ÀËÌÀÑ ÈËÄÛÐÛÌ

ÑÅ×ÈËÌÈØ ßÑßÐËßÐÈ

“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”ÁÀÊÛ–2004

Áó êèòàá “Àëìàñ Éûëäûðûì. Ãàðà äàñòàí. Øå’ðëÿð âÿ ïîåìàëàð” (Áàêû, “Àçÿðáàéúàí” íÿøðèééàòû, 1994) íÿøðè ÿñàñûíäà

òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òîïëàéàíû, òÿðòèá åäÿíè âÿ þí ñþçöí ìöÿëëèôè: Ìààðèô Òåéìóð

Ðåäàêòîðó: Íèêïóð Úàááàðëû

894.361’1 - dc 21AZE

Àëìàñ Èëäûðûì. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè. Áàêû, “Þíäÿð íÿøðèééàò”, 2004, 160 ñÿù.

Àëìàñ Èëäûðûìûí ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí áó êèòàáûíà ìöÿëëèôèíìèëëè èñòèãëàë, àçàäëûã, ìöñòÿãèëëèê óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ùÿñð îëóíìóø øåèðëÿðèòîïëàíìûøäûð.

Øåèðëÿðäÿ Âÿòÿí ùÿñðÿòè, òàðèõè êå÷ìèøèìèçëÿ áàüëû ïîåòèê äöøöíúÿëÿð þçïàðëàã ÿêñèíè òàïìûøäûð.

ISBN 9952-416-03-1© “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2004

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè

ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ

“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû

èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà

êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”

12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû

èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà

ùÿäèééÿ åäèëèð

4

ÀËÌÀÑ ÈËÄÛÐÛÌÛÍÙßÉÀÒÛ, ÌÖÙÈÒÈ, ØßÕÑÈÉÉßÒÈ

Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíÿ Àëìàñ Èëäûðûì êèìè äàõèë îëìóøøàèðèí ÿñèë àäû ßáäöëùÿñÿíäèð. Ëàêèí óøàãëûãäàí îíó áàáàñûíûí àäû èëÿÀëìàñ ÷àüûðàðìûøëàð. Øåèðëÿðèíè Àëìàñ Èëäûðûì èìçàñûéëà äÿðú åòäèðäè-éèíäÿí áó àäëà äà òàíûíìûø âÿ ìÿøùóðëàøìûøäûð.

Àëìàñ Èëäûðûì 1907-úè èë ìàðò àéûíûí 24-äÿ Áàêû éàõûíëûüûíäàêûÃàëà êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. ßêèí÷è îëàí àòàñû Ùàúû ßáäöëìÿ-ùÿììÿä êèøèíèí Ãàëà êÿíäèíäÿ êè÷èê òîðïàã ñàùÿñè, ëÿïÿäþéÿíäÿ èñÿáèð-èêè áàëûã÷û ãàéûüû âàðäû êè, áóíëàðäàí ÿëäÿ åòäèéè ãàçàíúëà àèëÿñèíèíäîëàíàúàüûíû, ÷ÿòèíëèêëÿ äÿ îëñà, òÿìèí åäÿ áèëèðäè. Àíàñû Íèñÿ õàíûìåâäàðëûãëà ìÿøüóë îëìóø, óøàãëàðûíû ùÿìèí ãàçàíúëà áþéöäöðäö. 1913-úö èëäÿ Àëìàñ àëòû éàøûíäà èêÿí àèëÿëÿðè Øöâÿëàíà, 1920-úè èëäÿ èñÿ×ÿìáÿðÿêÿíäÿ êþ÷öð. Êè÷èê Àëìàñ 1914-1915-úè òÿäðèñ èëèíäÿí áàø-ëàéàðàã, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí Áàêû Íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ èøëÿìÿéÿýÿëìèø ôÿùëÿëÿðèí óøàãëàðû ö÷öí Èðàí ùþêóìÿòè òÿðÿôèíäÿí à÷ûëìûø “Èòòè-ùàä” ìÿêòÿáèíäÿ òÿùñèë àëìàüà áàøëàéûð. Áó ìÿêòÿáäÿ äÿðñëÿð Àçÿð-áàéúàí äèëèíäÿ òÿäðèñ åäèëèðäè, åéíè çàìàíäà ôàðñ äèëè ôÿííèíÿ äÿ ýåíèøéåð âåðèëèðäè. Îäóð êè, À.Èëäûðûì “Èòòèùàä” ìÿêòÿáèíè áèòèðÿðêÿí ôàðñäèëèíäÿ ìöêÿììÿë éàçû âÿ äàíûøûã òÿúðöáÿñè ãàçàíìûøäû.

1925-úè èëäÿ “Èòòèùàä” ìÿêòÿáèíè áèòèðÿí îí ñÿêêèç éàøëû Àëìàñòÿùñèëèíè Àáäóëëà Øàèãèí íöìóíÿ ìÿêòÿáèíäÿ äàâàì åòäèðìÿéÿ áàøëà-éûð. Áó ìÿêòÿáäÿ äÿðñ äåéÿí À.Øàèã, Ñ.Ùöñåéí, Ã.ßôÿíäèéåâ (Ãàíòÿ-ìèð) êèìè ýþðêÿìëè çèéàëûëàðëà öíñèééÿò, ýÿíú Àëìàñûí èíòåëëåêòóàëèíêèøàôûíäà, áÿäèè éàðàäûúûëûã èñòåäàäûíûí ïàðëàìàñûíäà þíÿìëè ðîë îé-íàéûð. À.Øàèãèí íöìóíÿ ìÿêòÿáèíäÿ Àëìàñ Èëäûðûìëà áèðýÿ îõóìóø âÿäîñòëóã åòìèø áóçîâíàëû Àááàñãóëó ßëèùöñåéí îüëó Àáäóëëàéåâ (Íàôè)(1905-1993) õàòèðÿëÿðèíäÿ ýþñòÿðèð êè, òÿëÿáÿëÿðèìèç àðàñûíäàêû äîñò-ëóã, ñÿìèìèééÿò âÿ ìåùðèáàíëûãäàí áÿùñ åòìÿê ëàçûì ýÿëñÿ, ÀëìàñÈëäûðûìûí àäû õöñóñè ãåéä îëóíìàëûäûð. Î, àüûð òÿáèÿòëè, òÿâàçþêàð áèðøÿõñèééÿò èäè. Ìöÿëëèìëÿðèíäÿí Ñ.Ùöñåéí âÿ À.Øàèãëÿ äàùà ÷îõ öíñèé-éÿòäÿ îëàðäû.

Òÿáèè êè, À.Èëäûðûìûí ìÿêòÿá ìöÿëëèìëÿðèíäÿí áó èêè òàíûíìûøéàçû÷û èëÿ äàùà ÷îõ öíñèééÿòäÿ îëìàñû þçöíöí äÿ ÿäÿáè ôÿàëèééÿòÿ áàø-

5

ëàìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð èäè. Ýÿíú À.Èëäûðûì “Èòòèùàä” ìÿêòÿáèíèí ñîí ñèíèô-ëÿðèíäÿ àðòûã øèåð éàçûð âÿ ùÿëÿ î çàìàí úèääè ìþâçóëàð ñå÷ÿ áèëèð âÿ áóìþâçóëàðûí áÿäèè èôàäÿñèíäÿ øåðèí òåõíèêàñûíà éàõøû áÿëÿä îëäóüóíóíöìàéèø åòäèðèðäè.

À.Øàèãèí íöìóíÿ ìÿêòÿáèíäÿ îõóäóüó èëëÿðäÿ À.Èëäûðûì Ù.Úàâèä,ß.Úàâàä, Ú.Úàááàðëû êèìè ýþðêÿìëè ÿäèáëÿðëÿ äÿ òàíûø îëóð, îíëàðûíÿñÿðëÿðèíè ìöòàëèÿ åäèð. Áó ñÿíÿòêàðëàð è÷ÿðèñèíäÿ ýÿíú Àëìàñûí ðóùóíóÿí ÷îõ îõøàéàí âÿ îíà éàõûí îëàíû ßùìÿä Úàâàä èäè. ß.Úàâàäûí èíúÿðóùó, ùÿññàñ ãÿëáè, àëèúÿíàá äàâðàíûøû ýÿíú øàèðèí äèããÿòèíè äàùà ÷îõúÿëá åäèðäè. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ þçöíäÿ øàèðëèê éàíüûñû ùèññ åòäèéè ýöíäÿíß.Úàâàäû þçöíÿ óñòàä áèëìèøäè. ßñëèíäÿ î èëëÿðäÿ òÿêúÿ À.Èëäûðûì äåéèë,áöòöí ìèëëèééÿò÷è Àçÿðáàéúàí ýÿíúëèéè “Ýþé ýþë” ìöÿëëèôèíÿ ùåéðàí èäè.

ß.Úàâàä î çàìàí éåíèúÿ òÿøêèë îëóíìóø “ßäÿáèééàò úÿìèééÿòè”-íèí ìÿñóë êàòèáè èäè. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí éåíè ãóðóëóøóí òÿëÿá-ëÿðèíÿ óéüóí èíêèøàôûíû òÿìèí åòìÿéè ãàðøûñûíà áàøëûúà ìÿãñÿä ãîéàíáó úÿìèééÿòèí ÿñàñ ôÿàëèééÿò èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ ýÿíú ÿäÿáèãöââÿëÿðÿ êþìÿê åòìÿê èäè. Úÿìèééÿòèí ôÿàëèééÿòèíäÿ òàíûíìûø ñÿ-íÿòêàðëàðëà éàíàøû, ýÿíú øàèð âÿ éàçû÷ûëàð äà éàõûíäàí èøòèðàê åäèð, éåíèÿñÿðëÿðèíè îõóéóð, ìöçàêèðÿëÿðäÿ ÷ûõûø åäèðäèëÿð. Ýÿíú À.Èëäûðûìûíß.Úàâàä ñÿíÿòèíÿ âÿ øÿõñèééÿòèíÿ áþéöê ðÿüáÿò âÿ ìÿùÿááÿòè îíó áóúÿìèééÿòèí ñûðàëàðûíà ýÿòèðèð.

1926-úû èëäÿ “ßäÿáèééàò úÿìèééÿòè” ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðûð. Áóíàñÿáÿá, úÿìèééÿòäÿ éåíè ãóðóëóøëà àéàãëàøà áèëìÿéÿí (ÿñëèíäÿ áóíóùå÷ àðçóëàìàéàí) Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, ß.Ùàãâåðäèéåâ, Ñ.Ñ.Àõóíäîââÿ ñ. “ãîúàìàí” éàçû÷ûëàðûí íöôóçóíóí àðòìàñû èäè. “ßäÿáèééàò úÿìèé-éÿòè” þç èøèíè “Ãûçûë ãÿëÿìëÿð èòòèôàãû”íà òÿùâèë âåðèð. “ßäÿáèééàò úÿ-ìèééÿòè”íäÿ à÷ûã-ñà÷ûã ìèëëè ôèêèðëè ýÿíú øàèð À.Èëäûðûì éåíè ãóðóëóøóí(ñîâåò ãóðóëóøóíóí) “àéûã-ñàéûã” êåøèê÷èëÿðèíè äÿðùàë äóéóã ñàëûð. Àçñîíðà Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí ñÿäðè Ìóñòàôà Ãó-ëèéåâ éàçûðäû: “Éàçû÷ûëàð àðàñûíäà ìóñàâàò÷ûëàðà àøèã âÿ Òöðêèéÿ ÷àâóø-ëàðûíûí ùÿãèãè øàýèðäè áóëóíàí Àëìàñ Èëäûðûì éåð àëìûø îëäóüó ìåéäàíà÷ûõìàãäàäûð. Áóíëàð ßùìÿä Úàâàä âÿ Ùöñåéí Úàâèäëÿðèí éîë÷óñóäóð-ëàð. Ìèëëè ÿäÿáèééàò éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ ãÿìëè ìÿðñèéÿëÿð éàçàí áóêèìè ýÿíú øàèðëÿðäÿí ÿäÿáèééàòûìûçû òÿìèçëÿìÿëèéèê”.

Áó “òÿìèçëèê”, éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, ìÿùç 1926-úû èëäÿôÿàëèééÿòÿ áàøëàéàí “Ãûçûë ãÿëÿìëÿð èòòèôàãû”íûí áöíþâðÿñè ãîéóëóð.À.Èëäûðûì ÿäÿáè ôÿàëèééÿòèíè áó èòòèôàãûí öçâö êèìè äÿ äàâàì åòäèðìÿéÿ

6

áàøëàéûð. 1926-úû èëäÿ ùÿìèí èòòèôàãûí íÿøð åòäèðäèéè “Ýÿíú ãûçûë ãÿëÿì-ëÿð” ìÿúìóÿñèíäÿ îíóí àëòû øåðè (“Ùèíäëè ãûç”, “Øÿðãÿ”, “Éàðûí”, “ÅéÙèíäèñòàí”, “Íÿðèìàí”, “Ãÿðáÿ”) äÿðú åäèëèð.

1927-úè èëäÿ èíäèêè Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí øÿðãøöíàñëûã ôàêöë-òÿñèíÿ äàõèë îëàí À.Èëäûðûì àç ñîíðà áó òÿùñèë îúàüûíäàí õàðèú îëóíóð.Ñÿáÿá êèìè ýóéà îíóí òàúèð àèëÿñèíèí þâëàäû îëìàñû ýþñòÿðèëèð. ßñëèíäÿèñÿ, Àëìàñûí àòàñû ßáäöëìÿùÿììÿä êèøè ×ÿìáÿðÿêÿíääÿ õûðäà àëûø-âåðèøëÿ ìÿøüóë îëóðäó êè, áóíäàí äà ÿëäÿ îëóíàí ãàçàíú îíóí àèëÿñèíèíÿí çÿðóðè åùòèéàúëàðûíû çîðëà þäÿéèðäè.

À.Èëäûðûìûí óíèâåðñèòåòäÿí õàðèú îëóíäóüó äþâð àðòûã ìèëëè äöøöí-úÿëè çèéàëûëàðûí òÿãèáëÿðèíèí ýöúëÿíäèéè, ìèëëè ìÿíëèê øöóðóíóí èçëÿíäèéèèëëÿð èäè. Áîëøåâèê ðåæèìèíèí þçöíÿ äöøìÿí ñàéäûüû ñîñèàë çöìðÿëÿðè –òàúèðëÿðè, ñÿíàéå÷èëÿðè, êå÷ìèø äþâëÿò ìÿìóðëàðûíû, ìèëëè îðäó çàáèòëÿ-ðèíè, êÿíä ìöëêÿäàðëàðûíû, ùàáåëÿ îíëàðûí àèëÿ öçâëÿðèíè èçëÿìÿéÿ, áè-ðèíúè ìÿãàìäàúà ìÿùâ åòìÿéÿ áàøëàìûøäû.

Éåíèúÿ ìöñòÿãèë ùÿéàòà ãÿäÿì ãîéàí, åëì, òÿùñèë òÿøíÿëè À.Èëäûðûì,óíèâåðñèòåòäÿí õàðèú åäèëìÿñèíäÿí ùÿääÿí çèéàäÿ ìöòÿÿññèð îëóð, áèðìöääÿò ýöúëö ðóù äöøêöíëöéö âÿçèééÿòèíäÿ éàøàéûð. Áèð ãÿäÿð ãÿääèíèäöçÿëòäèêäÿí ñîíðà ÿäÿáè èñòåäàäûíû, áèëèê âÿ áàúàðûüûíû ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿêö÷öí ìöíàñèá ìöùèò àõòàðìàüà áàøëàéûð. Àäûíû “åòèáàðñûç àäàìëàð” ñèéà-ùûñûíäàí ñèëäèðìÿê ö÷öí, êþíöëñöç äÿ îëñà éåíè ùÿéàòû òÿðÿííöì åäÿíøåèðëÿð éàçìàüà áàøëàéûð. Éåíÿ äÿ äàõèëè éàíüûñûíû áöðóçÿ âåðìÿäÿí øåðÿùÿñð îëóíìóø éûüûíúàãëàðäà, ìöçàêèðÿëÿðäÿ ÷ûõûø åäèðäè.

Áó îâãàò À.Èëäûðûìû 1928-úè èëäÿ éåíè òÿñèñ îëóíìóø ÀçÿðáàéúàíÏðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû úÿìèééÿòèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿòÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè ßáäöëâàùàá Éóðäñåâÿð(1898-1976) Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí ìàùèééÿòèíè áåëÿ à÷ûã-ëàéûð: “Êîììóíèñò Ïàðòèéàñû òÿðÿôèíäÿí ãóðóëàí áó úÿìèééÿòèí ãàéÿñè -ñîâåò ðåæèìèíÿ êîð-êîðàíÿ õèäìÿò åäÿúÿê, ñþçäÿ “ÿäèáëÿð” éåòèøäèð-ìÿêäè. Êîììóíèñò ñûðàëàðûíäà ãöââÿòëè âÿ èñòåäàäëû ñÿíÿò ÿðáàáû ïÿêáóëóíìàäûüû ö÷öí áó êèìèëÿð ÿêñÿðÿí ïàðòèéàñûçëàð àðàñûíäà àðàíìàã-äàäûð. Áó ìÿãñÿäëÿ, ÿñèë êîììóíèñò ÿäèáëÿðèí éàíû-áàøûíäà áèð äÿ “úû-üûðäàø” éàçàðëàð çöìðÿñè èùäàñ åäèëìèøäèð. Úûüûðäàø éàçàð, êîììóíèñòýþðöøöíÿ ýþðÿ, ñîâåò ðåæèìèíÿ ïðèíñèï åòèáàðèëÿ ìöõàëèô îëìàéûá îíóíëàÿäÿáè ñàùÿäÿ èøáèðëèéè éàïìàüà àìàäÿ áóëóíàí ãÿëÿì ñàùèáè äåìÿêäèð.

Áþéëÿ áèð ïàðòèéàñûç ÿäÿáè çöìðÿíèí èùäàñû ùÿì êîììóíèñòëÿðèí,ùÿì äÿ ìèëëèééÿò÷èëÿðèí èøèíÿ ýÿëèéîðäó. Êîììóíèñòëÿð áó ñöðÿòëÿ ãó-

7

ðóëàí ìöøòÿðÿê ÷àëûøìà ìöùèòèíäÿ áÿçè èñòåäàäëû ýÿíúëÿðè ïàðòèéà ëå-ùèíÿ ãàçàíà áèëÿúÿêëÿðèíÿ öìèä åäèðäèëÿð. Ìèëëèééÿò÷è øàèðëÿð èñÿ áàøãàùå÷ áèð àëÿìè ÷àëûøìà ñàùÿñè áóëàìàäûãëàðû ö÷öí áó úÿìèééÿòÿ ýèðìÿêñóðÿòèéëÿ ôèêèðëÿðèíè áèð ïàð÷à éöðöòìÿê âÿ øåèðëÿðèíè õàëãà äóéóðìàãôöðñÿòèíè ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿêëÿðèíè óëóéàðëàðäû. Áþéëÿúÿ, úÿìèééÿò è÷èíäÿèêè ìöõòÿëèô âÿ ùÿòòà áèð-áèðèíÿ äöøìÿí çöìðÿ ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëìèøîëóðäó”.

Àëìàñ Èëäûðûì äà ìÿùç “úûüûðäàø” éàçàðëàðäàí ñàéûëûðäû. ÀêàäåìèêÁÿêèð Íÿáèéåâèí áåëÿ áèð ìöëàùèçÿñè èëÿ áèç äÿ òàìàìèëÿ ðàçûéûã êè,“20 éàøû òÿçÿ òàìàì îëàí áèð ýÿíú èñòåäàäûí Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ,Ù.Úàâèä, À.Øàèã êèìè “ãîúàìàí”, “êþùíÿ” ñÿíÿòêàðëàðëà áèðëèêäÿ “úû-üûðäàø” êàòåãîðèéàñûíà ñàëûíìàñû áèð òÿðÿôäÿí îíóí èúòèìàè ìÿíøÿéè èëÿ(“òàúèð îüëó”) ÿëàãÿäàð èäèñÿ, î áèðè òÿðÿôäÿí À.Èëäûðûìûí Èñòàíáóëäà ÷àïîëóíìóø øåèðëÿðèíèí ùÿëÿ äÿ óíóäóëìàìàñû èëÿ áàüëû èäè”. Áóðàäà èçàùàòö÷öí ãåéä åäÿê êè, 1926-úû èëäÿ Èñòàíáóëäà ÷ûõàí “Ùÿéàò” äÿðýèñèíäÿÀ.Èëäûðûìûí “À äàüëàð”, “Ñåâäèéèì” âÿ ñ. øåèðëÿðè ÷àï îëóíìóøäó.

Ýÿíú øàèðèí “úûüûðäàø”ëàð ñèéàùûñûíà ñàëûíìàñûíûí äèýÿð áèð ñÿáÿáèèñÿ ìöõòÿëèô ÿäÿáè-ìÿäÿíè òÿäáèðëÿðäÿ, éûüûíúàãëàðäà äþâðöí, úÿìèé-éÿòäÿêè ùàêèì èäåîëîýèéàíûí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí ýÿëìÿéÿí ÷ûõûøëàðåòìÿñè èäè.

Àëìàñ Èëäûðûìûí Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíäÿêèôÿàëèééÿòè áàðÿäÿ î çàìàíûí äþâðè ìÿòáóàòûíäà ìÿëóìàò ÷îõ àçäûð. Àð-òûã øÿõñèééÿò êèìè êÿñêèí, ìèëëè âÿ äöíéÿâè ìþâçóëàðäà éàçàí À.Èëäû-ðûìû à÷ûãúàñûíà òÿãèá åäèëèð, äöøöíúÿëÿðèíè çîðëà “ñîâåò èäåîëîýèéàñû”áàõûìûíäàí ýöíàùëàíäûðûðäûëàð. Ùÿì äÿ À.Èëäûðûì ýÿíú, éåíèéåòìÿîëñà äà, Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí éàðàíûøûíû äóéìóø âÿ îíóíñöãóòóíóí àúûñûíû þìðö áîéó óíóòìàìûøäû.

Ñ.Ìöìòàç àäûíà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò ßäÿáèééàò âÿÈíúÿñÿíÿò Àðõèâèíäÿ ìöùàôèçÿ îëóíàí ñÿíÿä âÿ ìàòåðèàëëàðäà äàÀ.Èëäûðûìûí ùÿìèí úÿìèééÿòäÿêè ôÿàëèééÿòèíÿ äàèð ÿùÿìèééÿòëè ìÿí-áÿëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿäèê. Éàëíûç 1980-úè èëëÿðèí ñîíó, 1990-úû èëëÿðèí ÿâ-âÿëëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêà ìÿòáóàòûíäà äÿðú îëóíìóø áÿçè éàçûëàðäà 1920-1930-úó èëëÿðèí ÿäÿáè-ìÿäÿíè ìöùèòè, ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàí ÏðîëåòàðÉàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíäÿêè àá-ùàâàíûí ùÿãèãè ìÿíçÿðÿñèíè úàíëàí-äûðìàüà éþíÿëäèëìèø úÿùäëÿðèí øàùèäè îëóðóã. Áó áàõûìäàí âàõòèëÿùÿìèí úÿìèééÿòèí ðÿùáÿðëÿðèíäÿí îëìóø (ìÿñóë êàòèá) õàëã øàèðèÑöëåéìàí Ðöñòÿìèí “ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò” ãÿçåòèíèí 22 éàíâàð

8

1988-úè èë òàðèõëè ñàéûíäà “Çàìàíûí ÿñàñ ìåéàðû” ñÿðëþâùÿñè àëòûíäàäÿðú îëóíìóø õàòèðÿ-ìöñàùèáÿñèíäÿ âåðèëìèø ôèêèðëÿð ìàðàã äîüóðóð.Ñ.Ðöñòÿì áó ìöñàùèáÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿ-ìèééÿòèíèí áèð ÷îõ ýÿíú öçâëÿðèíèí ÿùâàë-ðóùèééÿñè ùàããûíäà ìÿëóìàòâåðìÿêëÿ éàíàøû, äîñòó À.Èëäûðûìûí äà áó úÿìèééÿòäÿêè ìþâãåéèíäÿíñþùáÿò à÷ûð: “Áèç, Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí ýÿíúöçâëÿðè èñòÿéèðäè êè, ùàìû áèçèì êèìè éàçñûí, áèçèì êèìè äöøöíñöí,èíãèëàáû òÿëèìè ãàâðàñûí… Áèç éàøëû íÿñèë î çàìàí ýÿíú ñÿíÿòêàðëàðûíéàðàäûúûëûüûíû áÿçÿí äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðìèðäèê. Çàìàí ãàðûøûã èäè.Áÿçèëÿðè ýèçëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Ìöñàâàò Ïàðòèéàñûíûí òÿñèðè àëòûíàäöøäö. Áÿçèëÿðè èñÿ ùàãñûç òÿíãèäëÿðÿ äàâàì ýÿòèðìÿäè. Áóíóííÿòèúÿñèíäÿ áèð íå÷ÿ øàèð þëêÿìèçè òÿðê åòäè. Îíëàðûí ùå÷ áèðè, î äþâðöíòÿëÿáè èëÿ äåñÿê, íÿ áóðæóà éàçû÷ûñû èäè, íÿ äÿ áÿé-õàí þâëàäëàðû.Àðàëàðûíäà À.Èëäûðûì êèìè ÷îõ ýöúëö âÿ èñòåäàäëû øàèðëÿð äÿ âàðäû…”.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿìÿêäàð ìöÿëëèìè, âàõò èëÿ Àçÿðáàé-úàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí öçâö îëìóø Ùóìàé Ùÿñÿíçà-äÿíèí (ãåéä åäÿê êè, Ùóìàé õàíûì ùÿìèí úÿìèééÿòÿ ãÿáóë åäèëÿí èëêøàèðÿ ãûç èäè – Ì.Ò.) ùàçûðäà Ñ.Ìöìòàç àäûíà Àçÿðáàéúàí ÐåñïóáëèêàñûÄþâëÿò ßäÿáèééàò âÿ Èíúÿñÿíÿò Àðõèâèíäÿ ãîðóíàí õàòèðÿëÿðè äÿ,À.Èëäûðûìûí øÿõñèééÿòè, õàðàêòåðè ùàããûíäà ìþâúóä òÿñÿââöðöìöçö áèðãÿäÿð äÿ äîëüóíëàøäûðûð. Ùóìàé õàíûìûí øÿùàäÿòèíÿ ýþðÿ, À.Èëäûðûìîðòà áîéëó, ñàäÿ âÿ ñÿëèãÿëè ýåéèíÿí, àñòà éåðèøëè áèð ýÿíú èìèø. Áàêûäà îçàìàíëàð ÷îõ ïîïóëéàð îëàí Ì.ß.Ñàáèð àäûíà êèòàáõàíàäà “Êèòàá äîñò-ëàðû” úÿìèééÿòèíèí òÿøêèë åòäèéè éûüûíúàãëàðäà èøòèðàê åäÿð, øåèðëÿðèíèîõóéàðìûø. Ðÿñìè èäåîëîýèéà èëÿ öñò-öñòÿ äöøìÿéÿí áèð ñûðà ÷ûõûøëàðûíàýþðÿ, À.Èëäûðûì “õûðäà áóðæóà éàçû÷ûñû” êèìè, ùå÷ äÿ õåéèðëè àãèáÿò âÿäåòìÿéÿí áèð äàìüà äà ãàçàíìûø èìèø.

Òÿáèè êè, áåëÿ áèð äàüìà ñàùèáè îëàí ýÿíú øàèðèí òÿãèáëÿðÿ ìÿðóçãàëìàñû ëàáöä èäè. Ùÿòòà éåíè èúòèìàè-ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿðè òÿðÿííöìåäÿí “Ùèíäëè ãûçû”, “Øÿðãÿ”, “Éàðûí”, “Ãÿðáÿ”, “Êðûìäà àõøàìëàð” êè-ìè øåèðëÿð éàçûá ÷àï åòäèðìÿñè äÿ îíó áó òÿãèáëÿðäÿí ãîðóéà áèëìèð.Áàø Ñèéàñè Èäàðÿ (ÃÏÓ) øàèðè íÿçàðÿòÿ ýþòöðöð âÿ ùÿð àääûìûíû èçëÿìÿ-éÿ áàøëàéûð. Èñòàíáóëäà “Ùÿéàò” äÿðýèñèíäÿ ÷àï îëóíìóø “À äàüëàð”øåðè Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíäÿ, äàùà ñîíðà èñÿ “Ýÿíú ãûçûë ãÿ-ëÿìëÿð èòòèôàãû”íäà ìöçàêèðÿ åäèëèð. Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèíñÿäðè, î äþâðöí íöôóçëó òÿíãèä÷èëÿðèíäÿí ñàéûëàí ßêáÿð Ðóùè, ÌóñòàôàÃóëèéåâ À.Èëäûðûìû “ìèëëè ÿäÿáèééàò ïÿðäÿñè” àëòûíäà ìÿðñèéÿëÿð, ñåâýè

9

ãÿçÿëëÿðè éàçìàãäà èòòèùàì åäèð, îíó “ìöñàâàò÷ûëàðûí àøèãè”, “Òöðêèéÿãîâóøëàðûíûí ùÿãèãè øàýèðäè” àäëàíäûðûð, “àðòûã áóíà ìåéäàí âåðìÿéÿ-úÿéèê” êèìè ùÿäÿëÿðëÿ øàèðè àääûì-àääûì èçëÿéèðäèëÿð. Ãÿëáè, öðÿéè,Âÿòÿí åøãè èëÿ äþéöíÿí À.Èëäûðûìû “ÿýÿð êå÷ìèøäÿí âàç êå÷ÿðñÿ, ñàäÿ-úÿ ñþçäÿ äåéèë, èøäÿ äÿ áèçèìëÿ îëàðñà, áàøãà ìÿñÿëÿ, éîõñà áèçèì ùö-úóìëàðûìûçà ñèíÿ ýÿðìÿëèäèð” êèìè ôèêèðëÿ áîëøåâèê ìÿòáóàòûíäà ÷ûõûøåäèðëÿð. Ùÿòòà 1930-úó èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí, Àøãàáàääà ÷ûõàí “Çÿù-ìÿò” ãÿçåòèíäÿ (1932-úè èë, 10 àâãóñò) îõóéóðóã: “Àëìàñ Èëäûðûì èäåî-ëîæèìèç (ñîâåò èäåîëîýèéàñû – Ì.Ò.) ö÷öí çÿðÿðëè áèð èíñàíäûð. Áèçÿ èíàí-ìàã øÿðòèéëÿ àðàìûçäà ãàëìàã äèëÿéèíäÿ èñÿ, áó àðçóñóíó ìÿòáóàòâàñèòÿñè èëÿ áèëäèðìÿëèäèð”. Îíó ßùìÿä Úàâàä âÿ Ùöñåéí Úàâèä êèìèøàèðëÿðèí éîëóíó äàâàì åòäèðìÿêäÿ ýöíàùëàíäûðûð, áó êèìè éàçàðëàðäàíïðîëåòàð ÿäÿáèééàòûíû òÿìèçëÿìÿê ëöçóìóíó êÿñêèí øÿêèëäÿ ãåéäåäèðäèëÿð. Âóëãàð ñîñèîëîæè òÿíãèäèí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí îëàí ßñÿä ßé-éóáè èñÿ áöòöí ÿõëàãè íîðìàëàðû óíóäàðàã éàçûðäû êè, “Àëìàñ êèìèëÿðèíáàøëàðû ñîâåò ÷ÿêèúè èëÿ ÿçèëìÿëèäèð”.

Áåëÿëèêëÿ, “ùÿéàò ìåéäàíûíà ïàðòëàéûøëû ýöíëÿðäÿ àòûëàí âÿ ñîâåòèñòèëàñûíäàí ãà÷àðàã”, À.Èëäûðûì áèð øÿõñèééÿò êèìè Âÿòÿíÿ áàüëûëûã ùèñ-ñèíè øÿõñèééÿòè èëÿ áèðëÿøäèðèð. Àìàíñûç òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëàí øàèðÀçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíäÿí õàðèú îëóíóð âÿ Äàüûñ-òàíà ñöðýöí åäèëèð. À.Èëäûðûìûí Äàüûñòàíäà êå÷ÿí èêè èëëèê ñöðýöí ùÿéàòûáóðàäà ÿäÿáè ìöùèòèí ãàéíàð äþâðöíÿ òÿñàäöô åäèð. Øàèð áèð òÿðÿôäÿíïåäàãîæè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, åéíè çàìàíäà “Äàüûñòàí ôöãÿðàñû” ãÿçå-òèíäÿ éåíè øåèðëÿðèíè äÿðú åòäèðèð. Áó øåèðëÿð Äàüûñòàíäà éàøàéàí àçÿð-áàéúàíëûëàð, ëÿçýèëÿð, ÷å÷åíëÿð âÿ áàøãà õàëãëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè è÷ÿðè-ñèíäÿ ýåíèø éàéûëûð, ñåâèëÿ-ñåâèëÿ îõóíóð.

Ñöðýöí äþâðöíäÿ À.Èëäûðûì ùÿì÷èíèí Äàüûñòàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðûÚÿìèééÿòèíèí òÿøêèëàòëàíìàñûíäà, áó úÿìèééÿòèí Äÿðáÿíä þçÿéèíèíéàðàäûëìàñûíäà éàõûíäàí èøòèðàê åäèð, ìöçàêèðÿëÿðäÿ ôÿàëëûã ýþñòÿðèð,éåíè øåèðëÿðèíè îõóéóð. Àç áèð çàìàíäà ýÿíú øàèð Äàüûñòàí çèéàëûëàðû,òÿëÿáÿ, ýÿíúëÿð âÿ çÿùìÿòêåø õàëã è÷ÿðèñèíäÿ áþéöê íöôóç ãàçàíûð.Òÿáèè êè, áó ùàë Äàüûñòàíäà ñöðýöí ùÿéàòû éàøàéàí À.Èëäûðûìûí ùÿð áèðàääûìûíû èçëÿéÿí ñèéàñè èäàðÿ ÿìÿêäàøëàðûíû íàðàùàò åòìÿéÿ áèëìÿçäè.Îíëàð À.Èëäûðûìûí áóíäàí ñîíðà äà Äàüûñòàíäà ãàëìàñûíû ìèëëèééÿò÷è-ëèê, èñòèãëàë èäåéàëàðûíûí äàùà äà ãöââÿòëÿíìÿñèíèí òÿêàíâåðèúè àìèëèêèìè ãèéìÿòëÿíäèðèð âÿ áó ìþâúóä ñèéàñè ðåæèì ö÷öí áþéöê òÿùëöêÿ ñà-éûðäûëàð. Øàèðèí Äàüûñòàíäàêû ÿäÿáè, ïåäàãîæè, èúòèìàè ôÿàëèééÿòèíèí ìèë-

10

ëèééÿò÷è, èñòèãëàë÷û ôèêèðëÿðèíèí ýåíèø âöñÿòè Áàø Ñèéàñè Èäàðÿíè øàèðÿ ãàðøûéåíè ãÿääàð òÿäáèðëÿð ýþðìÿéÿ ñþâã åäèð. Îíóí 1930-úó èëäÿ ÁàêûäàÀçÿðíÿøð òÿðÿôèíäÿí ÷àï åäèëìèø “Äàüëàð ñÿñëÿíèðêÿí” êèòàáû ñîñèàëèçìãóðóëóøóíó, ôÿùëÿ-êÿíäëè ùþêóìÿòè ÿëåéùèíÿ òÿáëèüàò ìÿãñÿäè ýöäÿíçèéàíëû ÿäÿáèééàò êèìè ãûñà áèð çàìàíäà ìàüàçàëàðäàí, êèòàáõàíàëàð-äàí éûüûøäûðûëûð. 1930-úó èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ èñÿ À.Èëäûðûì ÄàüûñòàíäàíÒöðêìÿíèñòàíà ñöðýöí åäèëèð.

Äàüûñòàíäà áàøëàäûüû ïåäàãîæè ôÿàëèééÿòèíè øàèð Òöðêìÿíèñòàíäà äàäàâàì åòäèðèð. Àøãàáàääà Èðàíäàí âÿ Ãàôãàçäàí êþ÷öðöëìöø òöðê àèëÿ-ëÿðèíèí óøàãëàðû ö÷öí òÿøêèë åäèëìèø ìÿêòÿáäÿ äÿðñ äåéèð. Åéíè çàìàí-äà òöðêìÿí ÿäèáëÿðè, àëèìëÿðè, çèéàëûëàðû èëÿ ñûõ ÿëàãÿëÿð ãóðóð. Éåðëè ãÿ-çåòëÿðëÿ, Àøãàáàä ðàäèîñó èëÿ ñûõ ÿìÿêäàøëûã åäèð, ãàðäàø òöðêìÿí õàë-ãûíûí ùÿéàòû èëÿ éàõûíäàí òàíûø îëóð âÿ ÿëáÿòòÿ êè, øåèð éàðàäûúûëûüûíû äà-âàì åòäèðèð. Î, áóðàäà æóðíàëèñòëèê ôÿàëèééÿòè èëÿ èíòåíñèâ ìÿøüóë îëóð,“Çÿùìÿò” ãÿçåòíäÿ õåéëè øåèð âÿ ìÿãàëÿëÿðè äÿðú åäèëèð.

1932-úè èëèí ÿââÿëèíäÿ øàèð Øàìàõûäàí àèëÿñè èëÿ áèðýÿ Òöðêìÿíèñ-òàíà ñöðýöí åäèëìèø, ÿñëÿí. Àçÿðáàéúàíûí úÿíóáóíäàí – Òÿáðèðäÿíîëàí Çèâÿð àäëû áèð ãûçëà àèëÿ ùÿéàòû ãóðóð. Áó èçäèâàúäàí äöíéàéà ýÿ-ëÿí èëê îüëóíà øàèð Àçÿð àäûíû âåðèð. Åëÿ áóðàäà éåíèéåòìÿ, ñöðýöíùÿéàòû éàøàéàí, ìèëëèëèê ðóùó èëÿ éîüðóëìóø øàèð Àëìàñ Èëäûðûìûí èëê þâ-ëàäûíà “Àçÿð” àäû âåðìÿñè Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿíèí “ßñðèìèçèí Ñÿéàâóøó”àäëû ÿñÿðèíäÿêè àøàüûäàêû ôèêðè áèð äàùà éàäà ñàëûð: “Î, ïÿðè êèìè áèðîüóë äîüäó êè, ÷þùðÿñè Àçÿð ùåéêÿëèíÿ áÿíçÿéèðäè”. Áóðàäàí, áó àä-ãîéìàäàí àéäûí îëóð êè, Àëìàñ Èëäûðûì áèð øÿõñèééÿò êèìè äþâðöíöíàúûñûíû, øèðèíèíè äàäìûø, þçöíäÿí ÿââÿëêè ñÿíÿòêàðëàðûí ÿñÿðëÿðèíè äÿ-ðèíäÿí ìöòàëèÿ åòìèø, “áó ãîúà âÿ ñÿðò äöíéàíûí àäÿòè áåëÿäèð êè, ýàùèíñàíû éÿùÿðèí áåëèíäÿ, ýàù äà éÿùÿðè èíñàíûí áåëèíäÿ ýÿçäèðèð” êÿëàìûèëÿ áàðûøìàëû îëìóøäóð. Ëàêèí òàëå Òöðêìÿíèñòàíäà äà À.Èëäûðûìûíöçöíÿ ýöëìöð. Îíó áóðàäà äà ðàùàò áóðàõìûðëàð.

Øàèð äàèì òÿãèá îëóíóð, èçëÿíèëèð âÿ îíóí òóòäóüó ìèëëèëèê éîëóíäàíñàïûíäûðìàüà ÷àëûøûðëàð. “Çÿùìÿò” ãÿçåòèíèí 27 àïðåë 1932-úè èë òàðèõëèñàéûíäà äÿðú îëóíìóø “Þç ùàããûìäà” àäëû ìÿãàëÿñèíäÿí ìÿëóì îëóðêè, âÿòÿíèíäÿ äÿ øàèðèí ÿëåéùèíÿ êîìïàíèéà äàâàì åòäèðèëèð, îíà ìöõ-òÿëèô äàìüàëàð âóðóðäóëóð. Ùÿòòà øàèðèí ñöðýöíäÿêè ôÿàëèééÿòèíÿ íÿçàðÿòåòìÿê ö÷öí, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Áàø Ñèéàñè Èäàðÿñè õöñóñè íöìàéÿíäÿñè-íè Àøãàáàäà åçàì åäèð. “Áó àýåíò þç áÿäõàù âÿçèôÿñèíè èêè èñòèãàìÿòäÿéåðèíÿ éåòèðèðäè: áèð òÿðÿôäÿí øàèðèí ùÿð áèð àääûìûíû èçëÿéÿðÿê þç èäà-

11

ðÿñè ö÷öí äîíîñ ùàçûðëàéûð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ òöðêìÿíëÿð âÿ ðåñïóá-ëèêàäàêû àçÿðáàéúàíëûëàð àðàñûíäà îíó ýþçäÿí ñàëìàã ö÷öí ìÿãàëÿëÿðéàçûá íÿøð åäèðäè”. À.Èëäûðûì éà áîëøåâèê ðåæèìèíèí òÿêëèôèíè ãÿáóë åäèá,ùÿìèí èäåîëîæèíèí úÿáùÿñèíÿ êå÷ìÿëè, éà äà ìèëëè èäåàëà ñàäèã ãàëàðàãèñòèãëàë ìöúàäèëÿñèíè äàâàì åòäèðìÿëè èäè.

