aleksandr fevralski naz1miian an1lar

' \ ;;

KL TR DiZiSi

ALEKSANDR FEVRALSKI

NAZlM'DAN ANILAR

Trkesi:

Ataol Behramolu

CEM YAYlNEVi

Dizgi : Metin Dizimevi Bask : Bahar Matbaas

Istanbul -1979

ALEKSANDR FEVRALSKi'NiN TORKE BASIMA NSZO

Her yazar gibi, almarnn sadece kendi dilimde deil, yabanc dillerde de yaymlanmas benim iin de ho bir ey. Fakat bana zellikle sevin veren, byk Trk air ve oyun yazarnn ansna adanm bu yaptn, onun kendi yu:-dunda yaynlanmakta oluudur. Trk okurlanna, Nazm Hikmet hakknda henz bilmedikleri ve zellikle onun Moskova'daki yllarna ilikin eyleri anlatabileceimden tr sevin duyuyorum. Nazm' genlik yllarmzda-bindokuzyz yirmilerde grmek, iitmek, kendisiyle sohbet etmek ve sonradan da bindokuzyz elli yllan ve bindokuzyz altm balannda onunla sadece grmek deil, birlikte almak ansna eritim. Beni, dostu olarak adlandrmasndan tr vn duymaktaym.

Nazm Moskova'da, toplam olarak, hemen hemen yirmi yl, yaamnn te biri kadar bir sre yaad. Gen Nazm'n, air, oyun yazar ve bir toplum eylemeisi olarak kiilii Moskova'da biimiendi ve sonra hemen hemen elli yanda bir insan olarak yeniden geldii Moskova'da yaamnn son oniki yl geti. Bu srada artk tm dnyada yirminci yzyln en sekin airlerinden biri olarak tannmt.

Byk Alman airi Heinrich Reine ve byk Leh airi Adam Mitskevi, Fransa'da yaamlar, konukseverliinden tr bu lkeye minnettar olmular, fakat bir yabanc ve gmen olarak kalmlard. Nazm Hikmet iin sz konusu olan ise, tmyle baka bir eydir. Sovyetler Birliinde o, kendini hi bir zaman bir gmen olarak hissetmedi. nk onun idealleri Sovyet insanlarn da coturan, onlarn tm

5

yaam ve eylemlerine sinmi olan ayn ideallerdi. Nazm pek ok kez Sovyetler Birlii, benim ikinci yurdumdur demi, fakat bununla birlikte, yurdu Trkiye'yi hi bir zaman unutmamtr. Moskova'da onu seven insanlarla evrili olmasna ve o zamanki Trkiye'de dlernesi bile olanaksz sakin ve verimli bir alma iin koullar burada kendisine yaratlm olmasna karn, her saat, her dakika yurdunu dnmekte ve zlemekteydi. Moskova'da en sekin yaptlarndan pok ounu yazd, Sovyet lkesinin edebiyat-sanat, toplum-siyasa yaamna etkin olarak katld. Ve hi kukusuz, Sovyet iiri ve oyun yazarl, Trk dostumuzun Moskova'da yaratt, Rus diline ve Sovyetler Birlii'nin teki halklarnn dillerine hemen evrilen yaptlaryla zenginlik kazand.

inde bu almann yer ald an Yatnn Notlar baln tayan kitabm drt blmden olumaktadr : cLunaarski, Mayakovski, Meyerhold:o ve Nazm Hikmet. Bana yle geliyor ki Nazm'a ilikin anlarm, Sovyet kltrnn ok byk ustasna ilikin anlarla organik bir btnlk iindedir. Nazm Hikmet de, onlar gibi, bu kltrn kurulmasna etkin olarak katld. Ve onun yaratcl, tekilerin etkinlikleri gibi, ilerici insanln yaratt dnya kltrnn ayrlmaz bir parasdr.

Nazm Hikmet, yaam ve yaratcl en dikkatli ve kapsaml bir incelemeye hak kazanm, dnya apnda dehalardand. Kendisiyle karlamalarmz ve sohbetlerimizi ieren notlarmn, Trkiye'nin en byk airi hakknda yava yava biriken bilgiler toplamna bir katk olacan ummak istiyorum. Bu bakmdan, bu notlarmn, onun yaptlarn yaratt dilde yaynlanmas zellikle ok istediim bir ey.

Yazdklarm, bu umutla, Trk okurlarn yargsna sunuyorum ... Moskova, 14 Temmuz 1977

A. Fevralskl

6

Deerli Sovyet Tiyatro adam Aleksandr Fevralskl'nln (do. 1900) 1976 ylnda yaynlanan ccZaplskl Rovesnlka Veka (an Yalnn Notlar) balkl anlar kitabn geen yl edinip okumu, Nazm Hikmet'le liglll blm evlrmeyl kararlatrmtm. Yine geen yl temmuz aynda Sovyetler Birlii'ne yaptm bir yolculuk srasnda sayn Fevralskl'yle tanm, kendisine tasarm sylemi, Trke basm Iin bir de nsz yazmasn dllemltlm. Aleksandr Fevralskl, bu IsIeim zerine, girite okuduunuz nsz yazmt. Fevralskl'nln ltenllkll, scak, drst, ve Inanlmaz lde alakgnll anlar kitab kadar, ayn zellikleri tayan saygn kiilii de beni etkllemltl. Yazaryla karlamamzdan bu yana bir yl akn bir sre gemi olmakla birlikte, bu kitap evlrmekle, sadece Nazm Hikmet'In ans nnde deil, ona derin ve Iten bir sayg, sevgi ve hayranlk duymu bir yatna, arkadana kar da bir sayg borcunu yerine getirmenin sevincini duyuyorum .

Ataol Behramolu Ekim 1 978

7

1922- 1923 yllan k aylanyd. Vsevolod Meyerhold Tiyatrosu gsterilerinde ve Vs.

Meyerhold Atelyesi rencileri evresinde, uzun boylu, levent endam, kvrck san sal, mavi gzl, pembe yanakl, yakkl bir delikanl grnmeye balad. Kuzeyli bir grn olan bu delikanlnn Trk olduunu rendiimizde ardk. Dou Emekileri Komnist niversitesinde renim gryor, bu niversite kulbnn Trk tiyatro topluluu almalanna katlyormu. Yat ve bizim arkadamz, Vs. Meyerhold Atelyesi ikinci snf rencisi Nikolay Eck de burada rejisrlk yapyordu. Dost olmular. Bylece Trk delikanis sk sk bizim tiyatromuza gelmeye balad ve ok gemeden candan benimsedi buray. Ve Rusas elverdii lde yaknlk kurdu bizlerle. O srada Rus dilini hemen hemen hi bilmiyordu. Ben o yllarda Franszca konuuyordum kendisiyle. ki szekl Nazm Hikmet adnn sadece ilk yarsn biliyorduk o dnemde ve yolda Nazm diye aryorduk onu. Nazm adnn doru telaffuzunu ve imiasm sonradan rendik. Ben daha sonraflar da yolda Nazm diye ardm onu hep.

evresindeki dnyann izienimlerini tutkuyla zmleyii, (ki Dou'nun ve Bat'nn gerek anlamda tm ilerici insanlarnn ve zellikle genliin gnl, bu yeni, sosyalist dnyaya akyordu) , bu izlenimlere tepkilerinin abukluu, yarglanndaki bamszlk ve kimi zaman uzlamazlk; tm bunlar onun cesur yaradl-

9

n ve araylarndaki gzpeklii gsteriyordu. Daha o srada, onun yatar olan bizler, dizginlenmez bir kiilik sezinliyorduk onda. iirinin kendine zgl de bu sezgimizi doruluyordu. iirleriyle ve davran biimiyle Nazm, Mayakovski'ye yaknd. Fakat Moskova'da bulunduu ilk yllarda Rusay ok az bilmesi ve hele Rus iirini anlamasnn hemen hemen olanakszl -sadece bu bile- bu yaknlkta Mayakovski'ye bir yknmenin sz konusu olamayacann kantdr. ki devrimci airin, Mayakovski ve Nazm Hikmet'in dnsel ve lksel yaknlklaryd sz konusu olan. Ve bu ortaklk, onlarn imgesel anlatm araylanndaki yneli birliini dourdu.

Meyerhold rencileri olarak 1 3 Ocak 1923'te Novinski Bulvanndaki Vs. Meyerhold Atelyesi'nde Komintern ve Profintern kurultaylar delegeleri iin dzenlediimiz tanma toplantsna Nazm, iki Trk delegesi ile birlikte geldi. Artk bir yldan fazladr Moskova'da yaa-

. yan biri olarak, yurttalar iin yeni olan koullara almalannda yardm ediyordu onlara.

Daha nce deindiim gibi, ( 1 ) Nazm, bu toplantdan bir gn sonra Vs. Meyerhold Tiyatrosu'nda dzenlenen

Devlet niversitesi rencileri, bizden rnek alarak, yabanc lke komnistleri ve Lef eylemcilerinin katlmasyla Devrim ve Edebiyat konulu uluslararas bir miting dzenlediler. Miting, 8 Mart 1923'te Politeknik mzesinin byk toplant salonunda yapld. Mayakovski ve Nazm Hikmet'in iir okuduklar anlar, en byk ilgiyi toplad.

ll Mart tarihli Pravdada ( ((Uluslararas Edebiyat Mitingi) balyla imzasz olarak yaynlanan benim bir deinimde, Mayakovski'nin Paris, (2) ((Sol Mar ve III. Enternasyonal adl iirlerini okuduu belirtildikten sonra yle deniyor: ugen Trk ftrist airi Nazim, ses zellikleriyle dinleyiciler zerinde gl bir etki uyandran iirlerini okudu. Mayakovski o sralarda eski ftrist kimliini brakmant henz ve bu szn Nazm iin de kullanlmas onlarn sanatsal ynelilerinin birliini belirtmek iindi.

Nazm ilkin yine Yeni Sanat iirini, daha sonra da, miting Uluslararas Kadnlar gn nedeniyle dzenlendiinden, o gn iin yazd ((Pantolonlar ve Eteklikler ' adl bir iirini okudu. iirin ieriini nce Franszca ksaca zetledi. iirlerin okunularna ve zellikle de bu iirin yksne ilikin olarak aldm notlar saklamm. Pantolonlar ve Eteklikler adl bu iirde, kadnn da erkeinkine eit bir gle devrim uruna savam verdii anlatlyor. 'Bizde de (yani Trkiye'de) kadn, Marksist retiyi erkekle ayn lde kavramaya yeteneklidir. Kadn da mavzerle ate edebilir. Erkein ve kadnn biIJnci arasnda hibir ayrm yoktur.'

Gazetede kan deinimde ayrca, ((Sonuta, topluca Dou Emekileri Komnist niversitesi rencilerinden bir kmenin, bir Trke iir okuma gsterisi sunduklar bildiriliyor. Bu, Nazm'n Yirmi Sekiz Ocak adl iirinin sahneye uygulanmasyd.

uPantolonlar ve Eteklikler>in metni kaybolmu. Otuz

ll

yl sonra Nazm'a bu geceyi anmsattmda, air byle bir iiri olduunu neredeyse unutmutu. Aklnda sadece, Mayakovski'yle birlikte iir okuduklan kalm. Bu ansna da, Mayakovski'nin ansna dzenlenen gecelerde pek ok kez deindi. Mayakovski'nin, henz yolun bandaki bir air olarak kendisine gsterdii yaknl pek ok kez belirtti. Gerekten de Mayakovski, onun dnya edebiyatnda at rn devam ettiticisi olacak olan bu gen devrimci airi desteklemekteydi .

Bir aydan daha ksa bir sre sonra (2 Nisan 1923'te) Byk Tiyatro'da, Moskova, V.E. Meyerhold'u onurlandnyordu. Szn Dou Emekileri Komnist niversitesi temsilcisine verildii bildirildiinde sahneye Nazm kt ve o gn dolaysyla yazd iirini, Trke olarak, cokuyla okudu ; sonra da S.M. Tretyakov, kendi yapm olduu evirisini okudu iirin:

Y AASIN MEYERHOLD

Hi biri Hi biri Bizim deil.

Ne pomadlanm ((Hamletni Kk Tiyatro'nun

Ne pudral ((Prenses Turandotn Ne ccFedron karnaval Oda Tiyatrosu'nun. Bo yere iek beklemesin bizden Alla ve altna batm mahmur kokonalar.

BYK TiYATRO

ahane bir tahl ambandr. Gardroblan GUM'a yarar. Dekorasyon ataslanysa Fistan olur kyl kzlara.

12

Dar gelir bizim sahnelerimize Sandktan salonlan zel mlkiyetin. Bize ALANLAR gerek, Ynlar kahkahalarla Glebilsin diye. Kzl Meydan! .. Parasz gsteri!.. Ermi Vasili Manastr'nn anlan Haber verip antraklar Bir kez ie yarasn btn mrnce. Varsn Mays gnlerinde gibi Dalgalansn ynlar Ve R.S.F.S.R. uaklarnn projektrleri Otomobillerin geride brakt traktrleri

aydnlatrken Kzl atl drt nala gesin sahneden! te o gn p, bizim de dudaklanmzla MEYERHOLD, sen Boyasz yanaklarn SPORCU - ARTSTLERN!

YAASlN MAKNALAMl TiYATROSU MAKNALAMl R. S. F. S. R. ' nin . . .

ok gemeden V.E. Meyerhold balkl jbile yllnda (Tver, Oktyabr yaynevi, 1923) ve Zrelia (No. 34, Mays) dergisinde Nazim imzasyla yaynlanan bu iir, Nazm Hikmet'in Rusada yaynlanan ilk iiri ve Tretyakov'un yapt ilk iir evirisidir. (3)

Ayn yl bir dergide, yabanc lkelerde devrimci sanat konusunda yle bir deini yaynladm:

ccimdi Moskova'da Dou Emekileri Komnist niversitesi'nde renci olarak bulunan yolda Nazim, gen Trk airleri arasnda byk bir ilgi ekiyor. iirleri, kavramsal bakmdan son derece zgn. Ses - uyumdan

13

(fonetik) zellikle de kendi yaratt szcklerden geni lde yararlanyor. Ksa, vurgulu cmleler. (4)

Nazm, Eck'le birlikte Trk dram evresinde almasn srdryordu. Sahnelerden kk oyunlardan, yine byk apta olmamakla birlikte, birka blmlk bir oyuna getiler. Bu oyunun metni elimizde bulunmuyor. Bu bakmdan, ierii konusunda fikir verebilmek iin, 12 Mart 1924 tarihli Pravdada imzasz olarak yaynlanan Trk Ajitasyon Gsterisi balkl deinimi buraya aktanyorum:

Krasnopresnenskideki Kalyayev blge tiyatrosunda (S) Dou Emekileri Komnist niversitesi rencileri, Trkiye'deki gericiliin kiralk katillerince haince ldrlen, bata yolda Subhi olma kzere 16 Trk komnistinin ansna bir gece dzenlediler. Gecenin konumalar blmnden sonra, Trk tiyatro topluluunca yelerinden yolda Nazim'in, zerinde tm derneke allllll ve Vs. Meyerhold Tiyatrosu iisi yolda Eck tarafndan sahnelenen bir oyunu sergilendi. Oyunun ilgin bir kurgusu var. lk sahnede, komnist yoldalann 28 Ocak 1921'de bir gemi sintinesinde ldrlleri veriliyor. kinci sahnede komnist bir yeralt basmevi ve polis ajanlannn buraya basknlan ve nc sahnede, (bir stanbul sokanda), polisin 28 rakamn tayan hereyi izlemesine bal olarak bir dizi inanlmaz ve kimi zaman gln olay .. Drdnc sahnede, u yada bu biimde 28 rakamyla ilikili insanlarn yarglanmasn, ve tm mahkemeyi gerek bir komnist gsterinin kaplamasn izliyoruz. Oyun, ulusal giysilerle oynanyor. Sahneye koyu biimi yaln. Pek ok baka uluslann temsilcilerinden oluan ve bu bakmdan byk ounlukla Trke bilmeyen seyirciler, yine de byk bir ilgiyle izlediler ve etkilendiler oyundan.

