ROŚLINY LECZNICZEi ich praktyczne zastosowanie

Prof. dr Jan Muszyński(1884-1957)

Pamięci Drogiegoi Nieodżałowanego Nauczycielaksiążkę tę poświęcają Jego uczniowie -Aleksander Ożarowski i Wacław Jaroniewski

Aleksander OżarowskiWacław Jaroniewski

ROŚLINY LECZNICZEi ich praktyczne zastosowanie

Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych Warszawa 1987

Opiniodawca dr Wojciech Rewerski

Opracowanie graficzne Karol Śliwka

Reprodukcje wykonał Adam Płuciennik

Redaktorzy Irena Dmowska-Chmiel, Jadwiga Fąfara

Redaktor techniczny Krystyna Ślęzak

Korekta Zespół© Copyright 1986, by Publishing Instituteof Trade Unions 1/3 Spasowskiego Street, 00-389 Warsaw, Poland

Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in anyform or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise with out the prior writtenpermission from the publisher, except by a reviewer who wishes to quote brief passages in connection with areview written for inclusion in magazine or newspaper.

ISBN 83-202-0472-0

INSTYTUT WYDAWNICZY ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH • WARSZAWA 1987Wydanie I. Nakład 99 700 + 300 egz. Ark. wyd. 39,5; ark. druk. 36,2/Al. Nr prod. Ww/749/84. P-47. Sktad wy-konała Drukarnia Instytutu Wydawniczego Związków Zawodowych.Druk i oprawę wykonano w Jugosławii.

Najwyższy stworzył lekarstwo w ziemi, a mążmądry nie będzie się nim brzydził.

Agryppa Nettesheim (1543)

Szlachetne zdrowie, nikt się nie dowie,Jako smakuiesz, aż się zepsuiesz,Tam człowiek prawie, widzi na iawie,Y sam to powie, że nic nad zdrowie, ani lepszego,ani droższego.

Jan Kochanowski (1530-1584)

WSTĘP

Nowoczesne lecznictwo posługuje się wieloma różnymi metodami, a jedną z nich jest fitote-rapia. Naukowe podstawy fitoterapii, zwanej również ziołolecznictwem, stały się istotnymczynnikiem jej rozwoju i przyczyniły się do powszechnego jej uznania. Udowodniono, że ro-śliny lecznicze mogą nie tylko zapobiegać wielu chorobom, zwłaszcza wśród dzieci, młodzieżyi osób starszych, lecz także skutecznie leczyć, jeśli będą stosowane w sposób właściwy i dosta-tecznie wcześnie. Wykazano też, że liczne preparaty roślinne współdziałają korzystnie z wie-loma syntetykami. W praktyce lekarskiej zarówno same zioła, jak i wyciągi oraz specyfiki ro-ślinne są stosowane bądź jako leki podstawowe, bądź jako środki pomocnicze, uzupełniającedziałanie syntetyków, a w wielu przypadkach także jako chroniące niektóre narządy wewnętrz-ne przed ujemnymi skutkami podawania chemioterapeutyków, np. antybiotyków. O wartościleków ziołowych świadczy fakt, że ich udział w ogólnej puli preparatów stosowanych na świe-cie w praktyce medycznej wynosi, według ostatnich danych Światowej Organizacji Zdrowia,od 30 do 40%. Omawiane leki roślinne są najczęściej stosowane w chorobach kobiecych(80%), przewodu pokarmowego, wątroby i dróg żółciowych (74%), górnych dróg oddecho-wych (73%), układu krążenia (72%) oraz skóry (70%).

Ponadto leki roślinne są wielce pożyteczne jako środki doraźnej pomocy w warunkach do-mowych, jako zapobiegające i ogólnie wzmacniające w okresie rekonwalescencji. W kilku kra-jach zachodnioeuropejskich, m.in. w Wielkiej Brytanii i RFN, wykazano, że co najmniej 1/3porad udzielonych przez lekarzy państwowej opieki zdrowotnej była zbędna, ponieważ przy-padki te można było wyleczyć w warunkach i za pomocą środków domowych. Również w Pol-sce, aczkolwiek nie ma oficjalnych danych, można przyjąć, że istnieje podobna sytuacja. Zapomocą ziół skutecznie likwiduje się mało nasilone objawy chorobowe oraz blachę, drobneprzypadki. W pewnych chorobach przewlekłych, które lekarz uprzednio rozpoznał i którychstopień zaawansowania określił, stosuje się odpowiednie mieszanki ziołowe lub preparaty. Dochorób tych należą m.in.: miażdżyca naczyń krwionośnych, zaburzenia obwodowego krążeniakrwi, reumatyzm, otyłość, nieżyt przewodu pokarmowego. Stosowanie preparatów ziołowychzaleca się również rekonwalescentom przebywającym w domu po przebytych ciężkich choro-bach lub zabiegach chirurgicznych, ponieważ z reguły przyspieszają one proces powrotu do

5

zdrowia i przynoszą znaczną ulgę w dolegliwościach. Racjonalne posługiwanie się lekami zio-łowymi wymaga jednak określonego zasobu wiadomości o ich działaniu, przyrządzaniu i daw-kowaniu. Temu właśnie celowi ma służyć niniejsza książka.

Oprócz ziół o typowym działaniu leczniczym w książce jest mowa o roślinach stosowanychw polskiej kuchni jako przyprawowe, zmieniające smak, zapach, a nieraz i wygląd potraw.Częste, niemal zwyczajowe dodawanie przypraw do pożywienia ma duże znaczenie profilak-tyczne i może chronić przed niektórymi dolegliwościami przewodu pokarmowego, wątrobyoraz dróg żółciowych i moczowych. Dzieje się tak, ponieważ przyprawy roślinne wywierają naorganizm człowieka uchwytne działanie fizjologiczne, m.in. rozkurczowe, bakteriobójcze, re-gulujące czynności wydzielnicze i trawienne oraz ułatwiające wchłanianie substancji odżyw-czych. Umiejętne i w miarę obfite stosowanie przypraw ma istotne znaczenie w zachowaniuzdrowia i dobrego samopoczucia,

W książce oprócz preparatów polskich uwzględniono niektóre z wytwarzanych w krajachsąsiedzkich, kierując się ich rzeczywistą wartością leczniczą oraz tym, że uzupełniają dośćubogi asortyment rodzimy.

Autorzy pragną serdecznie podziękować osobom, które od wielu lat udzielają informacji natemat skuteczności działania poszczególnych ziół, nowych lub zmodyfikowanych postaci leku,nowych mieszanek ziołowych i ich przydatności w leczeniu chorób, przebiegu kuracji zioło-wych w niektórych chorobach przewlekłych, a także dostarczają innych praktycznych wiado-mości o lekach roślinnych. Do tekstu niniejszej książki zostały włączone informacje wybrane ztych, które przekazały następujące osoby:

Barłóg Agnieszka z Kielc Macioch Eleonora z WarszawyCzerski Marian z Warszawy Nagiel Anastazja z WarszawyGawryłow Leonid z Krasnegostawu Nosiński Ryszard z RaszynaGórnicka Jadwiga z Warszawy Reich Józef z KatowicGumowska Irena z Warszawy Sawicka Helena z Nowego SączaKlimuszko Czesław z Elbląga Sitarska Ewa z WarszawyKowalczyk Halina z Ryk Sroka Grzegorz z HoryńcaKozimala Kazimierz z Warszawy Turowska Apolonia z WarszawyKrawczyk Grażyna z Sanoka Zygiel Stanisław ze SzczecinaLasoń Bolesław z Wałbrzycha

Autorzy proszą o nadsyłanie dalszych uwag na temat działania i zastosowania leków roślin-nych, jak również dotyczących treści niniejszej książki pod adresem: Aleksander Ożarowski,ul. Narbutta 41/43 m. 32, Warszawa 02-536.

Serdeczne podziękowania autorzy składają opiniodawcy niniejszej książki, dr. med. Woj-ciechowi Rewerskiemu, za wnikliwą i zarazem życzliwą ocenę, dziękują też wielu innym oso-bom, które w różny sposób przyczyniły się do jej wydania.

Aleksander OżarowskiWacław Jaroniewski

TERAPEUTYCZNE ZESTAWIENIE LEKÓWZIOŁOWYCH

W książce omówiono właściwości lecznicze 177 roślin dostarczających 208 surowców, zktórych można przyrządzić 800 prostych i złożonych leków roślinnych. Zestawienie obejmujenajbardziej rozpowszechnione choroby oraz objawy im towarzyszące, ze wskazaniem odpo-wiednich preparatów pomocnych w leczeniu i zapobieganiu. W nawiasach podano numery ro-ślin, przy których znajdują się informacje o składzie, sposobie przyrządzania i dawkowaniapreparatu. Przyjmowanie tych preparatów powinno być zgodne z ogólnymi zasadami podany-mi we wstępie do niniejszej książki. Dość często ten sam lek roślinny jest zalecany w kilkuschorzeniach lub objawach chorobowych, ponieważ zawiera różne związki czynne o szerokimzakresie działania. Przestrzeganie wielkości dawek i częstotliwości przyjmowania leku maważne znaczenie, ponieważ wiele roślin, nawet ogólnie uznanych za bezpieczne, może wywo-łać objawy niepożądane. Istotne jest właściwe rozpoznanie choroby, co bezwzględnie należydo lekarza, tak samo jak ocena skuteczności leczenia ziołowego. Jedynie w przypadkach na-głych oraz dobrze znanych i stosunkowo szybko przemijających można samemu decydować owyborze leku roślinnego, traktując to jako doraźną pomoc domową.

ALERGIA (allergia)Schorzenie jest wywołane najpierw zetknięciem się z substancją, która powoduje wytwo-

rzenie odpowiednich przeciwciał w organizmie. Po ponownym kontakcie z tą substancją nastę-puje mniej lub bardziej gwałtowny odczyn alergiczny. Istnieje wiele typów tego rodzaju od-czynów, a ich rozpoznanie i leczenie jest domeną lekarza-alergologa. Leki roślinne mają jedy-nie znaczenie pomocnicze, zwłaszcza w przypadkach uwrażliwienia organizmu na alergenypokarmowe (np. mleko, poziomki, pomidory) lub kontaktowe (np. zetknięcie się skóry z per-fumami i kremami, wodami kosmetycznymi, niektórymi roślinami).

Surowce: ziele doględy (29), kwiat dziewanny (33), ziele ostrożenia warzywnego (98),kwiat rumianku (125), liść szałwii (138).

Preparaty galenowe: nalewka z doględy (29), kąpiel regenerująca skórę (33), odwar z kwia-tów jasnoty (50), odwar z ziela ostrożenia (98), odwar z kwiatów rumianku (125), napar szał-wiowy (138), kąpiel szałwiowa (138), kąpiel ślazowa (140), maść topolowa (146).

Mieszanki ziołowe: zioła przeciw wypryskom alergicznym (38), zioła „czyszczące krew”(98).

ANGINA ® jamy ustnej i gardła zapalenie

7

APETYTU BRAK (anorexia) ® niedokwaśność

ARTRETYZM (arthritis urica) ® dna

ASTMA (asthma bronchiale)W chorobie tej występują okresowe napady duszności, spowodowane skurczem mięśni

gładkich oskrzeli, obrzękiem błony śluzowej i wydzielaniem dużej ilości gęstego śluzu. Przy-czyną jest uczulenie na alergeny zewnętrzne (np. kurz, pyłki roślinne, sierść, bakterie) lub we-wnętrzne. U osób starszych może niekiedy wystąpić duszność stała, zwana stanem astmatycz-nym. Leki roślinne przynoszą dużą ulgę, zwłaszcza w przypadkach przewlekłych.

Surowce: liść aloesu świeży (1); korzeń biedrzeńca (10); czosnek (27); ziele doględy (29);liść podbiału (107); liść bielunia (158); liść pokrzyku (168); ziele stroiczki (173).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), nalewka z owoców aminka egipskiego (2), odwarz korzenia biedrzeńca (10), nalewka czosnkowa (27), nalewka z doględy (29), nalewka glistni-kowa (39), sok z podbiału (107), aerozol ziołowy w astmie (139), nalewka z liści bielunia(158), nalewka z liści pokrzyku (168), nalewka z ziela lobelii (173).

Mieszanki ziołowe: zioła przeciwastmatyczne (105), zioła dla astmatyków (107).Specyfiki: Kelastmin (2), Astmin (10), Alliofil (27), Astmosan (168), Lumidrinal (170), Al-

lergasthmin (170), Proasthmin (170).Inne preparaty: efedryny chlorowodorek (170).

BEZSENNOŚĆ (insomnia)Jest to stan wywołany nadmiernym pobudzeniem układu nerwowego przez choroby ogólne

o znacznym nasileniu bólu (np. kamicę żółciową, kamicę moczową, gościec, dnę), kaszlu (np.grypę), biegunki czy też innych dolegliwości, a także przez choroby organiczne (np. nowotwór,miażdżycę naczyń mózgowych) i choroby układu nerwowego (np. nerwicę, nerwobóle). Nie-kiedy bezsenność występuje również u osób zdrowych, przemęczonych nadmierną pracą umy-słową. Konieczne jest leczenie istotnych przyczyn bezsenności. Leki roślinne mogą być szcze-gólnie pomocne w przypadkach na tle nerwowym i przemęczenia umysłowego oraz dla stop-niowego wygaszania wytworzonego odruchu warunkowego bezsenności.

Surowce: szyszki chmielowe (24), korzeń kozłka (65), kwiat maku polnego (78), liść melisy(84).

Preparaty galenowe: napar chmielowy (24), wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), kropleuspokajające (44), wino walerianowe (65), intrakt ze świeżych korzeni kozika (65), nalewkakozłkowa (65), odwar uspokajający (78), napar melisowy (84), wino melisowe (84), nalewka zziela owsa (100).

Mieszanki ziołowe: zioła w bezsenności (24), Nervosan (65), zioła sedatywne (65, 131), na-pój uspokajający z walerianą (65), zioła uspokajające do kąpieli (69), zioła do kąpieli (72), zio-ła uspokajające i nasenne (84), zioła w utrudnionym zasypianiu (103).

Specyfiki: Nervosol (4), Plantival (24), Valosedan (24), Passispasmin (24), Hyperforat (34),Neospasmina (40), Cumarinol-Bad (93), Sedacorn (159), Raupasil (171)-

BĘBNICA (flatulentia) ® wzdęcie brzucha

8

BIAŁACZKA (leucaemia) ® nowotwór

BIEGUNKA (diarrhoea)Biegunkę wywołują liczne przyczyny, m.in. zatrucie pokarmowe, schorzenia przewodu po-

karmowego, zakażenia bakteryjne. Wygląd stolców stanowi ważną informację. Stolce czarne,smołowate dowodzą obecności krwi pochodzącej z górnych odcinków przewodu pokarmowe-go (np. żołądka, dwunastnicy). Stolce ze świeżą krwią i śluzem wskazują na krwawienie z dol-nego odcinka jelit. Stolce tłuszczowe, cuchnące dowodzą upośledzenia wchłaniania pokarmówi zaburzeń w trawieniu. Stolce z ropą pojawiają się w bakteryjnych i zapalnych schorzeniachjelit. Leki ziołowe hamujące biegunkę są środkami pomocy doraźnej, ponieważ należy leczyćjej przyczynę. Są również biegunki nie poddające się leczeniu ziołami.

Surowce: liść babki lancetowatej (6), liść borówki brusznicy (14), liść borówki czernicy(15), owoc borówki czernicy (15), ziele bukwicy (17), kora dębowa (28), liść herbaty (45), liśćjeżyny (52), kora kasztanowca (55), ziele koniczyny czerwonej (59), ziele koniczyny białej(59), liść maliny (79), korzeń marchwi (80), liść orzecha włoskiego (96), naowocnia orzechawłoskiego (96), owoc orzecha włoskiego niedojrzały (96), ziele pięciornika gęsiego (105), kłą-cze pięciornika (106), liść poziomki (112), ziele przywrotnika (117), ziele rdestu ptasiego(119), kłącze wężownika (120), ziele rzepiku (128), korzeń rzewienia (129).

Preparaty galenowe: odwar z liści babki (6), odwar z liści borówki brusznicy (14), owoceborówki czernicy świeże sterylizowane (15), odwar z owoców borówki czernicy (15), odwar zliści borówki czernicy (15), odwar z bukwicy (17), napar z herbaty nie słodzony (45), dżem ja-rzębinowy (49), odwar jarzębinowy (49), odwar z liści jeżyny (52), odwar z kory kasztanowca(55), odwar z koniczyny (59), sok ze świeżej marchwi (80), odwar z ziela pięciornika gęsiego(105), odwar z kłącza pięciornika (106), nalewka z kłącza pięciornika (106), odwar z liści po-ziomki (112), odwar z przywrotnika (117), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z kłączawężownika (120), wino przeciwbiegunkowe (120), odwar z ziela rzepiku (128), nalewka z ko-rzenia rzewienia złożona (129), odwar z rzewienia (129).

Mieszanki ziołowe: zioła przeciwbiegunkowe (6, 28), zioła hamujące biegunkę (52), ziołaprzeciwbiegunkowe (106, 116), Tannosan (106).

Specyfiki: Daucaron (80), Hemorigen (116), Pinalbina (135).Inne preparaty: węgiel drzewny (72).

BIELACTWO (vitiligo)W chorobie tej, której przyczyna jest dotąd nie znana, powstają na skórze odbarwienia w

postaci jasnych plam, nie mające tendencji do samoistnego ustąpienia. Leki ziołowe mają pew-ne znaczenie w leczeniu bielactwa, ponieważ podawane doustnie i zewnętrznie, z równocze-snym naświetlaniem miejsc pozbawionych pigmentu, powodują w licznych przypadkach zanikplam.

Surowce: owoc aminka większego (3), korzeń arcydzięgla (4), ziele dziurawca (34), liść ru-ty (126).

Preparaty galenowe: napar z korzeni arcydzięgla (4), olej dziurawcowy (34), intrakt dziu-rawcowy (34), intrakt z ruty (126).

Specyfiki: Ammifurin (3), Meladinine (3).

BÓL GŁOWY (cephalgia)Stopniowo narastające, a niekiedy napadowe, bóle głowy spowodowane są czynnikami

wewnętrznymi (np. guzem mózgu, zapaleniem opon mózgowych), zewnetrz-

9

nymi (np. zapaleniem ucha środkowego, zapaleniem zatok), pourazowymi (np. kontuzją gło-wy), psychogennymi (np. nerwicą emocjonalną, histerią), a także zmęczeniem intensywną pra-cą umysłową. Bóle głowy odróżnia się od migreny, w powstaniu której biorą udział naczyniakrwionośne (zob. migrena s. 30). Lekami z wyboru są pochodne kwasu salicylowego (np. Po-lopiryna) oraz naturalne związki -kodeina, kofeina, ergotamina oraz liczne specyfiki zawierają-ce te alkaloidy. Surowce roślinne i wyciągi mają mniejsze znaczenie.

Surowce: szyszki chmielowe (24), lupulina (24), ziele dziurawca (34), korzeń waleriany(65), kwiat lawendy (69), kwiat lipy (72), liść melisy (84), liść ruty (126), kłącze tataraku(145).

Preparaty galenowe: napar chmielowy (24), sok dziurawcowy (34), wyciąg z korzenia eleu-terokoka (35), nalewka kozłkowa na eterze (65), nalewka kozłkowa (65), napar lawendowy(69), napar z kwiatów lipy (72), napar melisowy (84), intrakt z ruty (126), nalewka tatarakowa(145), nalewka z korzeni aralii (154).

Specyfiki: Passispasmin (24), Neospasmina (40), Bellergot (159), Bellacorn (159), Coffe-corn (159), Raupasil (171).

Inne preparaty: dwuhydroergotaminy winian (159), ergotaminy winian (159), kodeiny fosfo-ran (165).

BRODAWKI (papillae) ® kurzajki

BÜRGERA CHOROBA ® krążenia obwodowego zaburzenia

CERY PIELĘGNACJA ® piegi

CEWKI MOCZOWEJ ZAPALENIE ® dróg moczowych zapalenie

CHOROBA CROHNA ® jelita grubego zapalenie wrzodziejące

CHOROBA WRZODOWA ® wrzód żołądka i dwunastnicy

CHRYPKA ® jamy ustnej i gardła zapalenie

CUKRZYCA (diabetes mellitus)Choroba jest wywołana niedoborem insuliny lub nadmiarem glukagonu, hormonów wytwa-

rzanych przez trzustkę, chociaż pewien wpływ mają również czynniki genetyczne. W leczeniustosuje się insulinę lub preparaty syntetyczne, łącznie z odpowiednią dietą. Rośliny leczniczetraktuje się jako mało znaczące środki pomocnicze, aczkolwiek wielokrotnie uzyskiwano dobrewyniki w początkowym okresie choroby.

Surowce: liść borówki czernicy (15), czosnek (27), strąki fasoli (36), znamię kukurydzy(68), owoc łopianu (76), korzeń łopianu (76), korzeń marchwi (80), korzeń mniszka (88), liśćorzecha włoskiego (96), liść pokrzywy (108), ziele rutwicy (127).

Preparaty galenowe: wyciąg z czosnku bezwonny (27), wyciąg z korzenia eleuterokoka(34), odwar ze strąków fasoli (36), odwar ze znamion kukurydzy (68), odwar z korzenia łopia-nu (76), sok ze świeżej marchwi (80), odwar z korzeni mniszka (88), napar z liści orzecha wło-skiego (96), odwar z liści pokrzywy (108), napar z ziela rutwicy (127).

10

Mieszanki ziołowe: Diabetosan (15), zioła przeciwcukrzycowe (96, 127), Diabetan (127).Specyfiki: Alliofil (27).

CZERWONKA (dysenteria) ® biegunka

CZKAWKA (singultus) ® nerwica wegetatywna

CZYRACZNOŚĆ (furunculosis)Jest to skłonność do bakteryjnego zakażenia mieszków włosowych, przeważnie gronkow-

cem złocistym, spowodowana czynnikami wewnętrznymi (np. zaburzenia przemiany materii,ogólne osłabienie organizmu, cukrzyca). Zbliżonym schorzeniem jest figówka gronkowcowa,w której dochodzi również do zapalenia mieszków włosowych. Trądzik, zwłaszcza często wy-stępujący u młodzieży trądzik pospolity, jest bakteryjnym zapaleniem gruczołów łojowychskóry. Rany, zakażone przeważnie gronkowcami, trudno poddają się leczeniu. Wymienionechoroby skóry leczy się m.in. antybiotykami, lecz wiele szczepów bakterii występujących naskórze uodporniło się. Preparaty roślinne mają również znaczenie w czyraczności, figowce,trądziku i ranach trudno się gojących. Choroby te leczy się tymi samymi ziołami. Stosuje się jezewnętrznie - jako bakteriobójcze, przeciwzapalne, zmniejszające ból, przyspieszające ziarni-nowanie i gojenie, oraz wewnętrznie - jako wzmagające wydalanie szkodliwych produktówprzemiany materii, wiążące toksyny wytwarzane przez bakterie (np. stafylotoksynę) orazzwiększające zdolności obronne organizmu, zwłaszcza układu siateczkowo-śródbłonkowego.

Surowce: liść aloesu świeży (1), kwiat arniki (5), liść babki lancetowatej (6), liść babkizwyczajnej (6), kwiat bzu czarnego (8), liść brzozy (16), cebula świeża (21), ziele fiołka trój-barwnego (38), nasienie kozieradki (64), kwiat krwawnika (67), korzeń łopianu (76), liść ło-pianu (76), ziele macierzanki (77), korzeń mniszka (88), kwiat nagietka (91), ziele ogórecznika(94), liść orzecha włoskiego (96), ziele ostrożenia warzywnego (98), kłącze perzu (101), zieleprzełącznika leśnego (115), kłącze wężownika (120), kwiat rumianku (125), ziele skrzypu(133), kwiat stokrotki (136), liść szałwii (138), kłącze tataraku (145), ziele tymianku (147), zie-le uczepu trójlistkowego (148), korzeń wilżyny (151).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), napar arnikowo-rumiankowy (5), odwar z liści babki (6), odwar z kwiatów bzu (8), napar z liści brzozy (16),maść cebulowa (21), okład cebulowy (21), kąpiel z kory dębowej (28), odwar z drapacza (30),kąpiel regenerująca skórę (33), odwar z bratków (38), kąpiel jałowcowa (47), kąpiel przeciw-świądowa (59), kompres na ropnie (64), okład z kozieradki (64), odwar z kozieradki (64), na-par z kwiatów krwawnika (67), napar z ziela lebiodki (70), okład z nasion lnu (71), odwar z ko-rzenia łopianu (76), sok ze świeżego korzenia łopianu (76), napar z ziela macierzanki (77), ką-piel z ziela macierzanki (77), odwar z korzenia mniszka (88), odwar z korzenia mydlnicy (90),napar z kwiatów nagietka (91), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ziela nawłoci (92), odwar zogórecznika (94), miazga ze świeżego ziela ogórecznika (94), odwar z korzenia omanu (95),napar z liści orzecha włoskiego (96), odwar z ziela ostrożenia (98), odwar z perzu (101), okład7. prawoślazu (113), odwar z ziela przetacznika (115), kąpiel regenerująca skórę (117), odwarz kłącza wężownika do kąpieli (120), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z ziela skrzypu(133), napar z kwiatów stokrotki (136), napar szałwio wy (138), kąpiel szałwiowa (138), kąpielz kłączy tataraku

11

(145), odwar z kłączy tataraku (145), kąpiel tymiankowa (147), napar z ziela uczepu (148), ką-piel z ziela uczepu (148), napar z korzenia wilżyny (151).

Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysem (7), zioła moczopędne z kwiatem bzu(8), zioła w egzemie (38), zioła metaboliczne (50), zioła moczopędne z koniczyną (59), ziołado kąpieli (74), zioła w schorzeniach skórnych (90), zioła do okładów (92), zioła moczopędne iprzeciwzapalne (94), zioła do obmywań (95), zioła „czyszczące krew” (98), zioła odtruwające(101), zioła ogólnie odtruwające (133), zioła moczopędne (151).

Specyfiki: Urogran (16), Novoimanin (34), Urologicum (101), Tormentiol (106).

DNA (arthritis urica)Dna, zwana również podagrą, skazą moczanową lub artretyzmem, charakteryzuje się ostry-

mi napadowymi bólami stawowymi wskutek odkładania się złogów moczanowych. Chociażzaliczana jest do chorób narządów ruchu, to jej pierwotną przyczyną są zaburzenia metabolicz-ne, powodujące zmniejszenie wydalania kwasu moczowego i moczanów przez nerki. Lecznic-two oficjalne stosuje silne syntetyczne środki moczopędne, przeciwbólowe (np. Kolchicynę) ihamujące syntezę kwasu moczowego (np. Allopurinol). Ziołolecznictwo preferuje długotrwałestosowanie roślinnych środków moczopędnych, tzw. czyszczących krew, zwiększających wy-dalanie moczanów w postaci rozpuszczalnej w wodzie oraz regulujących mało poznane me-chanizmy, rządzące gospodarką związkami purynowymi. Istotna jest też odpowiednia dieta,niemal bezmięsna.

Surowce: liść brzozy (16), korzeń chrzanu świeży (25), strąki fasoli (36), ziele koniczynyczerwonej (59), znamię kukurydzy (68), ziele marzanki (81), korzeń mniszka (88), ziele naw-łoci (92), ziele ogórecznika (94), ziele ostrożenia warzywnego (98), ziele owsa (100), kłączeperzu (101), owoc pieprzowca (102), ziele rdestu ptasiego (119), kwiat robinii akacjowej (121),ziele uczepu trój listkowego (148), korzeń wilżyny (151).

Preparaty galenowe: napar z liści brzozy (16), sok brzozowy naturalny (16), sok ze świe-żych liści brzozy (16), okład z chrzanem (25), odwar ze strąków fasoli (36), kąpiel jałowcowa(47), odwar z koniczyny (59), odwar ze znamion kukurydzy (68), napar z ziela marzanki (81),odwar z korzenia mniszka (88), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ogórecznika (94), odwar zziela ostrożenia (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), mazidło pieprzowcowezłożone (102), odwar moczopędny z porzeczką (110), nalewka przetacznikowa (115), odwar zziela rdestu ptasiego (119), napar z kwiatów robinii (121), spirytus bursztynowy (135), napar zziela uczepu (148), napar z korzenia wilżyny (151), wyciąg olejowy z liści lulka (164).

Mieszanki ziołowe: Reumosan (16), zioła w skazie moczanowej (16), zioła w podagrze (36),zioła moczopędne z koniczyną (59), zioła moczopędne (68, 74, 100, 148), zioła moczopędne zmarzanką (81), zioła w schorzeniach skórnych (90), zioła moczopędne i przeciwzapalne (94),zioła „czyszczące krew” (98, 119), zioła odtruwające (101), zioła moczopędne z porzeczką (l10), zioła w skazie moczanowej (151).

Specyfiki: Urologicum (101), Capsiderm (102), Capsigel (102), Histadermin (102), Colchi-cinum(175).

Inne preparaty: olejek tatarakowy (145),

DRÓG MOCZOWYCH ZAPALENIE (uropathia)Przez to ogólne określenie należy rozumieć wiele chorób obejmujących nerki, moczowody i

pęcherz, charakteryzujących się ostrym albo przewlekłym stanem nie-

12

wydolności (np. mocznica, białkomocz), stanem zapalnym pochodzenia bakteryjnego, aler-gicznego lub toksycznego (np. odmiedniczkowe zapalenie nerek). Stany ostre w tych choro-bach leczone są w warunkach szpitalnych, a ewentualne pomocnicze zastosowanie preparatówroślinnych jest uwarunkowane zgodą lekarza urologa. W stanach przewlekłych zioła znalazłyszerokie zastosowanie i okazały się skuteczne. Podaje się leki roślinne o działaniu bakteriobój-czym, przeciwzapalnym, rozkurczowym, moczopędnym, odtruwającym, regenerującym nabło-nek, krwiotamującym i przeciwalergicznym. Wskazana jest również odpowiednia dieta. Le-czenie powinno się odbywać pod stałą kontrolą lekarza, z okresowym badaniem moczu.

Surowce: liście berberysu (7), liść borówki brusznicy (14), liść brzozy (16), korzeń cykorii(26), strąki fasoli (36), korzeń łopianu (76), ziele marzanki (81), liść mącznicy lekarskiej (83),korzeń mniszka (88), ziele nawłoci (92), ziele ogórecznika (94), korzeń omanu (95), zieleostrożenia warzywnego (98), ziele owsa (100), kłącze perzu (101), korzeń pietruszki (104),owoc pietruszki (104), liść pokrzywy (108), ziele połonicznika (109), liść porzeczki czarnej(110), ziele przymiotna kanadyjskiego (116), ziele rdestu ptasiego (119), liść ruty (126), zieleskrzypu (133), kwiat stokrotki (136), kwiat tarniny (141), ziele tasznika (144), ziele uczepu trójlistkowego (148), kwiat wiązówki (149), korzeń wilżyny (151), kwiat wrzosu (153).

Preparaty galenowe: odwar z liści borówki (14), napar z liści brzozy (16), odwar z korzeniacykorii (26), odwar ze strąków fasoli (36), napar jałowcowy (47), odwar z korzenia łopianu(76), sok ze świeżego korzenia łopianu (76), napar z ziela marzanki (81), odwar z liści mączni-cy (83), odwar z korzeni mniszka (88), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ogórecznika (94),odwar z ziela ostrożenia (98), nalewka ostrożeniowa (98), odwar z ziela owsa (100), odwar zperzu (101), napar z korzeni pietruszki (104), napar z owoców pietruszki (104), odwar z liścipokrzywy (108), napar zapobiegający kamicy moczowej (109), napar przeciwzapalny z liściporzeczki (110), odwar moczopędny z przetacznika (115), napar z ziela przymiotna (116), po-widełka z zieleni przymiotna (116), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), intrakt z ruty (126),odwar z ziela skrzypu (133), napar z kwiatów stokrotki (136), odwar z kwiatów tarniny (141),macerat z ziela tasznika (144), napar z ziela uczepu (148), napar z kwiatów wiązówki (149),napar z korzenia wilżyny (151), napar z kwiatów wrzosu (153).

Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysem (7), zioła moczopędne (14, 68, 74, 100,116, 144), zioła w zapaleniu pęcherza (16), zioła w zapaleniu dróg moczowych (81), Urosan(83), zioła antyseptyczne (83), zioła moczopędne i przeciwzapalne (94), zioła w nieżycie drógmoczowych (95), zioła „czyszczące krew” (98, 119), zioła odtruwające (101), zioła w ciążo-wym zapaleniu nerek (104), zioła w infekcjach moczowych (109), zioła w schorzeniach drógmoczowych (112), zioła w zapaleniu dróg moczowych (118), zioła w zakażeniu dróg moczo-wych (153).

Specyfiki: Fitolizyna (16), Urogran (16), Betulan (16), Cystenal (82), Nephrisol (83), Uva-sol (83), Urologicum (101), Hemorigen (116), Enatin (145).

DRÓG ŻÓŁCIOWYCH ZAPALENIE (cholangitis et cholecystitis)Jest to zespól schorzeń wywołanych czynnikami toksycznymi lub zakażeniem różnymi bak-

teriami, obejmujący zapalenie pęcherzyka żółciowego, zapalenie przewodów żółciowych, za-palenie dróg żółciowych wewnątrzwątrobowych z często towarzyszącą im atonią dróg żółcio-wych, powodującą zastój żółci oraz niekiedy dyskinezę zwieracza Oddiego. Jeżeli nie stwier-dza się kamicy żółciowej (zob. s. 23), to wymienione choroby leczy się zachowawczo antybio-tykami oraz środkami przeciwbólowymi i

13

rozkurczowymi. Zioła mają duże znaczenie głównie w przypadkach przewlekłych jakośrodki żółciopędne, rozkurczowe, przeciwzapalne, ochraniające komórki wątroby i odkażającedrogi żółciowe. Ze względu na zawartość różnych związków czynnych działają one jednakowowe wszystkich wymienionych chorobach. W trakcie leczenia należy przeciwdziałać występują-cym kurczom i kolce (zob. s. 25).

Surowce: liść berberysu (7), ziele bluszczyka (12), ziele bylicy bożego drzewka (18), zielepiołunu (19), korzeń cykorii (26), ziele dymnicy (31), ziele dziurawca (34), ziele glistnika (39),kwiat kocanki (57), kora kruszyny (66), liść mięty (85), korzeń mniszka (88), kwiat nagietka(91), kłącze ostryżu (99), ziele pięciornika gęsiego (105), ziele rdestu ptasiego (119), owocdzikiej róży (123), kwiat rumianku (125), liść ruty (126), korzeń rzodkwi świeżej (130), zieleszanty (139).

Preparaty galenowe: odwar z ziela bluszczyka (12), napar z ziela bożego drzewka (18), na-lewka z ziela bożego drzewka (18), napar piołunowy (19), nalewka piołunowa (19), odwar zkorzenia cykorii (26), odwar z ziela dymnicy (31), syrop z ziela dymnicy (31), napar dziuraw-cowy (34), intrakt dziurawcowy (34), sok dziurawcowy (34), odwar z ziela glistnika (39), na-lewka glistnikowa (39), napar jałowcowy (47), odwar z kocanki (57), odwar z kory kruszyny(66), odwar z korzenia łopianu (76), napar z liści mięty (85), nalewka miętowa (85), odwar zkorzeni mniszka (88), napar z kwiatów nagietka (91), nalewka nagietkowa (91), odwar z zielapięciornika gęsiego (105), odwar z owoców dzikiej róży (123), napar z kwiatów rumianku(125), intrakt z ruty (126); sok ze świeżego korzenia rzodkwi (130), napar z ziela szanty (139).

Mieszanki ziołowe: zioła żółciopędne (18, 26, 31), zioła wątrobowe (30), zioła Cholagoga(34), zioła wątrobowe (105), Cholagoga III (119), zioła wzmacniające wątrobę (123), zioła wzapaleniu pęcherzyka żółciowego (128), zioła ogólnie odtruwające (133), zioła w dolegliwo-ściach trzustki (145), zioła w kamicy żółciowej (145).

Specyfiki: Oddibil (31), Gastrochol (39), Cholagogum-Kapseln (39), Cholesol (47), Cynare-in (54), Cynarex (54), Cynarzym (54), Cholagoga II (57), Cholegran (57), Flamin (57), Chola-gogum (75), Olimetin (85), Oleum cholagogum (85), Solaren (99), Cholagol (99), Temoebilin(99), Chalosas (123), Raphacholin (130), Raphalamid(130), Enatin(145).

Inne preparaty: olejek miętowy (85).

DUSZNICA BOLESNA (angina pectoris)Istotą tego schorzenia, zwanego również dławicą piersiową, jest niedostateczny dopływ

krwi do mięśnia sercowego, spowodowany zwężeniem lub nawet zamknięciem jednej z trzechgłównych gałęzi tętnic wieńcowych. Następuje wówczas niewydolność krążenia, przerost ser-ca, zaburzenia rytmu i napadowe silne bóle. Stosowane są liczne leki syntetyczne, m.in. rozsze-rzające naczynia wieńcowe, jak np. nitrogliceryna, przynoszące natychmiastową ulgę w napa-dzie bólu. W stanach lżejszych dusznicy bolesnej pomocne są również leki roślinne. Chorypowinien być pod stałą opieką lekarza kardiologa.

Surowce: kwiatostan głogu (40), owoc głogu (40), owoc marchwi (80), liść melisy (84), zie-le serdecznika (131).

Preparaty galenowe: nalewka z owoców aminka egipskiego (2), intrakt z głogu (40), nalew-ka głogowa (40), wino melisowe (84), napar z serdecznika (131).

Specyfiki: Kelicardina (2), Carduben (2), Arnicorin (5), Crataegutt (40), Daukarin (80),Cavinton (156), Devincan (156), Lumidrinal (170).

Inne preparaty: etanosulfonian dwuhydroergotoksyny (159).

14

DYCHAWICA OSKRZELOWA (asthma bronchiale) ® astma

DYSTONIA WEGETATYWNA ® nerwica wegetatywna

DZIĄSEŁ ZAPALENIE ® jamy ustnej i gardła zapalenie

EGZEMA (eczema)Jest to alergiczna choroba skóry wywołana czynnikami wewnętrznymi lub zewnętrznymi,

występująca w postaci licznych grudek i pęcherzyków, z towarzyszącym świądem i piecze-niem o różnym nasileniu. Znanych jest kilka odmian choroby, m.in. wyprysk łojotokowy idziecięcy. Pokrewnymi chorobami alergicznymi są świerzbiączka i pokrzywka, aczkolwiekspotyka się niekiedy jej postać niealergiczną. Z reguły stosuje się kortykosterydy. Ziołolecznic-two nie różnicuje tych chorób i umożliwia stosowanie szerokiej gamy preparatów zewnętrz-nych i wewnętrznych, m.in. moczopędnych, odtruwających (tzw. czyszczących krew), prze-ciwzapalnych, przeciwalergicznych i przeciwświądowych, jak również kąpieli ziołowych. Wprzypadkach przewlekłych i nawracających wymienionych chorób uzyskuje się dobre wynikileczeniem ziołami, a w przypadkach podostrych i ostrych - znaczne złagodzenie dolegliwości zmożliwością obniżenia dawek lub częstotliwości podawania sterydów przeciwzapalnych.

Surowce: liść aloesu świeży (1), kwiat arniki (5), liść bluszczu (11), ziele bluszczyka (12),liść brzozy (16), pączki brzozowe (16), szyszki chmielowe (24), kwiat dziewanny (33), zielefiołka trójbarwnego (38), kwiat krwawnika (67), ziele lnicy (73), korzeń łopianu (76), zielemacierzanki (77), kwiat nagietka (91), ziele nostrzyka (93), liść orzecha włoskiego (96), zieleostrożenia warzywnego (98), kłącze perzu (101), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128),ziele skrzypu (133), kwiat słonecznika (134), liść szałwii (138), kłącze tataraku (145), pączkitopolowe (146), ziele tymianku (147), ziele uczepu trój listkowego (148).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), napar arnikowo-rumiankowy (5), napar z liści bluszczu (11), odwar z ziela bluszczyka (12), napar z liści brzozy(16), maść cebulowa (21), napar chmielowy (24), wyciąg olejowy z czosnku (27), wyciąg gli-cerynowy z czosnku (27), kąpiel z kory dębowej (28), napar z kwiatów dziewanny (33), kąpielregenerująca skórę (33), olej dziurawcowy (34), odwar z bratków (38), napar z herbaty nie sło-dzonej (45), kąpiel jałowcowa (47), odwar z kwiatów jasnoty (50), kąpiel przeciwświądowa(59), napar z kwiatów krwawnika (67), napar z ziela lebiodki (70), olej lniany (71), napar wdolegliwościach skóry (73), odwar z korzenia łopianu (76), napar z ziela macierzanki (77), ką-piel z ziela macierzanki (77), odwar z korzenia mydlnicy (90), wyciąg olejowy z nagietka (91),ocet nagietkowy (91), kąpiel odmładzająca skórę (93), kąpiel ziołowa (94), odwar z korzeniaomanu (95), napar z liści orzecha włoskiego (96), odwar z ziela ostrożenia (98), kąpiel owsiana(100), odwar z perzu (101), balsam przeciw odleżynom (106), kąpiel regenerująca skórę (117),olej rokitnikowy (122), olej różany (123), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z ziela rze-piku (128), odwar z ziela skrzypu (133), odwar z kwiatów słonecznika (134), okład ziołowy wegzemie (136), napar szałwiowy (138), kąpiel szałwiowa (138), kąpiel ślazowa (140), odwar zkłączy tataraku (145), kąpiel z kłączy tataraku (145), odwar z pączków topoli (146), maśćtopolowa (146), kąpiel tymiankowa (147), napar z ziela uczepu (148), kąpiel z ziela uczepu(148).

Mieszanki ziołowe: zioła dermatologiczne (11), zioła w egzemie (38), zioła do kąpieli (73,74), zioła w schorzeniach skórnych (90), zioła moczopędne i przeciwza-

15

palne (94), zioła w pokrzywce (95), zioła do obmywań (95), zioła w dermatopatiach (96), zioła„czyszczące krew” (98), zioła odtruwające (101), zioła ogólne odtruwające

(133).Specyfiki: Urogran (16), Novoimanin (34), Sanofil (67), Linomag (71), Arcalen (91), Uro-

logicum (101), Tormentiol (106), Karotolin (123), Azulan (125).Inne preparaty: olejek arcydzięglowy (4), olejek miętowy (85), mentol (85).

EPILEPSJA ® padaczka

FIGÓWKA GRONKOWCOWA ® czyraczność

GARDŁA ZAPALENIE ® jamy ustnej i gardła zapalenie

GLISTNICA (ascaridiasis) ® robaczyca

GORĄCZKA ® grypa i przeziębienie

GOŚCIEC STAWOWY I MIĘŚNIOWY (rheumatismus articularis et muscularis)Choroba ta, zwana popularnie reumatyzmem, to ból stawów lub mięśni nie spowodowany

urazem czy też zakażeniem bakteryjnym, lecz nieznanym czynnikiem wewnętrzne- lub ze-wnętrznoustrojowym u osób z predyspozycją genetyczną. W miarę postępu choroby następujepowolne niszczenie struktury stawów zapoczątkowane w torebce stawowej. Istnieje wiele kla-syfikacji i podziałów chorób stawów oraz wiele nazw określających poszczególne schorzenia.Najbardziej rozpowszechnioną chorobą z tej grupy jest reumatoidalne zapalenie stawów, zwa-ne też gośćcem przewlekłym postępującym. Znane są liczne sposoby leczenia tej choroby, sta-nowiącej trudny i nie rozwiązany dotąd problem ogólnospołeczny w skali światowej. Zioło-lecznictwo dysponuje wieloma lekami zewnętrznymi do wcierań, okładów, kąpieli o działaniuprzeciwbólowym, przeciwzapalnym, miejscowo drażniącym, jak również wieloma lekami we-wnętrznymi o działaniu moczopędnym, odtruwającym, zwiększającym odporność organizmu,przeciwzapalnym, metabolicznym, ogólnie przestrajającym i wzmacniającym. Znaczenie mająteż tryb życia, warunki pracy, sposób odżywiania i inne. Preparaty ziołowe, jeśli będą przyj-mowane systematycznie i przez długi czas, mogą przynieść znaczną ulgę w sytuacji, gdy niejest dotąd znany specyficzny lek przeciwgośćcowy.

Surowce: liść aloesu świeży (1), liść brzozy (16), cebula świeża (21), korzeń chrzanu świeży(25), ziele fiołka trójbarwnego (38), nasienie gorczycy białej (41), nasienie gorczycy czarnej(42), nasienie kasztanowca (55), ziele koniczyny czerwonej (59), znamię kukurydzy (68), zielemarzanki (81), korzeń mniszka (88), ziele nawłoci (92), ziele ostrożenia warzywnego (98), zie-le owsa (100), kłącze perzu (101), owoc pieprzowca (102), ziele rdestu ptasiego (119), kwiatrobinii akacjowej (121), ziele skrzypu (133), ziele uczepu trójlistkowego (148), kwiat wiązów-ki (149), kora wierzby (150), korzeń wilżyny ciernistej (151).

Preparaty galenowe: spirytus arcydzięglowy złożony (4), napar z liści brzozy (16), sok ześwieżych liści brzozy (16), miazga cebulowa do okładów (21), okład z chrzanem (25), odwarze strąków fasoli (36), odwar z bratków (38), okład gorczycowy (42), spirytus gorczycowy(42), kąpiel jałowcowa (47), odwar z koniczyny (59), odwar ze znamion kukurydzy (68), naparz ziela marzanki (81), odwar z korzenia mniszka (88), napar z ziela nawłoci (92), odwar z zielaostrożenia (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), nalewka z papryki (102), ma-zidło pieprzowcowe

16

złożone (102), odwar moczopędny z porzeczki (110), nalewka przetacznikowa (115), odwar zziela rdestu ptasiego (119), napar z kwiatów robinii (121), odwar z ziela skrzypu (133), spiry-tus bursztynowy (135), kąpiel sosnowa wzmacniająca (135), napar z ziela uczepu (148), naparz kwiatów wiązówki (149), odwar z kory wierzbowej (150), napar z korzenia wilżyny (151),wyciąg olejowy z liści lulka (164).

Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysem (7), zioła moczopędne z kwiatem bzu(8), Reumosan (16), zioła moczopędne z koniczyną (59), zioła moczopędne (68, 74, 100, 151),zioła moczopędne z marzanką (81), zioła moczopędne i przeciwzapalne (94), zioła „czyszczącekrew” (98, 119), zioła odtruwające (101), zioła moczopędne z porzeczką (110), zioła ogólnieodtruwające (133), zioła w puchlinie

brzusznej (149).Specyfiki: Reumogran (16), Urologicum (101), Capsiderm (102), Capsigel (102), Capsiplex

(102), Histadermin (102).Inne preparaty: olejek gorczycowy (42), olejek arcydzięglowy (4), olejek jałowcowy (47),

olejek lawendowy (69), olejek terpentynowy (135), olejek tatarakowy (145).

GRADÓWKA (halazon) ® jęczmień

GRUCZOŁU KROKOWEGO ZAPALENIE ® prostaty zapalenie

GRUŹLICA (tuberculosis)Choroba szerzy się nadal ze znacznym nasileniem, pomimo stosowania nowoczesnych le-

ków syntetycznych. Najczęściej atakowane są płuca, rzadziej oskrzela, przewód pokarmowy,otrzewna, kości, stawy i inne. Ziołolecznictwo ma znaczenie pomocnicze, zwłaszcza w gruźli-cy płuc. Preparaty roślinne działają wykrztuśnie, przeciwzapalnie, wzmacniająco i uodparnia-jąco na miąższ płuc i błony śluzowe, a ponadto przyspieszają procesy wsysania się ogniskgruźliczych, ewentualnie ich otorbienia lub zwłóknienia. Zioła działają też korzystnie wuszkodzeniu i uwrażliwieniu płuc przez pyły przemysłowe (np. pył węglowy), gazy i spaliny,jak również w okresie rekonwalescencji po przebytej gruźlicy i w stanach przedgruźliczych,gdy istnieje zagrożenie gruźlicą.

Surowce: ziele miodunki (87), ziele poziewnika (111), ziele rdestu ptasiego (119), zieleskrzypu (133), porost islandzki (143).

Preparaty galenowe: odwar z ziela miodunki (87), odwar z liści podbiału (107), odwar z zie-la poziewnika (111), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z ziela skrzypu (133), odwarzagęszczony z porostu (143).

Mieszanki ziołowe: Pulmosan (133), zioła płucne (87, 143), zioła w gruźlicy z nocnymi po-tami (95), Neopektosan (107), zioła mineralizujące (111), zioła piersiowe (l 11), zioła ogólnieodtruwające (133), zioła płucne (143).

Specyfiki: Tussiglaucin (132).

GRYPA (influenza) i PRZEZIĘBIENIE (common cold)Wirusowe zakażenie górnych dróg oddechowych, zwane grypą, jest chorobą szerzącą się

epidemicznie. Podobnie jest w niektórych okresach roku z tzw. przeziębieniem lub chorobą zprzeziębienia, spowodowaną przez wirusy, bakterie lub infekcję mieszaną. Atakowany jestwówczas nos, zatoki, gardło i krtań, występuje też gorączka, kaszel i ewentualnie zaburzeniaczynnościowe innych organów. Leczenie jest wyłącznie objawowe i preparaty roślinne są czę-sto stosowane jako napotne,

17

przeciwgorączkowe, moczopędne, wykrztuśne, wzmacniające, zwiększające odporność i odka-żające.

Surowce: owoc berberysu (7), kwiat bzu czarnego (8), ziele fiołka trójbarwnego (38), kwia-tostan lipy (72), owoc maliny (79), ziele ogórecznika (94), owoc rokitnika (122), owoc dzikiejróży (123), kwiat słonecznika (134), pączki topolowe (146), kwiat wiązówki (149), korawierzby (150),

Preparaty galenowe: odwar przeciwgorączkowy z owoców berberysu (7), odwar z kwiatówbzu (8), sok z owoców bzu (8), odwar z bratków (38), sok z owoców jeżyny (52), napar zkwiatów lipy (72), napar z owoców maliny (79), miód pokrzywowy (108), odwar z owocówdzikiej róży (123), odwar z kwiatów słonecznika (134), syrop z pączków sosny (135), napójwzmacniający (146), odwar z pączków topoli (146), napar z kwiatów wiązówki (149), naparnapotny (149), odwar z kory wierzbowej (150).

Mieszanki ziołowe: Pyrosan (8), zioła napotne (38, 72, 94, 134), zioła do kąpieli (72), zioław anginie (79), zioła obniżające gorączkę (150).

Specyfiki: Melrosum (123), Bronchiflux (143), Isochin (161), Amidochin (161).Inne preparaty: chlorowodorek chininy (161).

GRZYBICA SKÓRY (dermatomycosis)Choroba jest wywołana zakażeniem skóry przez grzyby, tzw. dermatofity, i może obejmo-

wać skórę gładką, stopy, paznokcie, owłosioną skórę i inne części. Powoduje świąd, pieczenie,stan zapalny, łuszczenie naskórka lub inne objawy. Również niektóre grzyby drożdżopodobneatakują błony śluzowe i skórę, wywołując tzw. drożdżycę (candidiasis), m.in. kandydozę ką-tów ust, popularnie zwaną zajadami. Stosowane są liczne leki w postaci maści, kremów, zasy-pek, aerozoli, płynów. Preparaty ziołowe mają znaczenie uzupełniające.

Surowce: czosnek (27), ziele glistnika (39), ziele macierzanki (77), ziele tymianku (147).Preparaty galenowe: wyciąg olejowy z czosnku (27), wyciąg glicerynowy z czosnku (27),

kąpiel z kory dębowej (28), sok ze świeżego ziela glistnika (39), napar z ziela macierzanki(77), napar z ziela tymianku (147).

Inne: olejek arcydzięglowy (4), olejek kolendrowy (58).Specyfiki: Hemostin (28).

HEMOROIDY ® żylaki odbytu

IMPOTENCJA (impotentia)Niezdolność odbycia stosunku płciowego może być spowodowana licznymi chorobami, któ-

re najpierw należy wykluczyć lub leczyć, jednak często jest pochodzenia psychicznego,zwłaszcza u młodych mężczyzn. Podjęcie leczenia hormonalnego zależy od decyzji lekarza,natomiast zioła mogą być pomocne jako ogólnie wzmacniające, pobudzające krążenie obwo-dowe, zmniejszające wewnętrzne opory psychiczne i ogólnie przestrajające. W okresie postę-pującego przekwitania męskiego (climacterium virile) zioła mają coraz mniejsze znaczenie.

Surowce: ziele dziurawca (34), kwiat kocanki (57), nasienie kozieradki (64), korzeń wale-riany (65), ziele krwawnika (67), liść mięty (85), kwiat nagietka (91), liść pokrzywy (108),kłącze tataraku (145).

Preparaty galenowe: wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), odwar z kocanki (57), nalewkawalerianowa (65), napar z ziela krwawnika (67), nalewka miętowa (85),

18

nalewka nagietkowa (91), nalewka tatarakowa (145), kąpiel wzmacniająca (145), nalewka zkorzenia aralii (154).

Mieszanki ziołowe: zioła w osłabieniu potencji (108), zioła zwiększające potencję (145).Specyfiki: Saparał (154), Kumsan Ginseng (154).

ISCHIAS ® nerwoból

JAMY USTNEJ i GARDŁA ZAPALENIE (stomatitis et pharyngitis)Określenie to obejmuje wiele schorzeń charakteryzujących się stanem zapalnym błony ślu-

zowej jamy ustnej, dziąseł, migdałków, gardła i krtani o różnym stopniu nasilenia, różnym ob-razie (np. zapalenie zanikowe, wrzodziejące, ropne, opryszczkowe) i z objawami kaszlu (np.krztusiec), bólu, obrzęku, chrypki lub gorączki. Chorobę wywołują rozmaite bakterie, najczę-ściej paciorkowce. Leki ziołowe mają duże znaczenie we wszystkich wymienionych choro-bach, zwłaszcza w przypadkach przewlekłych i nawracających. Stosuje się zewnętrznie w po-staci płukanek, aerozoli, inhalacji, pędzlowań oraz wewnętrznie jako Środki przeciwzapalne,bakteriobójcze, powlekające, wykrztuśne, przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i zwiększająceogólną odporność organizmu.

Surowce: liść aloesu świeży (1), liść babki lancetowatej (6), liść babki zwyczajnej (6), kwiatbzu czarnego (8), korzeń biedrzeńca (10), liść bluszczu (11), ziele bluszczyka (12), cebulaświeża (21), korzeń chrzanu świeży (25), czosnek (27), ziele doględy (29), kwiat dziewanny(33), owoc kopru włoskiego (37), ziele hyzopu (46), ziele koniczyny czerwonej (59), ziele ko-pytnika z korzeniami (62), kwiat krwawnika (67), ziele lebiodki (70), korzeń lukrecji (75), zie-le macierzanki (77), kwiat maku polnego (78), liść mięty (85), ziele miodunki (87), kwiatmniszka (88), korzeń mydlnicy (90), kwiat nagietka (91), ziele nawłoci (92), ziele ogórecznika(94), korzeń omanu (95), liść orzecha włoskiego (96), korzeń pierwiosnka (103), kwiat pier-wiosnka (103), kłącze pięciornika (106), liść podbiału (107), kwiat podbiału (107), korzeńprawoślazu (113), kwiat malwy czarnej (114), ziele przetacznika leśnego (115), kłącze wężow-nika (120), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), ziele skrzypu (133), pączki sosnowe(135), kwiat stokrotki (136), liść szałwii (138), ziele szanty (139), kwiat ślazu (140), liść ślazu(140), porost islandzki (143), kłącze tataraku (145), ziele tymianku (147).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), napar arnikowo-rumiankowy (5), odwar z liścibabki (6), syrop wykrztuśny (6), odwar z kwiatów bzu (8), odwar z korzenia biedrzeńca (10),napar z liści bluszczu (11), odwar z ziela bluszczyka (12), sok z cebuli (21), syrop z cebuli(21), syrop chrzanowy (25), czosnek w plasterkach (27), nalewka czosnkowa (27), nalewka zdębianek (28), odwar z kory dębowej (28), nalewka z doględy (29), napar z kwiatów dziewan-ny (33), napar koprowy (37), napar z hyzopu (46), odwar z kwiatów jasnoty (50), odwar z liścijeżyny (52), odwar z koniczyny (59), nalewka kopytnikowa (62), napar z kwiatów krwawnika(67), napar z ziela lebiodki (70), napar z kwiatów lipy (72), odwar z korzenia lukrecji (75), wy-ciąg lukrecjowy suchy (75), napar z ziela macierzanki (77), odwar z kwiatów maku polnego(78), płukanka przeciwzapalna (78), napar z liści mięty (85), odwar z ziela miodunki (87), sy-rop z kwiatów mniszka (88), odwar z korzenia mydlnicy (90), nalewka z korzenia mydlnicy(90), napar z kwiatów nagietka (91), nalewka nagietkowa (91), napar z ziela nawłoci (92), od-war z ziela nawłoci (92), odwar z ogórecznika (94), napar z korzeni omanu (95), syrop wy-krztuśny (95), napar z liści orzecha włoskiego

19

(96), odwar z korzenia pierwiosnka (103), odwar z kwiatów pierwiosnka (103), intrakt z pier-wiosnka (103), odwar z kłączy pięciornika (106), nalewka z kłączy pięciornika (106), odwar zliści podbiału (107), sok z podbiału (107), macerat z korzeni prawoślazu (113), odwar z kwia-tów malwy czarnej (114), odwar wykrztuśny z przetacznika (115), odwar z ziela przetacznika(115), odwar z kłącza wężownika (120), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z ziela rzepi-ku (128), odwar z ziela skrzypu (133), odwar z pączków sosny (135), syrop z pączków sosny(135), syrop sosnowy złożony (135), napar z kwiatów stokrotki (136), płukanka szałwiowa(138), wyciąg płynny szałwiowy (138), nalewka szałwiowa (138), napar szałwio wy (138), na-par z ziela szanty (139), napar ślazowy (140), odwar zagęszczony z porostu (143), nalewka ta-tarakowa (145), odwar z kłączy tataraku (145), syrop tymiankowy złożony (147), wyciąg z ko-rzenia ipekakuany (174).

Mieszanki ziołowe: zioła w krztuścu (II), zioła przeciwkaszlowe (12, 33), zioła w zapaleniugardła i krtani (33), zioła wykrztuśne (33, 46, 63, 87), zioła wykrztuśne z lukrecją (75), zioła wkokluszu i anginie (87), zioła w nieżycie gardła (94), zioła w paradontopatii (96), zioła w kasz-lu (103), Pektosan (107), Neopektosan (107), zioła powlekające (107), Pulmoran (107), ziołapiersiowe (111), zioła do płukania jamy ustnej (120, 140), Species Tussiculares (143), Septo-san (147), zioła obniżające gorączkę (150).

Specyfiki: Monopax (11), Prospan (11), Azarina (62), Inhalex (85), Pectosol (90), Coderit(103), Bronchicum (103), Bronchiflux (107), Mukaltin (113), Melrosum (123), Azulan (125),Tussiglaucin (132), Glauvent (132), Pleumolysin (147), Apertuss (147), Tussipect (147).

Inne preparaty: olejek koprowy (37), glaucini hydrochloridum (132), olejek sosnowy (135).

JELIT ZAPALENIE (enteritis)Choroba może obejmować dwunastnicę, jelito kręte i czcze oraz jelito grube lub jego części,

zwłaszcza odbytnicę. Następuje przekrwienie błony śluzowej, drobne jej uszkodzenia i mikro-krwawienia, kruchość śluzówki lub jej obrzmienie wywołane najczęściej przez bakterie, nie-kiedy przez wirusy lub pasożyty jelitowe, a nawet po dłuższym przyjmowaniu niektórych le-ków, np. antybiotyków, salicylanów. Objawami są bolesność brzucha, odbijanie, wzdęcia, bie-gunka, gorączka i obecność krwi w kale. Znanych jest wiele roślin i preparatów skuteczniedziałających w zapaleniu jelit, zwłaszcza w przewlekłym, jako hamujące biegunkę, przeciw-krwotoczne, bakteriobójcze, rozkurczowe, przeciwzapalne, powlekające, ściągające i regeneru-jące błonę śluzową.

Surowce: liść aloesu świeży (1), korzeń arcydzięgla (4), liść babki lancetowatej (6), liśćbabki zwyczajnej (6), ziele bluszczyka (12), liść borówki brusznicy (14), owoc borówki czer-nicy (15), liść borówki czernicy (15), huba brzozowa czarna (16), ziele bukwicy (17), ziele pio-łunu (19), ziele bylicy pospolitej (20), czosnek (27), ziele drapacza lekarskiego (30), ziele dziu-rawca (34), ziele hyzopu (46), owoc jałowca (47), liść jeżyny (52), kora kasztanowca (55), liśćmaliny (79), owoc kminku (56), ziele koniczyny czerwonej (59), ziele krwawnika (67), kwiatlawendy (69), korzeń lukrecji (75), korzeń łopianu (76), ziele macierzanki (77), korzeń mar-chwi (80), liść melisy (84), liść mięty (85), korzeń mniszka (88), kwiat nagietka (91), korzeńomanu (95), liść orzecha włoskiego (96), płatki owsiane (100), ziele pięciornika gęsiego (105),kłącze pięciornika (106), liść pokrzywy (108), liść porzeczki czarnej (110), liść poziomki(112), liść przetacznika leśnego (115), ziele przywrotnika (117), ziele rdestu ptasiego

20

(119), kłącze wężownika (120), kwiat rumianku (125), liść ruty (126), ziele rzepiku (128), liśćszałwii (138), porost islandzki (143), kłącze tataraku (145).

Preparaty galenowe: wino aloesowe (1), odwar z liści babki (6), odwar z ziela bluszczyka(12), odwar z liści borówki brusznicy (14), owoce borówki czernicy świeże sterylizowane (15),odwar z owoców borówki czernicy (15), odwar z liści borówki czernicy (15), odwar z hubybrzozowej czarnej (16), odwar z bukwicy (17), napar piołunowy (19), napar z ziela bylicy po-spolitej (20), wyciąg z czosnku bez-wonny (27), odwar z drapacza (30), syrop z ziela dymnicy(31), napar dziurawcowy (34), napar z hyzopu (46), odwar z liści jeżyny (52), odwar z korykasztanowca (55), wino kminkowe (56), napar kolendrowy (58), odwar z koniczyny (59), na-par z ziela krwawnika (67), sok ze świeżego ziela krwawnika (67), wino lawendowe (69), od-war z korzenia lukrecji (75), wyciąg lukrecjowy suchy (75), odwar z korzenia łopianu (76), na-par z ziela macierzanki (77), sok ze świeżej marchwi (80), sok z warzyw (80), napar melisowy(84), napar z liści mięty (85), nalewka miętowa (85), odwar z korzenia mniszka (88), sok zmniszka (88), napar z kwiatów nagietka (91), napar z korzeni omanu (95), wino z korzeniomanu (95), napar z liści orzecha włoskiego (96), wino orzechowe (96), likier orzechowy (96),odwar z ziela pięciornika gęsiego (105), odwar z kłącza pięciornika (106), wino z kłącza pię-ciornika (106), odwar z liści pokrzywy (108), napar przeciwzapalny z porzeczki (110), odwar zliści poziomki (112), odwar z ziela przetacznika (115), odwar z przywrotnika (117), odwar zziela rdestu ptasiego (119), odwar z kłącza wężownika (120), wino przeciwbiegunkowe (120),napar z kwiatów rumianku (125), intrakt z ruty (126), napar z ziela rzepiku (128), sok ze świe-żego korzenia rzodkwi (130), napar szałwiowy (138), odwar zagęszczony z porostu (143), na-par z kłączy tataraku (145), nalewka tatarakowa (145).

Mieszanki ziołowe: zioła goryczkowe (22), mieszanka antybiotyczna z czosnkiem (27), zio-ła żołądkowe (46), zioła wiatropędne i regulujące trawienie (46), zioła jako namiastka herbaty(52), zioła trawienne z kminkiem (56), Gastrogran (64), Normogran (66), Normosan (66), ziołajelitowe (69), zioła regulujące trawienie (69), zioła żołądkowo-jelitowe (74), zioła w nieżycieżołądka i jelit (105), zioła przeciwbiegunkowe (106), zioła w krwawieniach z jelita grubego(106), Tannosan (106), zioła w chorobie jelit (108), zioła w owrzodzeniu jelit (110), zioła prze-ciw nieżytom jelit (117), zioła w chorobie wrzodowej (123), zioła regulujące przemianę materii(136), zioła osłaniające (143).

Specyfiki: Biostymina (1), Digestosan (13), Alliofil (27), Herbogastrin (34), Gastrochol(39), Cynarein (54), Cynarex (54), Cynarzym (54), Carvomin (145), Spasticol(165).

Inne preparaty: olejek miętowy (85).

JELITA GRUBEGO ZAPALENIE WRZODZIEJĄCE (colitis ulcerosa)W coraz częstszych przypadkach tej choroby następuje, z nie znanych dotąd powodów,

uszkodzenie błony śluzowej określonej części jelita grubego, powstanie owrzodzeń, ogniskmartwiczych z równoczesnym krwawieniem i obrzękiem. Choroba stopniowo postępuje, gro-żąc przebiciem jelita, zapaleniem otrzewnej i zmianami nowotworowymi. Podobnym schorze-niem jest tzw. odcinkowe zapalenie jelita krętego, czyli choroba Leśniowskiego-Crohna, wktórym zdrowe odcinki jelita grubego są przedzielone odcinkami uszkodzonymi. Leczenie jesttylko objawowe. Leki roślinne dają szansę zahamowania postępu choroby i mogą spowodowaćjej powolny regres pod warunkiem, że zastosuje się jednoczesne podawanie doustne wyciągówroślinnych oraz dokonywanie wlewów doodbytniczych.

21

Surowce: liść aloesu świeży (1), huba brzozowa czarna (16), ziele bylicy bożego drzewka(18), ziele dziurawca (34), kora kasztanowca (55), ziele koniczyny białej (59), ziele krwawnika(67), kwiat krwawnika (67), kwiat nagietka (91), liść orzecha włoskiego (96), naowocnia orze-cha włoskiego (96), kłącze pięciornika (106), liść pokrzywy (108), liść porzeczki czarnej (110),ziele przetacznika leśnego (115), ziele przywrotnika (117), ziele rdestu ptasiego (119), kłączewężownika (120), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128).

Preparaty galenowe: wino aloesowe (1), napar aloesowy (1), odwar z huby brzozowej czar-nej (16), napar z ziela bożego drzewka (18), napar dziurawcowy (34), odwar z kwiatów jasnoty(50), odwar z kory kasztanowca (55), napar z kwiatów krwawnika (67), napar z ziela krwawni-ka (67), napar z kwiatów nagietka (91), napar z liści orzecha włoskiego (96), wlew doodbytni-czy (106), odwar z kłącza pięciornika (106), odwar z liści pokrzywy (108), napar przeciwza-palny z porzeczki (l 10), odwar z ziela przetacznika (115), odwar z przywrotnika (117), wlewdoodbytniczy w owrzodzeniu jelita grubego (119), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar zkłącza wężownika (120), napar z kwiatów rumianku (125), napar z ziela rzepiku (128), nalew-ka z wilżyny (151).

Mieszanki ziołowe: zioła przeciwbiegunkowe (28), zioła hamujące biegunkę (52), ziołaimmunologiczne (75), zioła w krwawieniach z jelita grubego (106), Tannosan (106), zioła wchorobie jelit (108), zioła w owrzodzeniu jelit (110), zioła przeciw nieżytowi jelit (117).

Specyfiki: Hemorigen (116).

JĘCZMIEŃ (hordeolum) i GRADÓWKA (halazon)Jęczmień jest guzkiem powstałym wskutek zapalenia gruczołu łojowego przyrzęstkowego,

wywołanego przez bakterie ropotwórcze. Gradówka jest jęczmieniem wewnętrznym spowo-dowanym zapaleniem gruczołu znajdującego się w tarczce powiek. W obu przypadkach prepa-raty ziołowe przyspieszają wchłonięcie się guzka, zmniejszają stan zapalny i obrzęk. Częstopowtarzające się zakażenia gruczołu łojowego wskazują na obniżenie ogólnej odporności or-ganizmu.

Surowce: liść aloesu świeży (1), liść babki lancetowatej (6), cebula świeża (21), kwiat na-gietka (91), ziele serdecznika (131), pączki topolowe (146).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), maść cebulowa(21), wyciąg olejowy z nagietka (91), plaster nostrzykowy (93), olej rokitnikowy (122), olejróżany (123), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z serdecznika (131), odwar z zielaskrzypu (133), maść topolowa (146).

Mieszanki ziołowe: zioła immunologiczne (75), zioła zwiększające odporność (91).

KAMICA MOCZOWA (urolithiasis)W chorobie tej następuje samoistne narastanie złogów mineralnych w różnych częściach

układu moczowego - nerkach, moczowodach i pęcherzu moczowym. Istotne znaczenie maskład chemiczny powstających złogów. Kamica szczawianowa jest najczęściej spotykaną i ła-two wykrywalną, gdyż w moczu pojawia się dużo kryształów szczawianu wapnia. Dla łatwiej-szego ich rozpuszczenia korzystne jest, aby w trakcie leczenia kwasowość moczu (pH) wynosi-ła 5,5-6,4. W kamicy fosforanowej złogi zawierają fosforany wapnia i węglan wapnia. Ko-rzystne pH moczu wynosi 5,2-5,6. W kamicy moczanowej złogi zawierają sole kwasu moczo-wego, a korzystne pH wynosi 6,5-7,0. Niekiedy tworzą się kamice mieszane, które są trudniej-sze w

22

leczeniu niż wyżej podane. Bardzo rzadko występuje kamica cystynowa i ksantynowa, wów-czas korzystne pH wynosi 7,5-8,0, Istnieją trudności w zachowawczym leczeniu kamicy mo-czowej i zbyt często zaleca się zabieg chirurgiczny. Ziołolecznictwo dysponuje znaczną ilościąziół i preparatów dających dobre wyniki w najczęściej spotykanych rodzajach kamic. Działająone moczopędnie, przeciwzapalnie, rozkurczowo i bakteriobójczo i regenerująco na nabłonekdróg moczowych oraz, co jest najważniejsze, mogą przywrócić zachwianą równowagę metabo-liczną i zapobiec nawrotom kamicy. Osoby szczególnie zagrożone kamicą mogą stosować od-powiednie preparaty ziołowe jako środki zapobiegające, nawet przez długi okres.

Surowce: liść berberysu (7), kwiat bzu czarnego (8), liść borówki brusznicy (14), liść brzozy(16), kwiat chabru bławatka (23), strąki fasoli (36), ziele fiołka trójbarwnego (38), owoc ja-łowca (47), ziele koniczyny czerwonej (59), kwiat koniczyny czerwonej (59), znamię kukury-dzy (68), ziele marzanki (81), kłącza marzany barwierskiej (82), liść mącznicy lekarskiej (83),ziele nawłoci (92), ziele ostrożenia warzywnego (98), ziele owsa (100), słoma owsiana (100),kłącze perzu (101), korzeń pietruszki (104), ziele połonicznika (109), ziele rdestu ptasiego(119), kwiat robinii akacjowej (121), ziele skrzypu (133), kwiat tarniny (141), ziele uczepu trójlistkowego (148), kwiat wiązówki (149), korzeń wilżyny ciernistej (151).

Preparaty galenowe: nalewka z owoców aminka egipskiego (2), odwar z kwiatów bzu (8),odwar z liści borówki brusznicy (14), napar z liści brzozy (16), sok ze świeżych liści brzozy(16), sok brzozowy naturalny (16), napar z kwiatów chabru (23), napar dziurawcowy (34), od-war ze strąków fasoli (36), odwar z bratków (38), nalewka glistnikowa (39), napar jałowcowy(47), odwar z ziela janowca (48), odwar z koniczyny (59), odwar ze znamion kukurydzy (68),napar z ziela marzanki (81), odwar z liści mącznicy (83), napar z ziela nawłoci (92), odwar zziela ostrożenia (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), napar z korzenia pie-truszki (104), napar zapobiegający kamicy moczowej (109), odwar moczopędny z porzeczki(110), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), napar z kwiatów robinii (121), odwar z ziela skrzy-pu (133), napar moczopędny (141), napój wzmacniający (146), napar z ziela uczepu (148), na-par z kwiatów wiązówki (149), napar z korzeni wilżyny (151).

Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysem (7), zioła moczopędne z kwiatem bzu(8), zioła moczopędne (14, 23, 68, 74, 92, 100, 116, 148, 149, 151, 153), zioła przeciwkami-cowe (36), zioła moczopędne z koniczyną (59), zioła w kamicy moczowej (76, 119), zioła mo-czopędne z marzanką (81), zioła antyseptyczne (83), Urosan (83), zioła odtruwające (101), zio-ła w kamicy szczawianowej i fosforanowej (109), zioła moczopędne i „czyszczące krew”(109), zioła moczopędne z porzeczką (110), zioła w schorzeniach dróg moczowych (112), zioław zapaleniu dróg moczowych (118), zioła moczopędne w kamicy (121), zioła ogólnie odtruwa-jące (133), zioła w puchlinie brzusznej (149), zioła w kamicy szczawianowej i fosforanowej(151), zioła w kamicy moczowej (153).

Specyfiki: Fitolizyna (16), Urogran (16), Cystenal (82), Rubinex (82), Rubiolizyna (82),Uralyt (82), Uvasol (83), Olimetin (85), Urologicum (101), Enatin (145).

KAMICA ŻÓŁCIOWA (cholelithiasis)W chorobie tej tworzą się złogi cholesterolu w pęcherzyku żółciowym lub niekiedy w prze-

wodach żółciowych, powodujące bóle, napady kolki i zaburzenia trawienne. W przypadkachbezobjawowych lub przy mało nasilonych dolegliwościach zioła są lekami skutecznymi i bar-dzo często stosowanymi. Działają żółciopędnie, żółciotwórczo, rozkurczowo, przeciwzapalnie,bakteriobójczo. Stosuje się je również w stanach

23

pooperacyjnych na drogach żółciowych, aby przeciwdziałać ewentualnym dolegliwościom.Surowce: alona(l), liść berberysu (7), ziele bluszczyka (12), ziele dymnicy (31), ziele glist-

nika (39), kwiat kocanki (57), liść mięty (85), korzeń mniszka (88), kłącze ostryżu (99), zielerdestu ptasiego (119), korzeń rzodkwi świeży (130), ziele szanty (139).

Preparaty galenowe: odwar z ziela bluszczyka (12), odwar z ziela dymnicy (31), napar dziu-rawcowy (34), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistnikowa (39), odwar z kocanki (57),napar z liści mięty (85), nalewka miętowa (85), odwar z korzeni mniszka (88), odwar z zielardestu ptasiego (119), sok ze świeżego korzenia rzodkwi (130), napar z ziela szanty (139).

Mieszanki ziołowe: zioła żółciopędne (18, 20, 26, 31), zioła w kamicy żółciowej (57), ziołaCholagoga (119), zioła w kamicy żółciowej (145).

Specyfiki: Oddibil (31), Gastrochol (39), Cholagoga II (57), Cholegran (57), Flamin (57),Olimetin (85), Solaren (99), Cholagol (99), Temoebilin (99), Rozanol (123), Raphacholin(130), Raphalamid (130), Cholagogum (145), Enatin (145), Spasticol(165).

KASZEL (tussis)Kaszel umożliwia usuwanie z gardła i oskrzeli zalegającej wydzieliny, ale gdy jest upo-

rczywy i nasilony (np. suchy kaszel), staje się szkodliwy. Leczenie kaszlu jest niemal wyłącznądomeną leków roślinnych, działających miejscowo powlekające, wzmagających czynność wy-dzielniczą błon śluzowych i wyzwalających odruch wykrztuśny, przeciwzapalnych, bakterio-bójczych, rozkurczowych oraz działających ośrodkowo i tłumiących wrażliwość ośrodka kasz-lu.

Surowce: korzeń biedrzeńca (10), cebula świeża (21), korzeń chrzanu świeży (25), czosnek(27), kwiat dziewanny (33), korzeń lukrecji (75), ziele macierzanki (77), kwiat maku polnego(78), ziele miodunki (87), kwiat mniszka (88), korzeń mydlnicy (90), korzeń omanu (95), ko-rzeń pierwiosnka (103), kwiat pierwiosnka (103), liść podbiału (107), kwiat malwy czarnej(114), ziele przetacznika leśnego (115), porost islandzki (143), ziele tymianku (147).

Preparaty galenowe: miód anyżowy (9), odwar z korzenia biedrzeńca (10), sok z cebuli (21),syrop z cebuli (21), syrop chrzanowy (25), wyciąg z czosnku bez-wonny (27), czosnek w pla-sterkach (27), nalewka z doględy (29), napar z kwiatów dziewanny (33), wyciąg lukrecjowysuchy (75), odwar z korzenia lukrecji (75), napar z ziela macierzanki (77), odwar z kwiatówmaku polnego (78), płukanka przeciwzapalna (78), odwar z ziela miodunki (87), syrop z kwia-tów mniszka (88), nalewka z korzenia mydlnicy (90), napar z korzeni omanu (95), syrop wy-krztuśny (95), odwar z korzeni pierwiosnka (103), odwar z kwiatów pierwiosnka (103), intraktz pierwiosnka (103), odwar z liści podbiału (107), sok z podbiału (107), macerat z korzeniprawo-ślazu (113), odwar z kwiatów malwy czarnej (114), odwar wykrztuśny z przetacznika(115), syrop z pączków sosny (135), syrop sosnowy złożony (135), odwar zagęszczony z poro-stu (143), syrop tymiankowy (147).

Mieszanki ziołowe: zioła przeciwkaszlowe (12, 33), zioła wykrztuśne (33, 46, 87), zioła wkaszlu (103), Pulmoran (107), Neopektosan (107), zioła piersiowe (111), zioła płucne (143),Species Tussiculares (143).

Specyfiki: Pectosol (90), Eupatal (95), Bronchicum (103), Coderit (103), Bron-

24

chiflux (107), Melrosum (123), Tussiglaucin (132), Glauvent (132), Tussipect (147), Apertuss(147), Pleumolysin (147), Kodeiny fosforan (165), Tussilinar (165).

Inne preparaty: glaucini hydrochloridum (132).

KLIMAKTERIUM (climacterium feminum)W okresie przekwitania niektóre kobiety odczuwają tak znaczne nasilenie dolegliwości, że

należy je traktować jak chorobę. Występuje pobudliwość psychowegetatywna z bólami głowy,zawrotami, napadowymi potami, uderzeniami krwi do głowy, a nawet z chwilową utratą przy-tomności. Leki ziołowe mają w tych dolegliwościach szczególnie korzystne działanie, przyno-szą dużą ulgę i znacznie poprawiają samopoczucie.

Surowce: szyszki chmielowe (24), Lupulina (24), kwiat grzybienia (44), kwiat jasnoty białej(50), kora kaliny koralowej (53), korzeń kozłka (65), liść melisy (84), kwiat nagietka (91),kwiat malwy czarnej (114), ziele tasznika (144).

Preparaty galenowe: napar chmielowy (24), krople uspokajające (44), odwar z kwiatów ja-snoty (50), odwar z kory kaliny (53), intrakt ze świeżych korzeni kozłka (65), nalewka kozł-kowa (65), napar melisy (84), wino melisowe (84), napar z kwiatów nagietka (91), odwar zkwiatów malwy czarnej (114), wyciąg płynny z ziela rdestu ostrogorzkiego (118), spirytusbursztynowy (135), macerat z ziela tasznika (144), nalewka ze świeżego ziela tasznika (144),nalewka z korzenia aralii (154).

Mieszanki ziołowe: zioła dla kobiet (34), zioła przeciwnerwicowe (84), zioła w dolegliwo-ściach kobiecych (l 14), zioła w zaburzeniach krążenia w okresie klimakterium (126), zioła se-datywne (131).

Specyfiki: Valosedan (24), Hyperforat (34), Valmane (65), Vagosan (91).

KŁĘBKÓW NERKOWYCH ZAPALENIE ® dróg moczowych zapalenie

KŁYKCINA (condyloma) ® kurzajki

KOLKA (colica) i KURCZ (spasmus)Kolką nazywamy napad ostrych bólów wywodzących się najczęściej z pęcherzyka żółcio-

wego, przewodu pokarmowego, nerek, moczowodów, pęcherza moczowego, jelit, odbytu lubmacicy. Kurcz jest podobnym zaburzeniem regulacji nerwowo--mięśniowej, np. w obrębiezwieracza wpustu przełyku, zwieracza Oddiego, zwieracza pęcherza moczowego, a nawet od-cinków jelit i naczyń krwionośnych. Kolka i kurcz powodują ból o różnym nasileniu, ogólneosłabienie, nawet gorączkę i bezsenność. Znane są liczne środki rozkurczowe, m.in. alkaloidyroślinne, oraz wiele wyciągów roślinnych, pomocnych w mniej bólowo nasilonych przypad-kach.

Surowce: korzeń arcydzięgla (4), ziele bylicy pospolitej (20), ziele glistnika (39), korzeńkozłka (65), kwiat lawendy (69), liść melisy (84), liść mięty (85), kwiat rumianku (125), liśćruty (126), kłącze tataraku (145).

Preparaty galenowe: napar z ziela bylicy pospolitej (20), odwar z korzenia bylicy pospolitej(20), odwar z ziela dymnicy (31), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistnikowa (39), naparz korzeni kozłka (65), nalewka kozłkowa (65), wino lawendowe (69), napar melisowy (84),wino melisowe (84), napar z liści mięty (85), nalewka miętowa (85), napar z kwiatów rumian-ku (125), intrakt z ruty (126), napar z serdecznika (131), spirytus bursztynowy (135), napar zkłączy tataraku (145), nalewka z liści pokrzyku (168).

Mieszanki ziołowe: zioła w kolce jelitowej (19), zioła żółciopędne (31), zioła w kurczachżołądka (37), zioła przeciwskurczowe (65).

25

Specyfiki: Enatin (145), Scopolan (158), Buscopan (158), Buscolysin (158), Bellergot (159),Bellacorn (159), Spasticol (165).

Inne preparaty: chelidoniny chlorowodorek (39), nalewka z liści bielunia (158), papawerynychlorowodorek (165), kodeiny fosforan (165), atropiny siarczan (168).

KONTUZJA (contusio)Jest to stłuczenie, zwykle kończyn dolnych lub górnych, niekiedy barku, głowy, z wystąpie-

niem obrzęku pourazowego i siniaka (sugillatio) wskutek wypływu krwi poza uszkodzone na-czynie krwionośne, niekiedy tak obfitego, że powstaje krwiak (haematoma). Zioła łagodzą wdużym stopniu dolegliwości, przyspieszają wchłanianie się płynu surowiczego, przywracająprawidłowe krążenie krwi, łagodzą ból i stan zapalny.

Surowce: kwiat arniki (5), ziele hyzopu (46), owoc kasztanowca niedojrzały (55), kwiatkasztanowca (55), kwiat nagietka (91), liść podbiału (107), kwiat słonecznika (134).

Preparaty galenowe: nalewka arnikowa (5), odwar do kompresów i okładów (5), kompres nastłuczenia (46), intrakt z kasztanowca (55), odwar z kwiatów kasztanowca (55), okład prze-ciwobrzękowy (55), kąpiel przeciwświądowa (59), okład z nasion lnu (71), ocet nagietkowy(91), miazga ze świeżego ziela ogórecznika (94), odwar z liści podbiału (107), odwar z kwia-tów słonecznika (134).

Mieszanki ziołowe: zioła do okładów (50), zioła przeciw urazom (55).Specyfiki: Arniflor-Salbe (5), Hemostin (28), Essaven (55), Reparil (55), Arcalen (91).

KRĄŻENIA OBWODOWEGO NIEWYDOLNOŚĆ (insufficientia circulatoria peripheri-ca)

Jest to zespół chorób obwodowych naczyń żylnych i tętniczych w kończynach dolnych owspólnej tendencji do tworzenia zakrzepów, zapalenia naczyń krwionośnych, zwężania ichświatła i zmniejszania przepływu krwi. Najczęściej występuje zakrzepowo-zarostowe zapale-nie naczyń (tzw. choroba Bürgera), zakrzepowe zapalenie tętnic oraz żylaki nóg. Preparaty zio-łowe przynoszą znaczną poprawę w tych schorzeniach i są stosowane powszechnie w postaciwyciągów i specyfików.

Surowce: kwiat arniki (5), kwiat kasztanowca (55), liść kasztanowca (55), owoc kasztanow-ca (55), ziele marzanki (81), ziele nostrzyka (93).

Preparaty galenowe: zioła z arniką (5), intrakt z kasztanowca (55), odwar z kwiatów kaszta-nowca (55), napar z ziela marzanki (81), kąpiel sosnowa wzmacniająca (135), nalewka z ko-rzenia aralii (154).

Mieszanki ziołowe: zioła przeciw żylakom (93).Specyfiki: Aescusan (55), Essaven (55), Reparil (55), Venalot (93), Cavinton (156), Devin-

can(156).Inne preparaty: etanosulfonian dwuhydroergotoksyny (159).

KROCZA ZAPALENIE ® sromu zapalenie

KRTANI ZAPALENIE (laryngitis) ® jamy ustnej i gardła zapalenie

KRUCHOŚĆ NACZYŃ WŁOSOWATYCH ® plamica

KRWAWIENIA MACICZNE ® maciczne krwawienia

26

KRWAWIENIA W PRZEWODZIE POKARMOWYM ® jelita grubego zapalenie wrzo-dziejące

KRWI OBNIŻONE CIŚNIENIE (hypotonia) ® podciśnienie

KRZTUSIEC (pertussis) ® jamy ustnej i gardła zapalenie

KURCZ (spasmus) ® kolka i kurcz

KURZAJKI (verrucae)Brodawki zwykłe, zwane kurzajkami, są to małe guzki powstałe wskutek zakażenia wiru-

sem, występujące przeważnie na skórze zewnętrznej strony rąk, rzadko na twarzy. Liczba ichstopniowo zwiększa się, a okres inkubacji wynosi od 3 tygodni do 3 miesięcy. Zbliżone donich są brodawki kończyste (verruca acuminata), czyli kłykciny kończyste, umiejscawiającesię wokół odbytu i sromu.

Surowce: ziele glistnika (39), korzeń glistnika (39), korzeń mniszka (88).Preparaty galenowe: sok mleczny z glistnika (39), sok ze świeżego korzenia lub ziela

mniszka (88).

LAMBLIOZA (lambliosis)Choroba jest spowodowana zakażeniem cystami pierwotniaka zwanego wielkouśćcem jeli-

towym (Lamblia intestinalis), który żyje w jelicie cienkim. Występuje najczęściej w strefietropikalnej i subtropikalnej, ale znane są przypadki zakażeń również w Polsce. Objawami cho-roby są mdłości, wymioty, wodniste biegunki, wzdęcia, spadek ciężaru ciała, senność. Leczysię preparatami syntetycznymi. Jeśli chodzi o preparaty roślinne, to brak jest sprawdzonychdanych o ich skuteczności. Według opinii lekarzy chińskich najlepiej działają cebula, czosnek itatarak oraz ich wyciągi.

Surowce: cebula świeża (21), czosnek świeży (27), kłącze tataraku (145).Preparaty galenowe: sok z cebuli (21), wino cebulowe (21), wyciąg z czosnku bezwonny

(27), odwar z kłączy tataraku (145), nalewka tatarakowa (145).Mieszanki ziołowe: zioła przeciw lambliom (147).Specyfiki: Alliofil (27), Allisatin (27).

LISZAJ (lichen)Choroba jest przypuszczalnie pochodzenia wirusowego i ma szereg odmian klinicznych.

Najczęściej liszaj występuje w postaci grudkowatych, czerwonobrunatnych wykwitów na skó-rze, powodujących świąd. Stosowanie leków roślinnych przynosi znaczną ulgę, zwłaszcza gdypodaje się je jednocześnie doustnie i zewnętrznie.

Surowce: liść aloesu świeży (1), czosnek świeży (27), kwiat nagietka (91), liść orzecha wło-skiego (96), pączki topolowe (13).

Preparaty galenowe: wyciąg glicerynowy z aloesu (1), wyciąg glicerynowy z czosnku (27),wyciąg olejowy z czosnku (27), kąpiel z kory dębowej (28), kąpiel przeciwświądowa (59), na-lewka nagietkowa (91), maść nagietkowa (91), napar z liści orzecha włoskiego (96), olej rokit-nikowy (122), olej różany (123), odwar z ziela skrzypu (133), maść topolowa (146).

Mieszanki ziołowe: zioła w skazie limfatycznej (38), zioła w schorzeniach skórnych (90),zioła w dermatopatiach (96), zioła „czyszczące krew” (98), zioła ogólnie odtruwające (133).

Specyfiki: Hemostin (28), Karotolin (123).

27

ŁAKNIENIA BRAK ® niedokwaśność

ŁAMLIWOŚĆ NACZYŃ WŁOSOWATYCH ® plamica

ŁOJOTOK (seborrhoea) ® łysienie ŁUPIEŻ NA GŁOWIE ® łysienie

ŁUSZCZYCA (psoriasis)Przyczyny choroby nie są znane, ale pewną rolę odgrywa ogólny stan odporności organi-

zmu. Na skórze tworzą się w różnych miejscach nawarstwienia łusek, powstałe wskutek nie-pełnego rogowacenia naskórka. Stosuje się miejscowo wiele preparatów o różnej skuteczności,wśród nich także preparaty ziołowe. Przed ich użyciem trzeba usunąć łuski. Aby to osiągnąć,należy smarować je 2-3 dni 5-procentową maścią z kwasem salicylowym. Leczenie jest długo-trwałe. Ostatnio jednym ze sposobów jest użycie preparatów zawierających furanokumaryny inaświetlanie chorych miejsc promieniami nadfioletowymi, analogicznie jak w leczeniu bielac-twa (zob. s. 9).

Surowce: owoc aminka większego (3), liść ruty (126), kora wierzby (150).Preparaty galenowe: intrakt z ruty (126), odwar z kory wierzbowej (150).Specyfiki: Ammifurin (3), Meladinine (3), Betagran (76), Betasol (76).

ŁYSIENIE (alopecia)Jest to utrata włosów, spowodowana działaniem różnych czynników wewnętrznych (m.in.

genetycznych) oraz zewnętrznych (jak łojotok, łupież, grzybica). Szczególnym przypadkiemjest łysienie plackowate (alopecia areale). Wiele preparatów ziołowych usuwa objawy ze-wnętrzne, poprawia ukrwienie skóry na głowie i zmniejsza szybkość wypadania włosów. Pre-paraty te mogą zatrzymać proces łysienia pod warunkiem regularnego ich stosowania oraz pi-cia naparów i odwarów z odpowiednich mieszanek ziołowych.

Surowce: liść brzozy (16), kwiat chabru bławatka (23), szyszki chmielowe (24), korzeń ło-pianu (76), liść łopianu (76), ziele ostrożenia warzywnego (98), korzeń pokrzywy (108), kwiatrumianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125), ziele skrzypu (133), kłącze tataraku (145).

Preparaty galenowe: napar arnikowo-rumiankowy (5), napar z liści brzozy (16), napar zkwiatów chabru (23), napar chmielowy (24), kąpiel przeciwświądowa (59), napar z korzeniakozika (65), odwar z korzenia łopianu (76), odwar z korzenia mydlnicy (90), odwar z zielaostrożenia (98), napar z kwiatów rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatów rumianku(125), odwar ziołowy w łysieniu (133), odwar z kłącza tataraku (145), nalewka z kory chino-wej (161).

Mieszanki ziołowe: zioła do obmywania głowy (24), zioła mineralizujące (111), zioła prze-ciw wypadaniu włosów (133), zioła zapobiegające łysieniu (145).

Specyfiki: Seboren (76).

MACICZNE KRWAWIENIA (menorrhagia, metrorrhagia)Przyczyny obfitego i przedłużonego miesiączkowania należy ustalić za pomocą badań gine-

kologicznych. Najczęściej są to stany zapalne narządów rodnych oraz okres klimakterium (zob.s. 25). Niekiedy mogą się pojawić krwawienia nie związane z cyklem miesiączkowym o róż-nym nasileniu i czasie trwania. Leczenie może być

28

operacyjne lub zachowawcze i lekarz decyduje, w jakim stopniu zostaną wykorzystane roślinnepreparaty przeciwkrwotoczne.

Surowce: ziele przymiotna kanadyjskiego (116), ziele rdestu ostrogorzkiego (118), zieleskrzypu (133), ziele tasznika (144).

Preparaty galenowe: wyciąg płynny z ziela rdestu ostrogorzkiego (118), odwar z zielaskrzypu (133), macerat z ziela tasznika (144), nalewka ze świeżego ziela tasznika (144).

Specyfiki: Hemorigen (116).

MARSKOŚĆ WĄTROBY ® wątroby marskość

MDŁOŚCI (nausea) ® wymioty

MIAŻDŻYCA (artherosclerosis)Istotą choroby są zmiany patologiczne wewnętrznej ściany tętnic, spowodowane odkłada-

niem się złogów, zawierających głównie cholesterol. Następuje zwężenie światła tętnic,zmniejszenie przepływu krwi i niedokrwienie tkanek, w szczególności mózgu, mięśnia serco-wego, nerek i kończyn dolnych. Grozi to udarem mózgu, zawałem serca, nadciśnieniem tętni-czym lub chorobą Bürgera. Odpowiednia dieta oraz preparaty ziołowe mają duże znaczenie wzapobieganiu i leczeniu tej choroby, jeżeli są stosowane regularnie i przez długi czas.

Surowce: czosnek (27), owoc jarzębiny (49), ziele jemioły (51), liść karczocha (54), liść ru-ty (126).

Preparaty galenowe: wyciąg z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), odwar zgłogu (40), dżem jarzębinowy (49), wyciąg alkoholowy z jemioły (51), wino z jemioły (51),nalewka z liści karczocha (54), wino z liści karczocha (54), nalewka na koniczynie (59), olejlniany (71), sok z warzyw (80), intrakt z ruty (126).

Mieszanki ziołowe: zioła przeciwmiażdżycowe (126).Specyfiki: Carduben (2), Arnicorin (5), Alliofil (27), Sklerosan (49), Lipopharm (71), Lipo-

stabil(134).

MIEDNICZEK NERKOWYCH ZAPALENIE ® dróg moczowych zapalenie

MIESIĄCZKOWANIA ZABURZENIA (dysmenorrhoea)Niekiedy występuje u kobiet zespół objawów w okresie poprzedzającym miesiączkowanie

(np. ból głowy, obrzęk twarzy, wzdęcia, nudności), zwany zespołem napięcia przedmiesiącz-kowego o charakterze nerwicowym. Znacznie częstsze jest bolesne miesiączkowanie z obja-wami bólów krzyża i podbrzusza, bólu głowy, bezsenności i nudności. Jeżeli lekarz wykluczyprzyczyny organiczne i hormonalne, to wymienione dolegliwości są spowodowane zaburze-niami neurowegetatywnymi, w których dużą pomoc stanowią preparaty ziołowe działającerozkurczowo, uspokajająco i przeciwbólowe.

Surowce: liść bluszczu (11), ziele glistnika (39), kwiat jasnoty białej (50), kora kaliny kora-lowej (53), owoc kaliny koralowej (53), liść melisy (84), kwiat nagietka (91), kwiat malwyczarnej (114), liść ruty (126), ziele tasznika (144).

Preparaty galenowe: napar z liści bluszczu (11), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glist-nikowa (39), odwar z kwiatów jasnoty (50), odwar z kory kaliny (53), napar melisowy (84),wino melisowe (84), napar z kwiatów nagietka (91), nalewka nagietkowa (91), wino nagietko-we (91), odwar z ziela pięciornika gęsiego (105),

29

odwar z kwiatów malwy czarnej (114), wyciąg płynny z ziela rdestu ostrogorzkiego (l 18), in-trakt z ruty (126), nalewka ze świeżego ziela tasznika (144).

Mieszanki ziołowe: zioła przeciwnerwicowe (84), zioła w dolegliwościach kobiecych (114).Inne preparaty: chelidoniny chlorowodorek (39), papaweryny chlorowodorek (165).

MIGDAŁKÓW ZAPALENIE ® jamy ustnej i gardła zapalenie

MIGRENA (hemicrania)Nazwą migrena określa się napadowe bóle głowy, spowodowane rozszerzeniem niektórych

naczyń wewnątrz- i zewnątrzczaszkowych, trwające od kilku godzin do kilku dni, częściej ukobiet niż u mężczyzn. Dodatkowymi objawami mogą być zawroty głowy, mdłości, potliwość,bóle brzucha, biegunka. Stosuje się wiele preparatów syntetycznych oraz alkaloidy sporyszu, aw przypadkach lekkich - środki zalecane w zwykłych bólach głowy (zob. s. 9) i niektóre prepa-raty roślinne.

Surowce: kwiat rumianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125).Preparaty galenowe: odwar z owoców bzu (8), sok z owoców bzu czarnego (8), odwar z

kwiatów rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatów rumianku (125).Specyfiki: Valosedan (24), Venacorn (55), Coffecorn (159), Bellergot (159).Inne preparaty: dwuhydroergotaminy winian (159), dwuhydroergotoksyny etanosulfonian

(159).

MLEKA NIEDOBÓR WYDZIELANIA (agalactosis)Młode matki mają niekiedy zbyt mało pokarmu, aby karmić dzieci piersią. W kilku rośli-

nach znajdują się związki o właściwościach mlekopędnych, nieszkodliwe dla noworodka.Surowce: owoc anyżu (9), owoc kopru włoskiego (37), owoc kminku (56), ziele rutwicy

(127).Preparaty galenowe: napar z owoców anyżu (9), napar koprowy (37), owoce kopru z mio-

dem (37), napar z ziela rutwicy (127).

MOCZENIE NOCNE (enuresis nocturna)Mimowolne oddawanie moczu przez dzieci podczas snu może być spowodowane różnymi

chorobami (np. padaczką, chorobami pęcherza) lub zaburzeniami o charakterze nerwicowym.W tym ostatnim przypadku stosuje się środki uspokajające, korzystnie pochodzenia roślinnego,psychoterapię, wieczorem ograniczenie płynów.

Surowce: nasiona dyni świeże (32), ziele dziurawca (34), korzeń waleriany (65), zielekrwawnika (67), kwiat lipy (72), ziele macierzanki (77), ziele melisy (84), liść mięty pieprzo-wej (85), ziele rdestu ptasiego (119), ziele skrzypu (133), kłącze tataraku (145).

Preparaty galenowe: napar dziurawce wy (34), intrakt ze świeżych korzeni kozika (65), na-par z ziela krwawnika (67), napar z kwiatów lipy (72), napar z ziela macierzanki (77), naparmelisowy (84), nalewka miętowa (85), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar ze skrzypu(133), nalewka tatarakowa (145).

Mieszanki ziołowe: zioła przeciwnerwicowe (58), zioła sedatywne (65), zioła uspokajającedo kąpieli (69), zioła uspokajające i nasenne (84).

Specyfiki: Passispasmin (24), Hyperforat (34), Neospasmina (40), Valmane (65).

30

NACZYŃ OBWODOWYCH SCHORZENIA ® krążenia obwodowego niewydolność

NACZYŃ WŁOSOWATYCH CHOROBA ® plamica

NADCIŚNIENIE TĘTNICZE (hypertensio)Choroba jest bardzo rozpowszechniona i może być wywołana znanymi czynnikami we-

wnętrznymi (np. chorobą nerek, gruczołów dokrewnych, układu nerwowego) lub częściej mo-że to być nadciśnienie pierwotne o nieznanym pochodzeniu., Najpierw należy ustalić i leczyćprzyczynę wywołującą nadciśnienie, ponadto stosować leki moczopędne, hamujące aktywnośćukładu współczulnego, blokujące zwoje wegetatywne lub rozszerzające tętniczki. Preparatyziołowe odgrywają rolę pomocniczą w zwalczaniu nadciśnienia, zwłaszcza postaci lżejszych.Ponadto są pomocne: odżywianie się bezmięsne, ewentualnie krótkie głodówki, ćwiczenia od-dechowe, dieta.

Surowce: czosnek (27), kwiatostan głogu (40), ziele jemioły (51), ziele marzanki (81), ko-rzeń mniszka (88), ziele nawłoci (92), ziele ostrożenia warzywnego (98), ziele owsa (100), kłą-cze perzu (101), kwiat robinii akacjowej (121), ziele skrzypu (123), korzeń wilżyny (151).

Preparaty galenowe: wyciąg z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), wyciąg zkorzenia eleuterokoka (35), odwar ze strąków fasoli (36), odwar z głogu (40), napar jałowcowy(47), wyciąg alkoholowy z jemioły (51), wino z jemioły (51), napar z ziela marzanki (81), od-war z korzenia mniszka (88), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ziela ostrożenia (98), nalewkaostrożeniowa (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), napar z kwiatów robinii(121), odwar z ziela skrzypu (133), napar z korzenia wilżyny (151).

Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysu (7), zioła moczopędne z kwiatem bzu(8), zioła w nadciśnieniu (40), zioła moczopędne (68, 74, 151), zioła moczopędne z marzanką(81), zioła ogólnie odtruwające (133).

Specyfiki: Alliofil (27), Allisatin (27), Neospasmina (40), Cavinton (156), Devincan (156),Bipressin (171), Raudiazin (171), Raupasil (171), Retiazid (171).

NADKWAŚNOŚĆ (hyperaciditas)Nadkwaśność wywołana jest nadmiernym wytwarzaniem kwasu solnego w żołądku. Znane

są liczne jej przyczyny i różny stopień nasilenia. Dolegliwość tę można usunąć leczeniemokreślonych chorób (jak wrzód lub nieżyt żołądka, alkoholizm). Objawami nadkwaśności sąm.in. bóle w nadbrzuszu, kwaśne odbijanie (ructificatio), zgaga (pyrosis), czkawka (singulta-tio). W leczeniu stosuje się wiele środków zobojętniających i adsorbujących wytwarzany kwassolny. Niektóre preparaty roślinne, zawierające dużo związków śluzowych, łagodzą objawynadkwaśności.

Surowce: nasienie gorczycy białej (41), nasienie lnu (71), korzeń prawoślazu (113).Preparaty galenowe: odwar gorczycowy (41), odwar z nasion lnu (71), mace-rat z korzeni

prawoślazu (113), nalewka z liści pokrzyku (168).Mieszanki ziołowe: zioła w nadkwaśności (124).Specyfiki: Linal (71), Likwiryton (75), Gastro (75), Gastrin (145), Wikalina (145).Inne preparaty: węgiel drzewny (72).

NADŻERKA (erosio) ® upławy

31

NASIENIA WYCIEK (spermatorrhoea) ® polucja

NEREK NIEWYDOLNOŚĆ (insufficientia renalis)Zespół objawów spowodowany różnymi czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi, m.in.

mechanicznymi (np. niedrożnością moczowodów), uszkodzeniami miąższu nerek i zatruciami.Następuje najpierw skąpomocz, następnie niemal bezmocz i dochodzi do mocznicy oraz za-trzymania w organizmie toksycznych produktów przemiany materii (stany zapalne nerek zob.dróg moczowych zapalenie, s. 12). Niewydolność nerek wymaga leczenia szpitalnego lub am-bulatoryjnego, zależnie od stopnia nasilenia choroby. Preparaty roślinne odgrywają ważną rolęw stanie przewlekłym choroby i w rekonwalescencji jako moczopędne, rozkurczowe, przeciw-zapalne, bakteriobójcze, przeciwkrwotoczne i regenerujące nabłonek.

Surowce: kwiat bzu czarnego (8), liść borówki brusznicy (14), liść brzozy (16), kwiat cha-bru bławatka (23), strąki fasoli (26), korzeń kopru włoskiego (37), ziele fiołka trójbarwnego(38), owoc jałowca (47), ziele janowca barwierskiego (48), ziele koniczyny czerwonej (59),kwiat koniczyny czerwonej (59), znamię kukurydzy (68), ziele lnicy (73), ziele marzanki (81),liść mącznicy lekarskiej (83), ziele miłka wiosennego (86), ziele nawłoci (92), ziele ogóreczni-ka (94), korzeń omanu (95), ziele ostrożenia warzywnego (98), ziele owsa (100), słoma owsia-na (100), kłącze perzu (101), korzeń pietruszki (104), owoc pietruszki (104), liść pokrzywy(108), korzeń pokrzywy (108), ziele połonicznika (109), liść porzeczki czarnej (110), ziele rde-stu ptasiego (119), kwiat robinii akacjowej (121), owoc dzikiej róży (123), liść ruty (126), zielerutwicy (127), ziele skrzypu (133), kwiat stokrotki (136), ziele szanty (139), kwiat tarniny(141), ziele tasznika (144), pączki topolowe (146), ziele uczepu trójlistkowego (148), kwiatwiązówki (149), korzeń wilżyny (151), kwiat wrzosu (153).

Preparaty galenowe: odwar z kwiatów bzu (8), napar z liści brzozy (16), sok ze świeżych li-ści brzozy (16), napar z kwiatów chabru (23), napar dziurawcowy (34), wyciąg z korzeniaeleuterokoka (35), odwar ze strąków fasoli (36), odwar z bratków (38), wino jałowcowe (47),napar jałowcowy (47), odwar z ziela janowca (48), odwar jarzębinowy (49), wino z liści kar-czocha (54), odwar z koniczyny (59), odwar ze znamion kukurydzy (68), wino lawendowe(69), napar z kwiatów lipy (72), napar z ziela lnicy (73), napar z ziela marzanki (81), odwar zliści mącznicy (83), nalewka z ziela miłka (86), napar z ziela nawłoci (92), powidełka moczo-pędne dla dzieci (92), odwar z ogórecznika (94), odwar z ziela ostrożenia (98), nalewka ostro-żeniowa (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), napar z korzeni pietruszki (104),napar z owoców pietruszki (104), odwar z liści pokrzywy (108), napar zapobiegający kamicymoczowej (109), odwar moczopędny z porzeczki (110), odwar z ziela rdestu ptasiego (119),napar z kwiatów robinii (121), odwar z owoców dzikiej róży (123), intrakt z ruty (126), napar zziela rutwicy (127), odwar z ziela skrzypu (133), napar z kwiatów stokrotki (136), napar z zielaszanty (139), odwar z kwiatów tarniny (141), macerat z ziela tasznika (144), odwar z pączkówtopolowych (146), powidełka moczopędne (146), napar z ziela uczepu (148), napar z kwiatówwiązówki (149), napar z korzenia wilżyny (151), napar z kwiatów wrzosu (153).

Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysem (7), zioła moczopędne z kwiatem bzu(8), zioła moczopędne (14, 23, 68, 74, 100, 116, 144, 151), zioła w zapaleniu pęcherza (16),Betulan (16), zioła moczopędne z koniczyną (59), zioła moczopędne z marzanką (81), zioła an-tyseptyczne (83), Urosan (83), zioła moczopędne i przeciwzapalne (94), zioła w nieżycie drógmoczowych (95), zioła „czyszczące krew” (98), zioła odtruwające (101), zioła w ciążowymzapaleniu nerek (104),

32

zioła moczopędne i „czyszczące krew” (109), zioła w infekcjach moczowych (109), zioła mo-czopędne z porzeczką (110), zioła w schorzeniach dróg moczowych (112), zioła w zapaleniudróg moczowych (118), zioła „czyszczące krew” (119), zioła ogólnie odtruwające (133), zioław puchlinie brzusznej (149), zioła w zapaleniu miedniczek nerkowych (153).

Specyfiki: Fitolizyna (16), Urogran (16), Cystenal (82), Rubiolizyna (82), Nephrisol (83),Uvasol (83), Urologicum (101).

Inne preparaty: sok brzozowy naturalny (16).

NERWICA EMOCJONALNA I RUCHOWA (neurosis emotionalis et motorica)Grupa zaburzeń psychogennych, głównie emocjonalnych, spowodowanych różnymi czynni-

kami wewnętrznymi i zewnętrznymi (np. lękiem, histerią), z licznymi objawami (np. bezsen-nością, przyspieszonym biciem serca, zaczerwienieniem twarzy, drżeniem rąk, dusznością,nawet biegunką). Zalicza się tu również stan zwiększonego napięcia nerwowego, określanypopularnie „zdenerwowaniem”, wywołanym np. sytuacją konfliktową, a także tzw. kulę histe-ryczną (globus hystericus), występującą zwykle u kobiet samotnych, i napięcie wywołane niespełnionym pragnieniem seksualnym. Leki roślinne, tzw. uspokajające, mają duże znaczenie włagodzeniu tych stanów i są powszechnie stosowane.

Surowce: korzeń arcydzięgla (4), liść bobrka (13), szyszki chmielowe (24), lupulina (24),ziele dziurawca (34), kwiat grzybienia (44), korzeń waleriany (65), kwiat lawendy (69), kwia-tostan lipy (72), kwiat maku polnego (78), ziele marzanki (81), liść melisy (84), ziele melisy(84), liść ruty (126), ziele serdecznika (131), kłącze tataraku (145).

Preparaty galenowe: odwar z liści bobrka (13), kąpiel wzmacniająca (18), napar chmielowy(24), sok dziurawcowy (34), intrakt dziurawcowy (34), wyciąg z korzenia eleuterokoka (35),intrakt z głogu (40), krople uspokajające (44), intrakt grzybieniowy (44), nalewka kozłkowa naeterze (65), wino walerianowe (65), napój uspokajający z walerianą (65), nalewka kozłkowa(65), intrakt ze świeżych korzeni kozłka (65), napar lawendowy (69), wino lawendowe (69),napar z kwiatów lipy (72), odwar uspokajający (78), napar z ziela marzanki (81), napar meli-sowy (84), wino melisowe (84), nalewka miętowa (85), nalewka z ziela owsa (100), kąpielowsiana (100), napar z kwiatów robinii (121), intrakt z ruty (126), mikstura sedatywna (126),napar z serdecznika (131), kąpiel sosnowa wzmacniająca (135), nalewka tatarakowa (145), ką-piel z kłączy tataraku (145), nalewka z korzenia aralii (154).

Mieszanki ziołowe: zioła w bezsenności (24), zioła przeciwnerwicowe (58), Nervosan (65),Nervogran (65), zioła sedatywne (65), zioła uspokajające do kąpieli (69), zioła uspokajające(72), zioła do kąpieli (72), zioła uspokajające i nasenne (84), zioła sedatywne (131).

Specyfiki: Nervosol (4), Passispasmin (24), Valosedan (24), Hyperforat (34), Neospasmina(40), Valmane (65), Plantival (24, 65), Cumarinol-Bad (93), Sedacorn (159),Raupasil(171).

NERWICA WEGETATYWNA (neurosis vegetativa)Zespół różnorodnych objawów ze strony niektórych narządów wewnętrznych (np. żołądka,

jelit, pęcherzyka żółciowego, serca, naczyń krwionośnych, macicy), występujących pojedyn-czo lub zespołowo, w zależności od stopnia osobniczego napięcia nerwowego oraz od stanuczynnościowego wymienionych narządów. Objawy zależą od reagującego narządu. Chorobawystępuje u ludzi żyjących w stałym napięciu

33

nerwowym, uwrażliwionych na czynniki psychospołeczne, na ujemne bodźce docierające zotoczenia w miejscu pracy i w domu. Leki ziołowe mają znaczenie pomocnicze, gdyż pozwala-ją na tłumienie przez dłuższy czas nadmiernych reakcji nerwowych pobudzonych narządów,zwłaszcza przewodu pokarmowego i serca.

Surowce: korzeń goryczki (43), owoc kminku (56), owoc kolendry (58), korzeń waleriany(65), ziele marzanki (81), liść melisy (84), liść mięty (85), kwiat rumianu szlachetnego (124),kwiat rumianku (125), liść ruty (126), kłącze tataraku (145).

Preparaty galenowe: nalewka gorczycowa (43), napar kolendrowy (58), nalewka kozłkowana eterze (65), intrakt ze świeżych korzeni kozika (65), nalewka kozłkowa (65), napar z zielamarzanki (81), napar melisowy (84), wino melisowe (84), napar z liści mięty (85), napar zkwiatów rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatów rumianku (125), intrakt z ruty (126),mikstura sedatywna (126), napar z kłączy tataraku (145), nalewka tatarakowa (145).

Mieszanki ziołowe: zioła z kminkiem w nerwicy wegetatywnej (56), zioła przeciwnerwico-we (58), Nervosan (65), Nervogran (65), zioła przeciwskurczowe (65), zioła przeciwnerwico-we (84), zioła w nerwicy przewodu pokarmowego (119), zioła w dystonii wegetatywnej (131),zioła sedatywne (131), zioła pomocne w padaczce (134), zioła przeciwpadaczkowe (145).

Specyfiki: Valosedan (24), Hyperforat (34), Plantival (65), Valmane (65), Cavinton (156),Devincan (156), Bellergot (159), Bellacorn (159).

NERWOBÓL (neuralgia)Jest to napad silnego rwącego lub piekącego bólu w obrębie jednego z pni nerwowych lub

jego gałązek, np. nerwu twarzowego, nerwu językowo-gardłowego, splotu ramiennego i jegorozgałęzień oraz nerwu kulszowego (ischias). Leczenie polega na podawaniu środków prze-ciwbólowych, przeciwzapalnych, znieczulających oraz stosowaniu fizykoterapii, gimnastyki.Większe możliwości stwarzają leki ziołowe o działaniu przeciwbólowym, drażniącym skórę,przeciwzapalnym.

Surowce: owoc bzu czarnego (8), korzeń chrzanu świeży (25), nasienie gorczycy czarnej(42), owoc pieprzowca (102), kwiat rumianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125).

Preparaty galenowe: odwar z owoców bzu czarnego (8), sok z owoców bzu czarnego (8),okład z chrzanem (25), okład gorczycowy (42), spirytus gorczycowy (42), nalewka z papryki(102), mazidło pieprzowcowe złożone (102), napar z kwiatów rumianu szlachetnego (124), na-par z kwiatów rumianku (125), spirytus bursztynowy (135), kąpiel sosnowa wzmacniająca(135), wyciąg olejowy z liści lulka (164).

Mieszanki ziołowe: zioła do okładu w nerwobólach (136).Specyfiki: Capsiderm (102), Capsigel (102), Capsiplex (102), Histadermin (102).Inne preparaty: olejek gorczycowy (42), olejek jałowcowy (47), olejek lawendowy (69),

mentol (85), olejek terpentynowy (135).

NERWOWOŚĆ ® nerwica emocjonalna i ruchowa

NIEDOKWAŚNOŚĆ (hypoaciditas)W niedokwaśności następuje zmniejszenie lub zahamowanie wytwarzania kwasu solnego,

powodujące brak łaknienia, uczucie pełności i sytości, odbijanie, zaburzenia trawienne i inne.Liczne leki roślinne mają doskonałe i skuteczne działanie i mogą być stosowane przez długiczas bez żadnej szkody lub niebezpieczeństwa przyzwyczajenia.

34

Surowce: alona (1), korzeń arcydzięgla (4), liść babki lancetowatej (6), owoc anyżu (9), liśćbobrka (13), ziele bylicy bożego drzewka (18), ziele piołunu (19), ziele bylicy pospolitej (20),ziele tysiącznika (22), szyszki chmielowe (24), korzeń cykorii (26), ziele cykorii (26), czosnek(27), ziele drapacza lekarskiego (30), korzeń goryczki (43), ziele hyzopu (46), liść karczocha(54), owoc kolendry (58), ziele koniczyny czerwonej (59), owoc kopru ogrodowego (61), zielekrwawnika (67), ziele lebiodki (70), ziele macierzanki (77), liść mięty (85), korzeń mniszka(88), korzeń omanu (95), owoc ostropestu plamistego (97), ziele pięciornika gęsiego (105), ko-rzeń rzewienia (129), kłącze tataraku (145), ziele tymianku (147), kwiat wrzosu (153).

Preparaty galenowe: wino aloesowe (1), miód aloesowy (1), zioła żołądkowe (4), napar zkorzenia arcydzięgla (4), odwar z liści babki (6), napar z owoców anyżu (9), odwar z liści bo-brka (13), napar z ziela bożego drzewka (18), nalewka z ziela bożego drzewka (18), napar pio-runowy (19), nalewka piołunowa (19), wino piorunowe (19), napar z ziela bylicy pospolitej(20), odwar z tysiącznika (22), napar chmielowy (24), odwar z korzenia cykorii (26), nalewkaczosnkowa (27), odwar z drapacza (30), wino z drapacza (30), nalewka goryczkowa (43), od-war goryczkowy (43), wino goryczkowe (43), napar z hyzopu (46), wino jałowcowe (47), na-lewka z liści karczocha (54), nalewka kminkowa złożona (56), napar kolendrowy (58), nalew-ka z kory chinowej złożona (58), odwar z koniczyny (59), napar z kopru dla dorosłych (61),napar z kopru dla dzieci (61), napar z ziela krwawnika (67), napar z ziela lebiodki (70), napar zziela macierzanki (77), napar z liści mięty (85), nalewka miętowa (85), sok z mniszka (88), wi-no z korzeni mniszka (88), napar z korzeni omanu (95), wino z korzeni omanu (95), proszek wzaburzeniach trawiennych (97), odwar z ziela pięciornika gęsiego (105), nalewka z korzeniarzewienia złożona (129), odwar z korzenia rzewienia (129), napar z kłącza tataraku (145), na-lewka tatarakowa (145), napar z ziela tymianku (147), napar z kwiatów wrzosu (153), nalewkaz kory chinowej (161), nalewka z nasion kulczyby (163).

Mieszanki ziołowe: zioła żołądkowe z anyżem (9), zioła żołądkowo-trawienne (13), ziołażołądkowe (17, 20, 46), zioła gorzkie (19), zioła goryczkowe (22), zioła trawienne z kminkiem(56), zioła regulujące trawienie (69).

Specyfiki: Digestosan (13), Calmagina (22), Cholesol (47), Carvomin (145).

NIEMOC PŁCIOWA ® impotencja

NIESTRAWNOŚĆ (dyspepsia)Choroba objawiająca się dość często bólem brzucha i biegunką po posiłkach, spowodowana

zwykle błędem żywieniowym, niewłaściwym doborem pokarmów, nieprawidłowym sposobemprzyrządzania i podania. Dolegliwości mogą trwać od kilku godzin do kilku dni, bez powikłańi zmian organicznych w przewodzie pokarmowym. Najbardziej narażone są małe dzieci i oso-by w wieku podeszłym. Preparaty roślinne są lekami z wyboru.

Surowce: owoc borówki czernicy (15), ziele bukwicy (17), ziele piołunu (19), korzeń cyko-rii (26), czosnek (27), ziele dziurawca (34), liść herbaty (45), ziele krwawnika (67), ziele ma-cierzanki (77), korzeń marchwi (80), liść mięty (85), korzeń omanu (95), liść orzecha włoskie-go (96), korzeń pietruszki (104), owoc pietruszki (104), kłącze pięciornika (106), liść pokrzy-wy (108), ziele przywrotnika (117), ziele rdestu ptasiego (119), kłącze wężownika (120), zielerzepiku (128), kłącze tataraku (145), ziele tymianku (147).

Preparaty galenowe: napar z korzeni arcydzięgla (4), owoce borówki czernicy

35

świeże sterylizowane (15), odwar z owoców borówki czernicy (15), odwar z bukwicy (17), na-par piołunowy (19), odwar z korzenia cykorii (26), nalewka czosnkowa (27), intrakt dziuraw-cowy (34), sok dziurawcowy (34), nalewka goryczkowa (43), napar z herbaty nie słodzony(45), nalewka z kory chinowej złożona (58), napar z ziela krwawnika (67), napar z ziela macie-rzanki (77), sok ze świeżej marchwi (80), napar z liści mięty (85), napar z korzeni omanu (95),napar z liści orzecha włoskiego (96), wino orzechowe (96), proszek w zaburzeniach trawien-nych (97), napar z korzeni pietruszki (104), napar z owoców pietruszki (104), odwar z kłączapięciornika (106), wino z kłącza pięciornika (106), odwar z liści pokrzywy (108), odwar zprzywrotnika (117), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z kłącza wężownika (120), wi-no przeciwbiegunkowe (120), odwar z ziela rzepiku (128), sok ze świeżego korzenia rzodkwi(130), napar z kłączy tataraku (145), napar z ziela tymianku (147).

Mieszanki ziołowe: zioła żołądkowe-jelitowe (74).Specyfiki: Calmagina (22), Alliofil (27), Herbogastrin (34), Pinalbina (135).

NOSA NIEŻYT (rhinitis)Zapalenie błony śluzowej nosa jest najczęstszą zakaźną chorobą człowieka wywołaną przez

różne wirusy. W późniejszej fazie zapalenia może się dołączyć zakażenie bakteryjne, powodu-jące stan ropny i zagrażające przeniesieniem infekcji na zatoki przynosowe. Ostry nieżyt nosa,zwany katarem, może przejść w nawracającą formę przewlekłą, świadczącą o zmniejszonejodporności organizmu. Leczenie jest tylko objawowe. Leki roślinne mają istotne znaczenie iprzynoszą znaczną ulgę oraz zabezpieczają przed powikłaniami. Stosuje się je w postaci wy-ciągów wodnych do tamponowania i przemywania przewodów nosowych oraz inhalacji i aero-zoli. Alergiczny nieżyt nosa, np. katar sienny, wymaga najpierw specjalistycznego leczenia od-czulającego.

Surowce: liść aloesu świeży (1), ziele bluszczyka (12), ziele macierzanki (77), kwiat makupolnego (78), kwiat nagietka (91), kwiat rumianku (125), liść szałwii (138), pączki topolowe(146).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), odwar z ziela bluszczyka (12), balsam wykrztuśny(69), napar z ziela macierzanki (77), odwar z kwiatów maku polnego (78), napar z kwiatównagietka (91), napar z kwiatów rumianku (125), napar szałwiowy (138), odwar z pączków to-poli (146).

Mieszanki ziołowe: zioła przeciwkaszlowe (12).Specyfiki: Novoimanin (34), Ingakamf (85).Inne preparaty: olejek lawendowy (69), Inhalex (85).

NOWOTWÓR (carcinoma)Kilka roślin, preparatów i specyfików roślinnych wykazuje określone działanie przeciwno-

wotworowe (np. w białaczce, raku skóry), potwierdzone w medycznym piśmiennictwie na-ukowym. Stosowanie tych preparatów w indywidualnych przypadkach jest w wyłącznej gestiilekarza onkologa. Niektóre surowce roślinne (np. huba brzozowa, owoc łopianu) nie mają bez-pośredniego działania przeciwnowotworowego, ale można je traktować jako środki pomocni-cze, zwiększające ogólną odporność organizmu.

Surowce: huba brzozowa czarna (16), huba brzozowa biała (16), szyszki chmielowe (24),ziele dziurawca (34), owoc łopianu (76).

Preparaty galenowe: odwar z huby brzozowej czarnej (16), napar chmielowy

36

(24), napar dziurawcowy (34), wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), olej rokitnikowy (122),nalewka z korzenia aralii (154), Unguentum colchamini (175).

Specyfiki: Befungin (16), Iscador (51), Plenosol (51), Vinblastin (157), Velban (157), Vin-cristine (157), Oncovin (157), Colchaminum (175).

NUDNOŚCI (nausea) ® wymioty

OBRZĘK ORTOSTATYCZNY (oedema) ® nerek niewydolność

OBRZĘK POURAZOWY ® kontuzja

ODBIJANIE (ructificatio) ® nadkwaśność

ODBYTNICY ZAPALENIE ® jelita grubego zapalenie wrzodziejące

ODBYTU SZCZELINA (fissura ani)Rzadko spotykana choroba, zwana pęknięciem odbytu, wywołuje palący ból, świąd, niekie-

dy krwawienie. Przyczyną choroby mogą być żylaki odbytu (zob. s. 59). Leczy się preparatamiroślinnymi, które stosuje się w postaci nasiadówek, kompresów, maści, czopków, wyciągówolejowych i glicerynowych oraz kąpieli.

Surowce: liść aloesu świeży (1), cebula (21), czosnek (27), ziele dziurawca (34), kwiat kasz-tanowca (55), pączki topolowe (146).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), maść cebulowa(21), wyciąg glicerynowy z czosnku (26), wyciąg olejowy z czosnku (27), kąpiel z kory dębo-wej (28), olej dziurawcowy (34), odwar z kwiatów kasztanowca (55), odwar z kozieradki (64),kompres ziołowy na odbyt (l 10), odwar z kłącza wężownika do kąpieli (120), olej rokitnikowy(122), olej różany (123), odwar z pączków topoli (146), maść topolowa (146).

Mieszanki ziołowe: Rektosan (64), zioła do obmywań (95), zioła w hemoroidach (l 15).Specyfiki: Hemorol (53), Venescin (55), Linomag (71), Tormentiol (106), Karotolin (123),

Aesculan (125).

ODLEŻYNA (decubitus)Jest to miejscowa martwica tkanek u osób chorych, długo przebywających w łóżku. Na czę-

ściach ciała poddanych stałemu uciskowi (np. pośladki) powstaje najpierw zaczerwienienie,następnie trudno gojące się owrzodzenie, które może być wtórnie zakażone bakteriami i grzy-bami. Leczy się dostępem powietrza do uszkodzonej części skóry, odpowiednim ułożeniemchorego w łóżku oraz stosowaniem specjalnych zasypek i ziół do obmywania ciała, kąpieli iokładów, jak również maści i wyciągów olejowych.

Surowce: liść aloesu świeży (1), kwiat dziewanny (33), ziele macierzanki (77), kwiat na-gietka (91), ziele nostrzyka (93), ziele ogórecznika (94), liść orzecha włoskiego (96), kwiatrumianku (125), ziele rzepiku (128), ziele serdecznika (131), liść szałwii (138), pączki topolo-we (146).

Preparaty galenowe: wyciąg glicerynowy z aloesu (1), napar arnikowo--rumiankowy (5),maść cebulowa (21), wyciąg glicerynowy z czosnku (27), wyciąg olejowy z czosnku (27), na-par z kwiatów dziewanny (33), olej dziurawcowy (34), napar z herbaty nie słodzony (45), olejlniany (71), napar w dolegliwościach skórnych

37

(73), napar z ziela macierzanki (77), wyciąg olejowy z nagietka (91), kąpiel odmładzająca skó-rę (93), plaster nostrzykowy (93), odwar z ogórecznika (94), miazga ze świeżego ziela ogó-recznika (94), odwar z korzenia omanu (95), napar z liści orzecha włoskiego (96), balsamprzeciw odleżynom (106), kąpiel regenerująca skórę (117), olej rokitnikowy (122), olej różany(123), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z ziela rzepiku (128), odwar z serdecznika(131), napar szałwiowy (138), kąpiel szałwiowa (138), odwar z kłączy tataraku (145), maść to-polowa (146), kąpiel tymiankowa (147).

Mieszanki ziołowe: zioła do obmywania ciała i do kąpieli (70), zioła do okładów (92), ziołado obmywań (95), zioła w dermatopatiach (96).

Specyfiki: Hemostin (28), Novoimanin (34), Linomag (71), Arcalen (91), Tormentiol (106),Karotolin (123), Azulan (125).

ODMROŻENIA (congelatio)Jest to uszkodzenie części ciała wystawionych na niską temperaturę, z miejscowym skur-

czem naczyń krwionośnych, zatrzymaniem dopływu krwi, utratą czucia, obrzękiem i bólem.Istnieje kilka stopni odmrożenia, aż do rozległej martwicy i zgorzeli. Zioła działają w łagod-nych przypadkach odmrożeń. Stosuje się je do kąpieli rozgrzewających, masaży, wcierań iokładów. Analogicznie postępuje się z odmrozinami (perniones), czyli z miejscami po daw-nych odmrożeniach, które mogą wyróżniać się ciemniejszym zabarwieniem i zwiększonąwrażliwością na zimno.

Surowce: liść aloesu świeży (1), ziele bylicy bożego drzewka (18), kwiat dziewanny (33),owoc kasztanowca niedojrzały (55), ziele ogórecznika (94), liść orzecha włoskiego (96), kłączewężownika (120).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), napar z ziela bo-żego drzewka (18), płyn przeciw odmrożeniom (28), napar z kwiatów dziewanny (33), olejdziurawcowy (34), intrakt z kasztanowca (55), olej lniany (71), wyciąg olejowy z nagietka(91), odwar z ogórecznika (94), miazga ze świeżego ziela ogórecznika (94), napar z liści orze-cha włoskiego (96), kąpiel regenerująca skórę (117), odwar z kłącza wężownika (120), olej ro-kitnikowy (122), olej różany (123).

Mieszanki ziołowe: zioła dermatologiczne (11).Specyfiki: Linomag (71), Karotolin (123).

OPARZENIE (combustio)Jest to uszkodzenie skóry przez czynniki termiczne, elektryczne, popromienne lub chemicz-

ne o różnym stopniu nasilenia - od piekącego rumienią do pojawienia się pęcherzy i martwicytkanek. Z punktu widzenia klinicznego istotne znaczenie ma rozległość oparzenia. Preparatyroślinne stosuje się przede wszystkim w lekkich oparzeniach małych powierzchni skóry jakodoraźną pomoc domową.

Surowce: liść aloesu świeży (1), ziele bluszczyka (12), kwiat dziewanny (33), kwiat kaszta-nowca (55), kwiat nagietka (91), ziele nostrzyka (93), ziele ogórecznika (94), liść orzecha wło-skiego (96), ziele ostrożenia warzywnego (98), kłącze pięciornika (106), liść podbiału (107),ziele przetacznika leśnego (115), kłącze wężownika (120), ziele serdecznika (131), liść szałwii(138), pączki topolowe (146).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), napar arnikowo-rumiankowy (5), odwar z ziela bluszczyka (12), wyciąg glicerynowy z czosnku (27), wyciągolejowy z czosnku (27), nalewka z dębianek (28), odwar z kory dębowej (28), napar z kwiatówdziewanny (33), olej dziurawcowy (34), napar z herbaty nie słodzony (45), odwar z kwiatówkasztanowca (55), olej lniany (71), wyciąg olejowy z nagietka (91), kąpiel odmładzająca skórę(93), miazga ze świeżego

38

ziela ogórecznika (94), napar z liści orzecha włoskiego (96), odwar z ziela ostrożenia (98), bal-sam przeciw odleżynom (106), odwar z kłączy pięciornika (106), odwar z liści podbiału (107),odwar z ziela przetacznika (115), kąpiel regenerująca skórę (117), odwar z kłącza wężownika(120), olej rokitnikowy (122), olej różany (123), odwar z serdecznika (131), kąpiel szałwiowa(138), maść topolowa (146).

Mieszanki ziołowe: zioła mineralizujące (111).Specyfiki: Novoimanin (34), Linomag (71), Arcalen (91), Tormentiol (106), Karotolin

(123).

OSKRZELI ZAPALENIE (bronchitis)W chorobie tej występuje stan zapalny i zwężenie oskrzeli wskutek obrzęku i skurczu, nie-

wydolność oddechowa, zaleganie obfitej gęstej wydzieliny i kaszel, spowodowane infekcją wi-rusową, bakteryjną lub mieszaną oraz innymi czynnikami. W miarę upływu czasu w oskrzelachnastępują nieodwracalne i stopniowo postępujące zmiany. Leczenie można prowadzić za po-mocą leków syntetycznych, antybiotyków, kortykosterydów i innych. W stanach przewlekłychi wczesnych znaczenie mają preparaty ziołowe o działaniu wykrztuśnym, bakteriobójczym,rozkurczowym, przeciwzapalnym, pobudzającym wydzielanie śluzu i ruch nabłonka rzęsko-wego.

Surowce: owoc anyżu (9), korzeń biedrzeńca (10), liść bluszczu (11), cebula świeża (21),korzeń chrzanu świeży (25), czosnek (27), ziele koniczyny czerwonej (59), ziele kopytnika zkorzeniami (62), korzeń lukrecji (75), ziele macierzanki (77), kwiat maku polnego (78), zielemiodunki (87), kwiat mniszka (88), korzeń mydlnicy (90), korzeń omanu (95), korzeń pier-wiosnka (103), kwiat pierwiosnka (103), liść podbiału (107), kwiat malwy czarnej (114), zieleprzetacznika leśnego (115), pączki sosnowe (135), porost islandzki (143).

Preparaty galenowe: miód anyżowy (9), napar z owoców anyżu (9), odwar z korzenia bie-drzeńca (10), napar z liści bluszczu (11), sok z cebuli (21), syrop z cebuli (21), syrop chrzano-wy (25), wyciąg z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), odwar z koniczyny (59),nalewka kopytnikowa (62), balsam wykrztuśny (69), odwar z korzenia lukrecji (75), napar zziela macierzanki (77), odwar z kwiatów maku polnego (78), odwar z ziela miodunki (87), sy-rop z kwiatów mniszka (88), odwar z korzenia mydlnicy (90), nalewka z korzenia mydlnicy(90), odwar z ogórecznika (94), napar z korzeni omanu (95), syrop wykrztuśny (95), odwar zkorzeni pierwiosnka (103), odwar z kwiatów pierwiosnka (103), intrakt z pierwiosnka (103),odwar z liści podbiału (107), sok z podbiału (107), odwar z kwiatów malwy czarnej (114), od-war wykrztuśny z przetacznika (115), odwar z pączków sosny (135), syrop z pączków sosny(135), odwar zagęszczony z porostu (143).

Mieszanki ziołowe: zioła wykrztuśne (9, 33, 46, 63), zioła wykrztuśne z biedrzeńcem (10),zioła wykrztuśne z lukrecją (75), zioła w kaszlu (103), zioła przeciw-astmatyczne (105), Pul-moran (107), Pektosan (107), Neopektosan (107), zioła piersiowe (l 11).

Specyfiki: Kelastmin (2), Alliofil (27), Azarina (62), Inhalex (85), Pectosol (90), Eupatal(95), Bronchicum (103), Coderit (103), Bronchiflux (107), Mukaltin (113), Tussiglaucin (132),Apertuss (147), Pleumolysin (147), Tussipect (147).

Inne preparaty: olejek anyżowy (9), Glaucini hydrochloridum (132).

OTYŁOŚĆ (obesitas, adipositas)Jest to zaburzenie przemiany materii, któremu zazwyczaj towarzyszą inne schorzenia - nad-

ciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa, miażdżyca, kamica żółciowa lub

39

cukrzyca. Leczenie polega na przestrzeganiu surowych ograniczeń dietetycznych, stosowa-niu krótkich głodówek, uprawianiu gimnastyki i kinezyterapii. Zioła mają duże znaczenie jakoprzeciwdziałające ewentualnym zaparciom, atonii i zrostom jelit, również jako moczopędne,ogólnie odtruwające, rozkurczowe, przestrajające, poprawiające krążenie krwi oraz uspokaja-jące.

Surowce: Alona (1), liść brzozy (16), nasienie gorczycy białej (41), kora kruszyny (66),znamię kukurydzy (68), ziele marzanki (81), korzeń mniszka (88), morszczyn sproszkowany(89), ziele nawłoci (92), ziele ostrożenia warzywnego (98), ziele owsa (100), kłącze perzu(101), ziele rdestu ptasiego (119), korzeń rzewienia (129), ziele skrzypu (133), kwiat ślazu(140), kwiat wiązówki (149), korzeń wilżyny (151).

Preparaty galenowe: napar z liści brzozy (16), zawiesina gorczycowa (41), odwar z korykruszyny (66), odwar ze znamion kukurydzy (68), napar z ziela marzanki (81), odwar z korze-nia mniszka (88), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ziela ostrożenia (98), odwar z ziela owsa(100), odwar z perzu (101), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), nalewka z korzenia rzewieniazłożona (129), odwar z rzewienia (129), odwar z ziela skrzypu (133), napar ślazowy (140), na-par z kwiatów wiązówki (149), napar z korzenia wilżyny (151).

Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysem (7), zioła moczopędne z kwiatem bzu(8), Degrosan (66), zioła w otyłości (66), zioła moczopędne (68, 74, 100, 151), zioła moczo-pędne z marzanką (81), zioła „czyszczące krew” (119), zioła ogólnie odtruwające (133), ziołaregulujące przemianę materii (136), zioła w puchlinie brzusznej (149).

Specyfiki: Urologicum (101), Dragess Neunzehn (129).Inne preparaty: sok brzozowy naturalny (16).

OWRZODZENIE JELIT ® jelita grubego zapalenie wrzodziejące

OWRZODZENIE ŻOŁĄDKA ® wrzód żołądka i dwunastnicy

OWRZODZENIE ŻYLAKOWE (ulcus cruris)Są to uszkodzenia skóry lub także tkanki podskórnej goleni, powstałe najczęściej w wyniku

żylaków i zakrzepów naczyń żylnych, często powikłane zakażeniem bakteryjnym i grzybi-czym. Choroba jest przewlekła o różnym stopniu bolesności, z objawami sączenia lub ropienia.Stosuje się miejscowo preparaty ułatwiające ziarninowa-nie i gojenie owrzodzeń. Leki roślinnemają duże znaczenie jako bakteriobójcze, przeciwzapalne, ułatwiające bliznowacenie i przy-spieszające naskórkowanie.

Surowce: liść aloesu świeży (1), ziele bukwicy (17), cebula świeża (21), owoc kasztanowcaniedojrzały (55), kwiat kasztanowca (55), kwiat nagietka (91), ziele nostrzyka (93), liść orze-cha włoskiego (96), kłącze wężownika (120), kwiat rumianku (125), ziele serdecznika (131),pączki topolowe (146).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), odwar z bukwicy(17), maść cebulowa (21), okład cebulowy (21), wyciąg olejowy z czosnku (27), wyciąg glice-rynowy z czosnku (27), odwar z kory dębowej (28), olej dziurawcowy (34), intrakt z kaszta-nowca (55), odwar z kwiatów kasztanowca (55), olej lniany (71), wyciąg olejowy z nagietka(91), kąpiel odmładzająca skórę (93), odwar z korzenia omanu (95), napar z liści orzecha wło-skiego (96), balsam przeciw odleżynom (106), kąpiel regenerująca skórę (117), odwar z kłączawężownika (120), olej rokitnikowy (122), olej różany (123), napar z kwiatów rumianku (125),odwar z serdecznika (131), odwar z kłączy tataraku (145), maść topolowa (146).

40

Mieszanki ziołowe: zioła przeciw żylakom (93), zioła do obmywań (95), zioła w dermatopa-tiach (96).

Specyfiki: Hemostin (28), Novoimanin (34), Aescusan (55), Essaven (55), Linomag (71),Arcalen (91), Venatol (93), Tormentiol (106), Karotolin (123), Azulan (125).

OWSICA (oxyuriasis) ® robaczyca

OZĘBNEJ ZAPALENIE (periodontitis) ® przyzębica

PADACZKA (epilepsia)Jest to zespół objawów, którego charakterystyczną cechą są nawracające napady bez utraty

świadomości lub z jej utratą. Wymaga leczenia wysoko specjalistycznego z użyciem nowocze-snych leków syntetycznych. Preparaty ziołowe mają wyłącznie znaczenie pomocnicze i mogąniekiedy łagodzić niektóre objawy towarzyszące chorobie. Dotyczy to również mieszanek zio-łowych.

Surowce: liść bobrka (13), korzeń bylicy pospolitej (20), szyszki chmielowe (24), ziele dziu-rawca (34), kwiat głogu (40), ziele jemioły (51), korzeń kozłka (65), kwiat lipy (72), ziele ma-rzanki (81), liść melisy (84), liść mięty (85), ziele serdecznika (131), kwiat słonecznika (134),kłącze tataraku (145), kora wierzbowa (150).

Preparaty galenowe: napar z liści bobrka (13), odwar z korzenia bylicy pospolitej (20), od-war z tysiącznika (22), napar chmielowy (24), sok dziurawcowy (34), odwar z głogu (40), in-trakt z jemioły (51), nalewka kozłkowa (65), intrakt ze świeżych korzeni kozłka (65), napar zkwiatów lipy (72), napar z ziela marzanki (81), napar melisowy (84), napar z liści mięty (85),mikstura sedatywna (126), napar z serdecznika (131), odwar z kwiatów słonecznika (134), od-war z kłączy tataraku (145), odwar z kory wierzbowej (150).

Mieszanki ziołowe: zioła w padaczce (126), zioła przeciwpadaczkowe (131, 145), zioła po-mocne w padaczce (134).

PARADONTOZA ® przyzębica

PASOŻYTAMI JELITOWYMI ZAKAŻENIE ® robaczyca

PĘCHERZA MOCZOWEGO ZAPALENIE (urocystitis)Chorobę wywołuje zakażenie bakteryjne, najczęściej pałeczka okrężnicy, rzadko gronkowce

lub paciorkowce, często szczepy oporne na różne antybiotyki. Objawem zapalenia pęcherzajest bolesne, utrudnione i częste oddawanie moczu, ból promieniujący, krwiomocz, niekiedydreszcze. Leczenie ziołami, zwłaszcza przypadków przewlekłych, daje dobre wyniki. Stosujesię preparaty moczopędne, bakteriobójcze, przeciwzapalne, rozkurczowe, przeciwkrwotoczne,regenerujące nabłonek i nieco ściągające w postaci naparów i odwarów doustnych oraz nasia-dówek, kąpieli częściowych, okładów na podbrzusze, a w przypadkach uporczywych także dopłukania pęcherza.

Surowce: liść berberysu (7), liść borówki brusznicy (14), liść brzozy (16), owoc jałowca(47), ziele marzanki (81), liść mącznicy lekarskiej (83), ziele miodunki (87), ziele nawłoci(92), ziele ogórecznika (94), korzeń omanu (95), ziele ostrożenia warzywnego (98), kłączeperzu (101), owoc pietruszki (104), liść porzeczki czarnej (110), ziele rdestu ptasiego (119),ziele skrzypu (133), ziele tasznika (144), kłącze tataraku (145), kwiat wiązówki (149), korzeńwilżyny (151), kwiat wrzosu (153).

41

Preparaty galenowe: odwar z liści borówki brusznicy (14), napar z liści brzozy (16), naparjałowcowy (47), napar z ziela marzanki (81), odwar z liści mącznicy (83), odwar z ziela mio-dunki (87), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ogórecznika (94), odwar z ziela ostrożenia (98),odwar z perzu (101), napar z owoców pietruszki (104), napar przeciwzapalny z liści porzeczki(110), odwar moczopędny z porzeczki (110), odwar moczopędny z przetacznika (115), odwar zziela rdestu ptasiego (119), odwar z ziela skrzypu (133), nasiadówka szałwiowa (138), maceratz ziela tasznika (144), odwar z kłącza tataraku (145), napar z kwiatów wiązówki (149), napar zkorzenia wilżyny (151), napar z kwiatów wrzosu (153).

Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysem (7), zioła w nieżycie pęcherza (14),zioła w zapaleniu pęcherza (16), zioła moczopędne (74, 116, 144, 151, 153), zioła moczopędnez marzanką (81), Urosan (83), zioła antyseptyczne (83), zioła moczopędne i przeciwzapalne(94), zioła w nieżycie dróg moczowych (95), zioła odtruwające (101), zioła w infekcjach mo-czowych (109), zioła w schorzeniach dróg moczowych (112), zioła w zapaleniu dróg moczo-wych (118), zioła „czyszczące krew” (119), zioła ogólnie odtruwające (133), zioła w zakażeniudróg moczowych (153).

Specyfiki: Fitolizyna (16), Nephrisol (83), Uvasol (83), Urologicum (101).Inne preparaty: sok brzozowy naturalny (16).

PĘCHERZYKA ŻÓŁCIOWEGO ZAPALENIE ® dróg żółciowych zapalenie

PIEGI (ephelis)Są to ciemniej zabarwione plamki na skórze, na częściach ciała wystawionych na światło i

promienie słoneczne. Stają się bardziej widoczne w lecie po naświetleniu na słońcu. Nie wy-wołują dolegliwości. Dla usunięcia piegów lub zmniejszenia przebarwienia skóry stosowanood dawna obmywanie lub okłady ze świeżego soku z ogórka, ziemniaka, pietruszki, selera, cy-tryny, ewentualnie glicerynowe roztwory tych soków. Przyjmuje się też doustnie, jako wspo-magające, napary lub odwary z niektórych wymienionych niżej ziół.

Surowce: ziele drapacza (30), ziele fiołka trójbarwnego (38), ziele krwawnika (67), kwiat li-py (72), korzeń łopianu (76), liść mięty pieprzowej (85), liść szałwii (138), ziele tymianku(147), kora wierzby (150).

Preparaty galenowe: odwar z drapacza (30), odwar z bratków (38), napar z ziela krwawnika(67), napar z kwiatów lipy (72), napar z liści mięty (85), napar szałwiowy (138), napar z zielatymianku (147), odwar z kory wierzbowej (150).

Specyfiki: Depigman (Hermal, RFN).

PLAMICA (purpura)Plamica jest chorobą włosowatych naczyń krwionośnych oraz drobnych naczyń żylnych i

tętniczek, w której występuje uszkodzenie ścian tych naczyń różnymi czynnikami. Następujewypływ krwinek czerwonych poza obręb uszkodzonych naczyń i pojawiają się małe wybro-czyny, zwłaszcza na kończynach dolnych. Ważne znaczenie w leczeniu plamic różnego po-chodzenia mają zioła zawierające witaminę C oraz P, której głównym przedstawicielem jest ru-tyna. Synergetyczne działanie obu witamin uszczelnia śródbłonki drobnych naczyń i zapobiegapowstawaniu wybroczyn, zwłaszcza w obrębie mózgu.

Surowce: owoc berberysu (7), kwiat bzu czarnego (8), ziele fiołka trójbarwnego (38), owockasztanowca niedojrzały (55), kwiat kasztanowca (55), kora kasztanowca

42

(55), ziele nawłoci (92), owoc porzeczki czarnej (110), ziele poziewnika (111), ziele rdestuptasiego (l 19), owoc dzikiej róży (123), liść ruty (126).

Preparaty galenowe: odwar witaminizujący z owoców berberysu (7), odwar z bratków (38),intrakt z kasztanowca (55), odwar z kwiatów kasztanowca (55), odwar z kory kasztanowca(55), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ziela poziewnika (111), odwar z ziela rdestu ptasiego(119), odwar z owoców dzikiej róży (123), intrakt z ruty (126), kąpiel sosnowa wzmacniająca(135).

Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne i „czyszczące krew” (109), zioła mineralizujące(111).

Specyfiki: Difrarel 100 (15), Aescusan (55), Essaven (55), Reparil (55), Venacorn (55),Cavinton (156), Devincan (156).

POBUDZENIE NERWOWE ® nerwica emocjonalna i ruchowa

POCHWY ZAPALENIE (colpitis) ® upławy

PODAGRA ® dna

PODCIŚNIENIE (hypotonia)Stan zmniejszonego ciśnienia krwi w naczyniach, spowodowany np. zapaścią, krwotokiem;

najczęściej jest to stan samoistny. Objawami są: zmęczenie, senność, niezdolność do wysiłkówfizycznych, sinica kończyn, niekiedy omdlenie. Szczególnym przypadkiem jest podciśnieniemózgowe, zagrażające życiu. Kilka ziół, jak również niektóre używki (mocna herbata, kawa)mogą podwyższyć ciśnienie krwi.

Surowce: ziele janowca barwierskiego (48).Preparaty galenowe: nalewka arnikowa (5), wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), odwar z

ziela janowca (48), nalewka z nasion kulczyby (163).Mieszanki ziołowe: zioła w hipotonii (48).Inne preparaty: strychniny siarczan (163), efedryny chlorowodorek (170).

PODNIECENIE NERWOWE ® nerwica emocjonalna i ruchowa

POKRZYWKA (urticaria) ® egzema

POLUCJA (pollutio)Bezwolny wyciek nasienia u młodzieży, powtarzający się okresowo, jest zjawiskiem nor-

malnym, jeśli natomiast jest częsty i obfity, powinien być leczony. Przyczyną nasieniotokumoże być onanizm, pobudzenie seksualne, podniecające lektury, film. Leczenie polega m.in.na podawaniu środków uspokajających, zwłaszcza pochodzenia roślinnego.

Surowce: szyszki chmielowe (24), lupulina (24), kwiat grzybienia (44), korzeń kozika (65),liść melisy (84).

Preparaty galenowe: napar chmielowy (24), napój w nadpobudliwości płciowej (24), intraktdziurawcowy (34), intrakt grzybieniowy (44), napój uspokajający z Waleriana (65), wino wale-rianowe (65), napar melisowy (84), nalewka z ziela owsa (100), mikstura sedatywna (126).

Mieszanki ziołowe: zioła sedatywne (131).Specyfiki: Plantival (24), Hyperforat (34), Sedacorn (159).

POSTRZAŁ (lumbago) ® nerwoból

43

POTLIWOŚĆ (hyperhidrosis)Nadmierne pocenie się może być miejscowe (np. nogi, ręce, głowa, twarz) i wówczas stosu-

je się obmywania lub kąpiele w wyciągach ziołowych oraz przestrzega zasad ogólnej higieny.Potliwość całego ciała ma często charakter napadowy, a jej przyczyny są nieraz trudne do usta-lenia. Stosowanie doustne i zewnętrzne preparatów ziołowych przynosi dużą poprawę.

Surowce: ziele bukwicy (17), kora dębowa (28), ziele hyzopu (46), liść orzecha włoskiego(96), kłącze wężownika (120), liść szałwii (138), porost islandzki (143).

Preparaty galenowe: odwar z bukwicy (17), kąpiel z kory dębowej (28), napar z liści orze-cha włoskiego (96), odwar z kłącza wężownika do kąpieli (120), nalewka szałwiowa (138),wyciąg płynny szałwiowy (138), kąpiel szałwiowa (138), odwar zagęszczony z porostu (143),kąpiel przeciw potliwości (150), nalewka z liści pokrzyku (168).

Mieszanki ziołowe: zioła przeciwpotne (46), zioła płucne (143).

POWIEK ZAPALENIE ® spojówek zapalenie

PROSTATY ZAPALENIE (prostatitis)Zapalenie gruczołu krokowego (sterczą) jest schorzeniem urologicznym, zazwyczaj po-

chodnym zapalenia pęcherza moczowego. Znanych jest wiele postaci tego zapalenia i niektórez nich trzeba leczyć antybiotykami (np. rzeżączkowe), ale w innych przypadkach dużą sku-teczność wykazują leki ziołowe przeciwzapalne, moczopędne, bakteriobójcze, rozkurczowe,nieznacznie ściągające i regenerujące nabłonek. U mężczyzn w okresie przekwitania występujeniekiedy przerost prostaty, który w początkowym okresie przedoperacyjnym może być leczonyzapobiegawczo roślinnymi preparatami moczopędnymi pod kontrolą lekarza urologa.

Surowce: liść brzozy (16), nasiona dyni suszone (32), liść mącznicy lekarskiej (83), zielenawłoci (92), ziele ogórecznika (94), korzeń omanu (95), ziele ostrożenia warzywnego (98),korzeń pietruszki (104), liść porzeczki czarnej (110), ziele przymiotna kanadyjskiego (116),ziele rdestu ptasiego (119), ziele skrzypu (133), ziele tasznika (144), ziele uczepu trójlistkowe-go (148), kwiat wiązówki (149), korzeń wilżyny(151).

Preparaty galenowe: napar z liści brzozy (16), napar jałowcowy (47), odwar z liści mącznicy(83), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ogórecznika (94), odwar z ziela ostrożenia (98), naparz korzenia pietruszki (104), napar przeciwzapalny z liści porzeczki (110), napar z ziela przy-miotna (116), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z ziela skrzypu (133), macerat z zielatasznika (144), napój wzmacniający (146), napar z ziela uczepu (148), napar z kwiatów wią-zówki (149), napar z korzenia wilżyny (151).

Mieszanki ziołowe: zioła w zapaleniu pęcherza (16), zioła moczopędne z marzanką (81),zioła antyseptyczne (83), zioła moczopędne i przeciwzapalne (94), zioła w nieżycie dróg mo-czowych (95), zioła w infekcjach moczowych (109), zioła moczopędne z porzeczką (110), zio-ła w schorzeniach dróg moczowych (112), zioła moczopędne (116, 148), zioła w zapaleniudróg moczowych (118), zioła „czyszczące krew” (119), zioła ogólnie odtruwające (133), ziołamoczopędne (144), zioła w dolegliwościach prostaty (149), zioła w zapaleniu prostaty (151).

Specyfiki: Fitolizyna (16), Nephrisol (83), Uvasol (83), Tadenan (141), Prostagutt (146).

44

PRZEKWITANIE ® klimakterium

PRZEWODÓW ŻÓŁCIOWYCH ZAPALENIE ® dróg żółciowych zapalenie

PRZEKWITANIE MĘSKIE ® impotencja

PRZEMIANY MATERII ZABURZENIA (insufficientia metabolica)Określenie to obejmuje wiele różnorodnych zaburzeń spowodowanych nieprawidłową

przemianą związków białkowych, cukrowych, tłuszczowych i innych, wytwarzanych w orga-nizmie lub przekształcanych. Do zaburzeń tych zalicza się też następstwa niedostatecznego lubnadmiernego doprowadzenia niektórych związków i składników pokarmowych, m.in. powodu-jących zwiększony poziom cholesterolu we krwi. W zapobieganiu i leczeniu zaburzeń metabo-licznych duże znaczenie mają preparaty roślinne oraz odpowiedni sposób odżywiania.

Surowce: ziele fiołka trójbarwnego (38), ziele krwawnika (67), korzeń łopianu (76), zielemniszka (88), morszczyn sproszkowany (89), liść pokrzywy (108), owoce poziomki świeże lubsok (112), ziele rdestu ptasiego (119), owoc rokitnika (122), owoc dzikiej róży (123), korzeńrzodkwi świeży (130), ziele skrzypu (133).

Preparaty galenowe: odwar witaminizujący z owoców berberysu (7), odwar z bratków (38),sok ze świeżego ziela krwawnika (67), odwar z korzenia łopianu (76), sok ze świeżego korze-nia łopianu (76), sok z warzyw (80), sok ze świeżych liści mniszka (88), zielony napój z liścimniszka (88), odwar z liści pokrzywy (108), miód pokrzywowy (108), odwar z ziela rdestuptasiego (119), odwar z owoców dzikiej róży (123), sok ze świeżego korzenia rzodkwi (130),odwar z ziela skrzypu (133).

Mieszanki ziołowe: zioła metaboliczne (31, 50), Degrosan (66), zioła zwiększające odpor-ność (91), zioła ogólnie odtruwające (133), zioła regulujące przemianę materii (136).

Specyfiki: Lipopharm (71).

PRZEZIĘBIENIE ® grypa i przeziębienie

PRZYDATKÓW ZAPALENIE (adnexitis) ® upławy

PRZYZĘBICA (paradontosis)Jest to jedna z chorób przyzębia, najbardziej je niszcząca i trudna do wyleczenia. Powoduje

najpierw zapalenie brzegów dziąseł wokół zębów, zaczerwienienie, krwawienie, powstaniegłębokich kieszonek kostnych w okolicy zębów i pociąga za sobą rozchwianie zębów orazwczesną ich utratę. W miejscowym leczeniu przyzębicy znaczenie mają również preparaty zio-łowe działające bakteriobójczo, przeciwzapalnie, ściągające, przeciwalergicznie i przeciw-krwotocznie. Konieczne też jest leczenie towarzyszących chorób jamy ustnej i gardła (zob. s.19).

Surowce: czosnek (27), kwiat nagietka (91), liść orzecha włoskiego (96), kłącze pięciornika(106), kłącze wężownika (120), liść szałwii (138).

Preparaty galenowe: wyciąg glicerynowy z czosnku (27), nalewka nagietkowa (91), napar zliści orzecha włoskiego (96), odwar z kłączy pięciornika (106), nalewka z kłączy pięciornika(106), odwar z kłącza wężownika (120), napar szałwiowy (138), nalewka szałwiowa (138).

Mieszanki ziołowe: zioła w paradontopatii (96), Septosan (147).Specyfiki: Mucosit(91).

45

PYLICA ® gruźlica

RANA (vulnus) ® czyraczność

REKONWALESCENCJA (reconvalescentia)Jest to okres zdrowienia po przebytych długotrwałych chorobach wyniszczających, po za-

biegach chirurgicznych oraz po niektórych innych schorzeniach powodujących znaczniejsząutratę sił i odporności organizmu, a także ograniczenie ruchowe wskutek szybkiego męczeniasię. Dodatkowym obciążeniem są te dolegliwości, które jeszcze nie ustąpiły, np. ból, zaburze-nia trawienia, snu i oddawania moczu. W okresie powrotu do zdrowia zioła wywierają sku-teczne działanie, a regularne ich stosowanie przynosi wyraźną ulgę oraz przyspiesza powrót dopełni sił.

Surowce: liść aloesu świeży (1), owoc berberysu (7), owoc borówki brusznicy (14), cebulaświeża (21), czosnek (27), nasiona dyni świeże (32), ziele mniszka (88), kwiat nagietka (91),owoc porzeczki czarnej (110), owoce poziomki świeże lub sok (112), owoc rokitnika (122),owoc dzikiej róży (123), kwiat rumianku (125), korzeń rzodkwi świeży (130).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), miód aloesowy (1), wino aloesowe (1), odwar wi-taminizujący z owoców berberysu (7), sok z owoców bzu czarnego (8), odwar z huby brzozo-wej czarnej (16), kąpiel wzmacniająca (18), wino cebulowe (21), odwar z tysiącznika (22),wyciąg z czosnku bezwonny (27), wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), wino gorczyczne (43),napar z herbaty słodzony (45), sok ze świeżego ziela krwawnika (67), sok z warzyw (80), sokze świeżej marchwi (80), sok ze świeżych liści mniszka (88), zielony napój z liści mniszka(88), napar z kwiatów nagietka (91), kąpiel owsiana (100), miód pokrzywowy (108), odwar zziela rdestu ptasiego (119), odwar z owoców dzikiej róży (123), napar z kwiatów rumianku(125), sok ze świeżego korzenia rzodkwi (130), spirytus bursztynowy (135), kąpiel wzmacnia-jąca (145), napój wzmacniający (146), nalewka z korzenia aralii (154), nalewka z korzeniazwodnicy (154), wyciąg z kłączy leuzy krokoszowej (154), nalewka z nasion cytrynnika chiń-skiego (154), nalewka z nasion kulczyby (163).

Mieszanki ziołowe: zioła metaboliczne (31), zioła wzmacniające (52), zioła do obmywaniaciała i do kąpieli (70), zioła immunologiczne (75), zioła zwiększające odporność (91), zioła wosłabieniu potencji (108), zioła wątrobowe dla rekonwalescentów (108), zioła regulująceprzemianę materii (136), zioła zwiększające potencję (145).

Specyfiki: Biostymina (1), Alliofil (27), Cholagogum-Kapseln (39), Saparat (154), KumsanGinseng (154).

Inne preparaty: sok brzozowy naturalny (16).

REUMATYZM ® gościec stawowy i mięśniowy

ROBACZYCA (helminthiasis)Robaczyca jest zakażeniem przewodu pokarmowego przez pasożyty, np. owsiki, glisty jeli-

towe, tasiemce, wywołującym wiele objawów miejscowych (np. nudności, bóle, zaburzeniatrawienne) oraz ogólnoustrojowych (np. osłabienie, alergię, obniżenie liczby krwinek czerwo-nych). Stosuje się wiele nowoczesnych leków przeciw różnym robakom, ale zioła są nadalprzydatne i łatwo dostępne. Zakażenie lamblią wyłączono jako osobną chorobę.

46

Surowce: owoc borówki czernicy (15), ziele bylicy bożego drzewka (18), ziele piołunu (19),czosnek (27), nasiona dyni świeże (32).

Preparaty galenowe: proszek przeciw glistom jelitowym (15), napar z ziela bożego drzewka(18), napar piołunowy (19), wyciąg z czosnku bezwonny (27), lewatywa przeciw owsikom(27), nasiona dyni świeże przeciw tasiemcowi (32).

Mieszanki ziołowe: zioła przeciw lambliom (147).Specyfiki: Fugitene (32).

ROPNIE MNOGIE PACH ® czyraczność

RWA KULSZOWA (ischias) ® nerwoból

RZĘSISTKOWICA (trichomoniasis)Chorobę powoduje wtargnięcie do pochwy pierwotniaka zwanego rzęsistkiem pochwowym

(Trichomonas vaginalis), który wywołuje stan zapalny, uszkodzenie błony śluzowej, upławy iświąd sromu. Leczy się doustnie i miejscowo preparatami syntetycznymi. Wyciągi roślinnestosuje się w postaci tamponów i irygacji jako zapobiegawcze, pomocnicze i zastępcze.

Surowce: czosnek (27), kwiat nagietka (91).Preparaty galenowe: wyciąg glicerynowy z czosnku (27).Specyfiki: Calendulin (91).

SERCA NIEMIAROWOŚĆ (allorhytmia)Zaburzenia rytmu serca są często wywoływane zwiększoną pobudliwością układu przewo-

dzącego bodźce w sercu. W kardiologii stosuje się kilka grup leków o różnym mechanizmiedziałania, m.in. odpowiednie alkaloidy roślinne, a tylko w przypadkach mało nasilonych aryt-mii można zalecić złożone wyciągi ziołowe.

Surowce: kwiat głogu (40), owoc głogu (40).Preparaty galenowe: intrakt z głogu (40), nalewka głogowa (40).Mieszanki ziołowe: Cardiosan (40), zioła w nerwicy serca (84).Specyfiki: Gilurythmal (171), Sparteinsulfat (176), Deposan (176).Inne preparaty: chinidyny siarczan (161), Ajmalin (171), sparteiny siarczan (176).

SERCA NIEWYDOLNOŚĆ (insufficientia cordis)Niewydolność serca jest zarazem niewydolnością krążenia i w swej postaci ostrej lub prze-

wlekłej wymaga ścisłego dawkowania czystych pojedynczych roślinnych glikozydów kardeno-lidowych w postaci tabletek, drażetek lub wstrzyknięć, przy czym niezbędna jest stała opiekalekarza kardiologa.

Specyfiki: Scillaren (160), Sandoscill (160), Talusin (160), Scilloral (160), Acetyldigitoxi-num (166), Deslanatosidum (166), Digoxin (166), Lanatosid (166), Strophanthinum G (172).

SERCA NIEWYDOLNOŚĆ WZGLĘDNA (insufficientia cordis relativa)Schorzenie charakteryzuje się osłabieniem czynności serca i krążenia krwi, zwykle u osób w

wieku podeszłym jako naturalny proces ubytku sił życiowych oraz u rekonwalescentów pociężkich chorobach i zatruciach. Objawami są m.in. okresowe kołatania serca, przejściowe bólew okolicy serca, zadyszka wysiłkowa i uczucie osłabienia. Leki roślinne mają duże znaczenie,gdyż wzmagają siłę skurczu mięśnia ser-

47

cowego, poprawiają krążenie krwi, zwłaszcza w kończynach dolnych i mózgu, wzmagają prze-sączanie w kłębkach nerkowych, zmniejszają opory w naczyniach krwionośnych, doprowadza-ją więcej tlenu do tkanek.

Surowce: kwiat arniki (5), kwiatostan głogu (40), owoc głogu (40), kwiat grzybienia (44),ziele konwalii (60), ziele miłka wiosennego (86), ziele serdecznika (131).

Preparaty galenowe: nalewka arnikowa (5), wyciąg z korzenia eleuterokoka (34), odwar zgłogu (40), intrakt z głogu (40), nalewka głogowa (40), intrakt grzybieniowy (44), Guttae car-diacae (60), nalewka konwaliowa (60), nalewka z ziela miłka (86), napar z serdecznika (131),nalewka z korzenia aralii (154), nalewka z nasion cytrynnika chińskiego (154), wyciąg z kłą-czy leuzy krokoszowej (154).

Mieszanki ziołowe: Cardiosan (40), zioła w nerwicy serca (84).Specyfiki: Kelicardina (2, 60), Arnicorin (5), Crataegutt (40), Cardiol (60), Convafort (60),

Neocardina (60), Saparat (154), Kumsan Ginseng (154). . Inne preparat y: Konwalatoksyna(60), Adonisid (86), Cardiovalen (86).

SINIAK (sugillatio) ® kontuzja

SKAZA MOCZANOWA ® dna

SKĄPOMOCZ I BEZMOCZ ® nerek niewydolność

SKLEROZA ® miażdżyca

SKÓRY ZAPALENIE (dermatitis)Jest to zespół chorób skóry, wywoływanych zakażeniem paciorkowcami lub gronkowcami i

powodujących pękanie skóry, świąd, wysięk surowiczy i ropny, macerację naskórka, tworzeniesię pęcherzy i drobnych owrzodzeń na skórze oraz reakcje alergiczne. W dolegliwościach tychstosuje się wiele leków zewnętrznych, niekiedy również wewnętrznych (np. antybiotyki). Pre-paraty ziołowe działają skutecznie jako przeciwbakteryjne, przeciwzapalne, przyspieszająceregenerację naskórka, ułatwiające gojenie się ubytków skórnych, zobojętniające toksyny bakte-ryjne oraz produkty rozpadu komórek w ogniskach zapalnych.

Surowce: liść aloesu świeży (1), liść babki lancetowatej (6), liść babki zwyczajnej (6), liśćbluszczu (11), ziele bluszczyka (12), liść brzozy (16), pączki brzozowe (16), ziele bukwicy(17), szyszki chmielowe (24), nasienie kozieradki (64), kwiat krwawnika (67), korzeń łopianu(76), ziele macierzanki (77), korzeń marchwi (80), kwiat nagietka (91), ziele nawłoci (92), zie-le nostrzyka (93), ziele ogórecznika (94), liść orzecha włoskiego (96), ziele ostrożenia wa-rzywnego (98), kłącze pięciornika (106). ziele przetacznika leśnego (115), kłącze wężownika(120), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), ziele serdecznika (131), ziele skrzypu (133),kwiat słonecznika (134), liść szałwii (138), kłącze tataraku (145), pączki topolowe (146), zieletymianku (147), ziele uczepu trójlistkowego (148).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), odwar do kom-presów i okładów (5), odwar z liści babki (6), napar z liści bluszczu (11), odwar z ziela blusz-czyka (12), napar z liści brzozy (16), odwar z bukwicy (17), napar chmielowy (24), wyciągolejowy z czosnku (27), wyciąg glicerynowy z czosnku (27), kąpiel z kory dębowej (28), ką-piel regenerująca skórę (33), olej dziurawcowy (34), napar z herbaty nie słodzony (45), kąpieljałowcowa (47), odwar z koniczyny (59), kąpiel przeciwświądowa (59), odwar z kozieradki(64), napar z kwiatów krwaw-

48

nika (67), napar z ziela lebiodki (70), napar z kwiatów lipy (72), napar w dolegliwościach skó-ry (73), odwar z korzenia łopianu (76), sok ze świeżego korzenia łopianu (76), napar z zielamacierzanki (77), kąpiel z ziela macierzanki (77), sok ze świeżej marchwi (80), sok z warzyw(80), odwar z korzenia mydlnicy (90), ocet nagietkowy (91), napar z ziela nawłoci (92), odwarz ziela nawłoci (92), kąpiel odmładzająca skórę (93), plaster nostrzykowy (93), odwar z ogó-recznika (94), miazga ze świeżego ziela ogórecznika (94), kąpiel ziołowa (94), odwar z korze-nia omanu (95), napar z liści orzecha włoskiego (96), odwar z ziela ostrożenia (98), kąpielowsiana (100), balsam przeciw odleżynom (106), odwar z kłączy pięciornika (106), okład zprawoślazu (113), odwar z ziela przetacznika (115), kąpiel regenerująca skórę (117), odwar zkłącza wężownika do kąpieli (120), olej rokitnikowy (122), olej różany (123), napar z kwiatówrumianku (125), odwar z ziela rzepiku (128), .odwar z serdecznika (131), odwar z ziela skrzy-pu (133), odwar z kwiatów słonecznika (134), napar szałwiowy (138), kąpiel szałwiowa (138),kąpiel ślazowa (140), odwar z kłączy tataraku (145), kąpiel z kłączy tataraku (145), odwar zpączków topoli (146), kąpiel tymiankowa (147), napar z ziela uczepu (148), kąpiel z zielauczepu (148).

Mieszanki ziołowe: zioła dermatologiczne (11), zioła w skazie limfatycznej (38),. zioła dokąpieli (72), zioła do kąpieli (73), zioła w schorzeniach skórnych (90), zioła do obmywań (95),zioła w dermatopatiach (96), zioła „czyszczące krew” (98), zioła ogólnie odtruwające (133).

Specyfiki: Urogran (16), Novoimanin (34), Sanofil (67), Linomag (71), Tormentiol (106),Karotolin (123), Azulan (125).

Inne preparaty: olejek arcydzięglowy (4), olejek kminkowy (56), Arcalen (91).

SPOJÓWEK ZAPALENIE (conjunctivitis)Jest to dość częsta choroba wywołana przez drobnoustroje, pyły fabryczne, niektóre związki

chemiczne, odczyny alergiczne lub promieniowanie, występująca w kilku postaciach. Leczysię różnymi środkami bakteriobójczymi i przeciwzapalnymi, m.in. antybiotykami. Preparatyroślinne są często stosowane do przemywań, przymoczek, okładów. Działają korzystnie rów-nież w pokrewnych schorzeniach oczu o charakterze zapalnym i ropnym, np. w zapaleniubrzegów powiek, zapaleniu gruczołu łzawego, zapaleniu powiek.

Surowce: liść aloesu świeży (1), liść babki lancetowatej (6), liść babki zwyczajnej (6), kwiatbzu czarnego (8), kwiat chabru bławatka (23), kwiat krwawnika (67), kwiat maku polnego(78), korzeń marchwi (80), kwiat nagietka (91), ziele ogórecznika (94), owoc porzeczki czarnej(110), korzeń prawoślazu (113), kwiat rumianku (125), ziele świetlika (142).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), odwar z liści babki (6), odwar z kwiatów bzu (8),napar z kwiatów chabru (23), napar oczny (23), napar koprowy (37), napar z herbaty nie sło-dzony (45), napar z korzeni kozika (65), napar z kwiatów krwawnika (67), odwar z kwiatówmaku polnego (78), sok ze świeżej marchwi (80), sok z warzyw (80), napar z kwiatów nagietka(91), odwar z ogórecznika (94), odwar z ziela ostrożenia (98), macerat z korzeni prawoślazu(113), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z ziela świetlika (142), odwar w zapaleniu po-wiek (142).

Mieszanki ziołowe: zioła do okładów ocznych (6), zioła do okładów na oczy (124, 142).Specyfiki: Biostymina (1), Difrarel 100(15).

49

SROMU ZAPALENIE (vulvitis)Chorobę wywołują czynniki ogólnoustrojowe (np. cukrzyca, gruźlica) lub znacznie częściej

czynniki miejscowe (np. zakażenie bakteryjne, grzybicze, rzęsistkowe lub owsikami) i możeona mieć różny obraz (np. opryszczkowy, zapalny, wrzodzie jacy). Preparaty roślinne działająskutecznie, ponieważ mają własności bakteriobójcze, przeciwzapalne, przeciwświądowe, prze-ciwalergiczne i przeciwgrzybicze. Stosuje się je jako nasiadówki, okłady, obmywania, kąpiele.Te same preparaty służą do leczenia starczego zapalenia sromu oraz zwykłego dokuczliwegoświądu.

Surowce: liść babki lancetowatej (6), liść babki zwyczajnej (6), huba brzozowa czarna (16),kwiat krwawnika (67), ziele macierzanki (77), ziele nawłoci (92), liść szałwii (138), kłącze ta-taraku (145), pączki topolowe (146), ziele tymianku (147).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), odwar z hubybrzozowej czarnej (16), odwar z bukwicy (17), wyciąg glicerynowy z czosnku (27), odwar zkory dębowej (28), olej dziurawcowy (34), kąpiel przeciwświądowa (59), napar z kwiatówkrwawnika (67), napar w dolegliwościach skórnych (73), napar z ziela macierzanki (77), odwarz ziela nawłoci (92), odwar z korzenia omanu (95), nasiadówka szałwiowa (138), odwar z kłą-czy tataraku (145), odwar z pączków topoli (146), kąpiel tymiankowa (147).

Mieszanki ziołowe: zioła do kąpieli (73), zioła do okładów (92).

STERCZĄ ZAPALENIE ® prostaty zapalenie

STWARDNIENIE ROZSIANE (selerom multiplex)W chorobie tej następuje uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego i .w konsekwencji

postępujące porażenie kończyn dolnych, zaburzenie mowy i inne objawy. Zwykle zapadają nachorobę osoby w wieku 16-35 lat. Stwardnienie rozsiane zalicza się do schorzeń neurologicz-nych, ale ma podłoże immunologiczne, stwierdzono też obecność wirusów w mózgu i rdzeniukręgowym. Leczenie jest tylko objawowe. Stosuje się leki przeciwzapalne, anaboliczne, prze-ciwbólowe, rozszerzające naczynia krwionośne, ogólnie wzmacniające i inne, jak równieżgimnastykę, kąpiele, masaże. Ostatnio zaleca się wyciąg z grasicy, jako środek zwiększającyodporność organizmu. Takie samo działanie, lecz słabsze, mają liczne rośliny lecznicze, po-mocne w podwyższaniu reaktywności organizmu i jego mechanizmów obronnych.

Surowce: ziele mniszka (88), kwiat nagietka (91), liść pokrzywy (108), owoc dzikiej róży(123).

Preparaty galenowe: wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), wyciąg lukrecjowy suchy (75),sok z warzyw (80), sok ze świeżych liści mniszka (88), zielony napój z liści mniszka (88), na-par z kwiatów nagietka (91), wino nagietkowe (91), odwar z liści pokrzywy (108), miód po-krzywowy (108), odwar z owoców dzikiej róży (123), napój wzmacniający (146), nalewka zkorzenia aralii (154).

Mieszanki ziołowe: zioła immunologiczne (75), zioła zwiększające odporność (91), zioławspomagające w stwardnieniu rozsianym (126).

SUTKA ZAPALENIE (mastitis)Występuje zwykle u kobiet karmiących, powodując ból, obrzmienie, niechęć do karmienia

piersią, a w przypadku stanu ropnego konieczność przerwania karmienia. Należy przeprowa-dzić badanie, czy nie utworzył się guz sutka. Preparaty ziołowe skutecznie leczą stany zapalnesutków. Stosowane są zewnętrznie jako wyciągi olejowe, maści lub wyciągi wodne do okła-dów i przymoczek.

50

Surowce: liść aloesu świeży (1), liść babki lancetowatej (6), pączki brzozowe (16), ziele bu-kwicy (17)i nasienie kozieradki (64), korzeń marchwi (80), kwiat nagietka (91), liść orzechawłoskiego (96), kwiat rumianku (125), ziele skrzypu (133), pączki topolowe (146).

Preparaty galenowe: wyciąg glicerynowy z aloesu (1), odwar z liści babki (6), odwar z bu-kwicy (17), wyciąg olejowy z czosnku (27), olej dziurawcowy (34), odwar z kozieradki (64),olej nagietkowy (91), plaster nostrzykowy (93), napar z liści orzecha włoskiego (96), olej ro-kitnikowy (122), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z ziela skrzypu (133), napar szał-wiowy (138), odwar z pączków topoli (146).

Mieszanki ziołowe: zioła do kąpieli (72, 73), zioła do obmywań (95).Specyfiki: Sanofil (67), Tormentiol (106), Azulan (125).

ŚWIĄD (pruritus) ® egzema

ŚWIERZB (scabiosis)Chorobę wywołuje samica pajęczaka zwanego świerzbowcem ludzkim, która drąży w na-

skórku kanały, wywołujące nieznośne swędzenie. Zwalczanie polega na wcieraniu w skóręmaści, mazideł, balsamów, kremów lub płynów zabijających pajęczaki. Liczne preparaty ro-ślinne są skuteczne.

Surowce: ziele piołunu (19), kwiat wrotyczu (152).Preparaty galenowe: napar piołunowy (19), mazidło przeciwświerzbowe (56), odwar z

kwiatów wrotyczu (152).Mieszanki ziołowe: zioła przeciw wszawicy i świerzbowi (11).Specyfiki: Artemisol (19).Inne preparaty: olej kminkowy (56).

ŚWIERZBIĄCZKA (prurigo) ® egzema

TASIEMCZYCA (taeniasis) ® robaczyca

TRĄDZIK (acne) ® czyraczność

TRZUSTKI ZAPALENIE (pancreatitis)Przyczyny choroby nie są znane. Objawami są silne bóle w lewym podżebrzu, zaburzenia

trawienne, biegunka lub uporczywe zaparcie, nietolerowanie pokarmów tłustych. W stanieostrym leczenie szpitalne, w stanie przewlekłym stosuje się preparaty zawierające enzymy tra-wienne, środki przeciwbólowe, uspokajające. Zioła mają znaczenie pomocnicze i mogą przy-nieść uchwytną ulgę w dolegliwościach.

Surowce: ziele piołunu (19), ziele glistnika (39), liść pokrzywy (108), ziele rzepiku (128),ziele szanty (139).

Preparaty galenowe: napar piołunowy (19), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistniko-wa (39), odwar z liści pokrzywy (108), napar z ziela rzepiku (128), napar z ziela szanty (139).

Mieszanki ziołowe: zioła regenerujące wątrobę (128), zioła w zapaleniu wątroby (139), zio-ła w dolegliwościach trzustki (145), zioła w kamicy żółciowej (145).

Specyfiki: Cholagogum-Kapseln (39), Cynarzym (54), Cholagogum (75).

UCHA ZEWNĘTRZNEGO ZAPALENIE (otitis externa)Choroba jest wywołana zakażeniem bakteryjnym, występuje z objawami bólu, zaczerwie-

nienia, obrzęku, a nawet wycieku i z zamknięciem przewodu. Stosuje się

51

środki bakteriobójcze, przeciwbólowe. Preparaty roślinne mają znaczenie pomocnicze w przy-padkach mniej nasilonych. Do przewodu usznego wprowadza się luźne waciki z maścią, wy-ciągiem olejowym lub z naparem. Zapalenie ucha środkowego wymaga leczenia specjalistycz-nego.

Preparaty galenowe: sok z cebuli (21), wyciąg olejowy z czosnku (27), olej dziurawcowy(34), olej nagietkowy (91), olej rokitnikowy (122), odwar z kłączy tataraku (145).

Mieszanki ziołowe: zioła w schorzeniach uszu (12).Specyfiki: Valosedan (24), Novoimanin (34).

UCZULENIE ® alergia

UPŁAWY (fluor)Jest to zwiększony samoistny wypływ wydzieliny z kobiecych dróg rodnych, wywołany

różnymi czynnikami (np. zapaleniem pochwy, nadżerką, zakażeniem bakteryjnym, drożdża-kowym, rzęsistkiem) oraz wskutek ogólnego osłabienia, cukrzycy, obecności polipów, zmiannowotworowych i innych. Wydzielina ma własności drażniące, powoduje świąd i niekiedy za-palenie sromu. Jeżeli w wydzielinie jest krew, konieczne jest natychmiastowe badanie gineko-logiczne i onkologiczne. Leki roślinne mają duże znaczenie jako przeciwzapalne, bakteriobój-cze, regenerujące błonę śluzową i słabo ściągające, w formie irygacji i tamponowania. Zakaże-nie rzęsistkiem jest omówione osobno.

Surowce: liść aloesu świeży (1), huba brzozowa czarna (16), kwiat jasnoty białej (50), kwiatkrwawnika (67), ziele macierzanki (77), kwiat maku polnego (78), kwiat nagietka (91), zielenawłoci (92), kwiat rumianku (125), liść szałwii (138), kłącze tataraku (145).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), odwar z huby brzozowej czarnej (16), wyciąg gli-cerynowy z czosnku (27), odwar z kory dębowej (28), odwar z kwiatów jasnoty (50), napar zkwiatów krwawnika (67), napar z ziela macierzanki (77), odwar z kwiatów maku polnego (78),napar z kwiatów nagietka (91), napar z ziela nawłoci (92), napar z kwiatów rumianku (125),napar szałwiowy (138), odwar z kłączy tataraku (145).

Mieszanki ziołowe: zioła w upławach (50), Vagosan (91).Specyfiki: Calendulin (91), Azucalen (91), Azulan (125).

WĄTROBY MARSKOŚĆ (cirrhosis hepatis)Jest to przewlekła choroba wątroby z trwałym jej uszkodzeniem, zwłóknieniem, przerostem,

obrzękiem, krwawieniem, żółtaczką oraz innymi objawami. Marskość wątroby wywołują licz-ne przyczyny, zwłaszcza alkoholizm i niekiedy przebyte wirusowe zapalenie wątroby (zob. s.53). Choroba wymaga specjalistycznego długotrwałego leczenia w połączeniu z odpowiedniądietą. Zioła mają znaczenie wspomagające, jako lipotropowe, przeciwzapalne, żółciotwórcze iżółciopędne, ogólnie odtruwające, przeciwkrwotoczne.

Preparaty galenowe: sok z warzyw (80), odwar z owoców ostropestu (97), napar z ziela rze-piku (128).

Mieszanki ziołowe: zioła wątrobowe (105, 125, 139), zioła wzmacniające wątrobę (123),regenerujące wątrobę (128).

Specyfiki: Sylimarol (97), Legalon (97), Hepadestal (97).

52

WĄTROBY NIEDOMOGA (hepatopathia)Określenie to obejmuje kilka chorób wątroby, które leczy się tymi samymi ziołami. Najczę-

ściej występuje przewlekłe zapalenie wątroby o charakterze trwałym lub agresywnym z obja-wami bólów w nadbrzuszu, powiększenia wątroby, nietolerowania tłuszczów, żółtaczki i po-wolnego chudnięcia. Stosunkowo często występuje też stłuczenie wątroby oraz żółtaczka pole-kowa, spowodowana przyjmowaniem leków syntetycznych uszkadzających przewody żółcio-we wewnątrzwątrobowe lub miąższ wątroby. Odpowiednia dieta oraz prawidłowo stosowaneleki roślinne dają dobre wyniki po dłuższym okresie przyjmowania.

Surowce: alona (1), liść berberysu ( (7), ziele bylicy bożego drzewka (18), ziele piołunu(19), ziele bylicy pospolitej (20), korzeń cykorii (26), ziele dymnicy (31), ziele dziurawca (34),ziele glistnika (39), owoc jałowca (47), liście karczocha (54), kwiat kocanki (57), ziele lebiodki(70), liść mięty (85), korzeń mniszka (88), kwiat nagietka (91), owoc ostropestu plamistego(97), kłącze ostryżu (99), ziele pięciornika gęsiego (105), ziele rdestu ptasiego (119), kwiatrumianku (125), liść ruty (126), ziele rzepiku (128), korzeń rzodkwi świeży (130), owoc sza-kłaku pospolitego (137), ziele szanty (139).

Preparaty galenowe: napar z ziela bożego drzewka (18), nalewka z ziela bożego drzewka(18), napar piołunowy (19), nalewka piołunowa (19), odwar z korzenia cykorii (26), odwar zziela dymnicy (31), syrop z ziela dymnicy (31), intrakt dziurawcowy (34), sok dziurawcowy(34), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistnikowa (39), napar jałowcowy (47), nalewka zliści karczocha (54), wino z liści karczocha (54), odwar z kocanki (57), sok z warzyw (80), na-par z liści mięty (85), nalewka miętowa (85), odwar z korzeni mniszka (88), napar z kwiatównagietka (91), nalewka nagietkowa (91), wino nagietkowe (91), odwar z owoców ostropestu(97), proszek w zaburzeniach trawiennych (97), odwar z ziela pięciornika gęsiego (105), odwarz ziela rdestu ptasiego (119), napar z kwiatów robinii (121), napar z kwiatów rumianku (125),intrakt z ruty (126), napar z ziela rzepiku (128), sok ze świeżego korzenia rzodkwi (130), od-war z owoców szakłaku (137), napar z ziela szanty (139).

Mieszanki ziołowe: zioła żółciopędne (18, 20, 26, 31, 70), zioła wątrobowe (30, 34, 105,125, 139), zioła Cholagoga (34, 119), zioła wątrobowe dla rekonwalescentów (108), zioła wwirusowym zapaleniu wątroby (119), zioła wzmacniające wątrobę (123), zioła w zapaleniu pę-cherzyka żółciowego (128), zioła regenerujące wątrobę (128), zioła ogólnie odtruwające (133),zioła w niewydolności wątroby (144), zioła w dolegliwościach trzustki (145).

Specyfiki: Gastrochol (39), Cholagogum-Kapseln (39), Cholesol (47), Cynarein (54), Cyna-rex (54), Cynarzym (54), Cholagoga II (57), Cholegran (57), Flamin (57), Cholagogum (75),Oleum cholagogum (85), Sylimarol (97), Legalon (97), Hepadestal (97), Solaren (99), Te-moebilin (99), Cholagol (99), Cholosas (123), Rozanol (123), Raphacholin (130), Raphalamid(130).

WĄTROBY ZAPALENIE WIRUSOWE (hepatitis virusalis)Jest to choroba zakaźna wywołana przez specyficzne wirusy, z objawami osłabienia, dresz-

czy, gorączki oraz żółtaczki, wymagająca leczenia szpitalnego. Po leczeniu szpitalnym nastę-puje kilkumiesięczny okres powrotu do zdrowia - osiąga się wówczas wyleczenie kliniczne. Podalszych 5-8 miesiącach następuje wyleczenie biologiczne, czyli powrót do równowagi czyn-nościowej wątroby. Leczenie zapalenia wirusowego wątroby jest tylko objawowe. Preparatyroślinne mają znaczenie wspo-

53

magające oraz uzupełniające i powinny być stosowane przez cały okres rekonwalescencji.Surowce: korzeń mniszka (88), kwiat nagietka (91), owoc ostropestu plamistego (97), kłą-

cze ostryżu (99), ziele rzepiku (128), ziele szanty (139).Preparaty galenowe: sok z warzyw (80), odwar z korzenia mniszka (88), napar z kwiatów

nagietka (91), odwar z owoców ostropestu (97), napar z ziela rzepiku (128).Mieszanki ziołowe: zioła wątrobowe dla ozdrowieńców (105), zioła wątrobowe (105, 125),

zioła wątrobowe dla rekonwalescentów (108), zioła w wirusowym zapaleniu wątroby (119),zioła wzmacniające wątrobę (123), zioła regenerujące wątrobę (128), zioła w zapaleniu wątro-by (139), zioła w niewydolności wątroby (144).

Specyfiki: Sylimarol (97), Legalon (97), Hepadestal (97), Solaren (99).

WŁOSÓW WYPADANIE (lipsotrichia) ® łysienie

WRZÓD (ulcus) ® czyraczność

WRZÓD ŻOŁĄDKA I DWUNASTNICY (ulcus ventriculi et duodeni)W chorobie tej następuje uszkodzenie części powierzchni trawiennej żołądka lub dwunast-

nicy wskutek zaburzenia równowagi między wydzielaniem kwasu solnego i pepsyny a odpor-nością błony śluzowej. Brak tej równowagi jest powodem powstania bolesnego syndromuwrzodowego, postępującego rzutami i grożącego powikłaniami, np. krwawieniem czy perfora-cją ściany. Leczenie jest długotrwałe i polega przede wszystkim na przeciwdziałaniu licznymczynnikom wrzodotwórczym i na możliwie szybkim gojeniu niszy wrzodowej, następnie nazapobieganiu nawrotom. W tym złożonym procesie leczniczym ważne znaczenie ma odpo-wiednia dieta oraz przyjmowanie preparatów roślinnych, które wykazują szczególną skutecz-ność.

Surowce: liść aloesu świeży (1), liść babki lancetowatej (6), liść babki zwyczajnej (6), na-sienie gorczycy białej (41), nasienie lnu (71), korzeń lukrecji (75), korzeń marchwi (80), kwiatnagietka (91), liść orzecha włoskiego (96), płatki owsiane (100), korzeń prawoślazu (113), zie-le przetacznika leśnego (115), ziele rdestu ptasiego (119), owoc dzikiej róży (123), kwiat ru-mianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), liść szałwii (138), kwiatślazu (140), porost islandzki (143).

Preparaty galenowe: wino aloesowe (1), odwar z liści babki (6), odwar gorczycowy (41),odwar z nasion lnu (71), wyciąg lukrecyjny suchy (75), sok ze świeżej marchwi (80), sok z wa-rzyw (80), napar z kwiatów nagietka (91), napar z liści orzecha włoskiego (96), macerat z ko-rzeni prawoślazu (113), odwar z ziela przetacznika (115), odwar z ziela rdestu ptasiego (119),olej rokitnikowy (122), odwar z owoców dzikiej róży (123), napar z kwiatów rumianu szla-chetnego (124), napar z kwiatów rumianku (125), napar z ziela rzepiku (128), napar szałwiowy(138), napar ślazowy (140), odwar zagęszczony z porostu (143).

Mieszanki ziołowe: Gastrogran (94), zioła immunologiczne (75), zioła gojące żołądkowe(115), zioła w chorobie wrzodowej (123), zioła osłaniające (143).

Specyfiki: Befungin (16), Linal (71), Uldenol (75), Ulventrol (75), Castro (75), Biogastrone(75), Likwiryton (75), Hemorigen (116), Glysan (145), Wikalina (145).

WSZAWICA (pediculosis)Powstaje w wyniku rozmnażania się wszy głowowych lub łonowych, które składają jaja,

zwane gnidami, przytwierdzając je do podstawy włosów. Gnidy dojrzewają w

54

ciągu 3-8 dni. Istnieje wiele sposobów zwalczania wszawicy, niekiedy prymitywnych, aczkol-wiek skutecznych. Preparaty ziołowe są obecnie często stosowane.

Surowce: ziele piołunu (19), kwiat wrotyczu (152).Preparaty galenowe: napar piołunowy (19), nalewka piołunowa (19), odwar z kwiatów wro-

tyczu (152).Mieszanki ziołowe: zioła przeciw wszawicy i świerzbowi (11).Specyfiki: Artemisol (19), Delacet (167).

WYMIOTY (emesis)Jest to odruch wyrzucenia treści żołądka, poprzedzony okresem nudności i ślinienia, wywo-

łany różnymi przyczynami, m.in. określonym stanem chorobowym (np. ostrym nieżytem żo-łądka), zatruciem (np. pokarmami, chemikaliami, lekami) i stanem nerwicowym. Wymioty uniemowląt i małych dzieci mogą mieć wiele innych przyczyn, ale najczęstsze są błędy w ży-wieniu (zob. niestrawność s. 35). Jeżeli wymioty występują przewlekle, konieczna jest poradalekarza. Znanych jest wiele prostych domowych sposobów zapobiegania przedłużającym sięwymiotom, np. przyjmowanie soku cytrynowego z oliwą, utartych jabłek, miodu z mlekiem.Rośliny lecznicze też są stosowane z dobrym skutkiem.

Surowce: korzeń arcydzięgla (4), owoc bzu czarnego (8), ziele dziurawca (34), owoc kopruwłoskiego (37), korzeń waleriany (65), korzeń lubczyka (74), korzeń lukrecji (75), liść melisy(84), liść mięty pieprzowej (85), liść orzecha włoskiego (96), kwiat rumianku (125), ziele szan-ty (139), porost islandzki (143), kłącze tataraku (145).

Preparaty galenowe: napar z korzeni arcydzięgla (4), odwar z owoców bzu czarnego (8), na-par dziurawcowy (34), napar koprowy (37), napar z korzeni waleriany (65), odwar z korzenialukrecji (75), napar melisowy (84), napar z liści mięty (85), napar z liści orzecha włoskiego(96), napar z kwiatów rumianku (125), napar z ziela szanty (139), odwar z porostu zagęszczo-ny (143), odwar z kłączy tataraku (145).

Mieszanki ziołowe: zioła wiatropędne regulujące trawienie (46).

WYPRYSK (eczema) ® egzema

WZDĘCIE BRZUCHA (meteorismus, flatulentia)Objaw ten może być wywołany niestrawnością (zob. s. 35), zapaleniem jelit (zob. 20), może

też być początkowym sygnałem innych chorób (np. wrzodu żołądka lub dwunastnicy bądź za-palenia dróg żółciowych), lecz najczęściej jest spowodowany błędem żywieniowym, zwłaszczaw przypadku dzieci i młodzieży. Może też nastąpić rozszerzenie okrężnicy (megacolon) przezgazy i utrudnienie oddychania wskutek przesunięcia przepony brzusznej ku górze. Leki roślin-ne mają zasadnicze znaczenie w przeciwdziałaniu wzdęciom i noszą nazwę wiatropędnych(carminativa), ponieważ umożliwiają swobodne odejście nagromadzonych gazów. Działająrozkurczowo, bakteriobójczo, przeciwzapalnie. Podobne właściwości mają liczne przyprawyziołowe.

Surowce: owoc anyżu (9), liść borówki brusznicy (14), liść borówki czernicy (15), ziele by-licy bożego drzewka (18), ziele bylicy pospolitej (20), szyszki chmielowe (24), czosnek (27),owoc kopru włoskiego (37), ziele hyzopu (46), owoc jałowca (47), owoc kminku (56), owockolendry (58), owoc kopru ogrodowego (61), korzeń kozika (65), kwiat lawendy (69), ziele le-biodki (70), ziele macierzanki (77), liść mięty (85), korzeń omanu (95), ziele pięciornika gę-siego (105), ziele przywrotnika (117), kwiat rumianu rzymskiego (124), kwiat rumianku (125),liść ruty (126), liść szałwii (138), kłącze tataraku (145), ziele tymianku (147).

55

Preparaty galenowe: napar z korzenia arcydzięgla (4), napar z owoców anyżu (9), odwar zliści borówki brusznicy (14), odwar z liści borówki czernicy (15), napar z ziela bożego drzew-ka (18), napar z ziela bylicy pospolitej (20), napar chmielowy (24), wyciąg z czosnku bezwon-ny (27), nalewka czosnkowa (27), napar koprowy (37), owoce kopru z miodem (37), napar zhyzopu (46), syrop kminkowy dla dzieci (56), zioła wiatropędne z kminkiem (56), wino kmin-kowe (56), nalewka kminkowa złożona (56), napar kolendrowy (58), napar z kopru dla doro-słych (61), napar z kopru dla dzieci (61), napar z korzeni kozłka (65), wino lawendowe (69),napar z ziela lebiodki (70), napar z ziela macierzanki (77), napar z liści mięty (85), nalewkamiętowa (85), napar z korzenia omanu (95), wino z korzeni omanu (95), odwar z ziela pięcior-nika gęsiego (105), odwar z przywrotnika (117), napar z kwiatów rumianu szlachetnego (124),napar z kwiatów rumianku (125), intrakt z ruty (126), sok ze świeżego korzenia rzodkwi (130),napar szałwiowy (138), napar z kłączy tataraku (145), nalewka tatarakowa (145), powidełkamoczopędne (146), napar z ziela tymianku (147).

Mieszanki ziołowe: zioła żołądkowo-trawienne (13), zioła goryczkowe (22), zioła przeciwwzdęciom (37), zioła żołądkowe (46), zioła wiatropędne (58, 74), zioła jelitowe (69).

Specyfiki: Digestosan (13), Calmagina (22), Alliofil (27), Herbogastrin (34), Depuraflux(137), Carvomin (145).

Inne preparaty: olejek koprowy (37).

ZAJAD (angulus infectiosus) ® grzybica skóry

ZAKAŻENIE PIERWOTNIAKAMI ® lamblioza

ZAKRZEPICA ® krążenia obwodowego niewydolność

ZAPALENIE DRÓG MOCZOWYCH ® dróg moczowych zapalenie

ZAPALENIE PĘCHERZYKA ŻÓŁCIOWEGO ® dróg żółciowych zapalenie

ZAPALENIE POCHWY (colpitis) ® upławy

ZAPALENIE PRZYDATKÓW (adnexitis) ® upławy

ZAPARCIE (obstipatio)Jest to zbyt długie zaleganie w jelicie grubym kału, który staje się twardy i trudny do wyda-

lenia. Przyczyny zaparć są różne, m.in. niewłaściwy sposób odżywiania, osłabienie ruchowo-ści jelit (np. w otyłości, u obłożnie chorych), starcze zmiany w jelitach i zaburzenia emocjo-nalne. Leczenie polega na usunięciu przyczyny zasadniczej oraz na stosowaniu środków uła-twiających wypróżnienie. Preparaty roślinne mają istotne znaczenie jako rozkurczowe, wzma-gające perystaltykę jelit, przeciwdziałające twardnieniu mas kałowych, zwiększające wrażli-wość ośrodka defekacyjnego.

Surowce: alona (1), owoc bzu czarnego (8), nasienie gorczycy białej (41), owoc jarzębiny(49), kora kruszyny (66), owoc kruszyny (66), kora szakłaku amerykańskiego (66), nasienielnu (71), ziele lnicy (73), morszczyn sproszkowany (89), korzeń prawoślazu (113), korzeńrzewienia (129), owoc szakłaku pospolitego (137), kora szakłaku pospolitego (137), kwiat śla-zu (140), kwiat tarniny (141).

Preparaty galenowe: odwar z owoców bzu czarnego (8), sok z owoców bzu

56

czarnego (8), proszek troisty (37), odwar gorczycowy (41), zawiesina gorczycowa (41), mace-rat jarzębinowy (49), odwar z owoców kruszyny (66), odwar z kory kruszyny (66), zawiesina znasion lnu (71), napar z ziela lnicy (73), proszek w zaburzeniach trawiennych (97), macerat zkorzeni prawoślazu (113), odwar z prawoślazu do lewatyw (113), proszek troisty (129), nalew-ka z korzenia rzewienia złożona (129), odwar z korzenia rzewienia (129), sok ze świeżego ko-rzenia rzodkwi (130), odwar z owoców szakłaku (137), napar ślazowy (140), odwar z kwiatówtarniny (141).

Mieszanki ziołowe: zioła przeciw zaparciem (49), Normosan (66), Normogran (66), Neo-normacol (66), zioła w otyłości (66), Neonormosan (85), zioła regulujące przemianę materii(136), zioła ułatwiające wypróżnienie (137).

Specyfiki: Altra (66), Alax (129), Rhelax (129), Dragess Neunzehn (129), Raphacholin(130), Raphalamid (130), Depuraflux (137).

ZATOK ZAPALENIE (sinusitis)Choroba jest wywołana zazwyczaj zakażeniem bakteryjnym, przeważnie w następstwie nie-

żytu nosa (zob. s. 36), grypy (zob. s. 17) lub innych chorób zakaźnych i ma przebieg ostry lubprzewlekły. Najczęściej dochodzi do zapalenia zatok bocznych nosa, następnie zatoki szczę-kowej i czołowej. Objawami są: ból o różnym nasileniu, upośledzenie drożności nosa, wydzie-lina śluzowa lub ropna, niekiedy gorączka. Leczy się antybiotykami i podaje środki przeciwgo-rączkowe. Odwary lub napary działają korzystnie, zwłaszcza w przypadkach przewlekłych iopornych na inne sposoby leczenia. Stosuje się przemywanie przewodów nosowych, zakłada-nie luźnych • tamponów z wyciągami ziołowymi, wdychanie aerozolu z naparów, inhalacje. Wzapaleniu zatoki czołowej korzystne są kompresy ziołowe.

Surowce: liść aloesu świeży (1), liść babki (6), ziele bluszczyka (12), pączki brzozowe (16),szyszki chmielowe (24), kwiat dziewanny (33), owoc kopru włoskiego (37), kwiat jasnoty bia-łej (50), kwiat nagietka (91), kwiat rumianku (125), ziele serdecznika (131), liść szałwii (138),pączki topoli (146).

Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), odwar z liści babki (6), odwar z ziela bluszczyka(12), napar chmielowy (24), napar z kwiatów dziewanny (33), napar koprowy (37), odwar zkwiatów jasnoty (50), napar z kwiatów nagietka (91), napar z kwiatów rumianku (125), odwarz serdecznika (131), napar szałwiowy (138), odwar z pączków topoli (146).

Specyfiki: Ingakamf(85).

ZATRUCIE POKARMOWE (intoxicatio alimentaris)Chorobę wywołuje spożycie pokarmów skażonych bakteriami lub związkami chemicznymi.

Objawami zatrucia są zaburzenia żołądkowo-jelitowe z bólem brzucha, biegunką, wymiotami idreszczami o różnym nasileniu. Jeżeli objawy są gwałtowne lub silne, konieczna jest interwen-cja lekarza, w przypadkach zaś o łagodnym przebiegu stosuje się preparaty ziołowe, które dzia-łają przeciwbiegunkowe, bakteriobójczo, przeciwzapalnie oraz unieczynniają toksyny bakte-ryjne, przeciwdziałają ich wchłanianiu i ułatwiają wydalanie.

Surowce: owoc borówki czernicy (15), ziele bukwicy (17), czosnek (27), ziele dziurawca(34), liście herbaty (45), kora kasztanowca (55), ziele koniczyny białej (59), ziele koniczynyczerwonej (59), ziele macierzanki (77), liść mięty (85), korzeń omanu (95), liść orzecha wło-skiego (96), kłącze pięciornika (106), ziele rdestu ptasiego (119), kłącze wężownika (120), kłą-cze tataraku (145), ziele tymianku (147).

Preparaty galenowe: owoce borówki czernicy świeże sterylizowane (15),

57

odwar z owoców borówki czernicy (15), odwar z bukwicy (17), wyciąg z czosnku bezwonny(27), nalewka czosnkowa (27), intrakt dziurawcowy (34), napar dziurawcowy (34), napar zherbaty nie słodzony (45), odwar z kory kasztanowca (55), napar z ziela macierzanki (77), na-par z liści mięty (85), napar z korzeni omanu (95), wino z korzeni omanu (95), napar z liściorzecha włoskiego (96), odwar z kłączy pięciornika (106), odwar z ziela rdestu ptasiego (119),odwar z kłącza wężownika (120), napar z kłączy tataraku (145), napar z tymianku (147).