Ùåéñèééÿòèíè, øÿðÿô âÿ ëÿéàãÿòèíè ùÿð øåéäÿí öñòöí òóòàí øàèð, òÿáèèêè, èêèíúè éîëó – ìöúàäèëÿ éîëóíó èíòèõàá åäèð. Àðòûã Òöðêìÿíèñòàíäàãàëìàã þçö âÿ àèëÿñè ö÷öí òÿùëöêÿëè îëäóüóíäàí ìöùàúèð ùÿéàòûíû, éÿíèõàðèúÿ ýåòìÿê éîëóíó ñå÷èð. 1933-úö èëèí èéóíóíäà ùÿéàò éîëäàøû Çèâÿðõàíûìû âÿ ö÷ àéëûã êþðïÿ îüëó Àçÿðè äÿ ýþòöðöá, õÿëâÿòè îëàðàã Èðàíàäîüðó èñòèãàìÿò àëàí ãà÷àãìàë÷û äÿâÿ êàðâàíûíà ãàòûëûð. Óçóí éîë ãÿòåäÿðÿê, ãà÷àãìàë÷ûëàðäàí àéðûëûá äàü âÿ òÿïÿëÿðÿ, àéàãëàðû äàø âÿ òèêàí-ëàðäàí éàðàëû, þçëÿðè àú âÿ ñóñóç, öçöëìöø ùàëäà Èðàí ñÿðùÿäèíÿ éàõûí-ëàøûðëàð. Ñÿðùÿä ìÿíòÿãÿñèíäÿ Àëìàñ Èëäûðûìû äÿðùàë ùÿáñ åäèð, 24 ñààòñîéóã ñóäà ñàõëàéûðëàð. Èðàí ñÿðùÿä÷èëÿðè øàèðè áîëøåâèê àýåíòè çÿííåäÿðÿê, îíà 25 ýöí ìöõòÿëèô èøýÿíúÿëÿð âåðèð, ñèíÿñèíÿ ãÿäÿð ñîéóãñóéóí è÷ÿðèñèíäÿ ñóàë-úàâàáà òóòóðëàð. Áöòöí áó èøýÿíúÿëÿð À.Èëäûðûìûíñÿùùÿòèíÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèð âÿ î, áþéðÿê õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëóð. Íÿùàéÿò,Òåùðàí ðÿñìèëÿðèíèí ýþñòÿðèøè èëÿ øàèð àçàä åäèëèá, àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ Ìÿø-ùÿäÿ ýþíäÿðèëèð. Áåëÿëèêëÿ, Àëìàñ Èëäûðûìûí ùÿéàòûíûí âÿ ÿäÿáè ôÿàëèé-éÿòèíèí ìöùàúèðÿò äþâðö áàøëàíûð. Ãåéä åäÿê êè, ìöùàúèð øàèðèìèçèíéàðàäûúûëûüûíäà èäåîëîæè-ñèéàñè ðóùëà, êóëòóðîëîæè, òàðèõè ìÿçìóí ãîâóøó-üóíäàí, îíóí øÿõñèééÿòèíèí þéðÿíèëìÿñè òÿùëèë ìåòîäóíäàí èðÿëè ýÿëèð.Áó äà ùå÷ äÿ ìöùàúèð ÿäÿáèééàòû éàðàäàí øÿõñèééÿòèí ñèéàñÿòÿ òàáååòäèðèëìèø “ìÿíè” äåéèë, ìèëëè èäåîëîýèéà (Àçÿðáàéúàíûí èñòèãëàëû, àçàäëûüûâÿ ìöñòÿãèëëèéè) óüðóíäà äþéöøÿí éàðàäûúû øÿõñèééÿòèíè ìöÿééÿíëÿøäè-ðÿí àìèëäèð. Ìÿùç áó àìèëÿ õèäìÿò åäÿí øàèðèí ðóùóíó îõøàìàéàí Èðàíùÿéàòûíû Ìÿøùÿääÿ, Òåùðàíäà âÿ Òÿáðèçäÿ éîõñóë êå÷èðÿí ýþðöðöê.×ÿêäèéè áó èçòèðàáëàðû øåèðëÿðèíèí áèðèíäÿ áåëÿ èôàäÿ åäèð:

Ùÿñðÿò ãàëûá äîüìà éóðäóí íàçëû, ìöøôèã ãóúàüûíà,Ýþçëÿð éàøëû, áîéóí áöêöê âÿòÿíñèçìè þëÿúÿéÿì?Ýþç äèêÿðÿê éàä åëëÿðèí øÿôà âåðìÿç îúàüûíà,Áþéëÿ ãÿðèá áèð ïàð÷àúûã, êÿôÿíñèçìè þëÿúÿéÿì?

Øåèð ïàð÷àñûíäàí ýþðöíäöéö êèìè øàèð Èðàíäà, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí-äà áåëÿ þçöíö éàä âÿ êèìñÿñèç ùèññ åäèð, ãÿôÿñäÿêè ãóø êèìè ÷ûðïûíûð.Íÿùàéÿò, Èðàíû äà òÿðê åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëèð. Áóíà ñÿáÿá èñÿ, ãÿääàðëûüû

12

âÿ àìàíñûçëûüû èëÿ Ñîâåò Èòòèôàãûíäàêû áîëøåâèê ðåæèìèíäÿí ùå÷ íÿ èëÿôÿðãëÿíìÿéÿí, Èðàí øàùëûã ðåæèìè èäè. À.Èëäûðûì î çàìàí òöðê äöíéàñû-íûí éåýàíÿ ìöñòÿãèë âÿ äåìîêðàòèê þëêÿñè îëàí Òöðêèéÿ Úöìùóðèééÿ-òèíÿ ïÿíàù àïàðûð.

1933-úö èëäÿ Òöðêèéÿéÿ ýåäÿí À.Èëäûðûì, áó þëêÿíèí ñèìàñûíäàþçöíÿ èêèíúè âÿòÿí òàïûð. Äèëè, äèíè, êöëòöðö áèð ãàðäàø-áàúûëàðûíà ãîâó-øóð. Øàèðèí Âÿòÿí ùÿñðÿòèëÿ òÿøíÿ îëàí ãÿëáè, àç äà îëñà, ðàùàòëûã òàïûð.Áóðàäà ìÿíçèë âÿ èøëÿ òÿìèí îëóíóð, àèëÿñèíèí ýöçÿðàíû ìöÿééÿí ãÿäÿðéàõøûëàøûð. Åéíè çàìàíäà éîðóëìàäàí áÿäèè éàðàäûúûëûãëà ìÿøüóë îëóð,øåèðëÿð éàçûð. Òöðêèéÿäÿ éàøàäûüû òÿãðèáÿí 17 èëëèê ìöùàúèðëèê ùÿéàòûäþâðöíäÿ À.Èëäûðûìûí “×èíàðàëòû”, “Ýþéáîðó”, “Áîç ãóðä”, “Îðêóí”,“Þçëÿéèø”, “Êîììóíèçìëÿ ìöúàäèëÿ” êèìè òöðê÷öëöê ôèêðèíè éàéàíìÿúìóÿëÿðäÿ, Âàí âÿ Ìàëàòéà ÿéàëÿòëÿðèíäÿ, ùÿì÷èíèí Áåðëèíäÿ íÿøðîëóíàí “Ãóðòóëóø” ìöùàúèðÿò äÿðýèñèíäÿ øåèðëÿðè éàéûìëàíûð. Àçÿðáàé-úàíûí ìöñòÿãèëëèê èäåéàñû ùÿñðÿòëÿ áèðëÿøÿðÿê, Àëìàñ Èëäûðûìûí ëèðèêøåèðëÿðèíäÿ ãîâóøóð âÿ îíóí øÿõñèééÿòèíèí òàì à÷ûëìàñû àéäûíëàøûð.Ìèëëèééÿò÷èëèéèí ùÿçì îëóíìàñû èëÿ áàüëû ëèðèê ôèêèðëÿð, À.Èëäûðûìû äàùà÷îõ ìàðàãëàíäûðûð âÿ âÿòÿíè Àçÿðáàéúàíûí, ÑÑÐÈ-äÿêè ùàëû îíó èíúèäèð.Ìàùèééÿò åòèáàðû èëÿ øàèð øÿõñèééÿòè, Âÿòÿí ùÿñðÿòè èëÿ òàì ÷óëüàøûð.1936-úû èëäÿ áöòöí áó ôèêèðëÿð øåðÿ ÷åâðèëÿðÿê, Èñòàíáóëäà “Áîüóëìàéàíáèð ñÿñ” àäû èëÿ èøûã öçö ýþðöð. Áó êèòàáäàêû øåèðëÿðëÿ øàèð ìöùàúèðëèêùÿéàòûíûí èëê èëëÿðèíäÿ ãàðøûñûíäàêû âÿçèôÿëÿðäÿí áèðèíè îíäà ýþðöð êè,Àçÿðáàéúàí áàðÿäÿ Òöðêèéÿ èúòèìàèééÿòèíäÿ éàðàäûëìûø éàëíûø òÿÿñ-ñöðàòû äàüûòñûí, ÿâÿçèíäÿ èñÿ ýåð÷ÿêëèéè ÿêñ åòäèðÿí îáéåêòèâ ðÿé ôîð-ìàëàøäûðñûí…

1936-úû èëäÿ À.Èëäûðûìûí ÿêèç îüëàíëàðû äöíéàéà ýÿëèð. Øàèð îüëàí-ëàðûíäàí áèðèíÿ Åëäÿýÿç, äèýÿðèíÿ Éóðäàâàð àäû ãîéóð. ÀêàäåìèêÁÿêèð Íÿáèéåâèí ãåéä åòäèéè êèìè, “àòà þç þâëàäëàðûíà âåðäèéè áó íàäèðàäëàðëà îíëàðà þçöíöí ÿí áþéöê òàïøûðûüûíû òÿìèí åòìÿê èñòÿìèøäè: éÿíèîíëàð, þâëàäëàðû ìöòëÿã éóðäà, Âÿòÿíÿ âàðìàëû, åëäÿ, îáàäà ýÿçìÿëè-äèðëÿð!” Òÿÿññöô êè, øàèðèí áèð ÷îõ àðçóëàðû êèìè, áó àðçóñó äà öðÿéèíäÿãàëûð. ßêèçëÿð àüûð õÿñòÿëÿíèð âÿ áèð ýöíäÿ äîüóëäóãëàðû êèìè, áèð ýöíäÿäÿ äöíéàëàðûíû äÿéèøèðëÿð. Áó ôàúèÿäÿí äÿðèí ñàðñûíòû êå÷èðÿí À.Èëäûðûì÷ÿêäèéè èçòèðàáëàðû “Áèð ýöíäÿ þëÿí ÿêèçëÿð” øåðèíäÿ áåëÿ èôàäÿ åäèð:

Ìÿí äåéèðäèì êè, áèð ýöí âàðûá àíà éóðäóíà,Þïÿðñèíèç àíàìûí òîç áàñàí ìÿçàðûíû...Þçëÿäèéèì î ýöíäÿ ìÿí þëìöø îëñàì, áåëÿ

13

Ñèç ìÿíñèç ýÿçÿðñèíèç Áàêûíûí Õÿçÿðèíè...Ëÿíÿò îëñóí ìÿíÿ éàð îëìàéàí áó ôÿëÿéÿ,Äöøìÿí êÿñèëäè ìÿíäÿ éàøàéàí ùÿð äèëÿéÿ.

1934-1935-úè èëëÿðäÿ À.Èëäûðûì ïåäàãîæè ôÿàëèééÿòèíè ìöùàúèðÿòäÿäÿ äàâàì åòäèðèð. Áèð ìöääÿò Ïîëó èëãÿñèíèí Ãàðàüà áóúàüû èáòèäàèìÿêòÿáëÿðèíäÿ ìöÿëëèìëèê åòìèø, 1936-úû èëäÿí þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿðØÿðãè Àíàäîëóíóí ìöõòÿëèô ÿéàëÿò øÿùÿðëÿðèíäÿ êàðýöçàð, êàòèáèøëÿìèøäèð. Î, 1936-úû èëäÿ Åëàçèã Èíñàí ìÿìóðëóüóíäà, 1937-1939-úó èëëÿðäÿ Êÿáèí âÿ Ïîëó òÿùãèãàò êàòèáëèêëÿðèíäÿ, 1939-1951-úè èëëÿð-äÿ èñÿ Ãàðàáÿüàí, Àüûí, Õàíêÿíäè, Áàëû áÿé âÿ Ìóøàí áóúàã áÿëÿ-äèééÿëÿðèíäÿ, 1951-úè èë èéóë àéûíäàí äåêàáð àéûíàäÿê Òóíüàëèíèí Èðÿñèáóúàã áÿëÿäèééÿñèíäÿ ÷àëûøìûøäûð. Þëöìöíäÿí áèð àé ÿââÿë, 1951-úèèëèí äåêàáðûíäà èñÿ øàèð Ìàëàòéàíûí Ãàëà ãÿñÿáÿ áÿëÿäèééÿñèíäÿ èøÿêå÷èðèëìèøäè. Åëÿ áó âÿçèôÿäÿ èøëÿäèéè çàìàí, 1952-úè èë éàíâàðûí 14-äÿ, áàçàð åðòÿñè ýöíö ìöùàúèð øàèð ýþçëÿðèíè ÿáÿäè îëàðàã éóììóø-äóð. Áó áàðÿäÿ Òöðêèéÿäÿ ÷àï åäèëÿí áèð íå÷ÿ ãÿçåòäÿ î úöìëÿäÿí“Àçÿðáàéúàí” äÿðýèñèíäÿ áèð ñÿùèôÿ ìÿëóìàò âåðèëìèøäèð.

À.Èëäûðûìûí ùÿéàòû ÿçèééÿò âÿ ìÿøÿããÿòëè îëìóø, áóíà áàõìàéàðàã,îíóí äîüìà Àçÿðáàéúàíà ìÿùÿááÿòè ñþíìÿìèø âÿ î, àíà Âÿòÿíèíèíèñòèãáàëûíà, ìöñòÿãèëëèéèíÿ äÿðèí áèð öìèä áÿñëÿìèøäèð. Áó ôèêèðëÿðè î,þçöíöí ìöÿëëèìëÿðè Ú.Úàááàðëû, Ù.Úàâèä, ß.Úàâàä êèìè øÿõñèééÿòëÿðèíéàðàäûúûëûüûíäà äà àõòàðìûøäûð. ßñëèíäÿ ñèìâîëèçìÿ ìöðàúèÿò åòäèêäÿäÿ À.Èëäûðûì éàðàäûúûëûüûíûí âÿ øÿõñèééÿòèíèí ìàùèééÿòè òàì à÷ûëûð.Ìÿñÿëÿí, äàüëàðà ìöðàúèÿòè, Àìóäÿðéà èëÿ ñþùáÿòè, Õÿçÿðèí ñèìâîëóîëàí Ýþëúöêëÿ äÿðäëÿøìÿñèíäÿ ðóñ-ñîâåò ñåíçóðàñûíäàí éàõàñûíû ãóð-òàðìàã éîõ, îíëàðûí ìÿêðëèéèíè, ìèëëè ìÿíëèê ùàããûíäà äöøöíÿíëÿðèíáàøëàðûíà à÷äûãëàðû ôÿëàêÿòè òÿñâèð åäèð. Ãàôãàç äàüëàðûíà ìöðàúèÿòè áóôèêðèìèçè òàì àéäûíëàøäûðûð. Áöòöí áó ôèêèðëÿðëÿ ðóñ èñòèëàñûíû, òàðèõèíäÿðèí ãàòëàðûíäàí àíàëîýèéà òàïìàãëà ñèìâîëëàøäûðàí øàèð Àçÿðáàéúà-íûí éàðàëàðûíà ñàíêè ìÿëùÿì àõòàðûð. Øàèð áó ìÿëùÿìè øåèðëÿðèíäÿ òàïûðâÿ Âÿòÿíèí ìöñòÿãèë, àçàä, ùöðð éàøàìàñûíà áöòöí âàðëûüû èëÿ èíàíûð:

Ñÿí àëäûðìà è÷èìäÿí éàðàëûéàì, éàðàëû,Áóðàõ êå÷ñèí ýÿíú þìðöì ôûðòûíàëû, áîðàëû.Ìÿí áèëèðÿì, ñîíóíäà ÷ûõìàì öçö ãàðàëû,Éóðäóìóí ýÿíúëÿðèíÿ öìèäèì, èìàíûì âàð.

Ìààðèô Òåéìóð

14

ÌßÍÈÌ ÈÍÚÈÌ

Íÿ Èðàíäàí, íÿ Ùèíääÿí, íÿ ßôãàíäàí, íÿ ×èíäÿí,Ìÿí áèð èíúè òàïìûøäûì Ãàôãàñëàðûí* è÷èíäÿí,Îéíàäàðêÿí, ÿëèìäÿí äöøäö òîðïàüà èíúèì,Íåðäÿ ìÿíèì ýÿíúëèéèì, íåðäÿ ìÿíèì ñåâèíúèì?Äóéìàäûì, ó÷äó ýåòäè î ìÿíäÿí ÷îõ óçàüà,Òàëåù ãóøóì áàøûíäàí åíèá äöøäö òóçàüà.**

Î çàìàíäàí êè, ìÿíèì þç èíúèìè ÷àëäûëàð,Ñàíàñàí êè, åøãèìè, ñåâèíúèìè ÷àëäûëàð...

Îëóíúà þç éóðäóíäàí, òîðïàüûíäàí, äàøûíäàí,Ýÿíú áèð øàèð íÿ àíëàð, áàùàðûíäàí, ãûøûíäàí?Íåéëÿéèì ìÿí ðóùóìó ÷îõ èñòÿéÿí ýöíÿøè,Ùàðäà ìÿíèì èëàùûì, ùàðäà êþíëöìöí åøè,***

Ìÿí íÿ åäÿì ýöíÿøèí äîüóá òà áàòäûüûíû,Þíöìÿ çÿùÿð ñà÷àí áèð ýöí éàðàòüûíû,Ìÿí î ýöíäÿí íÿ ñåâèíú, íÿ áèð ùÿâÿñ áèëèðÿì,Éàáàí÷û ìàùíûëàðëà àüëàéûðàì, ýöëöðÿì!..

________________

* Ìöÿëëèôèí èìëàñû èìêàí äàõèëèíäÿ ãîðóíìóøäóð.** Òóçàã – òÿëÿ, òîð.

*** Åø – åêèç, áÿðàáÿð, òàé-òóø, éîëäàø, éàð.

15

ARKADAØÛM NAFÈYß* BÈR XATÈRß OLMAQ Ö×ÖN ØEÈRLßRÈMDßN

BÈR PAR×ASÛNÛ YAZÛRAM…

Sÿndÿn ayrûlalû tutuldum yasa,Bu xÿstÿ kþnlöìdÿ nalÿlÿr qaldû.Gþzlÿrèm yaøaräû buludëar kimi,Sarûøûn ÷þhrÿmdÿ jalÿlÿr qaldû.

Fÿlÿk varlûüûmû gÿnc ikÿn ÿzdi,Qÿlbiìäÿ ÿëÿìëÿð, àúûëàð gÿzdi,ßìÿl qþn÷ÿñèíè yad ÿllÿr özdö,Yerindÿ yûpranmûø lalÿlÿr qaldû.

Birlikdÿ bir zaman seviømÿzìidik?Kþnöldÿn íÿ ke÷sÿ bþlöømÿzmidik?Öz-özÿ dayanûb gölöømÿzmidik?Èndi aràmèzda halÿlÿr ãàldû...

1925, Bakû

________________

* Nafè Almas Èldûðûmla “Èttèlhad” ìÿktÿbindÿ oxumuø Abbañqulu ßli-höseyn oülu Abdullayevin tÿxÿëlösödör. Èldûrûmûn Azÿrbaycandakû yåganÿavtoãrafènè uzuí illÿr boyu xatirÿ aëbomunda qoruyub saxlayan Nafè, 1993-cöilin iyununda 86 yaøûída Buzovnada vÿfat edib.

16

NßRÈMANNÿrèìan Nÿrimanovun vÿfatû

ìöíasiáÿòèëÿ yazûlmûødûr

Øÿrqÿ bir sÿadÿt aradûüûn gönNÿðèìàí, öyrÿyin par÷alandûmû?Gþz qapaqlarûíû yumarkÿn o gönDodaqlaðûí qoca Øÿrqi andûmû?

Öföqdÿn axdûímû, sÿn dÿ sþndönmö?Sardû olöì rÿngi doäaqlarûnû…Nÿriman, þlörkÿn he÷ döøöndönmöØÿðqin issûz* qalan bucàqlaðûíû?

Ah, øimdi ayrûldûn, qaldûí uzaqda,Kÿsdi araìèzû þlöm pÿðdÿsi.Sþylÿ, gÿliyormu sÿnÿ torpaqdaViran Øÿðq elènin yanûãlû sÿsè...

Þnöìözö kÿsÿn dÿðÿmi, daüìû?Ó÷óðóìëàð áèçè qorxudàcaqmû?ßtrafûmûç olsa zalûmlar dîlu.Yenÿ izlÿyiriz üetdiyin yolu.

________________

* Èssûz – boø, kimsÿsiz.

17

DAÜLAR

Þpÿrkÿn alnûndan fösunlu bir yaz,Aõûyor dþøöndÿn sellÿr, a daülar!Yaøèl, zömröd gþzlö yamaúlaðûndaA÷ûlûr lalÿlÿr, üöllÿr, a daülar!..

Tariõdÿ naìûnûí silinmÿz øanû,Êàðâàíëàð boyíónun ãûzûl mÿrcanû,Siíÿndÿ kÿsÿrlÿð ellÿð ãurbanû,Êå÷èðÿðêÿí aüûr illÿr, à daülar!..

Tîrpaüûn úÿvaùèr, äaølarûn almas,×amëûãlar*geéinmiø ipÿkdÿí libas,Bÿzÿí bèlìÿm íe÷in saõlayûrsan yas,Qózüuídan** ÿsÿrkÿn yellÿr, a daülar?..

×ÿkiëmiø qÿlbinÿ ÿskiäÿn min daü,Titrÿyið eøqiíi àíàí hÿr dodàq,Yàyûlûr øikÿstÿ ñÿslÿri daü-daü,Nÿ sþylÿr bu qÿrib diëlÿr, a daülar?..

Zirvÿndÿ oynayan rózgarlar acû,Èëëÿðëÿ gþröíìÿz baøûíûn tacû,Anlat ki, dÿrdiíin nÿäir ilacû,Nÿdir bu dumàídàn töëëÿr, a äaülar?

Boynóída qûzlardan ðÿngin bir dÿstÿ,Lalÿlÿr dàüûlmûø yollàðûn östÿ,Sÿn gÿl bu þlkÿdÿn min qurban istÿSÿídÿn ÿsirgÿìÿz yollar, a daülar!..

1927, Bakû

________________

* ×amlûqlar – øaì meøÿlÿri.** Quzüun – Õÿzÿr dÿnizinin kþhnÿ adû.

18

ÄÀÜËÀÐÀ ÂÛÄÀ

ßzÿldÿn can deyÿrÿk bu ñevdalû þlkÿyÿ,Hÿr qadasûn aldûüûm sana ÿyan, a daülar.Oõøarkÿn hÿr dÿrdini sþz verdiì þlöì äåyÿ,Onun÷uí bu ÷ÿkdiyim dÿrd bipayan, a daülar.

Doüma yuräu tÿðk edib atûldûm diyar-diyar,Ýþrmÿdim gÿnc þmröìdÿ yaøanaúàã bir bahar.Äþndö hÿp döømÿn oldu dost deyilÿn hÿr nÿ var,Barû sÿn dostluüunda mþhkÿm dayan, a daülar.

Qf, Bakû... Bu ayrûlûq ìana þlömdÿn aüûr,Alÿìÿ baùar gÿldi, sÿíÿ yaümur, qar yaüûr,Göndözlÿrin dumanlû, gecÿlÿr dilsiz, saüûr*, Bu boüólan sÿsiìi varìû duyan, a daülar.

Hicrinÿ tab edÿrsÿì, dàülaðû dÿlÿcÿyÿm,Bir qàílû Seçar kèìi ìÿn yenÿ gÿlÿcÿyÿm,Bir gön Eldÿgiz kimi hayãûra bilÿcÿyÿm,Àrtûq oyan, a daülar, artûã îyan, a daülar...

Bir gön gÿlÿr ãîøaraq yórdómun harayûna,Mÿn atÿø edÿcÿyÿm döømÿnin sarayûnà,Nÿ döøÿr yurdu batmûø bir igidin payûna?Ya øÿrÿfli istiãlal, ya qûçûl ãàn, a daülar...

1927, Qûzûlbóðóí

________________

* Saüûr – kar.

19

AÐXÈMED Vß MßN

Arximed deéèr: “Gþzlÿrimÿ boøëuqdaBir nþqtÿ, bir istènadgah gþrölsÿ,Bir dÿmirlÿ ÷evirÿrdiì dönyanû...”Ìÿí äåéèðÿì: Áó ýÿíúëèêäÿ, áó éàøëûãäàÎä ýÿìèðÿí ýÿíúëèê ìàíà âåðèëñÿÁèð âóðóøäà äåâèðÿðäèì äöíéàíû.

1927, Áàêû

QORKÈYß

Sÿn, daøãûí dÿnizlÿrin qayalarla ÷arpûøan,Yûldûrûmlar sþndörÿn dalüasûndan yarandûí.Øahlarèn hþkm etäèyi yoxsullar þëkÿsindÿAc, ÷ûlpaã “Ana”larûn qÿm, yasûndan yarandûí.

Þlkÿdÿ qan sa÷ûrkÿn knyazlarûn ãôðìàíúû,Sanà döømÿí kÿsildi Roìanovlarûí tàcû,Onun÷un dþnöb oldu sþzlÿrin, adûn “Acû”Yurdñózlàrû oxøadûí, kimñÿsizlÿrÿ yandûn.

ßzÿldÿn inqilabûn sÿn ayrûlmaz eøisÿn,Boz dÿíizlÿðdÿ sözÿn fûrtûnalar quøusan,Sÿn bu gön milyonlàrûn tanûnmûø yoldaøûsan,Dþnmÿz möbariz kimi þz sþzöndÿ dayandûn...

20

O MßNÈMDÈR ßZßLDßN

ßsmÿ, ey sabah yeli, bþylÿ möõalif ÿsìÿ,Tållÿrini ïîzdóüun o sevdalû yar ìÿnim.Sþz våräim gÿlÿcÿyÿì, gÿl dÿ, yolumu kÿsmÿ,O gþy dÿíiz, yaøûl daü, o göllö diyar ìÿnim.

Êþnlöì alov sa÷arkÿn vólkan êèìi dÿrindÿn,Íÿ qîrxóì bir yolsuzun, iìansûzûn birindÿn.Bir ah ÷ÿksÿì ÷alxanar, daülar qopað yerindÿn,Tariõlÿrdÿn ön alìûø bir øþhrÿtim var ìÿnim.

Kim êå÷ÿr dönyalarû mÿst edÿn o gþzÿldÿn?Mÿn îíón þz yarûyam, î ìÿnimdir ÿzÿëdÿn,Yoëundà dþyöøörÿm, vaz êe÷mÿm bu ÿmÿldÿn,Ya o ìÿnim olacaq, ya qanlû mÿzar ìÿnim.

21

QAFQAZ DAÜLARÛNA

Ölködaøûm* Leylaya

Qanadûm yox, u÷ub gÿlsÿm yaxana,Sinÿndÿki øahinlÿrÿ eø olsam.Ya da mÿürur bir qartalèn qonduüuKþksöndÿ bir ÿsirdidÿ daø olsam...

Gþy bir buluä îlub sÿndÿ gÿrilsÿm,Torpaã olub ayaüûía sÿrilsÿm,Bir göl olub sÿnin ö÷ön dÿrilsÿm,Ya îâ÷óíóí øikarû bir ãuø olsam...

Baõûb dursam uzàã-ózaq èzlÿrÿ,Quëàq versÿm sÿni anan sþzlÿrÿ,Hÿsrÿtinlÿ buluäëanan gþzlÿrÿ,Sÿndÿn axàn bir damlacûq yaø olsam...

________________

* Ölködaø – mÿslÿkdaø

22

BÈRLßØßN ÈKÈ NßHR

Tarix boyu axdûüû yerdÿn alûb izini,Qîømuø dÿlè Quzüóna Kör ÷aülaya-÷aülaya.Gþröncÿ baø ócónda dÿðdli Törkmÿn qûzûnû,Araz dà dÿrdÿ gÿlìiø yas baülaya-baülaya.

Ãucaqëaømûø o yerdÿ, birlÿømiø iki bacû,Biri eøqim, varlûüûm, áèri baøûmûn tacû...

Birindÿ Qafgas qûzû yûxamûø gór sa÷ûnû,Yîëónda qurban etmiø ìÿnim kimi qa÷ûnû*.Biri åø bólmàz, tþkñÿ gizli-gizli i÷ini,Yanarmûø þz dÿrdinÿ qÿlb daülaya-daülaya...

Áuluødóãlarû torpaq yerdÿ cÿnnÿtin eøi,Biri qÿlbimdÿki qaí, biri gþzömön yaøû...

Biri toplar suyóíu ìin dÿrÿdÿn, ìin gþldÿn,Bèriíèn baüðû yanûq, uzaqdan gÿlÿn seldÿn,Biri ìÿnim þz dilim, biri anlamaz dildÿn,Yanaram arxasûndaí, mÿn aülaya-aülaya...

Biri ìÿnÿ doüma yórd, biri girdiyim qucaq,Bir ìÿnim, biri dÿ... O da ìÿniì olacaq!..

_______________

* Qa÷ûíû – nå÷ÿsiíi

23

O GÞZßLß

Xatûrlarmûsan ki, îrda bir zamanSÿninlÿ dilÿyÿ erdiì*, gþzÿlim...Sÿn mÿndÿn yadigar bir øey istÿdin,Qîparûb qÿlbimi verdim, gþzÿlim.

Mÿni qÿbðÿ qÿdÿð gþtörsön dåyÿ,Zÿhÿrmi qatmûøäûí sunduüóí** meyÿ?Ìÿn lÿnÿt oxudum sÿnsiz hÿr øeyÿ,Mÿn hÿr øeydÿ sÿni gþrdöm, gþzÿlim...

Móüàn yaylasûnda, gþy Mil dözöndÿ,Axäû qanûì äamëà-damla izindÿ,Gÿl vÿfa qûl, sÿn dÿ bir dur sþzöndÿ,Mÿn sþzöm östöndÿ durdum, gþzÿliì...

Kÿbÿì oldun, måhðàbûna diz qoydóm,Xûzrûm oldun, dÿrgahûna gþz qoydum,Qÿrib döødöm, torpaüûna öz qoydóì,Bir ñormadûn nÿdir dÿrdim, gþzÿlim?

Ùàðà getsÿm arxamda bir ahûm var,Varûb baø qoymàüa bir dÿrgàhûm var,ßlbÿt ki, mÿnim dÿ bir Allahûm var,Gön gÿëir höðð olór yórdum, gþzÿlim…

_______________

* Erdim – yetdèì.** Sunduüun – uzatdûüûn, tÿklif etdiyin.

24

A DAÜLAR

×i÷ÿkli qoynunda bir baü÷a tikdim,Suvàra-suvarà gþz yaøû tþkdöm,Gecÿ-göndöz ÿmÿyini mÿn ÷ÿkdim,Yîldu meyvÿsini yellÿr, a daülar!..

Nÿdÿn êöskön yàxandakû bölböllÿr,Hardà mana laylà ÷alan o dillÿr?..Ìÿn sÿslÿnsÿm: ellÿr, ellÿr, ay ellÿr,ßksi-sÿda gÿlir: “ellÿr...”, a daülar!..

Sþylÿ, íÿdÿn sÿñ vårìÿyir Xÿzÿriì,Mÿí ki, onóí hÿð dÿrdini yazarûm,Söðgön olub uürunda hÿp gÿzÿrim,Qismÿtim bu uzóí yollar, a äaülar...

Sþyëÿ nÿdÿn dÿli Köröm ÷aülamaç,È÷dÿí coøub þz gönönÿ aülaìaç,Gþy Muüanûm íÿdÿn yaøûl bàülamaz,Dÿrdlimidir o Gþy gþllÿr, a daülar?..

Sþyëÿ, Øahdaülarûm nÿdÿn yaslûdûr?Kþksöndÿki qûlûnc, qalxaí paslûdûr?Øairëÿrin nÿdÿn hÿzèí sÿslidir,Qÿrib sazda qûrûq tellÿr, a daülar?..

A daülar, a daülar, sþylÿ, à daülar,Olórmu aønalûq bþylÿ, a daülar?..Yaman gönöm yaxøû eylÿ, a daülar,Sana qurban bu kþnöllÿr, a daülar...

25

ÞMRÖM XARAB OLDU HEY...

Êèì dedi sana êè, ÷ûxûb yoluma,Gÿnc yaøûmda gþndÿrÿsÿí þlömÿ,Adûnû kim qazdû bilmÿm kþílömÿ,Gÿl ki, sÿísiz þmröm xarab oldu håy...

Sÿn gåòdèn, ardûíúa boynum bököldö,Àxdû, axdû gþz yàøëarûm tþköldö,Ellÿr, dostlar, birÿr-birÿr ÷ÿkildi,Hÿmdÿmim bir qÿdÿh øÿrab oldó hey...

Dîüìóøkÿn Söëåyman taxtûna Ýönÿø,Nÿ bèr Möøfèq hÿmdÿì, nÿ Càvad bir eø.Nÿdir bu i÷imdÿ sþímÿyÿn atÿø?Kþnlömdÿ ömidlÿr sÿrab oldó, håy...

Mÿn áezginÿm sÿnñiz hÿð bir gönömdÿn,Kþnöl asi* bÿxtÿ îlan êiniìdÿn.Ke÷dim ugrunda Tànrûmdan, dinimdÿnBasdûüûn yer mana ìehrab oldu, hey!..

________________

* Asi – ösyankar

26

NE Ö×ÖN?..

Mÿn artûq nÿ yaçûm yurduma dair,Döømÿn zÿhÿr sa÷ûr, dostlar gizlÿnir.Bilmÿm þz yurduíu sevÿn bir øairÍÿ ö÷öí bir cani kiìè izlÿnir?

Ýizli yol kÿsmÿdim, qa÷aq olmadûm,Sakit bir ùÿyatû pîzìadûì mÿn ki,He÷ kimÿ qanlû bir bû÷aq îëmadûm,He÷ bir qÿtlÿ fÿrman yazìadûì mÿn ki...

Bÿs ne÷in qÿribÿì bu doüma eldÿ,Mÿùbÿsìi dþrd yanûm, ìÿn ki bîüuldum...Mÿlun bir zamanda, mÿhkóm bir ildÿAëëahûm, mÿí ne÷in øair doüuldum?..

1927

27

DURNACÛQ*

Bu gönlÿð ìÿnèm dÿrdim baødan aøqûndû yånÿ,Diqqÿt etsÿniz ÿgÿr siz ÷þhrÿmin rÿnginÿ,ßn aüûr bir kÿdÿrin duyacaqsûz izini,Dÿrdim gÿtirir úuøà qÿlbimin dÿnizini.È÷imdÿki tufanlàr, fûrtûnalar, boralar.Hÿr bir anda kþnlömö gah özÿr, gah yaralar.Hÿr baxûødan qÿëbiìÿ saplàíar dÿrin bir ox,Heyùàò, yetim qÿlbimèí ùe÷ bir tÿsÿllisi yox…Áu getdiyiì yollarûn ucu yîx, bucaüû yox,Bÿlàlû baø qoymaüa bið annÿ qócàüû yox...Durna, gÿl qÿbul et, sÿí bó ÷arpàøûq îyóíu,Tÿnÿëè sþz þíöndÿ bökìÿ zÿrif boynóíu.Kösmÿ, ñevdalû dórnaì, hÿr dÿrdimiz bÿlli, gÿl,Gÿl birëèkdÿ bulalûm baø-baøa tÿsÿlli, gÿl.Üetmÿ äórnam, getmÿ, dór, axû yollar dolaøûq,Bir äinlÿ, bax nÿ diyor baøû bÿlalû aøûq...

_______________

* Èlk dÿfÿ ÷ap olunan “Durnacûq” øeri bu èllÿr ÿrzindÿ ÿmÿkdar möÿllimHumay Hÿsÿnzaäÿnin hafizÿsiídÿ yaøayûrdû.

28

DURNALAR

U÷ursunuz alnû a÷ûq, özö aü,Baüðûì ÷atlar sizdÿn almasam soraq.Yorulanda olur sizÿ otóraqGþl kÿnarû yaøèl ÷ÿmÿn, durnalar.

Qàqãûldaøûn, qîy yatanlað ayûlsûn,ßzilÿnlÿð qalxûb àdàm sayûlsûn,Øþhrÿtiniç bu ellÿrÿ yayûlsûn,Ey baø vurub gþldÿ ÷iìÿn, durnalar.

Arzum bódur kÿsilsin gþz yaøûnûz,Hÿr bÿlaäàn uzaq îlsun baøûnûz,×i÷ÿklÿnsin torpaüûíûz, daøûnûz,Toxunmasûn sizÿ döømÿn, durnalar.

Mÿn þzömÿ sizi sirdàø sanûraì,Arzuíuzu döøönörÿm, qanûram,Halûnûza od tuturam, yaíûram,Dÿrdinizi gÿl bþlÿk tÿn, durnalar.

29

MAYÛS GÞÇßLÈNß

Yeni pðîletar ÿdÿbiyyatûmûzûípioneri Söleyman Röstÿmzadÿyÿ

Baøûnda ipÿkdÿn bir ãûzûl þrpÿk,Dþøöndÿ lalÿlÿr, göllÿrlÿ gÿlir.Bir bahar gölöøö mÿniìsÿyÿrÿk,Lentalû, qûâûrcûq tellÿrlÿ gÿlir.

Qarøûya ÷ûxanlar daüûlûr dözÿ,×þkÿr möjdÿ÷ilÿr þnöndÿ dizÿ,Vermÿyÿ bir xÿbÿr gönÿøäÿn bizÿ,Nÿøÿli, seydalû dillÿrëÿ gÿlir.

Gölöø – simasûnda pozulmaz bir øan,Gþrÿnëÿr hösnönÿ verìÿdÿ ìin can,Qulaüûnda sûrüa, boynunda ìÿrcan,Eëëÿr niøanëûñû ellÿrlÿ gÿlir.

Èllÿrëÿ kösölö qÿlbi acûdan,Ellÿr sevinc uìar qoyäuüó tacdan,×i÷ÿêli dÿrÿdÿn, zömröd yamacdanDalüûn, aøûb coøan sellÿrlÿ gÿlir.