Otuz sekiz yl sonra Nazm, bu deininin metnini bir makalesine alarak yle yazyordu: Demek ilk kez dra-

14

maturg olarak adm, ((Pravdada, 1924 ylnda gemi. O zaman ((Pravdada bu deiniyi okuduumda ne kadar sevindiim nasl anlatlabilir! Ne gizleyeyim, bir gn nce, bu satrlarla karlatmda, yreim tatl tatl hoplad: akas var m, ta o zamanlar ((Pravda sz etmi benden!>> (6)

Bu Nazm'n sahnelenen ilk oyunuydu. Bundan nce de -Trkiye'deyken daha- iki tane tek blmlk oyun yazmt. ((Ocak Banda>> ve ((Ta Yrek>>. (7) Fakat ne biri, ne teki sahnelenmemiti.

ok gemeden Nazm, Trkiye'ye dnd. Ertesi yl Moskova'ya yeniden gelerek burada yl kadar kald. Bu dnemde daha az karlayorduk ve bu karlamalardan belleimde bir iz kalmam. Fakat iki belge var bilinen.

1950'lerde, A.A. Bahruin Merkez Devlet Mzesi'nde, Vs. Meyerhold Devlet Tiyatrosunun mze kayt defterini incelerken, Nazm'n Trk Tiyatrosu stne makalesi diye adlandrlan bir not grdm. (1926 tarihli) bu makaleyle birlikte V.F. Fedorov'un, Fevralski'ye ek olarak yazd bir nottan sz ediliyordu. Tiyatronun gereleri arasnda ne bu makaleyi, ne de sz edilen notlan bulabildim. Bu olayda da yine, ((28 Ocakn balkl oyuna ilikin ayn terane, fakat baanl bir sonuca ulamadan, yinelendi. Ne Nazm, ne ben, ne de bilgi istediim rejisr V.F. Fedorov, bu makalenin nasl bir ey olduunu anmsayamadk. Sannm, 1926 ylnda tiyatroca dzenlenen (ki iinde yabanc tiyatrolara ilikin birka makale vard) ccTeatralny Oktyabr>> adl yllk iin yazlmt bu makale. Fakat baz nedenlerle yllk yaynlanroad kald. (&)

Artk Dou Emekileri Komnist I_?.iversitesi'ni bitirmi olan Nazm....,. Rus sahnesi iin yazmaya balad. Eck'le birlikte gen bir oyuncular grubu oluturarak ccMetlan adnda bir yergi tiyatrosu kurdular. (') Tiyat-

15

ro, niversite kulbnn bulunduu, Pukin alanndaki sinema binasndayd. O zaman a nuar (Chat noir) deniyordu buraya, sonradan Merkez Sinemas diye deitirildi ad. (Bu bina imdi yklm tr.)

Daha 1950 yllannda eski katlann kantnrken lk Tiyatro Ortaklaa alma Birlii Metlann 19 Eyll 1926 tarihindeki ilk almasn grmek zere bana gnderilmi bir anlk buldum. anln atndaki imza yleydi:

rn ieriklerini ve yklerini ayrntl olarak anlatt bana. ( 1) O sralarda, Moskova'ya geldikten sonra yazd ilk oyun olan (Moskova Mossovet Tiyatrosu'nda sahnelenen ve 2 Nisan 1953'de al yaplacak) Trkiye yksn ( 1 1 ) yazp bitirmi, ve Sinema Stdyosu iin bir baka oyun yazma hazrlna girimiti.

Yeni oyun tasars konusunda unlar syledi bana: Bu oyun, bir lde, hapishaneden ktmda yazdm

c .. r eitli konulardan sz ettik. Sz ettiimiz eylerle

grnr bir balants olmamasna karn, kendi iiri- 1 nin Mayakovski'nin yaratclna nerede yaklap, nerede farkl olduunu anlatt bize. Eve dndmde sylediklerini not ettim. yle demiti Nazm:

f

Trkeye evrilip evrilmediini sordum. Hayr diye yantlad. Siz niye evirmiyorsunuz? diye sorduumda: cc

mezdi ki sabahlar, Nazm telefon edip sormasn:

sonra eve dnmde, onunla oyun yazarl ve tiyatro konusunda konumalarmz ve bundan baka onun eitli konularda grlerini ve kendi gzlemlerimi not etmeye baladm. Bu notlar onunla tm grmelerimizi yanstmaktan uzak olduklar gibi onun grlerinin u ya da bu lde tam ve sistematik bir dkm olma savn da hibir biimde tayamazlar. Kukusuz, ounlukla, ortak ilgi alanmza giren eylerden sz ediyorduk. Ve notlarm, sca scana alnmlardr. imdi belieimi kurcalayarak yar unutulmu konuma ve izlenimleri canlandrmaya almann bir gerei yok.

Notlarnn Nazm'n yaam ve yaratclyla ilgilenenlere bir eyler sylemekle kalmayp, gelecekte onun yaam yksn yazacaklara, iir ve oyun yazarl zerinde inceleme yapacaklara da gere salayacan umut etmek istiyorum. Bu nedenle, bu notlar yaynlarken, bugn belki nemsiz grnecek, fakat yarn temel bir nem tayabilecek olan eitli ayrntlar olduu gibi bralnyorum.LAyrca, szkonusu olan Nazm Hikmet gibi J:>jiy_k bir insan ve sanatysa, nemsiz ayrnt yoktur.

te notlarm:

Moskova, 22 Eyll 1953

Oyunu zerinde birlikte alrken Nazm, oyun yazar olarak, SZ zerine dncelerini anlatt.

Bir oyunda bata gelen ey sz'dr. Olay sz yoluyla olmaldr. z, szler arasndaki ilikidedir. mge szle yaratlr.

Ben Fransz ve ngiliz oyun yazarlndan etkilendim.

Maliere'de o komiklii yaratan, durumlar deil, sz'dr. Shakespeare'de ne kadar nemlidir sz!

Baz Rus oyunlarnda sz deil cmle var. Bu nedenle doalc bir yan oluyor bu yaptlarn. Fakat M-

21

fetti byle deil. Orada sz'dr bata gelen. ehov ve Gorki'de de sz gzellii vardr. ((Vine Bahesinin bitii ritmiktir.

1 Ekim 1953

((Bir Ak Masal (12) adl oyunun Moskova Dram Tiyatrosu'nda salnelenmesine ( :) ilikin olarak (birka gn sonra oyunun al var) Nazm, kendi deyimiyle, sabahleyin genel prova grmesi srasnda sylediklerini yineledi:

Antraklar kabul etmiyorum. Ne yaplr antraklarda? Bfeye gidilir; kadnlar tuvaletlerini gsterir, erkekler dedikodu yapar, kadnlara bakarlar. Oyun yazar olarak benden yarm saatini alyar bu antraklar. Oysa neler sylemezdim ki bu sre iinde seyircilere!

Radyodaki ocuk yaynlarn ok vd. Buna karlk yetikinler iin dzenlenen yaynlarn (ve bu arada

televizyon yaynlarnn) pek ounu knad. ((ocuklara iyi sanat zevki alyor. Fakat yetikin olduklarnda canskc bir zevksizlik veriyorlar onlara. Sosyalist gerekilik yerine doalclk sunuyorlar.

Sanatta ve bilirnde fantazinin yzde elli yeri vardr. Fakt'sadce 9_ocuklar in kal;>l ed!yorlar bunu.

Yevgeni varts'n oyunlarn beeniyor. Radyodan dinlemi.

5 Ekim 1953

((Bir Ak Masal oyununun gsterisinden konutuk. Nazm oyununu 30 Eylldeki genel provada ve 3 Ekimdeki alta grmt. Al byk baar kazanm, Nazm alt kez sahneye arlmt.

Fakat gsteri houna gitmemi: ((Yorum, sahneleme, pek ok oyuncunun oyunu ve mzik, doru deil. Baz sahnelerin, zellikle i ve d dekorlarn bir arada

22

bulunduu birinci tablonun dekorasyonu baarl. Oyunurnun bir destan gibi, gereki bir masal gibi

sahneye koyulmas gerekirdi, tiyatro bunu yapmam. Mossovet Tiyatrosu'nda Othelloyu, baka Mosko

va tiyatrolarnda da Shakespeare'in komedilerini grdm. Sosyalist gerekilik deil, sradan bir gnlk yaam sergilernesi bu, kk burjuva gerekilii. Doalclk bile deil hatta.

Bylesi oyunlarn salnelenmesinde bata gelen ey ne iliiyd.i? -''ipikik: Ya-rii iygi 6rnei, ya da kotuIn rnei. Sanki bir bti!Jle g.!.e]"ircesine. Geni-

--- ............- -.._... .. lik. Derinlik. Bulamyorsunuz bunlar. Sahnede konuamyorlar. Bir Ak Masaln, jesterin ve mizansenlerin d

zenlenii iin eski minyatrlerden, fakat stilize etmeden yararlanarak, salnelernek gerekirdi.

Bu gsteriye bir daha gitmeyeceim artk. Oyuna hi de gerekli olmayan bir sahne daha yaz

maya neden raz olduunu sorduumda: Hasta bir adamm ben, diye yantlad. Tiyatroyla tartamazdm.

Oyunda Ferhat ile irin efsanesinin Trk varyantarndan yararlanlmasna ilikin bir baka soruma verdii yantta yle dedi: irin'in kzkardei olarak Mehmene Banu, sadece Trk varyantarnda vardr. Bunlardan birinde, Ferhad'a ak olmaktadr. Bunu kullandm. Gzelliin yitiriliini ve finali ben buldum.

Oyunun al gsterisinde yle bir olay oldu. Gsterinin bitiminde Nazm ve ben, salon fuayesinden geiyorduk. Biri gen, biri yal iki kadn yanna gelerek Trke konumaya baladlar onunla. Kadnlarla birlikte olan bir adam, bir kyda durarak kadnlarla Nazm'n bu grmesini ak bir honutsuzlukla izliyordu. Ben oradan ayrldm. Konuma bittikten sonra Nazm, her nn de Trk eliliinde altklarn syledi. Oyun iki kadnn ylesine holarna gitmi ki, Trkiye'de yasa

23

d ilan edilen biri olmasna karn, yazara o sevinlerini bildirmekten kendilerini alamamlar.

7 Ekim 1953

Edebiyatsal evrnn tamamlanmas iin Nazm'la birlikte almay srdryoruz. Temel sorunlarda anlamamz kolay, nk mz de ayn ilkesel konumlarda bulunuyoruz. Fakat ayrntlarda kimi zaman duraksamalar oluyor.

Nazm, olduka etin bir yazar. nerdiimiz deiiklikleri kimi zaman hemen kabul ettii ve hatta bildiiniz gibi yapn dedii oluyor, fakat baz gnler de hibir deiiklii kabul etmiyor. Fakat bu, iin ylece kalmas demek deil. Oyun kahramanlar sk sk tannnn adn anyorlar: tanr korusun!, tanr acsn! v.b.- (14) fakat bu ifadeler eviride fazlaca Rusa kokuyorlard. Ben tanr yerine allah>> szcnn Trke olarak kullanlmasn nermek istediimde, Eck bana, bu konuda Nazm'la daha nce konutuunu, fakat Nazm'n buna bir trl yanamadn syledi. Rusada nasl syleniyorsa, ifadelerin ylece kalmasnda israr etmi. Eck orun karma, diye ekledi. Nazm nasl olsa kendi grnde direnecektir.

Bu konumadan az bir zaman sonra Nazm'a tablolardan birinin evirisini okuyoruz. Hocann (molla) byk bir replii geliyor. Bu replii herhangi bir biimde bir mslmann konumasna yaklatrmak iin, ilkin ben, Peygamber'i antran bir sz eklemitim. Nazm'a soruyorum: Trkler nasl bir konumada Peygamber'in adn anarlar? Nazm: Konumalarda genellikle hi anmazlar! diye yantlyor beni. O zaman: Belki de tanr yerine allah szcn kullansak? diyorum. Kabul ediyor. Bundan yararlanarak, baz baka yerlerde de tann szn allahla deitirmeyi neriyorum. Bu-

24

na da yanayor. Baka bir rnek: Baz replikleri ksaltnas nerimi

zi kabul etmemiti. Fakat birlikte dzelttiimiz metni gzden geirmesi iin verdiimizde, bu replikleri kendisi izdi.

daki biimleriyle girmi. rnein endstri (industriya) szc, Franszca industri'nin telaffuzunu veriyor.

imdi Nazm, bana yle geliyor ki, genliinde olduundan ok daha iyi konuuyor Rusay. Fakat ziyaretine gelen Belorusya yazarlar, Rusay bylesine serbest konumasndan tr duyduklar aknl belirttiklerinde, eskiden daha iyi konutuunu syledi.

Sk sk yrek arsndan yaknyor. Salnn ciddi bozukluu, karanlk dnceler uyandryor onda. Dorudan doruya sylemiyor bunlar, fakat rnein, imdi zerinde altmz oyunu, tiyatroya, seyirci nne bu sezon karlmas kouluyla verme kararnda yansyor bu. ,Qnu sahnede kendim grmek istiyorum, diyor.