Mieszanki ziołowe: zioła przeciwbiegunkowe (28, 106), Tannosan (106).Specyfiki: Alliofil (27), Daucaron (80), Pinalbina (135).Inne preparaty: węgiel drzewny (72).

ZGAGA (pyrosis) ® nadkwaśność ZMAZY NOCNE ® polucja

ŻOŁĄDKA NIEŻYT (gastritis)Jest to stan zapalny błony śluzowej żołądka, wywołany głównie przez czynniki chemiczne,

pokarmowe lub przez bakterie. Objawami są mdłości, bóle brzucha, odbijanie, utrata apetytu,niestrawność (zob. s. 35), wskazujące na niedokwaśność (zob. s. 34), choć niekiedy może rów-nież wystąpić nadkwaśność (zob. s. 31). Zbadanie zdolności wydzielniczej żołądka ułatwia do-konanie wyboru odpowiednich leków, które z reguły są pochodzenia roślinnego i działająprzeciwzapalnie, bakteriobójczo, pobudzająco na wydzielanie soku żołądkowego, rozkurczowoi osłaniające. Działają one również w zapaleniu przełyku.

Surowce: liść aloesu świeży (1), korzeń arcydzięgla (4), liść babki lancetowatej (6), liśćbabki zwyczajnej (6), ziele bluszczyka (12), liść borówki brusznicy (14), liść borówki czernicy(15), huba brzozowa czarna (16), ziele bylicy bożego drzewka (18), ziele piołunu (19), zielebylicy pospolitej (20), szyszki chmielowe (24), korzeń cykorii (26), czosnek (27), ziele drapa-cza lekarskiego (30), ziele dziurawca (34), nasienie gorczycy białej (41), korzeń goryczki (43),liść herbaty (45), liść jeżyny (52), kora kasztanowca (55), kwiat kocanki (57), ziele krwawnika(67), ziele lebiodki (70), korzeń lukrecji (75), korzeń łopianu (76), ziele macierzanki (77), liśćmaliny (79), korzeń marchwi (80), liść melisy (84), liść mięty (85), korzeń mniszka (88), kwiatnagietka (91), korzeń omanu (95), liść orzecha włoskiego (96), naowocnia orzecha włoskiego(96), płatki owsiane (100), ziele pięciornika gęsiego (105), kłącze pięciornika (106), liść po-krzywy (108), liść porzeczki czarnej (110), liść poziomki (112), korzeń prawo-ślazu (113), zie-le przetacznika leśnego (115), ziele rdestu ptasiego (119), kłącze wężownika (120), kwiat ru-mianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), liść szałwii (138), liśćślazu (140), ziele świetlika (142), porost islandzki (143), kłącze tataraku (145), ziele tymianku(147), kwiat wrzosu (153).

Preparaty galenowe: wino aloesowe (1), miód aloesowy (1), zioła żołądkowe (4), napar zkorzenia arcydzięgla (4), odwar z liści babki (6), odwar z ziela bluszczyka (12), odwar z liściborówki brusznicy (14, 15), odwar z huby brzozowej czarnej (16), napar z ziela bożego drzew-ka (18), napar piołunowy (19), napar z ziela bylicy pospolitej (20), napar chmielowy (24), od-war z korzenia cykorii (26), wyciąg z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), odwarz drapacza (30), napar dziurawcowy (34), intrakt dziurawcowy (34), odwar gorczycowy (41),nalewka gorczycowa (43), napar z herbaty nie słodzony (45), napar z ziela hyzopu (46), odwarz liści jeżyny (52), odwar z kory kasztanowca (55), odwar z kocanki (57), napar z zielakrwawnika

58

(67), sok ze świeżego ziela krwawnika (67), napar z ziela lebiodki (70), odwar z nasion lnu(71), odwar z korzenia lukrecji (75), wyciąg lukrecjowy suchy (75), odwar z korzenia łopianu(76), napar z ziela macierzanki (77), sok ze świeżej marchwi (80), sok z warzyw (80), naparmelisowy (84), napar z liści mięty (85), nalewka miętowa (85), odwar z korzeni mniszka (88),sok z mniszka (88), wino z mniszka (88), napar z kwiatów nagietka (91), nalewka nagietkowa(91), wino nagietkowe (91), napar z korzeni omanu (95), wino z korzeni omanu (95), napar zliści orzecha włoskiego (96), wino orzechowe (96), likier orzechowy (96), odwar z ziela pię-ciornika gęsiego (105), odwar z kłącza pięciornika (106), nalewka z kłącza pięciornika (106),wino z kłącza pięciornika (106), odwar z liści pokrzywy (108), napar przeciwnieżytowy z liściporzeczki (110), odwar z liści poziomki (112), macerat z korzeni prawoślazu (113), odwar zziela przetacznika (115), powidełka z zielem przymiotna (116), odwar z ziela rdestu ptasiego(119), odwar z kłącza wężownika (120), napar z kwiatów rumianu szlachetnego (124), napar zkwiatów rumianku (125), napar z ziela rzepiku (128), napar szałwiowy (138), napar ślazowy(140), odwar z ziela świetlika (142), odwar zagęszczony z porostu (143), napar z kłączy tatara-ku (145), nalewka tatarakowa (145), napar z ziela tymianku (147), napar z kwiatów wrzosu(153).

Mieszanki ziołowe: zioła żołądkowe z anyżem (9), zioła żołądkowo-trawienne (13), ziołażołądkowe (17, 20), zioła w nieżycie żołądka (22), zioła w kurczach żołądka (37), zioła jakonamiastka herbaty (52), zioła trawienne z kminkiem (56), Gastrogran (64), zioła żołądkowo-jelitowe (74), zioła w nieżycie żołądka i jelit (105), Tannosan (106), zioła gojące żołądkowe(115), zioła w chorobie wrzodowej (123), zioła osłaniające (143).

Specyfiki: Digestosan (13), Befungin (16), Alliofil (27), Herbogastrin (34), Linal (71), Li-kwiryton (75), Daucaron (80), Gastro (145), Gastrin (145), Carvomin (145).

Inne preparaty: olejek miętowy (85).

ŻOŁĄDKA OWRZODZENIE ® wrzód żołądka i dwunastnicy

ŻÓŁTACZKA (icterus) ® wątroby niedomoga

ŻYLAKI ODBYTU (varices haemorrhoidales)Są to guzy zwane hemoroidami lub guzami krwawnicowymi, powstałe wskutek rozszerze-

nia żył odbytniczych i umiejscowione na zewnątrz lub wewnątrz odbytu. Głównymi przyczy-nami są zaburzenia krążenia obwodowego (zob. s. 26) oraz niewydolność serca (zob. s. 47).Żylaki odbytu nie są jedynie schorzeniem miejscowym, wymagają również leczenia ogólnego.Preparaty ziołowe dają dobre wyniki w zachowawczym leczeniu zarówno wewnętrznym, jak izewnętrznym. Działają przeciwzapalnie, przeciwzakrzepowo, przeciwkrwotocznie, przeciwbó-lowe, bakteriobójczo, ściągające i obkurczająco na ściany naczyń krwionośnych. Stosowane sąw postaci nasiadówek, okładów, lewatyw, czopków, maści oraz naparów i odwarów do picia.

Surowce: liść babki lancetowatej (6), ziele bukwicy (17), owoc kasztanowca niedojrzały(55), kwiat kasztanowca (55), kwiat krwawnika (67), ziele marzanki (81), kwiat nagietka (91),ziele nostrzyka (93), liść orzecha włoskiego (96), kłącze pięciornika (106), kłącze wężownika(120), ziele skrzypu (133), liść szałwii (138), pączki topolowe (146).

Preparaty galenowe: odwar z bukwicy (17), wyciąg olejowy z czosnku (27), wyciąg glice-rynowy z czosnku (27), kąpiel z kory dębowej (28), olej dziurawcowy

59

(34), intrakt z kasztanowca (55), odwar z kwiatów kasztanowca (55), napar z kwiatów krwaw-nika (67), napar w dolegliwościach skórnych (73), napar z ziela marzanki (81), napar z kwia-tów nagietka (91), napar z liści orzecha włoskiego (96), odwar z kłączy pięciornika (106),kompres ziołowy na odbyt (110), odwar z kłącza pięciornika do kąpieli (120), odwar z zielaskrzypu (133), nasiadówka szałwiowa (138), odwar z kłączy tataraku (145), maść topolowa(146), kąpiel tymiankowa (147).

Mieszanki ziołowe: zioła przeciwhemoroidalne (6), Rektosan (64), zioła przeciw żylakom(93), zioła do obmywań (95), zioła w hemoroidach (l 15).

Specyfiki: Hemorol (53), Venescin (55), Aescusan (55), Essaven (55), Reparil (55), Venalot(93), Tormentiol (106), Aesculan (125), Azulan (125).

ŻYLAKOWE OWRZODZENIE ® owrzodzenie żylakowe

ŻYLNY ZASTÓJ ® krążenia obwodowego niewydolność

Z DZIEJÓW ZIOŁOLECZNICTWAI ZIELARSTWA

Zastosowanie roślin i ich przetworów w lecznictwie jest jednym z najstarszych osiągnięćmyśli ludzkiej. W poszukiwaniu roślin jadalnych człowiek pierwotny natrafiał na takie, któreuśmierzały bóle, przyśpieszały gojenie ran, działały przeczyszczające lub hamowały biegunki.

Najstarsze ślady istnienia umiejętności sporządzania i badania leków można dostrzec w do-linie Tygrysu i Eufratu u Sumerów, Babilończyków i Asyryjczyków, a także w dolinie Nilu wstarożytnym Egipcie. Również w bardzo odległej starożytności powstały analogiczne ośrodkikultury w Indiach i Chinach.

Kultura europejska jest spadkobierczynią kultury grecko-rzymskiej, a ta z kolei oparła się nawzorach egejskich i egipskich, następnie babilońskich, sumeryjskich i innych. Mniejszy wpływmiały kultury Indii i Chin.

Początki kultury sumeryjskiej sięgają prawdopodobnie połowy IV tysiąclecia p.n.e. Sume-rowie stosowali w lecznictwie surowce roślinne, jak daktyle, cebula, czosnek, jęczmień i se-zam, surowce zwierzęce, np. skorupy żółwi, skórę i inne części ciała węży, a także surowcemineralne, jak muł rzeczny, olej skalny i asfalt. Wierzyli w złe duchy i demony, mające jakobypowodować choroby wśród ludzi i zwierząt. Złe duchy odpędzano zaklęciami i praktykamimagicznymi. O istnieniu lecznictwa u Sumerów świadczą zachowane tabliczki zapisane pi-smem klinowym.

Na początku II tysiąclecia p.n.e. wszystkie miasta sumeryjskie upadły pod naporem Amory-tów, a następnie weszły w skład Babilonii. Osiągnięcia Sumerów przejęli i kontynuowali Babi-lończycy i Asyryjczycy.

Babiloński kró1 mardukapaliddina II (panujący w latach 721-710 p.n.e.) kazał założyćogród, w którym uprawiano również rośliny lecznicze. W receptach babilońskich, podobnie jaksumeryjskich, nie podawano jednostek miar i wag, a tylko nazwy składników i sposób użycia.Duże znaczenie przypisywano porze sporządzania i podawania leku. Odwary i maceraty na-stawiano na noc i podawano choremu rano na pusty żołądek. Leki zażywano z miodem, oliwą,winem lub mlekiem.

Pismo klinowe z tabliczek babilońskich,przedstawiające nazwę ka-mu-nu, która oznacza kminek (wg A. Tschircha, 1934)

61

Babilończycy i Asyryjczycy znali około 250 surowców leczniczych pochodzenia roślinne-go, 180 zwierzęcego i 120 mineralnego. Nie wszystkie jednak recepty sumeryjskie, babilońskiei asyryjskie zapisane pismem klinowym udało się dotąd odczytać i nie wszystkie zidentyfiko-wać.

Hieroglificzny napis staroegipski, oznaczający nazwę kolendry ( wg A. Tschircha, 1934)

Jednocześnie z prężnym ośrodkiem kultury w dorzeczu Tygrysu i Eufratu powstał inny wdolinie Nilu wraz z potężnym państwem faraonów. Źródłem naszej wiedzy o stanie lecznictwaegipskiego są zachowane napisy i rysunki na ścianach świątyń, papirusy o treści medyczno-farmaceutycznej oraz informacje w dziełach Greka Herodota (V w. p.n.e.) i Rzymianina Pli-niusza Starszego (I w. n.e.). Najcenniejsze dane zawierają papirusy medyczne, a zwłaszcza chi-rurgiczny papirus Smitha z pierwszej połowy XVII w. p.n.e. Jest on odpisem ze znacznie star-szego dzieła medycznego z lat około 2980 -2700 p.n.e. Z punktu widzenia farmacji bardzo jestważny papirus Ebersa, spisany około 1550 r. p.n.e., zawierający wiele recept na wykonanie le-ków.

Fragment pisma hieratycznego z Papirusu Ebersa (1550 p.n.e.),przedstawiający przepis na leczenie kurzej ślepoty (wg B. Holmstedta i G. Liljestranda, 1963)

Egipcjanie znali mnóstwo roślin leczniczych, a niektóre, jak kminek, kolendra, mak, rącz-nik, mają dotąd zastosowanie w medycynie.

Bogatą skarbnicą surowców leczniczych i przypraw korzennych dysponowały Indie. W naj-dawniejszym lecznictwie Indii od V do II tysiąclecia p.n.e. widoczne były silne wpływy magii.Zaklinający miał skłaniać bogów do oddziaływania na chorego. Jednocześnie znano oraz sto-sowano surowce lecznicze pochodzenia głównie roślinnego. Już w III stuleciu p.n.e. uprawianoniektóre gatunki roślin leczniczych w myśl zarządzenia buddyjskiego króla imieniem Asioka.Europa zawdzięcza Indiom wiele przypraw korzennych i leków, np. pieprz, imbir, kardamon,osnówkę i gałkę muszkatołową, goździki, konopie, olej sezamowy i rycynowy, żywicę benzo-esową oraz cukier trzcinowy.

Chiny szczycą się wielotysięczną historią. Początki lecznictwa sięgają w tym kraju końca IIItysiąclecia p.n.e. Cesarz Shen Nung, zwany ojcem chińskiego rolnictwa i lecznictwa oraz sztu-ki sporządzania leków, wprowadził wiele nowych wówczas roślin uprawnych, jak ryż, pszeni-ca, proso i jęczmień, i ugruntował znajomość roślin leczniczych. Wydany jego staraniem około2700 r. p.n.e. zielnik Pen-tsao-kińg obejmował ogółem 365 leków, głównie roślinnych. Najob-szerniejszym kompendium wiedzy o

62

roślinach było Pen-tsao-kang-mu, dzieło wydane w ostatecznej formie dopiero w 1597 r. n.e.Obejmuje ono 8160 recept na leki pochodzenia roślinnego oraz zwierzęcego i przekraczaswym asortymentem zestawy leków innych krajów. Lecznictwo współczesne zawdzięcza Chi-nom wiele roślin leczniczych i leków, m. in. korzeń rabarbaru i żeń-szenia, kamforę, zieleprzęśli i efedrynę, a także chińską herbatę.

Duży wpływ na poziom lecznictwa europejskiego wywarła medycyna grecka, która opierałasię na osiągnięciach kultury egejskiej i egipskiej. W najdawniejszym okresie dziejów miast ipaństw greckich powstało dużo legend wspominających rośliny lecznicze, trujące oraz związa-ne z praktykami magicznymi i czarodziejskimi. Wiele roślin otrzymało później nazwy nauko-we od bogów i bohaterów lub od miejsc związanych z mitologią - np. Anemisia (bylica) od bo-gini Artemidy, Centaurium (centuria) od centaura Chirona zajmującego się medycyną, Colchi-cum (zimowit) od Kolchidy, krainy obfitującej niegdyś w rośliny trujące. W Iliadzie jest opisleczenia Achillesa, bohatera wojny trojańskiej, któremu próbowano powstrzymać upływ krwizielem krwawnika (Achillea). Stany ekstazy słynnej wróżki Pytii w Delfach były wywoływaneprzypuszczalnie przez podawanie jej odwaru z ziela bielunia lub lulka.

Na przełomie V i IV w. p.n.e. żył wybitny lekarz grecki, Hipokrates z Kos. W przypisywa-nych mu pismach, zebranych w 100 lat po jego śmierci przez uczonych aleksandryjskich wtzw. Corpus Hippocraticum, podanych jest około 236 roślin leczniczych i prawie 300 surow-ców.

W Grecji istniała zawodowa grupa zbieraczy ziół leczniczych, zwanych rhizotomami (do-słownie: krajaczy korzeni). Niektórzy z nich, jak Diokles z Karysty, byli wysoko na owe czasywykształceni i pisali dzieła o ziołach leczniczych, które, niestety, zaginęły. O Dioklesie wspo-minał Teofrast z Eresos (371 - 286 r. p.n.e.), twórca botaniki, czyli nauki o roślinach. Teofrastwymienił w swym dziele około 450 roślin, w tym wiele leczniczych.

Wybitnym znawcą roślin leczniczych był Pedanios Dioskurides z Anazarby w Azji Mniej-szej, lekarz grecki w służbie rzymskiej. Jako lekarz wojskowy za czasów Nerona zwiedził z le-gionami niemal całe imperium rzymskie i zapoznał się z miejscowymi roślinami leczniczymiróżnych prowincji. Około 77 r. n.e. wydał po grecku najważniejsze swe dzieło w 5 księgach.Przetłumaczone na łacinę, otrzymało nazwę De materia medica (O środkach leczniczych).Uwzględnił w nim około 600 roślin i leków roślinnych. Książka cieszyła się w Europie dużymuznaniem i służyła na uczelniach medycznych do XVI w.

Rzymianie niechętnie zajmowali się lecznictwem, zostawiając początkowo tę dziedzinęwiedzy Grekom i innym cudzoziemcom. W Rzymie uprawiano niektóre rośliny lecznicze wgospodarstwach rolnych i ogrodach. Znany z surowych obyczajów Katon -Cato Censorius(około 234 - 149 p.n.e.) w swej pracy De re rustica (O gospodarstwie wiejskim), wspominał okilku roślinach leczniczych, jak anyż, kolendra, kozieradka, macierzanka, ruta, granatowce iorzechy włoskie. Późniejsi autorzy, jak Kolumela -Columella (I w. n.e.), pochodzący z Kadyk-su w Hiszpanii, wymienili ich po kilkadziesiąt.

W I w. n.e. działał w Rzymie lekarz encyklopedysta Pliniusz Starszy, zmarły w 79 r. w cza-sie pamiętnego wybuchu Wezuwiusza. Jako lekarz legionowy został odkomenderowany w re-jon klęski żywiołowej i zmarł z trudów, niosąc pomoc poszkodowanym.

Pliniusz napisał duże dzieło o charakterze encyklopedii przyrodniczej pt. Historiae naturalislibri XXXVII (Historia naturalna w 37 księgach), w którym omówił około 1000 roślin orazwiele zwierząt i minerałów, podając sposoby wykonania leków i ich działanie. Chociaż zawie-ra ono wiele nie sprawdzonych i bałamutnych informacji, uchodziło w Europie jeszcze pod ko-niec średniowiecza za niewzruszony autorytet.

63

Okres największego rozkwitu nauk medycznych w Rzymie zakończył Galen (II w. n.e.)również Grek z pochodzenia. Wprowadził on lub rozpowszechnił wiele nowych postaci leków,na pamiątkę czego jeden z działów farmacji stosowanej nosi dziś nazwę farmacji galenowej, aprzetwory z surowców roślinnych lub zwierzęcych nazywane są preparatami galenowymi.

Po upadku Rzymu germańskie plemiona Wandalów, Wizygotów i Ostrogotów przez wielelat plądrowały i pustoszyły zachodnie prowincje rzymskie, a nawet samą Italię i miasto Rzym.Mnóstwo bezcennych dzieł naukowych pisarzy starożytnych uległo wtedy zniszczeniu. Po-czątki średniowiecza nie sprzyjały więc rozwojowi nauk przyrodniczych.

Pewne ożywienie w dziedzinie ziołolecznictwa nastąpiło dopiero od VI w. po powstaniuklasztorów. Pierwszy klasztor (benedyktynów) zbudowano w 529 r. na górze Monte Cassino.Przy klasztorach zakładano ogródki, w których uprawiano rośliny lecznicze. Za pośrednictwemogródków klasztornych rozpowszechniły się w Europie środkowej, w tym również w Polsce poprzyjęciu chrześcijaństwa, rośliny śródziemnomorskie, które dotąd nie mają nazw rdzenniepolskich, a tylko spolszczone łacińskie. Są to m.in. szałwia (Safoia), tymianek (Thymus), meli-sa (Melissa), lawenda (Lavanduld), hyzop (Hyssopus), rozmaryn (Rosmarinuś), malwa (Ma-lva), ruta (Ruta) i kolendra (Coriandrum). Okres powyższy historycy medycyny i farmacji na-zywają klasztornym. Do najbardziej znanych postaci tego okresu należała św. Hildegarda zBingen (1098 - 1179), autorka dzieła Physica oraz Causae et curae, i Albert Wielki (1193 lub1206 - 1280), który zajmował się m. in. naukami przyrodniczymi i czasem nazywany był Ary-stotelesem średniowiecza.

W X w. powstała szkoła medyczna w Salerno (Schola Salernitana), którą uważa się zapierwowzór uniwersytetów. Była szczególnie głośna w okresie wojen krzyżowych, kiedy ryce-rze wracający z Ziemi Świętej zawijali do Salerno, aby leczyć swoje choroby i rany. Do naj-wybitniejszych uczonych tej uczelni należał Konstantyn Afrykańczyk (zm. około 1085), rodemz Kartaginy, podróżnik po Indiach, Persji i Afryce, autor kilku prac, np. Degradibus simpli-cium, w której wymienił 168 roślin leczniczych i ponad 200 leków. Na wzmiankę zasługuje teżMikołaj Przełożony - Nicolaus Praepositus, autor opracowanego około 1140 r. niewielkiegodzieła Antidotarium paruum, które prawie do końca XVI w. odgrywało rolę farmakopei dlaówczesnych aptek.

Najpopularniejszym dziełem szkoły w Salerno była mała książeczka napisana łacińskimwierszem pt. Regimen sanitatis Scholae Salernitanae (Przepisy zdrowia Szkoły Salernitań-skiej), dedykowana ówczesnemu królowi angielskiemu Ryszardowi I Lwie Serce (1157-1199).Zawiera ona rady dotyczące higieny, dietetyki oraz stosowania ziół leczniczych.

Duże zasługi dla rozwoju ziołolecznictwa mieli Arabowie, którzy od VIII do XII w. utwo-rzyli prężne państwo, sięgające okresowo od Indii, przez pomocną Afrykę po Pireneje. Wzbo-gacili oni asortyment leków wieloma roślinnymi surowcami indyjskimi i chińskimi. Wprowa-dzili też do lecznictwa nowe formy leków, jak syropy, wody aromatyczne, spirytusy lecznicze.W związku ze znacznym wzbogaceniem asortymentu leków zarysował się wyraźnie podział namedycynę i farmację. Arabowie wprowadzili w basenie Morza Śródziemnego uprawę niektó-rych roślin indyjskich i chińskich, jak ryż, trzcina cukrowa i bawełna.

Ogromny wpływ na rozwój ziołolecznictwa miało odkrycie przez Kolumba Ameryki w1492 r. oraz znalezienie przez Vasco da Gama drogi morskiej do Indii Wschodnich (1498).Powiększyło to asortyment roślin leczniczych o nowe gatunki. Z Ameryki pochodzą drzewachinowe, balsamowe, krzew kokainowy, kakaowiec, ipekakuana,

64

Panacea, córka Asklepiosa, symbolizuje uniwersalny lek na wszystkie choroby (panaceum)

65

wanilia, papryka, senega, ziemniak, kukurydza, tytoń i wiele innych. Odkrycie natomiast drogimorskiej do Indii ułatwiło import wielu przypraw korzennych i leków azjatyckich oraz spowo-dowało obniżkę cen powyższych produktów.

Rozpoczęło się naukowe opisywanie nowych roślin i surowców leczniczych, a upowszech-niony już wtedy wynalazek druku umożliwił popularyzowanie wiedzy o lekach. Mikołaj Mo-nardes (1493 - 1578), lekarz hiszpański z Sewilli, zajmował się badaniem i opisywaniem su-rowców leczniczych z Ameryki.

Karol Kluzjusz (1526 - 1609), lekarz i botanik, profesor w Leodium, gdzie gromadził i opi-sywał rośliny krajowe i egzotyczne, był autorem dzieła Exoticorum libri decem (O surowcachegzotycznych ksiąg dziesięć). Na uwagę zasługują też inni botanicy i lekarze, jak np. HieronimBock (Tragus, 1498 - 1554), Otto Brunfels (1498 - 1534) i Robert Dodonaeus (1517 - 1588).

W okresie Odrodzenia pojawiły się pierwsze drukowane zielniki o charakterze encyklopediizielarskich, odgrywające rolę poradników lekarskich. Około 1481 r. ukazało się w RzymieHerbarium, którego autorem był Apuleius Platonicus, a w 1491 r. został wydany w MoguncjiOrtus sanitatis (Ogród zdrowia), który znalazł naśladowców w wielu krajach. Opracowania tenie były jednak wolne od średniowiecznych przesądów.

Pracami nowatorskimi były herbarze Ottona Brunfelsa z lat 1530 - 1536 i Leonarda Fuchsa(1543). Wyróżniały się one prawidłowymi opisami roślin leczniczych oraz realistycznymi ry-cinami, szkicowanymi z natury.

Do najważniejszych opracowań polskich tego typu należały: Herbarz polski Marcina zUrzędowa, napisany w połowie XVI w., ale wydany drukiem w Krakowie dopiero w 1595 r. w22 lata po śmierci autora, oraz Zielnik Szymona Syreńskiego (Syreniusza), opublikowany w1613 r. w Krakowie. Zielnik Syreniusza zawierał opisy 765 roślin i był w owych czasach naj-obszerniejszym opracowaniem dotyczącym ziołolecznictwa w Europie.

Jan Krzysztof Kluk (1739 - 1796), kanonik z Ciechanowca, pierwszy opisał krytycznie florępolską w książce Dykcjonarz roślinny. Uwzględnił w tej pracy cechy botaniczne roślin, ichwystępowanie oraz własności użytkowe i lecznicze.

W połowie XIX w. wyróżnił się w dziedzinie znajomości i popularyzacji roślin leczniczychznakomity botanik i lekarz polski, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Napo-leon Ignacy Rafał Czerwiakowski (1808 - 1882), autor kilku publikacji i z zakresu botaniki.Jego książkę Botanika lekarska do wykładów oraz dla użycia lekarzom i aptekarzom (Kraków1861) można uważać za doskonały na owe czasy podręcznik ziołolecznictwa.

Stosowany niekiedy termin fitoterapia (phytotherapia) pochodzi od słów phyton (roślina) itherapeuo (leczę) i oznacza leczenie roślinami. Powstał w końcu XIX w. w Niemczech jakoreakcja na żywiołowy rozwój chemii. Rozpowszechnił się po pierwszej wojnie światowej,szczególnie we Francji, a następnie w innych krajach.

W końcu XIX w. rozpoczął działalność popularyzatorską w dziedzinie zielarstwa i zioło-lecznictwa farmaceuta polski Jan Biegański (1863-1939), autor kilkunastu książek i wielu arty-kułów z tej dziedziny. Już w 1894 r. wydał obszerną książkę, doskonale na owe czasy opraco-waną, pt. Rośliny lekarskie i ich uprawa. Inne jego publikacje, które warto wspomnieć, to: Zio-ła apteczne (1904), Uprawa roślin lekarskich (1912), Zioła lekarskie jako jedno z naszych bo-gactw (1918) i Hodowla ziół aptekarskich (1921). W 1924 r. ukazała się książka Nasze ziołalekarskie. Jej drugie wydanie, o nieco zmienionym tytule i znacznie rozszerzone, Nasze zioła ileczenie się niemi, pojawiło się w 1931 r., a trzecie w 1939 r. Po wyzwoleniu ukazały się wy-dania czwarte (1948); piąte (1949) i szóste (1950) z przedmową prof. dr. Jana Muszyńskiego.Portret J. Biegańskiego

66

Karta tytułowa z Zielnika Sz. Syreniusza z 1613 r.

67

znajduje się na karcie tytułowej innej jego pracy: Hodowla ziół lekarskich, wyd. piąte (1934).Jeśli chodzi o stosowanie ziół w homeopatii, to najbardziej wnikliwie zajmował się tym dr

med. Henryk Cyrkler. W 1903 r. opublikował Podręcznik do leczenia chorób środkami home-opatycznemi dla użytku światłej publiczności i lekarzy. Drugie wydanie tej pracy ukazało się wWarszawie staraniem Apteki Centralnej Homeopatycznej w 1935 r.

Problematyką ziołolecznictwa zajmował się również Augustyn Czarnowski (1861-1935),stomatolog i homeopata, wydawca pisma „Przewodnik Zdrowia” (1895-1922). W piśmie tymzamieścił obszerną pracę Zielnik lekarski. Ukazała się ona również w osobnych wydaniach, zktórych trzecie opublikowano w 1938 r., już po śmierci autora. Zawiera 18 wielobarwnych ta-blic roślin leczniczych.

W 1933 r. ukazała się książka dr. med. Jerzego Lypy pt. Phytotherapia. Roślinne środkilecznicze. Recepty dla lekarzy. Drugie wydanie tej publikacji z 1938 r. zawiera słowo wstępneprof. Jana Muszyńskiego. W pracy tej dr Lypa pierwszy w Polsce użył wspomnianego wyżejterminu fitoterapia w pisowni łacińskiej na określenie leczenia preparatami roślinnymi.

W latach trzydziestych dr med. Edward Wasiutyński opracował cykl broszur o różnych gru-pach chorób i możliwości leczenia ich preparatami roślinnymi. Noszą one ogólny tytuł - Le-czenie ziołami w opracowaniu dla wszystkich. Ukazały się w 1938 r. przy współpracy mgr. Ja-na Biegańskiego i obejmują choroby żołądka, wątroby i woreczka żółciowego, nerek, drógmoczowych, a także gruźlicę, reumatyzm, artretyzm i ischias.

Dr med. Zygmunt Węgliński, były dyrektor szpitala Św. Ducha w Iłży, wydał książkę Mójsystem leczenia raka (Ostrowiec Kielecki 1934), w której omówił wiele preparatów roślinnych.

Leonard de Verdmon Jacques, Polak o cudzoziemskim nazwisku, napisał książkę Kuracjaroślinna, której trzecie wydanie ukazało się nakładem M. Arcta w Warszawie w 1936 r.

Dr med. Stanisław Breyer opublikował w latach międzywojennych książkę Lekarz domowy,nakładem wydawnictwa „Prawda” w Krakowie, bez podania roku druku, w której zalecał wieleprzetworów z roślin leczniczych.

Wybitnym popularyzatorem ziołolecznictwa w Polsce był Jan Kazimierz Muszyński (1884-1957), profesor farmakognozji i hodowli roślin leczniczych Uniwersytetu Stefana Batorego wWilnie oraz UL i AM w Łodzi. Opublikował kilka książek i wiele artykułów z tej dziedziny.Ziołolecznictwa dotyczy praca Fitoterapia, zawarta w książce Podręczna encyklopedia lekarzapraktyka, t. III, 1938, cz. II - Współczesne metody leczenia. Następne wydania tej pracy uka-zywały się oddzielnie pt. Ziołolecznictwo i leki roślinne. Fytoterapia (wyd. II 1948, wyd. III1949, wyd. VI1958). Wspomnieć należy również książki: Uprawa i zbiór roślin leczniczych(1946) oraz Ziołowa apteczka domowa (1948). Swoją przedmową prof. dr Muszyński opatrzyłkilka publikacji z zakresu ziołolecznictwa innych autorów.

W 1955 r. wydał książkę pt. Zarys fitoterapii (Farmakologia i receptura ziół leczniczych)farmaceuta Wojciech Roeske, profesor AM i dyrektor Muzeum Farmacji w Krakowie.

W latach 1954 i 1956 ukazała się praca zbiorowa Vademecum fitoterapii. Opracowaniemkierował zespół redakcyjny w składzie: prof. dr Jan Muszyński, dr Marian Górski, dr HenrykKałużyński i Zbigniew Połomski. Autorami poszczególnych rozdziałów byli: dr Lucjan Do-browolski, dr Michał Dudzicz, dr Marian Górski, dr Henryk Kałużyński, dr Adam Kazior, drAleksander Ożarowski, dr. Michalina Skwarska i dr August Szozda.

68

Wspomnieć należy również wydaną dwukrotnie w 1956 r. książkę Poradnik zbieracza ziół,którą opracowali inż. Jadwiga Kwaśniewska, mgr Józef Skulimowski i inż. Helena Tumiło-wicz. Książka, prócz dużego zasobu wiadomości dla zbieracza i barwnych ilustracji, zawieraogólne wskazania dotyczące zastosowania wielu surowców w lecznictwie.

W 1960 r. ukazała się niewielka książka Zioła lecznicze. Zbiór i stosowanie, opracowanaprzez dr. farm. Barbarę Kuźnicką i lek. med. Artura Dziaka. Następne kolejne wydania tej pra-cy pojawiły się w latach 1963 i 1967. W wydaniu IV (1970) i V (1972) jako autorki wystąpiłydoc. dr Barbara Kuźnicką i mgr farm. Maria Dziak. Wymienione wyżej autorki opublikowaływ 1977 r. książkę Zioła i ich stosowanie. Historia i współczesność, stanowiącą kontynuacjępoprzedniej pracy. Drugie jej wydanie ukazało się w 1979 r.

Dr farm. Czesław Bańkowski i dr farm. Eugeniusz Kuźniewski opublikowali w latach 1976(wyd. I) i 1980 (wyd. II) pracę Ziołolecznictwo ludowe.

Największym i najbardziej szczegółowym wydawnictwem polskim z omawianego cyklu jestZiołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy, opracowane przez zespół pod redakcją doc. dr. hab.farm. Aleksandra Ożarowskiego. Praca powyższa miała cztery kolejne wydania (1976,1980,1982 oraz 1983). Ze względu na dużą objętość materiału książka nie zawiera ilustracji roślin.

Franciszkanin Czesław Andrzej Klimuszko (1895-1980), znany w Polsce z uzdolnień parap-sychologicznych, zajmował się również ziołolecznictwem. Napisał książkę Powrót do ziół,wydaną staraniem Wielkopolskiego Stowarzyszenia Różdżkarzy (Poznań 1980).

Prof. dr Irena Turowska, doc. dr Jan Kozłowski i prof. dr Leszek Golcz wydali książkę Za-rys zielarstwa - problemy współczesne (Warszawa 1980), w której zwrócili szczególną uwagęna zawartość związków czynnych w surowcach roślinnych.

Prof. dr Antonina Rumińska opublikowała książkę Rośliny lecznicze - podstawy biologii iagrotechniki (Warszawa 1981). Ta bardzo wartościowa praca przeznaczona jest przedewszystkim dla plantatorów i agrobiologów, zawiera jednak również informacje o zastosowaniuomawianych roślin w lecznictwie.

Dr farm. Eugeniusz Kuźniewski i dr med. Janina Augustyn-Puziewicz wydali w 1984 r.książkę Przewodnik ziołolecznictwa ludowego.

ZBIÓR, SUSZENIE I PRZECHOWYWANIE SUROW-CÓW ZIELARSKICH

Aby surowiec zielarski odpowiadał stawianym mu wymaganiom, powinien być zebrany wewłaściwym terminie, odpowiednio wysuszony i prawidłowo przechowywany. Podstawowymwarunkiem, od którego zależy jakość każdego surowca, jest przeprowadzenie zbioru we wła-ściwym czasie. Powinien on być wykonany w momencie największego nagromadzenia w ro-ślinie związków czynnych, od których zależy działanie farmakologiczne surowca. Okres zbiorujest różny dla poszczególnych grup surowców, ale nawet w obrębie grupy mogą występowaćdość duże różnice w czasie.

Korę (Cortex) zbiera się zwykle wczesną wiosną, kiedy można ją łatwo zdjąć z drewna. Wnaszych bowiem warunkach klimatycznych w okresie wiosennym rozpoczyna się intensywnywzrost roślin i między korą a drewnem powstaje warstwa młodych, cienkościennych komórektwórczych, luźno z nimi złączona, co ułatwia oderwanie kory. Termin zbioru zależy w tymprzypadku od rozpoczęcia wegetacji przez poszczególne gatunki roślin. Najwcześniej można unas zdejmować korę wierzby, a najpóźniej korę dębu.

Korę zbiera się z gałązek młodych, od 2- do 4-letnich, zdrowych, gładkich, wyłącznie z ga-łęzi ściętych. Kora z gałązek starszych jest z reguły uboższa w związki czynne. Do zdejmowa-nia kory używa się noży ze stali nierdzewnej, gdyż garbniki zawarte w korze reagują z żelazemstali zwykłej, powodując ciemne zabarwienie surowca. Nie zbiera się kory przez zestrugiwaniejej nożem, ponieważ otrzymany surowiec zanieczyszczony jest drewnem.

Korzenie (Radix) i kłącza (Rhizoma) zbiera się przeważnie w okresie spoczynku, już poutracie części nadziemnych, kiedy w organach podziemnych rośliny zgromadziły największąilość związków czynnych, najczęściej późną jesienią lub zimą, o ile pozwalają na to warunkiatmosferyczne. Można też zbierać je bardzo wczesną wiosną, zanim rośliny zaczną wypusz-czać nowe pędy, gdyż później zawartość składników czynnych zaczyna wyraźnie się zmniej-szać. Czasem, jak w przypadku kozłka, zbiera się korzenie i kłącza wiosną przed okresem za-kwitania, ponieważ wtedy właśnie zawartość związków-czynnych jest największa.

Kwiat (Flos), koszyczek (Anthodium) i kwiatostan (Inflorescentia), należy zbierać w po-czątkach zakwitania, czasem, jak w przypadku dziewanny, w pełni kwitnienia, kiedy kwiaty sąw początkowym stadium przekwitania i korony łatwo się dają odrywać. Nigdy jednak nie zry-wa się kwiatów już przekwitłych. Zdejmuje się kwiaty bardzo delikatnie i układa lekko w ko-szykach, gdyż zgniecione łatwo ciemnieją i tracą wartość.

Ziele (Herba) zbiera się przeważnie w okresie, kiedy roślina rozpoczyna kwitnienie, gdyżwszystkie jej części zawierają wówczas najwięcej związków czynnych. Ponadto

70

łodyga nie jest wtedy jeszcze zdrewniała i daje się wykorzystać na równi z liśćmi. Czasem, jakw przypadku lobelii, zbiera się ziele w okresie przekwitania i owocowania. Zasada powyższanie odnosi się do skrzypu, ponieważ roślina ta nigdy kwiatów nie wytwarza.

Owoce (Fructus) soczyste zbiera się do suszenia dojrzałe, gdy mają już prawidłową barwę,ale są jeszcze jędrne i twardawe. Owoce przejrzałe sklejają się w czasie suszenia i dają suro-wiec niepełnowartościowy. Można stosować je tylko do natychmiastowego przerobu w stanieświeżym, np. na syrop.

Owoce suche oraz nasiona (Semen) należy zbierać, kiedy już dojrzewają, ale się jeszcze nieosypują. W przypadku owoców i nasion nierównomiernie dojrzewających i osypujących się nienależy czekać na dojrzewanie wszystkich, lecz zebrać, kiedy dojrzała większość owoców lubnasion. Najczęściej ścina się całe łodygi z owocostanami, suszy na wolnym powietrzu i omła-ca.Pączki (Gemmae) zbiera się pod koniec zimy lub bardzo wczesną wiosną, kiedy zaznaczają

się w nich pewne procesy wzrostowe, przejawiające się pęcznieniem, ale gdy one jeszcze niepękają.

Ważną jest również sprawą wybór dnia, a nawet godziny zbioru, gdyż światło słoneczne mazasadniczy wpływ na syntezę i zawartość związków czynnych. Z tego powodu części nad-ziemne większości roślin zbiera się w dni pogodne w porze największego nasłonecznienia(około południa). Kwiaty szybko przekwitające, np. dziewanny, zbiera się codziennie, a cza-sem dwukrotnie w ciągu dnia.

Okres suszenia powinien być możliwie najkrótszy, gdyż w czasie więdnięcia następuje po-wolny rozkład związków czynnych. Z tego powodu części nadziemne roślin powinny być wmomencie zbioru suche. Nie należy ich zbierać w dni deszczowe, lecz w czasie słonecznej po-gody - dopiero po dokładnym obeschnięciu rosy i przed jej wieczornym opadnięciem. Tylkoniektóre surowce łatwo osypujące się, jak zarodniki widłaka lub owoc kminku, należy zbieraćz rosą rano i wieczorem bądź w dni pochmurne.

Mniej wrażliwe na wilgoć są części podziemne roślin, jak korzenie i kłącza, można je więczbierać nawet w dni deszczowe, ale tylko wtedy, gdy mają być suszone w suszarniach ogrze-wanych.

Nie należy nigdy zbierać roślin leczniczych w miejscach skażonych, wzdłuż dróg, na nasy-pach kolejowych i w pobliżu zakładów przemysłowych, ponieważ zawierają one szkodliwezwiązki ołowiu lub inne substancje emitowane w powietrze ze spalinami.

Zebrany surowiec sortuje się niezwłocznie, odrzuca zanieczyszczenia i okazy z objawamichorobowymi, uszkodzone przez szkodniki, fragmenty zbrunatniałe, zdrewniałe, usychającelub już obumarłe. Korzenie i kłącza otrząsa się z resztek ziemi i piasku, następnie szybko myjew wodzie bieżącej, osusza w przewiewie rozłożone cienką warstwą i odrzuca wszelkie niepo-trzebne części, jak resztki łodyg. Niektóre koruje się przed suszeniem nierdzewnym nożem, np.korzeń lukrecji. Grubsze korzenie tnie się podłużnie dla ułatwienia suszenia i niezwłocznierozkłada w suszarni na półkach.

Części nadziemne roślin, jak liście, kwiaty i ziele, zbierane w okresie wiosenno-letnim pod-czas suchej i ciepłej pogody, suszy się przeważnie w warunkach naturalnych w miejscach za-cienionych i przewiewnych, rozłożone cienką warstwą na półkach pokrytych papierem. Unikasię bezpośredniego dostępu światła słonecznego, które niszczy barwniki i związki czynne su-rowca. Szczególnie wrażliwe są kwiaty, liście i ziela. Można natomiast suszyć na świetle ko-rzenie, kory i kłącza.

Niektóre kwiaty, np. chabru, liście bobrka czy ziele konwalii trudno wysychają w

71

warunkach naturalnych i wymagają suszarni ogrzewanej. Konieczna jest ona również do su-szenia wszelkich surowców zbieranych latem w czasie pogody zimnej i deszczowej.

Surowce soczyste, jak owoce borówki czernicy, maliny, bzu czarnego i szakłaku, wymagająsuszarni ogrzewanej. Również korzenie i kłącza zbierane późną jesienią lub wczesną wiosną, wokresie wilgotnym i chłodnym, oraz surowce zbierane zimą, jak ziele jemioły, należy suszyć wsuszarni ogrzewanej. Temperatura stosowana w suszarniach ogrzewanych wynosi 30-60° C.Przy surowcach zawierających olejki eteryczne nie należy przekraczać 35°C. Dla przyśpiesze-nia suszenia niezbędny jest przewiew powietrza, który jednak przy surowcach olejkowych niepowinien być zbyt silny.

Należy pamiętać, że w czasie suszenia nie wszystkie części surowca wysychają równomier-nie. W zielu długo pozostają wilgotne łodygi, a w liściach ogonki. Takie niedokładnie wysu-szone elementy łatwo pleśnieją w czasie przechowywania i powodują zniszczenie surowca.

Wysuszony surowiec przechowuje się w szczelnych opakowaniach papierowych lub płó-ciennych, blaszankach albo słoikach szklanych w miejscach suchych i możliwie chłodnych,zabezpieczone przed dostępem światła. Niektóre surowce, zwłaszcza korzenie i kłącza, należychronić przed owadami oraz gryzoniami. Te ostatnie lubią szczególnie owoc anyżu. Korzeńwaleriany natomiast stanowi przynętę dla kotów.

Większość surowców zielarskich należy wymieniać corocznie. Jednym z wyjątków jest korakruszyny, która nadaje się do użytku dopiero po rocznym okresie przechowywania, gdyż wprzeciwnym razie działa wymiotnie.

PODSTAWOWE ZWIĄZKI CZYNNEW ROŚLINACH LECZNICZYCH

Na kuli ziemskiej występuje około 450000 roślin wyższych, lecz tylko 10-15% tej liczbyzostało mniej lub bardziej dokładnie zbadanych chemicznie i farmakologicznie. Wśród tych ro-ślin znajduje się 20000 uznanych w różnych krajach za lecznicze, tymczasem zaledwie 1884zostało zamieszczonych w oficjalnych lekospisach. W Polsce znajduje się około 230 roślinuznanych za lecznicze.

Wartość lecznicza roślin zależy wyłącznie od obecności określonych związków chemicz-nych, nazywanych umownie substancjami lub związkami czynnymi, o potwierdzonym działa-niu fizjologicznym. Badania nad składem chemicznym roślin rozpoczęło się 180 lat temu, gdyw 1804 r. Serturner wykrył morfinę w opium. Od tego czasu wyizolowano co najmniej 100000różnych związków roślinnych i znaczną ich część zbadano farmakologicznie. Okazało się rów-nież, że wiele z tych związków ma swoje odpowiedniki lub analogi u ludzi lub zwierząt, np.cholina, cholesterol, progesteron, histamina, acetylocholina i kwas moczowy. Tym samym zo-stało potwierdzone dawno już głoszone przypuszczenie o bliskim pokrewieństwie światówzwierzęcego i roślinnego, wywodzących się ze wspólnego prapoczątku w łańcuchu wielowie-kowej ewolucji.

Znajomość roślinnych związków czynnych i ich własności farmakologicznych jest kluczemdo nowoczesnego ziołolecznictwa, w którym pierwotne doświadczalne wiadomości znalazłypotwierdzenie i rozszerzenie w badaniach naukowych. Obecnie już w pełni świadomie stosujesię rośliny lecznicze i racjonalniej, niż dawniej, wykorzystuje się ich wartości terapeutyczne.

W rozdziale tym zostały omówione tylko niektóre ważniejsze grupy związków czynnych, azamieszczone wzory chemiczne zorientują czytelnika w bogactwie ich struktur.

Związki cukrowe. Rośliny posiadające chlorofi1 mogą syntetyzować z najprostszychskładników, tj. dwutlenku węgla i wody, związki zwanewęglowodanami. Najpierw powstają cukry proste, wśródktórych najważniejsze są glukoza i fruktoza, następniełączą się one po dwa i tworzą dwucukry (np. sacharozę,czyli cukier, którym słodzimy), dalej dołączając pojednym cukrze prostym tworzą trójcukry (np. rafinozę),czterocukry (np. stachyozę), aż wreszcie otrzymuje sięwielocukry o różnej budowie, konsystencji,właściwościach fizycznych i użyteczności dla człowieka.Najbardziej znanym wielocukrem jest skrobia złożona zlicznych drobin glukozy, nierozpuszczalna w wodzie, leczw niej pęczniejąca, spożywana np. w postaci mąki,ziemniaków lub różnych produktów z nich otrzy-

73

mywanych. Następnym wielocukrem jest inulina, złożona z drobin fruktozy, występująca np.w korzeniach mniszka lekarskiego, perzu i omanu. Nie ma ona znaczenia dla człowieka, gdyżnie jest hydrolizowana w przewodzie pokarmowym, ma natomiast znaczenie dla zwierząt tra-wożernych. Innymi wielocukrami są śluzy roślinne, zawarte np. w korzeniach prawoślazu, na-sionach lnu i kwiatach ślazu, gumy roślinne, jak np. guma akacjowa, oraz pektyny. Bardzoważnym wielocukrem jest celuloza, zbudowana tak jak skrobia jedynie z drobin glukozy, bę-dąca podstawowym materiałem, z którego rośliny budują własne błony komórkowe (stąd na-zwa błonnik). Zarówno organizm ludzki, jak i zwierząt mięsożernych nie trawią celulozy.Zdolność tę mają zwierzęta trawożerne, termity i liczne owady.

Glikozydy. Powstałe w procesie fotosyntezy cukry proste, zawierające w swej drobinie 5atomów węgla (tzw. pentozy, np. arabinoza) lub 6 atomów węgla (tzw. heksozy, np. glukoza),mają zdolność wiązania się z licznymi i bardzo różnorodnymi strukturami chemicznymi, któreznajdują się w komórkach roślinnych. Utworzone w ten sposób związki zwane są glikozydamilub heterozydami. Składają się z części cukrowej (tzw. glikonu) oraz z części nie cukrowej(tzw. aglikonu), która może być flawonoidem, antocyjanem, kumaryną, trójterpenem, sterolem

lub innym związkiem. Pod wpływem specyficznychenzymów, zawartych w soku komórkowym niektórychroślin lub w przewodzie pokarmowym ludzi i zwierząt,następuje rozpad tych związków (tzw. hydrolizaenzymatyczna) na części składowe. Wolne aglikony sąłatwiej resorbowane, przedostają się do krwiobiegu iwywierają działanie zależne w dużym stopniu od ichbudowy. Liczne glikozydy stanowią grupę związkówczynnych warunkujących lecznicze znaczenie wieluroślin. Przykładowo można wymienić: glikozydykardenolidowe (np. digoksynę) lub bufadienolidowe (np.scylaren) działające na mięsień sercowy; antraglikozydy,znajdujące się m.in. w aloesie, rzewieniu i kruszynie,które mają właściwości przeczyszczające; glikozydyantocyjanowe, występujące np. w owocach czarnej

porzeczki, wiśni, borówki czernicy i burakach ćwikłowych, wzmacniają naczynia włosowate,poprawiają wzrok i biorą udział w wielu reakcjach oksydo-redukcyjnych, zachodzących w or-ganizmie człowieka. Do grupy glikozydów roślinnych zalicza się też glikozydy saponinowe,goryczowe, irydoidowe, fenolowe, cyjanogenne, alkaloidowe, inaczej glikoalkaloidy, oraz in-ne.

Alkaloidy. Stanowią bardzo ważną i liczną grupę związkówzawierających w swej cząsteczce jeden lub więcej atomów azotu,nadających im charakter mniej lub bardziej zasadowy. Alkaloidy tełatwo łączą się z występującymi w soku komórkowym kwasamiorganicznymi i tworzą sole rozpuszczalne w środowisku wodnym.Na organizm ludzi i zwierząt wywierają różne działania, częstobardzo silne, a nawet gwałtowne (np. kurara, strychnina,akonityna), stąd od dawna znane jest stosowanie ich jako trucizn, apóźniej jako leków. Spośród wielu grup alkaloidów należywymienić przede wszystkim te, które mają największe znaczenie wnowo czesnym lecznictwie.

74

Alkaloidy tropanowe (np. atropina, skopolamina) występują w bieluniu, pokrzyku, lulku idziałają m.in. rozkurczowo na mięśnie gładkie, rozszerzają źrenicę oka, hamują też wydziela-nie potu, śluzu, śliny. Alkaloidy izochinolinowe (np. papaweryna) występują m.in. w maku,glistniku, dymnicy i berberysie, działają przeciwbólowe i rozkurczowo, a pochodne fenantrenu(morfina) wywołują błogostan, uzależnienie i narkomanię. Alkaloidy indolowe mają nie mniejważne znaczenie. Występują w sporyszu (np. ergotamina, ergometryna) i powodują skurczwiększych naczyń krwionośnych oraz macicy. Znajdują się też w korzeniu rauwolfii (np. re-zerpina) i obniżają ciśnienie krwi oraz działają uspokajająco lub (jak ajmalina) przywracająwłaściwy rytm serca. Ponadto obecne są w barwinku różyczkowym (np. winblastyna, winkry-styna) i działają przeciw-białaczkowo. Spośród innych grup należy wymienić alkaloidy pury-nowe (jak kofeina, teobromina), alkaloidy pirydynowe i piperydynowe (jak nikotyna, lobelina),alkaloidy sterolowe (jak solanina), alkaloidy chinolinowe (jak chinina, chinidyna) oraz alkalo-idy pirolizydynowe (jak laziokarpina), znalezione ostatnio w żywokoście, podbiale i ostrzeniupospolitym.

Garbniki. Jest to duża grupa związków o charakterze wielofenoli, łatwo rozpuszczalnych wwodzie, tworzących trwałe połączenia z białkami, alkaloidami, metalami ciężkimi (np. z żela-zem). Dzielą się na garbniki hydrolizujące, jak np. tanina, oraz na garbniki skondensowane, nieulegające rozpadowi. Występują w bardzo licznychroślinach, lecz szczególnie dużo jest ich w dębie,rdeście wężowniku, pięciorniku, borówce czernicy,orzechu włoskim, wierzbie, herbacie. Wodnestężone roztwory garbników są stosowane wgarbarstwie, ponieważ surową skórę czyniąnieprzepuszczalną dla wody, natomiast dla celówleczniczych stosuje się rozcieńczone roztworygarbników, chodzi bowiem tylko opowierzchniowe ich działanie. Przyjęte doustnie,stykają się z błoną śluzową i wywierają efektściągający, hamują jej przepuszczalność, są więcprzydatne w biegunce, zapobiegająmikrokrwawieniom z uszkodzonych naczyńwłosowatych, unieczynniają też bakterie i ichtoksyny. Używane zewnętrznie na skórę, również uszkodzoną (np. czyraki, rany, oparzenia),działają analogicznie. Stosowane jednak przez dłuższy czas (np. częste picie mocnej herbaty),utrudniają wchłanianie witamin, soli mineralnych i wielu związków pokrewnych.

Antrazwiązki. Są pochodnymi antracenu, mają jedną lub kilka grup hydroksylowych i czę-sto tworzą połączenia z prostymi cukrami. Jest to liczna grupa o zdolności łączenia się po dwazwiązki i tworzenia tzw. dimerów oraz mająca łatwośćszybkiego i stopniowego utleniania się, powodującegozmniejszenie aktywności fizjologicznej. Antrazwiązkiwystępują m.in. w rzewieniu, strączyńcu, aloesie ikruszynie (np. glukofrangulina A). Wyciągi tych roślin,przyjęte doustnie, działają po kilku godzinachprzeczyszczające, gdyż zawarte w nich antrazwiązkidrażnią silnie jelito grube, zapoczątkowują lubwzmagają ruchy perystaltyczne i tym samymprzeciwdziałają zaparciom. Zbyt długotrwałe jednak sto-

75

sowanie ich jest niekorzystne, ponieważ następuje przekrwienie jelit i narządów miednicy ma-łej u kobiet, grożące krwawieniami i poronieniem.

Saponiny. Związki zwane saponinami mają właściwość obniżania napięcia powierzchnio-wego cieczy, jak również pienienia, a w zetknięciu z krwią - zdolność rozpuszczania czerwo-nych krwinek. Pod względem chemicznym saponiny zalicza się do glikozydów, mającychczęść cukrową złożoną z 1 - 9 drobin cukrów prostych (np. glukozy, ramnozy), oraz część niecukrową, którą jest związek sterolowy lub trójterpenowy. Saponiny sterolowe występują m.in.w naparstnicy purpurowej i wełnistej, kozieradce, konwalii i w niektórych roślinach egzotycz-nych, natomiast saponiny trój-

terpenowe w kasztanowcu, lukrecji, mydlnicy, pierwiosnku, połoniczniku, nagietku, łyszczcuwiechowatym (gipsozyd A) i innych. Wyciągi z surowców zawierających saponiny, bezwzględu na to, czy są typu sterolowego czy też trójterpenowego, znalazły zastosowanie wlecznictwie jako wykrztuśne. Drażnią one łagodnie błonę śluzową jamy ustnej i gardła, wzma-gają ruchy nabłonka rzęskowego, zwiększają czynność wydzielniczą błony śluzowej i wyzwa-lają odruch wykrztuśny. Saponiny nie wchłaniają się w przewodzie pokarmowym i są związ-kami w pełni bezpiecznymi, jeżeli nie zetkną się z uszkodzonymi naczyniami włosowatymi(np. w chorobie wrzodowej żołądka lub dwunastnicy), gdyż wówczas hemolizują czerwonekrwinki, przedostają się do krwiobiegu i wywołują zatrucie.

Flawonoidy. Stanowią bardzo liczną grupę związków obejmującą różne typy i występującąw wielu roślinach. Wszystkie flawonoidy mają barwę żółtą i są pochodnymi γ-pironu, a część znich jest związana z cukrami prostymi, tworząc grupę glikozydów flawonowych. Pomimo dośćjednolitej budowy chemicznej ich właściwości farmakologiczne, jak również zastosowanie te-rapeutyczne, są bardzo zróżnicowane. Niewielka grupa tych związków, zwana bioflawonoida-mi (np. rutyna, kwercetyna, hesperydyna), wykazuje właściwości witaminy P, zwiększającej

elastyczność oraz zmniejszającej łamliwość naczyńkrwionośnych, zwłaszcza znajdujących się w mózgu.Bioflawonoidy występują w owocach cytrusowych,perełkowcu japońskim, rucie, fiołku trójbarwnym,gryce i wielu innych. Inna grupa związkówflawonoidowych (np. hiperozyd, kemferol) zwiększawydalanie moczu i jest stosowana nie tylko wprzewlekłych stanach zapalnych nerek, lecz takżepomocniczo w gośćcu stawowym i mięśniowym,otyłości i nadciśnieniu tętniczym, związki te występująm.in. w brzozie, skrzypie, rdeście ptasim i bzie czar-nym. Niektóre flawonoidy

76

(np. likwirytyna) mają właściwości rozkurczowe, działając na mięśnie gładkie, zwłaszczaprzewodu pokarmowego i dróg żółciowych, a nawet wybiórczo na naczynia wieńcowe serca(np. witeksyna). Inne flawonoidy działają także przeciwzapalnie (np. taksyfolina), przeciw-grzybiczo (np. pinocembryna), przeciwobrzękowo (np. diosmina), estrogennie (np. genisteina).

Omawiana grupa związków flawonoidowych występuje w wielu owocach, warzywach ioczywiście w roślinach leczniczych; ma ważne znaczenie w utrzymywaniu w organizmie ko-niecznej równowagi chemicznej i fizjologicznej.

Antocyjany. Są to związki najbardziej spokrewnione z flawonoidami. W postaci glikozy-dów występują rozpuszczone w soku komórkowym wielu kwiatów owoców, nadając im barwyod ciemnoniebieskiej i fioletowej do czerwonej iróżowej.

Najczęściej spotykane antocyjany (np. cyjanina,malwina) znajdują się w buraku ćwikłowym, bzieczarnym, borówce czernicy, malwie, wiśniach iinnych. Działają analogicznie do bioflawonoidów nanaczynia włosowate, poprawiają też ostrość widzeniai biorą aktywny udział w przemianach utleniająco-redukcyjnych, zachodzących w organizmieczłowieka.

Kumaryny. Tworzą grupę związków pochodnych α-pironu, są zbliżone strukturalnie doflawonoidów, a wiele z nich występuje jako glikozydy. Najczęściej spotykane kumaryny (np.umbeliferon, eskuletyna, herniaryna) znajdują się w licznych powszechnie znanych roślinach -rumianku, połoniczniku, kasztanowcu, jesionie i innych. Działają one rozkurczowo na mięśniegładkie, niekiedy uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy, atakże słabo moczopędnie. Związki należące do podgrupyfuranokumaryn (np. psoralen, ksantotoksyna, bergapten), sto-sowane zewnętrznie i wewnętrznie, uczulają organizm nadziałanie promieni nadfioletowych (słonecznych), dlategoznalazły zastosowanie w leczeniu bielactwa ;i (utrata pigmentuskóry), a ostatnio także w łuszczycy. Wśród związków zpodgrupy piranokumaryn niektóre (np. wisnadyna) rozszerzająnaczynia wieńcowe serca, mają również wpływ rozkurczowy namięśnie gładkie oskrzeli i przewodu pokarmowego, natomiastdwukumarol, występujący w nostrzyku, jest anty witaminą K i powoduje zahamowanie krze-pliwości krwi.

Olejki eteryczne. Są to płynne mieszaniny, liczące nawet do 150 związków, charakteryzu-jące się tym, że są lotne, nie rozpuszczają się w wodzie i mają określony zapach. Występują wewszystkich częściach roślin, owocach, liściach i organach podziemnych, a nawet w pniu drzew(np. sosny, kamforowca). Ilości olejków znajdujących się w roślinachwahają się w szerokich granicach, np. płatki róż zawierają około 0,0035%olejku, rumianek ma prawie 0,3%, a kminek do 7,0%. Związki wchodzącew skład olejków eterycznych są liczne i różnorodne. Spośród nich kilkanajważniejszych grup to: terpeny (np. pinen w olejku sosnowym),alkohole (np. linalol w kolendrze), estry (np. octan linalilu w lawendzie),fenole (np. eugenol w goździkach), etery (np. anetol w owocach anyżu).Niekiedy niektóre składniki gromadzą się w olejkach w tak dużej ilości, żekrystalizują w nich (np. kamfora, mentol, tymol) i mogą być łatwo otrzy-mywane bezpośrednio lub przez wymrażanie olejku. W skaliprzemysłowej olejki eteryczne z roślin otrzymuje się

77

przeważnie przez destylację z parą wodną lub użycie rozpuszczalników organicznych. Wielkieilości olejków zużywa przemysł perfumeryjny, mydlarski, chemii gospodarczej, znaczniemniejsze - przemysł spożywczy, a bardzo małe - lecznictwo. Jednak w ziołolecznictwie przypi-suje się duże znaczenie roślinom zawierającym olejki i nawet określa się najmniejszą dopusz-czalną zawartość. Tak jak różny jest skład chemiczny olejków, tak zróżnicowane są ich wła-ściwości fizjologiczne i tym samym zastosowanie lecznicze roślin olejkowych. Wymienić tunależy najważniejsze działania: moczopędne (np. jałowiec, pietruszka), wykrztuśne (np. ty-mianek, anyż), żółciopędne (np. mięta), rozkurczowe (np. rumianek), uspokajające (np. Wale-riana), przeciwzapalne (np. krwawnik), robakobójcze (np. wrotycz), bakteriobójcze (np. la-wenda), drażniące skórę (np. gorczyca czarna). Najtrwalszymi przetworami sporządzanymi zroślin olejkowych są wyciągi alkoholowe (np. nalewka, intrakt), ponieważ olejki są dobrze wnich rozpuszczalne, ewentualnie są to sproszkowane rośliny przyjmowane bezpośrednio doust-nie lub w postaci powidełek. W wyciągach wodnych (jak napar, odwar) olejków jest bardzomało albo w ogóle ich nie ma.

W roślinach leczniczych występuje ponadto wiele innych grup związków, które tylko będąwspomniane. Są to kwasy organiczne (np. kwas cytrynowy), a wśród nich kwas askorbowy(askorbinowy), który jest powszechnie znaną przeciwszkorbutową witaminą C, szczególnie ob-

ficie występującą w owocach dzikiej róży, rokitnika, papryki,porzeczki i innych.

Tłuszcze, czyli połączenia gliceryny z kwasami tłuszczowymi,znajdują się w wielu nasionach, np. soi, rzepaku, maku, sezamu, lecznajwiększą wartość leczniczą mają oleje zawierające nienasyconekwasy tłuszczowe (np. kwasy linolowy, linolenowy) i dlatego zostałyuznane za witaminę F, wpływającą korzystnie na odporność ielastyczność skóry u ludzi.

W naturalnych tłuszczach roślinnych, nie poddanych procesowirafinacji, znajdują się rozpuszczone, cenne dla ludzi fitosterole (np.sytosterol) o właściwościach przeciwmiażdżycowych wskutek

zdolności obniżania poziomu cholesterolu we krwi. Ponadto grupa witamin E, czyli tokoferoli,które zapobiegają tworzeniu się szkodliwych nadtlenków, wykazują korzystny wpływ na pracęmięśni prążkowanych, ścian naczyń krwionośnych i zapobiegają groźbie powstawania zakrze-pów.

Związki zwane glukozynolatami są połączeniami glukozy ze związkami zawierającymisiarkę (np. synigryna z nasion gorczycy czarnej) i pod działaniem specyficznego enzymu miro-zynazy, znajdującego się w osobnych komórkach, rozpadają się, wytwarzając lotne i o silnymzapachu siarkowym tzw. olejki gorczyczne. Działają one silnie bakteriobójczo i grzybobójczo,drażnią skórę, powodują jej przekrwienie i są stosowane zewnętrznie w nerwobólach i bólachgośćcowych.

W roślinach leczniczych znajduje się także wiele witamin oraz soli mineralnych, m.in. takważne dla człowieka żelazo (np. w pokrzywie), jod (np. w morszczynie pęcherzykowatym),cynk (np. w nasionach dyni), krzem (np. w zielu skrzypu).

Wszystkie wymienione związki są fizjologicznie czynne, zostały zbadane farmakologicznie,poznano ich znaczenie dla człowieka, efekty terapeutyczne, jakie wywołują, oraz objawy nie-pożądane w przypadku przedawkowania. Obecność tych związków w roślinach i w odpowied-niej ilości jest podstawą, by uznać je za lecznicze i stosować. Wiele związków roślinnych zo-stało wyizolowanych w stanie czystym i weszło do zestawu leków nowoczesnej medycyny, jaknp. kodeina, chinina, papaweryna, digoksyna, winblastyna, ergotamina, rezerpina, kofeina,dwukumarol i rutyna.

MONOGRAFIE ROŚLIN LECZNICZYCH

1. ALOES DRZEWIASTYAloe arborescens Mili.

Jest to zawsze zielona roślina o charakterze drzewiastego sukulenta, należąca do rodziny Li-liowatych (Liliaceae), występująca na ubogich w wodę, piaszczystych i kamienistych terenachwschodniej i południowej Afryki oraz na Półwyspie Arabskim. Uprawiana jest w wielu krajacho klimacie gorącym, natomiast w krajach strefy umiarkowanej, m.in. w Polsce, hoduje się jąjako roślinę pokojową i szklarniową.

Aloes drzewiasty osiąga w stanie naturalnym wysokość do 5 m, ale hodowany w Polsce ikrajach sąsiednich nie przekracza 1 m wysokości. Wytwarza silne, rozgałęzione, cylindrycznekorzenie, z których wyrasta prosta łodyga rozgałęziająca się w części górnej, a w dolnej pokry-ta bliznami po zmarniałych liściach. U podstawy łodygi wyrasta nieraz po kilka odrostów, słu-żących do wegetatywnego rozmnażania rośliny. Liście łodygowe, obejmujące pochwiasto ło-dygę, mają kształt mieczowaty, górną stronę nieznacznie wklęsłą, dolną nieco wypukłą i małeostre kolce na brzegach. Liście są mięsiste, zielone, pokryte woskowym nalotem. W warun-kach uprawy domowej aloes tylko wyjątkowo wykształca pęd kwiatowy zakończony gronia-stym kwiatostanem z licznymi drobnymi kwiatami na krótkich szypułkach z zielonymi przy-listkami i pomarańczowymi płatkami. Nasion w Polsce nie wydaje.

Surowiec. Do celów farmaceutycznych i doraźnego użytku domowego obrywa się liściewraz z obejmującymi łodygę pochwami, lecz nie ścina się nożem, i otrzymuje świeży liść alo-esu - Folium Aloe recens. Surowiec powinien pochodzić z roślin co najmniej trzyletnich iprzed dalszym użyciem być przechowywany w lodówce 10-15 dni. Służy do fabrycznego prze-robu na płynne lub stałe preparaty doustne, roztwory iniekcyjne i różnej postaci preparaty doużytku zewnętrznego, a także do sporządzania prostych wyciągów w warunkach domowych.Do tych celów nadają się też liście innych pokrewnych gatunków: Aloe ferox L., Aloe africanaMili., i wielu roślin drzewiastych, występujących w stanie naturalnym w Afryce Południowej.W kraju macierzystym otrzymuje się z nich sok zagęszczony do konsystencji stałej o nazwiehandlowej Cap-Aloe, działający silnie przeczyszczające. Taki sam sok o nazwie Curacao-Aloeotrzymuje się z Aloe vera L. - rośliny występującej od Afryki Południowej do Morza Czerwo-nego i masowo uprawianej na Antylach, Tajwanie i w Indiach.

Podstawowe związki czynne. Świeże liście aloesu drzewiastego oraz wyciśnięty z nichpłynny sok zawierają wielocukry i połączenia z białkami o konsystencji śluzowej, wśród nichaloektynę, podstawowy związek leczniczy, hydroksyantrazwiązki, kwasy

79

organiczne, witaminy rozpuszczalne w wodzie oraz znaczne ilości soli mineralnych (np. cynk,magnez, miedź).

Działanie. Już 50 lat temu radziecki oftalmolog i chirurg prof. Władimir Fiłatow (1875-1966) stwierdził, że wyciągi wodne z liści aloesu mają korzystny wpływ w niektórych choro-bach oczu i że ułatwiają przyjęcie przeszczepionej rogówki. Następnie wykazano, że aloeswywiera działanie na cały organizm, dlatego uznano, iż zawiera związki o charakterzestymulatorów biogennych. Obecnie wiemy, że jednym z tych związków jest glukoproteidaloektyna B i że aloes ma własności bakteriobójcze, przeciwzapalne, przeciwbólowe,regenerujące błony śluzowe i skórę, hamujące rozwój niektórych nowotworów, a przedewszystkim immunostymulujące, czyli pobudzające lub regulujące mechanizmy obronneorganizmu człowieka. Ze względu na zawarte w aloesie różnorodne związki działa on także winnych schorzeniach, zwłaszcza skóry i błon śluzowych.

Importowany do kraju stężały po wysuszeniu sok z liści aloesów, zwany aloną - Aloe, jestskutecznie działającym surowcem przeczyszczającym, nieznacznie żółciopędnym i przeciw-bakteryjnym. Przyspiesza perystaltykę jelita grubego. Ponadto gorzki smak alony pobudza wy-dzielanie soku żołądkowego.

Działania niepożądane. Domowe przetwory z liści aloesu podawane w zalecanych niżejdawkach nie wywołują zazwyczaj objawów szkodliwych. Natomiast alona, jako środek prze-czyszczający, może powodować przekrwienie okrężnicy oraz narządów miednicy małej. Prze-twory z alony mogą być niebezpieczne dla kobiet ciężarnych. Nie wolno ich stosować w tymokresie. Mała ilość antrazwiązków alony przechodzi do mleka matek karmiących, działającprzeczyszczające na niemowlęta.

Zastosowanie. Świeże liście aloesu lub sok służą do sporządzania wielu preparatów w po-staci maści, płynu, iniekcji, syropu, wyciągu na winie, mazidła, przysypki i innych. Stosuje sięje: podskórnie, doustnie lub zewnętrznie w licznych schorzeniach, m.in. w nieżycie żołądka ijelit, wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego, wrzodzie żołądka i dwunastnicy (także z tenden-cją przejścia w stan rakowy), kurczach mięśni, nerwobólach, bólach stawów na tle reumatycz-nym, dychawicy oskrzelowej; w postaci iniekcji i przemywań - w chorobach oczu, m.in. zapa-leniu rogówki i spojówek, zmętnieniu rogówki, zmianach zwyrodnieniowych, stanach po prze-szczepieniu rogówki; zewnętrznie - przeciw oparzeniom, owrzodzeniom, pęknięciom skóry,ukąszeniom przez zwierzęta i owady, wysypkom, odleżynom, świądowi i innym.

Alona stanowi środek przeczyszczający, obecnie rzadziej stosowany jako hepatotoksyczny.Wchodzi w skład drażetek przeczyszczających Alax (Herbapol) oraz nalewki -Tinctura Aloes(Herbapol), używanej w podobnym celu.

Przetwory. Wino aloesowe. Obrywa się kilka większych liści z roślin co najmniej trzylet-nich, myje, osusza i przechowuje w lodówce 7-10 dni. Bierze się 50 dag liści, usuwa się z nichbrzeżne kolce, kroi liście na kilkucentymetrowe kawałki, miele w maszynce, dodaje do miazgi1/21 czerwonego wina gronowego, miesza, dolewa 50 dag miodu i po starannym wymieszaniupozostawia w zamkniętym naczyniu i w ciemności na 3-5 dni. Liście można także zmiksować.Otrzymane wino cedzi się przez gęste sitko, rozlewa do butelek i przechowuje w lodówce.Dawkowanie: w pierwszym tygodniu 3 razy dziennie po łyżeczce do herbaty, w następnych 3-4 tygodniach 3 razy dziennie po łyżce stołowej, w dalszych 3-4 tygodniach 3 razy dziennie połyżeczce do herbaty, zawsze na godzinę przed jedzeniem. Okres przyjmowania leku: 2-3 mie-siące, po czym przerwa 1 -2 tygodnie i następny cykl. Znanych jest wiele podobnych przepi-sów o nieco innych proporcjach składników, m.in. większej ilości wina i dodatku spirytusu.Stosuje

80

się w wielu schorzeniach, zwłaszcza we wrzodzie żołądka i dwunastnicy oraz owrzodzeniu je-lita grubego.

Napar aloesowy. Przygotowany jak poprzednio liść aloesu tnie się na drobne kawałki, wkła-da do termosu, dodaje po łyżeczce liści szałwii i kwiatów nagietka (lub liści babki lancetowa-tej), zalewa 11/2 szklanki wody wrzącej, zakręca termos i pozostawia na godzinę. Napar stosu-je się do płukania jamy ustnej i gardła, przemywania przewodów nosa, obmywania sromu i od-bytu, tamponowania, okładów na wrzody i rany oraz do wlewań doodbytniczych w zapaleniuodbytnicy i odbytu.

Miód aloesowy: liście przygotowane jak poprzednio zmiażdżyć i na każde 100 g miazgi do-dać 200 g miodu, po czym powoli ogrzewać do wrzenia, odstawić do następnego dnia, ponow-nie ogrzać do wrzenia, przecedzić przez gęste sitko do słoika i przechowywać w lodówce.Przyjmować rano na czczo oraz na godzinę przed obiadem po łyżeczce jako środek pobudzają-cy apetyt, przeciwnieżytowy i ogólnie wzmacniający. Jest wskazany dla dzieci, młodzieży iosób w wieku podeszłym.

Biostymina (Herbapol) - ampułki; zawierają wodny wyciąg z liści aloesu, przygotowanywedług Piłatowa, opracowany przez prof. J. Muszyńskiego. Podaje się podskórnie: dorosłym 1ml (maksymalnie dziennie 3 ml), dzieciom do 5 lat 0,2-0,3 ml, starszym dzieciom0,5 ml. Okresleczenia: 30-50 iniekcji, po czym przerwa 3-5 tygodni. W astmie oskrzelowej lek przyjmuje sięprzez 10-15 dni po 1-1,5 ml dziennie, następnie co drugi dzień. Przeciwwskazaniami są ciężkieschorzenia układu krążenia (np. nadciśnienie) i nerek oraz ciąża zaawansowana.

Wyciąg glicerynowy z aloesu: do 100 g liści przygotowanych jak poprzednio i pociętych nakawałki wlać 100 ml wody, zmiksować, po czym dodać 150 ml gliceryny i nieco soku cytry-nowego, ponownie miksować i pozostawić na 24 godz. Następnie oddzielić miazgę roślinną nagęstym sitku, a płyn przelać do butelki i przechowywać w lodówce. Stosować jako środek ko-smetyczny, również jako płyn po goleniu.

Alax (Herbapol) - drażetki. Zażyć wieczorem 1-3 drażetki, popijając wodą, jako środekprzeczyszczający.

Nalewka alonowa, Tinctura Aloes (Herbapol): pić wieczorem 15-20 kropli w kieliszku wo-dy w zależności od wieku jako środek przeczyszczający. Jako środek pobudzający wydzielaniesoku żołądkowego przyjmować 5-10 kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie na 30-60 minprzed jedzeniem.

2. AMINEK EGIPSKIAmmi visnaga Lam.

Jest to roślina jednoroczna lub dwuletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), wy-stępująca w stanie naturalnym na terenach od Wysp Kanaryjskich przez kraje basenu śród-ziemnomorskiego po Iran, najliczniej w zachodniej części Afryki Północnej, a w kierunku po-łudniowym sięga do Etiopii. Została przeniesiona przez człowieka do Ameryki Południowej(Argentyna), Europy Zachodniej, Australii i Nowej Zelandii. W wielu krajach jest uprawiana.W Polsce aminek egipski udaje się z trudem z uwagi na zbyt chłodny dla niego klimat.

Aminek ma łodygę około 1 m wysoką, rozgałęzioną, słabo bruzdowaną, liście podwójnielub potrójnie pierzaste o wycinkach nitkowatych, kwiaty drobne, niepozorne, białe, o nieprzy-jemnym zapachu, zebrane w duże baldachy złożone średnicy do 10 cm. Owoce to drobne roz-łupki, do 2,5 mm długie, typowe dla rodziny Baldaszkowatych,

81

przeważnie nie rozpadnięte na niełupki. Aminek kwitnie w lipcu i sierpniu, ale owoce w na-szych warunkach często nie dojrzewają przed przymrozkami.

Surowiec. Do celów farmaceutycznych zbiera się dobrze wykształcone i dojrzałe owoceaminka egipskiego, suszy w cieniu i przewiewie, okrusza lub omłaca, odwiewa okruchy iotrzymuje owoce aminka egipskiego - Fructus Ammi visnagae. Surowiec ten znany był w lecz-nictwie ludowym Egiptu od paru tysięcy lat, ale do lecznictwa europejskiego został wprowa-dzony dopiero w latach pięćdziesiątych bieżącego wieku.

Podstawowe związki czynne. W owocach aminka egipskiego występują związki z grupyfuranochromonu, np. kelina (0,5-1,5%), otrzymywana w stanie krystalicznym, oraz wisnagina(0,05-0,1%), kelol i glikozyd kelolu (około 1%) fizjologicznie nieczynny. Są również pochod-ne piranokumaryny (np. wisnadyna, samidyna, dwuhydrosamidyna), ponadto flawonoidy (np.akacetyna), fenolokwasy (np. kwas kawowy i kwas ferulowy), sterole (np. stygmasterol i spi-nasterol) oraz olejek eteryczny, tłuszcz (około 20%), białka (około 12%) i sole mineralne.

Działanie. Izolowana z surowca czysta kelina działa rozkurczowo na mięśnie gładkie ,oskrzeli, jelit i macicy oraz rozszerza naczynia wieńcowe, a także zwiększa ilość wydalanegomoczu, gdyż powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych nerek. Kelina może być podawanadoustnie, a w razie potrzeby również domięśniowo. Dobrze też wchłania się doodbytniczo wpostaci czopków. Pozostałe związki czynne aminka, pochodne furanochromonu i piranokuma-ryny, są trudne do rozdzielenia i można je stosować tylko doustnie, wywierają jednak silniejszei bardziej skuteczne działanie od pojedynczego związku keliny. Najsilniej z całej grupy związ-ków działa wisnadyna.

Wszystkie związki czynne w postaci wyciągów z owoców aminka egipskiego podawanedoustnie zmniejszają lub znoszą stany skurczowe oskrzeli, przeciwdziałając atakom astma-tycznym.

Wyciągi działają podobnie na moczowody i pęcherz moczowy. Ułatwiają przepływ moczu ijego wydalanie oraz znoszą lub osłabiają ból wywołany skurczem mięśni gładkich. Zawarte wowocach aminka flawonoidy zwiększają nieznacznie ilość wydalanego moczu, a kwasy wielo-fenolowe wykazują słabe własności bakteriostatyczne. Ponadto działają rozkurczowo na drogiżółciowe oraz jelita.

Wyciągi działają też rozkurczowo na naczynia krwionośne mózgu, nerek oraz serca. Niemają jednak wpływu na naczynia obwodowe, a więc i na ogólne ciśnienie krwi. Poza tym wy-kazują własności przeciwrobacze, czego nie obserwowano w przypadku czystej keliny.

Działania niepożądane. Wyciągi z owoców oraz kelina przy wielokrotnym stosowaniumogą wywołać objawy nietolerancji i nudności, brak łaknienia, ból głowy, świąd skóry, a nie-kiedy bezsenność. Kelina kumuluje się w organizmie człowieka.

Zastosowanie. Czystą kelinę stosuje się doustnie lub, w miarę potrzeby, domięśniowo wkolce nerkowej, kamicy żółciowej, dusznicy bolesnej i dychawicy oskrzelowej. Kelina jestskładnikiem wielu preparatów krajowych i zagranicznych. Wchodzi w skład specyfiku Kellote-tryt (Polfa), tabletki, stosowanego w niewydolności wieńcowej, a także w skład tabletek Wika-lina (Polfa), używanych w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy oraz przewlekłym nad-kwaśnym nieżycie ze stanami skurczowymi żołądka i jelit.

Nalewkę lub wyciągi z owoców aminka egipskiego podaje się doustnie w niewydolnościwieńcowej, mało nasilonych atakach dusznicy bolesnej, stanach przed- i pozawałowych oraz wniektórych innych schorzeniach serca. Przetwory z aminka egipskiego stosuje się również wduszności oddechowej, spastycznym nieżycie oskrzeli u dzieci i młodzieży oraz mało nasilonejdychawicy oskrzelowej. Nalewka z owoców aminka

82

egipskiego wchodzi w skład kropli Kelastmin (Herbapol), a wyciąg płynny do kropli Kelicar-dina (Herbapol).

Przetwory. Owoce aminka egipskiego nie są dostępne w aptekach i sklepach zielarskich.Służą wyłącznie do przerobu w zakładach przemysłowych. Preparaty gotowe z tego surowcamożna otrzymać tylko na recepty lekarskie.

Nalewka z owoców aminka egipskiego, Tinctura Ammi visnagae (Herbapol): przyjmowaćdoustnie 15-40 kropli 2-5 razy dziennie w kieliszku wody bezpośrednio po jedzeniu w choro-bie wieńcowej serca, stanach skurczowych dróg żółciowych, moczowych i jelit.

Kelastmina (Herbapol): przeciętnie dorosłym zaleca się doustnie 10-20 kropli 3 razy dzien-nie między posiłkami w dychawicy oskrzelowej, zwłaszcza w okresie początkowym o umiar-kowanym nasileniu u osób starszych, cierpiących na niedotlenienie mięśnia sercowego. Wprzypadkach ostrych 40-60 kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie.

Carduben (Madaus, RFN), tabletki zawierające wisnadynę, rozszerzają naczynia wieńcowe,obwodowe i mózgowe, bez wyraźnego wpływu na ciśnienie tętnicze krwi. Stosuje się doustniew chorobie wieńcowej, stanach przed- i pozawałowych oraz miażdżycy naczyń mózgowych.

3. AMINEK WIĘKSZYAmmi maius L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), występująca w stanienaturalnym w rejonie śródziemnomorskim, przeniesiona przez człowieka do krajów EuropyŚrodkowej i Północnej. W Polsce może być uprawiana, lecz dziko nie występuje.

Aminek ma łodygę nagą, tępo kanciastą, do 90 cm wysoką. Liście pojedynczo lub podwój-nie pierzastodzielne o wycinkach lancetowatych, chrząstkowato ostro piłkowanych. Kwiatybiałe, drobne w baldachach złożonych. Kwitnie w lipcu i sierpniu, dojrzewa w końcu września.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się dojrzałe, w pełni wykształcone owocostany, su-szy w cieniu w miejscach przewiewnych, okrusza lub omłaca, a następnie odwiewa i otrzymujeowoce aminka większego – Fructus Ammi maioris. Są one bardzo podobne z wyglądu do owo-ców aminka egipskiego, surowca o innym działaniu leczniczym.

Podstawowe związki czynne. Owoce aminka większego zawierają mieszaninę furanoku-maryn, z których najważniejsze to ksantotoksyną, czyli ammoidyna (8-metoksypsoralen), im-peratoryna (ammidyna), bergapten, izopimpinelina i marmezyna. Inne składniki nie mają istot-nego znaczenia w lecznictwie.

Działanie. Największe znaczenie ma fotodynamiczne działanie furanokumaryn, które ab-sorbują promienie nadfioletowe i uczulają organizm na światło. Zwiększają wytwarzaniebarwnika zwanego melaniną i ułatwiają odkładanie go w skórze. Przetwory z aminka większe-go podawane doustnie oraz miejscowo zmniejszają skutki defektu metabolicznego, zwanegobielactwem nabytym, powodującego występowanie na skórze odbarwionych białych plam róż-nej wielkości i różnego kształtu, przebarwionych na obwodzie. Ogniska odbarwień występująnajczęściej na grzbietowej powierzchni dłoni, na twarzy, szyi, narządach płciowych, a niekiedyw innych miejscach. Odbarwienia

83

mogą pojawić się nagle, zwłaszcza po ciężkich wstrząsach nerwowych, lub stopniowo i niewykazują tendencji do samoistnego ustąpienia.

W leczeniu bielactwa nabytego stosuje się związki chemiczne o działaniu fotodynamicz-nym, zwiększające wytwarzanie pigmentu melaniny w skórze po wystawieniu jej na działaniepromieni słonecznych lub promieni nadfioletowych lampy kwarcowej. Do najbardziej czyn-nych związków, stosowanych w leczeniu bielactwa, należą pochodne furanokumaryn, zwłasz-cza psoraleny, jak 8-metylopsoralen (ksantotoksyna) oraz 5-metoksypsoralen. Furanokumary-ny odznaczają się zdolnością absorpcji światła w zakresie promieni nadfioletowych 212 nm,254 nm i 320 nm oraz długiego promieniowania nadfioletowego o długościach fali 320-400nm. Obok aminka większego związki tego rodzaju zawiera pasternak, arcydzięgiel, seler idziurawiec.

Przetwory z owoców aminka większego działają także korzystnie w przypadku łysieniaplackowatego oraz, niekiedy, w łuszczycy.

Działania niepożądane. Przy stosowaniu przetworów z aminka większego należy unikaćintensywnego naświetlania skóry promieniami słonecznymi lub lampy nadfioletowej, gdyżskóra w tym czasie jest bardziej wrażliwa na światło. Dlatego w dawkach normalnie tolerowa-nych, po preparatach z aminka większego, może wystąpić gwałtowne zaczerwienienie skóry,miejscowy obrzęk, przekrwienie lub pojawienie się pęcherzy.

Zastosowanie. Preparaty z owoców aminka większego stosuje się doustnie, a także ze-wnętrznie na miejsca odbarwione skóry z równoczesnym naświetlaniem tych miejsc promie-niami nadfioletowymi. Skórę zabarwioną prawidłowo należy przy naświetlaniu zasłaniać. Na-świetlać powinno się ostrożnie (!), gdyż skóra pod wpływem furanokumaryn jest bardziejwrażliwa na działanie promieni świetlnych. Kurację można prowadzić wyłącznie pod kierun-kiem lekarza.

Dobre wyniki osiąga się również, podając furanokumaryny w leczeniu łysienia plackowate-go. Niekiedy stosuje się przetwory z owoców aminka większego doustnie w łuszczycy, w celuzahamowania nieprawidłowego rogowacenia skóry.

Przetwory. W lecznictwie stosuje się tylko gotowe preparaty z owoców aminka większego,produkowane przez przemysł farmaceutyczny.

Ammifurin (ZSRR), tabletki i roztwór, zawierające mieszaninę izopimpineliny i bergaptenuz owoców aminka większego, działają fotouczulająco w bielactwie i łysieniu plackowatym.Podaje się doustnie po 0,02 g 1-4 razy dziennie, a zewnętrznie miejsca odbarwione smaruje się2-procentowym roztworem. Lek może powodować u niektórych osób szkodliwe objawy. Prze-ciwwskazania - w nadciśnieniu, tyreotoksykozie, chorobach nerek, wątroby i krwi.

Meladinine (Basotherm RFN), tabletki zawierające 10 mg 8-metoksypsoralenu czyli ksanto-toksyny. Stosuje się je w bielactwie i łuszczycy. Przeciwwskazania jak wyżej. Nie wskazane sądla dzieci poniżej 12 lat. Jest także roztwór oraz emulsja, zawierające 0,15% ksantotoksyny.

4. ARCYDZIĘGIEL LITWORArchangelica officinalis Hoffm.

Jest to roślina dwuletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), występująca w stanienaturalnym w Europie Północnej i Środkowej oraz na Syberii. W Polsce spotyka się ją w Sude-tach i Karpatach nad brzegami potoków, a nadto miejscami na niżu, najczęściej zdziczałą; jestpod całkowitą ochroną. Do celów leczniczych, kosmetycznych, przyprawowych i spożywczychjest uprawiana.

84

Arcydzięgiel wydaje w pierwszym roku rozetę przyziemnych długoogonkowych liści, po-dwójnie lub potrójnie pierzastych. W drugim roku wytwarza łodygę do 2 m wysoką, okrągłą naprzekroju, wewnątrz pustą, często u góry purpurowonabiegłą i rozgałęzioną. Liście łodygowemniejsze od dolnych, pojedynczo pierzaste, opatrzone dużymi pochwami obejmującymi łody-gę. Kwiaty żółtawe lub zielonawe, zebrane w duże 20- 40--promieniowe baldachy. Cała roślinaodznacza się swoistym, przyjemnym zapachem.

Po pierwszym roku wegetacji rośliny mają dość krótkie korzenie palowe i w normalnychwarunkach nie rozrastają się one silniej również w drugim roku, ponieważ roślina zakwita,wydaje owoce i ginie. Aby zwiększyć wzrost korzeni, obcina się pędy kwiatowe, co jednocze-śnie przedłuża okres życia arcydzięgla na rok trzeci.

Surowiec. Do celów leczniczych wykopuje się we wrześniu korzenie i kłącza w drugim lubtrzecim roku wegetacji, myje i całe lub pokrajane suszy szybko w suszarni ogrzewanej w tem-peraturze do 35°C. Surowiec - korzeń arcydzięgla -Radix Archangelicae (syn. Radix Angelica-e) należy przechowywać w miejscu suchym i chłodnym, osłonięty przed światłem.

Podstawowe związki czynne. We wszystkich częściach arcydzięgla znajduje się olejek ete-ryczny: w korzeniu do 1,5%, w owocach do 2%, a w zielu około 0,15%. Głównym składnikiemolejku z korzeni jest β-felandren, a z owoców α-felandren. Są ponadto inne terpeny, jak cymen,kamfen, limonen. Charakterystycznym składnikiem zapachowym jest pentadekanolid o charak-terze laktonu. Istnieją duże różnice w składzie olejku w zależności od pochodzenia surowca.Drugą ważną grupę stanowią występujące w całej roślinie związki kumarynowe (np. umbelife-ron, umbeliprenina, pragolaryna, ostenol i ostoi) oraz związki furanokumarynowe (np. ksanto-toksyna, ksantotoksol, angelicyna, imperatoryna, bergapten, oksypeucedanina, archangelikainai apteryna). Są również liczne kwasy organiczne (np. kwas angelikowy, cytrynowy, malonowy,fumarowy i kawowy), następnie fitosterole i ich estry (np. β-sytosterol), flawonoidy (np. ar-changelenon), trójterpeny (np. lupeol i α-amyryna z owoców), ponadto cukry proste i trójcukierumbeliferoza, tłuszcze (przede wszystkim w owocach). Jest także czynnik pobudzający wytwa-rzanie interferonu zwalczającego infekcje, zwłaszcza wirusowe u ludzi i zwierząt.

Działanie. Przetwory z korzenia arcydzięgla podawane doustnie zwiększają wydzielaniesoku żołądkowego i śliny wskutek odruchu wywołanego gorzkim smakiem wyciągów. Pobu-dzają również wytwarzanie enzymów trawiennych - pepsyny i pentagastryny w żołądku. Ob-serwuje się też zwiększenie wydalania moczu i potu, co przyczynia się do przyspieszenia eli-minacji z ustroju zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii. Pochodne furanoku-maryny i niektóre składniki olejku eterycznego arcydzięgla działają rozkurczowo na mięśniegładkie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych. Stąd przetwory z arcydzięgla są stosowanejako leki wiatropędne.

Angelicyna, zawarta w przetworach z arcydzięgla, wyróżnia się działaniem uspokajającym,co wykazano również na zwierzętach doświadczalnych. Ponadto arcydzięgiel wzmaga odpor-ność układu nerwowego i w pewnym stopniu przypomina działanie korzenia żeń-szenia.

Ksantotoksyna, ksantotoksol, angelicyna i inne pochodne furanokumaryny wykazują działa-nie fotodynamiczne i zwiększają wytwarzanie pigmentu melaniny w skórze po wystawieniu jejna działanie światła słonecznego (zob. aminek większy, nr 3).

Olejek eteryczny z arcydzięgla wykazuje ponadto własności bakterio- i grzybobójcze, cho-ciaż niektóre gatunki mikroorganizmów, jak pałeczka okrężnicy i paciorkowiec złocisty, sąmało na nie wrażliwe. Na skórę olejek wywiera działanie znieczulające, które utrzymuje sięprzez kilka godzin.

85

Działania niepożądane. Przetwory z arcydzięgla, stosowane w zalecanych dawkach, niemają działania szkodliwego na organizm. Jednakże zawarte w surowcu pochodne furanokuma-ryny zwiększają wrażliwość skóry na promienie słoneczne i mogą powodować miejscowyobrzęk, przekrwienie lub powstanie pęcherzy już po krótkim naświetlaniu.

Zastosowanie. Przetwory z korzenia arcydzięgla mają zastosowanie w zaburzeniach tra-wiennych spowodowanych niedoborem soku żołądkowego, pepsyny, mukopolisacharydów,żółci i soku trzustkowego, wyrażających się bólami brzucha, wzdęciami, odbijaniem, brakiemłaknienia i nieregularnymi wypróżnieniami. Można je również podawać w stanach skurczo-wych żołądka, dróg żółciowych, osłabieniu ruchów perystaltycznych jelit, zastoju żółci w pę-cherzyku żółciowym i utrudnionym jej dopływie do dwunastnicy.

Ponadto dobre wyniki osiąga się, stosując przetwory z arcydzięgla w umiarkowanym pobu-dzeniu nerwowym. Wyciąg płynny z korzenia tej rośliny wchodzi w skład płynu Nervosol(Herbapol), stosowanego w stanach zwiększonego napięcia nerwowego, uczuciu niepokoju itrudności w zasypianiu.

Zewnętrznie stosuje się olejek arcydzięglowy do wcierań przeciwbólowych, przeciwzapal-nych i przeciwświądowych.

Przetwory. Napar z korzenia arcydzięgla: 1/2 - 1 łyżki rozdrobnionych korzeni zalać 1-11/2szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem przez 15 min. Odstawić na 10 min i prze-cedzić. Pić po 1/4 - 1/3 szklanki 2-3 razy dziennie na godzinę przed jedzeniem, jako środekpobudzający wydzielanie soków trawiennych, albo po posiłkach - jako lek wiatropędny iczyszczący krew.

Zioła żołądkowe: zmieszać po 20 g rozdrobnionych korzeni arcydzięgla, ziela drapacza le-karskiego, liści mięty pieprzowej i liści melisy oraz po 10 g rozdrobnionych korzeni omanu,ziela glistnika i ziela szanty. Zalać 1/2 łyżki mieszanki w termosie 21/2 szklanki wody wrzącej.Pić po 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie przed posiłkiem jako środek pobudzający trawienie,przeciwskurczowy, przeciwzapalny i ogólnie wzmacniający.

Spirytus arcydzięglowy złożony, Spiritus Angelicae compositus; stosować do wcierań łago-dzących bóle w zapaleniu korzonków nerwowych, nerwobólach i bólach gośćcowych.

Olejek arcydzięglowy, oprócz zastosowań typowo medycznych, jest używany w przemyślemydlarskim, kosmetycznym i chemii gospodarczej. Rzadziej w tych celach wykorzystuje sięolejek arcydzięglowy z owoców.

Wyciągów z owoców i korzeni używa się, w połączeniu z innymi surowcami roślinnymi, dowyrobu likierów ziołowych lub aromatycznych wódek. Kandyzowane ogonki liściowe arcy-dzięgla służą do ozdabiania tortów i ciastek. W krajach anglosaskich i nordyckich korzeń arcy-dzięgla stosuje się w kompozycji z innymi surowcami ziołowymi do aromatyzowania piwa.

5. ARNIKA GÓRSKAArnica montana L.

Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), występująca na górskich łąkach EuropyŚrodkowej, Azji i Ameryki Północnej. Rzadziej można ją spotkać na niżu, m.in. na Litwie iBiałorusi. W Polsce rośnie dość rzadko. Występuje w Sudetach, Karpatach oraz na niżu,zwłaszcza na Suwalszczyźnie, Pomorzu Mazurskim i w Puszczy Białowieskiej, na łąkach ibrzegach lasów.

86

Arnika wytwarza krótkie wielogłowe kłącze, uwieńczone rozetą przyziemnych liści odwrot-niejajowatych lub podłużniejajowatych 5 - 7-nerwowych, krótko owłosionych lub prawie na-gich. Łodyga ma do 60 cm wysokości, jest ogruczolona z 1-3 parami odległych od siebie, kugórze malejących liści. Kwiaty zebrane są w 3 złocistożółte dość duże koszyczki, z których je-den jest szczytowy, a pozostałe wyrastają z kątów górnych liści. Średnica koszyczków wraz zkwiatami wynosi 6-8 cm. Roślina jest pod ścisłą ochroną, do celów leczniczych - uprawianą.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się na plantacjach kwiatostany - koszyczki w po-czątkowym okresie kwitnienia, w dni słoneczne, po obeschnięciu rosy i suszy w cieniu i prze-wiewie. Otrzymany surowiec stanowią koszyczki arniki – Anthodium Arnicae (syn. kwiat arni-ki - Flos Arnicae).

Równowartościowego surowca dostarcza arnika łąkowa -Arnica chamissonis Lessing, po-chodząca ze stepowych rejonów Ameryki Północnej, znacznie łatwiejsza w uprawie.

Podstawowe związki czynne. Kwiaty arniki zawierają flawonoidy, np. astragalinę (3-glukozyd kemferolu) i izokwercytrynę (3-glukozyd kwercetyny), olejek eteryczny w ilościokoło 0,15% barwy pomarańczowobrunatnej o konsystencji półstałej. W olejku znajdują sięm.in. kwasy tłuszczowe, triakontan, związki o charakterze fenoli (np. ty mol, tymohydrochinoni ester izomasłowy tymolu) oraz poliacetyleny o 3 - 5 potrójnych wiązaniach, a wśród nich tri-dekadien i tridecen. Zawierają ponadto związki trójterpenowe nienasycone (np. arnidiol, fara-diol i β-amyrynę), laktony seskwiterpenowe (np. arnifolinę, arnikolidy A, B, C i D), kwasy or-ganiczne (np. kwas kawowy, kwas chlorogenowy, kwas galusowy i cynarynę), aminy, fitoste-role, karotenoidy i sole mineralne.

Działanie. Przetwory z arniki podane doustnie mają korzystny wpływ na układ krążenia.Podnoszą ciśnienie krwi i usprawniają jej przepływ przez naczynia wieńcowe, zwiększają licz-bę skurczów serca i jego objętość wyrzutową, zmniejszają opory w naczyniach obwodowych ipoprawiają krążenie w kończynach i mózgu. Pobudzają równocześnie oddech. Obserwuje sięteż nieznaczne działanie przeciwzapalne oraz przeciwobrzękowe w obrębie obwodowych na-czyń żylnych oraz naczyń mózgowych.

Wyciągi z arniki podawane wewnętrznie wzmagają czynności wydzielnicze ustroju. Podno-szą nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego i żółci, ułatwiając jej przepływ do dwunastni-cy. Zwiększają też ilość wydalanego moczu i działają rozkurczowo na mięśnie gładkie prze-wodu pokarmowego i dróg moczowych.

Związki czynne kwiatów arniki podawane zewnętrznie przenikają łatwo przez skórę,wzmacniają ściany naczyń włosowatych, a w przypadku uszkodzeń, np. na skutek kontuzji lubobrzęków, zapobiegają przenikaniu osocza poza łożysko żylne. Zmieniają również ciśnienie nazewnątrz i wewnątrz drobnych naczyń podskórnych, ułatwiają resorpcję płynu wysiękowegooraz zmniejszają obrzęk i jego bolesność. Po wniknięciu do naczyń wyraźnie zwiększają ak-tywność fibrynolityczną krwi, przeciwdziałają aglutynacji płytek krwi i zapobiegają powsta-waniu zakrzepów żylnych.

Działania niepożądane. Przetwory z arniki przyjęte doustnie w zbyt dużych dawkach po-wodują ból głowy i brzucha, wymioty, biegunkę, a nawet osłabienie pracy serca, oddechu izwężenie źrenic. Nie można ich przyjmować doustnie w stanach zapalnych żołądka i jelit,krwawieniach w przewodzie pokarmowym, stanach pozawałowych i leczeniu strofantyną i gli-kozydami naparstnicy. Należy unikać stosowania zewnętrznego przetworów z arniki na otwar-te rany, oparzenia III stopnia, rozległe obtarcia naskórka i ostre stany zapalne skóry, gdyż mo-gą wywołać silne podrażnienie tkanek.