30

ÁÈÐ ÅË ÀØÛÜÛÍÛÍ ÄÅÄÈÊËßÐÈ

(Ãóáàäà áèð ýöí)

Ýöíÿø ñöçýöí òåëëÿðèíè éûüûíúà äàüëàð àðäû,Áÿíçÿäè áèð éàíûã ãÿëáÿ, àõàð ñóëàð ãàðàëäû.Áöðöíäö áèð éàñ òöëöíÿ ÷ÿìÿí, ÷àéûð, äàü, äÿðÿ,Ãàíàä ÷àðïàí ùÿð éåòèì ãóø ÷ÿêèëäè ÿíýèíëÿðÿ.Äèëáÿð êþéëö* ãûçëàðûíûí éàñ áöðöðêÿí öçöíö,Áèð ùû÷ãûðûã òóòäó àõàí ïûíàðëàðûí** ýþçöíö.Ãàðà ýþçëö ýÿíú ãûçëàðà ãàéüû âåðÿí áèð àõøàìÕÿáÿðèíè âåðäè ýþéäÿ èëê îëàðàã éàíàí øàì.Áàøëàðûíäà äþðä éöç èëëèê áèð êþëÿëèê êþëýÿñè,Àëíû à÷ûã èõòèéàðëàð ãàø ÷àòàðàã ÿíýèíÿ,Áàõûéîðëàð öôöãëÿðèí ãàí ëÿêÿëè ðÿíýèíÿ.Ýÿíú èýèäëÿð àò îéíàòìàç, ãåéá åòìèøëÿð ñåâèíúè,Àù áó äèëáÿð îáàëàðûí ùàðäà ýþìöëäö äèíúè?Óçóí éîëäàí éîðüóí-àðüûí, áÿò-áÿíèçè áóëàøûã,ßëèíäÿ áèð ö÷òåëëè ñàç ýÿëäè áèð ãîúà àøûã.Ýþðöíúÿ ùÿð ýÿíú, èõòèéàð àéàüûíà âàðäûëàð,Ýþðöíÿí áèð Õûçûð êèìè ÿòðàôûíû ñàðäûëàð.– Ýÿë, ýÿë àøûã…– Íåðäÿí áþéëÿ?– Óçàãìû ýÿëäèéèí éîë?– Ýÿë ðóùóìóç àúûãëûäûð, áàðû áèçÿ íÿøÿ áóë!..Àøûã ýöëäö àúû-àúû:– Íÿøÿìè? Ìÿí ýþðìÿäèì,Áó éîëëàðäà þìöð âåðäèì, áèð ñåâèíúÿ åðìÿäèì.Íÿøÿ ùàðäà, áÿêëÿíèðìè úÿùÿííÿìäÿ áèð áàùàð?– Áÿñ ñàçûíûí òåëëÿðèíäÿ?..– Èíèëòèëÿð, ùèúðàíëàð…– Áèç ãÿìëèéèê, íÿøÿëÿíäèð,– Ìÿíÿ äåéèë, ñàçà ñîð…Ñàç áó åëèí ãÿëáè, ðóùó, ùå÷ îëìóðìó îíà çîð?

_______________

* Êþé – êÿíä.** Ïûíàð - áóëàã.

31

Ñÿíèí êþíëöí íÿ èñòÿðñÿ…– Éîõ áàðìàãëàðäà áèð èø,Éàëíûç äÿðäëè òåëëÿðèíäèð ùÿð íÿüìÿ, ùÿð ñþéëÿéèø…Àøûã áèð àç ðàùàòëàíäû, òîïëàíäû êþé áàøûíà,Àíëàäû êè, åë ìöíòÿçèð î äèëñèç éîëäàøûíà.Áèð àù ÷ÿêèá àëäû ÿëÿ, ýþç äèêÿðÿê äàüëàðà,Àòÿøëè áèð ãîøìà ãîíäóî òèòðÿê äîäàãëàðà:– Äóðíàì ó÷äó ýåòäè óçàã åëëÿðÿ,Ýåòäè, áèëìÿì ùàðäà ãàëäû, ýÿëìÿäè…×îõ éàëâàðäûì àøûá-äàøàí ñåëëÿðÿÓúà äàüëàð äóìàí àëäû, ýÿëìÿäè…

Äóðíàí ó÷äó, ìÿíèì áîéíóì áöêöëäö,Õÿçàí ýÿëäè, ýþé éàðïàãëàð òþêöëäö,Ëàëÿ ñîëäó, éàçûí áàüðû ñþêöëäö,Áöëáöë þëäö, ýöë ñàðàëäû, ýÿëìÿäè…

Äóðíàì ó÷äó óçàã äàüëàð àðäûíà,Óüðàäûìû áèëìÿì Øèìàë ãóðäóíà?Åëëÿðÿ áèð áàùàð, ìÿíÿ ôûðòûíà,Ýöíÿø ñþíäö, ãàø ãàðàëäû, ýÿëìÿäè…

ßêñ åäèíúÿ áó øÿðãè ãàðøûéà ãûðûã-ãûðûãÙàìûíûí ýþçëÿðèíäÿ òèòðÿäè áèð àéðûëûã.Áèð àõøàì ãÿðèáëèéè ñèíÿðêÿí àóëëàðà,Äàëäû êöñêöí áàõûøëàð äóìàí ÷þêÿí éîëëàðà.Áèð Øåéõ Øàìèë ùèääÿòè ãîíóíúà äîäàãëàðà,Èõòèéàðëàð ãàø ÷àòûá äàõäûëàð Øàù äàüëàðà…

32

ÙÈÍÄËÈ ÃÛÇÛ

Éåíÿ ñîðäóì î ýþçÿë ãûçúûüàçû,Éåíÿ ùèúðàí îíó ñàðìûø äåäèëÿð.Ïöðõÿçÿíìèø* éàçûã þìðöíäÿ éàçû,Áèð éÿãèí ìàòÿì îëìóø äåäèëÿð…

Ñûçëàéûðìûø éåíÿ ãÿëáèíäÿ ñèòÿì,×ûðïûíûðìûø éåíÿ äÿðä èëÿ ÿëÿì,Îíó ïÿê àüëàòûéîðìóø àúû ãÿì,Èíúÿúèê ãÿëáèíè éîðìóø äåäèëÿð…

Ãóúóéîðêÿí ãàðà ñèñ åëëÿðèíè,Óçàäûí Øÿðãÿ êè÷èê ÿëëÿðèíè.Ïîçóéîðêÿí àúû éåë òåëëÿðèíè,Ãàéíàøûá äÿðäè úîøàðìûø äåäèëÿð…

Õûðïàëàðêÿí îíó ùÿð ãàíëû áèð ÿë,Èíëÿéèðìèø î ñèéàù ñà÷ëû ýþçÿë,×àüûðûð: “Àçÿðè ãûç, ãîø, áàíà ýÿë.”Ýþçö áèð íóðó àðàðìûø äåäèëÿð…

Î ñîëóã éàâðóíó øÿíëÿíäèðÿúÿê,Ãÿìëè, ýöëìÿç öçö ùÿï ýöëäöðÿúÿê,Î àõàí éàøëàðû áèð àí ñèëÿúÿêÈíãèëàá îðäóñó âàðìûø äåäèëÿð…

_______________

* Ïöðõÿçÿíìèø – ïàéûçëà äîëó

33

ÙÈÍÄÈÑÒÀÍÄÀ ÔÛÐÒÛÍÀ*

Äåðëÿð óçàã Ùèíäèñòàíûí ýöë ñèíÿñèíäÿ,Çÿíúèðëÿíÿí äîüìà åëëÿð ãàí ãóñàð, àüëàð.Ãîúà Ùèíäèí áèð ùû÷ãûðûã âàðìûø ñÿñèíäÿ,Öôöãëÿðäÿ ñÿñëÿíèðêÿí îéàíàí äàüëàð.

ßíýèíëÿðè þòÿí ãàðà ýþçëö áóëóäëàð,Àõûá ýåäÿí äÿðäè Ãàíäà øèêàéÿò åéëÿð.Èëê áàùàðûí äîüóøóíó ýþðìÿéÿí îòëàð,Ãÿðáèí àúû ðóçýàðûíäàí ùåêàéÿò åéëÿð.

Îðäà ÷ûëïàã àííÿëÿðèí ñèíÿñèíäÿ àúÉàâðóëàðûí éàïðàã êèìè ñîëìàäà þìðö.Ñàðûëàðêÿí êþëÿëÿðèí îìçóíà** ãûðáàú,Òîðïàãëàðû ÷åéíÿéÿðÿê êå÷èðèð ÿìðè.

Îðäà ãîúà Ùèíä äÿíèçè ÿñÿáè, ãàéíàð,Ñàùèëëÿðèí ãÿëáè ãûðûã ãàñûðüàëàðäàí.×àéëàðûíäà àõûá ýåäÿí ìåéèòëÿð îéíàð,Î äÿíèçèí óääóüó ãàí, ñîâóðäóüó ãàí…Ôûðòûíà âàð,Ôûðòûíà âàð,Ïàð÷àëàíäû ýþé…Öôöãëÿðèí éûëäûðûìëàð äîëäó ãÿëáèíÿ,Ãîïàúàãäû ôûðòûíàëàð,Èøäÿ éàíäû ýþé,Áó ãóäóðìèóø ãàñûðüàëàð íÿ èñòÿéèð, íÿ?×ûíëàíäû éåð,×ûíëàíäû ýþé,×àòëàäû äàüëàð…Áóëóäëàðûí öç-ýþçöíäÿ òÿëàø âàð, òÿëàø,

_______________

* Ìÿíáÿëÿðäÿ áó øåðèí Ñ.Ðÿùìàíëà áèðýÿ éàçûëäûüû èääèà åäèëèð.** Îìóç – ÷èéèí

34

Ãîïäó áþéöê áèð çÿëçÿëÿ,Ïàðòëàäû äàüëàð…

Åâÿðÿñòèí úèéÿðèíäÿí ãîïäó áþéöê äàøÔûðòûíà âàð,Ôûðòûíà âàð,Êþïöðäö ÷àéëàð,Áèð ñåë àõäû ìåéèòëÿðäÿí öììàíà äîüðó.Ñàí éåðèíäÿí äåâðèëÿúÿê ãàíëû ñàðàéëàð,Ãîúà ùèíäèí ÷àòëàäû áàõ,×àòëàäû áàüðû.

Êèíëè Áîìáåé, ÿñêè Ãàíãîí, î ãàíëû ÄåùëèÁèð ùÿçç àëäû ôûðòûíàäàí, ãûçûøäû öñéàí,ßñèðëÿðëÿ çÿíúèðëè áèð þëêÿíèí ÿùëè,Ýöíäöçëÿðÿ ñà÷äû àëîâ, ýåúÿëÿðÿ ãàí…Ãîïäó ÷ûëüûí ôûðòûíàëàðÚîøäó àõûíëàð…Îä ýÿòèðÿí ýåúÿëÿðèí ãÿëáè ãóäóðäó,Ãîøóëäó áó ôûðòûíàéà óçàã, éàõûíëàð,Èíýèëèñëÿð áöòöí éîëó áàüëàäû, äóðäó –

“Ùèíä áèçèìäè!”“×ÿê ÿëèíè!”Äàëüàëàíäû ñÿñ,“Î áèçèìäèð,Ãûð çÿíúèðè,Ýþòöð êÿìÿíäè!..”

Ñÿñ âåðäè áó äàëüûí ñÿñÿ ùÿð èíëÿéÿí êÿñ,Ñàðäû ãàíëû áèð öñéàí ùÿð øÿùÿðè, êÿíäè.Ãîïäó Ãÿðáèí þëöì ñà÷àí ãàíëû ðóçýàðû,Ãàí äàìëàäû ôûðòûíàíûí îäëó ýþçöíäÿí,Öñéàí åäÿí ùèíäëèëÿðèí êÿñêèí áàøëàðû,Àõäû Ãàíãûí ãàí ëÿêÿëè úîøüóí öçöíäÿí.Ôûðòûíàíûí ãÿëáè ãóäóç, äóðìàç, èíëÿéèð,Ãöââÿò àëûð öñéàí äîëó ãàñûðüàëàðäàí.“Ùèíä áèçèìäèð!..”Éàëíûç áóíó, áóíó äèíëÿéèð,Éàí, åé ìÿëóí Áðèòàíèéà, ãûðûë, òþêöë, éàí!

35

Ñàâðûëàðêÿí òîðïàã öñòÿ ÷àíàã-÷àíàã ãàí,Éàíûð, îäëó Ùèíäèñòàíûí ãÿëáè éàíûð, áàõ!Ñþéëÿ èýèä Ùèíäèðñîíà þéöíìÿñèí ÷îõ.Ùèíäè àëìûø äèøèíÿ áèð êèíëè ôûðòûíàÃàíàäëàíûá öñéàíëàðûí ìèíìèø ñûðòûíà,Åëÿ àçüûí áèð öñéàí êè, äàøñà äÿíèçëÿð,Éåíÿ áþéöê ìÿãñÿäèíè äóðìàäàí èçëÿð,Åëÿ ÷ûëüûí áèð öñéàí êè,Ãîðõ ñÿí þçöí äÿ,Ïàðòëàìàñûí Ëîíäóðàíûí ìÿëóí ýþçöíäÿ“Éà àçàäëûã âÿ éà þëöì…” Ùàéãûðàí öñéàí,“Ùèíä áèçèìäèð, ÷ÿê ÿëèíè…”Äåéÿí çîðëó ôèëÒàïäàüûíäà ñöðöêëÿíÿí áèð àúèç äåéèë,Áèð ýöí ýÿëÿð ãÿçÿáëÿíèá òóòàúàã ñÿíè,Õîðòóìóíäà öììàíëàðà àòàúàã ñÿíè.Ôöðñÿò èêÿí éûü øÿëÿíè, áàøûíû àë, ãà÷,Î êþëÿëèê çÿíúèðèíè Ùèíäèñòàíäàí à÷!Éîõñà þëöì àìàí âåðìÿç, éûõàð òàõòûíû,Áàõ îíñóç äà óüóðñóçëóã ñàðìûø áàõòûíû.Éàí, åé ìÿëóí Áðèòàíèéà, ãûðûë, òþêöë, éàí.Ùèíä ãóðòóëóð,Éàðûí îëóð.Àçàä Ùèíäèñòàí.

36

ÃßÐÁß

Éåíÿ ãàíëà äîëìóø àôàãûí,Úàíàâàð ýþçëÿðèíäÿ êèí ïàðëàð.Èòè úàéíàãëû ãàíëû ïÿíúÿäÿ,Äèäèëÿí, ïÿê ÷îõ àüëàéàíëàð âàð.

Åé ñèéàù öçëö âÿùøè ÿôðèééÿò,Íÿ ýþçÿë, êèðëè øþùðÿòèí âàðäûð.Âàðëûüûíäàí óñàíäû áèð õèëãÿò,Ùàêèìèí ãàí è÷ÿí êðàëëàðûäûð.

Î êðàëëàð, î êèíëè úÿëëàäëàðÙþêì åäÿí ôàðñäà, ×èíäÿ, ùÿð éåðäÿ.Ãîïóéîð þëêÿëÿðäÿ ôÿðéàäëàð,Íåðäÿ âèúäàí, ÿäàëÿòèí íåðäÿ?

Âàðëûüûí ùÿð äÿìèðëÿ, äàøëàðëà,Ïàð÷àëàíñûí äà ãàíëû éàøëàðëà,Íÿ äåéèì, àù, î ýþçëÿðèí áàòñûí.Ñÿíè, åé Ãÿðá, ôÿëÿêëÿð àüëàòìàç,Áèð ãÿäÿð áÿêëÿ ñÿí äÿ, ñÿí äÿ áèð àç,Ñÿíè éàëíûç áèð àüëàäàí îëàúàãÎ äà ÿëáÿò, ãûçûë, ãûçûë áàéðàã.

37

ÏÀÐÈÑß ÕÈÒÀÁ

Åé ãóäóç àòëàñëàðûí éàõàñûíäà ãûâðûëàí,Àëîâëó Ôðàíñàíûí äàìàðëàðûíû ñîðàí,Ìöùèòëÿðÿ ãàí ñà÷àí “ìÿäÿíèééÿò” îúàüû,Òàðèõëÿðäÿ ÿí áþéöê ôàúèÿëÿð ãóúàüû.

Ñèíÿíäÿêè òóôàíëàð, ôûðòûíàëàð, áîðàëàð,Áàõ ìÿíèì äÿ ãÿëáèìè çàìàí-çàìàí éàðàëàð.Î âÿùøè ýþáÿéèíäÿ ãàíëàðûí ÷àüëàäûüû,Êþêñöíäÿ êþëÿëÿðèí èíëÿéèá àüëàäûüû,

Ìèëéîíëàðëà àú, ÷ûëïàã ñöðöíÿí èíñàíëàðûíÉåð àëòûíäà ýèçëèúÿ áîüäóüó ýþç éàøëàðû,“Àëòóí” äåéÿ çþâã ö÷öí êÿñèëÿí ãóðáàíëàðûíÝåúÿëÿðè Ñåíàéà ôûðëàäûëàí áàøëàðû,

“Ùàããûì” – äåéÿ öñéàíëàð, òÿòèëëÿðëÿ ãàéíàøàí,“Þëöì” – äåéÿ àúûãëû òàëåéèëÿ îéíàøàí,Àúèçëÿðëÿ ÿéëÿíìÿê, ýöëìÿê àñàí äåéèëäèð,Îíëàðûí äÿìèð ãîëó äèê áàøëàðû ÿéèëäèð.

Ãîðõ êè, ñàëîíëàðûíäà è÷èëÿí ãàíëû øÿðàáÌÿíèì éûõäûüûì ÷àðûí è÷äèéèíÿ äþíìÿñèí.Ìþùòÿøÿì ñàðàéëàðûí äþíöá îëìàñûí õàðàá,Äöíéàéà êèí ïöñêöðÿí òàúûí éåðÿ åíìÿñèí.

38

ÑÅÍ* ×ÀÜËÀÐ…Ïàðèñ êîììóíàñûíà

Ìÿí þìðöìäÿ Ïàðèñèí ýþðìÿìèøÿì öçöíö,Åíìÿìèøÿì î âÿùøè, ÷ûëüûí øàíòàíëàðûíà.Ãóúìàìûøà, àú ýþçëö ãÿùáÿëÿðèí äèçèíè,Áàõìàìûøàì ñàðàéäà âóðàí ôàíòàíëàðûíà.

Îðäà êè, ñèíÿñèíäÿ ñöäÿìÿð äèëñèç ÷îúóã,Àú âÿ ÷ûëïàã àííÿëÿð ñîêàêëàðà àòûëàð.Îðäà êè, àëòóí äåéÿ ýÿíú ãûçëàð ãûâðûëàðàã,Áèð ñààòëûã çþâã ö÷öí êàáàêëàðäà ñàòûëàð.

Îðäà êè, àøûá-äàøàí äÿëè, ãóäóç Ñåí ÷àüëàð,ßêñ åäÿð ãÿùãÿùÿñè ùû÷ãûðàí ýåúÿëÿðÿ,Äÿðäèíè áþëÿí äèëñèç ãàðà äàøëàð, òîðïàãëàðÚàâàá âåðìÿç ñîðäóüó ýèçëè áèëìÿúÿëÿðÿ.

Îðäà êè, Íàïàëåîíëàð àòÿø ñà÷ûá äóðìóøäó,×åâèðìèøäè äöíéàíû àúèçëÿðèí áàøûíà,Ëöäîâèêëÿð ùþêìöíö ãàí öñòöíäÿ ãóðìóøäó,Áîéàíìûøäû çöëìäÿí òîðïàãëàð ýþç éàøûíà.

Î éåðäÿ êè, ùàëà Ñåí ãàí è÷êèñèéëÿ éåíÿ,Ñóëàðûíäà áîüóëìóø ìåéèòëÿðëÿ îéíàøûð,Îðäà “áÿøÿð” íàìèíÿ, “ìÿäÿíèééÿò” íàìèíÿÄöíéàäàêû ÿí ÷èðêèí ðÿçàëÿòëÿð ãàéíàøûð.

Îðäà ÿëëè äîããóç èë áóíäàí ÿçÿë èðìàãëàð,Úîøüóí áèð èíãèëàáûí ìàùíûñûíû äèíëÿäè,ßñðëÿð áîéó ýöëìÿç ñàðû, ñîëüóí äîäàãëàðÎõóðêÿí î ìàùíûíû ïÿê äÿðèíäÿí èíëÿäè.

_______________

* Ñåí – Ñåíà ÷àéû

39

Îðäà éàëíûç áèð áàùàð ÷è÷ÿê à÷äû, éàç îëäó,Äþíäö àíúàã áèð éàçëûã òàð ýåúÿëÿð ýöíäöçÿ.Àüëàéàíëàð ýöëÿðêÿí ýþç éàøëàðû àç îëäó,Ùÿð êÿñ èíàíäû äóðäó ñþéëÿíÿí øèðèí ñþçÿ.

Èëê îëàðàã êþëÿëÿð çÿíúèðëÿðè à÷àðàã,Ìþùòÿøÿì ñàðàéëàðûí ãûðäûëàð ãàïûñûíû.Èëê îëàðàã Ïàðèñèí ãàïûñûíäà àë áàéðàãÃóðäóëàð ëåøëÿð öñòäÿ ãóðáàíëàð éàïûñûíû.

À÷ûëäû áèð ýöí éåíÿ ôûðòûíàíûí ãàíàäû,Ãàðà ãàíëû öôöãëÿð áöðöíäö áèð ÷àðøàôà,Ñåíàíûí äÿëè ãÿëáè éåíÿ úîøäó, ãàíàäûÀòûëàðêÿí áàüðûíà ìèíëÿðúÿ ãàíëû ãàôà…

Ùÿôòÿëÿðëÿ Ïàðèñèí ñîêàêëàðûíäà ãàíëûÞç öñéàíûí ãàëäûðàí ÷ûëïàã ëåøëÿð óçàíäû.Îíóí÷óí “Ýþçÿë” Ïàðèñ äèëëÿðÿ äöøäö øàíëû,Òàðèõëÿðäÿí ñèëèíìÿç èéðÿíú áèð àä ãàçàíäû.

Î çàìàíäàí áàüðûíäà ôûðòûíàëàð, áîðàëàð,Ãóäóðäóãúà äàøëàðû, òîðïàãëàðû èíëÿéèð,Áó äÿðä îíóí ãÿëáèíè ùÿð ýöí áèð àç éàðàëàð,Äÿëè, úîøüóí àòëàñëàð ìàùíûñûíû äèíëÿéèð.

40

ØßÐÃß

Àííÿ, àðòûã áó ýöí ñÿí àüëàìà, ýöë…×öíêè ãîéíóíäà îéíàøàí áöëáöëÚîøàðàã èíúÿ áèð òÿðÿííöìëÿ,Ñÿíÿ áèð áàõ íÿ ñþéëöéîð, äèíëÿ…

Áó ýöí óüðóíäà ÷àðïûøàí, âóðóøàíÉàâðóëàð, ãþí÷ÿëÿð, ýþçÿë ãûçëàð,Ùÿðÿ áèð éûëäûðûì, éàíàð âóëêàíÊèìè ýóðëàð, úîøàð, ÷àõàð, ãàéíàð.

Äÿðÿëÿð, äàüëàð, þëêÿëÿð àøûéîð,Áèð éûüûí îäëó éàâðóëàð ãîøóéîð.Ãîøóéîð èíëÿéÿí î ôÿðéàäà,Ãîøóéîð ùÿïñè, ùÿïñè èìäàäà.

Ñèñ, äóìàíäàí ñèëèíäè, áàõ éîëëàð,Ýÿëèéîð ùÿï äÿìèð ãûðàí ãîëëàð,Áèð úÿñóð ãûç ÿëèíäÿ áèð áàéðàã,Ýóðëó áèð ñÿñëÿ äàèì ùàéãûðàðàã.

Ñþéëÿéèð: “Äóðìà, ãà÷, ÷ÿêèë, äöøìÿí…”Áàõ íàñûë òèòðèéîð ñÿôèë äöøìÿí!Òèòðèéîð õûðäà ãîðõàúàãëàð òÿê,Ãà÷ìàã èñòÿð ðÿçèë ãà÷àãëàð òÿê.

Ãà÷ûéîð áÿëêÿ, äóðìàäàí ãà÷ûéîð,Ñàíêè äàüëàðäà áèð äóìàí ó÷óéîð.Àííÿ… Àííÿ… éåòÿð áàõûá äóðìà,Îäëó áèð ãÿëáè ýÿë éàõûá äóðìà.

Éåòÿð àðòûã âÿðÿìëÿ ÿëëÿøäèí,Áèòäè ùÿð øåé – ùÿï àéðûëûã, ùèúðàí,Ñÿíäÿ âàð øèìäè åëì, ùàãã, öðôàíÍÿ ãÿäÿð áàõ áó ýöí ýþçÿëëÿøäèí.

41

ÀÍÀÍÛÍ ÃÛÇÛÍÀ

Åé ÿñêèäÿí áÿðè éàñà áöðöíÿí,Øÿðÿôëè àíàìûí ýöëöçëö ãûçû,Àë øÿôÿãëÿð è÷ðÿ èíäè ýþðöíÿíØÿðã öôöãëÿðèíèí ïÿíáÿ éûëäûçû.

Áèð çàìàí éóðäóìóí ãàðàíëûã ãàëàíÁóúàãëàðûíäà ñÿí àüëàìàçìûäûí?Ùöððèééÿò åøãèëÿ úîøóá ÷ûðïûíàíÀíàìûí öðÿéèí äàüëàìàçìûäûí?

Ôÿãÿò èíäè ùàðäà î äÿðèí-äÿðèíÙÿçèí íàëÿëÿðèí, èíèëòèëÿðèí?Ñþéëÿ, àü ýöíëÿðÿ ÷ûõäûíìû áóð ýöí?Çöëìöí ùåéêÿëèíè éûõäûíìû áó ýöí?..

42

ÌÖÑÒßÌËßÊß ÎËÌÓØ ØßÐÃß

Ãàíëû ïÿíúÿëÿðäÿ ýþç éàøû òþêìÿ,Åé ñèéàù þðòöêëö ýÿëèíè Øÿðãèí!Çàëèìÿ éàëâàðìà, áîéíóíó áöêìÿ,Àçúà à÷ìà äàùà ÿëèíè Øÿðãèí.

×þêäöñÿ îðòàéà ùèúðàí, àüëàìà,Îëäóñà åëëÿðèí âèðàí, àüëàìà,Âåðäèíñÿ ñÿí áèð ÷îõ ãóðáàí, àüëàìà,Áÿéàçëàòìà ñèéàù òåëèíè Øÿðãèí.

Î øèìäè èíëÿéÿí íàøàäëàðûíëà,Î ãÿëáèíäÿí ãîïàí ôÿðéàäëàðûíëà,Î èýèä ÷þùðÿðè þâëàäëàðûíëà,Ïàð÷àëà, éàõ ãàðà òöëöíö Øÿðãèí.

Áàõ éåíÿ úîøóéîð àõàí ÷àéëàðûí,“Ãàëõ” äåéÿ ñÿñëÿéèð Ùèìàëàéëàðûí.Èíàí êè, ãîéíóíäà öñéàíäûð éàðûí,Àéäûí åò öñéàíëà éîëóíó Øÿðãèí.

Ñèëêèí, òà ãûðûëñûí äÿìèð ãÿôÿñèí,Ñÿðâÿòèí èøëÿòñèí “ùàãã” äåéÿí ñÿñèí,Çàëèì äöøìÿíëÿðè éàõñûí íÿôÿñèí,Ãàëäûð éöêñÿêëÿðÿ éîëóíó Øÿðãèí.

Åé ïàð÷àëàíìûø Øÿðã, åé ýþçÿë àíà,Áÿíçÿ äÿíèçëÿðäÿ ãîïàí òóôàíà,Àúèç éîõ, úÿñóð îë, ùàéãûð äöøìàíà,ßçìÿñèí èíëÿéÿí åëèíè Øÿðãèí!

43

ÉÀÐÛÍ*

(Øÿðã ö÷öí)

Õÿçàí ïÿíúÿñèíäÿ ñàðàëàí ýöëëÿð,Øöáùÿñèç, øÿíëÿíèá ýöëÿúÿê éàðûí.Ùÿñðÿòëÿ ÷ûðïûíàí õÿñòÿ êþíöëëÿð,Ïÿê äàäëû íÿøÿëÿð ñöðÿúÿê éàðûí.

Ãûðûëàúàã êèðëè, äÿìèð ãÿôÿñëÿð,Äàùà ýÿëìÿéÿúÿê î éàíûã ñÿñëÿð,Ãàðàíëûãëàðäàêû èíëÿéÿí êÿñëÿðÉàøëû ýþçëÿðèíè ñèëÿúÿê éàðûí.

Øÿðãÿ ùþêì åäÿðêÿí ãàáàðëû ÿëëÿð,Ãþí÷ÿëÿð âåðÿúÿê ñîëóã ÿìÿëëÿð.Áèð øÿíëèê ýþðìÿéÿí î èññûç åëëÿðÑÿàäÿò íÿ èìèø, áèëÿúÿê éàðûí.

_______________

* Éàðûí – ñàáàù

44

ßËÂÈÄÀ, ÁÀÊÛ!(Òöðêöñòàíà ýåäÿðêÿí)

ßëâèäà, åé ìöøôèã àíà, ÿëâèäà…Áó àíäà ãÿëáèìäÿ íÿ äÿðèí ãÿì âàð,È÷èìäÿ áèð ñèçè, ýþçöìäÿ íÿì âàð,ßëâèäà, åé ìöøôèã àíà, ÿëâèäà…

Ñÿíäÿ êå÷èá ýåòäè èéèðìè äþðä éàøûì,Áèð çàìàí áÿëàäàí ÷ûõìàäû áàøûì,Ñÿí îëäóí ùÿìäÿìèì, äÿðäëè éîëäàøûì,Ëàéëàëàð ñþéëÿäèí ìàíà, ÿëâèäà…

Ìÿí ñàíà éàä äåéèë, äîüìà îüóëäóì,Þç ãàíûíäàí ýöë éàõàíäà äîüóëäóì,Ýöíàùûì, “úàí” äåäèì ñàíà, ãîâóëäóì,Àúûìàäûí áó ãóðáàíà, ÿëâèäà…

Éîõ îëäó ×ÿìáÿðÿêÿíäè* ýþçëÿðäÿí,Áàòûá ýåòäè Ïèðâÿíçÿëè* èçëÿðäÿí,Êèì íÿ àíëàð áó ÷àðïàøûã ñþçëÿðäÿí,Áóíëàð áèð õàòèðàò ìàíà, ÿëâèäà…

Áèð çàìàí ãîéíóíäà ìÿí äÿ éàøàäûì,Ñîêàêäàí-ñîêàêà** ñÿñëÿíäè àäûì,Áèëìÿì ñþíÿúÿêìè ñÿíäÿêè éàäûì?Áÿëêÿ äÿ äþíÿìÿì ñàíà, ÿëâèäà…

Áàõ íÿ äåéèð éåíÿ áó úîøüóí Õÿçÿð,Ãîéíóíäà Øèìàëäàí ýÿëÿí éàä ýÿçÿð,Áó áèð äÿðä êè, ìÿíè þìðöìúÿ ÿçÿð,Ñàëûð ìÿíè ùàëäàí-ùàëà, ÿëâèäà…

_______________

* ×ÿìáÿðÿêÿíä, Ïèðâÿíçÿëè – Áàêû ìÿùÿëëÿëÿðè** Ñîêàê – êö÷ÿ

45

Óçàãäà ãàðàëûð Ãûçëàð ãàëàñûÑþéëÿð êè, áàøûìûí ÷îõäóð áÿëàñû,Íåðäÿ þç îüóëó, èýèä áàëàñû,Àúûñûí äöøäöéö îäà, ÿëâèäà…

Ìÿíèì ýöíàùûì éîõ, ìÿíè áàüûøëà,×îõ ÷àðïûøäûì, äöøäöì òóôàíëà, ãûøëà,Áÿçÿí ñàëàì ýþíäÿð ñÿí äÿ áèð ãóøëàÝåòäèéèì éåð Òöðêöñòàíà ÿëâèäà…

ßëâèäà, åé ýþçÿë Áàêû, ÿëâèäà!Ñàüëûãëà ãàë, ñîí ñþçöì áó, ÿëâèäà!..

46

ÝÈÚÝÈÍß

I

Ìÿí Êðûìûí ñàùèëèíèÝÿçèá-ýÿçèá äîëàøäûì.Éàøûë, äèëáÿð òÿïÿëÿðäÿí,Óúà äàüëàðäàí àøäûì.

Éàëû áîéó Ãàðà äÿíèçÄàëüàëàíûá êþïöéîð.Ñàùèëäÿêè Ýèúýèíÿíèíßòÿéèíäÿí þïöéîð.

Ýÿòèðÿðêÿí ñóëàð äèëÿÑàùèëäÿêè äàøëàðû,Ýèúýèíÿíèí ýþçëÿðèíäÿÑàëëàíûð ýþç éàøëàðû.

Ýèúýèíÿ, î ìàúÿðàëàðÉàâðóñóíóí áåøèéè,Ãàðà äÿíèç ñàùèëèíäÿÒóãàé õàíûì êþéöøö.

Êþùíÿ ñàðàé ËèâàäèéàÑàü áþéðöíäÿ òèêèëè.Áàü áàøûíäà ñàíäàëéàíûíÃÿðèá áîéíó áöêöëö.

Ñîë áþéðöíäÿ ó÷óá ýåäÿíÁèð ôûðëàíãûú éóâàñû.Êå÷ÿí ÿñðèí êå÷èá ýåäÿíÝþçö éàøëû äóðíàñû.

Ýèúýèíÿ, î äèëáÿð ãûçûíÀäëàäûüû òÿïÿëÿð,Ìàùíûñûíû äèíëÿð èìèø,Äÿðäèí áèëÿí ëÿïÿëÿð.

47

Òóãàé, éàëû áîéíóíäà áèðÁþéöê òàúèð ñàíûëûð.Ùÿð éàíäà àä ãàçàíìûøäûð,Ùÿð òÿðÿôäÿ àíûëûð.

Îíó áÿëêÿ èìïåðàòîðÁþéöê áèëèð, òàíûðäû.Îòàüûíäà ñèëñèëÿëÿð,×ûë÷ûðàãëàð éàíûðäû.

Àäëû õàíëàð, áÿéçàäÿëÿð,Êíéàçëàðäàí ãîíàüû.Ùþêìöíäÿéäè äàüëàðäàêûÃà÷àãëàðûí éûüíàüû.

“Ãûç ñàëîíó” ñöñëÿíèðäèßñèð äöøÿí ãûçëàðà.Ñàô àëòóíëàð ñÿñëÿíèðäèÊèñÿëÿðäÿ éöçëÿðÿ.

Øÿðã åëèíäÿí ýÿëÿí ãûçëàð,Ñàòûëûðäû áÿéëÿðÿ.ßêñ åäèðäè ýþç éàøëàðûÓëäóçëàðà, àéëàðà.

Çþâãö ö÷öí áöòöí ãóëëàðÑÿðô åäèðäè þìðöíö.Òîðïàãëàðû ÷åéíÿäÿðÿê,Êå÷èðèðäè ÿìðèíè.

Ãàðà äÿíèç, Ãàðà äÿíèçÊþïöðöðäö, úîøóðäó.Ýÿìèëÿðëÿ ýÿëÿíëÿðèíÈìäàäûíà ãîøóðäó.

48

Ýÿëÿí ãóëëàð áîéíó áöêöêÑàëàìëàðêÿí ñàùèëè,Î ìöëÿââÿñ* ýåúÿëÿðèíÊèëèäëÿíèðäè äèëè.

II

Ýèúýèíÿ ñàùèë áîéóíäàÁèð áàëûã÷ûíûí ãûçûéäû,Ýþçëÿðè ýþé äÿíèç ðÿíýè,Éàíàãëàðû ãûðìûçûéäû.

Î ùÿð ýöí àõøàì ÷àüûíäà×ûõàðäû ñàùèë äöçöíÿ,Ýþé äÿíèçäÿí ÿñÿí ðóçýàðÒþêÿðäè ñà÷ûí öçöíÿ.

Îíäà áèð òàòàð ãûçûíûíÌÿùçóí, äèëáÿð öçö âàðäû,Ýèçëè ñåâýè óëäóçóíóíÝþçëÿðèíäÿ èçè âàðäû.

Áÿçÿí ñîðàð äàëýàëàðäàíÑåâäèéèíèí äóðàüûíû.Äàëüàúûãëàð ýÿëèá äèëÿ,Âåðìÿäÿéäè ñîðàüûíû:

– Õàñàé, Õàñàé, èýèä ÕàñàéÄÿíèçëÿðèí åë÷èñèäèð.Ýÿëìÿéÿúÿê ñÿíÿ áó àé,Óçóí éîëëàð éîë÷óñóäóð.

_______________

* Ìöëÿââÿñ – ëÿêÿëÿíìèø, ìóðäàðëàíìûø.

49

Õàñàé éîõñóë áèð òàòàðäû,Ñöðìÿìèøäè ýÿíú þìðöíö.Îìóçóíäà äàøûéûðäûÒóãàé õàíûí ùÿð ÿìðèíè.

Ýÿìèäÿ áèð ìóçäóð êèìè×àïàëàéûá äóðàðäû î.Áÿçÿí úîøüóí äàëüàëàðäàíÝèúýèíÿíè ñîðàðäû î.

Òèòðÿê, äóðüóí ýþçëÿðèíäÿíÑûúàã èíúèëÿð äàìàðäû.Ñåâäèéèíè ñàëûá éàäàÑàùèëëÿðè ñàëàìëàðäû…

Î çàìàíëàð Ãàðà äÿíèçÔûðòûíàëû, áîðàëûéäû.Ñóëàð úîøüóí, ÿñÿáèéäè,Äàøãûí ãÿëáè éàðàëûéäû.

Öçÿðèíäÿ ÿñÿí éåëëÿðÊþïöðöðäö òóôàíûíû.Ýÿìèäÿ ùû÷ãûðàí ãóëëàðÚîøäóðóðäó öñéàíûíû.

Ñàùèëäÿ ñÿðò ãàéàëàðûÊþêöíäÿí éûõìàã èñòÿðäè.Ãàí ëÿêÿëè áó éàëëàðûÖñéàíëà áîüìàã èñòÿðäè.

III

Éåíÿ éåëêÿíëè áèð ýÿìè,Éàõûíëàøûðäû êþðïöéÿ.ßñèðÿëÿð ýÿëäè äåéÿ,Ýþéëÿðèí àðòûðäû ãÿìè.

50

Òóãàé õàíûí ýþçëÿðèíäÿÑàð àëòóí ïàðûëòûñû,Ýÿëÿíëÿðèí öçëÿðèíäÿÙèúðàí éàøû, ÿëÿì éàøû.

Çÿíúèðëÿíèá àïàðûëäûÒóãàé õàíûí ñàðàéûíà.Ýþé ñÿðâëÿð ñÿñ âåðäèëÿðÇÿíúèðëÿðèí ùàðàéûíà.

Ãûç ñàëîíó äîëäó éåíÿØÿðãèí éåòèì ãûçëàðûéëà.Èíëÿéÿðÿê ñàòûëäûëàð,Äÿëëàëëàðûí ñþçëÿðèéëÿ.

IV

Áèð ýöí éåíÿ ÝèúýèíÿíèíÄÿðäëÿðè úîøäó, ÷àüëàäû,×ûõäû ãàëûí îðìàíëûüàÝèçëè àüëàäû, àüëàäû.

Áèð àðàëûã Òóãàé õàíûíÃûç îâëàéàí îâ÷óñó,Ãàðøû ÷ûõäû ÝèúýèíÿéÿÎëäó îíóí àëûúûñû.

Ãûç ÷ûðïûíûá ãàðøû äóðäó,×îõ éàëâàðäû, ÷îõ àüëàäû.Ôÿãÿò Òóãàé õàíûí ãóðäóÒóòäó ãîëëàðûí áàüëàäû.

Ãà÷ìàã ö÷öí éîëó áàüëû,Éåòìÿçäèëÿð ùàðàéûíà.Äöøäö ÿëè, ãîëó áàüëûÒóãàé õàíûí ñàðàéûíà.

51

Î ñåâäàëû Êðûì ãûçûÄöøäö ãûçëàð ñàëîíóíà.Äÿðäëè ýåúÿëÿð óëäóçóÁöðöíäö ãÿìäÿí äîíóíà.

Áàõäû áàø óúóíäà äóðàíÒóãàé õàíûí ýþçëÿðèíÿ.Äÿëè, ÷ûëüûí ìÿúëèñ ãóðàíÊíéàçëàðûí þçëÿðèíÿ.

Áèð éàíäà ãóë ÿñèðÿëÿð,Áÿäÿíëÿðè áöòöí ÷ûëïàã.Áèð ÷îõóíóí îìóçóíäàÃàì÷ûëàðûí ãîéäóüó äàü,Ãûâðûëûáëàð èëàí êèìè,Àòÿøäÿ ãûâðûëàí êèìè.

ßñèð äöøÿí ÝèúýèíÿíèíÑàðàé äîëàíäû áàøûíà.Ùåéðàí-ùåéðàí áàõûá äóðäóÒóòóëäó ùÿï ýþç éàøûíà.

Öðÿéèíäÿ ñåâäèéèíèíÝöíàùñûç åøãè úàíëàíäû.Àòàñûíû ñàëûá éàäà,Ãûâðûëäû, ãûâðûëäû, éàíäû.

Î øèìäè áèð þëö êèìèÇàâàëëû, áîéíó áöêöëö.Éîðüóí ïÿðèøàí òåëëÿðèÀ÷ûã îìóçà òþêöëö.