Bu dnceler, kukusuz, yaratclnda da yansmakta. Oyunun odak noktasnda yaam ve lm sorunu var. Doru, 21 yl nce yazlm bir oyunun yeniden ele alnmas bu; fakat yeniden ele almak iin zellikle bu oyunun seilii yine de bir eylerin gstergesi. Ve sanrm, tema ok daha derinliine alnmaktadr bu keZ. Sanyorum diyorum, nk ilk oyunu, Bir l Evini, Nazm'n bana anlatt ayrntl ykdei.- ve bfr -,Franszc semeler'de bir sahnesinin evirisiyle birlikte yaynlanan konu zetinden biliyorum sadece.

Bugn Nazm, benim de bulunduum bir grmede evirmeni Ekber Babayev'e ve Azerbaycanl yazar Mehdi Hseyin'e Memede Son Mektubumdur adl uzun bir iirini Trke olarak okudu. Odadan kt bir srada, Babayev, bunun son iki ylda Nazm'n yazd iirlerin en iyisi olduunu syledi. air kk yataki oluna seslenerek, onu bir daha gremeyeceini ve kendi yapamad eyi olunun yapmas gerektiini sylyor iirinde. Babayev ve Mehdi Hseyin, Nazm'a hemen, balktaki son szcn karmas gerektiini sylediler. Fakat Nazm iiri imdilik yaynlamamaya karar verdi.

26

Bununla birlikte, elenceli olana da bir eilimi var. Oyunda, yeni varyantnda, pek ok elenceli ge yer alyor. Geen gn, len yemeinde Eck'e ve bana, bir gn nce televizyonda operet tiyatrosunun Kara Yelkenli)) adl blr gsterisini izlediini syledi. Gsteri hi houna gitmemi: Ses yoksa, operet mi derim ona ben! ll Seyircinin glrnek istediini hissediyor. Ve bize unu nerdi: Gelin ocuklar, (insanlara ocuklar)) ve karde diye sesienmeyi seviyor) Fransz vodvillerinden birini alp Sovyet sanesi iin yeniden ileyelim. Ve hemen George Feydeau'dan iki vodvilin adn verdi: La dame de chez Maxime ve Occupe-toi d' Arneli e.

Trk halk tiyatrosu biimlerinden biri olan, dekorsuz olarak bir alanda oynanan Orta oyununu ok seviyor. Kansnca, tiyatro kapal yaplar iinde oynamakla ok ey yitirmitir. Nazm, byk seyirci ynlarna seslenmek istiyor. Sirk ekiyor onu.

Bir gn nce televizyonda A. Arbuzov'un Moskova Sanat Tiyatrosunca sahnelenen ccTanya oyununu grm. Oyunu da, gsteriyi de beenmi. Oyunda zellikle, ocuun ld ve ayn yerden mutlu aklarn getii sahne houna gitmi; finali baarl buluyor. M.. Babanova'nn oynayn ok beenmi. ccMeyerhold Tiyatrosunda 'Yce Gnll Boynuzlu'da nasl oynamt, anmsyor musunuz? diye sordum. Nasl anmsamam?ll diye yantlad. ccTm bunlar byk deer tayor benim iin. Belki bireysel bir ey bu, fakat bu genlik anlar benim iin ok deerlidir.

Yaasn Meyerhold! adl iirini getirdim ona. Glmseyerek okudu iiri. Byk Tiyatroya, Oda Tiyatrosuna ve teki tiyatrolara saldrsndan akayla sz ederek: ccGenlik gnahlarnz,)) dedim. ok ciddi yantlad beni: imdi de dncem budur . . . (1)

San, kvrck salarnda epeyce ak teller belirdi son aylarda. Geri yakndan grlebiliyorlar ancak. Fakat

27

genliinde altn sars salar vard. Yz ok din, hemen hemen hi krk yok. Bunun

yansra, ok hareketli, deiken bir yz bu. Kendisi de eskisi gibi dzgn vcutlu, evik. Sk sk duru deitiriyor, ayaa kalkyor. ki ya da bir ayan altna alarak divanda dou biimi oturmay seviyor. Baz kere, elini yreine bastrarak, yine dou biimi selam veriyor.

Arkada cans bir insan. Maddi bakmdan g durumda bulunan dostlarna yardm etmenin her zaman bir yolunu buluyor. Davranlarnda ok iten. ofr odaya girdi, evine gitmeden nce allahasmarladk demek iin. Nazm ona:

in peyzaj. Suluboyalar, desenler, gravrler, heykelcikler, renk renk tablolar, seramikler. Slav ii kk, lake sehpalar.

Ve tm bunlarn yanbanda profesyonel sanatlarn yaptlar: stnde Picasso'nun yapt resim bulunan bir tabak, Falk, Akimov, Niski'nin tablolar ve Moskova'da yaayan ok ilgin spanyol ressam Alberto Sanches'in Kn U fa balkl tablosu . . .

Yiyeceklerden sz ald. Nazm ok vyor Trk mutfan. Kendine zg trlerinden baka, bu mutfaa, Romallardan, Greklerden (Bizans) , Araplardan ve Perslerden ok ey kaldn sylyor. Trkler sadece patlcandan 50'den fazla yemek eidi karyorlarm. Kendisi de yemek yapmay beceriyar ve seviyor.

imdiyse, hastalk yznden, bu gl ve yaam dolu adamn, neredeyse eczane tartsna vurulacak kadar etle (gnde 80 gramdan fazla yemesi yasak nk) yetinmek ve herhangi bir svy doktorlarn izin verdiinden fazla iip imediinin hesabn yapmak zorunda kal ne kadar znt verici bir ey.

12 Ekim 1953

Bugn Nazm'a gittiimde, Babayev ve air - evirmen hanm Muza Pavlova'yla birlikte, Memede Son Mektup iirinin szcksel evirisini yapyorlard. iirin daktilo makinasyla yazlm Trkesine el yazsyla lmmden sonra yaynlansn diye yazm Nazm (17)

Amiral Uakov film dizisinin Gemiler Kalelere Saldryor adl iknc o umun e Vurun urklere ! cliye bir bar varm. Nazm bundan ve yine f tm Trklerin zorba v.b. gsterilmi olmasndan fke ve zntyle sz ediyordu. Her halkn iinde birtakm alaklar vardr. Paalarn ve birtakm askerlerin davranlarnn tm Trklerin davran olarak gsterilmesi kabul edilemez. Bu, burjuva gazetelerinin Rus

29

ulusul uundan sz etmelerine frsat vermeye yarar sadece.

nin bulduu kendine zg yaratc biimi (18) yitirdiler imdi. Son zamanlarda oyun yazarlar en kolay yola gidiyorlar. Romanda ve iirde de byle bu., Fakat tm yaptlarda, gnlk yaam bireysel olarak vermek gerekir. - - - nsanln tm mirasn sindirrnek ve kendi kiisel yaklammza sahip olmak gerekir. Yeni ierie uygun yeni biimi yaratmaya aba gsterelim.

Oyunu, kendine zg bir biimde kurmaya altm. Korkulu bir oyun yazmak istemiyordum. Bu oyunda, herzaman kartlklar vardr: korkudan, grand guignol a, bouffea . . . (19) adi gelip de kendisine babasnn ldn sylediklerinde, hemen ayn anda bir kap alr ve sverler ona. Ya da Ferhunde ld ! diye bard srada, bir eek anrts iitilir. Ben tm oyunu bunun zerine kurmak istedim.

En ak bir k noktas bulduumu dnyorn m . Bostanc aban, bu benim gerek Trk'm, olr

30

olumlu, ok canl bir tiptir. ilke dorudur. Fakat ben oyunu doru olarak ku

ramadm. Oyunlarda yeni bir ey vermek istiyordum. kinci bir kahraman yaratmak istedim. Birincisi eylemde bulunacak, ikincisi ok sakin kalacak. Bana en kaIpsal bir eyi neriyorlar: her eyi tek bir olaya balamak. Ben baka bir ey yapmak, Gorki'deki gibi bir balant kurmak istedim. imdi burada Yazlklar (2) okunsa, ne dersiniz? Yazlklarda beni olay de

il, ayr ayr kiilikler ilgilendiriyor. Diptede olay olarak ne var? nc sahneden sonra olay diye hibir ey yok. Fakat ok ilgin tipler var bu oyunda. Ben bir yandan, oyun yazarlnn tm kurallarn, te yandan aban' istiyordum. aban hi kimseyi ldrmyor, kimseyi kskanmyor, ldrlen olunu seviyor, baklalarn ve patlcanlarn seviyor ve savan kt bir ey olduunu dnyor. Gorki'nin ynteminden de yararlanmak istedim: Ayr ayr kiilikler yaratmak ve klasik oyun yazarl yntemi.

Kendi anlayma gre klasik bir ey yapmak istedim: Daha uzun bir sre -komnist dzen yerleene kadar- var olacak insan tipleri vermek. Shakespeare'in kahramanlar neden canldrlar? Benim kahramanlarmdan bazlar, para ilikileri varolduka ve aile bugnk durumuyla kaldka, hatta Sovyetler Birliinde . de bulunabilir. Olumsuz kiiliklerde baz olumlu zellikler de var. Ayten, babasn seviyor. adi'nin dokunakl bir ilikisi var annesine kar ve babas odaya girdiinde sigarasn sndryor. Ferhunde itenlikle seviyor olunu. Canavardr btn bu kiiler, fakat yine de insanca bir eyler vardr onlarda. Ben tm bu insanlar kii olarak tanyordum. Burada, evimde bir kadn alyordu. Oyunu okuduumuzda dinledi bizi. Bizde de byle bir olay oldu, ev yznden bir adam az kalsn ldryorlard, dedi.

31

Bir yapt, her eyden nce, skc olmamaldr. Fakat bugn skldnz. Ben yazarken glyordum, bugn siz glmediniz.

Az ok bir deneyim var artk bu konuda. Yeni bir biimde oluturmaya altm Trkiye yks adl oyunum olmasa bile, (allm biimde yazdm) Bir Ak Masal oynanabilir diye dnyordum, o da olmad. Gryorum ki ok g bir ey bu. Ohlopkov Bir Ak Masalln okuduunda, kinci bir Romeo ile Juliet bu demiti. Hani, hangi sahnede Romeo Juliet var imdi?

Ben, bugnn insanym. Bugne yararl olmalym. Gryorum ki herkese ulamas iin bu oyun zerinde alnam gerek daha, birok eyi kalplatracam. Baarszln kabahati bende.

Trkler nerede diye soruyorlar (oyunda. .n.) Trkiye'de de, bizim ulusal kurtulu hareketimizde de apayev'ler vardr. Biz Ruslar ve Trkler ok benziyoruz birbirimize. Yar Avrupal ve yan Asyal, yar Doulu nitelikler. Yiitlik, zveri, alayclk, ironi, tm bunlar ortak zelliklerimizdir bizim.

Bu oyunu ( Kimine Dram, Kimine Komedi ) , yazdm biimiyle, kendime saklayacam. Yaynlanmas ve sahnelenmesi iin ise yeniden alacam zerinde.

Bir Ak Masallnda ematik olan eyler sahneye uygulanabildi, ematik olmayanlar ise uygulanamad.

nsanlarn oturup konutuu ve bu konumalardan onlarn i dnyalarn rendiimiz oyunlar vardr. Yazlklar gibi yazlm ve hi de skc olmayacak oyunlar yazlabilir. Ben iki eyi birletirmeyi denedim, eklektik bir ey oldu.

Burada Moskova'da, Dou Emekileri Komnist niversitesinde renim grdmde, her iki haftada bir toplanr, birbirimize sverdik. Yani, eletiriye alknm. Fakat yantlardk da eletirileri.

32

13 Ekim 1953

Nazm daha bugn bizimle, oyunun yeniden yazlma plann saptad.

yle dedi konumamzda:

ho olduklann, kanlarn nasl dvdklerini v.b. okumann hi de ilgin olmadn sylemiti. Hani, benim iin hapishane konusunda okumak ya da yazmak nasl ilgin deilse. Hapiste az yatm bir yazar iin hapishane konusunda yazmak ekici olabilir. Benim iinse bu konuda yazmak hi de ilgi ekici olmayan, ok canskc bir ey.

23 Ekim 1953

Geen gn, 21 Ekimde, Sovyet Yazarlar Birliinin oyun yazarlna ilikin XIV. genel toplants ald. Bir gn nce telefon edip Nazm'a bu toplantda bir konuma yapmasnn, eer kendi gidemeyecekse birine bir selam mesaj okutmasnn iyi olacan sylemitim. Kabul etti ve bana hemen orackta, telefonda, ksa bir selam mesaj yazdrd ve gereken redaksiyonu yapmam is.tedi. yle diyordu mesajnda :

Yoldalar- Genel toplantnn almasn kutlar, baanl bir alma dilerim. ki ynsal sanatn, tiyatro ve sinemann temeli olan oyun yazarlnn, yeni yaamn kuruluunda ve yeni insann biimleniinde byk bir rol oynadna inanyorum. imdi yeni bir insan yetiiyor Sovyetler Birliinde. Bu insan, tm halkiara rnek olacaktr. Bu bakmdan, bu insann ruhunun oluma srelerini, i dnyasnn aync zelliklerini sahnede ve ekranda gstermek, sorumluluk tayan, soylu bir almadr. inanyorum ki genel toplantnz, sadece Sovyet oyun yazararna deil, sosyalist gerekiliin ok ynl olanaklarn gstererek dnyann tm namuslu ve ilerici halklarna pek ok yardmda bulunacaktr. Genel toplantnzda bulunmay ok isterdim, fakat hastalm buna engel oluyor. Genel toplantnn sonulann sabrszlkla bekliyorum.

Yoldaa selamlanmla.

34

Nazm Hikmet 20 Ekim 1953

On be dakika sonra, redakte edilmi teksti kendisine okumak zere yeniden telefon ettiimde, genel toplantya katlmas iin bu arada A.A. Fadayev'den e1 ) bir ar - mektup aldn, ve kendini iyi hissederse gidip kendisi konuacan syledi.

Gerekten de Nazm genel toplantnn alnda bulundu. K.M. Simonov'un raporundan sonra, arada yanna gittim. Rapordaki ilkelere katldn ve ayn bir konuma yapmayacan syledi. Kendini pek iyi hissetmiyordu ve hemen ayrld.

Ertesi gn, 22 Ekimde, saat bete bana telefon ederek, oyunun ilk blmn, zerinde yeniden alp bitirdiini syledi ve gelmemi istedi. Eck'le birlik te gittik. Yeniden yazlm paralarn msvette evirisini dikte ettirdi bize. Nasl da hzl alyor! stelik oyunun tm balang tonunu deitinni ; oyun iyimser ve toplumsal bir nitelik kazanm imdi. Zelra ile aban'n diyalogunda halkn gelecee ilikin d- leri yansyor gibi ve dz yazy iire yaklatran diyalog yaps da buradan kaynaklanyor.