Zastosowanie. Przetwory z arniki stosuje się ostrożnie doustnie w zaburzeniach

87

wieńcowego i mózgowego krążenia krwi u osób w wieku podeszłym oraz tzw. sercu starczym ipostępującym osłabieniu mięśnia sercowego na tle miażdżycowym, a także w stanach zapal-nych i zakrzepowych naczyń krwionośnych w kończynach dolnych.

Znacznie częściej podaje się przetwory z arniki zewnętrznie, na krwiaki, stłuczenia, obrzękipourazowe, oparzenia I i II stopnia, wylewy podskórne, uszkodzenia naskórka, owrzodzeniatroficzne i czyraki oraz owrzodzenia jamy ustnej i dziąseł.

Korzystnie działają również w zapaleniu ścięgna, stawu i nerwu, bólu barku, owrzodzeniużylakowym oraz ukąszeniach owadów. Jako środek łagodzący bóle stosuje się też arnikę w za-krzepowym lub zarostowym zapaleniu żył i w bólach pooperacyjnych.

Przetwory. Zioła z arniką: zmieszać po 50 g kwiatów kasztanowca, kwiatów jarzębiny ikwiatów głogu oraz 20 g kwiatów arniki. Łyżkę mieszanki zalać w termosie 2 szklankami wo-dy wrzącej. Po godzinie przecedzić. Pić małymi porcjami w ciągu dnia w stanach zapalnych izakrzepowych naczyń krwionośnych w kończynach dolnych.

Nalewka arnikowa, Tinctura Arnicae (Herbapol): wewnętrznie przyjmować rzadko po 5-15kropli nalewki w kieliszku wody 1 -2 razy dziennie po jedzeniu w spadku ciśnienia krwi, obni-żeniu czynności serca i duszności. Korzystnie jest łączyć z nalewką lub intraktem z głogu. Ze-wnętrznie stosować do kompresów i okładów po dodaniu do 20 g nalewki arnikowej 50 g gli-ceryny, 60 g wody i 1/2 łyżeczki octu.

Odwar z arniki: l/2 łyżki kwiatów zalać 2 szklankami wody ciepłej. Ogrzewać do wrzenia igotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Dodać 50 g glice-ryny oraz 1 łyżeczkę octu i stosować do okładów.

Napar arnikowo-rumiankowy: zmieszać po 30 g kwiatów arniki i kwiatów rumianku. Zalać2 łyżki mieszanki 1/21 wody wrzącej, postawić pod przykryciem, a po ostudzeniu przecedzić.Stosować do okładów, przymoczek i przemywań w egzemie alergicznej, do płukania jamy ust-nej i gardła oraz zmywania owłosionej skóry głowy.

Arniflor-Salbe (NRD) - emulsja przeciwzapalna na stłuczenia, małe zranienia, obrzęki i si-niaki.

Arnicorin (Hamburg, RFN) - krople do stosowania wewnętrznego w zaburzeniach krążeniawieńcowego i mózgowego krwi, skłonności do żylaków i osłabieniu serca.

6. BABKA LANCETOWATAPlantago lanceolata L.

Jest to bylina z rodziny Babkowatych (Plantaginaceae), występująca na półkuli północnej.W Polsce bardzo pospolita w całym kraju; rośnie na łąkach, pastwiskach, przydrożach i traw-nikach oraz na polach jako chwast roślin uprawnych, zwłaszcza koniczyny.

Liście ma wydłużone, lancetowate lub równowąskolancetowate, zebrane w przyziemną ró-życzkę. Kwiaty promieniste, niepozorne, drobne, obupłciowe, zebrane w kłos kulisty, jajowatylub krótkowalcowaty. Szypułka kwiatostanu ma wysokość 5-60 cm, koronę brunatną, nitkipręcików białawe, pylniki żółtawe.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się liście w pełni wykształcone w okresie kwitnie-nia od maja do września, najlepiej bez ogonka, gdyż ten trudno wysycha. Suszyć je należy wsuszarni ogrzewanej w temperaturze do 40°C, gdyż w warunkach naturalnych łatwo ciemniejąi tracą wartość. Surowcem jest liść babki lancetowatej - Folium Plantaginis lanceolatae.

Równorzędnego surowca dostarcza babka zwyczajna - Plantago maior L., pospolita w Eu-ropie bylina, rzadko występująca jako roślina jednoroczna. Rośnie w Polsce na

88

Babka lancetowata (wg A. Lonicerusa, 1564)

trawnikach, łąkach, pastwiskach i przydrożach. Liść babki zwyczajnej – Folium Plantaginismaioris ma podobny skład chemiczny i podobne zastosowanie w lecznictwie do liścia babkilancetowatej. Babka zwyczajna, w przeciwieństwie do poprzedniej, często bywa zalecana whomeopatii.

Podstawowe związki czynne. W liściach występuje glikozyd aukubina, flawonoidy, garb-niki (do 6,5%), kwasy organiczne, związki śluzowe, pektyny i sole mineralne, a wśród nichkrzemionka i sole cynku.

Działanie. Przetwory z liści babki lancetowatej i zwyczajnej działają przeciwzapalnie nabłony śluzowe jamy ustnej i gardła oraz przewodu pokarmowego. Zmniejszają przekrwieniebłon śluzowych oraz nadmierną przepuszczalność włosowatych naczyń krwionośnych. Ponad-to działają bakteriostatycznie. Obserwuje się również nieznaczne działanie wykrztuśne i roz-kurczowe na mięśnie gładkie górnych dróg oddechowych. Odwary działają też nieco ściągają-ce i słabo moczopędnie.

Badania ostatnich lat wykazały, że wyciągi wodne z liści babki lancetowatej, stosowane do-ustnie, pobudzają wytwarzanie interferonu i antygenów wirusowych, a więc substancji chro-niących organizm ludzki przed inwazją wirusów, a pośrednio - przed tymi rodzajami nowotwo-rów, które są wywoływane wtargnięciem do komórek odpo-

89

wiednich wirusów onkogennych. Związkami czynnymi są m.in. wielocukry roślinne glukanylub aminoglukany o masie cząsteczkowej od 10 tysięcy do 100 tysięcy.

Sok ze świeżych liści babki lancetowatej lub zwyczajnej albo odwar z liści wysuszonychprzyspieszają gojenie ran i regenerację naskórka.

Działania niepożądane. W dawkach leczniczych nie obserwowano szkodliwych objawówzarówno po przetworach z liści babki lancetowatej, jak też z babki zwyczajnej.

Zastosowanie. Liście babki lancetowatej stosuje się wewnętrznie przeważnie w mieszan-kach ziołowych. Odwary podaje się doustnie w podostrych i przewlekłych nieżytach przewodupokarmowego, bezkwaśności oraz uszkodzeniu błon śluzowych żołądka i jelit przez związkichemiczne lub endogenne toksyny bakteryjne, a także w mało nasilonej biegunce. Pomocniczowe wrzodzie żołądka i dwunastnicy. Rzadziej w nieżytach górnych dróg oddechowych.

Zewnętrznie odwary z liści babki podaje się w formie okładów na uszkodzenia skóry różne-go pochodzenia, np. zakażenie bakteryjne. Również do obmywań w stanach zapalnych i świą-dzie sromu, a ponadto do przemywań oczu w zapaleniu spojówek i powiek.

Przetwory. Odwar z liści babki: 1 łyżkę liści babki zalać 1 1/2 szklanki wody ciepłej iogrzewać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10-15 min iprzecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki w nieżycie jelit i biegunce. Ten sam odwarmożna stosować zewnętrznie do płukań, okładów i przemywań. Do oczu rozcieńczyć przego-towaną letnią wodą w proporcji 1:1.

Zioła przeciwbiegunkowe: zmieszać po 15 g liści babki, kwiatów rumianku, kory dębowej,owoców borówki czarnej i ziela rdestu ptasiego oraz po 10 g kłącza pięciornika i porostu is-landzkiego. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody ciepłej. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagod-nie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie przed je-dzeniem 1 szklankę jako środek przeciwzapalny, przeciwbólowy, osłaniający oraz przeciwbie-gunkowy.

Zioła do okładów ocznych: zmieszać po 20 g liści babki zwyczajnej (lub lancetowatej) ikwiatów malwy czarnej oraz po 10 g kwiatów jasnoty białej i kwiatów rumianku. Zalać 1/2łyżki mieszanki 2/3 szklanki wody wrzącej i naparzać 15-20 min. Odstawić na 10 min i prze-cedzić. Stosować do okładów na oczy jako środek przeciwzapalny, bakteriobójczy i osłaniają-cy.

Syrop wykrztuśny: 100 g świeżych liści babki pociąć na małe kawałki, dodać 100 ml wodyprzegotowanej i ostudzonej i zmiksować lub zemleć przez maszynkę, wycisnąć sok z miazgi,przesączyć i rozpuścić w nim 100 g cukru, po czym ogrzewać do wrzenia. Rozlać do małychbutelek i przechowywać w lodówce. Stosować po 1 łyżeczce do 1/2 łyżki kilka razy dzienniejako środek wykrztuśny i przeciwkaszlowy dla dzieci i młodzieży.

Zioła przeciw żylakom odbytu: zmieszać po 25 g liści babki lancetowatej i liści maliny oraz100 g mieszanki ziołowej Vagosan. Do 21 wody ciepłej dodać 5-6 łyżek ziół, ogrzewać powolido wrzenia, odstawić na 10 min, przecedzić wywar do miski i użyć do nasiadówki przez 10-15min w temp. 37-38°. Następnie odbyt osuszyć i posmarować maścią nagietkową albo maściąTormentiol lub Dermosan. Częstotliwość nasiadówek zależy od stanu zaawansowania choroby.

90

7. BERBERYS ZWYCZAJNYBerberis vulgaris L.

Jest to kolczasty krzew z rodziny Berberysowatych (Berberidaceae), spotykany w lasach izaroślach niemal całej Europy, sadzony jako roślina ozdobna w parkach. W Polsce jest rzadki,gdyż na terenach przyległych do pól był tępiony przez rolników, ponieważ na jego liściach wy-stępuje wiosenne pokolenie rdzy zbożowej, przenoszącej się następnie na zboża.

Berberys osiąga wysokość 1,5 - 2,5 m. Liście na gałązkach przekształcone są w trójdzielnekolce. Z ich pachwin wyrastają krótkopędy wydające odwrotnie jajowate lub

Berberys zwyczajny (wg. T. Hajka, 1562)

91

eliptyczne liście o brzegu ostro ząbkowanym. Kwiaty żółte, promieniste, zebrane w zwisiegrona. Pręciki za dotknięciem ich nasady wykonują ruch w kierunku znamion słupka. Owocemjest podłużna, czerwona jagoda. Owoce berberysu, bogate w witaminę C, są jadalne, choć małosmaczne. Służą głównie na przetwory.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się dobrze wykształcone i zdrowe liście w maju lubczerwcu oraz dojrzałe owoce w sierpniu lub wrześniu, gdy nabrały jaskrawo-czerwonej barwy.Liście suszy się w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych, a owo-ce - w suszarniach ogrzewanych, początkowo w temperaturze niższej, następnie dosusza się wtemperaturze około 50 - 60°C. Wysuszony liść berberysu - Folium Berberidis oraz owoc ber-berysu - Fructus Berberidis stanowią surowiec leczniczy.

Dawniej zbierano korzenie berberysu - Radix Berberidis oraz korę z korzeni i gałązek ber-berysu - Cortex Berberidis. Obecnie tego się nie robi, aby nie wyniszczać roślin.

Podstawowe związki czynne. Liście, kora i korzenie berberysu zawierają alkaloidy o różnejbudowie chemicznej. Do grupy protoberberyny należą m.in. berberyna, jatroryzyna i palmaty-na, do grupy dwubenzyloizochinoliny - berbamina i oksyakantyna, a do grupy aporfiny - ma-gnofloryna. Owoce berberysu zawierają: około 6,5% kwasów organicznych (np. jabłkowy iaskorbowy, czyli wit. C), około 6,6% pektyn, 5% cukrów, głównie glukozy i fruktozy oraz solemineralne.

Działanie. Owoce berberysu są naturalnym źródłem łatwo przyswajalnych witamin, jak wi-tamina C oraz karotenoidów, stanowiących prowitaminę A. Są wartościowym surowcem wi-taminizującym, regulującym procesy przemiany materii i podnoszącym ogólną odporność or-ganizmu, zwłaszcza w zakażeniach bakteryjnych, stanach zapalnych błon śluzowych orazzmniejszonej odporności ścian włosowatych naczyń krwionośnych. Zwiększają nieznaczniekrzepliwość krwi oraz działają łagodnie żółciopędnie i moczopędnie. Wykazują też słabe wła-sności przeciwgorączkowe. Należy pamiętać, że z uwagi na ochronne działanie kwasów orga-nicznych oraz innych związków towarzyszących skuteczność naturalnej witaminy C z owocówberberysu jest większa, niż syntetycznego kwasu askorbowego.

Wyciągi z berberysu, zawierające m.in. zespół alkaloidów, zwiększają wydzielanie żółci iułatwiają jej przepływ przez drogi żółciowe, a także działają rozkurczowo na przewód pokar-mowy, moczopędnie oraz przeciwgorączkowo. Z uwagi na gorzki smak pobudzają równieżwydzielanie soku żołądkowego.

Działania niepożądane. Przetwory z berberysu, zawierające berberynę, stosowane w pra-widłowych dawkach nie wywołują szkodliwego działania ubocznego u dorosłych. U małychdzieci zdarzają się przejściowe nudności.

Zastosowanie. Owoce berberysu są pomocniczym lekiem witaminowym w zakażeniachbakteryjnych, chorobach z przeziębienia, stanach gorączkowych różnego pochodzenia, choro-bie reumatycznej oraz nadmiernej przepuszczalności ścian naczyń włosowatych. Liście berbe-rysu stosuje się w niektórych przypadkach krwawień macicznych, powodowanych stanem za-palnym dróg rodnych. Również w zapaleniu przewodów żółciowych, kamicy żółciowej, nie-wydolności wątroby, dyspepsji, a także kamicy moczowej. Natomiast berberynę podaje się wprzewlekłym zapaleniu wątroby, zatrzymaniu wytwarzania żółci, kamicy żółciowej i innychchorobach dróg żółciowych. W krajach tropikalnych berberyna jest stosowana doustnie i w in-iekcjach przeciw cholerze i pełzakowicy.

Przetwory. Odwar witaminizujący z owoców berberysu: 1 łyżkę rozdrobnionych owocówzalać 1 szklanką wody wrzącej, ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/4 - 1/2

92

szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako środek witaminizujący i nieznacznie moczopędny.Można nieco osłodzić cukrem lub miodem.

Odwar przeciwgorączkowy: po 1/2 łyżki owoców berberysu, dzikiej róży i maliny zalać 1szklanką wody wrzącej. Ogrzać do wrzenia i gotować powoli 2 min pod przykryciem. Odsta-wić na 15 min i przecedzić. Można osłodzić. Pić 1/4 - 1/2 szklanki kilka razy dziennie w cho-robach gorączkowych.

Zioła moczopędne z berberysem: zmieszać po 50 g liści brzozy i ziela połonicznika oraz po25 g liści berberysu, ziela fiołka trójbarwnego, korzeni mniszka i owoców dzikiej róży. Zalać 2łyżki mieszanki 2 szklankami wody gorącej. Ogrzewać do wrzenia i gotować na małym ogniupod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki po 2-3 razydziennie między posiłkami w schorzeniach dróg moczowych.

8. BEZ CZARNYSambucus nigra L.

Jest to duży krzew lub niewielkie drzewo z rodziny Przewiertniowatych (Caprifoliaceae),występujący w Europie oraz zachodniej i środkowej części Azji. W Polsce bardzo pospolity naniżu i w górach po regiel dolny. Rośnie w lasach, zaroślach, parkach i w pobliżu domostw.

Bez czarny osiąga wysokość do 5 m. Młode gałęzie mają gruby biały rdzeń. Liście niepa-rzystopierzastosieczne, o 5-7 listkach eliptycznych lub podłużnych, długo zaostrzonych, nie-równo piłkowanych. Kwiaty promieniste białe, średnicy 6-9 mm, o silnym nieprzyjemnym za-pachu są zebrane w duże pozorne baldachy. Owoc kulisty, 3-6-nasienny pestkowiec, ciemno-fioletowy, prawie czarny, średnicy 4-6 mm, bardzo podobny do jagody.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w czerwcu rozkwitające kwiatostany i suszyrozłożone cienką warstwą na półkach lub rozwieszone na drutach w miejscach zacienionych iprzewiewnych. Po wysuszeniu ociera się kwiatostany przez sita i odrzuca szypułki; otrzymujesię kwiat bzu czarnego - Flos Sambuci. Zbiera się również dojrzałe owoce, gdy w sierpniu na-biorą lśniącej czarnej barwy. Ścina się całe owocostany i suszy najczęściej w suszarni ogrze-wanej, następnie ociera na sitach, podobnie jak kwiaty, i odrzuca szypułki. Uzyskuje się w tensposób owoc bzu czarnego - Fructus Sambuci. Czasem zbiera się również korę z korzeni - Cor-tex Sambuci oraz same korzenie tej rośliny - Radix Sambuci. Znaczenie w lecznictwie mają teżliście bzu czarnego - Folium Sambuci.

Podstawowe związki czynne. W kwiatach bzu występują flawonoidy (np. rutyna, kwerce-tyna, astragalina i izokwercetyna), kwasy wielofenolowe (np. kawowy i chloro-genowy), kwa-sy organiczne (np. walerianowy i ferulowy), garbniki, ślady olejku eterycznego, nieznany bli-żej związek zwiększający wydzielanie potu, produkty rozpadu glikozydu sambunigryny i solemineralne (do 9%).

W owocach znaleziono około 20% cukrów redukujących i 3,5% pektyn, około 3% garbni-ków, zespół 3 barwników antocyjanowych, kwasy wielofenolowe, kwasy organiczne, jak jabł-kowy, askorbowy (witamina C), witaminy z grupy B, karotenoidy oraz sole mineralne.

Działanie. Kwiaty bzu czarnego działają napotnie, na skutek pobudzenia ośrodków regulu-jących wydzielanie potu. Wykazują także słabe działanie moczopędne, które

93

przypisuje się obecności flawonoidów. Związki te uszczelniają ściany naczyń włosowatych ijednocześnie zwiększają ich elastyczność. Jest to charakterystyczne dla obecnych w surowcuzwiązków o własnościach witaminy P (rutyna). Dzięki temu flawonoidy zapobiegają przenika-niu osocza i krwinek czerwonych na zewnątrz włośniczek.

Owoce bzu czarnego wykazują łagodne działanie napotne, moczopędne i przeczyszczające.Należą do wartościowych leków usuwających z organizmu wraz z potem, moczem i kałemszkodliwe produkty przemiany materii oraz egzogenne toksyny. Godne uwagi jest również ichdziałanie przeciwbólowe, polegające na opóźnianiu reakcji bólowej pochodzenia ośrodkowego.Jest ono wprawdzie około 160 razy słabsze od morfiny, ale nie wywołuje zależności i dlategoowoc bzu czarnego może mieć szersze zastosowanie jako pomocniczy lek przeciwbólowy.

Ostatnio odkryto w liściach bzu czarnego substancje zwiększające odporność na chorobyzakaźne.

Działania niepożądane. W dawkach terapeutycznych surowiec nie wywołuje działaniaszkodliwego.

Zastosowanie. Odwary z kwiatów bzu czarnego stosuje się wewnętrznie jako środek napot-ny w chorobach z podwyższoną temperaturą, także jako uzupełniający lek moczopędny oraz wchorobach przebiegających ze zwiększeniem przepuszczalności włosowatych naczyń krwiono-śnych. Zewnętrznie służą do płukania w anginie oraz zapaleniu jamy ustnej i gardła, a także dookładów w zapaleniu spojówek i brzegów powiek. Czasem wykorzystuje się je do kąpieli ko-smetycznych. Kwiaty bzu czarnego są składnikiem mieszanki ziołowej Pyrosan (Herbapol),stosowanej pomocniczo jako lek napotny i przeciwgorączkowy.

Odwary z owoców bzu podaje się doustnie jako środek odtruwający i ułatwiający usuwaniez organizmu szkodliwych produktów przemiany materii, zwłaszcza w chorobie gośćcowej,chorobach zakaźnych i niektórych schorzeniach skórnych, również jako nieswoisty wspomaga-jący środek przeciwbólowy w rwie kulszowej, zapaleniu nerwu trójdzielnego i bólach newral-gicznych. W połączeniu z innymi surowcami zielarskimi owoc bzu stanowi łagodny środekprzeczyszczający.

Owoce bzu czarnego są składnikiem granulatu ziołowego Betagran (Herbapol) i płynu Beta-sol (Herbapol), stosowanych jako środki pomocnicze w łuszczycy. Są również składnikiemmieszanek ziołowych Normosan (Herbapol) i Neonormosan (Herbapol), używanych w zapar-ciach.

Przetwory. Odwar z kwiatów bzu: 1-11/2 łyżki kwiatów zalać 1 szklanką wody zimnej iogrzewać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i prze-cedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny. Jakośrodek napotny i przeciwgorączkowy wypić wieczorem po posiłku szklankę odwaru z dodat-kiem 1-2 łyżek syropu malinowego. Odwar z kwiatów bzu z dodatkiem 1/2 łyżeczki Azulanumożna stosować zewnętrznie do okładów i płukania jamy ustnej.

Zioła moczopędne z kwiatem b z u: zmieszać po 20 g kwiatów bzu czarnego, kwiatów wią-zówki błotnej, liści brzozy, ziela nawłoci i ziela połonicznika. Zalać 3 łyżki mieszanki 31/2szklanki wody gorącej i ogrzewać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min.Odstawić na 10-15 min i przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie między posiłkami po 3/4-1 szklankijako środek moczopędny.

Zioła Pyrosan (Herbapol): 2-21/2 łyżki mieszanki zalać 2-3 szklankami wody gorącej.Ogrzewać do wrzenia i gotować 2 min pod przykryciem. Odstawić na 10 min

94

Bez czarny (wg. A. Lonicerusa, 1564)

i przecedzić. Pić możliwie gorący odwar 2-3 razy dziennie 1 szklankę po jedzeniu jako po-mocniczy środek przeciwgorączkowy i napotny. Wieczorem wskazane jest wypicie w łóżku do2 szklanek gorącego odwaru o dodatkiem 2-3 łyżek syropu malinowego.

Odwar z owoców bzu czarnego: 1-2 łyżki owoców zalać 1 szklanką wody zimnej. Ogrze-wać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić.Pić 1/3 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny lub 1/2 - 2/3szklanki po jedzeniu jako środek przeciwbólowy i ułatwiający wypróżnienie. Działanie prze-ciwbólowe można zwiększyć, dodając 1-2 łyżki soku z owoców bzu czarnego.

W przypadku nerwobólu lub migreny sporządzić odwar z 4 łyżek owoców w 11/2 szklankiwody i wypić w ciągu dnia w 2-3 porcjach.

Sok z owoców bzu: dojrzałe, umyte i przebrane owoce bzu czarnego ogrzewać w naczyniu,stale mieszając, aż popękają i puszczą sok. Wówczas rozetrzeć je na miazgę i małymi porcjamiwyciskać w płóciennym woreczku. Otrzymany sok pozostawić do odstania, przecedzić, dodaćcukru w proporcji 1:1, gotować kilka minut i rozlać do butelek lub słoików. Pozostały miąższwłożyć do naczynia, dodać cukru, gotować powoli kilka minut i gotowe powidła przełożyć dosłoików. Sok pić 2-3 razy dziennie po

95

1-2 łyżek jako środek pomocniczy w nerwobólach, zapaleniu korzonków nerwowych, równieżw grypie, przeziębieniach i lekkich zaburzeniach trawiennych. Powidła spożywać w tym sa-mym celu 1-4 razy dziennie po 1 łyżeczce. Również jako dodatek do konfitur, przecierów ikompotów.

9. BIEDRZENIEC ANYŻPimpinella anisum L.

Anyż jest rośliną jednoroczną z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), pochodzącą zEgiptu i Azji Mniejszej, gdzie od paru tysięcy lat jest również uprawiany. W Polsce hodowanyna plantacjach i w ogródkach.

Biedrzeniec anyż ma łodygę obłą do 50 cm wysoką, owłosioną, w górnej części rozgałęzio-ną. Liście dolne ma długoogonkowe, okrągławonerkowate, nie podzielone, nacinanoząbkowa-ne, liście środkowe trójklapowe o listkach jajowatych, natomiast górne krótkoogonkowe lubsiedzące, dwu- lub trzykrotnie pierzastosieczne, o odcinkach lancetowatych. Kwiaty białe, ze-brane w kwiatostan baldach złożony. Owocem jest rozłupka, przeważnie nie rozpadająca się naniełupki.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się owocostany w końcu sierpnia, gdy nabiorą sza-rej barwy, suszy w cieniu i młóci, uzyskując owoc anyżu - Fructus Anisi. Surowiec należyprzechowywać w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych i możliwie chłodnych.

Anyż należy do roślin o szerokim zastosowaniu praktycznym. Owoce są często używane wlecznictwie. Służą też do otrzymywania olejku eterycznego - Oleum Anisi. Znaczne ilości owo-ców anyżu i destylowanego z nich olejku eterycznego zużywa się w cukiernictwie do ciast ipierników oraz do wyrobu niektórych wódek i likierów.

Podstawowe związki czynne. Owoc anyżu zawiera do 3,5% olejku eterycznego, któregogłównym składnikiem jest anetol (do 85%) o charakterystycznym anyżowym zapachu i słod-kim smaku, a składnikami ubocznymi - metylochawikol i aldehyd anyżowy. Poza tym w owo-cach występuje 10-30% tłuszczu, około 16% białka, węglowodany i inne związki.

Działanie. Przetwory z owoców anyżu pobudzają czynność wydzielniczą błon śluzowychgórnych dróg oddechowych i wzmagają ruchy nabłonka rzęskowego, ułatwiając wydalanie za-legającego śluzu. Wyzwalają także odruch wykrztuśny, zwłaszcza w obecności niewielkiej ilo-ści amoniaku lub soli amonowych.

Owoce lub olejek anyżowy wzmagają także czynności wydzielnicze przewodu pokarmowe-go, zwiększają wydzielanie soków trawiennych oraz obniżają podwyższone napięcie mięśnigładkich jelit i przywracają prawidłowe ruchy perystaltyczne. Znoszą ból wywołany wzdęciemi ułatwiają swobodne odejście gazów. Umożliwiają prawidłowe trawienie i przyswajanie po-karmów, zwłaszcza u małych dzieci i niemowląt oraz u osób w podeszłym wieku. Zwiększająrównież łaknienie.

Wyciągi z owoców anyżu pobudzają laktację i nadają mleku własności wiatropędne oraz wniewielkim stopniu bakteriobójcze. Olejek eteryczny z anyżu, podany zewnętrznie, działa od-każająco na skórę i toksycznie na niektóre pasożyty, np. świerzbowce i wszy.

Działania niepożądane. Zbyt duże dawki olejku anyżowego podane doustnie drażnią błonyśluzowe przewodu pokarmowego, rozszerzają naczynia włosowate, mogą też spowodowaćodurzenie i drgawki.

Zastosowanie. Najczęściej stosuje się przetwory z anyżu jako cenny lek wykrztuśny w nie-żytach gardła i oskrzeli ze skąpą, gęstą wydzieliną lub w suchym kaszlu oraz zaniku

96

ruchów nabłonka rzęskowego. Najlepsze wyniki osiąga się przez łączenie z innymi surowcamio podobnym działaniu. Olejek anyżowy wchodzi w skład kropli anyżowych - Spiritus Ammoniianisatus oraz tabletek Azarina (Herbapol) o działaniu wykrztuśnym.

Przetwory z owoców anyżu są również stosowane w niektórych schorzeniach przewodu po-karmowego, przejawiających się bólami brzucha i wzdęciami, a także w zaparciach wywoła-nych stanem skurczowym jelit i rozszerzeniem okrężnicy przez gazy. Należy pamiętać, żemleko matek karmiących, które przyjmowały przetwory z anyżu, działa na niemowlęta wiatro-pędnie i przeciwskurczowo. Wyciąg z owoców anyżu wchodzi w skład syropu Rhelax (Herba-pol) o łagodnym działaniu przeczyszczającym, przeciwskurczowym, wiatropędnym i pobudza-jącym trawienie.

Przetwory. Napar z owoców anyżu: 1/2 łyżki anyżu zalać 1 szklanką wody wrzącej, przy-kryć i postawić na parze na 30 min. Przecedzić. Pić 2-3 łyżki 3-5 razy dziennie na 1 godz.przed jedzeniem w zaburzeniach trawiennych, braku łaknienia i skąpej laktacji u karmiącychmatek, a po jedzeniu - jako środek wykrztuśny. Dzieciom dawać po 1 łyżeczce lub łyżce, za-leżnie od wieku.

Miód anyżowy, sproszkować dokładnie 1 łyżkę wysuszonych owoców anyżu i rozetrzeć z 2łyżkami miodu, stężonego syropu cukrowego lub dżemu. Zażywać 2 razy dziennie po 1 ły-żeczce po jedzeniu jako środek wykrztuśny.

Zioła wykrztuśne: zmieszać po 10 g owoców anyżu i ziela tymianku oraz po 20 g kwiatówbzu czarnego, liści podbiału i korzeni prawoślazu. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody ciepłej ipozostawić na 1/2 godz. Ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykryciem 3 min. Odstawić na15 min i przecedzić. Pić porcjami w ciągu dnia w suchym kaszlu i chrypce.

Zioła żołądkowe: zmieszać po 20 g owoców anyżu, owoców kolendry, ziela drapacza lekar-skiego i ziela rdestu ptasiego. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody gorącej. Ogrzewać do wrze-nia i gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić por-cjami w ciągu dnia w braku apetytu, odbijaniu i bólach żołądkowych.

Rhelax (Herbapol) syrop: dorosłym zaleca się 1 -3 łyżeczki rano na czczo i wieczoremprzed snem w zaparciach, dzieciom 1/4-1/2 łyżeczki - przed snem.

10. BIEDRZENIEC MNIEJSZYPimpinella saxifraga L.

Jest to roślina wieloletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), występująca w Euro-pie i Azji. W Polsce rośnie na całym obszarze na suchych zboczach, w lasach, zaroślach, naprzychaciach i miedzach.

Biedrzeniec mniejszy ma łodygę rozgałęzioną, dość rzadko owłosioną lub nagą, pełną, wgórnej części niemal bezlistną, do 60 cm wysoką. Liście nieparzystopierzaste, o 3-5 parachlistków nieregularnie ząbkowanych, tępo zakończonych, zwykle tylko na dolnej stronie owło-sionych lub nagich. Kwiaty ma białe, drobne. Owoce do 3 mm długie, jajowate, o słabo zazna-czonych żebrach, rozpadające się na dwie niełupki.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się wczesną wiosną lub na jesieni ze stanowisk na-turalnych korzenie i kłącza, myje i suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. poniżej 35°.Otrzymuje się jako surowiec korzeń biedrzeńca - Radix Pimpinellae. Czasem zbiera się takżeziele biedrzeńca - Herba Pimpinellae. Odcina się w tym celu od czerwca do września górneczęści pędów w okresie zakwitania i suszy w suszarniach

97

naturalnych w cieniu i przewiewie. Przechowywać należy je dobrze opakowane w miejscachsuchych, gdyż łatwo wilgotnieją. Korzeń jest często atakowany przez owady.

Równorzędnego surowca dostarcza biedrzeniec czarny - Pimpinella nigra Willd., uważanyprzez niektórych botaników za odmianę poprzedniego, a także biedrzeniec wielki - Pimpinellamaior (L.) Huds., którego surowcem jest korzeń - Radix Pimpinellae maioris.

Podstawowe związki czynne. W korzeniu biedrzeńca występuje olejek eteryczny w ilościokoło 0,5%, zawierający azulen i estry epoksyizoeugenolu oraz inne pochodne terpenowe, fu-ranokumaryny (np. pimpinelinę, izopimpinelinę, peucedaninę i bergapten), pochodne kumary-ny (np. umbeliferon), saponiny trójterpenowe, garbniki, kwasy wielofenolowe (np. chloroge-nowy, kawowy i chinowy), poliacetyleny i liczne kwasy organiczne. Ziele biedrzeńca zawieramniej związków czynnych od korzenia. Jednak skład chemiczny ziela nie jest dokładnie po-znany.

Działanie. Przetwory z korzenia biedrzeńca pobudzają wydzielanie błon śluzowych gardła,krtani i oskrzeli, zapobiegają zaleganiu gęstej wydzieliny i ułatwiają jej odkrztuszanie. Ponadtonieznacznie zwiększają wydzielanie soku żołądkowego oraz wydalanie potu i moczu, ułatwiająteż rozpuszczanie kamieni moczowych. Wyciągi z korzeni biedrzeńca zmniejszają napięciemięśni gładkich górnych dróg oddechowych. Podobnie, lecz nieco słabiej, działają na mięśniegładkie przewodu pokarmowego i kobiecych narządów rodnych, a tylko nieznacznie - na mię-śnie w układzie moczowym. Po podaniu doustnym wywierają również działanie przeciwzapal-ne i słabo ściągające.

Ziele biedrzeńca niniejszego, uboższe w związki czynne od korzeni tej rośliny, wykazujepodobne, ale słabsze działanie lecznicze.

Działania niepożądane. Większe ilości wyciągów z biedrzeńca, przekraczające zalecanedawki lecznicze, mogą wywołać skurcz macicy i wynikające z tego konsekwencje.

Zastosowanie. Wewnętrznie stosuje się przetwory z korzenia biedrzeńca mniejszego, więk-szego lub czarnego, najczęściej w schorzeniach oskrzeli i górnych dróg oddechowych o cha-rakterze nieżytowym, zarówno w stanach przewlekłych, jak też podostrych, ponadto - w angi-nie i w suchym kaszlu, kiedy zbyt mała ilość wydzieliny nie pozwala na swobodne odkrztusza-nie.

Przetwory z korzenia biedrzeńca stosuje się również w dychawicy oskrzelowej jako lekuzupełniający. Wyciąg alkoholowy z tego surowca wchodzi w skład kropli Astmin (Herbapol)oraz Kelastmin (Herbapol), podawanych w przypadku wspomnianej choroby. Wyciągi z bie-drzeńca można podawać doustnie również w zaburzeniach trawiennych, związanych z niedo-statecznym wydzielaniem soku żołądkowego, brakiem apetytu, odbijaniem, wzdęciami orazsłabo nasiloną biegunką lub też pomocniczo w zachowawczym leczeniu kamicy moczowej.

Zewnętrznie stosuje się z dobrym skutkiem odwar z korzenia biedrzeńca do płukania w za-paleniu jamy ustnej, dziąseł i gardła.

Przetwory. Odwar z korzenia biedrzeńca: 1/2 łyżki rozdrobnionych korzeni zalać 1 szklan-ką wody o temperaturze pokojowej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem2 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1 -2 łyżki 2-5 razy dziennie po jedzeniu w scho-rzeniach górnych dróg oddechowych. Odwar można stosować również zewnętrznie do płuka-nia jamy ustnej i gardła.

Można też sporządzić odwar z ziela biedrzeńca, biorąc 1 łyżkę ziela na 1 szklankę wody.Dalej postępować jak poprzednio.

98

Biedrzeniec anyż (wg A. Lonicerusa, 1564)

Zioła wykrztuśne: zmieszać po 50 g korzenia biedrzeńca i liści podbiału oraz po 25 g liścibabki i kwiatów maku polnego. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody gorącej. Ogrzewać dowrzenia i gotować 2-3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 3-5 razy dzienniepo 1-3 łyżki po jedzeniu jako środek wykrztuśny.

Astmin (Herbapol): dorosłym zaleca się zwykle 30-40 kropli 3-6 razy w ciągu dnia w dy-chawicy oskrzelowej. Natomiast w atakach astmatycznych do 60 kropli jednorazowo doustniew kieliszku wody.

11. BLUSZCZ POSPOLITYHedera helix L.

Jest to zimozielony krzew z rodziny Araliowatych (Araliaceae), pnący się za pomocą przy-byszowych korzeni czepnych, wyrastających na łodydze. Bluszcz występuje w zachodniej iśrodkowej Europie. W Polsce spotyka się go w wilgotnych lasach liściastych na niżu i w niż-szych położeniach górskich. Bywa też sadzony jako roślina ozdobna. W Polsce przebiegawschodnia granica jego zasięgu. Bluszcz podlega u nas ochronie gatunkowej.

Łodygi bluszczu dosięgają kilku metrów długości. Liście zimotrwałe 5-klapowe o

99

Bluszcz pospolity (wg A. Lonicerusa, 1564)

sercowatej nasadzie. Kwiaty bialozielone w półkolistych baldachach pojawiają się w Polscebardzo rzadko. Owocem jest czarna jagoda.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się liście bluszczu pod koniec lata z roślin hodowa-nych i suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych. Liście bluszczu -Folium Hederae, sąsurowcem leczniczym.

Podstawowe związki czynne. Liście bluszczu zawierają niewielkie ilości alkaloidu emety-ny i do 5% kwaśnych saponin trójterpenowych, wśród nich α-hederynę, hederasaponozyd B iC, ponadto flawonoidy (np. rutynę) oraz fenolokwasy (np. chlorogenowy i kawowy), a także β-karoten i skopolinę.

Działanie. Wyciągi z liści bluszczu działają wykrztuśnie, rozkurczowo, przeciwobrzękowooraz przeciwzapalnie. Pobudzają krwawienia miesięcznie u kobiet, a także wykazują słabewłaściwości antymitotyczne, a nawet przeciwnowotworowe.

W Polsce bluszcz jest rzadko wykorzystywany w lecznictwie, częściej w innych krajach, np.w Niemczech, gdzie w 1968 r. wszedł do lecznictwa oficjalnego i został zamieszczony w far-makopei.

Działania niepożądane. Przetwory z bluszczu należy stosować ostrożnie i nie

100

przekraczać dawek, gdyż mogą wystąpić podrażnienia żołądka i jelit, wymioty i biegunki.Zastosowanie. W lecznictwie najczęściej stosuje się przetwory z liści bluszczu w uciążli-

wym kaszlu i nieżytowym zapaleniu oskrzeli, pomocniczo w astmie i krztuścu u dzieci; rów-nież w zaburzeniach miesiączkowania z towarzyszącymi objawami wegetatywnymi i bólami, atakże w migrenie.

Zewnętrznie stosuje się na rany i miejsca bolesne u cierpiących na gościec stawowy.W lecznictwie ludowym przetwory z bluszczu służą przede wszystkim jako środek łagodzą-

cy bóle w postaci okładów, obmywań, kąpieli oraz do płukania w chorobach jamy ustnej i gar-dła, a także w bólach reumatycznych i artretycznych.

Przetwory. Napar z liści bluszczu: 1 łyżkę rozdrobnionych liści zalać 1 szklanką wody go-rącej i pozostawić na noc. Rano ogrzewać do wrzenia, odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2-3razy dziennie po 1/3 szklanki w zaburzeniach menstruacyjnych i nieżytach gardła i oskrzeli.

Zioła w krztuścu: zmieszać po 60 g liści bluszczu i ziela tymianku oraz po 30 g korzenipierwiosnka i ziela przetacznika leśnego. Zalać 3 łyżki ziół 4 szklankami wody zimnej, powoliogrzewać do wrzenia i gotować 3 min. Przecedzić do termosu i wypić całość w ciągu dnia por-cjami po 1/4-1/2 szklanki. Dzieciom poniżej 9 lat podawać 1/21 w porcjach łyżkami w ciągudnia, osłodzone miodem.

Zioła przeciw wszawicy i świerzbowi: zmieszać 50 g liści bluszczu oraz po 25 g kwiatówwrotyczu, ziela piołunu i liści orzecha włoskiego. Zalać 4 łyżki ziół 4 szklankami wody zim-nej, ogrzewać pod przykryciem do wrzenia, przecedzić i myć głowę, następnie zawinąć ręczni-kiem na 30 min, wyczesać gęstym grzebieniem i spłukać wodą z dodatkiem octu. Zabieg po-wtórzyć kilkakrotnie we wszawicy, grzybicy, przeciw łupieżowi i zapaleniu owłosionej skórygłowy. Stosować do okładów i obmywań przeciw świerzbowi.

Zioła dermatologiczne: zmieszać równe ilości liści bluszczu, kwiatów krwawnika, zielaprzywrotnika i kwiatów słonecznika. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wrzącej wody i trzymaćna parze pod przykryciem 20 min. Przecedzić i użyć do okładów w zapaleniu tkanki łącznejlub skóry, także w trądziku pospolitym, wyprysku, pokrzywce i odmrozinach.

Do kąpieli kończyn lub całego ciała wziąć 150 g powyższych ziół, zalać 4 l wody wrzącej iodstawić na 20 min. Przecedzić do wanny i dopełnić ją do 1/3 wodą o temp. około 37°. Czaskąpieli 10-20 min.

Prospan (Engelhard, RFN), krople i czopki: stosować w nieżycie oskrzeli, krztuścu i kaszluz podrażnieniem. Niemowlętom podawać po 15 kropli 8 razy dziennie, dzieciom do 5 lat - po30 kropli 8 razy dziennie, dzieciom starszym do 45 kropli 8 razy dziennie.

Monapax (Müller, RFN), krople: stosować w kaszlu z nikłą wydzieliną (tzw. suchy kaszel) ikrztuścu, zwłaszcza u niemowląt i małych dzieci.

101

12. BLUSZCZYK KURDYBANEKGlechoma hederacea L.

Jest to roślina wieloletnia z rodziny Wargowych (Labiatae), występująca w całej Europie,pospolita w Polsce w wilgotnych zaroślach, przydrożach i na łąkach. Bluszczyk ma łodygi ro-zesłane lub wspinające się z długimi, ulistnionymi rozłogami, rozgałęzione, do 40 cm długie,gęsto naprzeciwległe ulistnione. Kwiaty drobne o koronie dwuwargowej, barwy niebiesko-fioletowej.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się nadziemne, górne części pędów w okresie za-kwitania od kwietnia do czerwca i suszy rozłożone cienką warstwą w miejscach zacienionych iprzewiewnych. Surowcem leczniczym jest ziele bluszczyka -Herba Glechomae (syn. HerbaHederae terrestris).

Podstawowe związki czynne. Ziele bluszczyka zawiera substancję goryczową glechominę,około 7% garbników, saponinę w małej ilości, ślady olejku eterycznego, kwasy organiczne,cholinę i sole mineralne.

Działanie. Napary i odwary z ziela bluszczyka pobudzają wydzielanie soków trawiennych izwiększają dzięki temu łaknienie. Poprawiają procesy trawienia i sprawność przyswajania po-karmów. W wyniku tego działają ogólnie wzmacniająco.

Przetwory z ziela bluszczyka zwiększają wydzielanie żółci i ułatwiają jej przepływ do dwu-nastnicy, zapobiegają zastojom w pęcherzyku i zmniejszają możliwość powstawania kamieniżółciowych. Żółć wytwarzana w czasie kuracji przetworami z bluszczyka zawiera więcej kwa-su chenodezoksycholowego, który jest uznawany za jeden z najskuteczniejszych związkówhamujących tworzenie kamieni cholesterolowych i ułatwiających ich rozpuszczanie.

Już dawno stwierdzono, że ziele bluszczyka wykazuje działanie przeciwzapalne i regeneru-jące na błony śluzowe przewodu pokarmowego, dróg moczowych i dróg oddechowych.Zwiększa też ich odporność i wiąże toksyczne produkty przemiany materii.

Z uwagi na obecność garbników przetwory z ziela bluszczyka podawane wewnętrznie dzia-łają łagodnie ściągające i przeciwbiegunkowe, natomiast stosowane zewnętrznie - ściągająco,przeciwzapalnie, bakteriobójczo i grzybobójczo.

Działania niepożądane. W dawkach leczniczych objawów niepożądanych nie obserwowa-no.

Zastosowanie. Wyciągi wodne z ziela bluszczyka stosuje się wewnętrznie głównie w kami-cy żółciowej i stanach zapalnych dróg żółciowych, w stanach nieżytowych przewodu pokar-mowego i niedostatecznym wydzielaniu soków trawiennych. Celowe jest łączenie ziela blusz-czyka z innymi surowcami o działaniu odtruwającym, żółciopędnym i poprawiającym trawie-nie.

Zewnętrznie stosuje się przetwory z ziela bluszczyka do okładów i przemywań w trądzikupospolitym, zapaleniu i świądzie skóry, oparzeniach I stopnia, także do płukania jamy ustnej igardła, przemywania przewodów nosowych i do kąpieli w bólach reumatycznych i dnawych.Dobrze jest dodawać do odwaru kwiaty rumianku, liście szałwii lub ziele macierzanki.

Przetwory. Odwar z bluszczyka: 1 łyżkę ziela bluszczyka wsypać do 1-11/2 szklanki wodyciepłej, zagotować i gotować na małym ogniu pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min iprzecedzić. Pić po 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie na 30 min przed posiłkiem jako środek żół-ciopędny i poprawiający trawienie. Zewnętrznie używać do przemywań, okładów i płukania wchorobach skóry i błon śluzowych.

102

Bluszczyk kurdybanek (wg A. Lonicerusa, 1564)

Zioła przeciwkaszlowe: zmieszać równe ilości ziela bluszczyka, liści szałwii i korzeni arcy-dzięgla. Zalać 1 łyżkę dobrze rozdrobnionych ziół w termosie 11/2 szklanki wody wrzącej ipozostawić pod zamknięciem 1 godz. Przecedzić i pić 1/3-1/2 szklanki 3 razy dziennie jakośrodek przeciwkaszlowy. Napar ten może służyć do płukania gardła i jamy ustnej oraz przewo-dów nosowych w mało nasilonym nieżycie.

Zioła w schorzeniach uszu: zmieszać po 2 części ziela bluszczyka i ziela krwawnika oraz po1 części liści szałwii i zgniecionych owoców anyżu (lub kopru włoskiego), zalać 1/2 łyżki tychziół 2/3 szklanki wody wrzącej i pod przykryciem pozostawić na 30 min. Przecedzić i użyć dopłukania ucha zewnętrznego i błony bębenkowej w stanach zapalnych.

103

13. BOBREK TRÓJLISTKOWYMenyanthes trifoliata L.

Jest to roślina wieloletnia z rodziny Bobrkowatych (Menyanthaceae), występująca w strefieumiarkowanej półkuli północnej. W Polsce rozpowszechniona w całym kraju na bagnach,podmokłych łąkach, a czasem nad brzegami wód stojących.

Bobrek wydaje grube, pełzające kłącze, z którego wyrastają długoogonkowe, błyszczące li-ście, złożone z 3 listków, zwykle odwrotniejajowatych, siedzących. Kwiaty białe lub różowe sązebrane w kwiatostan groniasty, dość luźny, na bezlistnej szypułce wysokości do 30 cm. Od-gięte płatki korony są okryte po stronie wewnętrznej licznymi soczystymi włoskami.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się liście bez ogonków na początku kwitnienia wkońcu maja i czerwcu. Ponieważ trudno wysychają, rozkłada się je bardzo cienką warstwą i su-szy w miejscach zacienionych i przewiewnych, a najlepiej w suszarniach ogrzewanych. Su-rowcem jest liść bobrka - Folium Menyanthidis (syn. Folium Trifolii fibrini).

Podstawowe związki czynne. W liściach bobrka występuje gorzki glikozyd meniantyna (do1%), flawonoidy, jak hiperozyd, rutyna i trifoliozyd, garbniki katechinowe (do 4%), alkaloidygencjanina, gencjanidyna, gencjalutyna i inne, olejek eteryczny, saponina, kwas askorbowy.

Działanie. Związki goryczowe liści bobrka działają przez receptory smakowe rozmieszczo-ne na języku. Ich podrażnienie przenoszone jest do ośrodkowego układu nerwowego i przeka-zywane na nerwy wydzielnicze żołądka. Następuje zwiększenie wydzielania soku żołądkowe-go, bogatego w kwas solny, a także śliny i soku trzustkowego. Obserwuje się stopniowe polep-szenie czynności trawiennych, zwiększenie łaknienia i ogólną poprawę stanu fizycznego i sa-mopoczucia chorego. Związki czynne liści bobrka działają też bezpośrednio na śluzówkę żo-łądka, pobudzając wydzielanie soków trawiennych za pośrednictwem specyficznego hormonugastryny.

Działania niepożądane. Duże dawki powodują mdłości, wymioty i biegunkę.Zastosowanie. Najważniejszym wskazaniem do stosowania przetworów z liści bobrka jest

niedoczynność wydzielnicza żołądka i zbyt mała ilość soku żołądkowego oraz kwasu solnego.Stan taki powoduje brak łaknienia i trudności w przyswajaniu niezbędnych składników pokar-mowych. Wyciągi z bobrka można podawać w wyniszczeniu organizmu, spowodowanymprzez różne czynniki, ponadto rekonwalescentom, gdyż wywierają działanie ogólne wzmacnia-jące. Liście bobrka poprawiają również stan psychiczny pacjenta.

Surowiec ten wchodzi w skład granulatu ziołowego Gastrogran (Herbapol) oraz mieszankiziołowej Digestosan (Herbapol), używanych w stanach nieżytowych żołądka i jelit, zmniejsze-niu wydzielania soku żołądkowego oraz trudności w trawieniu i przyswajaniu pokarmów. Li-ście są również jednym ze składników nalewki gorzkiej - Tinctura amara (Herbapol) oraz kro-pli żołądkowych - Guttae stomachicae (Herbapol), które stosuje się w niedostatecznym wy-dzielaniu soku żołądkowego, nieżytach żołądka, złym trawieniu i braku łaknienia.

Przetwory. Odwar z liści bobrka: 1/2 łyżki liści zalać 1 szklanką wody wrzącej. Ogrzewaćdo wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić1-2 łyżki stołowe 4-5 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkiem jako środek pobudzający tra-wienie i wzmacniający.

Zioła żołądkowo-trawienne: zmieszać po 25 g liści bobrka, liści mięty pieprzowej, kłączytataraku, korzeni lukrecji, ziela krwawnika, ziela nostrzyka i ziela

104

tymianku. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i gotować powoli pod przykryciem 2-3min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 3 razy dziennie po 1/4 szklanki przedjedzeniem w bezkwaśności i niedostatecznym wydzielaniu soku żołądkowego oraz w nieżycie,wzdęciach i innych zaburzeniach trawiennych.

Digestosan (Herbapol): 2-21/2 łyżki ziół zalać 2-3 szklankami wody gorącej, ogrzać dowrzenia i gotować powoli pod przykryciem 2-3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do ter-mosu. Pić 1/2 do 2/3 szklanki 3 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem w przewlekłych sta-nach nieżytowych i nieżytowo-zanikowych błony śluzowej żołądka i zmniejszeniu lub zanikuwytwarzania soku żołądkowego.

14. BORÓWKA BRUSZNICAVaccinium vitis idaea L.

Jest to niski podkrzew zaliczany do rodziny Wrzosowatych (Ericaceae),rozpowszechnionyw klimacie umiarkowanym półkuli północnej, w Polsce dość pospolity na całym niżu w lasachszpilkowych, zaroślach i wrzosowiskach, a w górach po strefę alpejską.

Brusznica ma łodygi około 20-30 cm wysokie, liście zimotrwałe, owalne, błyszczące, nieowłosione, brzegiem podwinięte, ciemnozielone, spodem ciemnokropkowane. Kwiaty w zwi-słych gronach są zebrane na końcach gałązek. Korona biaława lub różowa, zrosłopłatkowa, be-czułkowata. Brusznica jest rośliną u nas powszechnie znaną, dostarczającą czerwonych, jadal-nych jagód, zwanych borówkami, używanych na dżemy i inne przetwory.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią zdrowe liście barwy intensywnie zielo-nej i suszy rozłożone cienką warstwą w miejscach zacienionych i przewiewnych. Surowcemjest liść borówki brusznicy -Folium Vitis idaeae. Czasem zbiera się dojrzałe owoce borówkibrusznicy - Fructus Vitis idaeae, które trzeba suszyć w suszarni ogrzewanej.

Podstawowe związki czynne. Liście borówki brusznicy zawierają do 7% glikozydów feno-lowych, głównie arbutyny i metyloarbutyny, do 12% garbników, stanowiących mieszaninęzwiązków pochodnych pirogalolu i pirokatechiny, do 0,8% flawonoidów, jak hiperozyd, izo-kwercytryna i mirycytryna. Są również kwasy organiczne, jak chinowy oraz sole mineralne, awśród nich sporo związków magnezu.

Owoce zawierają kwasy organiczne, jak jabłkowy i benzoesowy, cukry, pektyny, witaminyA i C, antocyjany, garbniki (0,25%) i sole mineralne.

Działanie. Liście borówki brusznicy działają moczopędnie i odkażająco na drogi moczowe.Zwiększają nieznacznie dobową ilość wydalanego moczu, ale wyraźnie podnoszą stężenieusuwanych z organizmu jonów sodu i chloru oraz produktów przemiany materii. Wodne wy-ciągi z liści brusznicy wywierają również łagodne lecz długotrwałe i bardzo skuteczne działa-nie ściągające na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Zapobiegają biegunkom i leczą teschorzenia. Niszczą różne mikroorganizmy, zmniejszają stany zapalne, wzmacniają ścianydrobnych naczyń krwionośnych żołądka i jelit oraz wiążą toksyny bakteryjne.

Owoce brusznicy regulują czynności trawienne przewodu pokarmowego. Uważa się je jed-nak raczej za środek dietetyczny i odżywczy, a nie za surowiec leczniczy.

Działania niepożądane. Duże dawki wyciągów z liści brusznicy stosowane przez dłuższyczas mogą powodować objawy przewlekłego zatrucia hydrochinonem, jak wymioty, stany po-budzenia, kurcze i niedokrwistość hemolityczną. Jednocześnie

105

zawarte w odwarach garbniki mogą drażnić żołądek i powodować zaparcia. Natomiast liściebrusznicy w mieszankach ziołowych są całkowicie bezpieczne.

Zastosowanie. Odwary z liści borówki brusznicy działają bakteriobójczo i słabo moczopęd-nie w stanach nieżytowych i zakażeniach, towarzyszących kamicy nerkowej, także w zapaleniumiedniczek nerkowych, nieżycie pęcherza, bólach przy oddawaniu moczu i kurczach pęcherzamoczowego. Zawarte w liściach glikozydy fenolowe -arbutyna i metyloarbutyna - rozpadająsię w słabo alkalicznym środowisku moczu do hydrochinonu i metylohydrochinonu o własno-ściach bakteriobójczych. Odwary z liści można stosować z dobrym skutkiem, zwłaszcza w ka-micy moczanowej, cysteinowej i ksantynowej, ale należy wówczas doprowadzić pH moczu dowartości 7,0 - 7,8.

Wodny wyciąg z liści brusznicy można stosować również w nieżytach żołądka i jelit, nad-miernej fermentacji i wzdęciach, mało nasilonych biegunkach, a nawet drobnych krwawieniachz uszkodzonych naczyń włosowatych przewodu pokarmowego, ale tylko jako składnik mie-szanek ziołowych lub preparatów.

Przetwory. Odwar z liści borówki brusznicy: 1 łyżkę liści zalać 1 szklanką wody letniej iogrzewać do wrzenia. Gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przece-dzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie jako środek odkażający układ moczowy, a zwłasz-cza pęcherz, oraz łagodny lek w nieżytach przewodu pokarmowego i mało nasilonych biegun-kach.

Zioła moczopędne: zmieszać po 20 g liści borówki brusznicy, kwiatu wrzosu, liści brzozy,ziela nawłoci i ziela skrzypu. Zalać 1 1/2 łyżki ziół 2 szklankami gorącej wody, ogrzewać dowrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie jako łagodny środek moczopędny i odkażający drogi moczowe.

Zioła w nieżycie pęcherza: zmieszać 40 g liści borówki brusznicy, po 20 g ziela skrzypu iziela bratków oraz po 10 g kwiatów rumianku i liści brzozy. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankamiwody ciepłej. Ogrzewać do wrzenia pod przykryciem, odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 3razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami w nieżycie pęcherza, uczuciu palenia i bóluprzy oddawaniu moczu i kurczach, na zlecenie lekarza i na podstawie analizy moczu.

15. BORÓWKA CZERNICAVaccinium myrtillus L.

Roślina ta jest podkrzewem z rodziny Wrzosowatych (Ericaceae), występującym w umiar-kowanej strefie półkuli północnej. W Polsce rośnie w lasach sosnowych i mieszanych na całymniżu oraz w Karpatach.

Jest to roślina o pędach gładkich, nagich, wyraźnie kanciastych, wysokości do 60 cm. Liściewiotkie, krótkoogonkowe, drobno piłkowane, jasnozielone, spodem bledsze, nagie, opadającena zimę. Kwiaty krótkoszypułkowe, wyrastają pojedynczo z kątów liści. Korona czerwonawo-zielona, kubeczkowata, długości około 5 mm, na obwodzie wycięta w pięć krótkich, trójkąt-nych ząbków. Borówka czernica jest u nas powszechnie znana, gdyż dostarcza smacznych, ja-dalnych owoców spożywanych na surowo lub używanych na przetwory. Owocem jest czarnakulista jagoda z sinoniebieskim nalotem woskowym, średnicy do 1 cm.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się liście wczesną wiosną lub pod koniec lata,osmykując z gałązek, następnie suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się liść borówki czer-nicy - Folium Myrtilli. W końcu czerwca lub w lipcu zbiera się dojrzałe jagody tej

106

rośliny i suszy najlepiej w suszarni ogrzewanej w temperaturze poniżej 60°C. Uzyskuje sięowoc borówki czernicy, zwany też czarną jagodą - Fructus Myrtilli.

Podstawowe związki czynne. Liście borówki czernicy zawierają około 6,5% garbników ka-techinowych, flawonoidy (wśród nich glikozydy kwercetyny), trójterpeny (np. kwas ursolowy ioleanolowy), antocyjany, ślady arbutyny i wolnego hydrochinonu, liczne kwasy organiczne iwielofenolowe, cukry i sole mineralne bogate w związki manganu.

Suszone owoce borówki czernicy zawierają około 7% garbników katechinowych, zespółbarwników antocyjanowych współdziałających prawdopodobnie z garbnikami, nazywany mir-tyliną (m.in. glikozydy antocyjanowe pochodne delfinidyny oraz cyjanidyny, petunidyny imalwidyny). Zawierają ponadto do 7% kwasów organicznych (np. cytrynowy, jabłkowy ibursztynowy), około 8% pektyn, 20-30% cukrów, przede wszystkim sacharozy, witaminy C iB1, karotenoidy oraz sole mineralne.

Działanie. W lecznictwie najbardziej ceniona jest zdolność obniżania poziomu cukru wekrwi przez zespół antocyjanów zawartych w liściach borówki czernicy. Działanie to, znane odwieków w lecznictwie ludowym, zostało niedawno potwierdzone na zwierzętach doświadczal-nych. Zawarte w surowcu flawonoidy zwiększają nieznacznie dobową ilość wydalanego mo-czu oraz rozpuszczonych w nim jonów sodu, potasu i innych składników. Liście czernicy wy-kazują też własności łagodnie zapierające, bakteriobójcze i ściągające, co przypisuje się zawar-tym w surowcu garbnikom, a ponadto działają przeciwzapalnie na błony śluzowe przewodupokarmowego.

Owoce borówki czernicy są powszechnie znanym u nas surowcem przeciwbiegunkowym.Zawarte w nich garbniki po podaniu doustnym odwaru niszczą lub hamują rozwójdrobnoustrojów chorobotwórczych przewodu pokarmowego, w tym również szczepówopornych na antybiotyki, zmniejszają przepuszczalność błon śluzowych jelit i zatrzymująstopniowo wydalanie płynnych stolców. Dzięki temu zapobiegają nadmiernemu odwodnieniuustroju. Ponadto garbniki wiążą się z toksynami bakteryjnymi przy biegunkach, a także zsolami metali ciężkich w przypadku zatruć nimi. Tworzą z obu rodzajami truciznnierozpuszczalne kompleksy i hamują ich wchłanianie.

Wymienione działania owoców borówki czernicy przyczyniają się wyraźnie do zmniejsze-nia stanu zapalnego błon śluzowych jelit, zahamowania drobnych krwawień z uszkodzonychwłosowatych naczyń krwionośnych, spadku ciepłoty ciała, zmniejszenia bólów brzucha orazzniesienia uczucia nudności. Owoce borówki czernicy są jednym ze składników znanej prze-ciwbiegunkowej mieszanki ziołowej Tannosan (Herbapol).

Znajdujące się w owocach antocyjany mają własności podobne do flawonoidów i witaminyP. Wpływają korzystnie na naczynia włosowate oczu i przyspieszają regenerację purpurywzrokowej, dzięki czemu poprawiają zdolność widzenia wieczorem i nocą. Antocyjany, dziękidziałaniu moczopędnemu oraz zdolności łagodnego rozszerzania naczyń wieńcowych, wywie-rają korzystny wpływ na regulację czynności układu krążenia. Związki te wchodzą w składniektórych preparatów zagranicznych.

Świeże i suszone owoce borówki czernicy działają również porażająco na pasożyty jelitowe,zwłaszcza owsiki, a nieco słabiej na glisty ludzkie.

Zewnętrzne okłady z miazgi owoców borówki czernicy stosuje się z dobrymi wynikamiprzeciw liszajom i zapaleniu skóry.

Działania niepożądane. Liście borówki czernicy można stosować tylko przez niezbyt długiokres, gdyż przyjmowane przez wiele tygodni powodują spadek wagi ciała, anemię i żółtaczkę.

Zastosowanie. Liście borówki czernicy stosuje się najczęściej jako lek pomocniczy, jedno-cześnie z odpowiednią dietą, w początkowych stadiach cukrzycy, przeważnie

107

razem z innymi roślinnymi surowcami leczniczymi o podobnym działaniu, np. w mieszanceprzeciwcukrzycowej Diabetosan (Herbapol).

Liście borówki czernicy są również podawane w łagodnych przypadkach zaburzeń trawien-nych, słabo nasilonych biegunkach oraz nieżytach jelit, zwłaszcza u dzieci i osób starszych.

Owoce borówki czernicy znajdują zastosowanie przede wszystkim w biegunce spowodowa-nej zakażeniem jelitowym lub zatruciem pokarmowym, najlepiej w połączeniu z innymi su-rowcami o podobnym działaniu, jak w mieszance ziołowej Tannosan (Herbapol).

W lecznictwie ludowym owoce borówki czernicy są cenionym środkiem przeciw glistomludzkim i owsikom. Podawane są w tym celu owoce świeże w większej ilości (1-2-3 szklankidziennie), a także owoce suszone.

Przetwory. Odwar z liści borówki czernicy: 1 łyżkę liści zalać 1 1/2 szklanki wody gorącej,ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i prze-cedzić. Pić 1/4-1/3 szklanki kilka razy dziennie miedzy posiłkami jako łagodny środek prze-ciwbiegunkowy, przeciwzapalny i moczopędny. Małym dzieciom podawać po 1 łyżeczce doherbaty kilka razy dziennie w początkach biegunki i nieżycie jelit.

Odwar z owoców borówki czernicy: 1-3 łyżki owoców suszonych zalać 1 1/2 szklanki wodygorącej i gotować 5-7 min pod przykryciem. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2 szklanki2-3 razy dziennie po posiłkach jako środek przeciwbiegunkowy lub wieczorem i rano po 2/3szklanki. Dzieciom podawać odpowiednio mniej.

Owoce świeże sterylizowane: do słoika wsypać umyte owoce, dodać wody przegotowanejdo 2/3 ich objętości i po 2 łyżeczki cukru. Zamknąć szczelnie i sterylizować zanurzone w wo-dzie przez 15 min od początku wrzenia. Można przechowywać nawet 2-3 lata. Podawać doro-słym 2-5 łyżek 2 razy dziennie, dzieciom i młodzieży odpowiednio mniej. Stosować w biegun-kach i nieżycie jelit, zatruciach pokarmowych, zwłaszcza owocami, dolegliwościach brzusz-nych spowodowanych infekcją wirusową.

Proszek przeciw glistom jelitowym: zmieszać po 5 g sproszkowanych owoców borówkiczernicy, kwiatów wrotycza i korzeni omanu z miodem lub dżemem i przyjąć na czczo, popija-jąc 1 szklanką wody lub napoju.

Diabetosan (Herbapol): 2-3 łyżki ziół zalać 2-3 szklankami gorącej wody i gotować podprzykryciem 2 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 2/3 szklanki 2-3 razydziennie między posiłkami. Picie tych ziół i ich dawkowanie uzgodnić z lekarzem.

Difrarel 100 (Chibret F), drażetki zawierające 100 mg antocyjanozydów z borówki czernicyi 5 mg β-karotenu. Stosować doustnie 1-2 drażetki 3 razy dziennie w ciągu 15-20 dni miesiącajako środek uszczelniający ściany naczyń włosowatych oraz w leczeniu chorób siatkówki imiażdżycy naczyń mózgowych, po uzgodnieniu z lekarzem.

16. BRZOZA BRODAWKOWATABetula verrucosa, Ehrh.

Roślina jest drzewem z rodziny Brzozowatych (Betulaceae), występującym w umiarkowa-nej strefie półkuli północnej. W Polsce jest pospolita na całym niżu i w niższych partiach gór-skich, w lasach na miejscach suchych; czasem sadzona w parkach i koło domów.

108

Brzoza brodawkowata (wg T. Hajka, 1562)

Brzoza brodawkowata osiąga wysokość do 20 m. Korę ma białą, łuszczącą się okrężnie.Młode gałązki ma zwisające, ciemne i nagie, pokryte kropelkami żywicy. Liście ogonkowe,kształtu jajowatodeltoidowego, u nasady zaokrąglone, u szczytu zaostrzone, o brzegu ostro nie-równo podwójnie ząbkowanym; kwiaty rozdzielnopłciowe - zebrane w kotki.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w maju młode liście brzozy i suszy w miejscachzacienionych i przewiewnych. Surowcem jest liść brzozy - Folium Betulae. Równorzędnegosurowca dostarcza brzoza omszona - Betula pubescens Ehrh., rosnąca w Polsce na miejscachwilgotnych i podmokłych. Z gałęzi brzozy ściętych zimą lub bardzo

109

wczesną wiosną zbiera się także pączki brzozy - Gemmae Betulae oraz korę brzozową -CortexBetulae.

Na pniach brzóz występuje kilka grzybów pasożytniczych wykorzystywanych w lecznictwieludowym. Najbardziej znany jest włóknouszek ukośny - Inonotus obliquus, tworzący ciemneguzowate naroślą, które po odcięciu od pnia i wysuszeniu stanowią surowiec zwany popularniehubą brzozową czarną.

Drugim grzybem pasożytniczym jest porek brzozowy - Piptoporus betulinus o muszlowa-tych szarawych owocnikach, które po oderwaniu od pnia suszy się i otrzymuje tzw. hubę brzo-zową białą.

Podstawowe związki czynne. Wysuszony liść brzozy zawiera 1,5-2,3% związkówflawonoidowych, a wśród nich hiperozyd, mirycetynę i luteolinę, do 9% garbnikówkatechinowych, do 3,2% saponin (tylko w młodych liściach), związki trójterpenowe (np.folientriol i folientetraol), ślady olejku eterycznego, kwasy organiczne, wśród nich kwasaskorbowy, żywice i sole mineralne.

W pączkach brzozy znajduje się tylko znikoma ilość flawonoidów, za to więcej, niż w li-ściach, jest składników lotnych.

W naroślach grzyba włóknouszka ukośnego wykryto obecność sterolowych związków trój-terpenowych, zbliżonych budową do glikokortykoidów kory nadnerczy (tzw. kwasy polipore-nowe A, B i C), a także fitosteroli, kwasów tłuszczowych i innych.

W grzybni porka brzozowego znajdują się również kwasy poliporenowe.Działanie. Przetwory z liści brzozy wyraźnie zwiększają wydalanie moczu, a z nim jonów

sodu i chloru oraz w znacznym stopniu kwasu moczowego. Wykazują też słabe, choć u niektó-rych osób mało uchwytne, działanie napotne oraz ochronne na miąższ wątroby.

Ze świeżych zmiażdżonych liści brzozy wyciska się płyn, który po utrwaleniu dodatkiemalkoholu nazywany jest umownie sokiem brzozowym - Succus Betulae (Herbapol). Właściwiejest to intrakt sporządzony na zimno. Niestety nasze preparaty, zwane sokami świeżymi, nie sąstandaryzowane w przeciwieństwie do zagranicznych.

Świeży sok z liści brzozy pobudza przesączanie w kłębkach nerkowych i zwiększa ilośćwydalanego moczu oraz zawartych w nim jonów sodu i chloru oraz szkodliwych produktówprzemiany materii. Wzmaga też nieznacznie wydzielanie potu oraz żółci. Wykazuje ponadtowłasności odtruwające przez wiązanie niektórych składników czynnych brzozy ze szkodliwy-mi produktami przemiany materii, które następnie jako związki rozpuszczalne w wodzie zosta-ją wydalone z moczem.

Jest jeszcze sok brzozowy wypływający na wiosnę po wywierceniu głębokiego otworu wpniu. Zbiera się go do naczynia po założeniu odpowiedniej rurki. Z dużego 20-letniego drzewamożna otrzymać bez szkody dla rośliny 3-5 l soku. Po zebraniu soku otwór w drzewie należysilnie zakorkować. Sok ten można przechowywać w lodówce 4-6 dni. Ma on działanie ogólniewzmacniające, regulujące przemianę materii i zapobiegające tworzeniu się kamieni moczo-wych.

Pączki brzozy nie wykazują uchwytnego działania moczopędnego, natomiast działają prze-ciwzapalnie na uszkodzoną skórę. Obecnie są rzadko stosowane w lecznictwie.

Włóknouszek ukośny, tzw. huba brzozowa czarna, działa przeciwzapalnie, przeciw-bakteryjnie, wzmacniająco, zwiększa odporność organizmu. Ostatnio odkryto, że pobudza wy-twarzanie interferonu, substancji przeciwwirusowej, obecnej u ludzi i zwierząt. Jeżeli słusznejest przekonanie, że wirusy są przyczyną powstawania niektórych nowotworów, to wyciągi zomawianego grzyba mogą mieć znaczenie pomocnicze zarówno w chorobie nowotworowej jaki w chorobach wirusowych. Podobne własności ma huba brzozowa biała z grzyba Piptoporusbetulinus. Można je więc stosować razem

110

lub osobno, zależnie od dostępności. Dawniejsze badania wykonane w ZSRR wykazały, żewyciągi z huby brzozowej czarnej mogą przyjmować chorzy w IV stadium raka jako środekpomocniczy o podanych wyżej właściwościach, a także w pewnym stopniu -przeciwbólowy.Stosowanie wyciągów z huby może być korzystne w okresie przed operacją i po operacji, boprzypuszczalnie zmniejsza niebezpieczeństwo przerzutów oraz wydłuża okres przeżycia.

Odwary z huby brzozowej czarnej podawane doustnie działają przeciwzapalnie na błonyśluzowe przewodu pokarmowego, a w irygacjach - na błony śluzowe narządów rodnych.

Działania niepożądane. Przetwory z brzozy stosowane w zalecanych niżej dawkach niewywołują odczynów niepożądanych.

Zastosowanie. Liść brzozy jest cennym surowcem o dużym zastosowaniu we współcze-snym lecznictwie. Napary i odwary z liści brzozy mają zastosowanie jako naturalny, nietok-syczny lek, podawany doustnie w niektórych przewlekłych chorobach dróg moczowych, połą-czonych ze zmniejszonym wydzielaniem moczu, obrzękach na tle niewydolności nerkowej, azwłaszcza w zmniejszonym wydalaniu kwasu moczowego i moczanów (skaza moczanowa),również w kamicy moczowej.

Przetwory z liści brzozy przyśpieszają usuwanie z moczem i potem szkodliwych produktówprzemiany materii. Dzięki temu są często stosowane w chorobie gośćcowej, skazie moczano-wej oraz w niektórych chorobach skórnych, jak trądzik młodzieńczy, zapalenie łojotokoweskóry, łuszczyca, a także w lekkich schorzeniach wątroby.

Napary i odwary z liści brzozy są również stosowane zewnętrznie do okładów i obmywań wzaczerwienieniu skóry, wysychaniu i uiszczeniu się naskórka, schorzeniach owłosionej częścigłowy i zapaleniu węzłów chłonnych.

Liść brzozy jest składnikiem granulatu ziołowego Urogran (Herbapol), mieszanki ziołowejUrosan (Herbapol), a także pasty Fitolizyna (Herbapol), stosowanych w stanach zapalnych ne-rek, skąpym wydalaniu moczu i kamicy moczowej. Wchodzi również w skład mieszanki zio-łowej Pyrosan (Herbapol), używanej jako pomocniczy środek napotny i przeciwgorączkowy.Ponadto służy do wyrobu granulatu ziołowego Reumogran (Herbapol) i mieszanki ziołowejReumosan (Herbapol), stosowanych w chorobie reumatycznej, zwłaszcza w stanach przewle-kłych u osób starszych. Wyciągi z liści brzozy wchodzą w skład granulatu Betagran (Herbapol)i płynu Betasol (Herbapol), zażywanych doustnie jako lek wspomagający w różnych posta-ciach łuszczycy.

Sok brzozowy świeży - Succus Betulae recens (Herbapol) stosuje się wewnętrznie główniew chorobach nerek oraz w kamicy moczowej, podobnie jak napary z liści, a także w zaburze-niach czynności wątroby, również w niektórych schorzeniach skórnych; zewnętrznie przeciwpiegom. Rekonwalescentom i osobom w wieku podeszłym zaleca się go jako środek wzmac-niający i w pewnym stopniu odtruwający.

Plecha huby brzozowej czarnej w postaci odwaru ma zastosowanie w przewlekłych nieży-tach przewodu pokarmowego, uszkodzeniach wątroby przez toksyny bakteryjne i szkodliwezwiązki, powstające podczas rozpadu komórek.

Przetwory. Napar z liści brzozy: 2-3 łyżki liści brzozy zalać 2 szklankami wody wrzącej.Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i prze-cedzić. Pić porcjami po 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek mo-czopędny, przeciwobrzękowy i przeciwzapalny.

Odwar z huby brzozowej czarnej (Inonotus obliquus): 1 łyżkę rozdrobnionej grzybni zalać1-11/2 szklanki letniej wody i pozostawić na noc. Rano ogrzewać do wrzenia na małym ogniu.Odstawić na 5 min i przecedzić do termosu. Pić 1-2 łyżki

111

kilkakrotnie w ciągu dnia przed jedzeniem jako ogólnie wzmacniający i zwiększający odpor-ność organizmu w chorobie wyniszczającej, również objawowo w raku.

Sok ze świeżych liści brzozy, Succus Betulae (Herbapol): pić 3-4 razy dziennie między po-siłkami po 30-60 kropli w 1/4 szklanki wody lub soku owocowego jako środek łagodnie mo-czopędny i słabo napotny. Pomocniczo zaleca się w chorobie reumatycznej.

Sok brzozowy naturalny: otrzymany wiosną sok po nacięciu pnia pić 4 razy dziennie po 1/2szklanki między posiłkami, a po 5 dniach 3 razy dziennie po 1 szklance w kamicy moczowej,zapaleniu nerek i pęcherza oraz jako ogólnie wzmacniający. Ogółem trzeba wypić 15 litrów.Ma przyjemny smak słodkawo-kwaśny i może być przechowywany w lodówce do 4 dni.

Zioła w skazie moczanowej: zmieszać po 40 g liści brzozy i korzenia wilżyny oraz po 20 gliści porzeczki czarnej, korzenia pokrzywy i ziela ogórecznika. Następnie 21/2 łyżki ziół zalać3 szklankami wody ciepłej i ogrzewać do wrzenia. Gotować powoli pod przykryciem 5 min.Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 3 razy dziennie po 2/3 szklanki między posił-kami w celu usunięcia nadmiaru kwasu moczowego i moczanów.

Zioła w zapaleniu pęcherza: zmieszać po 30 g liści brzozy i ziela janowca, po 20 g naowoc-ni fasoli, kwiatów rumianku i owoców jałowca oraz po 40 g owoców dzikiej róży i ziela skrzy-pu. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami ciepłej wody i ogrzewać do wrzenia. Gotować powoli podprzykryciem 2-3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Można osłodzić miodem.Pić po 1/2 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami w zapaleniu miedniczek nerkowych i pę-cherza.

Reumosan (Herbapol): 2-21/2 łyżki ziół zalać 2-3 szklankami wody gorącej i gotować ła-godnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2/3 szklanki 2-3 razydziennie między posiłkami jako środek pomocniczy w chorobie reumatycznej i skazie mocza-nowej, zwłaszcza w stanach przewlekłych u osób starszych.

Betagran (Herbapol): dorosłym zaleca się doustnie 1-11/2 łyżeczki granulatu. Popić 1/2szklanki wody lub wody z sokiem. Przyjmować 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako lek wspo-magający w łuszczycy.

Betasol (Herbapol): dorosłym zaleca się doustnie po 1 łyżeczce płynu w 1/3 szklanki wody2-3 razy dziennie. Dzieciom podawać odpowiednio mniej. Stosować jak lek poprzedni w łusz-czycy.

Fitolizyna (Herbapol): dorosłym zaleca się rozpuścić 1 łyżeczkę pasty w 1/2-1/3 szklankiwody ocukrzonej. Pić 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek zapobiegający wytrącaniu siękamieni moczowych. Stosować również w kamicy moczowej i stanach nieżytowych dróg mo-czowych.

Reumogran (Herbapol): dorosłym zaleca się 1-11/2 łyżeczki granulatu 3 razy dziennie pojedzeniu jako lek pomocniczy w chorobie gośćcowej. Popijać 1/2 szklanki płynu.

Urogran (Herbapol): dorosłym zaleca się doustnie 1/2-2/3 łyżeczki granulatu 2-4 razydziennie między posiłkami. Popijać 1/2 szklanki płynu. Stosować w stanach zapalnych drógmoczowych, kamicy, także w niektórych chorobach skórnych, np. trądziku młodzieńczym.

Bet u łan (CSRS), mieszanka ziołowa z 12 składników, stosowana w schorzeniach dróg mo-czowych. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i naparzać 15 min pod przykryciem. Od-stawić na 10 min i przecedzić. Naparem popić tabletkę salicylanu sodu na 30 min przed posił-kiem.

112

Befungin (ZSRR), gęsty wyciąg z grzybni czarnej huby brzozowej (Inonotus obliquus).Dawki: 2 łyżeczki wyciągu rozpuścić w 150 ml wody i przyjmować po 1 łyżce 3 razy dzienniena 30 min przed posiłkiem w ciągu 3-5 miesięcy jako środek objawowy w nowotworach. Tak-że w przewlekłych nieżytach żołądka i dyskinezjach żołądkowo-jelitowych o charakterze ato-nicznym.

17. BUKWICA ZWYCZAJNABetonica officinalis L.

Jest to roślina wieloletnia z rodziny Wargowych (Labiatae), występująca w Europie i pół-nocnej Azji. W Polsce rośnie na łąkach, wzgórzach i w zaroślach, pospolita na całym niżu, a wgórach aż po regiel dolny.

Bukwica zwyczajna (wg. T. Hajka, 1562)

113

Bukwica ma łodygę wzniesioną, do 80 cm wysoką, słabo rozgałęzioną, odstające szorstkoowłosioną, rzadko - prawie nagą, odległe ulistnioną. Liście podłużniejajowate, mniej lub wię-cej sercowate, karbowane, odziomkowe długoogonkowe, na łodydze krótkoogonkowe lubprawie siedzące. Kwiaty purpurowe, zebrane w zbity szczytowy, pozorny kłos, w dole nierazprzerywany.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się górne części łodyg i przyziemne liście w po-czątkowym okresie kwitnienia od czerwca do września i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzy-muje się ziele bukwicy - Herba Betonicae. Czasem zbiera się liście bukwicy - Folium Betoni-cae w podobnym okresie jak ziele i suszy w analogiczny sposób.

Podstawowe związki czynne. Liście i ziele zawierają podobne składniki, wśród nich jest do15% garbników, około 0,5% związków o charakterze aminowym (np. betaina, betonicyna, sta-chydryna, turycyna i cholina), ślady olejku eterycznego, związki goryczowe i sole mineralne.

Działanie. Wyciągi z ziela i liści bukwicy, dzięki obecności garbników, działają ściągające iprzeciwzapalnie na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Po podaniu doustnym odwaru zziela tworzą się kompleksowe połączenia garbników z białkami błon śluzowych. Następujezmiana ciśnienia osmotycznego i kurczenie się komórek na powierzchni błon śluzowych (efektściągający) oraz zatrzymanie przenikania nadmiernych ilości wody do tkanki jelit.

Oprócz tego garbniki, dzięki wiązaniu się z białkami, hamują niewielkie krwawienia we-wnętrzne z naczyń włosowatych jelit. Niszczą ponadto różne drobnoustroje, w tym równieższczepy antybiotykooporne, unieczynniają toksyny bakteryjne przewodu pokarmowego i sta-nowią naturalny egzogenny czynnik przeciwzapalny. Wyciągi wodne z ziela bukwicy stoso-wane zewnętrznie działają odkażająco i ściągająco.

Działania niepożądane. Przetwory z ziela bukwicy, stosowane w zalecanych dawkach, niewywołują odczynów szkodliwych. W dawkach dużych wywołują zaparcia i podrażnieniaprzewodu pokarmowego.

Zastosowanie. Wodne wyciągi z ziela bukwicy są typowym lekiem garbnikowym. Doustniepodaje się odwar z ziela bukwicy w biegunkach o różnym stopniu nasilenia, nieżytach żołądkai jelit, lekkich zatruciach pokarmowych i letnich biegunkach u dzieci. Również stosuje się wdługotrwałych zbyt wolnych stolcach, bólach brzucha i wzdęciach, powodowanych nadmiernąfermentacją, a także w niewielkich krwawieniach jelitowych z małą ilością krwi i śluzu w kale.

Zewnętrznie odwar wykorzystuje się do okładów na czyraki, wrzody, trudno gojące się ranyi do obmywań w zakażeniach skóry bakteriami ropotwórczy-mi, zarodnikami grzybów choro-botwórczych i drożdżakami, a także do okładów w owrzodzeniu żylakowatym nóg oraz doobmywania w nadmiernej potliwości stóp.

Przetwory. Odwar z bukwicy: 1/2-1 łyżkę rozdrobnionego ziela zalać 1 szklanką wodywrzącej i gotować pod przykryciem na wolnym ogniu 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić.Pić 1/4-1/3 szklanki 1-2 razy dziennie w niezbyt nasilonej biegunce na 1 godz. przed posił-kiem. Dzieciom i młodzieży podawać 1-3 łyżek, zależnie od wieku 1-2 razy dziennie.

Do użytku zewnętrznego na okłady zaleca się odwar bardziej stężony z 1-11/2 łyżki ziela na3/4 szklanki wody wrzącej, sporządzony jak poprzednio.

Zioła żołądkowe: zmieszać po 30 g liści lub ziela bukwicy, ziela skrzypu i liści

114

szałwii oraz 20 g ziela piołunu. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i gotować powolipod przykryciem 2 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/2 szklanki 2-3 razy dzienniena 30 min przed jedzeniem w przypadku zgagi, nieżytu żołądka i braku apetytu.

18. BYLICA BOŻE DRZEWKOArtemisia abrotanum L.

Jest to krzew z rodziny Złożonych (Compositae), wy stepu jacy w stanie naturalnym w AzjiMniejszej i Europie Południowej. W Polsce spotyka się zdziczałą na przychaciach. Bywa teżsadzona w parkach na grzędach roślin bylinowych i na obwódkach kwietników, a czasemuprawiana do celów farmaceutycznych na plantacjach.

Roślina wyrasta do wysokości 1,5 m. Pędy ma proste, rozgałęzione, starsze zbrunatniałe, li-ście sinozielone, pod spodem szaro owłosione, dolne podwójnie pierzaste, z równowąskimi od-cinkami, górne pojedynczo pierzaste, trójdzielne i nie podzielone, równowąskie. Kwiaty drob-ne, żółte, zebrane w koszyczki zwisające, prawie kuliste. Cała roślina wyróżnia się silnym,specyficznym zapachem.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu lub sierpniu zakwitające szczyty pędówi suszy w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych lub suszarniachogrzewanych w temperaturze do 35°. Surowcem jest ziele bylicy bożego drzewka - HerbaAbrotani.

Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera pochodne hydroksykumarynowe (np. izofrak-sydynę, skopoletynę, umbeliferon, herniarynę i eskuletynę), alkaloid abrotynę (około 2%) odziałaniu przeciwgorączkowym, flawonoidy (np. rutynę i artemisetynę), do 6% garbników pi-rokatechinowych, do 2,25% olejku eterycznego, kwasy organiczne, kwasy wielofenolowe (np.kwas kawowy i kwas chlorogenowy), związek goryczowy i około 8,5% soli mineralnych.

Działanie. Przetwory z ziela bylicy bożego drzewka pobudzają znacznie czynność żółcio-twórczą wątroby, co przypisuje się głównie izofraksydynie. Natomiast zawarte w zielu flawo-noidy działają żółciopędnie, gdyż rozkurczają mięśnie gładkie dróg żółciowych i tym samymułatwiają przepływ żółci do dwunastnicy. Z kolei gorycze, znajdujące się w zielu bożegodrzewka, zwiększają na drodze odruchowej wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego,dzięki czemu poprawiają trawienie i przyswajanie pokarmów, a także wzmagają uczucie łak-nienia. Ponadto po przyjęciu doustnym wykazują działanie przeciwzapalne i słabo ściągające wobrębie przewodu pokarmowego. Podawane w odpowiednich dawkach niszczą glisty jelitowe iowsiki u dzieci.

Działania niepożądane. Przetwory z ziela bylicy bożego drzewka, stosowane w zalecanychniżej dawkach, nie powodują odczynów szkodliwych dla zdrowia.

Zastosowanie. Napary z ziela bylicy bożego drzewka stosuje się najczęściej w schorzeniachwątroby, połączonych z niedostatecznym wydzielaniem żółci, a także w zastoju żółci w pęche-rzyku i drogach żółciowych, ponadto w stanach skurczowych dróg żółciowych.

Napary służą też jako lek gorzki, pobudzający wydzielanie soków trawiennych w niedokwa-śności, bólach brzucha, braku łaknienia i odbijaniu. Pomocniczo zaleca się je w stanach zapal-nych błon śluzowych żołądka i jelit, mało nasilonej biegunce, drobnych krwawieniach z na-czyń włosowatych przewodu pokarmowego oraz owrzodzeniu jelita grubego. Napar stosuje siętakże przeciw glistom i owsikom u dzieci.

Ziele bylicy wchodzi w skład różnych przetworów homeopatycznych, stosowanych

115

w stanach zapalnych gruczołów chłonnych i błon śluzowych, stanach zapalnych jelita grubego,odmrożeniach I i II stopnia oraz w pierwszym okresie trądzika różowatego.

Ziele bożego drzewka jest bardzo wartościowym surowcem leczniczym, zbyt rzadko u nasstosowanym, który w pełni zasługuje na rozpropagowanie.

Przetwory. Napar z bożego drzewka: zalać 1 łyżkę rozdrobnionego ziela 1 szklanką wodywrzącej i naparzać pod przykryciem 15-20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4-1/3 szklanki 2-3 razy dziennie na 30 min przed jedzeniem jako środek żółciotwórczy, żółcio-pędny, poprawiający trawienie i przywracający apetyt. Napar ten można również stosować ze-wnętrznie do płukania gardła i do okładów.

Nalewka z ziela bożego drzewka, Tinctura Abrotani: 50 g ziela zalać 250 ml alkoholu 70°,otrzymanego w wyniku zmieszania równych ilości spirytusu 95° i wódki czystej 45°. Pozosta-wić w ciemnym miejscu na 14 dni, co pewien czas wstrząsając. Następnie przecedzić. Zielewycisnąć i połączyć obie frakcje, po czym przesączyć. Nalewkę przechowywać w butelce zeszkła ciemnego, gdyż światło niszczy składniki lecznicze we wszystkich przetworach. Pić 15-30 kropli w kieliszku wody na 30 min przed posiłkiem 3 razy dziennie jako lek żołądkowy,poprawiający trawienie lub po 40 kropli do 1/2 łyżeczki w kieliszku wody jako lek żółciotwór-czy i przeciwskurczowy.

Zioła żółciopędne: zmieszać po 50 g ziela bożego drzewka i kwiatów kocanki oraz po 25 gziela drapacza lekarskiego, kwiatów lub ziela krwawnika, owoców kminku i rozdrobnionegokłącza tataraku. Zalać 1 1/2 łyżki ziół 2 szklankami wody gorącej i gotować pod przykryciem2-3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 1/2 szklanki 3 razy dziennieprzed jedzeniem jako łagodny środek przeciwskurczowy, żółciopędny i przeciwzapalny nadrogi żółciowe, pobudzający także wydzielanie soków trawiennych i ułatwiający przyswajaniepokarmów.

Kąpiel wzmacniająca: zmieszać po 25 g ziela bożego drzewka, ziela nostrzyka, kwiatów li-py i kwiatów lub ziela krwawnika. Całość zalać 3 l wody wrzącej i pozostawić na 15 min.Przecedzić do wanny. Odcedzone zioła umieścić w woreczku płóciennym, zawiązać i zanurzyćw wannie wypełnionej do 1/3 objętości wodą o temp. 38°C. Czas kąpieli 10-20 min. Stosować1-2 razy w tygodniu. Kąpiel jest zalecana rekonwalescentom po wirusowym zapaleniu wątrobyi innych ciężkich schorzeniach, zwłaszcza osobom w starszym wieku. Jest to kąpiel wzmacnia-jąca i uspokajająca.

19 BYLICA PIOŁUNArtemisia absinthium L.

Jest to silnie aromatyczna bylina z rodziny Złożonych (Compositae), rozpowszechnionaniemal w całej Europie, północnej Afryce, zachodniej części Azji oraz w Ameryce Pomocnej.W Polsce występuje w całym kraju na przydrożach, miedzach, nieużytkach, miejscach kamie-nistych, zrębach i polanach leśnych. Niekiedy jest uprawiana na plantacjach.

Bylica piołun ma pędy wzniesione, rozgałęzione, do 80 cm wysokie, srebrzyste owłosione.Liście jedwabistofilcowate, od strony górnej szarozielone, spodem białawe, l- 3-krotnie pierza-stosieczne z odcinkami podłużnie lancetowatymi, tępymi. Kwiaty drobne, żółtawe, zebrane wmałe, niepozorne koszyczki na wierzchołkach rozgałęzień łodygi.

116

Bylica piołun (wg T. Hajka, 1562)

Surowiec. Do celów leczniczych ścina się przyziemne liście w pierwszym roku wegetacjirośliny w ciągu lata, a z roślin starszych górne części pędów w okresie zakwitania od lipca dowrześnia i suszy w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych.Otrzymuje się jako surowiec liście piołunu - Folium Absinthii lub ziele piołunu - Herba Absin-thii.

Podstawowe związki czynne. Ziele piołunu zawiera gorycze gwajenolidowe (np. absynty-nę, artabsyntynę), które w żywej roślinie mogą być przetwarzane w chamazulen. Polskie nor-my apteczne wymagają, aby ziele piołunu miało wskaźnik goryczy nie niższy od 500. Ponadtow zielu znajduje się około 0,5% olejku eterycznego, którego składnikami są tujon (do 50%),tujol (około 10%), felandren, pinen, chamazulen

117

i inne. Są również w zielu flawonoidy (np. artemetyna), związki pelanolidowe (np. ketopelano-lid A i B), kwasy organiczne, garbniki i sole mineralne.

Liście piołunu mają zbliżony skład chemiczny, zawierają jednak nieco mniej olejku ete-rycznego.

Działanie. Najbardziej cenione w lecznictwie jest znane od wieków działanie pobudzającewydzielanie soków trawiennych. Zawarte w zielu piołunu związki goryczowe drażnią zakoń-czenia nerwów w kubkach smakowych języka i na drodze odruchowej zwiększają wydzielaniesoku żołądkowego. Jednocześnie działanie pobudzające ziela na gałązki nerwów wydzielni-czych przenosi się na wątrobę, powodując wzmożone wydzielanie żółci oraz zawartych w niejkwasów żółciowych, a także na trzustkę, zwiększając wytwarzanie soku jelitowego i znajdują-cych się w nim enzymów trawiennych. Związki goryczowe ziela piołunu działają też bezpo-średnio na żołądek, powodując rozszerzenie drobnych naczyń błony śluzowej oraz zwiększeniejego ruchliwości, co poprawia trawienie i przyswajanie pokarmów.

Składniki olejku, zwłaszcza tujon i felandren, przyjęte z goryczami w dawkach leczniczychpobudzają wydzielanie soków trawiennych oraz ułatwiają przepływ żółci do dwunastnicy. Ole-jek ma ponadto słabe działanie odkażające.

Ziele działa również rozkurczowo na przewód pokarmowy, przewody żółciowe, trzustkowyoraz moczowe, a także na macicę. Wyciągi z ziela piołunu zwiększają u niektórych chorychilość wydalanego moczu, zwłaszcza u osób z upośledzonym przesączaniem kłębkowym. Dzia-łają też trująco na owsiki po podaniu w lewatywie, a także na niektóre pasożyty skórne, jakświerzbowce i wszy.

Działania niepożądane. Składniki olejku eterycznego piołunu, zwłaszcza tujon i tujol sątoksyczne, szkodliwe, zwłaszcza dla kobiet ciężarnych. Przetwory z piołunu należy stosowaćostrożnie przez krótki okres, czynić przerwy i nie przekraczać zaleconych dawek oraz zaleca-nej częstotliwości zażywania. Nie wolno podawać kobietom w ciąży oraz karmiącym. Niesto-sowanie się do tego powoduje wystąpienie zawrotów głowy, ataków epileptycznych, prze-krwienie narządów wewnętrznych, a nawet poronienie.

Zastosowanie. Napar lub nalewkę z ziela piołunu podaje się doustnie w niedokwaśnościtreści żołądkowej, braku apetytu, niestrawności oraz przewlekłych nieżytach żołądka i jelit, po-łączonych ze zmniejszonym wydzielaniem soków trawiennych i żółci z objawami zgagi, odbi-jania, wzdęcia, bólu brzucha, a nawet w kolce jelitowej i zaparciach atonicznych. Ponadto sto-suje się je w niewydolności trzustki i zmniejszonym wytwarzaniu enzymów trawiennych. Prze-twory te można podawać osobom w wieku podeszłym oraz rekonwalescentom po ciężkich cho-robach i operacjach przełyku, żołądka i dwunastnicy.

Napar z ziela piołunu można stosować w postaci lewatywy przeciw owsikom i glistom jeli-towym u dzieci, a w formie wcierań i obmywań przeciw świerzbowcom i wszom. Napar ten,chociaż nie zawiera saponin, zmywa szybko tłuszcz i smar z ciała i odzieży.

Przetwory. Napar piołunowy: 1 łyżeczkę ziela piołunu zalać 1 szklanką wody wrzącej itrzymać pod przykryciem nad parą przez 30 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/2do 1 łyżki na 1 godz. przed posiłkami przez kilka dni, jako środek pobudzający trawienie,zwiększający apetyt i ogólnie wzmacniający. Napar służy też w postaci wlewek doodbytni-czych (lewatyw) przeciw owsikom u dzieci oraz do wcierań i obmywań przeciw świerzbow-com. Można go także używać do czyszczenia rąk ze smarów i olejów.

118

Wino piołunowe: 3-5 łyżek rozdrobnionego ziela piołunu zalać 1/2 szklanki alkoholu 40-procentowego i pozostawić na 24 godz. Dodać 11 białego wina, odstawić do następnego dnia iprzesączyć. Pić po 1 łyżeczce do herbaty lub do kawy 3 razy dziennie 30 min przed posiłkamidla pobudzenia apetytu.

Nalewka piołunowa, Tinctura Absinthii (Herbapol): 10-20 kropli nalewki w kieliszku wodypić na 1 godz. przed posiłkiem 3 razy dziennie jako lek gorzki, pobudzający wydzielanie so-ków trawiennych. Jako lek żółciopędny, żółciotwórczy, rozkurczowy i ogólnie wzmacniającypić 20-60 kropli nalewki w 1/4 szklanki wody 2-3 razy dziennie przed jedzeniem przez kilkadni.

Zioła gorzkie: zmierzać po 20 g ziela piołunu, ziela tysiącznika, liści bobrka, liści miętypieprzowej i kwiatów rumianku oraz 10 g owoców kminku. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wodywrzącej i pozostawić na parze pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Wy-pić porcjami w ciągu dnia na 30 min przed jedzeniem jako środek pobudzający wydzielaniesoku żołądkowego, poprawiający trawienie i przywracający apetyt.

Zioła w kolce jelitowej: zmieszać po 10 g ziela piołunu i korzeni arcydzięgla oraz po 25 gkwiatów rumianku, ziela pięciornika gęsiego i kłączy tataraku. Zalać 2 łyżki ziół 1 1/2 szklankiwody wrzącej i postawić pod przykryciem na parze przez 15 min. Odstawić na 5 min i przece-dzić do termosu. Pić 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie gorący napar małymi łykami.

Artemisol (Herbapol), płyn zawierający wyciąg alkoholowy z ziela piołunu i kwiatów wro-tyczu. Przy wszawicy głowy i wszawicy łonowej zwilżyć obficie włosy zwitkiem waty, namo-czonym powyższym preparatem, zawiązać głowę chustką lub ręcznikiem i pozostawić co naj-mniej na 2 godz. Następnie wymyć się i wy czesać włosy gęstym grzebieniem. Po 24 godz.włosy zmyć ciepłym octem i wyczesać gęstym grzebieniem zwilżonym w occie, w celu usu-nięcia gnid. Oba zabiegi należy powtórzyć po 6-7 dniach.

Warto pamiętać, że ziele różnych odmian piołunu służy jako dodatek do wina wermut, gdyżnadaje mu przyjemnej goryczy i swoistego aromatu. Stosuje się w tym celu specjalne mieszan-ki ziołowe, zawierające różne surowce aromatyczne, których skład i proporcje są utrzymywanew tajemnicy przez producentów wina.

20. BYLICA POSPOLITAArtemisia vulgaris L.

Jest to roślina wieloletnia z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w całej niemalEuropie z wyjątkiem krańców południowych. W Polsce rośnie pospolicie w całym kraju jakochwast, najczęściej na brzegach pól uprawnych, przydrożach, w rowach, pod płotami, na przy-chaciach i nieużytkach.

Bylica pospolita ma łodygi do 1,5 m wysokie, rozgałęzione, u dołu nagie, u góry wełnistoowłosione, często czerwono nabiegłe, gęsto pokryte dużymi liśćmi, głęboko pierzastodzielny-mi, od góry ciemnozielonymi, od dołu biało owłosionymi. Kwiaty drobne, żółtawe lub czer-wone, zebrane w niewielkie koszyczki do 5 mm długie, skupione na wierzchołkach pędów wduże, rozgałęzione wiechy.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od lipca do września zakwitające szczyty pędówbylicy pospolitej i suszy w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych,otrzymując ziele bylicy pospolitej - Herba Artemisiae.

Późną jesienią zbiera się korzenie tej rośliny i suszy w suszarniach ogrzewanych w

119

temp. do 35°C. Otrzymuje się jako surowiec korzeń bylicy pospolitej - Radix Artemisiae.Podstawowe związki czynne. Skład chemiczny obu surowców różni się nieco. Ziele zawie-

ra olejek eteryczny w ilości do 0,23%, a w nim są m.in. terpeny (np. kamfen, cyneol, borneol itujon), substancje goryczowe, związki żywicowe, kwasy organiczne, węglowodany i innezwiązki oraz sole mineralne.

Natomiast w korzeniach znaleziono około 0,1 % olejku eterycznego, garbniki, związki ży-wicowe, węglowodan inulinę, trójterpen farnenol, sole mineralne i inne składniki. Brak sub-stancji goryczowej.

Działanie. Ziele bylicy pospolitej pobudza wydzielanie soku żołądkowego i usprawnia tra-wienie oraz przyswajanie pokarmów. Obniża napięcie mięśni gładkich jelit i dróg żółciowychoraz ułatwia przepływ żółci do dwunastnicy. Jednocześnie wzmaga wytwarzanie żółci przezwątrobę. W większych dawkach działa toksycznie na glisty jelitowe i owsiki oraz słabo mo-czopędnie, a także pobudza krwawienia miesiączkowe.

Korzenie bylicy nie zawierają goryczy i nie mają wpływu na wydzielanie soku żołądkowe-go, wykazują natomiast działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, atakże łagodzą bóle neurogenne.