Áàõûéîð áèð äóðíà êèìèÝþçëÿðèíäÿ ïàðûëòûëàð.ßêñ åäÿìÿç ãóëàüûíàÑàðàéäàêû ýóðóëòóëàð.

52

Òóãàé õàíûí äàìàðûíäàÅùòèðàñ úîøäó, ãàéíàäû,Áàõûá äèëáÿð ÝèúýèíÿéÿÇþâãö éåðèíäÿí îéíàäû.

ßìð åëÿäè äóðàí ãóëàÀïàðûëñûí îòàüûíà.Î ùÿð çàìàí ùàçûðëàíìûøßñèðÿëÿð éàòàüûíà.

Êíéàçëàðûí ÿëèíäÿ ìåéÎéíàäàðàã ýöëöøäöëÿð.Ñîíðà äóðóá çÿíúèðëÿíÿíÝþçÿëëÿðè áþëöøäöëÿð.

Èëàí êèìè ãûâðûëàðàãÙÿðÿ ÷ÿêèëäè áèð éàíà.Äîäàãëàð êèíëè, ìþùòÿðèñ,Äàìàðëàð ýÿëäè ùÿéúàíà.

Ùÿð áóúàãäà, ùÿð ýóøÿäÿÉöêñÿëäè íàëÿ, ùû÷ãûðûã.ßò ÷èýíÿéÿí äèøëÿðèíäÿíÖçëÿð îëäó ãûðûã-ãûðûã.

V

Òóãàé ùÿëÿ ýèðìÿìèøäèÎ çÿíúèðëè îòàüà.Ýèúýèíÿ áèð ñîëà áàõäû,Áèð äÿ ãàíëû éàòàüà.

Ïÿíúÿðÿéÿ éàõûíëàøûá,Áàõäû ñàùèë áîéóíà.Àé íóðóíó ñÿïèðäèÝþé äÿíèçèí ñóéóíà.

53

Ýåúÿëÿðèí äÿðäëè éåëèÕÿôèô-õÿôèô ÿñèðäè.Ýèúýèíÿíèí üèð ãåéá ÿëèÖìèäèíè êÿñèðäè.

Äàëüàëàðûí èíèëòèñèÓëäóçëàðûí àòÿøè,Ñåâäèéèíè õàòûðëàòäûÀéûí ñîëüóí áàõûøû.

Î áèð ùÿôòÿ áóíäàí ÿââÿëÌàâè ýþçëö î äèëáÿðÁèð ýåúÿäÿ äÿäëÿøèðäèÑåâäèéèëÿ áÿðàáÿð.

Õàòèðÿëÿð õÿéàë êèìèÝÿëèá êå÷äè ýþçöíäÿí.Î, àéðûëìàã èñòÿìèðäèÑåâäèéèíèí èçèíäÿí.

Ãÿëáèíäÿêè ãûðûã-òþêöêßìÿëëÿðè äèðèëèðäè.Î çÿíúèðëè ùÿéàò îíàÁèð úÿùÿííÿì ýþðöíöðäö.

Áÿëêÿ äàùà ñîí îëàðàãÖìèä îíà ýöëìÿç èäè.Áÿëêÿ äàùà ÕàñàéúûüûÎíó ýþðÿ áèëìÿç èäè.

Î éàøàìàã èñòÿð èäè,Î éàøàìàã èñòÿéèðäè.Òàëå îíà ñîí îëàðàãÃàíëû áèð éîë ýþñòÿðèðäè.

54

Äîäàãëàðûí ÷åéíÿéÿðÿêÀúû-àúû äöøöíöðäö.Î àíäà áèð ýöìöø õÿíúÿðÝþçëÿðèíÿ èëèøèðäè.

Àëûá áàõäû, ùÿíóç ãàíûÑèëèíìÿìèø äóðóðäó.Òóãàé îíó ÿñèðÿëÿðÑèíÿñèíäÿí âóðóðäó.

Î àí èäè éàí îòàãäàíÁèð ÿñèðÿ èíëÿäè.Ãàëõûá-åíÿí íÿôÿñèíèÄèëñèç ýåúÿ äèíëÿäè.

Î àí èäè Òóãàé õàíûíÝóðëó ñÿñè éàõëàøûð,Î ýöíàùñûç ãûçúûüàçûíÑîí íÿôÿñè áàüëàøûð.

Áöòöí þìðö ýþìöëñöíìöÚàâàí èêÿí òîðïàüà?Éà äþíñöíìö éàòàãëàðäà×èýíÿíÿí áèð éàðàüà?

Éà äþíÿðÿê áèð èýèäÿÎíà ãàðøû äóðñóíìó?Ãàí äàìëàéàí ïîëàäúûüûÑèíÿñèíäÿí âóðñóíìó?

Ãÿðàð âåðäè, ýþçëÿðèíäÿÃàí èçëÿðè îéíàäû.Öðÿéèíäÿ ãóäóç êèìèÁèð èíòèãàì ãàéíàäû.

Ãàí ëÿêÿëè ïîëàäúûüûÁàñäû éóìøàã ãîéíóíàÑà÷ëàðûíû äàüûäàðàãÄöçäö áÿéàç áîéíóíà.

55

Òóãàé ýèðäè, ýþçëÿðèíäÿÂÿùøè çþâãöí íÿøÿñè,Ýèúýèíÿíèí èøâÿëÿðëÿÁîéàëûéäû ÷þùðÿñè.

Ãàðøûëàéûá Òóãàé õàíûÑöðöêëÿäè éàòàüà,Áó àíäà áèð äÿëè ôÿðéàäßêñ åéëÿäè îòàüà.

Áèð àù ÷ÿêèá äöøäö éåðÿÈíëÿéÿðÿê Òóãàé õàí,Àõäû áÿéàç éàòàüûíàÊèí ïöñêöðÿí ãûçûë ãàí.

– Âóðóëìóøäóð Òóãàé, – äåéÿÑÿñ-êöé äöøäö ñàðàéà.Áöòöí ãóëëàð, ÿñèðÿëÿðÃîøóëìóøëàð ùàðàéà.

Ýèúýèíÿíèí ãÿëáè ãóäóç,Ãàí ÷þêìöøäö ýþçöíÿ.Äÿëè êèìè áàõìàäàéäûÝÿëÿíëÿðèí öçöíÿ.

ßëèíäÿêè õÿíúÿðèíäÿíÄàìëàéûðäû ãûçûë ãàí,Éîõñóëëàðûí ýþç éàøûíäàíËàõòàëàíìûø ðÿçèë ãàí.

Çàòÿí áþéöê ïàøàëàðûí,Êíéàçëàðûí, áÿéëÿðèí,Çàòÿí áöòöí òîðïàãëàðûíÄÿíèçëÿðèí ýþéëÿðèí.

Òàðèõëÿðëÿ ñàâûðäûüûÃàí ýþç éàøû äåéèëìè?Ñóëòàíëàðûí è÷äèéè ìåéÙàãñûçëàðûí àë ãàíû

56

Êþëÿëÿðèí ýþç éàøûäûðßñèðëÿðèí ôÿüàíû.

Òóãàé õàíû ùÿï áóëàøìûøÝþðöíúÿ àë ãàíûíà,Áöòöí ñÿðõîø êíéàçëàðûíÃîðõó äöøäö úàíûíà.

ßñèðÿëÿð, áöòöí ãóëëàðÑàðàéà êèí ñà÷äûëàð.Î êþëÿëèê çÿíúèðèíèÃîëëàðûíäàí à÷äûëàð.

Î çàìàíäàí Òóãàé õàíûíÃûç ñàëîíó áîø ãàëäûÎ éöçëÿðúÿ ãûç ÷åýíÿíÿíÂÿùøè ñàðàé ëîø ãàëäû.

Ýöíëÿð êå÷äè, àéëàð þòäö,Áèð ÷îõ èëëÿð äîëàíäû.Ãàðà äÿíèç ñàùèëëÿðèÃûçûë ãàíëà áóëàíäû.

Áèð ýöí äÿëè áèð çÿëçÿëÿÃîïäó, éåðëÿð ñûõûëäû,Î ìþùòÿøÿì øÿí ñàðàéëàð,Î ãàïûëàð éûõûëäû.

Î çàìàíäàí î éåðëÿðÿÄàëüàëàð áàø ÿéèðëÿð.Éàâàø-éàâàø ÝèúýèíÿíèíÑàùèëèíÿ äÿéèðëÿð.

Î çàìàíäàí î ñàðàéäàÝèúýèíÿíèí éàäû âàð.Ýèúýèíÿ éîõ, éàëíûç îíóíØÿí äèëëÿðäÿ àäû âàð…

57

“ÏÎÒÉÎÌÊÈÍ”

(Òàðèõè ïîåìàäàí áèð ïàð÷à)

Ãàðà äÿíèç ãàðà ýþçëÿð êèìè äàëüûí, ãàéíàøûð,Öçÿðèíäÿ ÿñÿí ÷ûëüûí ðóçýàðëàðëà îéíàøûð.Öôöã ãàðà äóìàíëàðäàí áèð ÷àäðàéà áöðöíìöø,Ýþé öçöíäÿí àõûá ýåäÿí î ñåâäàëû, î ýöìöøÀé ñóëàðûí ýþé áàüðûíà ñîëüóí áèð íóð ñÿïèéîð,Äàëüàúûãëàð îéíàäûãúà, Ãàðà äÿíèç êþïöéîð.Áèð ôûðòûíà ìöæäÿñè âàð öôöãëÿðèí ýþçöíäÿ,Ãàñûðüàëàð ðÿãñ åòìÿäÿ ýþé äÿíèçèí öçöíäÿ.“Ïîòéîìêèí”èí ïîëàä äþøö àü êþïöêëÿð ñà÷àðàã,Èðÿëëÿéèð ýþé ñóëàðûí áàüðûíäà éîë à÷àðàã…Èðÿëëÿéèð… Ñÿñëÿíÿðêÿí ñóëàð îíà ãûçûéîð.Èðÿëëÿéèð… Äàëüàëàðûí ùöúóìóíó ïîçóéîð,Èðÿëëÿéèð… Ýöâÿíÿðÿê è÷èíäÿêè öñéàíà,Äþéöø ýÿðìèø ïîëàä äþøëÿð ôûðòûíàéà, òóôàíà…È÷èíäÿêè áÿùðèéóíëàð àíä è÷ÿðÿê äÿðèíäÿí,Ãîïàðìûøëàð î äèê áàøëû ëåéòåíàíòû éåðèíäÿí,Àëìûø ÿëÿ “Ïîòéîìêèí”èí ñöêàíûíû öñéàíêàðÁÿùðèéóíëàð èëê îëàðàã î éûðòûúû, úàíàâàðËåéòåíàíòà ãûçüûí ùöúóì àòÿøèíè à÷ìûøëàð,Ãàðà äÿíèç ñóëàðûíäà äÿëè áèð êèí ñà÷ìûøëàð.Î öñéàíêàð “Ïîòéîìêèí”èí èëê à÷äûüû àë áàéðàã,Èëê îëàðàã “øàùà” öñéàí òåëëÿðèíè âóðàí î,Èëê îëàðàã âÿùøèëèéÿ êþêñ ýÿðèá äóðàí î,Î Ãÿùðÿìàí “Ïàòéîìêèí”èí ÷ÿëèê ãÿëáè äþéöíöð,Ãàðà äÿíèç îíóí þëìÿç ãöðóðóéëà þéöíöð,Àëìûø îíó êþïöê ñà÷àí äÿëè ìÿüðóð ãîéíóíà,Ñàëìûø îíó ãàñûðüàëàð, ôûðòûíàëàð îéíóíà.Áóðàõäûüû ãàðà, ãàëûí äóìàíëàðäàí éàñ äàìëàð,Àë áàéðàüû þïÿí éåëëÿð ñàùèëëÿðè ñàëàìëàð...

58

ÑßËÈÌ ÕÀÍ(Òàðèõè ïîåìàäàí ïàð÷àëàð)

×å÷åíëè ß.Ï-éÿ

Õÿéàëûìäà éåð åòìèø,Èõòèéàð äàüëàðûíûçÑÿíèíëÿ ýÿçäèéèì î,Áÿõòèéàð äàüëàðûìûç…

Ýèðèø

Î çàìàí êè, Ãàôãàçûí èõòèéàð äàüëàðûíàÖôöãëÿðäÿ àü áàøëû ãàðà äóìàí ÷þêöéîð,Î çàìàí êè, áóëóäëàð øèìøÿêëÿ þïöøÿðÿê,Àõûá ýåäÿí Àðüóíà ýþç éàøûíû òþêöéîð,Î çàìàí êè, ýþçöíö ãûðïàðàã íàçëû ýöíÿø,Éàñëàíûð éàâàø-éàâàø ãîúà äàüëàð àðäûíà,Î çàìàí êè, ãàíàäûí ÷àðïàðàã ùÿð éåòèì ãóø×ÿêèëèð îðìàíëûüà, ýþé áóäàãëàð àðäûíà,Î çàìàí êè, ýöëöçëö äèëáÿð ÷å÷åí ãûçëàðû,Äþíÿðëÿð àääûì-àääûì áóëàãëàðûí áàøûíäàí,Êþïöêëÿðëÿ ãàéíàéàí èðìàãëàðûí áàøûíäàí,Äîäàãëàðûíäà ÷ûíëàð îäëó ÷å÷åí ìàùíûñû.

×å÷åí ìàùíûñû

Àéëàé-ëà-éàëàé-àéëàé-ëà-âàëàéÉàëàé-ëà-àéëàé-âàëàé-ëà-àéëàé…Äîäàãëàðûíäà ÷ûíëàð îäëó ÷å÷åí ìàùíûñû.Î çàìàí êè, ãÿùðÿìàí, èýèä ÷å÷åí åëëÿðèÄîüìà éóðäóí ñåâèìëè òîðïàüûíäà ñöðöíäö,Îíäà äÿìèð ùàñàðëû Âåäîíîëóí éîëëàðû×àð ýþíäÿðÿí àü àòëû êàçàêëàðëà áöðöíäö.Î ýöíäÿ êè î úÿëëàä ïîëêîâíèêèí ÷ÿêìÿñèÄÿéäè áèçèì ×å÷åíèí òîðïàüûíà, äàøûíà.Î çàìàíäàí Ñÿëèì õàí äîüìà éóðääàí àéðûëûá,

59

Äûðìàíäû î âöãàðëû, ãîúà äàüëàð áàøûíà.Îíóí éóìøàã éàòàüû ãàðà äàøäû, òîðïàãäû,Òöê éàñòûüû êþòöêëÿð, ìàâè ýþéëÿð éîðüàíû.Àúàíäà ÷åéíÿäèéè ñàðû, ñîëüóí éàðïàãäû,È÷äèéè ñó ÷þëëÿðèí éàüìóð ýþçëö äóìàíû.Î çàìàí êè, äóìàíëàð òþêöëöðäö äàüëàðà,Éöêñÿëèðäè äÿðÿäÿí àú ãóðäëàðûí ñÿñëÿðè.Î ÷èéíèíäÿ òöôÿíýè ÷ÿêèëèðäè äàüëàðà,Áóðàõìàçäû éàõûíà îíà äöøÿí êÿñëÿðè.×îõ ýåíåðàë, ïîëêîâíèê äöøäö îíóí èçèíÿ,ßìð åëÿäè Ñÿëèì õàí éóâàñûíäà òóòóëñóí,Ëàêèí î öðÿéèíè àëàðàã þç äèøèíÿÊèìñÿíè áóðàõìàçäû öçÿðèíÿ àòûëñûí.Î çàìàí êè, òàëàíìûø, ìÿõìÿð äîíëó îáàñûÇàëûìëàðûí ÿëèíäÿí ýèçëè-ýèçëè éàíàðäû,Îíäà áèçèì Ñÿëèì õàí ãà÷àãëàðûí áàáàñûÁàøû ãàðëû äàüëàðûí çèðâÿñèíÿ ãîíàðäû.Àéëàé-ëà-âàëàé-Àëàé-ëà-âàëàé…Äèíëÿðêÿí áó ìàùíûíû, áàõäûì, ÷å÷åí äàüëàðûÃàôãàñëàðûí ïîçóëìàç ãöðóðóíà áöðöíäö.Ìÿíÿ íÿãë åäÿð êèìè òèòðÿéÿí äîäàãëàðû,Ýþçëÿðèìäÿ Ñÿëèì õàí éàïûíúûäà ýþðöíäö.Î áÿçÿí Âåäîíîëóí éîëëàðûíäà àò öñòäÿÄÿðÿëÿðäÿí àäëàéûá, òÿïÿëÿðÿ äûðìàíûð,Áÿçÿí äÿ ãàðòàë êèìè ñÿí èêè ãàíàä öñòäÿØàùèíëÿðèí ãîíäóüó çèðâÿëÿðÿ äàéàíûð.Ýåúÿëÿð ýþçëÿðèíÿ óéüó ýèðìÿìèø äåðëÿð,Ñààòëàðúà áàõûðìûø êÿíäè äîüìà éóðäóíà.Óçàãìûø Õîðà÷îéäàí îíóí ýÿçäèéè éåðëÿð,Âåðÿðìèø àðõàñûíû ãàðëû äàüëàð àðäûíà.Ìÿí ýþðìÿäèì áóíëàðû, ìÿíèì÷èí áèð èõòèéàðÒèòðÿê äîäàãëàðûéëà ñþéëÿìèøäè ×å÷åíäÿ,Ñÿëèì õàíû òàíûéàí, èñòÿéÿí ùÿð áÿõòèéàðÑîðñóí äàøà, òîðïàüà Õîðà÷îéäàí êå÷ÿíäÿ…Áèð ýöí éåíÿ ðèéàêàð, óçóí äèëëè áèð ÷å÷åí

60

Õàèí äèëèí óçàäûá éàëòàãëàíäû ìàðøàëà,Äåäè: – Éàòìà áó ýöúÿ, äàüëàðäàäûð, Ñÿëèì õàí…Éåíÿ áèð òîð ãóðóëäó î ÷å÷åíëè ãàðòàëà.×àëûíäû òóíú, áàðàáàí îðäó äþíäö äÿíèçÿ,Çÿíúèð êèìè ñàðäûëàð äþðä òÿðÿôè, äþðä éàíû.Ñÿëèì õàíûí ïàïàüû ýþðöíäö äàü áàøûíäàÌàðøàë àüçû êþïöêëö, ýþðöíúÿ Ñÿëèì õàíû– Äóð! – Äåäè, – ãà÷àìàçñàí, ãûìûëäàíìà, òÿñëèì îë.Éîõ ñÿíÿ àðòûã àìàí, ùöíÿðèí âàð, ÷ûõ öçÿ.Ñÿíè î þéöíäöéöí, äóðäóüóí äèê ãàéàäàíÁèð ãàðòàë êèìè àëûá ôûðëàäàðàì äÿíèçÿ.Ñÿëèì õàí ýöëöìñÿäè: – Ùàéäû, ãî÷àã ìàðøàëûì,Àë îðäóíó, ÷ÿêèë ýåò, úàí-áàøûí ñûçëàìàäàí.Ñÿí þçöí ãîðõ, éàòäûüûí î ãàðà ýåúÿëÿðäÿÁàõ éàñòûüûí àëòûíà, éîõìó îðäà Ñÿëèì õàí.Èýèä ìàðøàë, îðìàíäà ÷îõ ãóðáàíëàð ýþðìöøÿì.Êè, îíëàðû éàëíûç áèð ãóðä áàëàñû ùöðêöäöð.×îõóíó ýþç à÷ûíúà äèê àëíûíäàí âóðìóøàì,Áó áàøûìäà ýþðäöéöí èýèä ÷å÷åí áþðêöäöð.Àõìàã î äÿëè øàùäûð êè, ñÿíè ãîéìóø ùàêèìÙàãñûçúà ùþêì åòìÿéÿ áó ÷å÷åí åëëÿðèíäÿ.Ùàéäû áàøëà, áàõàëûì, ãîðõàã êèìäèð, ãî÷àã êèì?Ùöíÿðëèñÿí, ñÿí äàéàí î äóðäóüóí éåðèíäÿ…×àëûíäû òóíú, áàðàáàí, ùöúóì ÿìðè âåðèëäè.Ñÿñ äöøäö î äóìàíëû, ãîúà, êÿñêèí äàüëàðà,Ùÿð êÿñ ñàíäû êè, àðòûã èýèä ãàðòàë âóðóëäó,Ñÿëèì õàíñà ýöâÿíèá óúà, êÿñêèí äàüëàðà,Íèøàí àëäû ìàðøàëûí äÿëè ìÿüðóð áàøûíû,Âóðóø äàùà òóòìàäû, ñÿðèëäè ìàðøàë éåðÿ,Àü àòëû êàçàêëàðà îä äöøäö áèðäÿí-áèðÿ,Îíäà ÷å÷åí äàüëàðû ÷àòäû ýÿðýèí ãàøûíû,Ñÿëèì õàí ýöëöìñÿéèá éàïûíúûéà áöðöíäö,Àòäû äÿìèð ÷èéíèíÿ úàí éîëäàøû òöôÿíýè.Êíéàçëàðà îä ñà÷àí ×å÷åíèñòàí ãà÷àüûÓúà, ãàðëû äàüëàðûí äèê áàøûíäà ýþðöíäö…

61

Õàðà÷îé

Õàðà÷îé, Õàðà÷îé, äèëáÿð Õàðà÷îé,Ãà÷àã Ñÿëèì õàíûí äîüìà éóâàñû.Äàüëàðûí áàüðûíäà àòìûø ýþéÿ áîé,Èýèä ÷å÷åíëÿðèí éàøûë îáàñû.ßòðàôû äóìàíëû äàüëàðëà ìöùàò*Öñòöíäÿ áóëóäëàð ãàíàäëû áèð àò,Äóìàí ó÷ìàäàäûð äèê çèðâÿëÿðÿ,Áèð éàíû áàøëàðû äþíäÿðÿí äÿðÿ.Äÿðÿíèí ãÿëáèíäÿ ýþç éàøû ÷àüëàð –Ãàéàëàðäàí ñûçàí ñÿðèí áóëàãëàð.Ãàôãàñûí ÿí ýþçÿë, äèëáÿð ýþðöøö,Áó ãîúà äàüëàð êè, îðäó éöðöøöÊèìè äöçöëìöøäöð àðõà-àðõàéà.Ó÷ðóìóí áàøûíäà äóðàí ùÿð ãàéàÌÿüðóð áèð ýþðêÿìÿ áöðöíöá äóðóð,Òîðïàüûíäà ãöðóð, äàøûíäà ãöðóð,Áàõäûãúà èíñàíûí ãÿëáè äþéöíöð.Äöíéàéà èøâÿëÿð ñàëàí äàüëàðëàÞéöíöð áó ãîúà Ãàôãàñ, þéöíöð.Õàðà÷îéäà Ñÿëèì íÿúèá âÿ éîõñóëÁèð ýÿíú òàíûëûðäû, ýþðÿíëÿð äåéÿð,Þìðöíäÿ âåðìÿìèø ùàãñûçëûüà éîë,Êèìñÿäÿí ìÿðùÿìÿò óììàç, áàø ÿéìÿç,ßðëÿð ìÿúëèñèíäÿ þçöíö þéìÿç.Àòûëìûø çÿùìÿòÿ îí äþðä éàøûíäà,Áèð áþéöê àèëÿ âàðäû áàøûíäà.Î ãîúà áàáàñû ñà÷-ñàããàëû àü,Ñÿëèìè þçöíÿ ñàíûðäû äàéàã.ßëèíäÿ äîõñàí áåø èëëèê áèð ÿñà,Ùÿð àõøàì ýþçëÿðäè îíóí éîëóíó,Òàðëàäàí äþíäöéö áèð àç ýåú îëñà,Òèòðÿê ÿëëÿðèíè ãàëäûðûá ýþéÿ,Èýèä íÿâÿñèíÿ äóà îõóðäó,

_______________

* Ìöùàò – ÿùàòÿ îëóíìóø

62

Ãàøëàðûíû ÷àòûá éîëà áàõûðäû.Î ùÿð àõøàì áóëàã öñòÿ êå÷ÿíäÿ,Ýþçÿë ãûçëàð îíà ãàø-ýþç àòàðäû.Þçöíö ñåâäèðìÿê ö÷öí ×å÷åíäÿÝþçÿëëÿðäÿ áþéëÿ áèð àäÿò âàðäû.Áèð ÷îõó öðÿêäÿí îíà ìÿôòóíäó,Áöòöí ýÿíúëèê îíà áÿëêÿ ìÿäéóíäó*Ñÿëèì õàí, Ñÿëèì õàí – èéèä áèð îüóëÝþðìÿê èñòìÿçäè ÷å÷åíëèíè ãóë.Çþâãöíö îõøàðäû ùÿð òöòÿí áàúà.Àíàñû àëòûìûø éàøëû áèð ãîúà,Ñÿëèì õàíëà ùÿð ýöí ÷þëäÿ áÿðàáÿðÝàù òîõóì ñÿïÿðäè, ýàù øóìëàðäû éåð.Áàúûñû Ôàòèìÿ ùÿð ýöí ýöíîðòàßëèíäÿ äóç, ÷þðÿê, éàü âÿ éóìóðòà,Éàëûí úûüûðëàðäàí êå÷èá î òàéà,Àïàðûðäû îíëàð ö÷öí òàðëàéà.Òÿðëè ñåâèíúëÿðëÿ, øÿí ýöëöøëÿðëÿÙàìûñû áèðëèêäÿ åäÿðäè íàùàð.Áþéëÿëèêëÿ ùÿð èë ýÿëèá êå÷ÿðäèÄàüëàðûí ãÿëáèíäÿ à÷àí áèð áàùàð…

Ñöðýöí

Áèð ýöí ÷àðäàí ÿìð îëóíäóÀü àòëû áèð ãàçàüà,Õÿáÿð âåðèí, ×å÷åí éóðäóÊþ÷öðöëñöí óçàüà!

Éàéûëàðêÿí àóëëàðàÊèí äîëóñó áó õÿáÿð,×àòûá äóðäó ãàøëàðûíûÙÿð ÷å÷åíëè èýèä ÿð.

_______________

* Ìÿäéóí – áîðúëó

63

Ãÿëáè ãûðûã àííÿëÿðèíÄîëäó éàøëàð ýþçöíÿ,Èõòèéàðëàð áàõûá äóðäóÈýèäëÿðèí öçöíÿ.

Íàñûë îëäó ÷àð íàìèíÿÁþéëÿ ÿìð âåðèëäè?×å÷åíëÿðèí ñöðýöíëöéöÍÿäÿí ðÿâà ýþðöëäö?

Áèð ãàíóíìó äîüìà éóðäóÒÿðê åëÿñèí ÷å÷åíëè?Òàíðû áèçÿ ÷îõìó ýþðäöÁó òîðïàüû, áó åëè?

Áèç êþ÷ìöðöê óçàãëàðà,Ìÿñêÿíèìèç áó áèçèì.Éåð âåðìÿðèê êàçàêëàðà,Òîðïàã áèçèì, ñó áèçèì…

Õÿáÿð ÷àòäû ïîëêîâíèêÿßìðÿ ãàðøû ÷ûõìûøäàí.Áèð àç êå÷äè ö÷ àòëûÊàçàê åíäè éîõóøäàí.

Áó ÷å÷åíëè õàèí çàáèò,Áàéãóø êèìè óüóðñóç.Ùàéãûðûíúà ñóñäó áöòöí×îëóã, ÷îúóã, ýÿëèí, ãûç.

Ãóðíàç çàáèò ÿëèíäÿêèÊÿñêèí ÿìðè îõóäó,Àííÿëÿðèí àü òåëèíÿÃàðà ëÿ÷ÿê òîõóäó.

64

×àðûí ÿìðè áóäóð äåäè:Ùàéäóò ÷å÷åí ÿðëÿðè,Àëûá ïîçüóí àííÿëÿðèÒÿðê åòñèí áó éåðëÿðè!

Éåòÿð àðòûã áó þëêÿíèíÂàðû, éîõó òàëàíäûÉåòÿð àðòûã ÷å÷åíëèëÿðÃóëäóðëóãëà äîëàíäû!

– Áèçìè ãóëäóð?– Îù, éàðàìàç!– Ñÿíäÿ ÷å÷åí ãàíû éîõ!– Áó òÿùãèðÿ äàéàíûëìàç!– Çöëì åâèíèí ñîíó éîõ!

Áèçìè ÷àïäûã áó þëêÿíè,Éàõóä êàçàêëàð, ðóñëàð?Áó áþùòàíà äàéàíûðìûÊàçáåêëÿð, Åëáðóñëàð?

Áöòöí áèð êÿíä äàëüàëàíäûÄÿíèç êèìè äàøäûëàð,ßìð îëóíäó êàçàêëàðàÙÿïñè àòÿø à÷äûëàð.

Ãîïäó ãàíëû áèð ôûðòûíà,Þëöì ùþêìö âåðèëäè.Ãàðøû äóðàí èýèä ýÿíúëÿðÁèð-áèð éåðÿ ñÿðèëäè.

Àííÿëÿðèí êþêñö à÷ûãÃàí ëÿêÿñè äþøöíäÿ,Òóòóëìóø áèð ùû÷ãûðûüàÞëÿíëÿðèí áàøûíäà.

65

Èõòèéàðëàð ñèíÿñèíäÿÖ÷ éöç èëëèê îäëó äàü.Ñà÷ëàðû ãàíëû, ýöíÿøÿÅòìÿäÿéäè ÿëâèäà…

Àõøàì ÷þêäö, ìàâè ýþéëÿðÏÿðäÿ ÷ÿêäè öçöíÿ,Áèð ùû÷ãûðûã ãîíäó àõàíÏûíàðëàðûí ýþçöíÿ.

“Êþ÷ åäÿíëÿð” éàâàø-éàâàø,Éîë öñòöíÿ ÷ûõäûëàð.Éàøûë, äîüìà éóðäëàðûíàÑîí áàõûøëà áàõäûëàð.

Èõòèéàðëàð äöøäö þíÿ,×îëóã-÷îúóã ùÿï éàéà.Ãûç, ýÿëèíëÿð äþíÿ-äþíÿÁàõûðäûëàð àðõàéà…

Éîë àëäûëàð ÿíýèíëÿðÿÁó äàüûëìûø äÿñòÿëÿð.Éîëëàðäà úàí âåðÿ-âåðÿ,Ýþç éóìóðäó õÿñòÿëÿð.

Äóë ãàëàíëàð ýþçö éàøëûÑàëàìëàðäû äàüëàðû.Àíäûëàð ùÿï áàéãóøëàðàÁóðàõûëàí áàüëàðû.

Áèð èõòèéàð ÷ûõûá áàõäûÁèð òÿïÿäÿí ýåðèéÿ,Ýþðäö éàíûð îä è÷èíäÿÝþé ÿðèéÿ-ÿðèéÿ.

66

Ñîí îëàðàã éàíàí éóðäó,Ùÿñðÿòëÿ ñàëàìëàäû,Ýþçëÿðèíäÿí èêè äàìëàÎä äàìúûñû äàìëàäû.

×àðûí ÿìðè áóéìóø – äåäèÄîüìà éóðäó áóðàõ, ýåòÍåðîí îëñà áåëÿ àðòûã,Éàøàìàç áó ñÿëòÿíÿò…

Äåéÿ ýþçäÿí ãåéá îëàðàã,Òîç è÷èíäÿ èòäèëÿð.Òàëå ö÷öí öôöíëÿðèÄîëàøàðàã ýåòäèëÿð…

* * *

Õîðà÷îé, Õîðà÷îé, äèëáÿð Õîðà÷îé,Èýèä ÷å÷åíëÿðèí äîüìà éóâàñû,Äàüëàðûí ãîéíóíäà àòìûø ýþéÿ áîé,Çÿùìÿò ñåâÿíëÿðèí éàøûë îáàñû…

ßòðàôû äóìàíëû äàüëàðëà ìöùàò,Öñòöíäÿ áóëóäëàð ãàíàäëû áèð àò.Äóìàí ó÷ìàäàäûð äèê çèðâÿëÿðÿ,Áèð éàíû áàøëàðû äþíäÿðÿí äÿðÿ.

Äÿðÿíèí ãîéíóíäà ýþç éàøû ÷àüëàð –Ãàéàäàí ôûøãûðàí áóçëó áóëàãëàð.Ãàôãàñûí ÿí ýþçÿë, äèëáÿð ýþðöøö,Áó ãîúà äàüëàðäûð îðäó éöðöøö.

Êèìè äöçöëìöøäöð àðõà-àðõàéà.Ó÷óðóì áàøûíäà äóðàí ùÿð ãàéà,Ìÿüðóð áèð ýþðêÿìÿ áöðöíöá äóðóð,

67

Òîðïàüûíäà ãöðóð, äàøûíäà ãöðóð.Áàõäûãúà èíñàíûí ãÿëáè äþéöíöð,×è÷ÿêëè äàüëàðëà, ãàðëû äàüëàðëàÞéöíöá áó ãîúà Ãàôãàñ, þéöíöð.

Àü ñà÷ áèð èõòèéàð íÿúèá âÿ éîõñóë,Þìðöíäÿ âåðìÿìèø ùàãñûçëûüà éîë,Êèìñÿäÿí ìÿðùÿìÿò óììàç, áàø ÿéìÿç,ßðëÿð ìÿúëèñèíäÿ þçöíö þéìÿç.Àòûëìûø çÿùìÿòÿ úàâàí éàøûíäà,Áèð áþéöê àèëÿ âàðäû áàøûíäà.

Î þç çÿùìÿòèéëÿ õîø äîëàíûðäûÑÿëèìè þçöíÿ äàéàã ñàíûðäû.Îíäàí êè÷èê îüëó Ñóëòàí Ìóðàääû,Îüóëëàð îüóë éîõ, àëîâäó, îääó.Ñÿëèìõàí, Ñÿëèìõàí èýèä áèð îüóë,Ýþðìÿê èñòìÿçäè ÷å÷åíëèíè ãóë.Î äà úîúóãëóãäàí äàüëàðà ìÿôòóí,Åëèíÿ ìÿðùÿìÿò, øÿôãÿò äèëÿðäè.Îíó ñÿñëÿéèðäè êþïöêëö Àðüóí,Ùàãñûçëûüà ãàðøû ñóñìàç áèð ÿðäè.

Ýþðöíúÿ éóðäóíó îäëàð è÷èíäÿÃÿëáè ÷ûëäûðûðäû, úîøóðäó ãàíû,Ãàëûðêÿí Âåäåíî éàäëàð è÷èíäÿÄàìàððûíäà àøûð-äàøûðäû ãàíû…Î à÷ûã ýþðöðäö ÷å÷åíäÿ ùÿð ýöíÉîõñóë êÿíäëèëÿðèí òàëàíäûüûíû,Äóéàðäû, àò öñòäÿ êå÷ÿíäÿ ùÿð ýöíÝþéëÿðèí áàøûíà äîëàíäûüûíû.

Áÿçÿí Âåäåíîéà äöøÿíäÿ éîëó,Ýþçëÿðèíäÿí íèôðÿò îäó éàüûðäû.Òàëàíìûø ýþðÿðêÿí ñàüû âÿ ñîëóÙÿñðÿòëÿ äàüëàðà äîüðó áàõûðäû.

68

Î çàìàí Âåäåíî ìþùêÿì áèð ãàëà,Îðäà ïîëêîâíèê îëóðäó ñàêèí.Äàüëàð áàø ÿéèðêÿí î “àü ãàðòàëà”×å÷åí þëêÿñèíÿ ñàëûðäû áèð êèí.

Îðäà ùÿéàò âàðäû: äóõàí, ðåñòîðàí,Ñÿðõîø çàáèòëÿðèí ÿëëÿðèíäÿ ãàí,Ãàí äîëó ãÿäÿùëÿð ñÿñëÿíèðäèëÿð.×å÷åí ãàíû ñîðóá áÿñëÿíèðäèëÿð.Îðäà ôàùèøÿëÿð, øàíñîíåòêàëàð…×àëüûí äóõàíëàðäà ãèéàìÿò ãîïàð.Îðäà îðêåñòðî, êëóá, êàçèíî,ßéëÿíúÿëÿð éóðäó, ñèñëè Âåäåíî,Ùÿð ýöí çþâã è÷èíäÿ àòûëàðäû ùÿï.Îðäà ïîëêîâíèêèí áöñàòû âàðäû.Úÿííÿòÿ îõøàð áèð ùÿéàòû âàðäû.Îðäà êàçàêëàðûí ãóðäóüó ìÿúëèñ,×àð ñîëäàòëàðûíûí ñîðäóüó ìÿúëèñ.Îðäà ÷å÷åíëÿðèí àëûíìûø ùàããûÃóëäóðëàð ÿëèéëÿ ÷àëûíìûø ùàããûÎðäà Íèêîëàéûí áóéðóüó âàðäû,Êèí ñà÷àí äÿëè áèð “ãóéðóüó” âàðäû.Ùþêìöíäÿéäè áöòöí ÷å÷åí éóðäëàðû,Éûüàðàã áàøûíà áÿéàç ãóðäëàðû,Î “äÿëè ãàðòàëûí” âÿùøè ãóðáàíûÒàëàéûðäû áöòöí åëè, îáàíû.Îðàäà ÷å÷åíëÿð àüëàð äóðóðäó,Äÿðÿëÿð ñÿñëÿíèá, äàüëàð äóðóðäó.Äóìàíëàð àúûãëû, éåëëÿð àúûãëû,Òåðåêäÿ ãóäóðàí ñåëëÿð àúûãëû!

Äÿðÿëÿð ãîðõóëó, öôöãëÿð ãàíëû,ßíýèíäÿ ãàø ÷àòàí äàüëàð äóìàíëû.Ñàí áèð ôûðòûíàéà òóòóëàúàãäû,Þëöìëÿ ãîâüóéà àòûëàúàãäû…

69

ÉÀÐÛÌ×Ûà ÃÀËÌÛØ ØÅÈÐ...

Î çàìàíëàð ÷îúóã èäèì, òÿáèÿòèí ãîéíóíäàÒàì àñóäÿ éàøàð èäèì, òàíûìàçäûì èñòèáäàä.Ôûðëàíàðäûì äàèì êþíëöì ñûõûëìàéàí éåðëÿðäÿ,Àäûì Àëìàñ, ãîðõó áèëìÿç, øöúàÿòëè áèð þâëàä.

Õîø ñþçëÿðëÿ àòàì, àíàì åâäÿ ìÿíÿ ùÿð çàìàíÙÿïñèíäÿí ÷îõ íÿíÿì, áàáàì, íÿñèùÿòëÿð åäÿðäè.Äàìäàáàúà áèð äèâ èìèø ñÿêêèç áàøëû, ãîúàìàí,Ùÿð áèð êÿñ êè, äèíäàð îëìàç, îíó éåéÿð, – äåéÿðäè.

Ýþé ýóðóëäàð, øèìøÿê ÷àõàð èôðèòÿëÿð éåðèíäÿ,Àú éàëãóçàã ýþçö ñàíêè ãàðàíëûãäà ýþéÿðìèø.Àçàíäà, äèâ ÷þëäÿ ãàëàí ÷îúóãëàðû áîüàçëàð,Òàíðû áèëìÿç, ðàùàò äóðìàç èíñàíëàðû éåéÿðìèø...

70

ÁÓËÓÄËÀÐ

Ëåðìîíòîâäàí èãòèáàñ

Åé ëàúèâÿðä ýþéëÿðèí ÿáÿäè éîë÷óëàðû,Ìèðâàðèä çÿíúèð êèìè öôöãëÿð àøàðñûíûç.Ñèçäÿìè ìÿíèì êèìè äîüìà, ÿçèç âÿòÿíäÿíÃîâóëäóíóç, îíóí÷óí úÿíóáà ãîøàðñûíûç?

Êèìäèð ãîâàí ñèçëÿðè, òàëåìè, éà ãÿðàðìû?Âÿ éà ýèçëè áèð ùÿñðÿò, à÷ûã áèð ãÿðÿçìè âàð?Éîõñà áó ýåíèø ýþéëÿð ýÿçìÿéÿ ñèçÿ äàðìû?Ýåíÿìè àõøàìëàðäà øåéòàíëàðûí áÿçìè âàð?

Éîõ, éîõ... Ñèç áó áÿùðÿñèç òàðëàëàðäàí áûãäûíûç,Îíóí ö÷öí óçóí áèð éîë÷óëóüà ÷ûõäûíûç...Éàáàí÷ûäûð ñèçëÿðÿ èçòèðàá âÿ åùòèðàñ,Ñèç î áîøëóã è÷èíäÿ àçàä äîüóëóðñóíóç.Ñèçëÿð êè, ìÿíèì êèìè äóéàìàçñûç êÿäÿð, éàñÍÿ áèð âÿòÿíèíèç âàð, íÿ äÿ ãîâóëóðñóíóç.

