arasmda rekabet venifaka yol açtigmi, Müslüman milletler arasmdaki manevi ve hakiki ba-

gmHilafet degil Kuran'daki "innemel mü'minune ihvetün" (müminlerancak kardeytir) ayeti olduguru belirtiyor.217

Daha önce, Hilafet'i kendisinin üstlenmesini öneren Seyyid Bey'e de

eqcevabi vermigti:

Tenezzül etmem!218

Gazi, Hilafet'le birlikte Rum ve Ermeni patrikhanelerini ve MuseviHahambagihgi'm da kaldirmak karanndadir. ÖzellikleLozan'da yurtdi-

yma çikarmaya muvaffak olamadigi Fener Rum Partrikhanesi'ni mutla-

ka Hilafet'le birlikte"ilga" etmeyi dügünüyor. 4 May1s 1924'te New York

Hemld muhabirine verdigi demeçte bunu anlatiyor. Hilafet'in ve pat-rikhanelerin imtiyazlarindan çok zarar görüldügünü, patrikhane yüzün-

den Rusya ve Avrupahlarm iç igÌerimizekangtigim, kiliselerin egitimdeTürk lisanru ihmal ettinini anlatiyor ve böyle bir.durumda ingiltere,Fransa, Amerika ne yapardi diye soruyor,219

Gazi'nin bu mülakati, Türk basmmda da çiktiktan dört gün sonraAEda yaymlanan bir açiklama ile yalanlanmig, mülakatm "tümüyle

uy-durma" oldugu ifade edilmigtir. Lozan'da yerinde kalmasi kabul edilen

Fener Rum Patrikhanesi'ni, aynca Ermeni Patrikhanesi ile Musevi Ha-hambay1hii'm da kapatmay1 dügündügünü söylemesine Bati'dan tepki-ler gelmesi veya Lozan'a aylon oldugu yolunda Digigleri'nin uyarmas1üzerine "yalanlama" ihtiyact duyuldugunu tahmin ediyorum.'

Hilafet'in kaldinlmaslyla, yeni Türkiye'nin laik ve Batih olacagi ke-sinlegmigtir. '

Erik Zürcher'e göre, 1923-1925 dönemi yeni Türkiye tarihinin enönemli, en radikal desigim dönemidir. 1925'te çikan SeyhSaid Isyam ile

217. ABE, cilt 16, sf.236.

218. Mahmut Esat Borkurt, Atatürk ihtilali,sf. 186.

219. Bkz. ADS, III,sf. 101-102; ABE, cilt 4, sf.225-226.

* Gazi'nin Hilafet gibi patrikhaneleri de kapatmayi dugüpdugunü söyledigi bu mülakat, In-kilapTarihl Enstitusu ve Atatürk Aragtirma Kurumu gibi resmT kurumlarca sahih kabul edile-rek "Atatürk'ün Söylev ve DemeçIeri" adli derlemeye alinmig, Prof. §erafettinTuranda "Atatürk'te Konular Ansildopedisi"nde bu malakata yer vermigtir. Titiz bir akade-

mik çaligmaylayayinlanmakta olan Atatürk'ün Bütün Eserleri'ne de alinmittir. Prof. Ne-jat Kaymaz'a göre, Atatürk yayinlanmamasi kaydiyla muhabire içirii däkmus, istanbulgazete-leri de ondan duyarak yazmig olabilir. Yabanci blr gazeteye

"1çini däkmeki' yerine, bu mula-kati vererek Bati'nin tepkisini ölçmek istemi§ otamaz mi? Ayrica, mülakat üç Türk gazetesin-de de ayni gün yayinlandigi için "kulaktan duyma" alma ihtimall zaylftir. Gazi'nin böylesinemühim bir mülakatini "kulaktan duyarak" yayinlamalan da urak bir ihtimaldir. Dogu Perin-çek'e gäre, Ataturk bu mülakati vermi§, fakat Lozan hakumleri açisindan sakincali oldugu

için tekzip edilmig olabilir bu izah daha mantiklidir. (ABE, cilt 16,sf. 255, dn.)

436

bütün Türkiye'de uygulamaya konulan TaWi Sükûn Kanunu'nun verdi-

gi s11ayönetimden öte yetkilerle isyan bastmldig1 gibi bütün muhalefetde susturuldu, muhalif kadrolar siyaseten tasflye edildi. Bu dönem, Ah-met Emin Yalman'm belirttigi gibi, "1925 ile 1936 arasmda memlekettegerçek manas1ylatek bir gazete bile kalmamasma yol açtt."220

Hilafet'i kaldiran Kemalist Türkiye'nin önünde üç çetin dig politika

sorunu vardir: Musul meselesi... Bogazlar'da egemenligimize konalanlositlamalar... Ve Hatay...

1çeride kurulan "Tek Adam" rejimi bagka bir kitabmuzm konusunuolugturacagmdan, dig politikayl izlemeye devam edelim.

220. Ahmet Emin Yalman'dan aktaran Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti'nde TekParti Yönetiminin Kurulmasi, sf. 89,

Musul... Bir Kaybm Hikâyesi

Musul vilayeti Türkiye devletinin milli smin dahilindedir; buralarmanavatandan kopanhp guna buna hediye etmek hakla hiç kimseye aitolamaz. Milletler Cemiyeti ile bu meselenin münasebeti yoktur.1

Mustafa Kemal, 30 Ocak 1923

Misak-i Milli gu hat, bu hat diye hiçbir gekilde hudut çizmemigtir. Ohududu çizen gey milletin menfaati ve yüce heyetinizin balagmdaki isa-bettir. Yoksa bu haritasi mevcut bir smir yoktur...2

Mustafa Kemal, 27 $ùbat1923

Kuzey Irak'ta Kürt hükümeti?

Gazi Papa izmit'te gazetecilerle konuquyor. Tarih 17 Ocak 1923; Lo-zan görügmelerinin kesilmesinden on gün önce... "Musul vilayeti millisuurlanmiz dahilindedir" diyor. Bundan bagka, Musul iki açidan dahason derece önemlidir. Gazi'den dinliyoruz:

Musul bizim için çok laymetlidir, birincisi, civarmda nihayetsia servetteykil eden petrol kaynaklari vardir ..

Musul'u çok önemli yapan diger faktör, Türkiye'nin güvenligiyle ilgi-lidir·

Ingilizler orada bir Kürt hükümeti teykil etmek istiyorlar. Bunu yap-tiklari takdirde bu fikir bizim hududumuz dahilindeki Kürtlere de sira-yet edebilir. Bu fikre mani olmak üzere smin güneyden geçirmek la-zimdir...

Peki, Lozan'da Musul'u alamazsak ne olacak? Savagacak nuy1z? Gazisözlerine devam ediyor:

I. Atatürk'ün Bütün Eserleri, (ABE) cilt 15, sf. 44.

2. Kâtim Õztürk,Türk Parlamento Tarihi, TBMM - II. Dönem, cilt I, sf. 47.i

438

Bununla beraber Musul'u almamakla savaga devam nu edecegiz? Hat-

ta sizlere soruyorum: Her gey oldu bitti ivÏusuliçin harbe devam makulbir gey midir?..3

Demek ki, Musul'un kaybi, bir vatan parçasmm kaybi demek olacaktir

Petrol gibi bir servetin kayb1 demek olacaktir.Îngilizler veya bagkalari yahut Kürtlerin kendileri, Kuzey Irak'ta bir

Kürt hükümeti kurduklari takdirde bu fikir bizim smirlarimiz içindeki

Kürtlere sirayet edebilecektir...

Bununla beraber Musul için harbe devam makul bir gey midir?

Bu konuda Lozan'da izlenecek strateji hakkmda önceden hazirlanan"Talimat"m 2. maddesi göyledir:

Irak smiri: Süleymaniye, Kerkük ve Musul livalan istenecek, konfe-

ransta bagka bir durum ortaya çikarsa hükümetten talimat almacak.

Talimat'm bu maddesinde de belli bir esneme pay1 oldugu açik. Lo-

zan için, Gazi, Bagvekil Rauf Bey, Fevzi ve Ismet pagalarm tespit ettigi

"Talimat"ta, Baskm Oran'm dikkat çektigi gibi "kesin" iki emir vardir:

Dogu smm: "Ermeni yurdu" säz konusu olamaz, olursa görügmelerkesilir.

Kapitülasyonlar: Kabul edilemez, gerekirse görügmeler kesilird

Musul fevkalade önemli oldugu halde neden bäyle kesin talimatverilmemig de belli bir esneme pay1 önceden kabul edilerek Lozan'agidilmigti?

ÇünküMusul askerî balamdan ingilizlerin iggali altmdadir. 1918 yi-Imda, yöredeki 6. Ordu Komutam Ali ihsan (Sabis) Paga'nm bütün di-renig ve gayretine ragmen, Ingilizler,Mondros Mütarekesi'nin hüküm-lerini de çigneyerek, Musul'u iggal etmigler, Ali ihsan Papa cephane,

mühimmat ve erzakm bir losmm1 Anadolu'ya kaç1rabilmig, bir losnuIngilizlerineline geçmigd.5

Musul diplomasi ile ahnamazsa, tek seçenek, oradaki Ingilizle le

çarpigarak almaktar! Igte bundan dolayi Gazi "Musul için harbe dev

1. An inan,Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ûn 1923-Eskigehir-izmit Konugmalari,sf. 45.

4. Baskin Oran, Turk Dig Politikast, ciit I, sf. 2l7-2l8,

5. Atatürk Nutuk'ta siyaseten muhalif olan Ali IhsanPaga'yi elegtirirken agir bir dille suç-luyor, Musul'un kaybinin asil sorumiusu olarak gösteriyar (sf.443-446). Konu tartigmali-

dir. Prof. Oke'ye gäre, "ärs ile çekiç arasinda kalan Ali ihsan Paga'mn kusurunun, Ata-turk'ün suçiadigi ölçüde olmadigi ania§illyor." Musul'un 1918 Kasirn'inda Ingilizlerceiggali

hakkinda bkr. Mim Kemal Öke,Belgelerie Türk-ingiliz lligkilerindeMusul ve Kür-distan Sorunu, Türk Kultürünü Aragtirma Enstitosu Yayini, Ankara, 1992, sf. 9-12.

439

makul bir gey mi?"diyor, makul olmadigmi belirtiyor.Musul meselesi bugünkü Kürt ve Kuzey Irak sorunlar1mn köklerini

avilamak bakumndan son derece önemlidir. Aym zamanda, milli siyase-

tin gerektirdigi, ama askerî açidan ciddi risklerin bulundugu durumlar-da Mustafa Kemal'in nasil "reel politik" siyaset güttügünü, esnek dav-randigmi göstermek bakimmdan son derece önemlidir.

Musul'u kaybetmenin bir vatan topragmi kaybetmek ve bir de stra-t

'ik

bakimdan Güneydogu Anadolu'yu riske atmak olacagim bütünMuli Mücadele kadrosu biliyordu.

Lozan'a gidecek Ismet Papa heyetinin nasil bir siyaset izlemesi ge-rektini konusunun tartigildiŠlMeclis'in 2 Kasun'daki gizli oturumunda

Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey diyor ki:

Misak-1 Milli hudutlan dahilinde olan Kerkük, Musul ve Süleymaniye

ta Hanakin'e kadar bu yerler, dogu vilayetlerimizin aynlmaz parçalandir

Bunlan ay1rmak, dogu vilayetlerimizde bir nifak ve anlagmazhk uyandir-

maktadir. $arkvilayetlerimizi Musul'dan, Kerkük'ten ayirmak onlan felç

etmektir. Hem fe1ç etmektir, hem dogu vilayetlerimizin huzur ve sükûne-

tini yok etmektir!

Yusuf Ziya Bey, Meclis kürsüsünden, Lozan'a gidecek heyetimize ikiricasuu iletiyor:

Suriye'de kalan yerleri kurtarm... Bu vatanm eczasi, en mülumparça-

si olan Kerkük, Süleymaniye ve Musul'u unutmaym...

Meclis'te söz alan diger mebuslar da aym geyleri ifade ediyor?

Musul vilayeti, ilçeleylyle beraber, vatanm bir parçasidir; biralanakDogu Anadolu'yu tehliReye atar. Lozan öncesi herkesin kabul ettigi gö-rüg budur. Simdi"Lozan Telgraflan"m esas alarak Lozan'daki görügme-leri izleyelim:

2 Kasun 1923: Ismet Paqa Lord Curzon'la görügüyor, "Musul vilaye-

tmi istiyoruz" diyor. Buna reddeden Curzon, Türklerin Kurtulug Sava-gi'nda Yunanhlan yendigini, Îngilizleriyenmedigini, IngilizlerinBirmci

Cihan Harbi'nin galibi oldugunu söylüyor! Musul'u Birinci Cihan Har-bi'nde "lchç haklo"yla aldiklanm ima ediyor. Ciddi tartigma oluyor. Is-met Papa, Musul petrollerine bizim de ihtlyacumz oldugunu belirtiyor,

Curzon küçük bir pay vermenin görügülebilecegini söylüyor. IsmetPa-

ga, Musul meselesinin kamuoyuna açik.olarak Komisyon'da degil, Tür-

6. Doç. Dr. Mustafa Budak, idealden Gerçege, Misak-a Milli'den Lozan'a Dig Politi-ka, Küre Yayinlari, 2002, sf. 297. Irak ve Suriye sinirlari hakkinda Yusuf Ziya Bey'den bagka,Rize Mebusu Ziya Hurgit, lzmit Mebusu Sirri, Mardin Mebusu Necip, Bolu Mebusu TunaliHilmi,Antep Mebusu Ali Cenani ve Yasin beylerin konugmalari için bkr. sf. 292-299.

440

kiye ile Îngiltere arasmda ikili olarak görügülmesini istiyor, "fakat buarada diger esas meseleleri, Bogazlar meselesini, kapitülasyonlar1,azmhklar meselesini halledelim" diye ekliyorf

Bundan maksadi, Musul meselesini gärügürken öteki sorunlardankopmamak, al-ver pazarhldarmi elden kaç1rmamaktir Kapitülasyonlarve borçlar konusunda Ingiftere'yiyumugatmak için Musul meselesindetavizler verildigini görecegiz.

Îsmet Paga'nm Curzon'a Musul meselesini ikili görügmelerde ele al-may1 teklif etmesinin ciddi bir diplomatik hata oldugunu, Curzon'a inisiyatif kazandirdigim belirten tarihçiler vardir; bunlari agagida görece-giz.Musul meselesi sekiz hafta süreyle ikili olarak görügülecek, sonraCurzon'un istegiyle Komisyon'da kamuoyuna, Ùasmaaç1k olarak görü-gülmeye geçilecektir.

8 Arahk 1922: Îngiliz Digigleri Müstegari ve dampmanlari IsmetPaga'ya geliyor. Îngilizler ilk defa Kuzey Irak'fan Türkiye'ye toprakvermeyi öneriyor! Buna göre, Kürtlerin yagadigi daghk yerleri, Hakkâ-ri'den apaglya, Irak'm dogusunda, Iran'm batismda bulunan, Süleyma-niye'yi içine alan daghk araziyi Türkiye'ye veriyorlar, çünkü daglardapetrol yok! Araplarm bulundugu, aynca Kerkük'ün de yer aldigi düz-lük ve petrolce zengin araziyi kendileri ahyorlar. Gerekçe olarak,"Araplar müttefikimizdir, söz verdik, onlan birakamay1z" diyorlar! Ya-kmda Lozan'a gelecek olan ÌngilizBagdat valisinin Kuzey Irak'taki et-nik dag1hma iligkin bilgiler gösterecegini, tekrar görügebileceklerinisöylüyorlar.8

Bu görügme, ÍngilizlerinMusul meselesinde Türkiye'ye toprak taviziverebilecegini gösteren bir olaydir. Türkiye'nin bu segenegi iyi deger-lendiremedigine iligkin eleptirileri apag1da göreceniz.

11 Arahk 1922: Inönü Musul meselesini açtigmda Curzon "kesin-

likle" reddedlyor, Londra'dan kesin talimat aldigmi söylüyor. Inönü ay-m sertlikle cevap veriyor. Curzon, Londra'ya gönderdigi raporda,. "Is-met, Musul'suz Ankara'ya asla dönemem dedi" diye belirtiyor.

Ismet Papa, aym gün Ankara'ya çektigi telgrafta "esas meselelerinhepsinde" tikanma oldugunu bildiriyor, "Musuligi agirdir" diyor.9

15 Arahk 1922: Curzon'un azmhklar konusunda Türkiye'ye basyapmak için "birakip giderim" tehditlerini savurdugu günlerden biri...Curzon Ismet Paga'ya "hususi

bir mektup" gönderiyor, Îngiltere'ninmandaterlikle görevli oldugu bir topraël terk edemeyecegird yaz1yor,"Ingilizhükümeti Musul vilayetini iade etmeyi tasavvur edemez" diyor.

24 Arahk 1922: Ismet Papa Ankara'ya yazdigi telgrafta, "Musul me-

7. Bilal§imgir,Lozan Teigrafiari, 1,sf. I36- I37.

8. BilalSimgir,a.g.e., sf. IB3.

9. Bilal§imgir,a.g.e., sf. |97-198, 20 f-202.

441

selesinin Îngilizlerle aramizda aynca müzakere ve halledilmesi zemi-ninde devam ediyoruz" diyor.

Bu ifade tansiyonda bir dügme oldugunu dügündürecek niteliktedir.Ismet Paya aym telgrafmda, Suriye hududu konusunda, yani Hatay

íçin bir talepte bulunmayacagru bildiriyor. Fransizlarla zaten 20 Ekim1921'de "Ankara Îtilafnamesi" imzalanmig, Hatay hariç bugünkü smir-lar çizilmigti. Îsmet Papa smirda Türkiye lehine degigiklikler yap11mas1-

n istemekten neden vazgeçtigini anlatiyor Fransa'dan Suriye hudu-ddada degigiklik istemek, Musul meselesini görügürken, karg1 cepheyigenigletmekten bagka bir ige yaramaz, konferans bir sonuca varilma-dan dag1hrsa veya harp ç1karsa Fransizlan aleyhimize itmig oluruz...10

3 Ocak 1923: Bagvekil Rauf Bey, Ismet Paga'ya telgraf çekiyor:"Fevzi Papa Hazretleri, Musul'u herhangi gartlar ile olursa olsun idare-miz altma geçmesi laz1m geldigi mütalaasmdadir. Bilgi için."

Dikkat, Rauf Bey hükümetin ve Gazi'nin aym görügte olduguna dairbir ifade kullanruyor. Fevzi Paga'mn sözlerini de "bilgí için" (beray-1malumat) iletiyor.11

4 Ocak 1923: Lozan'daki Musul görügmelerinde önemli bir geligme-yi Ismet Papa Bagvekil Rauf Bey'e bildiriyor Ingilizler,Musul iginin ge-nel bang görügmelerinden ayrilarak aynca iki devlet arasmda bir me-sele yap11masim tercih ediyorlar.12

O gekilde geligecek, Lozan Antla.ymasi'nda Irak smin aç1k birakila-cak, Türkiye ile Îngiltere'nin görügerek bir çözüme varmasi, olmazsa,meselenin Milletler Cemiyeti'ne intikal etmesi hükmü kabul edilecek-tir. Musul'un kaybma dair ilk ve önemli igaret budur.

6 Ocak 1923: Musul meselesinde yine önemli bir gün... Lord Cur-zon yine müsteganm Îsmet Paga'ya gönderiyor, Türkiye'ye taviz öneri-

yor, Musul gehri Ìngiliz-gap tarafmda kalacak, ama Türkiye'ye Irak'mdogusunda daghk "Kürdistan arazisi" ve petrolden hisse verilecek...Papa, Curzon'un bu teklifmi reddediyor, "Musul bizim için vatan mese-lesi, sizin için petrol meselesidir" diyor. Musul'un Türkiye'ye verilmesi-ni istiyor, buna kargihk Ingiltere'ye petrol imtiyazi vermeyi öneriyor,Curzon kabul etmiyor. Îsmet Paga'mn telgraftnda gu not var

Curzon; acismi yarm Düyunu Umumiye Komisyonu'nda çikaracak!13

Çokluuluslararasi iligkiler böyledir; gok tarafh al-ver kavgalan, pa-zarhklar olur.

10. Bilal§1mgir,a.g.e.,1,sf. 275.

I I. BilalSimgir,a.g.e., I, sf. 317.

12. Bilal$1mgir,a.g.e., I, sf. 328.

13. Bilal§imgir,a.g.e., I, sf. 338-339.

442

Îsmet Papa Musul'u ahp petrolü vermeyi, Curzon'u atlayarak dogru-dan Londra'da denemek istiyor! Riza Nur kargi ç11ayor, ama Îsmet Pa-ga, Ankara'ya da bilgi vererek bunu deniyor. Türk heyetinde bulunanMuhtar (Çilli)ve Mustafa Seref(Özkan)beyleri Curzon'dan habersizolarak Londra'ya gänderiyor. IngilizBagbakam Bonnar Law'a bu öneri-yi yapmalar1 için... Fakat Îngiliz Bagkam ile görügemiyorlar. ElbetteLondra durumu Curzon'a bildiriyor ve Curzon küplere biniyor! ÎsmetPaga'ya "Ingilizhükümeti adma konugacak tek yetkili benim!" diyor. Is-met Papa da bunun bir "iktisadi tegebbüs" oldugunu, "siyasi tegebbüs"olmadigun söylüyor. Prof. Armaoglu'nun belirttigi gibi, Ismet Paga'mnbu petrol kozu da yürümüyor, yürümedigi gibi,Lord Curzon'u Türkiyealeyhine yeni metotlara yöneltmig görünüyor:14

Bu "yeni metot" Musul Meselesi'ni Lozan sürecinden ayumak, Tür-kiye ile Ingiltere arasmda ileride yapilacak görügmelere b1raktirmaktir!Maalesef Ismet Papa bunu kabul edecektir.

14 Ocak 1923: Îsmet Paga Ankara'ya telgraf çekiyor: Musul mesele-sini bang görügmelerinden ay1rarak, Türkiye ile Îngiltere arasmda ayn-ca görügülmesi fikri gittikçe yaygmlaç1yor...

20 Ocak 1923: Curzon, Îsmet Paga'ya gönderdigi mektupta, ikili gö-rügmelerden bir sonuç ç1kmadigmi, artik Komisyon'da kamuya aç1kolarak görügmeyekarar verdigini, Türk heyetinin gelecek sah günü Ko-misyon'da Irak ve Suriye hudutlan konusundaki görüglerini almak üze-re hazirlanmasmi haber verlyor. Îsmet Papa kabul ediyor, Komisyon'daMusul'u neden istedigimizi anlatacairu, ama Suriye hududunu söz ko-nusu etmeyecegini bildiriyor.15

22 Ocak 1923: Ismet Papa, Bagvekil Rauf Bey'e telgraf gönderiyor:"Ingilizlerleikili görügmelerden sonuç almamamigtir, Komisyon'da Mu-sul için kamuya aç1k tartigmalar olacaktir. ÎngilizlerMusul meselesininhakeme havalesini isteyecekler gibi görünüyor. Ben cevaben Musul'daplebisit yap11masuu isteyecegim; bu konunun anlagildigun ve cevabim-z1 acele bildirin... Fransizlarla yapilnug Ankara Îtilafnamesi'ni geçerlisayarak bütün kuvvetimizi Musul konusuna yöneltecegiz.'

Ankara'mn cevabt "Plebisit meselesi Bakanlar Kurulu'nda görügül-dü. Bir plebisitte oylarm ortaya çikmas1 için yalmz iggal kuvvetlerin'ndegil, oradaki teykilatmm da tahliye edilerek geçici bir idarenin ku

'

masi ve Hafik'a kadar olan bölgenin mügtereken iggali ile referandumyapilmasi lüzumuna kanaat hâsil oldu."16

Îngiliz delegasyonu, Musul meselesinin kamuya açik olarak Komis-yon'da görügülecegini bildiren Curzon'un mektubunu basmaveriyor.

14. Fahir Armaoglu, "Lozan Konferansi ve Musul Sorunu", Misak-i Milli ve Türk DryPolitikasmda Musul, sf. 125-l26, Bilal-Simgir,a.g.e., I, sf. 339.

15. Bilal§imgir,a.g.e., sf. 411-412.

16. BilalSimgir,a.g.e., 1, sf. 427.

443

23 Ocak 1923: Beklenen Sah günü... Musul meselesinde tarihi gün¡Komisyon'un sabah oturumu saat 11.00'de baghyor, 14.10'a kadar de-

vam ediyor. Îsmet Paga'nm konugmas1 basih metin olarak 11 sayfa tu-

tuyor. Curzon'unki de o uzunlukta... Tam bir söz ve sinir savaçL.. Ko-nugmalarm içerigine girmeden önce, Ismet Paga'nm bu defa Bagvekil

Rauf Bey'e degil, "Gazi Mustafa Kemal Papa Hazretlerine" çektigi telg-raftan birkaç cümle:

Bugün son derece buhranh oldu. Curzon bütün vasitalarim bütün günkullandi. Musul'un siyasi muharebe günüdür... Biliniz ki çok yorgunum.

Üç.gece uyumadun. Bugünkü Musul çarpigmasuu dügündüm... Curzon

büyük ve sürekli tertipler ve tehditler yaptl. Çokyoruldum. Benim güzel

Gazi Sef'imbeni bu kadar imtihana niçin feda ettin... Selam, selam! Acepseni tekrar görecek miyim...

. Bu sözler Musul muharebesinin hakikaten ne kadar çetin geçtiginigösteriyor.

Ismet Papa galip çiktigmi dügünüyor. Gazi'ye gönderdigi telgrafta

Curzon'u gerilettigini söylüyor; Curzon'un gizli projesi, Lozan'da görü-gülen genel hang projesini pazarhga koymadan önce Musul'u hallet-

mekti, Ismet Papa bunu önlemeyi bagarmig ve dünya kamuoyu karg1-

smda Curzon'u Musul yüzünden barigi tehdit etmekle suçlayarak ona

geri ad1mattirmigti! Îsmet Papa Gazi'ye telgrafmda "Belki de zafer gü-

nüdür" diye yazlyordu."

Hâlbuki öyle degildi, birazdan görecegiz.Bu konuda Ismet Paga'ya tarihçilerin yötelttigi bir elegtiri vardir: Kon-

ferans ilk açildiginda Musul için Curzon'la ikili görügme istemek yerine

Komisyon'da kamuoyuna açik olarak tartigmak suretiyle daha igin bagm-

da dünyanm gäzünde'itgiliz'i Musul yüzünden barigi tehdit eder göster-

mek" daha lyi olmaz m1ydi? Bu elegtiriyi apag1daele almacaktir

24 Ocak 1923: Komisyou'daki görügmelerde Curzon, Musul soru-

nunun Milletler Cemiyeti'ne götürülmesini istiyor, Curzon'un asil takti-

i budur. Bunu ismet Paga'ya kabul ettirmek için, Milletler Cemiye-

ti'nin "çogunlugu itibariyle tarafs1zhükümetlerden olugtugunu", Türk-

lerin haklanm orada mükemmelen müdafaa edebilecegini söylüyor.

Türklerin Musul'a yürümek için aske1î hazirhk yaptigim, bunun dünya

barigmi tehdit edecegini ileri süren Curzon, Türkler kabul etmese de

Ingiltere'nin MC'yi toplantiya çagiracagnu belirtlyor! Îsmet Papa Anka-

ra'ya telgrafmda "Bu ihtimale kargi hazirlammamiz lazimdir" diyor, hü-

kümetin görügünü soruyor.27 Ocak 1923: Ismet Papa Ankara'ya gönderdigi telgrafta ilk defa

"Musul'dan feragat" kavramuu kullamyor; aynen göyle:

I7. Bilal§imgir,a.g.e., I, sf. 428-429.

444

$imdihalledilecek gudur· Konferansa ara vererek Ankara'ya gehnekve vaziyeti Musul'dan feragatle baglayarak yeni bir bang imkâm aramak-tan hangisi uygundur? Ben Musul'dan feragat göstererek-sulh aramakfikrindeyim...

Telgrafta, diger delegeler RIza Nur ve Hasan (Saka) beylerin de gö-rügleri yer ahyor. Riza Nur diyor ki:

Musul memleketin geligmesi için pek elzem olan petrolleri ile bizepek laz1md2r. Keza, elden ç1kmasi ise baginuza bir Kürdistan belasi ç1kar-mak demektir ki, bizi bögrümüzden vurur!

Evet, aym endige ya da öngörü! Kuzey Irak Türkiye'yi bögründen vu-rabilir!

Riza Nur, Curzon'un blöf yaptigru, henüz "TÀ1sul'danferagat"i dü-günmek için erken oldugunu söylüyor.

Hasan Saka ise "Sulh için fedakârhk gayet mühim ve nazik bir mese-ledir, buna gahsen karar veremiyorum" diyor.18

Bagvekil Rauf Bey, 31 Ocak'ta yazacagi cevapta "Musul'u MilletlerCemiyeti'ne terk katiyen uygun degildir" diyecektir.

Îsmet Papa bu talimata ragmen Milletler Cemiyeti'ne gitmeyi kabuledecektir!

28 Ocak 1923: Bu sirada Fransiz Bagbakam Poincare, konferansmç1kmaza girip kesilmesinden kayg11anarak Gazi'ye bir mektup yaz1yor;Fransa'mn bang íçin nasil çabaladigmdan, Türklere yardunci olmayaçahytigmdan bahsederek, Gazi'nin "ihmh

ve vatanperver" eserini ta-mamlamak üzere bang için "yüksek nüfuzunuzu kullanarak" Meclis'iikna etmesini rica ediyor. Gazi, Poincare'a diplomatik bir cevap veri-yor, "Lozan'daki heyetimizin kabul edecegi ve Meclis'e sunacag1" banggartlanm kendisinin de destekleyecegini söylüyor, Ismet Paga'y1 telg-rafia bundan haberdar ediyor, Rauf Bey'le Fevzi ve Karabekir papalannda aym görügte oldugunu bildiriyor.19

Burada, Karabekir'in aym görügte olmasi önemlidir, çünkü Karabe-kir muhalif egilimlere sahiptir. .

31 Ocak 1923: Yine Îsmet Papa ile Riza Nur ve Hasan beyler birlik-te hükümete telgraf çekiyorlar, ama bu defa aym fikirdedirler "Bançavarabilmek için Musul meselesinde Îngiltere ile bir uzlagma zemim bul-mak zorunlu" hale gelmigtir! Bunun íçin üç seçenek gözüküyor; Mu-sul'u ayinp önümüzdeki bir yll içinde Ingiltere ile müzakere etmek,ikincisi Milletler Cemiyeti hakemligini kabul etmek, üçüncüsü herhan-gi bir hakemi kabul etmek... Tercihleri birincisidir, yani Musul mesele-

18. BiJal§im§ir,a.g.e., I, sf. 448-451.

19. Bilal§imgir,a.g.e., 1,452-453.

445

sini aymp bir yll içinde Îngiltere ile görügmek...20Belli ki, Musul için diretilmesini isteyen Riza Nur fikir degigtirmigtir.Rauf Bey bu telgrafi,

"dakika tehiri caiz degildir" kayd1yla Îzmir'dekiGazi'ye iletlyor. Gazi dahil, Ankara bu formülü uygun bulacaktir.

Kuzey Irak'1 birakmanm ileride doguracagi tehlikeleri bilen Gazi, 1s-met, Rauf, Fevzi, Karabekir, hepsi, Îngiltere'nin iktisadi, siyasi ve aske-rî gücü kargismda Musul'u erteleme fikrini kabule mecbur kahyorlar.

ticede, Türkiye Musul meselesinin "dokuzay içinde Îngiltere ile gö-

rugulmesi... bir sonuç ahnamazsa Milletler Cemiyeti'ne götürülmesini"kabul edecektir.

SimdiÎsmet Paga'nm Lozan'da savundu§u tezlere bakahm.

Îsmet Paga: "Türkler ve Kürtler"

Lozan'da 23 Ocak Sah günü yap11an kamuya açik tarihi Komisyon

toplantismda Ismet Papa Musul'u savunurken, delillerini beg baghk al-

tmda sunnyorEtnografik sebepler: Musul vilayetinin nüfus kompozisyonu Tür-

kiye'ye katilmasm1 gerektirir. Îsmet Paga'nm rakamlarma göre, vilayeti

olugturan Süleymaniye, Kerkük ve Musul sancaklaimda toplam yerle-

gik nüfus 503 bindir; bunun 264 bini, yüzde.52'si Kürt'tür. 147 bini, yüz-

de 29'n Türk'tür. 43 bini, yüzde 9'u Arap'tir... Kalanlar Yezidiler ve gay-rimüslimlerdir. Ismet Pa.ya teker teker sancaklarm da nüfusunu veri-

yor. "Türkler ve Kürtler birdir" diyor, dinleri, gelenekleri, emelleri bir-dir. Britannica Ansiklopedisi'ne göre Kürtler Turanî irktandir:

Kürtler hiçbir yönden Türklerden farkh degildirler; ayri diller konug-makla birlikte, bu iki halk, soy, inanç ve görenek bakimmdan bir bütünmeydana getirmektedir.

Yezidiler de mezhepleri ayridar, ama Kürt'tür.Musul Irak'm degil Anadolu'nun bir parçasidar. Hele demiryolu ya-

pildiktan sonra daha çok Anadolu'ya baglannugtir.212- Siyasi sebepler: Ismet Papa konugmasmm bu bölümünde, Arap-

larm Musul vilayetinde azmhk oldugunu, Kürtlerin Türklerle ya.yamakistedigini, zaten kendi istekleriyle Türk (Osmanh) yönetimine geçtikle-rini anlatiyor. TBMM'de Kürt milletvekilleri vardu Türkiye'deki Kürt-ler pek az bir süre önce TBMM'ye bagvurarak Musul'daki kardeglerinin

de Türkiye'ye katdmak istedigini bildirmiglerdir.Musul vilayetinde Kürtlerin Îngilizveya Arap yönetimini degil, Tür-

kiye'yi istediklerinin açik delili, Mondros Mütarekesi'nden sonra bag-

20. BilalSimgir,a.g.e., I, sf. 469-470.

21. Bkz. Seha Meray, Lozan Barig Konferansi, çllt I, sf. 344-348.

446

layan Ingiliz iggaline kargi yaygm direniglerdir. Îngilizler, Faysal'i kralolarak kabul ettirmek için plebisit yapmiglar, Musul vilayeti halk1reddetmigtir.

Curzon'un bir iddiasi, Ingilizlerin Musul'da Kürtlere idari özerklikverecegidir. Buna kargi Îsmet Paga, Kürtlerin Türkiye'yi hiçbir zamanyabanc1 hükümet saymadiklarim, Kürtlerin Türkiye'de bütün vatandag-

hk haklaruta sahip olduklarim anlat1yor. Türkiye'nin egit vatandaylariolmak varken, Ingilizlerinsömürgesi olacak Irak'ta sözde özerklik hak-lari "Kürt soyu gibi üstün bir soyu hiç tatmin etmeyecektir" diyor.22

ismet Paga'ya göre, ÎngiltereAraplara kargi da samimi degildir; 1920ve 1921'de Irak'ta Ingilizlerekargi ayaklanan Araplan Îngilizlerinnasilagir askerî harekâtlarla bastirdig1 bilinmektedir. Îngiltere Irak'1 sömür-ge olarak görüyor. Hâlbuki Osmanh, Araplann sadakatini sömürmeyihiçbir zaman dügünmemigti.

Ingiltere'nin Musul'a el koymak için ileri sürdügü "fetih haklo" iddi-as1hem geçersizdir hem çagdigidir. Geçersizdir çünkü Mondros Müta-rekesi'ne aykin olarak iggal edilmigtir. Çagdigidir,bu çagda fetih hakloolamaz. Îsmet Pa.gakonugmasmm bu bölümünü göyle tamamhyor:

Musul'un kaderi Îzmir'in, Dogu Trakya'mn, Îstanbul'un, Adana'mn,Urfa'mn Antep'in ve diger yerlerin kaderinden ayn degildir. Bu yerlerinhepsi de (Mondros Mütarekesi hükümlerince) çarpigmalar durdurulduk-tan sonra ve yapilan sözlegmelere aylon olarak iggal edilmigtir Bu gehir-ler gibi Musul'un da Türkiye'ye iade edilmesi dogal ve mantild bir davra-mytit

3- Tarihi sebepler: Konugmasmm bu losa bölümünde Ismet Papa,Abbasiler ve Atabeyler döneminden beri Musul vilayeti topraklarmmTürkler tarafmdan yönetildigini, hatta "Tataristan" denildigini anlattyor

4- Coirafi ve ekonomik sebepler: Musu1 Anadolu'nun uzantisidir.Îngiliz iddialanmn tersine Musul ticaretinin yönü Basra Körfezi degilAnadolu ve Akdeniz'dir. Demiryolu da Musul'u Anadolu ve Akdeniz'ebagliyor.

5- Askeri ve stratejik sebepler: Ismet Papa, Musul ile Anadolarasmdaki ulaç1mi anlatarak "bölgenin güvenligi balammdan büyüönemi vardir" diyor. Musul'suz bir Irak'm yagayamayacagnu iddia edenCurzon'a kargi Ismet Paga, Basra ve Bagdat vilayetlerinden olugacakbir Irak'm birçok Avrupa devletinden daha genig olacagim anlatlyor.Musul'u alacak Türkiye'nin Bagdat'a saldiracag1 iddiasmm gülünç ol-dugunu belirtiyor, "Iki asirdir Türkiye hiçbir vakit kompu ülkelere gäzdikmemigtir" diyor. Türklerle Araplar arasmda savag ç1kacagt iddialari-m da reddediyor.

22. Seha Meray, a.g.e., I, sf. 350.

447

Curzon: "K1hçhakki"

Curzon cevabi konugmasmda Türkler yüzünden Birinci Dünya Sava-

g1'nda Irak'ta savagmak zorunda kaldiklarmi ve zaferi kazaamca Türk

yönetimine son vereceklerine dair Araplara söz verdiklerini söylüyor.

SerifHüseyin'in oglu Faysal'1 Irak krah ilan etmigler, ondan sonra daFaysal'la anlagma imzalamlylardir!

urzon'un esas tezi gudur: Birinci Dünya Savagi'm Türkler kaybetti,

Ingilizlerkazandi! Ingiltere'nin Irak'ta "fetih haklo" ya da"lohç hakki"

vardir! Curzon Irak üzerinde "mandaterlik" sorumlulugunu üstlendikle-

rini, bunu birakamayacaklarmi da ekliyor, Arap-Ingilizdostlugu üzerin-

de uzun uzun konuquyor.Misak-1Milli'nin ingiltere'yi baglayan bir belge olmad1gm1söylüyor.

Curzon'un tezlerinden biri, Musul vilayetinde Ismet Paga'mn iddia

ettigi kadar Türk olmadigi, Kürtlerin de Türkiye'yi istemedigi görügü-

dür. Türk nüfusunun "on ikide bir" oldugunu, Türklerin Erbil, Altm-

köprü, Kerkük ve Kifri gehirlerinde oturduklanm, farkh bir Türkçe kul-

landiklanm söylüyor. Curzon'a göre 750-800 bin olan toplam Musul nü-

fusunun 455 bini Kürt'tür, Îran soyundandirlat, asirlar boyu daglarda

bagunsiz yagamig, Istanbul yönetimini benimsememiglerdir. IngiltereKürtlere özerklik verecek, dillerim ögrenmeleri için.okullar açacaktir;

Kürtler özerk bir soy olarak ortaya ç1kacaktir.Curzon'a göre, Türk Meclisi'nde Musul milletvekillerinin olmamas1

da Türkiye'nin buralarda hakkmm olmadigmm bir göstergesidir.Îsmet Papa Musul'da plebisit yapilmasmi istiyor. Hayir, Kürtler ple-

bisit istemiyor, plebisitten anlamazlar bile...Musul'u Türklere verirsek, Bagdat'1 da tehlikeye atm19 oluruz! Çün-

kü Bagdat'm 60 mil kuzeyinde Türk nüfus vardir! Hâlbuki Türkler,

Trakya sminnm Istanbul'un80 mil uzagmdan geçmesini bu gehir için

tehlikeli say1yorlardi!Curzon Musul'da petbl bulundugunu, ama Musul'u birakmamalan-

nm sebebinin petrol olmadigim söylüyor! Musul'a iligkin Ingiliziddiala-

nm"donal kaynaklan hiçbir gekilde göz önünde tutmaksizm" savundu-

gunu,hiçbir petrolcüyle göriïÿmedigini, hâlbuki Ismet Paga'nm petrol-

cülerle görügmek için Londra'ya iki arkadagun gönderdigini anlatlyor!

Curzon, petrol ve dogal kaynaklar peginde kogmayan, halklarm ç1-karlanm savunan bir "mandaterlik" sistemiyle Irak'1 esirgeyen bir Ingil-

tere, buna kargihk petrol pazarhšl peqinde kogan bir Türkiye tablosuçizmeye çabgiyor! Bunun kurnazca bir yaklagim oldugunu görecegiz.

Ögledensonraki oturumda Ismet Papa ve Curzon tekrar konugu-yorlar, söyledikleri ayaël yukan aymdir. Yalmz, TBMM'de Musul me-buslannm bulunmadigini söyleyen Curzon'a Ismet Paga'nm cevabtçok güzeldir:

448

Musul milletvekilleri bu Meclis'te bulunmamaktadir; fakat onlannyoklugu, yalmz, iggal yüzünden serbest seçim yapilmasmm imkânsizh-gmdandir.Bu örnek Kürtlerin TBMM'de temsil edilmemig olduklarnu de-gil,fakat seçimlerin Türkiye'de ne kadar dürüst ve düzenli oldugunu birkez daha ispatlamaktadir!

Sonunda Curzon, "Madem anlaganuyoruz, Musul Meselesi'ni bag1m-siz bir organa, mesela Milletler Cemiyeti'ne havale edelim" diyor...

Curzon baçarnugtir! Musul böylece MiEetler Cemiyeti'ne havale edi-lecek bugünkü Türkiye-Irak suun çizilecektir; savunulmasi çok zordaghk araziden geçen bir simr!B

Tabii Ismet Papa "Türkler ve Kürtler" terimine dayandirdigi Musulsavunmasim yaparken, Kuzey Irak'taki.Kürt agiretlerinin davranigiönemliydi. Aslmda mesele, Mondros'tan itibaren Kürtlerin Îngilizman-dasi altmdaki bir özerkligi mi, Türkiye'yi mi tercih edecekleriydi?

Bu konu önemlidir çünkü Sevr Antlagmasinm 62.-64. maddelerinde,Kürtlere, Ermenistan'dan kalacak küçük bir arazide özerklik, ardmdanisterlerse bagimsizlik vaat edilmigti. -Curzon'un da Lozan'da KuzeyIrak'fa Kürtlere özerklik vermekten bahsettigi bu süreçte, Mustafa Ke-mal, 16 Ocak 1923'te Izmit'te yaptig1 basm toplantismda, 1921 Anayasa-si'na göre Türkiye'de "bir tür mahalli özerklikler" olugacaguu, bulun-duklari illerde Kürtlerin de bu gekilde "kendilerini özerk olarak idareedeceklerini" söylüyor. Gazi, "Türkiye hallo söz konusu olurken onlan(Kürtleri) de beraber ifade lazimdr, ifade olunmadiklari zaman kendi-lerine ait mesele çikarmalan daima varittir" diyor.24

Lozan imzalamp Musul, Milletler Cemiyeti'ne havale edilerek farkhbir sürece girdikten sonra Mustafa Kemal Kürtlerin de yararlanacagi"bir

tür mahalli özerklik"ten hiç bahsetmeyecegi gibi, 1924 Anayasa-si'nda da illerin özerkligi kaldinlacaktir.'

Musul'da Kuva-yi Milliye1920-1923 döneminde Musul'da Kuva-y1Milliye gerilla savaglarma gi-

riyor, Kürt ve Türkmen agiretlerini Türkiye lehine tegkilatlandinyo ,

ancak Îngilizhava kuvvetlerinin sürekli hava akmlanyla bastirabilece-

23. Konugmalarin tam metni için bkz. Seha Meray, a.g.e., I, sf. 343-376.24. ABE, cilt 14, sf. 274.

* Cunon'un irak'ta Kürtiere özerklik ve Kürtçe egitim vereceklerini söyledigi konugma-nin tarihi 23 Ocak 1923'tür. (Seha Meray, a.g.e., I, sf. 360.)Atatürk'On bahsettigi vilayet özerkligi, 192l Anayasasi'nda "vilayetier mahalli igierdemanevi gahsiyeti ve muhtariyeti halzdir" cumlesiyle baglayan I l. maddedir. l924Anayasasi'nda bu hükme yer verilmemig, 89. maddede "vilayetierie gebir, kasaba vekäyler hükmi gahsiyeti haizdir" denilmistir.

449

gi isyanlar gikararak hem Anadolu'daki Milli Mücadele'yi hem Lo-zan'daki "Türkler ve Kürtler" tezini destekliyor.

Kuzey Irak'ta Îngilizlere kargi isyanlar ortaya ç1ktigmtla Mustafa Ke-mal Papa 20 Arahk 1920 gününde Elcezire Cephesi Kumandanhgi'nagifreli telgraf çekiyor

Mügterek dügmanmuz ve dinimizin ve istiklâlimizin haini olan Îngiliz-lere kargi Irak mücahitlerinin cesurca ve aslanca olan mücahedelerini

'hükümetimiz büyük bir iftihar ve takdirle takip etmektedit Muhteremmücahitlere maddeten ve fiilen yardim etmek en baghca emelimizdir. Buyarduum baglangici olarak Cizre'den Musul tarafma Barzan'da yakmda

taarruza geçilecektir... Irak muhterem mücahitlerinin büyük bir azim vegiddetle mücahedelerine devam etmelerini rica ederim. Cenâb-1 Hakkbütün Müslümanlara yardun ihsan buyursun.25

Mustafa Kemal Paga, Kuzey Irakk Îngilizlerekargi mücadele ve Mu-sul'u Türkiye'ye kazandirma amac1yla Milis Yarbay ÖzdemirBey'i gö-revlendiriyor. Asil adi Ali Sefikolan ÖzdemirBey, 1885 Kahire dogum-ludur. Misir Kölemenlerinden bir aileden geliyor. Birinci Dünya Sava-g1'nda Osmanh ordusunda gönüllü olarak çarpignugtir. Son derece ce-sur ve teykilatç1dir. Sonra Kuva-y1Milliye'ye katihyor. Heyet-i Temsili-ye tarafmdan, Arap milliyetçileriyle temas kurup Fransizlara kargi ey-lemler düzenlemek üzere Suriye'ye gönderiliyor. Oradan Antep'e gele-rek Antep savunmasm1örgütlüyor.

SimdiMusul vilayetinde çabgacaktir. Musul'a gönderilirken, belirti-len miktarda subaydan bagka, Fransiz ordusundayken kaçarak gönüllüolarak Türk tarafma geçen Cezayirli, Tunuslu Müslüman askerler,Arapça bildikleri için, ÖzdemirBey'in emrine veriliyor.

Mustafa Kemal Paga'mn 1 Subat1922 tarihinde Musul çevresinde fa-aliyette bulunan ÖzdemirBey'e gönderdigi telgraf önemlidir

Faysal'm Irak'ta hükümet kurma iddiasma ve Misak-I Milli'mize dahilbulunan Musul vilayetinin bir losmma fiilen el koymasma karg1hk... bu-ralari kurtarmak üzere ÖzdemirBey'in, ekt gösterilen kadronun bagm-da olarak faaliyete geçmesi...

IngilizlerinTürk hükümetiyle herhangi bir konferans sebebiyle temasve müzakereye geçmesi muhtemel bulundugundan.., ÖzdemirBey'in buvazifeyi özel bir mahiyette ve gahsi tegebbüs halinde idare etmesi ve di-ganya kargi bäyle bir manzara göstermesi gimdilik uygundur...

Emre göre, ÖzdemirBey, Elcezire (Güneydogu) Cephesi KumandamCevat (Çobanh)Paga'nm emrinde olacak, maag, masraflar, silah ve

25. ABE, cilt 10, sf. 108.

450

mühimmat kumandan taraimdan saglanacakttr.Mustafa Kemal'in telgrafma göre, milis (Kuva-yi Milliye) Yarbay Öz-

demir Bey'in emrine bir binbayl, 6 yüzbagl, 6 astegmen, 9 tegmen, 6 su-bay vekilive I hesap memuru verilecektir.26 .

Bu kahramanlar, milis loyafetle, Ankara'yla ve Milli Ordu ile hiçhirbaglantdari yokmuy gibi, Musul vilayetine gidecekler Kürt ve Türkmenagiretlerini Ingilizlerekarg1ayaklandiracaklardir!

Vazife, bu!ÖzdemirBey, sayilari 100 civarmda bu kuvvetle, 22 Haziran 1922'de

Kerkük'ün ilçesi Revanduz'a gidiyor. SerifHüseyin'in oglu Kral FaysalIngilizyanhs1 oldugu için, _ÖzdemirBey, Irak'taki Arap-Îngilizyönetimi-

ne kargi Kürt ve Türkmen agiretlerini örgütlüyor.Kullandigi dil Türk milliyetçiligi ve Îslam dayamqmasidir.271922'de Mustafa Kemal nasil konuquyorsa, Îsmet ve Karabekir paga-

lar nas11 konuquyorsa, ÖzdemirBey'in de öyle konugtugunu, özellikleKürtlere "Îslam kardegligini" vurguladignu dügünmek gerçekçi olur.Zaten ÖzdemirBey'e verilen talimatta gu ifadeler yer ahyor:

Halkla yapilacak görügmelerde, ingilizlerinIslambirliginiparçalamakve bu suretle memleketlerini iggal etmek amacun güttükleri ve Faysal'mda tamamen Ingiliz isteklerine göre hareket ettigi aç1k olarak anlatilma-h; Süleymaniye'de bulunan Nemrut Mustafa Paga'mn' kurdugu cemiye-

tin ingilizçikarlarma çahytigi açiklanmahdir...28

ÖzdemirBey Kuzey Irak'ta gittigi yerlerde büyük sevgi gösterileriylekargilamyor, kurbanlar kesiliyor, dualar ediliyor. Kimi halk gözündeÖzdemirBey, büyük bir din bilgini, hatta geyhülislam mertebesinde.Uzun tarihten gelen sadakat devam ediyor. ÖzdemirBey, Mustafa Ke-mal'in temsilcisi olarak büyük sayg1 görüyor. ÖzdemirBey de ona görekonuguyor ve davramyor. Osmanh'nm üç yüz yildir H1ristiyan dünya-slyla savagtigim, bu agurda pek çok evladmi gehit verdigini, lvÏüslü-manlarmm tek dayanaklari oldugunu hatirlatlyor. SimdiIslam'm koru-yucusu ve hizmetkâri olan Türkleri zaafa ugratmak için IngilizlerKürthükümeti kurdurarak Islam'1ve Türklert yok etmek istiyor... Bu geki

26. ABE, cilt 12, sf. 257-258.

27. Dr. IhsanSerifKaymaz, Musul Sorunu, sf 192.* Nemrut Mustzia Paga, Mütareke döneminde, BogazliyanKaymakami Kemal Bey ve Bay-

burt Kaymakami Nusret Bey hakkinda idam karari veren I. Numarali Divan-i Harbi Örfi'ninyani Sikiyönetim Mahkemesi'nin ingilizigbirlikçisi bagkanidir. Böyle nemrutça davraniglarin-dan dolayi halk ona "Nemrut" demigtir. Kürt Bedirhani allesindendir. (Bkz,Tarik Zafer Tu-naya, Siyasi Partiler, ciit 2, sf. 299-300.)

28. Zekeriya Türkmen, "ÖzdemirBey'in Musul Harekâti ve ingilizlerinKargi Tedbirleri,1921-1923", Atatürk Aragtirma Merkeri Dergisi, sayi 49, cilt XVII,Mart 2001.

451

de ÖzdemirBey, Türkmenlerden bagka, daha kalabahk bir nüfusa sa-hip olan Kürt agiretlerinden pek çogunun, bu arada Barzani, Zibarh,Balikli gibi büyük Kürt agiretlerinin de destegini ahyor. Genig bir böl-gede nüfuz kuran ÖzdemirBey, vergi topluyor, idari teykilati canland1-riyor, Îngilizlerleçarpigmak için mahalli milis birlilderi kuruyor!29

ÖzdemirBey ve Musul vilayetindeki Kemalist propaganda bu gekil-

de Îslam faktörüne, din kardegligine dayamrken, Îngilizlerinyürüttügü

p . paganda "Kürt istiklâli" dügüncesine dayamyor, "Kürt istiklâlineImmalif olan Türklere dügmanhk" fikrini yaymaya çahylyor, Türklerleigbirligi yapan köylerin, kentlerin üzerinde "bombardnnanm devamedecegine" dair uçaklarla bildiri dagitthyordu.30

ÖzdemirBey'in büyük bagarilarmdan biri, büyük bir Kürt agiretininreisi olan SeyhMahmut'u kazanmasidir. Bir ara Ingilizlerle çahgan

$eyhMahmut, Îngilizlerinkätü muamelesinden gikâyetçidir. SeyhMah-mut'un kat11masi ÖzdemirBey hareketini güç1endiriyor..Anadolu'da

Büyük Taarruz'un zaferle sonuçlanmasi, Musul'daki "Türkler ve Kürt-ler" hareketinin moralini büsbütün yükseltiyor Fevzi Papa 7 Eylül1922'de Elcezire Kumandanhš1'na çok gizlibir telgraf çekerek Musul'uAnadolu'ya katmak için askerî harekâta hazirlamlmasmi emrediyor;

bonun için askerî birliklerin hazirhk yapmasi talimatmi veriyor.

ÖzdemirBey, Elcezire Kumandam'na gönderdigi gizli haberde, gereklitakviyeleryapilirsa Dohuk, Zaho ve Imadiye'yialabilecegini bildiriyor.

1922 sonlarmda Fevzi Papa, Lozan Konferans1'mn kesilmesi halinde,

askerî harekât için hazirhk emrini 23 Arahk'ta Elcezire Komutam CevatPaga'ya telliyor. Ama Türkiye zor bir ikilem içindedir. Konferans kesilin-

ce Yunanhlar Trakya'ya yürürse, ne-olacak?! Bunun igaretleri de var!

Bu arada Ingilizler, geligen ÖzdemirBey hareketini ezmek için yo-un hava akmlarmi baglgtiyorlar. ÖzdemirBey'in üssü olan Revanduz'a

15 Aralik'ta 22 Ingilizsaiag açaklari bir buçuk saat süreyle bomba yag-

dirlyor. Ingilizler Köysancak ve Îmadiye'yi de havadan bombahyor.Mart aymda Îngílizler hava saldinlanm ÖzdemirBey'in birlikleriyle

SeyhMahmut'un agiret milisleri üzerinde yogunlagtanyor. Elcezire Ku-mandanhgi ÖzdemirBey'in acele istedigi 150 bin liranm ancak 100 binlirasuu gönderebiliyor.

Lozan'm kesintiye ugradigi $ubataymda bile Îngilizhava taarruzlandevam ediyor. Nisan aymda IngilialerSeytanBogazi ve Büyük Zap SuyuVadisi'nde iki koldan yeni bir harekâta girigiyorlar,Lozan'm kesinti ha-

linde bulundugu Mart aymda Ingilialerinhava taarruzlan bilhassa yogun-

laglyor ve bu sirada Ankara, ÖzdemirBey'in "Musul'a yönelik aakerî ha-rekâtt durdurmasi için" emir veriyor! Askerî tarih araqurmacisi Zekeriya

29. Bkz. Zekeriya Türkmen, Musul Meselesi, Askeri ÇözümAraylglari, 1922-1925,Atatürk Aragtirma Pferkezi, Ankara, 2003, sf. 46-48, 54.

30. Zekeriya Türkmen, a.g.e., sf. 58.

452

Türkmen'in belirttigi gibi,ÖzdemirBey bu emir kargismda "oldukça

sar-sihyor" Ve 5 Nisan 1923 günü Elcezire Cephe Kumandanhgi'na gönderdi-giraporda "hiç olmazsa Revanduz bölgesinin Türk denetiminde kalmasiiçin Ingilizlerlebir ategkes imzalanmasmt" istiyor, Ankara'nm Musul si-yasetinin qu an için uygun olmadigmi behrtiyor. Bu sirada Güney Irak'ta-ki Siilerde Ingilizlere karg1 ayaklannuglardir; ÖzdemirBey vasitaslylaTürkiye'den silah ve cephane istlyorlar. Ankara bunda bir "siyasi

manev-ra ihtimali" oldugunu dügünerek reddedlyor! Bu geligmeler aç1smdanÖzdemirBey ve müfrezesi çok zor bir durmua dügmügtür. Bu gekilde"aradildan fusatm dogduguna kanaat getiren Ingilizler"ÖzdemirBey'ive SeyhMahmut'u ortadan kaldirmak için askeri faaliyetlerini hizIandm-yorlar. Lozan gärügmelerinin tekrar bagladigL 23 Nisan günü, Îngilizler,Kerkük'ün Revanduz ilçesini ele geçiyorlar; ÖzdemirBey'in son kaleside böylece dügüyor! ÖzdemirBey, kahraman mi‡frezesiyle birlikte Îran'asigmmak zorunda kahyor, oradan Türkiye'ye geliyor ve 3 Eylül 1923'tebir tegekkür mektubuyla terhis ediliyor! Neftçizade Nazim Bey liderligin-deki son Türkmen direnigi de Ingilizhücumlan kargismda dagthyor.31

SerifKaymaz'in belirttigi gibi, Türkiye tarafmi tutan Kürt a.giretleri-ne kargi lngilizHava Kuvvetleri'nin harekâtt tam bir "vahget" ärnegidir."Kürt agiretlerini yildirarak Türklerden uzaklaymalarm1 saglamak ama-c1yla... kentler, kasabalar, köyler arahksiz olarak bombalamyor, ardm-dan, Asuri levi'leri kullamlarak yakihp yllahyordu."32

Bagan11yürüyen ÖzdemitBey harekâtim Ankara'mn durdurup onugeri çagirmasmm sebebi, Lozan'da kabul ettigi "Musul'dan feragatlesulh" politikasidir. Türkiye Musul'u önce "masada" ardmdan bu gekilde"sahada" kaybetmigtir!