Działania niepożądane. Przetwory z bylicy pospolitej mogą pobudzać krwawienia mie-siączkowe. Nie należy stosować ich zbyt długo ani przekraczać zaleconych dawek.

Zastosowanie. Najważniejszymi wskazaniami do stosowania przetworów z ziela bylicy po-spolitej są nieżyty żołądka i jelit, niedokwaśność, wzdęcia, bóle epigastryczne wywołane skur-czem mięśni gładkich przewodu pokarmowego, niedostateczne wytwarzanie żółci oraz jej za-stój na tle atonicznym lub skurczowym. Zewnętrznie są wskazane do kąpieli w chorobie reu-matycznej.

Przetwory z korzenia bylicy pospolitej stosuje się jako środek zmniejszający lub znoszącystany skurczowe jelit oraz dróg żółciowych, zwłaszcza zwieracza wpustu przewodu żółciowe-go do dwunastnicy, a także w skurczach i bólach brzucha, kolce jelitowej i wzdęciach u dzieci iosób w wieku podeszłym. Napary lub odwary usprawniają nieznacznie przepływ żółci dodwunastnicy i ułatwiają trawienie pokarmów.

Olejek eteryczny znalazł zastosowanie jako środek zapachowy w produktach chemii domo-wej, do aromatyzowania mydła, płynów do zmywania, proszków do prania i innych.

Przetwory. Napar z ziela bylicy pospolitej: 1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody wrzącej,naparzać 15 min pod przykryciem, odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1-3 łyżki 2-3 razydziennie w nieżytach żołądka i jelit, niestrawności i braku łaknienia.

Odwar z korzenia bylicy pospolitej: 1 łyżkę rozdrobnionych korzeni zalać 11/2 szklankiwody wrzącej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na10 min i przecedzić. Pić 1-3 łyżki 2-4 razy dziennie między posiłkami jako lek przeciwskur-czowy w chorobach przewodu pokarmowego i dróg żółciowych.

Zioła żołądkowe: zmieszać po 20 g ziela bylicy pospolitej, ziela krwawnika, ziela tysiączni-ka, liści bobrka i kłączy tataraku. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody ciepłej i gotować powolipod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1-3 łyżki 2-4 razy dziennie na30 min przed jedzeniem jako środek pobudzający wydzielanie soków trawiennych, poprawia-jący trawienie, zwiększający apetyt i przeciwdziałający wzdęciom.

Zioła żółciopędne: zmieszać po 20 g ziela bylicy pospolitej, ziela szanty, ziela pięciornikagęsiego, liści mięty pieprzowej, owoców róży dzikiej i korzeni mniszka. Zalać 1 łyżkę mie-szanki 1 szklanką wody gorącej i gotować pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min iprzecedzić. Pić 1/4-1/3 szklanki 2-4 razy dziennie miedzy posiłkami jako środek żółciotwórczyi żółciopędny.

120

21. CEBULA JADALNAAllium cepa L.

Jest to roślina dwu- lub wieloletnia z rodziny Liliowatych (Liliaceae), pochodząca prawdo-podobnie ze środkowej lub zachodniej Azji, uprawiana do celów spożywczych od co najmniej5 tysięcy lat. U nas jest znana zwłaszcza odmiana żytawska, dość ostra, wydająca małe, czer-wonawe cebulki oraz moderska, łagodniejsza w smaku, o cebulach dużych, nieco słodkawych.

121

Roślina wytwarza płytko pod ziemią pojedynczą cebulę. Liście i głąbik kwiatowy dęte. Głą-bik ma około 60 cm wysokości. Kwiaty w wielokwiatowych baldaszkach kulistych. Cała rośli-na obdarzona jest swoistym zapachem.

Surowiec. Surowcem są świeże cebule - Bulbus Cepae, szeroko stosowane w lecznictwieludowym.

Podstawowe związki czynne. Cebula zawiera związki siarkowe (np. metylo- -propylo- ipropenyloalliinę oraz sulfotlenek S-propenylocysteiny), ponadto dwupeptydy, a także olejeketeryczny, którego głównymi składnikami są dwusiarczek i trójsiarczek n-propylu (do 90%),trójsulfonian propylu i dwumetylotiofen. Od tych składników zależy swoisty aromat cebuli. Wcebuli znajdują się również związki cukrowe, śluz, pektyny, witaminy, zwłaszcza C i z grupyB, a także E, K, PP oraz prowitamina A. Wykryto także obecność związków zbliżonych doprostaglandyny A. Są także sole mineralne, wśród których jest do 15% krzemionki.

Działanie. Najbardziej cenione jest działanie bakteriobójcze, wywierane tak przez składnikilotne (tak zwane fitoncydy), uwalniające się podczas krojenia lub miażdżenia cebuli, jak iprzez związki nielotne, znajdujące się w miąższu. W zwalczaniu stanów nieżytowych górnychdróg oddechowych istotne znaczenie ma działanie cebuli na błony śluzowe, zwiększające wy-twarzanie śluzu i przywracające samoistne ruchy nabłonka rzęskowego oraz hamujące rozwójbakterii. Analogiczne działanie przeciwbakteryjne i sekretolityczne wywierane jest w przewo-dzie pokarmowym po podaniu doustnym odpowiedniej ilości cebuli. Ponadto cebula łagodnieobniża podwyższone ciśnienie krwi i jest czynnikiem witaminizującym o dużym znaczeniu.

Cebula stanowi też popularną przyprawę kuchenną bogatą w siarkę, zwiększającą odpornośćorganizmu na choroby. W krajach, gdzie spożycie cebuli jest bardzo duże, obserwuje się nieconiższą zapadalność na choroby nowotworowe.

Miazga ze świeżej cebuli, podana w formie okładów, rozszerza podskórne naczynia krwio-nośne, powoduje uczucie palenia i miejscowe zaczerwienienie skóry. Działa także bakteriobój-czo. Natomiast miazga z cebuli ugotowanej lub pieczonej nie wywołuje przekrwienia skóry,zachowuje jednak w znacznym stopniu swoje działanie bakteriobójcze i odmiękczające.

Działania niepożądane. Przetwory z cebuli, stosowane w zalecanych niżej dawkach, niewywierają działania szkodliwego.

Zastosowanie. Przetwory z cebuli stosuje się w suchym, męczącym kaszlu. Najchętniej łą-czy się je z miodem lub syropem, co zwiększa działanie wykrztuśne. Jednocześnie składnikicebuli o działaniu przeciwbakteryjnym niszczą drobnoustroje chorobotwórcze górnych drógoddechowych i ułatwiają zwalczanie zakażenia.

Przy trudno gojących się ranach, czyrakach, ropniach i owrzodzeniach stosuje się okłady zcebuli gotowanej lub upieczonej w piecyku.

W chorobie reumatycznej można używać miazgi ze świeżej cebuli w postaci okładów namiejsca bolące. Wywołuje ona wtedy rozszerzenie podskórnych naczyń krwionośnych, lepszeukrwienie tkanek, zaczerwienienie skóry i zmniejszenie lub zniesienie bólu.

Przetwory. Syrop z cebuli: rozetrzeć cebulę na bardzo drobnej tarce lub zemleć w maszyn-ce, wymieszać z taką samą ilością miodu lub syropu, zagotować i wycisnąć przez płótno. Pić 3-5 razy dziennie po 1 łyżce stołowej po jedzeniu przy kaszlu i bronchicie. Dzieciom podawać po1 łyżeczce do herbaty.

Sok z cebuli: posiekać drobno cebulę, posypać cukrem i pozostawić w naczyniu w ciepłymmiejscu do następnego dnia, następnie wycisnąć sok przez płótno. Pić 2-4 razy

122

dziennie po 1 łyżce stołowej po jedzeniu przy kaszlu, chrypce i nieżycie gardła. Dzieciom po-dawać po 1 łyżeczce do herbaty.

Wino cebulowe: do 300 g miazgi cebuli dodać 100 g miodu i butelkę (700 ml) wytrawnegobiałego wina, starannie wymieszać, macerować 4-5 dni i przecedzić. Pić 1-3 razy dziennie pomałym kieliszku jako środek ogólnie wzmacniający i zapobiegający szkorbutowi.

Miazga cebulowa do okładów: świeżą cebulę rozetrzeć bardzo drobno, a otrzymaną miazgęrozsmarować na gazie lub innej tkaninie i przyłożyć na miejsce objęte bólem reumatycznym.Okład powoduje miejscowe zaczerwienienie skóry. Zdjąć go po wystąpieniu uczucia palenia.

Maść cebulowa: dużą cebulę obrać, utrzeć na tarce i dodać do miazgi 1 łyżkę miodu, 1 ły-żeczkę lub nieco więcej mąki pszennej, 1/2 tuby maści Tormentiol i zarobić na gęstą pastę.Przykładać na czyraki, wrzody i trudno gojące się rany.

22. CENTURIA POSPOLITA (TYSIĄCZNIK POSPOLITYCentaurium minus Moench

Jest to roślina dwuletnia z rodziny Goryczkowatych (Gentianaceae), występująca w połu-dniowej i środkowej Europie, Azji i Ameryce Północnej. W Polsce spotyka się ją dość częstona całym obszarze kraju na leśnych polanach, łąkach, suchych zboczach i w widnych zaro-ślach. Jest jednak zwykle bardzo rozproszona i rzadko tworzy gęste skupienia nadające się doeksploatacji. W Polsce jest pod częściową ochroną.

Centuria ma jasny korzeń palowy i kanciastą, wzniesioną łodygę wysokości do 50 cm, zwy-kle nie rozgałęzioną, czasem u góry gałęzistą. Liście dolne zebrane w przyziemną różyczkę,łodygowe zaś wyrastają parami nakrzyżlegle. Kwiaty promieniste, żywo różowo zabarwione,zebrane w skąpokwiatowe wierzchotki dwuramienne.

Surowiec. Do celów leczniczych centuria powinna być uprawiana. Ścina się na początkuzakwitania od lipca do września całe łodygi wraz z liśćmi na wysokości 5 cm nad ziemią i su-szy rozłożone cienką warstwą w miejscach zacienionych i przewiewnych. Surowcem jest zielecenturii (syn. ziele tysiącznika) - Herba Centaurii. Przechowuje się go w miejscu suchym,osłoniętym od światła i niezbyt ciepłym.

Podstawowe związki czynne. W zielu tysiącznika znajdują się substancje gorzkie (do2,4%), wśród nich gencjopikryna, erytrocentauryna i erytramina, stanowiące nienasyconezwiązki dwupierścieniowe o charakterze glikozydów laktonowych. Polskie normy aptecznewymagają wskaźnika goryczy co najmniej 50. Są również alkaloidy (np. gencjanina - pochod-na kwasu nikotynowego), związki trójterpenowe (np. kwas oleanolowy i β-amyryna), a takżefenolokwasy, flawonoidy, substancje żywicowe, ślady olejku eterycznego, cukry i sole mine-ralne, wśród których jest sporo związków magnezu.

Działanie. Ziele centurii należy do grupy surowców gorzkich, pobudzających wydzielaniesoku żołądkowego i żółci, ułatwiających trawienie i przyswajanie pokarmów. Zawarte w su-rowcu związki goryczowe drażnią zakończenia nerwów w kubkach smakowych języka izwiększają na drodze odruchowej wydzielanie soku żołądkowego bogatego w kwas solny ipepsynę.

Natomiast wyraźne działanie pobudzające na wątrobę i zwiększone wydzielanie żółci, obfit-szy jej przepływ w przewodach oraz silniejsze obkurczanie pęcherzyka żółciowego obserwujesię po większych dawkach, wywołujących jednak zwykle podrażnienie żołądka. To samo doty-czy działania przeciwrobaczego i przeciwgorączkowego.

123

Centuria pospolita (wg L. Fuchsa, 1543)

W dawkach leczniczych gorycze z ziela centurii pobudzają wytwarzanie śliny i soku żołąd-kowego, poprawiają także ukrwienie błony śluzowej oraz zwiększają napięcie mięśniówki żo-łądka.

Działania niepożądane. W dawkach zalecanych brak objawów szkodliwych, natomiast poich przekroczeniu mogą wystąpić nudności, bóle żołądka, a nawet wymioty.

Zastosowanie. Przetwory z ziela centurii stosuje się jako dobry środek w bezkwaśności żo-łądkowej oraz przewlekłych stanach nieżytowych żołądka, wyrażających się brakiem łaknie-nia, niedostatecznym wydzielaniem śliny i soku żołądkowego oraz zbyt niską jego kwasowo-ścią.

Dobre wyniki daje również podawanie przetworów z ziela tej rośliny osobom po długotrwa-łych i ciężkich chorobach lub poważnych zabiegach operacyjnych, kiedy

124

obserwuje się ogólne wyczerpanie organizmu i znaczne osłabienie czynności trawiennych.Wyciąg z ziela centurii wchodzi w skład tabletek Calmagina (Herbapol).

Przetwory. Odwar z tysiącznika: 1 łyżkę ziela zalać 1/2-1 szklanką wody letniej i gotowaćłagodnie pod przykryciem 2 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-1 łyżkę odwaru na1 godz. przed jedzeniem jako środek pobudzający wydzielanie soków trawiennych, przywraca-jący apetyt i ogólnie wzmacniający. Dzieciom podawać po 1/2 do 1 łyżeczki.

Zioła goryczowe: zmieszać po 20 g ziela centurii, ziela drapacza lekarskiego, ziela krwaw-nika, ziela rzepiku, rozdrobnionego kłącza tataraku, liści mięty pieprzowej i liści podbiału. Za-lać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody ciepłej i gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odsta-wić na 15 min i przecedzić. Pić po 2-3 łyżki 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkiem wniedoborze soku żołądkowego i złym trawieniu, nadmiernej fermentacji, braku apetytu, wzdę-ciach, atonii jelit, skłonności do zaparć i nieregularnym wypróżnianiu.

Zioła w nieżycie żołądka: zmieszać po 25 g ziela tysiącznika i ziela krwawnika, po 20 g ko-ry dębowej i korzeni cykorii oraz 10 g kwiatów arniki. Zalać 1 łyżkę ziół 2/3 szklanki wodygorącej i postawić na parze pod przykryciem na 30 min. Przecedzić gorące do termosu i pić wciągu dnia co 1/2 do 1 godz. po 1 łyżce ciepłego naparu.

Calmagina (Herbapol), tabletki: doustnie przyjmować 1-2 tabletki 2-3 razy dziennie na 1godz. przed posiłkiem, popijając wodą lub wodą z sokiem. Stosować w niedoborze soku żołąd-kowego, nadmiernej fermentacji, braku łaknienia, wzdęciach i odbijaniu.

23. CHABER BŁAWATEKCentaurea cyanus L.

Jest to roślina jednoroczna lub dwuletnia z rodziny Złożonych (Compositae), występująca wEuropie i Azji. W Polsce rośnie jako pospolity chwast polny w całym kraju. Chaber ma rozga-łęzioną łodygę do 80 cm wysoką i wraz z liśćmi nieco pajęczynowatowełnistą. Liście nie zbie-gające po łodydze, równowąskie lub równowąsko-lancetowate, dolne niekiedy pierzastodzielnez 2-3 odległymi łatkami z każdej strony. Kwiaty zebrane w koszyczki osadzone na końcachrozgałęzień pędów. Na brzegu koszyczka kwiaty języczkowe barwy chabrowoniebieskiej, cza-sem białe, różowe lub brunatnopąsowe.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w czerwcu zakwitające koszyczki kwiatowe, anastępnie wyskubuje z nich kwiaty języczkowe, znajdujące się na brzegach koszyczków, i su-szy szybko, najlepiej w suszarni ogrzewanej, gdyż przy powolnym suszeniu bledną. Otrzymujesię jako surowiec kwiat chabru bławatka - Flos Cyani. Należy go przechowywać w szczelnymopakowaniu w miejscach suchych i zacienionych, gdyż w przeciwnym razie szybko traci bar-wę i działanie lecznicze.

Podstawowe związki czynne. Kwiaty chabru zawierają glikozydy antocyjanowe (np. cyja-ninę - do 0,7% i pelargonidynę), ponadto flawonoidy (np. apigenino-glukozo-glukuronid),związek goryczowy centaurynę, heterozyd cichorynę oraz sole mineralne obfitujące w mangan.

Działanie. Wodne wyciągi z kwiatów chabru wywierają dość silne działanie moczopędne.Zwiększają, czasem kilkakrotnie, ilość wydalanego moczu, tym więcej,

125

Chaber bławatek (wg A. Lonicerusa, 1564)

im silniejsze było zahamowanie jego wydzielania. Działanie to przypisuje się glikozydom an-tocyjanowym.

Kwiaty chabru wykazują również łagodne działanie żółciopędne oraz przeciwzapalne iprzeciwbakteryjne, wykorzystywane w niektórych chorobach oczu.

Działania niepożądane. W dawkach zalecanych objawów szkodliwych nie zaobserwowa-no.

Zastosowanie. Napary z kwiatów chabru stosuje się doustnie w przewlekłych, mało nasilo-nych chorobach nerek, połączonych ze skąpym wydalaniem moczu oraz obrzękach spowodo-wanych zatrzymaniem wody i soli w ustroju. Pomocniczo w stanach zapalnych kłębków imiedniczek nerkowych, a także w kamicy nerkowej. Natomiast wraz z innymi ziołami równieżw niedostatecznym przepływie żółci do dwunastnicy.

Zewnętrznie stosuje się napar z kwiatów chabru w postaci przymoczek w zapaleniu brze-gów powiek oraz spojówek, a także w nadwrażliwości na intensywne promieniowanie słonecz-ne oraz promieniowanie z ekranów telewizyjnych. Ponadto do zmywania owłosionej skórygłowy w łupieżu i grzybicy.

Przetwory. Napar z chabru: 1 łyżkę kwiatów zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać 15min pod przykryciem. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2 razy

126

dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami jako środek moczopędny w chorobach zapalnychnerek. Ten sam napar można stosować zewnętrznie do przymoczek na oczy i do zmywaniagłowy.

Napar oczny: zmieszać 4 łyżki kwiatów chabru, 3 łyżki ziela świetlika i 2 łyżki kwiatówrumianku. Zalać 2 łyżki mieszanki 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Przykładać ciepłe przymoczki na oczy w stanach zapal-nych kilkakrotnie w ciągu dnia.

Zioła moczopędne: zmieszać po 50 g kwiatów chabru i liści porzeczki czarnej oraz po 25 gkwiatów mniszka, kwiatów robinii akacjowej i ziela pięciornika gęsiego. Zalać 2-3 łyżki ziół31/2 szklanki wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min.Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 2/3-1 szklankę 3-4 razy dziennie między po-siłkami jako środek moczopędny w obrzękach oraz kamicy moczowej.

24. CHMIEL ZWYCZAJNYHumulus lupulus L.

Jest to bylina dwupienna z rodziny Konopiowatych (Cannabaceae), występująca w Europie,na Syberii i w Ameryce Północnej. W Polsce rośnie dziko w całym kraju w wilgotnych zaro-ślach. Często jest uprawiana na plantacjach dla potrzeb przemysłu fermentacyjnego i zielar-skiego.

Chmiel wytwarza podziemne kłącza z rozłogami, z których wyrastają nowe pędy oraz silnysystem korzeniowy. Łodygę ma do 6 m długą, wijącą się w prawo, cienką, kanciastą, opatrzonązadzierzystymi włoskami czepnymi. Liście parami naprzeciwległe, na brzegu grubo ząbkowa-ne, dolne pięcioklapowe, górne trzyklapowe, w nasadzie sercowato wcięte, z wierzchu bardzoszorstkie. Przylistki często zrosłe. Kwiaty rozdzielnopłciowe, wiatropylne. Znaczenie prak-tyczne mają tylko egzemplarze żeńskie, wytwarzające podobne do szyszek owocostany.

Surowiec. Owocostany chmielu zbiera się w dni pogodne w sierpniu na początku dojrzewa-nia, kiedy nabierają zielonożółtego odcienia. Suszy się cienkimi warstwami w cieniu i prze-wiewie. Otrzymuje się owocostany chmielu zwane też szyszkami chmielowymi - Strobili Lu-puli. Na powierzchni szyszek występują włoski gruczołowe, wypełnione żółtą substancją, któreprzy suszeniu owocostanów okruszają się częściowo. Stanowią one osobny surowiec leczniczy,mający postać zielonkawożółtego, a później pomarańczowego, lepkiego proszku, zwanego lu-puliną - Lupulinum lub gruczołami chmielowymi - Glandulae Lupuli.

Podstawowe związki czynne. Szyszki chmielowe zawierają do 1,6% olejku eterycznego, wktórym odkryto co najmniej 26 składników, m.in. humulen, mircen, farnezen i β-kariofilen.Ponadto zawierają około 10% związków żywicowych - goryczy o charakterze fenoloketonów,jak humulon i lupulon oraz 0,1% 2-metylo--3-butenolu jako głównego związku uspokajające-go. Są również flawonoidy (np. pochodne kemferolu, kwercetyny i apigeniny), związki pury-nowe (np. adenina), trój-terpeny (np. hydroksyhopanon), do 5% garbników, cholina, trójmety-loamina i woski.

Lupuliną, czyli gruczoły wydzielnicze chmielu, zawiera do 3% olejku eterycznego o dośćzmiennym składzie, zależnie od pochodzenia surowca. W olejku jest m.in. mircen, farnezen,humulen, β-kariofilen, izomaślan 2-metylobutylu i 2-propylobutylu, metylononyloketon, 2-tridekarion, estry metylowe kwasu decenowego i dekadienowego oraz inne terpeny z grupamitlenowymi, a także związki siarkowe.

127

W sumie znaleziono w olejku ponad 100 składników. Oprócz olejku występują żywice (do30%), stanowiące główne związki czynne lupuliny, wśród nich humulon i lupulon oraz 2-metylo-3-butenol, ponadto flawonoidy, jak ksantohumnol, pochodne kwercetyny i kemferolu, atakże trójterpeny, hopanon i hydroksyhopanon, substancje woskowe i inne.

Działanie. Zarówno szyszki chmielowe, jak i lupulina utrudniają przenoszenie bodźców doośrodkowego układu nerwowego, hamują nieco czynność kory mózgowej i wywierają działa-nie uspokajające, zwłaszcza na sferę płciową. Działają również rozkurczowo. Zmniejszają na-pięcie mięśni gładkich naczyń krwionośnych, jelit i dróg moczowych. Obniżają nieznacznie ci-śnienie krwi i zwiększają nieco wydalanie moczu. Gorycze chmielowe pobudzają wydzielanieśliny i soku żołądkowego, a także śluzu bogatego w mukopolisacharydy. Ułatwiają dzięki temutrawienie i przyswajanie pokarmów oraz zwiększają łaknienie. Gorycze wykazują też silnedziałanie przeciwbakteryjne wobec licznych gatunków drobnoustrojów jelitowych, w tymrównież opornych na antybiotyki. Obserwowano także w niektórych przypadkach ich aktyw-ność przeciwnowotworową. U kobiet występuje po lupulinie bardziej obfite miesiączkowanie,a niekiedy przyśpieszenie menstruacji.

Działania niepożądane. Znane są przypadki nadwrażliwości na chmiel, zarówno po poda-niu wewnętrznym jak i zewnętrznym. Dotykanie świeżych roślin może spowodować reakcjęalergiczną.

Zastosowanie. Wyciągi z szyszek chmielu lub samą lupulinę stosuje się jako środek uspo-kajający w stanach zmęczenia i wyczerpania nerwowego, nadmiernej drażliwości, trudności wzasypianiu, zaburzeniach nerwowych okresu przekwitania, nadpobudliwości u kobiet i męż-czyzn, także w zmazach nocnych (nasieniotoku) i skłonności do onanizmu. Ponadto można po-dawać doustnie w osłabieniu procesów trawiennych, niedokwaśności, nadmiernej fermentacjijelitowej, wzdęciach, odbijaniu i innych objawach wskazujących na przewlekły nieżyt przewo-du pokarmowego. Pomocniczo można również stosować przetwory z szyszek chmielu do piciaprzy kontynuowaniu zaleconych przez lekarza sposobów leczenia w raku żołądka, wątroby,woreczka żółciowego i płuc oraz w stanach po usunięciu tkanki nowotworowej w zabiegu ope-racyjnym.

Zewnętrznie podaje się wyciągi z szyszek chmielowych w postaci okładów w zapaleniu ko-rzonków nerwowych, bólach reumatycznych, stanach zapalnych skóry, czyraczności i ranachtrudnych do gojenia. Również przy wypadaniu włosów.

Wyciąg z szyszek chmielowych wchodzi w skład preparatów uspokajających Nervosol(Herbapol) - krople i Passispasmin (Herbapol) - syrop, a olejek eteryczny -w skład kropli Mi-locardin (Polfa).

Przetwory. Napar chmielowy: 1 łyżkę szyszek zalać 1 szklanką wody wrzącej i postawićpod przykryciem na parze na 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dzienniepo 1/4-1/3 szklanki na 30-60 min przed posiłkiem jako środek poprawiający trawienie, rozkur-czowy i wzmacniający, a także łagodnie uspokajający.

Napój w nadpobudliwości płciowej: do butelki piwa jasnego wsypać po 1 łyżeczce szyszekchmielowych, liści melisy i liści mięty, pozostawić na 12 godz. i przecedzić. Pić od 1/2 szklan-ki do całej butelki, zależnie od wieku i stopnia nasilenia nadpobudliwości seksualnej u męż-czyzn (erotomania) i kobiet (nimfomania), również w zmazach nocnych (polucje), skłonnoścido onanizmu i bezsenności na tle erotycznym.

Zioła w bezsenności: zmieszać po 30 g szyszek chmielowych, ziela dziurawca i korzeni ko-zika oraz po 20 g liści mięty pieprzowej i ziela serdecznika lub liści

128

Chmiel zwyczajny (wg T. Hajka, 1562)

melisy. Zalać 2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody wrzącej i postawić na parze na 30 min pod przy-kryciem. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie pojedzeniu przy bezsenności wywołanej przez nerwice narządowe oraz w ogólnym pobudzeniunerwowym i uczuciu niepokoju.

Zioła do obmywania głowy: zmieszać po 30 g szyszek chmielowych, rozdrobnionych ko-rzeni łopianu i ziela skrzypu polnego oraz 80 g rozdrobnionych korzeni mydlnicy i 20 g kwia-tów rumianku. Wsypać 1-2 łyżki stołowe mieszanki do 2 szklanek wody zimnej i gotować po-woli pod przykryciem 15-30 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pozostałe po przecedzeniuzioła zalać ponownie 2 szklankami wody, zagotować, a po lekkim ostudzeniu przecedzić i do-dać 2 szklanki ciepłej wody.

129

Pierwszym płynem zmoczyć włosy i palcami masować skórę głowy, poczekać 5 min i umyćwodą otrzymaną z powtórnego odwaru. Jest to zabieg wzmacniający przy wypadaniu włosów,łojotoku, łupieżu, a nawet grzybicy. Korzystnie jest, aby bezpośrednio po umyciu nie osuszaćwłosów i skóry, lecz zawiązać ręcznikiem turban na 30 min.

Passispasmin (Herbapol): dorosłym zaleca się po 1 łyżeczce syropu 3-6 razy dziennie po je-dzeniu w zaburzeniach nerwowych i niepokoju, a przy bezsenności 1 łyżkę stołową przedsnem. Dzieciom podawać 1/2 łyżeczki 2-3 razy dziennie, a przy bezsenności podwójną dawkęprzed snem.

Plantival (NRD), drażetki i płyn. Zawiera wyciągi z 5 ziół. Stosuje się jako lek uspokajającyw zaburzeniach snu, pobudliwości nerwowej i przy zmianach pogody.

Valosedan (CSRS), płyn zawierający wyciągi z 4 surowców roślinnych. Działa uspokajają-co w dolegliwościach nerwowych, klimakterium, nerwicy wegetatywnej, migrenie, trudności wzasypianiu i szumie w uszach.

Szyszki chmielowe mają szerokie zastosowanie w piwowarstwie, a także w kosmetyce.

25. CHRZAN POSPOLITYArmoracia lapathifolia Gilib.

Jest to bylina z rodziny Krzyżowych (Cruciferae), spotykana w Europie i Azji. W Polsce ro-śnie dziko na polach i w ogrodach. Bywa też uprawiana do celów spożywczych. Służy jakoprzyprawa dietetyczna.

Chrzan wytwarza pod ziemią grube, białe, rozgałęzione, mięsiste korzenie. Łodygi ma do 50cm wysokie. Liście dolne duże, jajowate, długoogonkowe, całobrzegie lub nierówno gruboząbkowane, liście łodygowe mniejsze, siedzące. Kwiaty promieniste, białe, zebrane w gęstegrona. Chrzan przeważnie nie wydaje kiełkujących nasion i rozmnaża się wegetatywnie.

Na sadzonki przeznacza się cienkie korzenie grubości ołówka, możliwie najdłuższe (20-30cm). Układa się je wiosną płytko w uprawionej glebie, niemal poziomo, grubszym końcem kugórze. Pędy liściowe pozostawia się 1-2 tylko w grubszym końcu korzenia, pozostałe - niszczy.W końcu czerwca usuwa się korzenie wyrastające pod pędem, a pozostawia je tylko w cień-szym końcu sadzonki i przysypuje ponownie ziemią. Wówczas posadzony korzeń grubieje nacałej długości, osiągając jesienią średnicę 3 cm lub większą. Jesienią należy chrzan wykopać izadołować, przeznaczając grube korzenie do spożycia, a cienkie możliwie najdłuższe - wiosnąna nowe sadzonki. Jeżeli nie usuwa się w lecie dodatkowych korzeni pod łodygą i wzdłuż sa-dzonki, ta ostatnia słabo grubieje. Otrzymuje się wtedy wiele korzeni cienkich, nieprzydatnychdo tarcia.

Surowiec. Surowcem są świeże korzenie chrzanu - Radix Armoraciae.Podstawowe związki czynne. Świeży korzeń zawiera glikozyd siarkocyjanowy sinigrynę,

który pod wpływem enzymów rozpada się na glukozę oraz izosiarkocyjanian allilu (olejek gor-czycowy). Ponadto w korzeniu znajduje się do 0,3% witaminy C oraz związki bakteriobójcze.

Działanie. Świeży korzeń chrzanu ma działanie drażniące skórę, przeciwreumatyczne i bak-teriobójcze. Przyjęty doustnie pobudza wydzielanie soków trawiennych.

Działania niepożądane. Nie należy zbyt długo pozostawiać okładów z chrzanu na skórze,gdyż może to spowodować jej uszkodzenie, zapalenie, pęcherze i stany ropne.

130

Zastosowanie. Roztarty świeży chrzan służy powszechnie jako ostra przyprawa dietetycznado mięsa i trudno strawnych potraw oraz niektórych sosów. Pobudza wydzielanie soków tra-wiennych, ułatwia przyswajanie pokarmów i poprawia przemianę materii. W postaci syropu madziałanie wykrztuśne i odkażające górne drogi oddechowe. Jest także stosowany w uciążliwymkaszlu oraz zapaleniu oskrzeli. Ze względu na znaczną zawartość witaminy C chrzan ma znacze-nie ogólnoustrojowe, gdyż zapobiega wystąpieniu szkorbutu i przyczynia się do utrzymania od-porności organizmu.

Okład z chrzanu jest dobrym pomocniczym zabiegiem w gośćcu stawowym i mięśniowymoraz chorobach pokrewnych. Pod wpływem działania drażniącego, przekrwienia i efektu ciepl-nego ustępuje ból, następuje rozluźnienie przykurczów mięśni i zmniejszenie obrzęku. Poprawiasię zdolność ruchowa stawów w kończynach oraz kręgosłupie. Również jest skuteczny w zapaleniunerwu kulszowego i korzonków nerwowych, bólach w skazie moczanowej (dnie) i innych.

W lecznictwie ludowym stosuje się zewnętrznie sok ze świeżo utartego chrzanu z dodatkiem 10-procentowego amoniaku w stosunku 4:1. Wciera się go w stawy z obrzękiem artretycznym oraz wzapaleniu ścięgien. Miazga z chrzanu służy do okładów na skórę w chorobie reumatycznej, bólachstawowych i mięśniowych oraz nadwerężeniu ścięgien.

Przetwory. S yr op ch r z a n owy: do 100 g utartego świeżego chrzanu dodać 1/2 szklankiprzegotowanej, ostudzonej wody i pozostawić pod przykryciem na 1/2 godz. Następnie wyci-snąć sok przez płótno i dodać 100 g miodu, syropu lub słodzonego soku owocowego. Pić 3 razydziennie po łyżce stołowej w kaszlu i nieżytach górnych dróg oddechowych. Dzieciom podawać po 1łyżeczce do herbaty.

Ok ł a d z ch r z a n em : utrzeć drobno świeży korzeń chrzanu. Miazgę położyć na chore miej-sce i nakryć ceratką. Trzymać aż do uczucia silnego pieczenia. Wtedy okład usunąć, a skóręwytrzeć do sucha. Gdyby pieczenie utrzymywało się zbyt intensywnie, posmarować skórę ma-ścią tranową albo oliwą lub innym tłuszczem. Korzystnie jest dodać do utartego chrzanu po ły-żeczce sproszkowanego kłącza tataraku i korzenia żywokostu.

26. CYKORIA PODRÓŻNIKCichorium intybus L.

Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w Europie, północnej Afrycei Azji po jezioro Bajkał. W Polsce pospolita na całym niżu, a w górach po regiel dolny. Rośniena miedzach, pastwiskach, łąkach i przydrożach.

Cykoria wytwarza długie i rozgałęzione brunatne korzenie oraz sztywną, kanciastą i gałęzi-stą prawie bezlistną łodygę do 60 cm wysoką. Liście dolne skupione różyczkowato, zatokowo-pierzastowcinane, liście łodygowe wydłużone lub lancetowate, brzegiem rzadko ząbkowane.Kwiaty jasnoniebieskie, spodem ogruczolone, zebrane w koszyczki średnicy 3-4 cm, osadzonena wierzchołkach pędów lub w kątach górnych liści. Znane są odmiany uprawne tej rośliny,których mięsiste, rzepowato zgrubiałe korzenie po wysuszeniu i upaleniu stanowią dodatek dokawy zbożowej. Wybielone liście uprawianych odmian, pędzone zimą w ciemnych pomiesz-czeniach, służą do spożycia (cykoria sałatowa).

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się we wrześniu wyłącznie korzenie roślin ze sta-nowisk naturalnych, myje dokładnie i suszy w suszarniach ogrzewanych. Surowcem jest ko-rzeń cykorii podróżnika - Radix Cichorii. Drobne korzenie i cienkie odgałęzienia odrzuca się.

131

Cykoria podróżnik (wg T. Hajka, 1562)

Niekiedy zbiera się w sierpniu górne części pędów w okresie rozkwitania i suszy w suszar-niach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się ziele cykorii podróżnika - Herba Ci-chorii, słabsze w działaniu i rzadziej stosowane od korzenia.

Aby nie wytępić rośliny na stanowiskach naturalnych, należy zbierać nasiona z pozostawio-nych w tym celu egzemplarzy i rozsiewać niezwłocznie na miejscach występowania rośliny.Można ją też rozmnażać z kawałków korzeni.

Podstawowe związki czynne. W korzeniu występuje sok mleczny, a w nim gorzkie związkilaktucyna i laktukopikryna. Ponadto są w korzeniu fitosterole (np. taraksasterol), gorzki gliko-zyd intybina (poniżej 0,01%), ślady olejku etery-

132

cznego, cholina, kwasy polifenolowe, cukry redukujące, węglowodan zapasowy inulina ( około40%) oraz sole mineralne.

W liściach niewiele jest soku mlecznego, dlatego zawierają mało substancji gorzkich. Jestnatomiast dużo hydroksykumaryn - eskuliny i cichoryny, są także flawonoidy, jak kwercetyna,hiperozyd i pochodne apigeniny. Natomiast w kwiatach znajdują się antocyjany, pochodne cy-janidyny.

Działanie. Dzięki goryczom korzeń cykorii pobudza łagodnie wydzielanie soku żołądkowe-go, usprawnia trawienie i przyswajanie pokarmów, a także zwiększa łaknienie. Ponadto pobu-dza czynność wątroby, zwiększa nieznacznie ilość wytwarzanej żółci, ułatwia jej przepływprzez drogi żółciowe oraz działa przeciwbakteryjnie. Obserwuje się także pewien wpływ nanerki i drogi moczowe, wyrażający się słabym działaniem moczopędnym.

Działania niepożądane. W dawkach leczniczych surowiec nie wykazuje działania szkodli-wego dla człowieka.

Zastosowanie. Przetwory z korzeni i ziela cykorii stosuje się w utrudnionym trawieniu,nadmiernej fermentacji, braku łaknienia, wywołanych niedoborem kwasu solnego oraz pepsy-ny w żołądku, nieżytem żołądka, ogólnym wychudzeniem i osłabieniem spowodowanym zabu-rzeniami w przyswajaniu składników pokarmowych. W połączeniu z innymi podobnie działa-jącymi surowcami stanowi pomocniczy środek żółciotwórczy w przewlekłych, mało nasilo-nych zaburzeniach czynności wydzielniczej wątroby oraz uszkodzeniach miąższu wątrobyprzez związki toksyczne.

Korzeń cykorii stosuje się pomocniczo jako środek moczopędny, zwykle w zestawieniu zinnymi surowcami. Wchodzi w skład mieszanki ziołowej Urosan (Herbapol) i granulatu Uro-gran (Herbapol) o własnościach moczopędnych.

Ziele cykorii może służyć do przemysłowego izolowania eskuliny, gdyż jest łatwiej dostęp-ne, niż kora kasztanowca.

Przetwory. Odwar o korzenia cykorii: 11/2-2 łyżki rozdrobnionych korzeni zalać 11/2szklanki wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem jako śro-dek pobudzający wydzielanie soku żołądkowego, żółciopędny i w nieżycie żołądka.

Zioła żółciopędne: zmieszać po 50 g rozdrobnionych korzeni cykorii i mniszka oraz po 25 gliści mięty pieprzowej, ziela drapacza lekarskiego i potłuczonych owoców kopru włoskiegooraz 10 g kwiatów wrotyczu. Zalać 11/2 łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej, postawić podprzykryciem na parze na 30 min i zagotować do wrzenia. Odstawić na 15 min i przecedzić dotermosu. Pić 1/2 szklanki 3 razy dziennie przed posiłkiem jako środek rozkurczowy, żółcio-pędny i przeciwzapalny na drogi żółciowe oraz pobudzający wydzielanie soków trawiennych.

27. CZOSNEK POSPOLITYAllium sativum L.

Czosnek jest powszechnie znaną rośliną cebulową, należącą do rodziny Liliowatych (Lilia-ceae). Pochodzi ze stepów środkowoazjatyckich. Znany był już od czasów przedhistorycznych.Stopniowo rozpowszechnił się i stał się uniwersalną niemal przyprawą. W starożytnym Egipciebył jednym z głównych składników pożywienia ludności. Obecnie jest uprawiany w licznychkrajach, także w Polsce, jako roślina przyprawowa i lecznicza.

133

Czosnek pospolity jest rośliną wieloletnią, wykształcającą organ podziemny - kulistą cebulęzłożoną, średnicy około 4 cm, z nielicznymi nitkowatymi korzeniami przybyszowymi. Z cebuliwyrasta prosta łodyga z obejmującymi ją pochwiastymi liśćmi, równowąskimi, płaskimi, około1 cm szerokimi. Na szczycie wykształca się kwiatostan w postaci pozornego baldacha, otulo-nego przed kwitnieniem błoniastą okrywą. Zawiera on drobne, różowo-białe kwiaty oraz małecebulki do 1 cm długie. Owocem jest torebka. Czosnek nie wydaje nasion i rozmnaża sięwegetatywnie z cebulek tworzących się w kwiatostanie lub przez dzielenie cebuli podziemnej.Cała roślina wydziela po uszkodzeniu charakterystyczny przenikliwy zapach. Kwitnie od lipcado sierpnia.

Surowiec. Surowcem są zebrane jesienią świeże cebule czosnku pospolitego -Bulbus Allii sa-tivi recens, zwane popularnie główkami, złożone z 5-15 małych cebul nazywanych ząbkami, otoczo-nych łuskowatymi, białawymi okrywami. Zapach ma nikły, dopiero po rozkrojeniu silny, przenikli-wy, smak ostro palący. Poszczególne cebule wiąże się w wianki i przechowuje zawieszone w miej-scu chłodnym i suchym. Czosnek wysycha bardzo wolno, jeśli ma dostatecznie dużo łusek zewnętrz-nych, nie jest uszkodzony i właściwie się go przechowuje. Na wiosnę jego wartość lecznicza jest nieconiższa niż jesienią. Dlatego korzystne jest przygotowywanie wyciągów z czosnku świeżego bezpo-średnio po zbiorze.

Podstawowe związki czynne. Czosnek zawiera mieszaninę pochodnych siarkowych, wśródnich tioglikozydowe skordyniny i alliinę, która pod wpływem enzymu allinazy, uwalniającego się zuszkodzonych komórek, rozpada się m.in. na silnie zapachowy i bakteriobójczy związek zwany allicy-ną, czyli na sulfotlenek dwusiarczku dwuallilowego. Ze zmiażdżonego czosnku otrzymuje się, przezdestylację z parą wodną, do 0,36% mieszaniny kilkunastu lotnych związków siarkowych o przenikli-wym i nieprzyjemnym zapachu. Ponadto w czosnku wykryto cukry, fitosterole, flawonoidy, śluzy ipektyny, szereg witamin, sole mineralne, kwas nikotynowy i jego amid. Prof. B. Tokin (ZSRR) na-zwał mieszaninę lotnych bakteriobójczych związków fitoncydami. Działają one wielokrotnie silniejod fenolu, sublimatu i penicyliny.

Działanie. Czosnek i jego przetwory mają udowodnione wynikami wielu badań wszech-stronne i skuteczne działanie. Przede wszystkim działają bakteriobójczo, niszczą liczne drob-noustroje, drożdże, grzyby i wirusy. Przed erą antybiotyków czosnek był w powszechnym uży-ciu jako chroniący przed chorobami zakaźnymi, mającymi charakter epidemii - cholerą, dżu-mą, durem brzusznym, durem plamistym, grypą i innymi. Obecnie stosuje się surowice, szcze-pionki oraz antybiotyki, które oprócz objawów niepożądanych powodują uodpornienie wieluszczepów bakterii, czego nigdy nie ma po zastosowaniu czosnku. Ważne znaczenie w nowo-czesnym lecznictwie ma współdziałanie nowoczesnych chemioterapeutyków z preparatamizawierającymi związki czynne czosnku.

Czosnek wywiera również znaczące działanie na przewód pokarmowy, gdyż zwiększa wy-dzielanie soków trawiennych, pobudza wytwarzanie żółci i ułatwia jej przepływ, wzmagaprzyswajanie składników pokarmowych, hamuje nadmierną fermentację, umożliwia swobodneodchodzenie gazów. Zabija również pasożyty jelitowe, zwłaszcza owsiki, glisty a nawet obez-władnia tasiemce, co ma szczególne znaczenie dla ludów Bliskiego i Dalekiego Wschodu.

Już Dioskurides (I w.n.e.) pisał, że „czosnek jedzony wypędza tasiemca i pędzi mocz”.Trzeba dodać, że czosnek jest środkiem bezpiecznym, gdyż dopiero spożycie w ciągu dnia 600g świeżych główek może spowodować wystąpienie objawów toksycznych. Dla zabicia pasoży-tów jelitowych wystarcza ilość wielokrotnie mniejsza.

Działa również skutecznie na drogi oddechowe, gdyż zmniejsza skurcze i stan zapalny,niszczy bakterie, pobudza wydzielanie śluzu, ułatwia odkrztuszanie, a także

134

łagodzi uczucie duszności. Najskuteczniejsze pod tym względem są świeżo utarte lub pokrojo-ne kawałki ząbków lub świeżo wyciśnięty sok. Natomiast różne preparaty gotowe im są bar-dziej bezwonne, tym z reguły są mniej skuteczne, a to dlatego, że lotne bakteriobójcze związkiczosnku muszą najpierw zostać wchłonięte w jelitach, następnie przeniknąć do płuc, aby wrazz wydychanym powietrzem mogły działać na oskrzela, gardło i jamę ustną przez odpowiedniodługi okres.

Czosnek wywiera korzystne działanie na układ krążenia przez obniżanie ciśnienia krwi i wpewnym zakresie na normalizację czynności dynamicznych serca, nieznaczne zwiększenie siłyskurczu i zwolnienie pulsu do poziomu fizjologicznie uzasadnionego. Duże znaczenie ma dzia-łanie przeciwmiażdżycowe czosnku, wskutek obniżania poziomu cholesterolu i kwasów tłusz-czowych we krwi.

Należy też mieć na uwadze działanie przeciwcukrzycowe czosnku, obserwowane u osób zniewielką ilością cukru w moczu, przeciwreumatyczne - przez zmniejszenie bólu, stanu zapal-nego i obrzęku stawów i mięśni, a nawet w pewnym sensie przeciwnowotworowe wskutekwłaściwości wirusobójczych, zwiększających ogólną odporność organizmu i moczopędnych.

Działania niepożądane. Jak już wspomniano, czosnek jest bardzo mało toksyczny dlaczłowieka. Nie jest wskazany jednak dla osób z niskim ciśnieniem krwi, w ostrym nieżycie żo-łądka i jelit oraz dla matek karmiących. Wadą czosnku jest przykry zapach, jaki występujeprzez pewien czas po jego spożyciu, dokuczliwy dla otoczenia. Można go w pewnym stopniuzmienić, ale nie usunąć, jedząc jednocześnie świeże liście pietruszki, selera lub estragonu.

Zastosowanie. Niepodobna wymienić wszystkich schorzeń, w których czosnek i jego pre-paraty mogą być pomocne, dlatego podajemy ważniejsze. Doustnie zaleca się go w nieżycie je-lit podostrym i przewlekłym, biegunce, zwłaszcza u dzieci, spowodowanej zakażeniem na tlepokarmowym, kurczach jelit, atonii jelit, robaczycy, wzdęciach, bezsoczności oraz w stanachpo leczeniu czerwonki bakteryjnej i czerwonki pełzakowej. Również w nadciśnieniu, reumato-idalnym zapaleniu stawów, miażdżycy, nieżycie oskrzeli, rozszerzeniu oskrzeli, rozedmie płuci w stanach ropnych, pomocniczo w gruźlicy płuc. Zewnętrznie w ropnych zapaleniach gardła,dziąseł i migdałków, anginie, różnych uszkodzeniach skóry, odleżynach, ropnych i zapalnychstanach skóry, zwłaszcza spowodowanych przez gronkowiec złocisty, ponadto w żylakach od-bytu, rzęsistkowicy, drożdżycy i grzybicy pochwy oraz innych.

Przetwory. Czosnek w plasterkach: pokroić 1 -2 ząbki czosnku na plasterki i nie rozgryza-jąc w ustach połknąć, popić 1/4 szklanki wody i wkrótce zjeść posiłek. Zapewnia to bezwonnyoddech, natomiast nie zmniejsza skuteczności wymienionych działań. Jeśli jednak czosnek madziałać w jamie ustnej, wówczas najlepiej jest plasterki lub miazgę położyć na cienki chleb po-smarowany masłem i powoli żuć. Nie uniknie się przykrego zapachu, ale zwiększa to skutecz-ność, zwłaszcza w stanach ropnych.

Nalewkaczosnkowa:125g oczyszczonych ząbków czosnku utrzeć na tarce, zalać 500 ml al-koholu 40-procentowego i pozostawić w zamkniętym naczyniu w temperaturze pokojowej na 5dni, często wstrząsając. Odcedzić na gęstym sitku i przesączony przechowywać w lodówce.Stosować dawki 5-20 kropli w 1/4 szklanki mleka lub kefiru 2-3 razy dziennie. Osoby wrażli-we na zapach czosnku powinny się powoli do niego przyzwyczajać i rozpoczynać od dawki 1-2 krople, stopniowo ją zwiększając i w dziesiątym dniu brać po 20 kropli. Przyjmować tak wciągu miesiąca, po czym zmniejszać dawkę i wreszcie przerwać na 2-3 tygodnie. Sposób tenjest szczególnie zalecany w reumatyzmie stawowym i mięśniowym, choć nalewka jest sku-teczna i w innych schorzeniach.

135

Wyciąg z czosnku bezwonny: 30 ząbków czosnku obrać z łusek, posiekać bardzo drobnolub utrzeć na miazgę, ewentualnie zmiksować w 1 l przegotowanej chłodnej wody, dodać sok z500 g cytryn, wymieszać, rozlać do małych słoików z przykrywkami i przechowywać w lo-dówce. Pić po 1 łyżeczce do herbaty lub 1 łyżce stołowej 1-3 razy dziennie na 1 godz. przedposiłkami. Przy dłuższym stosowaniu kontrolować ciśnienie krwi - dotyczy to zwłaszcza osóbo niskim ciśnieniu. Wyciąg ma wszystkie działania czosnku.

Wyciąg olejowy z czosnku: do 50 g obranych z łusek i startych na miazgę ząbków dodać200 ml oliwy lub innego oleju roślinnego i pozostawić w zamkniętym słoiku na 2 tygodnie wtemperaturze pokojowej, często wstrząsając. Chronić od światła. Następnie dodać zawartość 5kapsułek witaminy E i wymieszać. Stosować zewnętrznie do smarowania i okładów w różnychuszkodzeniach i zakażeniach skóry. W przypadku żylaków odbytu przykładać na noc waciknasycony wyciągiem - regularnie przez tydzień. Przed zabiegiem umyć odbyt w wodzie lubwziąć ziołową nasiadówkę.

Wyciąg glicerynowy z czosnku: do 100 ml gliceryny dodać miazgę z 50 g czosnku, ewentu-alnie oba składniki zmiksować i pozostawić na tydzień w zamkniętym słoiku. Następnie odce-dzić miazgę i płyn użyć do nasycania tamponów z waty, umieszczanych w pochwie 1-2 razydziennie w zakażeniu rzęsistkiem, drożdżami lub grzybami patogennymi.

Lewatywa przeciw owsikom: 2-3 ząbki czosnku utrzeć lub zmiksować z 1 szklanką wodyletniej, wprowadzić powoli do odbytnicy i utrzymać przez kilka minut. Powtórzyć zabieg 2-4razy. Sposób jest bardzo skuteczny, zupełnie nietoksyczny i może być zalecany także małymdzieciom. Dorośli mogą stosować w zapaleniu odbytnicy.

Mieszanka o działaniu bakteriobójczym z czosnkiem: zmieszać równe ilości ziela dziuraw-ca, liści mięty pieprzowej, liści szałwii i kłączy tataraku. Zalać 1/2 łyżki ziół 1 szklanką wodygorącej i pozostawić pod przykryciem na parze na 20 min. Odstawić do ostygnięcia, przecedzići dodać utarty ząbek czosnku oraz 5 kropli Propolanu. Pić 1/2 szklanki rano i wieczorem przedsnem. Stosować przez 2-3 tygodnie, po czym kurację przerwać na tydzień. Działa w wielu do-legliwościach żołądkowo-jelitowych i dróg oddechowych, zarówno bakteryjnych, jak i wiru-sowych.

Alliofil (Herbapol), Allisatin (ZSRR), drażetki zawierające wyciąg z czosnku. Dawki: 1-2drażetki do połknięcia 2-3 razy dziennie bez rozgryzania. Ma wszystkie własności leczniczeczosnku.

28. DĄB SZYPUŁKOWYQuercus robur L.

Dąb szypułkowy jest powszechnie znanym, dużym drzewem liściastym z rodziny Bukowa-tych (Fagaceae), rozpowszechnionym w lasach niemal całej Europy. W Polsce rośnie częstona terenach nizinnych i w dolnych partiach górskich do wysokości 600-700 m.

Dąb ma liście odwrotnie jaj o watę, do 14 cm długie, a 8 cm szerokie, skórzaste, nierównozatokowowrębne. Kwiaty rozdzielnopłciowe. Żeńskie na szypułkach 3-8 cm długości. Owo-cem jest jajowaty orzeszek osadzony w pokrytej łuskami miseczce, zwany potocznie żołę-dziem. Roślina dostarcza twardego drewna cenionego w meblarstwie i budownictwie.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się wiosną korę z młodych pni i gałęzi drzew, wy-cinanych podczas przerzedzania lasów, bądź ze specjalnych upraw i suszy

136

w suszarniach naturalnych w miejscach przewiewnych, w suszarni ogrzewanej lub na słońcu.Surowcem jest kora dębu - Cortex Quercus. Na stronie zewnętrznej powinna być gładka ilśniąca, lecz nie spękana i chropowata, gdyż wówczas zawiera mniej garbników. Równowarto-ściowy surowiec otrzymuje się z dębu bezszypułkowego -Quercus sessilis Ehrhart, równieżwystępującego w Polsce.

Z dębu galasowego - Quercus infectoria Olivier, drzewa, a czasem krzewu rosnącego wTurcji i Syrii otrzymuje się dębianki - Gallae, zwane też galasami, będące patologicznymi na-roślami na młodych pędach tej rośliny, po złożeniu w tych miejscach jajeczka przez samicęowada galasownika. Podobne galasy, lecz o znacznie mniejszej zawartości garbników, spotykasię na dębach w Polsce.

Podstawowe związki czynne. Kora dębowa zawiera około 9, a niekiedy do 14,5% garbni-ków pochodnych pirokatechiny i pirogalolu, kwasy fenolowe, jak galusowy i elagowy, flawo-noidy, jak kwercetyna i kwercytryna, trójterpeny, jak frydelanol i frydelanon flobafeny izwiązki żywicowe oraz sole mineralne.

Dębianki zawierają do 70% garbników, tworzących kompleks taniny, ponadto około 3%kwasu galusowego i do 2% kwasu ciągowego oraz inne związki.

Działanie. Wyciągi z kory dębowej zawierają garbniki, które tworzą z białkami trwałe połą-czenia, nierozpuszczalne w wodzie. Po podaniu doustnym łączą się z białkowymi składnikaminabłonka jelitowego i powodują jego kurczenie się, nazywane działaniem ściągającym. Przyprawidłowej czynności przewodu pokarmowego garbniki przyjęte doustnie wywołują zaparcie,a przy biegunce przeciwdziałają rozrze-

137

dzeniu mas kałowych, odwodnieniu organizmu i nadmiernemu ubytkowi soli mineralnych zustroju.

Godny uwagi jest też korzystny wpływ garbników pirokatechinowych i samej katechiny naściany włosowatych naczyń krwionośnych przewodu pokarmowego, polegający na zmniejsza-niu ich przepuszczalności, osłabieniu przenikania osocza poza łożysko naczyń i hamowaniumikrokrwawień z uszkodzonych włośniczek. Jest to zespół działań charakterystyczny dlazwiązków z grupy witaminy P, np. rutyny.

Garbniki wiążą się również z białkiem komórek drobnoustrojów, dzięki czemu działają bak-teriobójczo lub hamują rozwój mikroorganizmów. Poza tym unieczynniają toksyny bakteryjnewytwarzane przez różne drobnoustroje chorobotwórcze. Dają również nierozpuszczalne osadyz alkaloidami i solami metali ciężkich, co bywa czasem wykorzystywane w zatruciach tymizwiązkami.

Działania niepożądane. Długotrwałe przyjmowanie wyciągów roślinnych obfitujących wgarbniki jest niekorzystne, a nawet szkodliwe, ponieważ związki te unieczynniają witaminę B1oraz wiążą sole żelaza, magnezu, wapnia, manganu, miedzi, kobaltu, cynku, selenu i inne,utrudniając lub uniemożliwiając ich przyswajanie. Przez bezpośrednie działanie na błonę ślu-zową jelit hamują resorpcję ważnych składników pokarmowych.

Zastosowanie. Wyciągi z samej kory dębowej stosuje się wewnętrznie tylko w sporadycz-nych przypadkach: w biegunkach nieswoistych, zatruciach pokarmowych oraz w podostrych iprzewlekłych nieżytach żołądka i jelit. Niemal z reguły podaje się je z innymi ziołami o po-dobnym lub uzupełniającym się działaniu.

Zewnętrznie stosuje się wyciągi z kory dębowej w zapaleniu jamy ustnej i gardła, w niezbytrozległych oparzeniach I i II stopnia, odmrozinach, owrzodzeniu żylakowym, zapaleniu skóry,żylakach odbytu, egzemie, a nawet na małe rany i drobne krwawienia. Ponadto w postaci iry-gacji w upławach oraz do obmywań z zapaleniu i świądzie sromu, do nasiadówek przy świą-dzie i pęknięciu odbytu, lewatyw przy wrzodziejacym zapaleniu odbytnicy, a także do kąpieliw nadmiernym poceniu się i niektórych chorobach skórnych. Kora dębowa wchodzi w składmieszanki ziołowej Vagosan (Herbapol), a wyciąg płynny do aerozolu Hemostin (Herbapol)oraz Sanofil (Herbapol).

Tanina z dębianek tureckich (galasów dębowych) jest typowym związkiem garbnikowym.Drażni jednak przewód pokarmowy i uszkadza wątrobę. Rzadko bywa więc podawana we-wnętrznie, natomiast w biegunce, nieżycie żołądka, małych krwawieniach oraz zatruciach po-karmowych stosuje się jej połączenie z białkiem (białczan taniny, tanalbina), działające łagod-niej. Obecnie taninę podaje się przede wszystkim zewnętrznie w tych samych przypadkach, wktórych zaleca się wyciąg z kory dębowej. Z galasów sporządza się nalewkę - Tinctura Gallae(Herbapol), używaną zewnętrznie, np. do pędzlowania dziąseł, na drobne skaleczenia, a porozcieńczeniu wodą - do płukania gardła przy anginie. Tanina oraz białczan taniny - Tanninumalbuminatum (Herbapol) wchodzą w skład licznych preparatów krajowych używanych w lecz-nictwie.

Przetwory. Odwar z kory dębowej: 1 łyżkę rozdrobnionej kory zalać 1 szklanką wody i go-tować 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Stosować do płukania w stanach zapalnych,nadżerkach i płytkich owrzodzeniach jamy ustnej, dziąseł i gardła, również w postaci okładówi przemywań na skórę zmienioną zapalnie z sączeniem i zmianami naskórka. Ponadto w opa-rzeniach I i II stopnia, obejmujących niewielką powierzchnię skóry. Do irygacji w upławachoraz zapaleniu sromu, pochwy i szyjki macicy odwar rozcieńczyć wodą o temp. 37°C w sto-sunku 1:1.

138

Kąpiel z kory dębowej: zalać 3-5 łyżek rozdrobnionej kory 2 l wody i gotować 5-10 min. Po15-20 min przecedzić i wlać do wanny wypełnionej do 1/3 wodą o temp. 37°C. Stosować wzapaleniu skóry, infekcji bakteryjnej, grzybiczej lub drożdżakami. Czas kąpieli 10-15 min. Tensam odwar po dodaniu 4 l wody służy do kąpieli nóg w przypadku nadmiernej potliwości orazdo nasiadówek w żylakach odbytu i kłykcinach.

Płyn przeciw odmrożeniom: rozpuścić 0,5 g taniny w 50 g spirytusu kamforowego. Używaćdo smarowania zaczerwienionych, odmrożonych części ciała. Celowe jest naświetlanie lampąkwarcową lub nagrzewanie miejsc odmrożonych.

Nalewka z dębianek- Tinctura Gallae (Herbapol): zewnętrznie do pędzlowania skóry imiejsc oparzonych stosować 1 część nalewki rozcieńczoną 5 częściami wody przegotowanej iostudzonej. Do płukania jamy ustnej wziąć 1 łyżeczkę nalewki na 1/2 szklanki wody.

Zioła przeciwbiegunkowe: zmieszać po 30 g kory dębowej i kłączy pięciornika (lub kłączywężownika) oraz po 20 g kwiatów rumianku (lub kwiatów krwawnika) i liści maliny (lub czar-nej porzeczki). Zalać 1 łyżkę mieszanki 2/3 szklanki wody i gotować powoli 10 min. Odstawićna 10 min i przecedzić. Wypić małymi łykami w biegunce bakteryjnej lub wywołanej zatru-ciem pokarmowym, czerwonce oraz gdy krew jest w kale.

Hemostin (Herbapol), aerozol, zawiera m.in. wyciągi z 3 ziół. Służy do rozpylania na małerany, uszkodzenia naskórka, oparzenia, otarcia, a nawet w grzybicy stóp.

Sanofil (Herbapol), emulsyjny aerozol przeciwalergiczny dla dzieci. Zawiera wyciągi i inneskładniki z 7 roślin. Skórę zmienioną chorobowo spryskać Sanofilem 2-3 razy dziennie z odle-głości paru centymetrów, a wytworzoną pianę rozprowadzić cienką warstwą. Stosować w po-krzywce i wyprysku alergicznym.

29. DOGLĘDA WIELKAGrindelia robusta Nutt.

Doględa (grindelia) jest byliną z rodziny Złożonych (Compositae), pochodzącą z zachodniejczęści Ameryki Północnej. W Polsce bywa niekiedy uprawiana.

Roślina osiąga wysokość 1 m. Liście ma mięsiste, naprzemianległe, obejmujące u nasadyłodygę, podłużniesercowate, na brzegu grubo piłkowane. Kwiaty żółte, zebrane w koszyczki naszczytach rozgałęzień pędów. Łodygi, liście, a zwłaszcza okrywy koszyczków pokryte są lep-ką, mlecznobiałą żywicą.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się na plantacjach w lipcu lub sierpniu rozkwitającewierzchołki pędów, długości do 25 cm i suszy w suszarniach naturalnych w miejscach zacie-nionych i przewiewnych. Surowcem leczniczym jest ziele doględy - Herba Grindeliae. Rów-nowartościowego surowca dostarczają inne północnoamerykańskie gatunki doględy: Grindeliasquarrosa (Pursh) Dunal, Grindelia camporum Greene i Grindelia humilis Hooker et Arnott.Doględę można z powodzeniem uprawiać w ogrodach przydomowych i na działkach. Surowiecnie jest w Polsce wprowadzony do obrotu, a małe ilości, uzyskiwane z plantacji, są przezna-czone do produkcji specyfików.

Podstawowe związki czynne. Ziele doględy zawiera około 20% substancji żywicowych, zktórych izolowano kwasy dwuterpenowe, jak kwas grindeliowy, hydroksygrindeliowy, 6-oksygrindeliowy i 7,8-epokśygrindeliowy oraz ich estry z wyższymi alkoholami. Doględa za-wiera też sok mleczny. W zielu znaleziono około 0,29% olejku

139

eterycznego, a w nim borneol i inne terpeny, ponadto do 0,7% flawonoidów, około 4% garbni-ków, nieco saponin, fitosterol grindelol, związki goryczowe, cukry redukujące i sole mineralne.

Działanie. Wyciągi alkoholowe z ziela doględy, w których znajdują się aktywne żywice,olejek eteryczny i saponiny jako główne ciała czynne, wywierają działania rozkurczowe namięśnie gładkie oskrzeli, a także przewodu pokarmowego. Podane doustnie przywracają pra-widłowe napięcie mięśni gładkich oskrzeli. Zmniejszają także lepkość zalegającego śluzu,przywracają normalne ruchy nabłonka rzęskowego, ułatwiają odkrztuszanie i oczyszczeniedróg oddechowych. Jednocześnie niszczą drobnoustroje wywołujące nieżyty gardła i oskrzeli.Działanie rozkurczowe na przewód pokarmowy powoduje ustąpienie bólów brzucha. Inne wła-sności lecznicze ziela doględy, jak działanie moczopędne i uspokajające, są zbyt słabe i niemają znaczenia praktycznego. Wyciągi alkoholowe stosowane na skórę działają przeciwbakte-ryjnie, przeciwzapalnie i przeciwalergicznie.

Działania niepożądane. Duże doustne dawki wyciągu alkoholowego z ziela doględywywołują stan narkotyczny, obniżenie ciśnienia krwi, zwolnienie oddechu oraz podrażnienienerek i dróg moczowych.

Zastosowanie. Przetwory z ziela doględy są stosowane doustnie w zapaleniu gardła, krtani,tchawicy i oskrzeli, zwłaszcza u osób starszych i dzieci z utrudnionym odkrztuszaniem i zale-gającym śluzem w górnych drogach oddechowych, pomocniczo w rozedmie i pylicy płuc, atakże w uciążliwym kaszlu gruźlików. Wyciąg alkoholowy z ziela doględy wchodzi w składkropli Astmin i Kelastmin o działaniu przeciwastmatycznym, produkowanych przez Herbapol.

Zewnętrznie wyciąg alkoholowy z doględy stosuje się w chorobach skórnych, zwłaszcza natle alergicznym, np. wywołanych dotknięciem liści ruty czy pierwiosnka lub innych roślin po-wodujących objawy uczuleniowe u osób wrażliwych.

W swoim macierzystym kraju - w Ameryce Północnej - doględa jest stosowana jako lekpomocniczy w białaczce oraz przewlekłym gośćcu stawowym i mięśniowym.

Przetwory. Nalewka z doględy: 100 g wysuszonego i rozdrobnionego ziela doględy zalać500 ml alkoholu 70-procentowego (otrzymanego przez zmieszanie równych ilości alkoholu 45-procentowego i 95-procentowego) i pozostawić w zamkniętym naczyniu na 14 dni, często mie-szając. Następnie przecedzić i wycisnąć. Pić od 40 kropli do 1/2 łyżeczki w kieliszku wody 2-4razy dziennie po jedzeniu w nieżycie gardła, oskrzeli, w krztuścu, przewlekłej astmie, a takżew bólach brzucha spowodowanych skurczem jelit. Nie przekraczać dziennej dawki 10 g.

30. DRAPACZ LEKARSKICnicus benedictus L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w stanie natu-ralnym w krajach basenu Morza Śródziemnego. W Europie Środkowej nie rośnie dziko. WPolsce drapacz bywa uprawiany na plantacjach i udaje się dobrze.

Roślina z wyglądu przypomina oset. Łodygę ma wzniesioną, do 40 cm wysoką, silnie rozga-łęzioną, podłużnie bruzdowaną, zwykle nieregularnie pięciokątną, pokrytą lepkimi, odstający-mi włoskami. Liście przyziemne w zarysie podłużnie lancetowate, do 20 cm długie, ogonkowe.Liście łodygowe mniejsze, bezogonkowe, nasadą obejmują łodygę i spływają po niej listew-kowato. Blaszki liściowe nieregularnie zato-

140

kowatowrębne, na brzegach kolczasto ząbkowane. Każdy wycinek zakończony jest kolcem.Kwiaty zebrane w duże kolczaste koszyczki o koronie żółtej.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu lub w sierpniu górne części pędów wokresie rozkwitania, odrzuca grubsze, zdrewniałe fragmenty łodyg, a otrzymane liście i kwia-tostany suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się jako surowiecziele drapacza lekarskiego - Herba Cnici benedicti, syn. Herba Cardui benedicti.

Podstawowe związki czynne. Ziele drapacza zawiera 7 związków pochodnych germakranu,zwanych kardolinami, zawierających w swej strukturze nienasycony lakton seskwiterpenowy.Wśród nich znajduje się znana wcześniej knicyna o gorzkim smaku. Według norm aptecznychwskaźnik goryczy powinien wynosić około 20. W testach farmakologicznych wykazano słabąaktywność przeciwbiałaczkową tych związków. Ponadto występuje w zielu interesujący zwią-zek o działaniu antybiotycznym - dodekanotetraina i kilka pokrewnych z grupy poliacetyle-nów, a także laktonowe lignany, jak nortracholozyd, trechelogenina i arktigenina, garbniki,flawonoidy, jak pochodne apigeniny i kemferolu, ponadto ślady olejku eterycznego i do 12%soli mineralnych.

Działanie. Substancje goryczowe ziela drapacza drażnią zakończenia nerwów w kubkachsmakowych i za pośrednictwem ośrodkowego układu nerwowego kierują bodźce do nerwówwydzielniczych w błonie śluzowej żołądka. Zwiększa się dzięki temu ilość śliny oraz wytwo-rzonego soku żołądkowego, obfitującego w kwas solny, niezbędny do pobudzania procesu tra-wienia białka. Gorycze poprawiają więc trawienie pokarmów i zwiększają łaknienie. Efekt po-budzenia jest niewielki, gdy procesy trawienia przebiegają prawidłowo, natomiast duży u osóbcierpiących na brak apetytu i dyspepsję. Ponieważ działanie związków goryczowych ujawniasię dopiero po upływie 30 do 60 minut, należy przyjmować je w takim właśnie czasie przedposiłkami.

Ziele drapacza ma również słabe własności odkażające wobec niektórych bakterii, np. gron-kowców, a nawet niektórych wirusów (m.in. półpasiec).

Dzięki zawartości flawonoidów przetwory z drapacza zwiększają wydalanie moczu, a po-nadto uważane są za dobry środek regulujący przemianę materii. Uzupełniają także zapotrze-bowanie organizmu na sole mineralne, a zwłaszcza na niektóre mikroelementy.

Działania niepożądane. W większych dawkach wyciągi z ziela drapacza wywołują nudno-ści, wymioty i biegunki.

Zastosowanie. Napar lub odwar z ziela drapacza lekarskiego stosuje się jako dobry środekpobudzający wydzielanie soku żołądkowego w bezsoczności, stanach nieżytowych błon ślu-zowych przewodu pokarmowego, wzdęciach spowodowanych nadmiernym rozwojem niepo-żądanej flory bakteryjnej i w trudnościach przyswajania składników pokarmowych. Przetworyz drapacza są szczególnie zalecane osobom w podeszłym wieku, cierpiącym na zanikowy nie-żyt błony śluzowej żołądka, a nawet pomocniczo w chorobie nowotworowej jako środekwspomagający przed operacją i po niej oraz w trakcie zalecanego przez lekarza onkologa le-czenia farmakologicznego.

Zaleca się je również osobom anemicznym i wycieńczonym oraz rekonwalescentom pociężkiej chorobie, z niedoborem soli mineralnych i ogólnym osłabieniem na tle wadliwejprzemiany materii. Ziele drapacza wchodzi w skład mieszanki ziołowej Digestosan (Herbapol),a wyciąg suchy z ziela jest składnikiem proszku Gastrochol (Herbapol).

141

Wyciągi z ziela drapacza przyjmuje się doustnie w stanach zapalnych skóry, trądziku, czy-raczności, a nawet skazie limfatycznej u dzieci, wykorzystując obecność soli wapnia i składni-ków regulujących procesy przemiany materii oraz związków hamujących rozwój bakterii. Ze-wnętrznie stosuje się w postaci okładów na wrzody, czyraki, zapalenie skóry, trądzik i wysyp-kę alergiczną. Podobnie jak przy większości surowców zielarskich najlepsze wyniki osiąga sięw połączeniu ziela drapacza z innymi surowcami o podobnym lub wspomagającym działaniu.

Przetwory. Odwar z drapacza: 1-11/2 łyżki rozdrobnionego ziela drapacza lekarskiego za-lać 1 szklanką wody gorącej i gotować pod przykryciem na bardzo słabym ogniu 5 min. Od-stawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie na 30-60 min przed posił-kami jako środek pobudzający wydzielanie soków trawiennych i zwiększający łaknienie.

Ten sam odwar pić po 1/3 do 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako lek po-prawiający przemianę materii i ogólnie wzmacniający. Zewnętrznie stosować do okładów.

Wino z drapacz a: do butelki białego wytrawnego wina gronowego (0,7 1) wsypać 3-4 łyżkirozdrobnionego ziela drapacza oraz 1 łyżkę ziela krwawnika i pozostawić na 7 dni, częstowstrząsając. Przecedzić i pić po małym kieliszku 3 razy dziennie na 30 min przed posiłkiemjako lek goryczowy, a między posiłkami jako wzmacniający (można wówczas nieco osłodzićlub dodać soku owocowego).

Zioła wątrobowe: zmieszać po 50 g ziela drapacza i liści pokrzywy oraz po 25 g ziela boże-go drzewka, ziela krwawnika, ziela rdestu ptasiego i ziela fiołka trójbarwnego. Łyżkę ziół zalać1 szklanką wody ciepłej i gotować pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić.Pić po 1/4 szklanki 2-4 razy dziennie na 30 min przed posiłkiem w dolegliwościach wątroby iżołądka jako środek mineralizujący, a także pobudzający wydzielanie soku żołądkowego i żół-ci.

31. DYMNICA POSPOLITAFumaria officinalis L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Makowatych (Papaveraceae), wy stepująca w Europiei Azji, zawleczona do Ameryki. W Polsce rośnie jako chwast pól i ogrodów na całym niżu i wdolnych partiach górskich.

Dymnica ma łodygi do 50 cm wysokie, wzniesione lub dźwigające się, gałęziste. Liście po-dwójnie lub potrójnie pierzastosieczne o odcinkach do 3 mm szerokich, równowąskolanceto-watych. Kwiaty różowopurpurowe, grzbieciste, drobne. Kwitnie od maja do września.

Surowiec. Dla potrzeb lecznictwa zbiera się całe pędy nadziemne w początkach kwitnieniarośliny i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie lub w suszarniach ogrzewa-nych w temp do 40°C. Surowcem jest ziele dymnicy - Herba Fumariae.

Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera liczne alkaloidy izochinolinowe (np. protopinę,kryptopinę), pochodne tetrahydroberberyny (np. synaktynę, tetrahydrokoptyzynę i korydalinę),bulbokapninę, fumarotycynę, ponadto kwas fumarowy, żywice, garbniki, flawonoidy, śluz i so-le mineralne.

Działanie. Ziele dymnicy działa silnie rozkurczowo na mięśnie gładkie. Powoduje rozkurczjelit, dróg żółciowych i moczowych oraz naczyń krwionośnych. Przywraca prawidłową ampli-tudę ruchów perystaltycznych jelit, odpowiednie przemieszczanie

142

treści pokarmowej i regularne wypróżnienia. W niewydolności wątroby przetwory z zieladymnicy zwiększają wytwarzanie żółci stosownie do istotnych potrzeb organizmu, a hamują jejprodukcję przy nadmiarze żółci. Ułatwiają ponadto jej przepływ do dwunastnicy, dzięki roz-kurczającemu działaniu na zwieracz Oddiego. Obserwuje się także zwiększenie ilości wydala-nego moczu i nieznaczne obniżenie ciśnienia krwi.

Działania niepożądane. Wyciągi z ziela dymnicy, podawane w dawkach wyższych od za-lecanych, mają niekorzystny wpływ na ciśnienie krwi, oddech, serce i wątrobę. Długotrwałestosowanie tych preparatów może spowodować uszkodzenie oczu i objawy jaskry, tak samojak po wyciągach z jaskółczego ziela.

Zastosowanie. Przetwory z ziela dymnicy podaje się w chorobach wątroby i dróg żółcio-wych w przypadkach, kiedy obserwuje się niedostateczne wydzielanie żółci oraz osłabienie jejprzepływu, między innymi w niewydolności wątroby, w kamicy i kolce żółciowej, skurczach istanach zapalnych powodujących dyskinezję, a także po zabiegach chirurgicznych na drogachżółciowych. Również przy nadmiernym wydzielaniu żółci. Wyciągi z ziela dymnicy dają teżkorzystne wyniki w niektórych przypadkach migreny na tle niedomogi żółciowej lub niewy-dolności wątroby.

Przetwory. Odwar z ziela dymnicy: 1/2 łyżki ziela dymnicy zalać 1 szklanką wody letniej igotować przez 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1-3 łyżki 2-4 razy dziennie w cho-robach wątroby i pęcherzyka żółciowego przez 10-15 dni, następnie zrobić 10-dniową przerwę.Można również stosować jako środek pobudzający apetyt, wzmacniający i moczopędny.

Syrop z ziela dymnicy: 200-500 g świeżego ziela zmiażdżyć w maszynce do mięsa, wyci-snąć sok przez płótno, zmierzyć objętość płynu i dodać taką samą ilość cukru. Gotować powolina małym ogniu do chwili uzyskania gęstego syropu. Pić po 1 łyżeczce 2-3 razy dziennie wciągu 15-20 dni i zrobić 10-dniową przerwę. Stosować jako lek rozkurczowy w bólach brzu-cha, atonii jelit, dróg żółciowych i spowodowanych tym zaburzeniach trawiennych.

Zioła metaboliczne: zmieszać równe ilości ziela dymnicy, liści brzozy, liści pokrzywy, liścimelisy, ziela skrzypu, ziela fiołka trójbarwnego, korzeni mniszka i kory kruszyny. Zalać 1 łyż-kę ziół 11/2 szklanki wody ciepłej, ogrzewać do wrzenia pod przykryciem i pozostawić na 15-20 min. Przecedzić i pić w dwóch porcjach -rano i wieczorem. Stosować jako środek regulują-cy przemianę materii, ułatwiający przyswajanie składników pokarmowych i ogólniewzmacniający, zalecany zwłaszcza w okresie zimy i wczesną wiosną.

Zioła żółciopędne: zmieszać po 50 g ziela dymnicy i liści mięty pieprzowej oraz po 25 g li-ści bobrka, kwiatów kocanki, ziela dziurawca i rozdrobnionych korzeni mniszka. Zalać 2 łyżkiziół 3 szklankami wody gorącej i gotować 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 2/3szklanki 3 razy dziennie po jedzeniu jako środek żółciopędny, żółciotwórczy i rozkurczowy.

Oddibil (Merckle, RFN), drażetki, zawierają suchy wyciąg z całej kwitnącej rośliny, standa-ryzowany na zawartość alkaloidów. Stosuje się jako lek żółciopędny, żółciotwórczy, rozkur-czowy oraz hamujący wytwarzanie nadmiaru żółci. Dawkować 3 razy dziennie po 2 drażetki.

143

32. DYNIA ZWYCZAJNACucurbita pepo L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Dyniowatych (Cucurbitaceae), pochodząca z tropikal-nej części Ameryki, głównie z Meksyku, obecnie uprawiana w wielu krajach, w tym również wPolsce.

Dynia ma łodygę płożącą się lub czepną, do 10 m długą, sztywno owłosioną z licznymi roz-gałęzionymi wąsami czepnymi. Liście duże, długoogonkowe. Kwiaty duże, żółte, oddzielnopł-ciowe, promieniste, zrosłopłatkowe. Owoc duży, kulisty lub podłużny średnicy do 40 cm, ja-dalny. Nasiona 7-15 mm drugie, szeroko- lub wąsko-jajowate, wyraźnie obrzeżone, białawejadalne.

Dynia jest często uprawiana dla owoców, używanych do marynat i marmolady, a także róż-nych potraw. Owoce zawierają węglowodany, białka, a także karoteny, stanowiące prowitami-nę A.

Surowiec. W lecznictwie stosuje się świeże nasiona dyni pozbawione łupiny nasiennej -Semen Cucurbitae (syn. Semen Peponis) oraz nasiona wysuszone, pozbawione łupiny nasien-nej.

Należy pamiętać, że w lecznictwie jest stosowany również drugi gatunek - dynia olbrzymia- Cucurbita maxima Duchesne, wymieniana w farmakopeach brazylijskiej, holenderskiej, por-tugalskiej i szwedzkiej. Ponadto istnieją w uprawie liczne hybrydy i odmiany hodowlane, nie-kiedy trudne do odróżnienia dla niespecjalisty. Nie wiadomo dokładnie, jaka jest wartość lecz-nicza tych odmian, ale muszą być duże różnice, ponieważ różne źródła podają rozmaite dawkidla nasion dyni.

Warto mieć na uwadze, że podobne własności lecznicze mają również świeże nasiona arbu-za - Citrullus lanatus (Thunb.) Mansf. i ogórka - Cucumis sativus L., roślin blisko spokrewnio-nych z dynią zwyczajną.

Podstawowe związki czynne. Nasiona zawierają mieszaninę trójterpenów czteropierście-niowych, zwanych kukurbitacynami, fitosterole, jak β-sytosterol, fityna, czyli sól wapniowa imagnezowa kwasu inozytosześciofosforowego, glikozyd peponozyd oraz do 37% oleju tłuste-go, ponadto związki białkowe, cukry, lecytyny i sole mineralne obfitujące w cynk.

Działanie. Świeże nie przesuszone jeszcze nasiona dyni są od dawna znanym i stosowanymludowym środkiem przeciwrobaczym, chociaż dopiero niedawno ustalono, że związkamiczynnymi są kukurbitacyny. Substancje te łatwo przenikają do ciała pasożytów i porażają ichukład nerwowy. Natomiast nie są toksyczne dla człowieka, gdyż nie wchłaniają się w przewo-dzie pokarmowym i nie drażnią śluzówki. Wadą jednak tego surowca jest jego nierównomiernedziałanie, wynikające z różnej zawartości kukurbitacyn w ogrodowych odmianach dyni upra-wianej w Polsce oraz w innych krajach, a także brak działania po wysuszeniu nasion.

Działania niepożądane. W zalecanych dawkach nasiona dyni nie wykazują szkodliwegodziałania.

Zastosowanie. Roztarte świeże nasiona dyni służą do zwalczania pasożytów przewodu po-karmowego, m.in. tasiemca uzbrojonego (Taenia solium) i tasiemca nieuzbrojonego (Taeniasaginata) u dzieci i dorosłych. Można je też stosować przeciw glistom ludzkim (Ascaris lum-bricoides hominis) i owsikom (Enterobius vermicularis), a nawet przeciwko tęgoryjcowi dwu-nastnicy (Ancylostoma duodenale). Nie stwierdzono działania ubocznego. Brak również prze-ciwwskazań do stosowania. Największą trudność stanowi uzyskanie potrzebnej ilości nasion ześwieżo rozkrojonej dyni.

144

Świeże lub wysuszone łuskane nasiona, spożywane w całości, a także wyciągi wodne, mająkorzystny wpływ na mechanizm wydalania moczu. Obserwowano u dorosłych zwiększeniedobowej ilości moczu i mniejszą częstotliwość moczenia nocnego.

Przetwory. Nasiona dyni przeciw tasiemcom: rozetrzeć z wodą lub mlekiem na gęstą papkęlub zmiksować 150-250 g świeżych nasion dyni pozbawionych łupin i dodać do smaku syropuowocowego lub miodu. Podzielić na 2 części i przyjąć je rano na czczo w 2 porcjach w odstę-pie 30 min. Po 2-3 godz. wypić 2 łyżki stołowe (30 g) oleju rycynowego jako środka prze-czyszczającego. Zamiast oleju rycynowego można przyjąć siarczan magnezu, stosując 1-2 łyż-ki stołowe na 1 szklankę wody (dla dorosłych). Dzieciom, zależnie od wieku, podać 30-100 gnasion, roztartych jak wyżej, na czczo w 2 porcjach co 30 min, a po 2-3 godz. 1-2 łyżeczki ole-ju rycynowego, stosownie do wieku dziecka. Można dać siarczan magnezu jako środek prze-czyszczający, przeliczając 100-250 mg na 1 kg wagi ciała, rozpuszczony w wodzie. W raziepotrzeby kurację można powtórzyć po 2-3 dniach.

Suszone nasiona dyni: przyjmować po 1 łyżce łuskanych nasion 1-3 razy dziennie w cy-klach po 14 dni z przerwami po 5 dni w niedomogach gruczołu krokowego i zmniejszonymwydalaniu moczu. Korzystne jest miksowanie nasion w mleku lub innym napoju.

Fugitene (Labor. Millot, Fr.), stabilizowany wyciąg z nasion dyni dla małych dzieci i doro-słych, środek przeciw tasiemcom i innym pasożytom jelitowym. Przyjmować lek rano, a po 4godz. solny środek przeczyszczający. Zupełny brak działań szkodliwych.

33. DZIEWANNA WIELKOKWIATOWAVerbascum thapsiforme Schrad.

Jest to roślina dwuletnia z rodziny Trędownikowatych (Scrophulariaceae), występującaniemal w całej Europie, poza krańcami północnymi, ponadto w Małej Azji i północnej Afryce.W Polsce jest pospolita na całym niżu, a rzadka w strefie podgórskiej na południu kraju. Ro-śnie na słonecznych wzgórzach i nieużytkach, głównie na glebie piaszczystej i kamienistej. WEuropie Zachodniej bywa często uprawiana, niekiedy na znacznych obszarach ze względu naduże zapotrzebowanie.

Dziewanna w pierwszym roku życia wydaje dużą różyczkę przyziemnych liści, w następ-nym silną, do 2 m wysoką, ulistnioną łodygę, zakończoną dużym podobnym do kłosa kwiato-stanem złocistożółtych kwiatów. Liście dolne eliptyczne, zwężone w krótki ogonek, wyższe ja-jowate, siedzące i zbiegające wzdłuż łodygi. Kwiaty duże, grzbieciste. Kwitnie od czerwca dowrześnia.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w drugim roku wegetacji rośliny korony kwia-towe dziewanny z przyrośniętymi do niej pręcikami, gdy kwiaty są już całkowicie rozwinięte.Do zbioru przystępuje się, gdy korony obeschły z porannej rosy, ponieważ wilgotne brunatnie-ją w czasie suszenia. Podobnie tracą złocistożółtą barwę kwiaty zgniecione przy zbiorze lub wczasie transportu. Suszyć należy szybko, najlepiej w suszarni ogrzewanej w temp. do 35°, roz-łożone pojedynczą warstwą. Surowiec leczniczy stanowi kwiat dziewanny - Flos Verbasci,syn. korona dziewanny - Corolla Verbasci.

Równorzędnego surowca dostarcza dziewanna kutnerowata - Verbascum phlomoides L.,również występująca w Polsce na podobnych miejscach jak dziewanna wielkokwiatowa.

145

Po wysuszeniu kwiaty dziewanny pakuje się do szczelnych naczyń szklanych lub blaszanek,silnie ugniatając; najlepiej sprasować je w cegiełki i zawinąć w celofan. Przechowywać należyw miejscach suchych i zaciemnionych.

Niekiedy zbiera się również liście dziewanny - Folium Verbasci, zrywane w pierwszym ro-ku wegetacji rośliny z rozet przyziemnych lub w drugim roku - z rozet i łodyg.

Obydwa gatunki dziewanny można łatwo uprawiać w ogrodach przydomowych i działko-wych jako rośliny lecznicze i ozdobne.

Podstawowe związki czynne. Kwiaty dziewanny zawierają saponiny o bliżej dotąd niezna-nej budowie, glikozyd irydoidowy aukubinę, flawonoidy, jak rutynozyd hesperetyny, barwnikikarotenoidowe, a wśród nich β-karoten, α-krocetynę i ksantofile, poza tym do 3% śluzu, do20% sacharozy i innych cukrów, nieco kwasu jabłkowego, ślady olejku eterycznego i do 6%soli mineralnych.

Działanie. Wodne wyciągi z kwiatów dziewanny działają przeciwzapalnie na błony śluzowejamy ustnej, gardła, przełyku żołądka i jelit, również dróg moczowych łącznie z pęcherzem, atakże oskrzeli. Mają również własności powlekające, przypisywane śluzom, chronią błony ślu-zowe przed bodźcami drażniącymi, wywołującymi m.in. kaszel, ułatwiają odkrztuszanie wsku-tek przyspieszenia pęcznienia zalegającej gęstej wydzieliny w górnych drogach oddechowych.Doustnie podawane wyciągi z dziewanny mają nieznaczne działanie moczopędne i napotne.Stosowane zewnętrznie na skórę kwiaty działają odmiękczająco, gojąco i przeciwzapalnie, alekorzystniejsze są do tych celów liście dziewanny. Ostatnio stwierdzono działanie wyciągów zkwiatów dziewanny przeciw wirusom grypy.

Działania niepożądane. Surowiec stosowany w zalecanych dawkach nie wywołuje odczy-nów szkodliwych.

Zastosowanie. Napary z kwiatów dziewanny są zalecane w stanach nieżytowych jamy ust-nej, gardła i oskrzeli. Zmniejszają częstotliwość i nasilenie odruchów kaszlowych, zwłaszcza wtzw. suchym kaszlu ze skąpą wydzieliną. Również są stosowane w stanach zapalnych przełyku,żołądka i jelit oraz pęcherza. Działanie napotne i moczopędne dziewanny ma tylko znaczeniepomocnicze w wymienionych przypadkach. Zewnętrznie stosuje się napary z kwiatów dzie-wanny do płukania jamy ustnej i gardła.

Zewnętrznie częściej jednak stosuje się odwary z liści dziewanny do płukania w zapaleniujamy ustnej, do nasiadówek lub kąpieli w żylakach odbytu oraz jako okłady na skórę w świerz-biączce, wysypce alergicznej, wyprysku i innych. Również w postaci okładów na oparzenia,stłuczenia, odleżyny, a także w stanach ropnych skóry, zwłaszcza pryszczach i krostach. Po-nadto w nerwobólach.

Kwiaty i liście dziewanny nie zostały ujęte w Urzędowym spisie leków i od kilku lat nie sądostępne w polskich aptekach w przeciwieństwie do innych krajów europejskich (Niemcy,Belgia, Austria, Węgry).

Odwary i napary z kwiatów dziewanny są znanym ludowym łagodnym środkiem wykrztu-śnym. Często bywają podawane z miodem, który zwiększa działanie tych przetworów na górnedrogi oddechowe.

Przetwory. Napar z kwiatów dziewanny: 1 łyżkę kwiatów zalać 1 szklanką wody ciepłej iogrzewać do wrzenia (nie gotować). Odstawić pod przykryciem na 15 min i przecedzić. Pić 2-3razy dziennie po 1/2 szklanki ciepłego naparu po jedzeniu w suchym kaszlu i chrypce, także wprzewlekłych stanach zapalnych żołądka i jelit. Stosować również do płukania jamy ustnej igardła oraz do okładów na oparzenia I i II stopnia, odmrożenia i stłuczenia.

146

Dziewanna wielkokwiatowa (wg. T. Hajka, 1562)

Zioła przeciwkaszlowe: zmieszać 40 g kwiatów dziewanny oraz po 20 g liści babki lance-towatej, liści podbiału, ziela fiołka trójbarwnego, ziela tymianku i owoców anyżu lub kopruwłoskiego. Zalać 2 1/2 łyżki ziół 3 szklankami wody ciepłej i postawić na parze pod przykry-ciem na 30 min. Odstawić na 5 min i przecedzić do termosu. Pić wielokrotnie w ciągu dnia po1/4-1/2 szklanki w męczącym suchym kaszlu.

Zioła wykrztuśne: zmieszać po 60 g kwiatów dziewanny i liści podbiału oraz po 20 g liścibabki lancetowatej i rozdrobnionych korzeni lukrecji. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wo-dy ciepłej i gotować łagodnie pod przykryciem 2-3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić2-3 razy dziennie po 1 szklance po jedzeniu w nieżytach górnych dróg oddechowych oraz su-chym kaszlu i chrypce.

147

Zioła w zapaleniu krtani: zmieszać po 30 g kwiatów dziewanny i ziela bylicy pospolitej orazpo 40 g kwiatów ślazu, korzeni biedrzeńca i korzeni prawoślazu i 20 g kwiatów arniki. Zalać 3łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej i gotować pod przykryciem 3 min. Odstawić na 5 min iprzecedzić do termosu. Pić 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu. Jednocześnie częstopłukać gardło odwarem z równych ilości liści szałwii i ziela skrzypu, biorąc 2 łyżki mieszankina 2 szklanki wody. Stosować w zapaleniu jamy ustnej, gardła, krtani i uporczywej chrypce.

Kąpiel regenerująca skórę: 50 g liści dziewanny, 25 g liści babki i 25 g liści brzozy zalać 2 lwody i gotować łagodnie pod przykryciem 10 min. Przecedzić do wanny wypełnionej do 1/3objętości wodą o temp. 37-39°C. Wytrawione zioła włożyć do woreczka płóciennego i umie-ścić w wannie. Czas kąpieli 10-15 min. Ten sam odwar można użyć do okładów, nasiadówek,częściowej kąpieli, np. nóg, a po rozcieńczeniu równą ilością wody - także do irygacji.

34. DZIURAWIEC ZWYCZAJNYHypericum perforatum L.

Jest to bylina z rodziny Dziurawcowatych (Hypericaceae), występująca w licznych formachw całej Europie, Azji i północnej Afryce. W Polsce rośnie pospolicie na całym niżu oraz wdolnych partiach górskich, w zaroślach, na suchych wzgórzach, łąkach i miedzach, tworzącczęsto mieszańce z innymi gatunkami tego rodzaju.

Dziurawiec zwyczajny ma łodygę sztywną, do 60 cm wysoką, w górnej części z dwomaprzeciwległymi żeberkami, w części szczytowej obficie rozgałęzioną, nagą. Ulistnienie naprze-ciwległe. Liście bezogonkowe, eliptyczne lub lancetowate, całobrzegie, do 3 cm długie. Liścieoglądane pod światło wykazują jaśniejsze przeświecające punkty, stwarzające wrażenie dziu-rek. Stąd wywodzi się polska nazwa rośliny. Ponadto na brzegach, zwłaszcza u szczytu, a czę-ściowo także na powierzchni, są widoczne czarnopurpurowe lub jaśniejsze gruczoły wydziel-nicze. Kwiaty promieniste, średnicy około 3 cm, o koronie żółtej, zebrane w szczytowe balda-chogrona. Owocem jest torebka do 1 cm długa, otwierająca się 3 klapkami, zawierająca licznedrobne ciemnobrunatne nasiona. Kwitnie od czerwca do września.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się świeżo rozkwitające, dobrze ulistnione górneczęści łodyg, długości do 25 cm i suszy jak najszybciej w miejscach zacienionych i przewiew-nych. Natomiast w suszarniach ogrzewanych temperatura suszenia nie powinna przekraczać35°C. Dolne, zdrewniałe części łodyg należy odrzucić; otrzymuje się jako surowiec ziele dziu-rawca - Herba Hyperici. Przechowuje się go w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych iciemnych.

Podstawowe związki czynne. Ziele dziurawca zawiera czerwony barwnik naftodwuantro-nowy hiperycynę (około 0,1%), pokrewną hematoporfiryny, garbniki katechinowe (około 8%),mające własności witaminy P, flawonoidy (około 4%), np. hiperozyd o działaniu moczopęd-nym i kwercetynę wzmacniającą naczynia włosowate. Mniejsze znaczenie ma olejek eterycz-ny, występujący w ilości 0,2%-1% o własnościach rozkurczowych i przeciwbakteryjnych, hi-perezyna, mieszanina dwóch związków żywicowych o działaniu bakteriobójczym, kwasy wie-lofenolowe (np. kwas kawowy i chlorogenowy) oraz cholina, fitosterole, pektyny, węglowoda-ny i sole mineralne.

148

Dziurawiec zwyczajny (wg H. Boćka, 1539)

Działanie. W związku z obecnością rozmaitych składników ziele dziurawca wykazuje wie-lokierunkowe działanie. Wodne wyciągi zawierające garbniki katechinowe działają ściągającena błonę śluzową przewodu pokarmowego, przeciwzapalnie, hamująco na drobne krwawieniaoraz uszczelniające na ściany włośniczek, gdyż pochodne katechinowe mają własności wita-miny P. Ponadto działają żółciopędnie i nieco żółciotwórczo, a dzięki flawonoidom - rozkur-czowo na mięśnie gładkie dróg żółciowych i ułatwiają przepływ żółci do dwunastnicy. Prze-ciwdziałają zastojowi żółci w pęcherzyku żółciowym i zapobiegają tworzeniu się kamieni żół-ciowych.

Flawonoidy, a zwłaszcza hiperozyd, działają moczopędnie i zwiększają o 15 do 30% dobo-wą ilość wydalanego moczu. Ułatwia to usuwanie z ustroju szkodliwych produktów przemianymaterii i przeciwdziała tworzeniu się kamieni moczowych.

Wyciągi wodne z dziurawca działają też przeciwbakteryjnie, dzięki obecności garbników,olejku eterycznego i w pewnym stopniu hiperycyny, a także uspokajająco na ośrodkowy układnerwowy.

Po pewnym czasie zażywania przetworów z dziurawca następuje zwiększenie wrażliwościna działanie promieni ultrafioletowych światła słonecznego lub lampy kwarcowej, obserwowa-ne zarówno u ludzi, jak zwierząt, a wywoływane przez hiperycynę.

Działanie przeciwnowotworowe dziurawca, wzmiankowane niekiedy w piśmiennictwie, jestniewątpliwie słabe i może mieć tylko znaczenie pomocnicze przy stoso-

149

waniu zabiegów i preparatów zaleconych przez lekarzy onkologów. Na błony śluzowe i uszko-dzone miejsca skóry wyciągi z dziurawca działają ściągające i odkażająco.

Działania niepożądane. Po przedawkowaniu lub zbyt długim stosowaniu przetworów zdziurawca, zawierających hiperycynę, następuje uczulenie pacjenta na promienie nadfioletowe,w wyniku którego po krótkim nawet naświetleniu mogą wystąpić zaczerwienienia lub oparze-nia skóry, pęcherze, krwawienia wewnętrzne i ogólne osłabienie.

Zastosowanie. Dziurawiec należy do roślin o najbardziej wszechstronnych własnościachleczniczych. Przetwory z niego stosuje się w stanach zapalnych i skurczowych dróg żółcio-wych, zastoju żółci w pęcherzyku żółciowym, początkowych objawach kamicy żółciowej orazosłabieniu czynności wątroby. Zaleca się je też w stanach zapalnych błony śluzowej żołądka ijelit, zmniejszonym wydzielaniu soku żołądkowego, wzdęciach i bólach brzucha.

Przetwory z ziela dziurawca wykorzystuje się również z dobrym skutkiem w zmniejszonymwydalaniu moczu oraz w kamicy, niezależnie od umiejscowienia złogów i rodzaju kamicy mo-czowej, a także w skazie moczanowej. Podaje się je również w zastojach krążenia obwodowe-go krwi, a zwłaszcza nadmiernej przepuszczalności i łamliwości włośniczek, ponadto w prze-wlekłym gośćcu.

Ze względu na działanie uspokajające stosuje się przetwory z dziurawca w wyczerpaniunerwowym, niepokoju, zaburzeniach równowagi nerwowej, u dzieci w moczeniu nocnym, lękunocnym i stanach nerwicowych.

Zewnętrznie zaleca się na wrzody, odmrożenia, oparzenia I i II stopnia, owrzodzenia żyla-kowe, trudno gojące się rany i wyprzenia, ponadto do płukania w zapaleniu dziąseł, jamy ust-nej i gardła.

Wyciągi z dziurawca stosuje się również w leczeniu bielactwa, czyli zaniku pigmentu skóry.Preparaty podaje się doustnie, a jednocześnie smaruje miejsca dotknięte bielactwem sokiemlub olejem dziurawcowym i naświetla promieniami nadfioletowymi.

Ziele dziurawca jest składnikiem wielu preparatów produkowanych przez Herbapol. Ześwieżego ziela sporządza się intrakt - Intractum Hyperici i sok - Succus Hyperici, a ziele su-szone wchodzi w skład granulatu Gastrogran i Normogran oraz mieszanek ziołowych Chola-goga I i III. Wyciągi z ziela wchodzą w skład preparatów Herbogastrin, kropli żołądkowychGuttae stomachicae i aerozolu Hemostin.

Przetwory. Napar dziurawców y: 2 łyżki ziela zalać w termosie 21/2 szklanki wody wrzą-cej, przykryć i odstawić na 1 godz. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie. Po jedzeniu jakośrodek rozkurczowy, a na 60 min przed posiłkiem - jako pobudzający wydzielanie soków tra-wiennych, żółciopędny i moczopędny. Ten sam napar można stosować zewnętrznie do płuka-nia jamy ustnej i gardła oraz do okładów na oparzenia, uszkodzenia naskórka, wybroczyny iświąd skóry.

Olej dziurawcowy: 25 g świeżych kwiatów dziurawca zwilżyć 1 łyżeczką spirytusu lubwódki i zalać 100 g oleju roślinnego. Ogrzewać kilka dni po 2-3 godz. na parze, często miesza-jąc, aż kwiaty będą kruche, a płyn stanie się czerwony. Przecedzić przez płótno i wycisnąć.Rozlać do małych butelek i przechowywać w lodówce. Stosować zewnętrznie na skórę w opa-rzeniach, ranach, owrzodzeniach żylakowych i przy bielactwie. W ostatnim przypadku smaro-wać tylko plamy jaśniejsze na skórze.

Zioła dla kobiet w okresie przekwitania: zmieszać po 50 g ziela dziurawca i liści ruty orazpo 25 g kwiatów rumianku i malwy czarnej. Zalać 1 łyżkę ziół

150

1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przece-dzić. Wypić całość wieczorem w przypadku tzw. „uderzeń do głowy” u kobiet w okresie prze-kwitania.

Zioła wątrobowe: zmieszać 50 g ziela dziurawca oraz po 25 g kwiatów robinii akacjowej,ziela krwawnika, ziela rzepiku pospolitego i liści mięty pieprzowej. Zalać 11/2 łyżki ziół wtermosie 2 szklankami wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1 godz. Pić 2 razy dziennie po2/3 szklanki przed jedzeniem jako środek pobudzający czynność wątroby i żółciopędny, polep-szający trawienie i przyswajanie pokarmów.