Oyun zerindeki almamzdan sonra televizyonda bir futbol ma izledik. Nazm fazla ilgi duymad maa. Ayrca, kalbi anyordu. Biz ma izlerken, sk sk sz yine zerinde altmz oyuna getirdi. Ma gsterisi bittiinde, yaynn sona erdiini bildirme zere, gen olmayan ve irkin bir sunucu hanm belirdi ekranda. Nazm Vay, u kanya bak ! diye bard. cGit, git, eytan grsn yzn (genellikle eytan alsn , eytan grsn deyimlerini kullanmay seviyr) ve hemen kapatt televizyonu. --Yrei epey tedirginlik veriyordu, srtna hardal yaks koymamz istedi. Sonra uzand, biz de gecenin

35

onikisine kadar yannda oturduk. Doktorlardan sz etti : eeAhmaklar, sanyorlar ki hibir ey anlamyorum. Kalp genilemesinden sz ediyorlard. Byk Sovyet Ansiklopedisine baktm; eer enfarktsten sonraki bir yl iinde kalb genilemesi artarsa, insann birka aylk mr kalyormu. Elektrokardiografiye de baktm. ki doktor kalb genilemesi olduunu sylediler, profesr ise byle bir ey grmedi. Eer kalb genilemesi olmasa, daha drt yl yaayabilirdim. Ve tm bunlar (dtan) skunete anlatyor. Sabahleyin bir buuk saat altn, ve ite ilk blm zerinde yeniden almay bitirdiini, kalbinin bu yzden, dnce gerginliinden ardn syledi. Ara vernemizin iyi olacan sylyoruz. Ne anlam var? diye karlk veriyor. Bir kere, ne olursa olsun, almak gerek. Sonra, besbelli ki, almasa bu sinirlendiriyor onu, zaten beyni kendi kendine alyor.

Sonra oyununa ilikin olarak yle dedi: eeClay yeniden nasl kuracan tasarlarken, sanki sahnede oynuyor gibiyim.

Aryan yreine karn, Simonov'un genel toplantdaki raporuna ilikin olarak, oyun yazarl ve genel olarak sanat zerine konumaya balad:

tada yaynlanan ocuklar iin iirlerinin yalnln vd.

li, allah deil. Rusa tekste Arapa szc sokma konusundaki bu isteksizlii, bana yle geliyor ki, egzotizm tehlikesiyle, egzotizme kar (daha ilk iirlerinde Piyer Lotide ylesine gmbrtyle nldayan) nefretten ileri geliyor. Nazm, Dou'nun, artk kabak tad vermi, bilinen, eski birtakm dtan grne ait sfatlarnn, Avrupal okuyucunun gznde Dou insan

. lannn ve lkelerinin gerek niteliini bozmasndan lkorkuyor. Oyun zerinde altktan sonra, Nazm'a, onun

oyun yazarl stne kaleme aldm makalemin bir blmn okudum. Makalemde sirk gsterisi iin 1927 ylnda Regina Yanukevi'le birlikte yazd- Biz Ekim'leyiz senaryosundan sz ederken, senaryonun episodlarndan birine Misteriya - Buffun etkisine deiniyordum. Nazm, Etki olamazd, dedi. nk o srada Misteriya - Buff'u okumu deildim. imdiye kadar da okumu deilim. Zaten genelde de Mayakovski'den tm okuduklarm yz dizeyi gemez. Daha ok, sonralan, okunurken dinledim.

Mayakovski'den anlar kitab iin bir makale yazp yazmayacan sorarak cMayakovski'nin iiriyle sizin iiriniz arasndaki benzerlikler ve aynlklar konusunda bana Barviha'da sylediklerinizi yazabilirdiniz bu makalede, dedim. Olmaz, diye yantlad beni. Varsn kalsn bu efsane. (Mayakovski'den etkilendiine ilikin) Benim iin de saygdeerdir o. (efsane/.n.)

26 Ekim 1953

Bugn azm'a gittiimde, Meyerhold tiyatrosundan arkadam Aleksey Borisovi Glagolin'le karlatm orada. Yirmi yldr grmemitik. (Kendisi uzun yllardan beridir Harkov'da rejisr olarak alyor, imdi de oradaki Ukrayna tiyatrosunda Bir Ak Ma-

38

saln salneleme hazrlnda) . Biribirimizi grdmze ok sevindik ve hararetle kucaklatk. Nazm kucaklamamza bakarak dosta gld ve Ne gzel ey, dedi. Meyerholdu'nun (kendini gstererek) evinde, Meyerholdular karlayor !

Glagolin gittikten sonra oyun zerinde almamz srdrdk. Bu srada, zbek airi Gafur Gulya yannda yine zbekistanl bir delikanlyla, geldi. Nazm sonradan Azerice gibi bir ey dedii bir dille konutu onlarla ilkin. (Trkeyle, zbeke aras bir dildi bu -nk Trk dilleri kendi aralarnda birbirlerine akn r. - onra Rusaya getiler. Nazm konuklardan zr diledi ve benden oyunun evirisini okumay srdrmemi istedi. Dad'nn yeniden yazlan monologunda, ikinci blmde, yle bir sz var: Neyim eksik ki? Gzlerim, kalarm yerli yerinde. Kala, gs de yerli yerinde . . . > Ben monologu okuyup bitirdiimde, Gafur Gulyam, okumay kestiinden tr zr dileyerek yle dedi: Bala, sevgili Nazm, fakat yle grlyor ki Dou'yu unutmusun. Bizim Dou'da hibir aktrisin azndan 'kala, gs' laflar kmaz. Al ite, geenlerde ok tannm aktrislerimizden biri byle szler sylemeyi reddetti. J3u ancak sizin Avrupalllam stanbulunuzda olabilir.

Nazm iddetle karlk verdi : ((Riyakarlk ! Kadn vcdu doann en gzel eyi

dir. Ya::amn kaynadr o. Fevkalade bir eydir. Kadn gsnden sz etmekten korkuyorlar, fakat bu gslerle beslendik biz. Dudaklardan da, hatta gzlerden de deerlidir o. Ben kadn vcuduna, eski Yunanarn, Mikelangelo'nun bakt gibi, eski in'de bakt klar gibi bakyorum.

Dou geri kald. Bunda yresel komnist partilerinin de kabahati var. Aln ite, sizde, zbekistan'da, bir yaay gerilii var henz. Ve biz, komnistler, ka-

39

balatiyiz bunda, yeterince savamyoruz bu gerilikle. Dou'da her ey baka trldr diyorsunuz. Doru deil. Emperyalistlerin gr asdr bu. Ulusal zellikler var kukusuz, fakat Dou, Bat'dan yle byk lde farkl deil artk. inli kadnlarn kendine zg bir yry var diye uydurmular. in'de bulunduum srada byle zel yryl hibir inli kadnla karlamadm. Gerekten de ayaklan kk, ama hi de kedi gibi filan yrmyorlar.

Kt sz yoktur benim iin. En kaba sz kullanabilirim ve pornografi olmaz bu. Salonlarda, tek bir kaba sz kullanmadan en kirli fkralar anlatlr, ve bu iren bir eydir. Halk arasnda ise kaba szler kullanlr ama, konuulan ey hi de kirli deildir.

Ben papaz deilim. Dedem mevlevi mezhebindendi. Gizemcilii be parmam bildiim gibi bilirim. ondaki ikiyzll de, ilgin olan eyi de bili! Her eyi kendi adyla adlandrmak gerek. 'Sen Topraksn,

Ben Traktr' iirimde kadn toprakla, erkei traktrle karlatrmama kar kan Tvardovski ile uzun sre tarttm. Tm dnya iirinde kadn - toprak koutluu vardr.

ki yzl, riyakar bir karym sizin o aktris. Ne yani, birlikte yaad bir erkek yok mu? Yahu, yaamn temeli budur. Bu olmasayd eer ne komnizm olurdu, ne edebiyat, ne de bu aktrisin kendisi !

Gafur Gulyam: Bana bunu sylemene gerek yok: onalt ocuum var benim. Al, kant da burada, dedi

ve karp nfus kadn gsterdi Nazm'a. Nazm: Harika ! dedi. c

gen adam . . . dedi.

30 Ekim 1953

Oyunun yeni varyant zerindeki alma sona erdi. Bu varyantta be blm ve sekiz tablo yerine, drt blm, alt tablo var. ok gzel yazlm olan, fakat genelgeer anlaya gre olayn gelimesini arlatran iki tablo dt. Oyunun rengi daha parlaklk kazand, baz kiilerin nitelikleri deiti. Oyunun adnn da deitirilmesini gerektiriyordu bu. Nazm onu Bayramn lk Gn diye adlandrd.

Rahatszlna karn alacak kadar hzl alyor. 26 Ekimde bize oyunun nc blmnn yeni yazmn dikte ettirdi, 27 Ekim akam zeri ise bana telefon ederek drdnc blmn hazr olduunu bildirdi. 28 Ekimde bize okudu bu blm. Olayn bir yerden bir baka yere getii, yaps en kark bir blmd bu. Kendi szleriyle, burada Fransz vodvil tekniinden yararlanm.

Nazm'n aklamasyla: Bayramn lk Gn'nde tm oyun kiileri ok ciddi konumakta ve davranmaktalar. Sz burada bir imge olmaktadr. Oyun kiilerinden birinin syledii szlerden dierinin syledii szlere, cephesel ya da gramatik olarak deil, dnceler yoluyla gemek istedim.

Bu kez, canl bir szl diyalogun inceliklerini veremeyecek olan szc szne eviriyi yapmakszn alyorduk. Nazm Ben kendim evireceim size,>> dedi. Oyundaki u ya da bu olay zerinde alrken, bize, neyin ekleneceini, neyin karlacan, neden vazgeileceini anlatyor, ifadelerdeki ayrt (nans) inceliklerini ve karakteristik yaamsal ayrntlar aklayarak replikleri birbiri arkasna bize kabataslak eviriyor, ve metnin baz blmlerini hemen orackta Rusa olarak doatan sylyordu; doatan syleyie biz de katl-

41

yorduk kimi zaman. Sonra biz, ondan ayn olarak, bu temel zerinde, edebi evny hazrlyor, bir dahaki karlamamzda Nazm'a okuyorduk. O, kendi uyanlarn yapyor, alma sreci iinde baz eyleri kesinletiriyor, baz eyleri deitiriyor, baz eklemeler yapyor, bizi dikkatle dinliyor ve ou kez nerilerimizi kabul ediyor, sonunda tekstin vard son biimi onaylyordu.

Bu sabah Nazm'a oyunun evirisinin sonunu okuduk. Oyunu nasl okumak -aktrce mi, yoksa daha yaln bir tarzda m- okumak gerektii sorununa ilikin olarak Nazm, iir okuma konusunda da dncelerini syledi :

Mayakovski makamla okurdu iirlerini, nceleri ben de yle okurdum. Aktrler Mayakovski'yi okuduklarnda, anlyorum onu. Kendim okuduumda ise, anayabilmem ok gleiyor. Trkiye'de iiler bana 'Kendin okuduunda, senin iirlerini anlyoruz' demilerdi. Ben de, iirlerim tumturakl okunmadan anlalsn istiyorum.

Sonra yle dedi: Yallkta zevklerim deiiyor. Baran renklerden, tumturakl hareketlerden ve jestlerden nefret ediyorum imdi. u odadan (her zamanki gibi, konuk odasndaydk - A.F.) nefret ediyorum, ve iinde bulunan eylerden de. u zmbrtlarla doldurdum onu, bo kalmasn diye, yalnz yayorum nk. Eer ailem olsayd yanmda, her ey daha yaln olacakt. nsan, insanlardan uzaklatka tumturaklla, karkla, uydurmasyona kayar.

Son zamanlarda korkun bir eilim duyuyorum yalnla. Tiyatroda, insan grmeye engel olan ey sinirlendiriyor beni. Bu nedenle, dekorasyona gereksiniinim yok. Varsn tmyle ntr, renksiz olsun konu. Fakat makiyaj gereklidir, ve bu, isel ve dsal olann toplam olan insandr . . .

Eskiden severdim gotii, imdi sevmiyorum. Gerek Yunan mimarisini, Panteon'u seviyorum imdi. . .

te size gerek halk iiri : 'Mavi nlme bir yldz dtnde'. Harika bir ey bu. Halk trklerini, ok kr, bozamadlar daha.

Aydn kii, halk iirleri yazamaz. lkelci ressamlar; ocuklar gibi, yabanllar gibi resim yapmaya kalktlar. Bir yknme iinde olduklarn ve bunun da kt bir ey olduunu anlamyorlard. ocuklar gibi resim yapmak iin, ocua dnrnek gerek . . .

ada kapitalist devletin elinde ok gl uyar (ajitasyon) aygt var (sinema, radyo, v.b. ) . Ve belli bir dnemde bu aygt halk etkileyebilir. Hitler iin byle olmutu bu, imdi de ada Amerika'da olduu gibi.

'Halk' kavram fiziksel emein stnlyle baml bir ey. kiyzyl _nra 'haavram var olmayacak k._!3ka bir ey olacak.

5 Kasm 1953

imdiye kadar Bayramn lk Gnn salt ayr ayr sahneler olarak okumutuk. Son kez Nazm'a, oyunu tmyle okumamz nerdiimde Tmn bir kez daha dinlemektense, oyunun drdnc bir varyantm yazayn daha iyi, dedi. Fakat bununla birlikte, kiilerin yazlm olan niteliklerini eklemek zere bugn geldiimizde, kendiliinden, oyunun tmn okumamz gerekti.

Okumaya girineden nce bize, dn televizyonda Yergi (Satir) Tiyatrosunca oynanan Nerede Bu Sokak, Nerede Bu Ev adl oyunu izlediini syledi. Gsteri ok houna gitmi. ok derin bir ey bu. Farknda olmakszn oyunda sylenen eyi dnyorsun ve gsteriden sonra da devam ediyorsun dnmeye. Her ey

43

var burada: komedi, dram, lirik, vodvil, gzlem. Sovyet tiyatrosunun yaratt her ey, eski ve yeni yntemler: Meyerhold'dan Mavi Bluzdan, MHAT'tan Kk Tiyatrodan ve Vahtangov tiyatrosundan. Hatta Yunan korosundan bile yararlanlm. Sovyetler Birliine bu geliimden beri byle sekin bir gsteri izlernedim daha. ok byk zevk duydum. ocuk gibi aladm. ki yal adam sahnesi ok gzel. Tm yaam ykleri var sahnede. stelik neeli, sevinli olarak. Evin eitli katlarndaki insanlarn konutuklan bir srada ( 23) evdeki toplant sahnesi ok baarl. Tpk benim ev.