Neticeten, Prof. Kürkçüoglu'nun deyimiyle "Türkiye'nin dig politika-daki yalmzhgi" hem Lozan'da diplomatik müzakerelerde igimizi zorlag-tirmig, hem Musul'daki gerilla tarzi askerî harekâtm baçansuu diplo-masi masasmda degerlendirmemizi engellemigtir.33

Bu yalmzhgi ve sonuçlarnu apagida görecegiz.Art1k belli olmugtur; 1smetPa.yaAnkara'ya Lozan'dan "Musul'suz dö-

necek"tir!

Meclis'te Kuzey Irak kaygis1!

ÌsmetPapa, Lozan görügmeleri kesintiye ugradigt dönemde, 21 Su-bat 1923 günü Meclis'te yapilan gizli görügmede Musul hakkmda bilgi

31. Zekeriya Turkmen, a.g.e., sf. 80-85.

32. JhsanSerifKaymaz, a.g.e., sf. 20I,

33. Musul'daki askeri geligmeler ve ÖzdemirBey harekâti için Zekeriya Turkmen'in anilaneserine ve makalesine bakiniz. Aynca, Ihsan§erifKaymaz, a.g.e., sf. 189-207; IngilizieriKurtçutakfaaliyetieri için bkr. Mim Kemai Öke,a.g.e., sf. 67-104.

453

veriyor. Musul meselesini Lord Curzon'la kamuya açik olarak komis-yonda desil, ikili görügmelerde ele almayi kabul ettigini söylüyor, amasebebini anlatm1yor. Bir sonuç almamaymca Îngilizlerin tekrar komis-yonda görügmeyiönerdiklerini, kendisinin kabul ettigini anlatiyor, amabunun da nedeninden bahsetmiyor. Îngilizlerepetrolü verip Musulk al-

may1 önerdigimizi, ama kabul etmediklerini anlatiyor. Musul'u ingiliz-ler alsm, "herkese verdiginiz gibi" Türkiye'ye de petrol hissesi verin...

; C on bunu da kabul etmemigtir.Ismet Pa.ya uzun konugmasmda sonuç olarak Meclis'e qu bilgiyi ve-

riyor:

En nihayet ve kati olarak bütün müttefikler birlegik bir cephe olarak,konferansi kesme tehdidiile bizi tehdit ettiler. Bizi Musul meselesinde ri-cate icbar ettiler...

Yani, geri çekilmeye zorladilar...

Mukavemet ettik, gärügûmüzü muhafaza ettik...34

Meclis'te "Musul gidiyor" sesleri, itirazlari yükseliyor. Mebuslar, Is-met Paga'nm verdigi izahattan Istanbul-Bogazlar, Musul, Karaagaç, Is-kenderun-Hatay ve Adalarm gelecegini karanhkta gördüklerini, Misak-1Millihin ihlal edildigini söylüyorlar. Söz alan konugmacilar, Lozan gö-rügmelerini yapan delegasyonun kusur ve hatalaruu "acunasiz bir üs-lup içinde" eleptiriyorlar.35

Bolu Mebusu Tunah Hilmi Bey, Namik Kemal'in "Tuna vilayeti giderseRumeli gider" sözünü hatirlatarak Musul giderse Güneydoguhun tehlike-ye girecegini anlattyor. gizeMebusu Dr. Abidin Bey, aym benzetmedenhareketle, Anadoluhun güvenligiiçin Musul vilayetinin, yani Musul, Ker-kük ve Süleymaniye sancaklarimn önemini anlatarak göyle konuquyor

Musul vilayetinden Éirkang arazimiz giderse, emin olunuz Anadoluda tehlikededir. ÇünküMusul Anadoln için bir hayat noktasidir... Musuliçin bütün meveudiyetimizle, azim ve imanla sanlmahy1z...36

Bursa Mebusu Op. Dr. Emin Bey:

Musul'u vermekle i; orada bitmeyecektir, Musul'u verdigimiz gün, hu-dut Erzurum'dur?

34. Kâzim Öztürk,Türk Parlamento Tarihi, ii. Dönem, cilt I, sf 30.

35. Kâzim Öztürk,a.g.e., sí, 45,

36. Mustafa Budak, idealdenGerçege, Misak-i Milli'den Lozan'a Dig Politika, sf. 348.

I 37. Mustafa Budak, a.g.e., sf. 383.

i

454

ÎzmitMebusu Sirn Bey sert konuquyor:

Lozan'da Misak-1Milli'den feragat ettiler... Arazi meselesinin hiçbir

noktasitemin olunamadi ve binaenaleyh milletin senelerdenberi etrafm-

da dõnüp dolagtigi ve âleme ilan edilen Misak-1Milli çignendi, heba edil-

di, iptal edildi, battal edildi...

Sirn Bey'le Mustafa Kemal Papa arasmda ç1kan Misak-1 Milli tartig-

masmi birazdan görecegiz.Lozan'a en sert elegtirileri yöneltenlerden biri Trabzon Mebusu Ali

SükrüBey'dir. Üç hafta sonra Topal Osman tarafmdan, iple bogularakvahgice gehit edilecek olan Ali SükrüBey, Ïeclis'tekikonugmasmda

Avam Kamarasi'nm Irak'taki ingilizkuvvetlerinin giderlerini bütçeden çi-kardigmi, bu giderlerin ancak sömürgeler bütçesinden kargilanabilecegi-

ni, Îngiltere'de savag kargitliguur geligtigimanlatlyor. Lozan'daki heyeti-mizin büyük bir askerî zaferin ardmdan diplomasiyi iyi yürütemedigini,

Suriye smmm masaya gedrmemekle hata ettigini, hâlbuki Suriye smmmpazarhk masasma getirerek Ingiliz-Fransiz dayamqmasmm bozulabilece-

gini,adalarm müzakere bile edilmeden biralalmasmm Türldye'nin diner

tezlerini de zayiflattigmi anlatan.uzun bir konugma yap1yor Lozan müza-kerelerinin kötü yönetilmesi yüzünden Musul'un da "Girit gibi gidecegi-ni" söylüyor Ali ülgii Bey'in çok önemli bir elegtirisi, Lozan'da Ingiliz-lerin, Türkiye'ye Musul vilayetinden toprak tavizi, yani "Süleymaniye,Kerkük ve Zaho"yu önerdigi halde heyetimizin ya hep ya híç mantiglyla

bunu reddetmesi, neticede tamamuu kaybedecek olmasidir."

Bu çok önemli bir elegtiridir apagida genel degerlendirme yaparken

ele almacaktitMeclis'te Erzurum Mebusu Durak Bey, Musul'un Çanakkale,Izmir,

Kars kadar mühim oldugunu, Musul vilayetinin kaybedilmesiyle KuzeyIrak'ta Ingiltere'nin Kürt hükümeti kurduracagmi söylüyor. O.zaman"Kürdistan muhiti bugün Erzurum'un sekiz saat güneyine kadar geli-

yor, efendiler, mesele gayet mühimdir" diyor, Türklye'deki kötü idare-

nin bölgede hallan memnuniyetsizligini artirarak bu tehlikeyi güçIendi-recegini ileri sürilyor, "pek acidu, ne gare ki memleketimizin der dirsöyleyecegim" diyerek nelerden kaygt duydugunu uzun uzun anlati r.

Milletler Cemiyeti'ne güvenmenin safhk olacagim, çünkü Milletler Ce-miyeti'nde Avrupal11armbulundugu söylüyor.40

Musul meselesinde Lozan'a yöneltilen elegtirilerin çok tipik bir ör-

38. Musufa Budak, a.g.e., sf. 383-384,

39. Ali gükruBey'in Lozan muzakerelerine yöneittigielegtirileri içeren konummasimn tammetni için bkz. Fahri Çoker,Türk Parlamento Tarihi 1919-1923, II. cilt, sf. 749-76;

özeti için bkz. Mustafa Budak, a.g.e., sf. 420-426.

40. Durak Bey=inkonugmasimn mm metni: FahriÇoker,a.g.e., sf. 772-782.

455

negi, kendisini "Türklegmig Kürt" olarak niteleyen Yusuf Ziya Bey'inikinci defa 4 Mart'ta söz alarak yapt1gl uzun konugmadir:

Bugünkü arazi vaziyetini itilafDevletleri, Avrupa devletleri öyle tespitetmigtir ki, Türk'le Kürt beraber çabgarak yagamazlarsa ikisiiçin de aki-

bet yoktur. Bugünkü vasiyet bäyle geliyor. Arkadaglar toplumsal duru-

mumuz bunu gösteriyor Binaenaleyh hangisi hangisine ihanet ederlerse

ikisi íçin de alabet yoktur.

Yusuf Ziya Bey bir Ingiliz tertibine meydan vermemek için Türki-

ye'nin hiç olmazsa Kerkük'le Süleymaniye'yi muhakkak almasi gerekti-ini söylüyor.41

Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'e göre de asil sorun, Îngiltere'dir.Curzon'un sundugu öneriye kargi Türkiye'nin sunacagi "barig projesi"nin

gärügüldügü 4 Mart 1923 tarihli gizli oturumda, muhalif Îkinci Grup'unsözcülerinden Erzurum Mebusu Hüseyin Ayni Bey konuquyor

Milletler Cemiyeti, Îngilizqûrasmdan bagka bir gey degildîr! Musul'u

bugün sana vermeyen yann ne için versin?! Musul'u almakta Îngilizmak-

sadi yann orada Kürt hükümeti kurmak gibi görünse de, asil amac1Ana-

dolu'nun parçalanmasi ve bir Ermenistan kurulmasidir...

Hüseyin Ayni Bey'e göre, mesele "Anadolu'da kim hâkim olacak mese-lesi"dir. Hükümet, "Ingilizlerinyardmum görecegim diye" Lozan'da pasif,

hatta tavizldirbir siyaset izliyordu. Gerektiginde Türkiye askerî güce bag-vurmahydi. "Karymuzda yegâne dügman, Ingiliz'dir...Bagkumandan Pa-ga'ya söylüyorum, Paga, ordunun bagmda otur bagka igin yoktur!"42

Îngiltere'ye kargi bu Jcadar derin güphelerin bulunmasi, sebepsiz de-

gildir.Milli Mücadele sirasmda Ingilialer Türkiye Kürtlerini Milli Hare-ket'e kargi ayakland1rmaya, bazi Kürt agiret beylerini kullanarak Mus-tafa Kemal'i ve Rauf Bey'i Sivas'ta öldürtmeye çahquuglardi. Lozan'daise Ingilizlerhem dogu illerimizde bir "Ermeni yurdu" için toprak veril-

mesru istiyor, hem "Müslüman azmhklar" kavramm1 kabul ettirmek,"dilsel azmhk" ya da

"soy azmhgi" diyerek syn nüfus kategorileri yara-tarak, Kürtleri ayn bir azmhk haline getirmek istlyordu. Türk heyetibonu giddetle reddetmigti.6

Lozan'a Meclis'te çegitli oturumlarda yöneltilen elegtiriler, ciltler tu-

4 I. Yusuf Ziya Bey'in konugmasinin tam metni: Fahri Çoker,a.g.e., sf. 783-790; äzeti lçinbkr. Mustafa Budak, a.g.e., sf. 426-428.

42. Birçok defa sór olan Huseyin AvniBey'in bu konugmasi için bkr. Fahri Çoker,a.g.e.,sf. 703-709.

43. Bu konuda bilhassa Riza Nur Türkiye'nin görüglerinin sõzcülügün0 yaptl. Bkr. SehaMeray, Lozan Barig Konferansi, cilt2, sf. 152-15¯/.

456

tacak uzunluktadir. O zaman Musul'un gitmesini elegtiren mebuslar gi-bi, modern tazihçiler de Musul vilayetinin Irak'a biralaldini takdirde,ileride Ingiltere'nin Musul'daki Kürtlere özerklik vermesi halinde Tür-kiye'deki Kürtler için de aym isteklerin ileri sürülebilecegini belirtiyor.Oysa Türkiye Musul'u ahrsa, bölgedeki Kürtlerin Türkiye yurttay1 ola-rak Türklerle aym çati altmda yagamasmm kolaylagacagm1 yaz1yor.44

Îngilizlerin Irak'tan ayrihrken Kürtlere özerklik verdirdiklerini gö-recegiz.

Lozan sürecinde ve Irak smirmm tespit edilecegi 1926 yllma kadárolan dänemde, iq dönüp dolagip, Îngiltere ile savagi göze ahp almama-ya gelmigtir.

Cebelibereket (Osmaniye) Mebusu Îhsan Bey'in Meclis'te Lozan'1elegtiren konugmasmda bu açik olarak ortaya konuluyor

Musul gidiyor, bu ne muazzam ig... Yann Îngilizlerorada bir Kürt da-vasi yapacaklar. Kargaga yapacaklar, hepsini yapacaklar... Musul'u iste-riz. Ne ile? Harp ile mi? Evet harp ile pekâlâ... Gel Genelkurmay Bagka-m, gel Bagkumandan, gel Harbiye Nazin, Musul için bir harbe karar ver-digimiz zaman hangi devletler hasun olarak kargimiza ç1kacaktir? Bunla-rm kuvvetteri ne kadardir? Kaynaldan nedir, vasttalan nedir, parasal du-rumlan nedir? Muvaffakiyet ümidi yüzde kaçtir?..

Halledecegimiz mesele budur. Heyecana kap1hp igi uzatmayahm...45

Herkes Musul'u kaybetmenin ileride yeni Türkiye'yi Kuzey Jrak'tangelecek ciddi bir tehditle kargi karplya b1rakacagmi biliyor...

Ismet Papa 3 Mart tarihli oturumdaki konugmasmda, Meclis'e gü-vence veriyor, Musul'un Lozan'dan sonraki bir yll içinde "Îngiltere ileTürkiye arasmda dostane halledilecegini" yoksa Milletler Cemiyeti'negidilecegini söylüyor.

Diyarbekir Mebusu Haci SükrüBey soruyor: .

Milletler Cemiyeti bir sene sonra bizim haklamizi vermezse?

Ismet Papa kürsüden cevap veriyor:

O zaman harp ederiz!*6

Elbette Gazi gibi, Rauf Bey gibi, Ismet Papa da harbi göze almayaca-imuzibiliyordu; zaten "sulh için Musul'dan feragat" diye Lozan'dan

44. ÖmerKürkçüogiu, Türk ingilizliigkileri,sf. 285.

45. Kâzim Öztürk,a.g.e., sf. 49.

46. Ismet inönü'nün TBMM'deki Konugmalari. 1920-1938, TBMM yayinlan !992,sf. 95.

457

kendisi telgraf çekmemig miydi? SimdiMeclis'i yatigttrmak için böylekonuquyordu tabii!

Meclis'teki görügmelerde 80'e yakm mebus konuquyor; Rauf Bey ve

Ismet Papa dahil...Elegtirilere kargi Bagvekil Rauf Bey, Ismet Paga ve Riza Nur cevap

veriyor, ama verdikleri cevap,"merak etmeyin, kaybetmeyecegiz" tar-

zmdadir. Mustafa Kemal Papa, agirhk koymas1 gerektigi noktada konu-or, ihmh bir dille Ismet Pagave Rauf Bey'i savunuyor.

Gazi'nin yakm adamlarindan Tevfik Rügtü (Aras) ve 129 arkadagiMeclis'in 6 Mart günlü oturumunda iki maddelik bir önerge veriyor:

• Lozan'da görügmelerin kesilmesinden hemen önce Müttefiklerinverdigi "barig projesini" reddediyoruz.

• Musul meselesinin hallini geçici olarak ertelemek ve Avrupa ileolan smirlarmuz1 tespit etmek için verilen izahati dinledik. Mali ve ikti-sadi meselelerde tam bagunsizhgim1zi saglayacaklarmdan emin olarak

Bakanlar Kurulu'na ve Ismet Paga'nm delege heyetine güvenoyu veril-

mesini teklif ediyoruz.Gazi söz ahyor; meselenin iyi ve kötü yönlerinin aydmlandigim, Ingi-

lizlerin sundugu bang projesini reddettigimizi, güvenoyu verilerek de-lege heyetimizi güç1endirmek gerektigini, bagimsizhgumzdan ve Mi-sak-1 Milli'nin temel noktalarmdan taviz verilmedigini anlatlyor

Ve 190 milletvekilinin katildigt oylamada hükümetle birlikte IsmetPapa heyetine 170 mebus güvenoyuveriyor.

Îsmet Papa Lozan'a giderek görügmelere tekrar baglayacakbr, Mu-sul'u erteleme etkismi Meclis'ten almig olarak...

Ve Meclis onayllyor

24 Temmuz'da Lozan da imzalanan barig antlagmasi, 23 tos gü-nü Meclis'te madde madde görügülüyor.Meclis'te hiç "muhalif" olma-diál halde sert elegtirilet oluyor. Lozan Antlagmasi'nm Musul'la ilgili 3.maddesi gäyledir:

Türkiye ile Irak arasmdaki suur, igbu antlagmamn yürürlüge girigin-den baglayarak dokuz ayhk süre içinde Türkiye ile Ingiltere arasmda

dostça bir çözüm yoluyla tespit edilecektir.Bu süre içinde iki hükümet arasmda bir anlagmaya vanIamazsa, an-

lagmazhk Milletler Cemiyeti'ne gätürülecektir...

Bu 3. madde bugünkü Suriye simrmuzi da düzenliyor, Mardin Mebusu Necip Bey, "Bu hudut o havali halkim öldürmügtür"

diyor.SairYahya Kemal Bey, Hatay ve Musul'un suurmuzm öbür tarafmda

l

458

kalmasuu elegtiriyor; smirm öbür tarafmda kalan "Türklerin ve Kürtle-rin" Türkiye'ye katilmak için bayrak açtigmi söyleyerek "bizim mefkû-remizi hiçbir gey durduramayacakttr" diyor.

Modern Türkiye'nin büyük egitimcilerinden Mustafa Necati, ateglimilliyetçi bir genç olarak kürsüdedir:

Efendiler bu antlagma nâtamamdir (tamamlanmamigtz,eksiktir).Böyle bir nâtamam antlagmaya kayrtsiz garts1z oy veremeyiz. Çünküku-ponlar meselesi hallolunmanugtir... Bizden ayr11mas1imkândahilinde ol-mayan Musul lutasi için heyet daha bir karar vermemigtir. Musul kitasiTürk'tür ve ilelebet Türk kalacaktir..

Efendiler bu antlagmada iktisadi istiklâlimiz temin olunmaruptir...

Necati'nin uzun konugmasi, Lozan'm sert bir,ëleptirisidirKaresi (Bahkesir) Mebusu Ahmet Süreyya Bey, Musul'un almmamig

olmasmdan üzüntüsünü belirtiyor, ama ümidini kaybetmemigtir:

Devletimiz, süratle müzakerelere ba.91ayarakMusul konusunda da birsiyasi zafer temin edecektir.*

Hatay anavatana katilacak, ama Musul konusundaki bu beklentilergerçeklegmeyecektir. Birinci Meclis'te Hüseyin Arni Bey'in söyledigi gi-bi, "Musul'u gimdi vermeyen, dokuz ay sonra niye versin?!" ÜstelikMu-sul hakkmda karar verecek Milletler Cemiyeti bir "ingiliz çûras1" idi.

Gerçekten, Milletler Cemiyeti, Türkiye üye olmadig1 gibi, Ingilte-re'nin etkinliginde bir kurulugtu.48

Basmda Kuzey Irak kaygis1

Lozan imzalanmig, ama herkeste Musul, Kuzey Irak kaygisi var. Gazive hükümet artik bunu söylemiyor tabii... Ama basm yazlyor.

Basm Lozan Antlagmasi'm çok büyük çapta olumlu bulmugtur. BunaTevhid-i Efkâr gibi Gazi'ye kargi mesafeli duran bir gazete de dahildir.Gazetenin bagyazari Velid Ebuzziya, Lozan Antlaÿmasi'nda "pürüzler

i

bulundugunu belirtiyor, Bogazlar ve Musul konularmda "Îngilizlerala-cagm1 aldi" diye yazlyor, ama genel olarak Lozan'1 çok bagarih buluyor,"gerçek bagamsizhga kavugtuk" diyor?

Hüseyin Cahit, 25 Temmuz 1923 tarihli Tanin'de qu çok önemli sa-tirlari yaziyor:

47. Lozan Antlagmast imzalandiktan sonra Medis'te yapilan gärügmeler için bkz. KâzimÖztürk,a.g.e., I. cilt, sf. 5 I-I40.

48. ÖmerKürkçúoglu, a.g.e., sf.286.

49. Ahmet Temiz, Velid Ebuzziya'nm Lozan Mektuplarr, sf. 177, 635-639.

459

Irak'i bütün bütün tahliye etmek tasavvurunda bulunan Îngiltere,Musul'da ve Kürdistan'da Türkiye'nin etrafmi kendi elinde bir Kürdis-

tan çemberiyle kugatmak, bizi tecrit eylemek siyasetini takip edecek

mi? Etmeyecek mi? Bizce bu noktanm ehemmiyeti herhalde Musul

petrollerinin ehemmiyetinden ziyadedir... Bu pek esash olan mesele-

nin hallini sonraya birakmaga razi olmamiz, Îngiltere'nin izzet-i nefsi-

ni rencide etmemek arzusundan ileri geldi. Yeni zamanda yeni Türki-

ye'ye kargi Îngilialerde itimat ve güvenin vücut bulacagt bir zamanmgeçmesini beklemek faydadan uzak olmaz... Ingilizkamuoyu ümit ede-

riz ki Musul meselesinde Türklerin hayati menfaatlerine hürmet ede-

cektir.

Hüseyin Cahit'in bu satirlari Musul ya da Kuzey Irak meselesinin

Türkiye için nas11hayati derecede önemli oldugunun o zaman da görlil-dügünü ortaya koydugu gibi, yeni Türkiye'nin Bat1'ya ve Ingiltere'yeyaklagma siyasetindeki sebeplerinden birini de izah ediyor.

Ahmet Emin Yalman da 25 Temmuz 1923 tarihli yazismda, 1856

Paris Antlagmasi'ndan baglayarak"§ark Meselesi"ni anlatlyor, "ho-

gumuza gitmeyen hususlar olsa da" Lozan Antla.ymasi'nm bagarih ol-

dugunu anlatlyor. Yalman da "Bati'nm güvenini kazanma" vurgusu

yaplyor:

' Îqiniçinde her geyden evvel, taahhütlerimizi yerine getirmeye mukte-

dir bulundutumuzu ispat etmek vard1r. Daha antlagma imzalanmadan

bir iki gün evvel, Ingiliz delegesi, medeni bir devlet sifatlyla taahhütleri-mizi yerine getirme hususundaki kabiliyetimize dair güpheler ortaya

koymuqtu... Yeni Türkiye'nin milletlerarasi bir taahhüdünün yüzde yüz

laymetli oldutunu Sir Horace Rumbold'a ve herkese ispat etmek, enesash bir vazifemiz olmahdir...

Ahmet Emin Yalmait, yazismm devammda, Musul meselesinin le-

himize çözümü için de "digariya güven vermenin" gerekli oldugunu

yaz1yor.

Biz her cihetle digariya kargi güVen telkin etmek mecburiyetindeyiz...

Bize kargt hakh haksiz mevcut itimatsizhklari bertaraf etmeye ça½mak,

kendi hayati menfaatlerimiz icabidz. Askida kalan meselelerin halli hu-

susunda da bu itimadm büyükbir yeri olacaktir.50

Hilafet'in kaldmlmasmda ve diger devrimlerde "Bati ideali"nin ya-nmda, Bati'ya güven verme fikrinin de büyük rolü oldugu kesindir.

50. Hüseyin Cahit ve Ahmet Emin Yalman'm yazilari içln bkz, Kâzim Öztürk,a.g.e., sf

146-149.

i

460

Gazi'nin Musul siyaseti

Mustafa Kemal Papa "reel politika" ustasidir, hedefini -imkâna göreayarlayacaktir...

11 Eylül 1919 tarihli Sivas Kongresi Bildirisi'nin L maddesinde, millismirlar, Mondros Mütarekesi'nin imzalandl L30 Ekim 1918 tarihindekisimrlanmiz olarak tammlamyor:

30 Ekim 1918 tarihindeki suurlarumz içinde kalan ve her noktasi ls-lam ezici çogunluguyla meskûn olan Osmanh memleketi...51

Mustafa Kemal Papa 28 Arahk'ta Sivas'tan Ankara'ya geliyor ve aymgün Ankara egrafma bir konuçma yap1yor. Osmanh Devleti'ni, MondrosMütarekesi'ni, "Yüce Hilafet makammm hurtar11masmi", Erzurum veSivas kongrelerini, Kuva-yi Milliye'yi âmil, irade-'l milliyeyihâkim Ialmahedefini anlattyor... Henüz Istanbul'da Meclis toplamp Misak-i Milli'yiyaymlanug degildir. Mustafa Kemal, uzun konugmasmm milli s1mrlarlailgili bölümünde Sivas Kongresi Beyannamesi'ndeki tanmu açikhyor

Devlet için milli yeni bir suur kabul ettik. Bu simr Beyanname'mizin1. maddesinde aç1klammqtir... Bu suur Îskenderun Körfezi'nin güneyin-den, Antakya'dan... Firat Nehri'ne kavuçur. Oradan Musul, Kerkük, Sü-leymaniye'yi içine ahr. Bu suur ordumuz tarafindan silahla müdafaa.olundugu gibi aym zamanda Türk ve Kürt unsurlarla meskûn vatan ki-simlanruzdir...52

Sivas Kongresi'nden dört ay sonra 28 Ocak 1920'de Osmanh Mebu-san Meclisi'nin gizli oturumunda kabul edilen Misak-i Milli'nin birincimaddesinde aym tamm daha uzun bir paragraf halinde veriliyor. Ço-gunlupArap olan ülkelerin ayrilma hakla ifade edildikten sonra, millismir göyle tanunlamyor:

30 Ekim 1918 tarihli Mütareke Antlagmasi'mn tespit ettigi hattm dahilve haricinde din, irk ve emel balammdan birlikve birbirine kargihkh say-gi ve fedakârhkla dolu, toplumsal ve 1rkî hukuk ve çevre partlan tamam1ylauyumlu olan Osmanhlslam çogunlugunun yerlegik bulundugu lo-simlarm tamatm aynhk kabul etmez bir bütündür.53

S I. Tam metin: ABE, cilt 3, sf. 361-36 I.

52. Bkz.ABE, cilt 6, sf. 30.

53. Misak-i Milli'nin orijinal diliyle tam metni bkr. Mustafa Budak, idealden Gerçege,Misak-i Milli'den Lozan'a Dig Politika, sf. 156-158; sadelegtirilmig metni için bkr. Fah-ri Çoker,Türk Parlamento Tarihi, l. Dönem, I. cilt, sf. 32-33. (Sivas Kongresi'ndemütareke sinirlarinin "içinde"

deyimi kullamlirken Misak-i Milli'de "içinde

ve diginda" deyi-mi kabul edilmigtir.)

461

Mustafa Kemal Paga, Misak-1Milli'den önce de, sürekli olarak, sonrada Îskenderun (Hatay), Musul, Kerkük ve Süleymaniye'yi "milli hudutla-rmuzin dahilinde" olarak vurguluyor. Meclis açildiktan bir gün sonra, 24Nisan 1920 günü yapttgi uzun tarihî konugmada aym sözleri tekrarl1yor;Güney suurumzm "Îskenderun'un güneyinden" baglay1p "Musul vilayeti,

Süleymaniye ve Kerkük havalisi"ni içine alan simr oldukunu belirtlyor.54Hatta Heyet-i Temsiliye Reisi olarak, diger Anadolu illeri gibi Musulayetinde de TBMM'ye mebus seçimi yapilmas1 için talimat veriyor.

Ama Ingiliziggalinde oldugli için seçim yapilam1yor.

1 Mayis günü Mustafa Kemal Papa Meclis'te "milleti meydana geti-ren unsurlar" ve

"milli simrlar" hakkmda konuguyor:

Yüce Meclisinizi teghil eden zevat yalmz Türk degildir, yalmz Çerkezdegildir, yalniz Kürt degildir, yalmz Laz degildir. Fakat hepsinden meyda-

na gelen Îslamiunsurlardz... Hep kabul ettigimiz esaslardan birisi ve bel-

ki birinci olam simr meselesi tayin ve tespit edilirken, milli sirurimiz is-kenderun'un güneyinden geçer, doguya dogru uzanarak Musul'u, Süley-maniye'yi, Kerkük'ü içerir...55

Mustafa Kemal, 20 $ubat1921 günü Amerikah gazeteci Streit'e mü-lakat veriyor. Musul petrollerini soran gazeteciye, Mustafa Kemal,"esasen Misak-1 Milli suurlarmuz içinde bulunan Musul"daki petroller"hiçbir gekilde istismara biralolmaksizm bälge hallanm ve insanhšm

ortak yaran ugrunda serbestçe igletilebilir" diyor.56Cevap çok ilgi çekicidir: Hem Musul'un Misak-1 Milli'ye dahil oldu-

gunuvurguluyor, hem petrollerin insanhšm yaranna igletilebilecegini

söylemekle, Türk yönetiminde bir Musul'da petrolün Bati igletmecili-

gineaç1k olacagi mesag1m veriyor. Son derece diplomatça bir cevap-tir bu.

27 Eylül 1922... Büyük Zafer kazamlmig, henüz Lozan ortada yok. In-giliz The Daily Telegraph gazetesinin muhabiri John Clayton KuzeyIrak petrollerini soruyor, Gazi qu cevabi veriyor·

Söz konusu topraklar, Misak-1 Milli'de belirtilen topragumzm bir par-

çasi olan Musul vilayetindedir. Bu topragm üzerinde yagayan nüfusun

büyük çogualugu Türk'tür... Mesela, Amerika'nm memleketimizde siyasi

ihtiraslan olmadigmdan, Türkiye'deki petrolden istifade etmesinin aley-

hinde bir gey yoktur...57

54. ABE, cilt 8, sf. 46.

55. ABE. cilt 8, sf. 157.

56. ABE, cilt i I I, sf. 64,

57. ABE, cilt I3, sf. 336.

462

20 Ekim 1922; Gazi, Amerikan United Press ajansma "Musul vilayetimilli suurmuz dahilindedir" diyor.58

25 Arahk 1922; Lozan müsakereleri sürüyor. Gazi Fransiz Le Jour-nal gazetesine aç1klama yapiyor

Musul vilayetinin milli simrlarumza dahil araziden oldugunu defalarcailan ettik. Lozan'da gu anda kargumzda mevki almig olanlar bunu pekâlâbilirler. Vatamnnzm smirlanm tayin ettigimiz zaman büyük fedakârliklarakatland1k.Menfaatierimize aylon olmakla beraber uzlagmac1 hareket et-tik. Artik milli arazimizden en ufak bir parçasim bizden koparmaya çalgmak pek haksiz bir hareket olur. Buna katiyen razi olamaylz.59

17 Ocak 1923; Lozan müzakereleri devam ediyor. Gazi, Izmit'te gaze-tecilerle görügüyor,Musul konusunda gunlan söylüyor

Musul'da israr ediyorlar, belki de vermeyecekler... Musul vilayeti mil-li hudutlarmuz dahilindedir...

Daha önce gördügümüz gibi,. Gazi, Musul'u kaybedersek orada ku-rulacak bir hükümetin Türkiye'deki Xürtleri etkileyebilecegini söy-lüyor ama

"siyasi

soruyorum, her gey oldu bitti, Musul için muhabe-reye mi girecegiz" diyerek muharebeye girmeyecegimizin igaretiniveriyor.60

30 Ocak 1923, Gazi Îzmir'de gazetecilerin sorularma cevap veriyor

Musul vilayeti Türkiye devletinin milli suun dahilindedir; buralanaanavatandan kopanhp quna buna hediye etmek hakk1 hiç kimseye aitolamaz. Milletler Cemiyeti ile bu meselenin münasebeti yoktur.61

2 Subat1923, Gazi, Îzmir'de halkahitaben konuquyor:

Biz, Misak-1 Milli ile tespit ettigimiz zaruri gartlan elde etmeye mec-buruz... Mesela Misak-1 Milli'nin birinci maddesini hatirlarsmiz, bu mad-de arazi ve suur meselesidir. Hâlbuki bugünkü neticeye göre henüz muhataplanmiz bugünkü milli suurlarumz dahilinde bulunan memleketi-mizin kisimlanm bize vermek istemiyorlar. Mesela Musul ve Musul'ungüneyindeki lutayi bizim elimizden, bizim anayurdumuzdan gasp etmekistiyorlar...

58. ABE, cilt i4, sf. 30.

59. ABE, cilt 14, sf. 198.

60. An inan,a.g.e., sf. 44-45.

61. ABE, cilt \5, sf.44.

463Ii

Gazi konugmasmm devammda Musul'u bir vatan meselesi olarak

gördüklerini, Îngilizlerin ise petrol diye baktiklarun söylüyor, Musul vi-

Iayeti halkmm "örfen, hissen, dinen" Türkiye'ye bagh oldugunu belirti-yor, Musul'da plebisit yapilmasmi istlyor,62

4 Subat'taLozan görügmeleri kesintiye ugruyor ya da ara verili-

yor. Gazi, Lozan'dan dönen Îsmet Paga'dan ayrmtih bilgiler alm14t1r.

Musul'un Lozan görügmelerinden ayri tutularak gelecek bir y11da În-gi tere ile Türkiye arasinda çözümlenmesi, olmazsa Milletler Cemi-yeti'ne götürülmesi gündemdedir. Ismet Papa, bu gekilde, "Mu-sul'dan feragat ederek sulh aramak fikrindeyim" diye Gazi'ye telgrafçekmigti zaten.

Konu 27 Subat'taMeclis'in gizli oturumunda görügülüyor. Îsmet Pa-

ga Lozan görügmelerini anlatlyor, Meclis'ten "Musul gidiyor" sesleriyükseliyor, sert elegtiriler yap1hyor.

Îzmit Mebusu Sirri Bey konuquyor:

Lozan'da Misak-1 Milli'den feragat ettiler... Arazi meselesinin hiçbirnoktasi temin olunamadive binaenaleyh milletin senelerden beri etrafm-da dönüp dolagtigi ve âleme ilan edilen Misak-1 Milli çignendi, heba edil-di, iptal edildi, battal edildi...

Ve Mustafa Kemal Papa "usul hakkmda söyleyecegim" diyerek sözahyor

Sirri Bey gibi arkadaglarumz Misak-i Milli'den bahsediyor. Delege he-yetimiz Misak-1 Milli'yi mahvetmig, Bakanlar Kurulu Misak-1 Milli'yifedaetmig. Ben de diyorum ki, Sirri Bey Misak-i Milli'nin ne oldugunu anla-

manugttr. Misak-i Milli'pin ne oldugunu evvela anlamah, ondan sonra sal-dirganlarm kim olduguitu meydana koymah.

Efendiler, arazi meselesi ve hudut meselesi, Misak-1 Milli'nin, malumuâliniz, birinci maddesinin kapsammdadir. Misak-1 Milli gu hat, bu hat di-ye hiçbir gekilde hudut çizmemigtir. O hududu çizen gey milletin menfa-ati ve yüce heyetinizin balagmdaki isabettir. Yoksa haritasi meveut birhudut yoktur...

Sirn Bey oturdugu yerden Gazi'ye cevap veriyor:

Papa Hazretleri çok tegekkür ederim ki sözlerimi murafaa buyurdu-

naz (tartigtmiz),anlamadigmu söylediniz. Misak-1 Milli'nin, bendemz,haddim olmayarak, yazanlarmdamm.

Sirn Bey'in bu sözlerine sinirlenen Gazi kürsüden cevap veriyor:

62. ABE, cilt 15, sf. 85.

i

464

Keyke yazmaya idiniz. Bagmuza çok bela koydunuz. Yani bugün kati-yeti ihlal eder sözlerden bagka bir gey yapmadruz.

Gazi konugmasmm devammda Lozan'daki heyetimizin Misak-i Mil-li'ye tecavüz etmedigini, bilakis riayet ettigini, uydugunu söylüyor, Mu-sul konusunda meselenin özünün ingilizlerlebir savaga girip girmemekoldugunu anlattyor:

Bugün kolayhkla hepimiz anlayabiliriz ki, Musul'a vermemekte 1srar

edersek muharebeye dahil oluraz. Musulmeselesinin hallini, muharebe-ye girmemek için, bir sene sonraya ertelemek demek, ondan vazgeçmekdemek degildir. Belki bu amaca ula.ymak için daha kuvvetli olabileceni-miz bir zamam beklemektir. Bugün sulh yapanz, bir ay sonra, iki ay son-ra Musul meselesini halletmeye loyam ederiz (ayagakalkanz). Fakat bu-

gün Musul meselesini halletmek istedigimiz va15t kargumzda yalmz Îngi-liz degil, Fransiz, Italyan,Japon ve bütün dünyanm dügmanlan vardir. Veyalruz karg1 karg1ya kaldigmuz zaman ingilizlerlekargi kargiya kalacag1z.Bunda menfaat var rudir, yok mudur?.. Mesele bunn takdir etmektir...6

Milli duygular ve Kuzey Irak'tan ileride Türkiye'ye gelebilecek tehli-kelere dair öngörüler ne olursa olsun, Türkiye Musul'daki Ìngiltere ile

sava.91 göze alamaz. Kâzun Karabekir'in de söyledigi gibi, batt illerin-den Musul'a asker kaydmlmasi bile Ingilizgücü kargismda yetersiz ka-lacant gibi, Bati Cephesi'nin savunma balammdan bu gekilde bogaltil-masi Yunanhlarm Trakya'ya ve fagist Îtalya'nm Yunanhlarla berabertekrar Ege Bölgesi'ne yönelmesine yol açabilir.64

Musul için savagi göze almabilir bir risk olarak gören hiçbir MilliMücadele lideri yoktur. Sadece kumandanlar degil, sivil Rauf Bey debu görü.ytedir.

Mustafa Kemal "Musul Misak-1Milli'ye dahildir" derken milli bir he-defm siyasetini yapmigt1r; bunun gerçeklegmeyecegini görünce, realistbir tutumla siyasetini degigtirmigtir.

O zaman"iki

ay önce göyle diyordun..." diyecek muhalefet de basmda yoktur!

Muhalefetin ve basmm bu güce ulaytig1 günleri yagayacak olan Îmet Inönü, amlarmda° Lozan süreci hakkmda Meclis'te yap11an gizlioturumlardaki sert elegtirilerden bahsederken gunlan söyleyecektir:

Büyük gazeteci toplulugu yoktu. Ecnebi ajanslar da yoktu. Simdikigüçlüklere kiyasla, o zaman her gey oldugu gibi gizli kahyordu denilebi-lir Yalmz tabii Meclis'ten çiktiktan sonra herkes kendi mizacma göre, ras-

63. Kâzim Öztürk,Türk Parlamento Tarihi, TBMM - II. Dönem, cile I, sf. 46-48.

64. Kâzim Karabekir, Pagalarm Kavgasi, Emre Yayinlari,istanbut,199|, sf. 279-280.

465

geldigine, her meseleyi istedigi gibi anlatlyor, propagandasim yap1yordu.Fakat bu nihayet, memleket ölçüsünde tesiri olmayan, tesiti ve yayllmakudreti geç ve güç olan gartlar içinde yap1hyordu. Ve mahdut çevrelerdekahyordu. Bundan da gikâyetimiz pek yoktu...65

Mustafa Kemal, Musul ugruna savaga girmemekle dogrusunu yaprug-tir. Savagma tezini dogru bulan tek Milli Mücadele lideri yoktu zaten.

Lozan sonrasmda Musul

Lozan hükümlerine göre, Musul meselesi Türkiye ile Îngiltere ara-smda ikili görügmelerle halledilecek. Dokuz ay içinde anlayma saglaya-mazlarsa mesele Milletler Cemiyeti'ne gidecek...

Peki, "dokuz ay"m baglangici nedir? Lozan Antlagmas1'nm 3. madde-sine göre, Lozan Antlagmas1 taraflarca onaylamp "yürür1üge girdiktensonra" bu dokuz ayhk süre baglayacak; buna dikkat!

Londra, ikili görügmelere baglama konusunda ayak süräyor, zatenMusul halen elindedir. Ankara görügmelere baglama talebinde bulun-dugu zaman, Ingilizlerin tavn gudur Görüqmelere baglayacag1z da neoÏacak?Aym tartigmalar bir daha tekrarlanacak. Nasil olsa nihai ve bi-zim için uygun çözüm Milletler Cemiyeti'nde saglanacaktir 66

MC sürecine bu gekilde güvenen ingiltere, görügmelere ba.plamay1bile bir "taviz" gibi Türkiye'ye "satmak" istiyor.

Bu noktada Ismet Paga'nm isabetli bir tutumu vardir; Musul için In-gilizlerle görügmelerin baglamasuu isterken, Lozan Antlagmas1'mn În-giliz parlamentosunda onaylanarak "yürürlüge girmesini" gart koguyor.

ÇünküTürkiye Büyük Millet Meclisi, Lozan Antlagmast'm imzalama-dan bir ay sonra onaylanugttr ÎngilizIer ise parlamentonun onaym1hem geciktiriyorlar hem bu onay olmadan görügmelerin 5 Ekim1923'te baglamasim istiyorlar!

Bu bir yandan Lozan'ut onaylanmasim geciktirerek Türkiye'ye baskiyapma taktigidir, öbür yandan Türkiye'yi s1kigtirma taktigidir.

Ne zaman görügmeye baglayalim diye yap11an uzun görügmelerin ar-dmdan, Türk-Ingilizikili görügmelerinin 19 Mayis 1924'te Îstanbul'daba.plamasi kararlagtinhyor. Tarihimize "Haliç Konferansi" diye geçengörügmeler.. Türk heyetinin bagmda Fethi (Okyar) Bey var; kendisine"Musul, Kerkük, Süleymaniye gehirlerini íçine alan bir simr" çizilmesiiçin talimat verilmigtir.

Îngilizheyetinin bagmda Irak'taki IngilizYüksek Komiseri Sir PercyCox vardu

Türkiye Hilafet'i kaldirmigte, Ismet Paga bunun ingiltere'yi Musul

65. Ismet Inänü,Hatiralar, sf. 372.

66. Mim Kemal Öke,a.g.e., sf. 130.

meselesinde olumlu etkileyecegini söylemigti, gerçekten hilafetin kal-dmlmasi Îngiltere'de, Bat1'da memnunluk yaratmigtt.. Ingiltere'de ikti-dara, Türklye'ye daha sicak davranacag1 beklenen Îççi Partisi geçmig-tir; üstelik yeni Îngiliz Bagbakam McDonald alti ay önce Türkiye'yi zi-yaret etmig, Türkiye'ye kargi "daha anlay1eh" mesajlar vermigti...

Haliç Konferansa böyle ümitlerle baghyor, ama Ingiltere'nin hiç deyumugamadiál hemen anlagahyor. Îngiliz Cox, birakm Türkiye'ye Mu-sul'u vermeyi, aksine, Türkiye'nin Hakkâri'yi Nasturi veya Nesturi Hi-ristiyanlarma vermesini istiyor!67

Ankara'da tam bir gokLH1ristiyanhšm Nasturi mezhebine mensup agiretler öteden beri Hak-

kâri civarmda yag1yorlardi. Musul meselesinin Milletler Cemiyeti'negittigi süreçte, 7 Agustos'ta Nasturi Nohup agiretinin reisi GülyanoAga, bir baskmla Hakkâri Valisi Halil Rifat BeyTkaçmyor, valinin koru-masmdaki üç jandarma erini öldürüyor. Ardmdan Nasturi agiretleriayaklamyor. Cafer Tayyar TEgilmez) Papa harekâta girigiyor, isyan bas-tinhyor, Nasturi agiretlerinden bu civarda kalanlar Irak'a kaç1yor.M

Ingiltere'nin Nasturiler için Hakkâri'yi isteyerek Musul konusundaTürkiye üzerinde politik bask1 uyguladigi bir süreçte, Nasturi isyam el-bette tesadüf degil...

5 Haziran'da Haliç Konferansi sonuçsuz dag1hyor. Artik Musul, Lo-zan Antlagmasi'nm 3. maddesine göre, "Îngilizçûrasi" olarak görülenMilletler Cemiyeti'ne gidecektir.

Elbette Ankara ayaktada, mebuslar öfkelidir, basm serttir...Mebuslar Bagvekil Îsmet Paga'y1 aparak, 12 Ha2iran'da kalkip Reisi-

cumhur Mustafa Kemal Paga'ya gidiyor, Meclis'in olaganüstü toplanti-ya çagrilmasim istiyorlar. Kemal Papa onlara sükûnet tavsiye ediyor:

Vaziyet ciddidir, hatta tehlikelidir. Çokhassas hususlan içerdigi içinmeselenin ayrmtilan haklanda sizi pek tatmin edemeyecegim. Her.geyinötesinde memleketimizin selameti için serinkanh davranmahyiz. Birinci-likle önemli meselelerle lay1gi ile ilgilenebilmesi için hükümetin sükû-netle davranmasi gereklidir...

Gazi, sözü Meclis'teki tartigmalara getirerek gunu söylüyor'

Benim dügünceme göre, Meclis'teki tartigmalar lüzumsuz yere kamu-oyunu ve hisleri galeyana getirebilir. Onun için bir süre daha sessizcebeklemek yerinde olur. Sizi temin ederim ki ilk müsait zamanda Mec-lis'in toplanmasi tegebbüsünü ben de alacagim.69

67. ÖmerKürkçüoglu, a.g.e., sf. 29 I-292.

68. Nasturi isyam ve askeriharekat hakkinda bkz. Mim Kemal Öke,a.g.e., sf. 136-140.

69. Mim Kemal Õke,a.g.e., sf. 135,

i

467

Meclis tam dört buçuk ay sonra, 30 Ekim'de olaganüstü toplant1yaçagnlacak, Ismet Papa bilgi verecektir.

Îsmet Paga'mn konugmasmdan anlagihyor ki, Meclis'in olaganüstütoplant1ya çagnlmasmdaki asil sebep, basmda da genig yer alan "Nas-turi ayaklanmasi"dir. O vakit henüz Takrir-i Sükûn dönemine girilmedi-

giiçin basm sansürsüz haber, yorum ve eleptiri yaymlayabiliyor.

Ìsmet Papa 30 Ekim'deki toplantida Meclis'e bilgi verirken, 7 Agus-

, to 'ta "Nasturi egloyas1"nm Hakkâri Valisini kaç1np "esir" aldigim, ya-daki jandarma kumandam ile erleri gehit ettigini anlatiyor. Nasturi-

. lerin "silahlandinlmig" olduguna dikkat çekiyor. Isyan sirasmda ve is-yana kargi harekâti sirasmda askerî birliklerimiz "Îngiliztayyarelerinintecavüzüne" ugruyor, "agir zaylat" veriyoruz. Îngiltere "statüko hatti"denilen smiri geçerek topraklarnmzi bu gekilde bombahyor; Îngilte-re'ye protesto notasi veriyoruz. Ingiliz hava kuvvetlerinin defalarca"askerî birliklerimize ve ordugâhlarma bomba ve makineli tüfeklerleateg açmasi"m Ankara defalarca protesto ediyor.

Îsmet Papa bu olaylari ve verdigimiz notalan ayrmtih olarak anlati-yor.70

Îngiltere Haliç Konferansi'nda Nasturiler için Hakkâri'yi isterken,

Türklerin büyük tepki gösterecegini biliyor tabii... Türkler Büyük Zaferve Lozan sevinci içinde, Musul öfkesini yagiyorlar, bir de NasturilereHakkâri'yi verecekler, olacak i; degil tabii! Îngiltere'nin hesabi, böylebir imkâns12 teklifi ileri sürerek görügmeleri ç1kmaza sokmak ve igiMilletler Cemiyeti'ne götürmektir Öylede oluyor.

Hüseyin Avni Bey, Subataymdaki Meclis görügmelerinde ne demig-ti? "Bugün Musul'u vermeyen, yarm verir mi?... Milletler Cemiyeti Îngi-liz çûrasidir.

."

Ve Milletler Cemiyed

Türkiye bir girigimdehulunuyor, yine "al petrolü, ver Musul'u" for-mülü! Îngiltere yme kabul etmiyor.71

Bu "petrol takintisi"mn diplomatik bir hata oldugunu göreceniz.Milletler Cemiyeti (MC) 20 Eylül 1924'te Musul meselesini görügme-

ye baghyor.Fethi Bey, Türkiye'ain Musul üzerindeki egemenlik haldarmdan vaz-

geçmeksizin yapilacak bir "plebisit"in sonaçiarim kabul edecegini söy-lüyor. Ingilizler "suur sorunlan plebisitle çäzülmez" diyor.

Ingilizler,görügmeler sürerken bile askerî operasyonlardan vazgeç-

miyoriar. Sevr Antlagmasi'nda bile Türkiyd símrlart içinde olan Imadi-ye'yi iggal etmekle kalnuyorlar, 29 Eylül'de yeni bir nota vererek suun

70. KSzimÒztürk,Türk Parlamento Tarihi, TBMM IŒ.Dönem II, cik Il,sí, 239-26 I.

7 I. ÖmerKürkçüoglu, a.g.e., sf. 293.

468

daha kuzeye itiyorlar! Fethi Bey'in yalonmalan netice vermiyor. Aslm-da Londra, Lozan imzalandiktan sonra

"sayisiz askerî operasyon dü-zenleyerek", yeni çizilen suura esas olacak "status quo"yu Türkiye'ninaleyhine olarak parçaparça degigtiriyor.72

Bugün Îmadiye, Kuzey Irak'tadir!MC, 30 Eylül'de konnyu incelemek üzere, "tarafs1z devletlerin ny-

ruklarmdan seçilecek üç kigilik komisyon" kurmaya karar veriyor. Üçkipinin seçimini MCMeclisi yapocaktr.

Komisyon göyle oluguyor: Macar Kont Teleki, Belçikah A. Poulis veKomisyon Bagkam Îsveçli A. Wirsen...

Birinci Dünya Savagi'nda Macaristan Türkiye'nin, Belçika Îngilte-re'nin müttetiki idi; 1sveçtarafsizdir.

Bu arada Nasturi isyant ve diger olay sebebiyle suurda Türk askeriy-le Ingilizaskerleri arasinda çatigmalar oluyor. pkiye'nin bagvurusuy-la, Milletler Cemiyeti 29 Ekim 1924'te, gerginligi azaltmak için, "Brük-sel Hattt" denilen bir çizgiyi geçici olarak tespit ediyor, s1rf çat1emalanönlemek için... Bu çizgi, Ingilizlerinsürekli askerî operasyonlarla kuze-ye ittigi ve 29 Eylül 1924 tarihli notalanyla tammlanan çizgiyle bire birörtügüyorP

Ingiltere Irak simnm, bu gekilde, istedigi gibi çizmigtir!Ï(omisyonMusul vilayetini dolagarak incelemeler yaprug, hatta ingi-

liz tezine aylon olarak, plebisit yapdabilecegini, çünkü Ingiltere'ninkendisinin Faysal'1Kral olarak onaylatmak için Musul'da plebisit yapt1-

gimkaydetmigtir. Komisyon ekleriyle birlikte 19 sayfa tutan raporu 16Temmuz 1925'te MC'ye sunuyor Rapora göre:

• Türkiye ile Irak arasmdaki suur, Briiksel Hatti olmahydi...• Îngiltere'nin 1928'de sona erecek olan Irak mandasi, 25 yd daha

uzatdmahydi. Musul'un çogunlugu Kürt'tü, Kürtler "ne Türk ne Arap"ttKürtlere idari ve kültürel haklar, äzerklik verilmesi kaydlyla Musul (Ïn-giliz mandasi altmdaki) Irak'a baglanmahydi.

• Bunlar olmassa, komisyon degigik seçenekler de sunuyordu: MCMusul'u Irak'a vermezse Türkiye'ye verilebilirdi. Komisyon Musul vila-yetinde yaptigi incelemelerde Türkiye'ye bir sempati oldugunu gör-mügtü. Raporun "ahalinin temenniyati" (hallanarzulari) bälümünde uaç1kça yaz1hdir. Kont Teleki'nin yamnda üniformastyla Cevat Paga'

72. IhsanSerifKaymaz, Musul Meselesi, sf. 415417.* Sevr Antlagmasi'nin Imadlye'yiTürkiye'de birakan 27. maddesinin ilgili bölümü göyledir

"3- Elcezire ile: Oradan garptan garka dogru bir istikamet-i umumiyede Musul vilâyetininhudud-i garkisi üzerinde intihap edilecek bir noktaya kadar Arazi Ozerinde tayin edilecekbir hat Oradan bu hattin garka dogru giderek Türkiye ve Lran hududuna tesaduf ettiginoktaya kadar : Musul vilâyetinin Imadlye'nincenubundan geçecek bir surette muaddelhudud-i gimalisi..."

73. IhsanSerifKaymaz, a.g.e., sf. 421.

469

gören halk sevgi gösterilerinde bulunmuqtu. Kont Teleki, halkm CevatPaga'nm üniformasma gösterecegi tepkiyi ögrenmek için beraber gez-meye ç1kt1gim, Türk pagasmm üniformasim görenlerden evvela küçükbir grubun "Yaçasm Türkiye" diye tezahürat yapt1gm1,.yürüdükçe bü-yük bir kalabahk olugtugunu, kalabahkta her smiftan insanm Türkiyelehine gösteri yaptigmi raporuna yazmigtir.74

Üçüncüseçenek olarak, MC uygun görürse, Musul'u Türkiye ile Irakar mda taksim de edebilirdi; böyle bir seçenekte Küçük Zap Suyutaksim smmm olugturabilirdi.

Rapor, ÎngilizlerinHakkâri talebini reddediyordu.75

Rapor çeligkiler içindedir. Bir taraftan Türkiye feragat etmedikçeMusul'un hukuki bakundan Türkiye'ye ait olacagim belirtiyor, diger ta-raftan 25 ydhšma Ingilizmandasi altma veriyordu! Plebisit yap11sa Tür-kiye'nin tercih edilecegini söylerken, plebisite gerek görmüyordu. Ra-poru görügmek üzere Cenevre'ye bu defa

"bagmüzakereci"

Fethi Beydegil, Digigleri.Bakam Tevfik Rügtü Bey gönderildi, o da manday1talu-madigmuzi, Musul'daki egemenÏikhaklarmuzdan feragat etmeyecegi-mizi söyledi.76

Tevfik Rügtü Bey, konugmasmda "Ingiltere'ninsürekli olarak Irak si-mnm kuzeye dogru ittigini" belirterek bunu elegtiriyor. Raporun "Türkve Kürtleri iki ayn unsurlar olarak görmesini" de elegtiriyor ve Türki-ye'nin Îngiltere hakkmdaki derin güphesim ifade ediyor

Korumak gerekçesiyle ulusal bir unsuru (Kürtleri) ayirmak için izle-

nen amaci bir türlü anlayanuyorum. Bu amaç Kürtlerin ufak bir bölümü-nü (Musul) elde bulundurarak, bunlan Kürtlerin çogunluguna sahip ülke(Türkiye) aleyhinde... kullanmak nudir???

Yine Kuzey Irak endigesi!

Ve Adalet Divam

ÜçlüRapor da çözüm getiremeyince MC, iki karar abyor Biri, Es-tonyah General Laidoner'in Musul'a gidip incelemeler yapmast

74. Suphi Saacçi, Irak'ta Türk Yarligi, Tarihi Aragtirmalar ve Dokümantasyon Merkezi,Istanbui,1977, sf. l70.

75. Komisyon'un ön çaligmalarr, Kuzey Irak'ta yaptigiincelemeler, halkin Turkiye'ye egill-

ml,"halkin çogunlugunun Türkiye ile birlegme egiliminin gizlenmesi" ve Rapor hakkinda

bkz. Ihsan§erifKaymaz, a.g.e., sf. 424-468; Mim Kemal Õke,a.g.e., sf. 149-158; raporunorijinal diliyle tam metni lçin bkz. Kadir Misiroglu, Musul Meselesi ve Irak Türkleri,Sebil Yayinlari, istanbul,1972, sf. 134-152,

76. Kemal Melek, Musul 5orunu, ÛçdalNegriyat, l983, sf. 48.

77. Prof. ÖmerKürkçüoglu, Türk-Ïngilizliigkiteri,sf. 297.

470

ÖbürüMilletlerarasi Daimi Adalet Divam'ndan görüg ahnmas1...Türkiye, Estonyah General'i Brüksel Hatti'nm bu tarafma sokmuyor!Adalet Divam'ndan görüg almmasma gelince...Îngiltere bundan mem-

nun, Türkiye ise "siyasisoruna hukuki çözüm olmaz" kurahyla itiraz edi-

yor, Divan önüne ç1kmay1reddediyor! Ingiltere ise Divan'a hem temsilcigönderiyor hem kendisiiçin yararh buldugu bazi belgeleri sunuyorP

Türkiye tammasa da Divan dosyay1 kabul ediyor... Divan'a götürülensorular ve Divan'm verdigi cevaplar äzetle göyle:

• MC'nin verecegi kararm hükmü, Lozan'm 3. maddesi çerçevesindenedir?

Cevap: Taraflar Lozan Antlagmasinm 3. maddesi ile MC'nin yetkisi-ni kabul ettilderine göre, MC'nin verecégi karar baglay1cidir

• MC'nin alacagt kararm oybirligiyle olmasi gart mi?Cevap: MC oybirligiyle karar almahdar. ;• Taratlar yani Türkiye ve Ingiltere oy kullanabilir mi?Cevap: Taraflar oy kullanamaz.Milletler Cemiyeti Meclisi, Türkiye'nin karyl ç1kmasma raimen 8

Arahk'ta Divan'm bu görügünü benimsiyor. Estonyah General'in rapo-ru da olumsuz ç11ayor, Türkiye'nin bölgedeki Hiristiyanlara kötü dav-randigmi söylüyor. Ingiltere Nasturi ayaklanmasiyla bu zemini sagla-

migt1 anlagilan.Bu olumsuz siyasi gidige,tam o sirada vahim bir olay daha eklendi:

SeyhSaid Îsyam...

SeyhSaid Isyam

SeyhSaid Isyam 13 $ubat1925'te Elazig'm Piran köyünde saklananadi suç mahkûmlarmi jandarmanm yakalamak istemesiyle baglayançatigma, isyanm ilk lovilcmudu Isyan Erzurum'un güneyinden Diyar-balar'a kadar yayilacak, iki ay süren isyan 15 Nisan'da SeyhSaid veadamlarmm yakalanmas1yla bastirilacaktir.