1930

71

ÀÚÛ ÝÖÍËßÐ

Àú ÷ûëïàã èø÷èëÿð áöòöí ýöíöíö×àëûøûð îíëàð÷ûí àëûí òÿðèéëÿ.Þçöíÿ áîðú áèëìèø èòèí ýöíöíöÄþéöøöð ùÿéÿúàí çÿðáÿëÿðèéëÿ.×àëûøûð, þçö àú, àèëÿñè àú,×àëûøûð, àëäûüû ìóçäó, ùàããû íÿ?×àòìàéûð àíúàã áèð éåìÿê ùàããûíà.Ùåéô ùàãã âåðÿí éîõ, ôÿãÿò íÿ åòñèí?Øèêàéÿò åòìÿéÿ êèìëÿðÿ ýåòñèí?Éîõ, îíóí ýöúö âàð, ãöäðÿòè äÿ âàð,Éà þëöì, éà ùÿéàò âåðñèíìè ãÿðàð?

Î çàìàí Ðóñèéà îäëàð è÷èíäÿÂóðóøëàð è÷èíäÿ ÷àëõàëàíûðäû.Àúëûüûí êàáóñó ýÿðìèøäè ãàíàä.Ùÿð éàíäà ôÿëàêÿò, ùÿð éàíäà þëöì,Ùÿð éàíäà êèí, çÿùÿð ñà÷àí áèð ùÿéàò.Éîõñóëëàð áó çöëìÿ “éåòÿð” äåìèøëÿð,Ñöðöíìÿê þëöìäÿí “áåòÿð” äåìèøëÿð.Éà þëöì, éà ùÿéàò áóäóð ñàí äåìÿê×àð èñÿ ñàðàéäàí ýöëöìñÿéÿðÿê,Þëöì ÿìðè âåðìèø, áöòöí áèð þëêÿÀòûëìûø òóôàíëàð è÷èíÿ áÿëêÿ.Ùÿð éåðäÿ èø÷èëÿð äàëüàëàíàðàã,Çÿíúèðëè ùÿéàòà êÿñèëìèø àñè,Øÿùÿð îëìóø áèð èíãèëàá éóâàñû,Èø÷èëÿð è÷èíäÿ áèð ùÿéÿúàí âàð,“Ãàðà êöòëÿëÿðèí” ñþçöíÿ ãàðøûÁþéöê ìèëéîíåðëÿð íàðàùàò îëìóø,Éåðèíäÿí ãîïàúàã ñàíêè çàâîäëàð,Íþêÿðè ýþðöíúÿ þçöíÿ ãàðøûÃûçûøìûø ùèääÿòè, èêè ãàò îëìóø,Áèð ÷îõ çàâîäëàðäà èøëÿð ãûðûëûð,

72

Áèð ÷îõ éûüûíúàãäà ìèòèíã ãóðóëóð.Íàòèãëÿð úîøàðàã ñþéëÿð àçàäëûã,Áèð ÷îõó ùàéãûðûð: ùàãã âåðèí áèçÿ!×îõ éåðäÿ èø÷èëÿð äàéàíûð öçÿ.Àù, áóíó áîüìàüà ãàí ëàçûìäûð, ãàí,ßúÿáà, âàðìûäûð áþéëÿ áèð èýèäÊè åòñèí áó àñè ãÿùÿðè ñàêèò?Âàð, ÿâÿò ãöäðÿòëè áèð Íèêîëàé âàð,Ùþêìöéëÿ òàëàí÷û, ÿìðèéëÿ ãÿääàð,Î áöòöí þëêÿíè áîüìàüà ãàäèð.Îíóí÷óí øÿùÿðèí äóõàíëàðûíäàíÎüðó, áàø êÿñÿíëÿð éûüûëìûøëàðäûð.Ùÿð ýåúÿ ìÿùÿëëÿ, äàëàíëàðûíäàÉåíè áèð ùàäèñÿ, áèð ëþâùÿ âàðäûð.Ùÿð ýåúÿ ãóëäóðëàð, äÿñòÿ òóòàðàãÊÿíàð ìÿùëÿëÿðÿ ùöúóì åäÿðäè,Ãàðøû ÷ûõàíëàðû áóðàõìàçäû ñàí,Áöòöí àèëÿíè ñîéóá ýåäÿðäè.Ùÿð ãàòèë áèëèðäè, ÷àðûí ãîøóíóÁèð úÿçàéà ìÿùêóì åäÿìÿç îíó.Î çàìàí ùÿð ãà÷àã áèð ùþêìðàíäû,Ùÿð ãî÷ó àéðûúà áèð ãÿùðÿìàíäû.Áþéëÿ áèð øÿùÿðäÿ êèì áàø ãàëäûðûð,Ïîëèñäÿí õÿáÿðñèç áèð áàø ãàëäûðûð.Êèì äåìÿç êè, ÷àðûí âàëèñè îüðó?Èø÷èëÿð ñþéëÿðêÿí:Áóìó ÷àðûí áèçëÿðÿÁÿõø åòäèéè “ÿäàëÿò”,“×ÿêèëìÿç áó ðÿçàëÿò,Áó çöëìÿ ãàðøû àðòûãÁèëèíìÿç íÿ åòìÿëè?Ìèëéîíëàðûí ñÿñèéëÿÉåðëÿðè òèòðÿòìÿëè...Îíóí÷óí òîïëàøìàëû“Áîëøåâèê” ôèðãÿñèíÿ,

73

Áèðëèêäÿ ñÿñ âåðìÿëèÐÿùáÿðëÿðèí ñÿñèíÿ.Áó ÷ûõûëìàç ùÿéàòäàíÎíëàð ãóðòàðàð áèçèÄîüðó éîë áóäóð áöòöí,Çàâîäëàðû éûõìàëûÁöòöí ñàùèáêàðëàðû,Ùÿéúàíäà áóðàõìàëû.Î âÿùøè àë÷àãëàðàßí êÿñêèí úàâàá áóäóð.– ßâÿò, äîüðóäóð.– Éîõ, äåéèë!– Éîõ, äîüðóäóð!Áèð áîëøåâèê ùèääÿòëÿÀòûëûá ÷ûõäû öçÿ– Áó òåððîð÷óëóã ñèçÿÙå÷ áèð ÿëàú âåðÿìÿç.Ñàùèáêàðëàð áó èøäÿíÙå÷ áèð çÿðÿð ýþðÿìÿç.Îíëàð áöòöí çÿðÿðèÄþâëÿòäÿí àëàúàãëàð.Àíúàã éåíÿ àú ãàëàíÈø÷èëÿð îëàúàãëàð...Àðêàäàøëàð, äóðóíóç,Áàøñûçëûã åòìÿéèíèç.Áîëøåâèê éîëó äîüðó,Áàøãà éîë ýåòìÿéèíèç.Ôÿãÿò òåððîðèñòëÿðèíÚîøäóãúà úîøäó ãàíû“Çàâîäëàðû éûõìàëû...”Ñÿñè òóòäó ùÿð éàíû.Áàøëàíäû òåððîð÷óëóãÔàáðèêàäà, çàâîääà,Áèð ÷îõ éåðëÿð àëûøäû,Ìÿùâ îëóá ýåòäè îääà.

74

“Òåððîð” – äåéÿ éöçëÿðëÿÈø÷èëÿðè òóòäóëàð.Áàüëàéûá ÿë-ãîëóíó,Ìÿùáÿñëÿðÿ àòäûëàð.Ìèëéîíåðëÿð çÿðÿðèÁöòöí äþâëÿòäÿí àëäû,Éåíÿ çöëì, òÿúàâöç,Àúëûã éåðèíäÿ ãàëäû.Ýöíëÿð êå÷äè þëêÿäÿÀñàéèø îëäó “áÿðïà”Éåíÿ ñàùèáêàðëàðûíÅâèíäÿ çþâã âÿ ñÿôà.Éåíÿ äÿ êþùíÿ äàìüà,ßìèðëÿðÿ âóðóëäóÂàðëûëàð ãàëèá ÷ûõäû,Óäóçàí éîõñóë îëäó...

75

ÌßÍ Äß ÀÜËÀÌÛÐÀÌ

... Ìÿí êè, ùàëà áèð ýÿíúÿì, öìèäèì âàð, øàíûì âàð,Äàìàðëàðûìäà úîøàí, àõàí ãûçûë ãàíûì âàð.Ìàäàì êè, êþêñöì äÿìèð, àüëàìàã, íå÷èí, íÿäÿí?Ñöðöíìÿðÿì ùÿéàòûí ó÷óðóìëàðûíäà ìÿí.Ãàëäûðàðàã áàøûìû èíäè ìöùèòÿ áàõäûì,Áàõäûì êè, ñöðöíìÿéèí ñîíó éîõäóð, áóðàõäûì.Ãàïàäûì áèð ìÿçàðà þêñöçëöéöí äàøûíû.Ýþçëÿðèìäÿí ñèëìèøÿì ÿìèðñèçëèê éàøûíû.ßìÿëëÿðèìëÿ åòäèì, ýþç éàøûíà ÿëâèäà,Ãÿëáèìäÿ èíäè öìèä, áèð éöêñÿê áóëóäëó äàüÞíöìäÿ ýþðöíìÿéèð íÿ ó÷óðóì, íÿ ãàçûã,Öìèäñèçëèê è÷èíäÿ àüëàéàíëàðà éàçûã...

76

ÌßÍ

Òîõóíìà, òîõóíìà, äÿðäëèäèð áàøûì,Áóðàõ, þç éàðàìà äÿðìàí åäÿì ìÿí.Óçàãäà ãàëäûãúà òîðïàüûì, äàøûì,Úÿííÿò îëñà áó äöíéàéû íåäÿì ìÿí?..

Ìÿíèì èìàíûì áèð, åøãèì, þçöì áèð,Áèð ÷åøìÿäÿí àõäûì, ãàéíàð ýþçöì áèð,Òöðê îüëó Òöðêÿì ìÿí, ìÿðäÿì, ñþçöì áèð,Éîë âåð, éîë âåð, þç éóðäóìà ýåäÿì ìÿí.

77

ÁÈÐ ÑßÑ ÝßËÈÐ ÓÇÀÃÄÀÍ

Áèð ñÿñ ýÿëèð óçàãäàí, î éàðìû ýÿëäè äèëÿ,Áèð õÿáÿðìè éîëëàíäû áó éàðàëû áöëáöëÿ?Áöëáöë, éîëóí äöøÿðñÿ ìÿíèì äîüäóüóì åëÿ,Áó éàíûã èíèëòèìè äàüëàðûíà ñàë äà ýÿë,Ãÿëáèìÿ àëìàã ö÷öí ãàäàñûíû àë äà ýÿë.

Ìÿí ýÿëÿðêÿí î éóðäóí ìþâñöìö ñîí áàùàðäû,Ýöëøÿíäÿ ýöë éåðèíÿ ãûçûë òèêàíëàð âàðäû...Äóðìà, áöëáöë, áó ùèúðàí äÿðäëè áàüðûìû éàðäû,Ýåò, áèð àí îëñà äà, ýåò, ñèíÿñèíäÿ ãàë äà ýÿë,Êþíëöìÿ ñàëìàã ö÷öí äÿðäëÿðèíè àë äà ýÿë.

Äóðìà áöëáöë, âàð äà ãîí ãàðëû äàüëàð áàøûíà,Òöðêöìö ñàë î éóðäóí òîðïàüûíà, äàøûíà,Àë áó ýþç éàøûíû, ãàò î éàðûí ýþç éàøûíà,Äþíÿðêÿí ñà÷ëàðûíäàí áèð-èêè òåë ÷àë äà ýÿë,Ñîëüóí äîäàãëàðûíäàí ýèçëè áèð ñþç àë äà ýÿë...

78

ÒÀÌÀÐÀ

Åøãñèç ãàëàí áèð äèë êèìè ýþç äèêÿðÿê ÿíýèíÿ,Ýèçëè-ýèçëè ùÿñðÿò ÷ÿêèá àüëàðìûàí, Òàìàðà?Äàëûá äèëèá àõøàìëàðûí éàñ äîüóðñàí ðÿíýèíÿ,Àøûá-äàøàí Äÿðéàë êèìè ÷àüëàðìûñàí, Òàìàðà?

Éàäûíäàìû áèð áàùàðäà öç-öçÿ ýÿëäèê âÿúäÿ,Ñÿí ìÿíÿ áèð åøã îõóäóí, åòäèì áó åøãÿ ñÿúäÿ,Ñÿíäÿí áàøãà àëìàäûì ìÿí èëê áàùàðäàí áèð ìöæäÿ,Ñÿí êþíëöìö çÿíúèðëÿéÿí áàüëàðìûñàí, Òàìàðà?

Éàäûíäàìû ìàíà ñóíäóí ýþé Áîðæîìóí ñóéóíó,Èëê îëàðàã ìÿí ãóúìóøäóì î éöêñÿëÿí áîéóíó,Áèð ãÿùðÿìàí Øàìèë êèìè ýöäñÿì þëöì îéóíó,Ìàíà èìàíëû áèð öìèä áàüëàðìûñàí, Òàìàðà?..

79

ÑÀÐÀÉËÀÐ ÉÛÕÛËÛÐÊßÍ

Èíãèëàáè øàèð Ëàùóòèéÿ

Ãàñûðüàëàð, áîðàíëàð, ôûðòûíàëàð è÷èíäÿÈëëÿðëÿ äèíëÿäèê áèç àúûãëû ùàðàéëàðû,Äÿìèð àòëàðû ÷àïäûã îäëàðûí ãóúàüûíà,Áèç éûõäûã, áèç äåâèðäèê î ãàíëû ñàðàéëàðû.Î ñàðàéëàð êè, îðäà ãàíëû ïåéìàíÿëÿðäÿ È÷èëäè éîõñóëëàðûí çÿùÿðëè ýþç éàøëàðû,Î ñàðàéëàð êè, ðÿíýè ãûçûë ãàíëà áîéàíìûø,Èíñàí êÿëëÿëÿðèíäÿí éàðàíìûøäûð äàøëàðû.Áèç âóðàðêÿí çÿðáÿíè úöòáàøëû àü ãàðòàëà,Áèð òÿêàíëà éûõûëäû îíó áÿñëÿéÿí éóâà.Ìÿí áèëèðÿì, ñÿíèí äÿ ãÿëáèíäÿ áèð àðçó âàð,Î éîë ÷ÿêèÿí ýþçëÿðèí óçàã áèð éóðäà äàëìûø.Àéûðìûø áèð äöíéàíû èêèéÿ, áàõ áó äàüëàð,Áèçäÿ áàùàð à÷ûëìûø, î éåðè áîðàí àëìûø.Ìÿí áèëèðÿì ãîéíóíäà ãàéíàøûð óçàã öììàí,Öñéàíëàðûí è÷èíäÿ êå÷ÿð ýöíëÿð âÿ àéëàð,Ìÿí áèëèðÿì î òèòðÿê äîäàãëàðûíäà Èðàí,Âàð îíóí äà ãîéíóíäà éûõûëìàëû ñàðàéëàð...

80

ÊÐÛÌÄÀ ÀÕØÀÌËÀÐ

Ì. Ìöøôèãÿ

Åíÿðêÿí ãûçûë ýöíÿø ãîúà äàüëàð àðäûíà,Áàõàðäûì ùåéðàí-ùåéðàí î äèëáÿð òÿïÿëÿðäÿí.Áîé àòûíúà äÿíèçäÿí íàçëû àé, ñåâäàëû àé,Ñàí áóñÿëÿð àëûðäû ëÿïÿëÿð ëÿïÿëÿðäÿí.

Îù, àõøàìëàð, àõøàìëàð, ùÿëÿ äèëáÿð àõøàìëàð.Ýþð íàñûë áèð éåðäèð êè, åëëÿð îðäà àõøàìëàð.

Ñàùèëäÿ éöêñÿê áèð éåð, ãÿäèìäÿí ãàëìà ñàðàé,Óçàãëàðäàí áàõìàüà ýÿëèðëÿð áóðäà àéà,Ñÿðâëÿð àðàñûíäà äîüóíúà ñåâäàëû àé,ßí ìöãòÿäèð áèð ðÿññàì ãîé ýÿëñèí òàìàøàéà.

Îù, ìÿí äÿ ñààòëàðúà äóðäóì î ýþçÿë éåðäÿ,Äàëäûì øÿí òÿáèÿòèí î äèëðöáà ðÿíýèíÿ.Äöøöíäöì åëèì íåðäÿ, Êðûì íåðäÿ, ìÿí íåðäÿ,Õÿéàëûì ó÷äó ùÿìÿí óçàãëàðà, ÿíýèíÿ...

Àé òþêäöêúÿ íóðóíó ýþé äÿíèçèí öçöíÿ,Ñàùèëäÿêè Ýèúýèíÿ éàëäûçëàðà áàòàðäû.×àðïäûãúà äàëüàúûãëàð Ãûðëàíüûúûí äèçèíÿ,Ýþçÿë äèëáÿð óçàãäàí ìèí áèð èøâÿ ñàòàðäû.

Ëèâàäéàäà çþâã àëàí áèð èø÷èíèí ÿëèíäÿí×ûíëàéàí ãàðìîí ñÿñè ÿêñ åäÿðêÿí ýåúÿéÿ.Ýÿòèðèðêÿí õàòèðÿ áó éåðèí êå÷ìèøèíè,Ùÿð êÿñ ùåéðàí ãàëûðäû áó äàäëû áèëìÿúÿéÿ.

Áó ñàðàéäà áèð çàìàí ìþùòÿðèñ êíéàçëàðûíßëèíäÿ ãàí äîëóñó ïåéìàíÿëÿð éàíàðäû.Àü ãàðòàëûí åøãèíÿ ñÿñëÿíèðêÿí ãÿäÿùëÿðÝåúÿëÿðèí ãÿëáèíÿ þëöì çÿùðè ñóíàðäû.

81

Áó ñàðàéäà áèð çàìàí... Ñþéëÿäèëÿð, äåäèëÿð.Êèíëè ýåíåðàëëàðûí î âÿùøè ñèíÿñèíäÿ,Ìÿñóì Êðûì ãûçëàðû çþâã ö÷öí äèðèëäèëÿð,Áèð ùû÷ãûðûã ñþíÿðêÿí áîüóëàí íÿôÿñèíäÿ.

Õÿéàëà ýÿëèðìè ùå÷ êè, ùàìàí áó ñàðàéäà,Ýþé êþìëÿêëè áèð èø÷è ýÿëèá äÿ äèíúÿëÿúÿê?Âÿ éà êÿíäëè áèð éîõñóë, øàùëàðûí ýÿçèíäèéèÝþé ñÿðâëÿð è÷èíäÿ éàòûá ñÿðèíëÿíÿúÿê?

82

ÄÀÜËÀÐ ÑßÑËßÍÈÐÊßÍ

Åé óçàãäàí ýÿëÿí éîë÷ó, áþéëÿ ñàïãûí ýåòìÿ, äóð,×îõ éîë÷óëàð ñèíÿìèçäÿ åòäè ÷àïãûí, ýåòìÿ äóð…

Áàøûìûçäàí ôûðòûíàëàð ýÿëèá êå÷äè, þëìÿäèê,Òîðïàüûìûç ãàí óäàðàã äàøëàðûìûç ãûçàðäû,Ñóëòàíëàðà éîë âåðìÿäèê, øàùëàðà éàð îëìàäûã,Ñèíÿìèçäÿí êå÷ÿí éîë÷ó äóìàíëàðäàí àçàðäû...

Ùÿð ýöí éåíè áèð îðäóÊþêñöìöçäÿ éîë à÷äû,Ùÿð ýöí éåíè áèð ãàðòàëÃàíàä à÷äû, ãîë à÷äû.

Áèð ýöí áèðè ýÿëäè – “Ìÿíÿì áó äöíéàíûí àüàñû”,Ýþé éàõàìûç áåø ýöí îëäó àíúàã îíóí îéíàüû,Î ãóäóðìóø îðäóëàðûí áèòìÿç îëäó ãîâüàñû,Çèðâÿìèçäÿ èç áóðàõäû øàùèíëÿðèí úàéíàüû.

Ùÿð ýöí éåíè áèð òàíðû×ûõûá ýþðöíäö ýþçÿ.Øàìèëëÿð úàíà ýÿëäè,Ïÿíàù ýÿòèðäè áèçÿ.

×îõ çàìàíëàð áàøûìûçäàí øàùèí þòäö, ñàð êå÷äè,×îõ ùàêèìëÿð ùþêì åéëÿäè, éàõøû, éàìàí áèëìÿäè.ßðÿá ýÿëäè, áó éåðëÿðäÿí êàçàêëàðëà ÷àð êå÷äè,Ëåðìîíòîâóí ùèääÿòèíäÿí éàøûë Ãàôãàñ ýöëìÿäè.

Áèð ÷îõóíóí òàõòûíàÉîëëàð à÷àí áèç îëäóã.Áèð ÷îõóíóí áàõòûíàÞëöì ñà÷àí áèç îëäóã…

Ýÿëÿíëÿð êå÷äè ýåòäè, òîðïàã ãàëäû, äàø ãàëäû,Ãàðòàëëàð ó÷äó ýåòäè, ìåéäàí éåíÿ áîø ãàëäû.

83

Áàõ âàðìûäûð îíëàðäàí çÿððÿ íèøàí, áèð ÿñÿð?Íÿ ãûëûíú âàð, íÿ ãàëõàí âàð, íÿ ìåéäàí âàð, íÿ âóðóøÎ ÷àðïûøàí îðäóëàðûí îéíàüûíäà éåë ÿñÿð,Ýåíÿ ìåéäàí áèçèìäèð, áàõ, áöñàòûìûç ãóðóëìóø.

Åé óçàãäàí ýÿëÿí êÿñ,Ãàéûò ýåòìÿ áó éîëó.Ñÿí äÿ åòìÿ ýÿë ùÿâÿñ,Ãÿçÿáèìèç ãîðõóëó.

1929, Äÿðáÿíä

84

ÄÀÜËÀÐÄÀÍ ÕÀÒÈÐßËßÐ

Ì.Ê.ßëÿêáÿðëèéÿ

Äöí ãàðøûìäà íÿâàçèøêàð ýöëÿð öçëÿð îéíàäû,Ãÿëáèìäÿêè öìèä éåíÿ úîøäó, úîøäó, ãàéíàäû,ßòðàôûìäà ëÿçýè, ãîìóã, àâàð, ëàê, òÿðÿêÿìÿ,Îéíàã ýþçëÿð, øÿí äîäàãëàð, ùÿïñè éàáàí÷û ãÿìÿ.Óçàãëàðäàí óúà äàüëàð ÿêñ åäÿðêÿí ýþçëÿðÿ,×ûõäûã éàøûë òÿïÿëÿðÿ, ìÿõìÿð äîíëó äöçëÿðÿ.Àë ýåéèìëè ãûçëàðûìûç ùÿïñè âåðèá ãîë-ãîëà,×è÷ÿê äÿðèð äöçìÿê ö÷öí ñàïìàäàéäû ñàü-ñîëà.Îðìàíëàðäàí àõûá ýÿëÿí, ãàéàëàðäàí ñûçàí ñó,Ýþé ìÿõìÿðëè äÿðÿëÿðèí ñöêóòóíó ïîçàí ñó,Ñÿñëÿíäèêúÿ, ãÿëáèìèçèí ÷ûðïûíàðäû òåëëÿðè.Î ñåâäàëû àë ìàéûñûí ëàëÿëÿðè, ýöëëÿðè,Äöçöëäö éûëäûçëàð êèìè ñèéàù, ãûâðûì ñà÷ëàðà.Áàøëàðûíäà ÷ÿëÿíýëÿðè áÿíçÿðäè àë òàúëàðà.Áèðäÿí-áèðÿ ãàðøû ÷ûõäû ìèí áèð éûëëûã éàïûëàð,Ùàëà à÷ûã äóðìàäàéäû ãàëûí, äÿìèð ãàïûëàð.Äèâ ýþâäÿëè ùàñàðëàðûí ÷ûõäûã ñþêöê áàøûíà,Áàõûá äóðäóã òàðèõëÿðèí òîðïàüûíà, äàøûíà,Ãÿëáè ãûðûã õÿðàáÿëÿð ìèí áèð äàñòàí îõóðäó,Êå÷ìèøëÿðè éàä åòäèðÿí ÿôñàíÿëÿð òîõóðäó.Áèð âàõò âàðäû çþâã àëàðäû ðÿçàëÿòäÿí, çöëìäÿí,Èíäè áó éûõûã ñöòóíëàð õÿáÿð âåðèð þëöìäÿí,Íÿ õàíëàðûí ìÿúëèñëÿðè, íÿ äÿ øàùëàð äèâàíû,Íÿ äÿ ùàããà ãàðøû ÷ûõàí “ýöíàùêàðëàð” äèâàíû,Íÿ ôÿðéàäëàð, èíèëòèëÿð, íÿ çÿíúèðëè ÿñèðëÿð,Éàëíûç àüëàð ñèíÿñèíäÿ þëöá ýåäÿí ÿñèðëÿð…Ýÿçèá, ýÿçèá ÷îõ äîëàøäûã, ãûçëàðûìûç éîðóëäó.Ãàðøû ÷ûõäû àë ëÿ÷ÿêëè áèð òÿïÿ,Ýöë-÷è÷ÿêëèëèð òÿïÿ...Ùÿïñè áèðäÿí ùàëãà âóðäó. Úîøüóí ìÿúëèñ ãóðóëäó,×àëüû úîøäó, èíúÿ, øàãðàã ëÿçýèíêÿëÿð âóðóëäó.Îéíàìàã÷ûí èíúÿ ÷óáóã ÿëäÿí-ÿëÿ àòûëäû,Èøâÿ, íàçëàð ñàòûëäû.

85

Áèð ëÿçýèíêÿ ÷àüûðìàãäà ëÿçýèëÿðè “Êèðÿ”äÿí,Áèð ëÿçýèíêÿ õÿáÿð âåðèð Õàñàâéóðòäàí, “Ñóðà”äàí.Áèð ëÿçýèíêÿ îéíàäûðäû ÷å÷åíëÿðèí åëèíè,Áèð ëÿçýèíêÿ ãàáàðäèíèí õàòûðëàäûð äèëèíè…Íàçëû Ýöíÿø ÷ÿêèëäèêúÿ óçàãëàðà, ÿíýèíÿ,Áîéëàíûðäû ãûçûë äàüëàð ñàðûìòûðàã ðÿíýèíÿ.Äàüûí çöìðöä éàõàñûíäàí áàõàí êè÷èê àóëëàð,Éàçûí äèëáÿð àõøàìûíäàí èíúÿ áèð çþâã àëûðëàð.Éàëíûç áèðúÿ êþùíÿ ãàëà äöøöíúÿéÿ äàëìàäû,Éîðüóí, àüûð àääûìëàðëà áèçäÿí óçàã ãàëìàäû.Àðõàñûíäàí äÿðèí äÿðÿ, ñÿðèí ñóëàð àõàðäû,ßòÿéèíäÿí èêè Äÿðáÿíä áèð-áèðèíÿ áàõàðäû.Äàü áàøûíà ÷ûõàíëàðûí èëèøäèêúÿ ýþçëÿðè,Èêè øÿùðè áèð-áèðèíäÿí ñå÷ÿ áèëÿð þçëÿðè.Ýöí áàòàðêÿí áóëàãëàðäàí ñÿðèí ñóëàð è÷èðäèê,Þìðöìöçäÿí áèð ýöí áåëÿ èíúÿ, øàãðàã êå÷èðäèê.Áèç äþíÿðêÿí àõøàì ìàâè êþìëÿýèíè ýåéèðäè,Óçàãëàðäàí äàüëàð áèçÿ äèê áàøûíû ÿéèðäè…

86

ËßÇÝÈ ÅËËßÐÈÍÄßÝöëøÿí ö÷öí

Ìÿí þìðöìäÿ ýþðìÿìèøäèì ëÿçýèëÿðèí åëèíè,Äóðìàìûøäûì óúà, ãàðëû äàüëàðûí äèê áàøûíäà.Øàðàáàíëà êå÷ìÿìèøäèì úîøüóí ÷àéûí ñåëèíè,×àïìàìûøäûì àò öñòöíäÿ Øàëáóç äàüûí äþøöíäÿ.

Äöí ìÿíÿ áèð ãîúà ëÿçýè áèð ùåêàéÿò ñþéëÿäè,Áó åëëÿðèí äèëÿ ýÿëìÿç ÿí ùÿãèãè øàíûíäàí.Ãàðòàëëàðûí þëêÿñèíäÿí ìèí áèð ìèñàë äèíëÿäèì,Ñþíìÿéÿí áèð àòÿø äóéäóì úîøüóí ëÿçýè ãàíûíäàí.

Êþùíÿ äöíéà áó éåðëÿðäÿí àòûá ýåòìèø êöðêöíö,Áàüðû éàíûã ìèíàðÿëÿð ñîí ìàùíûíû áÿñòÿëÿð,Ùÿòòà ãîúà ëÿçýè àòìûø õÿíúÿðèíè, áþðêöíö,Áó äàüëàðäàí þòöá ýÿëÿð àë ëÿ÷ÿêëè äÿñòÿëÿð.

Éàëíûç ìÿíèì ñåâýèëèìèí ìàùíûñûíû äèíëÿéèð,Áó éåðëÿðäÿ êþùíÿ ùÿéàò úàí ÷ÿêèøèð, èíëÿéèð.Úîøüóí ÷àòëàð àøûá-äàøûð, òîðïàãëðà ãàí âåðèð,Óúà äàüëàð äèéàðûíà èíúè ñÿïÿð, úàí âåðèð,Ýþçÿë áóëàã òåë-òåë îëóð ýþé ÷ÿìÿíëÿð è÷èíäÿ,Òðàêòîðëàð áÿçÿíèðêÿí éàñÿìÿíëÿð è÷èíäÿ.

Ñåéð åäèíúÿ äàü äþøöíäÿ î äèëðöáà Àõòûíû,Äàìàðûíäà ñåâäàëû áèð øàèð ãàíû ãàéíàäû.Ìÿí î éåðäÿ áóëäóì éàëíûç ãÿëáèìèí øÿí áàõòûíû,Ýÿíúëèê åøãè úàíëàíàíäà êþíöë òåë-òåë îéíàäû.

Àäëàéûíúà äÿðÿëÿðäÿí, òÿïÿëÿðäÿí àò öñòäÿ,Ìÿí î ýöíäÿí áó éåðëÿðäÿ áàøãà áèð ùàë ýþðìöøÿì.Ñÿùÿð, àõøàì ýþç éåòèðèá áó èõòèéàð äàüëàðà,Øÿí, áÿõòèéàð äàüëàðà,Çÿíúèðëÿéèá öðÿéèìè áó åëëÿðÿ âåðìèøÿì.Îíóí÷óíäóð êþíöë ñåâèð àøûá-äàøûá, úîøìàüû,Ãàðëû äàüëàð àøìàüû…

87

ÁÎÜÓËÌÀÉÀÍ ÁÈÐ ÑßÑ

Äàüûñòàíäàí àííÿìÿ ìÿêòóá

Äåéèðëÿð ìÿíÿ êè, ýåíÿ ùÿð àõøàì,Î òèòðÿê ÿëëÿðèí ðàçè-íèéàçäà.Áèëèðÿì éîëóìó ýþçëÿäèéèíè,Ìÿí ýÿëÿ áèëìÿäèì ñÿíÿ áó éàç äà…

Äåéèðëÿð ùÿð ñàáàù àëíûí ìþùöðäÿ,Ýåíÿ éàëâàðûðñàí Ðÿñóëèëëàùà…Áèð øåé óììàéûá áó äèëñèç äÿùðäÿ,Öìèä áàüëàìûøñàí áþéöê Àëëàùà…Áàõûðñàí äàèìà ñàüûð ýþéëÿðÿ,Äÿðäè äÿðäèí êèìè àüûð ýþéëÿðÿ.Áÿçÿí ãóëàã âåðèá ÿçàí ñÿñèíÿ,Äÿéèøèð áöñáöòöí î áÿò-áÿíèçèí,Öç òóòóá ìÿñúèäèí ìèíàðÿñèíÿÊþùíÿ ñÿúäÿýàùäà áöêöëöð äèçèí…ßêñ åäÿð ìåùðàáà ñþíöê áèð íèäà,Úàí âåðèá äóðóðñàí äöøäöýöí îäà.

Áÿçÿí öç ÷åâèðèá ãàðà Êÿáÿéÿ,Îõóðñàí ÿñðèíèí ñîí äóàñûíû.Áÿëêÿ äÿ êå÷ÿí ýöí äþíÿúÿê äåéÿ,Óíóòìàçñàí îíóí ÿëâèäàñûíû.Ãàøëàðûí àëòûíäàí áàõûá øèìàëà,Àüëàðñàí éóðäóíóí äöøäöéö ùàëà…

Áÿçÿí êèïðèéèíäÿ èêè äàìëà éàø,×ûõàðñàí î òîçëó éîëëàð öñòöíÿ.Ãÿëáèíäÿ ÷ûðïûíàð ýèçëè áèð òÿëàø,Äåðëÿð êè, áèð äóà îõóðñàí ìÿíÿ,Òèòðÿê äîäàãëàðëà ìÿíè àíàðñàí,Éàíàðñàí, éàíàðñàí, àííÿ, éàíàðñàí…

88

Ëàêèí ìÿíèì äöøäöýöì ôûðòûíàëàð, áîðàíëàð,Ìåùðàáëàðäà ÿêñ åäÿí äóàëàðäàí íÿ àíëàð?ßñðëÿðëÿ èçëÿíÿí î ãàðàíëûã, ÿñêè éîë,×ûõàðìàäû áèçëÿðè áèð íèúàòà, ÿìèí îë.Íÿ ÷ûõäû òöðáÿñèíäÿí òàïûíäûüûí ìÿáÿäèí?

Ìÿí àíëàìàã èñòÿìÿì íÿ ìÿçùÿá, íÿ éîë, íÿ äèí,Ìÿíèì éàëíûç öìèäèì Òöðê ãÿëáè, èðàäÿñè,Ìÿíèì éàëíûç òóòäóüóì ìèëëÿòèìèí ùàãã ñÿñè.Ìÿí éàëíûç èìàí åòäèì ãîëëàðûìûí çîðîíà,Áó çîð ìÿíè ãóðòàðûá, ÷ûõàðàúàã éàðûíàÄàüëàðû òèòðÿäèðêÿí ãÿëáèìèí äàøàí êèíè,Åù, ñÿí êè áèëìÿçñÿí áó ýÿíú ãÿëáèìäÿêèíè…Ìÿí àòìûøàì î êþùíÿ, ÿñêè ýþðêöìö, àííÿ,Äèíëÿñÿíÿ óçàãäàí úîøàí òöðêöìö, àííÿ!

1930, Øàìèëãàëà

89

ÌßÍÈÌ ÒÖÐÊÖÌ

Àøèãÿì, úèñìèì ÿýÿð áóçëó úÿùÿííÿìäÿ éàíà,Äàøûìàç ãîðõóëó äàüëàð áó òöêÿíìÿç éàñûìû…Ýþð ìÿëÿêëÿð âåðÿëÿð úÿííÿòè-ÿëàéè ìàíà,Ñþéëÿðÿì: èñòÿìÿì îë úÿííÿòè, âåð Ãàôãàñûìû!

Ãàôãàñûí åøãè áöòöí çÿð äîëó äöíéàéà äÿýÿð,Äåñÿëÿð éóðäó óíóò, àë “Éåíè äöíéà”éû* ÿýÿð,Ñþéëÿðÿì, åøãèìè âåð, ùàããûìû âåð, éóðäóìó âåð,Äèíëÿñèí ãîé áöòöí àëÿì áó áîüóëìàç ñÿñèìè!

1930, Øàìèëãàëà

________________

* “Éåíè äöíéà” äåäèêäÿ, øàèð êîììóíèçìè íÿçÿðäÿ òóòóð.

90

ÊÎÏÅÒ ÄÀÜËÀÐÛ*

Ìÿí ñàíà ýÿëìèøÿì óçàã áèð åëäÿí,Ìÿíè äÿ ñèíÿíÿ àë, Êîïåò äàüëàð!Áó îäëó ãÿëáèìäÿ äàøãûí àðçó âàð,Ýÿë ìÿíÿ áèð ëàéëàé ÷àë, Êîïåò äàüëàð!

Ùÿð éàíûí áèð ÷åøìÿ, ýþé ÷ÿìÿí, ÷àéûð…Àðòûã ìÿí íÿ éàçûì òÿñâèðÿ äàèðÝÿëìèø ùöçóðóíà ÿñèð áèð øàèð,Ñåâýèìè ãÿëáèíÿ ñàë, Êîïåò äàüëàð!

Áèð õàòèðàò äåéÿ ãàëñûí äÿðèíäÿ,Àäûìû ÿêñ åòäèð äÿðÿëÿðèíäÿ,Ìÿí ýåäÿð îëñàì äà, ñÿí þç éåðèíäÿßñðëÿð áîéóíúà ãàë, Êîïåò äàüëàð!..

_______________

* Êîïåò äàüëàðû – Àøãàáàä øÿùÿðèíèí éàõûíëûüûíäàäûð.

91

ÉÀÐÀËÛ ÎËÌÀÑÀÉÄÛ

Êèì îâ÷ó íèééÿòèéëÿ ýÿçÿðäè áó äàüëàðûÑèíÿñèíäÿ úàí àëàí ìàðàëû îëìàñàéäû?Êèì øàèð ùÿñðÿòèéëÿ ñöçÿðäè áó äàüëàðû,È÷èíäÿí ãÿëáè ãûðûã, éàðàëû îëìàñàéäû.

Îô… Äóìàí ÷þêäö éåíÿ áó êþíöë äàüëàðûíà,Êèì ýÿòèðìèø àäûìû ñîëüóí äîäàãëàðûíà?Êèì äöøÿðäè ùÿéàòûí ýþðöíìÿç àùëàðûíà,Áó êþíöë î êþíöëäÿí àðàëû îëìàñàéäû?

Êèì ìÿíè ñàëäû áèëìÿì äàéàíûëìàç áó äÿðäÿ,Íåðäÿ ìÿíèì þç éóâàì, þç åëèì, ýöíöì íåðäÿ?Àíàì ìÿíè äîüóðóá éàøàòìàñàéäû îðäà,Éà è÷èìäÿêè áöëáöë îðàëû îëìàñàéäû…

1931, Àøãàáàä

92

ÀÌÓÄßÐÉÀ

Àìóäÿðéà, ìÿíè àë,Î úÿñóð äàüëàðûí ãîéíóíà ñàë!Àìóäÿðéà, äèíëÿ,Ìÿí ñÿíèí äÿðäèíëÿ,Ýÿíú èêÿí ÷ÿêìÿäÿéÿì ùèúð èëÿ éàñ,Àìóäÿðéà, ìÿíè àë, áàüðûíà áàñ…

Ýÿë îâóò òöüéàíûìû,Ñÿí äóéàðñàí êè, ìÿíèì öñéàíûìû.Ìÿí äåäèì êè, äÿëè, úîøüóí Õÿçÿðÿ,Ýåò ãóúàãëàø âÿ éàð îë,Ìÿí äåäèì þëêÿëÿðèÝöëäöðÿí áèð áàùàð îë.

Äåìÿäèì Áóçëó Øèìàë èñòÿýèíÿÓéàðàã,Áèçäÿí óçàãÁèð éåðÿ äîë.

Ñÿðòèÿñÿí ãàíëû Øèìàë,Ñÿíè äÿ åòäèìè ãóë?Êÿñÿðÿê éîëëàðûíû,Áàüëàéûá ãîëëàðûíûÑÿíè äÿ åòäè êþëÿ?

Àìóäÿðéà, íèéÿ áÿñÂåðìÿéèðñÿí ìÿíÿ ñÿñ?Éà íå÷èí äàëüàëàðûí ýÿëìÿéèð öñéàíëà äèëÿ?Ñþéëÿ ýþç éàøëàðû, ãàí ñåëëÿðè áîüìóøìó ñÿíè?Ãîúà Øÿðã äàüëàðû ãàí óäìàüà äîüìóøìó ñÿíè?Éîõ, éîõ àðòûã äþíäÿðÎ ãóäóç ñåëëÿðèíè,Áîéàñûí àë ãàíà, éà àë ÷è÷ÿéÿÄîüìà òöðê åëëÿðèíè!