Cholagoga I i III (Herbapol): 2-3 łyżki ziół zalać 2-3 szklankami wody gorącej, ogrzewaćpowoli do wrzenia i gotować wolno pod przykryciem 2-3 min. Odstawić na 10 min i przece-dzić do termosu. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie przed posiłkami w schorzeniach wątro-by i niedostatecznym wytwarzaniu żółci. Zioła nr I stosować przy stolcach wolnych, nr III -przy zaparciach.

Herbogastrin (Herbapol): zaleca się doustnie 1 łyżeczkę płynu w 1/4 szklanki wody 2-3 razydziennie przed jedzeniem jako środek żołądkowy i pobudzający trawienie albo po jedzeniu ja-ko wiatropędny i regulujący perystaltykę jelit.

Intrakt dziurawców y, Intractum Hyperici (Herbapol): stabilizowany wyciąg alkoholowy ześwieżego ziela, zawierający wszystkie związki czynne dziurawca i pełny zakres jego działania.Dorosłym zaleca się od 30 kropli do 1/2 łyżeczki w kieliszku wody 2-3 razy dziennie. Po 2 ty-godniach przerwać kurację na 10 dni. Wystrzegać się przebywania na słońcu w czasie kuracji.

Hyperforat (Klein, RFN), krople, drażetki, ampułki domięśniowe, zawierające związkiczynne z ziela o działaniu uspokajającym. Stosuje się w stanach depresji psychicznej, zwłasz-cza w okresie klimakterium, wyczerpaniu nerwowym, stanach niepokoju, nadwrażliwości nazmiany pogody, moczeniu nocnym i trudnościach w zasypianiu.

Novoimanin (ZSRR), roztwór bakteriobójczych związków z ziela dziurawca do stosowaniazewnętrznego po rozcieńczeniu wodą w stosunku od 1:5 do 1:100. Stosuje się w postaci okła-dów, przymoczek, inhalacji i elektroforezy na wrzody, rany zainfekowane, blizny, ropnie, sta-ny zapalne skóry, a także kropli - do nosa i ucha.

35. ELEUTEROKOK KOLCZASTYEleutherococcus senticosus Maxim.

Roślina ta należy do rodziny Araliowatych (Araliaceae) i jest jednym z najczęściej spotyka-nych krzewów w tajdze dalekowschodniej, a w mieszanych lasach nadamurskich rośnie rów-nież na porębach, obrzeżach i przy skałach, a także na odkrytej przestrzeni, tworząc często nie-przebyte zarośla. Obszar występowania obejmuje rejony Władywostoku i Chabarowska wZSRR, południowo-wschodnie Chiny, Sachalin, Japonię i część Korei.

Eleuterokok kolczasty jest krzewem do 2,5 m wysokim, bardzo silnie rozgałęzionym, z nad-zwyczaj rozwiniętymi organami podziemnymi. Poszczególne gałęzie są proste, okryte jasno-szarą korą z wyrastającymi licznymi cienkimi kolcami, ustawionymi skośnie ku dołowi. Zpłytko umieszczonego w ziemi kłącza wyrastają drobne korzenie oraz rozłogi, niekiedy do 5 mdługości. Liście palczastopięciodzielne mają ogonki do 10 cm długie, poszczególne listki sąeliptyczne, na dolnej stronie na nerwach pokryte ryżowatymi włoskami. Brzeg liścia ostro po-dwójnie piłkowany. Środ-

151

kowe 3 listki są wyraźnie większe od 2 bocznych. Kwiaty małe z długimi szypułkami zebranesą w niemal kuliste baldachy, wyrastające po kilka, rzadko po 1-2, na końcach pędów. Kwiatybladofioletowe są pręcikowe, męskie, natomiast kwiaty słupkowe żeńskie są żółte. Owocemjest czarny, kulisty, błyszczący pestkowiec. Roślina kwitnie w czerwcu, owocuje we wrześniu.

Surowiec. Późną jesienią wykopuje się kłącza wraz z rozłogami, obmywa z ziemi, usuwaczęści zmartwiałe, tnie na małe kawałki i suszy w temp.70-80° w suszarniach ogrzewanych.Otrzymuje się kłącza eleuterokoka kolczastego - Rhizoma Eleutherococci, w postaci kawałkówokoło 8 cm długich, do 4 cm grubych, o zapachu nieco aromatycznym i smaku nieznacznie pa-lącym.

Podstawowe związki czynne. W surowcu stwierdzono obecność co najmniej 7 glikozydównazwanych eleuterozydami A, B, B1, C, D, E i F o zróżnicowanej budowie. Jako aglikony wy-stępują w nich trójterpen, kumaryna, steryd i lignany. Przypuszczalnie najbardziej aktywnymzwiązkiem jest eleuterozyd A, złożony z β-sytosterolu i glukozy, ale najważniejsze związkiwydają się jeszcze nie wykryte.

Działanie. Roślina nie była stosowana w lecznictwie ludowym, a jej własności ujawniły się,gdy fitochemicy radzieccy rozpoczęli badania różnych gatunków z rodziny Araliowatych, doktórej należy także słynny żeń-szeń (Panax ginseng). Okazało się, że wyciągi z kłączy eleute-rokoka mogą w pełni zastąpić wyciągi z korzenia Panax ginseng. Mają pobudzający wpływ naliczne ośrodki wegetatywne, na czynność gruczołów wydzielających związki hormonalne orazna mechanizmy odpornościowe organizmu człowieka. Pod ich wpływem zwiększa się zdol-ność adaptacyjna, możliwość długiego trwania i przetrwania nieraz w skrajnie niekorzystnychwarunkach bytowania. Skraca się okres rekonwalescencji po przebytych ciężkich chorobachoraz zabiegach chirurgicznych, zwiększają się też szansę przetrwania chorób wyniszczającychi poważnych uszkodzeń ciała łącznie ze złamaniami. Poprawie ulega także zdolność do pracyumysłowej oraz kojarzenia i zapamiętywania, co ma szczególne znaczenie dla osób w wiekupodeszłym, ogólnie osłabionych i przemęczonych.

Zastosowanie. Przetwory z eleuterokoka zaleca się rekonwalescentom i osobom z osłabie-niem czynności serca, zaburzeniami krążenia krwi i wydalania moczu, nadciśnieniem tętni-czym, zbyt małą ilością czerwonych krwinek i hemoglobiny, zaburzeniami w przyswajaniu cu-krów (początkowy okres pojawienia się cukru w moczu), osłabieniem popędu płciowego.Również osobom ogólnie przemęczonym fizycznie i psychicznie, trudno zasypiającym, nara-żonym na częste działanie hałasu i wibracji, wychudzonym, ulegającym często stresom i znie-chęceniu, a także osobom w wieku podeszłym.

Przetwory. Jedynym znanym preparatem jest wyciąg płynny z kłącza eleuterokoka -Extractum Eleutherococci fluidum (ZSRR). Dawki 20-40 kropli 2-3 razy dziennie w kieliszkuwody na 30 min przed jedzeniem w ciągu 25 dni, po czym przerwa 1-2 tygodnie.

36. FASOLA ZWYCZAJNAPhaseolus vulgaris L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), pochodząca z Ame-ryki Południowej, głównie z Peru i Chile, obecnie uprawiana w wielu krajach świata, w tymrównież w Polsce. Wyróżnia się dwa podstawowe typy uprawowe fasoli - pierwszy, o pędziewijącym się, do 4 m długim, wymagającym tyczek lub

152

Fasola zwyczajna (wg T. Hajka, 1562)

innych podpór (odmiany tyczne) i drugi, o pędzie nie wijącym się, do 0,5 m wysokim (dmianykarłowe). Istnieje około 500 odmian hodowlanych fasoli, różniących się pokrojem, barwąkwiatów, strąków i nasion oraz ich wielkością. Fasola jest uprawiana do celów spożywczychna suche nasienie i dla niedojrzałych strąków (odmiany szparagowe). Nasiona są bogate wbiałko.

Surowiec. Surowcem leczniczym są wyłącznie strąki odmian o kwiatach białych. Zbiera siędojrzewające, żółtawe strąki i po usunięciu nasion suszy w cieniu i przewiewie lub w suszarniogrzewanej. Otrzymuje się strąki fasoli, zwane poprawnie owocnią fasoli - Pericarpium Pha-seoli (syn. Fructus Phaseoli sine semine).

Podstawowe związki czynne. Strąki fasoli zawierają pochodne guanidyny o działaniu prze-ciwcukrzycowym. Ponadto znaleziono trójterpeny (m.in. fazeolo-

153

żyd D) i kwasy organiczne, np. pipekolinowy oraz traumatynowy, określany jako roślinnyhormon urazowy. Poza tym stwierdzono obecność choliny, trygoneliny, alantoiny, inozytolu,różnych aminokwasów (np. asparaginy, tyrozyny, argininy i tryptofanu), ponadto witaminy C iE, a także soli mineralnych, w tym rozpuszczalnej krzemionki.

Działanie. Najbardziej znane jest działanie moczopędne wodnych wyciągów z owocni faso-li. Jest ono tym silniejsze, im bardziej upośledzona jest sprawność nerek. Stwierdzono równieżsynergizm tych przetworów ze związkami czynnymi innych surowców moczopędnych. Dziękitemu można uzyskać dość silny efekt diuretyczny przy zastosowaniu preparatów pochodzeniaroślinnego.

W praktyce jednak większe znaczenie ma działanie przeciwcukrzycowe strąków fasoli, bar-dzo wyraźne zwłaszcza w początkach cukrzycy. Stwierdzono, że w tym okresie można uzyskaćnie gorsze wyniki lecząc ziołami, przy zastosowaniu prawidłowej diety, od wyników leczeniadoustnymi preparatami syntetycznymi, np. pochodnymi sulfonylomocznika.

Działania niepożądane. W zalecanych dawkach leczniczych surowiec nie powoduje szko-dliwych odczynów dla zdrowia.

Zastosowanie. Odwary z owocni fasoli stosuje się z dobrym skutkiem w schorzeniach ne-rek, moczowodów i pęcherza, kiedy wydalanie moczu jest zbyt małe a także, gdy spowodowa-ło to obrzęki na skutek zatrzymania w organizmie wody oraz jonów sodu i chloru. Wraz zezwiększoną ilością moczu są usuwane szkodliwe produkty przemiany materii. Daje to dobrewyniki w stanach zapalnych dróg moczowych i kamicy, zwłaszcza fosforanowej, a także wchorobie reumatycznej i skazie moczanowej. Strąki fasoli są składnikiem granulatu ziołowegoBetagran (Herbapol), a wyciąg płynny z tego surowca wchodzi w skład płynu Betasol (Herba-pol), stosowanych pomocniczo w łuszczycy.

Z dobrym wynikiem stosuje się strąki fasoli w początkowym okresie cukrzycy, najlepiej wpołączeniu z innymi surowcami roślinnymi o podobnym lub wspomagającym działaniu, jak wmieszance ziołowej Diabetosan (Herbapol). Pomocniczo można stosować je w stanach bardziejzaawansowanej cukrzycy, zwłaszcza u osób młodych, przy zachowaniu odpowiedniej diety, pouzgodnieniu z lekarzem diabetologiem.

Przetwory. Odwar ze strąków fasoli: 3-4 łyżki rozdrobnionych strąków zalać 2 szklankamiciepłej wody, pozostawić na 3-5 godz. do spęcznienia, następnie gotować pod przykryciem 3min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkamijako środek moczopędny oraz pomocniczy w chorobie reumatycznej i dnie.

Zioła przeciwkamicowe: zmieszać po 50 g rozdrobnionych strąków fasoli i liści borówkiczernicy oraz po 20 g liści mącznicy lekarskiej, ziela fiołka trójbarwnego, znamion kukurydzyi kwiatów (lub ziela) wrzosu. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody gorącej i gotować łagodniepo przykryciem 2-3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1 szklance ciepłego odwaru2-3 razy dziennie między posiłkami zapobiegawczo, gdy analiza moczu wykazuje obecnośćskładników mineralnych (szczawiany, fosforany).

Zioła w podagrze (dnie): zmieszać po 30 g strąków fasoli, kwiatów pierwiosnka, słomyowsianej, liści brzozy i liści czarnej porzeczki. Zalać 3 łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej ipostawić pod przykryciem na parze na 30 min. Odstawić na 5 min i przecedzić. Pić porcjami wciągu dnia między posiłkami.

154

37. FENKUŁ WŁOSKI (KOPER WŁOSKI)Foeniculum capillaceum Gilib.

Jest to roślina zielna, w zasadzie dwuletnia, czasem bylina, zaliczana do rodziny Baldasz-kowatych (Umbelliferae), występująca dziko w strefie śródziemnomorskiej, uprawiana od wie-ków w różnych krajach świata. W Polsce jest hodowana głównie na obszarze województw po-łudniowych, zachodnich i środkowych. Istnieje kilka odmian kopru włoskiego, różniących sięzarówno wyglądem owoców, jak i ich składem chemicznym oraz smakiem. Są wykorzystywa-ne głównie w lecznictwie, czasem jako przyprawa do niektórych gatunków chleba, ciast, wa-rzyw, sałatek, marynat, a nawet likierów. Są również odmiany spożywane na surowo jako sała-ta, lub po ugotowaniu - jako jarzyna.

Fenkuł (koper) włoski (wg. T. Hajka, 1562)

155

Koper włoski wydaje w pierwszym roku różyczkę liści 3-krotniepierzastych o wycinkachnitkowatych, a w następnym łodygę nagą, obłą, rozgałęzioną, do 1 m wysoką. Pochwy liściowema rozdęte. Kwiaty żółte w baldachach złożonych, 15-25--szypułkowych. Owoc podłużnie ja-jowaty, do 7 mm długi.

Koper włoski można łatwo uprawiać w ogródkach przydomowych lub na działkach. Wyma-gania ma podobne do większości roślin uprawnych. Zimuje zwykle dobrze, a tylko w mroźnebezśnieżne zimy może wymarzać.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w końcu lata dojrzałe baldachy, pojawiające siędopiero w drugim roku po wysianiu, suszy w miejscach przewiewnych w temp. poniżej 35°C,następnie omłaca i odsiewa owoce. Surowcem są dojrzałe owoce fenkułu (kopru) włoskiego -Fructus Foeniculi, zawierające zgodnie z normą co najmniej 3% olejku eterycznego. Przecho-wywać je należy w miejscach suchych w blaszankach lub słoikach szczelnie zamkniętych.

Przez destylację z parą wodną rozdrobnionych owoców kopru włoskiego otrzymuje się ole-jek koprowy - Oleum Foeniculi, stanowiący odrębny surowiec apteczny.

Podstawowe związki czynne. Owoc kopru włoskiego jest typowym aromatycznym surow-cem olejkowym. Zawiera 2-6% olejku eterycznego, oprócz tego pochodne kumaryny (np.umbeliferon) oraz flawonoidy (m.in. pochodne kwercetyny i kemferolu), fitosterole (np. styg-masterol) oraz 12-18% oleju tłustego, 4-5% węglowodanów, około 20% związków białkowychi do 9% soli mineralnych.

Skład chemiczny olejku koprowego zależy od uprawianej odmiany. Najważniejszym jegoskładnikiem jest trans-anetol (60-90%), keton fenchon (12-20%), α-pinen (do 4,7%) i limonen(do 2,5%). Odmiany słodkie kopru włoskiego nie zawierają fenchonu, który odznacza sięgorzkim, lekko palącym smakiem.

Działanie. Owoc kopru włoskiego pobudza wydzielanie soku żołądkowego, zmniejsza na-pięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego, a jednocześnie wzmaga ruchy perystaltycznejelit, ułatwiając odejście gazów. Łagodzi lub znosi ból wywołany wzdęciem i przywraca pra-widłowy przebieg procesów trawiennych, zwłaszcza u dzieci i osób starszych. Ma typowe wła-sności wiatropędne. Wykazuje ponadto nieznaczne działanie moczopędne oraz rozkurczowe namacicę.

Koper pobudza również wydzielanie śluzu w górnej części dróg oddechowych, zwłaszcza wgardle, krtani i tchawicy oraz przywraca prawidłowy ruch nabłonka rzęskowego, ułatwiającodkrztuszanie. Należy również wspomnieć o słabym działaniu mlekopędnym owoców kopru,wykorzystywanym niekiedy przez karmiące matki, oraz o nieznacznych właściwościach uspo-kajających tak owoców, jak i olejku koprowego.

Olejek eteryczny z kopru stosowany zewnętrznie działa bakteriobójczo oraz przeciwpaso-żytniczo na świerzbowce i wszy.

Działania niepożądane. Większe dawki olejku koprowego podane doustnie wywołują odu-rzenie, drgawki kloniczne, podrażnienie błon śluzowych żołądka i jelit oraz przekrwienie mó-zgu i płuc.

Zastosowanie. Przetwory z owoców kopru włoskiego stosuje się w mało nasilonych zabu-rzeniach trawiennych, zwłaszcza bólach brzucha, wzdęciach, rozszerzeniu okrężnicy przez ga-zy, nieregularnym wypróżnianiu, zaparciu na tle spastycznym jelit, odbijaniu i braku apetytu.

Nie mniej często stosuje się owoce kopru włoskiego jako lek wykrztuśny, zwykle w połą-czeniu z innymi surowcami o podobnym działaniu. Żucie owoców jest pomocne w grypie, za-paleniu jamy ustnej i w aftach.

Jako środek mlekopędny zaleca się owoce kopru włoskiego matkom karmiącym,

156

przestrzegając jednak, że olejek przechodzi do mleka i działa na niemowlęta wiatropędnie.Koper włoski wchodzi w skład mieszanek ziołowych Pektosan (Herbapol) i Neopektosan

(Herbapol), stosowanych w stanach nieżytowych górnych dróg oddechowych. Olejek koprowyjest składnikiem proszku troistego - Pulvis Magnesiae cum Rheo (Cefarm), podawanego w za-parciach i wzdęciach u dzieci, tabletek Calmagina (Herbapol), stosowanych w lekkich i prze-wlekłych schorzeniach przewodu pokarmowego u dorosłych, i wody koprowej Aqua Foeniculi,używanej w recepturze aptecznej do mikstur. Wchodzi też w skład preparatu Mykodermina(Z.F.Inco), płynu stosowanego w leczeniu grzybic skóry.

W lecznictwie ludowym stosuje się również korzeń kopru włoskiego - Radix Foeniculi. Na-par z korzenia stosuje się jako lek rozkurczowy, moczopędny i hamujący nadmierną fermenta-cję w jelitach, również w zaburzeniach czynności pęcherzyka żółciowego, nerek i pęcherzykamoczowego. Korzeń ugotowany na miękko bywa przykładany (ciepły) na piersi w obrzmieniui zapaleniu.

Przetwory. Napar koprowy: 1 łyżkę owoców kopru włoskiego zalać 2 szklankami wodywrzącej i naparzać pod przykryciem 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2szklanki 2-3 razy dziennie jako środek wykrztuśny i wiatropędny. Dzieciom podawać po 1 ły-żeczce co 2-3 godz. Kobiety karmiące mogą pić jako środek mlekopędny.

Owoce kopru z miodem: 1/3-1/2 łyżeczki dokładnie rozdrobnionych owoców kopru wło-skiego rozetrzeć z łyżką miodu, syropu lub powideł. Podawać doustnie 2-3 razy dziennie pojedzeniu dzieciom i młodzieży jako środek wiatropędny, a kobietom karmiącym - jako lekmlekopędny. Również jako lek rozkurczowy w bolesnym miesiączkowaniu.

Zioła przeciw wzdęciom: zmieszać równe ilości potłuczonych owoców kopru włoskiego, li-ści melisy, rozdrobnionych korzeni arcydzięgla, korzeni goryczki i kłączy tataraku. Zalać 1 ły-żeczkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i gotować 2-3 min pod przykryciem. Odstawić na 10 mini przecedzić. Pić po 1/3 szklanki 3 razy dziennie na 30 min przed posiłkiem.

Zioła w kurczach żołądka: zmieszać po 20 g owoców kopru włoskiego, kwiatów rumianku iliści mięty pieprzowej oraz po 10 g ziela krwawnika, ziela pięciornika gęsiego i owoców any-żu. Rozdrobnić w młynku 1 łyżkę ziół, zmieszać z 2-3 łyżkami miodu lub dżemu i przyjmowaćpo 1-2 łyżeczki w ciągu dnia. Można również 1 łyżkę sproszkowanych ziół zalać 1 szklankąmleka lub soku owocowego i zmiksować. Pić po 1-3 łyżki w ciągu dnia.

Proszek troisty, Pulvis Magnesiae cum Rheo (Cefarm): dzieciom podawać 1/4-1 łyżeczkę doherbaty jednorazowo po jedzeniu jako łagodny środek przeczyszczający i adsorbujący gazy wprzewodzie pokarmowym.

38. FIOŁEK TRÓJBARWNYViola tricolor L.

Jest to roślina jedno- lub dwuletnia z rodziny Fiołkowatych (Violaceae), występująca w Eu-ropie, Afryce Pomocnej, Małej Azji, na Syberii oraz w Ameryce Pomocnej. W Polsce rośniepospolicie na polach, przydrożach i słonecznych zboczach. Gatunek ten tworzy szereg typów iform przejściowych. Ze skrzyżowania Viola tricolor, Viola lutea i Viola altaica pochodzą po-wszechnie uprawiane rośliny ozdobne, znane bratki.

157

Fiołek trójbarwny ma łodygę podnoszącą się, w dolnej części rozesłaną, kanciastą, do 40 cmwysoką, zwykle rozgałęzioną. Liście ogonkowe, długości do 5 cm, dolne sercowatojajowate,górne lancetowate, w nasadzie klinowato zwężone, na brzegach ząbkowane. Przy ogonku wy-rastają po obu stronach dwa duże, pierzaste przylistki, dłuższe od ogonka liściowego. Kwiatypojedyncze, obupłciowe, wolnopłatkowe, grzbieciste wyrastają na długich szypułkach w pa-chwinach liści. Płatki korony są więcej niż o połowę dłuższe od działek. Górne płatki parzyste,zwykle fioletowe, oba płatki boczne zazwyczaj żółte, a dolny największy ze wszystkich, rów-nież żółty, wytwarza do tyłu bledszą, niebieskawosiną lub zielonofioletową ostrogę. Owocemjest torebka pękająca na 3 części. Nasiona drobne, żółtobrunatne.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od maja do września młode kwitnące pędy obarwie żywozielonej, odrzucając dolne pożółkłe części łodyg. Suszy się w cieniu i przewiewie.Surowcem leczniczym jest ziele fiołka trójbarwnego (syn. bratki lub ziele bratka) - Herba Vio-lae tricoloris (syn. Herba Jaceae). Niekiedy zbiera się ziele fiołka polnego - Viola arvensisMurray, o kwiatach żółtawych, drobniejszych. Uchodzi on jednak za mniej cenny pod wzglę-dem leczniczym.

Podstawowe związki czynne. Ziele fiołka trójbarwnego zawiera flawonoidy, jak rutyna ikwercetyna (do 10%), antocyjany, jak wiolanina, 3-glukozyd delfinidyny i 3-glukozyd peoni-dyny, karotenoidy, jak wiolaksantyna, zeaksantyna i β-karoten, salicylan metylu w postaci gli-kozydu wiolutozydu, śluz, garbniki, ślady olejku eterycznego i sole mineralne (do 11%).

Działanie. Ziele fiołka trójbarwnego wykazuje słabe własności moczopędne. Jednocześnieniektóre związki zawarte z surowcu tworzą w organizmie rozpuszczalne w wodzie połączeniaze szkodliwymi dla zdrowia produktami zakłóconej z różnych powodów przemiany materii iułatwiają usunięcie ich z moczem. Jest to działanie odtruwające, ważne w niektórych choro-bach na tle metabolicznym, m.in. w gośćcu, skazie moczanowej i niektórych schorzeniachskórnych. Duże znaczenie ma działanie przetworów z ziela fiołka trójbarwnego na ściany wło-sowatych naczyń krwionośnych i przemianę materii. Przypisuje się je flawonoidom zawartymw zielu fiołka, zwłaszcza rutynie, zaliczanej do grupy witamin P. Rutyna przedłuża działaniewitaminy C i ma wyraźny wpływ na różne procesy metaboliczne ustroju. Zwęża też nieco iuszczelnia ściany włosowatych naczyń, przeciwdziałając przenikaniu osocza i krwinek czer-wonych na zewnątrz łożyska naczyniowego. Podobnie, choć nieco słabiej, działają na stan na-czyń krwionośnych zawarte w zielu fiołka antocyjany.

Ziele bratków nieznacznie zwiększa wydzielanie śluzu oskrzelowego, przywraca prawidło-we ruchy nabłonka rzęskowego i ułatwia odkrztuszanie. W większych dawkach działa słabonapotnie i przeczyszczająco.

Działania niepożądane. W dawkach leczniczych ziele fiołka trójbarwnego nie wykazujedziałania szkodliwego.

Zastosowanie. Napary lub odwary z ziela fiołka trójbarwnego stosuje się doustnie w scho-rzeniach dróg moczowych, trudnościach w oddawaniu moczu, zapaleniu kłębków nerkowych,moczowodów oraz pęcherza moczowego, pomocniczo w moczeniu się nocnym, kamicy mo-czowej oraz obrzękach na tle niedomogi nerek, a także w chorobie gośćcowej i skazie mocza-nowej.

Bardzo cenione są przetwory z ziela bratków w leczeniu niektórych dolegliwości skórnych,wynikających z zakłóceń w przemianie materii, charakterystycznych dla wieku młodzieńczego,jak trądzik młodzieńczy, egzema, wyprysk sączący i rumieniowy, wykwity skórne, pęknięciaskóry oraz inne choroby związane z wadliwą

158

przemianą materii. Dobre wyniki dają niekiedy również w leczeniu świądu skóry, liszaja ru-mieniowatego i skazy limfatycznej. Stosuje się także ziele bratków w kruchości i łamliwościnaczyń krwionośnych, wylewach krwawych podskórnych i miażdżycy naczyń.

Ziele bratków wchodzi w skład mieszanek ziołowych: Degrosan (Herbapol), regulującejczynności przewodu pokarmowego, oraz Rektosan (Herbapol), stosowanej w leczeniu żylakówodbytu.

Przetwory. Odwar z bratków: 2 łyżki ziela fiołka trójbarwnego zalać 2 szklankami wodyletniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przece-dzić. Pić 2-3 razy dziennie 1/2-1 szklankę po posiłkach jako środek moczopędny i regulującyprzemianę materii, a także w różnych rodzajach schorzeń skórnych, pomocniczo - w przezię-bieniu, grypie i stanach gorączkowych. Zamiast ziela można stosować preparat Viola-fix (Her-bapol) w torebkach.

Zioła napotne: zmieszać równe ilości ziela fiołka trójbarwnego, kwiatów bzu czarnego ikwiatów lipy. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody gorącej i gotować łagodnie pod przykry-ciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie między posiłkami po 2/3-1szklankę jako środek napotny. Korzystne jest dodanie 1-2 łyżek soku malinowego.

Zioła przeciw wypryskom alergicznym: zmieszać po 20 g ziela bratków, ziela dziurawca,rozdrobnionych korzeni łopianu i rozgniecionych owoców róży. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklankąwody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termo-su. Pić 2 razy dziennie 1/2-1 szklankę między posiłkami.

Zioła przeciw egzemie: zmieszać po 20 g ziela bratków i kwiatów tarniny oraz po 10 g korykruszyny, korzeni wilżyny, korzeni lukrecji i ziela skrzypu. Zalać 2 łyżki ziół w termosie 21/2szklanki wody wrzącej i pozostawić pod zamknięciem na 1 godz. Pić po 1/2-2/3 szklanki 3-4razy dziennie w egzemie, trądziku, wyprzeniu, świądzie skóry i skłonności do czyraków.

Zioła w skazie limfatycznej: zmieszać po 20 g ziela bratków, korzeni łopianu i korzenimniszka oraz po 10 g liści orzecha włoskiego, korzeni mydlnicy, kłączy perzu i ziela skrzypu.Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej i pozostawić do spęcznienia na 2-3 godziny. Na-stępnie ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykryciem 5 min. Odstawić na 5 min i przece-dzić do termosu. Pić po 1/2 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami. Podawać dzieciom wą-tłym, bladym, ze zmianami zapalnymi skóry i węzłów chłonnych oraz z nieżytem błon śluzo-wych i obrzękami.

39. GLISTNIK JASKÓŁCZE ZIELEChelidonium maius L.

Jest to bylina z rodziny Hakowatych (Papaveraceae), występująca pospolicie w całej Euro-pie i pomocnej Azji. W Polsce rośnie jako chwast na całym niżu i w niższych partiach gór-skich. Lubi miejsca nieco zacienione w zaroślach i ogrodach, przy zabudowaniach, przydro-żach i rumowiskach.

Glistnik wytwarza pod ziemią walcowate kłącze, a nad ziemią łodygę do 50 cm wysoką,widlasto rozgałęzioną. Liście ma spodem sine, pierzastosieczne o odcinkach pierwszego rzęduw zarysie jajowatych lub podłużnie jajowatych, nierówno głęboko wcinanych, bądź karbowa-nych, ułożonych na łodydze skrętolegle. Kwiaty promieniste, żółte, czteropłatkowe. Owocemjest równowąska, podłużna torebka, pękająca

159

dwoma klapami, przypominająca łuszczynę. W całej roślinie występuje bardzo charaktery-styczny sok mleczny, barwy pomarańczowej, wyciekający po uszkodzeniu.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w maju lub czerwcu z roślin dziko rosnącychgórne części pędów w okresie zakwitania wraz z zielonymi przyziemnymi liśćmi i suszy najle-piej w suszarniach ogrzewanych w temp. do 60°C, gdyż w suszarniach naturalnych wysychająbardzo trudno i często czernieją. Otrzymuje się surowiec - ziele glistnika - Herba Chelidonii.W niektórych krajach, np. na Węgrzech, zbiera się również korzenie glistnika - Radix Chelido-nii, znacznie bogatsze w alkaloidy niż ziele. Zarówno ziele jak i korzeń należy przechowywaćw miejscach suchych i zaciemnionych, szczelnie opakowane dla ochrony przed zawilgoce-niem.

Podstawowe związki czynne. Ziele glistnika zawiera mieszaninę około 20 alkaloidów,wśród nich chelidoninę, allokryptopinę, chelerytrynę i sangwinarynę. Największe znaczeniema chelidonina. Ogólna zawartość alkaloidów w zielu powinna wynosić co najmniej 0,25%,ale niekiedy sięga 0,6%, natomiast w korzeniu bywa ich do 3%. Poza tym w zielu występująflawonoidy, kwasy organiczne (np. swoisty kwas chelidonowy), aminy biogenne (np. histami-na i tyramina), saponiny, ślady olejku eterycznego oraz sole mineralne.

Działanie. Właściwości lecznicze ziela glistnika są wypadkową działań poszczególnych al-kaloidów w nim zawartych. Najsilniejsze i najważniejsze w lecznictwie jest działanie rozkur-czowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i moczowych, narządówrodnych, a nawet oskrzeli. Jest ono nieco podobne do działania papaweryny, ale słabsze. Wła-ściwościom rozkurczowym przypisuje się obserwowane działanie moczopędne, żółciopędne,ułatwiające wypróżnienia i znoszące bóle menstruacyjne. Natomiast działanie żółciotwórczejest wynikiem bezpośredniego wpływu ziela glistnika na wątrobę.

Wkrótce po podaniu wyciągu z glistnika, zawierającego chelidoninę, ustępują lekkie stanyskurczowe jelit i dróg żółciowych i związany z nimi ból, a także zostaje przywrócona prawi-dłowa perystaltyka. Obserwuje się wyraźną poprawę czynności jelit i dróg żółciowych orazwzmożenie wytwarzania żółci i łatwiejszy jej przepływ do dwunastnicy. Ziele wykazuje teżnieznaczne własności uspokajające, które są wynikiem działania przeciwskurczowego i prze-ciwbólowego, działa też przeciwalergicznie, a także - jak wykazały doświadczenia na zwierzę-tach - zmniejsza lub znosi wstrząs anafilaktyczny i histaminowy. Ponadto hamuje wzrost bak-terii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych oraz grzybów chorobotwórczych, a nawet pierwotnia-ków pasożytniczych, co przypisuje się chelerytrynie i sangwinarynie.

Rozpowszechnione opinie o działaniu przeciwnowotworowym, po zastosowaniu wewnętrz-nym i zewnętrznym na skórę i błony śluzowe, wiążą się z odosobnionymi przypadkami i niekwalifikują ziela glistnika jako leku przeciwrakowego.

Działania niepożądane. Należy pamiętać, że ziele glistnika nie zalicza się do surowców ła-godnie działających i z tego powodu, przede wszystkim w preparatach doustnych, nie możebyć stosowane bez porady lekarskiej. Należy go unikać, zwłaszcza przy jaskrze. Zbyt dużedawki mogą wywołać podrażnienie przewodu pokarmowego, palenie w jamie ustnej i przeły-ku, ból żołądka, nudności i wymioty. Mogą wystąpić dolegliwości oczne z objawami zbliżo-nymi do jaskry.

Zastosowanie. Przetwory z ziela glistnika, głównie nalewkę, stosuje się doustnie w bólachbrzucha, spowodowanych kolką jelitową, wątrobową lub w obrębie dróg żółciowych i moczo-wych oraz kobiecych narządów rodnych, a także w dychawicy oskrzelowej i migrenie.

160

Glistnik jaskółcze ziele (wg Ortus Sanitatis, 1496)

Ziele glistnika wchodzi w skład mieszanki ziołowej Cholagoga II (Herbapol), stosowanej wschorzeniach wątroby, osłabieniu jej mechanizmów odtruwających i niedostatecznym wytwa-rzaniu żółci. Natomiast wyciąg suchy z ziela glistnika jest składnikiem preparatu Gastrochol(Herbapol), podawanego w zaburzeniach wydzielania i przepływu żółci oraz w stanach skur-czowych i atonicznych przewodu pokarmowego i braku łaknienia spowodowanego niedobo-rem soku żołądkowego. Ponadto wyciąg suchy z ziela glistnika wchodzi w skład tabletek Aza-rina (Herbapol), a wyciąg płynny jest składnikiem syropu sosnowego - Sirupus Pini composi-tus (Herbapol). Obydwa te preparaty stosuje się w stanach nieżytowych gardła i oskrzeli oraztzw. suchym kaszlu.

Pomarańczowo zabarwiony sok mleczny, wyciekający ze świeżego ziela glistnika, bywaużywany w lecznictwie ludowym do przyżegania brodawek, kłykcin i kurzajek.

Przetwory. Odwar z ziela glistnika: 1/2 łyżki stołowej ziela zalać 1 szklanką wody letniej iogrzewać na parze pod przykryciem 30 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 3 razydziennie 1-2 łyżki stołowe jako lek znieczulający bóle jelitowe i wątrobowe na tle kamicy żół-ciowej oraz w bolesnym miesiączkowaniu.

Nalewka glistnikowa, Tinctura Chelidonii (Herbapol) zawiera wszystkie związki czynneziela i ma pełne jego działanie, zwłaszcza przeciwskurczowe. Stosuje

161

się w bólach brzucha, kolce jelitowej i żółciowej, zaburzeniach i bolesnym miesiączkowaniu,pomocniczo w kamicy żółciowej i moczowej, również w schorzeniach wątroby z upośledze-niem wytwarzania żółci. Dawki: 10-30 kropli 2-4 razy dziennie w kieliszku wody po jedzeniu.Wydaje się z przepisu lekarza.

Chelidonina, tabletki - Chelidoninum hydrochloricum 0,02 (Herbapol). Preparat działaprzede wszystkim jako środek rozkurczowy, znoszący ból spowodowany kolką. Stosuje się zprzepisu lekarza. Dawki: 1-2 tabletki po jedzeniu 1-3 razy dziennie.

Gastrochol (Herbapol), proszek: 1 płaską łyżeczkę proszku (dołączoną do opakowania) roz-puścić w 1/2-2/3 szklanki ciepłej wody. Pić 1-4 razy dziennie na 60 min przed posiłkiem jakośrodek pobudzający wydzielanie soku żołądkowego i żółciopędny. Gdyby działał zbyt ener-gicznie przeczyszczające, zmniejszyć dawkę proszku.

Cholagogum, Kapseln (Nattermann, RFN), kapsułki, zawierające wyciągi roślinne, fosfoli-pidy i olejki eteryczne. Stosuje się w przewlekłych schorzeniach dróg żółciowych, wątroby,kamicy żółciowej, zespole objawów po usunięciu pęcherzyka żółciowego i przewlekłych zabu-rzeniach czynności trzustki.

40. GŁÓG DWUSZYJKOWYCrataegus oxyacantha L.

Głóg dwuszyjkowy jest ciernistym krzewem, a czasem niewielkim drzewem z rodziny Ró-żowatych (Rosaceae), występującym w Europie, Azji i północnej Afryce. W Polsce jest pospo-lity w niższych partiach górskich oraz na zachodnim niżu po Wyżynę Małopolską, Kujawy iPomorze. Rośnie w lasach i zaroślach. Często sadzony w parkach, także w żywopłotach.

Głóg dwuszyjkowy osiąga wysokość do 5 m. Liście tylko na szczycie płytko wcięte, trój-klapowe, od góry ciemnozielone, połyskujące, spodem jaśniejsze. Kwiaty białe, promieniste,pięciokrotne, o 2 lub 3 słupkach. Owoc czerwony, jajowaty lub kulisty z 2 lub 3 pestkami bezosłony. Kwitnie w maju lub czerwcu.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się rozkwitające kwiatostany z 2-5 najbliższymi li-śćmi i suszy możliwie szybko, rozłożone cienką warstwą, najlepiej w suszarni ogrzewanej wtemp. do 30°C lub w warunkach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych.Kwiaty powinny mieć po wysuszeniu białokremową barwę. Suszone zbyt długo lub pognie-cione przy zbiorze łatwo ciemnieją i tracą wartość. Otrzymanym surowcem są kwiatostanygłogu - Inflorescentia Crataegi, zwane też często kwiatami głogu - Flos Crataegi.

We wrześniu zbiera się również w pełni dojrzałe owoce, ale jeszcze nie przejrzałe, gdy jużnabrały barwy ciemnoczerwonej, lecz są jeszcze twarde. Suszy się je w suszarni ogrzewanej,początkowo w temp. około 30°, następnie dosusza w temp. do 50°C, rozłożone cienką war-stwą, przy dobrej wentylacji, aby nie ściemniały. Otrzymuje się jako surowiec owoc głogu -Fructus Crataegi.

Taką samą wartość mają również kwiaty i owoce głogu jednoszyjkowego - Crataegus mo-nogyna Jacq. Gatunek ten jest również ciernistym krzewem lub drzewem o kwiatach białych,występującym dziko w naszym kraju.

Sadzony często w parkach głóg szkarłatny - Crataegus intricata Lange, o kwiatach czerwo-nych, nie nadaje się do użytku leczniczego. Pochodzi z Ameryki Pomocnej.

Podstawowe związki czynne. Kwiatostany zawierają 0,8-1% flawonoidów (krajowe normywymagają co najmniej 0,8%), m.in. witeksynę, izowiteksynę, apigeninę,

162

rutynę, hiperozyd, kwercetynę i kemferol oraz ich połączenia glikozydowe. Wśród wielofenolinajwiększe znaczenie mają 3-biozyd leukoantocyjanidyny oraz dwu- i oligomeryczne leukoan-tocyjanidyny (procyjanidyny), pochodne flawanu połączone z epikatechiną lub katechiną. Po-nadto występują fenolokwasy (np. kawowy i chlorogenowy) oraz kwasy trójterpenowe (np.ursolowy, oleanolowy i krategolowy), związki azotowe z grupy amin (np. etyloamina, cholina iacetylocholina), związki purynowe (np. adenina, adenozyna, guanina i kwas moczowy),związki kumarynowe (np. eskulina), fltosterole (np. β-sytosterol) i sole mineralne.

Podobne związki czynne, lecz w innych proporcjach i mniejszych ilościach, zawierają owo-ce głogu. Występują w nich nadto małe ilości witaminy C i prowitaminy A, bez znaczenia wlecznictwie.

Działanie. Wyciągi z kwiatów głogu działają rozkurczowo na mięśnie gładkie jelit, macicy,dróg moczowych oraz naczyń krwionośnych. Największe jednak znaczenie ma ich działanierozkurczowe na naczynia wieńcowe serca. Zmniejszenie napięcia ścian tych naczyń powodujeustąpienie bólu oraz uczucia duszności. Zwiększający się dopływ krwi umożliwia doprowa-dzenie niezbędnej ilości tlenu do mięśnia sercowego oraz usunięcia szkodliwych metabolitów.

Kwiatostany głogu działają też bezpośrednio na mięsień sercowy, wzmagają nieznacznie si-łę jego skurczów, a zwalniają ich częstotliwość. Dzięki temu serce zaczyna pracować ekono-miczniej, a nieco dłuższe przerwy między skurczami umożliwiają lepszy wypoczynek mięśniasercowego.

Na przetwory z głogu korzystnie reagują również naczynia mózgowe. Ich rozszerzenieumożliwia doprowadzenie z krwią zwiększonej ilości tlenu oraz składników odżywczych, coprzeciwdziała anemizacji mózgu. Ma to duże znaczenie, zwłaszcza dla ludzi starszych zezmianami miażdżycowymi. Cenną własnością przetworów z głogu jest ich powolne i łagodne,a jednocześnie długotrwałe działanie, bez obawy uszkodzenia ścian drobnych naczyń, nawetjeśli wykazują zmiany miażdżycowe.

Rozkurczowe działanie głogu na drogi moczowe powoduje nieznaczne zwiększenie ilościwydalanego moczu. Obserwuje się obniżenie tętniczego ciśnienia krwi, jeżeli nie jest ono po-chodzenia nerkowego.

Alkoholowe wyciągi z kwiatów głogu działają uspokajająco, dwukrotnie jednak słabiej odkorzenia kozłka - Radix Valerianae, natomiast wodne napary czy odwary z głogu są pod tymwzględem mało aktywne.

Owoce głogu działają podobnie jak kwiaty; niemal w równym stopniu wzmacniają czynnośćserca, ale jako lek rozkurczowy i uspokajający są dwukrotnie słabsze.

Działania niepożądane. Przetwory z głogu, stosowane w zalecanych dawkach leczniczych,nie wywołują szkodliwego działania ubocznego. Unikać przy niskim ciśnieniu.

Zastosowanie. Preparaty z głogu stosuje się w chorobach serca, przewlekłej i mało nasilo-nej niewydolności wieńcowej, postępującym osłabieniu mięśnia sercowego na tle zaburzeńmetabolicznych po przebytych chorobach zakaźnych oraz u osób w wieku podeszłym, zabu-rzeniach rytmu serca, spowodowanych podnieceniem nerwowym, i w innych dolegliwościach.Również w upośledzonym krążeniu krwi w naczyniach mózgowych, zawrotach i bólach gło-wy, ogólnym zmęczeniu oraz objawach dusznicowych. Ponadto w nadciśnieniu, a także w za-burzeniach ciśnienia krwi, zwłaszcza pod wpływem bodźców zewnętrznych. Należy jednakpamiętać, że leczenie chorób serca można prowadzić wyłącznie pod kierunkiem lekarza.

Kwiatostany głogu wchodzą w skład mieszanki ziołowej Cardiosan (Herbapol), stosowanejw chorobach serca, a kwiatostany i owoce głogu w skład mieszanki Skle-

163

rosan (Herbapol), używanej w początkowych stanach miażdżycy. Wyciągi alkoholowe z kwia-tów głogu są składnikami kropli Cardiol (Herbapol), Neocardina (Herbapol) i Kelicardina(Herbapol), podawanych w chorobach serca, a także syropów Neospasmina (Herbapol) i Passi-spasmina (Herbapol), używanych jako leki łagodnie uspokajające.

Przetwory. Odwar z głogu: Zalać 1 łyżeczkę kwiatów 2/3 szklanki wody ciepłej. Ogrzewaćpowoli pod przykryciem, gotować dokładnie 2 min i przecedzić. Zioła na sitku przelać taką ilo-ścią ciepłej wody, aby otrzymać ogółem 2/3 szklanki odwaru. Pić 2 razy dziennie po 2/3szklanki świeżo przygotowanego odwaru po jedzeniu, w dolegliwościach sercowych, nadci-śnieniu i zmianach miażdżycowych.

Zioła w nadciśnieniu: zmieszać po 30 g rozdrobnionych owoców głogu, ziela jemioły, zielaskrzypu oraz 15 g ziela glistnika. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i naparzać podprzykryciem 15 min, po czym przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1 szklance między posił-kami w łagodnych stanach nadciśnienia tętniczego.

Cardiosan (Herbapol): zalać 1 łyżkę ziół 1/2-1 szklanką wody gorącej i naparzać pod przy-kryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki naparu 1-3 razy dzien-nie po jedzeniu w niedomogach sercowych, zwłaszcza wieku starszego, szczególnie kołataniuserca, niemiarowości oraz skłonności do obrzęków -po konsultacji z lekarzem.

Sklerosan (Herbapol): 2 łyżki ziół zalać 21/2 szklanki wody ciepłej, ogrzewać do wrzenia igotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3szklanki 2-4 razy dziennie po jedzeniu w początkowych stanach miażdżycy.

Intrakt z głogu, Intractum Crataegi (Herbapol): wyciąg alkoholowy ze świeżych kwiatosta-nów zawiera wszystkie związki czynne głogu. Stosuje się w przewlekłych schorzeniach serca,zwłaszcza starczych zmianach w układzie sercowo-naczyniowym, także w zaburzeniach krą-żenia mózgowego na tle miażdżycowym, w napadowym kołataniu serca i dolegliwościachwieńcowych. Dawki 20-50 kropli do 1/2 łyżeczki w 1/4 szklanki wody 2-4 razy dziennie po je-dzeniu.

Nalewka głogowa, Tinctura Crataegi (Herbapol): wyciąg alkoholowy z wysuszonych kwia-tostanów. Działanie i zastosowanie analogiczne do intraktu. Dawki 20-40 kropli 2-4 razydziennie w 1/4 szklanki wody. Korzystnie jest łączyć z nalewką konwaliową lub nalewką z zie-la milka. Stosować z przepisu lekarza.

Neospasmina (Herbapol), płyn: 2-5 razy dziennie po jedzeniu po 1 łyżeczce w nadmiernympobudzeniu nerwowym lub po 1 łyżce stołowej przed snem jako środek ułatwiający zasypianiei nieco obniżający ciśnienie krwi.

Passispasmina (Herbapol) dorosłym zaleca się po 1 łyżeczce 3-6 razy dziennie po jedzeniuw zaburzeniach nerwowych, niepokoju i trudności w zasypianiu; przy bezsenności - podwójnądawkę przed snem. Dzieciom podawać 1/2 łyżeczki.

Crataegutt (Schwabe, RFN), płyn, drażetki i ampułki, zawierające wyciąg z kwiatów i owo-ców głogu, standaryzowany na zawartość procyjanidyn. Zastosowanie analogiczne do intraktuz głogu.

164

41. GORCZYCA BIAŁASinapis alba L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Krzyżowych (Cruciferae), pochodząca z Europy Połu-dniowej, obecnie uprawiana w Europie Środkowej i Zachodniej oraz w Ameryce Północnej. WPolsce uprawa gorczycy białej koncentruje się głównie w Wielkopolsce i zachodniej częściMałopolski. Niekiedy dziczeje, występując jako chwast.

Gorczyca biała ma łodygę rozgałęzioną, do 60 cm wysoką, szorstko owłosioną. Liście liro-watopierzastodzielne, prawie gładkie. Kwiaty promieniste, żółte. Owocem jest owłosiona łusz-czyna ze zgiętym dziobkiem. Nasiona kuliste, mniej lub więcej żółte, średnicy 2-3 mm.

Surowiec. Do celów leczniczych służą dojrzałe nasiona gorczycy białej - Semen Sinapis al-bae, pochodzące z upraw rolnych. Można też siać gorczycę białą w ogródkach przydomowychi działkowych. Przechowuje się nasiona w miejscach suchych.

Gorczyca biała jest rośliną oleistą. Jej nasiona zawierają olej o składzie zbliżonym do olejurzepakowego. Służą one również do wyrobu musztardy francuskiej (łagodnej) oraz jako doda-tek do niektórych marynat.

Podstawowe związki czynne. Nasiona gorczycy białej zawierają 15-18% śluzu w skórce,wewnątrz 22-35% oleju tłustego i do 2,5% glikozydu izosiarkocyjanianowego synalbiny, po-nadto związki białkowe, aminy i sole mineralne.

Działanie. Nasiona gorczycy białej nie rozdrobnione oraz wodne wyciągi są typowym le-kiem śluzowym. Podane doustnie tworzą warstwę ochronną na błonie śluzowej żołądka,zmniejszają stan zapalny i chronią przed podrażnieniem, łagodzą ból żołądka i uczucie piecze-nia. Nasiona całe, przyjęte w odpowiedniej dawce, pęcznieją w przewodzie pokarmowym,spulchniają masy kałowe w jelicie grubym i powodują łagodne przeczyszczenie.

Nasiona rozdrobnione mają gorzkawoszczypiący smak, pobudzają nieznacznie wydzielaniesoku żołądkowego i poprawiają trawienie. W przeciwieństwie do nasion gorczycy czarnej niedrażnią błony śluzowej przewodu pokarmowego.

Do celów zewnętrznych rozdrobnione nasiona gorczycy białej nie nadają się, gdyż bardzosłabo drażnią skórę i nie wywołują zaczerwienienia ani uczucia gorąca lub pieczenia.

Działania niepożądane. Nasiona gorczycy białej, stosowane w zalecanych niżej dawkach,nie wywołują objawów szkodliwych.

Zastosowanie. Wodny wyciąg z nasion gorczycy białej stosuje się w nieżycie żołądka i je-lit, nadkwasocie, a pomocniczo w chorobie wrzodowej. Całe nasiona podaje się w zaparciachatonicznych i otyłości, natomiast nasiona rozdrobnione lub wyciąg wodny z nich - w niedosta-tecznym wydzielaniu soku żołądkowego, braku łaknienia, niestrawności, wzdęciach, nieregu-larnych wypróżnieniach, a nawet w zaparciach.

W lecznictwie ludowym stosuje się zewnętrznie całe nasiona gorczycy białej w bólach reu-matycznych, przykładając na chore miejsca poduszeczki płócienne wypełnione nasionami.

Przetwory. Odwar gorczycowy: 1 łyżkę nasion całych zalać 1 szklanką wody letniej i,ogrzewając powoli, gotować 5 min. Pić razem z nasionami 1/4-1/3 szklanki po jedzeniu jakolek śluzowy w nieżycie i zaparciu.

Macerat gorczycowy: 1 1/2 łyżki rozdrobnionych nasion zalać 1 szklanką wody letniej i po-zostawić na noc do spęcznienia. Rano ogrzać i przecedzić. Pić

165

1/4-1/2 szklanki rano i wieczorem przed jedzeniem jako lek śluzowy i pobudzający wydziela-nie soku żołądkowego oraz perystaltykę jelit.

Zawiesina gorczycowa: wsypać 1/2 łyżki rozdrobnionych nasion gorczycy białej do 1/2szklanki wody letniej. Wypić wieczorem po jedzeniu w zaparciach towarzyszących otyłości.

Nasiona gorczycy w bólach reumatycznych. Obserwowano wielokrotnie korzystne działanienasion w bólach reumatycznych, stawowych i mięśniowych. Nasiona umieszczano w worecz-kach płóciennych lub w kołderkach i przykładano na noc na miejsce bolące, a nawet noszonow ciągu dnia. Korzystniejsze ma być stosowanie nasion bezpośrednio na skórę. Jeżeli bóle sąumiejscowione w kończynach dolnych, to wkłada się stopy po kostki w nasiona, a jeżeli bóljest w kończynach górnych, to umieszcza się dłonie w nasionach. Natomiast jeżeli ból jestumiejscowiony w kręgosłupie, to trzeba położyć się na nasionach rozsypanych na prześciera-dle. Stosuje się ten sposób dwa razy dziennie po 10 min, stopniowo zwiększając ten czas do 30min w ciągu 7-10 dni. Korzystne działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne ma polegać naneutralizowaniu szkodliwego promieniowania cieków wodnych przez nasiona. Zapas gorczycyodnawiać co 3 lata.

42. GORCZYCA CZARNABrassica nigra (L.) Koch

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Krzyżowych (Cruciferae), rozpowszechniona na sta-nowiskach naturalnych w Europie Południowej i Środkowej, a obecnie uprawiana w całej Eu-ropie, Ameryce Północnej i wielu regionach Azji. W Polsce występuje dziko dość często na ca-łym obszarze kraju w rowach i zaroślach, a nadto często jest uprawiana jako roślina oleista ilecznicza.

Gorczyca czarna ma łodygę wzniesioną, do 1,2 m wysoką, rozgałęzioną, dołem rzadkoowłosioną. Liście ogonkowe. Dolne lirowate, na brzegu ząbkowane, górne lancetowate, cało-brzegie. Kwiaty promieniste, złocistożółte, zebrane w luźne baldachogrona. Owocem jest wy-prostowana, walcowata łuszczyna, długości 1-2 cm, zakończona cienkim dziobkiem. Nasionakuliste lub nieco jajowate, średnicy 1-1,5 mm, ciemnobrunatne, matowe.

Surowiec. Do celów leczniczych służą dojrzałe nasiona gorczycy czarnej - Semen Sinapisnigrae, pochodzące z upraw rolnych. Przechowywać należy je w woreczkach w miejscach su-chych. Nasiona gorczycy czarnej służą do wyrobu musztardy ostrej (sarepskiej, krymskiej), atakże jako dodatek do niektórych potraw.

Podstawowe związki czynne. Surowiec zawiera glikozyd synigrynę w ilości do 7%, którypo zwilżeniu rozdrobnionych nasion letnią wodą ulega hydrolizie do glukozy, kwaśnego siar-czanu potasu i izosiarkocyjanianu allilu. Ten ostatni występuje w ilości 0,7-1,4%, jest lotny zparą wodną i stanowi główny składnik olejku gorczycznego - Oleum Sinapis. Ponadto w na-sionach znajdują się: olej tłusty, zbliżony do rzepakowego, w ilości do 30%, związki białkowe,fitosterole oraz sole mineralne.

Działanie. Po nałożeniu rozdrobnionych nasion gorczycy czarnej na skórę i uprzednimzwilżeniu ich letnią wodą następuje enzymatyczny rozkład glikozydu synigryny. Uwolniony zniej izosiarkocyjanian allilu rozszerza podskórne naczynia krwionośne, wywołuje miejscowezaczerwienienie oraz uczucie intensywnego pieczenia. Działanie to jest tak bardzo silne, że jużpo krótkim czasie może nastąpić uszkodzenie skóry z objawami stanu zapalnego, a nawet mar-twicy tkanek. Miejscowe

166

przekrwienie spowodowane jest rozszerzeniem naczyń włosowatych w skórze i tkance pod-skórnej, które ma takie samo działanie, jak popularne dawniej stawianie baniek.

Jeszcze silniej działają rozdrobnione nasiona gorczycy czarnej na błony śluzowe. W małychdawkach po podaniu doustnym obserwuje się zwiększenie wydzielania soku żołądkowego imukopolisacharydów, poprawę perystaltyki jelit i lepsze przyswajanie składników pokarmo-wych.

Działania niepożądane. Przy zbyt dużych dawkach gorczycy czarnej przyjętych doustniemoże wystąpić nadmierne przekrwienie błon śluzowych przewodu pokarmowego, a nawetuszkodzenie kłębków nerkowych, krwiomocz i białkomocz. Długotrwałe przyjmowanie nasiongorczycy czarnej, a nawet za częste spożywanie dużych ilości ostrej musztardy może prowa-dzić do uszkodzenia gruczołu krokowego, a nawet powstania wola.

Zastosowanie. Rozdrobnione nasiona gorczycy czarnej stosuje się obecnie wyłącznie ze-wnętrznie do okładów rumieniących w bólach gośćcowych, zapaleniu korzonków nerwowych inerwobólach korzonkowych. W postaci gorczyczników -Charta sinapisata (obecnie nie produ-kowanych) lub plastrów nasiona gorczycy czarnej służyły dawniej jako środek pomocniczy wbólach mięśniowych, zapaleniu ścięgien, a nawet w odoskrzelowym zapaleniu płuc oraz w za-paleniu opłucnej.

Doustnie nie stosuje się nasion gorczycy czarnej w celach leczniczych. Wykorzystuje się jejednak do wyrobu ostrej musztardy, przyprawy do mięsa zwiększającej wydzielanie soku żo-łądkowego.

Z nasion gorczycy czarnej otrzymuje się olejek gorczyczny - Oleum Sinapis, o bardzoostrym i nieprzyjemnym zapachu, nieco podobnym do świeżo startego chrzanu. Sam olejekgorczyczny ma działanie zbyt silne i powoduje powstawanie pęcherzy i ośrodków martwiczychna skórze. Jednakże w 2-procentowym roztworze spirytusowym - Spiritus Sinapis wchodzi wskład różnych mazideł, np. w połączeniu z olejem kamforowym i olejkiem terpentynowym,służy też do wcierań w skórę w bólach reumatycznych i nerwobólach.

Przetwory. Okład gorczycowy: 100 g nasion sproszkować i rozetrzeć z letnią wodą.Otrzymaną gęstą papkę przenieść na płótno i przyłożyć na miejsce bolące na 5-10 min u doro-słych, a tylko 2-5 min u dzieci. Nie przetrzymywać dłużej, gdyż może spowodować powstaniepęcherzy. Po zdjęciu okładu miejsce to przemyć wodą.

43. GORYCZKA ŻÓŁTAGentiana lutea L.

Jest to roślina wieloletnia z rodziny Goryczkowatych (Gentianaceae), występująca w górachpołudniowej i środkowej Europy na wapiennym podłożu. W Polsce rośnie bardzo rzadko nałąkach wysokogórskich Karpat i jest pod ochroną. Do celów leczniczych bywa uprawiana.Uprawa goryczki żółtej na nizinach jest możliwa, ale stosunkowo trudna. Surowiec jest więcniemal w całości importowany, głównie z Albanii.

Goryczka wydaje w młodości tylko pęd ulistniony i dopiero po kilku latach wytwarza do 1m wysokie, nierozgałęzione pędy kwiatonośne. Liście ma duże, szeroko-eliptyczne, niebie-skawozielone, dolne zwężone w krótki, szeroki ogonek, wyższe obejmujące łodygę sercowatąnasadą. Kwiaty długoszypułkowe, skupione w kątach

167

liści i na szczycie łodygi, promieniste, żółte. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Roślina może żyć do60 lat.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią po zakończeniu wegetacji korzenie oka-zów kilkuletnich, myje i szybko suszy w suszarniach ogrzewanych. Otrzymuje się korzeń go-ryczki - Radix Gentianae.

Równorzędnego surowca dostarczają inne gatunki goryczek, jak Gentiana pannonica Sco-poli, Gentiana purpurea L. i Gentiana punctata L.

Korzeń goryczki należy przechowywać w naczyniach szczelnie zamkniętych, w miejscachsuchych i chronić od światła. Mimo tego tracą powoli swą wartość. Zapas trzeba corocznie od-nawiać. Polskie normy apteczne przewidują dla korzenia goryczki wskaźnik goryczy co naj-mniej 500. Czasem po zebraniu korzenie poddaje się fermentacji naturalnej, w wyniku czegociemnieją i nabierają silnego zapachu. Zawierają wtedy mniej ciał czynnych i bywają używanetylko w przemyśle wódczano-likierniczym. Korzystniejsze jest stabilizowanie korzenia w pa-rach wrzącego alkoholu.

Podstawowe związki czynne. W korzeniach goryczki występuje zespół związków gory-czowych (do 4%), z których zidentyfikowano gencjopikrynę, amarogentynę, gencjoflawozyd igencjalutynę. Najbardziej gorzkim związkiem ze znanych dotychczas jest amarogentyna o wy-czuwalnym smaku w rozcieńczeniu 1 do 58 milionów, jest więc 300 razy bardziej gorzka odchininy. Ponadto znaleziono w korzeniu goryczki pochodną ksantonu - gentyzynę i jej gliko-zyd oraz izogentyzynę i jej glikozyd. Są również związki o charakterze alkaloidów (np. gen-cjanina i gencjalutyna), trójcukier gencjanoza oraz pektyny, fitosterole, olejek eteryczny, solemineralne i inne związki.

Działanie. Korzeń goryczki jest typowym surowcem goryczowym. Zawarte w nim związkigoryczowe, nawet w dużych rozcieńczeniach, drażnią zakończenia nerwowe w kubkach sma-kowych i następnie za pośrednictwem ośrodkowego układu nerwowego kierują bodźce donerwów wydzielniczych gruczołów ślinowych i błony śluzowej żołądka. Obserwuje się wzmo-żenie wydzielania śliny, a także soku żołądkowego i śluzu zawierającego m.in. mukopolisacha-rydy. Pobudzenie czynności wydzielniczych przez związki gorzkie zależy głównie od stanuczynnościowego żołądka, a w małym stopniu od ilości oraz intensywności goryczy. U osóbzdrowych związki gorzkie tylko nieznacznie zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, ale ucierpiących na brak łaknienia i zaburzenia trawienne wzrost czynności wydzielniczych tegoorganu jest wyraźny. Gorycze sprzyjają więc unormowaniu czynności trawiennych. Zwiększe-nie wydzielania soku żołądkowego obserwuje się po upływie 30-60 min od przyjęcia leku.Zwiększa się również wydzielanie żółci.

Gorycze działają też bezpośrednio na żołądek, powodują rozszerzenie naczyń krwionośnychw błonie śluzowej tego organu oraz zwiększenie jego ruchowości osiągające największe natę-żenie po około 30 min. Z tego więc powodu zaleca się przyjmować leki goryczowe na 1/2-1godz. przed posiłkiem, gdyż regulują procesy trawienia i ułatwiają przyswajanie składnikówodżywczych. Są więc lekami ogólnie wzmacniającymi.

Obserwuje się ponadto słabe działanie przeciwrobacze, przede wszystkim na owsiki i glistyu małych dzieci. Mniej znanymi, ale ważnymi działaniami są: przeciwbakteryjne, przeciwgo-rączkowe i nieznacznie przeciwbólowe.

Dawniej korzeń goryczki stosowano w leczeniu malarii, ale po odkryciu Ameryki poznanoskuteczność kory chinowej, a następnie chininy i o takim jego działaniu zapomniano.

168

Goryczka żółta (wg L. Fuchsa, 1543)

Działania niepożądane. Duże dawki wyciągów z korzenia goryczki mogą wywołać prze-krwienie błony śluzowej żołądka, pobudzenie kurczliwości, a także nudności i wymioty.

Zastosowanie. Przetwory z korzenia goryczki stosuje się w zaburzeniach trawiennych, nie-strawności, zgagach i biegunkach, braku łaknienia, wzdęciach, ucisku w żołądku, przewlekłychnieżytach żołądka i jelit oraz w tzw. nerwicy wegetatywnej. Zaleca się je również rekonwale-scentom po przebytych ciężkich chorobach i operacjach jako lek żołądkowy, żółciopędny iogólnie wzmacniający, a także dzieciom i młodzieży oraz osobom w wieku podeszłym w sta-nach wycieńczenia i niedowagi oraz trudnościach w przyswajaniu pokarmów.

Z korzenia goryczki produkuje się nalewkę - Tinctura Gentianae (Herbapol) oraz nalewkę,której składnikiem jest także kora chinowa - Tinctura Cinchonae composita (Herbapol). Oby-dwie nalewki są stosowane w zaburzeniach trawiennych oraz w braku łaknienia. Wyciąg gęstyz korzenia goryczki jest jednym ze składników czopków Hemorol (Herbapol), używanych wstanach zapalnych i żylakach odbytu.

Przetwory. Odwar goryczkowy: zalać 1 łyżeczkę sproszkowanego korzenia 1 szklanką wo-dy letniej, ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem

169

5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1-2 łyżki na 1 godz. przed każdym posiłkiem jakośrodek zwiększający apetyt i ogólnie wzmacniający.

Nalewka goryczkowa, Tinctura Gentianae (Herbapol), otrzymywana z wysuszonego korze-nia goryczki, zawierająca wszystkie związki czynne. Ma wskaźnik goryczy 120. Stosuje się10-30 kropli w 1/4 szklanki wody na 1 godz. przed posiłkami 2-4 razy dziennie w analogicz-nych przypadkach jak odwar.

Wino goryczkowe: macerować w temperaturze pokojowej 15-20 g sproszkowanego korze-nia goryczki w 0,7 l białego wina gronowego, często wstrząsając. Po 7-10 dniach przecedzić iprzesączyć przez watę. Pić po małym kieliszku na 30-60 min przed każdym posiłkiem. Nieprzekraczać ustalonych dawek. Stosować w braku łaknienia, zbyt skąpym wydzielaniu śliny isoku żołądkowego, osłabieniu i zaburzeniu przyswajania składników pokarmowych.

44. GRZYBIEŃ BIAŁYNymphaea alba L.

Jest to wieloletnia roślina wodna z rodziny Grzybieniowatych (Nymphaeaceae), występują-ca w Europie Środkowej. Według botaników ma nazwę „grzybienie białe”. W Polsce dość po-spolita w jeziorach i stawach. Jest jednak pod częściową ochroną.

Grzybień wytwarza silne kłącze zakorzenione w mule na dnie zbiorników wody stojącej. Napowierzchni wody ma duże pływające liście. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Kwiaty białe.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się na wyznaczonych stanowiskach pąki i rozwinię-te kwiaty wraz z szypułką długości do 30 cm i odstawia w stanie świeżym bezpośrednio do za-kładów przetwarzających ten surowiec, wyłącznie na ich zamówienie. Surowcem jest kwiatgrzybienia - Flos Nymphaeae. Równorzędnego surowca dostarcza grzybień północny - Nym-phaea candida Presl.

Podstawowe związki czynne. Surowiec zawiera szereg alkaloidów seskwiterpenowych (np.nufarydyna, dezoksynufarydyna, nufaramina, dehydrodezoksynufarydyna, anhydronufaraminai inne), flawonoidy, kwasy organiczne, leukoantocyjanozydy oraz śluzy.

Działanie. Zawarte w surowcu alkaloidy działają uspokajająco. Stosowane w lecznictwiealkoholowe wyciągi ze świeżych kwiatów grzybienia zmniejszają pobudliwość nerwową wwyniku tłumienia wrażliwości niektórych ośrodków w korze mózgowej. Dość silnie hamująpopęd płciowy u mężczyzn, a w mniejszym stopniu u kobiet. Obserwuje się korzystne działa-nie przetworów z grzybienia na czynność serca, gdyż następuje osłabienie niektórych impul-sów, kierowanych do tego organu. Ma to duże znaczenie w pewnych rodzajach niemiarowości.Sporadycznie u niektórych tylko osób można zauważyć słabe działanie przeciwskurczowe i na-senne.

Działania niepożądane. Przetwory należy stosować ostrożnie i nie przekraczać zalecanychdawek.

Zastosowanie. Wyciągi alkoholowe z kwiatów grzybienia stosuje się w lekkich stanach po-budzenia nerwowego, trudnościach zasypiania, uczuciu lęku i zagrożenia, nadmiernym pobu-dzeniu seksualnym, a także w okresie przekwitania.

Zaleca się je również w przypadkach mało nasilonych zaburzeń czynnościowych serca,zwłaszcza napadowym przyśpieszeniu rytmu serca, kołataniu serca wywołanym uczuciem stra-chu, lękiem przestrzeni lub szokiem pourazowym.

170

Grzybień biały (wg T. Hajka, 1562)

Przetwory. Intrakt grzybieniowy. Intractum Nymphaeae: rozdrobnić 1 część świeżychkwiatów, włożyć do miksera, dodać 1,5 części alkoholu 95-procentowego, zmiksować i pozo-stawić w zamkniętym słoiku na 1 dzień. Potem przecedzić, wycisnąć miazgę roślinną, przesą-czyć przez watę i rozlać płyn do małych, ciemnych butelek. Stosować w okresowej niemiaro-wości serca, stanach lękowych i pobudzeniu seksualnym. Brać 40-60 kropli w 1/4 szklankiwody 2-4 razy dziennie po jedzeniu.

Krople uspokajające: zmieszać 20 g intraktu grzybieniowego z 10 g intraktu dziurawcowegoi 5 g nalewki glistnikowej. Stosować dawki po 30 kropli do 1/2 łyżeczki w 1/4 szklanki wody2-5 razy dziennie w stanach pobudzenia nerwowego i seksualnego oraz trudnym zasypianiu.

171

45. HERBATA CHIŃSKAThea sinensis L.

Roślina jest krzewem z rodziny Theaceae, pochodzącym prawdopodobnie z Assamu w In-diach, uprawianym od tysięcy lat w licznych odmianach w Chinach, później w Japonii, a odpołowy ubiegłego wieku w Indiach i nieco wcześniej na Cejlonie, potem na Jawie, a stosunko-wo niedawno w Związku Radzieckim i innych krajach. Krzew herbaciany wymaga klimatuciepłego i w Polsce nie może być uprawiany na skalę opłacalną.

Surowiec. Na surowiec zbiera się głównie pączki liściowe oraz 3-4 najmłodsze liście, gdyżstarsze dają produkt gorszej jakości. Zebrane liście poddaje się przewiędnięciu, rolowaniu,fermentacji, suszeniu i sortowaniu. Dzięki odpowiedniej fermentacji liście nabierają swoistegoaromatu i czarnej barwy. Surowcem leczniczym jest liść herbaty - Folium Theae, stosowany wwielu krajach niemal wyłącznie w lecznictwie i jest tam do nabycia w aptekach. W innych kra-jach, np. w Polsce, uważa się herbatę za używkę kofeinową, dostępną w sklepach spożyw-czych.

Odróżnia się dwa zasadnicze typy herbaty - czarną, specjalnie fermentowaną i następnie su-szoną, aromatyczną, dającą napar ciemny, słabszy w działaniu oraz herbatę zieloną, nie fer-mentowaną, suszoną zaraz po zbiorze w podwyższonej nieco temperaturze. Daje ona napar ja-sny, mało smaczny, o aromacie ziołowym, ale silniejszy w działaniu od poprzedniej. W Polscenie jest lubiana.

Podstawowe związki czynne. Liście zawierają alkaloidy purynowe, w tym 1,2-4,5% kofe-iny, do 0,04% teofiliny i około 0,05% teobrominy, a ponadto inne zasady purynowe, jak adeni-na i ksantyna. Drugą grupę stanowią garbniki katechinowe w ilości 10-20%, niekiedy do 25%,katechina i kwas galusowy, saponiny i flawonoidy, jak kemferol, astragalina, kwercetyna i ru-tyna. Trzecią grupę związków stanowi olejek eteryczny w ilości do 0,1%, powstający w wyni-ku fermentacji, a w nim m.in. salicylan metylu. Poza tym są inne związki o mniejszym znacze-niu i sole mineralne.

Działanie. Napary z liści herbaty mają łagodne działanie pobudzające. Dzięki alkaloidompurynowym podnoszą aktywność różnych ośrodków w mózgu, zwiększają zdolność do dłuż-szego wysiłku umysłowego oraz szybkość kojarzenia i zapamiętywania. Pobudzony zostajemięsień sercowy i ośrodek naczynioruchowy oraz nieco wyostrzone są niektóre zmysły, jakwzrok i słuch. Obserwuje się także pogłębienie oddechu. Są to efekty dość słabo dostrzegalne uosób zdrowych przy codziennym piciu herbaty, natomiast - wyraźnie u chorych po omdleniachlub zatruciach.

Dzięki obecności garbników napar z liści herbaty ma ponadto własności przeciwbiegunko-we i przeciwbakteryjne. Jest również korzystny w zatruciach pokarmowych bakteryjnych orazniektórymi związkami chemicznymi.

Działania niepożądane. Zbyt częste picie w ciągu dnia bardzo mocnego naparu z herbaty,obfitującego w garbniki, jest niekorzystne, a nawet szkodliwe, ponieważ łączą się one z wita-miną B1 (tiaminą) i unieczynniają ją. Wiążą także sole mineralne, np. żelazo, magnez i wapń,zaliczane do tzw. makroelementów, oraz tzw. mikroelementy, jak selen, cynk, mangan, miedź,kobalt.

Równie niekorzystne jest długotrwałe bezpośrednie oddziaływanie garbników na błonę ślu-zową przewodu pokarmowego, utrudniające resorpcję ważnych składników pokarmowych.Niektórzy gastrolodzy zwracają uwagę, że picie dużej ilości mocnej herbaty jest przyczynąwielu ujemnych objawów, których dotąd nie łączono z garbni-

172

karni znajdującymi się w herbacie, ale raczej przypisywano je kofeinie. Podobnie do garbni-ków działają również wolne związki wielofenolowe.

Zastosowanie. Chociaż w Polsce, w przeciwieństwie do niektórych krajów, nie uważa sięherbaty za lek, i nie rozprowadza się jej przez apteki, to napar z herbaty jest powszechnie sto-sowany u nas w lecznictwie domowym jako środek pobudzający i przeciwbiegunkowy, a cza-sem zewnętrznie do okładów.

Przetwory. Napar z herbaty przyrządzony znanym domowym sposobem, osłodzony. Pić wprzypadku złego samopoczucia, zawrotów głowy, zmęczenia psychicznego i stanów napięcianerwowego. W stanach przedgorączkowych, dreszczach, przemarznięciu na wietrze lub mroziedodać do naparu 1-3 łyżki syropu malinowego dla wywołania potów i położyć się do łóżka.Można dodać do naparu kieliszek rumu, koniaku lub zwykłej wódki dla rozgrzania się po zbyt-nim wychłodzeniu.

Napar z herbaty mocny, nie słodzony, zawierający dużo garbników, można stosować w za-burzeniach trawiennych, zatruciu pokarmowym, mdłościach i mało nasilonej biegunce. Tensam napar rozcieńczony 2-, 3-krotnie wodą przegotowaną służy po ostudzeniu do przemywaniaoczu w zapaleniu spojówek oraz w bólach spowodowanych promieniowaniem z telewizorów izmęczeniem oczu długim czytaniem przy świetle elektrycznym. Napar nie rozcieńczony stosu-je się do przymoczek i okładów na swędzącą wysypkę, otarcia naskórka, zainfekowane drobneskaleczenia i ukłucia owadów, a także na oparzenia I i II stopnia.

46. HYZOP LEKARSKIHyssopus officinalis L.

Hyzop jest półkrzewem należącym do rodziny Wargowych (Labiatae), pochodzącym z re-jonu Morza Śródziemnego, spotykanym obecnie na znacznej części obszaru południowej iśrodkowej Europy, Syberii, Kaukazu, a także w Iranie. W Polsce jest hodowany. Niekiedy nałąkach lub starych murach trafia się zupełnie zdziczały.

Roślina wydaje łodygi u dołu zdrewniałe, do 60 cm wysokie, rozgałęzione, gęsto ulistnione.Liście prawie siedzące lancetowate lub równowąskolancetowate, tępe, jednonerwowe, z obustron gruczołowato kropkowane. Kwiaty w nibyokółkach na szczycie skupionych często wjednostronny pozorny kłos. Korona dwuwargowa, ciemnoniebieska, czasem czerwona lub bia-ła, do 1 cm długa.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu lub sierpniu zakwitające górne części(szczyty) pędów hyzopu odmian białej, czerwonej czy niebieskiej i suszy w suszarni natural-nej, rozłożone cienką warstwą w miejscach zacienionych i przewiewnych. Surowcem leczni-czym jest ziele hyzopu - Herba Hyssopi.

Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera do 1% olejku eterycznego, stanowiącego mie-szaninę ponad 50 związków, np. pinokamfen, a- i β-pinen, β-terpinen, kadinen, metylomirtenoli inne. Są w zielu flawonoidy (do 3%), np. diosmina, garbniki (do 8%), związki trójterpenowe(np. kwas oleanolowy i kwas ursolowy), glikozyd hyzopina, związek gorzki marubina, fitoste-rol i sole mineralne.

Działanie. Najbardziej uchwytne jest działanie rozkurczowe przetworów z hyzopu na prze-wód pokarmowy. Ułatwiają one przywrócenie prawidłowych ruchów perystaltycznych jelit,znoszą uczucie bólu i pełności, wywołane nagromadzeniem się gazów, umożliwiają ich odej-ście i wypróżnienie. Jednocześnie zawarte w surowcu gorycze pobudzają wydzielanie sokówtrawiennych, zwiększają łaknienie i uspraw-

173

niają procesy trawienia i przyswajania pokarmów. Garbniki zaś działają łagodnie ściągające iprzeciwbakteryjnie.

Na uwagę zasługuje też działanie wykrztuśne hyzopu, przypisywane obecności olejku ete-rycznego oraz związków trójterpenowych, a być może również innych składników. Po doust-nym przyjęciu wyciągu z ziela hyzopu zawarty w nim olejek eteryczny jest częściowo wydala-ny przez płuca z wydychanym powietrzem i, drażniąc śluzówkę, powoduje wzmożenie wytwa-rzania płynnego śluzu oskrzelowego oraz pobudzenie ruchów nabłonka rzęskowego, a to z ko-lei ułatwia odkrztuszanie. Niekiedy obserwuje się łagodne działanie przeciwpotne, wyraźniejednak słabsze, niż po wyciągu z liści szałwii.

Przetwory z ziela hyzopu stosowane zewnętrznie na skórę i błony śluzowe działają ściągają-ce, przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie i przeciwkrwotocznie, na co wpływ mają garbniki,olejek eteryczny i związki trójterpenowe.

Działania niepożądane. W rzadkich przypadkach ziele hyzopu może spowodować wystą-pienie objawów toksycznych, wywołanych przez niektóre składniki olejku eterycznego. Z tegopowodu nie należy przekraczać ustalonych dawek doustnych ani nie prowadzić kuracji przezdłuższy czas przetworami z samego ziela hyzopu. Najlepiej łączyć hyzop z innymi surowcamidla wykorzystania synergizmu działania związków czynnych, co umożliwia obniżenie dawek.

Zastosowanie. Najczęściej stosuje się przetwory z hyzopu w stanach nieżytowych błon ślu-zowych przewodu pokarmowego, nadmiernej fermentacji, wzdęciach, zaburzeniach trawien-nych, uczuciu sytości i braku apetytu, a także w długo trwającej biegunce. Szczególnie ko-rzystne jest podawanie przetworów z ziela hyzopu dzieciom i młodzieży oraz osobom w wiekupodeszłym.

Zaleca się również wyciągi z hyzopu w przewlekłych nieżytach gardła i oskrzeli, którymtowarzyszy suchy, męczący kaszel oraz zaleganie skąpej, gęstej wydzieliny w drogach odde-chowych. Wyciąg z ziela hyzopu jest składnikiem płynu Pectosol (Herbapol), stosowanego wnieżycie gardła, kaszlu i chrypce.

Odwar, wyciąg olejowy oraz miazgę ze świeżego ziela hyzopu stosuje się zewnętrznie wpostaci okładów na skórę. Odwary służą również do płukania jamy ustnej i gardła w stanachnieżytowych błony śluzowej.

W lecznictwie ludowym ziele hyzopu jest stosowane jako środek wykrztuśny, przeciwroba-czycowy, pobudzający krwawienia miesięczne, a zewnętrznie jako lek ściągający iprzeciwbakteryjny.

Przetwory. Napar z hyzopu: zalać 11/2 łyżki ziela w termosie 2 szklankami wody wrzącej,zamknąć termos i odstawić na 1 godz. Pić po 1/4-1/3 szklanki 2-4 razy dziennie na 1 godz.przed jedzeniem w zaburzeniach trawiennych lub po jedzeniu - jako środek wykrztuśny. Okresstosowania 2 tygodnie, później należy zrobić 10-dniową przerwę.

Zioła przeciwpotne: zmieszać równe ilości ziela hyzopu, liści szałwii i porostu islandzkiego.Zalać 11/2 łyżki ziół w termosie 11/2 szklanki wody wrzącej, przykryć i odstawić na 1 godz.Pić powoli po 1/4-1/3 szklanki 3-4 razy dziennie po jedzeniu w nadmiernej potliwości ciała.

Przy zbytniej potliwości nóg najlepsze wyniki daje moczenie ich w odwarze z równych ilo-ści ziela hyzopu, ziela skrzypu, ziela lub kwiatów krwawnika i kory dębu.

Zioła wiatropędne i regulujące trawienie: zmieszać po 50 g ziela hyzopu i liści mięty pie-przowej oraz po 25 g owoców kminku, korzeni lubczyka i ziela pięciornika gęsiego. Wsypaćdo termosu 1 /2 łyżki ziół i zalać 11/2 szklanki

174

wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/4-1/3 szklanki 3-4 razy dziennie po je-dzeniu w zaburzeniach trawiennych, wzdęciach, bólach epigastrycznych i nudnościach. Dzie-ciom i młodzieży podawać po 1 łyżce.

Zioła wykrztuśne: zmieszać po 50 g ziela hyzopu i liści podbiału oraz po 25 g ziela macie-rzanki i liści szałwii. Zalać w termosie 11/2 łyżki ziół 11/2 szklanki wody wrzącej, przykryć iodstawić na 1 godz. Pić po 1/4-1/3 szklanki kilka razy dziennie po jedzeniu w nieżycie gardła ioskrzeli, utrudnionym odkrztuszaniu i zaleganiu śluzu. Stosować też do płukania w nieżyciejamy ustnej i gardła.

Zioła żołądkowe: zmieszać 50 g ziela hyzopu oraz po 25 g ziela dziurawca, ziela drapaczalekarskiego i liści orzecha włoskiego. Sporządzić napar w termosie jak poprzednio. Pić 1/3-1/2szklanki 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem w braku apetytu, niedokwaśności, odbi-janiu, czkawce i wzdęciach.

Kompres na stłuczenia: wziąć 1-2 łyżki rozdrobnionego ziela hyzopu oraz 1/2-1 łyżkę płat-ków owsianych, zarobić z wodą na papkę, dodać kilka kropli octu, ogrzewać w naczyniu dotemp. około 40°, przenieść na płótno i przyłożyć na siniak, obrzęk lub miejsce stłuczone, na-kryć ceratką i przewiązać. Kompres zmieniać kilka razy dziennie.

47. JAŁOWIEC POSPOLITYJuniperus communis L.

Jest to krzew, rzadziej niewielkie drzewo z rodziny Cyprysowatych (Cupressaceae), wystę-pujące w Europie, Azji i Ameryce Północnej. W Polsce rośnie na niżu i w dolnej strefie obsza-rów górskich w rzadkich lasach sosnowych i na suchych piaszczystych nieużytkach. Niekiedybywa sadzony w parkach i ogrodach jako roślina ozdobna.

Jako krzew jałowiec osiąga wysokość 3 m, a jako drzewo wyrasta do ponad 10 m. Pień maprosty, pokryty szarobrunatną, łuszczącą się martwicą. Młode gałązki trój-kanciaste. Liście wpostaci równowąskolancetowatych, prostych i ostrych, silnie kłujących szpilek, są osadzone po3 w okółku. Kwiaty dwupienne. Męskie są zebrane w wydłużone, bezszypułkowe kotki, a żeń-skie mają postać drobnych, zielonych szyszek. W okresie dojrzewania owocolistki mięśnieją izrastają się, tworząc szyszkojagodę, która dojrzewa dopiero jesienią następnego roku.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się dojrzałe, ciemnofioletowe, niemal czarne owocepóźną jesienią i zimą, strząsając je na płachty rozłożone na ziemi, a następnie suszy w suszar-niach ogrzewanych w temp. do 35°C. Otrzymuje się szyszkojagody jałowca, zwane równieżowocami jałowca - Fructus Juniperi (syn. Bacca Juniperi). Owoce jałowca służą również dodestylacji olejku eterycznego - Oleum Juniperi, a także są wykorzystywane w przemyśle wód-czanym.

Podstawowe związki czynne. Owoc jałowca zawiera 0,5-2% olejku eterycznego (krajowenormy wymagają co najmniej 0,8%), a w nim są liczne terpeny, jak α i β-pinen, kamfen, kadi-nen, kariofilen, mircen, limonen oraz najważniejszy składnik czynny terpinenol. Są też w olej-ku seskwiterpeny, jak juneol i α-kadinol oraz dwuterpeny - pochodne kwasu pimarowego, pozatym flawonoidy, garbniki, leukoantocyjany, substancje żywicowe i woski (do 8%), związekgoryczowy, kwasy organiczne, do 30% związków cukrowych (m.in. glukozy i fruktozy) orazsole mineralne.

Działanie. Surowiec ma wyraźne własności moczopędne, związane z obecnością flawono-idów, a także olejku eterycznego i zawartego w nim terpinenolu, który zwięk-

175

sza ilość wydalanego moczu i wraz z nim jonów sodu i chloru oraz kwasu moczowego. Należyjednak pamiętać, że zbyt duże dawki przetworów z jałowca mogą spowodować podrażnienienerek. Bardzo jest ważne działanie bakteriobójcze jałowca na patogenne szczepy bakterii wdrogach moczowych i przewodzie pokarmowym. Działanie owoców jałowca stanowi przykładwspółdziałania z odpowiednimi antybiotykami w ostrych i podostrych zakażeniach dróg mo-czowych. Antybiotyk pozwala na opanowanie zakażenia w krótkim czasie przez zniszczeniewiększości, ale nie wszystkich bakterii. Aby uniknąć nawrotów zakażeń, należy po odstawie-niu antybiotyku zastosować niezwłocznie zioła moczopędne i bakteriobójcze, zawierające ja-łowiec, aby zniszczyć resztę bakterii, zwykle już opornych na antybiotyk.

Wyciągi z owoców jałowca wzmagają nieznacznie wydzielanie żółci oraz ułatwiają jejprzepływ przez drogi żółciowe, a także zwiększają wytwarzanie soku żołądkowego i pobudzająperystaltykę jelit oraz wydzielanie potu.

Olejek jałowcowy działa drażniąco na skórę, rozszerza nieznacznie naczynia włosowate,powodując zaczerwienienie. Olejek, podobnie jak wyciągi z jałowca, działa bakteriobójczo.

Działania niepożądane. Długotrwałe lub zbyt duże dawki wyciągu z owoców jałowca, atakże sam olejek, podawane doustnie, mogą spowodować podrażnienie błony śluzowej prze-wodu pokarmowego i nerek, rozszerzenie naczyń krwionośnych i długo utrzymujący się od-czyn zapalny. Należy zachować ostrożność lub zaniechać stosowania przetworów z jałowca wstanach zapalnych dróg moczowych. Nie podawać kobietom w ciąży. Zewnętrznie olejek możespowodować zapalenie skóry z obrzmieniem i bolesnością.

Zastosowanie. Przetwory z jałowca stosuje się od dawna w schorzeniach wywołanych za-trzymaniem w ustroju wody i jonów sodu, zwłaszcza w obrzękach spowodowanych niedomogąnerek, a niekiedy również układu krążenia. Najczęściej podaje się jałowiec w stanach zapal-nych dróg moczowych, zwłaszcza w zapaleniu miedniczek nerkowych i pęcherza moczowego,nawet jeśli są wywołane przez bakterie antybiotykooporne.

Ponadto stosuje się owoc jałowca w zbyt skąpym wydzielaniu oraz w zastojach żółci i zwią-zanych z tym zaburzeniach trawiennych i trudnościach w przyswajaniu pokarmów. Surowiecten jest składnikiem mieszanek ziołowych Cholagoga I i III (Herbapol), stosowanych w scho-rzeniach wywołanych zmianami czynnościowymi wątroby, osłabieniu mechanizmów odtruwa-jących i niedostatecznym wytwarzaniu żółci. Wyciąg z owoców jałowca wchodzi w skład pły-nu Cholesol (Herbapol) o działaniu żółciopędnym, odtruwającym i usprawniającym procesytrawienia.

Olejek jałowcowy stosuje się z reguły zewnętrznie na skórę w postaci złożonych mazideł dowcierań rozgrzewających w bólach reumatycznych i nerwobólach (Linimentum saponato-camphoratum).

Przetwory. Napar jałowcowy: 1 łyżkę rozdrobnionych owoców jałowca zalać 1 szklankąwody wrzącej i naparzać pod przykryciem 30 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Wypić wciągu dnia porcjami po 1-2 łyżki po posiłkach jako środek moczopędny, bakteriobójczy i żół-ciopędny. Przyjmować napar przez 5 tygodni, po czym zrobić przerwę na 1-2 tygodnie.

Wino jałowców e: 50 g rozdrobnionych owoców jałowca zalać 1 l wina i powoli ogrzewaćdo wrzenia. Odstawić pod przykryciem na 3 dni. Odcedzić i zlać do butelki. Pić codziennie ra-no na czczo kieliszek jako środek moczopędny, a na 30 min przed posiłkiem jako wzmagającyłaknienie.

Owoce jałowca (doustnie). W zaburzeniach trawiennych oraz wzdęciach

176

Jałowiec pospolity (wg T. Hajka, 1562)

przyjmować doustnie owoce według następującego schematu: rozpocząć od 4 sztuk i codzien-nie zwiększać o 1 sztukę do 15 owoców dziennie, po czym codziennie przyjmować o 1 sztukęmniej aż do 1 sztuki dziennie i na tym kurację zakończyć.

Cholesol (Herbapol), płyn: 1 łyżeczkę preparatu rozmieszanego w 1/3 szklanki wody pić 3razy dziennie na 30 min przed posiłkami w schorzeniach wątroby i zbyt skąpym wydzielaniużółci oraz soków trawiennych.

Kąpiel jałowcowa: zagotować 1 kg młodych gałązek jałowca oraz garść jego owoców w 2 lwody. Po ostudzeniu przecedzić, wlać do wanny i dopełnić wodą o temp. około 38° do 1/3 ob-jętości. Czas kąpieli około 15 min. Stosować w reumatyzmie, artretyzmie i wypryskach skór-nych.

177

48. JANOWIEC BARWIERSKIGenista tinctoria L.

Jest to krzew z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), występujący w stanie naturalnymniemal w całej Europie i Małej Azji. W Polsce jest pospolity na całym niżu i w dolnych par-tiach gór. Rośnie w suchych lasach, zaroślach i na słonecznych wzgórzach.

Janowiec ma łodygi do 60 cm wysokie o wzniesionych lub dźwigających się gałązkach. Li-ście podłużne lub równowąskolancetowate, po brzegach i spodem wzdłuż nerwów owłosione,z szydłowatymi przylistkami. Kwiaty żółte, grzbieciste, motylkowate, zebrane w grona naszczytach pędów i gałązek. Kielich nagi, co najwyżej na brzegu omszony. Owocem jest strąkprawie zawsze nagi, z 6-10 brunatnymi nasionami.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się górne, niezdrewniałe, ulistnione części łodyg ja-nowca w czerwcu lub lipcu w okresie zakwitania i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje sięziele janowca barwierskiego - Herba Genistae.

Warto wspomnieć, że ziela janowca używano niegdyś do barwienia tkanin wełnianych, ba-wełnianych, lnianych i jedwabnych na kolor żółty i pomarańczowy.

Podstawowe związki czynne. Ziele janowca zawiera alkaloidy chinolizydynowe, jak cyty-zyna, lupanina i anagiryna, flawonoidy, jak genistyna, genisteina i luteolina, garbniki, związekgoryczowy, ślady olejku eterycznego oraz sole mineralne.

Działanie. Ziele janowca wykazuje silne własności moczopędne. Dzięki skojarzonemu dzia-łaniu związków flawonowych oraz alkaloidów umożliwia szybkie wydalanie z organizmunadmiaru płynów oraz szkodliwych produktów przemiany materii. Natomiast występująca wzielu genisteina, należąca do grupy izoflawonów, ma silne własności estrogenne.

Alkaloidy ziela janowca, zwłaszcza cytyzyna, pobudzają zarówno ośrodkowy, jak i autono-miczny układ nerwowy, a zwłaszcza ośrodki wegetatywne w rdzeniu przedłużonym. W wyni-ku tego zwiększa się częstotliwość i amplituda ruchów oddechowych, podnosi ciśnienie krwi,wzmaga transpiracja i perspiracja skóry, a także ruchy perystaltyczne jelit. Nieznacznie zostająpobudzone ośrodki wymiotny i kaszlowy. Na autonomiczny układ nerwowy alkaloidy janowcadziałają podobnie do nikotyny. Początkowo pobudzają zwoje nerwowe, a w większych daw-kach porażają je na skutek zahamowania przenoszenia bodźców w synapsach nerwowych.

Działania niepożądane. Ziele janowca wyróżnia się silnym działaniem i w dawkach wyż-szych od leczniczych powoduje nudności i wymioty oraz kurcze toniczno-kloniczne, zbliżonedo strychninowych.

Zastosowanie. Wyciągi z ziela janowca stosuje się najczęściej jako lek moczopędny wosłabieniu czynności nerek, zapaleniu pęcherza i dróg moczowych, obrzękach, a pomocniczow niektórych chorobach przemiany materii, gośćcu, skazie moczanowej, kamicy moczowej, atakże w niektórych chorobach skórnych, spowodowanych nagromadzeniem substancji tok-sycznych w ustroju. Również jako środek ułatwiający wypróżnienie, gdyż wzmaga perystalty-kę jelit. Wraz z innymi ziołami wykorzystywany jest jako środek podwyższający ciśnieniekrwi.

Czysty alkaloid cytyzyna występuje w zielu janowca w niewielkiej ilości. Znosi ona objawygłodu nikotynowego i jest stosowana doustnie w postaci tabletek Tabex (Pharmachim, Bułg.)w kuracji odwykowej palaczy tytoniu. Jednakże na skalę prze-

178

myślową cytyzynę otrzymuje się ze złotokapu zwyczajnego - Laburnum anagyroides Med.(syn. Cytisus laburnum L.).

Przetwory. Odwar z ziela janowe a: 1 łyżkę rozdrobnionego ziela zalać 1 szklanką wodyletniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min iprzecedzić. Pić 2-3 razy dziennie 1-3 łyżki jako środek moczopędny i łagodnie rozwalniający.

Zioła w hipotonii: zmieszać po 20 g ziela janowca i ziela tasznika oraz po 30 g ziela krwaw-nika i liści melisy. Zalać 2 łyżki ziół w termosie 11/2 szklanki wody wrzącej. Zamknąć i od-stawić na 1 godz. Pić 2 razy dziennie po 1/2 szklanki małymi łykami rano i wieczorem w ni-skim ciśnieniu krwi.

49. JARZĄB POSPOLITY (JARZĘBINA)Sorbus aucuparia L.

Jarzębina jest niezbyt wysokim drzewem z rodziny Różowatych (Rosaceae), występującymw Europie i w Azji na Syberii. W Polsce rośnie bardzo często w lasach i zaroślach na niżu i wgórach aż po strefę kosodrzewiny. Bywa też często wysadzana koło zabudowań, w parkachoraz wzdłuż ulic jako roślina ozdobna.

Jarzębina osiąga wysokość do 15 m. Korę ma jasną, gładką. Pączki zimowe kosmato owło-sione. Liście nieparzystopierzaste, za młodu miękko owłosione, listki podłużnielancetowate, znierówną podstawą, krótkoogonkowe, ostro na brzegach piłkowane. Kwiaty promieniste, białe,zebrane w szczytowo stojących podbaldachach. Owoc jest prawie kulisty, barwy szkarłatnej,cierpki, niejadalny w stanie świeżym.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w maju rozkwitające kwiatostany i suszy wmiejscach zacienionych i przewiewnych, a następnie ociera je na sitach i odrzuca szypułki. Su-rowcem jest kwiat jarzębiny - Flos Sorbi, obecnie bardzo już rzadko używany.

Jesienią, po przymrozkach, zbiera się owocostany, kiedy smak owoców staje się łagodniej-szy i mniej gorzki. Suszy się je w suszarniach ogrzewanych, rozłożone cienką warstwą, wtemp. około 30°C, a następnie dosusza w temp. około 60°. Otrzymuje się owoc jarzębiny -Fructus Sorbi. Kwiaty i owoce należy przechowywać w szczelnym opakowaniu w miejscachsuchych i chronić od światła i owadów.

Podstawowe związki czynne. Owoce jarzębiny zawierają kwasy organiczne, jak jabłkowy,winowy, sorbowy oraz parasorbowy, ponadto garbniki, kwasy wielofenolowe, cyjaninę, barw-niki karotenoidowe, np. β-karoten, witaminę C (do 0,2%), sacharozę, glukozę, alkohol D-sorbitol (do 10%) i produkt jego utleniania L-sorbozę, a także nieznany bliżej związek gorzki.

Skład chemiczny kwiatów jarzębiny jest dotychczas słabo poznany.Działanie. Owoce jarzębiny nieznacznie zwiększają wydalanie moczu, działają też przeciw-

zapalnie zarówno w obrębie dróg moczowych, jak i błon śluzowych przewodu pokarmowego.Mają też własności łagodnie ściągające i słabo przeciwbiegunkowe, a nadto przeciwmiażdży-cowe. Owoce jarzębiny nie działają zbyt silnie, zwykle więc łączy się je z innymi surowcamimoczopędnymi lub przeciwzapalnymi.

Kwas parasorbowy był przez długie lata uważany za toksyczny, a nawet za rakotwórczy.Amerykanie, na podstawie dokładnych badań (Food Cosmet. Toxicol. 1975, nr. 5, 387) stwier-dzili brak jakiejkolwiek toksyczności, z wywoływaniem raka włącznie. Dlatego uznali, żeobecność tego kwasu w żywności w ilościach naturalnych jest dopuszczalna.

179

W innych badaniach wykazano, że kwas parasorbowy, warunkujący działanie przeczyszcza-jące świeżych owoców jarzębiny, łatwo rozkłada się podczas ogrzewania i gotowania. Dlategonapar z owoców (przy ogrzewaniu do wrzenia) lub konfitury czy dżem nie zawierają już kwasuparasorbowego i wobec tego działają zapierające ze względu na obecność garbników.

Działania niepożądane. Świeże owoce jarzębiny mogą wywołać wymioty i biegunkę.Zastosowanie. Przetwory z owoców jarzębiny zawierające garbniki stosuje się w mało nasi-

lonych biegunkach oraz nieżytach przewodu pokarmowego. Działają również osłaniające nawątrobę i, jako środek odtruwający, są lepsze od cysteiny.

Przetwory z jarzębiny stosuje się ze względu na ich działanie przeciwzapalne w zaburze-niach obwodowego krążenia krwi, zwłaszcza w żylakach odbytu i stanach zapalnych w obrębiedróg moczowych. Również w osłabieniu czynności nerek i pomocniczo w kamicy moczowej, atakże w łagodnych stanach miażdżycy.

Owoce jarzębiny wchodzą w skład mieszanki ziołowej Rektosan (Herbapol), używanej wleczeniu żylaków odbytu (hemoroidów), oraz mieszanki Sklerosan (Herbapol), stosowanej wpoczątkowych stanach miażdżycy i zaburzeniach krążenia obwodowego.

Przetwory. Odwar jarzębinowy: 1 łyżkę rozdrobnionych owoców jarzębiny zalać 11/2szklanki wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odsta-wić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie 1/3-1/2 szklanki jako lek przeciwbiegunkowyi moczopędny.

W biegunce można również stosować konfitury lub dżem jarzębinowy, sporządzany tak sa-mo jak z czarnej porzeczki. Im krócej będą ogrzewane, tym więcej zachowają witamin. Dawki:po 1 łyżeczce lub 1 łyżce 2-3 razy dziennie. Mają one również korzystne działanie w gośćcustawowym, jeśli kuracja nimi trwa kilka miesięcy.

Macerat jarzębinowy: 1 łyżkę rozgniecionych owoców zalać 2/3 szklanki wody zimnej i podprzykryciem pozostawić na noc. Rano przecedzić i pić porcjami w ciągu dnia w utrudnionymwypróżnianiu i niezbyt uporczywym zaparciu.

Zioła przeciw zaparcie m: zmieszać 60 g rozdrobnionej kory kruszyny i po 20 g rozgniecio-nych owoców jarzębiny oraz liści babki. Zalać 1 łyżkę ziół 2/3 szklanki wody ciepłej i pozo-stawić na 2-3 godz. Przecedzić i wypić przed snem w zaparciu.

Sklerosan (Herbapol): zalać 2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej. Gotować łagodnie 3-5min pod przykryciem. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dzienniepo jedzeniu w początkowych stanach miażdżycy, zwłaszcza u osób starszych. Również po-mocniczo w mało zaawansowanym nadciśnieniu tętniczym i zaburzeniach ciśnienia obwodo-wego na tle miażdżycowym.

50. JASNOTA BIAŁALamium album L.

Jest to bylina z rodziny Wargowych (Labiatae), rozpowszechniona w strefie umiarkowanejpółkuli pomocnej. W Polsce bardzo pospolita na niżu i w niższych położeniach górskich. Ro-śnie na przychaciach, rumowiskach, przydrożach i w zaroślach.