4 Mart 1925'te çikarilan Takrir-i Sükûn Kanunu ile sadece isyan bas-tirilmakla kalmayacak, bütün basm ve siyasi muhalifier susturulacak,

1stiklâl Mahkemesi isyancilardan bagka, siyaseten infaz kararlari averecektir.

Gazeteci Ahmet Emin Yalman, Takrir-i Sükûn dönemini, "dehget

devri" olarak niteliyor?

SeyhSaid Isyam'mn, Türkiye'nin Musul davasma büyük bir darbevurdugu güphesizdir. Askerî bakimdan orduyu son derece meggul ediprejimin bütün dikkatini üzerinde toplayarak Musul davasmda siyasi za-af yarattig1 gibi, Türkiye'nin Musul tezinin temelinde bulunan "Türkler

78. ÖmerKürkçüoglu, a.g.e., sf. 298.79. Ahmet EminYalman,Yakm Tarihte Gördüklerim ve Geçirdilderim, sf.999.

471

ve Kürtler" tezini büyük ölçüde zay1flatm10tir.Tarihçiler arasmda SeyhSaid Îsyam'nda Ingiltere'nin parmag1 olup

olmadig1 konusu tattigmahdir. Ingiliz argivlerinde aragtirma yapan ta-rihçiler, SeyhSaid Isyam'm Îngiltere'nin tertipledigi veya destekledigi

konusunda bir belge ve bilgi olmadigmi belirtlyorlar.80Türkiye'nin elindeki bütün istihbari bilgileri görmügve Ba.pvekilola-

rak SeyhSaid Isyani'nm bastirilmasmi yönetmig olan Îsmet Inönü bu

k nuda gunlan söylüyor:

SeyhSaid Îsyam'nda memlekette senelerden beri yuvalannug olan

propagandanm eserleri görülmügtür. $eyhSaid Isyam'm dogrudan dog-

ruya Ingilizlerinhazirladig1veya meydana çikardigi hakkmda kesin delil-

ler bulunamamigttr. Fakat bundan güphe edilmig ve gerekli tahkikat ya-

p11migtir. ÇünküÎngilizlerinMusul hareketi esnasmda ve daha sonra

Nasturi ayaklanmalarmda oldugu gibi, hudutlardave digandapropagan-

dayla, münasebetlerle SeyhSaid Isyam'mn patlamasmda zahiren yar-dimci oldugu intibal (izlenimi)mevcuttu.81

Anadolu'daki Ingilizkonsolosluldan ise, Londra'ya telgraffar yagdi-

rarak, isyanm Irak'a müdahale için bahane olarak kullamlmak üzere

Ankara tarafmdan çikarihmg olabilece ini ileri sürliyorlar182

Saçma tabii...Musul'un kaybi, Lozan'da bagladi, 1925'e kadarki görügmelerde de-

vam etti. SeyhSaid Isyam Türkiye'nin dikkatini tamamen içe çevirerek

ve Musul'a dönük iddialarmda Türkiye'yi daha da zaafa dügürerek Mu-sul'un kaybma son noktay1koydu.

Milletler Cemiyeti, 16 Arahk 1925'te Musul hakkmdaki nihai karariverdi. MC, komisyonntakaranm aynen benimsiyordu: Brüksel Hatti si-

mr olacakti, apagisi Iralfa, yukarist Türkiye'ye... Irak'ta Ingilizmandasi

25 yll daha devam edecekti.'

Türkiye MC'nin bu kararmi tammadigmi ilan ediyor... Ve...17Arahk 1925'te, Tevfik Rügtü Bey ve Çíçerin"Türk Sovyet Dostluk ve

Tarafsizhk Antlagmasi"m imzahyor! Bu MC'ninkararma Türkiye'nin birtepkisidir, ama Babh ülkeler ve Ingilterebonu pek ciddiye ahmyorlar!"

Türkiye Moskova ile çoktan yollaruu ayirmigti; üstelik imzalananantlagma askeri nitelikte degildi.

Mustafa Kemal Paga'mn Musul sürecinde.yeniden

"Mazlummillet-

ler"e seslenmesi, yeniden Irakh Kürtlere hitaben Islam kardegligine

80. ÖmerKürkçDoglu, a.g.e., sf. 3 l0; Mim Kema1Öke,a.g.e., sf. L58.

8 I. ismet inänü,Hatiralar, sf. 465.

82. Baskm Oran, Türk Dig Politikasi, sf. 266.

83. IhsanSerifKaymaz,a.g.e., sf 566-567

472

bagvurmas1 da artik Kurtulug Savaga'adaki gibi etkili olmayacakta. Tür-kiye Dogu'dan kopmuy, henüz Bati'da saglam iligkiler kuramam1§,dostluklar, ittifaklar olugturamanugtL Prof. Kürkçüoëlu bu "Türki-ye'nin yalmzhäl"m genigbir pekilde anlatz, Musul'un kaybmda bu yal-mzhšm son derece änemli bir etken oldugunu belirtir.84

1926ylh, Musul'un kaybediliginin luzlandigi bir yll olacakttr

Kuzey Irak endigesi

Hatirlayahm; Mustafa Kemal Paga, Kerkük ve Süleymaniye sancak-larmi da kapsayan Musul vilayetinde, yani Kuzey Irak'ta Ìngilizlerinbir"Kürt hükümeti" kurmasmdan ve¯bu fikrin Türkiye Kürtlerine de sira-yet etmesinden kayg1landigim, bu sebeple Musul'dan vazgeçemeyece-

imizi söylemigti.Meclis'teki elegtiriler aym kayg1yi dile getirmigti....Hatirlayahm, Milletler Cemiyeti sürecinde 1925'in Eylül aymda Digigle-

ri Bakam Tevfik Rügtü Kuzey Irak'1 Türkiye'ye vermeyen Îngiltere'ninni-yetleri hakkmda Türkiye'nin duydugu kugkulari göyle ifade etmigti:

Kürtlerin ufak bir bölümünü (Musul) elde bulundurarak, bunlari Kürt-lerin çogunluguna sahip oldugu ülke (Türkiye) aleyhinde... kullanmak nu?

1926'nm Ocak aymda Ankara'da görügmeler yapan Îngiliz Büyükel-çisi Lindsay, Türkiye'nin D1;igleri Bakam Tevfik Rügtü'nün "uzlagma-

ya yatkm bir anlay14 içine girdigini"yaz1yor. Türkiye'nin Musul dava-sim kaybettigi artik kesinlegmig gözüküyor, Lindsay "Türkiye'yi tat-min etmek için ne yapilabilecegini aragtirmak" için görügmeler yap1-yor. Tevfik Rügtü Aras'm Lindsay'e söyledikleri hem Musul davasmmkaybedildigini, hem Türkiye'nin Kuzey Irak'tan gelecek tehlike konu-sunda nasil kaygih oldugunu gösterir. Tevfik Rügtü "toprak

istemininardmda, Kürt sorunuyla baglantih bir güvenlik endigesi oldugunu"aç1kça söylüyor! Türkiye'nin SiiÎran Kürtleriyle bir sorununun olma-digim, ama "Türkiye'deki Kürtlerle birçok aç1dan benzerlik gösterenbüyük bir Kürt kitlesinin yabançi bir devletin uyrugu haline gelmes -

nin Türkiye için sürekli tehlike kaynag1 olusturacagmi" belirtiyor.Atatürk'ün Digigleri Bakam Tevfik Rügtü, Lindsay'e, "etnik kimlikleri-ni ön plana ç1kararak agina vurma gereksinimi duyacak olan Irak'takiKürtlerin Türkiye'deki akrabalarim da heyecana sürükleyebilecegini"anlatiyor!8 5

Artik Türkiye Musul vilayetinden toprak istemiyor, gelecegi için gü-venlik istlyor!

84. ÖmerKürkçüoglu, a.g.e., sf. 30!-305.

85. Dr. IhsanSerifKaymaz, a.g.e., sf. 575-576.

I473

Îngiltere kötü niyetli olmasa bile, Kuzey Irak'tan Türkiye'ye ileridetehlike gelecektil Lindsay, Tevfik Rügtü ile görügtükten sonra Bagba-kan Ismet Paya ile gärügtügünde de bu güvenlik meselesi konugula-cakti. Ingiliz Büyükelçisi Lindsay'e Îsmet Paga'nm söyledigi gu sözlerfevkalade änemlidir:

Irak topraklarmda yagayan Kürtlerin sayisi bu kadar yüksek oldugusürece, Ingiliz yetkililer kompu olarak ne kadar iyi niyetli davramrlarsadavransmlar, Türkiye hükümeti dogu bölgelerinde sonsuza kadar sorunyagayacaktirls6

Fakat enteresandir; Ingiltere, "Kürt daglarmdan yoksun kalacak birIrak'm kuzeyden gelecek müdahalelere kargi savunmasiz duruma dü-gecegi" geklindeki "demagojik" bir gerekçe ile Türkiye açismdan mut-lak güvensiz Brüksel Hatti'nin smir olmasmda hâlâ 1srar ediyor; Lind-say'in Ocak 1926'daki Ankara görügmelerindenbir sonuç çiknuyor?

1926 Subat'mdaIngiliz hükümetinin kurdugu "Irak Politikasi Komi-tesi", Türkiye ile yapilacak antlagmanm gartlarun belirliyor.

Türkiye'nin istedigi garanti sistemini Ingiltere kabul etmiyor. Çün-kü "manda"nm bile birakilmas1m isteyen Îngiliz kamuoyuna böyle birgaranti yükümlülügünü kabul ettirmek zor görülüyor. Brüksel Hattidenilen suur çizgisinde Türkiye lehine önemsiz degigiklikler yap11abi-lecegi karara baglamyor, Kerkük sancagmdaki Revanduz bölgesininTürkiye'ye verilmesi yönünde Lindsay'in önerisini komite reddediyor.Komitenin uzun kararlar listesinde önemli olan, Îngiltere'nin "Irak'ta-ki Kürtleri siyasal özerklige tegvik etmek dogrultusunda" bir politikaizlemeyecegi güvencesinin Türkiye'ye verilmesini komitenin kabuletmesidir. Bir de,

"suçlularm iadesi" için anlagma yapilmasmm be-nimsenmesidir.88

1926yllmda Türkiye SeyhSaid Îsyam'myeni bastirmiqur, gapka ve hu-kuk devrimiyle megguldür; Takrir-i Sükûn uygulamas1 devam etmektedir.

Digarida Mussolini'nin saldirgan Akdeniz politikasi Türkiye'de kay-g11aryaratmaktadir. ÜstelikAkdeniz siyasetinde ingiltere ile çatiganItalya, Londra'yl yumugatmak için Musul konusunda Îngiltere'yi des-tekliyor! Mussolini, Musul yüzünden bir Türk-Îngilizsavagmm çikmasihalinde "Anadolu üzermdeki sömürgeci hayalleri" için firsat ç1kacagimdügünüyor. Ingiltere ise Balkanlar'da ve Akdeniz'de Mussolini'ye ödün-ler vererek onu

"yat19tiracag1m"

samyor,Roma ile flört ediyor. Roma'yti rahatsiz etmemek için, Türkiye ile bir güvenlik anlaymasi yapmaya ya-

86. Andrew Mango, Atatürk, Remzi Kitabevi, 2004, sf. 427-428; Lindsay'in inönûile gö-rugmesi hakkinda, ihsanSerifKaymaz, a.g.e., sf. 577.

87. Ibsan§erifKaymaz, a.g.e., sf. 576-577.

88. Bkz. IhsanSerifKaymaz, a.g.e., sf. 580-581.

474

nagm1yor, Musul meselesinde Türkiye'nin istedigi güvenlik garantisinede bu yüzden yanagnuyor!B9

Sovyetler de bu sirada Îngilizlerle flört halindedir! Sovyetler'in An-kara Büyükelçisi Suritz, Ankara'da Lindsay'le görügüyor ve "TürklereIngiltere ile anlagmalarim giddetle tavsiye ediyoruz" diyor! Çünküo si-rada Bolgevikler de Îngiltere ile anlagmak istlyor; bunun için Bolgevik-ler Türkiye'yi "satmig"lardiri

Kâzim Karabekir'in, "Bugün 1stiklâlHarbi zamanmdan daha zaylf birhaldeyiz" dedigi dönemdeyiz.90

Türkiye,"yalmzhèm"

sikmtdarim bütün giddetiyle yagamaktadir.Dogu'dan kopan Türkiye Batt'da henüz ittifaklar kuramam1gt1r!

Musul gitmigtir artik.1926 Nisan'mda Lindsay tekrar Îsmet Papa ve Tevfik Rügtü ile görü-

güyor, Îsmet Paga'yL çok kayg111buluyor, çünkü Musul meselesindeTürkiye'nin istedigi smir güvenligi garantisi almamam19tir. Tevfik Rü -

tü'nün tavn ise Türkiye'nin nas1l siktytigmm bir resmidir. Lindsay,Londra'ya gönderecegi raporda, hiçbir karydik almadan toprak talebin-den vazgeçen Türklerin "tam bir teslimiyet içine girdiklerini ve bir anönce uzlagmaya varmak istediklerini" yazacaktir ve gunu ekleyecektir:

Ankara, dig sorunlarru bir an önce çözme ve para bulma gereksini-miyle kargi kargiyadir!91

Bu partlar altmda Kemalist Türkiye, "Îngiltere ile iligkilerini normalhale getirmek için", Musul'dan feragat edecektir!

Hâlâ bagkent Ankara'ya tagmmaylp Istanbul'da oturan ÎngilizBüyü-kelçisi Lindsay, Digigleri Bakam Austen Chamberlain'e 14 Nisan1926'da rapor gönderiyor·

Gazi'nin ve rejimin durumu saglamdir. Sapkave takkeler kanunu hog-nutsuzluk yaratlyor. Sekerve petrol tekeli ve agir vergiler de öyle. Tev-fik Rügtü'nün durumu sallantida gibi. Basm Irak (Musul) suuri konusun-da fazla yaym yapnuyor. Îtalya'nmsaldirgan niyetleri asabiyet yaratiyor.Bir bütün olarak bakildigmda, Türkiye zayiftir ve Türk hükümeti bununbilincindedir Smir (Musul) meselesinde ucuza anla.yacag1x!92

Öyleoluyor... 5 Mayis 1926'da Musul konusunda imzalar atihyor.

89. Bkz. Dllek Barlas, "Friends or Foes? Diplomatic Relations Between Italy and Turkey,1923-36", International Journalof Middle East Studies, c. 36, mayis 2004, sf. 235-237.

90. Ugur Mumcu, Kâzirn Karabekir Anlatiyor, Ankara, 2002, sf. 129.

91. Bkz. IhsanSerifKaymaz, a.g.e., sf. 578-593; Mim Kemal Öke,a.g.e., sf. 174-l75.* Aslinda basin yayin yapamiyor. Takrir-i Sukün dönemidir, IstiklâlMahkemeleri gazete-

cilerin ve aydinlarin ba.ginda"Demokles'in kilici"dir...

92. BilalSimgir,ingilizBeigelerinde Atatürk, cilt 6, sf, LVII, 16-17.

475

Musul antlagmasi

Lindsay-Aras görügmelerinin sonunda ufak tefek smir düzenlemesi

ve bir de Musul petrollerinden pay degil, Irak'm Ingiltere'ye ödedigi

petrol parasmdan "loyalty pay1" karg1hgi olarak Türkiye'ye 25 yll sürey-

le smith olarak yüzde 10 pay veya topluca 500 bin Ingilizlirasi verilme-

si konusunda anlagmaya var1hyor. Tevfik Rügtü, Osmanh'nm bile Bos-

n -Hersek'i biralorken 2 milyon 200 bin sterlin aldigua hatirlatarak 500

bm sterlinin çok az oldugunu söylüyorsa da daha fazlasim alarnyor 93

Lindsay, "Ankara'nm d1§sorunlanm bir an önee çözme ve para bul-

ma ihtiyaci" içinde oldugunu, yirmi gün önceki raporunda da "ucuza

anlagacagiz" diye yazuugtl zaten.Genelde samlanm aksine 500 bin sterlin bir defada almmamigtir.

Musul petrolleri için Irak'm Îngiltere'ye yaptini ödemenin yüzde

10'unun Türkiye'ye pay olarak verilmesi benimsenmig, bu topluca 500

bin sterlin olarak kararlagtmlmigtt. Hikmet Ulugbay'm aragt1rmalarma

göre, ilk taksit ödeme 1934'te yap11mig, bazi yillarda aksamalar olmak-

la birlikte, 1958'e kadar Türkiye 3,5 milyon sterlin almigtir. Türkiye,

yüzde 10 hakkmdan da vazgeçmig degildir, bu hesapla Türkiye'nin Irak

etrollerinden hâlâ 2 milyon sterlinlik alacagi olmahdir."

1mzalananantlagmanm resmî ad1, "Türkiye, Îngiltere ve Irak Hükü-

metleri Arasmda Hudut ve lyi Kompuluk Münasebetleri Antlagmasi"dir

Buradaki "iyi kompuluk" sözü, Türkiye'nin Ktizey Irak endigesini güya

kargilayacak bir içerige sahiptic Antlaymanm 6.-13. maddeleri eglayah-

gmönlenmesi, suçlularm iadesi, suur güvenligini saglamak üzere bir Da-

imi Hudut Komisyonu kurulmas1, Türkiye tarafmdan bir kumandanm,

Irak tarafmdan Musul ve Erbil valilerinin "umumi igbirligi ve almacak

tedbirler" konusunda düzenli görügmeler yapmasmi hükme baghyor.

Mesela 12. maddede, Türkiye ve Irak yetkililerinin kendi uyrugunda

olup da öbür ülkede bulunan "agiret beyleri, geyh ya da öteki üyeleri

ile resmî veya siyasi mehiyete sahip her türlü haberlegmeden kaçma-

caklardir" deniliyor. Ayru maddedeki qu hükümde de "güvenlik endige-

si"ni görmek mümkün:

Taraflar smir mmtikasmda diger devlet aleyhine yöneltilmig hiçbir

propaganda tegkilatma ve topluluga izin vermeyeceklerdir.95

Ankara bu güvencelere güveniyor mu?

93. Baskin Oran, Türk Drg Politikast, sf 267.

94. Hikmet Utugbay, imparatoriuktan Cumhuriyete Petropolitik, Ankara, 1995;

Baskm Oran, a.g.e., sf. 269-270. -

95. Antlaymamn tam metni: Dr, Zekeriya Türkmen Musul Meselesi, Askeri ÇözümAraylgiari, 1922-1925.sf. I27-l3I.

476

Ingiltere'nin Irak Yüksek Komiseri Henry Dobbs, Ankara'da TevfikRügtü Aras'la yaptig1 görügmede bu konuda sözlü olarak da güvenceveriyor; hem Ingiltere hem Irak adma... Dobbs'un imzalarin atilmasm-dan alti ay sonra yaptigt bu ziyaret hakkmda Londra'ya yazdigt rapor-dan anhyoruz ki, Ankara, hiç olmazsa o dönein íçin, artik rahatlamigtir.Dobbs, raporunda, "Tevfik Rügtü'nün, güvenceden çok memnun oldu-gunu,artik Türk hükümetinin Irak Kürtleri konusunda rahatlama his-settigini söyledigini" yaziyor. Dobbs ve Tevfik Rügtü Bey beraber Çan-kaya'ya gidip anlattddarmda Gazi de bunu dayduguna "çok memnun"oldugunu belirtiyor¾

Ankara rahat bir nefes alnugttr, ama antlagmpam ne älçüde baçanholdugu, ciddi surette tartigmahd1r.

"Tam bir yenilgi"

Musul ineselesi hakkmda Ingilizaryiv belgelerini de tarayarak ayrm-tih ve akademik kalitede bir aragttrma yaprug olan Ihsan gerifKay-maz, Musul meselesinde Türkiye'nin geldigi noktanm "tam bir yenilgi"oldugunu yaz1yor

Antla.yma äylesine alelacele imzalanrugtir ki, Türk tarafi hiçoir konu-da pazarhk yapmanug, neredeyse Ingilizlerindikte ettigi konugmalan ay-nen kabul etmigtir..

Smir güvenligiyle ilgili maddelerde bile, Türkiye'nin "Ingilizönerile-rini kabul etmenin ötesinde herhangi bir katlasmm olmadigim" vurgu-layan Kaymaz'a göre, antlagmanm petrole iligkin hükümleri Türkiyeaçismdan tam bir baçansizhktu Türkiye'nin petrolle baglantdi olarakelde ettigi maddi kazamm, Îngilizhükümetinin bu konuda (Büyükelçi)Lindsay'e verdigi pazarhk marjmm bile altmda kalmigtu Ingiltere'ninverdigi pazarhk yetkisine göre Lindsay, süre balommdan sm1rsiz ola-rak petrol gelirlerinin yüzde 10'unu Türkiye'ye verebilecekti, Türkiyebunu az bulursa pay oram yüzde 15'e kadar çikabilecekti. Sûresiz ol-maz da 25 y1lhk bir süre smiri konulursa Türkiye'ye verilecek pay yüzde 25'e kadar ç1kaulabilecekti. Fakat maalesef, Lindsay, Türk tarafmahem 25 yllhk süre simrmi, hem yüzde 10'luk pay1 kolayca kabul ettir-migtir. ÇünküLindsay'in kargismda her ne pahasma olursa olsun bir anönce uzla.ymak isteyen vesveseli bir Bagbakast (Inönü) Ye hükümetiçindeki durumunu sallantida gören zay1f bir Digigleri Bakaru (TevfikRügtü) vardi! Lindsay'in Londra'ya gönderdigi raporda maalesef Türkyetkililer hakkmda küçümseyici, agir ifadeler vardir."

96. BilalSimgir,a.g.e., cilt, 6, sf. 91-92.

97. Skz]hsan §erifKaymaz, a.g.e., sf. 595-596.

477

Bu partlarda ve bu içerikte bir antlagma elbette Türkiye'de kimseniniçine sinmemigtir!

Anlagma 6 Haziran'da CHP Parti Grubu'nda, 7 Haziran'da Meclis'te gö-riigülüyor, elegtiriler oluyor Dogu illerinde hadiselerin patlak verebilece-

giniSeyhSaid Isyam'ndan önce belirterek "doguda islahat yapilmas1" içinhükümeti uyarnu; olan 8 Kâzim Karabekir Meclis'te konuquyor

Memleketin girdigi derin mügkilat içinde hükümetin muhtaç olduguyardmu sükûtumuzla temin imkân ve zaruretinde kalarak hükümeti axi-cak reylerimisin gekliyle uyarmaya çabgtik.

Olaylar o zamanki sõzlerimin sarahat ve hakikatini meydana çikard1:Hükümetler ve milletler için muvaffakiyet, harici siyasetleri ile dahilî si-yasetleri arasmda ahenk ve irtibatt temin ile mümkündür.

Musul'un bugünkü vaziyetinden duydugumuz teessürleri bu kürsüdenifade etmekten bagka maalesef bizim için yapilacak bir gey kalmanuptir.

Karabekir'in "harici siyaset ile dahilî siyaset arasmda ahenk ve irti-bat" sözü önemlidir; bunu a.yagida göreceniz.

Antlagmay1 savunan Digigleri Bakam Tevfik Rügtü'nün sözleri ise,nas11 bir psikolojiyle hareket ettiklerini de yans1tlyor. Tevfik Rügtü ko-nugmasmda, "yakm doguda baghca kuvveti temsil eden Türkiye Cum-huriyeti"nin d14politikasmda "en esash siyaset ekseni olarak medenimilletler arasmda bir düzen ve geligme unsuru olarak çabgmak" ilkesi-

ni benimsedigi belirtiyor.Tevfik Rügtü Bey'in bu sözleri de Türkiye'nin artik "Doku" degil,

"Bati" yänlü bir siyaset izlemekte oldugunun göstergesidir.Digigleri Bakam Tevfik Rügtü, "milli inlolabinuzm semerelerini bir

an önce almak ve barigi ertelememek için büyük bir dikkatle (Lo-zan'da) ertelenmig olan Musul meselesinin de igte gimdi çözüme ulag-tigim söyleyerek sözlerini göyle sürdürüyor

Cihanm ve yakm dogunun sulh ve huzuru ve Irak'm istiklâl ve saade-

ti namma ve Büyük Britanya Împaratorlugu'ylamünasebetlerimizi nor-mal bir hale getirmek için yegâne aslada kalan bir arazi meselesinde fe-dakårliklara katlandik...

Bütün hudut ihtilaffari artik tespit edilmly oluyor. Yeni antlagmalar,

Cumhuriyet hükümetince takip edilmekte olan genel siyasette herhangi

bir degigimi ifade etmez. Sulha muhabbeti ve medeniyet ciham ile iyi ge-çinme arzulanm bilhassa ortaya koyar.

Görûçmelerden sonra Meclis'te oylama yap111yor, 286 milletvekilininyarls1 oylamaya katilm1yor, iki ret ve bir çekimser oya karg1hk 143 oyla

98. Kâzim Karabekir, Pagalarm Kavgasi, sf. 289-290.

478

Musul hakkmdaki antlagma onaylamyor.99Reisicumhur Mustafa Kemal Atatürk, 1 Kasim'da yapttg1 yasama ylh-

m aç1g konugmasmda, Musul'un adim zikretmeden, Suriye ve Irak hu-dutlarmm tespiti iglemlerinin smirda bagladigmi söylüyor. Bu suurlanbelirleyen antlagmalarm "taraflar için bilhassa güvenlik ve lyi komgu-luk maksatlanm amaç1adigru" belirtlyor, "bu halin Fransa ve Îngiltereile münasebetlerimiz üzerinde iyi tesir icra etmesi tabiidir" diyor.100

Yine 1926'mn Kasim ayi ÎçindeIngiltere'nin Irak Komiseri H. DobbsTürkiye'ye geliyor, Reisicumhur Mustafa Kemal Papa ve Digigleri Baka-m Tevfik Rügtü Bey'le görügerek "Kürtlere özerklik vermek gibi bir dü-güncelerinin olmadigi" konusunda güvence veriyor. Mustafa Kemal Pa-ga da, Kürtlerin daha kugaklar boya kendi kemÍileriniyönetme yetene-

inden yoksun kalacaldanm söylüyor.101Fakat bir yil sonra, 11 Eylül 1927de Genelknymay Bagkam Fevzi Pa-

ga, Digigleri Bakanhgi'na resmî yazi yazlyor: Îngilizler Musul vilayetidahilinde Asurilere bir yurt ve özerklik vermek için vaatte bulunmug-lar ve çahymaya baglamiglardirL Musul vilayetinin Umadiye, Zaho, Uk-re, Zibar ve iç ilçelerinde Kürtçeyi resmi dil kabul edip Kürt cemiyetle-ri ohigturarak Kürt1ük propagandasi ve Musul vilayetindeki TürklügüKürtlegtirme çahymalan yap1lmaktadir... Kürt agalarmm iytirakiyle birkongre akdedilmigtir... IngilizierErmeni yogunlugu olugturmaya çahgi-yor... Bu bilgileri ileten Fevzi Paga, 1926 antlagmasma aylan olan bu fa-aliyetlere kargi gerekenin yapilmasim Digigleri'nden istiyor!1o2

Ati alan Üsküdar'igeçmigtir, yap11abilecek pek bir gey yoktur tabii...Lozan'da ve 1926'da Musul ve Irak smm konusunda yap11an antlag-

malar, Türkiye'nin uzun vadeli güvenligini saglamamigtir!

Musul sürecinde hatalar, zaaflar

Lozan Antlagmas1'nm temelindeki bir anlayig, Musul meselesinin gi-diçatma da yön vermigtir. O anlayly1 ÎsmetPapa, Lozan görügmelerininkesintiye ugradigi dönemde 21 $ubat1922'de Meclis'te yaptig1 konug-mada göyle ifade ediyor

Sahsendügündük ki, temin edecegimiz herhangi bir vatanda, hududifdaha büyük veya daha genig her ne oluisa olsun, hayatumzi müemmen

99. Meclis'teki elegtiriler ve Tevfik Rugtü'nün konugmasi için bkr. Kâzim Õztürk,TürkParlamento Tarihi, TBMM II. Dönem, cilt Jl, sf. 262-282, ihsangerifKaymaz, a.g.e.,sf. 594.

100. Söylev ve DemeçIer, I, sf. 366.

10 I. IhsanSerifKaymaz, a.g.e., sf. 595-596.

102. Fevzi Paga'nin yazisinin tam metni için bkr. Digigieri Bakanligi, Cumhuriyetin likOn Ylh ve Balkan Pakti, Ankara, [974, sf. 120-122.

479

(güvenli)bir hale koymuyor. Onun için esash bir mesele, Türk vatam ne-

resi olacaksa onun dahilinde her millet gibi yagamaktar. Bu esas üzerinde

yürüdük ve Müttefiklere dedik ki, arazi meselelerinde Misak-1 Milli ile te-lif edilebilir bir hal gekli bularak, Müttefilderi tatmin edecek bir vaziyet

alahm... Diger meselelerde hayati menfaatlerimizi temin... (edelim)103

Özeti,genig bir ülke part degil, her millet gibi bagunsiz yagayabilece-

g z güvenli bir ülke! Bunun için arazi tavizi veririz; ama iktisadi ve

siyasi istiklâlimiz tam olmahdir!Toprak genigligine önem veren imparatorluk anlay1pmdan, smirlari

bellive güvenlibir "vatan"ya da "ulus devlet" anlay1gma geçigin sanc1h

agamalandir tarihimizin 1912'den sonraki dönemi... Bu anlay10"arazi

meselelerinde" taviz vermeyi, ama bagunsizhk ve bütünlük konusunda

son derece karath olmay1 da dogal olarak içerir.

Lozan ve Musul sürecinde Atatürk'ün tutumunu degerlendiren mer-

hum Fahir Armaoglu qunlan yaziyor

Atatürk'ün üzerinde durdutu husus, elde edilmesi zor olan geylerde

taviz verip, siyasi, iktisadive mali, idarive adli konularda "tam bagnusiz-

hii" gerçeklegtirmek olmuqtur. Onun içindir ki, hükümet için Musul,

ikinci planda kalan bir konu olmg.104

Bu sebeple Ismet Paga, Lozan'm daha birinci döneminde Musul'unalmamayacagmi görünce "Musul'dan feragatle sulh" fikrini benimse-migtir. Senelerce Musul'un Misak-1 Milli íçinde vatan topragt oldugunusöyleyen, Musul, Kerkük, Süleymaniye diye sancak isimlerini sayarak

buralarm Türkiye'ye ait oldugunu savunan Mustafa Kemal Papa da bu-

nun gerçeklegmeyeceëini Lozan'm daha ilk dönemmde gördükten son-ra söylemini degigtirmigtir. Artik, "Misak-1Milli qu hat, bu hat diye hiç-

bir gekilde hudut çizmemigtir" diye konugmasi da Musul'un "ikinci

planda" görülmesiyle ilgilidir.Amaç, güvenli ve tam bagunsiz bir ülkedir, Ismet Paga'nm sözleriyle

"hududu daha büyük veya daha genig her ne olursa olsun" güvenli,ba-

gunsizbir ülke... Mustafa Kemal'in deyimiyle "o hududu çizen gey, millimenfaattir..."

Kemalist yönetici egibin gõzünde Musul meselesi "ikinci planda ka-

lan bir konu" olmug, ¢dnciplanda görãIdügü içindir ki, paradoksal ola-rak, hirinci planda änem verilen "güvenlik" faktörü, Irak smmm1zm çi-ziminde yeterince saglanamarugtar; bunun endige verici sonuçlarm1Türkiye çeyrek yüzyildir aynhkç1terörle ya.91yor!

103. Kazim Õztürk,11.Dönem, cilt I, sf. 43-44.

104. Prof. Fahir Armaoglu, "Lozan Konferansi va Musul Sorunu", Misak-i Milli ve TürkDig Politikasmda Musul, Amtürk Aragtirma Merkezi, Ankara, 1998, sf. 152.

i

480

Politik ve askexî çartlar kesinlikle Musul'u almamiza elverigli degil-di; bunun için savagmak da ülkeyi tümüyle tehlikeye atard1. Bu konudaKemalist liderligin karari isabetlidir. Ama suur bakmundan da güvenlikbalommdan da Türkiye'nin lehine olacak bazi ara çözümler mümkünolabilirdi, diye gözüküyor.

Musul'da vanlan olumsuz sonuç, Lozan'da ba.glamigtir!Lözan-Musul sürecine tarihçilerin ve aragttrmacilarm yänelttigi eley-

tirilerin ilki, Îsmet Paga'nm, daha Lozan'm birinci haftasmda Curzon'a"Musul meselesini kendi aranuzda görügelim" diye öneride bulunmasi-dit Bu, Curzon için bir f1rsat olugturmugtur! Lozan görügmeleri bagla-digi zaman, Dünya Savagi'mn yaralanm hâlâ saramam19 olan Îngilte-re'de ve tüm Avrupa'da savag ve sömürgecilik karg1t1 alamlar son dere-ce güçlenmigti. Ingiliz'kamuoyunun "manda"yl yük olarak gördügünü,Ingiliz parlamentosunun da Irak'taki manda ylikümlülügüne "büyük

tepki" gösterdigini de biliyoruz.105 .

Curzon Lozan'da bir bakima kendi kamuoyunun da savag ve mandakargiti baslos1 altmda idi.

Bäyle bir korgonktürde, Türkiye'nin Musul meselesini mandacihja,sömürgecilige, petrol lursma ve savagç1hga kary1 bir dava olarak orta-ya koyup kamuya açIk komisyonda tartigmasi, Londra'yi "mahcup"

dü-gürürdü. Prof. Öke'nin, Ingiliz aryivinde tespit ettigi belgeler, Cur-zon'un bundan ürktügünü, Musul ve petrol yüzünden barigm geciktigiizleniminin Îngiliz ve Avrupa kamuoyuna yansunasmdan korktugunugösteriyor. Curzon bunun için Îsmet Paga'nm "kendi aranuzda görüge-lim" teklifini memnuniyetle kabul etmigti! Bu noktada Lozan sürecininbaglangicmda Ismet Paga'nm acemiligini hatirlamak gerekir.

Curzon'un bir kurnazhgi da Avrupa kamuoyuna etkileyecek Ermenive Hiristiyan azmhklar meselesini ilk siralara koymasi ve kamuya aç1kkomisyonda ele aldirmasiydi!

Dahas1, "Curzon Îsmet Paga'nm güçlü argümanlara sahip 1duguMusul meselesini konferans gündeminden çikartmay1 bagaracak ve ta-rafsiz' orgamn (Milletler Cemiyeti) hakemligine birakmay1 teklif ede-cektir... Curzon, Ingiliz D1sigleri'ne de yazdigi gibi, barigm teminindeMusul'un en önemli engel oldugu izlenimini kamuoyuna vermemek istiyordu. Onun için, Musul meselesini erteleme fikrini diger maddelerarasinda saklanugt1!"106

Oke'nin "Londra'mn hazirladigi tuzak" olarak niteledigi, erteleme veMilletler Cemiyeti'ne havale hükmü, güphesiz ingiliz diplomasisinin birbagarisidir.lo7

105. Ihsan.§erif

Kaymaz, a.g.e., sf. 581.

106. Mim Kemal Öke,a.g.e., sf. 104-107.

107. Mim Kemal Öke,a.g.e., sf. 130-131.

481

Musul meselesi konusunda Ingiliz argivlerini tarayarak ayrmtih veakademik degerde bir ara.ptirma yapan Îhsan SerifKaymaz'm Lozan veMilletler Cemiyeti sürecinde Ankara'nm Musul diplomasisine iligkinelegtiri ve degerlendirmeleri änemlidir. Kaymaz, Lozan'da bagtan itiba-

ren Türk tarafmm izledigi politikamn "çeligkiler

ve tutars1zhklar içerdi-gini"yaz1yor. Daha ilk göriigmede Ismet Paga'nm petrolden pay veril-mesilos kargihšmda Türkiye'nin Musul'dan vazgeçecegi izlenimini În-g izlere vermesi önemli bir hatadir. Îsmet Papa basma, Ankara'ya veü cü ülke delegasyonlarma yönelik söylemlerinde Musul'la ilgili ka-rarh bir tutum sergilerken, Îngiliz delegasyonu ile yapilan görügmeler-de petrol karg1hii Musul'dan vazgeçip antlagmay1 imzalama egilimindeoldugu izlenimi yaratnugtir Hâlbuki, Îngiltere Musul'u terk etmeye ke-sinlikÏe niyetli olmadigmi ilk günden itibaren istikrah ve israrh bir ge-kilde ortaya koymuqtur.109

Lozan görügmeleri sirasinda Bagbakan olarak sürecin içinde bulu-nan Rauf Orbay, amlannm "Musul'u Neden Kaybettik?" baghkb bölü-münde iki defa firsat kaçirdigimiz1 yaz1yor. Diyarbalor'da kolordu ku-mandanhšma tayin edilen Cafer Tayyar Papa, ÎngilizlerinMusul'u oldu-bitti ile ele geçirdigini hatirlatiyor, kendisinin de askerî harekâtla Mu-sul'u "on gün iginde" iggal edebilecegini söylüyor. Ba.panh olursa mese-le çözülmüg olacak. Ba.yansiz olursa, hükümetten emir almadan böylebir harekât yapti diye Divan-1 Harp'e verilecektir! Cafer Tayyar Pa-ga'nm bu plamm Gazi Papa da onayhyor. Ama "her halde siyasi duru-

mun elverigli olmadini görülmüg olmali ki", Cafer Tayyar Paga'ya hare-kât emri verilmeyecektir. Rauf Bey'e göre bu gekilde bir f1rsat kaçiril-m14tir. Ikinci f1rsat ise Ingilizlerin petrol girketlerinin petrol karylliglanlagma önerisini Büyükelçi Yusuf Kemal Bey Ankara'ya ilettigi halde,Bagbakan Ismet Paga'm.n bunun üzerinde durmamasidir. Rauf Bey bugekilde ikinci defa bir firsat .kaçinldigmi yazlyor.11o Fakat bu petrol

, karg1hii anlagma önerisinin agirhgi hakkmda bir bilgimiz yok. Musulmeselesi Ankara'da ikinci planda önemsenen bir konu oldugu için,böyle firsatlar üzerinde fazla durulmanug olabilir.

Musul'u paylaymak?

Ali SükrüBey'in de Meclis'te vurguladigi gibi, Musul'u tamamen ver-mektense, smir güvenligimizi güçlendirecek gekilde paylagmak da dügü-nülebilirdi. Halbuki, biralen Türkiye'nin güvenligini güçlendirecek gekil-

508. ismetPaga'nm Curzon'la ilk görügmesinde petrolden bahsetmesi, Curzon'a "kendi

aramizda gärügelim" diye teklifte bulunmasi hakkinda bkr. Bilal§imgir,Lozan Telgrafla-ri, i, sf. I36- I37.

109. Ihsan§erifKaymaz, a.g.e., sf. 25|-253.

l 10. Feridun Kandemir, Hatiralari ve Söyieyemedikleri ile Rauf Orbay, sf. I 14.-123.

482

de Musul'u paylaymayi, Musul'un Arap çogunlugu olan yerlermi bile isti-yorduk! Musul siyasetindeld tutarsizhklardanbiri de budur. Musul vilaye-tini özellikle Kürt meselesi ve ülke güvenligi açismdan önemseyen Türki-ye, Musul'un Arap çogunluga sahip oldugu yerleri de istemig, bunda israr-

h olmuy ve bu yüzden losmî çözümleri de göz ardi etmigtir. "Türkler veKürtler" denildigine göre, Kerkük, Altmköpr(1, Kifri, Revanduz gibi Türk-lerle ve Kürtlerin birlikte yaçadig1yerleri talep etmek yerine, iki defa Ingi-lizlerin de yanagtigt bu formülü reddetmek anlagilabilir bir olay degildir.Hãlbuki, Türkiye'nin elde edebilecegi en iyi sonuç, Musul'u paylagmakolabilirdi; Kerkük bölgesi için Hatay'a benzer bir modeli savunmak damümkündü. Böylesine büyük bir firsat, hem de iki defa kaçiriluuytir!111

En azmdan daha güvenli bir suur çizilebilirdl, gözüküyor.Musul vilayetini paylagmak demek, özellikle suur giivenligibalamm-

dan igimize yarayacak yerleri almak, ama Musul vilayetinin büyük las-mmi vermek demekti. Bütün Musul vilayetin'i Misak-1 Milli smirlariiçinde vatan parçasi olarak gören kamuoyu kargismda buna karar ver-mek bugün çok rasyonel gözükse de o gün çok zordu. Ismet Papa veRauf Bey bu riski alamazdi.

Böyle bir karan veimek için gereken siyasi ve karizmatik güç, sade-ce Mustafa Kemal Pa.ya'da vard1. Fakat Mustafa Kemal'in böylesine l<ri-tik bir agamada konferansm yükünü Digigleri Bakam Ismet Papa ileBagbakan Rauf Bey'in sirtma yükleyip

.geri

planda kalnug olmas1 ilgiçekicidir. Gazi'nin bu tavn Îstanbul'daki ÎngilizYüksek Komiser VekiliHenderson'un da dikkatini çekmigtir.)? Nitekim Henderson 20 Ocak1923'te Curzon'a yazdig1 raporda, "Lozan Konferansi'nm bu nazik dö-neminde" ve

"belki

de Lozan'da çikabilecek bir kriz öncesinde" Musta-fa Kemal Paga'nm uzun bir geziye ç1kmasm1 dikkat çekici buluyor. "Ba-ng beklentisi içinde daha ziyade siyasi amaçh bir seçim turnesi" gibigözüken uzun gezide Mustafa Kemal'in orduyu teftig edecegi, bu gekil-de Lozan görügmeleri üzerinde askerî bir baski kurmak istedigi söyle-niyorsa da, Henderson bunun tümüyle ohnasa bile blöf olduguna inan-digmi, Türklerin bang istedigini yaziyor 113

Gazi'nin bu tutumunun nedeni, giderek güçlenen ve saldirganlaganmuhalefete kargi iktidarmi saglamlagtirmayi dügünmesiydi. Meclis' emuhalefetin nas11 güçlendigini, hatta Gazi'nin seçilmesini engelleyeblecek bir seçim kanunu bile önerdiklerini daha önce görmügtük. Ga-zi'nin bu gezisi, Latife Hamm'la evlenmesi ve annesi Zübeyde Hamm'mvefat10cak ayim kapstyor. Gerçekten Lozan'm en kritik dönemidir. Ìh-

I i 1. Ihsan SerifKaymaz, a.g.e., sf. 307.

I 12. ihsan$erifKaymaz, a.g.e., sf. 307.

I 13. Bilal Simgir,ingiliz Belgelerinde Atatürk, cilt 5, sf. 89-92; lhsan SerifKaymaz,a.g.e., sf. 307.

483

san SerifKaymaz, Musul'u yitirmenin siyasi sorumlulugunu Gazi'nin deüstlenmek istemedigini tahmin ediyor.114

Olaylar bu tahmini dogruluyor. Lozan'dan sonraki süreçte de Gazi,dig politika konusunda daima korudugu yalon ve yogun ilgisine rag-

men, mesela hasta halinde Hatay meselesine gösterdigi yogun, dina-mik ve 1srarh ilgiyi Musul meselesinde göstermedigi aç1ktir.

Musul'u Lozan'da aç1kça kaybetmektense "bir y11 erteleme"nin iç

po itika bakunmdan da Ankara hükümetinin de igine geldigi anlagill-yor. Meclis'i ve kamuoyunu yat1gt1rmak için "bir yll içinde.güçlenip

Musul'u almz" anlammda konugmalar yapildigmi gördük.Musul'un "ikinci planda" görülmesi, israrh, mücadeleci bir takipte

almabilecek toprak ve petrol tavizlerinin alinamamasi sonucunu do-

gurmuygözüküyor; bugün Türkiye için de çok ciddi bir suur güvenligiproblemine yol açmaktadir.

Musul meselesinin Lozan'da izledigi seyit ye Lozan'dan sonra Millet-ler Cemiyeti'ne sevk edilmesi;-"Curzon'un tahmin ettiginden bile dahasorunsuz" bir gekilde gerçekleyti! Bu erteleme Türk yöneticilerineTürk kamuoyunu hazirlayabilmeleri için süre kazandmyordu, ama Mu-sul davasmda ciddi bir gerilemeyi de ifade ediyordu. Bunda Türk tara-fmm diplomatik bilgi ve deneyim yetersizliginin yam sira, Îsmet Pa-ga'nm Curzon'un tehdidi kargismda gereginden fazla endigeye kap11ma-

si da etkili oldu... Türk tarafmm yetersizliklerini ve özellilde Musul'uverip barigi kurtarma dü üncesine saplamp kalmig olan Îsmet Paga'nmagiri uzlagmac1 tavrun Ingilialer Musul sürecini luzlandirmada ustacadegerlendirdi.115

Ankara'nm diplomatik hatalarmdan bir bölümü de Milletler Cemiyetisürecindeki davramplandir. Evvela Türkiye'nin üye bile olmadigi ve ingi.lizlerin kuvvetli etkisi ate.nda bulunan Milletler Cemiyeti'ne bagvurmay1kabul etmek, sonucu belli bir süreçti; Hüseyin Avni Bey'in Meclis'te söy-ledigi gibi, MC "Ingilizçûrasi" denilecek derecede Ingilizetkisi altmday-di. 19MC'ye intikal ettikten sonra da Türkiye'nin Adalet Divam'na temsil-ci göndermeyi reddetmesi, adeta Divan önünde savunma hakkmdan vaz-geçmesi, smir çizgisi için incelemeye gelen Estonyah General Laidoner'iTürkiye'ye sokmamas1Ankara'am diplomatik hatalandit

Musul'un kaybmda"dig nedenler"i anlatan Prof. Kürkçüoglu'nun

yazdigi gibi, "Türkiye'nin Kürt (SeyhSaid) ayaklanmasmi sert biçimde

bast1rmasi, bölgedeki Hiristiyanlara kargi kuvvet kullanmasi, Adalet

I 14. IhsangerifKaymaz, ay,y.

I 15. Musul sürecinin analitik bir degerlendirmesi için bkr. Ihsan§erifKaymaz, a.g.e., sf.306-3 I I. Kaymaz'in belirrtigi gibi, bu gekilde ingilizlerMilletler Cemiyeti'nin yetkisini "ha-

kem" düzeyine çikartmayi kabul ettirdiler,ikili görûgmelerin süresini bir ylldan dokuz ayaindirerek MC'yegidigi hizlandirdilar, ikill görügmelerin de baglang!ç tarihini Lozan Antlag-masi'nin Ingilizparlamentosunda onaylanarak yürürlüge girmesinden itibaren degil, Istan-bul ve Trakya'mn bogaltilmasi mrihinden itibaren baglamasmiTürkiye'ye kabul ettirdiler!

484'

Divam'na temsilei göndermeyi reddetmesi, Milletler Cemiyeti'nce gö-revlendirilen Estonyah General Latdoner'i kendi bölgesine sokmamasi,Türkiye'yi, bütün bunlari yapmakta hakh bile olsa, Milletler Cemiyetive Divan önünde yalmzhga itti. Ingiftere ise, Musul'un özellikle petrolyönünden kendisi için taÿ1dig1önemi olabildigince küçük göstermeyeçah irken, bütün bu etkenlerden yararlanmasmi da bildi."116

Prof. Baskm Oran'a göre de "Türkiye'nin Adalet Divam'na temsileigöndermemesi, Estonyah General'i ülkgye sokmamas1ve bölgedeki Hi-ristlyanlara baski yaptig1 iddiasi konumumuzu zay1flatan geligmeler"olmustur.117

Bu tür"diplomatik"

faktörlerden bagka, diinyadaki siyasi konjonk-tür de lehimize degildir. Türkiye'nin Batihlagma devrimlerini yagamak-

.ta

olmaktan kaynaklanan iç s1kmtdanyla Musul sürecinin örtügmesi deelimizi zay1flatan etkenler arasmdadir.

Siyasi faktörler ve emperyalizm

Evvela fagist Italya'dan gelen tehdit faktörünün Türkiye'de yaratt1g1endige ve Italya ile Yunanistan'm anlagabilecogi kaygis1 Türkiye'yi În-giltere'ye yaklagmaya zorlanug, bu da Musul'da Îngilizlerisiyaseten da-ha güçlü duruma getirmigti.

Ïstiklâl Savagi sirasmdaki "Dogu ideali"aden ve bunun dig politika it-tifaklarmdan, artik "Batl ideali"ne dönen Türkiye, henüz Bati'da ittifak-lara sahip degildir. Türkiye, Armaoglu'nun deÿimiyle, "özellikle Îngilte-re'nin dostlugunu elde etmek kararmdadir"118

Dünya dengelerindeki yalmzhii ve Ingiliz dostlugtmu elde etme ça-basi, elbette Ankara'mn elini Musul'da zaylflatlyordu.

21 Subat1923'te, yani Lozan görügmelerme ara verildigi sirada, Ingi-liz istihbaratmm hazirladig1 bir rapor, bu balamdan önemlidir. Raporagöre, Türkiye'nin iç politika bütünlügü zayiftir, Kemalistlerle Ittihatçi-lar, muhafazakârlar ve liberaller arasmda gerilimler ya.yanmaktadir.Mali durum çok kötüdür. Ordu yeni bir savag için isteksizdir, savag bit-tigine göre terhis edilme beklentisi güçlenmektedir... Türkiye'nin Irak'adönük bir askerî harekât yapmasi için partlar mevcut degildir... Tür -

ye'nin Îslam ülkeleriyle iligkileri pekigtirilmig degildir... Hilafet konu-sundaki tartigmalar Hint Müslümanlan arasmda huzurluk yaratlyor,Lozan'daki Îsmet Paga'ya bunun için bir heyet de gändermiglerdir...Türk- Rus iligkileri artik askexî nitelikte degildir; yap11makta olan Türk-Rus görügmeleri askerî igbirlinini içermiyor... Türk kuvvetlerinin Rus

I I6. ÖrnerKürkçûoglu. Türk-ingiliz iligkileri,sf. 30l.

I 17. Baskin Oran, a.g.e., sf. 265.

I 18. Kürkçüoglu, a-g.e., sf. 303.

485

birlilderince takviye edilmesi için Moskova'nm yaptig1 önerlyi MustafaKemal Ocak aÿmda reddetmigtir. Bir Türk-Rus antlagmasi imzalamrsabu genel bir antlagma olacak, askerî nitelikte olmayacakttr...119

ingiliz raporundaki Türkiye fotografi böyle...Türkiye "Bat1'ya yönelmeye" karar vermig, ama henüz Bati'da itti-

faklar kuramamig, müttefikler edinememigtir. Kurtulug Savagi ve hattaLozan'm baglangiç döneminde Hint Müslümaniarinm Türldye lehinein iltere'ye yaptig1 basloyi, çahqmalan, Milli Hareket'e verdigi destegiMusul meselesinde görmüyoruz.

Türkiye'nin yalmzhg1mn s1kmt11arm1 en çok hisseden Gazi, bir arayeniden Kurtulug Savagi sirasmdaki

"antiemperyalist"

ve "Îslami"söy-

leme bagvuruyor. Musul'daki "Seyyid Muhammed Cebbari ve arkadag-lanna" gönderdigi 1 Agustos 1925 tarihli mektupta, laiklegen Türki-ye'nin Cumhurbagkam Mustafa Kemal, Musul meselesinde destek al-mak için tekrar "din kardegligi"ne bagvuruyor, "memleketin aynlmaz

bir parçasi olan Musul'un ve Musul ahalisinin" inanarak öteden beriyürüttükleri "mücahede"lerinde kararh olmalarmi istiyor. Onlarm ha-miyetine güvendigini belirtiyor:

Asla ümit kesmeyerek zulümlere karg1yüksek bir mücadele ile aydm-

hk bir gelecegin saglanmasi, din kardeglerimizin huzur ve saadeti içinloymetlidir...

Mektup göyle sona eriyor·

Halâs (kurtulug)günleri yalandir Kurtulug güneginin doguçunun sa-birla beklenmesini hattrlatir, Cenâb-1Vâcibü'l Vücud'dan herkese muvaf-fakiyetler temenni ederim.120

Bu mektubun yazild1šl dönem, Nasturi meselesinin büyüdügü dönem-dir.. Seyyid Muhammed Cebbari, Uceymi (Acemi) Papa ile birlikte Milli

Mücadele için çahymig, Musul'un Türkiye'nin idaresinde kalmasi için bü-yük çaba göstermigtir. Mustafa Kemal'le Muhammed Cebbari arasmdaki

iligkiyi, Uceymi Papa kurmu tu. ÖzdemirBey'in faaliyetleri sona erdiril-

dikten sonra Musul ve Kerkük çevresinde kuvvetli bir direnig örgütlene-

meyecek, zaman zaman Türkmen katliamlan yaganacaktir.121

Gazi'nin Musul sürecinde, Milli Mücadele y111armda oldugu gibi, Sov-yet Rusya faktörlinden yararlaumay1 denediši de olmustur. Milletler Ce-miyeti'nin kararma tepki olarak 17 Arahk 1925'te Paris'te Tevfik Rügtü

I 19. Bilal§im;1r,ingilixBelgelerinde Atatürk, cilt 5, sf. 126-133.

120. ABE, cllt 17, sf. 263; Mim Kemal Öke,a.g.e., sf. 140.

12 I. Suphi Saatçi, a.g.e., sf. 193-194.

486

ile Çiçerin'inbir "Dostluk ve Tarafsizhk Antlagmasi" imzaladigmi gör-mügtük. Yalnizhk duygusu içindeki Türkiye'de bu antlagma büyük cogkudoguruyor, ama Îngilizler,"Batt Avrupa'ya mali yönden ihtiyaç duyan"Rusya'nm Musul meselesinde Türkiye'yi desteklemek bir yana, Türki-ye'yi giddete bagvulmaktan ahkoymaya çakgacagma inamyorlar! Rusyada hiçbir gekilde Musul meselesine kangmak istemiyor zaten.122

Gazi'nin 19 Nisan 1926'da Rus sefiri Surits'le yapt1g1 konugmada,Kurtulug Savagi yillarmdaki gibi "emperyalizm"den

ve "Dogu milletle-rinden" bahsetmesi de dikkat çekicidir. "Ingiltere'nin Musul'daki hak-lanmizdan ellerini çekmesi" gerektigine deginen Gazi, Fransa'nm Îngil-tere'yle olan sürtügmesinden bahsederek göyle_konuquyor:

Farkh emperyalist devletler arasmda oyun oynamak, gimdiye kadarhemen hemen hiçbir gey getirmedi ve Türkiye ancak Sovyetler Birligi veDogu'yla daha sila birlegmesi halinde ayakta kalabilir!..123

Gazi'nin Arahk 1925'te, MC kararma sert tepki gösterdigi siradaCHP kurultaymda yapt1g1 konugma, tam bir "Milli Mücadele' üslubunuyansitir:

Ilk balogta Musul meselesi bír hudut ve belki de petrol anlagmazhgiolarak görülmektedit Ne var ki Milletler Cemiyeti bu vesile ile (Türkiyealeyhine) bir karara vardigina göre, mesele yeni ve änemli bir boyut da-ha kazanrugttr. Bu da Musul meselesi dolay1s1yla Avrupa devletlerininSarkmilletlerini ezmek arzusundan vazgeçmediklerinin aç1kçave kesin-likle belli olmasidir Meseleye bu aç1dan bakmea, bizim için ehemmiye-tinin yam sira Musul meselesi bütün Doga milletlerinin de gözlerini aça-rak Dogu için yeni bir devre idrak edildigini göstermigtir...

Gazi konugmasmm bu noktasmda, Bati'ya uyan gibi anlagilmasi ge-reken bir seçenekten de bahsediyor

Milletler Cemiyeti'ni ve onun Musul meselesine balog aç1smi tartipir-ken, bir arkadagumz memnuniyet verici bir teklif getirmigtir: Bu da

122. ÖmerKürkçuoglu, a.g.e., sf. 3003-304.* Mustafa Kemalin Bati'yi ve kapitalizmi kastederek MilliMucadele dõneminde emper-

yalizmden bahsettigi son konugma, 3 Mart 1922 tarihlidir ve Sovyet ELçisi"Aralov Yol-da§'in nutkuna cevap" olarak yaptigi konugmadir! Bu durutada Mustafa Kemal Papa dörtyll bir ay 16 gün sonra ilk defa "emperyalizm"den

babsediyor. Gerçi Büyûk Zafer'den yak-lagikbir yll sonra 13Temmuz 1923'te Amerikali gazeteci Isaac F. Marcosson'a verdigi mü-lakatta "emperyalizm ölüme mahk0mdur" diye konugmugtur. Fakat burada.Panislamizm vePanturkizm'i de içine alan, yayilma ve imparatorluk siyaseti anjaminda kullanmigtir. Nice-kim bu konugmasinda Gazi Panislamizm ve Pantürkizm için "kuvvet

ve emperyalizm ania-mma gelen fetih fikrine dayanlyordu" demektedir. Gazi ayni konugmasinda "Birlegik Dev-letler'in ideali, bizim idealimizdir" diye de konugmuytu. (Bkz.ABE. citt 14, sf. 36-37.)

123. ABE, cilt 18, sf. |76-177.

487

Sark'iAvrupa tahakkümünden korumak üzere Dogu milletlerinin, Ba-

ti'nm kendi menfaatlerine alet ettigi Milletler Cemiyeti yerine, bir arayagelmesidir. Baz11anm1z Sarkmilletlerinin henüz böyle bir ittifaka hazirolmadigmi dügünebilir. Ancak son bir yildir $ark'mgeri kalrug milletle-rinin bagma gelenler, onlara bir asirlik tecrübe kazandirmarug midir?124

Konugmanm diplomasi ve Ïngiltere'ye gözdagi verme amaçh oldugub llidir. Ama umulan etkiyi yaratmayacaktir.