Ve, akac bir tonla, yukar katta oturan ve yzn grmedii kadnn ayak seslerinin grltsnden, ona ilikin hereyi, nasl bir duygu iinde olduunu, kocasyla ilikilerinin durumunu v.b. bildiini anlatt. Fakat grltden yaknrken: ((Tam sessizlik de korkun bir ey, dedi.

7 Kasm 1953

Nazm insanlara kar ok zenli. rnein, bugn telefon etti bana: Bayramn kutlu olsun karde ! Benimle ilgili bir ii yoktu ve salt kutlama iindi bu telefon.

11 Kasm 195J

Bugn telefonda, yle sanyorum ki baz ruhsal skntlarndan sz eden bir kadnla konuurken yle dedi Nazm: nsan yalnzken, plak olabilir. Fakat bu plakln baka insanlara gstermez, _ vcudu pekg: zelse, an. Ruhun hastal da gzel bir ey dildir ve bunu bakala."nia gstermek gerekmez.

Oyunla ilgili bir eylere ilikin olarak da yle dedi : Oyun yazarlnda en kt ey, kiilerin bir eyi aklamasdr.

44

Doktorlarn Viyana'ya gitmesine izin vermelerinden sz ederek unlar syledi : Eninde sonunda (bu szleri Fransz tarznda, burnundan sylyor) (24) zgr bir insanm ben, Sovyetler Birlii yurttaym. (25)

Geenlerde Leningrad'dan genler gelmi ziyaretine. Anlattna gre, Meyerhold'u ve sahne dzenlemelerin den herhangi birini grp grmediini sormular Nazm'a. Nazm onlara oyle demi: Elbette grdm. Dostuydum onun. ok yakn deil kukusuz. Fakat onuruna iir yazdm. Bir Doentin, kendilerine, Meyerhold'un biimci olduunu sylediini anlatmlar. Nazm yle karlk vermi : Meyerhold biimci idiyse eer, Byk Tiyatro'da da biimcilik var; fakat baka bir biimcilik bu, doalclk. Sovyet tiyatrosu ok deerli eyler kazand Meyerhold'dan. Dahi bir sanatyd o. Bana bu konumay anlatrken altn izerek belirtti : Genliin Meyerhold'a ilgi duyduunu gsteriyor bu. (26)

Bugn ksa bir sre iin ressam R.R. Falk uramt. Nazm toplad tablolan ve sanatsal eyleri gstermeye balad ona. in'deyken ziyaret ettii yal bir inli ressamn yapt ok ilgin bir resim drsn de ap gsterdi zel olarak. Ve yle dedi :

Birlikte otomobille giderken, yolda, Ayten ve Zelra'nn oyundaki son repliklerini tasarlyordu.

14 Kasm 1953

Bayramn lk Gn Oktyabr dergisinde yaynlanmak zere dizgiye verildi bile, ama Nazm srekli olarak dnyor zerinde. (27) Geen gn bana telefon ederek Rabibe'nin oyunun sonunda ve tm oyundaki tek repliini iletti. Olsun . . . yine de sesini iiteceiz onun, diyor. Dn de telefon edip Cemal'in ok saknganlkla yazldn, onu biraz daha lirik yapmak gerektiini syleyerek, drdnc blmde Zelra'yla Ak, halkn bir bulgusudur diye balayan diyalogunu yazdrd. Birka saat sonra diyalogun edebi evirisini yaptk, fakat telefonda kendisine okuduumda

24 Aralk 1953

19 Aralkta Nazm, 20'sinde ((Bir Ak Masalnn alnn yaplaca vanovo'ya gitti. 1300 kiilik tiyatro salonu dolmutu. Byk bir baar. Nazm'n sylediine gre, gster baarlym. Moskova dram tiyatrosundaki salnelenmesinden daha iyiceymi. Pandomimler (halk ve su temalar) ve fina! ilginmi.

imdilerde

mesnn iyi olacan, byle bir salnelenme iin oyun zerinde bir kez daha alabileceini sylyor.

Yeniden yaynlanan Seilmi Yaptlarn bana verdii nshasna yle yalerin, iyi gnlerin ansna . Trkiye yks>nn yaynma da, ksa bir sre nce mt : Eski dostum yolda Fevralski'ye sevgiyle>> (28)

29 Nisan 1954

Yurt dndan dnen Nazm, geen gn bana telefon etti. Bugn yanndaydm. Prag, Bratislav, Viyana ve Budapete'ye gitmi. Prag'da Bir Ak Masal>n grm. Sahnelerneyi ok vyor. Budapete'de Bayramn lk Gn>> radyodan verilmi; Varova'da ise bu oyun, yazar Leon Krukovski'nin ynettii oda tiyatrosunca sahnelenecek. Nazm 24 Maysta Dnya Bar Konseyinin Berlin'deki oturumuna hazrlanyor. Ve genellikle, ok yolculuk yapmak niyetinde: Yolda lmek en iyisi.

Grmediimiz zaman sresince ne yapt konusundaki sorumu, hibir ey yazmadn, alamadn syleyerek yantlad. eitli eyler tasarlam, fakat tam almaya balamay denerken ba armaya balyormu. Sadece kiiden, iki erkek ve bir kadndan oluan byk bir oyun tasans var. Bir de, oyun nasl yazlmamal diye bir makale tasars: Bir oyunda mzik, dans, dn ve len, yani nerdeyse tm ada oyunlarn hepsinde olan eylerin hibiri olmamal. Ben gsterilerde mzii savunmaya giriince, yle karlk verdi : ccOyun yazar olarak benden, gsteriden yann saat alyor mzik. Ben sahnede, diyaloglar yoluyla kendilerini anlatan insanlar grmek istiyorum. Mzik ise, operada iyi bir ey.

Sz Mayakovski'ye ve intiliarna geldi. Mayakovski'

48

nin pek ok iirinde hem intihann, hem de intihara kar protestonun bulunduunu syledim. ((Tuhaf, anlalmaz bir ey ! dedi yksek sesle. Mayakovski'yle on be kez karlatklann anmsad. Grcistan ve Grc edebiyat zerine pek ok sorular sordu bana.

, .. -.J ! 1 :: 20 Eyll 1954 lltll\' _ _ '14'-"' ,.,,, ..;., Nazm'n Peredelkino (Trenev Sok. No. 1) deki yaz

lk evi, Moskova'daki mzesinin bir ubesi gibi (baz eyler Moskova'dan tanm buraya) . kinci katta, muazzam byklkte cam pencereleriyle bir oda var. Odann bir blmnde (iki stun arkasnda) duvardan duvara, orta byklkte bir ykselti bulunuyor. Alak sedir trnde bir basamak bu. Ykselti ve zerindeki minderler, hasrlar, nardin iekleri, ve sedirin yannda duran manga!, grnme Doulu bir hava veriyor. San deme, hasr mobilya, tabureler. Elektrik lamhas taklm birka basit gaz lambasnn birletirilmesinden oluturulmu bir avize. Birinde bir kanarya, tekinde bir ift yeil ((sere papaan . inde bitkiler bulunan otuz kadar saks : mazlar, tradeskantsiyalar, klorofituslar, begonyalar, kaktsler, incir aalan v.b. ve iekli tek bir bitki : kpeiei. Duvarlarda hallar, tahaklar, tablolar, resimler, kitaplarla dolu raflar, aatan, seramik ve testiden biblolar. Bir rafta ilgin bir komuluk : in ii naklarla Marks ve Engels'in portreleri, Yesenin'in portresi ve metal kaplama bir ikona. Yandaki odada tm duvarlar boyunca daha yksek sedirler var ve zerlerinde de yine ilerinde bitkilerle sakslar. Pencerelerin arkasnda ise am aalan ve kknarlar.

Nazm ayn 23'nde bir aylna Gagra'ya gitmeye hazrlanyor, ben Bir Ak Masalnn K. Marcanivili tiyatrosunda alnda bulunmak iin Tiflis'e u-

49

ramasn tedim, kabul etti. Birka gn nce Tiflis'ten dndil$, Bir Ak Masalnnn provasnda bulunduumu syledim ve ikinci tablonun ncesinde Mnadi iin bir ek monolog yazmas konusunda tiyatronun isteini ilettim. Mnadinin ilk knn (balangcn) Rusa metnini ald, ve hemen, dnmeksizin, ek bir metin yazdrd bana.

Mnadi ilkin (prologda) kent halkna arsn tekrarlyor ve sonra yle srdryor szlerini : Biz, Selim ahn kz, hkmdarnz Mehmene Banu yediden yetmie tm erkeklere emrederiz ki, bizimle sarayda, sokakta, tarlada, dada, denizde, insan ayann dedii her yerde karlaanlar, baklarn papularmzdan yukar kaldrmasnlar. Biliniz ki, yzroze bakmaya cret edenlerin gzlerine mil ekilecek, kendileri de krk katra balanarak para para edilecektir .. Ve monolog, balangtaki szlerle sonulanyor

Umarm, suratm fazla skmad cannz ithafyla bir fotorafn hediye etti bana.

22 Eyll 1954

Bugn, rejisr .M. Tumanov ve Pukin Tiyatrosu ressam E.K. Kovalenko ile birlikte, Bayramn lk Gn oyununun sahnelenmesi tasarmyla ilgili olarak Nazm'daydk (Moskova'daki evinde) . (29) Nazm, binlerce yllk in gravrlerinin basklarn gstererek Dou'nun Avrupa sanatna etkisinden sz etti. Bizde birileri, Matisse'e ve dier ressamlara, onlarn yaptlarndaki bu etkileri grmeksizin ve bu sanatlar haksz yere biimeilikle sulayarak svyorlar.

28 Ekim 1954

Nazm geenlerde Grcistan'dan dnd ve bugn Peredelkino'daki evinde birlikteydik.

Gagra'da dinlenmi, Suhumi ve Batum'a, sonra Soi'ye gitmi, Ritsa glnde yolculuk yapm, sonra Tiflis'te drt gn geirmi. Yolculuundan ok honuttu.

Bir Ak Masaln Suhumi tiyatrosunda da, Marcanivili tiyatrosunda da grm. Her iki sahnelernede de, hem baarl yanlar, hem baarsz yanlar olduunu syledi. Mehmene Banu rolnde Veriko Ancaparidze'yi ok beenmi, A. Maavarian'n oyun iin yapt mzik de houna gitmi. Her-iki oyunda da dekorasyondan holanmam: ressamlar renkleri duyumlamyorlar. Suhumi tiyatrosunda aktris S. Kanela'dan vgyle sz etti : . . . benim yazdm gibi, istemli bir irin bu. Byle kk bir cumhuriyette tiyatronun birden (ncs, Batum tiyatrosu) oyunlarn sahnelernesi ok etkilemi onu. Bata Georgi Leonidze ve Irakl Abaidze olmak.zere sk sk karlap grm airlerle. Marcanivili tiyatrosu, Nazm'n onuruna, Yu-

5 1

kan Funikuler alanndaki restoranda bir len vermi. Suhumi ve Marcanivili tiyatrolannn binalarn,

Rustaveli tiyatrosundan daha ok beenmi: Altn ve kadifeye tahammlro yok imdi. Byk Tiyatro iren grnyor bana. Tiflis'e hayran olmu, fakat Batum, lkemizde ilk geliinde, 192l'de daha ilgin grnm. Mtsheta'daki manastr ( Sveti Tshoveli ) ve Saguramo'daki lya avavedza mzesi byk bir etki uyandrm zerinde.

Rustaveli ve iiri stne sorular sordu bana. Grcistan'da ok alm. Yolculukta yazd De

niz adl iirini ve daha nce ekoslovakya'da yazd ccBaz Anlan adl iirlerini okudu bana (yani, kendisi evirdi Rusaya) .

dete sevilir; alamad zaman da insan zellikle almak istiyor ve kafada bir yn dnce oluyor. Yine de ok yazyorum, ama bunlar daktiloya ekmek gerek. Bu ise g bir ey. Soluum tkanyor.

Hint filmi Avareye veryansn ediyordu. Sahte bir Dou bu. Bu trden filmler 15 yl nce Msr'da ortaya kt, daha sonra, 5 - 10 yl nce de Trkiye'de.

Hemen hemen yarsn, aa yukar 65 bin dizesini hapishanede yazm olduu

Gndzn benim nerilerimle baz dzeltmeler yaptlar, akam ise kapal gie oynayan gsteri byk baan kazand. Seyirciler kah kahkahalarla glyorlar, kah bir anda baka bir duyguya geiyorlard; gergin bir izleyiti bu. \Yazarn tiyatroda olduunun seyirciye sylenmemesini istedim, tepkilerini dolaysz izleyebilmek iin. Sonra alkiara cktm.

Ertesi gn Gorki Byk Dram Tiyatrosu artistieriyle konutum. Bir Ak Masaln sahnelerneye hazrlanyorlar. Sonra da rencilerle sohbet ettim.

istei zerine, Enayinin yeni yazmnn ilk blmnn msvette evirisini okudum kendisine. (oyunu E. Babayev ve L. Starostov eviriyorlar.)

Benim de katlmamla yazmay taslarlad yeni oyun hakknda yle dedi : Bana, konusu Sovyet koullanna uygulanabilecek bir edebiyat yapt gsterin, onu okuyup hemen almaya koyulaym (33)

20 Aralk 1954

Sovyet Yazarlan kinci Genel Kurultay oturumunda karlatm Nazm'la (Kremlin'de, kurultayn alnda da vard. ) sorun zerinde konuma yapmaya hazrlanyor: Sovyet edebiyatnn radyoda propaganda edilmesi ; sanatsal biimin u ya da bu ideolojik ynelie bal olmay Mayakovski'nin 'basamak'lannn yardmyla gerici iirler de yazlabilir ve Stanislavski sistemiyle gerici gsteriler de dzenlenebilir ; ve bir de Uluslarla ilikide gerekli zeni gsterme konusu Amiral Uakov filminin gsterilmesi srasnda 'vurun Trklere' diye bardlar ekrandan, sinemadan kamak istedim, ldrrler diye korktum. (34) 7 Ocak 1955

Yurt dna k ncesinde, (3) ben ve Eck, Vtoraya Pesanaya sokandaki evinde Nazm'la birliktey-

54

dik. ki oyun tasansn anlatt bize: Oyunlardan birinin ad Kar . kii var oyunda:

yoksul bir kyl, kars, ve kadna ak bir bakkal. Oyun 22 tablodan oluuyor. Sahneler ve aniatsal - monologlardr bunlar. Oyun, seyircilere konuyu anlatan bakkaln monologuyla balyor.

Trk kylerinin, kn birka ay sresince tm dnya ile balants kesilir (radyo balants kalr sadece) .

Kyl ve kars ok seviyorlar birbirlerini, derin i yaamlan olan kiilerdir bunlar. Fakat duygularn anlatamazlar, bir lde de baaramazlar bunu.