Jasnota ma łodygi wzniesione lub podnoszące się, do 60 cm wysokie, z rzadka owło-

180

sione bądź prawie nagie, na przekroju poprzecznym czworokątne. Liście długoogonkowe,owłosione, jajowate, długo zaostrzone, w nasadzie sercowate lub ucięte, grubo piłkowane, osa-dzone na łodydze naprzeciwległe. Kwiaty dość duże, grzbieciste, dwu wargo we, o koroniebiałej, do 2,5 cm długiej. Górna warga długo i gęsto owłosiona. Pylniki czarniawe. Kwitnie odmaja do jesieni. Jasnota rozrasta się w kępy, dzięki licznie wytwarzanym rozłogom.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od maja do jesieni rozkwitające korony kwiato-we. Jeśli jest ciepło i sucho, suszy się je w cieniu i przewiewie, rozkładając cienką warstwą.Przy złej pogodzie lepiej korzystać z suszarni ogrzewanej o temp. do 35°. Kwiaty suszone zbytdługo, łatwo ciemnieją. Surowcem jest kwiat jasnoty białej - Flos Lamii albi.

Podstawowe związki czynne. Kwiaty zawierają około 1% flawonoidów, jak kwercymetry-na oraz glikozydy kwercetyny i kemferolu, niewielkie ilości śluzu, garbników katechinowych isaponin oraz nieco olejku eterycznego (do 0,05%). Ponadto występują związki zasadowe, jakcholina, tyramina i ślady histaminy, związki irydoidowe, jak lamiolid, kwasy wielofenolowe isole mineralne.

Działanie. Kwiaty jasnoty białej mają szczególne powinowactwo z błonami śluzowymi róż-nych narządów. Działają przeciwzapalnie i regenerujące na uszkodzony nabłonek, uszczelnia-jące na ściany włośniczek, hamująco na mikrokrwawienie z drobnych naczyń oraz przeciwwy-siękowo. Dlatego mogą być stosowane albo same, albo korzystniej - w połączeniu z surowcamizawierającymi: krzemionkę (ziele skrzypu, ziele poziewnika, ziele miodunki, ziele rdestu pta-siego) lub związki hamujące krwawienia (ziele tasznika, ziele rdestu ostrogorzkiego, zieleprzymiotna kanadyjskiego), lub też związki regenerujące błony śluzowe (kwiat nagietka, kwiatrumianku, ziele krwawnika, ziele przywrotnika, ziele bukwicy, ziele świetlika, liść babki, ko-rzeń łopianu i korzeń żywokostu).

Działania niepożądane. W dawkach leczniczych objawów niepożądanych nie obserwowa-no.

Zastosowanie. Działanie przetworów z jasnoty obejmuje oskrzela, przewód pokarmowy,odbyt i odbytnicę, zewnętrzne narządy rodne, drogi moczowe, prostatę oraz skórę. Dlatego sto-suje się je w nieżytach tych narządów, zwłaszcza przewlekłych i nie poddających się innymsposobom leczenia, wówczas gdy występują nawet stany ropne (np. płuc, szyjki macicy) lub wkrwawieniach (np. z płuc, narządów rodnych), w nieregularnym, obfitym, przedłużonym i bo-lesnym miesiączkowaniu i upławach białych. Podaje się je również w nieżytach gardła, krtani ioskrzeli, poczynając od błahej chrypki, a kończąc na zapaleniu oskrzeli z dużą, obfitą wydzie-liną, męczącym kaszlem i bólem. Również zaleca się je w postaci wlewów doodbytniczych wschorzeniach odbytnicy i odbytu oraz do irygacji kobietom, a także w formie okładów i przy-moczek na uszkodzoną skórę i trudno gojące się rany.

W lecznictwie ludowym stosowano doustnie odwar z kwiatów jasnoty w biegunkach nie-mowląt i małych dzieci.

Przetwory. Odwar z kwiatów jasnoty: 2 łyżki kwiatów zalać 11/2 szklanki wody letniej.Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i prze-cedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki w stanach zapalnych kobiecych narządów rodnych, nawet z upła-wami i krwawieniami, a także w nieżytach przewodu pokarmowego, dróg oddechowych orazwysypkach skórnych. Odwar można też stosować zewnętrznie do płukań jamy ustnej i gardłaoraz do irygacji i wlewań doodbytniczych.

181

Zioła metaboliczne: zmieszać równe ilości kwiatów jasnoty, liści pokrzywy, ziela fiołkatrójbarwnego i ziela skrzypu. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody letniej i ogrzewać do wrze-nia. Gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w złej przemianie materii i wysypkach skórnych.

Zioła do okładów: zmieszać po 50 g ziela hyzopu i ziela krwawnika oraz po 25 g kwiatówjasnoty białej i liści babki. Zalać 1 łyżkę mieszanki 11/3 szklanki wody ciepłej. Ogrzewać dowrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stoso-wać do płukania jamy ustnej i gardła oraz do okładów i przemywań miejsc stłuczonych iobrzęków.

Zioła w upławach: zmieszać po 30 g kwiatów jasnoty i ziela rdestu ptasiego, 20 g zielaskrzypu, 10 g liści pokrzywy, 5 g kory dębu i 5 g kłączy pięciornika. Zalać 2 łyżki ziół w ter-mosie 11/2 szklanki wody wrzącej, zamknąć i pozostawić na 1 godz. Pić porcjami, po uprzed-nim przecedzeniu, w ciągu dnia między posiłkami w stanach zapalnych pochwy i szyjki maci-cy z upławami.

51. JEMIOŁA POSPOLITAViscum album L.

Jemioła jest wiecznie zielonym, półpasożytniczym krzewem z rodziny Gązewnikowatych(Loranthaceae), rosnącym na gałęziach różnych drzew na terenie Europy i Azji w strefie kli-matu umiarkowanego. W Polsce występuje na terenie całego kraju, najczęściej na topolach, li-pach, brzozach i sosnach, nie wszędzie jednak w dużej ilości.

Jemioła ma charakterystyczne, równomiernie widlasto rozgałęzione łodygi barwy zielonejlub oliwkowozielonej oraz grube, skórzaste, bezogonkowe, całobrzegie liście kształtu lanceto-watego lub eliptycznego, osadzone naprzeciwległe. Kwiaty rozdzielnopłciowe, niepozorne,rozwijają się już w lutym lub marcu. Owoc biały, kulisty, bardzo lepki, podobny do jagody,wielkości ziarna grochu, zawiera 1 do 3 nasion.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od grudnia do marca szczyty pędów jemioły oniezdrewniałej łodydze i suszy w suszarniach w temp. do 25°C. Otrzymuje się ziele jemioły -Herba Visci.

Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera flawonoidy, jak m.in. pochodne kwercytryny,aminy, jak cholina, acetylocholina i histamina, fenolokwasy, jak kwas kawowy, trójterpeny,jak β-amyryna i kwas oleanolowy, glikoproteidy typu lektyny o własnościach cytostatycznychi kancerostatycznych, wiskotoksynę (0,05-0,1%), alkohole cukrowe, jak inozyt oraz innezwiązki, jak kwas γ-aminomasłowy. Zawartość poszczególnych składników jest bardzo zmien-na, a wyniki badań różnych autorów są dość rozbieżne.

Działanie. Zarówno wodne, jak i alkoholowe wyciągi z ziela jemioły po podaniu doustnymobniżają ciśnienie krwi. Pod wpływem składników ziela, hamujących czynność serca, następu-je osłabienie napięcia ścian naczyń krwionośnych i w wyniku tego obniżenie ciśnienia tętni-czego krwi. Nie ustalono jeszcze, czy to działanie należy przypisywać związkom chemicznymrozpuszczalnym w wodzie i alkoholu, to jest flawonoidom i aminom, czy też nieznanemu do-tychczas składnikowi ziela jemioły, ponieważ znajdujące się w surowcu glikoproteidy oraz wi-skotoksyna nie rozpuszczają się w wodzie i brak ich w naparze lub odwarze. Nie ulegają teżresorpcji w przewo-

182

Jemioła pospolita (wg T. Hajka, 1562)

dzie pokarmowym. Wywierają natomiast silne działanie cytotoksyczne i nekrotyczne tylko pobezpośrednim wstrzyknięciu do guza nowotworowego.

Obserwuje się także działanie moczopędne ziela jemioły. Więżę się ono z efektem hipoto-nicznym oraz obserwowanym niekiedy obniżeniem poziomu kwasu moczowego we krwi(działanie przeciwartretyczne). Ziele jemioły wykazuje synergizm ze związkami czynnymi, np.kwiatów głogu i ziela konwalii.

Działania niepożądane. Jemioła jest rośliną o stosunkowo silnym działaniu. Przedawko-wana może wywołać wymioty, kolki, a nawet majaczenia i drgawki. Przetwory z jemioły nale-ży stosować w konsultacji z lekarzem.

183

Zastosowanie. Wyciągi z ziela jemioły zaleca się od dawna doustnie jako lek pomocniczyosobom z nadciśnieniem I lub II stopnia, lub też wahaniami ciśnienia pod wpływem bodźcówemocjonalnych, przyśpieszonym rytmie serca, a także w okresie przekwitania. Niekiedy zalecasię w nadmiernych krwawieniach miesięcznych, nieznacznych krwawieniach płucnych, rów-nież często powtarzających się krwawieniach z nosa. Ziele jemioły jest składnikiem mieszankiprzeciwmiażdżycowej Sklerosan (Herbapol) oraz nasercowej Cardiosan (Herbapol), a wyciągalkoholowy wchodzi w skład kropli nasercowych Neocardina (Herbapol).

Przetwory. Macerat w nadciśnieniu: 1/2-1 łyżkę rozdrobnionego ziela jemioły zalać 1-11/2szklanki wody ciepłej i macerować 15 min. Przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie 1/4-1/3 szklankimiędzy posiłkami w nadciśnieniu.

Wino z jemioł ą: 40 g świeżych liści lub rozdrobnionego ziela jemioły zalać 1 l białego,słodkiego wina i pozostawić na 10 dni, mieszając co pewien czas. Przecedzić. Pić 2 razydziennie 1/4 szklanki przed jedzeniem w nadciśnieniu. Kurację stosować przez 2 tygodnie.

Wyciąg alkoholowy ze świeżego ziela jemioły, Intractum Visci (Herbapol): przyjmować po20-40 kropli w kieliszku wody 2-3 razy dziennie między posiłkami. Działa silniej od maceratuw nadciśnieniu i miażdżycy.

Iscador (Weleda, RFN), ampułki z wodnym wyciągiem z ziela jemioły zebranego z jabłoni,sosen i dębów do stosowania w nieoperacyjnych postaciach nowotworów.

Plenosol (Madaus, RFN), ampułki zawierające wodny wyciąg z ziela jemioły do stosowaniajako środek przestrajający w zesztywnieniu kręgosłupa, zwyrodnieniu stawów oraz jako po-mocniczy środek przeciwnowotworowy.

52. JEŻYNA FAŁDOWANARubus plicatus W. et N.

Jest to kolczasty krzew z rodziny Różowatych (Rosaceae), występujący w Europie, Azjioraz Ameryce Pomocnej. W Polsce spotyka się ją na całym niżu i w niższych partiach gór-skich, w lasach, zaroślach, na miedzach i przydrożach. Na terenie naszego kraju rośnie blisko50 gatunków jeżyn, z których wiele może być wykorzystanych w lecznictwie.

Jeżyna fałdowana ma pędy do 1,5 m wysokie, jesienią dość silnie łukowato wygięte. Kolceśrednio duże, nagle zaostrzone, nieco zakrzywione. Liście nieparzystopierzastozłożone. Listki(zwykle 5) spodem miękko owłosione, ostro nierówno- pił-kowane, zwykle za młodu wzdłużnerwów sfałdowane. Listek szczytowy najczęściej sercowaty. Kwiaty promieniste o płatkachbiałych lub jasnoróżowych. Owoce czarne, jadalne, bardzo smaczne.

Surowiec. Na potrzeby zielarskie zbiera się wiosną i na początku lata wyrośnięte liście i su-szy w cieniu i przewiewie. Surowcem leczniczym jest liść jeżyny - Folium Rubi fruticosi. Jestto termin tradycyjny, utrzymujący się od wielu dziesiątków lat w lecznictwie. Rubus fruticosusL. jest bowiem zarzuconą już dawno nazwą botaniczną gatunku zbiorowego, obejmującego je-żynę fałdowaną.

Owoce jeżyny są masowo zbierane do celów spożywczych, a czasem bywają suszone po ze-rwaniu w stanie dojrzałym, gdy są jeszcze jędrne i nie przejrzałe. Po wysuszeniu w suszarniachogrzewanych, początkowo w temp. około 30°, a później do 40°C otrzymuje się owoc jeżyny -Fructus Rubi fruticosi. Oba surowce należy prze-

184

chowywać w opakowaniu w miejscach suchych i ciemnych, a owoce chronić od owadów.Podstawowe związki czynne. Liście jeżyny zawierają garbniki, flawonoidy, kwasy orga-

niczne, inozyt, witaminę C i sole mineralne. W owocach występują cukry, kwasy organiczne,barwniki antocyjanowe, witamina C, pektyny i sole mineralne.

Działanie. Liście jeżyny wykazują działanie przeciwbiegunkowe, przeciwzapalne i prze-ciwbakteryjne na przewód pokarmowy, również u małych dzieci. Zwiększają poza tym nie-znacznie ilość wydalanego moczu i działają lekko napotnie. Łagodnie regulują przemianę ma-terii i ułatwiają usuwanie z moczeni toksycznych metabolitów. Sok ze świeżych owoców jeży-ny, podobnie jak z malin, jest masowo wykorzystywany jako środek dietetyczny. Działa lekkoprzeciwgorączkowo i napotnie.

Działania niepożądane. Przetwory z jeżyn, stosowane w zalecanych niżej dawkach, niewywołują odczynów szkodliwych.

Zastosowanie. Odwary z liści jeżyny zaleca się przede wszystkim w podostrych i przewle-kłych schorzeniach żołądka i jelit różnego pochodzenia, objawiających się stanem zapalnymbłon śluzowych przewodu pokarmowego, nadmiernym rozwojem flory bakteryjnej, skłonno-ścią do biegunek, bólami brzucha i wzdęciami.

Są niekiedy stosowane jako lek łagodnie moczopędny, napotny, regulujący przemianę mate-rii i ogólnie odtruwający w chorobie reumatycznej, chorobach z przeziębienia, a nawet pomoc-niczo w grypie. Służą także za namiastkę herbaty.

Zewnętrznie odwary z liści jeżyny stosuje się do przemywań oraz do płukań jamy ustnej igardła. Również do kąpieli w świądzie skóry, wyprysku i trądziku.

Przetwory. Odwar z liści jeżyny: 11/2 łyżki liści jeżyny zalać 2 szklankami wody letniej.Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przece-dzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1/3-1/2 szklanki między posiłkami w dolegliwościach przewodupokarmowego (zgaga, ból brzucha, biegunka przewlekła - także u dzieci i młodzieży). Ze-wnętrznie zaleca się do płukania i okładów.

Napój z owoców jeżyny: wlać 2 łyżki soku z owoców jeżyny do 1 szklanki przegotowanej,ciepłej wody. Podawać do picia w chorobach gorączkowych w zastępstwie soku malinowego.

Zioła hamujące biegunkę: zmieszać 40 g liści jeżyny i po 20 g owoców borówki czernicy ikłączy pięciornika. Zalać 1-2 łyżki ziół 1-11/2 szklanki wody. Ogrzewać do wrzenia i gotowaćpowoli pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1-3 razy dziennie po1/2-1 szklance zależnie od stopnia nasilenia biegunki i wieku chorego. Zalecane dla dorosłych idzieci.

Zioła wzmacniające: zmieszać po 30 g liści jeżyny i ziela krwawnika oraz po 20 g kwiatówlipy i ziela pięciornika gęsiego. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody ciepłej. Ogrzewać powolipod przykryciem do wrzenia i gotować 3-4 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Możnaosłodzić miodem i podawać dzieciom po 2 łyżki 2-3 razy dziennie, małym dzieciom - połowędawki. Działa jako środek wspomagający w odrze, zwiększający odporność organizmu.

Zioła jako namiastka herbaty: zmieszać 20 g liści jeżyny i po 10 g liści maliny, liści po-krzywy i wysuszonej skórki z jabłka oraz 5 g liści poziomki. Zaparzać tak jak chińską herbatę.Działa korzystnie na przewód pokarmowy, przeciwdziała wzdęciom, zgadze i odbijaniu.

185

53. KALINA KORALOWAViburnum opulus L.

Jest to krzew z rodziny Przewiertniowatych (Caprifoliaceae), występujący w Europie, naSyberii oraz w Ameryce Północnej. W Polsce spotyka się ją w lasach i zaroślach nad brzegamiwód na całym niżu, a w strefie górskiej - tylko w niższych partiach. Jest również często sadzo-na w parkach i ogrodach jako roślina ozdobna o ładnych koralowoczerwonych owocach. WPolsce jest pod częściową ochroną.

Kalina ma pędy do 4 m wysokie o gałązkach nagich. Liście z drobnymi przylistkami, bezzmarszczek, spodem nieco omszone, o klapach jajowatych, ostrych, zatokowoząbkowanych.Gałązki kwiatostanów nagie lub krótko ogruczolone. Kwiaty o koronach białych, brzeżne pła-skie średnicy 15-25 mm, środkowe krótko-dzwonkowate długości 4-5 mm. Owoce owalne,szkarłatnoczerwone.

Surowiec. Do celów zielarskich zbiera się wczesną wiosną korę z gałązek młodych 2-, 3-letnich, gładkich oraz zdrowych i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie, aniekiedy w suszarniach ogrzewanych, w temp. poniżej 40°C. Surowcem leczniczym jest korakaliny koralowej - Cortex Viburni opuli. Można też zbierać korę jesienią po opadnięciu liści,ale zdejmuje się wtedy trudniej niż wiosną.

Niekiedy zbiera się również owoce, które dojrzewają we wrześniu. Po oderwaniu szypułeksuszy się je w suszarni ogrzewanej w temp. do 40°C. Surowcem jest owoc kaliny koralowej -Fructus Viburni opuli.

Dawniej zbierano również kwiatostany tej rośliny i po wysuszeniu w warunkach natural-nych ocierano na sitach, odrzucając szypułki. Otrzymywano kwiaty kaliny koralowej - FlosViburni opuli.

Podstawowe związki czynne. Kora zawiera 2-3% garbników katechinowych, bliżej niezna-ną substancję o działaniu rozkurczowym, katechinę, trójterpeny (np. β-amyrynę), kwas oleano-lowy i ursolowy, fitosterole (np. β-sytosterol), związek kumarynowy skopoletynę, olejek ete-ryczny do 0,3% oraz sole mineralne. Pewne zainteresowanie budzi p-ksylilenodwucyjanid osłabym działaniu cytotoksycznym.

Działanie. Przetwory z kaliny wykazują działanie rozkurczowe, zwłaszcza na mięsień ma-cicy. Obserwuje się zwolnienie napięcia mięśniowego i osłabienie lub całkowite zniesienieuczucia bólu. Wyciągi z kaliny hamują również niezbyt nasilone krwawienia z narządów rod-nych i zmniejszają grożące niebezpieczeństwo poronienia. Działają też korzystnie w żylakachodbytu. Ponadto nieznacznie obniżają tętnicze ciśnienie krwi. Wyciągi alkoholowe i wodne zkory kaliny koralowej wykazują ponadto słabe działanie cytotoksyczne. Owoce kaliny koralo-wej działają podobnie jak kora.

Działania niepożądane. Nie należy przekraczać zalecanych dawek, gdyż może to spowo-dować nudności i inne objawy toksyczne.

Zastosowanie. Przetwory z kory kaliny koralowej stosuje się głównie w stanach skurczo-wych macicy oraz w bolesnym miesiączkowaniu, w predyspozycji do przedwczesnych poro-dów lub poronień, a także w dodatkowych krwawieniach okresu przekwitania.

Zaleca się je również, w połączeniu z innymi surowcami zielarskimi, w leczeniu przewle-kłych i uporczywie utrzymujących się stanów zapalnych oraz żylaków odbytu. Wyciąg gęsty zkory kaliny koralowej wchodzi w skład czopków Hemorol (Herbapol), stosowanych w żyla-kach odbytu.

Przetwory. Odwar z kory kaliny: 1 łyżkę stołową rozdrobnionej kory zalać

186

1 szklanką wody gorącej. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min.Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1-3 łyżki stołowe 3-4 razy dziennie po jedzeniu w zabu-rzeniach miesiączkowania.

Hemorol (Herbapol), czopki: doodbytniczo 1 czopek na noc w żylakach odbytu, krwawie-niach odbytniczych oraz przewlekłych stanach zapalnych odbytu z dolegliwościami bólowymi.W przypadkach ciężkich 2-3 czopki w ciągu dnia.

54. KARCZOCH ZWYCZAJNYCynara scolymus L.

Jest to roślina wieloletnia z rodziny Złożonych (Compositae), pochodząca z obszaru śród-ziemnomorskiego, stanowiąca uprawną odmianę rosnącego tam karczocha dzikiego, zwanegoteż kardem - Cynara cardunculus L. Karczoch zwyczajny jest uprawiany w wielu krajach eu-ropejskich i północnoafrykańskich, także w ZSRR na Krymie, na Cejlonie, Jawie, w Indiach,Brazylii i USA. W Polsce możliwa jest uprawa karczocha jako rośliny jednorocznej (z impor-towanych nasion), wydającej jedynie rozetę przyziemnych liści, które w stanie świeżym lubwysuszone służą do sporządzania wyciągów używanych w lecznictwie.

Karczoch ma łodygę grubą, wysokości do 2 m, obficie szaro lub biało owłosioną. Liście od-ziomkowe duże, zebrane w różyczkę, dolne w zarysie szerokolancetowate, około 1 m długie i50 cm szerokie, podwójniepierzastosieczne. Liście łodygowe są stopniowo mniejsze, a umiesz-czone najwyżej są równowąskie i mają zaledwie 5-6 cm długości. Kwiatostan stanowi duży,głowiasty koszyczek średnicy do 10 cm, o zmięśniałych i niemal bezkolczastych okrywach.Również zmięśniałe jest dno koszyczka. Kwiaty liczne, niebieskawopurpurowe. Kwitnie odczerwca do października.

Surowiec. Dla potrzeb lecznictwa zbiera się liście karczocha zwyczajnego, zarówno od-ziomkowe jak i łodygowe - Folium Cynarae scolymi lub liście z łodygami - Herba Cynaraescolymi i w stanie świeżym przerabia na wyciągi płynne lub suche, przeznaczone do produkcjispecyfików farmaceutycznych. Surowiec ma intensywnie gorzki smak.

Dla celów kulinarnych zbiera się przed kwitnieniem zmięśniałe koszyczki kwiatowe, po-zbawione goryczy, które po oczyszczeniu i usunięciu łuskowatych części gotuje się i spożywa,zazwyczaj z sosem. Jest to delikatna, smaczna jarzyna, o dużej wartości dietetycznej, popular-na w krajach śródziemnomorskich.

Podstawowe związki czynne. W liściach i zielu karczochów głównym związkiem czynnymjest pochodna dwuhydroksyfenolowa, zwana cynaryną, wchodząca w skład kompleksu po-krewnych substancji. W świeżych liściach jest do 0,02% cynaryny, w łodygach mniej. Ponadtowystępują liczne kwasy polifenolowe (np. kawowy) i kwasy organiczne (np. glikolowy), trój-terpeny, flawonoidy i sole mineralne.

W jadalnych koszyczkach kwiatowych stwierdzono obecność znacznych ilości wielocu-krów, m.in. pektyn i śluzu, kwasów organicznych, np. jabłkowego i glutaminowego, witaminyC i grupy witamin B, fitosteroli, glikozydu flawonowego cynarozydu, karotenoidów, enzymówi wielu mikroelementów.

Działanie. Wyciągi z liści i ziela karczochów działają żółciopędnie i żółciotwórczo, moczo-pędnie, przeciwmiażdżycowo, przeczyszczające, ochronnie na wątrobę i rozkurczowo. Stwier-dzono, że po podaniu doustnym wyciągów z liści i ziela następuje szybkie i znaczne pobudze-nie wytwarzania żółci przez wątrobę oraz

187

łatwiejszy jej przepływ w drogach żółciowych. Towarzyszy temu wpływ ogólnie odtruwającyna organizm i na jego funkcje metaboliczne. Następuje bowiem szybkie usuwanie szkodliwychproduktów przemiany materii przez zwiększenie wydalania moczu, łatwiejsze utlenianiezwiązków cukrowych i tym samym - ochrona przed możliwością objawów cukrzycowych.Wyciągi z karczochów zmniejszają poziom związków tłuszczowych i cholesterolu we krwi izapobiegają miażdżycy tętnic. Wymienić też trzeba działanie rozkurczowe na mięśnie gładkiejelit, dróg moczowych i żółciowych, jak też nieznaczne własności przeczyszczające.

Działania niepożądane. Przetwory z karczocha stosowane w zalecanych dawkach, nawetprzez dłuższy okres, nie wywołują objawów szkodliwych.

Zastosowanie. Roślina była od wieków stosowana do celów spożywczych, ale o jej właści-wościach leczniczych dowiedziano się w XIV w., do lecznictwa zaś wprowadzono w XVIII w.,a dopiero w 1926 r. przeprowadzono badania farmakologiczne i kliniczne. Preparaty z karczo-cha są zalecane w schorzeniach związanych z wytwarzaniem i przepływem żółci w stanach za-palnych pęcherzyka żółciowego i przewodów żółciowych, kamicy żółciowej, zastoju żółcispowodowanym stanem skurczowym i atonicznym, w niewydolności wątroby, żółtaczce, dole-gliwościach po usunięciu pęcherzyka żółciowego. Również w miażdżycy naczyń krwiono-śnych, zaburzeniach przemiany tłuszczowej, pomocniczo w niewydolności nerek, cukrzycy ibiałkomoczu.

Przetwory. Nalewka z liści karczocha: 100 g wysuszonych i rozdrobnionych liści lub zielakarczocha zalać 200 ml alkoholu 40-procentowego i macerować 15 dni, często wstrząsając.Następnie przecedzić i wycisnąć surowiec, płyny połączyć i przesączyć przez watę, przelać dobutelki i przechowywać w lodówce. Pić po 10-30 kropli w kieliszku wody kilka razy dzienniena 1 godz. przed posiłkiem. Działa pobudzająco na apetyt, żółciopędnie i metabolicznie.

Wino z liści karczocha: 50 g rozdrobnionych świeżych liści karczocha macerować 8 dni wlitrze wytrawnego białego wina, często mieszając. Następnie przecedzić. Pić po małym kielisz-ku 3-4 razy dziennie przed jedzeniem jako środek moczopędny, przeciwmiażdżycowy i żółcio-pędny.

Cynarein (Herbapol), drażetki zawierające wyciąg z ziela karczochów i korzeni rzewienia zdodatkiem chelidoniny. Dawki 1-3 drażetki 3 razy dziennie przed posiłkami w podanych wyżejschorzeniach wątroby i przewodów żółciowych, połączonych z atonią jelit i zaparciem.

Cynarex (Herbapol), tabletki zawierające wyciąg z ziela karczochów, lek standaryzowanyna zawartość cynaryny. Dawki 1-2 tabletki 2-4 razy dziennie przed jedzeniem. Preparat mapełny zakres zastosowania rośliny.

Cynarzym (RFN), drażetki zawierające wyciągi z liści karczochów, liści boldo, liści aloesu iziela glistnika oraz pankreatynę i żółć. Dawki 1-2 drażetki 3 razy dziennie po jedzeniu jakośrodek w zaburzeniach trawiennych spowodowanych niewydolnością wątroby i trzustki.

188

55. KASZTANOWIEC ZWYCZAJNYAesculus hippocastanum L.

Jest to drzewo z rodziny Kasztanowcowatych (Hippocastanaceae), pochodzące z Grecji, po-łudniowej części Azji Mniejszej oraz Iranu. W Polsce kasztanowiec jest powszechnie znanyjako dekoracyjna roślina parkowa, wysadzana często wzdłuż dróg i alei.

Kasztanowiec jest dużym drzewem o gęstej, szerokiej koronie, siedmiopalczastych liściach ibiałych, różowo nakrapianych, grzbiecistych kwiatach, zebranych w okazałe, wzniesione kwia-tostany. Owoce - to kuliste, kolczaste torebki, zawierające zwykle 1 duże, okrągławe i niecospłaszczone, połyskujące nasienie barwy intensywnie brązowej, z dużą szarą plamą.

W uprawie spotyka się odmiany hodowlane o kwiatach od barwy białej poprzez żółtą i ró-żową do czerwonej. Znaczenie w lecznictwie ma tylko odmiana biało kwitnąca.

Surowiec. Kasztanowiec dostarcza kilku surowców. Wiosną zdejmuje się korę z młodych,gładkich oraz zdrowych gałązek i suszy w przewiewie. Surowcem jest kora kasztanowca - Cor-tex Hippocastani. W czerwcu ścina się w pełni kwitnienia całe kwiatostany kasztanowca, a na-stępnie obrywa pojedyncze kwiaty z szypułkami i suszy rozkładając cienką warstwą w miej-scach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje się kwiat kasztanowca - Flos Hippocastani. Wkońcu lipca zrywa się niedojrzałe owoce kasztanowca - Fructus Hippocastani immaturus, wy-łącznie na zlecenie zakładów zielarskich i w stanie świeżym przerabia w przetwórniach na in-trakt. Często zbiera się jesienią dojrzałe nasiona kasztanowca - Semen Hippocastani, które słu-żą do wyrobu kleju dekstrynowego oraz saponin. Niekiedy bywają zbierane liście kasztanowca- Folium Hippocastani.

Podstawowe związki czynne. W nasionach i owocach znaleziono mieszaninę saponin trój-terpenowych w ilości 3-13%, zwaną escyną, która zawiera osiem połączeń glikozydowych pro-toescygeniny baryngtogenolu C z kwasami angelikowym, tiglinowym i octowym, ponadtookoło 0,15% flawonoidów, a wśród nich pochodne kwercetyny, następnie związki kumaryno-we, garbniki i karotenoidy. Kora obfituje w hydroksykumarynę - eskulinę oraz fraksynę, za-wiera też escynę, flawonoidy, garbniki i trójterpeny. W kwiatach znajduje się escyną, flawono-idy, obejmujące 5 pochodnych kemferolu i izokwercetyny, związki kumarynowe, jak eskulina ifraksyna, cukry, kwasy polifenolowe, jak kwas chlorogenowy, a ponadto garbniki. W liściachsą flawonoidy pochodne kemferolu i kwercetyny oraz escyną i związki kumarynowe.

Działanie. Zawarte w przetworach z kasztanowca flawonoidy, pochodne kumaryny orazescyną uszczelniają ściany naczyń włosowatych i doprowadzają ich przepuszczalność do stanunormalnego. Zmniejszają nadmierną kruchość naczyń, przywracają im elastyczność i wzmac-niają odporność. Poprawiają jednocześnie krążenie obwodowe, ukrwienie skóry oraz narządówo umięśnieniu gładkim. Usprawniają także przepływ krwi w naczyniach żylnych i przeciwdzia-łają zastojom żylnym. Wydaje się, że nieznacznie hamują krzepliwość krwi i przeciwdziałająpowstawaniu zakrzepów wewnątrznaczyniowych.

Wyciągi z kasztanowca, zawierające escynę, działają nie tylko zapobiegawczo, lecz takżewyraźnie przyśpieszają wchłanianie płynu surowiczego w miejscu obrzęku. Podane zewnętrz-nie na skórę działają przeciwbakteryjnie, łagodnie ściągające i przeciwzapalnie.

189

Dzięki obecności garbników zespół ciał czynnych kasztanowca wywiera na przewód po-karmowy działanie rozkurczowe, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne oraz łagodnie zapierają-ce.

Przyjmuje się, że kora kasztanowca przewyższa nasiona i kwiaty w działaniu uszczelniają-cym drobne naczynia krwionośne, a także przeciwzapalnym i przeciw-bakteryjnym na prze-wód pokarmowy, ale znacznie ustępuje obu wymienionym surowcom w działaniu przeciwo-brzękowym.

Działania niepożądane. Nie należy przekraczać zalecanych dawek, gdyż może to spowo-dować nudności i wymioty.

Zastosowanie. Wykorzystując działanie przeciwobrzękowe i przeciwprzesiękowe wycią-gów z nasion, kwiatów i liści kasztanowca podaje się je doustnie w obrzękach wywołanychurazami mechanicznymi i zwichnięciami bądź w stanach zapalnych skóry i tkanki podskórnej,obrzęku głośni, płuc, a nawet mózgu. Również w przypadku wysięków, krwiaków, naciekówkrwawych oraz odmrozin. Izolowaną escynę stosuje się dożylnie w iniekcjach (ale nie domię-śniowo). Chociaż jest mieszaniną saponin, to nie hemolizuje czerwonych krwinek.

Dobre wyniki dają przetwory z kasztanowca stosowane doustnie w zakrzepach i zastojachżylnych, zwłaszcza w zakrzepowym zapaleniu żył, owrzodzeniach żylakowych, żylakach od-bytu oraz zapaleniu ścięgna.

Zewnętrznie podaje się przetwory z kasztanowca w postaci okładów w leczeniu oparzeń iodmrożeń I stopnia, wyprzeń, ubytków naskórka oraz ograniczonym, ogniskowym zapaleniunaczyń włosowatych skóry.

Kwiaty kasztanowca wchodzą w skład mieszanki ziołowej Rektosan (Herbapol), używanejw leczeniu żylaków odbytu. Świeże, niedojrzałe owoce kasztanowca służą do wyrobu intraktu- Intractum Hippocastani (Herbapol), stosowanego w zakrzepach i zastojach żylnych, nad-miernej przepuszczalności naczyń oraz stanach zapalnych i nieżytowych żołądka i jelit. Wy-ciąg gęsty z nasion kasztanowca jest jednym ze składników czopków Hemorol (Herbapol) idrażetek Venescin (Herbapol), używanych w żylakach odbytu. Wchodzi ponadto do pasty Fi-toven.

Z kory kasztanowca otrzymuje się eskulinę, wchodzącą w skład wspomnianych już prepara-tów Hemorol i Venescin oraz drażetek Venacorn (Filofarm).

Przetwory z kasztanowca mają też szerokie zastosowanie w homeopatii.Przetwory. Odwar z kwiatów kasztanowca: 1 łyżkę stołową suszonych kwiatów zalać 1-

11/2 szklanki wody letniej. Gotować na wolnym ogniu pod przykryciem 5 min. Odstawić na10 min i przecedzić. Pić 1/4-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie 30 min po jedzeniu w obrzękachpourazowych, żylakach i miejscowym zapaleniu żył. Zewnętrznie zaleca się do okładów nakontuzje.

Odwar z kory kasztanowca: 1 łyżkę rozdrobnionej kory zalać 11/2-2 szklankami wody let-niej i pozostawić na 1-2 godz. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5-10min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie przed jedzeniemw nieżytach przewodu pokarmowego, mało nasilonej biegunce, owrzodzeniu jelita grubego iobecności krwi w kale.

Intrakt z kasztanowca, Intractum Hippocastani (Herbapol), sporządzany ze świeżych, nie-dojrzałych owoców. Dawki 20-40 kropli do 1/2 łyżeczki w 1/4 szklanki wody lub soku owo-cowego 2-4 razy dziennie po jedzeniu. Stosować w tych samych schorzeniach, co odwar zkwiatów kasztanowca.

Zioła przeciwobrzękowe: zmieszać 50 g kwiatów lub liści kasztanowca, 30 g ziela krwaw-nika i 20 g ziela nostrzyka. Zalać 1 1/2 łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej i ogrzewać powolido wrzenia pod przykryciem lub postawić nad parą na

190

30 min. Przecedzić i wypić w 2 porcjach między posiłkami. Stosować w kontuzjach, obrzękachurazowych, podskórnych i wynaczynieniach.

Okład przeciwobrzękowy: zmieszać 50 g rozdrobnionych kwiatów lub liści kasztanowca, 30g ziela hyzopu i 20 g liści babki. Zarobić z wodą na papkę 3-6 łyżek ziół i 1 łyżkę płatkówowsianych, ogrzewać w naczyniu, przenieść na płótno, przyłożyć na chore miejsce i owinąć.Zmieniać kilka razy dziennie. Stosować w kontuzjach, siniakach, obrzękach pourazowych, bó-lach po zwichnięciach stawów rąk i nóg.

Venacorn (Filofarm), drażetki zawierające metanosulfonian dihydroergokrystyny, eskulinę irutynę. Dawki: 3 razy dziennie po 1 drażetce w początkowym okresie nadciśnienia tętniczego,zaburzeniach krążenia mózgowego i w leczeniu migreny między napadami. Stosować tylko nazlecenie lekarza.

Venescin (Herbapol), drażetki zawierające eskulinę, rutynę i wyciąg z kasztanowca suchy.Dawki 1-2 drażetki przed jedzeniem 3 razy dziennie w żylakach odbytu i stanach zapalnychodbytnicy.

Aescusan (NRD), ampułki, drażetki, kapsułki, czopki i maść, zawierające wyciąg z nasionkasztanowca, standaryzowany na zawartość escyny. Stosuje się jako wzmacniający układ żyl-ny, działający przeciw żylakom.

Essaven (Nattermann, RFN), kapsułki zawierające wyciąg z kasztanowca, glistnika i owo-ców głogu. Poprawiają ukrwienie, uszczelniają ściany naczyń włosowatych, zmniejszają ichprzepuszczalność, łagodzą bóle i stany zapalne. Służą w leczeniu żylaków i obrzęków, wynika-jących z zastoin żylnych.

Reparil (Madaus, RFN), ampułki, drażetki i żel, zawierające escynę, stosuje się w zapaleniużył, pourazowych i pooperacyjnych obrzękach, żylakach, pomocniczo w zapaleniu mózgu iudarze mózgowym.

Kasztany dojrzałe. Obserwacje wskazują, że kasztany neutralizują szkodliwe promieniowa-nie podziemnych cieków wodnych i są pomocne w przywróceniu snu oraz zmniejszeniu dole-gliwości reumatycznych w ciągu nocy w miejscu spoczynku. W tym celu umieszcza się podłóżkiem 3 woreczki zawierające 15-20 kasztanów, które należy corocznie zmieniać.

56. KMINEK ZWYCZAJNYCarum carvi L.

Jest to roślina dwuletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), występująca w Europieod Francji przez Niemcy poza wschodnie granice Polski aż po Ural i w Azji na Syberii po Hi-malaje. W Polsce rośnie pospolicie na łąkach, miedzach, przydrożach i pastwiskach. Kmineknależy do najstarszych roślin znanych ludzkości, a jego owoce zostały znalezione w nawod-nych budowlach neolitycznych w Niemczech, tzw. palofitach. Obecnie jest uprawiany w wielukrajach, niekiedy na dużą skalę.

Kminek w pierwszym roku wegetacji tworzy przyziemną rozetę liści oraz wytwarza grubykorzeń spichrzowy, natomiast w drugim roku wydaje łodygę do 80 cm wysoką, nagą, dętą,kanciastą, dwudzielnie rozgałęzioną. Liście trzykrotnie pierzasto-sieczne, długoogonkowe oodcinkach równowąskich, przy czym ogonki są pochwiasto rozszerzone. Kwiaty małe, zwyklebiałe, tylko niekiedy różowe, mają płatki zaostrzone, na szczycie zagięte do środka, zebrane wkwiatostan baldach złożony z 5-10 baldaszków osadzonych na nierównych szypułkach. Kwit-nie w maju lub czerwcu. Owocem jest charakterystyczna wydłużona rozłupka podłużnie bruz-dowana i rozpadająca się na dwie niełupki.

191

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się dojrzałe owocostany kminku, suszy w miejscachprzewiewnych i omłaca owoce. W uprawie plantacyjnej kosi się dojrzewające rośliny, suszy,młóci i odwiewa owoce. Surowcem jest owoc kminku - Fructus Carvi. Owoce czasem są błęd-nie nazywane nasionami. Z surowca przez destylację z parą wodną otrzymuje się olejek kmin-kowy - Oleum Carvi, a z niego główny związek karwon.

Podstawowe związki czynne. Owoce zawierają olejek eteryczny w ilości do 8,2%, a w nimjest do 75% karwonu, ponadto limonen oraz bardzo małe ilości innych składników. Poza tymw owocach występuje do 22% oleju tłustego, do 25% związków białkowych oraz cukry, fla-wonoidy, kwasy organiczne, związki kumarynowe, sole mineralne i inne.

Działanie. Owoce kminku obejmują swym działaniem przewód pokarmowy, drogi żółcio-we, wątrobę, nerki i skórę. Mają właściwości rozkurczowe na mięśnie gładkie jelit, przewodówżółciowych i zwieracza Oddiego, regulującego dopływ żółci i soku trzustkowego do dwunast-nicy. Po podaniu doustnym wzmagają wydzielanie soku żołądkowego, poprawiają apetyt i tra-wienie. Skojarzenie obu wymienionych działań powoduje, że kminek jest środkiem wiatropęd-nym, ułatwiającym bezbolesne odejście gazów, co ma szczególne znaczenie dla małych dziecii młodzieży, a także dla osób w wieku podeszłym, cierpiących na atonię jelit. Istotne jest rów-nież działanie żółciopędne i żółciotwórcze, które nie jest zbyt energiczne, lecz wyraźnieuchwytne.

Ponadto kminek wykazuje nieznaczne i nie zawsze uwidoczniające się działanie moczopęd-ne oraz bakteriobójcze, ponieważ aktywne związki zawarte w olejku eterycznym i flawonoidysą trudno rozpuszczalne w wodnych naparach. Znacznie lepiej działa olejek kminkowy poda-wany doustnie w odpowiedniej dawce, a najwyższą skuteczność osiąga, gdy jest stosowany naskórę. Trzeba jeszcze wspomnieć o działaniu mlekopędnym powodowanym przez nieznanyskładnik, występujący we wszystkich częściach rośliny, nawet w korzeniach, dobrze rozpusz-czalny w wodzie. Niekiedy obserwowano też działanie wykrztuśne.

Działania niepożądane. Przetwory z kminku, stosowane w zalecanych dawkach leczni-czych, nie wykazują działania toksycznego.

Zastosowanie. Owoce kminku są surowcem leczniczym i znaną powszechnie przyprawądietetyczną. Kminek jest też w pewnym zakresie rośliną przemysłową. Lecznicze własności sąwykorzystywane najczęściej w połączeniu z innymi ziołami w postaci mieszanek i wyciągów.Małym dzieciom podaje się również przetwory z samego owocu kminku. Zakres zastosowaniakminku obejmuje wiele dolegliwości trawiennych, jak wzdęcia, odbijanie, bóle brzucha i lek-kie zaparcia. Osobom starszym zaleca się najczęściej w zaburzeniach wydzielania i przepływużółci, atonii jelit oraz nerwicy wegetatywnej. Niekiedy wykorzystuje się kminek i pozostającąpo wy-młóceniu słomę kminkową do zwiększenia laktacji u karmiących matek oraz zwierzątdomowych.

Olejek kminkowy podaje się doustnie jedynie jako składnik niektórych specyfików, nato-miast zewnętrznie stosuje się go w przypadkach powierzchniowych zakażeń bakteryjnych,grzybiczych i pasożytniczych (świerzb). Skuteczniej jednak działa czysty karwon.

Owoce kminku wchodzą w skład różnych preparatów ziołowych, produkowanych przezHerbapol, jak mieszanki ziołowe Normosan i Neonormosan, stosowane w zaparciach, Digesto-san - podawany w stanach nieżytowych przewodu pokarmowego i mieszanka Rektosan zaleca-na w żylakach odbytu. Wyciąg płynny z owoców kminku

192

jest składnikiem preparatu Rhelax w płynie, podawanego przede wszystkim w zaparciach iniedostatecznym wydzielaniu żółci. Suchy wyciąg jest składnikiem proszku Gastrochol, zale-canego w zaburzeniach związanych z wydzielaniem i przepływem żółci.

Znaczenie kminku jako przyprawy jest ogólnie znane, nieodłącznie związane z jego właści-wościami leczniczymi. Wszystkie bardziej znane przyprawy są aromatyczne, gdyż zawierająswoiste olejki eteryczne, jednocześnie są znanymi lekami. Istotny sens stosowania przyprawziołowych opiera się na wywieranym przez nie działaniu fizjologicznym na organizm.

Duże ilości kminku wykorzystuje się jako przyprawę do chleba i innego pieczywa, potrawmięsnych, wędlin, warzyw, sałatek, zup, niektórych gatunków sera i likierów. Zmielony wcho-dzi w skład mieszanek przyprawowych. Natomiast olejek kminkowy służy jako dodatek domydeł, płynów odkażających, kremów kosmetycznych, past do zębów i perfum.

Przetwory. Zioła wiatropędne z kminkiem: zmieszać równe ilości owoców kminku i owo-ców anyżu lub kopru włoskiego oraz liści mięty pieprzowej, kwiatów rumianku i ziela tymian-ku. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i ogrzewać pod przykryciem na parze przez 15min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2 szklanki 2 razy dziennie po posiłkach.

Wino kminkowe: 3 łyżki sporządzonych wyżej ziół zalać butelką białego wytrawnego winai macerować 2 tygodnie, często wstrząsając. Przecedzić i pić po małym kieliszku 2-3 razydziennie po jedzeniu. Zaleca się dorosłym w przypadku wzdęć i zaburzeń trawiennych.

Zioła trawienne z kminkiem: zmieszać 50 g owoców kminku i po 25 g owoców kopru wło-skiego, ziela krwawnika, ziela drapacza lekarskiego i korzenia lukrecji. Zalać 11/2 łyżki ziół wtermosie 2 szklankami wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1 godz. Pić 1/2-2/3 szklanki na30 min przed każdym posiłkiem.

Zioła z kminkiem w nerwicy wegetatywnej: zmieszać po 50 g owoców kminku, korzeni wa-leriany i ziela dziurawca oraz po 25 g kwiatów krwawnika, liści bobrka trójlistkowego i liścimelisy. Zalać 2 łyżki ziół w termosie 21/2 szklanki wody wrzącej. Zakryć i odstawić na 1godz. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami.

Syrop kminkowy dla dzieci: zmiksować starannie 1 łyżkę stołową owoców kminku wszklance gorącej wody, pozostawić pod przykryciem 20-30 min i przecedzić. Dodać do smakucukru lub miodu. Podawać po 1 łyżeczce kilkakrotnie w ciągu dnia po jedzeniu jako środekwiatropędny.

Mazidło przeciw świerzbowcom: rozpuścić 10 g olejku kminkowego i 5 g olejku tymian-kowego w 15 ml spirytusu 95-procentowego. Zmieszać ze 150 g oleju rycynowego (lub innegooleju roślinnego). Stosować do smarowania skóry przeciw świerzbowcom u ludzi i zwierzątdomowych. Przechowywać w lodówce.

Nalewka kminkowa złożona (NRD), zawiera olejek kminkowy, olejek miętowy i nalewkęwalerianową. Dawki po 30 kropli 3 razy dziennie dla dorosłych jako środek wiatropędny i żo-łądkowy.

193

57. KOCANKA PIASKOWAHelichrysum arenarium Moench

Jest to roślina wieloletnia z rodziny Złożonych (Compositae), występująca powszechnie wEuropie Środkowej i w zachodniej części Syberii. W Polsce dość pospolita na niżu w suchychlasach, zaroślach, przydrożach, ugorach i nieużytkach, zwłaszcza na glebie piaszczystej. Jestjednak pod częściową ochroną.

Kocanka wytwarza kłącze, z którego wyrastają liczne pędy pojedyncze, wzniesione lubwznoszące się, do 30 cm wysokie, czasem u góry rozgałęzione. Liście płaskie, dolne podłużnieodwrotniejajowate, tępawe, górne równowąskolancetowate, ostre, całobrzegie. Kwiaty drobne,zebrane w kuliste koszyczki cytrynowożółte, rzadziej pomarańczowe, bardzo rzadko czerwo-nawe lub białawe, o koronie zwykle pomarańczowej, ustawione na szczytach pędów w balda-chokształtną wiechę, utworzoną z 3 do 20 koszyczków. Kwitnie od lipca do października. Całaroślina jest szaro wełniste owłosiona.

Botanicy stosują nazwę „kocanki piaskowe”.Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w początkach kwitnienia, z naturalnych stano-

wisk, całe kwiatostany bez szypułek i suszy rozłożone cienką warstwą w cieniu i przewiewie.Suszone zbyt wolno żyją nadal, wytwarzają nasiona i rozpadają się w postaci puchu, dając pro-dukt niepełnowartościowy. Surowcem jest kwiatostan kocanki - Inflorescentia Helichrysi (syn.kwiat kocanki - Flos Helichrysi lub Flos Stoechados citrini).

Podstawowe związki czynne. Kwiatostan kocanki zawiera do 4% flawonoidów, (m.in. izo-salipurpurozyd - do 2%) o strukturze chalkonu, glikozydy pochodne naryngeniny, kemferolu iapigeniny oraz żółte barwniki pochodne α-pironu, jak arenol i homoarenol. Drugą grupęzwiązków czynnych stanowią ftalidy, jak 5-, 7-dwuhyd-roksyftalid. Poza tym w kwiatach ko-canki występuje do 0,05% olejku eterycznego, a w nim p-krezol, nadto fitosterole (np. gluku-ronid β-sytosterolu), niewielkie ilości związków kumarynowych (np. skopoletyna), karoteno-idy, trójterpeny (np. kwas ursolowy) i inne.

Działanie. Wyciągi z kocanki zmniejszają napięcie mięśni gładkich jelit, pęcherzyka żół-ciowego i dróg żółciowych. Przywracają im prawidłową ruchowość i ułatwiają przepływ żółci.Zwiększają jednocześnie czynność żółciotwórczą komórek wątroby. Kwiaty kocanki nieznacz-nie zwiększają wydzielanie soków trawiennych. Pobudzają trawienie i przyswajanie składni-ków pokarmu, przywracają prawidłową amplitudę ruchów perystaltycznych. Ponadto zmniej-szają stan zapalny błony śluzowej żołądka. Wykazują słabe działanie moczopędne i bakterio-bójcze.

Działania niepożądane. Kwiaty kocanki, stosowane w dawkach leczniczych, nie wykazujądziałania szkodliwego na organizm.

Zastosowanie. Wyciągi z kocanki stosuje się w niewydolności wątroby spowodowanej nie-znacznym, przewlekłym uszkodzeniem miąższu, w niedostatecznym wytwarzaniu żółci, rów-nież w stanach zapalnych i skurczowych dróg żółciowych, zastoju żółci i wynikających z tegozaburzeniach trawiennych. Pomocniczo w kamicy żółciowej i po operacjach dróg żółciowych.Niekiedy w połączeniu z innymi surowcami jako lek pomocniczy w bezsoczności żołądkowej.

Kwiatostan kocanki wchodzi w skład wielu preparatów produkowanych przez Herbapol.Jest składnikiem mieszanki ziołowej Cholagoga II, granulatu Cholegran, płynu Cholesol iproszku Gastrochol, używanych w schorzeniach wątroby i pęche-

194

rzyka żółciowego oraz w bezsoczności i stanach nieżytowych przewodu pokarmowego.W lecznictwie ludowym stosuje się kwiaty kocanki również w chorobie reumatycznej i ska-

zie moczanowej.Przetwory. Odwar z kocanki: 2-3 łyżki kwiatów zalać 2 szklankami wody ciepłej. Ogrze-

wać do wrzenia i gotować na wolnym ogniu pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min iprzecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem w niewydolności wątroby,zaburzeniach czynnościowych dróg żółciowych i przewodu pokarmowego oraz w braku łak-nienia.

Zioła w kamicy żółciowej: zmieszać 50 g kwiatów kocanki, 30 g liści mięty, po 20 g zieladziurawca i kłączy tataraku oraz 10 g ziela piołunu. Wsypać do termosu 21/2 łyżki mieszanki izalać 2 szklankami wody wrzącej, zamknąć i odstawić na 1 godz. Wypić po przecedzeniu w 2-3 porcjach miedzy posiłkami w zachowawczym leczeniu długo trwającej kamicy żółciowejcholesterolowej, także w dolegliwościach pooperacyjnych i w dyskinezji dróg żółciowych.

Cholagoga II (Herbapol): zalać 2-3 łyżki ziół 2-3 szklankami wody gorącej. Ogrzewać po-woli do wrzenia pod przykryciem i gotować 2-3 min. Odstawić na 5-10 min i przecedzić dotermosu. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie przed posiłkami w schorzeniach wątroby i nie-dostatecznym wytwarzaniu żółci. Mieszankę Cholagoga II stosuje się przy stolcach normal-nych, Cholagoga I działa nieznacznie zapierające, a Cholagoga III umiarkowanie przeczysz-czające.

Cholegran (Herbapol): przyjmować 1/2 łyżeczki granulatu 2-4 razy dziennie przed jedze-niem, popijając 1/2-2/3 szklanki płynu w stanach nieżytowych przewodu pokarmowego i nie-dostatecznym wytwarzaniu żółci.

Flamin (ZSRR), tabletki zawierające wyciąg z ziela kocanki standaryzowany na zawartośćflawonoidów. Dawki po 1 tabletce 3 razy dziennie 30 min przed jedzeniem, jako lek w zabu-rzeniach wydzielania żółci przez wątrobę i w kamicy żółciowej.

58. KOLENDRA SIEWNACoriandrum sativum L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), pochodząca zewschodniej części strefy śródziemnomorskiej, obecnie powszechnie uprawiana w Europie,północnej Afryce, Azji i innych częściach świata. W Polsce jest hodowana na plantacjach, aczasem spotyka się jako zdziczałą.

Kolendra ma łodygę wzniesioną, do 40 cm wysoką, obłą, nie owłosioną, w górnej częścirozgałęzioną. Liście dolne długoogonkowe, o ogonkach w nasadzie pochwiasto rozszerzonychi blaszkach pojedynczych lub podzielonych na 3 do 5 listków wyrastających parami. Brzegblaszki ząbkowany. Liście środkowe również ogonkowe, 2-, 3-krotnie pierzastosieczne, o od-cinkach równowąskich, na szczycie zaostrzonych. Liście górne siedzące, podobne do środko-wych. Kwiaty białe lub różowe, zebrane w baldachy złożone, 3-6-promieniowe bez pokryw.Baldaszki 5-13-kwiatowe z 3-5--listkową pokrywką. Owoce kuliste dwurozłupki, zwykle nierozpadające się, po dojrzeniu osypują się. Świeża, zielona roślina wyróżnia się silnym, nieprzy-jemnym zapachem, przypominającym pluskwy, zanikającym po wysuszeniu.

Surowiec. Do celów leczniczych ścina się całe rośliny, gdy około 2/3 owoców w balda-chach nabierze żółtego odcienia, wiąże w snopki i suszy na wolnym powietrzu, aż wszystkieowoce dojrzeją i podeschną. Następnie młóci się i czyści owoce przez

195

odwiewanie. Surowcem jest owoc kolendry - Fructus Coriandri. Normy apteczne wymagająowoców kolendry z odmiany drobnoowocowej, która jest bogatsza w olejek eteryczny od od-miany gruboowocowej.

Podstawowe związki czynne. Owoce zawierają do 1,5% olejku eterycznego, którego pod-stawowym składnikiem jest linalol (do 70%), oraz około 30 innych związków (np. geraniol,terpinen, α i β-pinen). Skład olejku eterycznego jest dość zmienny, zależnie od pochodzenia iras chemicznych. Może zawierać niekiedy znaczne ilości borneolu i jego produktu utleniania -kamfory. Ponadto w owocach znajdują się flawonoidy (np. kwercetyno-3-glukuronid), związkikumarynowe (np. umbeliferon i skopoletyna), fitosterole (np. β-sytosterol), kwasy polifenolo-we (np. kwas kawowy i chlorogenowy), olej tłusty (do 20%), związki białkowe (do 17%), wę-glowodany (wśród nich mannit).

Działanie. Podstawowym składnikiem czynnym owoców kolendry jest olejek eteryczny,zwłaszcza zawarty w nim linalol, który wykazuje działanie rozkurczowe na mięśnie gładkieprzewodu pokarmowego i dróg żółciowych. Powoduje on zmniejszenie napięcia mięśni gład-kich szczególnie wyraźne, gdy były one w stanie nadmiernego skurczu. Zostaje wówczasprzywrócona prawidłowa amplituda naturalnych ruchów perystaltycznych, przemieszczającychtreść jelitową i umożliwiających swobodne odchodzenie gazów oraz ustępowanie bólu wywo-łanego wzdęciem. Jest więc typowym środkiem wiatropędnym.

Przetwory z kolendry mają też własności żółciopędne, gdyż dzięki zmniejszeniu napięciamięśniówki przewodów żółciowych ułatwiają przepływ żółci i soku trzustkowego do dwunast-nicy. Powoduje to lepsze trawienie i przyswajanie pokarmów. Napary z owoców kolendry ma-ją nieco gorzki smak, toteż po przyjęciu doustnym pobudzają wydzielanie soku żołądkowego itym samym zwiększają łaknienie.

Olejek kolendrowy wykazuje też działanie przeciwbakteryjne, różne w swej skutecznościwobec poszczególnych szczepów drobnoustrojów i może przyczyniać się do przywrócenia na-turalnej flory jelitowej. Stwierdzono również, że ma właściwości grzybobójcze. Ponadto olejeketeryczny, a szczególnie podstawowy jego składnik linalol działa uspokajająco na ludzi.

Zewnętrznie olejek kolendrowy działa keratolitycznie na zrogowaciałą warstwę skóry orazpowoduje nieznaczne miejscowe zaczerwienienie i podrażnienie. Działa też miejscowo prze-ciwbakteryjnie i przeciwgrzybowo, najsilniej gdy jest podany w aerozolu lub wraz z parą wod-ną. Olejek ma własności wabienia pszczół oraz gąsienic jedwabnika, co oznacza, że jest dlanich tzw. atraktantem.

Działania niepożądane. Owoce kolendry zawierają odporny na temperaturę czynnik prze-ciwwitaminowy (anty B1), co przy długotrwałym stosowaniu powoduje zubożenie organizmuw witaminę B1. Należy więc w takich przypadkach uzupełniać jej niedobór.

Zastosowanie. Owoce kolendry stosuje się w lecznictwie z reguły jako składnik preparatówzłożonych i mieszanek ziołowych. Służą one przede wszystkim w chorobach przewodu pokar-mowego, a zwłaszcza w zmniejszonym wydzielaniu soku żołądkowego i utrudnionym trawie-niu oraz braku apetytu. Ponadto w stanach skurczowych jelit, bólach brzucha spowodowanychwzdęciami i przy nadmiernej fermentacji w jelitach, a także w zaburzeniach związanych zprzepływem żółci.

Wyciąg z owoców wchodzi w skład płynu Cholesol (Herbapol), podawanego doustnie wschorzeniach wątroby oraz zapaleniu pęcherzyka i dróg żółciowych. Kolendra jest też składni-kiem złożonej nalewki z kory chinowej - Tinctura Cinchonae composita (Herbapol), będącejlekiem gorzkim w zaburzeniach trawiennych.

196

Zewnętrznie stosuje się olejek kolendrowy w preparatach do płukania jamy ustnej i gardła,niektórych chorobach skórnych na tle bakteryjnym i grzybowym oraz trudno gojących się ra-nach i oparzeniach.

Owoce kolendry stanowią przyprawę do niektórych gatunków chleba, pierników i różnychciast oraz do cukierków, a także do konserwowania mięsa i wędlin oraz do peklowania szynki.Sproszkowane owoce kolendry wchodzą w skład indyjskiego proszku curry, służącego do spo-rządzania ostrego sosu. Używa się ich także do zaprawiania octu kolendrowego. Owoc kolen-dry jest też składnikiem niektórych aperitifów i likierów.

Olejek eteryczny, zwłaszcza z niektórych ras kolendry bogatych w geraniol, służy w perfu-merii do aromatyzowania wód toaletowych, kompozycji zapachowych i innych wyrobów. Ole-jek jest też wykorzystywany na szeroką skalę do aromatyzowania mydeł, detergentów, płynówi past dezynfekcyjnych. Wyodrębniony z olejku główny składnik linalol stanowi produkt wyj-ściowy do syntezy niektórych substancji zapachowych.

Przetwory. Napar kolendrowy: 1 łyżeczkę rozgniecionych owoców kolendry zalać 1szklanką wody wrzącej. Naparzać pod przykryciem 30 min. Odstawić na 15 min i przecedzić.Pić 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem jako środek wiatropędny, regulujący tra-wienie, lekko uspokajający i rozkurczowy oraz zwiększający wydzielanie soku żołądkowego.

Zioła przeciwnerwicowe: zmieszać po 10 g owoców kolendry i owoców kminku, po 15 grozdrobnionego korzenia kozłka i owoców głogu oraz po 25 g ziela serdecznika i ziela dziu-rawca. Wsypać do termosu 1 łyżkę ziół i dodać 11/2 szklanki wody wrzącej. Termos zakręcić iodstawić na 1 godz. Pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu w nerwicy wegetatywnejz dolegliwością serca oraz ogólnego pobudzenia nerwowego z trudnościami zasypiania.

Zioła wiatropędne (tzw. czterech nasion): zmieszać po 10 g owoców kolendry, owoców ko-pru włoskiego, owoców anyżu i owoców kminku. Nieco rozgnieść 1-11/2 łyżeczki mieszanki iwsypać do termosu. Zalać 1 szklanką wody wrzącej i zamknąć termos. Po 1 godz. przecedzić.Pić dwa razy dziennie po 1/2 szklanki przed jedzeniem.

Nalewka z kory chinowej złożona- Tinctura Cinchonae composita (Herbapol) zawiera wy-ciągi z 4 ziół. Dawkowanie: dorosłym doustnie 15-40 kropli w kieliszku wody na 30 min przedjedzeniem 2-3 razy dziennie jako środek pobudzający trawienie i zwiększający apetyt.

59. KONICZYNA ŁĄKOWATrifolium pratense L.

Jest to bylina z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), występująca w Europie na ży-znych łąkach i trawnikach. Od XVIII w. wprowadzona do uprawy jako ważna roślina pastew-na. W Polsce od dawna jest uprawiana, zwłaszcza na glebach żyznych, pod nazwą koniczynyczerwonej.

Koniczyna ma łodygę zwykle przylegające owłosioną, podnoszącą się, do 50 cm wysoką.Liście trójlistkowe, listki szeroko odwrotniejajowate lub eliptyczne. Przy-listki trójkątne jajo-wate, nagle ściągnięte w szydłowaty koniec, orzęsione. Kwiaty motylkowe, grzbieciste, o ko-ronie purpurowóczerwonej, wyjątkowo białej, zebrane w kulistawe lub częściej jajowate głów-ki, do 3 cm długie.

197

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od maja do września rozwinięte główki kwiato-we wraz z szypułką długości około 7 cm i górnymi liśćmi i suszy na powietrzu w przewiew-nym miejscu lub suszarni ogrzewanej. Otrzymuje się jako surowiec ziele koniczyny - HerbaTrifolii rubri. Niekiedy zbiera się również same główki kwiatowe, bez szypułek i liści, dającepo wysuszeniu, jako surowiec, kwiat koniczyny - Flos Trifolii rubri.

Podstawowe związki czynne. Kwiaty koniczyny zawierają flawonoidy, a wśród nich tryfo-linę (3-galaktozyd kemferolu), barwniki antocyjanowe, hipoksantynę, ksantynę, Asparginę, ty-rozynę, kwas salicylowy, kwas kumarowy, do 0,03% olejku eterycznego, w skład któregowchodzi furfurol, także witaminę C, E i karoten.

Działanie. Przetwory z koniczyny działają moczopędnie i wykrztuśnie, zmniejszają stan za-palny oskrzeli i objawy dusznicy. Wyciągi wodne pobudzają czynność wątroby i pęcherzykażółciowego, regulują czynności przewodu pokarmowego, ułatwiają wypróżnienia i poprawiająapetyt. Zewnętrznie działają przeciwświądowo, przeciwbólowe i przeciwzapalnie.

Działania niepożądane. Przetwory z koniczyny, stosowane w zalecanych dawkach, niewywołują objawów szkodliwych.

Zastosowanie. Odwary z ziela i kwiatów koniczyny czerwonej stosuje się w zaburzeniachpokarmowych, zaparciach i braku apetytu, również jako słaby środek moczopędny. Ponadtojako środek wykrztuśny w nieżytach górnych dróg oddechowych. Zewnętrznie do płukania wnieżycie jamy ustnej i gardła, a w postaci okładów i kąpieli - w świądzie skóry, niezbyt rozle-głych oparzeniach I i II stopnia, trudno gojących się ranach i ropniach.

Przetwory. Odwar z koniczyny: 21/2 łyżki rozdrobnionego ziela koniczyny zalać 3 szklan-kami wody gorącej, postawić pod przykryciem na parze na 15-20 min. Odstawić na 10 min iprzecedzić. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem w braku apetytu, za-parciach, skąpym wydalaniu moczu, a także w nieżytach górnych dróg oddechowych. Ze-wnętrznie stosować do płukania w nieżytach jamy ustnej i gardła oraz do okładów w świądzieskóry, oparzeniach i trudno gojących się ranach.

Nalewka na koniczynie: do 500 ml alkoholu 40-procentowego dodać 30 g sproszkowanegoziela koniczyny, 10 g ziela rdestu ptasiego i 10 g ziela nostrzyka. Pozostawić w zamkniętymnaczyniu przez 10 dni, często wstrząsając. Przecedzić i przesączyć przez watę. Pić po 20 mlprzed obiadem lub przed snem, w miarę potrzeby po rozcieńczeniu wodą lub sokiem owoco-wym, przez 3 miesiące, potem kurację przerwać na 10 dni i rozpocząć następny cykl. Kuracjęprowadzić w miażdżycy naczyń z normalnym ciśnieniem tętniczym, z objawami bólu głowy iszumu w uszach. Konieczne jest jednoczesne przestrzeganie odpowiedniej diety.

Zioła moczopędne z koniczyną: zmieszać po 30 g ziela koniczyny i liści brzozy oraz po 20 gziela skrzypu i kłączy perzu. Do termosu wsypać 21/2 łyżki ziół, zalać je 3 1/2 szklanki wodywrzącej, termos zamknąć i odstawić na 1 godz. Wypić w ciągu dnia w 3-4 porcjach między po-siłkami przy skąpym wydalaniu moczu, przewlekłej lecz mało nasilonej niewydolności nerek,pomocniczo w kamicy moczowej, szczawianowej i fosforanowej oraz w dolegliwościach gość-cowych i skazie moczanowej, a także w niektórych objawach skórnych, spowodowanych nad-mierną ilością szkodliwych metabolitów we krwi.

Kąpiel przeciwświądowa: zmieszać 100 g ziela koniczyny z 50 g kwiatów lipy i 50 % zielakrwawnika. Całość zalać 3 l wody ciepłej, ogrzewać powoli pod przykryciem do wrzenia i od-stawić na 5 min. Przecedzić do wanny. Pozostałe zioła

198

umieścić w woreczku płóciennym, zawiązać i przenieść do wanny wypełnionej wodą o temp.37-39°C do 1/3 pojemności. Czas kąpieli 10-15 min. Stosować 1-2 razy tygodniowo w świą-dzie skóry, wyprysku, trądziku, stanach zapalnych, bliznach pooperacyjnych, wynaczynieniachpodskórnych, obrzękach po kontuzjach, stłuczeniach mięśni oraz dla uodpornienia skóry.

Podaną wyżej mieszankę ziołową można stosować także do kąpieli częściowych, np. nóglub mycia głowy w skłonnościach do łupieżu, łojotoku i nadmiernym wypadaniu włosów.

Niekiedy zbiera się zakwitające części łodyg koniczyny białej - Trifolium repem L. Po wy-suszeniu w warunkach naturalnych otrzymuje się ziele koniczyny białej -Herba Trifolii albi.Zawiera ono około 4% garbników i nieco olejku eterycznego. Ziele to ma dobre własnościprzeciwbiegunkowe. Odwar z całego ziela koniczyny białej działa silnie przeciwbiegunkowe.Bywa stosowany w lecznictwie ludowym przeciw biegunkom jako środek wzmacniający,przeciwbólowy, a także w przeziębieniach, gruźlicy płuc, podagrze, zatruciach i dolegliwo-ściach kobiecych.

60. KONWALIA MAJOWAConvallaria maialis L.

Jest to bylina z rodziny Liliowatych (Liliaceae), występująca w Europie, umiarkowanej stre-fie Azji i Ameryce Pomocnej. W Polsce spotyka się ją często na całym obszarze, z wyjątkiemwyższych partii gór. Rośnie najczęściej w widnych lasach liściastych i zaroślach. Obecnie jestpod częściową ochroną przyrody. Bywa także uprawiana jako roślina ozdobna i lecznicza.Znane są rasy chemiczne o zmiennej zawartości niektórych glikozydów nasercowych.

Konwalia ma podziemne czołgające się kłącza, podzielone na krótkie międzywęźla. Nakońcach kłączy wyrastają pojedyncze pędy kwiatowe, do 30 cm wysokie, otulone u nasady po-chwami 2-3 dużych nagich, eliptycznojajowatych liści. Głąbik kwiatowy nagi, bezlistny, za-kończony jednostronnym gronem białych, przyjemnie pachnących kwiatów. Owocem jestczerwona jagoda.

Surowiec. Do celów leczniczych ścina się w końcu maja lub w czerwcu, w czasie suchejpogody i po obeschnięciu rosy, rozkwitające kwiatostany wraz z 2-3 otaczającymi liśćmi zokazów dziko rosnących lub uprawianych i suszy w cieniu i przewiewie w temp. około 20°Club w suszarni ogrzewanej w temp. 80-110°C. Surowcem leczniczym jest ziele konwalii - Her-ba Convallariae, które przed wprowadzeniem do użytku winno być mianowane metodą biolo-giczną na zawartość związków czynnych.

Podstawowe związki czynne. Największe znaczenie w lecznictwie mają liczne kardenoli-dowe glikozydy nasercowe (około 20 związków) w ilości do 0,4%. Wśród nich najważniejszajest konwalatoksyna, podstawowy składnik (około 40% zespołu), najbardziej aktywny biolo-gicznie. Powstaje ona w czasie suszenia z konwalozydu. Jest ponadto konwalatoksol (około20% zespołu) i lokundiozyd, związek o bardzo silnym działaniu, ustępujący jednak konwala-toksynie. Pozostałe związki z tej grupy występują w małych ilościach. Drugą grupę stanowiąsaponiny steroidowe, a wśród nich pochodna konwalamarogeniny, nie hemolizująca krwinekczerwonych, oraz konwalaryna o silnych własnościach hemolitycznych, jeżeli zetknie się bez-pośrednio z krwią, stanowiąca mieszaninę saponiny kwaśnej i obojętnej. Ułatwiają one wchła-nianie glikozydów nasercowych z przewodu pokarmowego. Trzecią grupę związków

199

czynnych stanowią flawonoidy, m.in. pochodne izoramnetyny i kwercetyny. Są także kwasyorganiczne (np. chelidonowy - do 1,5% i acetydyno-2-karbonowy), ślady olejku eterycznego zfarnezolem i sole mineralne.

Działanie. Zawarte w zielu konwalii glikozydy nasercowe zwiększają silę skurczu mięśniasercowego i nieznacznie zwalniają częstotliwość jego skurczów. Pod ich wpływem serce za-czyna pracować bardziej ekonomicznie, a w nieco dłuższych przerwach między skurczamimięsień lepiej wypoczywa. Związki czynne ziela konwalii nie wiążą się prawie zupełnie zbiałkami osocza krwi, czym upodobniają się do strofantyny, a tym samym nie ulegają kumula-cji w ustroju, groźnej dla chorego przy niewłaściwym dawkowaniu. Ich działanie uwidaczniasię szybko, ale też stosunkowo wcześnie przemija, co wymaga racjonalnego dawkowania pod-trzymującego.

Preparaty z ziela konwalii odznaczają się stosunkowo dużą rozpiętością terapeutyczną, tojest różnicą między dawką leczniczą a graniczną dawką toksyczną. Dzięki temu nieznaczneprzedawkowanie nie powoduje dostrzegalnych szkodliwych objawów ubocznych.

Ziele konwalii wykazuje też słabe działanie uspokajające i moczopędne. To ostatnie zależyod obecności flawonoidów oraz od ogólnej poprawy krążenia krwi pod wpływem glikozydównasercowych.

Działania niepożądane. Ziele konwalii należy do surowców leczniczych silnie działają-cych, których stosowanie wymaga konsultacji lekarskiej oraz ścisłego przestrzegania zaleca-nych dawek.

Zastosowanie. Przetwory z ziela konwalii są chętnie stosowane w niewydolności serca zmniej lub więcej zaznaczonym częstoskurczem, a także skłonnością do zakłóceń czynnościserca wynikających z niewłaściwego przewodnictwa impulsów nerwowych. Są one szczegól-nie cenne dla osób wyróżniających się nadwrażliwością na inne preparaty nasercowe oraz cier-piących na uszkodzenie serca pod wpływem toksyn bakteryjnych, a także dla osób w wiekupodeszłym z dolegliwościami serca starczego, jak napadowe kołatanie serca, zaburzenia rytmu,osłabienie skurczów, skłonność do obrzęków związanych z niewydolnością serca.

Ziele konwalii wchodzi w skład mieszanki ziołowej Cardiosan (Herbapol), używanejzwłaszcza w leczeniu dolegliwości serca starczego. Ponadto służy do produkcji nalewki - Tinc-tura Convallariae (Herbapol), która wchodzi w skład kropli nasercowych Cardiol (Herbapol),Kelicardina (Herbapol), Neocardina (Herbapol) i Guttae cardiacae (Lab. Gal. Cefarm) orazdrażetek Convafort (Herbapol), stosowanych w chorobach serca.

Przetworów domowych z ziela konwalii nie zaleca się, gdyż napary są mało trwałe i nie-pewne w działaniu. Jest to w dodatku surowiec silnie działający, mogący spowodować poważ-ne zatrucie, dlatego ziele i jego przetwory wydawane są w aptekach z przepisu lekarza.

Przetwory. Cardiol (Herbapol), krople: dorosłym zaleca się 20-40 kropli w kieliszku wody2-4 razy dziennie po jedzeniu w czynnościowych zaburzeniach i osłabieniu mięśnia sercowego.Dzieciom odpowiednio mniej po uzgodnieniu z lekarzem.

Convafort (Herbapol), drażetki zawierają wyciąg z ziela konwalii standaryzowany biolo-gicznie. Dorośli: 1-2 drażetki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem w schorzeniach serca wymie-nionych wyżej.

Guttae cardiacae (Lab. Gal.), krople złożone z nalewki konwaliowej, kozłkowej i głogowej.Dorośli: 20-40 kropli w kieliszku wody 2-3 razy dziennie w osłabieniu mięśnia sercowego.

200

Konwalia majowa (wg Ortus Sanitatis, 1496

Kelicardina (Herbapol), krople zawierające wyciągi z ziela konwalii, głogu i aminka egip-skiego oraz rutynę. Dorośli: 30-60 kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie między posiłkamiw przewlekłych schorzeniach serca, postępującej miażdżycy i skurczu naczyń wieńcowych.

Neocardina (Herbapol), krople zawierające wyciągi z głogu, konwalii, kozłka i jemioły. Do-rośli: 20-30 kropli w kieliszku wody 2-3 razy dziennie po jedzeniu w osłabieniu mięśnia ser-cowego, miażdżycy naczyń wieńcowych, bólu i kołataniu serca.

Tinctura Convallariae (Herbapol), nalewka konwaliowa, biologicznie standaryzowana. Do-rośli: 15-30 kropli 2-3 razy dziennie. Najwyższa dawka jednorazowa 1,5 g, dobowa 5 g. Działaw niewydolności serca i krążenia.

Konwalatoksyna (ZSRR), ampułki zawierające w 1 ml 0,03% roztworu glikozydu. Dawki:0,5 ml - 1 ml zgodnie z zaleceniem lekarza w podostrej i przewlekłej niewydolności sercowej iczęstoskurczu napadowym.

201

61. KOPER OGRODOWYAnethum graveolens L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), występująca w stanienaturalnym na Bliskim Wschodzie, Kaukazie oraz krajach strefy śródziemnomorskiej, obecniepowszechnie uprawiana w wielu krajach jako przyprawa kuchenna. W Polsce udaje się dobrze.Niekiedy dziczeje.

Koper ogrodowy ma łodygę prostą, rozgałęzioną, do 1 m wysoką, kreskowaną, nie owłosio-ną. Liście modre, potrójniepierzaste, o odcinkach nitkowatych, nie owłosione. Kwiaty żółte,zebrane w duże podwójne baldachy na szczytach łodyg. Owoc soczewkowaty, 3-5 mm długi.Cała roślina obdarzona jest charakterystycznym zapachem.

Surowiec. Do celów spożywczych, jako przyprawę, wykorzystuje się świeże ziele kopruogrodowego, natomiast do celów leczniczych zbiera się w sierpniu dojrzałe owocostany kopru,suszy w miejscach przewiewnych i omłaca. Surowcem leczniczym jest owoc kopru ogrodowe-go - Fructus Anethi.

Podstawowe związki czynne. Owoce zawierają 3-4% olejku eterycznego, a w nim jestkarwon (40-60%), limonen, felandren, terpinen i inne związki, do 18% oleju tłustego, 15%związków białkowych, kwasy wielofenolowe (np. kwas kawowy i chlorogenowy), flawonoidy(np. wicenina), związki kumarynowe (np. eskuletyna, umbeliferon i skopoletyna), a ponadtosole mineralne.

Działanie. Przetwory z owoców kopru ogrodowego działają rozkurczowo na mięśnie gład-kie przewodu pokarmowego, a w mniejszym stopniu dróg żółciowych i moczowych. Pobudza-ją jednocześnie wydzielanie soku żołądkowego i poprawiają przyswajanie składników pokar-mów, a ponadto hamują rozwój drobnoustrojów w jelitach. U niektórych osób zwiększają nie-znacznie ilość wydalanego moczu. Pobudzają czynność gruczołów mlecznych u kobiet kar-miących. Przenikają jednak do mleka matki i wywierają słabe działanie wiatropędne na nie-mowlęta.

Działania niepożądane. Przetwory z kopru ogrodowego, stosowane w zalecanych niżejdawkach leczniczych, nie wywołują objawów szkodliwych dla zdrowia.

Zastosowanie. Napary z owoców kopru ogrodowego stosuje się przede wszystkim w zabu-rzeniach trawiennych. Są one bezpiecznym środkiem wiatropędnym i mogą być nawet poda-wane niemowlętom. Zaleca się je młodzieży i osobom w wieku podeszłym jako lek przeciw-skurczowy i zwiększający wydzielanie soku żołądkowego w niezbyt nasilonych przypadkachniestrawności.

Przetwory. Napar dla dzieci: rozdrobnić 1/3-1/2 łyżki owoców kopru ogrodowego i zalać 1szklanką wody wrzącej. Naparzać pod przykryciem 15-20 min. Odstawić na 10 min i przece-dzić. Podawać dzieciom doustnie 1-3 łyżki, zależnie od wieku, 2-3 razy dziennie bezpośredniopo posiłkach, w zaburzeniach trawiennych; oseskom po 1/2-1 łyżeczce naparu, który możnadodać do butelki z mlekiem lub podać doustnie po karmieniu.

Napar dla dorosłych: rozdrobnić 1/2-1 łyżki owoców kopru ogrodowego i zalać 1 szklankąwody wrzącej. Naparzać jak wyżej. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po posiłkach w małonasilonych zaburzeniach trawiennych.

202

62. KOPYTNIK POSPOLITYAsarum europaeum L.

Jest to roślina wieloletnia z rodziny Kokornakowatych (Aristolochiaceae), występująca wcienistych lasach liściastych i mieszanych oraz w zaroślach od Francji poza wschodnie granicePolski, również we Włoszech, na Bałkanach, Turcji i na Syberii. W Polsce jest dość pospolitaw całym kraju.

Kopytnik jest rośliną do 10 cm wysoką, wykształcającą pełzające, silnie rozgałęzione kłączez licznymi nitkowatymi, krótkimi korzeniami. Łodyga czerwonawofiole-

Kopytnik pospolity (wg T. Hajka, 1562)

203

towonabiegła, również pełzająca, przeważnie z 2-3 liśćmi. Poszczególne liście na długich,owłosionych ogonkach są okrągławonerkowate, zbliżone kształtem do odcisku końskiego ko-pyta, skórzaste, od strony górnej ciemnozielone, błyszczące, od strony dolnej - jaśniejsze, ma-towe, zimotrwałe. Kwiaty pojedyncze, brunatnoczerwone, dzwonkowate, wyrastają z pachwinliści tuż przy ziemi i są zapylane przez mrówki i inne pełzające owady. Kwitnie od marca domaja. Cała roślina, zwłaszcza po roztarciu, wydziela zapach pieprzowy. Kopytnik objęty jestczęściową ochroną gatunkową.

Surowiec. Zbiera się od wiosny do jesieni całą roślinę, wykopując ją wraz z częścią nad-ziemną, otrząsa z ziemi i rozkłada pojedynczą warstwą w cieniu i przewiewie. Następnie dosu-sza w suszarni ogrzewanej w temp. około 30°C. Otrzymuje się ziele kopytnika z korzeniami -Herba Asari cum radicibus. Powinno ono zawierać minimum 0,8% olejku eterycznego. Jedy-nie w lecznictwie ludowym są stosowane same liście kopytnika - Folium Asari.

Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera około 1,5% olejku eterycznego, ale ilość ta jestzmienna i zależy od miejsca zbioru oraz przypuszczalnie od właściwości genetycznych. W li-ściach znaleziono 0,13-0,24% olejku, natomiast w organach podziemnych do 3,6%, a w po-chodzących z gór nawet do 8,25%. Podstawowym składnikiem olejku jest trans-izoazaron,oprócz niego są małe ilości izomerów azaronu, aldehydu azarylowego, safrolu i innych. Znanesą jednak rasy chemiczne kopytnika, w których podstawowym składnikiem olejku eterycznegojest trans-izoelemicyna lub eter metylowy trans-izoeugenolu. Ponadto ziele zawiera około6,5% garbników, związki cukrowe, żywicowe, sole mineralne (około 8%), pochodną kumary-nową i inne. Brak alkaloidów.

Działanie. Kopytnik i jego przetwory działają pobudzająco na czynności wydzielnicze róż-nych narządów. Najbardziej znaczące jest wzmaganie wydzielania śluzu przez błony śluzoweżołądka, jelit i oskrzeli, następnie zwiększanie wydalania moczu i potu. Działają także rozkur-czowo na jelita i oskrzela, zapobiegają i przeciwdziałają kurczom w obrębie układu trawienne-go i oddechowego. Są też środkiem wykrztuśnym ułatwiającym usuwanie śluzu zalegającegow górnych drogach oddechowych z jednoczesnym przywróceniem swobodnego, naturalnegoruchu nabłonka rzęskowego. Kopytnik wywiera również wpływ hamujący na sferę psychicznąi przewodzenie bodźców w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. Działa w sposób zbliżo-ny, a może nawet identyczny, do środków uspokajających i auksjolitycznych. Działa równieżprzeciwbakteryjnie.

Działania niepożądane. Większe dawki surowca, niż zalecane, powodują wiele objawówszkodliwych. Najpierw pojawiają się nudności i podrażnienie żołądka, następnie wymioty ibiegunka. U kobiet następuje przekrwienie narządów miednicy małej i w przypadku ciąży ist-nieje groźba poronienia.

Opisano jeden z przypadków poronienia, w którym doszło również do lekkiego porażeniapołowiczego. Dlatego kopytnik jest zaliczany do roślin trujących, a jego stosowanie w celachleczniczych wymaga ścisłego dawkowania.

Zastosowanie. Kopytnik jest skuteczny w stanach nieżytowych górnych dróg oddecho-wych, kiedy zalega je sucha i ściśle przylegająca wydzielina z towarzyszącym suchym i ostrymkaszlem, który nie jest w stanie usunąć nagromadzonego śluzu. Podobnie jest w pylicy płuc i wgruźlicy. Pomocniczo stosuje się w astmie, stanach skurczowych oskrzeli, zapaleniu gardła i wprzewlekłym zapaleniu oskrzeli u palaczy tytoniu.

204

W lecznictwie ludowym kopytnik stosowano niekiedy jako środek wymiotny, wykorzystu-jąc jego działanie toksyczne, a nie lecznicze, co było niebezpieczne. Jeszcze bardziej nieracjo-nalne było dodawanie kopytnika do wódki dla alkoholików, aby obrzydzić im picie i spowo-dować wymioty, ponieważ po przedawkowaniu występowały ciężkie objawy zatrucia. Zresztązapach i smak wódki kopytnikowej są łatwo wyczuwalne. Poza tym istnieją obecnie znacznielepsze i bezpieczne syntetyczne środki odwykowe. Wspomniane w starych książkach działanieporonne kopytnika wymaga dużych dawek, które zagrażają życiu matki i powodują utratę du-żej ilości krwi.

W homeopatii stosuje się świeże kłącza kopytnika przeciw migrenie, dusznicy bolesnej, za-paleniu płuc i astmie, a także w histerii oraz nadpobudliwości nerwowej.

Przetwory. Nalewka kopytnikowa:20g rozdrobnionego ziela zalać 100 ml alkoholu 70%(przez zmieszanie po 50 ml spirytusu 95° i wódki 45°) i macerować 10 dni, często wstrząsając.Przecedzić i przyjmować doustnie 2-3 razy dziennie po 20 kropli (maksymalnie do 40 kropli)po jedzeniu. Dla dzieci można sporządzić syrop, mieszając 6 g nalewki ze 100 g stężonego roz-tworu cukru w wodzie (syropu prostego). Podawać po 1 łyżeczce co 3-4 godz. po jedzeniu jakośrodek wykrztuśny.

Azarina (Herbapol) - tabletki zawierające sproszkowane ziele kopytnika, korzeń lukrecji,wyciągi z ziela glistnika i korzenia żywokostu oraz kodeinę i olejek anyżowy. Dorosłym zalecasię doustnie 2-5 razy dziennie po 1 tabletce, dzieciom powyżej 6 roku życia po 1/4-1/2 tabletki,zależnie od wieku 2-3 razy dziennie. Tabletkę należy rozkruszyć i popić płynem.

63. KOSACIEC NIEMIECKIIris germanica L.

Jest to bylina z rodziny Kosaćcowatych (Iridaceae), pochodząca ze strefy Morza Czarnego iŚródziemnego, uprawiana obecnie w Polsce i wielu innych krajach. Wyhodowano dotąd wieleodmian i mieszańców z innymi gatunkami, wyróżniających się pięknymi, grzbiecistymi kwia-tami.

Kosaciec wytwarza pełzające, spłaszczone kłącze, widlasto rozgałęzione z przewężeniami wmiejscach rozgałęzień. Na stronie górnej kłącza widoczne są poprzeczne wgłębione blizny poobumarłych liściach, a na dolnej liczne korzenie. Liście szablaste, całobrzegie. Kwiaty zebranepo kilka w kwiatostanach. Dziko rosnące kosaćce (prócz żółtego) są w Polsce pod ścisłąochroną.

Surowiec. Do celów leczniczych kopie się jesienią kłącza, odcina fragmenty cieńsze z pą-kami liściowymi na rozsadę, a grubsze okorowuje i suszy na słońcu lub w suszarni ogrzewanejw temp. nie przekraczającej 35°C. Otrzymuje się kłącze kosaćca (syn. korzeń fiołkowy - odsłabego zapachu fiołkowego) - Rhizoma Iridis.

Równorzędnego surowca dostarczają pokrewne gatunki: kosaciec blady – Iris pallida Lam. ikosaciec florencki - Iris florentina L.

Podstawowe związki czynne. Kłącze zawiera 0,2-0,3% olejku eterycznego, a w nim m.in.iron i kwas mirystynowy, 6-8% garbników, około 8% oleju tłustego, około 6% związków cu-krowych, około 50% skrobi, do 10% śluzu. Są ponadto flawonoidy, glikozyd irydyna i solemineralne.

Działanie. Z uwagi na zawarty śluz surowiec działa powlekające, powoduje pęcznienie wy-dzieliny zalegającej górne drogi oddechowe, wyzwala łagodny odruch wykrztuśny i przywracanaturalny ruch nabłonka rzęskowego, co umożliwia stopniowe oczyszczenie gardła i oskrzeli zzalegającej wydzieliny.

Wyciągi wodne z kłącza kosaćca zwiększają nieznacznie wydalanie moczu, co

205

Kosaciec niemiecki (wg T. Hajka, 1562)

przypisuje się flawonoidom. Ponadto zawarte w surowcu garbniki działają łagodnie ściągającei przeciwbakteryjnie na błony śluzowe przewodu pokarmowego.

Działania niepożądane. Napary i odwary z samego kłącza kosaćca mogą spowodowaćwymioty i biegunki. Dawniej podawano obtoczone i polerowane kłącza kosaćca dzieciom wokresie ząbkowania, co ułatwiało wyrzynanie się zębów, zaniechano jednak tego z uwagi naczęste zakażenia jamy ustnej.

Zastosowanie. Kłącze kosaćca stosuje się w lecznictwie wyłącznie jako składnik wykrztu-śnych lub moczopędnych mieszanek ziołowych.

206

Najszersze zastosowanie kłącze kosaćca ma w perfumerii jako utrwalacz zapachów. W ko-smetyce sproszkowane kłącze kosaćca stanowiło dawniej dodatek do proszków do czyszczeniazębów oraz zasypek przeciwpotowych.

Przetwory. Zioła wykrztuśne: zmieszać po 10 g kłącza kosaćca, liści babki i owoców kopruwłoskiego oraz po 20 g ziela macierzanki i liści podbiału. Zalać 1 1/2 łyżki ziół w termosie 2szklankami wody wrzącej, zamknąć i pozostawić na 1 godz. Pić 1/3 do 1-2 szklanki przece-dzonego naparu 2-3 razy dziennie. Małym dzieciom podawać po 1 łyżeczce, starszym po 1 do2 łyżek kilka razy po jedzeniu w ciągu dnia. Napar można osłodzić miodem lub cukrem.

64. KOZIERADKA POSPOLITATrigonella foenum graecum L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), pochodząca z MałejAzji oraz rejonu Morza Śródziemnego. Obecnie jest uprawiana w wielu krajach, w tym rów-nież w Polsce, w niewielkich jednak ilościach.

Kozieradka przypomina nieco wyglądem koniczynę. Wydaje łodygę 20-60 cm wysoką, wgórnej części owłosioną. Liście złożone trójlistkowe z przylistkami. Kwiaty grzbieciste, motyl-kowate, bardzo krótkoogonkowe, bladożółtawe, wyrastające pojedynczo lub niekiedy parami zkątów liści. Owocem jest długi strąk, przypominający rogi koziorożca. Nasiona czterościenne,pryzmatyczne lub romboidalne, do 5 mm długie, matowe, szarożółte lub brunatne z ukośnąbruzdą widoczną z boku.

Surowiec. Do celów leczniczych kosi się uprawiane rośliny po dojrzeniu owoców, suszy imłóci w celu otrzymania nasion. Surowcem leczniczym jest nasienie kozieradki - Semen Fo-enugraeci (syn. Semen Trigonellae).

Podstawowe związki czynne. Nasienie kozieradki zawiera 20 do 30% substancji śluzo-wych, składających się głównie z galaktomannanów. Występują też saponiny o szkielecie ste-rolowym (do 0,3%), np. pochodne diosgeniny, jamogeniny, tigogeniny i gitogeniny. Są rów-nież flawonoidy (np. witeksyna, izowiteksyna i wicenina), witaminy (np. amid kwasu izoniko-tynowego - wit. PP), tłuszcze do 10%, białka do 30%, cholina, lecytyna, alkaloid trygonelinado 0,4%, gorycze, ślady olejku eterycznego i sole mineralne.

Działanie. Nasiona kozieradki były od dawna uznawane za lek śluzowy, przede wszystkimdo użytku zewnętrznego. Jednakże badania wykazały, że stosowane doustnie wywierają u ludzii zwierząt działanie pobudzające czynności wydzielnicze oraz wzmagające mechanizmy od-pornościowe. Nasiona i wyciągi z nasion zwiększają wydzielanie soku żołądkowego i trzust-kowego oraz śliny, ułatwiają trawienie pokarmów i przyswajanie ich składników, zwłaszczaaminokwasów. Powodują uchwytny przyrost wagi ciała, mają więc właściwości ogólniewzmacniające. Ponadto pobudzają czynność krwiotwórczą szpiku kostnego i przyczyniają siędo zwiększenia ilości czerwonych krwinek. Ponieważ jednocześnie wzrasta liczba krwinek bia-łych, podnosi się tym samym odporność organizmu na patogenne szczepy bakterii. Nasionamają też słabe działanie przeciwcukrzycowe. Te niewątpliwe zalety kozieradki są jednak rzad-ko wykorzystywane, z uwagi na jej nieprzyjemny, przenikliwy zapach. Dlatego surowiec nie-często wchodzi w skład mieszanek ziołowych stosowanych wewnętrznie.

Działania niepożądane. W zalecanych dawkach surowiec ten nie wykazuje objawów szko-dliwych.

207

Zastosowanie. W preparatach doustnych stosuje się nasiona kozieradki najczęściej w połą-czeniu z innymi surowcami zielarskimi. Nasiona te są największym ilościowo składnikiemgranulatu ziołowego Gastrogran (Herbapol), w którym wyzyskano osłaniające działanie śluzuoraz pobudzający wpływ goryczy kozieradki na czynności wydzielnicze przewodu pokarmo-wego. Lecznicze właściwości tych nasion na drogi moczowe wykorzystano w preparacie Fito-lizyna (Herbapol), a uszczelniające działanie flawonoidów na ściany naczyń krwionośnychznalazło zastosowanie w mieszance ziołowej Rektosan (Herbapol), zalecanej w żylakach odby-tu.

Zewnętrznie stosuje się sproszkowane nasiona kozieradki jako lek zmiękczający do kom-presów i okładów w ropnym zapaleniu skóry, naczyń chłonnych i tkanki łącznej oraz w czyra-kach.

Nasiona kozieradki służą za przyprawę do niektórych serów, a także ostrych sosów typucurry, ulubionych zwłaszcza w południowo-wschodniej Azji.

Rozdrobnione nasiona kozieradki dodawano do mieszanek paszowych jako środek tuczący izwiększający apetyt u zwierząt. Ostatnie jednak badania wykazały słabe działanie kozieradki wtym kierunku. Poza tym ostra, nieprzyjemna substancja zapachowa nasion kozieradki przecho-dzi do mleka zwierząt karmionych, psując jego jakość.

Przetwory. Nasiona kozieradki: zmieszać sproszkowane nasiona kozieradki z równą ilościąkonfitur lub miodu. Przyjmować doustnie 2 razy dziennie po 1 łyżeczce w czasie posiłku jakośrodek ogólnie wzmacniający. Można również całe nasiona podprażyć na patelni na oleju iprzyjmować same w całości lub sproszkować i zmieszać z miodem. Stosować jako środek od-żywczy i wzmacniający dla osób wychudzonych i rekonwalescentów, dawkując jak poprzed-nio.

Odwar z kozieradki: 1 łyżkę stołową sproszkowanych nasion zalać 1 szklanką wody letniej iwymieszać dokładnie. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Od-stawić na kilka minut i ciepłe stosować zewnętrznie do okładów na czyraki, wrzody i stany za-palne skóry.

Okład z kozieradki: sproszkować 50 do 100 g nasion kozieradki i zarobić wodą na pastę.Dodać 1/2 łyżeczki kwasu octowego 10%, ponownie zarobić, nieco ogrzać, rozsmarować napłótnie i przyłożyć na chore miejsce. Okład zmieniać 2-3 razy dziennie stosując go w podob-nych przypadkach chorobowych jak odwar.

Kompresy na ropnie: rozdrobnić w moździerzu 20 g nasion kozieradki. Osobno rozdrobnićw mikserze po 10 g świeżego ziela ogórecznika i ziela nostrzyka (lub liści babki lancetowatej).Zmieszać, dodać wody i zarobić na papkę. Ogrzać w naczyniu, przenieść na gazę i ciepły kom-pres przyłożyć na skórę, na miejsce objęte zapaleniem, lub ropień. Zmieniać okład 2-3 razydziennie, trzymając go w miarę możliwości pod ceratką, aby jak najdłużej zachował ciepło.

Gastrogran (Herbapol): 1 łyżeczkę granulatu przyjmować doustnie 3 razy dziennie po je-dzeniu, popijając 1/2 szklanki wody lub wody z sokiem w schorzeniach nieżytowych żołądka idwunastnicy oraz wrzodzie trawiennym.

Rektosan (Herbapol): 1 1/2 łyżki ziół zalać 2-2 1/2 szklanki wody gorącej. Ogrzewać dowrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 2 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do ter-mosu. Pić 1/2 do 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w żylakach odbytu.

Ten sam odwar można stosować do obmywania odbytu i do okładów, a po rozcieńczeniu w1-2 szklanki wody do lewatyw w schorzeniach odbytnicy. .

208

65. KOZŁEK LEKARSKIValeriana officinalis L.

Kozłek lekarski, zwany powszechnie walerianą, jest byliną z rodziny Kozłkowa-tych (Vale-rianaceae), występującą w lesistych i wilgotnych rejonach Europy, Azji Mniejszej, Zachodnieji Środkowej aż po Japonię. W Polsce rośnie w wilgotnych zaroślach, a nawet na skałach całegokraju.

Kozłek lekarski (wg T. Hajka, 1562)

209

Kozłek jest zbiorowym gatunkiem, obejmującym kilka odmian, różniących się wysokościąłodygi oraz kształtem liści. Najczęściej występuje u nas i jest uprawiana odmiana kozłka sze-rokolistna - Valeriana officinalis L. varietas latifolia Vahl. o łodydze do 2 m wysokiej, listkachniezbyt licznych, eliptycznolancetowatych. Znane też są inne odmiany, jak varietas mediaKoch o łodydze do 150 cm wysokiej i listkach dość licznych, lancetowatych oraz varietastenuifolia Vahl. (var. angustifolia Tausch) o łodydze do 70 cm wysokiej i listkach licznych,wąskolancetowatych lub równowąskich, zwykle całobrzegich.

Wszystkie wymienione odmiany mają łodygę silną, prosto wzniesioną, niegałęzistą, bruz-dowaną, dołem nieco owłosioną, wyżej nagą. Liście dolne ogonkowe, górne siedzące, pierza-stodzielne. Kwiaty drobne, o koronie 4-5 mm długiej, białawej lub bladoróżowej, bardzo licz-ne, zebrane w baldachokształtne kwiatostany na szczytach łodyg. Kwitnie od czerwca dosierpnia. Owoce bardzo drobne, nagie lub owłosione. Pod ziemią kozłek wytwarza jajowate lubodwrotnie stożkowate kłącza, do 5 cm długie, oraz bardzo liczne walcowate korzenie do 3 mmgrube, długości do 30 cm.

Surowiec. Do celów farmaceutycznych zbiera się jesienią lub wiosną w maju przed kwit-nieniem korzenie i kłącza, suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35°C. Otrzymuje sięjako surowiec korzeń kozłka - Radix Valerianae (syn. Radix Polemonii lub kłącze kozłka -Rhizoma Valerianae). Świeża roślina nie pachnie. Swoistego zapachu nabiera dopiero w czasiesuszenia.

Podstawowe związki czynne. Korzeń kozłka zawiera 0,5-2,0% olejku eterycznego, stano-wiącego mieszaninę terpenów, seskwiterpenów, pochodnych azulenowych i estrów z kwasamiorganicznymi, np. izowaleryloborneol. Są ponadto w korzeniu alkaloidy terpenowe (np. wale-rynina, scynantyna, aktynidyna działająca pobudzająco na koty), związki trójterpenowe (np.walerozyd A), a także wolne kwasy organiczne (np. kwas izowalerianowy, powstający z roz-padu związków estrowych w czasie suszenia surowca, kwas chlorogenowy i kwas kawowy).Podstawowe związki czynne kozłka stanowią trójestrowe połączenia zwane walepotriatami wilości 0,1-0,9%. Są to trójestry polihydroksycyklopentanopyranu z kwasami izowalerianowym,octowym, izokapronowym i β-acetooksywalerianowym.

Działanie. Korzeń kozłka jest aktywnym i skutecznym lekiem uspokajającym i przeciw-skurczowym, pod warunkiem, że jest prawidłowo przetworzony i odpowiednio dawkowany.Korzystniej działają przetwory ze świeżego korzenia, a decydujący wpływ na jego aktywnośćma sposób i czas suszenia oraz przechowywania tego surowca.

Działanie uspokajające kozłka polega na tłumieniu refleksów motorycznych i psychicznychw ośrodkowym układzie nerwowym. Obniżenie wrażliwości ośrodków mózgowych orazzmniejszenie pobudzenia ruchowego wymaga nieco większych dawek preparatów z kozłka, niżuzyskanie efektu rozkurczającego. Działanie rozkurczowe korzeni kozłka obejmuje mięśniegładkie, głównie przewodu pokarmowego, a w niewielkim stopniu ścian naczyń krwionośnych.Działanie wiatropędne jest ściśle powiązane z efektem rozkurczowym oraz zwiększonym wy-dzielaniem soków trawiennych, zwłaszcza gdy przyczyną dolegliwości był stan nerwowy pa-cjenta.