Nitekim Mustafa Kemal Paga'mn uzun aradan sonra, Musul meselesiiçin, Dogu milletlerine böyle bir çagn yapmasmi Londra çok ciddiye al-

m1yor,."propaganda" olarak gärüyor! Londra'da Mustafa Kemal yeni-

den "Panislamizm" mi yapacak diye endigelenenler oluyor. Hint Müslü-manlan Ingiltere'nin Musul siyasetini, Türkiye'ye haksizhk yapihyor

gerekçesiyle kmayacaklardir üstelik. Fakat Milli Mücadele'deki çaptave etkinlikte bir hareket olmadini gibi, Kemalist rejimin tuttugu Batih-lagma siyasetinde ciddi bir degigiklik igareti de yoktur. Türkiye Reisi-cumhuru'nun Dogu milletlerine seslenen bu konugmasuu IngilizDigig-leri'nden Randel, küçümseyici bir üslupla degerlendiriyor. Randel'inIngilizargiv belgelerindeki ifadesi göyle:

Türlder gu anda Dogu milletlerini peginden sürüldeyecek milletler

içinde en sonuncusudur. Halifeligin kaldmlmaslyla Islam dünyasmdakiliderlik mevkilerini bilinçli olarak yikmiglardr.125

Büyüklelçi Lindsay'in 8 Mart 1924 tarihiyle Londra'ya gönderdigi ra-

por da ilginçtir. Türklerden aldigi bilgilere göre, Türkler Hilafet'i kaldmr-ken, Musul meselesinde bundan yararlanmay1 dügünmüglerdir; Hilafet'inkaldirilmastyla Ingiltere'ye Panislamizm'in öldügünü göstermek, artik

bundan korlguasi için sebep kahnadigim anlatmak istemiglerdir.T26

Musul ve Hilafet

Anlagihyor ki, Ankara'mn gözünde, Hilafet'i kaldirmak sadece içeri-

de çagda.plagma atdmu degil, aym zamanda dig politikada "Bati'ÿa yö-nelig"in önemli bir karandu- artik Ingiltere'nin korkmadan Türkiye'yeyaklagmasi, Îzmir'deki komutanlar toplantismda Ismet Paga'nm belirt-tigi gibi, Musul meselesinde yumugamasi umuluyor. Ama Îngiliz siyase-

tinde bir yumuçama olmuyor.Reisicumhur Mustafa Kemal ÇankayaKögkü'nde Kâzim Karabekir

124. Mim Kemal Öke,a.g.e., sf. 170.

125. Mim Kemal Öke,a.g.e., sf. 170.

126. BilalSimgir,ingilizBelgelerinde Atatürk, cik 5, sf. 413.

488

ve Fethi Bey'le Musul'a askerî operasyon yap11ma imkânm1 görügüyor.Gazi, böyle bir askerî harekâti Karabekir'e öneriyor. Karabekir, Iz-mir'deki harp oyunlan s1rasinda Gazi'nin Musul'a bir askerî harekâtmfelaket getirecegini, çünkü öyle bir durumda Italyanlarin ingilia deste-giyleIzmir'e ç1kabilecegini säyledigini hatirlattyor. Ugur Mumeu'nunaktardigma göre Karabekir'in sözleri göyledir:

Ingilizlereharp açmak felaketli bir is olur. Yunanistan'm yapamadigi-

m (ingilizlerin)bu defa Îtalyanlarada teklif edebilecegini hesaba kata-rak Izmir Harp oyunlan sirasmda tehlikeyi belirttigin halde gimdi böylebir istilaya kendimizin sebebiyet vermesi dogru mudur?

I

Gazi'nin bagtan beri ve hakh olarak Musul için savagmaya kargi ol-dugunu biliyoruz. SimdiKarabekir'e bunu önerinesinin iki sebebi ola-bilir, durumu bu gekilde askexî açidan bir kere daha müzakere etmek...Ya da siyasi muhalifi olan Karabekir'i böyle bir harekâtla meggul ede-rek etkisizlegtirmek...

Karabekir sözlerinin devammda gunlan söylüyor

Lozan'da Musul meselesinin halli sonraya, siyasi bir yoldan halle bira-kilmadi ml? Bu meselenin daha öne almarak Hilafet'in kaldinlmasmdaacele buyurulmamah idi. Eger görügüm sorulsaydi belki siz de kabul bu-yururdunuz. Bugün IstiklâlHarbi'nden daha zaylf bir halde oldugumuzuiddia edebilirim. Herhangi bir bagarisizhšm bilhassa Kürtlük mmt1kasm-

daki akisleri pek zararh olabilir $ark'mislahma (reform)yazd< ki hiçehemmiyet verilmiyor. Sosyal düzenimiz dolayistyla ahlaki dururnumuzgünden güne her tarafta bozuluyor.127

Karabekir Ankara'ya geldigi 1922 sonbaharmdan itibaren dogu ille-rinde tedbir almmasm1, reform yap1lmasmi, bir Kürt sorunu patlak ve-rebilecegini belirterek uyanlarda bulunmug, "Islahat layihalan", reformtasanlan da sunmug, ama ilgi görmemigti. Bahsettigi budur.128

Prof. ÖmerKürkçüglu, Türk-Ingiliz llipkileri adh neredeyse klasik-legmig akademik eserinde qu analizi yap1yor

Bati'ya yönelmeye kararh olan Türkiye, Bolgevizm'le geçici baglanti-sma ihtiyac1 kalmadigmda nasil son verdiyse, Kurtulug Savagi'nda yarar-landigru gördügümüz Îslam etkenine de artik sirtru çevirebiliyordu...Mustafa Kemal, ülkeyi çagdaglagtirmak ve bunun için de tek yol olan Ba-ti'ya yöneltmek isterken, Hilafet bagmdan kurtulmak zorundayd1. Kaldi

127. Bkz. Ugur Mumcu, Kazim Karabekir Anlatlyor, sf. 128-139. Ayrica bkz, KâzrmKarabekir, Pagalar Kavgasi, sf. 266-274.

128. Bkz. Kâzim Karabekir, Kürt Meselesi, Emre Yayinlan, Istanbul,1998.

489

ki Halifelik makann, yeni Cumhuriyet yönetimine ve Mustafa Kemal'e

kargi olan1arm,çevresinde toplandiklan bir faaliyet merkezi niteligini al-

masi dolayisiyla, dogrudan dogruya iç güvenlik nedeniyle de kaldmlma-

si gerekliydi...

D14 politika bakmundan, Hilafet'in kaldinlmastmn Îslam dünyasmda

o umsuz kargilandigmi, Islam'a indirilen bir darbe gibi nitelendirildigi-ni anlatan Kürkçiioglu, bu durumun SeyhIsyam'um sebeplerinden birioldugu gibi, Türkiye'nin Musul tezini zay1flatt1šmi da belirterek bir so-

ru soruyor Mustafa Kemal Musul meselesinde Ingiltere'ye karg1 Îslametkeninden yararlanmaya neden devam etmedi? Prof. Kürkçüoglu'nuncevabi göyle:

Mustafa Kemal, öteki (iç güvenlik) nedenlerin zorlamasiyla da olsa,Halifeligi Musul sorununun çözümlenmedigi bir strada kaldinrken, ya bu

kararm Musul sorunu üzerindeki sonuçlanm kestiremeyerek bir zamanseçimi hatast yapmigtir; ya da tersine, bundan yararlanmay1 da dügün-müg olabilir.

Daha önce gördünümüz gibi, Kemalist liderlik Hilafet'i kaldirmanmMusul meselesinde Îngiltere'yi yumugatacag1m tahmin ediyor ya daumuyordu. Toynbee de Kemalist kadrodaki devlet adamlarmm Batd11ara

Türkiye'nin Hilafet'i kaldirmasmm Batt için de ne kadar yararh olacagm1anlatmak için "1srarh" bir gaba gösterdiklerini belirtlyor. Tabii Batt'yi,özellikle Ingiltere'yiTürkiye'ye kargl yumugatmak için... Gerçekten Hila-fet'in kaldin1masi Bati'da özellikle de Ingilizlerdebüyük sevinç yaratmig-tL Ama niyet ve seliepler ne olursa olsun, Hilafet'in o sirada kaldirilmasi,

"Türkiye'ain Musul tezine manevi bir darbe in¾tir."129

Akademisyen tarihçilerden Prof. Baslan Oran da Hilafet'in kaldmlma-

smdaki zamanlama yanligma deginiyor: "Dogrudan Musul sorunuyla bag-lantili olmasa da, Musul sorunusiraamda 3 Mart 1924tarihindehalifeliginkaldmlmasi da Türkiye'nin aleyhine olmuqtu. Önceliklebu karar dünya-daki Müslümanlarm tepkisini çekmigti. Hatta Îngilizyönetimi de Türki-

ye'nin din etkenini kullanmasmdan ve özellikle Misir ve Ortadogu'nundi-

er bölgeleri ile Hindistan'daki Müslümanlarm etkisinden çekiniyordu ve

bu karan memnuniyetle kargilanugtL Hatta Ingilizyetkilileri kendi arala-

rmdaki yazigmada 'Türlderin bindigi dah kestiklerini' belirtmiglerdi Ïkin-ci olarak halifeligin kaldmlmas1 SeyhSaid Isyam'nmnedenlerinden biriniolugturmuqtu. SeyhSaid'in kendisi halifeligin kaldmlmasiyla TürklerleKürtler arasmdaki bagm kopanldignu ileri sürmügtü."1so

David McDowall, konuyu dogrudan Musul meselesiyle ilgili olarak

129. Bkz. ÖmerKürkçuoglu, Türk-ingiliz iligkileri,sf. 305-309.

I30. Baskin Oran. Tiirk Dig Politikasi, sf. 267.

490

anlattyor: "Türkiye'de gerçeklegen iki olay, Musul vilayetinde zaten ya-vag yavag küçülmekte olan Türk yanhs1 kamp1 ciddi bir surette zaylf-latt1: Mart 1924'te halifelik kaldmlm14, eski Osmanh Müslüman vatan-daylari arasmdaki son bag bu gekilde reddedilmigti, Türkiye'de hiçbiryerde Nakgibendilik Kürtler arasmda oldugu kadar Hilafet'e vurgu yap-mazdi... Tam MC Komisyonu inceleme yaparken Nakgi Kürt SeyhSa-id'in patlak veren isyam çok sert gekilde bastinldi, bütünüyle bazi köy-1er zorla bogaltildi..."131

SeyhSaid Isyam, Türkiye'nin "Türkler ve Kürtler"in birligi tezine da-yandirdigi Musul siyasetine büyük bir darbeydi, bunda güphe yok. Ingi-lizlerin "gu anda bile savag halindesiniz" geklindekiitirazlarma gerekçesaglanugt1.132

MC Komisyonu'nun raporuna göre, o dönemde Kürt agiretleri ara-smda sadece güneyde, Süleymaniye civarmda yöni baglayan, "genç mil-liyetçilik" duygulan hissediliyor ve bunlar bagansizhk veya otonomi is-tiyordu. Fakat kuzeye (Kerkük'ten yukarlya, Türkiye'ye) dogru çiktik-ça Kürtlerde etnik milliyetçilik duygusu görülmüyor, agiret yap1si vedindarhk gözlemleniyordu.133

$eyhSaid Isyam adeta bir dönüm noktasi olmug, Kurtulug Savagi si-rasmda görülmeyen Kürt isyanlan adeta sökün etmigtir.

Bu konuda Înönü'nün 1970'te anlattigi amlarmda söyledikleri ilginç-tir. Inönü, isyan sirasmda $eyhSaid'in "Hilafet kalkm16tir. Din tehlike-dedir dini kurtarmak laz1mdir" davasi güttügünü, böyle propagandayaptigml anlatiyor. Înönü uyanda da bulunuyor, SeyhSaid Isyam'm de-gerlendirirkendikkatli olmak, isyam bir "milli hareket" yani Kürt milli-yetçiligi gibi kabul etmemek gerektigini söylüyor: Kurtulug Savagi'mnçok zor günlermde Kürtler "umumi olarak Türk camiasmda bulundu-lar, memleket birligini muhafaza etmek, milli hükümeti kuvvetli bulun-durmak için arzu ile yardimci oldular... Sonra Lozan Antlagmasi yapilir-ken de Kürtler vatansever olarak Türklerle beraber bulunmuglardir.Kürtler Ermeniler gibi Lozan'a gelip müracaat etmediler. Hatta biz Lo-zan'da milli davalarimiz1 'biz Kürtler ve Türkler' diye bir millet olarakmüdafaa ettik ve kabul ettirdik. SeyhSaid Îsyam Kürtlerin bu umumitutumundan aynlan ilk igarettir. Bununla beraber bu isyanm sebeplearasmda, Dogu Anadolu'daki sosyal meseleler üzerinde dügünmek

. icap eder..."134inönü'nün dedigi gibi Kurtulug Savagi ve Lozan'da beraber hareket

edildigi gibi, Türkiye Musul meselesinde de tezierini "Türkler ve Kürt-

13 I. David McDowall, A Modern History of The Kurds, Tauris, Londra, 1997, sf. l45.132. Baskin Oran, a.g.e., sf. 267.

133. McDowall, a.g.e., sf. 144-145.

I34. Ismetinönu, Hatiralar, sf. 464-466.

. 491

ler" diye temellendirdigi halde, SeyhSaid Isyam'ndan sonra Türkiye'deKürt isyanlan adeta säkün etmigtir. inönü Kürt meselesindeki hassasi-yetinden dölay1, amlarm1 anlattig1 yilda, "Kürt isyam" denilmemesini,

bunun irticai bir isyandan ibaret görtilmesini istiyor.

Ugur Mumcu da "Kürt Islam Ayaklanmasi" adh kitabmda, halifeliginkaldmlmasmm Kürt agiretleri arasmda tepkiyle kargilandigmi, dahaö ce geligmeye baglayan Kürtçülügün patlamasma yol açt1gm1, isyan

s asmda "Süleymaniye daglanndan Karadeniz'e kadar uzanan yirmi

milyon Kürt" için dagitilan Kürtçü bildirilerde Hilafet'in kaldmlmasmmbir propaganda olarak kullamld1šru vurguluyor 135

Mustafa Akyol da Türkiye'nin zorunlu çagdaëlagmasi sürecinde

Kürtlerin uzun asirlarda ve Milli Mücadele döneminde sadakatini sai-

layan geleneksel ve Islami baglarm sarsilmast ile Musul sürecinin denkdügtügüne dikkat çekiyor, bunun Musul tezimizi zaafa ugrattigru belir-

tiyor. Milli Mücadele'de çikan dört iç isyandan birinin Kürtlerin yogun

olarak yagadigi yerlerde, halbuki 1924-1938 arasmda patlak veren onsekiz isyandan on yedisinin, SeyhSaid dahil, doguda ortaya çiktigmadikkat çekiyor.136

Nasil nitelenirse nitelensin, SeySaid Isyam Türkiye'nin Musul dava-

sma inen en büyük darbelerden biri olmugtur.

Musul Sorunu ve Modernlegme süreci

Avrupah gazetelere yapt1gi aç1klamada, Reisicumhur Mustafa Ke-mal, 27 Eylül 1925'te yani SeyhSaid Isyam'nm bastirilmasmdan alti ay

sonra ve Musul meselesinde Milletler Cemiyeti Türkiye aleyhine kararverdikten sonra, göyle konuquyor:

Musul Türk'tür. Bu hakikati hiçbir gey degigtiremez. Bize hakkaniyet-

le muamele edilmig ve bilhassa Musul hallomn görügü aluump olsaydi,

Milletler Cemiyeti usultine tâbi olinay1 kabul ederdik.

Milletler Cemiyeti, adaletin kefili oldugunu ilan ettigi prensipleri aley-

himize ihlal ettiginden, kendimizi her türlü mecburiyetten azade kabul

ediyoruz.1VIusulvilayeti büyük petrol zenginliklerive bir stratejik set olmasi iti-

bariyle bizim için esash bir ehemmiyete sahiptir. Avrupa'daki bütün mil-

li smirlar bugün stratejik degerlendirmeler üzerine kuruludur. Bizim ay-

m prensibi kabul etmemize neden engel olunsun?

Mustafà Kemal sözlerinin devammda Musul için gerektiginde askerî

güce bagvuracagmi söylüyor

135. Ugur Mumcu, Kurt islam Ayaklanmast, Tekin Yaymevi, 1991, sf. 57-58.

I36. Mustafa Akyol, Kürt Meselesini Yeniden Dügünmek, Dogan Kitap, 2006, sf. 83-95.

492

Biz zengin degiliz lakin ordumuz âmâdedir ve kuvve-i mâneviyesi (mo-rali) pek mükemmeldir. Sayetbize meydan okunursa

-zaten

böyle bir geymuhtemel degildir--buna mukabele edecegimizden emin olunuz.137

Tabii Musul için askerî güce bagvuzmaya, Ingilizlerle orada savagagirmeye bagtan beri kargi olan Mustafa Kemal, bu açiklamas1yla "siya-

set" yap1yor.Genel çerçeveyi degerlendirmede ilginç olan, Musul iddiasmm artik

"Türkler ve Kürtler" tezine degil, "Musul Türk'tür" tezine dayandinlma-sidir. Hâlbuki Îsmet Paga'nm Lozan'da sundugu istatistiklerde bile top-lam Musul vilayet nüfusu içinde Kürtlerin sayisi Türlderden fazladir.

Gazi'nin bu konugmasmda Musul davasma yönelik diplomatik birdilden ziyade, bir "iç dil" kullamhyor: Yurtiçinde modern, laik bir Türkdevleti kurma amacmm ve politikalarmm dili...

Musul meselesinde Türkiye'nin maruz kaldigi zaaflardan biri, igte buiç modernlegme sürecinin temel politikalanyla ve degerleriyle, Musultezimizi dayandirdigmuz "Türk ve Kürt" ve "Islam kardegligi" tezleriarasmdaki çeligkidir ve Ingilizlerde bunun farkmdadir!

ÎngilizBüyükelçisi Lindsay, Ba.pvekilIsmet Paya ile 22 Kasim 1925'tebir görügme yapiyor. Lindsay, "Türkiye'nin Musul sorununda izledigipolitika ile ülkede uygulanan yeniden yap11anma ve modernlegme poli-tikasmm çeligki olugturdugunu" söylüyor; bu durumda birinin samimiolmasi, ötekinin olmamasi gerekir, hangisi?" diye sordugunda IsmetPapa tuhaf bir cevap veriyor

Hangisinin samimi oldugu konusunda takdiri size biraklyorum!

Türkiye açismdan bir zaaf ifade eden l>u cevap kargismda Lindsayga.91rdigmi Londra'ya yaziyor!13 8

Lindsay Londra'ya gönderdigi raporda Türkiye'nin izlemeye bagladi-giTürklegtirme politikasmm Musul'daki tezleriyle çeligtigini, Îngilizhükümetinin Kuzey Irak'ta bir Kürt özerkligi olugturma yönünde attigiadunlarm "Türkiye'nin Türklegtirme ve çagdaylagma politikasmm tamyüregine indirilmig dogrudan bir tehdit" oldugunu da belirtlyor! Linsay, Ocak 1926'da yazdigt raporda, Türklye'nin Musul kentinden artivazgeçtigini, çagdaylagma devrimlerine öncelik verdigini anlatlyor. Digpolitikada güvenli bir denge kurabilirlerse Mustafa Kemal ve Îsmet pa-galarm amacinin "ülkelerini laik bir anlayigla modernlegtirmek, çag-daylagtirmak" oldugunu, bunun için dig politikada "dikkat çekici birbagariya" ihtiyaçlarmm bulundugunu belirtiyor. Lindsay, laik Türki-ye'nin desteklemesini istiyor; bu gekilde Îngiltere de geçmigteki gibi

137. ABE, cilt l8, sf. 21.

I38. InsanSerifKaymaz, a.g.e., sf. 530.

493

"Hilafet kigkirtmalanyla" yeniden kargila.ymaktan kurtulurdu. Türki-ye'yi iyi anlayan Lindsay, Revanduz'un Türkiye'ye b1rakilmasim istiyor.Ama Londra bunu kabul etmiyor!1 9

Bu genel tablo, Dogu'dan kopmuy Bat1'ya yönelmig, ama Bat1'da he-nüz saglam ittifaklar kuramam1§ Türkiye'nin dig politikadaki yalmzhgi-

m ve iç politikada bir devrim süreci yagamanm sorunlanru ortaya ko-yuyor. Su kesindir ki, Türkiye Musul'u bütünüyle alamazdi. Bunun te-

el sebebi, Türkiye'nin Ingiltere kargismdaki askerî, iktisadi ve siyasi

gúçsüzlügüdür.Musul tûmüyle almamazdi bu kesin; ama Türkiye bütün dikkatini

Musul'a verebilseydi, onu"ikinci planda" görmeseydi, daha usta bir

diplomasi ve zamanlamas1 iyi ayarlanm14 politikalarla petrol pay1m ar-tirabilir ve smin biraz güneyden, düzlük araziden geçirerek Türki-ye'nin gelecegi için daha güvenli bir "Irak hududu" olugturulabilirdi di-

ye fikir yürütmek mümkün gözüküyor.Musul meselesi bu gekilde baglandiktan sonra Kemalist diplomasi

Bat1'yadaha fazla yönelecektir...

I39. IhsanBerlfKaymaz, a.g.e., sf. 533, 578-580.

Bati'ya yönelmig Türkiye...

i

... Bir Avrupa Türkiye'si, daha dogrusu.Batt'yayönelmig bir Türkiye...1

Mustafa Kemal Paga, 29 Ekim 1923

Gazi, Ingiltere'ninde destegiyle ülkesini BaËil11agtirmayakararh, aymzamanda Rusya ile de iyi geçinmek istiyor, Türkiye Musul sorununda ye-nilgiyi kabullenmig ve yüzünü Bati'ya çevírmiçW.2

Sir George Clerk, ingilizBüyükeiçisi 3 I Ocak 1927

Dünya bang istiyor

Musul meselesinin sonuca baglandigi 1926 y11mda ReisicumhurMustafa Kemal, 1 Kasim günü yeni yasama yihm aç1; nutkunda "öte-

den beri takip ettigimiz" tentel dig politikay1iki kelime ile tanunhyor"Sulh ve müsalemet."Barig ve esenlik...Birinci Cihan Harbi'nin korkunç ölüm ve ylkimmdan çikmig olan

dünyada da aym egilim vardit Henüz Hitler adi bile duyulmamig bir so-kak serserisidir. Mussolini iktidardadir, ileri geri konuquyor, ama kim-se büyük bir sava.y çikarmasmi beklemiyor. Herkes, bir dünya savay1daha ya.yamamak için yo11ar arlyor, antlagmalar yap1yor.

"Sulh ve müsalemet"e Türkiye'nin özellikle ihtlyaci var; çünkü on yllsavagmigt1r; üç milyon nüfus ve genig topraklar kaybetmigtir. Milli si-mrlar içindeki 12 milyonluk nüfusun büyük çogunlugu kötü beslenmden, g1dasizhktan, hastahktan, yoksulluktan bitkindir. Dahasi Türkiye'nin art1k "güvenli smirlar" içinde dünya ile iligkilerini geligtirerek ik-tisadi ve sosyal bakimdan kalkmmas1, modernlegmesi lazim. Yüz elliylldir özlenen hedef...

Mustafa Kemal konugmasmda sadece Suriye ve Irak simrmm tespi-tinden, sadece kompu ülkelerden, Rusya, Fransa, Îngiltere, Îtalya veuzaktaki ABD gibi önemli devletlerden bahsetmekle yetinmiyor... Ar-

I. Atatürk'ün Söylev ve DemeçIeri, cilt lli, sf. 91.

2. BilalSimgir,ingilizBelgelerinde Atatürk, cilt 6, sf. LXXIll.

495

jantin'den de bahsediyor, Uzakdogu ülkeleriyle iligkilerimizi geligtir-mekten de bahsediyor.3

Ülkede sert olaylar yagamyor. Bagta SeyhSaid Îsyam...Mustafa Kemal ve arkadaglan yakm geçmigte Balkanlar'daki kanh

etnik savaglar1ve bu yüzden koca bir Rumeli'nin kaybediligini yaganu§bir nesildir. SeyhSaid Îsyani'nm telagh ve agin sert tedbirlerle bast1nl-

masmda bunun rolü büyüktür. Korktuklan gibi isyanm arkasi da gele-; e r üstelik!

Takrir-i Sükûn Kanunu ile basm susturulmuy, menfur Îzmir suikastitegebbüsü ile Gazi öldürülmek istenmig, Kâzun Karabekir ve Ali Fuatpagalar, Rauf beyler istiklâl Mahkemesi'ne sevk edilmi§! Siyasi idam

sehpalan kurulmug...Milli Mücadele'yi yürüten ve milleti ayaga kaldiran "Donu ideali"nin

Îslami ve sol içerigi gimdi suçtur! "Bati ideali" devlet ideolojisidir... Bu"radikal"

ya da "devnmci" dönügün toplumsal fay hatlannda yaratt1g1

gerilim ve sarsmtilar yaganmaktadir1927 yllmda partisinin kurulthymda okuyacag1Nutuk, bu iç politika

ortanunm haklilagtmlmasi için yapilmig bir siyasi beyanattir, Sabahat-

tin Selek'in deyimiyle, Atatürk savci, Natuk iddianame, CHP kurultay1

da jüridir. Kamuoyu ise dinleyici... Natuk Milli Mücadele'nin anlatutu

ve iç politika polemigi oldugu için Atatürk'ün Bati'ya yönelen dig poli-

tika stratejisi balammdan fazla bir gey söylemez. Ama"söylemedikleri"

bu aç1dan önemlidir: Milli Mücadele'yi basen çok ince ayrmt1sma ka-

dar anlattig1 halde, mesela önemsiz Celalettin Arif Bey meselesine iç

politika sebebiyle sayfalar ayardig1 halde, Sovyetler'le iligkilerden, Sov-yet yardimmdan, Sovyet faktörünü gözeterek Dogu harekâtmm uzun

süre ertelemesinden, Îslam dünyasma dönük olarak izlenen dig politi-

kadan, kurulan iligkilerden hiç bahsetmez.Fakat Îngilizlerde Natuk'tan memnun olmamigtir. IngilizBüylikelçi-

ligi'nin Londra'ya gönderdini rapora göre, ülkedeki Ingiliz kargitt duy-gulari "Gazi ile danigmanlari yatigtirmaya istekli olduklarim son za-manlarda belirtmiglerdi" ama Nutuk'ta Ingiltere'ye kargi sert ifadelervardi, Natuk "Ingiltere'nin lehine geligmelere yol açmayacak" nitelikte

idi. Yine de Londra'daki Digigleri yetkililerinden Osborne, Nutuk'takianlatimm bir zarar vermeyecegi görügündedir.4

Sunudikkate almak gerekir: Natuk, Musul'un kaybmdan bir buçuky11sonra okunmugtur; kamuoyunda Ingilizkargiti duygular tazedir. Nu-tuk'ta temel konu Milli Mücadele'dir ve Milli Mücadele'de siyaseten en

çok çatigtignmz Bat1h ülke de ingiltere'dir. 192Tdeki dig politika orta-

3. Atatürk'ün Söylev ve Demeçieri, (ASD), I. sf. 366-367.

4. Sabahattin Selek ve Salahi Sonyel'den aktaran. Hakan Uzun, Atatürk ve Nutuk, SlyasalKitabevi, Ankara, 2006, sf. 69, 40. Ayrica, ErikJanZürcher, Savag, Devrim ve Uluslag-

nia, IstanbulBilgiÜniversitesiYayinlari, 2005, sf. 3-13,

496

mmda Türk-Îngiliziligkilerini süratle geligtirmeyi gerektiren bir ihtiyaçda henüz ortaya ç1kmanugtir.

Bu ihtiyaç ortaya çiktikga Atatürk'ün Türk-ingiliz ittifak1 fikrine ka-dar uzanan aç1hmuu görecegiz!

Yaganan gergin iç çartlar da Türkiye'nin bir savagtan hatta dig ger-ginlikten sakinmasuu gerektiriyor.

Tek Adam'm nihai gayesi "Garp'a yönelmig Türkiye" olduguna göre,dig politikatun bir ayagi da Batih milletler camiasmda yer almakt1.

Böylece Kemalist Türkiye'nin iki dig politika ilkesi kendiligindenolugmuytu: Biri güvenlik; buna kendisi "sulh

ve müsalemet" diyordu...Obürli Bati Avrupa ile olabildigince yakmlagmakti... Gazi'nin DigigleriBakam Tevfik Rügtü, bunu "medeni

milletler arasmda bir intizam ve te-rakki unsuru olarak çahymak" sözleriyle ifade etmigti.

Dogu'ya "Batih" bakig!

Reisicumhtir Mustafa Kemal'in yeni Ankarasi, Afganistan ve Sovyet-ler konusunda "yeni bir dil" kullamyor; Milli Mücadele yillarmdan çokfarkli olan bu yeni dil, Dogu'dan Bati'ya yöneligini çok iyi sembolizeediyor.

Afgan Krah Emanullah Han Ankara'yi ilk ziyaret eden yabanc1 dev-let bagkamdir. Batih büyükelçilerin Îstanbul'u birakip Ankara'ya tagm-makta zorluklar ç1kard1ši bir sirada Kral'm ziyareti elbette önemliydi.Îki ülke Milli Mücadele yillarmda da çok yakm dost olmuglar, Afganis-tan Milli Mücadele'yi desteklemigti. ÜstelikEmanullah, reformist birkraldir. Gazi bu ziyarete olaganüstü deger veriyor.

20 Mayis 1928 akgaru Ankara Palas'ta Kral Emanullah ve Kraliçe Sü-reyya onuruna verdigi yemekteki konugmasmda Gazi, Türk ve Afgandostlugu hakkmda çok sicak bir konugma yap1yor, iki milletin "kökeni

Orta Asya olan ecdadumz arasmdaki iligkiler ve kardeglikten" baglaya-rak Milli Mücadele y111armdaki dayampmay1 anlatiyor. "Hürriyet Ye is-tiklâlin her ne pahasma ve ne kargihšmda olursa olsun kisitlanmasmave ihlal edilmesine" izin vermemek gerektigini söylüyor:

Istikbalin yüksek ufkundan dogmaya baglayan güney, as1rlardan be1stirap çeken milletlerin talihidir. Bu talihin artik bir daha siyah bulutla-ra bürünmemesi, milletlerin ve onlarm liderlerinin özen ve fedakârhämabaglidir.

Milli Mücadele yillarmda bu cümlelerin änünde veya sonunda "em-

peryalizm"den, "kapitalizm"den

bahsederdi, Îslam vurgusu yapardtSimdikonugmasmda bu tür kelimeler hiç ohnadig1 gibi Bati'nm siya-setlerine karq1 da tek kelime yoktur. Yemekte hazir bulunan IngilizBü-

497

yükelçisi Sir George Clerk, Londra'ya yazdigi mektupta çok önemli birnoktayi tespit ediyor:

Tarih ara.ptirmacilan için gu nokta ilginç olabilir: Gazi'nin ve Emanul-lah'm konugmalarmda Îslamkelimesi bir defa bile geçmiyor!

Ingilizbüyükelçisinin dikkatini çeken ba.yka önemli igaretler de var-dg: Gazi, konugmasmda büyük bir içtenlikle Afganistan'a dostluk gös-teniyor, ama kendisini Afgan-Ingilizihtilafmm digmda tutmaya dikkatediyor! Sanki uzaklardaki Fas ile Fransa arasmda, Türkiye'yi ilgilendir-meyen bir ihtilaf gibi... Bu, Ingilizbüyükelçisinin de gözünden kaçmi-

yor ve Londra'ya göyle yaz1yor:

Gazi'nin ingiltere yanlisi oldugunu söylemek istemiyorum. Ama bu-

gün onun ingiltere ve Bat111devletler ile mümkünse yakmlagmaya çal14-tigi kamsmdayun!

Büyükelçi Clerk'in dikkatini çeken çok önemli bir igaret daha var-, dir: Gazi, Türk-Afgan kardegliginivurgulamigtir, ama Afganistan'm "As-

yaî" (Asiatic), Türkiye'nin ise "Avrupaî" (European) milletler oldugunusöylemigtir!S

Gazi, artik Türkiye'nin Avrupah bir millet oldugu görügündedir.Asya'ya bir Avrupah olarak baklyor artik!Hâlbuki Milli Mücadele yillannda "Dogu ideali"ni kullamrken Gazi

Papa, "Asyah bir milletiz" diye konuguyordu. 2 Mart 1922 günü Anka-ra'da Afganistan'm bagunsizhšmm dördüncü y11dönümünü kutlamakiçin Afgan Sefiri Ahmed Han toplanti düzenlemigti, davetliler arasmdaMustafa Kemal Papa ve Rus Sefiri Aralov da vardir. Bu toplantida Mus-tafa Kemal Paga'nm söyledikleri göyledir:

Biz Türkiyeliler Asyai bir milletizL Bu hususta Türkiye ile Afganistanarasmda büyük benzerlik vardit Afganistan nasil Asya'am bir kapis1ise,Türkiye de Asya için metin ve saglam bir kale halindedir. Kuvvetli temi-nat ile bugün dostlara arz ederim ki, Türkiye halkuun son ferdi kammakitmcaya kadar bu kalenin muvaffakiyetle ve muzafferiyetle muhafaza

olunacagma emin olsunlar.

Gazi, Aralov'un bulundugu bu toplantidaki konugmasinda Bolgevikdevrimini övmeyi de ihmal etmemig, Kral Emanullah Han liderligindeAfganistan için daha büyük saadetleri "Cenâb-1Hakk'tan niyaz" etmigti.6

Mustafa Kemal Paga, Milli Mücadele döneminde Rus sefiri olmaksi-

5. Bilal§im§ir,ÍngilizBelgelerinde Atatürk, cilt 6, sf. XXXVII, 36 I-362.

6. ABE, cilt 12, sf. 297.

498

zm sadece Afgan sefiri ile konugtugu veya yazigtig1 zaman koyu Îslamibir dil kullammyti.7

Milli Mücadele y111armda Gazi'nin dig politikasmdaki tipik özellik,Îslam dünyasi ile konuqurken Islami, Rusya ile konuqurken "Bolgevi-zan" bir dil kullanmas1, ama her iki halde de Batfy1 "emperyalist" ola-rak suçlamasi, Dogu ülkelerini ise "mazlum milletler" olarak niteleme-siydi. Zaferden, hele de Musul meselesinin çözülmesinden sonraki digpolitikanm dili de çok farklidir Artik Ruslarla konuqurken de Müs1ü-man ülkelerin temsilcileriyle konugurken de "dostluk, lyi kompuluk"gibi genel diplomatik terimleri tercih etmektedir.

Milli Mücadele döneminde Mustafa Kemal Papa'mn Ankara'da Sov-yet temsilcisi Frunze ile yapt1g1konugmalan Ifatirlayahm: "Emperyalistgüç1ere karyl" mücadele ettigini, bu mücadelenin ve TBMM rejiminin"Sovyetler'le benzerlik" içinde oldugunu, Kemalist hareketin de "emek-

çilere" dayandigim söylemigti.8 *

"Frunze yolda.gimiz"a TBMM'nin "megveret

ve çûra" kavramlannadayandigmi, bunun da "sovyet" demek oldugunu anlatmigt1] Bolgevikdevrimini övmüg, "bütün mazlum milletlerin zalimleri yok edecegini"belirtmigtil "Bati emperyalistleri bizim daimi dügmanumzd1r ve bundandolayi onlarla bizim aranuzda hiçbir zaman daimi ve saglam anlagmayapilamaz!" diye konugmugtu?

Simdi1 Kasim 1925'teyiz... Frunze'nin öldügünü ögrenen Gazi, Sov-yet Merkez Komitesi üyesi Kalinin'e telgraf çekiyor:

Derin üzüntüyle saygideger dostumuz M. Frunze'nin ölüm haberini al-dim. Sovyet Sosyalist Cumhuriyet1eri Birligi halkmm bu kay1ptan dolay1hissettigi aclyi Türkiye halla da tamamen paylag1yor. Size derin taziyet-lerimi bildiririm.10

Bat1h bir ülke lideri öldügünde de aym taziyet telgrafi çekilebilir...Ve 7 Kasun 1927... Gazi Mustafa Kemal Sovyet ihtilalinin 10. yildönümü

için Kalinin'e kutlama telgraf1 çekiyor: Emperyalizm, yoldag, mazlum mil-letler, çûra, megveret, emek, kapitalizm; artik bu kavramlar yoktur.. Sa-dece, "Sovyet milletleri" ile Türk milletinin, yeni hayatlarmm en zor ö-nemlerinde daima birbirlerine sevgi gösterdiklerini söylüyor. Sovyet -

letlerin dahil olduklan mutlu devredeki imar ve islah eserlerinin sonsuzakadar devam edecegine inandigim belirterek iki millet arasmdaki dostlu-

un dünya bangi yararma olarak devam edecegini yazlyor.11

7. Mesela bkr. ABE, cilt I I, sf. L32, 200-20 I, 322.

8. Mesela bkz. ABE, cilt 12, sf. 180-18|.

9. Bkr. ABE, cilt I I, sf. 199-201, 204-205.

10. ABE, cilt 18, sf. 107.

I I. ATTB, sf. 584,

499

O kadar... Herhangi bir devlete de hitaben kullamlabilecek, formel

ve diplomatik dil...Zaferden, hele de Lozan'dan sonra Türkiye ile Sovyet Rusya'nm ilig-

kileri iyi kompuluk iligkileridir, dostluk iligkileridir. Arak bunun "ide-

olojik" içerigi yoktur. Ideolojik, siyasi ve kurumsal balomdan KemalistTürkiye "Bat1'ya yönelmig"tir.

Gazi artik "Bat1h"dir ve Dogu milletleriyle bir "Batih" olarak dostluk, k aktadir; 193Tde kurulacak olan Sadâbad Pakti'nm böyle bir pakt

oldugunu görecegiz.

Kemalist Bat1111agma

Îngiltere'nin Irak Yüksek Komiseri Sir Henri Dobss'a söyledikleriönemlidir. Türkiye'ye gelerek 22 Kasim 1926'da Digigleri Bakam Tev-fik Rügtü Aras'la Çankaya'yaçikan Dobss'a Atatürk, Panislamizm'inkötülüklerini anlatiyor, Osmanh'run bütün Müslümanlan birlegtirmegeklindeki "fantastik" politika yüzünden battigmi söylüyor, bu saçma-hšm bir daha tekrarlanmamasi için Hilafet'i kaldirdigmi söylüyor. Es-kiden beri Arnavutluk, Isulgaristan ve Arap topraklanndan annmig"homojen" bir Türkiye istedigini hatirlatarak sözü Batihla.yma ve Ingil-

tere ile ili.ykilere getiriyor, bunun "uzun

ve çok zor bir yürüyüg" oldu-

gunu,Avrupa'nm gerisinde kalarak kaybettigimiz bütün zamanlan te-lafi etmemiz gerektigini söylüyor. Su sözleri Kemalist çagdaglagmamodelinin özetidir:

Bu, demiryollan, fabrikalar, telgraf hatlan meselesi degildir, halkm

tüm zihniyetini esash olarak degigtirme meselesidir ..

Cumhurbagkam MusWa Kemal, "önümüzdeki bu devasa igi bagar-mada Ingiltere'nin hay1rhah destegine inandiguu" söylüyor.

Ankara'daki Îngiliz Büyüke1çisi Sir George Clerk de 31 Ocak192Tde Londra'ya gönderdigi y1lhk degerlendirme raporunda, özetle

gunu yaz1yor:

Gazi, Ingiltere'ninde destegiyle ülkesini Batdilagtumaya kararh, ay-

m zamanda Rusya ile de iyi geçinmek istlyor, Türkiye Musul sorunundayenilgiyi kabullenmig ve yüzünü Bati'ya çe 12

i

Kullaxulan terim "Batihlagma"dir.Gerçekten Musul meselesinin gözümlenmesinden itibaren Kemalist

* Clerk, "Gazi'nin 'Batilila§ma'ya fanatikçe baglåigi" (Gazi's ... fanaticalattachment to'Westernisation') deyimini kullanlyor. (Bilal$imgir,a.g.e., sf. 106.).

12. Bilal§imgir,ingilizBelgelerinde Atatürk, cilt è, sf. 92-93, LXXHi

i

500

diplomasinin dikkatinin odaklandig1 konular, fa.gist Italya'dan gelentehdit, Rusya ile iyi iligkiler, Îngiltere ile iligkileri daha da geligtirme ça-basi olarak görülüyor. Hitler iktidara geldikten sonra Almanya faktörüde denkleme girecektir.

Bogazlar rejiminin düzeltilmesi ve Hatay'm anavatana katdmasi bugenel dengeler kullamlarak bagarilacaktir.

Rusya konusunda Gazi iyi iligkilere sahip olmak gerektigine daimainanm14tir, ama gerek komünizm, gerekse Rusya'nm tarihsel emelleri-nin Bolgevik yönetimde de depregebilecegini öngörerek daima ihtiyat-Adir Ankara'mn Moskova'yla lyi iligkiler kurmak, ama ihtiyath ve me-safeli olmak politikasi, ülkedeki komünistleri tutuklamas1, Rusya ilezaman zaman ç1kan sorunlar Londra'mn dikÜatindenkaçmiyor, Türkbüyükelçisinin deyimiyle,

"1talya'run

izleyebilecegi (saldirgan)politika-lar Türkiye için yakm tehlikeyi olugturuyor, uzak tehlike ise SovyetRusya'dan gelebilir."13

Milli Mücadele'de tehlike nereden geliyordu? Birinci planda Îngilte-re'den, ikinci planda Fransa'dan...

Yunanistan'1 Îngiltere kullamyordu.Tehdit pimdi, Dogu Akdeniz'de egemenlik kurmak isteyen ve sahip bu-

lundugu Oniki Adalar'dan Türkiye'yi tehdit eden fagist Italya'dan geliyor.Gazi'nm Batihlagma politikasmm yanmda, igte bu tehdit degigimindekifaktör onu BatL Avrupa ile dostluga, hatta ittifak araylyma yöneltiyor

Türkiye'nin 1930'larda dig politikasmdaki öncelikli konular, Ld-zan'dan kalan sorunlarm çözülmesi, kompularla dostluk kurulmasidir.Uzun vadeli konulari ise "Büyük devletler" arasindaki dengede Türki-ye'ye en uygun yer aray1pidir. Bu Bati'dir ama siyasi kortjonktüre göresatrancm ta.plan çok yer degigtirecektir.

Lozan'dan kalan sorunlar 1930'a kadar çözülmügtür: Îngiltere ileMusul, Fransa ile borçlar meselesi ve Suriye suun, Yunanistan ile ahalimübadelesi ve bunun hukuk, mülkiyet, ekonomi yönleri, kapitülasyon-lardan kalan uygulama soronlan...

Bu sorunlar, Musul digmda, genelde Türkiye'nin istedigi biçimde çö-zülmügtür. Türkiye bu pürüzleri büyük ölçüde gidermig bir ülke olarak,"bagta Îngiltere olmak üzere", Batih ülkelere gimdi daha da yaklaga i-lirdi. Îçeride zaten Bat1111agma devrimleri yap11m1gtt.M

Ankara dig kredi anyor!

Gazi'nin Bati siyasetinde ekonomik faktörler de önemlidir. Türkiye1930'larda, ekonomik krize tepki olarak birçok ülkelerde oldugu gibi,

I3. Bkz. BilalSimgir,a.g.e., cilt 6, sf. 94, 374.

14. Ömer Kürkçüoglu, Atatürk Dönemi Türk Dig Politikasina Genel Bir Bakig,Atatürk Argtirma Merkezi, www.atam.gov.tr/index.

501

"devletçilik" ilkesini kabul ediyor, hazirlanan "Beg Y11hkKalkmma Pla-m" konusunda Sovyetler'den yardun ahyordu; bu durutnda Sovyetler'eyakmlagmasi beklenebilirdi.

Hayu, o Batfy1 "yönetim felsefesi" olarak seçtigi gibi, 1930'lardan iti-

baren kalkmmanm dig finansmam için Batt'mn yardimru anyor. Ïçeri-de "devletçilik" politikasiyla yabanc1 girketlerin çogunu devletleytirir-ken, dig kredi almak için Bati'nm kap1sm1 çalmasi, o dönemin en ilgi

çe ci olaylanndandir.15Ankara 1931 ve 1932 ydlarmda dig kredi bulabilmek için çegitli Bati

ülkelerine bagvaruyor. Saracoglu bagkanhimda bir heyet 1931'de Ame-rika'ya, 1932'de Îtalya, Almanya ve Îngiltere'ye gönderiliyor. SaracogluAmerika'dan eli bog dönüyor.

Îtalya ile 32 milyon lirahk bir kredi antlagmas1 imzalanlyor, amagartlan üzerinde anlagma saglanamayaçagi için bir sonuca var11am1yor.

Ikinci Dünya Savagi bagma kadar Kemalist Ankara'nm digandan sagla-yabildigi iki kredi vardir:

Birincisi 1932 yihnda 8 milyou dolarlik Sovyet kredisi, ikincisi 1938yilmda 16 milyon dolarhk Ingilizkredisi.16

Rakamlar bugüne göre çok küçük tabii... Çünkühem o zamankidiinya ekonomisi bugüne göre çok küçüktü hem 1930 krizi bütün eko-nomilerin kredi kapasitesini büsbütün daraltmigti.

Ingilizkredisinin 1938'e kadar gecikmesinde Londra'nm Mussolini'yi"yatigtirma"

siyasetinin rolü olsa gerek. Bu siyaseti birazdan görecegiz;Ingiltere'nin Türkiye'ye asil yakmlagmasi, Mussolini Hitler'in kolunagirdikten sonra olacaktir.

Cumhuriyet dönemi iktisat tarihçisi Prof. Yahya Sezai Tezel, Ata-türk'ün dig borç ve yabanci sermayeye uzak durdugu iddialarma kargipunlari yaztyor: •

Cumhurlyet tarihinde yabane1 kaynak kullammmdan "aritilmig" birKemalist dõnem var saymak ve bu dig fmansmansiz

"bagimsiz" kalkimnadöneminin ÎkinciDünya Savay1'ndansonra ya da hemen önce sona erdi-

ginisöylemek yanhytir.1923-1938 dönemi boyunca Türkiye ekonomisinde dig kaynak kullam-

mryolunda güçlü bir egilim vardir. Atatürk dönemindeki.kapitalist gelig-me stratejisi dig kaynaklara önemli ölçüde bagvurma egilimine sahip ol-

mug, bunu sürdürmügtür.

Bu genel fotografi veren Prof. Tezel, Atatürk döneminde dig borçbulmak ve yabanci sermayenin gelmesini saglamak íçin yap11an çaba-

15. Haluk Ülman-Oral Sander, "Türk D4 Politikasina Yän Veren Etkenler, ll", SiyasalBilgiler Fakültesi Dergisi, Mart 1972, cilt XXVII, No:1, sf. 16.

16. ay.y.

502

lan anlatiyor, rakamlan veriyor.1930'da "güdümlü muhalefet partisi" olarak Serbest Firka'nm kurul-

masmda, dig politika ve ekonomi olmak üzere iki faktörün etkili oldu-unu ara.ptirmacilar belirtlyor: Biri, Kemalist.rejimi "Bati'ya begendir-

mek", genç Türkiye'nin Batt'ya aidiyetini tescillemek, Milletler Cemiye-ti ve Batt Avrupa siyasi yapilanyla uyum saglamak... Ikincisi özellikleekonomik kriz ortammda Batt'dan mali destek görmek veya Fransa'ylagörügülmekte olan borçlar meselesine olumlu bir katki beklemelt B

Serbest Firka'yi kurmasi için çagnlan Paris Büyükelçisi Fethi Ok-yar'a Gazi, Fransa'mn ekonomik yardimmdan bahsederek "sahi yardimetmek istiyorlar mt?" diye soruyor. Fethi Bey'in cevabi:

Evet istiyorlar. Çünkümenfaatleri de bunu.icap ettirir. Bir alacakliborçlusunu güçlendirerek ve refahlandirarali alacag1m temin etmekmecburiyetindedir.

Liberal Fethi Bey sözlerinin devaminda Ismet Pa.ÿahükümetinin"devletçi" iktisat politikalanm elegtiriyor?

Gazi'nin Fethi Bey'le yapt1gi bu konugma, onun Serbest Firka dene-mesinde iktisadi ve diplomatik faktörlerin de önemli rol oynadigimdogruluyor. Küçük ve etkisiz "güdümlü muhalefet" partisi olarak dügü-nülen Serbest Firka'nm büyük bir halk hareketine dönügtügü, seçimle-ri kazanarak iktidara gelecegi anlayilmca Gazi'nin istegi üzerine "ken-

dini feshediyor", demek ki, bundan beklenen diplomatik ve ekonomikyarar, iç politikadaki kurulu dengeler ugruna gözden çikanlnugtir. Ama"Bati'ya yönelmig" ana politika devam ediyor.

Bati ile baglantilar

Bu yönde üç geligme önemlidir.Milletler Gemiyeti'ne girig: Milletler Cemiyeti, Cihan Harbi'nin

17. Yahya Sezai Tezel, "|923-38 Döneminde Türkiye'nin Dry Iktisadiiligkileri",ITBA Me-zunlan Dernegi, Atatürk Döneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle ligiliSruniar Sempozyumu, 14-l7 Ocak 1977, birinci baski,Ístanbul, 1977, sf. 193-229; ayyazar, Cumhuriyet Döneminin iktisadiTarihi, 1923-1950, sf 181, 418-422. 430-431,18. Bkz. Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Yönetiminin Kurul-masi, sf. 47-248; Cem Emrence, 99 Günlük Muhalefet Serbest Cumhuriyet Firka-si, lletigim Yayinfari, 2006, sf. 30-32. (Bu iki kaynagin gu veya bu sebep için atifta bulundu-gu tarlhçiler Sina Akyin, M. Philips Price, Tekin Erer, Husamettin Ünsal,Asim Us.) Prof.Kurkçúoglu da dig politikada Bati'ya yöneligle içeride Serbest Firka'nin kurulmasinin birbi-rine uygun dugen süreç!er oldugunu belirtir. Prof. Kürkçüoglu da l930 ydinda Atatürk'ünçok partili hayat yolunda girigimde bulunmasi ile dig politikada Batfya yöneligin birbiriyleuyugan süreçler olduguna dikkat çekiyor (ayntmakale).

19. Osman Okyar, Mehmet Seyitdanlioglu, Atatürk, Okyar Ye Çok Partili Turkiye,Fethi Okyar'in Amlari, is Bankasi Yayinlari, 1997, sf. 99.

503

galipleri, yani ingiltere ve Fransa'nm etkisi altmda bir kurulugtu; Batih-

larm bir kurulugu idi. Ama Türkiye de Lozan'da bazi konalarda MC'ninyetkisini kabul etmigti; mesela Musul meselesinde, kismen de azmhk-

lar ve adli kapítülasyonlarm kaldinlmasi sürecindeki bazi uygulamalar-

da... MC'nin Musul meselesinde Ingiliz yanhst kararma duyulan tepki

ve Rusya'yla iligkileri bozmama dikkati ile Türkiye uzun süre MC'ye

u ak durdu. Ama artik Avrupa ikiye aynhnayabaglamigti...it tarafta fagist Italya, Arnavutluk, Bulgaristan, 1933'ten

-itibaren

Nazi Almanyasi, Japonya; bu devletler uluslararasi düzende ve smirlar-

da"revizyon" istiyor, "revizyonist" ülkelerdir bunlar...Öbürtarafta Ingiltere, Fransa, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya

ise barig ve statükonun korunmasmi, simrlarm degigmemesini, ulusla-

rarasi sorunlann savagsiz, müzakerelerle çözülmesi gibi prensipleri sa-vunuyor; bu ülkelere "antirevizyonist"

ya da"statükocu" ülkeler denili-

yor. MC de uluslararasi "statüko"yu koruyan bir kurulugtur!Türkiye de siyasi cografyada "revizyon" yapmamn nelere yol açabi-

leceginden endigeli oldugu için smirlarm degigmezIigi, istikrar, silah-

sizlanma, bang ilkelerini savunuyor.Avrupa'daki bu yeni ayngma Türkiye'yi Îngiltere'ye ve Fransa'ya

yaklagtinyor!Ilhan Uzgel'in belirttigi gibi, Türkiye 1930'lann bagmdan itibaren In-

giltere'ye daha çok yaklagmaya bagladikça MC'ye üyelik konusundaki

tutumu da degigme sürecine girdi.Konu gündeme geldiginde Mustafa Kemal, üyeligin Türkiye'nin bag-

vurusuyla degil, üyelige davet edilmesiyle gerçeklegmesini istedi.20

Õylede oldu.TBMM'nin 9 Temmuz 1932 günlü oturumunda Tevfik Rügtü Aras

MC'nin resmî davet mektubunu okuyor. Mektubun ekinde bù konuda

MC toplantismm.tutanag1 da var. Orada Türkiye'yi en kuvvetle savu-

nan ülkeler Îspanya (o sirada Cumhutiyetçiler iktidarda), Yunanistan,

Ingiltere ve Fransa'dir." Yunan Temsilcisi Mihalakopulas,"üç

gençcumhuriyet"i, ispanya, Türkiye ve Yunanistan'1 anlatiyor, Türkiye'nin"Avrupa ittihad1 (birligi)komisyonunun çahemalanna" yaptig1 katki-

lan övüyor.Italyan delegesi Scialoja "Türkiye Avrupa'am esash bir unsurudur"

diyor.Fransiz Paul Bonjour Türkiye'nin banççihšrn ve laikligini övüyor.

ÎngilizLord Londonderry'nin sözleri ise gäyle:

Gazi, milli bir eserin mutlak dar bir milliyetperverligi icap ettirmedi-

ginigörmüg ve milletlerin toplanmalarmda Türkiye'nin oynamasi lazun

gelen rolü ön planda gözetmigtir.

20. Baskin Oran, a.g.e., sf. 309-312.

504

Türkiye'nin üyeligini desteldeyen ülkelere bir veya iki paragrafhk te-ekkür mesajlari gönderen Digigleri Bakaru Tevfik Rügtü Bey, Yunanis-

tan'a üç, Fransa'ya dört, Ingiltere'ye beg paragraf uzunlugunda mesajgönderiyor,Türldye'nin "dar bir milliyetperverlik degil . medeni millet-ler camiasi içinde umumun menfaatini gözeten bir politika" izlediginivurguluyor.

Batih bir kurulug olan MC'ye katilan Türkiye, bunun Rusya'ya kargibir politika olmadigru hem sözlegmeye yaziyor hem Moskova'ya res-men bildiriyor.

Daha önemlisi MC'ye girig sirasmda Türkiye'nin Bogazlar'daki gü-venlik sorununu kayda geçirmesidir. Türkiye hu kayltta, Bogazlar ko-nusunda Lozan'da konulan kisitlamalar yüzünden Türkiye'nin kendinisavunmasmm

"hususi bir vaziyette bulundu unu" belirtiyor. Yani Bo-gazlar'dagenel egemenlik kurallarma aylon, "hususi bir vaziyet"in ol-dugunu MC'ye tescil ettiriyor.

Türkiye'nin gösterdigi örnek Almanya'dit Hitler iktidara gelmedençok önce, demokratik ve bariççi Weimar Alman Cumhuriyeti, BirinciCihan Harbi'ndeki yenilgisi üzerine yap11an Versailles Antlagmas1'nakonulan savunma kisitlamalanmn "makul ölçüde" kaldinlmasim buyoldan saglamigt1.21

Türkiye de Bogazlar üzerindeki askerî lositlamalan ve Weimar örne-gindeoldugu gibi bunlarm kaldmlmasi gerektigini kayda geçiriyor! Buolay, Türk diplomasisinin dünyadaki geligmeleri nasil dört gözle izledi-

ginive Bogazlar rejimini düzeltmek için büyük bir dikkatle hazirlikyaptigml gösterir.

$unuda belirtmem lazim: 1926 Agustosunda, Musul'da imzalarmatilmasmdan hemen sonra Midilli Adasi açiklarmda Bozkurt adh Türkgemisiyle Lotus adh Fransiz gemisi çarpigtL Türk mahkemesi Türkkaptam 4 ay, Fransiz kaptam 80 gün hapse mahkûm etti. Fransa Türkmahkemesinin yetkisiz oldukunu iddia etti, iki ülke Lahey Daimi Ada-let Divam'na gitme konusunda anlagtilar. Türkiye'yi Mahmut Esat(Bozkurt) Bey savundu. "Bozkurt-Lotus Davasi"nda Divan 7 Eylül192Tde Türkiye'yi hakh bulan karanm verdi. Bu olaym, Kemalist re-jimde Batih uluslararasi kurumlara qu veya bu älçüde bir güven yarattlâm1 söylemek mümkündür.

Batih partilerle iligkiler: Devlet partisi CHP'nin ideolojik ola-rak Sovyetler'e uzak durup komünistleri tutuklarken, "Avrupa Radi-kal ve Benzeri Demokratik Partilerin Uluslararasi Birligi" adh kuru-lugla iligki kurmas1 önemlidir. Bu kurulugu kismen bugünkü Sosya-list Enternasyonal'e benzetmek mümkündür. Bitlik'in kurucu unsuruFransiz Radikal Partisi'dir. Bu partinin "dayampmacilik"

ya da "tesa-

21. Fahri Çoker,Türk Parlarnento Tarihi, TBMM, IV Dönem, cilt I, sf. 473-486;Digigleri Bakanligi,Cumhuriyet'in ilk On Ylli, Ankara, 1974. sf 287-307.

505

nütçülük" ideolojisi Ziya Gökalp gibi Osmanh aydmlari üzerinde et-kili olmugtu. Birlik gimdi CHP'ye yakmhk duyuyor ve CHP'ye üyelik

öneriyor. CHP bu öneriyi 192Tde çok nazik bir dille ve tegekkürlereddediyor, kongresine de katilmiyor. Ama Serbest Firka'nm kapat11-masmin ardmdan ve Türkiye'nin MC'ye üye olmaya niyetlendigi bir

dönemde, 1931 yilmda Birlik'in Atina'da yapilan kongresine CHPnözlemci" gänderiyor. 1933'teki Sofya kongresine de gözlemci düze-

'

de katihyor. Türk basmmda genig yer ahyor. Liberal Yarm gaze-tesinde Ahmet Agaoglu kongrede liberal ekonominin savunuldugu-

nu, CHP'li Necmeddin Sadak ise "liberalizmin öldügünün" ilan edil-

digini yaziyor!Tarihçi Hakki Uyar'm degerlendirmesi göyle: "Çokda homojen bir

yapisi olmayan Birlik'in, Avrupa'da yükselen totaliter rejimler kargism-

da ilerici ve demokrat Avrupa'yi savunmalari, Avrupa Birligi'nin temel-lerini tegkil edecek fikirleri gündeme getilmeleri son derece önemlidir.