93

Àòûëûá ôûðòûíàäàí-ôûðòûíàéà.×åéíÿ çÿíúèðèíè ãûð,Ñÿíÿ ÿí äîüðóúà éîë, èøòÿ, áóäóð!..Äàøàðàã,Ãàíëû àòÿøëÿðëÿ äûðíàãëàøàðàã…ÉàøàìàãÈñòÿð èñÿí, àë ñàíà ùàãã!Áþéëÿ ëàë àõìà, ñöêóòäàí äîüàìàç èñòèãëàë!Áó àõøàì èñòÿìÿì îëñóí úàíñûç,Áèð ÿìÿë ïàðëàéàìàç ãóðáàíñûç,Àìóäÿðéà, ìÿíè àë,Î úÿñóð äàëüàëàðûí ãîéíóíà ñàë.Áóðàõ, àëñûí ìÿíè ðóçýàð þëöìÿ,Áîüàðàã åøãèìè ãàí,Îëàéûì ìÿí ãóðáàí.Âÿ ãàíûìäàí ãàòàðàã ñåëëÿðèíÿ,Àõ áó òöðê åëëÿðèíÿ…Áÿëêÿ áèð ýöí éàøàéûð áèð èäåàë,Áÿëêÿ áèð ýöí áîé àòàð èñòèãëàë…Éåíÿ ãîé ùþêì åëÿñèí òöðê àüçû,Îüóçóí éàçäûüû ôÿðìàí êàüûçû!Àìóäÿðéà, ìÿíè àë,Ãîïàúàã ôûðòûíàíûí ãîéíóíà ñàë.Ñÿí áóðàõ äöøìàíû ýèðñèí ãàíûìà,Ãàíà ýèðìÿê éàðàøûð þç øàíûìà,Áÿñ íÿäÿí ãîðõó äóéóá, ùöðêöì ìÿí?Àòàìûí îüëó, èýèä òöðêÿì ìÿí!...

1932, Àøãàáàä

94

ÁÞÉÖÊ ØßÙÈÄÈÌÈÇß

Ìöíèð Êàðè ö÷öí

Þçöí áèð íóð èêÿí “ãàíëû óëäóçóí”Çöëìÿò îëäóüóíó ãàíäûí äåäèëÿð…Òöðê ö÷öí éàðàíìûø áó ãîúà Øÿðãÿ,Éåíè áèð ýöí äîüàð ñàíäûí, äåäèëÿð.

Ýþç äèêèá ãàðàëàí äàüëàð àðäûíà,Áàõûá ãÿðèáñÿäèí äîüìà éóðäóíà,Öðÿêäÿí ãûçàðàã “Øèìàë ãóðäó”íàÀëòóí îðäóëàðû àíäûí, äåäèëÿð.

Âÿòÿí áèð ÷ûðàãäû, ñÿí áèð ïÿðâàíÿ,Äîëàíûá áàøûíà ãûéàðäûí úàíà,Áèëìÿäèíìè äöøÿð éóðä ñåâÿí ãàíà?Ñÿí äÿ ìèëëÿò ö÷öí éàíäûí, äåäèëÿð…

Ãîéàðàã ìèëëÿòèí ãÿëáèíè äàüëû,Äöçäöëÿð ãóðøóíà ãîëëàðû áàüëû,Àëòàé ãÿùðÿìàíû, Òöðêöñòàí îüëó,Äöíéàéà äÿéÿð áèð úàíäûí, äåäèëÿð.

95

“ÏÐÀÂÄÀ ÂÎÑÒÎÊÀ”ÉÀ

Éàäûíäàìû, îí èë ÿââÿë äîüóëäóüóí çàìàíëàð,Î çàìàíëàð ñÿíèí ñÿñèí áþéëÿ øàãðàã äåéèëäè.Ñèëèíäèêúÿ öôöãëÿðäÿí ãàðà ñèñëÿð, äóìàíëàð,Áèçÿ ãàðøû ÷ûõàí äöøìÿí ãöââÿòèíëÿ ÿéèëäè.

ßêñ åòäèêúÿ ýóðëó ñÿñèí îáàëàðà, éóðäëàðà,Äàëüàëàíàí òàðëàëàðäà àü ãîçàëàð úàí àëäû.Àìàíñûç áèð çÿðáÿ âóðäóí “ñàü”, “ñîë” ýöäÿí ãóðäëàðàÉàéûëäûãúà éàðïàãëàðûí Øóðà Øÿðãè øàí àëäû.

…Îí èë ÿââÿë îõóäóüóí ìàùíû áèçèì ìàðøûìûç,Áó ìàðø èëÿ îí éàøûíû ñåâèíúëÿ åòäèì òàìàì.Ñÿí ýÿíú Øÿðãèí ýöíÿøèñÿí, èøûãëàðû ãàðøûìûçÁèòèðäèéèí îí éàøûíà “Çÿùìÿò”èìèçäÿí ñàëàì.

96

ÙÀÍÛ?

Àõøàì îëóð, ãóøëàð äþíÿð éóâàéàÌÿíèì äþíöá ãîíàúàüûì äàë* ùàíû?Ñàáàù îëóð ÷îáàí åíÿð îáàéàÌÿíèì ãàëõûá-åíÿúÿéèì éîë ùàíû?

Éàç ýÿëèíúÿ äàüëàð äóìàí ãóøàíûð,Äÿðÿëÿðäÿí ñåëëÿð àõûð, áîøàíûð,Êþíëöì äåéèð îíñóç íàñûë éàøàíûð?Ñþéëÿð – ìÿíèì äîüóëäóüóì åë ùàíû?

Ùÿñðÿò ãàëûá áàùàðûíà, ãûøûíà,Ñîðäóì îíó ó÷óá ýÿëÿí ãóøóíà,Áàõìà, äîñòóì, ýþçëÿðèìèí éàøûíà,Ìÿíè îíäàí àéûðàúàã ãîë ùàíû?

_______________

* Äàë - áóäàã.

97

ÃßÐÈÁ ÃÓØÓÌÀ

Ãÿðèá ãóøóì, áó ýÿëèøèí íåðÿäÿí,Ó÷óá ýÿëäèí ùàíñû äàüäàí, äÿðÿäÿí.Ìÿí àíëàìàì êþêñöíäÿêè éàðàäàí,Áèùóäÿäèð, ìÿíäÿ ìÿëùÿì àðàìà,Ìÿëùÿì îëñà, ãîéàðàì þç éàðàìà…

Ùàíñû úÿëëàä î êþêñöíö äèøëÿéÿí,ßñêè áèð éàðàìû þéëÿ èøëÿéÿí?Î ñÿñ íÿ, è÷èíäÿ äÿðäÿ áàøëàéàí?Áåéùóäå äèíëÿòìÿ ìàíà íÿâàíû,Ìÿí íÿ áèëèì êèìëÿð éàõìûø éóâàíû…

Êèì äîñò îëà, éàðàíà êèì èëèøÿ?Áèð åø áóëñàì, áó äÿðäèìè áþëöøÿ.Ýÿë àëäàíìà öçöìäÿêè ýöëöøÿ,Äàë ðóùóìà, êå÷èðäèéèì àíû ýþð,Ýèð ãÿëáèìÿ, è÷äÿí àõàí ãàíû ýþð…

98

Åé Àçÿðè òöðê... Åé âÿòÿíäàøûì...Ñÿíèí ãàðÿò îëóíìóø ùàããûíäàí äîüàí äàøãûíëûüûíà òÿð-

úöìàí îëàéûì äåéÿ ùàéãûðäûì... Íÿ éàçûã êè, áó ùàéãûðûø ñîíóíäàãûðûã-òþêöê ÷ûõàí ùû÷ãûðûãëàðûìäàí èáàðÿò áîüóã áèð ñÿñ îëäó...

Àù... Áó ñÿñäÿ áåëÿ ñÿíè, ùÿì ñÿíèí åøãèíè, ùÿñðÿòèíè,ãÿðèáëèéèíè àçàúûã äà îëñà éàøàäà áèëäèìñÿ, íÿ ìóòëó ìàíà!..

Àçÿðáàéúàíëû

Àëìàñ Éûëäûðûì, 1936.

ÈÐÀÍ ÃÛÇÛ

Ãûðëàðäà* íåé ñÿñèéëÿ áàøëàéûð àõøàì,Äàëàð ìàâèëèêëÿðÿ ñàðàëàí ÿíýèí.Ýþçÿë ãûç, î ýöë öçöí íÿ ãÿäÿð ðÿíýèí?Åù, îëñàéäûì ìÿí äÿ áèð íÿøÿëè Õÿééàì,Èëàùè áèð åøãëÿ ýÿëÿðÿê âÿúäÿ,Åäÿðäèì úàí àëàí ýþçëÿðÿ ñÿúäÿ…

Ïàðëàéûð Õîðàñàíûí àëòóí ãöááÿñè…Áåø ýöíëöê þìðöíöç âàð, ñàí ýÿëèð þëöì.Ãàëäûð öçöíäÿí ãàðà ùèúàáû, ýöëöì,Äèíëÿìÿ ýÿë î ãÿìëè, áîüóëìóø ñÿñè,×ûõ áóëóäëàð è÷èíäÿí ãàëìà þðòöëö,Ñîëìàñûí ñèíÿíäÿêè Òÿáðèçèí ýöëö…

_______________

* Ãûð – ÷þë, ñÿùðà, äöçÿí.

99

Àõøàì ìèíàðÿëÿðäÿí âåðèëèð ÿçàí,Ýþçëÿðèíäÿ ïàðûëäàð ìèðâàðè éàøëàð,Ñþéëÿ, íå÷èí ÷àòûëìûø î ãÿëÿì ãàøëàð?Òöüéàí åäÿí äÿðäèíè éîõìóäóð éàçàí?Áàõûá äàëüûí ýþçëÿðÿ äàüûëûð ùóøóì,Ñþéëÿ, ýþçÿë øÿùðèéàð, íÿäÿí ñÿðõîøàì?

Ìÿí êè, ÷îõäàí è÷ìÿäèì Ãàôãàç øÿðàáû,Éà íå÷èí äþíÿð áàøûì, àõàð ýþçëÿðèì,Ñÿí êå÷äèéèí éîëëàðà áàõàð ýþçëÿðèì,×àðøàô àëòûíäàí áÿçÿí åäèá ñàâàáû,Ýþñòÿðèðñÿí àé êèìè î ýöë öçöíö,Ñàëûðñàí õÿéàëûìà Îäëàð Ãûçûíû.

Áèð çàìàíëàð ìÿíèì äÿ éàøûë ÃàôãàñäàÑÿíÿ îõøàð íàçÿíèí áèð åøèì âàðäû,Ñÿñèíäÿí Êöð úîøàðäû, Àðàç ÷àüëàðäû,Äåðëÿð êè, èíäè ãàëìûø ÿëÿìäÿ, éàñäàÁàõàð ãÿðèáñÿéÿðÿê äîüìà éóðäóíà,Ýþíäÿð ñàëàìûíû ñÿí äàüëàð àðäûíà…

Éîë óçóí, ÿìÿë óçàã, þìðöìöç ãûñà,Áèð ýöëö ÷îõ ýþðäöëÿð áèçÿ äöíéàäà,Ýþçÿë ãûç, âåð è÷ÿéèì úîøüóí áèð áàäÿ,Êèì áèëèð áÿëêÿ äþíìÿì áèð äÿ Ãàôãàñà,Ýÿë ñÿí ìàíà þéëÿ áèð òÿñêèíëèê âåð êè,Îõóéàéûì éóðäóìà äàèð áèð òöðêö…

1933, Ìÿøùÿä

100

ÁÈÐ ÏÀÐ×À

Ëÿíÿò ÿøàðûìà, ùÿì ñþçëÿðèìÿ,Åé âÿòÿí, ýÿë äÿ ýþðöí ýþçëÿðèìÿ!Ýÿë ýþðöí, äîüñóí ùÿéàòûìäà øàôàã,Ìÿí âÿòÿíñèçìè äîüóëäóì? Áó íÿ ùàãã?..

1934

101

ÀÇßÐÈÍ* ÄÓÀÑÛ

Ùÿñðÿò ãàëûá äîüìà éóðäóí íàçëû ìöøôèã ãóúàüûíà,Ýþçëÿð éàøëû, áîéóí áöêöê, âÿòÿíñèçìè þëÿúÿéÿì?Ýþç äèêÿðÿê éàä åëëÿðèí øÿôà âåðìÿç îúàüûíà,Áþéëÿ ãÿðèá, áèð ïàð÷àúûã êÿôÿíñèçìè þëÿúÿéÿì?

Óëó Òàíðûì… Ýöíàùìû áó, áàùàð ýÿëäè, ìÿí ÷àüëàäûìÁó áèð åëèí äèëÿéèäèð, éàä áèð ñþçÿ óéäóüóì éîõ.Äöíéà ñåâäè, ìÿí äÿ ñåâäèì, åëëÿð ýöëäö, ìÿí àüëàäûì.Ñåâäèì, àììà äèçëÿðèíÿ áèð äÿôÿ äÿ áàø ãîéäóüóì éîõ.

Òàíðûì! Ìàíà ÷îõìó ýþðäöí îä ñîâóðàí òîðïàüûìû?Úÿííÿò ñÿíèí, Êÿáÿ ñÿíèí, áèð ìÿçàðëûã éóðäóìó âåð!Úÿùÿííÿìäÿí àëñûí áóðàõ äöíéà ìÿíèì ñîðàüûìû,Ìÿíÿ éàëíûç áèð è÷èì ñó, áàø ãîéàúàã áèð àç äà éåð.

1934, Òÿáðèç

_______________

* Øàèðèí îüëóíóí àäûäûð, ùàë-ùàçûðäà Èñòàíáóëäà éàøàéûð.

102

ÝÞËÚÖÊËß* ÙßÑÁÈ-ÙÀË

Äàëüûí ìàâè ýþç êèìè äÿðä àíäûðàí äàëüàëàð,Úîøäóãúà êþíöë úîøàð, äóðìà, àìàíäûð, Ýþëúöê!×îõäàí áÿðè ãÿëáèìèí òåëëÿðè îéíàìàäû,Äÿðäèì áàøûìäàí àøãûí, ùàëûì éàìàíäûð, Ýþëúöê!

À÷ ãîéíóíó, óçàãäàí ýÿëìèøÿì, ÷îõ éàñëûéàì,Åëè, éóðäó ÷àëûíìûø** áèð ãÿðèá Ãàôãàñëûéàì,Çÿíí åòìÿ êè, éîõñóëàì, Êöðëöéÿì, Àðàçëûéàì,Áàêûäàí àéðûëàëû éàõûí çàìàíäûð, Ýþëúöê!

Äîëàøûá Òöðêöñòàíû, Èðàíû àääûì-àääûì.Ãÿëáèìè îõøàéàúàã áèð áåëäÿ*** áóëàìàäûì.Ñÿíäÿìè ÿêñ åäÿúÿê áèëìÿì êè, èíäè éàäûì,Êþíöë þçýÿ áèð àøãà áÿëêÿ äöøìàíäûð, Ýþëúöê!

Éîëñóç áèð àøèã êèìè ñàíìà êè, ñÿíè áóëäóì,Ìÿí óçàã áèð “Ýþéýþë”öí éîëóíäà áþéëÿ ñîëäóì.Áó äîüðóäóð, áèð äîñòóí óüðóíäà ãóðáàí îëäóì,Áó áèçèì åòäèéèìèç ÿùäè-ïåéìàíäûð, Ýþëúöê!

Åù… ùÿð áèð àøèíàíûí, ùÿð áèð äîñòóí èøè áó,Êèìñÿäÿ éîõäóð ýöíàù, äöíéàíûí ýåäèøè áó,Ìÿíèì äÿ èëê åøãèìèí ôûðòûíàëû ãûøû áó,Êþíëöìäÿ éàëíûç ãàëàí êÿñêèí èìàíäûð, Ýþëúöê!..

_______________

* Ýþëúöê – Åëàçûü èëãÿñèíäÿ áèð ýþëöí àäûäûð.** ×àëûíìûøàì – ãàðÿò îëóíìóø, îüóðëàíìûø.

*** Áåëäÿ – (ÿðÿáúÿ áÿëÿä) øÿùÿð.

103

ÌßÍÈÌ ÏÐÎÒÅÑÒÎÌ

Úÿìèééÿòè ßãâàìà à÷ûã ìÿêòóá

Äèíëÿ, ñÿí åé ùàãã äåéÿ çöëìÿ åø îëàí éóâà,Áèð ìèëëÿòèí ôÿðäèéèì, ìÿíèì äÿ áèð ñÿñèì âàð.Äàüëàðû àë ãàíûìëà áîéàíìûø áèð þëêÿäÿÀíëàñàí éàøàìàã÷ûí íÿ ãÿäÿð ùÿâÿñèì âàð…

Îíóí “ðóñ” äåäèéè éåð òîðïàüûìäûð, äàøûìäûð,Îíóí áàøûíäàêû òàú ìÿíèì äþâëÿò ãóøóìäóð.Æåíåâäÿ ñóíäóüó ìåé, î ìÿíèì ýþç éàøûìäûð,Åù, áèëñÿéäèí áàøûìäà íÿ áÿëàì, íÿ éàøûì âàð.

Áàêû… Î ìÿíèì Êÿáÿì, î ìåùðàáûì, î éóðäóì,Éîëóíäà ãàíëû ÷àðà èëëÿðúÿ ãàðøû äóðäóì.Ðóñ çÿíúèðèíè èëêèí ìÿí ÷åéíÿäèì, ìÿí ãûðäûì,Äöíéàéà ìöæäÿ éàçäûì: àçàä áèð Ãàôãàñûì âàð…

Áèð ýöí áèð “äîñò” ýþðöíäö, áèçÿ áèð áàäÿ ñóíäó,Ñóíäó äà, áàøûìûçà “òöëêö” ýåòäè, “ãóðä” ãîíäó.Éàíäû ÿìÿëèì, åøãèì, âÿòÿíèì, îäà éàíäû…Îðòàäà ãàí, ïöõòÿ ëåø, àòÿø, êöë, äóìàí ãàëäû.

Òôó… òàðèõÿ òôó… òÿðñèíÿìè äîëàíäû?Þëêÿìèç ïàð÷àëàíäû, áàüðûíà îä ãàëàíäû,Ìèëëÿòëÿðèí íàìèíÿ çÿíýèí åëëÿð òàëàíäû.Äàüëàðà ÿêñ åäÿí ñÿñ: éàëíûç àù, àìàí ãàëäû…

Àðòûã î íàçëû åëäÿ òöòÿúÿê áèð îúàã éîõ,Àííÿëÿðèí ýþç éàøû àçìàéàí áèð áóúàã éîõ,Åéâàù êè, áàø ãîéàúàã íÿ áèð äèç, íÿ ãóúàã éîõ,Àíëàäûã êè, äöíéàäà éàõøû éîõ, éàìàí ãàëäû…

104

Äèíëÿ, ñÿí åé äöíéàíûí ùàãã àðàéàí äèê áàøû,Î áèð âÿùøè ùþêìäàð, è÷äèýè ãàí ìÿíèìäèð.Áèð ãóëäóð áèð çÿíýèíèí îëóðìó àðõàäàøû?Ñàíà áèð úàí âåðèðñÿ, ÿëáÿò î úàí ìÿíèìäèð.

Ìÿíèìäèð î ñà÷äûüû àëòóí, ïàðà, ÷àëûíìûø…Ìÿúëèñäÿ ùàããûì äèéîð, î ùàãã ìÿíäÿí àëûíìûø,“Ìîñêîâ” äåéèá êå÷ìÿéèí, àéàãëàðà ñàëûíìûø,Âàðû-éîõó òàëàíìûø Àçÿðáàéúàí ìÿíèìäèð.

Äöíéà áèëèð áó ùàããû, íå÷èí íÿäÿí äàíûëûð?Îíóí ÷àïãûí îëäóüó ùÿï è÷èíäÿí òàíûíûð.Ìèëëÿòëÿðèí äöøìÿíè áèð äþâëÿòìè ñàíûëûð?Îíà ãàðøû ùÿð çàìàí êÿñêèí öñéàí ìÿíèìäè

Äèíëÿ, ñÿí åé úàùàíà ùàããû ýþñòÿðÿí ìàñà,Äàüûñòàíëû, ýöðúöëö ùàêèì áèçèê Ãàôãàñà.Àëÿìÿ õÿáÿð îëñóí, î ýÿð áèçèì îëìàñà,Éîëóíäà òþêöëÿúÿê ñîí äàìëà ãàí ìÿíèìäèð.

Âåðèí ìÿíÿ éóðäóìó îëñóí úÿííÿò áóúàüû,Áèð äþâëÿò ãóðàéûì êè, ñöëùöí äîüìà îúàüû.Áàøûíäà äàëüàëàíñà ö÷ áîéàëû áàéðàüû,Î çàìàí çÿíí åäÿðÿì áöòöí úàùàí ìÿíèìäèð.

Áóðàõûí ãîúà Øÿðãè áèð àç äà éàøàñûí ùöðð,Éåòÿð êè, ÿñðëÿðèí àëòûíäà îëäó ÿñèð,Äöíéà èñòèãëàë äåéèð, áó îíóí äà ùàããûäûð.Áó óüóðäà éåíèëìÿç ãöââÿò, èìàí ìÿíèìäèð.

Áóðàõûí ïàð÷àëàíñûí çöëìöí ùàãñûç éàïûñû,Ñèëèíñèí éåð öçöíäÿí êîììóíèçìèí êàáóñó,Ìèëëÿòëÿðÿ à÷ûëñûí þç éóðäóìóí ãàïûñû,Èíñàíëàðà ùöððèééÿò! Áó äèëÿê, øàí ìÿíèìäèð!!

1934, Åëàçûü

105

ÌÓÐÀÄÛ ÊÅ×ßÐÊßÍ…

Àõûéîð äàëüàëàðûí ùÿð äÿðÿäÿí,Áó éöðöø ùþêìöíö àëäûí íåðÿäÿí?Àü êÿôÿí þðòöëö äàüëàðäàíìû?Ñàíà ãàí óääóðàúàã âÿùøè äîäàãëàðäàíìû?Äóð, Ìóðàä, äóð,Éåòÿð àõäûí äÿëèúÿ,Î íÿ ÷þùðÿíäÿêè ãàí?Áèð ýöëöø óüðóíà áèð åøãè éûõàí,Äÿëè áèð ãÿëáèí î áèð èøâÿñèìè?Ýÿë Ìóðàä, áîüìà ìÿíèì ýóð ñÿñèìè.Äóð, Ìóðàä, äóð êè, ãóäóðäóí, àçäûí,Ñÿí ìÿíèì ãÿòëèìÿ ôÿðìàí éàçäûí.Ýÿë Ìóðàä, ýÿë äÿ äÿéèøäèð áó éîëó,Îëìà çàëèì ôÿëÿéèí ÿìðèíÿ ðàì.Áó éîëóí ÿí ñîíó äÿùøÿòëÿ, ôÿëàêÿòëÿ äîëó,Ìÿíè áîüìàãñà ìÿðàì,Ýÿë ãîïàð ãÿëáèìè âóð äàøëàðà, âóð,Éåíè ãóðáàí ñàíàðàã èíëÿ, ãóäóð…Ëàêèí ÿôñóñ, íÿ éàçûã, êå÷äè êå÷ÿí,Úàíëû áèð òåë ãîïàðûá àëìàã ö÷öí ãÿëáèìäÿí,Øèìäè éîõ ñÿíäÿ ùöíÿðÍÿ éàçûã, êåäè êå÷ÿí…Øèìäè ìÿíÍÿ ñÿíèí ñàíäûüûí àúèç áèðèéÿì,Íÿ êÿðÿìëÿð êèìè áèð ñÿðñÿðèéÿì.Êè äöøöá éàëâàðàéûì äèçëÿðèíÿ,Éîõ,éîõ, àðòûã î ðèéàëàð äîëóÄóðüóí ýþðöíÿí ýþçëÿðèíÿ.Àëäàíûá ýèðìÿì, î áèð ãûíëû òóçàã,Íÿ éàçûã, êå÷äè êå÷ÿí, ãàëäûí óçàã…Äóð äåäèì,Äóðìà, ñÿí èñòÿðñÿ ãóäóð…Àë äà áàñ áàüðûíà áóç ÷þëëÿðèíè,Òîïëà ýÿë äàüëàðûí àü ñåëëÿðèíè,Ãàïëà äóð ñàü-ñîëóìó;

106

Íÿ éàçûã, ñÿí êÿñÿìÿçñÿí éîëóìó.Íÿ éàçûã, êå÷äè êå÷ÿí…Øèìäè ìÿí,Ôûðòûíàëàðäàí äÿëè áèð çþâãÿ äàëàí,Äàëüàëàðäàí ýöú àëàí,Ãàí, àòàø, äàëüà, áîðàí îéíàüû áèð øàíëû ãóøóì.Ìàíà ãàí è÷ìÿéè ÿìð åòäè áó ýöí ùàéãûðûøûì.×öíêè ãàí è÷ìÿéÿí ùàãã àëìàéàúàã,Àúèç îëñàì, ìàíà éåð ãàëìàéàúàã.Áàõìà êþíëöìäÿ áó ýöí áèð ñûðà éàñëàð éàøàéûð,Î áþéöê Êöðëÿð, Àðàçëàð äàøûéûð.

Àïðåë 1935, Êàðàêî÷àí

107

ÁÀÒÀÍ ÝÖÍßØ

Ñÿí áåéíèìäÿ äîüàí ãûüûëúûìäàí îä àëäûí,Åé ðóùóìó, åøãèìè éåòèì áóðàõàí ýöíÿø,Ñÿí ýåäÿëè þìðöìÿ ôûðòûíàëàð îëäó åø…

Íåðäÿ, ùàíêè áèð öôãöí äÿðèíëèýèíäÿ ãàëäûí,Áó äîüðóìó ãÿëáèìè äîíäóðäó áèð áóçëó ÿë,Éà áó íÿäèð êþíëöìÿ ñàïëàíûá ãàëàí ÿìÿë?..

Àøèãëÿðèí áèð äàùà ñÿíè áóëìàñûí äåéÿ,Áó äîüðóìó êå÷äèýèí éåðëÿðè éûõäû, éàõäû,Éà áó íÿ, àðõàí ñûðà ãàíëû èçëÿð áóðàõäû?..

Äåéèðëÿð êè, âàðëûüûí ãàðûøäû áèð êþëýÿéÿ,Áÿñ áó íÿ, ìÿùáóñ êèìè è÷èìäÿ ÷ûðïûíàí úàí,Ñÿíìèñÿí, ãÿðèá Âÿòÿí, ñÿíìèñÿí Àçÿðáàéúàí?

1935, Êàðàêî÷àí - Åëàçûü

108

ÃÀÔÃÀÑ

Áèð çàìàíëàð Ïóøêèíèí äèíäèðèá ÿëÿìèíè,Îíà ìÿíôà* éåðèíäÿ ýþçÿë áèð úÿííÿò îëäóí.Ñåâèíúèíäÿí àç ãàëäû ãûðñûí äà ãÿëÿìèíè,Î áèð ùàêèì ðóñ êèìè úîøäó, ñÿí äÿðäÿ äîëäóí.

Áèð çàìàíëàð ñþéëÿäè, ãöðóðëà ýÿëäè âÿúäÿ,“Ãàôãàñ àëòûìäàäûð, ìÿí öçÿðèíäÿéÿì” – äåäè.Êàçáåêèí äèê áàøûíäàí ñàíà åäÿðÿê ñÿúäÿ,Ãîïàðäûüûí àùëàðû áèð ñåâèíúëÿ äèíëÿäè.

Ìÿí íÿ áèð Ëåðìîíòîâàì, íÿ áèð ãàäèð ÏóøêèíÿìÊè, áèð ðóñ ãÿëÿìèéëÿ ìÿäù åëÿéÿì ÿäàíû.Ìÿí éàëíûç éàðàíìûøàì àëìàã ö÷öí ãàäàíû.

Ãÿëáèìäÿ “âÿùøè” äåéÿ ÷å÷åíëÿðÿ éîõ êèíèì,Àçÿðè, ýöðúö, äàüëû áèð ðóù äåéÿ àíìûøàì,Ìÿí éàëíûç ñÿíèí ö÷öí þëìÿéÿ éàðàíìûøàì.

1935, Êàðàêî÷àí / Åëàçûü

_______________

* Ìÿíôà – ñöðýöí.

109

ÑÓÑÓÍ

Äåäè-ãîäó éàéàíëàðà

Éöðöéöðöê, éîëóìóç òèêàí, ÷àëà, äàü, äÿðÿ,Ãÿëáèìèç àëîâ àëäû áèð ñþíìÿç åùòèðàñäàí.Éöðöéöðöê, áó éîëäà ãóðáàíëàð âåðÿ-âåðÿ,Âàðëûüûìûç êöë îëäó äöøäöýöìöç áó éàñäàí…

Ñóñóí, ñèç áàðû ñóñóí, ýÿëñèí äèëÿýÿ äàüëàð,Òèòðÿñèí àúûëàðäàí çÿùÿð ñóíàí äîäàãëàð.Âÿòÿí àòÿøäÿ, ãàíäà, Àðàç úîøàð, Êöð àüëàð,Ñèçëÿð óòàíìàäûíûç î òàëàíìûø Ãàôãàñäàí.

1935, Åëàçûü

110

ÃÖÐÁßÒÄß

Ìÿí òîðïàüû àòÿøëÿ éîüðóëàí áèð äèéàðûíÄîüäóì éàä ÷ÿêìÿëÿðëÿ ÷åéíÿíÿí éàõàñûíäà.Þìðöíö óäóá êå÷ÿí ùÿð ãûøûí, ùÿð áàùàðûíÈ÷èíäÿ ìÿí àüëàðàì éàëíûç îíóí éàñûíäà…

Áàñäûüûì ùÿð òîðïàüûí ãîé úÿííÿò îëñóí öçö,Ìÿí îíó áèð àí ö÷öí òàïäàéûá êå÷ÿúÿéÿì.Âàðñûí äà áóç áàüëàñûí ùÿð áèð ÷åøìÿíèí ýþçö,Ìÿí éåíÿ î è÷äèéèì àüóäàí è÷ÿúÿéÿì.

Âàðñûí ùÿð ÷è÷ÿê, ìàíà âåðñèí áàùàðû ìöæäÿ,Ãÿëáèìäÿêè äàüëàðûí ýåòìÿç áàøûíäàí ãûøû.Ìÿí åäÿìÿì åøãèìÿ éàä áèð ìÿáÿäÿ ñÿúäÿ,Áóðàõ, ýåòäèýèì éîëóí òóôàíëàð îëñóí åøè…

Ìÿí ãöðáÿòäÿ þëÿðñÿì ãÿëáèíÿ ñàëìà ÷èëÿ*,Ñþéëÿ, äîñòëàð ýþììÿñèí íÿøèìè òîðïàãëàðà.Éàõàðàã âöúóäóìó êöë åäèá âåðèí éåëÿ,Áÿëêÿ áèð çÿððÿ àëñûí ðóçýàð áèçèì äàüëàðà.

Éîõ, ìÿí þëìÿê èñòÿìÿì, ýþðìÿäÿí äîüìà éóðäó,Ìÿí îðäà àüëàìûøàì, ìÿí îðäà ýöëÿúÿéÿì.Ñþéëÿ, ãîé ñåâèíìÿñèí Êðåìëèí âÿùøè ãóðäó,Ìÿí òóôàíëà äîüóëäóì, òóôàíëà þëÿúÿéÿì!..

1936, Åëàçûü

___________* ×èëÿ – áþéöê äÿðä, ÿçàá.

111

ÁÀÊÛ

Áèð çàìàíëàð àäûíà åøã îõóäóì åëëÿðÿ,Øèìäè àðòûã ãÿëáèìèí è÷èíäÿ èíëÿ, Áàêû…Óüðóíäà ÷àðïûøàíëàð ãîëëàðû áàüëû ýåòäè,Ìÿí éàíàðàã êöë îëäóì ñÿíèí äÿðäèíëÿ, Áàêû…

Áèð ýöí èñòèãëàë äåäèí, áèç àòûëäûã ãîâüàéà,Ñÿí áàüðûíäà ãàíëû áèð éåð à÷äûí Ìîñêâàéà,Êèì äåäè ÷åâðèëÿñÿí ëåø ãîõàí áèð éóâàéà?Êèì äåäè áèð ìóæèêèí ÿìðèíè äèíëÿ, Áàêû?

Äöíéàíûí àòÿø äîëó ñèíÿñè ìÿíÿì äåéÿ,Èëê îëàðàã àòÿøè âåðäèí Ïðîìåòåéÿ…Î çÿíúèðëÿíäè Ãàôà, ñàíà úàí äåéÿ-äåéÿ,Ýþìöëäö êþíöëëÿðÿ åøãè ñÿíèíëÿ, Áàêû…

Ñÿí çöìðöä áèð òàú èêÿí áèçèì ãîúà Ãàôãàñà,Äöøìÿíÿ ñåâèíú âåðäèí, áèçè äöøöðäöí éàñà.Åøãèìè ãàíëà áîüäó, ìÿí äîñòìó äåéèì ðóñà?Îäëó êþêñöì ãàáàðìûø äàøàí áèð êèíëÿ, Áàêû…

Éàíàðêÿí Ñÿáàéåëäÿ ùÿð àõøàì éàøûë ìàéàê,Éîëóìó èëëÿð èëÿ ýþçëÿéÿí àííÿì îéàã…Òàëåéÿ áàõ, óçàãëàð éàõûí, éàõûíëàð óçàã,Óçàã äàüëàð àðäûíäàí ýÿë ìÿíè äèíëÿ, Áàêû…

25 èéóë 1935, Åëàçûü

112

ÁÈÐ ÝÖÍÄß ÞËßÍ ÅÊÈÇËßÐ

ÀííÿëÿðèíÿÅëäÿýÿç âÿ Éóðäàâàð* ö÷öí

Ìÿí äåéèðäèì êè, áèð ýöí âàðûá àíà éóðäóíà,Þïÿðñèíèç àíàìûí òîç áàñàí ìÿçàðûíû…Þçëÿäèéèì î ýöíäÿ ìÿí þëìöø îëñàì, áåëÿÑèç ìÿíñèç ýÿçÿðäèíèç Áàêûíûí Õÿçÿðèíè…Ëÿíÿò îëñóí ìÿíÿ éàð îëìàéàí áèð ôÿëÿêéÿ,Äöøìÿí êÿñèëäè ìÿíäÿ éåòèøÿí ùÿð äèëÿéÿ...

Ìÿí äåéèðäèì åøãèìèí ýöë à÷ìàéàí áàùàðû,Ñèçèíëÿ ôåéçëÿíèá, éåòèøÿúÿê, ýöëÿúÿê.Þìðöìÿ ãàðüûìûøêÿí ñèçÿ ýöëìÿäè áàðû,Äèíèíÿ óéìàäûüûì éîëñóç, èìàíñûç ôÿëÿê,Úþâðöíÿ òàá åäÿðñÿì äàüëàðû äÿëÿúÿéÿì,Îíà áèð ýöí ÿìðèìè äèíëÿäÿ áèëÿúÿéÿì…

Àðòûã îíëàð ýþìöëäö… Àüëàìà, éàçûã àíà,Áó áèð òàëå úèëâÿñè, ÷ÿêìÿëè ÿçàáûíû,Áèð ýöí ùåñàá ñîðàðêÿí ùÿð ýåäÿí ãóðáàíûíà,Òàíðû îëñà äà, Ãàôëàð êå÷èðÿð ãÿçÿáèíè.Àüëàìà… äóéóëìàñûí ãöðáÿòèí ÷ÿòèíëèéè,Àüëàìà… ãûðûëìàñûí ãÿëáèìèí ìÿòèíëèéè.

Áèð ýöíäÿ èêè ãóðáàí… çÿððÿúÿ òóòìàäûì éàñ,Ìÿí áó éîëñóç ùþêìö äÿ éåíÿ ñÿðõîø äèíëÿäèì.Àù… áèð ýöí äþíÿ áèëñÿì ñÿíÿ, åé íàçëû Ãàôãàñ,Ìÿí éàëíûç ñÿíèí åøãèí, ùÿñðÿòèíëÿ èíëÿäèì…

__________* Åëäÿýÿç âÿ Éóðäàâàð åëäÿ ýÿçìÿäÿí, éóðäà âàðìàäàí: øàèðèí áèð ýöíäÿ

þëÿí çàâàëëû óøàãëàðûäûð.

113

Áó èíëÿéèø äöíéàäà ãÿùðèí ÿí èìàíñûçû,Éàëíûç áó èíëÿéèøäèð ãÿëáèìäÿ à÷àí ñûçû.Áàøãà áèð øåé äèíëÿìÿì, ìàíà éóðäóìäàí îõó,Àíëàò îíóí åøãèíè, óíóäàéûì éàñûìû…Ñÿí àëäûðìà ãÿëáèìÿ ñàïëàíàí áó úèôò* îõó,Îõó ìàíà ðóùóìó, úèñìèìè, Ãàôãàñûìû…Þëÿí þëäö, þëìÿéÿí ùÿñðÿòèì ÷ûðïûíàí úàí,Îõó, ýþçöìäÿ òóòñóí äîüäóüóì ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ…

1936, Êÿáàí – Åëàçûü

_______________

* Úèôò - úöò.

114

ÌßÍÌÈ?..

Ñîðìàéûí êèìëÿðäÿíÿì, ùàðàëûéàì, à äîñòëàð,Êþíöëäÿí ôûðòûíàëû, áîðàëûéàì, à äîñòëàð,Ãûçûë áèð ãóðøóí àëäûì, éàðàëûéàì à äîñòëàð,

Úþâðöíÿ òàá åäÿðñÿì, äàüëàðû äÿëÿúÿéÿì,Ãóðáàí ãÿáóë åäÿðñÿ, éîëóíäà þëÿúÿéÿì…

Äÿéìÿéèí, ñèç äÿéìÿéèí, òà ãÿëáèìäÿí äàüëûéàì,Ìÿí äöíéàéà öí* âåðÿí Àëòàéëàðûí îüëóéàì,Î òîðïàãäà äîüìóøàì, î òîðïàüà áàüëûéàì.

Èñòÿìÿì áèð éàáàí÷û ýþç äèêñèí áèð äàøûíà,Éîë âåð, éîë âåð ãîíàéûì î äàüëàðûí áàøûíà…

Åé éûëëàðëà óçàãäàí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêäèéèì,Óüðóíäà ýèçëè-ýèçëè ýþç éàøëàðû òþêäöéöì,Íÿ áó, äèíñèç òàëåéÿ áþéëÿ áîéóí áöêäöéöì?

Ýþçöììö êîð, ãîëóìäà ãöââÿòèììè éîõ ìÿíèì?Ùàðäàñàí, åé êå÷ìèøèì, ýÿë, ãÿëáèìÿ àõ ìÿíèì!

Ìÿíìèéÿì Àëòàéëàðäà áàøû ýþéëÿðÿ äÿéÿí?Òàðèõè ìÿíìè éàçäûì, òàðèõìè ìÿíè þéÿí?Ìÿíìèéÿì èíäèè áþéëÿ òÿâÿêêöëÿ áàø ÿéÿí?

Ùàíñû çàëûì, î ìÿíèì ãîëëàðûìû áöêÿúÿê?Ùàíñû ãöââÿò, î ìÿíè çÿíúèðëÿðÿ ÷ÿêÿúÿê?

_________* Öí – øàí, øþùðÿò.

115

ßÑÈÐ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÌ

Íåðäÿ ìÿíè ýöë ãîéíóíäà äîüóðàí,Õÿìèðèìè ýþç éàøûéëà éîüóðàí,Áåøèéèìäÿ “ëàéëà áàëàì” ÷àüûðàí,Àçÿðáàéúàí, ìÿíèì áàõòñûç àíàì îé,Íå÷ÿ áèð èë ùÿñðÿòèíëÿ éàíàì, îé?..

Ñàëàì äåñÿì, ðóçýàð àëûá ýþòöðñÿ,Àüðû äàüäàí Àëàýþçÿ þòöðñÿ,Ýóð ñÿñèìè ýþé Õÿçÿðÿ éåòèðñÿ,Õÿçÿð úîøóá çÿíúèðèíè ãûðàð îé!..Ùþêì åòñÿ, áó ñÿðñÿì ýåäèø äóðñà îé!..

Õÿáÿð àëñàì Ìóüàíûìäàí, Ìèëèìäÿí,Íàçëû Áàêûì, î íåôò ãîõàí ýöëöìäÿí,Êèì äåìèø êè, äöøìöø àäû äèëèìäÿí,Àçÿðáàéúàí, ìÿíèì åøñèç éóðäóì îé!..Þëìÿç åøãèì, è÷èìäÿêè äÿðäèì îé!