Kylnn evine kyn aasnn olu saldrr, kyl kendini savunurken ldrr adam (sahne arkasnda geer bu olay) . Kyde hapishan yok. Zaten katilin bir yere gidemeyeceini dnerek bahara kadar zgr brakrlar onu. Fakat bir yolunu bulup kyden ayrlr o yine de, ama mahkemeden kurtulmak iin deil de neredeyse dourmak zere olan kansna komu kyden iyiletirici bir ot bulup getirmek iin.

yle bir sahne var daha sonra: Kadn yalnzdr, yanlsamalar biiminde dlerini grrz. Bir zamanlar kente gitmitir bir kez, imdi cilal papular ve neye yarayacan bile bilmedii eitli lks eyalarla dolu vitrinler gemektedir dnden. ok g bir sahne bu, henz bir trl baaramadm. Kadn, yeni doan ocuunu kendi vcuduyla rter ve kendisi souktan lr.

Kyl dner, olup biteni grr, ocuunu alr ve yeniden ayrlp gider, fakat bu kez btn btne.

Bir baka oyun daha tasariadm - evlilikte eierin birbirine ball, toplumsal ikiyzllk ve kadnn insanca onuru konusunda. Balangta, koca henz yolun banda bir gazeteci, kars ise ttn fabrikasnda i&idir. Onbe yl geer. Koca yksek bir yer elde eder,

55

milletvekili olur. Kadn fabrikadan ayrlal ok olmutur. Kocasnn bir sevgilisi olduunu renir ve kendisini terkedeceini bildirir adama. Adam karsnn ayrlmasna kar kar; nk aile dalacak ve bu toplumsal skandal sonucunda bulunduu mevkiden de-

, cektir. Kadn, ikiyzllk istemediini, onun toplumsal konumunun kendisini ilgilendirmediini; aileye gelince, istiyorsa zaman zaman gelip kzn grebileceim syleyerek yantlar kocasn. Onbe onalt yalarndaki kzlan da annesiyle ayn dncededir. Kadn, kzn alarak ayrlr ve yeniden almaya balar.

Oyunda bir de kt ift vardr: eler birbirlerine ihanet etmekte, fakat ailenin grnn koruyarak kamuoyunu da aldatmaktadrlar. (36)

Bu oyunlardan baka, Trkiye'de 1930 yllan ortalarnda yazdm Un utulan Adam adl oyunurnun da yeni bir yazmna hazrlanyorum. Olayn kahvede getii son salneyi bir baka sahneyle deitireceim. (37)

Nazm, Mayakovski Tiyatrosu'nda "Hamlet"i seyretmi. Gsteride HamJet'in kendisinin neredeyse hi bulunmad, nk dekorasyonlarn tm gsteriyi de doldurduu kansnda. Buna karlk, E.V. Samoylov'un, Meyerhold'dan yola karak yapt eylerin iyi olduunu sylyor.

Bana Sofya'da baslan Trke bir iir kitabn armaan etti. Umarm, nasl olsa Trke reneceksiniz diye bir ithaf yazsyla.

13 Nisan 1955

Nazm 9 Nisanda yurt dndan dnd. Dinlemi, canlanm. Fakat sal konusundaki sorumu Nasldysam yle kaldm, diye yantlad. Yorulmu. Viyana'ya, Budapete'ye, Prag'a, Bratislav'a, Brno'ya, Varova'ya, ve baz kentlere ikinci kez gitmi. Bir Ak Masal>> ekoslovakya'da, kimilerinin adlarn bile bilmedii ye-

56

di kentte birden oynuyor. Brno'da, Bayramn lk Gnnn ok baarl bir salnelenmesini izlemi. Karlatklar ilk Trk ben olduum halde, diyor.

stanbul'dan, karsndan iki mektup ve Nazm'n Trkiye'den ayrlndan iki ay nce doan olunun bir fotorafn alm. Demek, ocuk drt yanda imdi. Nazm .

Sz resimden ald. Nazm bizim sanat eylemcile-

57

rnizden bazlarnn Pcasso'ya kar olumsuz yaklarnIarna ok fkeleniyor. Fakat, Picasso'nun ve birok Fransz ressamnn yaptlarn m zelerden atan Hitler'dir . Aleksandr Gerasimov'u amnsayarak un lan syledi: Sanat baltalayan bir kii o. Sovyet insanlarnn zevkini bozuyor. Portresini izdii kiileri gzel ve yirmi ya daha gen gsteriyor, ve bu yzden onlarn holarna gidiyor bu portreler, fakat pis bir i bu. Kendisi iin baka eyler iziyor ama. Peyzajlann grdm. yle eyler! Nazm, baparman olumluluk iareti olarak yukar kaldryor, bu son szckleri sylerken.

Sohbetimize katlanlardan, gen bir Azerbaycanl hanm, Surikov Sanat Enstits mezunu, heykeltra Minaber Azayeva, Nazm'n paylad ressamlan savunmaya yelteniyor: ccNazm emmi, (yani Nazm amca) , yurt dnda bizim sanatlarmza svyorlar ama, Sovyet sanatsdr diye .. Nazm adamakll halyor kz : ccYalan sylyorlar! Amerika'da sk sk ostakovi'in ya

'ptar alnyor, Paris radyosu Haaturyan' yaynlyor, olohov'u dmanlanmz bile evirip yaynlyorlar, gerek bir sanat bu; pek ok sanatmz ise tanmyorlar, nk kt sanatdrlar da ondan.

Hemen oracktaki raftan, Rus el zanaatl rn aatan oyma bir oyuncak alyor eline: At stnde bir delikanl. ccBak: tasarmsal olarak yaplm bir ey bu. nsan byle oturmaz at stnde. Olmas gerekli ayrntlar yok bu yaptta; fakat en bata gelen ey var: Gryor musun bu tccar olunu, nasl da kurum satyor. Yaptn tm imgesi, bu durutadr. te Rus sanatnn ulusal, halksal kkleri. Fakat sanatlar ayrldlar bunlardan, bu kkler yok onlarda. Rus aristokrasisi ve burjuvazisi, Batya yknmlerdi; hatta yknercilere ykndler, Versailles'dan alnma Alman Sansusi'ne (40) ykndler. Soysuz ve geri zevkler bunlar. Ve sanatlar da onlarn arkasndan gitti. Sanat olmak iin, gerek-

58

ilii doalclktan ayrmak gerekir. (41 )

14 Nisan 1955

Bugn Birlikler Evi'nin (Dom Soyuzov) stunlu salonunda, lmnn yirmibeinci yldnmnde Mayakovski'nin ansna bir gece dzenlendi. Orada karlatm M. Azayeva yle dedi : Dnk konumadan sonra oyuncaklara daha dikkatle baktm ve Nazm amcay anladm.

Bu gecede Nazm da bir konuma yapt : adl iirini okudu.)

59

15 Nisan 1955

Nazm bugn, yine Mayakovski'nin ansna, bu kell Aktrler Evi'nde dzenlenen gecede bir konuma daha yapt. Cokuyla karladlar onu. yle dedi : Mayakovski ylesine byktr ki, onunla karlatrldmzda, biz ada airler, hepimiz kk kalrz. Bizim retmenimizdir, ve kiisel olarak benim. Pablo Neruda, Louis Aragon, dnyann tm drst airleri ayn eyi syleyeceklerdir: O bizim retmenimizdir.

1951 ylnda Moskova'ya geldiimde, ertesi gn tiyatroya gidip Mayakovski'nin bir oyununu grmek istedim. Fakat, yirmi yldr artk Mayakovski'nin oynanmadn sylediler bana. Mayakovski'nin hala oynanmaya balanmam olmas benim iin byk bir zntyd.

Mayakovski'nin oyun yazarl etindir; fakat Sovyet tiyatrosu nasl onsuz yapabilir? Tiyatrolarn, bu dahi oyun yazarnn yaptarna sahnelerini tekrar aacaklarna ok memnunum. Sovyet oyun - yazarl iin taze bir kan olacaktr bu. Tm tiyatrolarn ve oyun yazarlannn Mayakovski'yi renmeleri gerekir. ki yl sonra Moskova'daki byk tiyatrolarda Mayakovski'nin yaptlarnn sahneleneceini grmeyi dlyorum.

Nazm konumasn, yine Mayakovski'yle birlikte iir okuyularn anlatarak tamamlad.

16 Nisan 1955

Nazm bugn V. V. Mayakovski kitaplk - mzesinde, Mayakovski ve Sinema gecesindeydi. Senaryosunu Mayakovski'nin yazd ve ba&rolnde oynad Serseri ve Kz filmini seyretti. Yanyana oturuyorduk. Birinci blmn gsterisi srasnda Bu konu, arklar ekleyerek yeniden ele alnabilir, o zaman 'Avare'nin baarsn kazanr, dedi. nc blm gsterilirken: ekim plan asndan ok ilgin kareler var. (yani kompozisyon a-

60

sndan) Sonuta : ((Mayakovski ok iyi, fevkalAde oynuyor,>> dedi. (42)

16 Mays 1955

Leningrad Dram Tiyatrosu cBayrarrun lk Gn gsterisini Moskova'ya getirdi. Bugn MHAT binasnda genel gsteri vard. kinci ve nc blmler arasnda V.O. Toporkov, sahnede bir konuma yaparak, Sanat ileri Merkez Evi adna tiyatroya ve yazara teekkrlerini bildirdi. Nazm yle yantlad onu :

c25 yl, hatta daha da nce, renciyken, bu binada MHA T'n byk gsterilerini izlemi tim. Burada, oyunumu MHAT topluluunun oynamay tuhaf bir ey. Fakat MHAT'tan daha kt de oynanmyor. Bu binada yer alan bir gsteri benim iin ok heyecan vericidir. Leningrad tiyatrosuna, buraya gelmelerinden tr teekkr ederim.

Temsilden sonra, kuliste, Leningrad Dram Tiyatrosu topluluu nnde gsteri stne bir grme yapld.

Nazm'n konumasnn balangcn not etmedim; daha sonra syledikleri yle :

. . . lmn geldiini, yaarrunsa kendi yolunda gittiini gstermek istedim. Fakat gsteride lm hissedilmedi, ve geri kalan ey de baarlamad. nsaniann zntleri hissedilmedi. Bir kapitalist lyor, can cehenneme, ama bir insand len. lm karsnda korkuyu hissetmedim. lm dncesinin altn izmek iin kamburu sakmutum oyuna: nk lm artryar o.

Ferhunde, bir smrc, bir yrtc deil sadece; itenlikle alyor. Dier bir yn, paradr. ncs, oluna sevgisidir. Oyun kiileri tek boyutlu deillerdir.

Pek ok ey baanya ulaamarru gsteride. Felsen yan yi tmi.

61

\1\1'- .., Ben, kartlklar (kontrastlar) zerine kurmaya aba gsterdim oyunumu.lByk klasikierin ilkesi, kartann birliidir (gl ne ve trajik olamn) . Tek yntem deildir bu, fakat ben bu Shakespeare yntemini seviyorum.

Leningrad'da izlediim gsteri byk bir etki yaratmt zerimde. Samnn oyuncular bylesine girmemilerdi oyunun yaamna. Tm metin tazeydi henz kendileri iin. imdi gelitirmiler oyunlanm, fakat ok alkn oynuyorlar. Herey daha keliydi, imdi daha yuvarlak, daha yumuak olmu.

Oyun MHAT'tan daha kt oynanmyor diye bouna sylemedim. Eer MHAT aynasayd bu oyunu, aynen, ayn aksaklklarla oynayacakt. (43)

7 Haziran 1955

Merkezi Konferans rgt, bugn, Politeknik Mze. si Byk Dinlenme Salonu'nda Nazm iin bir sanat ge

cesi dzenledi. Nazm unlan syledi : ((Yaamda, insamn alamayaca eyler vardr. Aa

almak olanakszdr . . . Bu salonda, genken (imdi glkle trmandm ba

samaklan, u kalp yznden, allah kahretsin ! ) , Moskovallar nne kmtm. O zaman XX. yzyln en b yk, dahi airi Mayakovski yardm etmiti bana. urackta duruyordu, ve salon ylesine kalabalkt ki, glkle soluk alna biliyordu . . .

Bu salon, . kutsal bir yerdir benim iin. Uzun yllar sonra Moskova'ya dndm. Geliimden birka gn, ya da birka hafta sonra, stnde admn yazl olduu afiler grdm sokaklarda. Moskova'da, bir afite admn olmas ok artc bir eydi benim iin. Fukara Trk airine gece dzenlemilerdi, ok heyecanlandrmt beni bu.

Sonra ikinci bir kez daha topluluk nne ktm bu-

62

rada. inde kck bir fotoraf olan, bir mektup aldm. Gzlkl, miyop, ve elimsiz olduu anlalan gen bir adamn fotorafyd. Fotorafn koyunda saklanld belliydi. liikteki notta ise unlar yazlyd : Senin, yaam kenti diye adlandrdn kenti savunurken can verdi o. Annesi. Belki de, kadncazn elinde kalan son fotoraft bu. ok aradm onu. Benim iin deerli bir hazinedir bu fotoraf. Eer buradaysa annesi, yazsn bana, olunun son fotorafn geri vereyim.

retmenimiz Mayakovski, az ene almak, ok s_Q_hbet etmek gerektiini sylemiti. imdi dorudan doruya oturduunuz yerden soru sorun bana, yantlayaym.

Soru: imdi ne zerine alyorsunuz? ccAyn anda iki senaryo zerine: Biri, ccBir Ak Ma

sal , ek sinemas iin; teki, yeni bir senaryo. Bundan baka, Sovyet ve Trk halklarnn 191 7'den gnmze kadar ilikilerinin betimlenecei bir roman. izmeci nasl izme yapmadan duramazsa, ben de yle, iirler yazyorum.

Annemin sal nasl m? Bilmiyorum. Ancak bir aydr ailemle yazma olanana sahibim. Evim polisle sanld. Annem baka bir oda tutmak istiyordu, fakat polis korkusundan vermiyorlar.

Soru : ccMayakovski'nin en ok hangi iirlerini seviyorsunuz?>>

ccSevgilinin gzlerinin mi, burnunun mu daha ok sevildii nasl sylenebilir? Mayakovski'yi tepeden trnaa severim.

Bir iir okuyaym. ('Kerem Gibi'yi okudu.) soru: ccMayakovski'yle karlamalarnz anlatr msnz?

ccMoskova'ya gelir gelmez, Komintem delegelerinin ve baz Rus yoldalarn kald Lks adl otele yerlemitim hemen. ura ve Lelya adlannda iki kz kardele

63

tantm burada. Bir gn ura'y grmeye gittiimde, kk odalarndan sesler tayordu. Tm sesler iinde de an sesi gibi grkemli bir ses hepsini bastryordu. iri yar, geni omuzlu, kafas usturayla tral bir adamn sesiydi bu. Herkese svyormu gibi geldi bana. ura yolda beni onunla tantrd.