Türkiye'deki Kemalist iktidarl temsil eden CHP'nin bu örgütle iligkiiçerisinde ohnasi, Cumhuriyet'in kuruculanmn fikri temellerinin orta-

ya konmas1 aç1smdan anlamhdir."22Böyle iligki kurdugu halde CHP'nin üye olmamasmm sebebi, samyo-

rum, Birlik'in demokratik kararlarmm CHP bünyesini etkilemesinden

çekinilmesidir.Uluslararasi Parlamentolar Birligi'ne katilun: Kemalist rejimi-

nin Bati'ya yöneliginin göstergelerinden biri de Uluslararasi Parla-

mentolar Birligi'nin toplantilarma Türkiyehin ilk defa 1932'de katil-masidir. 20 Temmuz 1932'de Cenevre'de yap11an bu toplantiya demok-ratik ülkelerden bayka fagist Îtalya da katihyor; ama Îtalyan fagizmihenüz söylemin ötesinde saldirganlagmanuqtir, o da Avrupa dengeleriiçinde yer ar1yor. Almänya katihyor, ama Hitler daha iktidara gelme-migtir, Almanya liberal bir ülkedir. Türkiye, savag çikana kadarki bü-tün y1lhk toplantilara katilacaktir. 24 Eylül 1934'te toplanti, Ïstan-bul'da yap1hyor. Birlik'in "Türk Parlamento Grubu" adma konuganlar,mesela TBMM Bagkan Vekili Hasan Bey ve Tokat Milletvekili NazmiIzzet Bey sadece barig ve silahsizlanmay1 degil, daha ilginç olarak,"hür

ve demokratik müesseseler, parlamentarizm, temsili demokrasi,hürriyetler, yargi bagimsizhšl" gibi liberal ve demokratik kavramlansavunnyorlar!23

Hâlbuki o sirada, özellikle Serbest Firka kapatildiktan sonra Tür-

kiye'de "Înkilap Dersleri"nde demokrasi ve parlamentarizm elestiri-

liyor,"disiplinli hürriyet" savunuluyor, hatta CHP'li Fahir Giritliog-

22, Hakki Uyar, "CHP'nin Avrupa'nin Radikal ve Derookrat Partileri lle lligkileri",http:llki si.deu.edu.tr/hakki.uyar/26.pdf ; ayrica Hakki Uyar. Tek Parti Dönemi ve

Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitaplari, 2. baskl, istanbul,1999, sf. 375-376.

23. Bkz.Fahri Çoker,Tûrk Parlamento Tarihi, TBMM, IV Dönem, cilt I, sf. 449-472.

506

lu'na göre "totalitarizmin

tüm özelliklerinin" görüldügü bir dönemyagamyor.2

Kemalist rejim içeride otoritesini mutlaklagtirmak için fagizmi andi-ran yöntemleri kullansa da Batt'ya yönelik oldugu bellidir.

Bunda Fagist Italya'mn yol açtig1 güvenlik kayg11arunn etkisi önem-lidir..

Fagizm ve Kemalist Türkiye...

Birinci Cihan Harbi'nin yaralarm1 saramamig Avrupa'da barig egilim-leri, kahci bir barig kurma çabalan görülüyor.

Avrupa'da savagm temel sebebi, Almanya'nm Ingiltere ve Fransa ilerekabetinin çarpigmaya dönügmesiydi. Simdi16 Ekim 1925'te Fransa,Ingiltere, Almanya, Belçika, Çekosloval<yave lialya Îsviçre'nin Locar-no gehrinde toplanarak "Locarno Antlagmasi" sürecini baglatlyorlar.Konu, Almanya'nm ödeyecegi agir savag tazminatim kolaylagttrarak Al-man ile Fransiz arasmda bir güven plugturmak ve genelde Avrupa'dabarigi kurmaktir. Suur sorunlarmm sava.pla degil Milletler Cemiyeti yo-luyla çözülmesidir.

Locarno'daki bu geligme, tabii,-Milletler Cemiyeti'mn rolünü ulusla-rarasi politikada güçlendirmek suretiyle Türkiye'nin Musul siyasetiüzerinde olumsuz bir etki yaratacakti. Ama Avrupa'da bir barig süreci-nin ilerlemekte oldugunu da gösteriyordu.

Rusya ile Almanya da 24 Nisan 1926'da bir dostluk antlagmasi imza-lamyor.

Çegitliülkeler arastnda imzalan barig ve dostluk antla.ymalarmdanbiri vardir ki, barig umudundan çok, yeni kayg11ara yol açacaktir O dafagist Îtalya'mn 27 Kasim 1926'da Arnavutluk'la imzaladig1 antla.ymadir.Kuvvetli bir devlet gelenegi bulunmayan Arnavutluk, Müslüman-Hiris-tiyan gerilimi yüzünden de zay1ft1r. Mussolini'mn gözü Arnavutluk üze-rindedir. Böylece Balkanlar'da bir köprübagr tutmak istiyor. Mussolim27 Nisan 1927'de Macaristan'la bir "dostluk"

antla.ymas1 imzalaymca di-er Balkan ülkelerinde kayg11arart1yor.

Bir adim daha atan Mussolini, 22 Kasim 192Tde Arnavutluk'la bi"himaye" antlagmasi yaparak bu ülkeyi "uydu" haline getiriyor.

O sirada Oniki Adalar, Italya'nm elindedir. Turkiye Îtalyan ihtirasla-rmdan ciddi olarak endigelidir. Avrupa basuunda Mussolini'nin Türki-ye'den toprak istedigi ya da isteyecegi yolunda haberler çikiyor.

Bu haberler dogrudur! 9 Haziran 1927 günü Ankara'daki Italyan

24. Recep Peker, inkilapDersleri, gu eserde: Oktay Aslanapa (haz.),ilk inkilapTarihiDers Notlari, Türk Dunyasi Añqttrma Vakfi Yayinlari, Istanbul, l997, äzellikle sf. 2|8-222; ayrica bkz Mete Tunçay, a.g.e., sf. 327-331; Mahmut Gologlu, Tek Partili Cumhu-ri yet, Ankara, I974, sf I89- I93.

'

507

büyükelçisi, Roma'ya gönderdigi raporda "Türkiye topraklannda ko-lonyal politikalar izlemenin Îtalya için büyük ç1karlar saglayacagim"

anlatiyor! Îtalya'nm kolonyal ç1karlan için Îzmir degil, Adana ve An-

talya bälgesi daha elveriglidir, çünkü Çukurovazengin kaynaklanylaÎtalyan ekonomisine daha büyük katki olugturur! Böyle bir geligmeIngilizlerin de lehine olur, çünkü Italya'mn Adana-Antalya bölgesine

y rlegmesi, Musul'daki Ingilizleri rahatlatirl Italyan büyükelçisine

g re, eger f1rsatt bulunur da bir Kürt isyam ç1kanhrsa, Italya ve În-giltere'ye Iran ve Kafkas yollan da açilacaktirl Bir de Italya Akde-niz'de Ruslara ç1karlar vaat ederse, Moskova'am Ankara'yi destekle-mesini önlemek ve Türkiye'yi tek bagma k1skivrak yakalamak müm-

kün olacakt1125

O sirada Italyan girketleri Çukurova'daadeta cirit atlyor!26Teknolojinin çok daha geligtígi bugün bile bir delinin komplo roma-

mudan daha zirva gözüken bu politika önerisi, fagizmin ne kadar "alal-

ci" oldugunu.da gösteriyor!Bir olay... Izmir'deki Italyan okulunda fagizmin iktidara geliginin 6.

y1h kutlamyor. Kara gömlekli ögrenciler tören yap1yor. Akgam da Ro-

ma radyosunda Mussolini'nin konugmasi yaymlamyor

Fagizm, Dogu Akdeniz'e hâkim olmahdir!

Atatürk, Tevfik Rügtü'ye emir veriyor

Îtalyanokulu derhal kapatilacak, fagist üniformasi giyenler 48 saatte

Türkiye'yi terk edecek!

Ve ünlü sözü:

Bana çizmeyi giydirmesinler!27

Dahas1 da var...Türkiye'nin Digigleri Bakam Tevfik Rügtü Aras, Italyan Büyükelçisi

Fellice Orsini'ni çaginyor:- Siz böyle giderseniz, haberiniz olsun biz de öbür Büyük Güçler'le

ittifak yapanz! Mesela Fransa ile bir Akdeniz Pakti imzalanz!

Liberal Ingiltere ve Bolgevik Rusya o s1rada Mussolini ile flört edi-

yor, ama Fransa giddetle Îtalya'ya kargi! Fransa da Akdeniz ülkesidir

çünkü...

25. Dilek Barlas, "Friends or Foes? Diplomatik Reations Between Italyand Turkey, 1923-1936", international Middle East Studies, cilt. 34, 2004. sf. 236-237,

26. Bilal§1mgir,ingilixBelgelerinde Atatürk cilt 6, sf. I l5.

27. Harun Bodur, a.g.e., sf. 262.

508

Türkiye Fransa ile 30 Mayis'ta bir "DostIuk ve lyi Kompuluk Ant-la.ymasi" imzalamigtir. Îleride Hatay'1 anavatana katacak uzun süre-cin ilk adimi budur! Antlagma sadece Türk-Fransiz iligkilerini iyileg-tirmekle kalmamig, Hatay'm özerk statüsünü de güç1endirmigtir.28

Türk-Fransiz antlagmas1 Akdeniz'de Mussolini'ye kargi bir ittifakmçekirdegi olabilir.

Mussolini henüz o kadar atilgan degildir, çünkü ittifak yapacag1 Hit-1er henüz ortada yok!

Tevfik Rügtü Roma'da Mussolini ile görügüyor. Mussolini artik Tür-kiye ile "anlagmak" istiyor! Amact Türkiye'yi Fransa'dan koparmakt1r.Roma'da imzalar atilmlyor, ama hava yumuçuyer.

Türkiye'nin dostlugunu kazanmak .

Dikkat! Türkiye'nin "kiymet-i harbiyesi" artiyor! Artik Türkiye nere-sinden bir parça koparinm diye degil, ittifak yapmak için bakilan birülke haline geliyor yava.y yavag... Musul meselesinden harp çikacagmi,Türkiye'nin çökecegim zanneden Mussolini yine yamlm14tir. TürkiyeMusul'da taviz vererek de olsa, bu sorunu agmigtir. Türkiye artik ulus-lararasi izolasyondan, yalmzhktan kurtulmaya ba.phyor, Avrupa denge-lerindeki rekabetlerin de etkisiyle, hem Akdeniz'de hem Balkanlar'dasiyaset yapan bir ülke haline geliyor. Hele Paris-Belgrad ittifaki imzala-nmca, kendisini kugatilmig hisseden Mussolini Türkiye ile "dostluk"

yollarmi ariyor artik!2930 Mayis 1928'de Roma'da Mussolini ve Tevfik Rügtü Bey "Tarafsiz-

hk, Uzlasma ve Adli Düzenleme" antlagmasm1 imzahyor. MussoliniTürkiye'yi öven bir konugma yap1yor! Bir yil sonra Tevfik Rügtü tekrarRoma'yi ziyaret edecek, çok sicak kargilanacaktir. Meis ve diger adala-rin statüsü konusunda çikan anlagmazhk Daimi Adalet Divam'na gön-deriliyor. 1932'de bu defa Bagbakan Înönü Roma'yi ziyaret ediyor Meisve civar adac1klar sorunu, ismen teker teker sayllan 20 kadar adacigmTürkiye'ye birakilmas1yla, uzlagmayla çözülüyor. Îki ülke arasmdaki ti-

- caret de geligiyor.30Bu dönemde Ankara'da fagizmi öven kitaplar, yaz11ar da yaymlam

yor.31Barlas'a göre, Türkiye bu dönemde Fransa'dan ziyade Îtalya'ya ya-

28. Baskin Oran, a.g.e., sf 282.

29. Dilek Barlas, aniran makale. sf.238.

30. Bkz. Baskin Oran, a.g.e., sf !94-195.

31. Fallh Rifki Atay, Moskova-Roma, l932; Yakup Kadri, "Ankara-Maskova-Roma",Kadro dergisi no 1I; Ali Naci Karacan, 2 Aralik 1930 günlü inkilapgazetesindeki bagya-zisinda "Rusya'da nast/ bir Komünizm, Italya'danasil bir Fagizm varsa, bizde de bir Kema-fizm olmalidtr"diye yaziyordu.

509

km duruyor! Ankara Avrupa'daki sorunlarda Fransa'mn hegemonyapeginde kogmasmin rolüne inanlyor. Hatta Italya kredi vererek Türk

Deniz Kuvvetleri'nin silahlanmasma destek oluyor. Fakat güçsüz Ital-ya bunu uzun süre devam ettiremeyecektir. Fransiz DigiçIeri Bakam

Briand, açikladigi "Avrupa birligi" hayaline Türkiye ve Rusya'yi dahiletmiyor.A

Bu iyi hava, Mussolini'nin Hitler'den cesaret alarak 1935'ten itibaren

t krar saldirganlagmasma kadar sürecektir.Bu arada Türkiye, hem kompu, hem Balkan ve Akdeniz ülkesi

olan Yunanistan'la iligkilerini çok lyi bir düzeye getiriyor. Iki ülke defa.pist Italya'dan endigelidir. Ba.¶ta nüfus mübadelesi olmak üzere Lo-zan'dan kalan sorunlar ikili antlagmalarla çözülüyor. 30 Ekim1930'da Venizelos Ankara'ya gelerek Atatürk ve Înönü'yü ziyaret edi-

yor. Dostluk ve Tarafsizhk Antlagmas1 imaalamyor. Bir yll sonra 5Ekim 1931'de Înönü Atina'yi ziyaret ediyor. Hemen her yll bir anlay-

ma imzalamyor, ticaret anlagmas1, takas anlagmas1, ticaret bürosu

için anlagma... 1934 y11mda Venizelos, Atatürk'ü Nobel Barig Ödülüiçin resmen aday gösteriyor.

Venizelos, Nobel OdüI Komitesi bagkanma yazdigi 12 Ocak 1934 ta-rihli bagvuru mektubunda, Mustafa Kemal'in kumandanhgim anlattik-

tan sonra, sava.ptigi bir ülkeyle barig yaparak dünya barigma hizmet et-

tigini belirtiyor. Devrimleri konusunda da gunlari yazlyor:

Teokratik bir rejim içinde yagayan, din ile hukuk kavramlarmm birbi-

rine karigtigi çöken bir imparatorlugun yerini güç ve hayat dolu modern

ve milli bir devlet almigtir.Büyük devrimci Mustafa Kemal Paga'mn baglattigi hizla, mutlakiyetçi

sultanlar rejimi y11alugt ve gerçelnen laik bir devlet kurulmugtur...

Bar1gl güçlendirmkhareketi, yeni ve seçkin Türk devletine bugün-

kü görüntüsünü veren tüm iç reform hareketleri ile birlikte yürümüg-

tür...33

Türk-Yunan dostlugu Balkanlar'da önemli rol oynayacaktir.

Dünyada barig çahymalan böyle umutlu bir gekilde giderken, her ge-yi kõkünden degigtirip allak bullak eden iki olay oluyor

24 Ekim 1929'da New York borsasmm çöhmesi bütün dünya ekono-

misini çökertlyor! Hiçbir ülkenin ekonomisi ayakta kalamlyor!

30 Ocak 1933; ekonomik krizin aç biraktig1 Alman hallo Hitler'i ikti-

dara getiriyor! O da Kahverengi Gömlekliler'e dayanarak, ordunun dadestegiyle, diktatör oluyor! Ve ondan cesaret alan Mussolini 1935'ten

32. Dilek Barlas, anilan makale, sf. 242.

33. Bkz. Doç. Dr. Ahmet Eyicil,"Ataturk Devrinde Tûrkiye'nin Dig Politikast", Atatürk

Aragtirma Merkezi Dergisi, sayi 59, Temmuz 2004.

510

itibaren fiilen saldirganlagmaya baghyor...Türk-Îngiliz yakmlagmasi o zaman hizlanacak, ittifaka kadar gide-

cektir.

Balkan Pakti

Birinci Dünya Savagi'ndan sonra Avrupa'ya ve dünyaya damgasruvuran silahsizlanmave bang havast artik kayboluyor!

Lozan'da bize "bakm dünya silahsizlanma ve barig anyor" diye ka-bul ettirilen Bogazlar'm askersizlegtirilmesi, pimdi Türkiye için artanbir endige kaynagi, çünkü Bogazlar'da Türk bayragi var, Türk askeriyok!

O bakundan Balkanlar'da istikrar bilhassa Türkiye için önemli.Avrupa'da itigip kakigan herkesin ya eli ya gözü Balkanlar'da!Arnavutluk Italya'mn uydusu... Bulgaristan ihe Yunanistan'dan top-

rak alarak Ege'ye çikmak istlyor. Dolay1s1yla Bulgaristan da Arnavut-luk da "revizyonist",

yani suurlarm, "statüko"nun degigmesini.istiyor.Mussolini ve Hitler de "revizyonist"tir.

Türkiye, Yunanistan ve Yugoslav Kralhšl ise "revizyon" istemiyor,yani smirlarm, "statüko"nun, barig ve istikrarm devamuu istiyorlar. În-giltere ve Fransa da aym safta!

Türkiye Digigleri Bakam Tevfik Rügtü Aras aç1kça ifade ediyor:

Biz Türlder gerçekte antirevizyonistiz. Kimseden bir gey istemiyo-ruz... Antlagmalarm özüne (uymamn),uluslararasi alanda iyi iligkiler içinen iyi temel olacagma inamyoruz.34

Böyle ikiye aynlmakta olan bir dünyada, ikiye aynlrug Balkan ülke-lerini bir "antant"

ya da "pakt" altmda birleytirerek barig1 korumakmümkün mü?

Deniyorlar...5 Ekim 1930'da Atina'da Birinci Balkan konferansi toplamyor. Ikin-

ci Balkan konferans1 Ekim 1931'de 1stanbul'da toplamyor. Atatürk'ünFransizca olarak yaptigi konugma35 çok dikkat çekicidir. Bazi Balkülkelermde Osmanh geçmigi yüzünden Türkiye'ye kargi duygular olabilecegini dügünen Atatürk, "mazinin karigik his ve hesaplarmm üstü-ne ç1kilarak derin kardeglik esaslarmi kuracak ve yeni birlik ufuklanaçacaksm1z, ihmal olunmuy ve unutulmuy büyük hakikatleri ortayakoyacaksmiz" diyor.

Bu "derin kardeglik" ve"unutulmuy büyük hakikatler" nedir aca-

ba?

34.ÖmerKurkçüoglu, a.g.e., sf. 332.

35..¶evket Süreyya Aydemir, Tek Adam, III,sf. 424.

5 I 1

Balkan milletlerinin aym irktan gelmeleridir!Atatürk'ten dinleyelim:

Balkan milletleri sosyal ve siyasi ne çehre arz ederlerse etsinler onla-

rm, Orta Asya'dan gelmig aym kandan, yakm soylardan ortak atalari ol-dugunu unutmamak lazun...

Bu durumda:

Görüyorsunuz ki, Balkan milletleri yakm maziden ziyade uzak ve de-

rin mazinin lorilmaz çelik halkalarlyla birbirine pek âlâ baglanabilir...I

O s1rada Atatürk, "Güney Dil, Tarih Tezi" gibi teorilerle ugra.ptigma

göre Balkan milletlerinin "uzak

ve derin mazisine" de bu teoriler aç1-smdan bakmig o sirada.'

Sonra bu teorileri kendisi de terk edecektir."Atatürk'ün konferanstaki pu sözü elbette daima geçerli bir prensibin

ifadesidir:

Însanlar1mesut edecegim diye onlan birbirine bogazlatmak gayri in-

sani ve son derece teessüfe .yayan bir sistemdir.36

Üçüncü Balkan konferans1 Ekim 1932'de Romanya'nm bagkentiBükre.y'te, dördüncüsü Kasim 1933'te Selanik'te toplamyor.

Neticede, "statükocu" (antirevizyonist)taraftaki dört Balkan devleti9 Subat1934'te "Balkan Antanti"m ya da Pakt'1 kurmaya karar veriyor-

lar Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya, Romanya...Bu ülkelerin ba.gkentleri arasmda Krallar ve Ba.gbakanlar üzerinde

* Atatürk'un bir dönem Avrupa'daki irkçi akimlardan etkilendigi, Türkleri agagi gärenirkçi akimlara tepki halinde "kargi irkçi" diyebilecegimiz görügler ortaya attigL bir gerçek-tir. Uygulamada hiçbir zaman irka dayali bir ayirimcilik yapiimasa da irk vurgulu bir milli-yetçilik anlayiginin savunuldugW bir gerçektir. Prof. Haluk ÜIman Atatürk'un Nazizm'denetkilenmig olabilecegini yaziyor. ("Türk Dig Politikasina Yön Veren Etkenler". SBF Der-gisi, Eylül 1968, sf. 253.) Atatürk'ün konugmalarinda irk vurgusunun ortaya çikigi Na-zizm'den epey öncedir. 30 Eylu! 1926'da Çankaya'dakabul ettigi Türk sporcularina konu-§urken "spor hayati blr irk meselesidir, irkin islah ve geli§mesi, ayiklanmasi (istifa)mesele-sidir..." gibi sözler etmigt] (Atatürk'un Söylev ve DemeçIeri, II, sf. 26 I-262). O zamanHitler ve Nazizm dünyada bilinmiyordu bile. Ayrica Núzizm, yabanci gordügu irklara men-

sup vatandaglarin gettolarda toplanarak veya vatandagliktan çikarilarak "temiz Irk"tan ayritutulmasi esasina dayanir. Kemallstmilliyetçllikte resmi metinlerde bile irk vurgusu gärül-müg, ama irk ayirimahgi yapilmatnig, aksine Türk irkindan gelmese de vatandaglarin Türksayilmasi, Türk kimliginikabul etmesi istenmigtir.

** Toktamig Ateg, hakli olarak, "Güne; Dil" ve "Tarih Tezi" denilan teorilerin "saçma

sapan ve zirva" oldugunu belirtir. (Cumhuriyet, 6 Nisan 2004). Tarih Tezl hakkinda bkr.Bügra ErsanIt, iktidar ve Tarih,Afa Yayinlari, 1992, sf. I 19-166. "Güne; Dil Teorisi" için

bkz. Geofrey Lewis, Trajik Bagaru Türk Dii Reformu, Gelenek Yayrncilik,2004.

36. Bkz.ASD, 11,sf. 305-306.

512

yogun bir trafik var, bir sürü anlagmalar imzalaniyor...Fakat dikkat: Arnavutluk yok, Macaristan yok, Bulgaristan yok!Dahast, Rusya da Balkan Antanti'ndan rahaksiz; Bati kapitalizminin

bir oyunu mu diye kugkulu!.. Rus Büyükelçisi Suritz ve Digigleri Komi-seri Litvanov bunu açikça belirtiyor. Balkan Antlagmasi'nm sadece sal-dirmazhk pakti degil, birbirmi savunma pakti oldugunu dügünen Rus-lar, Romanya'nm bundan cesaret alarak Moskova'ya diklenmesindenkaygilamyorlar.

Balkan Pakti'na imza atmak icin Digigleri Bakam Aras, Atina'ya gitmigtir. Fakat Ruslarm tepkisinden ürken Bagvekil Inönü "dön, gel" di-ye telgraf çekiyor. Durumn ögrenen Atatürk ise, Aras'a "Atina'da kal,görügmelere devam et" diye telgraf çekiyor! Tabii Aras gaglan!

Iki devlet adammm mizaci farlo! Ihtiyath Înönü, atilgan Atatürk!Atatürk'ün Aras'a gönderdigi uzun telgrafmdaki qu cümlesi çok dik-

kat çekicidir.

Rus e1çisinin 1sran yüzunden geriye dönüg, Türkiye Cumhuriyeti'ninhâli ve istikbâli aleyhine bir damga olurL.

Gerçekten Rusya'nm uydusu gibi bir görüntü verirdi. Bu sadece mil-li onur balammdan degil, Türkiye'nin dig politikada hareket serbestisi-ni ve Bati'yla iligkilerini olumsuz etkilerdi. Mustafa Kemal'in "diplo-

mat" yönünün örneklerinden biridir Balkan Paktt'mn yap11masmdakibu rolü. Neticede, müzakerelerle, Balkan Palsti'na Ruslan bir älçüdetatmm edecek "ifadelendirme" rötugu yapihyor, bütün smirlarm degil,sadece Balkan ülkelerinin kendi aralarmdaki smirlann savunulacag1belirtiliyor. Böylece Rus-Romen sm1rmm kastedilmedigi kaydedilmigoluyor, imzalar at1hyor?

Türkiye Rusya'yi yatistirmak için, Balkan Pakt1'nm Bogazlar'm gü-venligini siyaseten güçlendirecegini, bunun Karadeniz ve Sovyetler içinde yararh olacagmi Moskova'ya anlatiyor. Zaten Türkiye Balkan Antan-ti'na öncülük ederken birinci derecede gözettigi hedef, Lozan'da sa-vunma silahlarmdan mahrum birakilan Bogazlar'm ve Trakya'nm gü-venligine bu paktm "politikman olsun" yapacagi katladir.

Balkan Pakti ya da diger adiyla Balkan Antanti tabii zay1ftir. BilyüDevletler vurugmaya baglaymca da iglevsiz kalacaktir. Ama Türkiyeburadan bir gey kazanacaktir Lozan'da eksik kalan Bogazlar rejiminidüzeltmek istedigi zaman bu devletlerden destek görecektir.

Balkan Pakti'nm üyeleri olan Yunanistan, Yugoslavya ve Romanyaaym zamanda Lozan'm imzacilandir! Bogazlar rejiminin düzeltilmesin-

37. Bkz. Digigleri Bakanligt,Cumhuriyet'in ilk On Yrli ve Balkan Pakti, sf. 325-347.

38. "Politikman olsun Trakya ve Bogaziar'i mahfuz tutmak" säzü, Digigleri Bakan VekiliSükrüKaya'nindir. Digig1eriBakanligi, a.g.e., sf. 366-367.

513

de verecekleri destek bu açidan da änemlidir.

Pakt, Türkiye digmdaki üç ülkenin Nazi ve Fagist iggaline ugrama-

siyla 1940'larm bagmda can verecektir.

Lozan'm Bogazlar rejimi düzeltiliyor

Montreux Bogazlar Sözlegmesi Lozan'm devanudir, Lozan'm Bogaz-

la rejimmin düzeltilmesidir.Türkiye, Bogazlar in statüsünün düzeltilmesi gerektigini, 1932'de

Milletler Cemiyeti'ne girerken kayda geçirtti. 1933'te Londra'daki Si-lahsizlanma Konferanst'nda talebini diplomasi masasma getirdi.

1936'da harekete geçmenin zamam gelmigtir?Digigleri Bakam Tevfik Rügtü Aras, 11 Nisan 1936'da, Lozan'da imza-

si bulunan devletlere nota veriyor. Bu nota diplomasi ögretimi baki-nundan son derece zengin bir dokümandir. Revizyonist olsun, statüko-cu olsun degigik devletleri ikna ederek sonuç da alnugte.

Notaum iki temel tezi var• Lozan imzalamrken dünyada barig ve silahs1zlauma rüzgâr-

lari esiyordu. Egemenligimizi ihlal de o1sa, dünyadaki bu egilime gü-venerek Bogazlar'm da askersizlegtirilmesini kabul ettik; Türk askeriyerleptirilecek olmasa bile yabanci askerler bu gekilde Bogazlar'dançekilecekti. O zaman, Bogaz'm güvenligi için Milletler Cemiyeti'nin ga-ranti vermesini ve Bogazlar'm bir saldinya ugramasi halinde dört Bü-yük Devlet'in bütün vasitalarla savunmaya yardim etme taahhütlerinegüvendik. Bugün Bogazlar'da bir saldinya karg1 savunma yapacak

Türk askerî birlikleri yoktur!• Bugiinkü dünyada silahlanma rüzgârlarx esiyor: Bugün Kara-

deniz'de bang ve istikrar var. Ama Akdeniz'de silahlanma yang1 var.Tersaneler yakmda denizlere gimdiye kadar erigilmemig kudrette gemi-ler dökecektir! Bir saldinya kargi Bogazlar'i savunma taahhüdünde bu-

lunan devletler bile bugtn kendi aralarmda ihtilafhdir. Dünya partlanbu gekilde tehlikeli bir yönde degigirken, savunmasiz Bogazlar'da Tür-kiye, "en zayif noktasmdan en fega tehlikelere maruz bulunmaktadir."

Ankara, Lozan'dan beri takip ettigi bang ve uluslararasi igbirligi po-litikasmm meyvelerini gimdi ve hakh olarak göyle istiyor:

Türk hükümeti son on yll içinde ortaya ç1kan pek çok ortam ve part-larda, bütün devletler tarafmdan takdir edilen bir uzlagma, taahhütlerinesadakat ve barig emellerine samimi baghhk zihniyeti göstermigtir. Türki-

ye bagkalarma daima temin ettigi emniyeti, bizzat kendisi için de iste-mek hakkma sahiptir!

39. Turkiye'nin 1936'ya kadar çaligma ve girigimleri için bkr. Kudret Özersay,"MontreuxBogaziar Sözlegmesi", Türk Dig Politikasi, Baskm Oran (haz.),I, sf. 370-371.

514

Ve Türklye Bogazlar'm ticari gemilerin geçigi konusunda "en liberalbir zihniyetle" hazir oldugunu, ama harp gemilerinin geçiginin belirlipartlara baglanmasuu ve Bogazlar'a savunmak üzere artik Türk askeri-nin yerleptirilmesinin kabul edilmesini istlyor.40

Italya digmda herkes bu meseleyi görügmek için konferans toplan-masuu destekliyor.

Evvela Rosya; Lozan'da Türkiye'nin Bogazlar'a mutlak egemen olma-smi savunmug, hatta Ingiltere'ye taviz verlyor diye Ismet Paga'ya öfke-lenmigti. $imdiSovyet Rusya sava¶ gemilerinin Bogazlar'dan kayitsiz, lo-sitsiz geçebilmesim, Bogazlar'm yolgeçen ham olmasuu istiyor! Neden?Lozan görügmeleri sirasmda hâlâ Îç Harp'in sarsmtilano yagayan Bolge-vik Rusya'mn Bogaz'dan geçirecek donanmasi Ñoktu;"Bogazlar herkesekapansm, anahtan Türklere verilsin" derken, Batik donanmalara kapatil-masim istiyordu. Simdiise Rusya'nm güç1ü bir Karadeniz donanmasivar, Stalin Akdeniz'e çikmak için "serbest geçig" istiyor! Hitler ve Musso-lini'den tedirgin olan Stalin, Akdeniz yolunun aç1k olmasm11stiyor. Amayme de Türkiye'nin önerisinin görügülmesini destekliyor, çünkü kendilehine bazi degigiklikler yap11abilecegini dügünüyot41

"Statükocu" olduklari halde, Yunanistan, Romanya ve YugoslavyaTürkiye'nin Bogazlar statüsündeki "degigiklik" talebini destekliyorlar;çünkü Balkan Paktt'nm sagladigi bir güven ve dostluk var.

Hitler'in yükseliginden çok tedirgin olan Fransa hem Birinci CihanHarbi'nde oldugu gibi Rusya ile ittifak yapabileceginden hem Akdeniz'de Türkiye ile beraber hareket ettiginden, Türk tezini destekliyor.

Ingiltere ise yine Akdeniz'deki Italyan tehdidine karg1Türkiye ile ya-kmhk içinde oldugu için Türkiye'nin talebinin görügülmesini destekli-yor. Hatta Hikmet Özdemir'iningiliz Digigleri Argivi'nde buldugu belge-ye göre, Türk Digigleri Bakam Aras, Bogazlar'm yeni rejimi için haz1rla-digi tasarmm müsveddesini, bir ägle yemeninde Ingiliz BüyükelçisiPercy Loraine'e okutarak gärügünü almly, Atatürk de Loraine'e görü-günü sormug, dinledikten sonra da "dostça damymanligi" için tegekküretmigtin Belli ki Ankara-Londra iligkileri hayli geligmigtir.42

Tek karg1 çikan, fagist Îtalya'dir! Italya'mn sömürgeci genigleme po-litikasma en çok kargi ç1kan devletlerden biri de Türkiye'dir Ama it -

ya hem yalmz kal1yor hem Bogazlar için sözlegme yapilmasim engelleyecek ekonomik, askerî ve siyasi güce sahip degildir; Henüz Hitler'leittifak yapmamigtir.

Bogazlar'm yeni rejimini görügmek üzere konferans Isviçre'ninMont-reux (Montrö) kentinde 23 Haziran 1936'da saat 14.00'te baghyor, sadece

40. Bkz. Digigleri Bakanligi,MontreuX Ye 5ava; Öncesi Yillar, Ankara 1974, sf 23.

4 I. Litvinov'la Aras'in tartigmalari ve Rusya'nin tezi için bkr. Dyigleri Bakanligi, a.g.e.,sf. 35-50.

42. Hikmet Özdemir,Atatürk ve ingiltere, The British Council, sf. 57-58.

515

Italyayok! Önemliteknik ayrmt11arive ayrmtilarda ciddi görüg ihtilaflanolan bir konu... Herkes kendi tarafma çekiyor. Tevfik Rügtü'nün Rus dele-

gesi Litvinov'a söyledigi gu sözler, konferansm genel havasru yansitir:

Insafh olunuz, bizim projeyi hepiniz bir tarafmdan didik didik ettiniz.

On gün zarfmda teknik komite bir madde üzerinde nyugamad1...43

eticede, savag gemilerine uygulanacak suurlamalar bakimmdan În-gilta tasansma yakm; Bogazlar'a Türk askeri yerleptirilmesi ve Bogaz-

lar Komisyonu'nun kaldinlarak Türkiye'nin egemenliginin tamamlan-

masi balummdan Türk tasansma uygun bir metinde uzlagma oluyor, 20Temmuz'da Montreux'de imzalar atihyor.44

Kemalist diplomasinin önemli bir baçansidir bu.Türk-Îngiliziligkileri üzerine akademik çahqma yapan Sovyet-Bulgar

tarihçisi Ludmila Jivkova, Soguk Harp döneminde yaymlanan kitabm-da diyor ki;

Montrö konferans1 Türk diplomasisinin önemli bir baçans1 oldu...

Konferansta Îngiltere'nin Türkiye'ye destek olmasi, iki ülke arasmda

baglayan yakmlagma sürecini çabuklagtirdi ve derinlegtirdi... Montrö

konferansmda Türk heyetinin aldig1 tutum Sovyet hükümeti için beklen-

medik bir gey oldu. Türkiye bir Karadeniz devleti olarak Sovyetier Birli-

gi'ninçikarlan ve istekleriyle dayamgma gösterecegi yerde, Ingilizheye-

tiyle kulis görügmeleri yolunu seçti. Büyük Britanya'nm emperyalist ç1-

karlarmm ifadecisi oldu...45

Bulgar Komünist Partisi Merkez Komitesi Üyesi olan Jivkovahm

sözlerini, ideolojik niteliginden arindirdigimisda, olgusal olarak birgerçegi ifade ediyor o da, Montreux'de Türkiye ile Londra ve genelde

Bati ile iligkilerde yaganmakta olan geligmenin "çabukla.prug ve derin-leymig" olmasidir.

Ancak, Bati'ya yaklagan Ankara, kompusu Moskova ile arasmda so-

guklukyaratacak bir "dil" istemiyor, aksine Türk-Sovyet dostlugu vur-gusu devam ediyor. O sirada Ankara'mn sorunu, Roma'yladir.

Atatürk'ün 9 Mart 1935'te CHP kurultaymdaki qu sözleri bu politika-

um ifadesidir:

Bogazlar meselesini ortaya koydugumuz zaman, Sovyetler'in bizim te-zimizdeki dogrulugu ve hakhhgi bildirmig olmalan, Türk ulusunda yeni-

43. a.g.e., sf. L07.

44. Kudret Özersay,arnlan makale, sf. 374.

45. Ludmila jivkova, ingiliz-Türk iligkileri,1933-1939, Habora Kitabevl Yayinlari, Is-tanbul, l978, sf. 105-109,

51 6

den derin dostluk duygulan nyandirnugtr Türk Sovyet dostlugu arsiulu-sal bang için gimdiye kadar yalmz hay1r ve fayda getirmigtir, bundan son-ra da yalmz hayirh ve faydah olacaktir.

Aym konugmasmda Atatürk, "yükenlerimizin gereklerini kesin birbayrihkla gözetiyoruz" diyor, yani Balkan Pakti'nda Türkiye'nin yü-kümlülüklerini titizlikle uygulayacagmi belirtiyor ve dig politikasmmbir ilkesini göyle ifade ediyor:

Türkiye Cumhuriyeti arslulusal ailenin, ancak, faydah, çahykan ve iyigeçimli bir unsuru olmak amacmdadir. Uluslar sosyetesinde ciddi bangve oybirligiyle çatgiyoruz.46

Tipik bir "antirevizyonist"

ya da bangi savunan"statükocu" bir poli-

tika konugmas1...Ama Ankara görüyor ki, Avrupa'da silahlanma ve kamplagma egilimi

baglamigttr, Mussolini Akdeniz'i ve Türkiye'yi tehdit ediyor.1936'dan, Ïkinci Dünya Savagl'mn patlak verdigi 1940'a kadar Türk

diplomasisinde Îtalyan tehlikesi ve Ankara-Londra ekseni özellikleönemlidir.

1939'daki Türk-Ingiliz-Fransiz ittifakma giden süreçtir bu...Montreux'de müzakereler sürerken, Bagvekil Ismet Inönü 12 Tem-

muz 1936'da Digigleri Bakani Aras'a bir talimat gönderlyor·

Türkiye'nin en önemli ve belki bugün için yegåne meselesi, Akdenizemniyeti ve Ïtalyan ihtiraslari meselesidir! Müstakbel belki yakm HarbiiUmumi'de Îtalya'nmhangi grupta bulunacag1 henüz belli degildir...47

Hani ne oldu; Italya ile iligkiler iyilegmigti?!1928-1932 döneminde Ankara ile Roma arasmda Bagbakan düzeyinde

ziyaretler oluyor, dostluk için imzalar atihyordu! Meis ve civar adalar so-runu görligmelerle çözülüyordu. Türk-Italyanticareti hizla geligiyordut.

Olan gudur: Hitler 1933'te iktidara gelmigtir! Almanya'dan herkeskorkmaya baglanugtir. Sovyetler, Ingilizler ve Fransizlar Mussolini'Hitler'in kucagma itmemek, kendi yanlarma çekmek için yar141yorl .

Italya'da fagizm belli bir ekönomik geligme de saglanugtir.

ÏmparatorMussolini!

Mussolini'nin burnu büyümügtür. Gözü, Dogu Akdeniz'dedir, o za-man Oniki Adalar onun elindedir.

46. ASD, f, sf. 399-400.

47. DigigleriBakanligi,Cumhuriyet'in ÍlkOn ylh ve Balkan Paktr, Ankara, 1974, sf. 36!.

517

Bu sebeplerle en çok kayg11anan, Türkiye'dir.Onun için, Inönü gimdi "Türkiye'nin en önemli, belki bugün için ye-

gâne meselesinin" Îtalyan ihtiraslan oldugunu söylüyor.Zamanm akigml kisaca izleyelim.Venizelos'un Atatürk'ü Nobel Bang Ödülü'neaday göstermesinin er-

tesi haftasmda, 18 Ocak 1934'te Roma'da yeni açilan büyük ve genig"I paratorluk Caddesi"nde büyük, muhtegem, cogkulu bir tören yap1h-

y . On binler "Duçel Duçe!" diye haykinyor. Caddede büyük bir hari-ta var! Ingiltere'den baglay1p Anadolu'yu içine alarak Suriye'ye, Misir'a

uzamyor, Kuzey Afrika'yl da kugatarak bütün Akdeniz'i çevreliyor.Roma imparatorlugu'nun haritasi!Haritadaki Akdeniz, Romahlarm söyledigi, gimdi Mussolini'nin tek-

, rarladigl "Bizim Deniz"dir! Õmründeon ki iye komuta etmemig Musso-lini, askerî üniforma içinde, bagmda Roma migteri, tam bir Sezar hey-

betiyle kürsüye geliyor- Îtalya'mn gelecegi Asya'da ve Afrika'dadirl48

Bu aym zamanda Hitler'e mesajdir. Hitler'i daha muhalefetteyken

desteklemeye baglayan Mussolini'nin kafasmdakt dünya paylagimmda

kuzey Almanlarm, güney Îtalyanlarmdir. Hitler'in irk haritasma da uy-

gun gözüken bir paylagim!

Hitler Mussolini'yi Akdeniz ve Afrika macerasma tegvik edecek,

böylece Fransa ile Italya arasmda olasi bir ittifaki engelleyecektir. Hit-

ler'in bu desteginin bedeli olarak da Mussolini Hitler'i kuzeyde, hattâbir süre sonra Avusturya meselesinde bile destekleyecektir.

Türkiye'yi Balkan Pakti konusunda kararh ve süratli davranmayaiten faktörlerden biri, uslanacagi samlan Mussolini'nin bu "Italya'nmgelecegi Asya ve Afrika'dadir" geklindeki konugmasidir.

Ama Îngiltere ve Fransa, Mussolini'yi Hitler'in kucagma atmamak

için"yatistirma" politikas1 giidüyorlar.

14 Nisan 1935'te Fransa ve Ingiltere Italya ile "Stresa Antlagmala-

n"m imzahyorlar, Avrupa'da bangi sürdürmek için... 7 Agustos 1935'teFransiz Bagkam Laval Roma'ya geliyor, Mussolini ile dostluk antlagma-

si imzahyorLBati Avrupahlarm balogi gudur: Mussolini Hitler'in kucagma oturma-

sm da "Asya ve Afrika'da" bir geyler ahrsa alsm!Hitler de göyle baklyor Mussolini Dogu Akdeniz'e Asya ve Afrika'ya

yönelsin, Avrupa'yl ben alayun!

Iqte böyle bir süreçte 3 Ekim 1935'te Mussolini Afrika'ya ilk admumatiyor; Habegistan'a saldinyor, iggale baghyor! Direnen HabeglilereItalyan uçaklan zehirli gaz bombalan atlyor! Habeglilerin "BeyazAdam" kargismda ne degeri olabilir ki!

* Önder!Önder!48. Denis Mack Smith, Mussolini, Paladin Grafton Books, 1987, sf. 2l3.

518

Italyan askerleri 5 bin kay1p veriyor, ama bunlann çogu Italyan i

sömürgelerinden toplanip Habegistan't sömürgelegtirmek için sava-ga sürülmüg. askerlerdir! Habeglilerin kaybi, kendi iddialarma göreyanm milyon! Sava.ym Italya'ya iktisadi maliyeti, bir yilhk tüm gelir-leri!49

Tek kayda deger tepki Ingiltere'den geliyor. ÇünküDogu AkdenizIngiltere için, Süveyg üzerinden Hindistan yoludur; Malta ve Kibns'taIngiliz üsleri vardir. Ingiltere Millet Cemiyeti'ni topluyor ve Îtalya'yaekonomik yaptirun uygulanmas1 için karar ç1k1yor; 18 Kasim'dan iti-baren yaptmmlar (ticari ambargo) uygulamyor. Fakat MC'ye üye ol-mayan ülkeler bunun digmda, Amerikan petrol girketlerinin Italya'yapetrol ihracati f1rhyor! Ama bu yaptinm Mussolini'yi durdurmayacak,aksine, Hitler'in kucagma itecektir; çünkü yaptmm yüzünden ekono-mik sikmtlya giren Îtalya Alman ekonomisine gittikçe daha bagimholacaktir.

Îtalya'ya yaptir1m kararm1 en azimii gekilde uygulayan ülkelerin ilkstralaunda Kemalist Türkiye var; hatta IngíItere'den daha kararh!

Italya, MC'nin yaptinm karanm desteldeyen ülkelere, Türkiye, Yu-nanistan ve Yugoslavya'ya protesto notasi veriyor... Îngiltere.ise, muh-temel bir Italyan saldms1 kargismda bu ülkelere "yardim" yapacagmadair garanti veriyor, üç ülke bu garantiyi kabul ediyor. Bu garantilersistemi tarihe "Akdeniz Pakti" diye geçecektir,

Mussolini Dogu Akdeniz'de tehdidini sürdüräyor. 1012'deki BalkanHarbi'nde Îtalya'ya verilen Oniki Adalar'dan Rodos'u silahlandinyor.Osmanh yönetiminde dinî özgürlük ve idari özerklik içinde, çok dügükbir vergi vererek yagamig olan Oniki Ada Rumlarmi gimdi Mussolini,Ortodoks merhebini birakip Roma Katolik mezhebine geçmeye zorlu-yor, agir vergilerle eziyor!50

Adalar'da askerî havaalanlan ve denizalti üsleri yapt1nyor!Aym za-manda Mussolini, Türkiye ve Yunanistan'a dostluk gasterisi yap1yor,Italyan Büyükelçisi Galli, Ankara'da Bagbakan Inönü'ye ç11ayor, "Tür-kiye dostumuzdur, hiçbir kötü niyetimiz yok" falan diyor. Dahasi Mus-solini Türkiye ve Yunanistan'la bir anlagma imzalamak istiyor.

Ankara da Atina da biliyor ki, amac1, Türkiye ve Yunanistan'i yamnçekip Balkan Pakt1'm çökertmektir!

Mussolini Îtalya'da atlaslann basimm1 durduruyor, yakmda dühyaharitasi degigecek diye!s1

Elbette Türkiye ve Yunanistan artan Italyan tehdidinden çok tedir-gin! Güçlü müttefik anyorlar.

49. Denis Mack Smith, a.g.e., sf. 233.

50. Denis Mack Smith, a.g.e.., sf. I l7.

5 I. Denis Mack Smith, a.g.e., sf. 261.

519

Îngiltere'desavag kargitlan

Fakat Ingilizkamuoyunda kuvvetli bir savag kargiti hareket var. Hü-

kümet sava.y çagngmu yapan ittifaklan istese bile göze alanuyor. Daha-si, Habegistan ingiliz kamuoyu için pek de önemli degil! Halen köleli-

ginolduku bir ülke! Mussolini zehirli gaz kullanmasa iyi, ama ne yapa-hm! Bir süre sonra Ingiliz kamuoyu Italya'ya uygulanan yaptinmlarm

k ldinlmasuu istiyor! Mussolini Etiyopya'mn üçte birini alsm, eli bogkålmasm... MC de yapt1nmlan kaldirsm! Habeg Krah Haile Selasiye,çaresiz, bunu kabul ediyor! IngilizGenelkurmay1'na göre, güçlü Íngilizbahriyesi, Italya'yi Akdeniz'de çok lasa sürede kipirdayamaz hale geti-rebilir, hiç sorun degil. Ama Ïtalya'mn birkaç Ingilir gemisini batirmas1,Almanya kargismda Îngiliz gücünün azalmasi olur, Hitler'e cesaret ve-rir! Öyleyse . Mussolini ile anlag1p yaptinmlan kaldirahm! Bu dügün-ceyle Ingiltere Temmuz 1936 baymda yaptinmlari kaldinyor; Türkiyeise kendi bagma bu yaptirunlan uygulamaya devam ediyor, bunun ne-denini apagida görecegiz.

Mussolini yüksek sesle Îngiltere'nin bu "taviz"ini reddediyor; "Habe-gistan'm tamam1"mn Îtalyan sömürgesi oldugunu açikhyor.52

Dogu Akdeniz ve Anadolu öncelikle tehdit altmdadir Înönü de artanItalyantehdidine kargi kimsemn bir gey yapmadigim söylemiyor muydu?

Ingiltere ve Fransa'nm y11gmhšmdan cesaret alan Almanya, aradaki

antlagmalan feshettigini açikhyor, toprak istemeye baghyor. 7 Mart1936'da Ren bölgesine askerlerini sokuyor. Ingiltere ve Fransa hâlâHitler'e ve Mussolini'ye bir geyler vererek "bangi kurtaracaklanna"inamyorlar.

SimdiBagvekil Ïsmet Inönü'nün 12 Temmuz 1936'da Digigleri BakamAras'a gönderdigi talim¡tti hatirlayahm:

Tûrkiye'nin en önemli ve belki bugün için yegâne meselesi, Akdeniz

emniyeti ve Italyanihtiraslar meselesidir! Müstakbel, belki yakm Harb-iUmumi'de Îtalya'nmhangi grupta bulunacagt henüz belli degildir...

Ismet Papa, talimatom devammda bu hem tehlikeli hem belirsiz vekaygan süreçte Türkiye'nin hissettigi yalmzhŠlve güvenlik endigesinidile getiriyor.

Rusya ve Fransa Îtalya'yigücendirmemek için, en basit müdahaleler-

den uzak durdular. Îngiltere kendi istedigi zaman, bu imkâm kendi elin-

de muhafaza etmek istiyor, Türkiye aç1smdan bir taahhüde girmektendikkatle kaçmiyor.

52. Bkz. Paul W. Doerr, British Foreign Policy 1919-1939, Manchester UniversityPress, 1998, sf. |79-187.

iI

520

Înönü'nün bu talimatmdan beg gün sonra, 17 Temmuz 1936'da 1span-ya'da savag çikiyor. Türkiye, Ingiltere, Fransa gibi ülkelere dost olan1spanyolCumhuriyet rejimine karg1, fagist Franco ayaklamyor! Avrupave Akdeniz'de bir yangm daha!

Aym Temmuz ay1içinde Atatürk, Dolmabahçe Saray1'nda IngilizBü-yükelçisi Sir Percy Loraine'i kabul edip gärügüyor!

Loraine Türldye'ye samimi dostluk duyan, Atatürk hayram bir diplo-mattir Ankara'da çok sicak bir izlenim biralayor. Atatürk de ona özelbir yakmhk gösteriyor. Atatürk'ün özel dostu Fethi Okyar'1 Londra Bü-yükelçiligi'ne göndermesi de anlamhdir tabii. Londra Fethi Bey'in atan-masuu böyle alg11arugt1.53

Atatürk, Loraine'le neyi görügüy'or?

Gazi Ingiltereile ittifak anyorTemmuz 1936'da, herkesin böyle birbirine kargi kugkulu oldugu, gü-

venlik endigelerinin zirveye ç1ktigi bir sarada Türkiye kopjonktürü çokiyi okuyarak Montreux Bogazlar Sözlegmesi'ni imzalanugtir; Italya di-ymda Ingiltere ve hemen bütün devletler desteklemistir

SimdiTürkiye Îngiltere ile bir ittifak yapamaz nu? Gazi, Dolmabah-çe'de ingilizBüyukelçisi'ni buna ikna etmeye çahg1yor

Îngiliz Digigleri belgelerine göre, Gazi, 13 Ekim 1933'te Ankara'daVenizelos'la görügürken, Türkiye'nin çikacak bir sava.ya girmemek içinelinden geleni yapacagmi, ama savaga girecek olursa, "denizlere hâkimülkenin yanmda" yani Ingiltere tarafmda savaga girecegini söylemig veVenizelos da bunu Londra'ya duyurmugtu tabii.54

Gerçekten Türk-Ingiliziligkileriluzla geligiyor.Daha 1934'ün 17 Haziranmda Büyükelçi Percy Loraine, Londra'ya

bunun igaretini yazrugt1. Îran SalaRiza Pehlevi onuruna verilen resmîziyafetten sonra Atatürk Loraine'i ahkoymug, poker oynaylp uzun soh-bet etmiglerdi. Loraine, "Gazi, Ingiltere'ye sonsuz güven duydugunu veÎngiltere ile aralarmda bir dostluk kurulmasmi diledigini söyledigini"ve

"neden daha fazla yakmlagmayalun?" dedigini anlatiyor. Gazi, bukonuda Londra'nm fikrini ögrenmek istlyor.55

Fakat o strada Ingiltere, Italya'yl Almanya'mn yanma itmemek verödünlerle kendi yamna çekerek "yatigtirma"

siyaseti izledigi için Türki-ye'nin öneriferine evet demiyor, ama Türkiye'ye çok sicak davramyor.

Artik Mussolini'nin saldirganhgi açikça ortaya ç1krugt1. Türkiye În-

53. Hikmet Özdemir,Atatürk ve ingiltere, Ankara, The British Council, sf. 44, 46;Ludmila jlvkova,a.g.e., sf. 28-29.

54. ÖmerKürkçüoglu'ndan aktaran HikmetÖzdemir,Atatürk ve ingiltere,sf.43.

55. Loraine'in uzun raporu için bkz. Hikmet Özdemir,a.g.e., sf. 46-47.

521

giltere'nin liderliginde MC'nin Îtalya'ya uyguladini ticari ambargoyu,kendi ticaretimiz büyük zarar gördügü halde, sadakatle uygulamigt1.Artik Türkiye ile Ingiltere ittifak yapmahydi.

Igte Atatürk Temmuz 1936'daDolmabahçe'de Loraine ile bunu görn-güyor, ikna etmeye çahg1yor.

Ayrmttyi diplomat Feridun Cemal Erkin amlarmda anlattr. MerhumErkin, hem Atatûrk-Loraine görügmesinin öncesindeki "zemin" çahy-n armthaz1rlayan, hem görügmede hazir bulunan diplomatmuzdu

Burada Atatürk'ün bir tavri ya da taktigi önemlidir: Habegistan'a sal-dirismdan sonra Italya'ya yaptmm uygulayan Akdeniz ülkelerine yar-dim garantisi vermig olan Îngiltere, Îtalya'yi "yatigtirmak" için Teminuzbagmda bu yaptmmlan kaldmyor. YaptirunIari kaldirmca, Türkiye gibiyaptmmlan uygulayan ülkelere verdigi, savunma yardmu garantisini dekaldmyor, artik "ihtiyaç kalmadi" diye!

Ama Atatürk, Türkiye'nin Îngiltere'ye verdigi garantiyi çekmiyor, ak-sine teyit ediyor:

Ingilizlerinbize verdigi garantlyi çekmesine ragmen, Türkiye, yapti-rimlarla ilgili her türlü Îtalyan eylem ve saldmsma kargi Büyük Britan-ya'ya garantisini tek tarafli olarak muhafaza edecektir!

Gazi'nin "kraldan fazla kralc1" gibi gözüken bu tutumu, aslmda dip-

lomatik bir manevradar.Bu garantimizi bildiren nota Ingiltere'ye verilmek üzere haz1rlamyor.

Nota'da bir iki rötug yapan Atatürk, Inönü'nün ve Digigleri'nin de gör-mesini istlyor.

Su nota, Atatürk'ün Loraine'le yppacag1 görügme için bir "zemm ha-zirhgi"dir. ·

Kendisine nota verilen Büyükelçi Loraine, Dolmabahçe'de Atatürk

tarafmdan kabul ediliyor. Atatürk "yeni bir teklifte bulunacagim" diye-rek Türkiye ile Îngiltere arasmda "uzun vadeli bir ittifak antlagmas1"öneriyor.

Büyük ig! Tabii Loraine Londra'ya sormak için, mehil istiyor. Üçgünsonra Londra'nm cevabim getiriyor:

Hükümetim, durumun art1k günden güne yumugamasi dolay1slyla bu

tedbirlere gimdiki halde lüzum görmüyor!56

ÇünküLondra, Mussolini'yi ödünlerle "yatigttrdigm1", bu sayede"durumun artik günden güne yumugadignu" samyor!

Türkiye ile ittifak yapmak Mussolini'yi öfkelendirecek, Hitler'in ya-

56. Feridun Camal Erkin, Digigierinde 34 Yd, cilt I, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1987,sf. 80-83.

522

mna itecek! Londra böyle dügünüyor!Ebedi SefAtatürk'ün istedigi bu ittifaka imzayi, Milli SefÎnönü

atacaktir! Attilâ Ilhan gibi edebiyatçi, ÇetinYetkin ve Dogan Avciog-lu gibi ideolog yazarlar, Atatürk'ün hiçbir zaman büyük kapitalistdevletlerle ittifak anlagmast imzalamadigim, bunu Inönü'nün yapa-rak Türkiye'nin kap11ar1m emperyalizme açtigmi iddia ederler. Buzirvalar, Avrupa'dakí siyasi geligmelere bakmamaktan kaynaklananuydurmalardir.

Ingiltere'nin "yatigtmna" siyaseti

Bu sirada Londra'da Bagbakan Baldwin hükümeti, kimseyle savun-ma ya da ittifak antlagmasi imzalamamak ye çegitli tavizlerle Hitler veMussolini "yatigttrmak" siyaseti güdüyor. Londra dügünüyor ki, yakla-

an savagi durdurmak için üç seçenek var:Birincisi, hareketsiz kalmak veya olaylarm peginden sür(iklenmek.

Bu söz konusu olamaz.Ikinci seçenek, Hitler ve Mussolini'yi durdurmak için onlari "çevre-

leyen" ülkelerle savunma veya ittifak antlagmalari yapmak, onlar1 bugekilde kugatmak, tecrit etmek... Böylece merkezinde Îngiltere'nm bu-lundugu bir "antirevizyonist ülkeler bloku" yaratmak ve bu bloku sa-vunma ittifaklariyla donatmak... Londra bu seçenene de sicak bakmi-yor, çünkü benzer bir siyaset, Birinci Dünya Savagi öncesinde izlenmig,savaga mâni olamanugt1.

Üçüncüseçenek ise, Almanya'nm öfkesini gidermek için "al-ver" gek-linde dostane düzenlemeler yapmak! Yani ödünler vermek! Bu dügünceün1ü "yatigtirma" siyasetinin temel formülüdür! Hem bangi kurtaracak,hem mali dengeleri mahvedecek silahlanma giderlerine ihtlyaç kalmaya-cak, IngilizÎmparatorlugu da büytik zararlar görmeyecekti!57

Mayis 193Tde Baldwin'in yerine bagbakan olan Neville Chamberlainaym siyaseti daha "kararhhkla" uygulayacak, defalarca Hitler'in ayag1-

na gidecektir!Londra, savunma ittifaklarrun savaga yol açabilecegi korkusuna

dayah bu "yat1gt1rma" siyasetini Mussolini için de uyguluyor: Musslini'ye kargi kimse ile ittifak yapmamak! Mussolini'yi tavizlerle yatig-t1rmak...

Atatürk'ün ittifak teklifine mesafeli durmalannm sebebi bu...Îngiliz Digigleri Bakam Eden'e göre Mussolini bir."Deccal"dir,

"tam bir haydut"tur, "güvenilmez bir sahtekârdir!" Ama Eden de Ingi-liz hükümeti de "Eger tüm Avrupa latasmi tehdit eden Hitler tehlike-si baçanyla durdurulabilecekse, bunun yolu Mussolini ile dostluk veigbirligidir!" diye dügünüyor. Londra, artan Hitler tehdidine kargi,

57. Paul W. Doerr, British Foreign Policy, sf.l90.

523

Mussolini'yi yanma çekmek istiyor!58

Londra, Habeyistan taviziyle Mussolini'yi "yatigtirdiguu" dügünerek,

böylece "durumun artik günden güne yumugadigim" zannederek, Ata-türk'ün ittifak önerisini kabul etmiyor!