Ýþíëöìÿ òÿê Êÿáÿ éàïäûì ñÿíè ìÿí,Ñÿíñèç íåäÿì ãöðáÿò åëäÿ ýöíö ìÿí,Ñÿíñèç íåäÿì Àëëàùû ìÿí, äèíè ìÿí,Àçÿðáàéúàí, ìÿíèì òàúûì, òàõòûì îé!Îéàíìàçìû êîð îëàñû áàõòûì îé?!

116

ÁÈËÌßÌ ÊÈ…Îüëóì Àçÿðÿ

Ýöí ýÿëèá òà ñîí âÿäÿëÿð éåòèíúÿ,Ãÿùð îëàñû áó àéðûëûã áèòèíúÿ,Áàü÷àìûçäà ñàðû áöëáöë þòöíúÿ,Èñòÿêëÿðèì îëàúàãìû, áèëìÿì êè…

Ýöí ñöñëÿðêÿí àëíûíäàêû íàõûøû,Ìÿí àðäûíúà äûðìàíûðêÿí éîõóøó,Äàüëàðà ñàëäûüûì þçëÿìèí* ãóøó,Ýÿëèá ñÿíÿ ÷àòàúàãìû áèëìÿì êè…

Ãîâóøàðêÿí éóðä áàéðàìà, äöéöíÿ,×àëõàíàúàã åë þéöíÿ-þéöíÿ,Ñÿí åðèíúÿ** ýþçëÿäèéèì î ýöíÿ,Ìÿíèì þìðöì ÷àòàúàãìû, áèëìÿì êè…

_________* Þçëÿì – ùÿñðÿò.

** Åðèíúÿ – éåòèíúÿ.

117

ÉÓÐÄ ÙßÑÐßÒÈ

Ìÿí éóðäóìó àíäûãúà äÿðèíäÿí,Ãÿëáèì ãîïóéîð ñàíêè éåðèíäÿí,

Éóðäóì… Î èëàùè óúà Ãàôãàñ,Âåðìèø ìÿíÿ èëùàìû ÿçÿëäÿí.Ñóíäóì îíóí åøãèéëÿ éöðÿêäÿíÀòÿø äîëó áèð úàìû ÿçÿëäÿí.Ìÿí ðóù àëàìàì áàøãà ýþçÿëäÿí,Åøãèì!.. Î èëàùè óúà Ãàôãàñ…

Ãàôãàñ!.. Î éàøûë ñèíÿëè äàüëàð,Ùèúðàí äóéàðàã äöøäöéö éàñäàí,Ãà÷ éöç ñÿíÿëèê ìàòÿìè ñàõëàð,Áèð ðÿìç îëàðàã Êöðäÿí, Àðàçäàí.Ãóçüóí îíó ùÿñðÿòëÿ ãóúàãëàð,Äÿðäèéëÿ úîøàí äàëüàëàð àüëàð…

Ùåéùàò… Íÿ éàçûã, áèð ãàíàäûì éîõ,Áèð àíëûã ó÷óá äàüëàðû àøñàì,Òÿðëàí êèìè Ýþé Ýþëäÿ äîëàøñàì…Àçüûí ïóñóäàí áèð àòûëàí îõ,Ãÿëáäÿí âóðóëóá éåðëÿðÿ äöøñÿì,Áèð ëÿùçÿ î òîðïàãëà þïöøñÿì…

Òîðïàã, î éàøûë êþëýÿëè òîðïàã,Ãîéíóíäà ìÿçàðûì äà ñÿðèíëÿð.Ðóçýàðëà äöøÿí ùÿð ñàðû éàðïàã,Ðóùóìäà úîøàí øàðãûíû äèíëÿð…

118

ØßÐÃÈ

Þò, ãóìðóì, þò, ñÿí êè, ìÿíäÿí áÿõòèéàð,Ùå÷ îëìàçñà, ãîíàúàã áèð éóâàí âàð,Ñÿíèí áó éàøûëëûã, ñÿíèí áó äàüëàð,Íÿ áèð éóðä ùÿñðÿòè, íÿ ñûëà* äÿðäè…Áóíëàðû êîð ôÿëÿê ùÿï ìÿíÿ âåðäè…

Ñÿíèí ãàíàäûí âàð, ìÿíäÿ ãîë ãûðûã,Ñÿíäÿ ýþçÿë áèð ñÿñ, ìÿíäÿ ùû÷ãûðûã,Ñàðäûãúà êþíëöìö ìÿëóí àéðûëûãÃàð äöøìöø äàüëàðà áÿíçÿéèð áàøûì,Áèð áóëóä îëìàéûð áåëÿ éîëäàøûì.

Þò, ãóìðóì, þò, ñÿí êè, ìÿíäÿí áÿõòèéàð,Ãàíàäûí âàð, ùöðëöéöí âàð, éóâàí âàð,Ó÷, ìÿíèì éåðèìÿ î äàüëàðû ñàð,Ñÿñëÿí î éóðäà áèð íÿâà øÿðãèñè,Ùöððèééÿò øÿðãèñè, éóâà øÿðãèñè…

________* Ñûëà – âÿòÿí.

119

ÃÓÐÁÀÍÛÍ ÎËÀ ÁÈËÑßÌ

Àüëàìà, àüëàìà, åé ýþçëÿðè áóëóäòëó éàð,Áàðû óçàãäàí îëñà, ãàäàíû àëà áèëñÿì…Áèð òÿðëàí êèìè ãîíñàì î ãàð éàëëû äàüëàðà,Áèð îâ÷ó âóðñà, äöøñÿì, ñèíÿíäÿ ãàëà áèëñÿì,

Ãóðáàíûí îëà áèëñÿì…

Éåíÿ éàøëàð ýþðöíäö î äàëüûí ýþçëÿðèíäÿ,Áèð ãóðáàíìû ýåäÿí âàð î áóç äÿíèçëÿðèíäÿ?Èëëÿð áîéó áèð áàùàð ýþðìÿéÿí äöçëÿðèíäÿ,Ýöë êèìè à÷ûëñàì äà, ýöë êèìè ñîëà áèëñÿì,

Ìÿí ñÿíèí îëà áèëñÿì…

Äöí áèð éàðàëû äóðíà áèð õÿáÿð âåðäè àúû,Äåäè: “Äàüëàðûí èññûç, éîõ ãóìðóñó, òóðàúû”Áèð äÿðäÿ äöøìöøñÿí êè, áóëóíìàçìûø ÿëàúû…Î äÿðäèíÿ áèð ìÿëùÿì, äèð äÿðìàí áóëà áèëñÿì,

Ìÿí ñÿíÿ ýÿëÿ áèëñÿì…

120

ÃÓÇÜÓÍ Ö×ÖÍ

Áèð çàìàíëàð âÿúäÿ ýÿëäèì úîøüóí ñÿñèíäÿí,Äèíëÿäèêúÿ äÿðäëÿðèíè ñàðûëäûì ñàçà.Èëùàì àëûá äàëüàëàðûí êèøíÿìÿñèíäÿí,Äèéàð-äèéàð ñöðöêëÿíäèì äÿðä éàçà-éàçà…È÷èìäÿêè äÿðèí ñûçû éàäûíìû, Ãóçüóí?Äîäàüûìäà äîíóá ãàëàí àäûíìû, Ãóçüóí?

Ñþéëÿ, ñÿíÿ íÿäÿí “Äÿëè Õÿçÿð” äåìèøëÿð?Êîð òàëåéèí ÿëäÿí-ÿëÿ ýÿçÿð äåìèøëÿð,Ñÿíè ñåâÿí þç úàíûíäàí áåçÿð äåìèøëÿð?Éåòìÿç îëäó éîëëàðà ýþç äèêäèéèì, Ãóçüóí,Áèòìÿçìè áó êîð ôÿëÿêäÿí ÷ÿêäèéèì, Ãóçüóí?

Ñþéëÿ íÿäèð öçöíäÿêè î ãûçûë ëÿêÿ?Ãàíìû âåðäè éàðàñûíäàí ãóúäóüóí þëêÿ?Õÿéàëûíìû ýþçëÿðèìäÿ áó ìàâè êþëýÿ?Åé óçàãäàí ãàäàñûíû àëäûüûì Ãóçüóí,Ýóð ñÿñèíè äîñò åëèíÿ ñàëäûüûì Ãóçüóí..

121

ÑÛËÀÉÀ* ÂÀÐÀÚÀÜÀÌ

Éîë âåð, ÷ÿêèë þíöìäÿí, åé éîëóìó êÿñÿí äàü,Ýöí ýÿëäè, éåòÿð àðòûã, ñûëàéà âàðàúàüûì…Àë ìÿíè ãîéíóíà, åé Äîüóéà àõàí èðìàã,Ìÿí äÿ àõûá î äÿðäëè òîðïàüû ñàðàúàüûì…

Éåòÿð àðòûã, ÷îõ îëäó ãöðáÿò åëäÿ ãàëäûüûì,Àéðûëûã ñèòÿìèéëÿ ãûâðûëûá áóíàëäûüûì,×ûõ, ýþðöí ýþçëÿðèìÿ, åé ãàäàñûí àëäûüûì,Ôÿðùàä êèìè éîëóíäà äàüëàðû éàðàúàüûì…

Éàüû þëäö ñàíìàñûí àëäûüûì áó éàïàäàí,Ìèí êÿðÿ áþéëÿ ÷ûõäûì ôûðòûíàäàí, áîðàäàí,Ýöí ýÿëÿð ãàëäûðàðàã áó äàüëàðû àðàäàí,×åâðÿíäÿêè çÿíúèðè éåíÿ ìÿí ãûðàúàüàì…

Êèì äåéÿð êè, êþíöëäÿ õàòèðÿí éîõ, éàäûí éîõ,Ëÿíÿò î øåðèìÿ êè, îíäà ñÿíèí àäûí éîõ,Ñàíìà êè, êþíöëëÿðäÿ ãÿðèá áèð ôÿðéàäûí éîõ,Ìÿí ñÿíÿ ÷àòìàã ö÷öí ñÿíè ÷àüûðàúàüàì.

_______________

* Ñûëà - âÿòÿí

122

ÁÈÐ ÝÖÍ

Ñàíìà ýåòìÿç áàøûìäàí áó êÿøâÿòëè áóëóäëàð,Øèìøÿê îëóá öôöãäÿí éåíÿ ÷àõàúàüàì ìÿí.Ýþçëÿðè óçàã éîëó áÿêëÿéÿí íèøàíëûéàÇÿôÿðëÿðäÿí ðÿíý àëàí áèð ýöë òàõàúàüàì ìÿí.

Òîõóíìà ýÿë áàøûìà ãîíàí äþâëÿò ãóøóíà,Áóðàõ ìÿíè ýþòöðñöí áèð ÿìÿë ñàâàøûíà,Áèð ýöí ÷ûõûá Êàçáåêèí î ìÿüðóð, äèê áàøûíà,Î ãÿùðÿìàí åëëÿðÿ øàíëà áàõàúàüàì ìÿí.

Ñþéëÿéèíèç éóðäóìó ÷åéíÿéÿí àìàíñûçà,Äÿéìÿñèí î òåëëÿðè ïÿðèøàí äóðàí ãûçà.Áèð ýöí êþíöë òàïøûðûá äàü äåâèðÿí áèð ùûçà*,Úîøüóí íÿùðëÿð êèìè îðäà àõàúàüàì ìÿí.

Îðäàäûð ùÿì âàðëûüûì, áåøèéèì, ìÿçàðûì äà,Îðäàäûð ýÿíúëèéèì äÿ, åøãèì äÿ, áàùàðûì äà,Ùÿëÿ òèòðÿéèð àäû ñîëüóí äîäàãëàðûìäà,Êÿíäèìè àòÿøèíäÿ áèð ýöí éàõàúàüàì ìÿí…

_______________

* Ùûç – ýöú, ñöðÿò.

123

ÍÅÉËßÉÈÌ

Êå÷äè áàùàð, áèòäè ýöç*, î äàüëàðû ãûø àëäû,Äîñò åëèíäÿí áèð õÿáÿð àëìàäûì, íåéëÿéèì?Áàõûá, áàõûá éîëëàðà ýþçëÿðèìè éàø àëäû,Ìÿí î åëèí éîë÷óñó îëìàäûì, íåéëÿéèì?

Ýÿçèá, ýÿçèá äîëàøäûì, äöíéàíû ñÿðõîø êèìè,Éîõ îëàñû éàä åëäÿ ùÿð éåð ìÿíÿ áîø êèìè…×ûðïûíàðàã äèäèëäèì éàðàëû áèð ãóø êèìè,Äèíúÿëÿúÿê áèð éóâà áóëàìàäûì, íåéëÿéèì?

Àù, î âÿòÿí, î éóðäóì… Åøñèç, úÿííÿò áèð þëêÿ,Îíñóç áþéëÿ éàøàìàã, ìÿíúÿ, èéðÿíú áèð ëÿêÿ,Îíñóç äèí áèð ÿôñàíÿ, îíñóç Òàíðû áèð êþëýÿÎíñóç õèëãÿòäÿí èëùàì àëàìàäûì, íåéëÿéèì?

Âåðèí ìÿíÿ éóðäóìó, ãàéà îëñóí, äàü îëñóí,Àéàãëàðûìäà çÿíúèð, äöøäöéöì áèð àü** îëñóí,Ìÿí þëöðñÿì éîëóíäà, ñåâÿíëÿðè ñàü îëñóí,Öçöìö òîðïàüûíà ñöðÿìÿäèì, íåéëÿéèì?Ýÿëèá éàøûë ãîéíóíà ýèðÿìÿäèì, íåéëÿéèì?

_______________

* Ýöç - ïàéûç.** Àü - òîð.

124

À ÄÎÑÒ

Ýöëøÿí éàïäûì, ýöëëÿðèíè éåë àëäû,Áèð òÿê ãþí÷ÿñèíè äÿðìÿäèì, à äîñò!Áèð áàü÷à ñàëäûðäûì, ýÿëäè ñåë àëäû,Áèðúÿ ìåéâÿñèíè ýþðìÿäèì, à äîñò!

Äîñòà áåë áàüëàäûì, òóçàüà äöøäöì,Úàíàíÿ úàí äåäèì, óçàüà äöøäöì,ßôñóíëàíìûø ãûçûë áèð àüà äöøäöì,Áèðëèê äèëÿéèíÿ åðìÿäèì, à äîñò!

Ìÿí áàõàðêÿí î ñåâäèéèì Äîüóéà*,Ñÿí îðòàã îë áó è÷äèéèì àüóéà,Îðäà áèð ýÿëèí âàð, ãàëäû éàüûéà,Îíó áèð äîéóíúà ñàðìàäûì, à äîñò!

Áó ÷àðïàí ãÿëá îíóí, áó òÿê úàí îíóí,Äàìàðëàðûìäàêû àõàí ãàí îíóí,Êþíëöìö úîøäóðàí áó èìàí îíóí,Ìÿí þçýÿéÿ êþíöë âåðìÿäèì, à äîñò…

__________* Äîüó - Øÿðã.

125

ÞËÌßÊÌÈ, ÉÀØÀÌÀÃÌÛ?

Áèð àí ñóñìàã ñÿðèí òîðïàã àëòûíäà,Ãóðòóëìàã áó àüûð, ñîíñóç çèëëÿòäÿí.Çîðìó ÿúÿá ßçðàéûëûí ïÿíúÿñè,Äàöñèëëà* äåíÿí áó ýöú èëëÿòäÿí?..Êèì äàéàíàð áó è÷èëìÿç àüóéà,Òàíðûì îíó âåðìÿñèí áèð éàüûéà?..

Âÿðÿì îëñà, ùþêìöíö òåç áèëäèðèð,ßúÿë ýÿëèð ñîëüóí öçö ýöëäöðöð,Èéèðìè èëäèð íÿ áèòÿð, íÿ þëäöðöð,Úèýÿðëÿðäÿí ãîïàí àù äà ãàëìàäû…Öç òóòàúàã áèð äÿðýàù äà ãàëìàäû…

Ñÿí èñòÿñÿí éàí ÿðèéÿ-ÿðèéÿ,Áèð ýöë óìñàí, áàùàð äþíÿð ýåðèéÿ,Èëëÿð êå÷ÿð, éîë éåòèøìÿç éàðûéà,Áèð ñàðàáìû ìÿíèì öìèä ñàíäûüûì,Î ÿìÿëèí èíàìûéëà éàíäûüûì?..

Çàìàí ãûñûð, äàäñûç þìöð áèòìèéîð,Äÿâÿò ö÷öí þëöìÿ ÿë ýåòìèéîð,Òÿê áèð ãóðøóí, éîõñà íàìÿ éåòìèéîð,Þëìÿêìè… Éà öìèäÿ áåë áàüëàñàì,Éóðäóì ö÷öí áèð àç äàùà àüëàñàì?

_______________

* Äàöñèëëà – âÿòÿí ùÿñðÿòè.

126

* * *

Äåðëÿð îðäà áèð úÿííÿò âàð,Ñåâäà ñóíàð ìÿëÿêëÿð,Þç éóðäóíó ãåéá åòìèø áèðØàèð îðäàí íÿ áÿêëÿð?

Äåðëÿð îðäà éîõìóø þëöìÇÿìçÿì ñóéó è÷èíúÿ,Òàíðûì! Ìÿíÿ ñÿí þëöì âåð,Ãàô äàüûíäàí êå÷èíúÿ.

Äåðëÿð îðäà íÿ áèð âÿòÿí,Íÿ ùèúðàí âàð, íÿ äÿ êàì,Ìÿíÿ õîøäóð ãöðáÿò åëäÿÂÿòÿí ùèúðèéëÿ éàíñàì…

127

ÃÖÐÁßÒ ÌßÊÒÓÁËÀÐÛÎðàäàêû Ùÿìøèðÿìÿ*

×îõäàí îëäó àëìàäûì,Áàúûì, ñÿíäÿí íÿ áèð ìÿêòóá, íÿ ñîðàã,Áèëñÿì íÿ ãÿäÿð äÿðèíäÿí þçëÿìèì,Ýþçëÿðèìäÿ áèëñÿí íåúÿ òèòðÿéèð,Î ñþéöäëö, î øàì ãîõóëó òîðïàã.Ùÿëÿ áèçèì î âèøíÿëè áàü÷àìûç,Î ìÿíèì íàð àüàúûì,Éåðèíäÿ äóðóðìó, áàúûì?Ùàíû áÿñ, ñÿí áó éàç ìÿíÿÍèøàíëûìûí èøëÿäèéè,Ýþç éàøëàðûéëà þïöá ýöìöøëÿäèéè,Ìàâè, èïÿê áèð ìÿíäèë** éîëëàéàúàãäûí?×îõ ýþçëÿäèì, éàé êå÷äè,Ãûø äà áèòäè,Áàùàð ýÿëäè, áàäàìëàð ÷è÷ÿê à÷äû,Ùÿëÿ ñÿíäÿí õÿáÿð éîõ,Ùàðäà ìÿíèì èïÿê, ìàâè ìÿíäèëèì?Ùÿëÿ ýÿëÿúÿê äåéÿ,Áîéíóìó ÿéÿ-ÿéÿÈëëÿðëÿ ýþç éàøëàðûìû ãóðóäàí,Ãöðáÿò ãîõóëó ìÿíäèëèìè ãîõëàðàì.Ìÿíèì áèðúèê áàúûì,Äèíëÿ, ñàíà àíëàòàéûì ãöðáÿòè,Ãÿùð îëàñû, ÷ÿêèëìÿéÿí íàçû âàð,Ãöðáÿò äåäèêëÿðè èññûç áèð àäà,Äþðä òÿðÿôè óúñóç-áóúàãñûç äÿíèç,Ñàùèëëÿðèíäÿ éàëíûç,

_______________

* Øàèðèí áàúûñû Ñîíàíû î èëëÿð íàäàí áèð øÿõñ, “áó ñàòãûíûí áàúûñûäûð” äåéÿíèøàí âåðìèøäèð. Áó íàùàã òÿíÿäÿí ñàðñûëàí Ñîíàíûí áàøûíà ùàâà ýÿëìèø, ãàð-äàøûíûí éàä ýþçëÿðäÿí ñÿéëÿ ãîðóäóüó ìÿêòóáëàðûíû éàíäûðìûø, øöóðó äóðóë-ìàäàí âÿôàò åòìèøäèð.

** Ìÿíäèë – éàéëûã.

128

Ãàéàëàðà ÷àðïàí ñóëàðûí ñÿñè,Áèð äÿ ãÿðèá ìàðòûëàðûí* øÿðãèñè…Áóðäà íÿ àíà ñÿñè,Íÿ äÿ ñÿíèí ñÿñèí âàð,Íÿ äÿ î ãàðà ýþçëö íèøàíëûìûí íÿüìÿñè,Åøã íÿ, ñåâýè íÿ,Áèëìÿç áó äàüëàð.Áèð ãÿðèáèí öçöíÿÁàõûá ýöëìÿç áó äàüëàð…

_______________

* Ìàðòû - ãàüàéû.

129

ËßÍßÒ ØÀÈÐËÈÉÈÌß

Äóðìà, ýþçÿë ñåâýèëèì, îõøà ìÿíè, ñåâ ìÿíè,×îõäàí áÿðèäèð êè, ìÿí áèð ýöëöøÿ ìþùòàúûì…Äîüäóì, äîüàëû ñàðäû ãûçûë áèð àëîâ ìÿíè,Ùàðäà éàøûë äèëÿéèì, ùàðäà ìÿíèì àìàúûì*.Íåéëÿéèì, ôÿëÿê ìÿíè ìÿùêóì åòìèø ãöðáÿòÿ,Ëÿíÿò îëñóí ñóíäóüó àüó äîëó øÿðáÿòÿ…

Ìÿí áèëèðÿì áó éîëóí éîõ óúó, éîõ áóúàüû,Îòóç áåø áàùàð êå÷äè, îòóç áåø ãûøà äöøäöì,Òÿðê åäÿëè î äèëáÿð, î ñåâäàëû ãóúàüû,×ÿêÿíëÿð áèëèð àíúàã, íÿ çàëèì èøÿ äöøäöì.

Èíñàíà ßí ìöãÿääÿñ ñÿàäÿò, óúà äèëÿê,Ñåâýèëèëÿð éàíûíäà, äîüäóüó éåðäÿ þëìÿê.

Éàä éåð àíúàã ãÿì ÷èëÿð áèð àøèãèí è÷èíÿ,Äþðä ÷åâðÿ ýöëøÿí îëñà, èñòÿìÿì ìÿí þçýÿ éåð.Áèð äàøûíû äÿýèøìÿì Ìèñèðÿ, Ùèíäÿ, ×èíÿ,Òàíðû úÿííÿòè âåðñÿ, ìÿí äåéÿðÿì, îíó âåð.

Úÿùÿííÿì îëñà áåëÿ, ìàíà þç éóðäóì ýÿðÿê,Àòûëàðàì ãîéíóíà ñåâèíÿðÿê, ýöëÿðÿê.

Îðäà áèð ãàéà îëñàì, éàñëàíñà** éàð êþëýÿìÿ,Îíñóç áóðäà øþùðÿòè, øàèðëèéè íåäÿì ìÿí?Àííÿì ìÿíè äîüàðêÿí ãóðáàí äåìèø þëêÿìÿ,Áóðàõ ìÿíè ýþçÿë ãûç, þç åëèìÿ ýåäÿì ìÿí!

Ëÿíÿò øàèðëèéèìÿ, øåðèìÿ, ùÿâÿñèìÿ,Ùàðäàñàí, àé íàçëû éóðä, ñÿñ âåð ìÿíèì ñÿñèìÿ!

________________

* Àìàú – ìÿãñÿä.** Éàñëàíñà – ñþéêÿíñÿ, öç òóòñà.

130

ÃÀËÕ, ÑÅÂÝÈËÈÌ

Ãàëõ, ñåâýèëèì, ãàëõ äà ìÿíè éîëà âóð,Ýåú ýÿëèíñÿ éóðä áàøûíà ÷þêÿúÿê…Ìÿí àðòûã ýþçëÿìÿì ýöí äîüñóí äåéÿ,Êèì áó áèòìÿç èíòèçàðû ÷ÿêÿúÿê?

Ãàëõ êè, éîëëàð óçóí, ÿìÿë óçàãäà,Áó óüóðäà þëöì äÿ âàð, òóçàã äà.

Ãàëõ ñåâýèëèì, ãàëõ äà àòûìû ýÿìëÿ*Ñûúàã áèð þïöøëÿ àëíûìû íÿìëÿ,Éåòÿð, ýöí êå÷èðäèì ìÿí áó þçëÿìëÿ.

Ñÿí àëäûðìà, äàüëàð êå÷èä âåðìÿçñÿ,Ôûðòûíàëàð ãîïóá éîëóìó êÿññÿ!

Ãàëõ ñåâýèëèì, ãàëõ äà, ãóøëàð þòöéîð,Ýþçöìäÿ áèð ñàâàø ÿêñè òóòóéîð,Ãàëõ êè, çàìàí êå÷äè, ýöíöì áèòèéîð…

Åë íÿ äåéèð, áàõ áó ìèñêèí äóðóøà,Ãîëëàðûíäà ýöú éîõìó áèð âóðóøà?

Ãàëõ ñåâýèëèì, âåð îõóìó, éàéûìû,×ÿê àëòûìà î êöùåéëàí** òàéûìû,Êèì î ìÿíèì èíêàð åäÿí ñîéóìó?

Ùàíñû ãöââÿò áöêÿí ìÿíèì ãîëóìó,Ìÿí ýåäÿðñÿì êèì êÿñÿúÿê éîëóìó?

_______________

* Ýÿì - éöéÿí.** Êöùåéëàí – òÿìèç ãàíëû (àòà èøàðÿäèð).

131

Ãàëõ ñåâýèëèì, ãàëõ òà ìÿíè éîëà âóð.Äöøìÿíÿ êè, ãÿëáèìäÿ ÷îõ àúû âàð,×þêìÿì äèçÿ, âóðóëìàçñàì àðõàäàíÙÿëÿ ìÿíäÿ Áîçãóðäóìóí ýöúö âàð.

Ñÿí àëäûðìà, äàüëàð êå÷èä âåðìÿçñÿ,Ôûðòûíàëàð ãîïóá éîëóìó êÿññÿ…

132

“ÃÛÇÛË ÊÞËßËßД ÄÖÍÉÀÑÛÍÀ

Ùöðð èíñàíëûã ùàéãûðäû: Ãÿùð îëñóí çöëì, ãîðõó, êèí.Âåðäè ìèëéîíëàð ãóðáàí… Áÿñ éåíÿ áó ãîðõó íÿ?Ìèëëÿòëÿðè ãûçûë áèð îðàãëà áè÷ìÿê ö÷öíÕîðòëàéàí áàðáàðëûüûí ÿñêèñèíäÿí ôàðêû íÿ?

Äöíéà éåíÿ òÿðñèíÿ äþíÿð, ñÿðõîøìó áèëìÿì,Ãàíëû áàäèðÿëÿðëÿ* ÿéëÿíìÿê õîøìó áèëìÿì,Áóíúà ÷ÿêèëìèø ÿìÿê áèùóäÿ, áîøìó áèëìÿì,Ìöçòÿðèá äîäàãëàðäà áó áèòìÿéÿí øàðêû íÿ?

Ùàðäà òÿùÿêêöì, çöëöì, ìèëéîíëóã ÿñèð èíñàí,Ùàðäà òÿãèáëÿð, ñöðýöí, òîï-òöôÿíý, þëöì âÿ ãàí?Ãàëäûð äÿìèð ïÿðäÿíè, ùþêìöíö âåðñèí úàùàí,Ëÿíÿò ãûçûë äöíéàíûí êþëÿëÿð úÿííÿòèíÿ!

À÷, ýþñòÿð ùÿð ýóøÿíè, ùÿð êÿñè âàð, êÿñè éîõ,Ìÿí áèëèðÿì êè, îðäà ó÷àí ãóøóí ñÿñè éîõ,Ùöððèééÿòìè äåéèðñÿí? Éàëàí… Îíóí ÿêñè éîõ,Ìèëéîíó áåø ïàðàäûð îðäà ýÿìèýèí, ÿòèí…

_______________

* Áàäèðÿ – ýþçëÿíèëìÿç ùàäèñÿ, äÿðä, ãÿì.

133

ÌÖÃßÄÄßÑ ÈÕÒÈËÀË*

Ãàðàíëûãäà ýþçëÿðèì äèêèëìèø öôöãëÿðÿ,Áèð ôûðòûíà ñÿñè âàð, áóëóäëàð ýþéäÿ äàë-äàëÀ÷ìûø Äîüó áàüðûíû ñþêÿúÿê øÿôÿãëÿðÿ,Ãîï, åé äÿëè ôûðòûíà, ðèøÿíè êþíëöìÿ ñàë,Èõòèëàë èñòÿéèðÿì, ìöãÿääÿñ áèð èõòèëàë…

Äîüàí ýöíÿøëÿ ãîïñóí áèð àõûí âÿëâÿëÿñè,Ýþðöíñöí ãàí êþïöêëö ãàñûðüàíûí éåëÿñè**,Áèòñèí ÿñèð òöðêëöéöí, áèòñèí àðòûã ÷èëÿñè,Íÿ çÿíúèðëè áèð Ãàôãàñ, íÿ ãàí ãóñàí áèð Óðàë,Èõòèëàë èñòÿéèðÿì, ìöãÿääÿñ áèð èõòèëàë…

Ñîâóðñóí öììàíëàðà ýþâäÿ, áàúàã, áèëÿê, áàø,Éåðÿ ýèðñèí, Êðåìëèí ãàëìàñûí äàø öñòäÿ äàø,Ùöðð èíñàíëûã óüðóíäà áàøëàñûí ãÿòëè-ñàâàø,Âàõò ýÿëìèøäèð, åé çàìàí, áèð þëöì øÿðãèñè ÷àë,Èõòèëàë èñòÿéèðÿì, ìöãÿääÿñ áèð èõòèëàë…

_______________

* Èõòèëàë – öñéàí, èíãèëàá.** Éåëÿ – éàë, óçóí ñà÷.

134

ÁÈÐ ÝÖÍ ÝßËßÚßÊ

Îðäà Îðòà Çàìàíûí âÿùøÿòèíäÿí éàäèýàð,Ãàðàíëûãëàð è÷èíäÿ ãóðóëìóø áèð “Úÿííÿò” âàð.Áèð úÿííÿò êè, þçÿéè ãàíëû áèð ÊðåìëèíÌèëéîíëà ãàôà óäìóø òÿìÿëèíäÿ éöêñÿëèð.Ðóù àëûá Äÿëè Ïåòðî âÿ áèð ìöäùèø Èâàíäàí,Äöíéàíû éûõûá éàõìàã ÿìÿëèíäÿ éöêñÿëèð…Êðåìëèí, îíó ñîðóí òàðèõèí éàïðàüûíà,Î þëöì ãàëàñûíûí íàñûë ãóðóëäóüóíóÍå÷ÿ ìèëéîíóí ãàíû ÷èëÿíìèø òîïðàüûíà,Íå÷ÿ ìèëéîí ýöíàùñûç áàøûí âóðóëäóüóíó.Êðåìëèí, î ÿñêèäÿí áÿðè çöëìöí ãàéíàüû,Êðåìëèí, ùöððèééÿòèí ãÿáðèíè ãàçàí ãàëà,Êðåìëèí, î èíäè äÿ ãûðìûçûëàð îéíàüû,Íåðîíëàðûí Ðîìàñû éàíûíäà ùå÷äèð áåëÿ…

Îðäà ãóðìóø éóâàíû úèôòÿ áàøëû ãàðòàëëàð,Îðäà âÿùøè ÷àðëàðûí òàüè – çÿôÿðëÿðè âàð.Îðäà ùöðð þëêÿëÿðè ñàðàí çÿíúèðèí óúó,Îðäà ãàíëû ïðèíñëÿð âÿ êíéàçëàðûí ýöúö,Îðäà Êóòóçîâëàðûí, Íåâñêèëÿðèí éàäû,Îðäà Ñóâîðîâëàðûí, Äîíñêîéëàðûí àäû.Ãàíëû äÿùëèçëÿðèíäÿ úàíëàíûð Êóçìà Ìèíèí,Äèâàðëàðäà êþëýÿñè òèòðÿð Êðîïàòêèíèí.Îðäà Äÿëè Ïåòðîíóí ùèðñè âàð, ÿìÿëè âàð,Îðäà ñîñèàëèñòëÿðèí ðóñëàøàí òÿìÿëè âàð.Êðåìëèí, î ÷àðëûüûí ãàíëû òàõòûíà éóâà,Êðåìëèí, î áó ýöí äÿ õûð÷ûíëàøàí Ìîñêâà…Éîõ îðäà ùöððèééÿòèí ýþçëÿ ýþðöíÿí ÿêñè,Áÿëêÿ âàð äà, áîüóëìóø ñóëó çèíäàíäà ñÿñè.Îðäà ãàí ëÿêÿñèäèð òîðïàãäà ãàëàí èçëÿð,Îðòà ÷àüûí úàíëûñû þëöì ãîõàí äÿùëèçëÿð.Îðäà ãîðõóíú ýåúÿëÿð, ãàíëû ñàáàùëàð îðäà,Úÿñÿäëÿðëÿ äÿíèçÿ ýþìöëÿí àùëàð îðäà.Îðäà àíè âåðèëÿí ìÿùêÿìÿñèç ôÿðìàíëàðÎðäà ãóðøóí áàøëàðûí àüðûñûíû äÿðìàíëàð,

135

Îðäà çÿíúèð ñÿñèíäÿí ÷ûíëàéàí îâàëàð âàð.Éàéûëûð ÿíýèíëÿðÿ îðäà ãûðáàú ñÿñëÿðè,Éîëëàðäà ñöðýöíëÿðèí òöêÿíÿí íÿôÿñëÿðè.Îðäà þëöì êàìïëàðû* àú ìèëéîíëàðû áÿêëÿð,Ýåúÿëÿð íþâáÿò÷èñè ãàí è÷èúè êþïÿêëÿð.Îðäà ãîíàð ãàðüàëàð ùÿð ýöí ìèíëÿðúÿ ëåøÿ,Áèð þëöì äöíéàñûäûð, Ñèáèðéà áàøäàí-áàøà…Ñèáèðéà… Î áèð ìÿçàð ùÿð ñöðöëÿí éûüûíà,Òàíðû áåëÿ ïåøìàíäûð îíó éàðàòäûüûíà.Ñèáèðéà, î öçëÿðè äîíëà êàâóðàí áó÷àã,Àòÿøëè êþíöëëÿðè áóçëà éàõàí áèð ãóúàã.Ðóçýàðû þëöì ãîõàð, ýöíÿøè äîíäóðóúó,Óçàíäûãúà óçàíûð, íÿ ñîíó âàð, íÿ óúó.Àòûëàíëàð ãîéíóíà “ñàêèòëÿøèð”, “óñëàíûð”**,Îðäà çåùèíëÿð äóðóð, îðäà ôèêèð ïàñëàíûð.Éàëíûç ãîëëàð ÷àëûøûð, êÿñêèíëÿøèð äûðíàãëàð,Áóç áàüëàìûø òîðïàüû ãàçûá, åøèð äûðíàãëàð,Îðäà áèð òÿñÿëëèäèð ýþçëÿðäÿ ýèçëÿíÿí íÿì,Àëîâëó áèð úÿííÿòëÿ èøòÿ áóçëó úÿùÿííÿì.Áóçëó úÿùÿííÿì, î äöí áèð ÷àðëûüûí òÿìÿëè,Áóçëó úÿùÿííÿì, áó ýöí áèð âàðëûüûí òÿìÿëè.Âàðëûã êè, è÷äèéè ãàí, éåäèéè äÿ úàíëû ÿò,Ñöìöêëÿðèí öñòöíäÿ éöêñÿëèð ãûçûë úÿííÿò…Äöí îðäà ñàêèí, éàøûë áèð Êðûì âàðäû íÿðäÿ?Íåðäÿ ãîúà Ãàôãàñûí áàüðûíäà ×å÷åí éóðäó?Îíëàð äÿâà àðàðêÿí äöøäöêëÿðè î äÿðäÿ,Ôÿãÿò àçüûí Ìîñêâà ãóäóðäóãúà ãóäóðäó.Áèð ÿìð, ÿâÿò, éàëíûç êÿñêèí áèð ÿìð… “Áàø”äàí,Áèð áàø êè, âöúóä åòñÿ, ãÿëáè, úèéÿðè äàøäàí.Áèð ÿìð… Êðûì, ×å÷åí, Ñèáèðéàéà… Áó ãàäàð!Éöç èëëÿðëÿ î éåðäÿ ìÿñêÿí ãóðàí éóâàëàð.Ñîâðóëäó éîë öñòöíÿ áèð îâóú òîðïàã êèìè,×îëóã-÷îúóã, ýÿëèí, ãûç – ãóðó áèð éàðïàã êèìè

_______________

* Êàìï – äöøÿðýÿ.** Óñëàíìàã – àüûëëàíìàã (áóðàäà èñòåùçà èëÿ èøëÿäèëèá)

136

Ñÿïèëäè Ñèáèðéàíûí î ñîéóã ñèíÿñèíÿ,Ñÿñ âåðäè ãûðáàú ñÿñè àú ãóðäëàðûí ñÿñèíÿ…Åðìÿê ö÷öí “Çîðáà øåô” ãûïãûçûë ÿìÿëèíÿ,Ìèëéîí äàùà ýþìöðëö “úÿííÿòèí” òÿìÿëèíÿ.Ñþéëÿ, ùàíñû òàðèõäÿ, ùàíñû äþâðäÿ, íåðäÿ,Ýþðöëìöø ìèëéîíëàðû àøàí ñöðýöí ñöðöñö?Ùàíñû ãÿëÿì òÿðúöìàí îëìóø áó ãàíëû äÿðäÿ,Éåìéàìëàðûí è÷èíäÿ âàðìû áþéëÿ áèðèñè?ËßÍßÒ! ÙÖÐÐ ÁÈÐ ÀËßÌÄß ÈÍÑÀÍ ÙÖÐÐÈÉßÒÈÍß,ÌßËÓÍ ÁÈÐ ÃÖÂÂßÒ ÊÈÌÈ ÇßÍÚÈÐ ÂÓÐÀÍÀ ËßÍßÒ!!!Ãàïûëûá áèð çöìðÿíèí çîð ýöäÿí íèééÿòèíÿ,Ìöãÿääÿñ äèëÿêëÿðÿ ãàðøû äóðàíà ëÿíÿò!!!ßñðëÿðèí è÷èíäÿ èéèðìèíúèñèäèð áó,×ÿêèëèðìè ÷àðìûõà ùöð áèð äèëÿê, ùöð äóéüó?Áèð “úÿííÿò” êè, ñà÷äûüû þëöì, âåðäèéè ãàéüû,Ðÿíýè øÿôÿãäèð, ýóéà, ñà÷äûüû ãàíà ëÿíÿò!!Éîõ, éîõ, áó éîë äåéèëäèð ùÿéàòà äàä âåðÿúÿê,Èíñàí ùöððèééÿòèíÿ ðóù âÿ ãàíàä âåðÿúÿê.Áèð “úÿííÿò” êè, çöëìÿòèí ïÿðäÿñèíè ùþðÿúÿê,Îíó ãàðàíëûãëàðäà þéëÿ ãóðàíà ëÿíÿò!!Âåðñÿéäè Òàíðûì ìÿíÿ êå÷ìèøäÿí áèð àíûìû,Éàõàðàã áèð ìÿøÿëÿ, ãóðàðäûì áèð ùöð îúàã,Ýþòöðöá èíñàíëûãäàí ðóù àëàí ôÿðìàíûìûÑàëàðäûì äþðä áèð éàíà, øÿíëÿíÿðäè ùÿð áóúàã…Ãàçàðäûì êþíöëëÿðäÿ éàëíûç áèð òÿê èäåàë:“Èíñàíëàðà ùöððèééÿò, ìèëëÿòëÿðÿ èñòèãëàë!”Ùàðäàñàí, åé õèëàñêàð Áîçãóðäóì, ÷ûõ éîëóìà,Ùàðäàñàí, åé Òåéìóðóí ãöäðÿòè, ýÿë ãîëóìà,Øèìøÿêëÿð êèìè áèð àí ìÿí ÷àõìàã èñòèéîðóì.Ùöðð áèð äöíéà, ùöðð áèð äèí, ùöðð áèð Òàíðû, ùöðð áèð éîë,Ùöðð áèð ùÿéàò, ùöðð âèúäàí, ùöðð áèð ãàôà, ùöðð áèð ãîë,Ùöðð áèð øåèð, ùöðð áèð åøã, ùöðð áèð ìÿñêÿí, ùöðð ÿìÿê.Èíñàí îüëóíóí ÿñèë ùöðð úÿííÿòè áó äåìÿê!Èíäè, áþéëÿ áèð àëÿì, áþéëÿ áèð äöíéà äåéÿ,Ùÿð êèðëè áèð áóúàüà, áèð ñó êèìè àõìàëû.Êöëëÿðèíè ðóçýàðà âåðìÿê ö÷öí ùÿäèééÿÙöðð èíñàíëûã óüðóíäà Êðåìëè éàõìàëû.