Daha nce, Batum'da, stun biiminde baslm (ktalara ayrlmam) Rusa iirler grmtm. Rusa bilmekle vnen bir Trk bu iirleri bana okumu, fakat evrilmeleri olanakszdr, demiti. Yazarn adn da sylemiti : Mayakovski. Mayakovski'nin neden stun biiminde yazd ok ilgimi ekmiti. Yolda ura beni kendisiyle tantrdnda, bu soruyu sordum Mayakovski'ye. O da aklad . . .

yi bir rnek oldu Mayakovski bana, ve ben onun yolundan gitmeye aba gsteriyorum. nsan ne kadar akllysa, o kadar alakgnll olmaldr. Karsnda hibir zaman korku auymadm. Evine gidiyordum. Fakat glkle anlyorduk birbirimizi, nk o zamanlar Rusam ktyd.

Pek ok edebiyat okulu vard o srada . . . Bu salonda, Mayakovski'yle birlikte iirlerimi okumaya baladm. ki kez de niversite salonunda iir okuduk onunla. Bir gn birisi, ftristlerin psikolojiyi reddettiini syledi bana. Houma gitmedi bu i. Konstrktivistlere yanatm. Mayakovski dnek Trk ! dedi. Fakat onunla dostluu srdrdm.

Sk sk cann skacak eyler yaparard ona; bir keresinde neredeyse alamak zereydi kendisini grdmde. Tversk bulvarnda bir kitap pazan almt. Her yazar kendi kitaplarn satyordu burada. Mayakovski de. Fakat ok kederliydi, hatta yalar tanelenmiti gzlerinde. Gryor musun, ne yapmlar bana, dedi. Kitaplanm vitrine bile koymamlar.

Mayakovski'nin trajedi:>i byk bir adamn trajedi-

64

sidir, ve salt kiisel bir ey deildir. ldnde Trkiye'deydim. Gerici basn Sovyetler Birliinin en byk airi kendini ldrd diye yaygara kopard. Ben sadk bir rencisi olarak onun savunmasn stlendim. Bizim burjuvazi, kendi kara propagandas iin yararlanmak istiyordu Mayakovski'nin intiharndan. Fakat biz Trk halkna, Sovyet halknn bu byk airini sevdiini ve saydm anlattk. >>

Soru : c

sattan toplanan paraya Helsinki'ye geldiklerini sylyor.

Bu iirleri, toplumsal konumuna ve siyasal inanlarna bakmakszn her okura ulasnlar dncesiyle yazdm,>> dedi. Zaten bar savamna en geni insan ynlarn ekmek gereklidir. >>

Nazm, sekterlikten ve (bu sz Franszcasyla, usektarizm>> olarak kullanyor) halk ynlan zerindeki etkileri elde olmayarak snrlanm bulunan Trk ve baka komnist partilerinin kimizaman dtkleri hatalardan sz etti. Uzun bir sre 'yurt' szn kullanmadk, insanlarn ulusal duygularn hesaba katmadk, yrek sz edilmesi gereken yerde 'mantk' szcn kullandk, v.b.>>

Sz Pablo Neruda'nn iirine geldi. yle dedi Nazm: ki arlk var: Tvardovski sadece klasik iiri, Neruda sadece serbest iiri kabul ediyor. Ne biriyle, ne de qtekiyle ayn grte deilim. Evet, ben Blok gibi, Mayakovski gibi, Baudelaire gibi yazmak isterdim. Fakat Nekrasov gibi, Neruda gibi yazmak istemem. Yine de Neruda'y byk air sayarm. Leonid Martmav'un iirini ok vd.

Otoriteler sorununa deindik. Nazm unlar syledi bu konuda: cBana Marks yle dedi denildiinde diyeceim yok; Engels yle dedi denildiinde diyeceim yok; Lenin yle dedi denildiinde diyeceim yok. Fakat, Gorki yle dedi denildiinde, bu, kabul edilmesi hi de bir zorunluluk deildir benim iin. Gorki akllca pek ok eyler sylemitir, fakat ska da yanlmtr.

Nazm ve ben Moskova'ya onun arabasyla dndk. Eski Novinsk bulvan zerindeki aykovski sokandan geerken, bir yeri gstererek yle dedim: cAnmsyor musunuz Nazm, bizim Meyerhold okulu buradayd, siz de gelirdiniz buraya; geenlerde yktlar evi.>> yle karlk verdi : cFarketmez. Zaman gelecek, burada byk

66

bir antn dikecekler Meyerhold'un. Sarslmaz inanm var buna.

11 Ekim 1955

Ekimde Nazm, Varova, Prag ve Budapete yolculuundan dnd. 3 Ekimde Vtaraya Presanaya sokandaki evine gittiimde, ok konuu vard, hemen hemen hi konuamadk. Ona sadece, otuz yllar sonlarnda haksz olarak mahkum edilmi kimselerin ve bu arada Meyerhold'un saygnlnn geri verilmesi (reabilitasyon) sorununu gren savcln, Meyerhold'un akrabalarna, sekin edebiyat ve sanat eylemcilerinin Meyerhold hakknda grlerini derlemelerini nerdiini, benden bu konuda yardm istediklerini syledim. Nazm da Meyerhold hakknda bir eyler yazarsa iyi olacakt. Elbette, diye karlk verdi. Bu benim iin byk bir ereftir. brgn yazacam. Bu konumadan sonra Edebiyat Mzesinde Yesenin'in ansna dzenlenen geceye gitti. Orada, airin olu, mhendis Konstantin Yesenin'le tantrmlar onu. Konstantin Nazm'a Ben Yesenin'in olu ve Meyerhold'un vey oluyum. Meyerhold'un kim olduunu biliyor musunuz? demi. Nazm (/Ya siz, Newton'un kim olduunu biliyor musunuz? diye karlk vermi. Bunu K.S. Yesenin anlatt bana. Sonradan kendisine sorduumda, Nazm da keyifle dorulad bu konumay.

5 Ekim sabah Nazm'a, yazlk evine telefon ettim. Telefona gelebilecek durumda deilmi. Salnn pek iyi olmadn, benden Peredelkino'ya gelmemi rica ettiini syletti. Yola hemen kamadm. Yazla vardmda Nazm'n atei 39 derecenin stne kmt ve baucunda doktorlar vard. Kendisini rahatsz etmemeye karar verip ayrldm oradan. Zatrreeye yakalanm (Yesenin gecesinde tm olmal) ve birka gn sal

67

ciddi tehdit altnda kald. Sonra gitgide dzeldi. Bugn yeniden gittim gr

meye. Yataktayd. Hemen Meyerhold'a ilikin yazdan sz etti ve bunun ok ksa ve ok sert yazlmas gerektiini syledi. Trke birka cmle yazp bunlar evirdi bana. Ben redakte ederek makinada yeniden yazdm, o imzalad :

Meyerhold zerine. Sadece yirminci yzyl Rus tiyatrosu tarihi deil,

fakat dnya tiyatrosu tarihi Meyerhold'suz dnlemez. Bu byk ustann tiyatro sanatna getirdii yenilik, Ekim devriminin insan yaamna getirdii yenilie dayanr. Bu hakmdan, aklalmaz engellere karn, o imdi de, Sovyet tiyatrosunda, dnya ilerici tiyatrosunda yaamaktadr ve yaayacaktr.

Nazm Hikmet Moskova, ll Ekim 1955

. . . Yesenin'den konutuk. Nazm unlar syledi:

dum. Onu bir kez bir kahvede grdn, fakat konumadklarn syledi.

Sonra unlar anlatt: Tuhaf bir d grdm, neredeyse tiyatro oyunu gi-

i2! bir ey. ' Bir Dou evinin i avlusunu grdm dmde. e- \

itli dairelerin pencereleri ve kaplar alyor bu avlu- 1 ya. Dairelerden birinde, yataa ivilenmi yatan felli bir 11 adam yaamakta. Avluda olup biten her eyi gryor. Olaanst bir yetenei var bu adamn: birisi iin, candan, herhangi bir iyi dilekte bulunduu zaman, bu dilei yerine geliyor.

Konumamz srasnda orada bulunan Nazm'n bir Trk arkada Nedir, Tanr m bu? diye sordu.

Nazm, ok yaln bir biimde, Hayr, komnist, diye yantlad ve devam etti :

Bylece bu hasta adam pek ok iyi i gerekletiriyor: aptal, yava yava akllanyor; irkin gzelleiyor, yoksulun maddi durumu dzeliyor v.b. Fakat adamn olanaklar koulla snrl : birincisi, hi kimse onun bu yeteneini bilmemelidir; ikincisi, bir insan iin ancak bir kez ktlk dileyebilecek ve sonra yetenei yokolacaktr; ncs, kendisi iin de ancak bir kez iyilik dileyebilir ve bunun sonunda da yetenei yine yok olacaktr. Sevdii bir kz var. Ona da, bakalarna olduu gibi, pek ok iyilik yapyor; fakat kz, adamn kendisi hakkndaki duygularn bilememekte, ve bir bakasn sevmektedir. Adam, kendisi iin salk ve kzn gnln elecek nitelikler dileyebilir, fakat bakalarna iyilik yapmak olanan yitirmemek iin byle bir dilekte bulunmaya karar veremiyor. Kz, sevdii adamla evleniyor. Bir zaman sonra hastann durumu hzla ktleiyor. Sevdii kz yanna gelip, gzyalar iinde, kocasnn ar hasta olduunu anlatyor. Fakat dmn (ya da oyunun) kahraman, yle bir durumdadr ki, ya kendisinin

69

ya da bir bakasnn iyilemesini dileyecek kadar gc kalmtr. Kzn kocas iin iyilik diliyor ve lyor. Olay, Bir Ak Masalnda olduu gibi eski zamanlarda deil, zamanmzda gemektedir.

Budapete'deyken, Macar sinemas iin bir senaryo yazm: En Byk Ktlk ya da En Byk Hekim .

Senaryo, u szlerin yer ald bir girile balyor : Bu olay Macaristan'da geti. ekoslovakya'da, Bulgaristan'da, hatta Sovyetler Birlii'nde de geebilirdi. Fakat Macaristan'da geti.

Kk bir Macar kenti. Kent ynetmeni -haydi bu, parti kent komitesi sekreteri ya da kent Sovyeti bakan olsun- herkesin sevgi ve saygsn kazanm alak gnll, gen bir adamdr. Fakat kentte, bu gen adam yok etmek isteyen Yano adnda bir dman vardr. . . ( 46)

Nazm Macaristan'da filme alnmasndan bamsz olarak, bu senaryodan, Moskova Yergi Tiyatrosu iin Sovyet gereleri zerine yeniden oluturarak bir oyun yapmaya hazrlanyor. Fakat eer oyun gnlk yaam plannda yazlrsa, yanl bir yneli alabilir. Mayakovski'nin oyunlarnda yapld gibi, ok tasarmsal bir ortamda oluturmak gerekir onu.

1 Mart 1956

Bugn Sanat ileri Merkez Evi'nde Nazm iin bir gece dzenlendi. Nazm unlar syledi bu gecede:

lkin, Sanat ilerinin sekin evindeki bu geceye arnzdan tr teekkr ederim. kincisi, sizlere (dinleyenler) buraya geldiiniz iin teekkrler.

Yaamm stne birka sz syleyeceim. alacak hibir ey yok bu yaamda. Yeralt Komnist partisinin yesi, sradan bir komnist olarak yaadm. Tr-

70

kiye'de 17 - 20 yl hapiste yatmak olaan bir parti stajdr. Bende dikkate deer olan ey, tm komnistler iin ortak olan eydir. Gerek bir komnist olmaya aba gsterdim, g bir eydir bu. Ve yaamnn sonuna kadar iyi, drst, sradan bir komnist olmaya aba gstereceim.

Sovyet insanlar beni dostlan olarak adlandrdklarnda, ok vn duyuyorum bundan. Gerekte de Sovyetler Birlii fiilen ikinci yurdumdur benim. Bu nedenle size, dosttan daha yaknm ben. 1919 ylnda geldim Sovyetler Birliine. Fena bir delikanl deildim, gentim. lk kez burada sevdalandm, barn ne demek olduunu burada rendim. Ve kendi z halknn nasl sevilebileceim de burada rendim. Burada, en byk acy yaadm, Lenin ldnde. Ve be dakika sayg juruunda bulundum tabutu nnde.

nsann yurdu, bandan en byk acnn getii ve en byk mutluluu yaad yerdir, Bu nedenle ben Moskova'y kendi kentim ve Sovyetler Birliini ikinci yurdum saymaktaym.

Eski bir Moskovalym. Ve eski bir Moskoval olarak tiyatrolarmzdan sz etmek istiyorum. Ben ok ey rendim Sovyet tiyatrosundan. Trk halk tiyatrosu geleneklerini de bilirim. Fakat Avrupa tiyatrosuyla ancak Sovyetler Birliinde tantm.

Moskova bir tiyatro cennetiyken Moskova'daydm . . . Stanislavski'ye, okuluna ve yntemine ok sevgim ve saygm vardr. Fakat tanrlar sevrnem ben. Ve bir tiyatro tanrs bulunduuna inanmam. Stanislavski'nin kendisi de byle bir kiilik tapnclna kar sesini ykscltirdi. Bu alanda, gereklik zerinde bir tekel bulunmas gerektiini sanmyorum. Bu okulun, sosyalist gerC'ekiliin biricik, resmi okulu olmas gerekmez.

Sekin bir Vahtangov tiyatrosu vard. imdi adndan baka hibir ey kalmam ondan. Orada ben ccPren-

71

ses Turandot diye harika bir gsteri izlemitim. Meyerhold'un dahi tiyatrosu vard. Meyerhold, Vahtangov ve Oda Tiyatrosunun, (Kamerny) pek ok yntemi, imdi de tiyatrolarda, hatta Kk Tiyatro'da bile varln srdrmekte. Fakat bu bir kaaklktr. Her tiyatronun kendi ehresine sahip olmas gerekir. Sosyalist gerekilik bir biim sorunu deil, bir dnya grdr. Her tiyatro, Marksizm- Leninizm ilkelerinden hareket etmeli ve kendi zel biimine sahip olmaldr. Ancak bylece bir tiyatro cenneti yaratabiliriz.

Sanatn Leninci anlaynda srar etmeliyiz. Parti sanat anlaynda bklmez Leninciler olmalyz. Ancak bylece gerek sanat yaratabiliriz.