Hükümetinin ittifala gereksiz buldugunu söyleyen ÎngilizBüyükelçi-

si Loraine'e Atatürk'ün cevabi:

Hükümetinize lütfen yazuuz Saym Büyüke1çi, bu cevaptan teessürdrydum. Tehlike vardir, büyümektedir. Avrupa semalari üzerinde kara

bulutlar her gün daha ziyade yogunlagmaktadir. Benim degerlendirmele-rime göre dört beg seneye varmayacak, Îtalya ile Almanya birlegip bagi-

m1za Ïkinci Dünya Harbi felaketini açacakt1r.59

Baskm Oran da Atatürk'ün Ingiltere ile iligkileri ittifaka dönügtür-mek için Îngiliz Büyükelçisi Loraine'e israrda bulundugunu, ama Ital-ya'ya yamna çekmek ve Hitler'i yatigtirmak isteyen Londra'nm ittifakayanagmadigimbelirtir.60

Ingiltere "yatigtirma" siyasetinden vazgeçmiyor. Digigleri BakamEden, "yatigtirma" siyasetinin bir uygulamast olarak Berlin'e gitmek

ve Hitler'le bir hava anla.pmasi yapmak istiyor, birbirimizi havadanbombalamayahm diye! ÇünküLondra'am kâbusu Alman Hava Kuv-vetleri'dir, Ingiltere'de filozof Bertrand Russel'in yürüttügü savagkargiti kampanyada, sava.y çikarsa ilk bir haftada Alman hava kuv-vetlerinin Londra'yi bombardimanmda 35-40 bin kipinin ölecegini

anlatiyor! Eden dügünüp ta.91mpBerlin'e gitmek için hükümet karariahacaya kadar Hitler 7 Mart'ta Rhineland bölgesine ordusunu soku-yor bile!61

Beg ay içinde!

Atatürk'ün Temmuz 1936'daLoraine'le yaptigi bu görügmenin ardm-dan, ayal yilda beg ay içinde geligen olaylara bir bakahm:

24 Agustos 1936: Almanya, mecburi askerlik süresini bir y11uzatt-

yor. Harbe hazirlanmasmm açik igaretlerinden biri daha...15 Ekim 1936: Îtalya Yemen'le bir dostluk ve ticaret antla.¶mas1

imzahyor, Mendep Bogazi Italyan korttrolü altma geçiyor. BöyleceAkdeniz'in Hint Okyanusu'na açil1pm1 kontrol eden Mendep Boga-

58. Robert Mallet, "Fascist Foreign Policyand Official Italian Views of Anthony Eden in

The 1930's", The Historical journal, 43, I, Cambridge University Press, sf 57-160.

59. Feridun Camal Erkin, Digiglerinde 34 Yil, cilt I, TürkTarih Kurumu, Ankara, l987,sf. 83-84.

60. Baskm Oran, Türk Dig Politikasi, I, sf. 254, 274.

61. Paul W. Doerr, a.g.e., sf. 190-191.I

524

z1'na Îtalya egemen oluyor. Ingiltere için büyük alarm, ama o"yatig-

t1rma" peginde...1 Kasim 1936: Ve korkulan yolda önemli bir adun: Fagist Digigleri

Bakam Kont Ciano, Berlin'i ziyaret ediyor, böylece ortak bir Alman-Italyan cephesi oluguyor. Mussolini Alman-Îtalyan cephesini "mihver"

(eksen)olarak niteliyor, barig isteyenleri bu "mihver" etrafmda toplan-maya çagirlyor! Îngiliz "yat1gtmna" siyasetinin o ana kadar aldigi bü-yük bir darbedir bu.

14 Kasim 1936: Naziler, Versailles Antlaymas1'nm Alman nehirle-rindeki ulagimi uluslararasi denetim altma alan hükümlerini, yani

"sta-

tüko"yu tanunadigim ilan ediyor. Almanya'ma "revizyon"

yönündekiönemli siyasi adimlarmdan biridir bu.

25 Kasun 1936: Almanya ve Japonya "Anti Komintern Pakt"i kuru-yorlar. Rusya dogudan da tehdit altma almlyor böylece, aym zamandaIngiltere'nin Pasifik ç1karlari tehlikeye giriyor!..

27 Kasun 1936: Ingiltere Belçika'ya maruz kalabilecegi "loglort11-

marug bir saldin"ya kargi garanti veriyor, ardmdan Fransa garanti ve-recek, Fransa ve Ingiltere birbirlerine de garanti vereceklerdir. Buönemli bir adundir, ama hâlâ "ittifak" degil! Türkiye açismdan dahaänemlisi, bu garantilerin Hitler'e karei olmasi! O agamada Türkiye'ninasil endigesi, Mussolini'dir.

Atatürk'ün Îngiltere'ye ittifak önerdigi Temmuz 1936'dan itibaren sa-vaga dogru bu geligmeler yagandigi halde Ingiltere hâlâ "yat14tirma"

politikas1 izliyor! Hâlâ Mussolim ve Hitler tatnün edilirse Ikinci DünyaSavagi önlenebilir dügüncesinde. Muazzam Alman sanayisineve tekno-lojisine sahip Hitler'i kontrol altma almak çok zor, ama Avrupa'nm fa-kir ülkelerinden Mussolini'yi Hitler'den ay1rmak ve

"yatigtirmak" dahakolay olabilir! Barigç11ngiltere bunun peginde.

Daha vahimi gudur:2 Ocak 1937: Mussolini'yi "Deccal" olarak gören Ingiliz Digigleri

Bakam Eden, gimdi kallup Roma'ya gidiyor! Mussolini ile "Centilmen-ler Antlagmasi" imzahyor! Îngiltere Habegistan için uyguladig1 ambar-goyu kaldirarak Ïtalya'ya büyük bir taviz veriyor! Karç1hgmda ne ah-yor? Iki devlet Akdeniz'de birbirlerinin ç1karÏannasaygi göstermeyi ta :

ahhüt edlyor. Bunu Akdeniz'de "statüko"nun devam ettirilmesi olarakniteliyorlar. Akdeniz'in birbirleri için hayati derece önemli oldugunukabul ediyorlar! Tarihte ilk defa Îngiltere Akdeniz'de Îtalyanlarla "egit

düzey"e inmeyi kabul ediyor! Îtalya, Îspanya'daki iç savaga bir müda-halede bulunmamay1 da taahhüt ediyor Eden'in kendisi bu kadar tavizvermeye karg1ydi, ama IngilizGenelkurmay1 çok Israr etmigti, Hitlerkargismda, Îtalya'yi "Ingiltere'nin dügmanlarl" arasmdan ç1karmakamac1yla her imkânm denenmesi için.62

62. a.g.e., sf 205.

525

Böylece Türkiye 1937 ylhna daha endigeli olarak giriyor.Rusya ile bir ittifak antlagmasi imzalamak istiyor, fakat Rusya "Al-

manya ve Îtalya'yiürkütmemek için" yanagnuyor!

IngilizKrah Türkiye'de

Fakat Italya'yi ürkütmemek için Ankara ile ittifak antlagmas1 imza-

1 aktan çekinen Ingiltere, Türkiye ile dostluk iligkilerini geligtirmeyebú'yük önem veriyor. Ingiliz Krah VIII Edward'm Eylül 1936'da Türki-ye'yi ziyareti, bu dönemdeki Îngiliz siyasetinin tipik bir göstergesidir:Öezi,

."özel"dir, "resmî" degildir; Italya'yl kizd1rmamak için!.. ÎngilizlerÎtalyanlara "Kral'm özel gezisi, ne yapahm" diyorlar!

Beri taraftan, Kral'm "özel" denilen gezisine Atatürk'ün Cumhurbag-kam olarak gösterdigi olaganüstü ilgi de, onun ingiltere haklandaki si-

yasetinin bir göstergesidir.. Kral'm gezisi "özel"in ötesindedir. Gezi öneesinde yogun bir diplo-

matik yazigma trafigi yagamyor. Edward'm en iyi gekilde agirlanma-

si, istedigi her yeri ziyaret etmesi için Bakanlar Kurulu karar ahyor.Nahlin adh özel yatiyla 1stanbul'a gelen Krah Atatürk Dolmabahçei·1htunmda bizzat karg1hyor. Kendi otomobiliyle Kral'i ikamet edece-

gi Ingiliz Konsoloslugu rezidansma götürüyor. Kral, Atatürk'ü Dol-mabahçe'de ziyaret ediyor. Sultan Ahmed Camii'nin minarelerine

"Welcome" (Hoy geldiniz) diye mahya asihyor! Îngiliz argiv belgeleri-ne göre, Atatürk ve Kral iki resmî, iki gayri resmî, toplam dört defagörügüyorlar. Kral'm Viyana'ya gitmesi için Atatürk özel trenini tah-sis ediyor.

Kral, Atatürk'ü Îngiltere'ye davet ediyor, bir y11sonra Bagbakan Is-

met Papa Londra'yi ziyaret edecektir.Kral'm Türkiye gezisisirasmda Türk donanmasmm Malta Adas1'nda-

ki Ingilizüssünü ziyaret etmesi kararlagtinhyor. Bu, Îngilizdonanmasi-nm yine Atatürk döneminde Istanbul'a yapt181 ziyarete karg1hk bir "ia-

de-i ziyaret"tir. Türk filosu Malta'daki Îngiliz üssünü ziyaret etmig ve

Îtalya bundan çok rahatsiz olmugtur. Atatürk döneminde ne Sovyet nede bagka bir yabanci filonun bu tür ziyareti olmamigtir.

Atatürk'le Kral'm görügmelerinde Türkiye ile Ingiltere arasmda bir"askerî ittifak" yap11masi konusunu müzakere ettikleri, Türkiye'nin Ak-deniz filosunu güçlendirmek amactyla Îngiltere'nin Türkiye'ye "sava.¶

gemileri, uçaklar ve her tür1ü savag.gerekleri"

satmasi konusunda fikirbirligine vardiklan anlagihyor. Ocak 193Tde Ingiliz Digigleri'nden SirR Vansittart, "Türk-Ingiliziligkilerinde yaganan mükemmel durum"uvurguluyor. Fagist Italya'nm yaptirdigmdan güphelenilen

"deniz kor-sanhgt" olaylarma kargi Eylül'deki Nyon konferansmda Türkiye Îngil-

63. Bkz. HikmetÖzdemir,a.g.e., sf 204.305.

i

526

tere'yi destekliyor. 14 Eylül 193Tde de Îngiliz DLÿigleri Bakam Eden,hükümete gönderdigi yazida, Atatürk'ün Kral'dan savag gemileri istedi-gini,Ege'de devriye görevini bizzat Türkiye'nin yapacaimi söyledigini

yaz1yor... Ve Ingiltere Mayis 1938'de 10 milyonu ticari, 6 milyonu da sa-vag gemisi, uçak ve savag malzemesi satm almmas1 için, Türkiye'ye 16milyon sterlin kredi aç1yor.64

Türkiye 1936 ylhada Kurabük Demirçelik Fabrikalari'nm ingaatimIngiliz1erevermigtir. Montreux'de aldignmz Bogazlar'i silahlandirmayetkisinin uygulamasi igini de Türkiye yine Îngiliz firmasma siparigediyor.

Bu sirada Türk ekonomisi di ticaret balammdan yari yarlya Alman-ya'ya bagimhdir. ÇünküAlmanya "cltring" sistemiyle Tilrk ithal ve ih-

raç ürünlerinin yüzde 40'mdan fazlasuu temsil ediyor. Prof. Tezel'e gö-re, "Cumhuriyet tarihinin hiçbir döneminde Türkiye'nin dig ticareti birülkeye bu kadar bagh olmamigt1."65

Türkiye ekonomisinin dig ticaret balommdan Alman ekonomisinebagunhhgim dengelemek için Ruslarla ve Ingilizlerleekonomik iligkile-ri geligtirmek istiyor. Digigleri Bakam Tevfik Rügtü, Ingiliz BüyükelçisiLoraine'e, Türkiye'nin "zorunluluklar yüzünden bag1mhhk yaratmig"bu iligkileri dengelemek istedigini anlatlyor, "lagiltere ile yap11acak ig-birliginm Türkiye'yi bu bagunhliklardan özgür kilmaktan da öteye gö-türecegini" söylüyor.66

Ingiliz kredisi Nazileri telaglandiriyor; Alman Tanm Bakam FunckYugoslavya, Bulgaristan ve Türkiye'yi ziyaret ediyor. 1936'da da Hit-1er'in ünlü Maliye Bakam Schacht Atatürk'ü ziyaret etmigti. Funck, ta-bii Ïngilizkredisine kargi, Türkiye'ye 150 milyon mark kredi öneriyor,Türkiye de kabul ediyor.67

Atatürk 1 Kasun 1938'de Bagbakan Celal Bayar'm okudugu yasamadonemini açig nutkunda, bu kredilerin "memleketin mali itibarma kar-gi gösterilen ciddi güvenin ve harici siyasetimizdeki dürüst hareketinbir tecellisi" oldugunu belirtiyor.68

Bati'da yönler belli olmug, Türkiye Bati Avrupa ile ittifak yolunuseçmigtir.

Peki Dogu'da?.. Kemalist Türkiye Dogu ülkeleriyle Sadâbad Paktimzalayacaktir.

64. Atatürk'ün Ingiltereile ittifak yapmayi istedigi, Kral'in gezisinin diplomatik ve slyasi so-nuçlari, IngilizDigigieri argivindeki belgeler için Hikmet Özdemir'inAtatürk ve ingiltereadli eseri önemli bir kaynaktir. Özelliklesf. 43- I83.

65. Tezel, ayni teblig, sf. 205.

66. Hikmet Özdemir,a.g.e., sf. 66.

67. Ingilizkredisine Alman tepkisi için bkz. Ludmilajlvkova,a.g.e., sf. 158-162.

68. ASD, J, sf. 43 I.

527

Sadâbad Pakti, Dogu ile ittifak?

Italya'nm Dogu Akdeniz'i tehdidi, Ïtalyan Împaratorlugu'nun istikba-

linin Asya ve Afrika oldugunu söylemesi, Kemalist Türkiye'nin günde-

mine Dogu ülkelerini getiriyor.Mussolmi "Afrika" deyince, belli ki, Habegistan ve civarmi, Sudan ve

Libya'yi, en fazla da Misir'ikastediyordu.Peki, "Asya" deyince neyi kastediyordu?

Herhalde Uzakdogu'yu, Hindistan'i degil.

Kasti, Anadoln ve civarmdaki ülkelerdi! Kald1 ki, Italya'nm Habe is-

tan'a yerlegmesi tüm Ortadogu'yu tehdit eden bir durum yaratm14ti.69

Daha 1935'te Italya Habegistan üzerinde emelleri oldugunu aç1gavurdugu zaman bu endige hissedilmig, 2 Ekim 1935'te Iran'm girigimiy-

le Türkiye, Irak ve Iran arasmda bir antlagma parafe edilmig, ama

Iran'la Irak arasmda bazi sorunlar oldugu için hayata geçirilememigti.

Bu sorunlar giderilince, Afganistan'm katilimiyla, 8 Temmuz 193Tde

Tahran'da Sadâbad Saray1'nda Türkiye, Îran, Irak ve Afganistan arasm-

da Sadâbad Paktl imzalamyor.Merhum Attilâ llhan, "Gazi ölene kadar yüzünü Dogu'ya döndü"

cümlesiyle özetledigi Kemalist dig politikay1 anlatirken, Sadâbad Pak-

t1'n1göyle yorumluyor:

Mustafa Kemal Paga, kuzeyini Sovyet dostluguyla, gerisini Iran dostlu-

guylagarantlye almig. Güney için iki tehlike vard1: Fransave Ingiltere.Çün-kü onlar eski Osmanh topraklanm müstemleke yapmiglardt Bunlan önle-

mek için Türkiye, Irak, Iran, Afganistan'la Sadâbad PaktL'm imzaladi.70

Dogan Avcioglu da daha ihtiyat11 cümlelerle benzer görügü savunu-

yor.71Atatürk dönemindeki degigik politikalarin ideolojik bir gablorta

oturtulmak için nasil çarpitddigma tipik bir örnektir bu. Sadâbad Pak-

ti'nm, Milli Mücadele'nin temel degerlerinden biri olan "Dogu mefkûre-

si" ile hiçbir ilgisi yöktur, Gazi'nin yüzü de 1920'lerin ortasmdan beri

Bati'ya yönelmigtir.

Sadâbad Pakti Bati'ya karg1kurulmamigtir, kendine özgün çegitli se-

bepleri vardir. Bunlardan biri, hatta "temel nedeni", Türkiye, Irak ve

Tranarasmda suurlan adeta belirsiz hale getiren, birçok olaya yol açan

göçër Kürt agiretlerinin hareketleriydi. Bunun íçindir ki, Pakt'm 7.

maddesinde imzaci devletlerin"kurumlanm y1kmak, düzen ve güvenli-

69. Fahir Armaoglu, Siyasi Tarih, Türkiye I; Bankass, Ankara, 1991, sf. 346.

70. Attilâ Ilhan,Tempo dergisi, I l.Ekirn 2005.

71, Dagan Avaaglu, Milli Kurtulug Tarihi, cilt 4, sf. 1479-1481.

i

\\

528

ginisarsmak veya politik rejimini yikmak amaciyla silahh çeteler, bir-likler veya örgütler kurulmasm1" engelleme hükmü yer abyordu.72

Sadâbad Pakti'nm dig politikaya iligkin sebeplerinin baymda, bu ül-kelerin, uluslatarasi bir Pakt imzalayarak bagimsizhklarmi teyit etmeihtiyac1vardir. Bu ülkeler de "statüko"nun konmmasmdan yanada.

Türkiye'yi Dogu devletleriyle Sadâbad Pakti çerçevesi içerisinde mü-nasebetler kurmaya sevk eden olay, Italya'nmMilletler Cemiyeti sistemi-ni ihlal ederek Habegistan'a kargi fiili tecavüze girigmesidir... Nitekim Sa-dâbad Pakti, antirevizyonist (statükocu)devletler, özellikle Îngiltere.tara-fmdan da olumlu kargilanmigttr. Aslmda Pakt'm imzalanmasi sirasindaIrak hâlâ Îngiliznüfuzu altindabulunnyordu ve bu yüzden Ingilterehin n-zasim almadan Irak'm Pakt'a katdmasi da mümkŠnolmazdi.73

Hatta Pakt'a Ingilterebile davet edilmig, ama girmemigti.Pakt'1 imzala-yanlardan üç devlet ile Sovyetler arasmda dostluk anlagmasivardi; Türki-ye, Afganistan ve fran...Afganistm'm almmasuu öneren de Rusya idi.74

O dönemde bagimsiz olmakla birlikte Îngiliznüfuzu altmdaki Misir'lada Türkiye 7 Nisan 193Tde "Bozulmaz Bang, Samimi ve Daimi Dostluk"antlagmasmi imzalayacakttr. Bu antlagmalarin tamami Milletler Cemiye-ti'nin "statükocu" (antirevizyonist)ilkeleri çerçevesindedir.75

Sadåbad Pakti tamamen "antirevizyonist"

ya da "statükocu" bir siya-sete dayamyordu. Savag patlak verince unutulacakt1 zaten.

1937 ylh, Türk4ngiliz ve Fransiz yakmlagmasi ve Rusya ile iyi müna-sebetler yihdir. Alman ve Îtalyan tehlikesi Batthlan ve Ruslarr Türkiyeile daha bir yalanlagmaya yöneltmig, Türkiye'nin elinde çegitli kozlartoplanm19t1r.

Ve saghgmdaki bozulmanm igaretleri bir süredir görülen Gazi, sonsiyasi savaquu böyle bir diplomatik ortamda baglatiyor: Hatay'm Ana-vatan'a katthnas1!

Hatay, Türkiye'de

Alman ve Îtalyan diktatörlüklerinin bütün Bati'da ve Sovyetler'dekayg11ar yarattigi bir dänem, Hatay'm anavatana katilmasi igin de enuygun konjonktürdür!.

Türkiye Bogazlar rejimini de böyle bir süreçte düzeltmigti.Hatay sorunu Kemalist diplomasinin ba.gan örneklerinden biridir.Musul'un kaybmda oldugu gibi Hatay'm anavatana kazamlmasmda

da Milletler Cemiyeti önemli bir platform olugturmugtur.

72. Atay Akdevelioglu, ÖmerKürkçüoglu, "Sâdabac Pake", Baskin Oran (haz.),Tûrk DigPolitikasi, cik I, sf. 368.

73. Mehmet Gönlübol, Cem Sar, Atatürk ve Türkiye'nin Dig Politikasi, sf. 106.74. Atay Akdevelioglu-ÖmerKürkçüoglu, ay.y.75. Bkz. Fahir Armaoglu, a.g.e., sf. 347.

529

Türkiye-Suriye smm Fransa ile 20 Ekim 1921'de imzalanan "AnkaraItilafnamesi"ile tespit edilmigti, Milli Mücadele sürerken.... Türkiye'ninLozan'da Musul için koyduramadigi hükmü, 1921'de Fransa'yla yap11anbu anlagmanm 7. maddeainde koydurmuytu:

1skenderun bölgesi için özel bir idare kurulacak, Türk1rkmdan olan se-kenesi (yerlegikhalk), kültürlerinin geligmesi için her türlü teykilattan is-tifade edeceklerdir.

Musul için "Türkler ve Kürtler" teziyle yola çikan ve sonunda "MusulTürk'tür" diyen, ama yine de Musul'u kaybeden Türkiye, daha 1921Eki-minde, Sakarya zaferinden hemen sonra Fransizlarla yaptigi antlagmadaSuriye smiruu tespit ederken iskenderun Sancagl'm diganda b1ralayor,ama "Türk 1rkmdan olan yerlegikler" maddesini koyduruyordu.

Suriyeli milliyeteiler bag1msizhk íçin grevler, toplu gösteriler yap1yor,Fransiz manda yönetimiyle çatigmalar ç11ayor.Avrupa'da yükselen savagtehlikesiyle ugragmak isteyen Fransa, 9 Eylül 1936'da Suriye ile bir ant-lagma imzalayarak mandaterligi biralayor. Aym geyi Lübnan için de yapi-yor. Bagunsizhk antlagmasmda Suriye ve Lübnan'm "toprak bütünlügü"vurgulamyor. Bunun anlami, 1skenderunSancagthm, Hatay'm Suriye'yeait oldugu! Fakat Sancak'taki Türk toplumunun liderleri Ankara'ya Fran-siz mandasmdan Suriye mandasma geçmeyikabul etmeyeceklerini bildi-ren protesto mesajlart gönderdiler, Hatay Mildafaa-i Hukuk Cemiyeti pa-sif direniëler düzenledi, kent ve kasabalarda igyerleri kapandi, okullardaboykot bagladi. Atatürk, Cemiyet Bagkam Tayfur Sökmen'i ÇankayaKögkü'ne davet ederek görügtü, adlanm "Hatay Egemenlik Cemiyeti"geklmde degigtirmelerini tavsiye etti. Türkiye kamuoyu da Hatay davasiiçin hareket halinde, Türkiye Hatay meselesini "iç mesele"si saylyor ar-tik. Hatay'da boykotlar yayihyor, silayönetim ilan ediliyor 76

DigigleriBakam Tevfik Rügtü, meseleyi Milletter Cemiyeti'ne taglyor, 9Eläm 1936'da yaptigi konuqmada Suriye ve Lübnan'm bagimsizhgimtam-yan Fransa'nm Hatay'm Úagunsizhgimtammasim da istiyor. Fransa, bu-nun Suriye'nin bälünmesi anlamma gelecegini belirtiyor, kabul etmiyor

26 Ocak 193Tde Milletler Cemiyeti Koitseyi, Ingiltere'nin de arabu-luculugu ile Hatay'm iç iglerinde tamamen bagamsiz, fakat dagiglerindeSuriye'ye bagh "ayn bir varhk" (entite distincte) olduguna, kendine aitbir anayasaya sahip olmas1 gerehtigine karar verlyor! Hatay anayasasi-m hazirlamak üzere MC bir komisyon kuruyor. Türkiye ve Fransa buanayasayla birlikte "Hatay'm toprak bütünlügünü garanti altma alanantlayma"yl imzahyor; tarih 29 Mayis 1937. Buna göre Hatay'da yöne-tim seeimle olugturulacak...

Hatay diplomasisînin büyük baçanlarmdan ilkidir bu.

76. Serhan Ada. Türk Fransiz liigiciteriindeHatay Senmu, IsmnbulBilgiÛniverskesiYayinlari,2005, sf. 104- \ 16.

530

Diplomat Atatürk

Atatürk hemen ertesi günü Bagvekil Îsmet Paga'ya gönderdigi telg-rafta MC'nin bu kararmm bir bagari oldugunu belirtirken bazi kavram-lan vurguluyor:

Cumhuriyet hükümetinin mini meseleler üzerinde gagmaz bir dikkat-le durdugu...

Meseleleri makul tarzda sonuç1andirmak için cesaret ve feragatle ça-hytigt.. Cumhuriyet hükümetinin bu siyaset anlay1gmm dünyada bang vehuzur isteyen, hakseverligi giar edinmeyi fazilet bilen bütün dünya mil-letlerince takdirle kargilanacagi...

Türkiyehin hakh olduguna inandigi davalari adil bir hakem heyeti ol-masuu arzu ettigi Minetler Cemiyeti'ne b1rakinakla insanhk namma Isa-betli bir harekette bulundugu... -

MC gibi uluslararasi kurumlarm adil olmasi ve gereken kudret ve sa-lahiyete de sahip bulunmas1 gerektigi...77

Bunlar bir diplomatm sözleridir, bir devrimcinin sözleri degildir. Mo-dern diplomasinin dogru bir anlayagm1 yansitmaktadir. Türkiye saldra-rak, tehdit ederek degil, bu ilkeleri uygulayarak Hatay'da sonuç alm1gtir.

O sirada Sadâbad Pakt1'nm digmda kalmig olan Suriye yalmzhk his-settigi gibi, Avrupa'da yükselen Nazi Almanyasi'ndan derin kayg11ardu-yan Fransa'nm iç sikmtilari da vardar. Artik silahlanma harcamalari se-bebiyle bütçe büyük aç1k veriyor, devalüasyon yapihyor, Leon Blumhükümeti çöküyor, yerine Chautems hükümeti kuruluyor, istikrari sag-lamakta zorlamyor Ingiltereve Fransa'am barig1 korumada Türkiye'yeihtiyac1 artlyor. Fransiz Büyükelçisi 7 May1s 193Tde Ankara'dan gön-derdigi raporda, "Türkiye'nin 150 bin kigilik ordusunun oldugunu, sa-vag zamanmda bunu 800 bine çikarabilecegini" bildiriyor."

Bu atada Türkiye Cumhurbagkanhgt Genel Sekreterligi, ilk defa Ata-türk'ün hasta oldugunu 30 Mart 1938 tarihli basm açiklamastyla Türk vedünya kamuoyuna duyuruyor. 19 Mayis 1938'de Gazi, GençIik ve SporBayram1'm son defa izliyor, doktorlarm nyarisma ragmen Hatay dav 1

için güney gezisine ç11ayor, 21 Mayas 1938'de Mersin'de askerî geçit törnim izliyor, oradan Adana'ya geçiyor, orada askexî geçit törenini izliyorBunlar Türkiye'nin güçlülügünü gästeren, barig aray14mda Türkiye'nindegerini ve ittifak gücünü yükselten diplomatik-hareketlerdir.

12 Mart 1938'de Almanya Avusturya'y1 ilhak etmigti. Ikinci DünyaSavagi'nm en büyük igaret figeni budur! Beg ay sonra Mussolini, Hit-ler'in Anti Komintern Pakti'na katilacak, ardmdan MC'den çekilecek,

77. Düzyazi metni için bkr. Mehmet Gönlübol,Cem Sar, a.g.e., sf. 130.

78. Serhan Ada, a.g.e., sf. I32-133.

531

bu durum Fransa ve Îngiltere'de çok büyük tedirginlik yaratacaktir.

Bu geligmeler,Fransa'nm Hatay konusundaki politikasmi da etkiliyor.

Berlin-Roma mihverinin agirhinun böyle gittikçe arttig1 bir sirada Fran-

sa'nm Dogu Akdeniz'de stratejik önemi olan ve Bogazlar'm kuvvetli bir

bekçisi bulunan Türkiye'ye olan ihtiyaci daha da artiyor; Îngiltere'ninde

tabii...Bu sebepledir ki, 1938 yazmdan itibaren Fransa'nm Hatay mesele-

s deki tutumu degigiyor ve geligmeler Türkiye lehine bir yön ahyor.

Temmuz 1938'de Türkiye ve Fransa askerî bir antlagma imzabyor-

lar, buna gäre Türk ve Fransiz askerî birlikleri Sancak'm güvenligini ve

toprak bütünlügünü birlikte saglayacaklardir.4 Temmuz 193Tde Türk-Fransiz Dostluk Antlagmasi imzalaruyor.

Buna göre iki ülke birbirlerine kargt hiçbir gekilde dügmanca tav1r al-

mayacak, bu tür tavir alanlara yardun etmeyecektir. Fransa'nm güven-lik araylemm bir göstergesidir bu.

Bu Türk-Fransiz yalonlagmasmdan sonra, Hatay'da Agustos aymda

seçimler yap1hyor. Seçimlerde40 milletvekilinden 22'sini Türkler kazani-

yor. Meclis 2 Eylül'deki ilk toplantismda bagimsiz Hatay devletini ilan

ediyor, resmî dil Türkçe ve Arapça oldugu halde bütün miBetvekilleri

Türkçe yemin ediyor.BU

Hatay'm, tek kiginin burnu kanamadan Türkiye'ye katildigmi Gazi

göremeyecekti.1939 y11mda Mussolini ve Hitler, bagka ülkelere saldirmaya baq1aya-

cak, Ingiltere'nin"yatigtuma" politikasl iflas edecektir.

Bu durum hem Ingiltere hem Fransa nezdinde Dogu Akdeniz'in gü-venligi íçin Türkiye'nin degerini olaganüstü derecede artirlyor Fransiz

Digigleri Bakam Bonnet, "Fransa'nm Avrupa'da bir çatigma halinde

Türkiye'nin kendi yamnda yer almasmi saglamak amaciyla Hatay'm il-

halo talebine boyun egdigini" söylüyor.81

23 Haziran 1939'da Türkige ile Fransa arasmda imaalanan antlagma,

Hatay'm Türkiye'ye katilmasuu kabul ediyor 29 Haziran'da Hatay Millet

Meclisi son toplantismdãoybirligiyle Türkiye'ye Natilma karan ahyor.

Türkiye Büyük Millet Meclisi çikardigi7 Temmuz 1939 tarihli kanun-

la Hatay vilayetini kuruyor, Hatayhlarm lideri SükrüSökmensüer Ha-

tay Valiligi'ne atamyor, devir teslim töreni ile Türk bayragi çekiliyor,

son Fransiz askeri de Hatay'dan aynhyor.Hatay ilinin Ermenilerle meskûn bölümü Suriye'de kalnugtir. Hatay

antlaymas1 isteyenlere Suriye veya Türkiye vatandagbšuu seçme hak-

lam da veriyor.Ermenilerin büyük lasuu Surlye vatandaghgim seçerek Suriye'ye gidi-

79. Fahir Armaoglu, a.g.e., sf. 350.

80. Armaoglu, , a.g.e., sí 35I.

8 I. Serhan Ada, , a.g.e., sf. 207.

532

yor. Bagka kanghkh göçler de oluyor. Göçenlezin tagmmazmallarma aittapu kayltlar, ileride satikp bedellerini almalan için, muhafaza ediliyor.Türkiye'de Milli Emlak Îdaresi tarafmdan dondurulan Ray1tlara bakarakbirçok kimse Hatay'm Suriyeliterce satin almmakta oldugunu samyor!82

Ve Batt ile ittifak...

Hatay'm sabirla ve usta bir diplomasiyle Türldye'ye katilmasmda,Avrupa'da fagizmin yaratt i tehdit ve Türkiye'nin Bati siyaseti ve Sov-yetler'le iyi iligkileri sürdürinesi temel zemini olugturuyor

27 Ocak 193Tde Milletler Cemiyeti, Hatay'm iç iglerinde bagimsiz"ayn bir varkk" olduguna karar verdigi zaman, Cumhurbagkam Ata-türk ve Bagbakan Inönü'ye tegekkür etmek için Meclis'e önerge verill-

yor. Bagbakan Inönü'nün bu vesileyle yapt1g(konugmada iki vurguönemlidir.

Biri, Inönü'nün Türk-Sovyet dostlugunu vurgulamasidir· Sovyet DI-

gigleri Komiseri Litvinov bu konuda yaptig1 aç1klamada "Türkiye ileFransa arasmdaki özel durumu belagatle ifade etmig" ve Türkiye'ninhem Fransa'yla hem Rusya'yla olan dostlugunun ayru kuvvetle devamedecegini söylemigtir. AttIk Türk-Fransiz yakmlagmasi eskisi gibi Sov-yetler'i rahatsiz etmiyor, çünkü fagizm tehlikesi var!

Ïnönü'nün konugmasmdald ikinci vurgu Ingiltere'yle ilgilidir ve Ha-tay meselesinin çözüme yönelmesinde Îngilizierin arabuluculuk yapa-rak pozitif bir rol oynadigmi belirtiyor

Arkadaglar bu meseleye ingilizDigigleri Bakam bütün Türkiye'yi mem-nun edecek bir yogunlukta emek sarf etmigtir. IngiltereHatay davasmdaFransizlarla Türkler arasmda bir uzlagma olmasl için sarf ettigi emek1erinmiispet bir neticeye varmig oldugundan ne kadar memnoniyet hissederse,Türk kamudyunun ingilizpolitikasma kargi besledigi güvenin ayrica kuv-vetlendirilmesinden de memnuniyet hissetmekte hakh olacaktir.E

- Türkiyehin ana politikasi bellidir, istikrara kavugmugtur Rusya iledostluk, Ingiltere ve Fransa ile var olan dostlugun ittifak düzeyine çkanlmasi!

Türkiye ile Ingilterearasmda askerî bir ittifak yap11masi fikri 1936'mnyazmda Atatürk tarafmdan Büyüke1çi Loraine ile görü.gmede gündemegetirilmig fakat Italya'yl "yatigtumak" isteyen ingiltere bunu zamanstzbulmugtu. Fransa ile Türkiye arasmda askerî bir ittifak yapalmas1 fikriise Mayis 193Tde gündeme geldi. Türldye, Fransa'ya, Hatay konusu bir

82. NGfus ve tag nma2|arm tapu kayalan konusunda bkr. Serhan Ada, a.g.e., sf. 2 I9-228,

83. istnet inönü'nün TBMM'deki Konuynalari, TBMM Sanat ve Yayin Kuruiu, An-kara, I992, sf. 402,

553

defa çözümlendikten sonra, iki ülkenin özellikle Ortadogu ve Akdeniz'de

güvenve iyi kompuluk anlaylgl içinde olacaklarma dair bir açiklama yap-

mayl öneriyor Türkiye, böyle bir aç1klamadan önce iki tarafm genelkur-maylari arasmda görügmeler yap11masim da teklif ediyor. Askerî görüg-meler yapillyor. Fransiz Genelkurmay1 "Türkiye ile askerî alanda yapila-cak bir ittifakm Fransa'nm çikarlarma uygun olacagt"m bildiriyor. Böylebir ittifak, savag ç1karsa Fransa'nm Bogazlar üzerinden Rusya ve Bulga-ri 'la iliekiler kurmasmi da kolaylayttracaktir Ama Fransiz Genelkor-may1 Hatay konusunda taviz verilmemesini, Türkiye ile ittifakm Hatay

sorunu çözüldükten sonra yapilmasun uygun buluyor.¾193Tden sonra Hatay meselesinin çözüm sürecine girmesi Türk-

Fransiz ittifakmm yolunu aç1yor.Olaylarm alagma bakahm.Evvela bangi korumasi beklenen MC sistemi çõkmügtür Italya,Ka-

sun 193Tde Alman-Japon "Anti Komintern Paktt"na katildigun aç2kh-yor, ardmdan 11 Arahk 193Tde MC'den aynhyor. Bu durum Stalin'i deIngiltere ve Fransa ile ittifak aray1;ma itiyor. Fakat Ingiltere hâlâ ödün-lerle "yatigt1rma" siyasetinden umudunu kesmemigtir. Digigleri BakamLord Halifax Berlin'e gidip Hitler'le görügüyor,uzlagma äneriyor!

Jubat 1938'de Alman askerî birlikleri Avusturya'ya giriyor, Mart'taAyusturya'nm Almanya'ya "ilhak" edildi (Anschluss) aç1klamyor!

Artik besbellidir ki, Hitler'i yatigttrmak mümkün olmayacaktir!

Dahasi, Almanya Yahudi soylorimmm ilk admum olugturan kanurda-n ç1karmaya baghyor. innsbruck Üníversitesi'ninllahiyat Fakültesi bö-lümünü kapatlyor. Onu taklit eden Mussolini de Yahudi kargiti kanun-lar çikarlyor. Demokrasilerin bunlarla anlagmasi imkânsiz. Avusturya'yt yutan Hitler 12 Eylül 1938'de Çekoslovakya'mnSüdet Almanlari-

mn bulundugu bölgesini.istiyor!Ve "yatigtirma" politikasmm gâhi Ingiliz Bagbakam Chamberlain 15

Eylül'de Berlin'e giderek Hitler'le görügüyor, "yatigtIrmak" íçin! Hit-ler'in "yuttugu" yerleri onayhyor, Südet bölgesini de almast için yegil141k yaklyor!

17 Eylül'de Münih konferansi yap1hyor. Almanya Çekoslovakyasuun-na asker y1gmaya baglamig, Çekoslovakyakismîseferberlik ilan etmigtir.

Savag çikmak üzere...Araya giren IngilizBagbakam Chamberlain, dünya bangl için Çekos-

lovakya'dan fedakârhk yapmasuu istlyortHitler'e bir miktar daha toprak verin, yatrysin!Zaten zavalk Çeklerinbagka çaresi de yok! Chamberlain Hitler'e,

Südet Almanlarmm çogunlukla oldugu yörelerde plebisit yapilmasma

razi oldugunu söylüyor! Amerikan Cumhurbagkam Roosevelt de arayagiriyor. Südet bölgesinden Alman olmayanlann çikmasuu, Almanlann

84. 5erhan Ada, a.g.e., sf. i37.

534

katilacag1 bir plebisit yapmasim, kalan Çektopraklarm1 Îngiltere veFransa'nm garanti etmesini karara baghyorlar.

"Yatigtirma" siyasetinin gampiyonu Chamberlain, Ingiltere'de "Bangikurtaran" adam olatak büyük sevgi gösterileriyle kargilamyor!

Filozof Bertrand Russell de çok sevinmig olmah!Chamberlain, Hitler'le imzalanan kâgit parçasmi göstererek "Îçte ba-

ng! Artik savag yok" diyor.Îngiltere hep böyle "yatigtinyor"du!

2 Ocak 1936'da Mussolini ile imzaladigi Centilmenler Antlagmasi'm,gimdi 16 Nisan 1938'de yeniliyor! Îtalya'nm Habegistan'l iggalini "huku-

ken" tanlyarak ve Akdeniz'de nüfuz paylag1muu kabul ederek, Italyangemilerine Süvey; Kanah'nda serbest geçig hakla vererek Mussolini'yide ikinci defa "yatigtinyor"du!BS

ÎngilizBüyükelçisi'nin raporu

Italya, Ingiltere'nin bu "yat19tuma" siyasetinden cesaret alarak git-tikçe saldirganlagiyor. Peki, Italya bu arada Türkiye'ye de saldirusa?!

Atatürk'ün böyle bir krize tedbir olarak üçlü bir siyaset izledigi gö-rülüyor: Biri Türkiye'nin savunmasim güç1endirmek, bunun için özel-likle ingiltere'den silah, gemi, uçak, askerî malzeme satm almak, buamaçIa Îngilizkredisi bulmak...

Ikincisi Ingiltere ile "yazih olmayan bir ittifak iligkisi" içinde olmak,çünkü Ingiltere henüz "yaz1h" olmasma yanagm1yor.

Üçüncüsü,Sovyetler'le iligkileri iyi tutmak; hem güneyden Îtalyantehdidi gelirken bir de kuzeyde sorunla kargilagmamakiçin hem o s1ra-da Rusya'da yükselen fagizm tehlikesine karg1 Îngiltere yakmhk siyase-ti izledigi için.

Ankara'daki IngilizBüyükelgisi Sir Percy Loraine'in, Atatürk'ün ölü-münden dokuz ay önce Londra'ya gönderdigi rapor bu bakimdan çokönemlidir. Atatürk'le sik sik görügen Loraine, 16 Subat1938 tarihli buraporunda "Sunainamyorum ki, Atatürk, Türkiye ile Îngiltere arasmda-ki bugünkü iligkiyi yaz1h olmayan ittifak geklinde degerlendirmistir" di-yor. Loraine göre, Türkiye bir tecavüze ugrarsa, Atatürk, arada yaz1h i -

tifak olmasa da "Ingilizonuru ve iyi niyetinin" bir güvence olugturdu-gunudügünmektedir.

Loraine, Londra'daki âmirlerini gönderdigi raporda gunlar1 yaziyor:

Türkiye ile Ingiltere arasmdaki sevgi, dostluk ve igbirligi baglarnugüçlendirmede en sebatkâr olan kipi, hükümetin ve ordunun arkasmda-ki Atatürk'tür. Türk hükümetinin yaklagik 3,5 yll önce Türk-ingiliz dost-lugunu tekrar olugturma arzusunu ilk defa ortaya koyduguna oranla, In-

85. Chamberlain'in "aktif

yaagtirma politikasi" için bkz. Paul W. Doerr, a.g.e., sf 213-238.

1535

giltere ile dostluk ve igbirligi yolunda daha da ilerlemig olduguna sizleri

daha büyük bir inançla inandirmak istlyorum...

Loraine, Tevfik Rügtü'nün yakla.gumndan övgüyle bahsediyor, Ata-

türk'ün "günümüz dünyasmda en kararh ve açik görüglü devlet adam-

larmdan biri" olduguna dikkat çekerek gunlan yaz1yor:

Bugün sadece Türk hükümeti degil Türk halki da Atatürk'ün Ingilizta-

traftansiyasetinin gerekçesinin bilincine varmigtir. Atatürk'ün dehasuun

yücelttigi geligmelerden üzüntü duymamak gerekit Türk siyasetinin biz-

den yana sadakatine ve karar11hšma damgasmi o vurmuqtur...

Büyükelçi Loraine uzun raporunda ve fezlekelerinde, Londra'ya Tür-kiye'nin savunma endigelerini anlatarak "olasi bir saldinya kargi sa-vunma gücünü geligtirmek üzere Îngiltere'nin Türkiye'ye yardim" yap-

masmi,"gemi ve uçaklar konusunda" Türkíye'nin taleplerine olumlu

cevap vermesini tavsiye ediyor, 1srar ediyor?Ingiltere'nin Mayis 1938'de 10 milyonu ticari, 6 milyono da savag ge-

misi ve savag malzemesi satm almmas1 için, Türkiye'ye 16 milyon ster-lik kredi açtigru görmügtük. Loraine'in Subataymdaki bu raporu o sü-recin bir unsurudur.

Loraine, Londra'ya gönderdigi 9 Nisan 1938 tarthli raporda, Avru-

pa'da fagizmin, Avrasya'da komünizmin yükseldigi bir dönemde Ata-

türk'ün tutumunun farkhhšuu göyle anlatir

Dört yll önce Türk siyasetinde Ingilizleredostça bakan ve yaptinm-lar" süresince tereddüde kap11mayan; totaliter devletlerin askerî gücü ve

siyasi cazibesine kargihk Batih demokrasilerin belirgin zayithgi döne-

minde kararsizhga dügmeyen ve Türkiye'nin Îngiltere'yegüvenini artir-

maya devam eden, Atatürk'tür...

Loraine, Atatürk'ün "gandag egitim, ögretim ve aragt1rmay1 destekle-

medeki çabalan"m dikkate alarak ona"fahri bilimsel derece" (dokto-

ra) unvam verilmesini öneriyor?

Ankara Büyükelçisi Loraine'in bu tür raporlan, Ingiltere'yi 1938 y1h

içinde bile Türkiye ile ittifaka ikna edememigtir. Îngiltere'nin, Ata-

türk'ün Temmuz 1936'da önerdigi ittifaka tå 1939 yazma kadar mesafëli

86. Lomine'in 5 sayfa tutan "Turk DigSiyaseti" baglikh raporunun tam metni için bkx, Dr.

Erdogan Karakul. ingiliz Belgelerinde ikinci Dünya Savagi Öncesi Türk-ingiliz

iligkileri, 1938-1939, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratelik Ecur Balkantigi, Ankara,

2004, sf. Ek-E-5-9.* Habegistan't iggali Ozerine Italya'yauygulanan yaptirimlara lngikereönculük etmig, MC

karar almig, Türkiye de italya ile olan ticaretinîn zarar görmesine ragmen bu yaptirimlari

çok aktif olarak uygulamigtl.

87. Erdogan Karakug, a.g.e., sf. 63.

536

durmasmm da sebebi "yatigtirma" politikastyla, tavizler vererek Mus-solini'yi ve Hitler'i durduracagnu sanmasi ve Türkiye ile yapacag1 birittifakin Mussolini'yi kizdirmasmdan çekinmesidir!

Batih demokrasilerle Türkiye arasmda ittifak yapma konusundaki ilkadim, Türkiye ile Fransa arasmda atilacak, bimu ingiltere izleyecektir

Atatürk'ten son onayTürkiye ile Fransa arasmda bir ittifak yapilmasi ve bu yönde bildiri

yaymlanmas1 konusunda ilk tegebbüsü Eylül 1938'de Fransa DigigleriBakam Bonnet, Paris Büyükelçisi Suat Davaz'a yap1yor. Davaz Anka-ra'ya gelerek bunu o zamanki Bagbakan Celal Bayar'a ve Digigleri Ba-kam Aras'a anlattyor. Hükümet bu teklifi inceleyerek mukabil teklif ha-zirhyor; Türk hükümetínin teklifinin esaslat1 göyle:

• Taraflardan biri savagta oldugu takdirde dig'eri hay1rhah tarafsizhkdurumu almahdir.

• Güçlük halinde igbirligi konusunda damema öngörülmelidir.• Taraflarm topraklan üzerinde dügman tegekküller barmdirilma-

mahdir.• Îngilizhükümetinin de buna kattlmasi gartttr.Hâlâ Atatürk dönemidir ve Türkiye antlagmayi Fransa ile beraber

Ingiltere'yle imzalamak istlyor, Îngiltere'nin olmasmi gart koguyor! Pe-ki, Atatürk'ün haberi var ru?! Olmaz olur mu?

Türk Digigleri Bakanhgi'nm yaymladig1 eserde belirtildigi gibi, Tev-fik Rügtü Aras 2 Ekim 1938 sabahi Dolmabahçe'de Atatürk'le görüge-rek onun onayiru almigtir. Atatürk'ün Îngiltere ve Fransa ile askerî itti-fak yapmak istediginin kamtlanndan biri budur?

Aras bu durumu Cenevre'de IngilizBüylikelçisi Butler'e bildiriyor,Ankara'nm Ingiltere'nin katilmasmi gart kogtugunu anlatiyor

Ingiliz belgelerinde de Fransa ile yapilacak bir ittifaka Îngiltere'ninkatilmasmi Türkiye'nin zaruri gördügü belirtiliyor."

Ingiliz Digigleri Bakam Lord Halifax, "kendilerini bu kadar çabukhaberdar ettigi için" Türkiye'ye tegekkür ediyor, ama böyle bir antlag-maya katdmalanmn "merkezî Avrupa'daki bugünkü had vaziyet sebbiyle" zdr oldugunu belirtiyor!

Yine Hitler ve Mussolini'yi yatigtirma pegindeler!1938'in Ekim ve Kasim aylarmda*0 Bagbakan Chamberlain, hâlâ

Mussolini'yi yanma çekerek Hitler'i yalmz birakmak suretiyle bangikurtarabilecegine inamyordu! Mussolini'nin, Îspanyol Îç Savagi'ndan

88. Digigieri Bakanligi, Montreux ve Sava; Öncesi Yiflar. Ankara, [974, sf. [88.89. Bkz. ErdoganKaraku§, a.g.e., sf Ek-45-49.

90. Paul W. Doerr, British Foreign Policy, sf. 241.

537

askerlerini geri çekecegini söylemesi, birkaç barig lafi etmesi onuumutlandirrupti, "yatigt1rma" siyasetinm tutacagmi samyordu hâlâl

Halifax'm bu cevabma ragmen, Eylül sonunda Ingiltere'deki tatilin-den Ankara'ya dönen Büyükelçi Percy Loraine, bir mesaj getiriyor; bumesajda Halifax Türkiye'nin teklifme kap1yi aç1yor, ilk safhada Yunanhükümetiyle görügmek istedigini bildiriyor.

Hem zaman kazaniyor hem Yunanistan'm katdmasmda, hakh ola-r k, yarar görüyor. Tevfik Rügtü Aras bu cevaptan memnun oldugunubildiriyor.

Paris Büyükelçimiz Suat Davaz da Ingiltere'nin katilmasmi istedigi-mizi Fransiz Digigleri'ne anlat1yor; onlar da aym geyi istiyorlar zaten.Bu sirada 10 Kasun'da Atatürk vefat etmigtir. 14 Kasim'da Fransizlar,Ingiltere'yi de içine alan yeni bir proje veriyorlar. Îlk adim olarak üç ül-kenin siyasetlerinin ahenklegtirilmesi, belli bir agamada ittifak antla.y-

masi yap11mas1 için... Türkiye her geligmeyiÎngiltere'ye haber veriyor,Ingiltere de Ankara'daki Büyükelçi Loraine vasitasiyla cevabuu bildiri-yor. Ingiltere'nin 27 Kasim 1938 günlü cevabi göyle:

Bu a.yamada böyle bir antlagmaya katúma arzusunda degiliz. Resmenteklif ederseniz reddetmek zorunda kahnz!

Neden? Nedenini uzun bir gekilde anlatlyorlar; özet cümlesi aynenpöyle:

Böyle bir antlagma Almanya ve Îtalya tarafmdan kötü kargilanacakbr!91

Chamberlain, 29 Eylül'de Hitler'le imzaladigi ve Londra'da "bangi

kurtaran adam" olarak kargilandig1 Münih antlagmasma güveniyor!Türkiye ile ve Fransa ile ittifak görügmelerine ba.playarak Hitler'i ür-kütmek istemiyor!

"Yatigtirma" siyaseti!Atatürk'ün Îngiltere ve Fransa ile bir ittifak antlagmas1 imzalamanug

olmasmm sebebi, ideolajik degildir; Îngiltere'nin bu "yatigtirma" siya-seti yüzünden imzalayamarug olmasidir. Ama Fransa ile ittifak antlag-

masi olacaksa buna Îngiltere'nin de katilmasuu gart kogan kendisidir,devamma ömrü vefa etmemigtir.

Sira inönü'de...

1939 Nisan'mda Ingiltereve Fransa ile ittifak antlagmast yapilmasi budefa çok ciddi olarak gündeme geldiginde,arbk Çankaya'daInönüvardir.

Beg y11dir gündeme gelip giden bir íttifak neden bu defa ciddi olarakgündeme gelmigtir?

91. Digigleri Bakanligi,Montreux ve Sava; Öncesi YIHari sf. 190-191, ayrica bkz. Lud-mila jivkova,a.g.e., sf. |52-153..

538

ÇünküAtatürk'ün vefat ettigi- Kasim 1938 ile ittifakm. ciddi olarakgündeme geldigiNisan 1939 arasmda gu olaylar olmugtur:

16 Mart 1939: Almanya Çekoslovakya'nmtamammi iggal ediyor!Îngilizler "yat1§tirma"nm

ne oldugunu duvara çarpar gibi anhyorlar ar-tik! Hâlbuki Çekoslovakya'nmSüdet bölgesini Hitler'e verince barigikurtardiklarmi sanmiglar, üstelik Çekoslovakya'nmkalan topraklaniçin garanti vermiglerdi! Savaga girmek artik Londra ve Paris için zo-runluluk haline geliyordu.

21 Mart 1939: Çelioslovakyaile doymayan Naziler, Polonya'nmDanzig bölgesini istiyorlar! Hitler'in durmayacag1 kesinlegmig, Polon-ya'nm tümü tehlikeye girmigtir. (Hitler Stalin'le anlagarak Polonya'ylpaylaçacak, sonra da Rusya'ya yürüyecektir.)

7 Nisan 1939: Nihayet Mussolini de Arnavutluk'u iggal ediyor. Za-ten siyasi ve ekonomik uydu haline getirmigti imdi askerî olarak 14-gal ediyor Artik tüm Balkanlar ve Dogu Akdeniz tehdit altmdadir!

27 Nisan 1939: Franco'nun ispanyasi, "Anti Komintern Pakt"a, ya-ni Berlin-Roma-Tokyo mihverine katdiyor! Savagm cepheleri tam belliolmuytur. Rusya gimdi Uzakdogu tarafmdan da tehdit altmdadir.

Bu kadar saldirganhk yetmez mi!Bu tablo kargismda artik Ingiltere ve Fransa 17 Nisan 1939'da "Anti

Nazi Pakt"1 imzahyorlar!Günaydm!Türkiye bu pakta katilmak istiyor, Ingiltere ile görügmeler 14 Ni-

san'da baghyor. 12 Mayis'ta Türk-Îngilizortak bildirisi yaymlamyor.Peki Fransa?Hatay görligmelerisürdüšü için biraz gecikiyor.23 Haziran'da Paris'te

Türkiye ve Fransä iki belgeye immayaatlyor. Biri, gördügümüz gibi Ha-tay'm bagunsizhšma iligkin antlagma... Öbürüittifaka iligkin ortak bildiri.

Ingiltere ile Türkiye'nin yaymladig1 ortak bildirinin aymst...Türk-Fransiz ortak bildirisinde iki hüküm var:• Îmzaci devletler, kargihkh yükümlülükler gerektirecek uzun süreli

bir antla.pma imzalamay1 taahhüt ediyorlar.• Ittifak antlagmas1 imzalamncaya kadar, savaga yol açacak bir sal-

diri olursa, etkili bir gekilde igbirligi yapmaya ve birbirlerine ellerindegelen tüm yardim ve kolayhš1 göstermeye hazirdirlar.

Bildirinin ve yapdacak antlagmamn "hiçbir ülkeye karg1" olmadigi

da belirtiliyor Böylece, Türkiye bu antlagmay1Sovyetler'e kargi yap-madigmi ifade etmig oluyor. Türkiye bu özeni gösterdigi halde, Stalin23 Agustos'ta Hitler'le antlagma yapacak ve iki totaliter devlet Polon-ya'y1 paylagacaklardir!92

Türkiye'nin Bolgeviklerle en iyi iligkilerde oldugu zaman tam güve-

92. Bildirimetni ve bildirinin Balkanlar'i kapsayip kapmamasi konusundakl Türk-Ingilizgö-rüg farks için bkr. Mustafa Aydin, "IkinciDunya Savay ve Tûrkiye", Baskin Oran (haz.),Türk Dig Politikasi, I, sf. 417.

559.

nemeyiginin ne kadar hakh olduguna bir örnektir bu.17 Nisan ortak bildirisinde taahhüt edilen ittifak antlagmasi 18 Ekim

1939'da imzalanacaktir. Bu arada, Stalin'le anlagan Hitler 1 Eylül1939'da Polonya'ya saldinyor, iki totaliter diktatör zavalh Polonya'yipaylaq1yorlar.

3 Eylül'de ingiltere ve Fransa, Almanya'ya savag ilan ediyor.

Stalin 1 Ekim'de Türkiye'den Montreux Antlagmas1'nm degigtirilme-

s , Bogazlar'm Karadeniz digi devletlere (Batdilara) kapatilmasm1 is-tiyor! Savag sirasmda Stalin Türkiye'nin Rusya yanmda savaga katilma-

si karg1hšmda Ege Adalari'm Türkiye'ye ikram edecek, sonra dönüpBulgarlara ve Yunanhlara yine Rusya yanmda savaga katdmalan kargi-

hšmda Trakya'yive Bogazlar'da ortak yönetim kurmay1önerecektir!Digigleri Bakam Saracoglu Moskova'ya gittiginde kargismda Hit-

ler'in Digigleri Bakam Ribbentrop'la birlikte Stalin'in Digigleri BakaniMolotov'n bulacaktir!

Türkiye, Cumhuriyet tarihinin en zor diplomatik sürecine girmigtir.Ve 9 Ekim 1939'da Ankara'da Türk-Ingiliz-Fransiz ittifak antlagmasi-

na imzalar atuiyor.Atatürk'ün 1936 yaz aylarmdan itibaren arzuladigi ittifak, Inönü dö-

neminde gerçeklegiyor.Imzay1Türkiye adma Baybakan Refik Saydam, Îngiltere adma Büyü-

kelçi Hugh Montgomery, Fransa adma Büyükelçi René Massigli attyor?

Bati istilacihšma, "Garp emperyalizmine" kargt mücadele ve Doguideali, Milli Mücadele'nin ruhuru olugturmugtu. Gazi zaferi kazandigi

an Bati ile "yeniden yakmhk kurmak", ülkesini Batihlagttrmak kararnuvermigti. Mustafa Kemal Papa, tam 16 yll önce, 30 Ekim 1923'te Fransizgazeteci Maurice Pernot'ya ne demigti?

Türkler bütün medeni milletlerin dostlaridir. Yabancilar memleketi-mize gelsinler, bize zarar vermemek, hürriyetimize mügkilat çikarma-mak gartlyla burada daima lyi kabul göreceklerdir. Maksadmuz yeniden

yakmhk kurmak bizi ba.yka milletlere baglayan baglari artirmaktir. Mem-

leketler muhtelif fakat medeniyet birdir ve milletin ilerlemesi íçin de buyegâne medeniyete istirak eylemesi laz1mdir...