137

ÀÐÀÇËÀ ÄßÐÄËßØÌß

Îüëóì Àðàç ö÷öí

Ýÿëèí êèìè ãóðóëóðñàí,

Àõûá, àõûá éîðóëóðñàí.

Ýþé Õÿçÿðäÿ äóðóëóðñàí

Äóðíà ýþçëöì, äàøãûí Àðàç,

Íÿäèð ñÿíèí àøãûí Àðàç?..

Èëàí êèìè àõûøûí âàð,

Úåéðàí êèìè áàõûøûí âàð,

Èíúÿ ñþçäÿí ÷àõûøûí âàð,

Äèëáÿð öçëöì, òåëëèì Àðàç,

Ìÿíèì àíà åëëèì Àðàç.

Ìèí ýþëëÿðèí ãàéíàüûíäàí,

Àõûá éàãóò îéíàüûíäàí,

Þïöá éàðûí éàíàüûíäàí,

Äÿðäëè-äÿðäëè àõàí Àðàç,

Äîñò ãÿëáèíè éàõàí Àðàç.

ßðçóðóìóí îâàñûíäàí,

Øàùèíëÿðèí éóâàñûíäàí,

Àõûá òöðêöí ãîâàñûíäàí,

Êþíëöì êèìè úîøàí Àðàç,

Ýåò Ãóçüóíà áîøàí, Àðàç.

Áèçèì áîçêûðäàí êå÷ÿðêÿí,

Áèðëÿøèá Êöðäÿí êå÷ÿðêÿí,

Äîüäóüóì éåðäÿí êå÷ÿðêÿí,

Ýÿë îë ìÿíèì äèëèì, Àðàç,

Ñîð, íåúÿäèð Ìèëèì, Àðàç…

138

Ùåé àõûðñàí, äóðäóüóí éîõ,Äîñò ùàëûíäàí ñîðäóüóí éîõ,Éàðäàí õÿáÿð âåðäèéèí éîõ,Ãÿëáèí äàøäàí ñÿðòìè, Àðàç?Áó ñÿíäÿ áèð äÿðäìè, Àðàç?..

Ñîíðà íÿäÿí äþíäö õîéóí,Äþâðàí ñÿíÿ ãóðäó îéóí,ßéäèí î éàüûéà áîéóí,ßñêè åøãèí ñîëäó Àðàç,Âåðäèéèí ñþç íîëäó, Àðàç?..

Ôûðòûíàëû, áîðàëûñàí,ßñêè äÿðääÿí éàðàëûñàí,Ñîðàí îëñà ùàðàëûñàí,Ñþéëÿ òöðêäöð ñîéóì, Àðàç,Ñÿíÿ îëìàç äîéóì, Àðàç…

139

ÃÀÔÃÀÇ ÄÀÜËÀÐÛÍÀ

Öëêöäàøûì ëåéëàéà

Ãàíàäûì éîõ ó÷óá ýÿëñÿì éàõàíà,Ñèíÿíäÿêè øàùèíëÿðÿ åø îëñàì.Éà äà ìÿüðóð áèð ãàðòàëûí ãîíäóüóÊþêñöíäÿ áèð ÿñèðäèäÿ äàø îëñóí…

Ýþé áèð áóëóä îëóá ñÿíäÿ ýÿðèëñÿì,Òîðïàã îëóá àéàüûíà ñÿðèëñÿì,Áèð ýöë îëóá ñÿíèí ö÷öí äÿðèëñÿì,Éà îâ÷óíóí øèêàðû áèð ãóø îëñàì…

Áàõûá äóðñàì óçàã-óçàã èçëÿðÿÃóëàã âåðñÿì ñÿíè àíàí ñþçëÿðÿ,Ùÿñðÿòèíëÿ áóëóäëàíàí ýþçëÿðÿ,Ñÿíäÿí àõàí áèð äàìëàúûã éàø îëñàì…

140

ÌßÍ ÊÈÌßÌ?

Áèð çàìàíëàð Àëòàéëàðäàí åíèá éàøûë äöçëÿðÿ,Àñèéàíûí ýþáÿéèíäÿ àòÿø éàõàí ìÿíìèéÿì?Ýþé õàãàíûíäàí ñàëàì ýÿòèðèá äÿíèçëÿðÿ,Áàòûéà úîøüóí áèð ñåë êèìè àõàí ìÿíìèéÿì?

Ìÿíìèéÿì ãûðáàúëàéàí ãÿðáèí öôöãëÿðèíè?Ùàðäà ãûðáàúûì ìÿíèì, ýþñòÿð ìàíà éåðèíè?Ìÿí êèìÿì, êèìëÿðäÿíÿì, ùàðäà ìÿíèì åë-îáàì?Áó äîüðóìó, äåéèðëÿð Îüóçìóø èýèä áàáàì,Ñàðûëìûø îéìàãëàðà âåðìÿê ö÷öí áèð íèçàì.Ìèíÿðÿê øèìøÿêëÿðÿ ýþéäÿ ÷ûõàí ìÿíìèéÿì?Àíëàò ìàíà Ìåòå êèì, Úåáå êèì, Ñàáóòàé êèì,×èíýèç, Òåéìóð âàðìûéìûø, Ýóðøàä êèì, Úûüàòàé êèì?Ñþéëÿ, ìÿíìèéÿì ãóðàí èëê áèðëèê ÿñàñûíû,Ñþéëÿ, ìÿíìèéÿì éàïàí òöðêöí òÿê ÿñàñûíû.Ìÿíìèéÿì øèìäè òóòàí òàðèõèìèí éàñûíû?Øèìäè ùÿñðÿòëÿ áþéëÿ äöíÿ áàõàí ìÿíìèéÿì?

Ìÿíìèéÿì þëö, äóðüóí áèð äÿíèç êèìè áþéëÿ,Ñþéëÿ, åé Áîçãóðäëàðûí éàøûë äèéàðû, ñþéëÿ!

141

ØÈÊÀÉßÒ

Ìÿíèì äÿ äÿðäèì âàð, ùàêèì, äèíëÿ ñÿí,Þìöð êèòàáûìû ãàðàëàíìûø éàç.Êå÷äè îòóç ñÿêêèç èëèì ùå÷ îëäó,Ãÿëáèìè éöç éåðäÿí ïàðàëàíìûø, éàç.

Éàç, äîñòëàðû ñàüûð, äþâðàíû ñÿðõîø,Éàç, êþíëöíäÿ ÷àðïàí ÿìÿëëÿðè áîø,Ñîðìà íåðäÿí ýÿëìèø, íåðäÿ âóðóëìóø,Äàüäàí-äàüà ÷àðïìûø, éàðàëàíìûø, éàç.

Áóðäà áàùàð, ãûø áèð, òèêàíëà áèð ýöë,Óüóðñóç áàéãóøäàí ôÿðãñèçäèð áöëáöë.Áèð çàìàí äàüëàðà ùþêì åäÿí êþíöëÈíäè áèð ÿêìÿýÿ êèðàëàíìûø*, éàç.

Éàç, ùàêèì! Íÿ éàçñàí, ìÿíúÿ, áîø ãåéðè,Ãûðûã áèð ãàíàäûí éîõ ìÿíÿ õåéðè,Éàç! Áèð øàùèí äöøìöø Ãàôûíäàí àéðû,Ùàðäà äîüìóø, èíäèè ùàðàëàíìûø, éàç.

_______________

* ßêìÿýÿ êèðàëàíìûø – Áèð ïàð÷à ÷þðÿéÿ âåðèëìèø, òÿñëèì åäèëìèø.

142

ÝÞÇßË ÉÓÐÄ

Ãàôãàñ… Î ýþçÿë éóðä, î ìöÿááÿä* âÿòÿíèìäèð,Ìÿí ùöðð îëàðàã äîüäóì î çöìðöä éàõàñûíäà.Äàüëàð áåøèéèì, ýåéäèéè ãàðëàð êÿôÿíèìäèð,Èëëÿðëÿ, ÿñðëÿðëÿ ñöðöíñÿì äÿ éàñûíäà,ßí ñîíäà î, ìöòëÿã êè, ìÿíèìäèð, î ìÿíèìäèð!

Ãàôãàñ… Î éàøûë éóðä, î ìöÿááÿä âÿòÿíèìäèð…Ãàôãàñ… Îíó ìÿí ýþðìÿäÿí þëñÿì, îíà äàèðÃÿáðèìäÿ éàçûëñûí èêè ìèñðà áó êèòàáÿ:“Àøèãäè ýþçÿë éóðäóíà ãöðáÿòäÿ äÿ øàèð,Õÿééàì íåúÿ àøèãäèñÿ, ýöë ðÿíýëè øÿðàáÿ…”

_______________

* Ìöÿááÿä – ÿáÿäè.

143

ÊÖÑÄÖÉÖÌ ÁÀÙÀÐ

Éåíÿ ýÿëäè êþíëöìöí êöñäöéö áóè ëê áàùàð,Éåíÿ à÷äû, øåðèìÿ ðóù âåðìÿéÿí ÷è÷ÿêëÿð…Åøãè áàùàðäà äîüìóø âÿ áàùàðäà ñîëàí áèðØàèð óüóðñóç ýÿëÿí áó áàùàðäàí íÿ áÿêëÿð?

Áóðàõ, åëëÿð ñåâèíñèí, áó ýÿëèøäÿí ìÿíÿ íÿ,Þìðö ãûø êÿñèëÿí áèð àøèã îíäàí íÿ àíëàð.Éàä áèð úÿííÿò íÿ âåðèð þç äÿðäèéëÿ éàíàíà,Ãÿëáèìèí òÿñÿëëèñè ôûðòûíàëàð, áîðàíëàð.

Ìÿí àíëàìàì ÷è÷ÿêäÿí, éàøûëëûãäàí, áàùàðäàí,Éåòÿð êè, öôöãè ñàðñûí áèð øèìøÿýèí ÷àõûñû.Ìÿí óçàã éàøàäûãúà î äîüóëäóüóì äèéàðäàí,Èëê áàùàð ñÿíèí îëñóí, âåð ìÿíÿ ãàðëû ãûøû.

Îí ñÿêêèç èë ÿââÿëäè, íèñàí* èéèðìè éåääè,Ýöëÿðêÿí òàëåéèìèí äþíäö áàùàðû ãûøà.Îí ñÿêêèç èëäÿí áÿðè ãÿëá î ýöíÿ èíëÿäè,Îí ñÿêêèç èëäèð ùÿñðÿò ãàëäûüûì î äîüóøà.

Ìÿí íåúÿ êþêñöìäÿ éåð âåðÿéèì áèð éàä ýöëÿ,Áàõ, ùàëà ãàí ñûçûéîð ãÿëáèìèí éàðàñûíäàí…Þëöðñÿì, ãÿáðèì öñòÿ ýÿëèðñÿ áèð éàä áåëÿÀíëàòñûí Îäëó Éóðäóí Êöðöíäÿí, Àðàñûíäàí.

1938, Åëàçûü

_______________

* Íèñàí – àïðåë (øàèð 1920-úè èëèí 27 àïðåëèíäÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùó-ðèééÿòèíèí ñöãóòóíà èøàðÿ åäèð).

144

ÌÎÑÊÂÀ

Îðäà ùöðð þëêÿëÿðè ñàðàí çÿíúèðèí óúó,Îðäà ïó÷ Íåðîíëàðûí þëöì, ãàí éàéàí ýöúö.Àëäàíûá òóçàüûíà äöøÿí ùÿð äèéàð áèëèð,Îðàüû èíñàí áè÷ÿð, ÷ÿêèúè þëäöðöúö.

Êðåìëèí… îíó ñîðóí òàðèõèí éàðïàüûíà,Ãà÷ ìèëéîí èíñàí ãàíû ÷èëÿíìèø òîðïàüûíà?È÷äèêúÿ ãàí èñòèéîð, è÷äèêúÿ ãóäóçëàíûðÄèããÿò! Äþðä áèð òÿðÿôè ùþðöëö èíñàí àüûíà*.

Îðäà Äÿëè Ïåòðîíóí** ùèðñè âàð, ÿìÿëè âàð,Îðäà ñîñèàëèñòëèéèí ðóñëàøàí òÿìÿëè âàð.Íåðäÿ áèð úàíàâàðëûã, áèð úèíàéÿò ÷ûõàðñà,Îðäà áàðáàð, êîììóíèñò Ìîñêâàíûí ÿëè âàð.

Ìîñêâà, áèð úÿííÿò î ñÿðñÿðè áèð éûüûíà,Êîðëàð àíúàã î ãûçûë ìÿçùÿáàéà*** ñûüûíàÑà÷äûüû âÿùøÿòëÿðèí ãóðáàíûäûð áó êöðÿ,Òàíðû áåëÿ ïåøìàíäûð îíó éàðàòäûüûíà…

_______________

* Àüûíà – òîðóíà.** Äÿëè Ïåòðî – I Ïéîòð.

*** Ìÿçùÿáà – ñàëëàãõàíà.

145

ÀËËÀÙ ÍÀÌÈÍß

Ðîìà ïàïàñûíà

Åé ãÿëáè Òàíðûñûíûí åøãèéëÿ ÷àðïàí ïàïàñ,Áó òàíðûñûç øàèðè äèíëÿìÿçìèñÿí áèð àç?Äöí òåëåãðàô òåëëÿðè õÿáÿð âåðäè äÿðèíäÿíÁó èìàíñûç åëëÿðÿ êöñöá äàðûëäûüûíû,Êèí ïöñêöðÿí ýèçëè áèð ùÿðáÿ ñàðûëäûüûíû…

Î äîüðóäóð, áèç àòäûã òàíðûëàðû éåðèíäÿí,Áèçäÿ Àëëàù íàìèíÿ êèðëè áèð øåé ãàëìàäû.Ìÿáÿäëÿðäÿí ñèëèíäè êþùíÿ àëëàùûí àäû,Î ìÿáÿäëÿð êè, îðäà áèð çàìàíëàð øàùëàðûíÔèðîíëàðûí íàìèíÿ ðÿñìè êå÷èä äöçöëäö.

Î ìÿáÿäëÿð êè, îðäà éåðäÿêè àëëàùëàðûíÁèð ÿìðèëÿ ìèíëÿðúÿ èíñàí ãàíû ñöçöëäö.Îðäà êè, ñÿíèí êèìè ïàïàñëàðûí äèçèíÿÉöçëÿðëÿ áàêèðÿëÿð ýþç éàøëàðû òþêöðëÿð.Ìöãÿääÿñ ìåùðàáëàðûí ãàí ÷èëÿíìèø öçöíÿ,Àëëàùëàðûí íàìèíÿ ãûçëàð äèçÿ ÷þêöðëÿð.

Îðäà êè, áèð çàìàíëàð Àëëàùûí îüëó Èñà“Ìöãÿääÿñ” Ìÿðéÿìëÿðèí ÷ÿêÿðäè êåøèéèíè.Ïàïàñëàðûí áåëèíäÿí ýÿëÿí î áèð ÷îúóãëàðÝþç à÷ûíúà ÷þëëÿðäÿ ýþðÿðäè áåøèéèíè.

Î ìÿáÿäëÿð êè, èíäè ìåùðàáëàðû áîø ãàëìûø,Àëëàùëàðûí éåðèíäÿ òîç-òîðïàã âÿ äàø ãàëìûø.Î ìÿáÿäëÿð êè, àðòûã êèìñÿ ÷àëìàç çÿíýèíè,Áèç îíëàðûí áöñáöòöí äÿéèøäèðèá ðÿíýèíèÃûðìûçû ôûð÷àëàðëà áîéàìûøûã ãàïûñûí.

146

Þëêÿäÿ ÷îõàëäûðûã ìÿäÿíèééÿò òàïûñûí.Ôÿãÿò ñÿíèí áåéíèíäÿ éåíÿ Àëëàù íàìèíÿÄèíèí ãàðà ôèòíÿñè âàðëûüûéëà îéíàøûð.Ýÿë éåíèäÿí àíëàòìà áèçÿ Òàíðû íÿ, äèí íÿ,Î ãÿùáÿëèê äþâðöíÿ áèçäÿ íèôðÿò ãàéíàøûð.

Áèç ùàëà óíóòìàäûã ìèëéîíëàðëà áÿøÿðèíÁþéöê Àëëàù íàìèíÿ òþêäöéö àë ãàíëàðû.Áèç ùàëà óíóòìàäûã ùÿð çÿíúèðëè öðÿéèíÁþéöê Àëëàù íàìèíÿ âåðäèéè ãóðáàíëàðû.

Áèç ùàëà óíóòìàäûã èêè äîüìà ãàðäàøûíÄèí ö÷öí áèð-áèðèíè äîüðàéûá ÷àïäûüûíû,Áèç ùàëà óíóòìàäûã áÿøÿðèí òàðèõèíäÿ,Àòàíû þç îüëóíà áèð äöøìÿí éàïäûüûíû.

Áÿñäèð Àëëàù íàìèíÿ ýöíàùñûçëàð áîüóëäó,Áÿñäèð Àëëàù íàìèíÿ ôàùèøÿëÿð äîüóëäó.Éåòÿð ñàüûð ýþéëÿðèí ùþêìðàíëûüû áèòäè.Ýåòäè àðòûã àëëàùûí, ïåéüÿìáÿðèí äÿ ýåòäè.Çÿííèìúÿ, ïàïàì, ñÿíèí þìðöí äÿ ïÿê àç ãàëäû.Ñÿí þçöí âèúäàíûíëà, ñþéëÿ, âàðìûäûð Àëëàù?Åé Ðîìà ãûçëàðûíûí ãîéíóíäà éàòàí ïàïà…

147

ÄÞÍÖÊ ÃÀÐÄÀØ

1944-úö èëäÿ Àíà éóðäà* ñûüûíûá, ñîíðàäöøìÿíëÿðÿ òÿñëèì åäèëÿí âÿ ðóñëàð òÿðÿôèíäÿíñÿðùÿääÿ ìÿêèíÿëè òöôÿíýëÿ áè÷èëèá þëäöðöëÿí187 àçÿðè ãàðäàøûìûí ÿçèç ðóùóíà

Òöðê äåéèíúÿ, þçö, ñþçö ìÿðä îëóð,Äîñò äåéèíúÿ, àéðûëìàç áèð ôÿðä îëóð.Ãàðäàø äåéèá äàðà äöøñÿì, ñûüûíñàì,Áóíäàí ñîðà áó ìàíà áèð äÿðä îëóð…Ìÿí äÿ äåéèì áó âÿôàñûç äàüëàðà,Þç ãàðäàøû äþíöê îëàí àüëàð – à.

Òöðê … Î Àëòàéëàðûí äöíêè ÿðèìè?Éîëóíäà úàí ãîéäóì, âåðäèì ñÿðèìè.Äöøäöýö àüëàðäàí ãóðòàðñûí äåéÿ,Ñÿðäèì àéàüûíà äîüìà éåðèìè.Ãàðäàø ÿðìÿüàíû òþêöëÿí ãàíëàð,Ìàíà ìöêàôàòìû ýåäÿí ãóðáàíëàð?

Ìÿí äåéèðäèì Ãàéûõàíäûð** ñîéóìóç,Áèð ãàéíàãäàí âàðëûüûìûç, áîéóìóç,Äèëèì äèëè, éîëóì éîëó, ÿìÿë áèð,Áèð áàéðàãäà óëäóçóìóç, àéûìûç,Àçÿðè, òöðê, òöðêìÿí… âàðìû àéðûëûã,Ùàðäàí äîüäó áó èìàíñûç ñàéðûëûã?

Àëíûìûçûí éàçûñû ãàðàäûð, ãàðà,Ãàðàäàí áèð éàéëûã éîëëàäûì éàðà,Éîë óçóí, éàð óçàã, éåòèøìÿç ÿëëÿð,

_______________

* Òöðêèéÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð (Áó ôàêò 1944-úö èëäÿ Òöðêèéÿäÿ ÷ûõàí“Îðãóí“ äÿðýèñèíäÿí ýþòöðöëìöøäöð).

** Ãàéûõàí – Îüóç áîéëàðûíäàí áèðèíèí àäû.

148

Òöðêëöéöí ãàéíàéàí ãÿëáèíè ñàðà…Ôÿëÿê ãûéìûø áÿñëÿíÿí áó äèëÿýÿ,Ëÿíÿò òöðêö õÿíúÿðëÿéÿí áèëÿýÿ!

Áèð ñó÷ìó äöøìÿíÿ êþêñ ýÿðäèýèì?Ýöíàùìû Òöðêëöýÿ êþíöë âåðäèýèì?Äöøìÿíèí à÷äûüû éàðàäàí äÿðèí,Àíà éóðääà þç ãàðäàøäàì ýþðäöýöì.Ñÿñëÿíñÿéäèì ñÿñ ÷ûõàðäû ùÿð äàøäàí,Íÿ áÿêëÿðñÿí ñàüûðëàøàí áèð áàøäàí?

Ãà÷äûð* ÿëè ãàíëû ÷ûõäû îéóíäàÍÿ áèëÿì ãÿùáÿëèê âàðìûø ñîéóíäà.Ýèðäèýèì þçéóðääàí äþíäÿðèëÿðêÿí,Ãàíûìûí àõäûüû ñûíûð áîéóíäà,À÷àí ëàëÿëÿðäÿí áèð ÷ÿëÿíý ùþðñÿì,Òöðêëöê äöíéàñûíà ÿðìÿüàí âåðñÿì…

_______________

* Ãà÷äûð – íå÷ÿäèð, íå÷ÿ äÿôÿäèð.

149

ÃÀÐÀ ÄÀÑÒÀÍ

Êèìñÿ áèëìÿç Òàíðûäàüûí éàñûíû,Äóìàí àëìûø Àëòàéëàðûí áàøûíû.Ó÷óðìóøäóð áàøäàí äþâëÿò ãóøóíó,Ñÿòâÿòèíÿ* öç ÷åâèðìèø çàìàí ùåé…Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí ùåé…

Äþðä áèð éàíà äàüûëìûø òöðê ñîéëàðû,Ñþíìöø îúàã, êþ÷öá ýåòìèø áîéëàðû,Äÿðäëè-äÿðäëè àõàð áîçêûð ÷àéëàðû,Ñàõëàð è÷äÿí ýèçëè öìèä, ýöìàí ùåé…Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö ùàë éàìàí ùåé…

Àü àëíûíà ãàðà éàçû éàçûëìûø,Éàéëàëàðäà äöýöí-äÿìÿê ïîçóëìóø,Ýÿëèíëÿðèí ýóð ñà÷ëàðû ÷þçöëìöø,Éàäà ãàëìûø, äèëÿð åëäÿí àìàí ùåé…Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö ùàë éàìàí ùåé…

Äàüäàí-äàüà ÷àðïûá ýåòìèø äîüàíëàð,Ãàéàëàðà èç áóðàõìûø àë ãàíëàð,Îðäóëàðà áóéðóã âåðìÿç èëàíëàð,Ùàðäà ãàëìûø ñÿäëÿð éûõàí ôÿðìàí ùåé?Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí ùåé…

Õàðàá îëìóø Áóõàðàñû, Áàøêÿíäè,Ìàòÿì òóòìóø Ñÿìÿðãÿíäè, Äàøêÿíäè,Êÿíäè ñþéëÿð, òþêÿð ýþçäÿí éàø êÿíäè,Íÿ îçàí âàð, íÿ éàçàí, íÿ øàìàí ùåé…Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí ùåé…

_______________

* Ñÿòâÿò – ãöââÿò, ãöäðÿò

150

Ãàçàí, Áàøãóðä áàòìûø, Êûðûì ñöðöëìöø,Ìÿíèì áàáàì, ýþçëö éàðûì ñöðöëìöø,Ãîíóì-ãîíøóì, áöòöí âàðûì ñöðöëìöø,Áóëóíóðìó Ñèáèðéàäà èìàí ùåé…Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí ùåé…

Òöðê åëëÿðè áèð-áèðèíÿ éàäëàíûð,Ãàçàõ, Ãûðüûç, Òöðêìÿí, Þçáÿê àäëàíûð,Àçÿðè òöðê éàíûð, è÷äÿí îäëàíûð,Àíà éóðäóí è÷äÿí ùàëû äóìàí ùåé…Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí ùåé…

Îðüóí ÷àüëàð, éàòìûø åëëÿð àéûëìàç,Òàðûì ÷àéû äîüðó éîëà ãîéóëìàç,Ùåé ñÿñëÿíèð Àìóäÿðéà äóéóëìàçÁó äÿðéàäà ãàëìàìûøäûð äÿðìàí ùåé,Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí ùåé…

Õÿçÿð úîøàð, õÿáÿð ñàëàð Êöðöíÿ,Àõàð ýåäÿð, Êöð ñöðöíÿ-ñöðöíÿ,Èäèë* àüëàð, Àëòóí Îðäó éåäèíÿ,Àðàë êÿíäè âàðëûüûíäàí ïåøìàí ùåé…Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí ùåé…

Àçÿðáàéúàí äÿðä è÷èíäÿ áîüóëìóø,Ñåâÿíëÿðè äèéàð-äèéàð ãîâóëìóø,Àüëà, øàèð, àüëà, éóðäóí äàüûëìûø,Íåðäÿ ãîïóç, íåðäÿ ãûðûã êàìàí ùåé?..Íåðäÿ áþéöê Âÿòÿí, íåðäÿ Òóðàí ùåé?..

_______________

* Èäèë – Âîëãà.

151

ÈÝÈÄËßÐß ×ÀÜÛÐÛØÒöðê äîñòëàðûìà

I

Ýÿëèí äîñòëàð, ýÿëèí äÿ áèð àðàéà,Äÿðìàí áóëóí ãÿëáèìäÿêè éàðàéà,×àðÿ íÿäèð áó éàçûëàí ãàðàéà,Èýèäëÿð, èýèäëÿð, äàøãûí èýèäëÿð,Äÿðäèì áàøûìäàí ÷îõ àøãûí èýèäëÿð.

Éàðàëû áèð áöëáöë, ãûðûã áèð äàëäàí*,Ãîïàðñà áèð ôÿðéàä, ñÿí àíëà ùàëäàíÑþêöá è÷èìè ãóðòàðàí âÿáàëäàí**,Åëèì, ýöëöì, ùàëûì éàìàí èýèäëÿð…

Ôÿëÿê áöñàòûíû ãóðäó ãóðàëû,Þìðöì êå÷äè ôûðòûíàëû, áîðàëû,Éàðàëûéàì, äîñòëàð, è÷äÿí éàðàëû,Èýèäëÿð, èýèäëÿð, úàíûì èýèäëÿð,Ãóðóìóø äàìàðäà ãàíûì èýèäëÿð.

II

Ýåíÿ áöðöíìöø àë ãàíà öôöãëÿð,Ýåíÿ ãîðõó âåðèð ìàíà öôöãëÿð,Ýåáÿäèð*** ÷ÿòèí áèð àíà öôöãëÿð,Áó ãîðõóíú ñöêóòó íÿäèð áîüàúàã?Éîêõñà áèð ãàíëû ýöíÿøìè äîüàúàã?

Èýèäëÿð, ãîðõóì âàð “éàõûí”äàí, “äîñò”äàí,Õàèí áèð çîð åäÿð èýèäè ïîñòäàí****È÷èí öðïÿøìÿçìè î ÷ûëüûí ñÿñäÿí,

_______________

* Äàë – áóäàã.** Âÿáàë – ìÿñóëèééÿò, ÿçàá.

*** Ýåáÿ – ùàìèëÿ.**** Ïîñò – àä, ñàí, âÿçèôÿ.

152

Êèìäèð ÿúÿá éåíÿ áèð ãàí ãóñàúàã,Îìó, éîõñà òàðèõèììè ñóñàúàã?

Äîñòëàð, äèããÿò î äèêèëÿí ýþçëÿðÿ,Êèì ãàíàúàã çÿùÿð ñà÷àí ñþçëÿðÿ,Áèð þëöì ñóíìàãäà äþâðàí ñèçëÿðÿ,Ñèïÿðìè èñòÿðñÿí, òóíú êþêñöí áèð äàü,Èíàíìàã èñòÿðñÿí, áàüðûíû ñþê, áàõ…

III

Àìàí, äîñòóì, íÿäÿí ãàøëàð ÷àòûëäû,Éîõñà ýöúöì éàáàíàìû* àòûëäû?Òÿìèç ãàíà áèð àôéîíìó** ãàòûëäû?Íÿäÿí, áþéëÿ áó ìèñêèíúÿ ñóñäóüóí?Íÿäÿí, ñþéëÿ êå÷ìèøèíÿ êöñäöýöí.

Áàõ ùèðñäÿí ÷àòëàéûð ãÿáðèíäÿ àòàí,ßúÿá îðäà áèð ñêëåòìè éàòàí?Ñûüûíìûø î áþéöê ðóùà áó Âàòàí,Âàòàí òîðïàã äåéèë, äàìàðäà ãàíäûð,Îíäàí ãåéðè òàïàúàã éåð, éàëàíäûð.

Ùàíñû ìÿëóí îíà óçàäàúàã ÿë,Êþíöëäÿ ÷àðïàðêÿí áó þëìÿç ÿìÿë.Ýÿë, åé êå÷ìèø, êå÷ìèøäÿêè øàíûì, ýÿë.Êèìäèð ÿúÿá éîëëàðûìû áàüëàéàí,Éàäûíìû è÷èìäÿ áþéëÿ àüëàéàí.

_______________

* Éàáàí – ÷þë.** Àôéîí - òèðéÿê.

153

IV

Áàõûá óúà Ãàôãàñëàðäàí óçàüà,Êèì ìåéäàí îõóðäó ðóñà, êàçàüà,Ñàëûá áþéöê îðäóëàðû òóçàüà,Êèìäèð éàïàí äþðä áóúàüà àõûíëàð,Ñèç ñþéëÿéèí, ñèç åé áèçÿ éàõûíëàð.

Î êèì, áèð âóðóøäà éûõàí ùÿð áöðúö,Þíöíäÿ äèç ÷þêäö åðìÿíè, ýöðúö,Íÿð èýèä ãîúà áèð îðäóíóí ùàðúû*Ñþéëÿ, äîñòóì, ñþéëÿ, áóíëàð éàëàíìû?Áèð ìàñàëäàí õàòèðÿìäÿ ãàëàíìû?

Ùàðäà ñÿíèí çèðùèí**, ÷ÿëèê ãóøàüûí,Ãàïûíäà ñåðá, éóíàí, áîëãàð óøàüûí,Ñþéëÿ, èíäè íàðàùàòìû äþøÿéèí?Èýèäèì, èýèäèì, ìèñêèí èýèäèì,Åøãèíÿ, áàõòûíà êöñýöí èýèäèì.

V

Èýèäëÿð… Àòûëûí êþùëÿí àòëàðà,Ñàðûëûí ÷ÿëèêäÿí ýþé ãàíàäëàðà,Ãîéìàéûí éàñ ÷þêÿ áèçèì éóðäëàðà,Èýèäëÿð, èýèäëÿð, éàìàí èýèäëÿð,Éåíÿ äàüëàð áàøû äóìàí èýèäëÿð.

À÷, òàðèõ ñþéëÿñèí éåíÿ áèð äàñòàí,Ñèëèíñèí î ÿñêè ãûëûíúëàð ïàñäàí,Éàøûë áîçêûðëàðûí*** ñûéðûëñûí éàñäàí,Èýèäëÿð, èýèäëÿð, ìÿòèí èýèäëÿð,Äöøìÿíëÿ äþéöøöì ÷ÿòèí, èýèäëÿð…

_______________

* Ùàðú – áóðàäà îðäóíóí ÿñàñû, îðäóéà áÿðàáÿð.** Çèðù - çèðåù.

*** Áîçêûð – ÷þë, äöçÿí.

154

Ñèëêèí, ýþçöì, ñèëêèí ìÿíèì ãî÷àüûì,Éåíÿ ÷è÷ÿêëÿíñèí éóðäóì, îúàüûì,Éîëóíäà èëê ãóðáàí ìÿí îëàúàüûì,Èýèäëÿð, èýèäëÿð, øàíëû èýèäëÿð,Èíòèãàìû ìöäùèø, ãàíëû èýèäëÿð.

Åé ýþçöìäÿ íóðóì, ãÿëáèìäÿ ãàíûì,Òàðèõäÿ ñþçëÿðè äèíèì, Ãóðàíûì,×àðïûøäûüûì òîðïàã, ãóôëó Òóðàíûì…Èýèäëÿð, áó éàíûã êÿëàì, èýèäëÿð,Êþíëöìäÿí ñèçëÿðÿ ñàëàì, èýèäëÿð.

155

ÝßÍÚËßÐß ÖÌÈÄÈÌ ÂÀÐ

Ñÿí èñòÿðñÿí ãÿëáèìè ïàð÷àëà, ãûð, ÷åéíÿ, ÿç,Ìÿíèì éåíÿ áó éîëäà òöêÿíìÿç áèð úàíûì âàð!Ñÿí þëöì îë, áàøûìäà ùÿð àí äîëàø, ùÿð àí ýÿç,Ìÿíèì éåíÿ äÿ áèð ýöí ñàíà áèð öñéàíûì âàð.

Õîøìó ýÿëäè ñàíà áó, áèð àí ö÷öí ñóñäóüóì?Ìÿíè áó éîëäàí åòìÿç ùþêìöíëÿ ãàí ãóñäóüóì.Åé ãîéíóíäà äöíéàéà ýÿëèá àéàã áàñäûüûì,Äàìàðëàðûìäà ñàíà âÿãô åäèëìèø ãàíûì âàð.

Ìÿíèì åøãèì, à äîñòëàð, ÿçÿëèäèð, ÿçÿëè,Êèì ñàëàúàã êþíöëäÿí î ñåâäàëû ýþçÿëè?Éîõ áèð ãöââÿò êè, éàõñûí ãÿëáèìäÿêè ÿìÿëè,Ìÿíèì êè, î ãóðòóëóø ýöíöíÿ èìàíûì âàð.

Ñÿí àëäûðìà, è÷èìäÿí éàðàëûéàì, éàðàëû,Áóðàõ, êå÷ñèí ýÿíú þìðöì ôûðòûíàëû, áîðàëû,Ìÿí áèëèðÿì, ñîíóíäà ÷ûõìàì öçö ãàðàëû,Éóðäóìóí ýÿíúëÿðèíÿ öìèäèì, èíàìûì âàð!

156

Íß ÎËÓÐÄÓ...

Íÿ îëóðäó êîð îëñàéäûì, ýþðìÿñÿéäèì ÿçÿëäÿí,Ýþðìÿñÿéäèì î äîüäóüóì äÿðÿëÿðè, äàüëàðû,Àëìàñàéäûì èëùàìûìû î òàëåñèç ýþçÿëäÿí,Ýþçëÿðèìäÿ ãàëìàñàéäû ýþé Øöâÿëàí áàüëàðû...Íÿ îëóðäó, ýþç à÷àðêÿí Ãóçüóíóìóí äèáèíäÿÌÿí êÿíäèìÿ* éîñóíëàíìûø, äèëñèç áèð äàø áóëàéäûì,×îìàüûéëà ñöðö ýöäÿí áèð ÷îáàíûí þíöíäÿÉàð éîëóíäà êÿñèëÿúÿê áèð ãóðáàíëûã îëàéäûì...Ìÿí íÿ áèëèì áó ãöðáÿòèí ÷ÿêèëìÿéÿí íàçû âàð?Ãÿìëÿðèíè éàçà-éàçà þìöð êå÷äè, ýöí áèòäè,Ìÿí äÿðäè éîõ åäÿì äåðêÿí, äÿðäèì ìÿíè ÿðèòäè...

Âóðìà, êþíöë, âóðìà, ÿëáÿò áó ãûøûí áèð éàçû âàð,Áó ãàðà ýöí êå÷èúèäèð, áèð ýöí áèòÿð, èíëÿìÿ,Áàü÷àìûçäà ñàðû áöëáöë éåíÿ þòÿð, èíëÿìÿ.

_______________

* Êÿíäèìÿ – þçöìÿ.

157

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

Àëìàñ Èëäûðûìûí ùÿéàòû, ìöùèòè, øÿõñèééÿòè (Ì.Òåéìóð) . . . . . . . . . . . . . . . .4

Âÿòÿíäÿ

Ìÿíèì èíúèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14Àðêàäàøûì Íàôèéÿ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15Íÿðèìàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Äàüëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Äàüëàðà âèäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18Àðõèìåä âÿ ìÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Ãîðêèéÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Î ìÿíèìäèð ÿçÿëäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Ãàôãàç äàüëàðûíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Áèðëÿøÿí èêè íÿùð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22Î ýþçÿëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23À äàüëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24Þìðöì õàðàá îëäó ùåé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25Íÿ ö÷öí?.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Äóðíàúûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Äóðíàëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Ìàéûñ ýþçÿëèíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Áèð åë àøûüûíûí äåäèêëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Ùèíäëè ãûçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Ùèíäèñòàíäà ôûðòûíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Ãÿðáÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Ïàðèñÿ õèòàá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Ñåí ÷àüëàð... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Øÿðãÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Àíàíûí ãûçûíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41Ìöñòÿìëÿêÿ îëìóø Øÿðãÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Éàðûí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43ßëâèäà, Áàêû! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Ýèúýèíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46“Ïîòéîìêèí” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Ñÿëèì õàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

158

Ñöðýöíäÿ

Éàðûì÷ûã ãàëìûø øåèð... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Áóëóäëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Àúû ýöíëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Ìÿí äÿ àüëàìûðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Ìÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76Áèð ñÿñ ýÿëûð óçàãäàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77Òàìàðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Ñàðàéëàð éûõûëàðêÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79Êðûìäà àõøàìëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80Äàüëàð ñÿñëÿíèðêÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82Äàüëàðäàí õàòèðÿëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84Ëÿçýè åëëÿðèíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Ìÿíèì òöðêöì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89Êîïåò äàüëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90Éàðàëû îëìàñàéäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Àìóäÿðéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92Áþéöê øÿùèäèìèçÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94“Ïðàâäà Âîñòîêà”éà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95Ùàíû? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96Ãÿðèá ãóøóìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

Ìöùàúèðÿòäÿ

Èðàí ãûçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98Áèð ïàð÷à . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100Àçÿðèí äóàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101Ýþëúöêëÿ ùÿñáè-ùàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102Ìÿíèì ïðîòåñòîì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103Ìóðàäû êå÷ÿðêÿí... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105Áàòàí ýöíÿø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107Ãàôãàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108Ñóñóí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109Ãöðáÿòäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110Áàêû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111Áèð ýöíäÿ þëÿí åêèçëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112Ìÿíìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114ßñèð Àçÿðáàéúàíûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

159

Áèëìÿì êè... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116Éóðä ùÿñðÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Øÿðãè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118Ãóðáàíûí îëà áèëñÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119Ãóçüóí ö÷öí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120Ñûëàéà âàðàúàüàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121Áèð ýöí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122Íåéëÿéèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123À äîñò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124Þëìÿêìè, éàøàìàãìû? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125“Äåðëÿð îðäà áèð úÿííÿò âàð” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126Ãöðáÿò ìÿêòóáëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127Ëÿíÿò øàèðëèéèìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129Ãàëõ, ñåâýèëèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130“Ãûçûë êþëÿëÿð” äöíéàñûíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132Ìöãÿääÿñ èõòèëàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133Áèð ýöí ýÿëÿúÿê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134Àðàçëà äÿðäëÿøìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137Ãàôãàç äàüëàðûíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139Ìÿí êèìÿì? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140Øèêàéÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141Ýþçÿë éóðä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142Êöñäöéöì áàùàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143Ìîñêâà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144Àëëàù íàìèíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145Äþíöê ãàðäàø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147Ãàðà äàñòàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149Èýèäëÿðÿ ÷àüûðûø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151Ýÿíúëÿðÿ öìèäèì âàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîðëàð: Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Àëèàííà Äóõàíèíà

Êîððåêòîð: Ïÿðèíàç Ñÿìÿäîâà

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 24.04.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 16.11.2004.Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 10. Îôñåò ÷àï öñóëó.

Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 175.

Êèòàá “Øÿðã-Ãÿðá” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.Áàêû, Àøûã ßëÿñýÿð êö÷., 17.