Peredelkino, 27 Mays 1956

Nazm, geenlerde dnd lkelerde (ekoslovakya, Macaristan, Polanya) oyunlarnn ve oyunlarndan yapUm filmierin salneleniini ve yapm zelliklerini anlatt. Bir Ak Masalnn ek ve Bulgar sinemaclarnca yaplan filminin yapmndan honut deil. Ynetmenler, devasal amalyorlar. Eski Alman filmlerinde olduu gibi. Yal boyaya benziyor bu. Oysa burada sulu boya gerekli, ran ve genellikle Dou minyatrlerinden kaynaklanmak gerekli. Bu Dou minyatrleri, birinci planda dalar ve evlerin deil, insanlarn bulunuuyla gzeldirler. Bu ekimde ise dekorasyonlar insan ezebilir.

Macaristan'da ccvan vanovi var myd, yok muydu? konusundaki film yaplmayacakm. ekoslovakya'da ve Polanya'da ise bu oyunu tiyatrolarda sahnelerneye hazrlanyorlarm. ekoslovakya'da belki filme alnmas olasl da varm. Adlar ve durumlar yerel koullara uydurulmu; hatta baz blmlerin keskinletirilmesi gerekmi.

72

ekoslovakya'nn Olomouts kentinde

lklar yznden ok fkeliydi :

mutur. Mikrafonda kadn dektorun sesi iitilir: ((ki ey bilmek isterdim: Birincisi, kurtulabilecek mi acaba? kincisi, onu kendini vurmaya yneiten ey nedir?

Olayn ncelerine gidilir. imdi elli yalarndaki bu aktr, gen yalarndan beri ba rollerde oynamtr. Trkiye'de sk sk olduu gibi, kendisi rejisr olan bu aktr, tiyatro organizatrnn etkisi altna dmtr. Organizatr bu etkiyi, kendi karlar iin ve tiyatro grubunu kendine boyunedirmek yolunda kullanma tadr. Ve aktr, kendisi de farkna varmadan, arkadalarna pek ok ktlk yapar. Yava yava kopar onlardan ve kiisel yaamnda da baarszla urar. Kars ile organizatr arasnda bir iliki vardr. Yalnz kalr ve yaamda baanya ulaamadn dnr. Uzun yllar alt tiyatrodan -oyunumuzun balangcnn yer ald- bir baka tiyatroya geer. Artk ikinci derecede rollerde oynamaktadr. te bylece, yeni bir tiyatroda ilk kez sahneye kmas gerektiinde, daha fazla yaamaya gc yetmez ve vurur kendini.

Sonuta, aktrn kurtarldn, yaamn sona ermemi olduunu anladn, ve elli yanda hereye yeniden balamak iin kendinde g bulduunu reniriz. (48)

6 Haziran 1956

Bugn Nazm, S.. Yutkevi'le birlikte ((Misteriya Bouffu yeniden ilemeye hazrlandn syledi. ok etin bir alma olarak gryor bunu. Bundan baka, Mayakovski'nin baz szlerini aklama olmakszn anlayamadn syledi.

Konumaya katlan Rita Rayt, Nazm'n be yl nce Moskova'ya geliinden sz at. Nazm unlar syledi bu konuda :

belli ki, orduya alabilirlerdi. Oysa o srada, 1951 ylnda, 49 yandaydm. Sonra da, kamaya altm bir srada vurulduumu, ya da tifodan ldm -ki genel olarak pek ok yolu var bu iin- bildirebilirlerdi. Fakat lnm, kurban bir air olsaydm eer (nedense bu szleri Franszcasyla, poete martyr olarak syledi) , byk bir ey olurdu. imdiyse toprarndan kopmu durumdaym ve lkem iin hibir ey yapamyorum.n

Ben kar kmak istediimde, sinirli bir biimde yant verdi : Konumak gerekmez bu konuda, ok karmak bir sorun.

Rembrant'm sz edildi. Nazm yle dedi : Rembrant' byk bir ressam sayarm, fakat benim sevdiim ressam deildir. El Greko'yu severim, ve ite unu da . . . Peter Brugel'in duvarda asl bir tablosunun reprodksiyonunu gsterdi.

7 H aziran 1956

Sabahleyin Nazm, Yaratclk Evi'ne geldi. evresinde yazarlar kmelendi. Ve yeniden fkeyle (30 Maystaki gibi) duvar zerine konumaya balad. Yaratclk Evi'nin evresine dikilmi byk kerpi iti byle adlandryor. Siz, Sovyet yazarlar, neden kar kmyorsunuz buna? Onun iin bu duvar , kukusuz, yazar halktan ayran bir simge.

5 Eyll 1956

Nazm, ar bir hastalk geirdi. (Organizmann penisilinli mantarla zehirlennesi sonucunda zatrree ve drt bitkinlik -kollapss- v.b.) Bugn ilk kez giyinik olarak yatyordu yatakta. Doktor Galina Grigoryevna

76

Kolesnikova'y gstererek yle dedi : ((Beni te dnyadan drt kez ite u Rus kz kurtard. 'Nazm, nereye gidiyorsun?' diye seslendi bana, ben de dndm. Beni kurtarabilecek olan ila Sovyetler Birlii'nde yok. Yurt dndan, eitli lkelerden yolladlar bu ilac. Hani ((Eer Tm Dnyann Delikanllar . . . adl Fransz tilmindeki gibi, yle oldu benimki de. ok iyi insanlar yardm ettiler, bana o kadar ila gnderdiler ve gndermekteler ki hastalarn kurtarlmas iin kliniklere vereceim onlar.

Nazm, Peredelkino'daki yazlnn st katnda bulunan iki byk odadan birinde yatyor. Bir kanarya, durmakszn tyor, yeil papaanlar akrdyorlar.

Kendisini Nazm'la tantrmam rica eden Arjantinli hanm air Lila Herrero ile birlikte gelmitim. Nazm'n yannda Muza Pavlova ve Ekber Babayev vard. Ayrlrlarken bize de arabalarnda yer olduunu sylediler. Nazm'n yorulacandan korkarak kalkmak istedim. Fakat Lila'nn biraz daha kalmay ok istediini gren Nazm, beklernemizi rica etti : ((Ne kadar uzaktan gelmi, baksanza. Ve bizi, kendi arabasyla gndereceini syledi.

Lila ona, Rusadan yapt ve Buenos Aires'te ((Trkiye Efsanesi adyla ayr basm olarak yaynlanan ((Trkiye yks adl eviriyi sundu. Nazm teekkr etti ve Lila'nn ((Yusuf ve Zelihay evirmesinin de iyi olacan syledi.

konutu. Her ikisi de yan smrge durumunda lkeler olan Trkiye ve Arjantin arasnda olduka ok ortak yanlar buluyorlard. Kendi Komnist Partilerinin sekterce hatalarndan sz ettiler.

koslovakya, Demokratik Alman Cumhuriyeti, Romanya ve Bulgaristan'da yokuluunu tamamlayarak Nazm 27 Temmuzda Moskova'ya geldi ve hemen Peredelkino'ya gitti. Dn, Dnya IV. Genlik ve renci Festivalinin alnda bulunmak iin Moskova'ya gelmiti. Bugn de ben yazlk evine uradm. Yolculuk boyunca hastalk skntlarndan uzak tek bir gn geirmemi olmasna karn (zellikle kalp atndaki bozukluklar canndan bezdiriyor) , tertaze, dimdik ve din buldum onu.

pakl ve kee izmeli olarak, ikinci kattaki kk balkonda buldum. Ak havada daha ok bulunmaya alyor.

nostrannaya Literatura Yaynlarnn smarladl bir oyunu bitirmek zere olduunu sylyor. Oyunun ba kiisi, uanda atom bombas tayan ve bylece tm insanl korkun bir atom sava tehdidi altnda tutan bir Amerikan pilotu. (49

Nazm, Moskova Yergi Tiyatrosunda Misteriya - Bouff>u grm. Gsteriyi beenmi. Bravo Pliek'e. Bu oyunu yle kk bir yerde sahneye koyabilmi, dedi.

Geenlerde Nazm bir ay kadar Baku'da kald. Azizbekov Tiyatrosundan sz ederken, bu tiyatronun gnlk yaam stne oyunlarda baanl olduunu, fakat kahramanlk oyunlarnda sahte bir cokuya dtn belirtiyor.

Rus iirini iyice anlamasnn g olduunu sylyor. imdi Blok okuyarlar bana; fakat bilmek gerek onu. Dorusunu sylemek gerekirse, Mayakovski'yi Tvardovski'yi ve dier airleri anlarnam g oluyor, zellikle cmlede szcklerin allmadk dizimi, devrikleme yznden. Hepsinden daha kolay Yesenin'i anlyorum; daha yaln konuuyor.

Bayramn lk Gnnn Moskova'da salnelenmesini ok istiyor. Bu konuyla ilgili olarak V.N. Pluek'e telefon etti. (so)

31 Austos 1958

Bir yurt d yolculuundan ve Kafkasya'ya hareketinden nce Peredelkino'da Nazm'laydm. Ben geldiimde, yukardaki odada uyuyordu. Demeye serdii bir hasr ve ilte zerine uzanmt. Yannda, collie cinsinde gzel bir kpek olan eytan vard. Nazm uyann-

80

ca yeni iirlerini okumaya balad; gen bir Trk bunlar teype alyordu. Nazm, szcksel evirisini verdi iirlerinin: Masallarn Masal)) , Sebastian Bach'n Konertosu)) v.b.>> lerinde pek ok hzn tayan, felsefi iirierdi bunlar.

Daha sonra kareograf (baletmayster) Kasyan Goleyzovski ve gen besteci Kirill Akimov ile kars geldiler. Bayan Akimova nce Nazm'n, sonra hepimizin birlikte fotoraflarmz ekti. Goleyzovski ve Akimov, Nazm'n Prag Saatleri adl yeni oyummun konusu zerine bir bale yapmak istiyorlar. Nazm, Goleyzovski'nin, 35 yl nce grd C> adl balesini byk vgyle anmsad.

Son sralarda 4 - 5 oyun yazdm syledi. (S' ) Paris yokuluunu anmsayarak, orada iyi yaana

bileceini syledi. Herkesin kendini serbest hissettii kahvelerden sz etti. Varsn herkes nasl diliyorsa yle yaasn.>>

30 Mays 1959

Bugn Edebiyat Mzesinin tepeleme dolu salonunda, Nazm'n onuruna dzenlenen sanat gecesi vard. Burada yapt konumay olduka ayrntl olarak not ettim:

Teekkr ederim, ok, ok teekkr ederim buraya kadar geldiiniz iin. Gzlerinizi grmekten, soluklannz duymaktan ok memnunum. Ve sizlere de (kendisinden nce konuan sylevcilere dnerek) , dostlarm, teekkr ederim: ylesine scak konumalar yaptnz ki, bilmiyorum, hay allah, nasl teekkr edeyim. Bu salonda Mayakovski iin, Yesenin iin geceler dzenleniyor. Hatta biraz da sklganlk duyuyorum; burada, Mayakovski'nin ve Yesenin'in iirlerinin dinlenildii bu yerde anszn karnzda olmaktan. Alak gnlllk deil

bu. Kendimi sradan bir komnist air sayyorum ben. Bu ey birletii zaman, insan bir sra neferi, air ve komnist olarak kalabilir; byk bir eydir bu. Hemen hemen konumay hi beceremediim gzel Rusanzla sohbet etmek istiyorum sizinle, fakat anlayacaksnz siz.

Byk rejisr Ohlopkov'la polemie girmek istiyorum biraz. nsan ve sanat olarak ok severim kendisini. Tm dnyann en byk rejisrlerinden biridir. Baknz, polemiim hangi konuda: nedense drt be kez Meyerhold'un hatalarndan sz etti. Byk birinden sz etmek iin, hatalanndan sz etmeye demez. Kimin hatas yoktur ki? Tm byk insanlar hata etmilerdir, yoksa zrnk yaratamazlard. iisel olarak ben, eer bireyler yazabiliyorsam, hereyden nce Meyerhold'a borTuyum bunu. Benim iin tiyatro, onun tiyatro anlaydr. Ben sekter, revizyonist, domatik deilim; tiyatro alanndaki teki estetik gr ve uygulamalan yadsmyorum. Stanislavski'yi de, Tairov'u da, Vahtangov'u da, Brecht'i de, Antoine' da (52) severim. nsan (bize gre) 15 kadn sevebilir, fakat haremde bata gelen 1 6. dr. Benim iin Meyerhold bata gelir. Ben Asyalym, sizlerin de yar Asyal olmanz gibi. Ben bununla vnyorum. Benim Meyerhold'a olan sevgimde, onun, bizim Asya tiyatromuzu, in ve Japon tiyatro geleneklerini ok iyi anlamas vardr. Benim Trk halk tiyatromun geleneklerini de biliyordu mutlaka. Byle bir deha, eski Yunan kltrnden hi de aa olmayan bizim Asya kltrmzn etkisi altnda geliti. (Ohlopkov:

Tiyatronun ve Meyerhold'un yorumu olduuna ilikin bir cmle bulunmaktayd. Sovyet basnnn ok gzel bir gelenei vardr: yazara tashih provalann gstermek. Bana bu tashih provalarn gndermedikleri gibi yazmdan da bu cmleyi karmlar. (53) Demek Meyerhold' un saygnlnn gerekten iadesi iin, onu sevenlerin daha ok savam vermeleri gerekiyor. Ben Meyerhold'u, Stanislavski ile birlikte, Sovyet tiyatrosunda sosyalist gerekiliin kurucularndan biri sayyorum. 1924 ylnda Trkiye'de iiler iin kk bir tiyatro rgtlemeyi baardmzda, bunu Meyerhold'un tiyatro anlay sayesinde yapabildim. Meyerhold'un Trk halkna nasl yakn olduunu alnam srasnda grdm.

Zavadski ve Ohlopkov'un benim oyunlarm sahnelemelerini ok isterdim. Sanrm her oyun yazarnn dledii bir eydir bu. Fakat dmn gereklemedii ortaya kyor. Kabahat bende deil. Karlayoruz, anlayoruz, bir eyler oluyor ve i kmyor. Hi deilse nmzdeki yln programnda iki oyunurnun bulunmasn isterdim.

Sosyalist gerekilii ok yaln bir biimde anlyorum ben. Geen yl, seimlerden nce, Leipzig'deydim. Bar iin savam konusunda niversitede bir konuma yapmam gerekiyordu. Salonda, Bat Almanya'dan gelmi, dmanca duygularla dolu kiiler vard. O zaman, soru sorun, yantlayacam dedim. Biri yle dedi : Dnya resminde sosyalist gereki resmin durumu nedir? yle karlk verdim: Picasso var; sosyalist gerekiliin ressamdr o. nk, birincisi, Picasso Fransz Komnist Partisi yesidir. kincisi, yaptlarnda, Fransz Komnist partisinin, dnyann tm komnist partilerinin istedii eyin; dnya komnist hareketi iin, dostluk ve halklarn mu