Gazi, açuklamalarmm devammda, Batt'da "pek büyük memnuniyetle

malum olacak" sözlerine.yöyle

devam etmigti:

Fransa'da pek büyük memauniyetle malum olacak gey, bizim siyase-

timizin, geleneklerimizin, menfaatierimizin bizi fikir ve egilim itibariyle

93. Birçok aragarmaya konu olan bu dönemi, Ferldun CemalErkin gibi olaylarin içinde ya-amig bir diplomatin roman kadar akici Oslubundan okumak bilhassa ögreticidir Feridun

Cemal Erkin, Türk-Sovyet iligkilerive Bogaziar Mestlesi, Ankara, 1968, sf. 122-171.

I

I

540

bir Avrupa Türkiye'si, daha dogrusu Batfya teveccüh etmig, yönelmig birTürkiye'ye meylettirmesi olacaktir..94

9 Ekim 1939'de Ismet Pa¶a'nm attigi imza, bu yoldaki büyük kilo-metre taglarmdan biriydi güphesiz.

I

94. ASD, III,sf. 91; Atatürk'ün Butün Eserleri, cilt L6,sf. 148-149.

Sonsöz

Ama hangi Atatürk?!

Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Tarih yazan tarih yapana

sadik kalmaz ise degigmeÿen hakikat insanhgi gagirtacak bir mahiyet abr.

Gazi M. KemalAtatürk

Atatürk'ün siyasi kudreti, esasen asked kudretinden daha fazlaydi.

Ismetlnönü

Atatürk'ün ve arkadaylarmm bagka liderlerde çok nadir olarak görü-lebilecek özelliklerinden biri, belki en önemlisi, çok degigik dönemler-de yagarug, degigik partlarda farkh çözümler geligtirmek zorunda kal-nug olmalandir. Bunlar Osmanh subay ve okumuglandir. Osmanh dö-neminde çokuluslu bir imparatorlugun hem Balkanlar'daki etnik-milliisyanlar sebebiyle hem az geligmiglik sebebiyle y11ahym1 yagadilar; bukonuda çok duyarh hale geldiler. Böylece

"mütecanis" (homojen)ve"muasir" (çagdag)bir toplum olmanm özlemine sahip oldular. Ama ay-

m zamanda imparatorlugu savunduly Libya'ya kogtular. Birmci Dün-ya Savay1'nda çarpigtdelan hiçbir cepheyi "burasi bizim vatammiz de-

gil"diye dügünmediler, imparatorlugu koramak için savagtilarImparatorluk vizyonu onlara genig co§rafyalardan bakmay1 ögretti.

Harbiye'de Arnavut ¾ Arap ögrencilerle tartigmalan Panislamizm'inyürümeyecegini, Enver Paga'nm facialarla dolu siyaseti de Pantura-nizm'in yürümeyecegini gösterdi. Sadeee Atatürk ve Inönü'de degil,Milli Mücadele'nin "muhalif" liderlerinde de Panislamizm, Panturanizmözlemi yoktur; Karabekir gibi, Ranf Bey de bunun örnekleridir.

Imparatorluk örneginde bir devlet nas11 ya, iggale ugramak nasil

bir felaketta bunu gördüler- Balkan ve Cihan harplerinin korkunç fa-

cia ve yllomlar1m yagadiktan soara, Milli Mücadele'yi göze alabildiler,

bu jmana ve bu azme sahiptiler. Bagardilar da...Misak-I Milli'yi çizen Osmanh Mebusaa Meclisi'nin Arap topraklaruu

dLylamasi ulus-devlet özleminin aym nesildeki ilk ifadesidir. YalmzKürtler ayn hissedilmemigt'r, "Türkler ve Kürtler"in bir millet olduguifade edilmigtir. MiBi Mücadele'de Kürderi birleptirici bag olarak Isla-

542

miyet'in vurgulanmasi, Lozan'da aemhk tammmm gayrimüslimlerle si-mrlandmlmasi, "cins

ve mezhep tefriki olmazsizm kanun önünde egitvatandag" Osmanh modernlegmesinden devralmmiettr.

· Azerbaycan'm Bolgeviklegtirilmesini sevinçle kargilamalan, Pantür-kizm yerine suurlan belli bir vatan, o toprak üstünde bir millet anlay1-gmm oluytugunu gösterir. Anadolu'yu kurtarmak için Azerbaycan'mBolgeviklerin eline geçmesini kabul etmiglerdir.

Ülkekavram1yla suurh bu milliyetçilik modernisttir ve ister istemezordu ile bürokrasi tarafmdan, bunlann alg11amalan nasilsa o gekilde yü-rütülecektir. lttihatç1hklaKemalizm arasmda, sadece tarihsel anlamdadegil, bu ordu ve bürokrasi eliyle yürütülecek modernlegme anlay141ba-lammdan da "devamhhk" vardit Fark, ikincisinin devrimci olmasidir.

Kemalist devrimler Osmanh "Garpç11ar"mm programmm hemen he-men aynisidir. Tarihimizde Bati ile siyasi sorunlarmuz agir bastigi içinbu modernlegmede, Japon modelindeki gibi ekonomi ve teknoloji de-gil,siyasi ve hukuki reformlar önde gelmektedir. apka ve Avrupai la-yafetler Osmanh elitlerinin de äzendigi bir giyimtarz1ydL

Milli Mücadele, özenilen Batt ya kargi verildi. Bati'nm özenilen yö-nünden bagka, eskiden beri çok acisim çektigimiz "zalim"

ve"müstev-

li" yönüne kargi bir mücadele... Îster istemez "Dogu ideali" öne geçti.Bu konuda Bolgeviklerle aym safta bulunuyoraz. Atatürk'ün Mücade-le'deki antiemperyalist, antikapitalist söylemini Kâzim Karabekir'de debulmak mümkündür; Meclis'te sarikhlar da bu söylemi benimsemigtir

Milli Mücadele'de sol terimlerAtatürk'ün Bütün Eserleri adh külliyatm ciltlerinin sonundaki di-

zinlerden sayfalara giderek temel kavramlan teker teker saymaksuretiyle yapt1g1m içerik analizine1 göre, Meclis'in. aç1ldig1 23 Nisan1920'den zafere kadar Mustafa Kemal,. siyasî ortama göre, toplam 151defa sol terimleri kullanmig ve zaferden sonra bu terimleri terketmigtir. Çünkübu terimleri ideolojik olarak degil, stratejik amaç1akullamyordu. Aym gekilde Islamî terimleri de savag döneminde çokdaha yogun olarak kullanmig, giderek azaltarak hilafeti kaldirdikta ,

sonra tamamen terk etmigtir.

i. Tablada yer alan dänemler, Atatürk'ün Bütün Eserleri'nin ciltierine göredir. Dizinier-de belirtilen sayfa numaralarindan metinlere gittigimde, Atatürk'e ait olmayan metinlerdeki

veya dipnotlarindaki terimleri analize dahil etmedim. islamiterimlerde bazen itikadi bir kav-ram olarak degil, topluluk adi olarak dinî terim kullanilmigtir,"Íslamâlemi, ehl-i islam,Müs]ü-manlar" gibi... Buniari da analize dahil ettim, çünkü dönemin siyasetinin yansimalaridir. Anali-zimde Nutuk yoktur çûnkü 192.Tde okunan Nutuk taribe iligkin gancel bir siyasi açiklamaoldugu için farldi tarihsel dänemler hakkinda içerik analizine uygun degildir. Nitekim Nu-tuk'ta

"emperyalizm,

kapitalizm, mazlum milletler" gibi terimler yoktur. Bu yönüyle Nutuk,Batililagmadönemineuygun bir dile sahiptir. Nutuk için ayri içerik anald.iyapilmalidir.HakanUzun Nutuk hakkinda akademik nitelikte içarik analizi yapmigtir. (SiyasalKitabevi, 2006.)

543

Tablo: 1

Mustafa Kemal'de sol terminoloji: Nisan 1920 - Ocak 1922

Yaçanilan dönem Proleter Emekçi Burjuva Emperyalizm Kapitalizm

23 Nisan 1920 -

30 Eylül 1920 - -- 31 5

1 Ekim 1920 -

31 Ocak 1921 3 5 2 44 6

1 Subat1921 -

30 Eylül 1921 - 1 - 6 2

5Ekim1921-

3 Mart 1922 - 8 1 21 15

4 Mart 1922 -

15 Ekim 1922 -- -

--

16 Ekim 1922 -

23 Ocak 1923 - - -- I

Toplam 3 14 3 102 29

Genel Toplam: 151

Tabloda göräldügü gibi, 23 Nisan 1920'de TBMM açudiktan itibaren

3 Mart 1922 tarihine kadar geçen 22 ay içinde Mustafa Kemal Papa top-

lam 151 defa sol terimler kullanmig, bunlarm içinde 102 defa emperya-

lizmden, 29 defa kapitalizmden bahsetmig. Ondan sonra bu yogunluku

görmüyoruz, hatta bu terimleri terk ediyor.Adeta bir dönüm noktasi gibi gözüken 3 Mart 1922 tarihli konugmasm-

da Mustafa Kemal Papa "sol" terimleri son defa kullanmig,"emperyalizm"

ve"kapitalizm" terimlerini son defa sol içerikleriyle ifade etmigtir

Nedir bu konugmast?3 Mart 1922'de Ankara'da, Sovyet Büyükelçiligi'nde, Sovyet Büyü-

kelçisi Aralov, Bagkumandan Gazi Mustafa Kemal Paga onuruna ziya-

fet veriyou Aralov'un elbette Bolgevik içerikli konugmasmdan sonra

Gazi Papa "Aralov Yolday'm Nutkuna Cevap" olarak bir konugma yap1-

yor. lyte bu konugmasmda son defa olarak "emperyalizm"

ve"kapita-

lizm" terimlerini sol içerikleriyle kullamyor, bunlarm "zalim, zarath

varhklar" oldugunu belirtiyor, hatta bu terimleri Bolgevik Devri-

mi'nden aldiklarm1 da samimiyetle ifade ediyor:

"Simdiitiraf etmek mecburiyetindeyim ki, bu loyam ve bu isyan vu-

ku buldugu dakikada biz, Rusya'da oldugu gibi emperyalizm ve kapita-

lizmin manasmi dügünmemigtik. Yalmz, meveudiyetimizi tehdit eden

kuvvetleri idrak ediyorduk..."23 Mart 1922'deki bu konugmasmda Gazi,

"emperyalizm ve kapita-

2. Atatürk'ün Bütün Eserieri, cilt 12, sf. 298-300.

544

lizm" diyor, "emperyalistler

ve kapitalistler" diyor, böylece ikisi arasm-daki baglantlyi vurgulamig oluyor Bundan sonraki hiçbir konugmasm-da böyle bir vurgu yapmayacaktar

23 Nisan 1920 ile 3 Mart 1922 arasmdaki 22 ay içinde, Gazi'nin solterimleri kullanmas1yillara göre de ilginç bir dagihm gösteriyor.

23 Nisan 1920'den 30 Eylül'e kadar geçen bey ay içinde Mustafa Ke-mal Papa 31 defa emperyalizme, 5 defa kapitalizme kargi çikan, bunlarlamücadele ettigimizi belirten konugmalar ve yazigmalar yapmigtu· Bu dö-nem Bolgeviklerle iligkilerin çok büyük önem kazandig1 bir dänemdir.

Mustafa Kemal'in Lenin'e mektup yardini, Bolgeviklerle antlagmaimzalamak üzere Bekir Sami Bey bagkanhimdaki heyeti Moskova'yagönderdigi dönemdir! Türk-Sovyet antlagmas1 bu dönemde, 24 Agustos1920'de "parafe" edilmig, Sovyetler'den yardim taahhüdü almrugtir. IlkSovyet yardum silahlar 22 Eylül'de deniz yoluyla Trabzon'a gelmigtir

1 Ekim 1920 ile 31 Ocak 1921 arasmdaki beg ayhk dänemde MustafaKemal Papa bu terimleri daha yogun olarak kullammytir 44 defa emper-yalizmden, 6 defa kapitalizmden bahsediyor. Proleter, emekçi, burjuvaterimlerini de en çok bu dönemde kullamyor. Bu dönem, Kâzun Karabe-kir'in Dogu harekâtru gerçeklegtirdigi dönemdir. Kafkasya sorunlan veBolgeviklerle iligkilerimiz fevkalade hassas bir agamaya girmigtir.Bolge-vilder Kafkasya'da bize sorun ç1karmamah, aksine Sovyet siyasi destegive silah yardmu devam etmelidir. Upmal Angarski bagkanhšmdaki ilkSovyet elçilik heyeti 4 Ekim'de Ankara'ya gelmig, Mustafa Kemal tarafin-dan "yoldaylar" diye kargilannugtr. Çiçerin'leMustafa Kemal arasmdaKafkasya sorunlan hakkmdaki kritik yaztymalar bu dönemde yapilmak-ta, Hâkimiyet-i Milliye'de Bolgevizm'i öven yazilar ç1kmaktadir. Musta-fa Kemal "resmî Komünist Partisi"ni bu sirada kunnug, Bakü Kongresibu dönemde yapilImy, Mustafa Suphi bu dönemde Türkiye'ye gelmigtir.Mustafa Kemal'in Halkçihk Progranu da bu dönemde, 13 Ekim'de açik-larumytir! K1zilOrdu bu dãnemde Beyaz Ordulari yenerek Kafkasya'yaegemen olmug, 2 Kasun'da 2 vagon Rus silalu ve cephanesi Türkiye'yeulagnugtir Bolgevik kalpagt bu dönemde modalagnug, dogu smmmizi çi-zen Gümrü Antlagmasi 2 Arahk'ta imzalanruptir. Üçüncüparti Sovyetyardum, bir buçuk milyon altm ruble, 17 Arahk'ta Erzurum'a gelmig, 1Arahk'ta Mustafa Kemal Lenin'e mektup yazarak Kafkasya'da "Bati em-peryalizmine" kary1 kurulan özerk Müslüman Sovyet cumhuriyetieri içintegekkür etmigtir! I. Inönü Savagi bu dönemdedir. Kemalist rejim ilk ko-münist tutuhlamalanm bu dönemde, Ocak aymda yaprmgttr.

Tablonun üçüncü satinnda, 1 Subat1921 ile 30 Eylül 1921 arasmda-ki sekiz ay zarfmda Mustafa Kemal'in sol terminolojisinde azalma gö-rülüyor. Daha önce paraf edilmig olan Türk-Sovyet Antlaymasi 16 Mart1921'de imzalanrugtir 11igkileryolundadir. Sovyet yardimi gelmeye de-vam etmektedir. Bu dönemde Mustafa Kemal Papa daha çok iç sorun-

545

larla ve savunma sorunlanyla megguldür. Yunan kargismda yenilgiyeugrayan milli ordu 25 Temmuz'da Sakarya'mn dogusuna çekilmigtir!Ankara'da çok s11antih günler yayanmaktadir. 5 Agustos'ta Mustafa Ke-mal Paga'ya olaganüstü yetkilerle birlikte Bagkumandanhk verilmigtir.

13 Eylül 1921'de Sakatya zaferinin kazamlmasi hem Türkiye'nin siyasive moral gücünü son derece yükseltmig, hem Mustafa Kemal'in iktida-nm peki@tirmigtit. Bu dönemde Bolgevik terimlerini fazlaca kullanmasiiç siyasi sebepler de diplomatik sebepler de çok yogun degildir.

'Tablonun därdüncü satinnda, Ekim 1921 ile Mart 1922 arasmda

Mustafa Kemal'in emperyalizm vurgusundaki artig dikkat çekicidir. 21defa emperyalizmden, 15 defa kapitalizmden bahsediyor, elbette olum-

suz olarak... Bu dönemde konumuz açismdan änemli birkaç olay var-dir. 13 Ekim 1921'de Kafkas Sovyet cumhuriyetleriyle, yani Azerbay-

can, Gürcistan ve Ermenistan Sovyet idareleriyle Ankara arasmdaKars Antlagmasi imzalannugtir, bugünkü smmm1z kesinlegmigtir; tabiiMoskova'nm siyasi onay1ile...

20 Ekim 1921'de TBMM hükümeti ile Fransa arasmda Ankara Îtilaf-namesi (Antlagmasi) imzalamyor; Hatay hariç bugünkü Suriye smm-

ruz çiziliyor, Frans1z iggali sona eriyor. Sovyetler'in gözünde, Türkiye"emperyalist" devletlerle ilk antlagmayl imzalamigttr! Moskova pirelen-

migtir! Türkiye dönüyor mu?13 Arahk'ta General Frunze Bagkauhšmda Sovyet Heyeti Ankara'ya

geliyor, Mustafa Kemal Papa yine emperyalizmden bahseden bir ko-

nugma yapiyor! 20 Aralik'ta Mustafa Kemal Paga, Umum SovyetlerKongresi Reisi Kalinin'e yazdigt mektupta

"emperyalist hükümetlere"karg1mücadeleyi vurguluyor

Bu dönem, Sovyetleide bag göstermig kugkulari giderip Sovyetdostlugunu siyaseten devam ettirme, Sovyet askerî yardmum sürdür-mek için bir tür güven tazeleme dönemi olarak gözüküyor.

Artik, tabloda yer alan dönemlerde kapitalizmden, emperyalizmdenbahsetmeyecektir. Zafere yürilyen Türkiye'nin Sovyet yardimma ihtiya-

ci kalmamigtir; sadece Sovyetler'le iyi kompuluga ihtiyacmuz vard1r!

lyi komquluk iligkileri herkesle olux, ideolojik yakmhk gerekmez!Türkiye daima Kuzey komgumuzla iyi komguluk iligkilerini özlemig-

tir. Bunun rejimle, ideolojiyle ilgisiyok.

Milli Mücadele'nin elbette kendine özgü bir dili vardir.

Emperyalizmle savagma dili, Milli Mücadele dilidir, ulus devleti ku-racak olan bir dilin terimlerinden biridir. Birinci Cihan Harbi'nde böylebir dil yoktu. Milli Mücadele'de zaferin kazamlmaslyla bu terimler ade-

ta birdenbire biralolung, istisnai hale gelmigtir.Çünküartik Gazi, Lo-zan'da Batihlari yumugatmak istiyor, "Garp'a teveccüh etmig" bir Tür-kiye, Batihlagmig bir ulus devlet kurmaya baghyor. Sayfa 546'daki tab-loda bunu görüyoruz:

546

Tablo: 2'

Mustafa KemaFde sol terminoloji: Ocak 1923 - Kasun 1929

Proleter Emekçi Burjuva Emperyalizm Kapitalizm

23 Ocak 1923 -

30 Haziran 1923.

- 2 - - -

1 Temmuz 1923 -

17 Eylül 1924 - - - 3 -

18 Eylül 1924 -

27 Eylül 1925 - - - - -

27 Eylül 1925 -

12 Ekim 1927 - - - 2 -

19 Ekim 1927 -

1 Kasun 1929 - - - - 1

Toplam - 2 - 5 1

Genel Toplam: 8

Tablonun ikinci satirmda Gazi'nin üç defa emperyalizm kelimesinikullandig1 görülüyor.

Büyük zaferden yaklagik bir y11sonra 13 Temmuz 1923'te Amerikahgazeteci Isaac E Marcosson'a verdigi mülakatta "emperyalizm ölümemahkûmdur" diyor. Amerikah gazeteciye aç1klamalarinda üç defa em-peryalizm kelimesini kullamyor, ama burada "emperyalizm"i

Panisla-mizm ve Pantürkizm'i de içine alan, istila ye imparatorluk siyaseti an-lammda kullamyor. Nitekim bu konugmasmda Gazi Panislamizm vePantürkizm için "kuvvet

ve emperyalizm anlamma gelen fetih fikrinedayamyordu" diyor. Gazi aym açiklamasmda "Birlegik Devletler'in ide-ali, bizim idealimizdir" diye de konugmustu.

1931 y11mda Atatürk'ün istegiyle yaymlanan resmî nitelikli Tarik -

IV Türkiye Cumhuriyeti adh kitapta da emperyalizm kavram1 "yay11-

ma ve istila" kargihgi olarak kullamhyor"'Emperyalism' tabiri, bir devletin kendi milletiyle meskûn k1t

haricinde, bapka milletlerin vatanlaruu istila ve kendilerini tabiiyetaltma alarak, servetlerini istismar gayesiyle takip ettigi siyaset hak-landa istimal olunur."3 Atatürk'ûn, "emperyalizm"den kastmm, bir ül-kenin bagka bir ülkeyi istilast oldugu açiktir..Emperyalizmi "kapita-

lizmin en yüksek agamasi" olarak tammlayan sol anlay141Atatürk'ünde benimsedigine dair bir bulgu yoktur. Chester projesine onay ver-mesi, yabanc1 sermaye haklandaki sözleri ve politikasi onun emper-

3. Maarif Vekäleti, Tarih, IV, Türkiye Cumhuriyeti. Devlet Matbaasi, Istanbul,1931,sf. 102.

547

yalizmi "istila" olarak anlad1šmin kamtlaridir.4

Ülkedügman istilasmdan kurtulduktan sonra Atatürk için emperya-lizm ülkede kovulmug, amaca ulagilmigti, artik Batihlagma gerektiginidügünüyordu. Zaferden sonra emperyalizm kavranunm Gazi'nin gün-deminden dügmesinin sebebi budur. Tablonun dördüncü satirmda ikidefa emperyalizm kelimesi yer ahyor Bu, kitabmuzm Musul meselesib lümünde gördügümüz gibi, 19 Nisan 1926'da Sovyet Büyükelçisi Su-ri 'in düzenledigi gecede, Musul meselesi hakkmda yaptig1 konuyma-da iki defa emperyalizm kelimesinden bahsetmesidir Konu tamamenMusul meselesiyle ilgili oldugu gibi, Sovyet Büyükelçisi'yle görügürkensöylenmig sözlerdir. Bu bakimdan, münferittir. Zaten Musul meselesiçözüldükten sonra Batt'ya daha fazla yöneldigini görmügtük.

Islami terimlerÎslami terimler için hemen hemen aym

"dönemleptirme" geçerliditMilli Mücadele'de sol terimlerle ölçülemeyecek yogunlukta Îslam vurgu-

su vardir Islam içeride herkesi birleptiren ve Milli Mücadele'ye sevkeden bir kavram oldugu gibi,dig politikada Ingiltere'yekargi siyasi bir si-

lahtsr. Bu dönemde Gazi'nin kullandig1 Islami terimleiin dökümü 548.sayfadaki 3 no'lu tabloda görülüyor.

Hiçbir yoruma ihtiyaç göstermeyecek gekilde aç1k...Milli Mücadele'deIslam'm oynadigt esash rol, Gazi'nin Milli Mücadele'de Islami terimlerinasil "seferber" ettigi belli... Ancak Bolgevizm'den farldi olarak, Îslami te-rimlerin5 yogunlugu zaferden sonra da bir sure devam ediyor. Çünküsal-

tanatm kaldmhnasmda da Îslami terimleryogun bir gekilde kullamhyor.Hatta Gazi Bahkesir'de cami minberine çikarak Halk Firkasi'm anlatLyor.

Milli Mücadele'deki Îslami terimlerin "Islamiiçerik"le kullamldiguu,zaferden sonra ise Islami terimlerin mesela Hilafet'in kaldmlmasi gibi,"Bati ideali" yönündeki devrimleri din faktörüyle de megrulagtirmak

için kullamidigim söylernek mümkün. O sebeple 1923 ve 1924 ylllarm-

da da Islami terimler belli bir yogunlukta kullamlacaktir.Sayfa 549'daki tabloda islami terimlerin zaferden sonra luzla azaldigtm

ve Hilafet kaldmldiktan sonra artik istisnai hale geldigini görüyoruz.

4. Marksist tarihçi Prof. Taner Timur, Atatürk'Un daha Londra Konferansi'na katilmayi ka-bul ederek "emperyalizm"le uzlagmaya bagladigini,zaten b1r rejimin antiemperyalist olmasiiçin "igçi köylü" iktidarina dayanmasi gerektigini, Kemalist rejimin böyle bir özelliginin o!-madigini yaziyar. Käylüluk ve kol igçiliginin bir üretim gücu olmaktan çiktigi çagimrzdaböyle bir yorum çok "geri"de kalmigtir; dogmatik bir Marksist yorumdur. Ancak Taner'inAtatürk'ün Batlyla uzlagmasina ve yabanci sermayeye açik olduguna dair yardiklari maddigerçagi ifade ediyor. (Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrasi, sf. 46-60.)

5. Islamiterimler olarak Mustafa Kemal Paga'nin Kuran'danokudugu ayetler, "§eriat-i Mu-hammedlye" gibi terimler, 'Vâhlbü'I Ãmal"gibiAllah'in çegitli adlari, "Fahri Kâinat Efendi-miz" gibi Hz. Peygamber'i ifade eden terimler tablodaki sütun baghklarialtinda sayima da-hil edilmigtir.

\i

548

Tablo: 3Mustafa Kemarde islami terimler: Nisan 1920 - Ocak 1923

Allah Peygamber Müslüman Islam Dini

23 Nisan 1920 -

7 Temmuz 1920 -

. 4 35 149 -

8 Temmuz 1920 -

30 Eylül 1920 9 4 13 34 13

1 Ekim 1920 -

31 Ocak 1921 7 -

. 19 .16 13

1 Subat1921 -

Eylül 1921 24 1 16 32 13

5 Ekim 1921 -

5 Mayrs 1922 11 3 3 29 19

6 May1s 1922 -

15 Ekim 1922 22 - 5 15 7

16 Ekim 1922 -

27 Ocak 1923 41 - 17 147 71

Top1m 114 12 108 422 136Genel Toplam: 79 i

Bu tablo, zaferden sonra baglayan laiklegmenin de tablosudur. Özel-likle Hilafet'in kaldmldigt 1924 Marundan sonra aruk dinî terimler siya-set alamndan, Gazi'nin sözlügünden hizla ve tamamen çekilmektedir.Kemalist Cumhuriyet'in Dogu milletlerine ilgisi arbk Îslami veya sol dü-güncelere degil, Sadâbad Pakti gibi, tamamen Türkiye'nin "reel politik"ihtiyaçlarma, özellikle güvenlik aray1plarma göre gekillenecektir.

Atatürk kurgulari

"Hangi Atatürk" sorusu bu dört tabloda dört farkh Atatürk resmi bu-lunmasmdan çikiyor. Lozan'dan sonra, hele de 1930'larda bu dördü <

den de farkh bir Atatürk resmi daha vardir.Sadece kiyafetleriyle degil, dügünce ve siyasetleriyle de...Devir ve ihtiyaçlar, politikamn gerekleri degigmigtirAtatürk resimlerinden birini seçerek öbürlerinden çok farkh, hatta

öbürlerine zit Atatürk kurgulari yapmak mümkün ve kolaydir. Sol Ke-malistlerin kurguladigi Kalpakh Mustafa Kemal, Milli Mücadele döne-mindeki sol terimleri kullanan Mustafa Kemal Paga'dir. Hatta bu kurgudaki solcu Gazi, Islami terimleri pek kullanmaz! Bag dostu Lenin'dir!Dogan Avcioglu'nun kurguladigi Atatürk'tür bu.

549

Tablo: 4

Mustafa Kemal'de Íslami terimler: Temmuz 1923 - Kasun 1929

Allah Peygamber Müslüman Îslam Dini

23 Nisan 1923 -

30 Haziran 1923 47 - 25 78 121

1 Temmuz 1923 -

17 Eylül 1924 8 - 10 17 25

18 Eylül 1924 -

27 Eylül 1925 3 1 - 3 10

27 Eylül 1925 -

12 Eldm 1927 3 -- - 10

19 Ekim 1927 -

1 Kasun 1929 1 - -- -

Toplam 62 1 35 98 166

Genel Toplam: 362

Attilâ llhan'm "Gazi"si de elbette solcudur, ama daha "Asyah"dir,

Sultan Galiev'le tarihsel durug beraberligi vardx, o balomdan Avelog-

lu'nun Atatürk'üne göre Attilâ llhan'm Gazi'sinde Müslüman kimligi ve

Asyah vasf1 hayli belirgindir.Necmettin Erbakan'm "Atatürk yagasayd1 o da Refah Partili olordu"

sözü, Milli Mücadele'de yogun bir gekilde Islami terímleri vurgulayan,

Kuran'dan ayetler okuyan, dualar eden ve Bati ile savagan Mustafa Ke-mal Paga'dir!

Bir de tabii "Alafranga Atatürkçüler"in. kurguladigi Atatürk var. Bu

terim merhum Attilâ 11han'mdir.Hangi Atatürk adh kitabmda Attilâ 11-han kendi "Gazi" modelini izah etmek íçin, Atatürk'ün konugmalarm-dan 96 tane ahnti yapinigtIr, bunun 80'i 1919 yllmdan ve 1920'lerdenalmmadir! Attilâ llhan "Kemalist" ve "Atatürkçü" aymm1yaparak göyle

bir yarglya var1yor:"'Kemalist', aynen Mustafa Kemal Papa gibi, 'Türkçü', 'antiemperya-

list' ve'solcu'dur. 'Atatürkçü' ise, Batici, komprador/kapitalist ve libe-

raldir. Yoksa kestirmeden TanziInatç1nu demeliydim?"6

Bu edebi bir anlatun, ideolojik bir kurgudur. Tarihte bu kadar yahn

modeller olamaz. Merhum Attilâ llhan kendi "Gazi" kurgusunu güçlen-dirmek için, tarihe seçici olarak balmug, kurmaya çahytig1 binaya uy-gun olacak malzemeleri alnugtir. Gerçi bunun bir faydasi olmuqtur,1930'lardan itibaren yazdan Milli Mücadele tarihinde aylklannug, san-sürlenmig olan "sol" içerigi ortaya ç1karnugtr. Dersaadette Ezan Sesle-

6. Attila lihan,Hangi Atatûrk, Turidye I; Bankasi Yaynlan, 2003, sf. 412.

550

ri'nin yazari Attilâ Îlhan, Milli Mücadele'nin antiemperyalist niteliginianlattrken Asyah ve Îslami içerigine de dikkat çekmigtir. Ama tarih veAtatürk Attilâ 11han'manlattigi Gazi'den ibaret degildir. Zaferden sonraBat1hlagmaci bir Atatürk vardir.

Atatürk'ün 1933'te de emperyalizmden ve Mazlum Milletler'in kurtu-lugundan bahsettigi söylenebilir. Attilâ llhan onun bu sözlerini äzenleaktarm19tir:

"Sarktandogan günege bakmizlBugün günün agardigim nasil görüyorsam, uzaktan, bütün Sarkmil-

letlerinin de uyamplanm öyle görüyorum. Îstiklâl ve hürriyetlerine ka-vugacak olan çok karde; millet vardir...

Müstemlekecilik ve emperyalizm yeryüzündle yok olacak ve yerleri-ne milletlerin arasmda hiçbir renk, din ve irk farki gözetmeyen yem birahenk ve igbirligi hâkim olacaktir!"7

Gerçekten fevkalade güzel, heyecan verici sõzler... Atatürk'ün milli-yetçi oldugu kadar insaniyetçi bir felsefeye sahip oldugu da muhak-kaktir.

Ama bu sözleri o mu söylemigtir?..

Çokarzu ederdim ki, Türklye belli bir politik rasyonellik içinde Ce-zayir Kurtulug Savagi'm desteklesin, Türkiye ÜçüncüDünyah olmasinama Uçüncü Dünya'y1 anlasm, desteklesin...

Temenni bapka... Tarih için önemli olan gudur: 1933'te o sözleri Ata-türk mü söylemigtir?

Tarihe sadakat

Atatürkçü Prof. Sina Akgin'e göre, Atatürk'e atfedilen bu gayri resmîkonugmanm Atatürk'e ait olduguna dair hiçbir belge yoktur. Yme, Sov-yetler çöktükten sonra ortaya çikanlan ve "Sovyetler'in çökügünü görü-yorum..." diye baglayan konugmanm ona ait oldugu da kamtlanmarugbir iddiadir. Bunlardan bagka, "Komünizm her görüldügü yerde ezilmeli-dir" sözü, Mc Arthur'a verdigi söylenen mülakat, ünlü "Bursa Nutku" dagerçek degildir tarihçinin güvenebilecegi belgelere dayanmadiklan gibiAtatürk'ün o dönemlerdeki siyaset ve dügünce tarzma da uymayan ifdelerdir. Akgin'in belirttigi gibi, "sonradan 'ortaya çikanlan' ya da düp -

düz 'uydurulan' Atatürk'ün 'sözleri' ciddi bir sorundur.S

Tarihe bakigta elbette farkhhklar ve tarih yazimmda elbette farkhyorumlar mümkün ve hatta gereklidir.. Ama tarih yazanlar tarih yapan-lara sadik kalmay1p tarih yapanlar adma sözler ve davramplar uydurur-sa, tarih yazum nesilleri gagirtacak bir mahiyet ahyor.

7. Attilâ ilhan,Hangi Atatürk, sf. 295.296.

8. Bkr. Sina Akyin, "Amturk'un Dig Siyaset Modeli", ÇagdagTürk Diplomasisi: 200Yilhk Süreç, TTK, 1997, sf. 277.

ss1

Atatürk'ün zaferden sonra "Mazlum Milletler" diye bir politika izle-medigi kesindir. Hatta 1930'larda Türkiye'nin, dünyada "Milli KurtulugHareketlerinin öncülügünü yüklenmesi gerektigini" savunan, telkineden Kadro dergisinin Kemalist rejim üzerinde bu yönde hiç etkisi ol-madig1 gibi, üstelik Atatürk'ün istegiyle kapanm19t1r.9

Kadro'cu Yakup Kadri Karaosmanoglu'nun 1970'lerdeki yaz11armda,

Türkiye Cumhuriyeti'nin "Mazlum Milletler"i desteklememig olmasm1" tatürk'e en büyük ihanet" olarak nitelemesi de Milli Mücadele'deAtatürk'ün "hiçbir ittifaka, yarduna dayanmadigim"10 yazmast da bog

bir retoriktir; zihinsel bir kurgunun ifadesidir.Büyük yazar Yakup Kadri, dahil oldugu Kadro'nun tahayyülünü ta-

rihsel gerçek gibikurgulanugtir.Atatürk zaferden sonra "Bati'ya teveccüh" ettigi gibi, mesela Hindis-

tan'daki Gandhi hareketine hiçbir ilgi göstermemigtir. Hatta HüsrevGerede'ye göre, "Atatürk, Hintlilerin ne sari, ne de beyaz trktan olduk-

larmi, kangik, melez bir halk kitlesi olduklarim, bunIardan bagimsizhkruhu, ulusal birlik kalkmmasi beklenemeyecegini söyler, Hintlilere hiç-

bir ulusal deger vermezdi."11

Hintliler hakkmda ne dügünmüq olursa olsun, Atatürk, zaferden

sonra Mazlum Milletler'e degil, bütün dikkatini Türkiye'nin güvenligi-

ne, ç1karlarma yöneÏtmig,"reel politika" izlemigtir. Bu gerçek gòrülme-den "diplomat Atatürk" görülemez.

Sina Akyin'e göre, Atatürk, Kado dergisinín sömürgecilik ve emperya-lizm katpiti yaymlari yüzünden sömürgeci ülkelerin Türkiye'nin bagma

bela açmasmi meydanvermemek için Kadro'yu kapattirnug olabilir!12

Kesin olan, Atatürk'ün zaferden sonra "Battyayönelmig" olmasida.Atatürk elbette "Alafranga Atatürkçüler"in anlatt1šl gekilde de tek

yönlü degildir. *

Sonradan yazilan tarihlerde, Milli IVIücadele'yigerçek içerigiyle degil,

kurulu düzenin gerektirdigi geldlde izah eden bir "Atatürkçü tarih yazum"

da geligmigtir;Attilâ llhan'm "Alafranga" dedigi anlamda... Bu tarih yazimt

1931'de liseler için hazirlanan fevkalade restnî nitelikli Tarth kitabi ile

bagladl. Bu tarih yazmu Atatürk'ün sözlerini bile sansürlemig, argivlere

uzun süre kilit vurmugtur. Askerî darbelerin Atatürk anlatimiyla "ÎnlalapDersleri"ndeki Atatürk anlatmu ya da kurgusu böyle olugturuldu. MilliMücadele'nin antiemperyalist, Asyah ve Islamiiçerigibogaltdarak...

Öteyandan Atatürk'ün Îslam dünyasmdan çrkmig en radikal moder-

9. IlhanTekell, Selim ilkin,Kadrocular ve Kadro'yu Anlamak, Tarih Vakh Yayinlari,

2003, sf. 545.

10. Yakup Kadri Karaosmanoglu,Atatürk, lietigimYaymlari, 198I, sf. 85, 135.

I i. Sami Önal,Hüsrev Gerede'nin Amlars, sf. I 11.

12. SinaAkgin, a.g.e., sf. 277.

\\

552

nist oldugu da bir gerçektir, Atatürk gerçeginin aynlmaz bir unsurudur.Peki, hangi Atatürk?Bu soru yanhytir!Evvela Atatürk ve arkadaylarmm vokfarkh dönemlerde, çok farkh

sorunlara kargi degigik politikalar geligtirdigini, politika yaptL 1m hÌÇalaldan çikarmamak gerekir. Atatürk'ün dehasmm en parlak yönü, si-yaset sahasindsdir, "siyasetçi"

tarafidir Inönü'nün belirttigi gibi, "Ata-türk'ün siyasi kudreti, esasen askerî kudretinden daha fazlaydi."13

Milli Mücadele'de üst düzey komutanlar arasmda askerî strateji veplanlama konusunda önemli görüg farklan yoktur. Mustafa Kemal isesiyasi vizyonu Ve siyasi enerjisi ile hepsinden farkhdir; bu sebeple siya-si liderdir aym zamanda... 1çeride ve diganda politika yapmahta, poli-tik icaplata göre konugmakta ve davranmaktadir. Dahast, politikalanmformüle edip milli siyasi hedefler olarak ortaya lgoymaktadr. Onun içindegigik dönemlerde degigik tezler, görügler,politikalar ortaya koymug-tur. Bütün büyük lider ve devlet adamlan gibi onan da sözlerini, hangidönemde, hangi gartlarda, hangi siyasi hedefiere varmak için söyledigi-ne dikkat ederek ele almak lazundir,

Mustafa Kemal Atatürk, mutlaka okunmasi gereken kalm, çok zen-gin içerikli bir kitaptir; imparatorluk, Cihan Savagi, Milli Mücadele,çagdaglagma projesi, devrimler, Takrir-i Sükûn, Tek Parti...

Siyasi tarihte kaç dâhinin hayatmda bu kadar degigik devreler, dä-nemler vardir?

Her bir dönemdeki Mustafa Kemal veya Gazi ya da Atatürk, ancaktarihsel devamhhgi içinde, bütünü okunarak kavranabilir.

Hangi Atatürk sorusu ve Atatürk kurgulan tarih bilimine aylon oldu-gugibi, ufkumuzu daraltacak, zihnimizi kahplara hapsedecek bir soru-dur. Niye bir silsileyi, bir diziyi, bir bütünü; bu muazzam tarihî tecrübe-yi parça parça dograyarak, parçalardan birini seçip tarihî hakikatin de-gerunsurlarma körlük yaratarak ufkumuzu daraltip dügüncemizi lasit-layahm?

Bir bütün olarak aldigmuzda, bir bütün olarak inceledigimizde tari-hin hangi devrelerini nasil geçtigimizi görürüz. Atatürk'ün muazzam si-yasi esnekligini görürüz. Bugün tarihin hangi evresinden geçmekte.ol-dugumuzu, daha ne gibi evrelerden geçebilecegimizi dügünürüz. Politi-kada ideolojik gablonlarm degil, belli ilkeler çerçevesinde, pragmatiz-min geçerli oldugunu anlanz.

Bu kitap bu amaçla yazildi zaten.

13. IsmetInõnü,Hatiralar, ikinci baski, BilgiYayinevi, Ankara, 2006, sf 379.

Bibliyografya

Kurumsal yaymlar:

atürk Ara.ptirma Merkezi, Atatürk Wu Söytev ve Demeçleri, üç cilt,

Ankara, 1997.Atatürk Aragtarma Merkezi, Atatürk Wn Tamim, Telgraf ve Beyanna-

meteri, IV,Ankara, 199LBagbakanlik Devlet Argivleri Genel Müdürlügü, Belgelerie Mustafa

Kemal Atatürk, Ankara, 2003.Digigleri Bakanhgi, Cumhuriyet'in Ilk On ysle ve Balkan Pakte, Cumhu-

riyet'in 50, ylh yayru, Ankara, 1973.Montreux ve Savag Öncesi Yellare, Cumhuriyet'in 50. yih yayru, An-kara, 1973.Lozan, Cumhuriyet'in 50. yih yayru, Ankara, 1973.

Genelkurmay Bagkanhil Harp Tarihi Dairesi Resmi Yaymlarl, TürkÎstiklal Harbi, III. cilt, Doku Cephesi, Genelkurmay Basimevi, Anka-

ra, 1965.Tiirk Îstiklal Harbi, IV. cilt, Güney Cephesi, Genelkurmay Basunevi,Ankara, 1966.

istanbul Barosa, Bir Zafer Îki Belge, Lozan ve Montrö, Istanbul,2006.Kaynak Yaymlari, AtatürkWn Bütün Eseriert, (ed.$ulePerinçek), yirmi

cilt, Îstanbul,2003-2007Maarif Vekâleti, Tarih, IV Türkiye Cumhuriyeti, Devlet Matbaasi Istan-

bul 193LTBMM Kültür Sanat 0eYaym Kurulu, Ismet Inönühün TBMM'deki

Konupmalare, 1 cilt, 1920-1938, Ankara, 1992.Tiirkiye Diyanet Vakfr, Islam Ansiklopedisi, cilt 18.

Yazarlara göre kaynakça:Abahoila, Yimus Nadi, Birinci_ Büyük Millet Mectisi, Sel Yaymlart, Is-

tanbul, 1955.Ada, Serhan, Türk Pransez liipkilerinde Hatay Sorunu, 1stanbulBilgi

ÜniversitesiYaymlar1, Îstanbul,2005.Adivar, Halide Edip, Türk Wn Ateple Îmtihane, Atlas Kitabevi, 1stanbul,

1975.Agaoglu, Samet, Kuvay-t Milliye Ruhu, Agaoglu Yaymlari, 1stanbul,

1964.Akal, Emel, Mustafa Kemal Îttihat Terakki ve Bolpevizm, TÛSTV Türki-

ye Sosyal Tarih ve Aragtirma Vakfi, Istanbul,2002.

554

Akarli, Deniz Engin, Belgelerle Tanzimat, Osmente Sadrazamlarandan¿ive Puat Papalaren Siyasi Vasiyetnameleri, Bogaziçi Üniversite-si Yaymlar1, Îstanbul,1978.

Akm, Ridvan,.TBMMDevieti, ÎletigimYaymlari, Istanbul,200LAkm, Veysi, "Lozan Barig Antlagmasi", Türkler, Hasan Celal Güzel (haz.),

cilt 16, Yeni Türkiye Yaymlari, Ankara, 2002.Akmege, Handan Nezir, The Birth of Modern 7trkey. The Ottoman Mili-

tary and The March to Worid War I, I.I, Londra, Tauris, 2005.Akgin, Sina, 1stanbulHükümelleri ve Mill Mücadele, CemYaymlan,Îs-

. tanbul, 1976.Jön Fürkler ve Ittihat we Terakki, Gerçek Yaymlari, Istanbul,1980."Atatürk'ün Dig Siyaset Modeli", ÇagdayTüfk Diplomasisi: 200 Yel-lek Sareç, TTK, Ankara, 1997.

Akyol, Mustafa, Kürt Meselesini Yeniden Dügünmek, Dogan Kitap, Îs-tanbul, 2006.

Akyol, Taha, Sovyet Rus Strateiisi ve Türkiye, ÖtükenYaymlari, Ankara,1976.Medine'den Lozan'a, 8. baski, Dogan Kitap, Istanbul,2004.

Albayrak, Mustafa, Milli Mücadele Döneminde Bate Anadotu Kongrele-ri, Atatürk Aragtirma Kurumu, Ankara, 1998.

Alev, Ali, Birinci Dogu Halklart Kuruitays, Koral Yaymlan, Istanbul,1975.

Andaç, Fuat ve Süphan, Sadrazam ¿iPapa, Eren Yaymc1hk, Istanbul,, 2000.

Armaoglu, Fahir, Siyasi Tarih, Türkiye ÎgBankasi, Ankara, 1991."Lozan Konferansi ve Musul Sorunu", Misak-o Milli ve Türk Dep Po-litikasenda Musul, Atatürk Aragtirma lvÏerkezi,Ankara, 1998.

Artuner, Burak, "Sadun Paga'nm Çocuklan",Akpam, 23Agustos 2004.Aslan, Yavuz, Türkiye Komünist Ferkast'nen Kurulupu ve Mustafa Sup-

hi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1997.Aslanapa, Oktay (haz.),Ilk inkelap Tarihi Ders Notlare, Türk Dünyasi

Aragtirma VakfiYaymlan, 1stanbul,1997.Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, Atatürk Aragtirma Merkezi, Ankara,

1989.Atay, Falih Ihfkx, Ç«nkeya,Bateg Yaymlan, Îstanbul,1980.

Moskova-Roma, 1932.Ateg, Toktamig, "Lozan Tartigmalan", Cumhuriyet, 29 Nisan 2004.

"Lozan Beklentileri", gu eserde: Hasan Celal Güzel (haz.),Türkier,cilt 16, Yeni Türkiye Yaymlan, Ankara, 2002.

Aveloglu, Dogan, Milli Kurtulup Tarihi, dört eilt, Tekin Yaymevi, 1stan-bul, 2000.

Aybars, Ergün, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Dokuz Eylül ÜniversitesiYaymi, Ankara, 1995.

555

Aydemir, Sevket Süreyya, TekAdam, üç cilt, Remzi Kitabevi, 1stanbul,1971.Enver Papa, üç cilt, Remzi Kitabevi, Îstanbul,1976.

Îkinci Adam, üç cilt, Remzi Kitabevi, Îstanbul, 2000.

Aydin, Mesut, "Yeni Türk Devleti ve Misak-1 Milli", Türkler, cilt 16, Yeni

Türkiye Yaymlan, Ankara, 2002.gigi, Metin, Kurtulag Savagt Strasenda Türkiye'ye Gelen Amenkan

Heyetieri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2004."Kurtulug Savagi Sirasmda Îstanbul Hükümetleri ile Kuvay-1 Milliye

Arasmdaki Münasebetler", Türkler, Yeni Türkiye Yaymlari, Hasan Ce-lal Güzel (haz.),cilt 5, Ankara, 2002.

Bardakç1, Murat, Sahbaba,Pan Yaymc1hk, Istanbul, 1999.

Barlas, Dilek, "Friends or Foes? Diplomatic Relations Between Italy and

Turkey, 1923-1936", International Journal of Middle East Studies,cilt 36, Mayis 2004.

Barutçu, Faik Ahmet, Siyasi Hateralar, Milli Mücadele'den Demokrasi-

ye, üç cilt, Yüzyil Yaymlan, Ankara, 200L

Bayar, Celal, Bere de Yazdem, sekiz cilt, Sabah Kitaplari, 1997.

Baykal, Bekir Sitki, Heyet-i Temsiliye Kararlart, Türk Tarih KurumuYaymlan, Ankara, 1989.

Baytok, Taner, Ingiliz Belgeleriyle Sevr'den Lozan?a, Dogan Kitap, Is-tanbul, 2007.

Bayur, Hikmet, XK. Yüzytida Türklügün Tarih ve Acun Siyasast Üze-rindeki Etkileri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989.

Belen, Fahri, 20kci Yüeyelda Osmanle Devleti, Remzi Kitabevi, Istanbul,1973.

Benningsen, A. ve Clemercier-Quelquejay, C., Stepte Ezan Sesteri, 1s-tanbul 1981. *

Beysanoglu, $evket,Di3/añaker Tarihi, Diyarbalar Beledlyesi Yaymlar1,

1990, iki cilt."Milli Mücadele'de Diyarbalar", I. Ulustararast Atatürk Sempozyu-

I mu, Atatürk Aragtirma Merkezi Yaymlan, Ankara, 1994.

B1ylkh, Mustafa, Bate ÎçgalleriKarptsenda Ti¿rkiyehin Ortadogu Politi-i kalare, Atatürk Dönemi, Gökkubbe Ÿaymlan,Îstanbul,2006.

B1ylkoglu, Tevfik, Atatürk Anadols'da 1919-1920, Türk Tarih Kurumu,Ankara, 1959.

Bilmez, Bülent Can, Demirgoluhdan Petrole Chester Projesi, TarihVak-

fl Yurt Yaymlan, Istanbul,2000.Bilsel, Cemil, Lozan, iki cilt, Sosyal Yaymlan, 1stanbul,1933.

Bodur, Harun, 20. Yüzyti Siyasi Tarihi, Baglam Yaymlan, Ankara,2005.

BoHuk, Hadiye, Kurtulug Savape%en Ideolojisi, Hakimiyet-i Milliye

Yaztlare, Kaynak Yaymlan, Istanbul,2004.

i

556

Boyacioglu, Ramazan, "Atatürk'ün Hilafet'le 11giliGörügleri", AtatürkAragterma Merkezi Deryisi, Mart 1997, say1 37.

Bozkurt, Mahmut Esat, Atatürk ihtilali, Tüpraq Yaymlari, Istanbul,2003.

Budak, Mustafa, Idealden Gerçege, Misak-e Milli'den Lozan'a Day Poli-tika, Küre Yaymlan, Istanbul,2002.

Bülbül, Kudret, "Mondros Mütarekesi, Psiko-Sosyolojik bir Inceleme",Türkiye Günlügü, sayi 47, Eylül-Ekim 1997.

Cebesoy, Ali Fuat, Moskova Hateralare, 'Vatan' Negriyatt, Istanbul, 1955.Milli Mücadele Hateralare, Temel Yaymlar1, Ístanbul,2000.Siyasi Hattratar, Temel Yaymlan, Istanbul,2002.

Christman, Henry M., Communism in Action, A Documentary His-ton), Bentham Books, 1969.

Çahelar,Ìpek, Latife Hansa, Dogan Kitap, Ístantpil,2006.Çay,Abdülhaluk ve Kalafat, Yagar, Dogu ve Güneydogu Anadola'da

Kuvay-e Milliye Hareketteri, Türk Kültürünü Aragtirma EnstitüsüYaymlan, Ankara, 1990.

Çevik, Zeki, Milli Mücadele'de 'Mädafaa-i Hakuk'tan Halk Ftrkass'naGeçip, Atatürk Aragtirma Merkezi, Ankara, 2002."Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Rejiminin Îlk Anayasasi:Tegkilat-1 Esasiye Kanunu", IEÏSiyasal Bilgiler Fakültest Dergisi,No, 24, Mart 2002.

Çoker,Fahri, Türk Parlamento Tarihi 1919-1923, iki cilt, TBMM VakfiYaymlari, Ankara, 1994.

Çufalx,Mustafa, "Lozan Konferansi ve Antlagmasi ÜzerineÎngilizParla-mentosu'nda Yapilan Tartigmalar", Aiatürk Aragtervaa Merkezi Der-gisi, say1 47, cilt XVI, Temmuz 2000.

Danigmend, Îsmail Hâmi, "Padigahmuz ne Emrediyor, Hükümet ne Yapi-yor", ba.pyaz1, Îrade-i Milliye, 28 Eylül 1919 (Sivas Belediyesi, t1plo-basun yeni harflerle, sf. 39.)

Demirel, Ahmet, "80. Yildönümünde Birinci Meelis", Toplumsal Tarih,Nisan 2000, sayi 77.Birinci Meclis'te Muhalefet, lletigim Yaymlan, Îstanbul,1995.

Deringil, Selim, Simgeden Millete, IL Abdülhamid'den Mustafa Kemal'Devlet ve Millet, ÎletigimYaymlari, Istanbul, 2007.

Doerr, Paul W., Britisk Foreign Policy 1919-1939, Manchester Univer-sity Press, Manchester, 1998.

Duran, Tülay, "Son Osmanh Meclis-i Mebusam'nda Felah-1 Vatan Ittifaki",Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, say161, Ekim1972.

Dursunoglu, Cevat, Milli Mücadele'de Erzurum, Kaynak Yaymlar1, Îs-tanbul, 2000.

Emrence, Cem, 99 Günlük Muhalefet Serbest Cumhuriget Ftrkast, 11eti-gim Yaymlan, Istanbul,2006.

557

Engin, Vahdettin, II. Abdülhamid ve Dey Politika, Yeditepe Yaymlan, Îs-tanbul, 2005.

Enginün, Înci, Halide Edip Adtvar'en Eserlerinde Dogu ve Bats Mesele-

si, 1stanbulEdebiyat Fakültesi Yaymlan, 1978.

Erat, Muhammet, "Milli Mücadele'de Kâzim Karabekir Paga", Türkler,

cilt 16, Yeni Türkiye Yaymlan, Ankara, 2002rhan, Çagn, Yagayan Lozan, Kültür Bakanh Yaymlan, Ankara, 2003.

E kin, Feridun Cemal, Türk-Sovyet Ìlipkileri ve Bogamlar Meselesi, Bag-

nur Matbaasi, Ankara, 1968.Depiplennde 34 Yel, cilt 1, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1987.

Eroilu, Hamza, Türk InkolapTarihi, SavagYaymlan, Ankara, 1990.

Ersanh, Bügra, Ïktidar ve Tar¿h, Afa Yaymlan, Istanbul,1992.

Ertem, Sadri, Türk Inkolabt'ntu Karakteri, Maarif Vekâleti, Istanbul1993.

Ertürk, Hüsamettin, Îki Devrin Perde Arkast, Hilmi Kitabevi, Istanbul,1957.

Egref, Ahmet Bahtiyar, "Türkler ve ikbal",gu kitapta Muhammed ÎkbalKitabt, Uluslararast Muhammed ikbal Sempozyumu, Îstanbul Büyük-

gehir Beledlyesi Yaymlan, 1997.Eyicil, Ahmet, "Atatürk Devrinde Türkiye'nin Dig Politikasi", Atatürk

Aragterma Merkezi Dergisi, sayl 59, Temmuz 2004.

Genç, Regat, Türkiye'yi Laikleptiren Yasalar, Atatürk Aragtirma Merke-

zi, Ankara, 1998.Georgeon, François, Türk Milliyetçiliginin Kökenleri, Yusuf Akçura,

1867-1935, Yurt Yaymlan, Ankara, 1986.Gologlu, Mahmut, TekPartili Cumhuriyet, Ankara, 1974.

Göcek, Fatma Mitge, "The Politics of History and Memory A Multidi-

mensional Analyists of the Laussanne Peace Conferance", gu eserde:

Hakan Erdem (haz.),Neto Directions in Studying the Modern Midd-le East, Lynne Rienner Puslishers, New York, 2000.

Gökay, Bülent, Empergalizm (le Bolpevizm Arasenda Türkiye, Agora

Kitaphgi, Istanbul,2006.

Gönliibol, Mehmet ve Sar, Cem, Atatürk ve Türkiye'nin Dog Politikast,

Milli Egitim Basimevi, Istanbul, 1973.Grew, Joseph C., Lozan Barop Konferansanta Perde Arkast, Nurer Ugur-

lu (haz.),ÖrgünYaymevi, Istanbul,2003.Gülmez, Nurettin, Kurtulug Savagt'mfa Anadole'da Yeni Gün, Atatürk

Aragtirma Merkezi, Ankara, 1999.

Gûnaydm, A. Necip, "Milli Mücadele'de SeyhSenusi'nin Sivas'taki Itti-had-i Ïslam Kongresi ve Ulucami'deki Hutbesi", Tarih ve Düpünce,

Arahk 2003, Ocak 2004, sayi 45.Güner, Zekai ve Kabatag, Orhan, Milli Mücadele Dönemi Beyanname-

leri ve Bastne, Atatürk Kültür Merkezi Yaymlan, Ankara, 1999.

558

Güney, Îhsan, Birinci TBMM'nin Düpünce Yapost, 1920-1923, Îç Banka-si Kültür Yaymlan, Ankara, 1997.

Gürün, Kamuran, Türk Sovyet Alipkileri,Türk Tarih Kurumu, Ankara,1991

Hülagü, Metin, "MilliMücadele Dönemi Türkiye Îslam ÛlkeleriMünase-betleri", Atatürk Aragternea Merkezi Dergisi, cilt XV, Kasim 1999."Muvahhidin Cemiyeti", Ankara Üniversitesi Türk Ínkelap TarihiDergisi (Atayolu), Kasim 1993, yll 6, sayi 12.

Hür, Ayge, "Halifeligin Kaldmlmasi", Toplumsal Tarih, sayi 48, Nisan 2006."Mustafa Kemal ve Muhalifleri", no: 2, Radikal, 19 $ubat2007.

Hgar, Îhsan, Rusya'da Birinci Müslaman Kongresi, Kültür Bakanhgi Ya-ymlan, Ankara, 1988.

Κdemir, Ulug, Sivas Kongresi Tutanaklare, Türk Tarih Xurumu, Ankara,1999.

ÍIeri, Rasih Nuri, Atatürk te Komünizm, Kurtulup Savage Stratejisi,Ileri Yaymlari, 2000

Îlhan, Attilâ, Hangi Atatürk, Türkiye Îç Bankasi Yaymlan, Ankara, 2003.Tempo dergisi, 11 Ekim 2005.

Ínal,Îbnülemin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, üç cilt, Milli EgitimBasimevi, 1stanbul,1969.

Ínalcak, Halil, Atatürk we Demokratik Türkiye, Kirnuzi Yaymlar1, Istan-bul, 2007.

Înan, Met, Îzmir1ktisat Kongress, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989Înan, Art, Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün 1923 Eskipehir-1zmit Ko-

nupmalere, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1996.Ínönü, Îsmet, Hateralar, Sabahattin Selek (haz.),Bilgi Yaymevi, Ankara,

2006.. Defterier, 1919-1973, Ahmet Demirel (haz.),2 cilt, Yapi Kredi Yaym-

lan, Ìstanbul,2001,Jaeschke, Gotthard, Kurtulup Savaço 17e11giliIngiliz Belgeleri, Türk

Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara, 199LKurtulug Savagt Kronolojisi, iki cilt, Türk Tarih Kurumu Yaymlan,Ankara, 1989.Yeni Tiirkiye'de Îslamlok, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1972.

Jivkova, Ludmila, Ingiliz-Türk Iligkileri, 1933-1939, Habora KitabeYaymlan, Îstanbul, 1978.

Kandemir, Feridun, Hattrators ve Söyleyemedikleri ile Rauf Orbay, Ya-km Tarihimiz Yaymlan, Îstanbul,1965.Siyasi Dargenleklar, Ekicigil Yaymlan, Îstanbul,1955.Atatürk'ün Kurdage Turkiye Komünist Partisi ve Sonrass, YalonTarihimiz Yaymlan, Îstanbul,1965.

Kansu, Mazhar Müfit, Erzurum'dan ÔlümüneKader Atatürk'le Bera-ber, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1966.

559

Karabekir, Kâzun, Îstiklal Harbimizin Esastart, Sinan Matbaasi, Istan-bul, 1951.Istiklal Harbimiz, Merk Yaymcihk, Istanbul, 1988,

Papalar Kavgast, Emre Yaymlan, Istanbul, 1991.

Nutuk ve Karabekir'den Cevaptar, 12 cilt, Emre Yayinlan, Istanbul,1997Kürt Meselesi, Emre Yaymlan, Istanbul, 1998.

iktisat Esaslaremez, Hatera ve Zabstlartyla 1928 Izmir IktisatKongresi, Emre Yayinlan, 1stanbul,2001.

Karacan, Ali Naci, Lozan, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1993.

Karakug, Erdogan, Îngilix Belgelerinde Ikinci Dünya Savagt ÒncesiTürk-Îngiliz Îligkileri, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik EtütBa.9kan11gi,Ankara, 2004.

Karaosmanoglu, Yakup Kadri, Politikada 45 Yel,Bilgi Yaymevi, Ankara,

1968.Atatürk, lletigimYaymlan, Istanbul, 1981

"Ankara-Moskova-Roma", Kadro dergisi no 11.

Kaya, Erol, "Son Osmanli Meclis-i Mebusam", Türkler, cilt 16, Yeni Türki-

ye Yaymlan, Ankara, 2002.

Ëaymaz, ÍhsanSerif,Musul Sorunu, Otopsi Yaymlan, Istanbul, 2003.

Keskin, Mustafa, Hindistan Müslümerdarfnen Milli Mücadele'de Tür-

kiye'ye Yardemlare, 1919-1923, Erciyes ÜniversitesiYaymIan, Kay-

seri, 1991.Karzioglu, Fahrettin, Bütünüyle Erzurum Kongresi, Cumhurlyet'in 70.

Yilma Armagan, Ankara, 1993.

Kili, Suna, Atatürk Devrimi, Bir ÇagdaylagmaModeli, 14Bankas1Yaym-

lan, Ankara, 2006.Kili, Suna ve Gösübüyük, eref, Türk Anayasa Metinieri, Ig Bankasi

Taymlan,Ankara, 2000.Kinross, Lord, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Doyupu, Sander Kitabevi,

Istanbul, 1966.Kocatürk, Utkan, Atatürk ve Türkiye Cumhurigets Tarihi Kronolojisi,

1918-1988, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1983.

Koçak, Cemil (haz.),Birinci Mectis, Sabanci Üniversitesi, Istanbul,1998.

Kuran, Ercüment, Atatürkçülük Üzer¿neDenemeler, Kültür Bakanhgi

Yaymlan, Ankara, 1986.Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, AÜDTCF Yay1m,Ankara, 1965.

"Sovyetler Birligi'nde Türkler ve islamiyet",Belgelerie Türk Tarihi

Dergisi, Eylül 1971.Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanhš1 Yaymlan, Ankara, 1990.

Kutay, Cemal, Birinci Dünya Harbi'nde Tegkilot-eMahsusa ve Hayber-

de Bir Türk Genci, istanbul, 1962.

560

Bilinmeyen Tarihimiz, L Kitap, Istanbul,Mart 1974.Bilinmeyen Tanhimiz, 3. Kitap, Istanbul, 1974.ÜçDevirden Hakikatler, Istanbul,1982.

Külçe, Süleyman, Marepal Feezi Ç«kmak,iki cilt, Cumhuriyet Matbaasi,Îstanbul, 1953.

Kürkçüoglu, Ömer,Tiirk-Ingilizliigkilen, (1919-1926),SBF Yaymlan,Ankara, 1978.Atatürk Dönemi Türk Dep Politikasema Genel Bir Bak24, AtatürkAragtirma Merkezi, townviatam.gov.tr/index.

Lewis, Geoffrey, Tmjik Bagare: Türk Dit Reformu, Gelenek Yaymcihk,Istanbul,2004.

Mallet, Robert, "Fäscist Foreign Policy and Official Italian Views of Ant-hony Eden in The 1930's", The Historical Journal, 43, 1, Mart 2000,Cambridge University Press, Londra.

Mango, Andrew, Atatürk, Remzi Kitabevi, Îstanbul,2004.Mazici, Nurgen, ABD'nin Güney Kafkasya Politikast Olarak Erraenis-

tan Sorunu, Pozitif Yaymlan, Istanbul2005.McDowall, David, A Modern History of The Kurds, Tauris, Londra, 1997.Melek, Kemal, Musal Sonmu, ÜçdalNegriyat, Îstanbul, 1983.Meray, Seha, Lozan Bareg Konfemnse, 'lktanaklar-Belgeler, 8 cilt, Yape

Kredi Yayenlan, Istanbul, 2001Misiroglu, Kadir, Musul Meselesi te Irak Türkleri, Sebil Yaymlan, Îstan-

bul, 1972.Mumen, Ugur, Kürt Îslam Ayaklanmast, Tekin Yaymevi, Istanbul,1991.

Kâzem Karabekir Antattyor, Um:Ag VakfiYaymlan, Ankara, 2002.Nadi, Yunus, Kurtulup Savage Anelare, ÇagdagYaymlan, Îstanbul, 1978.Nomer, Kemalettin, Seriat, Hilafet, Cumhuriyet, Laiklik, Bogaziçi Ya-

ymlan, Îstanbul,1996.Okyar, Osman ve Seyitdanhoglu, Mehmet, Atatürk, Okyar ve ÇokPar-

tili Türkiye, Fethi Okyar'on Antlan, 1; Bankas1 Yaymlan, Ankara,1997.

Oral, Mustafa, "SeyhSunusi'nin Kemalist Misyonu", Toplumsal Tarih,Agustos, 2005, says 140, Tarih Vakf1.

Oran, Baskm, Türk Dep Politikast, 11etigimYaymlan, Îstanbul,2001."Lozan Öncülübir Onur Amti: Müttefiklerin Sevr Antlagmasi Tasan-sma Osmanh Hariciyesinin Yamt1", gu eserde: ismail Soysal (haz.),ÇagdayTürk Diplomasisi: 200 Yelltk Süreç, Türk Tarih Kurumn,Ankara, 15- 17 Ekim 1997, Sempozyuma Sunnlan Tebligler, Türk Ta-rih Kurumu Basimevi, Ankara, 1999.

Orbay, Rauf, Cehennem Degirrneni, Siyasi Hattralarem, Truva Yaymla-n, Istanbul,2004.

Okçün, Gündüz, Türkiye Iktiset Kongresi, 1923 Izmir, SBF Yaymlan,Ankara, 1971.

561

Öke, Mim Kemal, Güney Asya Müsliimanlare'non Istiklal Davast veTürk Milli Macadelesi, 1919-1924, 3. baslo, Kültür Bakanhgi, Anka-

ra, 1988.TAe Turkish War of1ndependence and the Independence Struggle of

the South Asian Muslims "The Ehilafat Movement", A Publicationof Türkiye Minister of Culture, Ankara, 1999.Belgelerle Türk-Îngiliz Îlipkilerinde Musul ve Kürdistan Sorunu,Türk Kültürünü Aragtirma Enstitüsü Yayru, Ankara, 1992.

Onal, Sami, Jiúsrev Gerede'nin Antlan, Literatür Yaymlan,Istanbul, 2002.Özbudun, Ergun, 1921 Anayasase, Atatürk Aragtuma Merkezi, Ankara,

1992.Özcan,Azmi, Osmanis Devleti, Hindistan Müslamaniart ve 1ngiltere,

TDV Yaymlan, 2. baslo, Ankara, 1997.Pan-Islamism, Osmants Devleti, Hindistan Muslümanlan ve În-giftere, 1877-1924, ISAM Yaymlan, Ankara, 1997.

Özçelik,Ayfer, "Gediz Taarruzu", Atatiirk Aragterna Merkesi Dergisi,cilt VH, say1 21, Ankara, 1991

Özdemir,Hikmet, Atatürk ve Ïngittere, The British Council, Ankara, (ba-sim tarihi yok).

Özkan,Abdullah, A'dan Z'ye Kurtulup Savagt te Atatürk Dönemi, 3 cilt,Boyut Yaym Grubu, 1stanbul,2005.

Öztoprak,Îzzet ve Qassam Kh. Al-Jumaily, Inzk te Kemalizm Hareke-

ti, 1919-1923, Atatürk Aragtirma Merkezi, Ankara, 1999.

Öztürk, Kâzim, Türk Parlamento Tarihi, TBMM - IL Dönem, 19ß3-1927, I. cilt, TBMM Vakfi Yaymlan, 1993.

Parla, Taha, Türkiye'de Siyasal Kültürün Resmi Kaynaklan, lletigimYaymlan, 1stanbul,1991

Perineek, Mehmet, Atatürk'fin Sovyetlerie Görspmeteri, Sovyet ArgioBelgeleriyle, Kaynak Yaymlan, 1stanbul,2005.

Price, M. Philips, Türkiye Tarihi, 14Bankasi Kültür Yaymlan, Ankara,1969.

Riza Nur ve C. Grew, Lozan Bang Konferansehen Perde Arkast, Õ. An-daç Ugurlu (haz.),ÖrgünYaymevi,1stanbul,2003.

Saatêi, Saphi, Irak'ta Türk Vads e, Tarihi Aragtirmalar ve Dokümantas-

yon Merkezi, 1stanbul,1977.Sâbis, Ali ihsan, Harp Hattralanm, cilt 5, Ankara, 1951.Sadoila, Hüseyin, Türkige'de Œusçaisk te Dit Politikalan, Istanbul

Bilgi ÜniversitesiYaymlan, 2003.Sakath, Bayram, "Sosyal Açadan Milli Macadeleye ve Müdafaa-i Hukuk

Cemiyetlerine Bir Bakig", Tiirkler, cilt 15, Yeni Türkiye Yaymlan, An-kara, 2002.

Sander, Oral (haz.),Tüde Dep Poditikast, ciit 1, 11etigimYaymlan, 1stan-bul, 2002.

562

Sanhan, Zeki, Kurtulup Savage Günlügü, dört cilt, Türk Tarih Kurumu,Ankara, 1996.

Sankoyuncu, Ali, Milli Mücadelede Din Adamlare, iki cilt, Diyanet igleriBagkanhg1Yaymlan, Ankara, 2002.

Sayalgan, Aclan Türkiye'de Sol Hareketter, Hareket Yaymlari, 1stanbul,1972.

Schacht, Joseph, An Introduction to Islamic Law, Oxford Univ. Press,Londra, 1998.

Selek, Sabahattin, Milli Mücadele, iki cilt, Agaoëlu Yaymevi, Istanbul,1970.Anadolu lhtilali, iki cilt, Kastag Yaymlan, Istanbul,2004.

Sevin, Veysi, "Lozan Bang Antlagmasi", gu eserde: Hasan Celal Güzel(haz.),Türkler, Yeni Türkiye Yaymlan, Ankara, 2002.

Shaw, Standford, Prom Empire to Republic, Thy Turkish War of Nati-onal Liberation, beg cilt, Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara, 2000.

Smith, Denis Mack, Mussolini, Paladin Grafton Books, Londra, 1987.Sonyel, Salahi, Türk Kurtulup Savaps weDep Politika, iki cilt, Türk Tarih

Kurumu, Ankara, 1986.Gizli Belgelerle Lozan Konferanss'nts Perde Arkast, Türk Tarih Ku-rumn, Ankara, 2006.

Swietochowski, Tadeusz, Müstüman Cemaatten Ulusal Kimlige RusAzerbaycant 1905-1920, Baglam Yaymlan, 1988.

$amsutdinov, A. M., Türkiye Ulusal Kurtulup Savage Tarihi, 1918-1923, Dogan Kitap, 1stanbul,1999.

Simeir,Bilal, Lozan Telgrqilare, iki cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1990.Îngiliz Belgelerinde Atatürk, alti cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara,1992-2005.

Tanör, Bülent, Türkiye'de Kongre Iktidarlare, 1918-1920, Yapi Kredi Ya-ymlan, Istanbul,2002.

Tausel, Selahattin, Mondos'tan Mudonya'ya Kadar, dört cilt, Milli Egi-tim Basimevi, 1stanbul,1978.

Tanyol, Cahit, Atatiirk ve Halkçaisk, 14Bankasi Yaymlan, Ankara, 1984.Tekeli, Îlhan ve Îlkin, Selim, Cumhuriyet'in Harce, Modernitenin Alt-

yapest Olugurkere, cilt 3, Istanbul Bilgi ÜniversitesiYaymlan, Istanbul, 2004."Bölgesel Kurtulug Savagi'ndan Ulusal Kurtulug Savagi'na", Cumhuri-yet'in Haret, cilt 1, IstanbulBilgi ÜniversitesiYaymlan, Istanbul,2003.Kadrocular te Kadro'yu Anlamak, Tarih Vakfi Yaymlan, Istanbul,2003.

Temiz, Ahmet, Velid Ebuzziya'ntn Lozan Mektsplare, IQ Kültür SanatYaymcihk, 1stanbul,2007.

Tevetoglu, Fethi, Türkiye'de Sosyalist ve Komiinist Faaliyetier, Komü-nizmle Miicadele Yaymlan, Ankara, 1967.

563

Hamdullah Suphi Tanrsöver, Kültür ve Turizm Bakanhgi Yaymlan,

Ankara, 1986.Tezel, Yahya Sezai, "1923-38 Döneminde Türkiye'nin Dig Îktisadi Îligkile-

ri", ÍTBA Mezunlan Dernegi, Atatürk Döneminin Ekonomik ve Top-lumsal Tarihiyle Îlgili Sorunlar Sempozyumu, 14-17 Ocak 1977, 1.baski, 1stanbul,1977,Cumhuriyet Döneminin Iktisadi Tarihi, 1923-1950, Yurt Yaymevi,Ankara, 1982, 2. baslo 1986.

Teziç, Erdogan, Siyasi Partiler, Gerçek Yaymevi, Îstanbul,1976.Timur, Taner, Türk Devrimi ve Sonrast, Imge Kitabevi, Ankara, 2001.

Topus, H1fz1 Gazi ve Fikriye, Remzi Kitabevi, Istanbul,2006.Tunaya, Tarik Zafer, Türkiye'de Siyasi Partiler, Dogan Kardeg Yaymla-

n, Îstanbul, 1952.Türkiye'de Siyasi Partiler, üç cilt, Hürriyet VakftYaymlan, 1stanbul,1986."Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin Kurulugu ve Siyasi Ka-rakteri", gu eserde: Cemil Koçak, Birinci Mectis, Sabanc1Üniversite-si Yaymlan, Îstanbul,1998.

Türkive'de Siyasal Geligmeler, (1876-1938),II, Istanbul Bilgi Üni-versitesi Yaymlan, 1stanbul,2001.

Tunçay, Mete, 'Mesai' Halk Suralar Ferkase Programe, SBF Yaymlan,

Ankara, 1972."Atatürk'le llgiliOlarak Uydurulmug Bir Hikâye", 1973 Sinan Yellegt,

1stanbul, 1973.Türkiye'de Sol Akendar, 3. basun, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1978.

Türkiye Cumhunyeti'nde Tek Parti Yönetiminin Kurulmast, Tarih

Vakfi Yaymlan, Istanbul,2005. .

Eleptirel Tarth Yazilare, Liberte Yaymlan, Ankara, 2005.Türkgeldi, Ali Fuat, Mesail-i Mühimme-i Siyasiye, Türk Tarih Kurumu,

Ankara, 1987.Türkmen, Zekeriya, MËtarekeDönettoinde Onfunun Duruma ve Yeni-

den Yapelanmast, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 200L

"ÖzdemirBey'in Musul Harekâti ve ingilizierinKarg1 Tedbirleri, 1921-

1923", Atatürk Araptirrrea Merkesi Dergisi, saya 49, cilt XVII, Mart200LMusul Meselesi, Askeri ÇözümAraytplare, 1922-1925, Atatürk

Aragtirma Merkezi, Ankara, 2003.Togan, Zeki Velidi, Hatemlar, TDV Yaymlari,1stanbul,1969.UIubelen, Erol, Ingiliz Belgelerinde Türkiye, Aykaç Kitabevi, 1stanbul,

1967.Ulugbay, Hikmet, Imparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik, Turkish

Daily News Yaymlan, Ankara, 1995.Uyar, Hakki, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Ki-

i

564

taplari, 2. baski, Îstanbul, 1999."CHP'nin Avrupa'nm Radikal ve Demokrat Partileri ile Îligkileri",http://ki si.deu.edu.tr/hakki.uyar/26.pdf .

Uzun, Hakan, Atatürk ve Natuk, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2006.Ülman,Haluk ve Sander, Oral, "Türk Dig Politikaana YönVeren Etkenler,

II", Siyasal Bilgiter Faküftest Davyisi, Mart 1972, cilt XXVII,no: 1.Ünal,Muhittin, Mimlay Sami Günsav'en Kurtulug Savage Anelan, Cem

Yaymevi, Îstanbul,1994.Weber, Herman (der.),III. Enternasyonal, çev. Ümit K1vanç, Belge Ya-

ymlan, Îstanbul, 1979.Yalman, Ahmet Emin, Yaken Thrikte Gördiiklerim ve Geçinliklerim, Pe-

ra Yaymcihk, 1stanbul,1997.Yerasimos, Stefanos, Milliyetier ve Sentriar, Balkantar, Kafkasya ve

Orta Do§u, 11etigimYayinlan, Îstanbul, 1994.Kurtulup Savapshda Türk-Sovyet fligkiteri, Boyut Kitaplan, Istan-bul, 2002.

Yllmaz, Iskender, Gümre Antiagmase, Atatürk Aragtirma Merkezi, Anka-ra, 2001.

Zachariadou, A. Elizabeth, Osmanle Beyligi, 1300-1389, Tarih VakfiYaymlari, Istanbul,1997,

Zenkovsky, Serge A., Rusya'da Pan-Türkizm ve Müstümanlek, Ankara,1974.Rusya'da Türkçülük ve Islâm, çev. Ali Nejat Olgun, önsöz: Iffet As-lan, Ankara, Günce Yaymc1hk,2000.

Zürcher, Erik Jan, Milli Müeadelede Attihatçaisk,Baglam Yaymlan, Îstan-bul, 1987.Savag, Devrim ve Uluslagma, istanbul Bilgi ÜniversitesiYaymlan,Istanbul,2005.

Kisaltmalar:

a.g.e. Adi geçen eseray-y. Ayru yerAAMD Atatürk Arastarma Merkezi DergisiABE Atatürk'ün Bütün EserleriASD Atatürk'ün Sövlev ve DemeçleriATTB Atatürk'ün Tamim Telgraf ve BeyannemeleriDÎA Diyanet Vakfi lslam AnsiklopedisiDTCF Dilve Tarih Cografya Fakültesied. EditörÍTBA Iktisadi Ticari Bilimler AkademisiTTK Türk Tarih Kurumu

Dizin

A Ahmet (Dersim belediye reisi) 167Ahmet Anzavur 168Abahoglu, YunusNadi 106, 121, 133,

\ Ahmet Hulusi Efendi 159134, 137, 138,154, 183-185, 201,207, 267, 270, 272, 284, 426, 553 Ahmet Muhtar Bey 247, 248

Abdullah Azmi 198, 199 Ahmet Süreyya Bey 458Ahrar Firkast 21Abdurrahman Efendi 167

. Abdurrahman Kâmil Efendi 158 Aka Gündüz 132Akm, Ridvan 255, 267, 276Abdurrauf Efendi 79, 158, 159 '

277Abdülaziz Mecdi Efendi 130Alan, Veysi 368,377, 424Abdülbarî 179Akpam 181, 204, 554

Abdülhamid II 35, 165, 178,353, Algin, Sina 18, 21, 22, 26, 27, 40, 49,389, 390, 400, 406, 407, 556, 557

50, 56, 68, 74, 78, 79, 82, 87, 95,Abdülmecid Efendi 119, 167, 325

97, 102, 108, 395, 502, 550, 551Abdülmecid Efendi (Bitlis .

Ahyol, Mehmet Hulusi 146, 159müftüsü) 167

Albayrak 70Abdülmecid Efendi (Hizan Alelazm Efendi 200, 204

müftüsü) 167 Ali Galib 79, 96, 97, 98, 99, 160, 163,Abidin Bey 453 -

.164Abilov, Ibrahim198, 211, 283, 290, Ali Kemal 29, 76, 106, 146

297. Ali Keinali Efendi 159

Abuk Ahmed Papa 104 ÂliPapa 354, 399, 400, 401, 404,Acemi Sadun Papa bkz. Uceymi 405, 407, 554

Papa Ali Riza Papa 80, 83, 103, 104,.107,Adivar, Adnan 121, 270, 331, 340, 111, 120, 121, 125, 126, 219

375 Ali $ükrüBey 277, 318, 373, 378,Adivar, Halide Edip 14, 152, 153, 381, 454, 481

196, 557 Allenby 177ÂdilBey 76, 97, 98, 99, 105, 106 Altay, Fahrettin 338Aga Han 183-185, 430, 431 Amasya Tamind 43Agaoglu, Ahmet 144, 505 Amiral Bristol 64, 65, 94, 372Agrah, Fuat 353 Amiral Calthorpe 31, 43Ahmed (Alfred) Rüstem Bey 88, Amman ÇerketFirkas120ô

89, 115 Anadolu Ajans1138, 141, 391, 419Ahmed Cevdet Bey 160 Anadolu Kadmlart Müdafaa-i VatanAhmed Efendi 167 Cemiyeti 119Ahmed Han 198, 211, 497 Anadole'da Yeni Gün 154, 183-185,AhmedÎzzetPaga 20, 22, 25, 77 189, 196, 201, 207, 272, 557

566

Angarski, Upmal 199, 240, 260, 264, B265,29Ì,297 Baldwin 522

Ankara Îtilafnamesi296, 328, 441 ' BabkesthNasuhl30442,529,545

Balkan Antanti bkz. Balkan PaktiAnti Komintern Pakti 531, 533Balkan Harbi 13, 145, 178, 179, 518

Azalovl56,211,290,297,387,391,412, 486, 497, 543 Balkan Pakti 478, 510, 512, 514,

516-518,553Aras, Tevfik Rügtü 285,472,

476, 499, 503, 507, 510, 513, 536, Bargprojesi 368,369,379, 380,

537 443,455,457Bantiere,AL367,403Arif Oruç 267, 269, 284,

287 -

Barutçuzade Ahmet Faik Efendi

Armaoglu, Fahir 442, 479 Batl ideali 11, 12, 60, 152, 153, 266,

Aslan, Yavuz 40, 253, 256,257, 261, 297, 345,353, 360, 410, 411, 459,

262 484,495,,547

Atalay, Besim 284, 313 Bati Mefkûæsi bkz. Batt ideali

Atatürk'ün Bütün Esederi 71, 86, Batum ÎslamCemiyeti206

87, 91, 110, 118, 120, 125, 137, Bayar, Mahmut Celal 121, 192, 193,

139,146,149,156,160,141,168, 194,284,320,353,426,526,536

172, 173, 182, 191, 193, 194, 197, Bayiç, Hakki Behiç 266, 269,270201-203,205, 207, 211,213, 215, Baykal, Bekir Sitle 62, 203, 299, 555

216, 224-226,228,237,238, 242, Baykurt, Cami 67, 120

249, 259, 260, 263,264, 275, 281, Bayur, Hikmet 15, 34, 152, 186

286, 291, 298,320, 321,323, 324, Bedirhaniler 97, 160, 163

326, 334, 335,338, 342,351, 374, Bediüzzaman Said Sami Bey 163

376, 382, 383, 417, 435, 437, 540, Bekirzade Atâ Efendi 159542,543,553 Bele,Refet22,24,84,85,105,271,

Atay, Falih Rifla 27, 57, 508 284, 285,302-305,312, 313,323,Ateg, Toktarug 364, 414, 415, 332, 422, 429

511 Beneti 143Aveloglu, Dogan 253,277,279, 281, Bennett, J. G. 23

282, 293, 522, 527, 549 Berzenci, $eyhMahmud 202Avrupa Radikal ve Benzeri Beg Yilhk Kallanma Plam 501

Demokratik Partilerin Beyath, Yahya Kemal 13, 337, 353,Uluslararast Birlini 504 426, 457

Aybars, Ergün 43, 56, 63, 270,289, Beyaz Ordu 30-32,45, 59, 151, 171,290,382,403 217,240,241,244,245,262,412,

Aydemir, SevketSüreyya 50, 53, 56, 54460, 219, 251, 283, 285, 308, 315, Beysanzade Molla Ahmet 166317, 329, 342,355, 362, 364,373, Biylkhoilu, Tevfik 105, 313, 338510

.Büsel,Ceriil14,19,354,368,403,

Azerbaycanh Mehmet Emin 406Vehbi 251,261 Binbagi Îlyas 164

5 67

Binbagi Kâzim 299 Bozulmaz Barry, Samimi ve Daimi

Binbagi Regat 341 Dostluk Antlagmas1528

1921 Anayasas1148, 275, 278, 448, Börekçi, Rifat 142, 143, 158, 159,

561 434

1924 Anayasasi 433, 448 Brest-Litovsk Antlagmasi 214, 215,Birinci Cihan Harbi bkz Birinci 223, 229, 236

Dünya Savagi Briand, Aristide 312, 509

ci Dünya Savagi lt, 30, 34, 35, Browne, Louis Ergar 74

94, 107, 162, 163, 179, 191, 194, Bruno 79

199, 202,251, 367, 369, 379, 384, Budiyeni 39, 40

400, 420, 447, 449, 468, 510, 522, Budu Medivani 40, 261541 Bursa Nutku 550

Birinci Grup 270, 351, 378, 383 Butler 536

Bogos Nubar Papa 161 Büyük Taarruz 188, 327-831,335,Bogazlar Rejimi 249, 360, 362, 385, 336,338, 342, 387, 412, 451

386, 411, 412, 415, 416, 500, 504,512, 513, 528 C

Bolak, Vehbi 316 Cafer Tayyar Papa 24, 481Bolgevikler 16, 30-33, 37-40,42-45,

Cambon, Paul 16, 12658-60, 66, 67, 73, 75, 82, 87, Can, Bülent 390, 39290, 150, 152, 172, 199, 212, 214,

Canbulat, Ismail 18215-225,227, 228, 230-237,239-

Cavit Bey (11.Firka Komutam) 254242, 244, 247-250, 254-256,259,260, 262-265, 268, 274, 281-283, Cavit Bey (Maliye Bakam) 353, 400

288-292, 295,297, 298, 327, 329, Celaleddin Arif Bey 121, 127

411, 412, 416, 474, 538, 542, Cemal Papa 103, 105, 106-108, 111,

544120, 121, 126, 132

Bolgevizm 9, 11, 16, 30-32,37-44, Cemaleddin ÇelebiEfendi 115

57, 59, 70, 96, 124, 137, 140, 152, Cemil Cahit 108

155, 157, 168, 170, 199, 210, Ë12- Cemilpagazade Kasun 166

216, 219, 222, 230, 234 250, 253, Cemiyet-i Hilaliye 162, 206

254, 256, 258-260, 262, 264, 266, Cemiyetü'l Islam421

268, 270, 274, 278, 280, 282, 283 Centilmenler Antlagmas1 524, 534

285, 287, 290, 291, 295, 422,.488, Cevat Papa 449, 451

544, 547, 553, 557 Cevat Abbas 50, 52, 57, 115, 336

Bombelli 346 Chamberlain, Austen 474

Bompart, Maurice 403 Chamberlain, Neville 522, 533, 536

Bonnar Law 346, 348, 442 Chaxpy 346

Bonnet 531, 536 Chester Grubu 390, 391

Bozkurt gemisi 504 Chester Projesi 389-392,547, 555

Bozkurt, Esat Mahmut 283, 316, Chicago Daily News 74, 84

345, 386,887, 390, 391, 435, 504 Chicago Tribune 342

Boskurt-Lotus Davas1504 Child, W. 372

568

CHP 81, 431, 477, 486, 495, 504, 505, Daniymend, IsmailHâmi B4-86, 101,515, 564 556

Churchill, Winston 16, 288, 343, 357 Davaz, Suat 536, 537Ciano 524

.Deli Fuat Papa 101

Cinnah, Muhammed Ali 34, 179, 180 Deli Halit Papa 310Clayton, John 342, 461 Demiralay, Ibrahim159Clemenceau, Georges 14, 77, 119, Demirci Mehmet Efe 299

255 Demirel, Ahmet 14&146, 276, 277,Clerk, George 494, 497, 499 317,319, 331, 383, 558Corporation for the Economic Denikin, Anton Îvanoviç31, 45, 59,

Development of Turkey 396 60, 151 .

Cox, Percy 465, 466 Dersaadette Ezan Sesleri 550Crane, Charles R 65 Dilaver Bey 145Cütani bkz Çotani Dirik, Kâzmi 51, 54, 428

Diyap Aga 316Ç Diyarbalor Müdafaa-i Vatan

Çakmak,Fevzi 105, 132, 233, 560 Cemiyeti 166Diyenis 338Çalokups336Dobbs, Henry 476, 478Çanakkale13, 19, 34, 43, 65, 94,Dogu Halklan Kurultayi 250, 251-310, 342-344,346, 361, 454

253, 256, 292, 293, 554ÇelikAlay 159, 300 Dogu Hatti 356Çelikalay,ÎsmailSükrü159Dogu ideali 11, 12, 152-155, 157

ÇerkezEthem 267-271,280, 287

"181,210-213, 266, 268, 276, 296-288, 291, 293, 299, 300, 302-304' 298, 341, 360, 388, 410, 411, 416,358

484, 495, 497, 539, 542ÇerkezEthem Müfrezesi 300 Dogu Mefkûresi bkz. Dogu idealiÇetinkaya,Ali382

Durak Bey 286, 293, 454Çevik,Zeki 168, 272, 276 Dursunoglu, Cevat 47, 48, 55, 56, 251Çiçerin,Georgiy Vasilyeviç 211, Dusmanis 314

226-228,230, 232, 234, 235, 242 ' Düyun-1Umumiye 367, 369, 425,247, 260, 282, 290, 291,324, 412- 441415, 471, 486, 544 Dürrizade Abdullah Efendi 138,

Çilli,Muhtar 442 140-143, 175Çobanh,Cevat 24, 4ß, 105, 449, 451, Düzgören, Seyfi 233

468

ÇotaniveyaCütani 179, 417, 419 E

Eaton, Richard 342DEden, Anthony 522-524, 526, 560

Daily Mail 22 Edip Bey 428Daily Telegraph 390, 461 Edward VHI 525Daimi Hudut Komisyonu 475 Egilmez, Cafer Tayyar 466Damat Mehmed SerifPapa 104 Ekinci, Yasinzade evki 166

569

Eldeniz, Naci 108 123-125, 127, 128, 131, 133, 134,

Elgün, Nakiye 119 . 219El-Hac lbrahim Efendi 167 Feridun Fikri 426

Emanullah Han 496, 497 .. Fikriye Hamm 323, 324,

Emek 287 338Emin Bey (Bursa Mebusu) 453 Firariler Kanunu 382

min Bey (Canik Mebusu) 373 Franco, Fransisco 520, 538ari, Muhammed 179, 189 - Franklin-Bouillon 312, 328, 344

Enternaayonal (HI) (Komintern) Frunze, Mihail Vasilyeviç 283, 296,

233, 251, 255-257, 263, 269, 284, 297, 498, 545285, 295, 412, 564

.Fuat Sabit Bey 45

Enver Papa 22, 27, 34, 39, 56, 77, Funck 526102, 179, 191, 214, 231,236, 251,262, 281-283,316, 327, 329, 541, Û

555 Galatah SevketBey 105Erbakan, Necmettin 549 Galip Kemali Bey 183Erhan, Çagn355, 356,358, 360, Gandhi, Mahatma 34, 36, 112, 179,

363, 364, 368, 379, 389, 399, 406, 180, 182-186, 188, 551425

.Garp Mefkûresi bkr. Batt ideali

Erkin, Feridun Cemal 413, 416, 521, Garroni 367, 402, 408523, 539, 557 Gediz Taarruzu 302, 305, 561

Ersoy, Mehmed Âkif13, 154, 170, Genç Hindistan 183198 Gerçeker, Mustafa Fehmi 198

Ertegün, Münir 353, 355, 407, Gerede, Hüsrev 40, 41, 42, 54, 84,408 85, 97, 121, 124, 551, 561

Ertürk, Hüsamettin 23, 27,.28, 39, Giritlioglu, Fahir 505557 Gologln, Mahmut 56, 506

Erzurum Kongresi 11, 38, 54-57, 62, Göcek, Fatma 354,358, 365, 55764, 65, 67-73,80, 82-84, 86, 87, 95, Gökalp, Ziya 270, 50596, 99, 159, 160, 162, 163, 166, Gökbayrak Müfrezesi 300277, 559 Gönlübol, Mehmet 95, 244, 354,

Erzurum Müdafaa-i Hukuk 528, 530Cemiyeti 47, 277 Gördekli SeyhZarif 165

Esendal, Memduh Sevket260 - Grew, Joseph C. 349, 360, 361, 363,Egref Edip 197, 198 - 365, 366, 557Eyref Kupçubaç134, 299 Grey, Edward 410Ethem Nejat 261 Gunaris, Dimitros 313Eyüp Sabri 267, 284 Gülcemal vapuru 25

Gülyano Aga 25F Gümrü Antlagmasi 208, 240, 244,Faysal 208, 446, 447, 449, 450, 247, 248, 296, 544, 564

468 Gündüz, Asun 432

Felah-a Vatan Grubu 116, 120, 121, Güneg Dil Teorisi 511

570

Günsav, Bekir Sami 57, 61, 69-73, Hasan Bey 444, 50584, 85, 88, 108, 118, 120-122, 141- Hasan Efendi 56143, 148, 152, 192, 193, 222, 228, Hasan Efendi (Urfa müftüsü) 167233-235,241,307-309,544 Hasret Mohani 179

Güntekin, Regat Nuri 336 Hatay Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti529

H Hatissiyan 229, 243, 244Haci Kaya Aga 164 HayatiBey 323Hact Molla 158 - Haydar Ali Han 178Hact Musa Bey 158 Haydarizade 1brahim Efendi 140Hact Mustafa Efendi 158 Henderson 414, 482Haci SükrüBey 456 Heyet-i Temsiliye 57, 60-62,73-75,Haci Tevfik Efendi 158 79, 84, 98, 99, 101-103, 105-115,Hacioglu, Salih 267 117, 121-123, 134, 138, 149, 155,Hacim Muhiddin 121 161-163, 171, 203, 206, 219, 299,Hadi Papa 104 300, 449, 461, 555Hadisat 31 H1yanet-iVataniye Kanunu 288,Hafiz Mehmet 251

'

382,383Haim Naum Efendi 66, 431 Hicret Hareketi 185

Hâkimiyet-i Milliye 29, 40, 142, . Hilafet Ordusu 141, 301154, 157, 176, 183, 191, 194, 196, Hint Hilafet Hareketi 36, 177, 180,197, 198, 203, 239, 266, 310, 323- 184, 186, 189

325,336, 338, 374, 388, 430, 544 Hitler, Adolf 321, 494, 500, 501, 504,Halep Tegkilat-1 Milliyesi 206 505, 508, 509, 510, 511, 514, 516,Haliç Konferansi 465-467 517, 519, 522-524, 526, 531, 533,Halil Agazade 167 584, 536-539

Halil Hilmi Efendi 159 Hoca Esat Efendi 426Halil Papa 228, 231,232, 258, 273 Hoca Mustafa Efendi 352Halk Firkas157, 168, 190, 347, 547, Hoca Müfit Efendi 351

556 Hoca Raif Efendi 55, 57, 84, 85, 159,Halk ÎçtirakiyunFirkasi 256, 267, 277

269, 270, 281, 287, 288, 294, 295 Hohler, Tom B. 112Halk $ûralarFirkasi 282, 283 Hüseyin Bey 89Halk Zümresi 153, 267, 269-272, Hüseyin Kâzun Kadri 130 .

274, 275-277,279-281,284 Hüsrev Sami 85, 122, 267Halkçihk Prograru 263, 272-274,

276-281,308, 544Hamdi Bey 267 Ibrahim Efendi 167Hamdi Bey 134 ÎbrahimSüreyya Bey 48Hamidiye Alaylari 165 ihsan Bey 378, 456Hamit Bey 91, 261 Ikbal,Muhammed 34, 35, 178, 187,Harbord, James G. 68, 70, 71, 86-95 188, 557Harrington, H.C. 288, 312, 344, 346 Îkdam 29, 37

571

Ikinci Balkan Konferansi 510 200,212, 218-220, 222, 223, 230,ikhaciG'rrig>270,316,334,347,3¢9, 238,273,296,306,307,309,328,

351,378,381-384,455 329,342,349,352,367,370,388,

IkiaciAfechs347,375,380,384 398,455Ilhan,Attilâ 7, 12, 154, 279, 522, Ittihad-ilslam Konferans1197

527, 549, 550, 551 Ittihatve Ibrakki 44, 81, 108, 134,

kBegler24 144,270,316,554

am Yah a 197 - IzmirÎktisatKongresi 297,375, 386,

ImameddinEfendi 55 387-389,391, 558, 559

Înalcik,Halil 409, 558 IzzetBey 57

ÎngilizMuhipler Cemiyet 41, 110

Inönü (L) 280, 303,305, 306,308,309, 311, 544 Jaeschke, Gotthard 21, 26, 88, 166,

InönliQ1)154,210,246,289,309, 408,417,418,421,558

311,312 Jivkova, Ludmila 515, 520, 526, 537,

Înönii,Ismet 20, 25, 33, 41, 53, 57, 55862,69,71,75,77,146,210,212,243, 246, 284, 301, 302, 304-306, K

310, 331, 339, 363, 365, 366, 368, Kadi Hurgit Efendi 55370,373,377,385,415,440,456, Ifadrú508,551,559,562465,471,473,490,508,509,512, KadkasSeddi215,217-221,229,234,51£ 522,532,537,541,544,552, 250553, 558 Kalfagil,Halifezade Salih 166

Înönü,Mevhibe 385 Kalinin, Mikhail 498, 545

Îpekçi,Abdi 133 . Kalküta Konferans1182

Îrade-i Milliye 100, 101, 142 Kandemir, Feridun 266-268,285,

islamihtilalCemiyetleri Íttihadi 288,333, 355, 418, 431, 481, 558282 Kansu, Aykut 276

IsmailFazil Papa 84, 85, 86, 121 Kansu, Mazhar Müfit 39, 47, 53, 58,IsmailGaspirah 171 63, 70, 72, 75, 79, 85, 86, 349IsmailHakla 255, 261

'

Kaplan, Rasih 434

istikbalCemiyeti 206 Kara Vâsif Bey 44, 45, 69, 74, 84,

latiklal Harbimiz 25, 28, 38,41, 42, 131-13344, 47, 49, 54, 70, 75, 77, 78, 83, Karabekir Kâzim 41, 4548, 51-57,90,97,105,113,136,137,139, 66,74-79,89,91,92,97,99,105,206,217,219,220,225,242,243, 113,114,134,136,215,217-224,

263,559 226,228,229-231,233,237,238,1stiklâlMahkemeleri 53, 54, 77, 318, 241, 243-246,251, 255, 258, 261,

382,430,474 265,273,278,300,308,320,323,ItilafDevletteri 17, 19, 20, 22, 38, 337, 444, 450, 474, 477, 488, 495

43, 44, 46, 58, 59, 60, 66, 77, 78, Karacan, Ali Naci 36380-82,90, 95, 96, 102, 106, 107, Karahan, Lev Mihayloviç 234, 297111, 126, 128, 129, 132, 161, 171, Karakol Cemiyeti 44, 69, 74, 131

572

Karaosmanoglu, Yakup Kadri 306, Kuva-yi Seyyare 267, 271313,314,396,426,427,430 Küçükäiner,1dra154

Karay, Refik Halid 106 Küfrevizade $eyhAbdülbaki EfendiKars Antlagmasi 296 163, 165Kaya, Sükrü353, 426 Kürkçüoglu, Ömer87Kaymaz, Îhsan Serif476, 481, 482 Kürt Kulübü 160Kayser-ül Ahbar 35 Kürt SerifPapa 161Keçezade Sabri 167 Kürt Teali Cemiyeti 160

.Kemal Bey 105 Kürt Teavün Cemiyeti 164Kemalettin Sami Paga 339 Kürtzade Mehmet Sidla Efendi 159Kiaç}di382,426Kirzioglu, Fahrettin 57, 60 L

Kisakürek, Necip Fazil 154 Lahey Daimi Adalet Divam 504Kizil Alay 257, 258, 262 Laidoner 469, 483, 484K1zd Ordu 31, 32, 45, 186, 217,218, Laroche 398

223,224,228,231,233,240,241, La;tdeHanon370,386,394,482244,247,249,254,257 Laval517

King, Henry C. 65 Le Pigaro 342King-Crane kurulu 65, 66, 68, 73 Le Journal 403, 462Kiraz Hamdi Papa 56 Lenin, Vladimir 31-33, 37, 137, 152,Kocaoglu, Osman 289, 290 . 171, 173, 216, 217, 225, 234, 235,Kolgd<32,59,60 240,253,256,262,289,290,Komintern 255-257,285 291Koraltan, Refik 267, 270, 284 Liebknecht 32Kotzade Melunet 167 Lindsay, Sir Ronald 432, 433, 472,Kör Ali Bey 282 473, -474-476, 487, 492, 493Köseoglu, Salahattin 318 Litvinov 512Köstence Hatti 356 Lloyd George, David 13-15, 16, 32,KJasshl227 37,119,129,177,179,180,185,Kuntay, Mithat Cemal 106 188, 209, 210, 227, 234, 255, 288,Kuran, Ercüment 170 309, 329, 344, 346, 348, 414Kut, Halil 214 Locarno Antla.pmasi 506Kutay, Cemal 24, 133 Londonderry 503Kutü'l-Amare 34 Loraine, Percy 514, 520, 521, 523,Kuva-ylinzibatiye 301 532, 534, 535, 537Kuva-yi Milliye 31, 63, 77, 80, 82, Lord Curzon 16, 22, 43, 118, 149,

89,91,92,98-101,103,104,106- 180,189,247,253,346,348,359,108,110-113,115,117,120,122- 361,362,364,366,367,370-372,124,126-128,131,134,139,140, 379,402,405,414,420,439,441,141,143,144,146,159,165,167, 142,453173,204,206,219,221,235,254, LordHahfæc533,536269, 299-301, 303, 448, 449, 450, Lord Kiùross 22, 23, 153, 158, 316460 Lotagenusi504

573

Lozan Konferansi 348,354,357, 359, 298,299, 301, 303,311, 317, 339,

361, 362,365,367, 372,375,386, 347, 377, 381, 382,385, 387, 389,412, 416, 417, 423, 442, 451, 482 392, 394, 410, 411, 418, 419, 421,

422, 429, 431, 433, 439, 449, 455,M 464, 465, 485, 486, 487, 491, 495,

Mamedov (Mehmedov), N., 292, 496-498, 527, 539

293 Milne Hatti l26

Marcosson, Isaac E 394 Mim-MimGrubu 27

Massigli, René 367, 539 Minber 21, 30Misak-1Milli 82, 114, 116, 124, 125,

Mazic1, Nurgen 92128, 131, 149, 151, 169, 214, 235,

McDowall, David 489249, 250, 309,329, 352, 355, 377

Mebusan Meclisi 21, 77, 81, 83, 102,378, 385, 390, 407, 410, 426, 437

104, 109, 110, 116, 118-120, 124,439, 447, 449, 454, 460, 461-464

127, 130, 133, 135, 141, 144, 146,479147, 161, 166, 182, 219, 394

Molotov, V.Mihayloviç 539Mecelle 400, 401, 405, 409

. Mondros Mütarekesi 11, 44, 55, 58,Medem Kanun 385, 401, 404, 405,

68, 80, 82, 90, 95, 124, 146, 157,408, 409, 410, 434

160, 168, 192, 215, 231, 237, 242,Medivani40

299,362, 367, 438, 445, 446, 460Mehmed Emin Resulzade 214, 217 Montagna, J. Cesar 384, 398Mehmet Emin 257, 259, 291 Montague, Ernest S. 119, 188, 209,Mehmet Emin Vehbi 251, 261 210Mehmet $ükrüEfendi 158-1.59 Montreux Bogazlar Sözlegmesi 513,Meinertzhagen, Richard 205 5WMengevilder 32 Morning Star 36Meray, Seha 354

. Moytabizade Rifat Bey 383Mersinli Cemal Papa 103, 108 Mudanya Mütarekesi 344, 346,348,Mevlana Ebul Kelam Âzad180, 182 396Mevlana Muhammed 34 Muhafaza-i Mukaddesat veMisir Fahd Pardsi 206 ' Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti277Mikailzade Mehmet 167 Muhammed Ali 34, 36Milletler Cemiyeti 369, 401,421, Muhiddin Baha (Pars) 267

437, 441, 443445, 448, 454, 456¯ Muhtar Bey 247,248, 390458, 463, 465-472, 480, 483, 48A Masacu, Ugur 488, 491486, 487, 490, 491 Musa Kunduk Paga 71

Milli Ahrar Firkasi 67, 71 Musavat Partisi 32Mini Mücadele 11, 12, 23-25,27, 29, Mussolini, Benito 363, 364, 367,

30, 32,94,37-40,42, 45, 47, 49, 52, 473, 494, 501, 506-510, 516--520,54, 55, 57, 59, 62, 71, 74, 76, 77, 522-524, 531, 53681, 83, 92, 100, 102, 106, 107, 114, Mustafa Necati 426, 458115, 119, 124, 133, 135, 217, 238, Mustafa Nuri 267254, 257, 265, 266, 278, 288, 294 Mustafa Sabri Efendi 139

574

Mustafa Sagir 201 Nizamiye Mahkemeleri 400, 406Mustafa Sirn Efendi 167 Nobel Barig Ödülü509, 517Mustafa Suphi 40, 248, 251 Nowel,Williams Charles Noel 160Musul 9, 11, 24, 125, 147, 160, 162, Numan Usta 132

197, 200,201, 204, 205, 207, 342, Nur, Riza 106355,367-369,373, 377-379,,390, Nurettin Papa 287, 336, 337391, 426, 431, 433, 437-449, 451- Natuk 50, 53, 59, 60-62, 86, 87, 88,472,474,476,478-481,483- 89,96,141,148,162,169,222,489,494,499,503,508,529 254,271,312,313,318

Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti 47, 48,50,55,57,83,90,101,109,116,122, 134, 146, 157-159, 166, 187, Ohyar, Fethi 502, 520277,383,529 . Olcay,Osnuui354

Müdafaa-i Hukuk Grubu 115, 120, Oran, Baskm 352, 354, 385, 386,134 438,484,489,523

Müdafaa-i Hukuk Kadmlar Subesi Orbay, Rauf 18, 20-22,24-26,43, 54,119 110,124,133,135,240,331,355,

Müdafaa-i Vatan Kadm Cemiyeti 357, 375, 382, 427, 429, 481119 Orsini, Fellice 504

Müdafaa-i Vatan Taburu 300 Osman Efendi 167Müfit Efendi266, 35L Osmanh Mebusan Meclisi 104, 116,Müftizade Mahmut Efendi 159 124, 166Müftü ÎbrahimEfendi 159, 166 Osmanh Mesai Firkas1132Mümtazüddevle 156, 198 Osmanh Tip Merkezi 132Münir Bey 56

..

MügirHüseyin K1devi 179 O

Ögüt374N ÖmerHilmi Efendi 325Naci Bey 17 ÖmerLütfi Bey 45Nadir Papa 41 ÖmerVehbi Efendi 316Nâzim Be 269, 271, 281, 282, 287, Öngören,IbrahimTali 233, 251-253,

288 261Nâzim Hikmet 154 Özalp,Kâzun 159, 325Nazmi IzzetBey 505 ÖzdemirBey 205Necati Bey (Albayrak sahibi) 70 demir,Hasan 204Necati Bey (Erzurum mebusu) 373 ÖzdemirNâsir 204Necip Bey 383 Özdemir,Sükrü204Nehru, Pandit 34 Özkan,Mustafa eref 442Nemrut Mustafa Papa 450 Öztrak,Faik 426Nerimanof, Neriman 218New York Emes 32, 92 ENihad Regad Bey 307 Papulas 312, 313, 324, 325Nikola 313 Paris-Belgrad ittifalo 508

575

Peker, Recep 198 Sadullah Efendi 57

Perinçek, Mehmet 39, 40 Safahat 154Pernot, Maurice 298, 347, 539 Saffet Bey 75, 78, 289Pilsudhi 32 Said Efendi 158

Poincare, Raymond 344, 360, 363, Said Nursi 162, 163

444 Saka, Hasan 353, 444

ontus 15, 26, 28, 58, 80 Sakarya Savagi 246, 280, 283, 289,

ce, G. Ward 22 300, 314, 320, 322, 327Price, Philips M. 153, 155 Salih (binba.gi)192, 269, 288

Salih (Omurtak) Pa.ga 339R . Salih Pa.ya(Bahriye Nazari) 104,

Radek, Karl 250, 412 107, 108, 120, 127

Rasih Hoca Efendi 419 Salti, Veli 408

Rawlinson 55, 134, 135 Sar, Cem 244Recep Zühtü 97 Sava Pa.ya400, 406

Redd-i Îlhak49, 58, 159 Saydam, Refik 539

RegadiyeliMehmet Onba.1130 Schacht, Joseph 400, 526Regid Papa 79, 97, 98 Sebildrregad 197, 198

Riza Efendi 167 Selahattin Bey (3.Kolordu

Ribbentrop 539 komutam) 75, 79, 113Robeck, J. de, 101, 129, 141, 149, Selahattin Bey (Mersin mebusu)

209 373, 378Roosevelt, Franklin D. 533 Selasiye, Haile 519

Rosa Luxemburg 32 Selek, Sabahattin 317, 326Roy 253 Serbest Firka 21

Rumbold, Horace 343, 357, 380, Servet Bey (Harput vali vekili) 165

384, 419, 459 Servet Bey (Trabzon eskimebusu)

Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti 57

83, 90, 101, 109, 157, 167 Sevr Antlagmasi 14, 35, 137, 161,

Rus Gönüllüler Ordusu 31 165, 181-183, 186, 188, 209,234,

Rus Komünist Partisi 40 237,243, 244, 248, 308, 348, 448,

Rus Savay1 (1877)13 467Russell, Bertrand 534 Seyyid Abdülkayyum Malik 418

Rüstem Bey 88, 89, 115 Seyyid Bey 434, 435

Ryan, Andrew 169, 170 Seyyid Muhammed Cebbari 192,485

S Seyyid Zahir Ahmet 179

Sabah 31 Sforza 23Sabis, Ali ihsan 438 Shaw, Standford 276

Sabit Bey 427, 428 Sirri Bey 378, 454, 463

Sadâbad Pakt1499, 526, 527, 528, Silahsizianma Konferans1513530 Sivas Kongresi 11, 48, 61, 62, 70-75,

Sadak, Neemeddin 505 78-82, 84, 87, 88, 95-97, 103, 108,

576

115, 124, 133, 146, 157, 160, 162- SeyhFevzi Efendi 57, 61, 75, 79164, 203, 209, 220, 277, 299, 389, §eyhMasum Efendi 159460 SeyhMehdi el Halisi 202

Sonyel, Salahi 210, 237, 245, 416 SeyhMehmed 202Sosyalist Enternasyenal 504

. SeyhMuhammed Diyauddin 162,Soysal, Mümtaz 361, 366, 410 165Soysalh, 1smallSuphi 276,284 SeyhMurtaza 202Sökmensüer, Sükrü531 $eyhSaid 483, 489-491Stalin, Josef 244, 247,269, 290, 291, $eyhSaid isyam 435, 470, 471, 473,

514, 538, 539 477, 489, 490, 491, 495Sultan Ahmed Han 198, 211 $eyhServet Efendi267, 268, 270,Sultan Galiev 154, 256 284, 286, 288Sunusi, Muhammed bin Ali 191 SeyhZiyaeddin Efendi 163Sunusi, SeyhAhmet 192 SeyhülislazgHayri 18Sunusiye tarikatt 191

. Simgir,Bilal 355Suritz 297, 298, 474, 512 Suaybesavag1202Süleyman Askeri 201 SührüBey (albay)258Süleyman Nazif 132, 166, 167 SükûfeNihal 119Süleyman Sami258, 259

TSüleyman SevkiPapa 106Süreyya Bey (Îzmitmutasarrif1) 75 Takrir-i Sükûn Kanunu 436Süreyya Bey (Kütahya mebusu) 327 Talat Papa 17, 18, 33, 123Sürmeneli Yakup 261 Taner, Tahir 406Sütçü Imam125, 128

. Tanin 430, 458Tanör, Bülent 159, 169Tanriöver, Hamdullah Suphi 121,

SahVellyyullah Dehlevi 177 172, 174, 308,310, 311Samsutdinov250, 268, 269, 271,289 Tansel, Selahattin 237,246SarkVilayetleri Müdafaa-i Hukuk Tanyol, Cahit 195, 279

'

Cemiyeti 55, 57 Tarafsizhk, Uzlagma ve AdliSarkiAnadolu Müdafaa-i Hukuk Düzenleme antla.ymas1 508

Cemiyeti 57, 166 Taranc1, Pirinçzade Sitki 166ehirloglah Ömer130 Tasvir-i Efkâr 20, 30, 89

gemseddinBey 113 Tagnak 214,218, 223, 227, 232, 237,SerefBey (Edirne Mebusu) 124, 238,244, 247, 252

132 Tayyareci Hilmi 261gerefBey (Sinop Mebusu) 144 Tegmen Kadri 299$erifHüseyin 33 Tekâlif-i Milliye313, 321

erif Manatov 269, 284, 287 Teleki 468, 469

SeriyeKomisyonu 351 Tengirgek, Yusuf Kemal 124SevketAli 34 Teodakis 314SevketTurgut Papa 28, 29, 45, 46, 47 Tepedelenlioglu, Nizamettin NazifSeyhAli Efendi 159 287

577

Teykilat-i Esasiye Kanunu Bkz. Ulug, Müftüzade Seref166

1921 Anayasasi . Uluslararasi Parlamentolar Birligi

Teykilat-1 Mahsusa 27, 34, 35, 179, 505

192 United Press 462Tevfik Papa 21, 22, 103, 288, 306, UgiAntlagmas1420

307, 308, 329 Uyar, Haklo 12, 505

ezel, Yahya Sezai 501, 526 Uzgel, Ilhan 503

ziç, Erdogan 280, 288 .

The Daily Telegraph 461 U

The Muslim Standard 418 ÜçüncüBalkan konferansi 511TAeNew York Herald 393 Ünaydm,Rugen Egref 323, 353, 429Tigrel, Zülfü 166 Üngör,Zeki 346Times 177, 182Timur, Taner 392, 413 yTipu Sultan 178

Vahideddin 26-28,4749, 71, 83, 99-Togan, Zeki Yelidi 186

101, 103, 119, 126, 127, 130, 131,Topal Osman 381, 454

133, 140, 173, 182, 189, 192, 329,Topal Osman Çetesi300

346,349, 351, 417, 421Topçu ihsan 284

Vakkas Ferit 267Toynbee, Arnold 26Trablusgarp Savagi 184, 191 Vecdi Bey 130

Vehbi Efendi 130, 316, 344Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u

Milliye Cemiyeti 55Velid Ebuzziya 154,:396, 458

Trabzon Müdafaa-i HukukVenizelos 16, 26, 129, 252, 304, 312,

363, 365, 398, 407, 509, 517, 520Cemiyeti 57

Trikopis 338Versailles Antlagmasi 504, 524

Tunah Hilmi Bey 453Vilâyât-i Sitte 166

Tunaya, Tank Zafer 134 276Vilâyât-1 SarkiyeMüdafaa-i Hukuk

Tunçay, Mete 12, 40, 153, 155, 270,Cemiyeti bkz. $arkVilayetleri

271, 276, 277, 281, 411, 430 Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti

Türkiye Îgtirakiyun Komitesi 259 Von Kress 323

Türkiye Komünist Partisi 40, 240, W255, 256, 264, 265, 267, 269, 280,

283-285,288 Wilson, Woodrow 6&68, 71, 86, 88,

Türkmen, Zekerlya 451452 90-95,119Wrangel 31, 240,244

U

Uceymi Papa 201-204, 206, 485Uceymi Sadun Paga bkz. Uceymi YahyaKaptan 262, 300

Papa Yakm Dogu Cemiyeti 206

Ulag, Hüseyin Avni 121, 248,318, Yakup SevkiPapa 335, 337

455, 458, 467 Yalman, Ahmet Emin 19, 132, 436,

Ulug, Hac11brahim 166 458

\

578

I

Yann 505 ZYeni Dünya 40, 256, 287 Zaglul Papa 182Yeni Gün 19, 154, 183, 184, 185, Zaven Efendi 66

189, 196, 201, 207, 272 Zeki Bey 56, 384Yerasimos, Stefanos 40 Zerdekli SeyhMustafa Efendi 165Yegil Ordu 152, 153, 266-271,281, Zeytunzade Mustafa 167

284, 287, 303 Zileli Abdullah Çavug130Yetkin, Çetin522 Zinovyev, Grigori 250, 252Yildmm Kemal 337 Ziya Hurgit 352Yurdakul, Mehmet Emin 325 Ziyaeddin Efendi 159, 163Yusuf izzet Papa 105, 310 Ziynetullah Nugirevan 269, 287Yusuf Ziya Bey 439, 455 Zübeyde Hanun 482Yüzellilikler 106 Zürcher, Erik 23, 81, 495, 564

I

II

Kapaktaki fotograflar:

Çanakkale1915, bir milli kahramanin dogugu.

art 1920, Ankara'da din adamlarlyla beraber. ÜzerindeSeyhSunusi'nin hediye ettigi

lah.lui 1921, antiemperyalist. Dogu Milletleri'nin kurtulugu.

Mart 1922, önde Sovyet Buyukelçisi Aralov,Sovyet elçileri ve Kmí Ordu subayi ile.

Ekim 1937, Batili Türkiye'nin Cumhurbagkani.

I

I

iIIiI

I

I