Obserwuje się także słabe działanie przeciwcukrzycowe z jednoczesnym zmniejszeniemczęstotliwości oddawania moczu i osłabieniem uczucia pragnienia. Mało znane jest równieżdziałanie przeciwrobaczycowe na owsiki i glisty jelitowe, a także działanie zewnętrzne na skó-rę głowy przy łupieżu i łojotoku, w niektórych dermatozach, a nawet stanach zapalnych oczu.

210

Działania niepożądane. W zalecanych niżej dawkach przetworów z korzenia waleriany niezaobserwowano objawów toksycznych.

Zastosowanie. Przetwory z korzeni kozika mają szerokie zastosowanie w stanach pobudze-nia nerwowego, wywołanych czynnikami zewnętrznymi i są bardzo często zalecane w różnychschorzeniach jako jeden z ważnych środków łagodnie uspokajających. Przetwory z kozikawywołują stan odprężenia psychicznego u osób z trudnością zasypiania. Korzeń kozłka wcho-dzi w skład różnych preparatów wytwarzanych przez Herbapol, np. mieszanka ziołowa Nervo-san, granulat Nervogran oraz specyfiki Neospasmina, Passispasmina i Nervosol o działaniuuspokajającym.

Przetwory z kozłka stosuje się również w niektórych dolegliwościach spowodowanych za-burzeniami czynnościowymi, jak przyspieszone bicie serca na tle nerwowym, ból głowy, pul-sowanie w skroniach, a nawet lekkie zawroty głowy i zaburzenia naczynioruchowe. Surowiecten jest składnikiem mieszanki ziołowej Cardiosan (Herbapol), poprawiającej czynność serca iukładu krążenia. Jednoczesne podawanie wyciągu z korzeni kozłka i barbituranów w padaczceumożliwia obniżenie dawki tych ostatnich i zmniejszenie ich ubocznego działania. Większeznaczenie ma stosowanie kozłka w napadach padaczkowych częściowych, przebiegających bezutraty świadomości (np. drganie policzków, zawroty głowy, upośledzenie mowy, wzroku lubsłuchu) jako leczenie skojarzone z odpowiednimi preparatami syntetycznymi.

Działanie rozkurczowe kozłka wykorzystuje się, stosując odpowiednie przetwory w stanachskurczowych żołądka i jelit w tak zwanych nerwicach wegetatywnych. Stosuje się je także wokresie przekwitania u kobiet, a częściowo także u mężczyzn, zwłaszcza kiedy przetwory z ko-złka są umiejętnie łączone z innymi preparatami roślinnymi.

Olejek eteryczny z korzeni kozłka jest rzadko dziś stosowany w lecznictwie. Wchodzi wskład doustnych preparatów działających uspokajająco i wzmacniająco, jak spirytus z arcy-dzięgla złożony - Spiritus Angelicae compositus oraz preparatów zewnętrznych do wcierań ko-jących i przeciwskurczowych.

Przetwory z korzeni kozłka mają zróżnicowaną wartość leczniczą w zależności od tego, czysą to wyciągi alkoholowe, czy wodne, ponieważ główne składniki czynne, jak olejek eterycznyi walepotriaty rozpuszczają się lepiej w alkoholu, niż w wodzie.

Przetwory. Napar z korzeni kozłka: 1 łyżkę rozdrobnionych korzeni zalać 11/2 szklankiwody wrzącej i postawić pod przykryciem nad parą na 30 min. Odstawić na 10 min i przece-dzić. Pić 1/4-1/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako środek uspokajający i rozkurczo-wy. Natomiast jako środek wiatropędny dla starszych dzieci i młodzieży oraz osób w wiekupodeszłym podawać 2-3 razy dziennie 1-2 łyżki stołowe po jedzeniu.

Przeciw owsikom i glistom jelitowym u dzieci stosować doodbytniczo około 1 szklanki po-wyższego naparu.

W łupieżu i łojotoku natrzeć owłosioną skórę głowy powyższym naparem, zawiązać ręczni-kiem na 20-30 min, po czym wytrzeć do sucha. Stosować 1-2 razy w

tygodniu.W zapaleniu spojówek przemywać brzegi powiek wacikiem zwilżonym naparem. Przemy-

wanie powtarzać parokrotnie w ciągu dnia.Intrakt ze świeżych korzeni kozłka, Intractum Valerianae (Herbapol) -działa silniej od na-

lewki. Dorosłym zaleca się doustnie 30-60 kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie, w celuzmniejszenia niepokoju, napięcia i strachu oraz agresywności. Pomocniczo stosować w napa-dach padaczkowych częściowych po 1/3-1/2 łyżeczki w kieliszku wody kilka razy dzienniemiędzy posiłkami.

211

Nalewka kozłkowa, Tinctura Valerianae (Herbapol): dorosłym podawać doustnie 20-60kropli w kieliszku wody kilka razy dziennie po jedzeniu w stanach nerwowych i nerwicy wege-tatywnej. Pomocniczo w stanach padaczkowych bez utraty przytomności po 1/2-1 łyżeczce na-lewki w 1/4 szklanki wody 2 razy dziennie po jedzeniu.

Nalewka kozłkowa na eterze, Tinctura Valerianae aetherea (Herbapol): dorosłym zaleca siędoustnie 20-40 kropli w kieliszku wody po jedzeniu jako środek uspokajający i rozkurczowy.Działa ośrodkowo silniej od poprzedniej.

Napój uspokajający z walerianą: 60 kropli (około 1/3 łyżeczki) nalewki kozłkowej dodać doszklanki gorącego mleka osłodzonego łyżką miodu. Zmieszać i wypić na godzinę przed snemjako środek uspokajający i przywracający spokojny, głęboki sen.

Nervogran (Herbapol): dorosłym zaleca się doustnie 3 razy dziennie po łyżeczce granulatupo jedzeniu, popijanego 1/4 szklanki ciepłej wody lub wody z sokiem w nerwicach różnegopochodzenia, pobudzeniu nerwowym i trudności w zasypianiu.

Wino walerianowe: do 1 butelki wina gronowego (700 ml) wlać 15 g nalewki lub intraktu zkorzenia waleriany, dodać łyżeczkę do herbaty liści melisy i ziela dziurawca i pozostawić na14 dni, często wstrząsając. Przecedzić i pić po łyżce stołowej 1-2 razy dziennie, korzystnie nagodzinę przed snem, jako środek ogólnie uspokajający. W przypadku nadmiernej pobudliwościpłciowej przyrządzić wino, dodając szyszek chmielowych zamiast ziela dziurawca. Dawki jakwyżej.

Zioła rozkurczowe: zmieszać równe ilości rozdrobnionych korzeni kozłka, szyszek chmie-lowych, ziela macierzanki, owoców kopru włoskiego i ziela dziurawca. Zalać 11/2-2 łyżki ziółw termosie 2 szklankami wody wrzącej i po zamknięciu odstawić na godzinę. Pić 1/2 szklanki3 razy dziennie po jedzeniu w nerwicy wegetatywnej z zaburzeniami żołądkowo-jelitowymi.Jeśli objawami nerwicy są zaburzenia sercowo-naczyniowe, to zamiast ziela macierzanki do-dać taką samą ilość mieszaniny kwiatów głogu i owoców głogu. Dalej postępować jak po-przednio.

Zioła sedatywne: zmieszać równe ilości rozdrobnionego korzenia kozłka, ziela serdecznika,liści mięty, liści szałwii oraz liści melisy. Zalać 11/2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wodywrzącej. Zamknąć termos i zostawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki 2 razy dziennie po jedzeniu wstanach pobudzenia nerwowego i bezsenności.

Nervosan (Herbapol): 2 łyżki ziół zalać 2 szklankami wody wrzącej, nakryć i postawić nadparą na 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 2/3 szklanki po jedzeniurano i wieczorem na godzinę przed snem w stanach pobudzenia nerwowego i bezsenności.

Plantival (Schwabe, RFN), płyn i drażetki zawierające wyciągi z 4 ziół. Stosuje się w sta-nach nerwicowych i napięcia nerwowego: płyn 3 razy dziennie po 20 kropli na cukier lub wo-dę, bądź 1-2 drażetki 2-3 razy dziennie.

Valmane (Kali-Chemie, RFN), drażetki zawierające mieszaninę walepotriatów. Stosuje sięw celu regulowania psychicznych i ruchowych zaburzeń nerwowych, zwłaszcza u dzieci i osóbstarszych. Dawki 1-2 drażetki 3 razy dziennie w ciągu 3-4 tygodni. Dzieciom odpowiedniomniej.

Valosedan (CSRS), płyn zawierający wyciąg z 4 ziół z dodatkiem barbitalu. Działa ogólnieuspokajająco, zwłaszcza w nadmiernym pobudzeniu w okresie przekwitania, bólach głowy,migrenie, trudnościach zasypiania i szumie w uszach. Dawki po 1/2 łyżeczki 2-3 razy dziennie.

212

66. KRUSZYNA POSPOLITARhamnus frangula L.

Jest to krzew z rodziny Szakłakowatych (Rhamnaceae), występujący w całej Europie, pół-nocnej Afryce i północno-zachodniej Azji. W Polsce spotyka się ją w wilgotnych lasach i zaro-ślach na całym niżu i w dolnych partiach górskich. W niektórych okolicach jest jednak bardzoprzetrzebiona w wyniku nadmiernej eksploatacji. Z tego powodu jest w Polsce pod częściowąochroną gatunkową.

Kruszyna pospolita (wg T. Hajka, 1562)

213

Kruszyna jest krzewem do 5 m wysokim, nie kolczastym, silnie rozgałęzionym i ulistnio-nym, o szarobrunatnej, matowej korze z licznymi jaśniejszymi przetchlinkami. Liście eliptycz-ne, całobrzegie, o 6-8 parach nerwów bocznych. Kwiaty zielonkawe, niepozorne. Owoce so-czyste pestkowce wielkości grochu, o 3-4 pestkach, początkowo zielone, następnie czerwone, apo dojrzeniu niemal czarne.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się wiosną przed rozwojem liści korę z młodych 2-4-letnich gałązek, zdejmując ją w odcinkach długości około 20 cm, i następnie suszy w suszar-niach naturalnych w miejscach przewiewnych. Surowcem leczniczym jest kora kruszyny -Cortex Frangulae (syn. Cortex Rhamni frangulae). Przed użyciem powinna być przechowy-wana dłużej niż rok lub po wysuszeniu ogrzewana w temp. 100°C przez 2 godz.

Niekiedy zbiera się we wrześniu dojrzewające owoce kruszyny i suszy w suszarniachogrzewanych, początkowo w temperaturze niższej, a następnie dosusza w temp. około 60°C.Otrzymuje się owoc kruszyny - Fructus Frangulae (syn. Fructus Rhamni frangulae).

Podobnie do kruszyny działa kora szakłaku amerykańskiego - Rhamnus purshiana De Can-dolle (Rhamnaceae), przywożona dawniej do Polski z Ameryki Pomocnej pod nazwą CortexRhamni purshianae (syn. Cascara sagrada).

Podstawowe związki czynne. Kora kruszyny zawiera do 4% mieszaniny hydroksymetylo-antrazwiązków, głównie w postaci glikozydowej. Wśród nich najważniejsze są glukofrangula-rozydy A i B oraz produkty ich częściowej hydrolizy frangulozydy A i B. Ponadto stwierdzonoobecność palmidyn oraz antranoli i antronów, które są substancjami niestałymi i powoli ulega-ją utlenieniu do odpowiednich, lecz mało aktywnych antrachinonów. Inne składniki kory niemają właściwości leczniczych. Należą do nich flawonoidy (np. ksantoramnina i ramnetyna),saponiny, związki garbnikowe, alkaloidy peptydowe (np. frangulanina i franganina) oraz solemineralne.

W owocach kruszyny znaleziono mieszaninę antrazwiązków, a wśród nich palmidynę B,dwuantron aloeemodyny, chryzofanol i aloeemodynę, cukry i sole mineralne.

Działanie. Zarówno kora, jak i owoce kruszyny zawierają antrazwiązki, które pobudzają pe-rystaltykę jelita grubego, drażniąc jego ścianę bezpośrednio poprzez splot Auerbacha. Obser-wuje się wówczas wzmożenie ruchów perystaltycznych, przekrwienie błony śluzowej w wyni-ku rozszerzenia naczyń włosowatych oraz zahamowanie wchłaniania wody przez ścianę jelit,co powoduje rozrzedzenie i zwiększenie objętości mas kałowych. Zależnie od dawki i zawarto-ści antrazwiązków w korze stolce mogą być papkowate lub płynne. Działanie przeczyszczająceobserwuje się dopiero po upływie 6-10 godz. od podania leku, ponieważ zawarte w surowcuglikozydowe połączenia antrazwiązków muszą ulec, pod wpływem bakterii, przemianom dowysokoaktywnych metabolitów.

Kora kruszyny ma również słabe własności żółciopędne, zapewne w wyniku bodźcowegodziałania na miąższ wątroby oraz rozkurczającego wpływu na drogi żółciowe. Antrazwiązkiwyróżniają się gorzkim smakiem, dzięki czemu pobudzają na drodze odruchowej wydzielaniesoków trawiennych i wpływają na lepsze przyswajanie pokarmów. Antrazwiązki działają teżbakteriobójczo. Kruszyna ponadto działa toksycznie na pasożyty jelitowe, np. glisty i owsiki.

Działania niepożądane. Antrazwiązki kory kruszyny powodują przekrwienie okrężnicyoraz narządów miednicy małej i w dawkach większych mogą być niebez-

214

pieczne dla kobiet ciężarnych. Przenikają one do mleka matek karmiących, co może powodo-wać płynne stolce u niemowląt.

Zastosowanie. Kora kruszyny jest jednym z najczęściej u nas stosowanych roślinnych su-rowców przeczyszczających. Służy zwłaszcza w zaparciach przejściowych, powstałych w wy-niku przebytych chorób zakaźnych, zaburzeń neurologicznych lub długo trwającego unieru-chomienia, a także z zaparciach nawykowych, wywołanych atonią jelita grubego. W schorze-niach tych doskonałe wyniki dają też preparaty zawierające kruszynę, jak drażetki Altra, granu-laty Neonormacol i Normogran oraz mieszanka ziołowa Normosan, produkowane w Polsceprzez Herbapol.

Dobre wyniki daje kruszyna także w stanach skurczowych jelit oraz upośledzonymprzyswajaniu pokarmów, powiązanym z niedostatecznym wydzielaniem soków trawiennych,zwłaszcza w jelicie cienkim na skutek niedoboru żółci. Kora kruszyny zalecana jest szczegól-nie osobom starszym, cierpiącym na zaburzenia trawienne i utrudnione przyswajanie składni-ków pokarmowych, a także osobom otyłym z uszkodzeniami miąższu wątroby i zmniejszonymwydzielaniem żółci. W stanach skurczowych dobre wyniki daje dodatek pokrzyku lub jaskół-czego ziela.

Kora kruszyny jest składnikiem wielu roślinnych preparatów działających przeczyszczające,żółciopędnie i regulujących trawienie, produkowanych przez Herbapol, jak mieszanki ziołoweCholagoga II i Cholagoga III, stosowane w schorzeniach wątroby i dróg żółciowych, płyn Cho-lesol oraz granulat Cholegran, używane w nieżycie żołądka, jelit i przewodów żółciowych. Su-chy wyciąg z kruszyny wchodzi w skład proszku Gastrochol, zawierającego wyciągi z 9 ziół istosowanego w schorzeniach związanych z wydzielaniem i przepływem żółci przez drogi żół-ciowe. Korzystne działanie flawonoidów kory kruszyny na ściany naczyń krwionośnych orazdziałanie przeczyszczające antrazwiązków wykorzystano w mieszance ziołowej Rektosan, sto-sowanej w żylakach odbytu. Te same własności kruszyny wyzyskano w mieszance ziołowejSklerosan, podawanej w miażdżycy.

Kora kruszyny jest najważniejszym składnikiem czynnym mieszanek ziołowych Normosan iDegrosan.

Przetwory. Odwar z kory kruszyny: 1/2 łyżki rozdrobnionej kory zalać 1 szklanką wodyletniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min iprzecedzić. Popłukać na sitku korę ostudzoną przegotowaną wodą, uzupełniając odwar do peł-nej szklanki. Pić 1/2-3/4 szklanki wieczorem jako środek przeczyszczający, natomiast 1/4-1/2szklanki 2-3 razy dziennie w przewlekłej atonii jelit i otyłości.

Odwar z owoców kruszyny: 1/2 łyżki owoców zalać 1 szklanką wody zimnej. Gotować podprzykryciem przez 15 min. Po ostygnięciu przecedzić. Pić po 1-3 łyżki jako lek łagodnie prze-czyszczający.

Zioła w otyłości: zmieszać po 20 g kory kruszyny, liści mięty pieprzowej i kwiatów rumian-ku oraz po 10 g korzeni kozłka, liści melisy i ziela dziurawca. Wsypać do termosu 2 łyżki ziół izalać 21/2 szklanki wody wrzącej. Pozostawić na 11/2 godz. Pić 3 razy dziennie po 2/3 szklan-ki między posiłkami jako lek regulujący czynność przewodu pokarmowego, zapobiegający za-parciom i zwiększający ilość wydalanego moczu. Wraz z odpowiednią dietą, kinezyterapią ibalneoterapią stosować jako środek zapobiegający dalszemu przyrostowi wagi ciała lub powo-dujący po pewnym czasie powolny jej spadek.

Degrosan (Herbapol): 2 łyżki ziół zalać 21/2 szklanki wody gorącej, ogrzewać do wrzenia igotować pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do

215

termosu. Pić po 1 szklance 2 razy dziennie po posiłkach w zaburzeniach procesów trawienia iprzyswajania pokarmów, otyłości i miażdżycy naczyń krwionośnych.

Normosan (Herbapol): 1/2-1 łyżkę ziół zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przy-kryciem 15-20 min. odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/4-1/3 szklanki 3 razy dziennieprzed jedzeniem w lekkich stanach nieżytowych jelit. Natomiast jako środek przeczyszczającywypić wieczorem szklankę naparu po jedzeniu.

Altra (Herbapol), drażetki zawierające wyciąg suchy z kruszyny i z drożdży. Dawkowanie:dorosłym zaleca się 1-3 drażetki na noc, jako środek przeczyszczający, popite szklanką wody.W otyłości i atonii jelit po 1-2 drażetki 2 razy dziennie. Dzieciom starszym podawać 1-2 dra-żetki wieczorem, zależnie od wieku, przy zaparciach.

Neonormacol (Herbapol): dorosłym zaleca się jednorazowo łyżeczkę granulatu, popitegociepłą wodą, jako środek łagodnie przeczyszczający. Można podwyższyć dawkę do 2 łyżeczek2 razy dziennie. Dzieciom podawać odpowiednio mniej, stosownie do wieku.

Normogran (Herbapol): dorosłym zaleca się 1 łyżeczkę granulatu 2 razy dziennie - rano naczczo i wieczorem przed snem; popić 1/2 szklanki płynu. Dzieciom, zależnie od wieku, zwykle1/3-1/2 łyżeczki 1-2 razy dziennie. Stosuje się w zaparciach, również po przyjęciu środkówprzeciwrobaczycowych.

67. KRWAWNIK POSPOLITYAchillea millefolium L.

Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w Europie, umiarkowanejczęści Azji oraz w Ameryce Północnej. W Polsce rośnie bardzo pospolicie w całym kraju nasuchych łąkach, miedzach, przydrożach i skrajach lasów. Tworzy liczne podgatunki i rasychemiczne.

Krwawnik pospolity wytwarza cienkie kłącza z podziemnymi rozłogami. Łodygi ma sztyw-ne, prosto wzniesione, do 80 cm wysokie, słabo rozgałęzione tylko w górnej części, zakończo-ne płaskim baldachogronem białych lub różowych kwiatów, zebranych w drobne koszyczki.Liście dolne krótkoogonkowe, górne siedzące, ustawione skrętolegle, ciemnozielone, owłosio-ne, w zarysie lancetowate, zwykle 4-krotnie dłuższe od szerokości, podwójnie lub potrójniepierzastosieczne, o wycinkach lancetowatych, szydlasto zakończonych.

Surowiec. Do celów leczniczych ścina się od czerwca do września górne części pędów,długości do 25 cm w okresie rozkwitania i suszy w suszarniach naturalnych, w miejscach za-cienionych i przewiewnych. Otrzymuje się ziele krwawnika - Herba Millefolii. Zbiera się rów-nież same kwiatostany i suszy jak ziele w suszarniach naturalnych w temp. poniżej 35°C. Su-rowcem jest kwiat krwawnika - Flos Millefolii, syn. Anthodium Millefolii.

Podstawowe związki czynne. Ziele krwawnika zawiera 0,25-0,5% olejku eterycznego (jegoskładnikami jest m.in. azulen, cyneol, borneol, er- i β-pinen), ponadto glikozyd cyjanogennyzwany achilleiną, flawonoidy (np. glikozydy apigeniny i luteoliny), cholinę, do 3% garbników,kwas askorbowy, furanokumarynę oraz sole mineralne obfitujące w związki manganu.

W kwiatach znaleziono około 0,5%, a niekiedy więcej, olejku eterycznego o podobnymskładzie, jak w zielu, cholinę, flawonoidy i sole mineralne.

Działanie. Ze względu na urozmaicony skład chemiczny ziele krwawnika wykazuje wielo-kierunkowe działanie. Od wieków uchodzi za środek powstrzymujący

216

Krwawnik pospolity (wg L. Fuchsa, 1543)

krwawienia, co uwidoczniło się nawet w polskiej nazwie tej rośliny. Sądzi się, że przetwory zziela krwawnika hamują mikrokrwawienia, m.in. z uszkodzonych naczyń włosowatych wprzewodzie pokarmowym.

Obserwuje się ponadto działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie jelit, dróg żółciowych imoczowych, przypisywane flawonoidom. Dzięki temu ziele wzmaga nieznacznie przepływżółci do dwunastnicy, nieco zwiększa dobową ilość wydalanego moczu, a także osłabia bólwywołany skurczem jelit lub kolką jelitową. Działa ogólnie odtruwające, usuwa z moczemtoksyczne produkty przemiany materii oraz te związki, które wniknęły do organizmu z ze-wnątrz. Pobudza u kobiet miesiączkowanie i łagodzi bóle w bolesnym miesiączkowaniu.

Gorzka substancja achilleina pobudza w niewielkim stopniu receptory smakowe i za po-średnictwem ośrodkowego układu nerwowego zwiększa wydzielanie soku

217

żołądkowego i usprawnia trawienie oraz przyswajanie pokarmów. Wyciągi działają wiatropęd-nie i są podawane zwłaszcza dzieciom, młodzieży i osobom starszym.

Dzięki obecności garbników oraz olejku eterycznego, zawierającego azulen, ziele i kwiatykrwawnika działają przeciwzapalnie i słabo bakteriostatycznie.

Działania niepożądane. Dotknięcie świeżej rośliny wywołuje u niektórych osób odczynalergiczny i wysypkę. Natomiast przetwory z krwawnika, podawane w zalecanych dawkach,nie powodują odczynów niepożądanych.

Zastosowanie. Przetwory z ziela krwawnika stosuje się w nieżytach i stanach zapalnychprzewodu pokarmowego, zwłaszcza gdy towarzyszą im niewielkie krwawienia, pomocniczo wżylakach odbytu, a także w nieznacznych krwawieniach płucnych obok leczenia przyczynowe-go. Ponadto wykorzystuje się je w stanach skurczowych mięśni gładkich dróg żółciowych i je-lit oraz przewlekłych zaburzeniach trawiennych, którym towarzyszą brak łaknienia, odbijanie,wzdęcia i nudności, w napadowych bólach jelitowych i zaparciach nawykowych.

Ziele krwawnika wchodzi w skład wielu preparatów roślinnych produkowanych przez Her-bapol, jak: mieszanka ziołowa Cholagoga II i proszek Gastrochol, używane w schorzeniachwątroby i niedostatecznym wydzielaniu żółci oraz nieżytach żołądka i jelit, mieszanka Dige-stosan oraz tabletki Calmagina, używane w przewlekłych stanach nieżytowych przewodu po-karmowego oraz zmniejszonym wydzielaniu soku żołądkowego i zaburzeniach w przyswajaniupokarmów. Mieszanka ziołowa Degrosan, zawierająca ziele krwawnika, reguluje procesy tra-wienne, a także korzystnie wpływa na przemianę materii, równowagę między koloidami i kry-staloidami w moczu oraz przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych. Dzięki korzystnemudziałaniu flawonoidów na ściany naczyń krwionośnych wykorzystano ziele krwawnika w mie-szance ziołowej Sklerosan, używanej o początkowych stanach miażdżycy. Z uwagi na rozkur-czowe i słabe przeciwbólowe działanie flawonoidów włączono ziele krwawnika do mieszankiziołowej Nervosan oraz granulatu Nervogran, które stosuje się m.in. w stanach pobudzenianerwowego pod wpływem bodźców wewnętrznych, np. ból.

Zewnętrznie wykorzystuje się odwary z ziela do okładów w stanach zapalnych skóry i błonśluzowych oraz do płukania jamy ustnej i gardła. Lepiej jednak nadają się do tego kwiatykrwawnika, bogatsze w olejek eteryczny i flawonoidy. Ziele i kwiaty krwawnika rzadko stosu-je się pojedynczo, a zwykle w połączeniu z innymi surowcami zielarskimi.

Drobno posiekane liście krwawnika służą w hodowli jako cenna pasza dla małych indycząt.Kwiaty krwawnika można stosować podobnie jak ziele, mają one jednak silniej zaznaczone

działanie przeciwzapalne i rozkurczowe. Wyciągi z kwiatów podaje się doustnie w stanachnieżytowych przewodu pokarmowego, nawet wówczas gdy nastąpiło uszkodzenie błon śluzo-wych, jak choroba wrzodowa, owrzodzenie jelita grubego i żylaki odbytu. Zewnętrznie stosujesię kwiat krwawnika jako surowiec równorzędny kwiatom rumianku. W postaci naparów służydo płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych, do okładów i przymoczek w niektórychprzypadkach podrażnienia skóry, a także do kąpieli kosmetycznych.

Kwiat krwawnika jest składnikiem granulatu ziołowego Normogran, używanego w zapar-ciach atonicznych i spastycznych, zwłaszcza u osób otyłych. Wchodzi również do mieszankiPulmosan, stosowanej jako preparat pomocniczy w schorzeniach płuc, w których nastąpiłouszkodzenie tkanki. Jest też składnikiem mieszanki Rektosan, polecanej w leczeniu żylakówodbytu. Wyciąg z kwiatów wchodzi w skład aerozolu Sanofil, stosowanego w wyprysku aler-gicznym, świerzbiączce i zapaleniu skóry.

218

Przetwory. Napar z ziela krwawnika: 1 łyżkę ziela zalać 11/2 szklanki wody wrzącej i na-parzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po1/3-1/2 szklanki w nieznacznych, przewlekłych zaburzeniach trawiennych z krwawieniami.Natomiast w zaburzeniach miesiączkowania i dla usunięcia z organizmu związków toksycz-nych pić 3-4 razy dziennie po 2/3 szklanki naparu.

Do stosowania zewnętrznego sporządza się napar z 2 łyżek ziela na 1 szklankę wody. Dokąpieli bierze się 2-3 garście ziela na 2 l wody.

Napar z kwiatów krwawnika: 1 łyżkę kwiatów krwawnika zalać 11/2 szklanki wody wrząceji naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennieporcjami w stanach zapalnych przewodu pokarmowego. Ten sam napar można stosować dopłukania w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, do przymoczek, przemywania oczu. Możeon także zastępować rumianek.

Sok ze świeżego ziela krwawnika: 500 g świeżo zebranego kwitnącego ziela przepuścićprzez maszynkę, zmiksować lub odcisnąć w sokowirówce. Otrzymany sok przecedzić i dodaćdla utrwalenia 1 część spirytusu 95-procentowego na 4 części soku. Przechowywać w lodówce.Pić po łyżce 2-4 razy dziennie w 1/4 szklanki wody lub soku owocowego. Sok ten ma wszyst-kie działania przypisywane krwawnikowi.

Sanofil (Herbapol), aerozol: skórę zmienioną chorobowo spryskać z odległości paru centy-metrów, a wytworzoną pianę rozprowadzić cienką warstwą. Stosować 2-3 razy na dobę w le-czeniu pokrzywki, wyprysku alergicznego, świerzbiączki i kontaktowego zapalenia skóry.

68. KUKURYDZA ZWYCZAJNAZea mays L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Traw (Gramineae), występująca w stanie naturalnymw Ameryce Środkowej i Południowej, wprowadzona do uprawy parę tysięcy lat temu i obecnieuprawiana jako roślina zbożowa w cieplejszej strefie klimatu umiarkowanego oraz w klimaciegorącym. W Polsce udaje się z trudem z uwagi na zbyt chłodne i krótkie dla niej lato. Nie wy-kształca dojrzałych nasion i służy jako kiszonka na paszę dla bydła.

Kukurydza ma łodygę do 2,5 m wysoką, 3-5 cm grubą z gąbczastym rdzeniem. Liście sze-rokości 5-10 cm. Kwiaty rozdzielnopłciowe, męskie zebrane w wielką szczytową wiechę, żeń-skie - skupione w kolby wyrastające w pochwach liści. U szczytu kwiatostanów żeńskich wi-doczne są pęczki nitkowatych znamion.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu i sierpniu znamiona ze słupkami żeń-skich kwiatów i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest znamiękukurydzy - Stigma Maydis.

Podstawowe związki czynne. Surowiec zawiera 0,1-0,2% olejku eterycznego, do 3%związków saponinowych, około 4% garbników katechinowych około 2,3% żywic, około4,15% cukrów redukujących, ponadto alantoinę, glikozyd goryczowy, fitosterole (np. stygma-sterol i β-sytosterol), witaminę K oraz sole mineralne.

Działanie. Wyciągi ze znamion kukurydzy obniżają napięcie mięśni gładkich dróg moczo-wych i nieznacznie pobudzają wydalanie moczu. Zwiększają jednak

219

Kukurydza zwyczajna (wg T. Hajka, 1562)

wyraźnie ilość usuwanych tą drogą moczanów, fosforanów i szczawianów. Wykazują równieżswoiste działanie przeciwzapalne na drogi moczowe, a zwłaszcza na pęcherz. Ponadto wywie-rają korzystny wpływ na wątrobę i zwiększają nieznacznie wytwarzanie żółci. Zmniejszająprzy tym napięcie mięśni gładkich dróg żółciowych, dzięki czemu ułatwiają jej przepływ dodwunastnicy. Obserwuje się często niewielki spadek podwyższonego ciśnienia krwi, którymożna przypisać skojarzonemu działaniu moczopędnemu oraz przeciwskurczowemu znamionkukurydzy. Stwierdza się również nieznaczne zwiększenie krzepliwości krwi.

Działania niepożądane. Przetwory z kukurydzy stosowane w zalecanych dawkach nie wy-wołują objawów niepożądanych.

220

Zastosowanie. Znamiona kukurydzy stosuje się przede wszystkim jako lek moczopędnyoraz w pewnym stopniu przeciwzapalny i rozkurczowy w przypadku trudności w oddawaniumoczu. Ponadto w zapaleniu miedniczek nerkowych i pęcherza oraz w obrzękach wywołanychniewydolnością krążenia i nerek. Pomocniczo stosowane są w kamicy moczanowej i fosfora-nowej, białkomoczu, skazie moczanowej oraz chorobie reumatycznej. Podaje się je również ja-ko lek żółciopędny w zastoju żółci i pomocniczo w zapaleniu wątroby oraz kamicy żółciowej.Czasem wykorzystuje się je jako lek wspomagający w początkowych stanach cukrzycy, otyło-ści oraz skłonności do krwawień na skutek obniżonej krzepliwości krwi.

W lecznictwie ludowym znamiona kukurydzy są traktowane jako środek zwiększający po-pęd płciowy oraz regulujący krwawienia miesięczne u kobiet, ale brak na to uzasadnienia na-ukowego.

Przetwory. Odwar ze znamion kukurydzy: 2 łyżki znamion zalać2 szklankami wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykryciem 3 min. Odsta-

wić na 15 min i przecedzić. Pić po 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami jakolek moczopędny i żółciopędny. Działanie moczopędne można wzmocnić, dodając nieco kwia-tów chabru, a działanie żółciopędne - przez dodanie liści mięty pieprzowej.

Zioła moczopędne: zmieszać 50 g znamion kukurydzy, ziela nawłoci i ziela połonicznikaoraz po 25 g ziela rdestu ptasiego i ziela skrzypu. Zalać 3 łyżki ziół

3 szklankami wody ciepłej i ogrzewać do wrzenia pod przykryciem. Gotować 5 min i od-stawić na 10 min. Przecedzić. Pić 3 razy dziennie po 1 szklance po jedzeniu w stanach zapal-nych dróg moczowych i w kamicy moczowej.

69. LAWENDA LEKARSKALavandula officinalis Chaix ex Villars

Lawenda jest półkrzewem z rodziny Wargowych (Labiatae), pochodzącym prawdopodobniez Persji lub z Wysp Kanaryjskich, przeniesionym już w czasach starożytnych do strefy basenuMorza Śródziemnego. Obecnie jest uprawiana w wielu krajach, w tym również w Polsce.

Lawenda ma łodygi proste lub nieco wygięte, silnie rozgałęzione, u dołu zdrewniałe, do 0,5m wysokie. Liście krótkoogonkowe lub siedzące, równowąskie bądź podłużnie lancetowate,całobrzegie z brzegiem nieco podwiniętym, osadzone na łodydze naprzeciwległe. Kwiatygrzbieciste, dwuwargowe, zebrane w kwiatostany podobne do kłosa, osadzone na szczytach ło-dyg. Każdy kwiatostan złożony jest z kilku okółków kwiatów wyrastających w pachwinachwydłużonych przykwiatków. Kwiaty dość drobne, długości do 8 mm. Kielich niebieskawosza-ry lub niebieski, korona fioletowoniebieska lub szarobrunatna, wyraźnie owłosiona. Cała rośli-na wyróżnia się silnym aromatycznym zapachem.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu lub w sierpniu kwiatostany lawendy wpoczątkowym okresie rozkwitania, kiedy przeważająca część kwiatów jest jeszcze w pączkachi suszy je w cieniu i przewiewie w temperaturze nie przekraczającej 35°C. Następnie okruszasię na sitach kwiaty i odrzuca szypułki. Otrzymuje się surowiec, kwiat lawendy - Flos Lavan-dulae. Należy go przechowywać w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych i chronić odświatła.

Podstawowe związki czynne. Kwiaty zawierają olejek eteryczny w ilości do 3%, czasemwięcej. Polskie normy apteczne wymagają co najmniej 1,7% olejku. Podsta-

221

wowym jego składnikiem jest linalol i jego estry z kwasem octowym (do 40% octanu linaloluo przyjemnym zapachu), masłowym, kapronowym oraz izowalerianowym, poza tym β-cymen,α-terpineol, geraniol, β-mircen i inne terpeny. Skład chemiczny olejku lawendowego wykazujedużą zmienność. Różnice mają niewielkie znaczenie w lecznictwie, natomiast odgrywająznaczną rolę w ocenie przydatności olejku do celów perfumeryjnych i kosmetycznych. Kwiatylawendy zawierają również garbniki charakterystyczne dla rodziny Wargowych, związki trój-terpenowe (np. kwas ursolowy), pochodne kumarynowe (np. m.in. herniaryna), antocyjany,kwasy organiczne, fitosterole i sole mineralne.

Działanie. Głównym składnikiem czynnym kwiatów lawendy jest olejek eteryczny. Zarów-no kwiaty, jak i sam olejek podane doustnie pobudzają czynność wydzielniczą różnych narzą-dów. Zwiększają wydzielanie soku żołądkowego i wytwarzanie żółci przez komórki wątrobyoraz jej przepływ przez drogi żółciowe. Dzięki temu usprawniają procesy trawienia i przyswa-jania pokarmów. Obserwuje się także słabe działanie moczopędne i napotne.

Surowiec, dzięki zawartości olejku eterycznego, związków trójterpenowych oraz pochod-nych kumarynowych, wykazuje działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie jelit, dróg żółcio-wych oraz dróg moczowych. Przyczynia się do ustąpienia lub osłabienia bólu brzucha, a takżekolki jelitowej wskutek przywrócenia prawidłowych ruchów perystaltycznych jelit, uregulo-wania procesów przyswajania pokarmów, zwiększenia dopływu żółci do dwunastnicy orazbardziej regularnego oddawania moczu.

Destylowany z kwiatów z parą wodną olejek lawendowy - Oleum Lavandulae również mazastosowanie w lecznictwie. Niektóre jego składniki, jak linalol i terpineol wywierają bezpo-średni wpływ na ośrodkowy układ nerwowy i osłabiają spontaniczną aktywność ruchową ludzii zwierząt. Pod ich wpływem zmniejsza się stan napięcia nerwowego, uczucie niepokoju oraztrudność w zasypianiu. Olejek lawendowy niszczy wiele szczepów bakterii chorobotwórczych,w tym również opornych na antybiotyki. Słabo natomiast działa na grzyby chorobotwórcze.

Stosowany zewnętrznie na skórę olejek działa przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo i prze-ciwświądowo, a dzięki obniżeniu wrażliwości nerwów czuciowych zmniejsza nasilenie bólu wchorobie reumatycznej.

Działania niepożądane. Olejek lawendowy podany doustnie w zbyt dużej dawce możewywołać stan zapalny błony śluzowej żołądka i jelit. Drażni też nerki i pęcherzyki płucne.Działa również nieco drażniąco na skórę i u niektórych osób powoduje rozszerzenie podskór-nych naczyń krwionośnych oraz zaczerwienienie i rozgrzanie skóry, zwłaszcza w miejscachdelikatnych.

Zastosowanie. Napar z kwiatów lawendy stosuje się doustnie w łagodnych dolegliwościachtrawiennych, zwłaszcza zmniejszeniu apetytu, złym przyswajaniu pokarmów i nadmiernej fer-mentacji. Stosowany jest także jako łagodny środek rozkurczowy w bólach brzucha, wzdęciachi kolce jelitowej, zwłaszcza u młodzieży i osób starszych.

Napar i inne przetwory z kwiatów lawendy stosuje się także w nerwicach. Wyciąg z kwia-tów lawendy jest jednym ze składników kropli Nervosol (Herbapol) o działaniu uspokajają-cym.

Olejek eteryczny z kwiatów lawendy wchodzi w skład różnych preparatów recepturowychstosowanych niekiedy wewnętrznie w niestrawności i braku łaknienia, wzdęciach, kolce jeli-towej i stanach nerwicowych. Natomiast częściej używa się go zewnętrznie jako dodatku dopłukania jamy nosowo-gardzielowej, dziąseł, jamy ust-

222

nej i gardła w stanach zapalnych, także jako składnika płynów do inhalacji w nieżytach oskrze-li oraz stanach infekcyjnych płuc, oskrzeli, krtani i gardła. Jest składnikiem balsamów i maścido smarowania ropiejących i trudno gojących się ran, czasem balsamu do nosa o działaniuprzeciwbakteryjnym. Służy jako dodatek do maści stosowanych w zapaleniu odbytu. Jest po-nadto wykorzystywany do aromatyzowania maści i kremów. Wchodzi też w skład niektórychpreparatów do nacierań przeciwreumatycznych.

Olejek lawendowy ma również szerokie zastosowanie w perfumerii i kosmetyce. Służy dowyrobu perfum i kompozycji zapachowych do aromatyzowania mydła i detergentów, do wyro-bu wód toaletowych, płynów do kąpieli i wielu innych preparatów.

Przetwory. Napar lawendowy: 1 łyżkę kwiatów lawendy zalać 11/2 szklanki wody wrząceji naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2 szklanki 3 razydziennie między posiłkami, jako środek wiatropędny, lub po 1/2 szklanki po jedzeniu rano iwieczorem, jako środek uspokajający i rozkurczowy.

Wino lawendowe: 10 g kwiatów lawendy, 5 g owoców kolendry i 2 g owoców anyżu mace-rować przez 2 tygodnie w 1/2 l czerwonego wina często mieszając, następnie przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po małym kieliszku na 30 min przed jedzeniem w złym trawieniu i braku łak-nienia albo po jedzeniu jako środek wiatropędny, rozkurczowy, znoszący ból brzucha oraz żół-ciopędny i moczopędny.

Zioła jelitowe: zmieszać po 20 g kwiatów lawendy i liści mięty pieprzowej, 30 g kwiatówwiązówki i 40 g rozdrobnionych kłączy pięciornika. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody go-rącej, ogrzać powoli do wrzenia i gotować pod przykryciem 2-3 min. Odstawić na 15 min iprzecedzić. Pić po 1/2 szklanki 3-4 razy dziennie między posiłkami w nadmiernej fermentacjijelitowej, wzdęciach i bólach brzucha.

Zioła regulujące trawienie: zmieszać 50 g kwiatów lawendy oraz po 25 g rozdrobnionegokorzenia omanu, liści orzecha włoskiego, ziela serdecznika i znamion kukurydzy. Zalać 11/2łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej, zakryć i pozostawić na 1 godz. Pić po 1/2szklanki 3 razy dziennie przed jedzeniem jako środek zwiększający apetyt i regulujący procesytrawienia, natomiast między posiłkami również jako środek moczopędny.

Zioła uspokajające do kąpieli: zmieszać po 50 g kwiatów lawendy, kwiatów lipy i ziela ma-cierzanki. Z całości ziół sporządzić napar, zalewając je 2-3 l wody wrzącej. Po 15 min przece-dzić go przez płótno do wanny wypełnionej do 1/3 wodą o temp. 37-38°. Zioła pozostałe poodcedzeniu przełożyć do woreczka płóciennego i umieścić w wannie z wodą. Czas kąpieli 15-25 min, następnie odpoczynek w łóżku. Stosować jako środek uspokajający i ułatwiający zasy-pianie.

Balsam wykrztuśny: zmieszać 20 g olejku lawendowego, 10 g salicylanu metylu, oraz po 5g olejku eukaliptusowego, olejku tatarakowego, olejku kosodrzewinowego lub sosnowego, ter-pentyny i oleju rycynowego lub oliwy. Balsam rozprowadza się (lecz nie wciera) palcami nagórnej części mostka, z reguły przed snem: niemowlętom 1-2 krople, małym dzieciom 2-4 kro-ple, młodzieży 5-10 kropli, dorosłym do 15 kropli, zależnie od potrzeby 1-3 razy dziennie. Sto-suje się w niedrożności przewodów nosowych, spowodowanej nieżytem, obfitej wydzielinie znosa, chrypce, w początkach zapalenia oskrzeli z utrudnionym oddychaniem i bólem oskrze-lowym. Niektóre osoby, zwłaszcza małe dzieci, mogą być uczulone na składniki balsamu i re-agować wysypką alergiczną. Należy wówczas przerwać podawanie balsamu. Apteki przygo-towują balsam na podstawie recepty lekarskiej.

223

70. LEBIODKA POSPOLITAOriganum vulgare L.

Jest to bylina z rodziny Wargowych (Labiatae), występująca w Europie, Azji Mniejszej i naSyberii. W Polsce rośnie w zaroślach, na skrajach lasów i suchych, słonecznych pagórkach;pospolita na całym niżu i w strefie podgórskiej.

Lebiodka wytwarza pełzające kłącza, często z rozłogami oraz liczne, wzniesione, czterokan-ciaste łodygi, rozgałęzione w części górnej, zwykle czerwono nabiegłe i owłosione, 20-80 cmwysokie. Liście jajowate, tępe, całobrzegie lub odległe ząbkowane, naprzeciwległe. Kwiatydrobne, dwuwargowe, purpurowe lub jasnoczerwone, zebrane w szczytowych podbaldachach.Kielich biało owłosiony. Cała roślina wyróżnia się swoistym, aromatycznym zapachem.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do września górne, gęsto ulistnioneczęści zakwitających pędów lebiodki pospolitej i suszy w warunkach naturalnych w cieniu iprzewiewie bądź w suszarni ogrzewanej w temp. do 35°C. Surowcem jest ziele lebiodki - Her-ba Origani.

Podstawowe związki czynne. Ziele lebiodki zawiera do 1,2% olejku eterycznego o dośćzmiennym składzie, bogatego w fenole, jak karwakrol i tymol, których ilość może sięgać do40%. Poza tym w olejku znaleziono octan geranylu i nieco seskwiterpenów. Drugą grupę ciałczynnych stanowią garbniki (ok. 4%). Są również flawonoidy obejmujące pochodne luteoliny,diosmetyny i apigeniny, fitosterole, związki żywicowe, substancja goryczowa i sole mineralne.

Działanie. Ziele lebiodki pobudza w nieznacznym stopniu czynności wydzielnicze wielunarządów. Zwiększa sekrecję śliny, soku żołądkowego i żółci, usprawniając procesy trawienia iprzyswajania pokarmów. Wzmaga też nieco wydzielanie śluzu, zwłaszcza przez błony śluzowegórnych dróg oddechowych, a także czynność gruczołów potowych oraz nerek, zwiększającłagodnie ilość wydalanego moczu. Z uwagi na zawartość flawonoidów surowiec ten działarównież rozkurczowo na mięśnie gładkie oskrzeli, jelit, dróg żółciowych i moczowodów orazna macicę w okresie krwawień miesięcznych. Uchodzi za dobry środek wiatropędny. Zewzględu na garbniki oraz fenolowe składniki olejku eterycznego wykazuje własności przeciw-biegunkowe, bakteriobójcze, a nadto wiąże szkodliwe produkty przemiany materii.

Działania niepożądane. Przy stosowaniu ziela lebiodki w zalecanych dawkach nie obser-wuje się objawów niepożądanych.

Zastosowanie. Ziele lebiodki można podawać w różnych rodzajach schorzeń. Najczęściejstosuje się jako lek łagodnie moczopędny. Również w niedoczynności wątroby i dróg żółcio-wych oraz stanach nieżytowych żołądka, dyspepsji, atonii jelit oraz nadmiernej fermentacji iwzdęciach. Ponadto w nieżytach górnych dróg oddechowych, kaszlu i utrudnionym odkrztu-szaniu.

Zewnętrznie służy do płukania w zapaleniu jamy ustnej i gardła oraz do kąpieli w świądzieskóry i trudno gojących się ranach, a także do obmywania ciała chorych, nie opuszczającychłóżka.

W lecznictwie ludowym ziele lebiodki uważane jest za skuteczny środek uspokajający wniektórych zaburzeniach psychicznych, jak histeria i erotomania.

Przetwory. Napar z ziela lebiodki: 2 łyżki ziela zalać 2 szklankami wody wrzącej i napa-rzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razydziennie na 30 min przed jedzeniem jako lek żołądkowy i rozkurczowy, a po posiłkach - jakowiatropędny i wykrztuśny. Można stosować również do płukania jamy ustnej i gardła.

224

Zioła żółciopędne: zmieszać po 50 g ziela lebiodki, ziela bożego drzewka i kwiatów ru-mianku rzymskiego (lub rumianku pospolitego) oraz po 25 g ziela szanty, ziela nawłoci, zielardestu ptasiego i owoców bzu czarnego. Wsypać do termosu 11/2 łyżki ziół i wlać 2 szklankiwody wrzącej. Termos zamknąć i odstawić na godzinę. Pić 2/3 szklanki rano na czczo i wie-czorem przed snem jako środek żółciopędny w niedoczynności wątroby.

Zioła do obmywania ciała i do kąpieli: zmieszać po 2 garście ziela lebiodki, ziela rdestu pta-siego i ziela mniszka. Całość zalać 3 l wody zimnej. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodniepod przykryciem 5-10 min. Przecedzić i użyć do obmywania ciała osób ciężko chorych lub dokąpieli. Zapobiega w pewnym stopniu tworzeniu się odleżyn.

71. LEN ZWYCZAJNYLinum usitatissimum L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Lnowatych (Linaceae), udomowiona w Mezopotamiiprawdopodobnie już w szóstym tysiącleciu p.n.e., nie znana dziś w stanie dzikim. Obecnieuprawiana w wielu krajach świata, w tym również w Polsce.

Len ma łodygę nagą, prostą, do 70 cm wysoką, u góry silnie rozgałęzioną. Liście lancetowa-te, długo zaostrzone, trójnerwowe, ustawione skrętolegle. Kwiaty promieniste, błękitne lub bia-ławe, zebrane w wachlarzowatą wiechę. Owocem jest kulista torebka, zawierająca prawie z re-guły 10 błyszczących nasion barwy żółtobrunatnej lub czerwonobrunatnej. Nasiona podłużnie-jajowate, spłaszczone, z jednego końca zaostrzone, o brzegach ostrokanciastych. Mają długośćdo 6 mm i grubość około 1 mm. Zanurzone w wodzie pęcznieją, pokrywając się warstwą śluzu.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się po dojrzeniu nasion całe rośliny, suszy na wol-nym powietrzu i omłaca. Otrzymuje się jako surowiec nasienie lnu - Semen Lini, syn. siemięlniane. Należy pamiętać, że wyraz siemię jest spolszczonym łacińskim terminem semen, uży-wanym tylko w odniesieniu do nasion lnu.

Nasiona lnu służą również do wytłaczania oleju lnianego - Oleum Lini.Podstawowe związki czynne. Nasiona zawierają do 6% substancji śluzowych, rozmiesz-

czonych w łupinie nasiennej, i 30-40% oleju tłustego, ponadto glikozydy cyjanogenne, jak li-namaryna i lotaustralina (do 1,5%), które uwalniają się tylko z rozdrobnionych i namoczonychnasion, dając wolny cyjanowodór. Są w nasionach również inne glikozydy, jak linocymarozyd,będący pochodną estru metylowego kwasu ohydroksycynamonowego i linkafeinozyd (pochod-na kwasu kawowego). W grupie steroli znaleziono sytosterol, kampesterol, cykloartenol i cho-lesterol. Surowiec zawiera także około 20% białka. Ponadto stwierdzono, że w niedojrzałychnasionach jest toksyczny aminokwas linatyna, pochodna proliny, będący antagonistą witaminyB6.

Olej lniany należy do najlepszych olejów schnących. Zawiera około 20% glicerydu nienasy-conego kwasu linolenowego (z 3 podwójnymi wiązaniami), około 60% glicerydu kwasu lino-lowego (z 2 podwójnymi wiązaniami) i do 5% glicerydu kwasu olejowego (z 1 podwójnymwiązaniem). Wszystkie wymienione kwasy tłuszczowe mają po 18 atomów węgla w cząstecz-ce. Ponadto olej zawiera około 8% glicerydów nasyconych kwasów mirystynowego, stearyno-wego, palmitynowego i erukowego. W oleju znajduje się też około 1% wolnych kwasów, któ-rych zawartość wzrasta w miarę przechowywania, a nadto są fitosterole, wit. E i inne związki.

225

Działanie. Nasiona lnu są najczęściej stosowanym w Polsce surowcem śluzowym o działa-niu osłaniającym przewód pokarmowy. Wodne wyciągi z nierozdrobnionych nasion, sporzą-dzone na zimno, drogą maceracji, lub korzystniej na gorąco, w postaci odwaru, i podane doust-nie powlekają cienką warstwą błony śluzowe przełyku, żołądka i częściowo dwunastnicy,osłaniając je przed substancjami szkodliwymi pochodzenia endogennego lub egzogennego. Mato wielkie znaczenie w owrzodzeniu żołądka lub dwunastnicy, któremu często towarzyszynadmiar silnie kwaśnego soku żołądkowego, a także w zatruciach substancjami żrącymi.

Śluz z nasion lnu jest dość odporny na czynniki hydrolizujące i długo nie zmienia lepkości.Dzięki temu pewna jego część przemieszcza się stopniowo aż do jelita grubego. Warstwa śluzuzatrzymuje szkodliwe związki, utrudnia ich wchłanianie i zmniejsza odczyny miejscowe wprzewodzie pokarmowym.

Nasiona lnu wypite razem z kleikiem mają, oprócz własności powlekających i ochronnych,również łagodnie przeczyszczające. Pęcznieją bowiem nadal w jelicie grubym, spulchniają je-go zawartość i, drażniąc nieznacznie ścianę jelita, przyspieszają ruchy perystaltyczne; ułatwiająwypróżnienie.

Rozdrobnione nasiona lnu zarobione z wodą, podane zewnętrznie, działają odmiękczająco isłabo przeciwzapalnie.

Olej lniany zawiera glicerydy nienasyconych kwasów tłuszczowych uważanych za witaminęF. Nienasycone kwasy tłuszczowe, a zwłaszcza kwas arachidonowy, zawierający 20 atomówwęgla w cząsteczce i 4 podwójne wiązania, są biogenetycznie związane z prostaglandynami,mającymi charakter hormonów tkankowych. Prostaglandyny obejmują wiele związków wyka-zujących różnorodne działanie na tkanki. Niektóre mają wpływ na zmiany ciśnienia krwi, innena gospodarkę lipidową, co może zapobiegać miażdżycy, jeszcze inne na zmianę krzepliwościkrwi. Frakcja kwasów nienasyconych, jako tzw. witamina F, niezbędna jest do regeneracji iwłaściwej elastyczności skóry.

Olej lniany podany wewnętrznie wchłania się łatwo w przewodzie pokarmowym i obniżapoziom cholesterolu we krwi, a także wpływa regenerujące na skórę. Zastosowany miejscowona skórę normalizuje jej czynności, nadaje prawidłową elastyczność i odporność na nieko-rzystne czynniki zewnętrzne oraz poprawia zdolność ziarninowania i szybkiej regeneracji na-skórka. Podobnie korzystnie działa regenerujące i powlekające na błony śluzowe.

Działania niepożądane. Preparaty lnu podawane w zalecanych dawkach nie powodują ob-jawów szkodliwych.

Zastosowanie. Odwar z nasion lnu jest szeroko stosowany jako lek powlekający w zapale-niu żołądka i dwunastnicy bądź uszkodzeniu błony śluzowej substancjami żrącymi, zwłaszczakwasami, a także niektórymi lekami, jak PAS lub salicylany. Ten sam odwar bywa stosowanyzewnętrznie do płukania jamy ustnej przy oparzeniu gorącymi płynami lub uszkodzeniu nie-którymi kwasami bądź ługami.

Pęczniejące nasiona lnu podaje się doustnie w przewlekłych zaparciach atonicznych, towa-rzyszących otyłości.

Rozdrobnione nasiona zarobione z wodą można stosować zewnętrznie w postaci okładówodmiękczających na wrzody, ropnie mnogie oraz w zapaleniu tkanki podskórnej.

Olej lniany jest stosowany przede wszystkim zewnętrznie. Są jednak doniesienia, że przyj-mowanie doustnie 60-100 g oleju lnianego dziennie może mieć korzystny wpływ w stwardnie-niu rozsianym u niektórych osób.

Zewnętrznie podaje się olej lniany w postaci maści, kremów i mazideł, często z

226

Azulanem lub alantoiną, w leczeniu oparzeń I i II stopnia, przewlekłej suchości, łuszczeniu ipękaniu naskórka, trądziku pospolitym, wysypce alergicznej i świądzie skóry. Również dobryjest na odleżyny i owrzodzenia żylakowe kończyn. Profilaktycznie stosowany jest przeciw za-czerwienieniu skóry u niemowląt.

Len jest rośliną włóknodajną, oleistą, a także leczniczą. Od kilkunastu lat wykorzystuje sięprodukt dotąd odpadowy, jakimi były paździerze, do wyrobu płyt paździerzowych, używanychw budownictwie i przemyśle meblarskim.

Przetwory. Odwar z nasion lnu: 2 łyżki nie rozdrobnionych nasion wsypać do 1-1 1/2szklanki wody letniej. Przelać do odpowiedniego naczynia i gotować powoli pod przykryciemdo 15 min. Ostudzić i przecedzić. Można dodać łyżeczkę syropu owocowego lub 2-3 kroplenalewki miętowej. Pić po 1/2 szklanki 2 razy dziennie między posiłkami jako lek osłaniającyprzewód pokarmowy.

Zawiesina z nasion lnu: rozdrobnić 1-2 łyżki nasion i zalać 1/2-2/3 szklanki wody letniej,soku owocowego, kefiru lub jogurtu. Pozostawić na 30-60 min. Pić rano i wieczorem przez 2-4tygodnie w przypadku zaparć. Można też nasiona rozdrobnić w mikserze albo 1-2 łyżki nasionpodprażyć na patelni i przyjmować same lub z dodatkiem soli, albo też zmieszane z powidłami,dżemem bądź miodem.

Okład z nasion lnu: 50 g rozdrobnionych nasion zalać 1/4-1/2 szklanki wody wrzącej i wy-mieszać dokładnie. Zagotować i odstawić na kilka minut. Zawinąć w płótno i przyłożyć ciepłepod ceratką na chore miejsce.

Linal (Unia) - zawiesina kwaśnego węglanu glinu w śluzie z nasion lnu jako środek osłania-jący i zobojętniający kwas solny w żołądku. Dawki 1-2 łyżeczki między posiłkami.

Linomag (Ziołolek) - zawiera nienasycone kwasy tłuszczowe o 3 podwójnych wiązaniach,zaliczane do grupy wit. F, ze śladowymi ilościami aktywatora magnezowego, rozpuszczone woleju lnianym. Postać: płyn do użytku wewnętrznego i zewnętrznego oraz maść, krem i puderdo stosowania wyłącznie zewnętrznego. Doustnie po 30 kropli do 3 łyżeczek płynu dziennieprzez kilka miesięcy w chorobach skórnych. Nie podawać w przypadku biegunki. Zewnętrzniedo smarowania w odleżynach, owrzodzeniach, po oparzeniach i innych.

Lipopharm (NRD) - kapsułki, zawierające ester etylowy kwasu linolowego i lecytyny. Sto-suje się jako środek przeciwmiażdżycowy i w zwiększonej zawartości lipidów we krwi.

LIPA DROBNOLISTNATilia cordata Miller

Roślina jest dużym drzewem z rodziny Lipowatych (Tiliaceae), występującym powszechniew Europie, niekiedy w większych zespołach, np. w ZSRR w Baszkirii i na południu Uralu,gdzie tworzy wielkie lasy. W Polsce występuje na całym niżu. Często bywa sadzona w parkachoraz wzdłuż ulic jako roślina dekoracyjna.

Lipa jest drzewem do 30 m wysokim, o koronie gęstej, zaokrąglonej. Liście pojedyncze,ogonkowe. Kwiaty promieniste, żółtawe, zebrane w wieloramienną wierzchotkę z dużą, lance-towatą skórzasto-błoniastą podsadką.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się pod koniec czerwca lub w lipcu, w czasie suchejpogody, rozkwitające kwiatostany wraz z podsadkami i suszy w miejscach zacienionych iprzewiewnych w temp. do 35°C. Surowcem jest kwiatostan lipy - Inflorescentia Tiliae, syn.kwiat lipy - Flos Tiliae.

Równorzędnego surowca dostarcza lipa szerokolistna - Tilia platyphyllos Scopoli,

227

również duże drzewo, występujące częściej na południu Polski. Zakwita ona wcześniej, już wpołowie czerwca. Obydwa gatunki lipy są roślinami miododajnymi, wysoko cenionymi przezpszczelarzy i konsumentów miodu. Drewno lipowe służy do wypalania lekkiego, chłonnegowęgla - Carbo medicinalis (syn. Carbo ligni, Carbo Tiliae).

Podstawowe związki czynne. Kwiatostan lipy zawiera flawonoidy, których poznano dotądponad 20, wśród nich są pochodne glikozydowe kwercetyny, kemferolu i akacetyny. Na uwagęzasługuje tylirozyd o budowie glikozydoestru flawonoidowego. Ponadto znaleziono do 0,05%olejku eterycznego, a w nim do 5% farnezolu o przyjemnym zapachu, nieco geraniolu i euge-nolu oraz znaczną ilość (do 50%) węglowodorów (alkanów). Występują również związki ślu-zowe, kwasy organiczne, fitosterole, trójterpeny, nieco garbników i sole mineralne.

Działanie. W przypadku choroby gorączkowej napary lub odwary z kwiatów lipy łagodniezwiększają wydzielanie potu i poprawiają nieco transpirację i perspirację skóry. Działanie topolega częściowo na bezpośrednim pobudzeniu czynności gruczołów potowych, a także, wpewnym stopniu, na zwiększeniu ich wrażliwości na bodźce przekazywane przez nerwy układuwspółczulnego przewodu pokarmowego i narządów rodnych u kobiet. Zmniejszają one nie-znacznie napięcie mięśni gładkich, pobudzają w niewielkim stopniu wydzielanie soku żołąd-kowego, wzmagają przepływ żółci do dwunastnicy oraz wydalanie moczu. Działają korzystniena stan napięcia układu nerwowego, wpływają na konsystencję krwi, obniżają nieznacznie jejlepkość i przeciwdziałają skupianiu się krwinek czerwonych.

Działania niepożądane. W zalecanych dawkach przetwory z kwiatów lipy nie powodujążadnych odczynów niepożądanych.

Zastosowanie. Napary z kwiatów lipy stosuje się jako pomocniczy łagodny środek napotnyw stanach gorączkowych w niektórych chorobach zakaźnych, jak angina, grypa, zapalenie gar-dła, oskrzeli i tzw. choroba z przeziębienia. Napary z lipy służą również jako lek uspokajającyw nadmiernej pobudliwości nerwowej i stanach napięcia nerwowego, zwłaszcza u młodzieży iosób starszych.

Napar z kwiatów lipy podaje się także w łagodnych zaburzeniach trawiennych i metabolicz-nych oraz w miażdżycy. Surowiec jest jednym ze składników mieszanek ziołowych Degrosan iPyrosan produkowanych przez Herbapol.

Zewnętrznie stosuje się do obmywań, okładów, kąpieli, płukanek oraz irygacji, do pielęgna-cji cery, usuwania piegów, a także w lekkich stanach zapalnych, podrażnieniu i świądzie skóry.

Przetwory. Napar z kwiatów lipy: 1 1/2 łyżki kwiatów zalać 2 szklankami wody wrzącej inaparzać 15 min pod przykryciem. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/2 szklanki 3 razydziennie po jedzeniu jako środek napotny. Stosować także do użytku zewnętrznego.

Zioła napotne: zmieszać równe ilości kwiatów lipy, kwiatów bzu czarnego i owoców berbe-rysu (lub kłączy perzu). Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody wrzącej i postawić pod przykry-ciem na parze na 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Dodać 2 łyżki syropu malinowego(lub kieliszek rumu dla dorosłych) i wypić gorące wieczorem przed snem. Jednocześnie przyj-mować po 2 drażetki wit. C 4-5 razy dziennie oraz Polopirynę S.

Zioła uspokajające: zmieszać po 20 g kwiatów lipy, korzeni kozłka i liści melisy. Łyżkęmieszanki zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10min i przecedzić. Pić 1/3 szklanki 3 razy dziennie po posiłkach w stanach pobudzenia nerwo-wego.

228

Lipa drobnolistna (wg T. Hajka, 1562)

Zioła do kąpieli: zmieszać 50 g kwiatów lipy, 30 g rozdrobnionego kłącza tataraku oraz po20 g kwiatów lawendy i kwiatów (lub ziela) wrzosu. Zioła zalać 2 l wody wrzącej i pod przy-kryciem postawić nad parą na 30 min lub tak ogrzewać, aby nie doprowadzić do wrzenia.Przecedzić i wlać napar do wanny. Wytrawione po odcedzeniu zioła umieścić w woreczku płó-ciennym, zawiązać i zanurzyć w wannie wypełnionej do 1/3 wodą o temp. 37-38°C. Czas ką-pieli 15-25 min. Po kąpieli nie wycierać się ręcznikiem, ale owinąć prześcieradłem kąpielo-wym, położyć do łóżka i ciepło okryć. Kąpiel działa uspokajająco, ułatwia zasypianie, regene-ruje skórę i czyni ją elastyczną, usprawnia transpirację i ma także właściwości przeciwskur-czowe.

229

Ponadto działa napotnie i często przerywa ostry nieżyt nosa. Korzystnie jest przyjąć PolopirynęS, witaminę C oraz Rutinoscorbin i popić gorącą herbatą z dodatkiem soku malinowego.

Węgiel drzewny, Carbo medicinalis (Polfa), (syn. Carbo Tiliae): przyjmować 1/2 łyżeczkiproszku w mleku lub wodzie albo 3-5 tabletek 3-4 razy dziennie w biegunce, zatruciach po-karmowych, nadkwaśności i dolegliwościach żołądkowych. Proszek z dodatkiem sproszkowa-nych liści szałwii służy także do czyszczenia zębów.

73. LNICA POSPOLITALinaria vulgaris (L.) Miller

Jest to bylina z rodziny Trędownikowatych (Scrophulariaceae), występująca w niemal całejEuropie oraz zachodniej części Azji. W Polsce rośnie bardzo często na polach, przydrożach,skałach i żwirowiskach na całym niżu i w górach po regiel dolny.

Lnica ma łodygę prostą, 20-60 cm wysoką, u góry w kwiatostanie zwykle ogruczoloną. Li-ście wąskie, cienkie, zaostrzone, 1-, 3-nerwowe, zielone, u form nadmorskich niekiedy sinawe.Kwiaty grzbieciste z ostrogą, o koronie bladożółtej, w gardzieli pomarańczowej, zebrane wluźne grona na szczytach łodyg. Ostroga krótsza od reszty korony.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do września, w okresie zakwitania,górne części łodyg z kwiatami oraz liśćmi i suszy w warunkach naturalnych w miejscach za-cienionych i przewiewnych. Otrzymuje się ziele lnicy - Herba Linariae.

Podstawowe związki czynne. W zielu znaleziono flawonoidy, jak linarynę i neolinarynę,alkaloid peganinę, kwasy organiczne, a wśród nich γ-oksyglutaminowy i askorbowy, fitosterol,węglowodór n-triakontan oraz sole mineralne.

Działanie. Zawarty w zielu lnicy alkaloid peganina słabo pobudza ruchy perystaltyczne je-lit, zwłaszcza jelita grubego i działa łagodnie przeczyszczająco. Ziele lnicy wykazuje syner-gizm z surowcami zawierającymi antrazwiązki, jak korzeń rzewienia, kora kruszyny, alonaoraz liść senesu i wyraźnie zwiększa ich działania przeczyszczające. Lnica działa słabo żółcio-pędnie oraz nieznacznie moczopędnie, co przypisuje się flawonoidom. Zewnętrznie działaprzeciwzapalnie, nieco przeciwbakteryjnie i przyspiesza gojenie się ran.

Działania niepożądane. Nie należy przekraczać zalecanych dawek, gdyż może to spowo-dować nudności i biegunkę.

Zastosowanie. Wyciągi wodne z ziela lnicy stosuje się wewnętrznie w łagodnych przewle-kłych zaparciach z zaburzeniami czynności jelit i dróg żółciowych, zwłaszcza u dzieci i osóbstarszych. Najczęściej łączy się je z innymi surowcami przeczyszczającymi, jak np. kora kru-szyny. Pomocniczo zaleca się w zmniejszonym wydalaniu moczu w zestawieniu z innymi su-rowcami moczopędnymi. Odwar z ziela lnicy stosuje się zewnętrznie w stanach zapalnych skó-ry, wynaczynieniach podskórnych, świądzie i trądziku, a także do obmywania w żylakach od-bytu oraz do przemywania i tamponowania w zapaleniu sromu i pochwy oraz do irygacji. Na-par wykorzystuje się do okładów w zapaleniu spojówek.

Przetwory. Napar z ziela lnicy: 1/2 łyżki ziela zalać 1/2 szklanki wody wrzącej i naparzaćpod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić

230

1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek regulujący wypróżnienia (ko-rzystnie z dodatkiem kory kruszyny) i wydalania moczu (korzystnie z dodatkiem ziela skrzy-pu).

Napar w dolegliwościach skórnych: zmieszać równe ilości ziela lnicy i kwiatów rumiankulub krwawnika. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do okładów, przemywań i tamponów.Również do nasiadówek (korzystnie z dodatkiem liści szałwii lub kory dębowej), w zapaleniusromu, pęcherza moczowego, żylakach odbytu i kłykcinach. Po nasiadówce posmarować odbytmaścią Tormentiol lub maścią nagietkową bądź olejeni dziurawcowym.

Zioła do kąpieli: zmieszać po 75 g ziela lnicy i liści babki lancetowatej oraz 50 g ziela no-strzyka. Całą porcję ziół zalać 5 l wody gorącej i ogrzewać powoli do wrzenia. Odstawić nakilka minut i przecedzić do wanny; wannę dopełnić do 1/3 wodą o temp. 37-38°C. Czas kąpieli15-20 min. Następnie nie wycierać ciała, lecz owinąć prześcieradłem kąpielowym i położyć siędo łóżka. Kąpiel działa pobudzająco i regenerujące, a także nieco bakteriobójczo w stanach za-palnych skóry i w trądziku.

74. LUBCZYK OGRODOWYLevisticum officinale Koch

Jest to roślina wieloletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae). Jej ojczyzna nie jestdokładnie znana. Przypuszczalnie pochodzi z Iranu. Lubczyk jest obecnie dość często upra-wiany w wielu krajach Europy i innych kontynentów. Niekiedy spotyka się zdziczały. W Pol-sce można go znaleźć na plantacjach zielarskich, w ogrodach działkowych i ogródkach wiej-skich.

Lubczyk ma łodygę do 2 m wysoką, rozgałęzioną, obłą, nie owłosioną, wewnątrz pustą. Li-ście podwójnie pierzaste o listkach wydłużonych, romboidalnych, grubo wcinanoząbkowa-nych. Kwiaty żółte, zebrane w baldachy 6- lub wieloszypułkowe. Owoc 6-8 mm długi, jajowa-ty. Cała roślina wyróżnia się specyficznym zapachem przypominającym selery.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią korzenie lubczyka w drugim roku wege-tacji, czyści, płucze, kraje podłużnie grubsze fragmenty i szybko suszy w suszarni ogrzewanejw temp. do 35°C. Surowcem leczniczym jest korzeń lubczyka -Radix Levistici. W lecznictwieludowym pewne znaczenie ma owoc lubczyka - Fructus Levistici, nie wykorzystywany wlecznictwie oficjalnym, jakkolwiek zasługuje na uwagę.

Podstawowe związki czynne. Korzeń zawiera do 1 % olejku eterycznego (normy aptecznewymagają co najmniej 0,7%), w skład którego wchodzą różne ftalidy, stanowiące około 70%masy olejku, jak n-butyloftalid, n-butylenoftalid, czyli lakton Ligusticum, oraz sedanolid, tj.lakton kwasu sedanowego, o charakterystycznym zapachu selera. Są również pochodne terpe-nowe, np. α-terpineol, pinen i estry linalolu. Występują także kwasy polifenolowe (np. kawowyi chlorogenowy), związki kumarynowe (np. psoralen, bergapten, apteryna i kumaryna) orazcukry, cholina, fitosterole, kwasy organiczne i sole mineralne.

Owoce lubczyka zawierają olejek eteryczny, a w nim są różne terpeny, mirystycynę i inneskładniki (do 5% w surowcu pochodzącym z Indii), flawonoidy (np. rutyna), olej tłusty, fitoste-role, wit. E i sole mineralne.

231

Świeże liście, spożywane w formie naci, zawierają 0,09-0,45% olejku eterycznego o skła-dzie zbliżonym do olejku z korzeni, ponadto nieco żywic, substancje gorzkie, witaminy i innezwiązki oraz sole mineralne.

Działanie. Przetwory z lubczyka działają słabo moczopędnie dzięki obecności olejku ete-rycznego, choć inne składniki, zwłaszcza związki kumarynowe, również mają takie właściwo-ści. Ilość dobowa wydalanego moczu wzrasta wprawdzie nieznacznie, ale wyraźnie zwiększasię w nim zawartość jonów chloru, sodu i potasu, a także niektórych związków, zwłaszczamocznika. Jest to przypuszczalnie wynik przyśpieszenia filtracji kłębkowej oraz ułatwieniaprzepływu krwi przez naczynia nerkowe.

Odwary z lubczyka działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, aznacznie słabiej na mięśnie dróg moczowych. Dzięki temu po doustnym podaniu przetworów zlubczyka zostaje przywrócone prawidłowe napięcie mięśniówki jelit i następnie właściwy rytmruchów perystaltycznych. Powoduje to ustąpienie bólu wywołanego skurczem oraz nagroma-dzeniem się gazów w jelitach. Przetwory z lubczyka przeciwdziałają wzdęciom i ułatwiają od-prowadzenie gazów. Stanowią więc typowy środek wiatropędny. Powodują też rozluźnieniemięśni gładkich dróg żółciowych i ułatwiają przepływ żółci do dwunastnicy. Obserwuje siętakże pobudzające działanie przetworów z lubczyka na czynność wydzielniczą żołądka, po-prawę procesów trawienia oraz przyswajania pokarmów. Przetwory z lubczyka są skutecznerównież w zaburzeniach miesiączkowych spowodowanych stanami skurczowymi w obrębienarządów rodnych.

Olejek eteryczny lubczyka działa łagodnie bakteriobójczo na bakterie saprofityczne wprzewodzie pokarmowym i tym samym wpływa korzystnie na przebieg procesów fermentacyj-nych.

W niektórych rejonach Europy utrwaliło się przekonanie, zwłaszcza w wierzeniach ludo-wych, że lubczyk zwiększa popęd płciowy i może być skutecznym środkiem na miłość, czegojednak nie potwierdziły badania naukowe.

Działania niepożądane. Przetwory z lubczyka stosowane w zalecanych dawkach leczni-czych nie wywołują objawów szkodliwych.

Zastosowanie. Przetwory z lubczyka stosuje się przede wszystkim w lekkich zaburzeniachczynności nerek oraz zmniejszonym wydalaniu składników mineralnych i szkodliwychproduktów przemiany materii, a także w stanach zapalnych nerek, cewek nerkowych ipęcherza. Ponadto mają zastosowanie w obrzękach spowodowanych upośledzeniem czynnościnerek, a pomocniczo w zapaleniu miedniczek nerkowych i pęcherza oraz w skaziemoczanowej. Korzeń lubczyka jest składnikiem granulatu ziołowego Urogran (Herbapol),stosowanego w stanach zapalnych dróg moczowych oraz w kamicy moczowej.

Dobre wyniki zapewnia podawanie przetworów z lubczyka w dolegliwościach trawiennych,zwłaszcza wzdęciach, bólach brzucha, niestrawności, braku łaknienia, osłabieniu czynnościwątroby i niedostatecznym wydzielaniu żółci.

Korzeń lubczyka wchodzi w skład mieszanki ziołowej Cardiosan (Herbapol), polecanej wchorobach serca, zwłaszcza u osób starszych, w której wykorzystuje się działanie wiatropędnelubczyka celem obniżenia nacisku jelit na przeponę i ułatwienia pracy mięśnia sercowego.Wyciąg z korzenia lubczyka jest składnikiem granulatu ziołowego Cholegran (Herbapol), po-dawanego w stanach nieżytowych przewodu pokarmowego i niedostatecznym wydzielaniużółci, oraz granulatu Gastrogran (Herbapol), stosowanego w stanach nieżytowych żołądka idwunastnicy.

232

Lubczyk ogrodowy (wg A. Lonicerusa, 1564)

W lecznictwie ludowym lubczyk uchodzi za środek wiatropędny, moczopędny, pobudzającykrwawienia miesięczne oraz zwiększający popęd płciowy. W niektórych okolicach Niemiecsłuży również jako antidotum dla palaczy tytoniu. Celowość podawania palaczom przetworówz lubczyka znalazła uzasadnienie w przeprowadzonych badaniach klinicznych.

Młode liście lubczyka zbierane od czerwca do sierpnia nadają się do spożycia na świeżo wformie pociętej naci lub wysuszone jako przyprawa do pieczeni, sosów i sałatek. Zmielone izmieszane z innymi ziołami lub całe stanowią ulubioną przyprawę do marynat i innych potraww krajach południowej Europy. Wyciągi z ziela i korzenia lubczyka służą do wyrobu kostekprzyprawowych typu Maggi. W niektórych okolicach Szwajcarii młode liście oraz

233

łodygi lubczyka spożywa się jak jarzynę. Również i u nas lubczyk ostatnio zyskuje na znacze-niu jako roślina przyprawowa i dodatek do surówek.

Przetwory. Korzeń lubczyka podawany sam działa dość słabo, ale jego skuteczność zostajepodwyższona w prawidłowo zestawionych mieszankach ziołowych.

Zioła moczopędne: zmieszać 30 g korzenia lubczyka, po 20 g liści brzozy, ziela skrzypu istrąków fasoli oraz po 10 g liści mącznicy lekarskiej i owoców dzikiej róży. Zalać 11/2 łyżkiziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej. Zakryć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/3 szklanki 2razy dziennie miedzy posiłkami.

Zioła wiatropędne: zmieszać po 50 g korzenia lubczyka i kwiatu rumianku oraz po 25 gowoców anyżu i korzenia arcydzięgla. Zalać 1 łyżkę mieszanki 11/2 szklanki wody gorącej ipod przykryciem ogrzewać powoli do wrzenia. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2 razydziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu.

Zioła żołądkowo-jelitowe: zmieszać po 50 g owoców lub korzenia lubczyka i liścia orzechawłoskiego oraz po 25 g owocu kminku i ziela krwawnika. Zalać 11/2-2 łyżki ziół 2 szklankamiwody wrzącej i utrzymywać na parze pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przece-dzić. Pić 2 razy dziennie 2/3 szklanki po jedzeniu w lekkich przypadkach nieżytu żołądka i je-lit, przebiegających z zaburzeniami trawiennymi i nieregularnymi wypróżnieniami.

Zioła do kąpieli: zmieszać po 50 g korzenia lubczyka, korzenia łopianu, liścia babki i zielakrwawnika. Sporządzić odwar z całości ziół, zalewając je 3-4 l wody, ogrzewać pod przykry-ciem na małym ogniu do wrzenia i odstawić na 15 min. Przecedzić do wanny. Wytrawione zio-ła przełożyć do woreczka płóciennego, zawiązać i również umieścić w wannie wypełnionej do1/3 objętości wodą o temp. 38°C. Czas kąpieli 15-20 min. Następnie mokre ciało owinąć prze-ścieradłem kąpielowym i odpoczywać 30-60 min. Kąpiel stosować co 2-3 dni przez 4 tygodniez dolegliwościach skórnych, zapaleniu i stanach skurczowych pęcherza i organów płciowych.

75. LUKRECJA GŁADKAGlycyrrhiza glabra L.

Lukrecja jest byliną z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), występującą w południowejEuropie i Azji Mniejszej, obecnie uprawianą w wielu krajach, w tym również w Polsce. Wuprawie znanych jest kilka odmian.

Lukrecja ma system korzeniowy bardzo silnie rozwinięty, składający się z palowego korze-nia głównego i odchodzących od niego długich korzeni bocznych, sięgających do kilku metróww głąb ziemi. Z pąków na szyjce korzeniowej wyrasta system rozgałęzionych rozłogów, rozra-stających się poziomo na odległość 3 do 4 m, z których tworzą się nowe pędy. Dzięki syste-mowi rozłogów lukrecja opanowuje teren i tworzy silne, zwarte zarośla. Raz posadzoną trudnowytępić.

Lukrecja ma łodygi wzniesione, wysokości 1-1,5 m. Liście nieparzystopierzaste, podobnedo robinii (tzw. białej akacji), skórzaste, lśniące, ciemnozielone. Kwiaty grzbieciste, motylko-wate, barwy fioletowej, liliowej, a czasem białej, zebrane w długie, dość luźne grona. Owocemjest gładki (nie kolczasty) strąk. Roślina rozmnaża się wegetatywnie z rozłogów, a nie z na-sion.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią lub wczesną wiosną korzenie i rozłogi,płytko okorowuje i suszy w suszarniach ogrzewanych. Otrzymuje się jako surowiec korzeń lu-krecji - Radix Glycyrrhizae (syn. Radix Liquiritiae). Okorowanie ma na celu usunięcie gorz-kiej, zewnętrznej części kory. Surowiec pochodzi z dwóch

234

głównych odmian lukrecji: var. glandulifera - z łodygą i liśćmi ogruczolonymi, oraz violacea,z fioletowymi kwiatami. Może zawierać domieszkę równowartościowych korzeni Glycyrrhizauralensis Fisch lub Glycyrrhiza korshinskyi Grig., gdyż obie te rośliny występują na terenachsąsiadujących z lukrecją gładką, a surowiec zbiera się ze stanu naturalnego.

Wtórnym surowcem otrzymywanym z korzeni wymienionych roślin jest suchy wyciąg lu-krecjowy - Extractum Glycyrrhizae siccum (syn. Extr. Liquiritiae siccum), czyli sok lukrecjo-wy - Succus Glycyrrhizae, przygotowywany przez wytrawianie korzeni wodą i zagęszczanie dokonsystencji stałej. Głównymi dostawcami korzeni są ZSRR i Turcja, a suchego wyciągu - Ita-lia. Surowiec ma zapach słaby, smak słodki, mdły.

Podstawowe związki czynne. Korzeń lukrecji zawiera liczne saponiny trójterpenowe, m.in.kwas glicyryzynowy (glicyryzyna) o smaku bardzo słodkim, występujący w surowcu w postacisoli potasowej lub wapniowej, w ilości 2,5-9%, silnie pieniący się w wodzie, słabo natomiasthemolizujący. Stanowi on galakturonid kwasu glicyrytynowego. Zbliżoną budowę mają innesaponiny, np. kwasy echinatowy, glabrykowy i likwirycjowy. W surowcu występują równieżflawonoidy (m.in. izolikwirytygenina i likwirytygenina) biologicznie czynne oraz ich glukozy-dy - likwirytyna i izolikwirytyna, biologicznie nieczynne. Nadają one korzeniowi żółtą barwę.

Trzecią grupę związków stanowią pochodne hydroksykumaryny, jak umbeliferon, herniary-na i likumaryna. Jest ponadto związek estrogenny o nie wyjaśnionej strukturze, są fitosterole(np. β-sytosterol), węglowodany, aminokwasy, betaina, cholina, substancja gorzka glicyrama-ryna, gromadząca się w części korowej korzenia. Ponadto występuje żywica (do 5%), niecoolejku eterycznego, sole mineralne i inne związki.

Działanie. Korzeń lukrecji i sok lukrecji należą do najbardziej wszechstronnych i skutecz-nych leków roślinnych, znanych w starożytnej Grecji i Rzymie, wprowadzonych do medycynyeuropejskiej w XIII w. (Anglia) i XIV w. (Niemcy). Doświadczalnie poznano działanie wy-krztuśne, obejmujące gardło, krtań i oskrzela, a dopiero obecnie udowodniono, że lukrecja po-budza czynność wydzielniczą błon śluzowych górnych dróg oddechowych oraz przywraca sa-moistne ruchy nabłonka rzęskowego.

Również znane było od dawna działanie rozkurczowe, zwłaszcza na mięśnie gładkie oskrze-li i przewodu pokarmowego. Później poznano jej działanie na drogi moczowe i ściany naczyńkrwionośnych. Nowoczesne badania zarówno składu chemicznego, jak i własności farmakolo-gicznych poszczególnych związków wykazały, że lukrecja działa przeciwzapalnie na błonyśluzowe żołądka i jelit oraz zwiększa skuteczność salicylanów i w pewnym stopniu hamujerozwój bakterii. Przyspiesza również proces gojenia w przypadku owrzodzeń przewodu po-karmowego, hamuje uwalnianie histaminy z uszkodzonych tkanek i jest czynnikiem przeciw-alergicznym.

Istotne znaczenie miało też odkrycie, że niektóre trójterpeny lukrecji, m.in. glicyryzynę,można uważać za prehormon typu kortykosterydów i że mają one własności cytostatyczneoraz, być może, przeciwnowotworowe, zwłaszcza w obrębie żołądka. Najnowszym sukcesemjest wykazanie działania immunologicznego lukrecji, a więc wpływu na różnorodne mechani-zmy obronne organizmu człowieka i zwierząt.

Działania niepożądane. Większe dawki przetworów z lukrecji przyjmowane przez dłuższyokres powodują objawy niekorzystne, jak hamowanie wydalania wody, jonów sodu i chloru,oraz ucieczkę z ustroju jonów potasu. Pojawiają się obrzęki w wyniku zmniejszonego wydala-nia moczu, a więc objawy podobne do wywoływanych przez hormony kory nadnerczy, zwanepseudoaldosteronizmem.

235

Zastosowanie. Lukrecję i jej przetwory stosuje się w schorzeniach przewodu pokarmowe-go, w nieżycie i wrzodzie trawiennym żołądka i dwunastnicy, w żółciowym nieżycie żołądka,nadwrażliwości jelita grubego, a także po zabiegach chirurgicznych w przewodzie pokarmo-wym oraz w zagrożeniu wystąpieniem zmian nowotworowych i innych. Ponadto zaleca się, aletylko pomocniczo i pod kontrolą lekarza, w początkowym okresie nowotworu żołądka, aler-gicznych reakcjach na niektóre pokarmy oraz niekorzystnych zmianach ogólnej odporności or-ganizmu.

Stosuje się również w schorzeniach górnych dróg oddechowych, nieżycie gardła i oskrzeli,uporczywym kaszlu z zalegającą wydzieliną (tzw. suchy kaszel), chrypce, zapaleniu dziąseł imigdałków.

Korzeń lukrecji jest składnikiem wielu preparatów produkowanych przez Herbapol i innezakłady, stosowanych w chorobach przewodu pokarmowego, jak drażetki przeczyszczająceAlax. Wchodzi też w skład tabletek Gastro, używanych w chorobie wrzodowej, a także w składgranulatu Gastrogran, przyjmowanego w stanach nieżytowych żołądka i dwunastnicy oraz za-burzeniach czynnościowych i wydzielniczych górnego odcinka przewodu pokarmowego. Wy-ciąg płynny z korzenia lukrecji wchodzi w skład płynu Herbogastrin. Sól amonową glicyryzy-ny zawierają preparaty Uldenol i Ulventrol, stosowane w chorobie wrzodowej dwunastnicy iżołądka. Ponadto proszek z korzenia lukrecji wchodzi w skład tabletek Azarina, podawanych wstanach nieżytowych górnych dróg oddechowych.

Przetwory. Odwar z korzeni lukrecji: 1/3 łyżki rozdrobnionych korzeni zalać 1 szklankąwody gorącej i ogrzewać do wrzenia. Gotować pod przykryciem 5-7 min i odstawić na 15 min.Następnie przecedzić. Pić 1-2 łyżki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako środek wykrztuśny iprzeciwzapalny. Ten sam odwar, po dodaniu 1/2 łyżeczki Azulanu, można stosować do płuka-nia w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła.

Zioła o działaniu immunologicznym: zmieszać równe ilości korzeni lukrecji, kory wierzbo-wej, liści bobrka trójlistkowego, liści maliny, liści melisy, liści mięty pieprzowej, liści pokrzy-wy, liści szałwii, nasion lnu, ziela pięciornika gęsiego i ziela świetlika. Starannie drobnosproszkować i zmieszać z trzykrotną ilością miodu, dżemu lub powideł. Przyjmować po 1 ły-żeczce 2 razy dziennie, popijając mlekiem lub wodą z sokiem. Działają ogólnie wzmacniającoi zwiększają odporność organizmu.

Zioła wykrztuśne z lukrecją: zmieszać 30 g korzeni lukrecji oraz po 10 g nasion lnu, liścipodbiału, ziela miodunki lub ziela rdestu ptasiego, ziela tymianku i owoców kopru włoskiego.Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 30 min. Odstawić na10 min i przecedzić. Pić w 3-4 porcjach w ciągu dnia między posiłkami.

Gastro (Unia), tabletki zawierające wyciąg z lukrecji, korę kruszyny, kłącze tataraku, zasa-dowy azotan bizmutu i węglan magnezu. Dorosłym zaleca się doustnie 3 razy dziennie po 2 ta-bletki po jedzeniu w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy oraz nadkwaśności treści żo-łądkowej.

Uldenol (Herbapol), drażetki, zawierające glicyryzynian amonu, alantoinę, olejek tatarako-wy i olejek rumiankowy. Rozpadają się i działają w dwunastnicy. Dorosłym zaleca się doustnie1-3 drażetki 3 razy dziennie po jedzeniu w początkowym okresie choroby wrzodowej dwu-nastnicy.

Ulventrol (Herbapol), drażetki o takim samym składzie jak Uldenol, rozpadające się w żo-łądku. Dorosłym zaleca się doustnie 1-3 drażetki 3 razy dziennie po jedzeniu, zależnie od ro-dzaju i stopnia zaawansowania choroby we wrzodzie tra-

236

wiennym żołądka z jednoczesnym niezbyt obfitym wydzielaniem soku żołądkowego. Korzyst-ne jest równoczesne przyjmowanie naparu z ziół immunologicznych, zwłaszcza w przypad-kach opornych na leczenie.

Biogastrone (Hamburg, RFN), tabletki (przy wrzodzie żołądka) i drażetki (przy wrzodziedwunastnicy), zawierające sól dwusodową karbenoksolonu, związku trójterpenowego i sokulukrecji. Dawkowanie i sposób przyjmowania określa lekarz.

Cholagogum (Nattermann, RFN), krople zawierające wyciąg z lukrecji i 9 innych ziół orazfosfolipidy. Są także kapsułki. Pobudzają wątrobę do wydzielania żółci oraz trzustkę do wy-twarzania soku trawiennego. Dawki ustala lekarz.

Likwiryton (ZSRR), tabletki zawierające mieszaninę flawonoidów korzenia lukrecji. Doro-słym zaleca się 1-2 tabletki 3-4 razy dziennie po jedzeniu w chorobie wrzodowej żołądka idwunastnicy oraz zapaleniu żołądka z nadkwaśnością.

76. ŁOPIAN WIĘKSZYArctium lappa L.

Jest to roślina dwuletnia z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w strefie umiar-kowanej półkuli północnej. W Polsce rośnie pospolicie na niżu oraz w niższej strefie Karpat iSudetów na przychaciach, przydrożach, w zaroślach i na brzegach lasów.

Łopian wytwarza w pierwszym roku rozetę dużych, długoogonkowych liści odziomkowychoraz silne, mięsiste pojedyncze lub rozgałęzione korzenie. W drugim roku wydaje do 2 m wy-soką, silną i rozgałęzioną łodygę. Liście duże, sercowatojajowate, spodem gęsto kutnerowatoowłosione. Kwiaty zebrane w koszyczki okryte haczykowatymi łuskami. Korona purpurowa.Po dojrzeniu koszyczki łatwo przyczepiają się do ubrań lub do sierści zwierząt, ułatwiając wten sposób rozsiewanie.

Surowiec. Do celów farmaceutycznych zbiera się późną jesienią lub bardzo wczesną wiosnąkorzenie roślin jednorocznych, które jeszcze nie kwitły. Po umyciu i oczyszczeniu kraje sięgrubsze fragmenty i suszy w suszarni ogrzewanej w temp. do 50°C. Otrzymuje się jako suro-wiec korzeń łopianu - Radix Bardanae (syn. Radix Arctii). W lecznictwie ludowym stosowanesą również liście łopianu - Folium Bardanae, oraz owoce łopianu - Fructus Bardanae.

Równorzędnego surowca dostarczają łopian pajęczynowaty - Arctium tomentosum Miller iłopian mniejszy - Arctium minus (Hill.) Bernh.

Podstawowe związki czynne. Korzeń zawiera mieszaninę związków poliacetylenowych,m.in. tridekadien-tetrainę i tridecen-pentainę. Jest również do 0,2% olejku eterycznego, sąkwasy organiczne (np. kwas γ-guanidynomasłowy), fitosterol, śluz, inulina (do 40%), substan-cje białkowe (do 12,5%) i sole mineralne.

Działanie. Łopian pobudza łagodnie działanie niektórych narządów. Zwiększa wytwarzaniesoku żołądkowego, a także żółci w wątrobie oraz enzymów proteolitycznych w trzustce iusprawnia ich przepływ do dwunastnicy. Dzięki temu ułatwia trawienie i przyswajanie pokar-mów.

Jednocześnie zwiększa przesączanie w kłębkach nerkowych i hamuje resorpcję zwrotną, wwyniku czego wzrasta dobowa ilość wydalanego moczu. Działa również słabo napotnie. Prze-twory z łopianu poprawiają przemianę materii i przyspieszają usuwanie z organizmu szkodli-wych jej produktów, a także działają słabo przeciwcukrzycowo.

237

Podawany zewnętrznie na skórę i błony śluzowe w postaci okładów i kąpieli, łopian hamujesilnie rozwój szkodliwych bakterii oraz grzybów chorobotwórczych i służy w leczeniu łagod-nych zaburzeń czynności skóry, zwłaszcza na tle łojotokowym. Ma również własności prze-ciwzapalne.

Działania niepożądane. Przetwory z łopianu stosowane w zalecanych dawkach nie wyka-zują działania toksycznego.

Zastosowanie. Odwary i sok ze świeżego korzenia łopianu stosuje się wewnętrznie w małonasilonych nieżytach przewodu pokarmowego, wątroby i dróg żółciowych oraz dróg moczo-wych, a także w niektórych zaburzeniach przemiany materii, zwłaszcza w okresie pokwitania.Pomocniczo są zalecane w przewlekłym reumatyzmie stawowym i mięśniowym.

Najczęściej jednak podaje się je doustnie w rozmaitych przewlekłych schorzeniach skóry,zwłaszcza chorobach łojotokowych, wyprysku, świądzie, trądziku i czyraczności. Ze świeżegokorzenia sporządza się sok - Succus Bardanae. Korzeń łopianu sproszkowany jest składnikiempreparatu Betagran, a wyciąg płynny wchodzi do preparatów Betasol oraz Seboren, produko-wanych przez Herbapol.

Zewnętrznie odwary i sok ze świeżego korzenia łopianu stosuje się w postaci przemywańlub okładów, w łojotoku suchym, wypadaniu toksycznym i łojotokowym włosów oraz do ką-pieli leczniczych i kosmetycznych.

W lecznictwie ludowym łopian jest uważany za skuteczny w początkowym okresie cukrzy-cy oraz pomocniczy w terapii niektórych nowotworów, ale w tym przypadku stosuje się owocełopianu (Fructus Bardanae), zawierające związki z grupy lignanów.

Przetwory. Odwar z korzenia łopianu: 2-3 łyżki rozdrobnionego korzenia zalać 2 szklan-kami wody ciepłej i ogrzewać do wrzenia. Gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawićna 15 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w lekkich nieżytachprzewodu pokarmowego, wątroby i dróg żółciowych oraz w schorzeniach przemiany materii.

Ten sam odwar można stosować zewnętrznie do okładów i przemywań w łojotoku i innychschorzeniach skórnych.

Sok ze świeżego korzenia łopianu- Succus Bardanae (Herbapol), przyjmować doustnie po30-60 kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu w stanach zapalnych w obrębieprzewodu pokarmowego, dróg moczowych i żółciowych, słabo nasilonych schorzeniach wą-troby, zaburzeniach przemiany materii oraz niektórych chorobach skóry. Jest skuteczny rów-nież w trądziku młodzieńczym.

Zioła w kamicy moczowej: zmieszać po 50 g rozdrobnionego korzenia łopianu, ziela ma-rzanki wonnej i ziela skrzypu oraz po 25 g liści pokrzywy, kwiatów bzu czarnego i owocówbzu czarnego. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej. Ogrzewać do wrzenia i gotowaćłagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 1/2-2/3szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, czyszczący krew iuszczelniający naczynia włosowate. W przypadku kamicy szczawianowej i fosforanowej ko-rzystnie jest przyjmować węglan lub tlenek magnezu na koniec noża i popijać naparem z po-wyższych ziół, jak podano wyżej.

Betagran (Herbapol), granulat zawierający korzeń łopianu, strąki fasoli, korzeń wilżyny, ko-rzeń rzewienia, ziele gryki, ziele skrzypu, owoc bzu i liście brzozy. Dorosłym zaleca się doust-nie 1-11/2 łyżeczki granulatu 2-3 razy dziennie po jedzeniu, popijanego 1/2 szklanki wody lubwody z sokiem, jako lek wspomagający w łuszczycy, zwłaszcza osób starszych.

Betasol (Herbapol), płyn zawierający środki roślinne jak Betagran. Dorosłym

238

zaleca się doustnie po 1 łyżeczce w 1/3 szklanki wody 2-3 razy dziennie jako preparat wspo-magający w łuszczycy, zwłaszcza w postaci zadawnionej u osób starszych. Dzieciom podawaćodpowiednio mniej.

Seboren (Herbapol), płyn zawierający wyciągi płynne z korzenia łopianu, korzenia pokrzy-wy, kłącza tataraku i owoców pasternaku, stosowany zewnętrznie w łysieniu plackowatym imęskim, łuszczycy oraz łojotokowym zapaleniu skóry owłosionej części głowy. Płyn należywcierać dłonią w gumowej rękawiczce w skórę głowy w przypadku łojotoku i łupieżu 1 razdziennie przez 10-15 dni, a następnie 1 raz dziennie co 3 dni. W przypadku łysienia plackowa-tego i męskiego stosować 2 razy dziennie przez 6 miesięcy, a potem rzadziej.

Należy unikać kontaktu Seborenu ze zdrową skórą, gdyż zwiększa jej wrażliwość na pro-mienie słoneczne i lampy kwarcowej.

77. MACIERZANKA PIASKOWAThymus serpyllum L.

Roślina jest drobnym półkrzewem z rodziny Wargowych (Labiatae), występującym w licz-nych odmianach niemal w całej Europie, pomocnej Afryce, środkowej i północnej Azji orazAmeryce Pomocnej. W Polsce jest bardzo pospolita na niżu. Rośnie w lasach sosnowych, nasuchych polanach i na odkrytych piaszczystych stanowiskach.

Macierzanka piaskowa tworzy na naturalnych stanowiskach gęste darnie. Łodygi ma cien-kie, płożące się, przy ziemi rozgałęzione, u dołu drewniejące, często ponownie zakorzenione wwęzłach. Liście drobne, jajowate, eliptyczne lub równowąskie, naprzeciwległe. Kwiaty drobne,grzbieciste, dwuwargowe, różowopurpurowe, zebrane w główkowate kwiatostany na zakoń-czeniach niektórych pędów. Cała roślina odznacza się silnym, aromatycznym zapachem. Podnazwą macierzanki znane są liczne podgatunki, różniące się wysokością, kształtem liści i zapa-chem, oraz wiele ras chemicznych o różnym składzie olejku eterycznego.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do września w dni suche, słoneczne,po obeschnięciu rosy, zakwitające górne części łodyg, omijając fragmenty dolne zdrewniałe ibezlistne. Suszy się w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie bądź w suszarniachogrzewanych w temp. do 35°C. Surowcem leczniczym jest ziele macierzanki - Herba Serpylli.

Podstawowe związki czynne. Surowiec zawiera 0,2-0,6% olejku eterycznego, w którymznajduje się p-cymen, karwakrol, tymol, terpineol i cytral w zmiennych ilościach, zależnie ododmiany. Zawiera ponadto około 5% garbników, związki goryczowe, kwasy organiczne orazflawonoidy (np. glikozydy apigeniny, diosmetyny, luteoliny i skutelareiny) oraz sole mineralnei inne związki.

Działanie. Przetwory z ziela macierzanki wzmagają czynność wydzielniczą błon śluzowychgórnych dróg oddechowych i zwiększają objętość zalegającego śluzu oskrzelowego, który stajesię dzięki temu bardziej płynny. Jednocześnie pobudzają naturalne ruchy nabłonka rzęskowegoi wyzwalają odruch wykrztuśny. Zawarte w zielu flawonoidy wykazują nieznaczne działanierozkurczowe i zmniejszają napięcie mięśni gładkich górnych dróg oddechowych, a także prze-wodu pokarmowego. Związki goryczowe zwiększają w niewielkim stopniu wydzielanie sokużołądkowego i usprawniają trawienie. Garbniki ziela macierzanki hamują rozwój drobnoustro-jów

239

Macierzanka piaskowa (wg T. Hajka, 1562)

jelitowych, natomiast fenolowe składniki olejku eterycznego wywierają podobne działanierównież w obrębie dróg oddechowych.

Napar z ziela macierzanki podany zewnętrznie na skórę działa bakteriobójczo i przeciwza-palne, a na błony śluzowe jamy ustnej, gardła, sromu i pochwy również nieznacznie ściągają-co. Należy jednak mieć na uwadze, że surowiec pochodzi z różnych podgatunków i odmianróżniących się zwłaszcza cechami chemicznymi i z tego powodu wykazuje dość zmienne dzia-łanie lecznicze, zwykle 2-, 3-krotnie słabsze od ziela tymianku.

240

Działania niepożądane. Przetwory z ziela macierzanki stosowane w zalecanych dawkachleczniczych nie wywołują objawów szkodliwych.

Zastosowanie. Napary z ziela macierzanki stosuje się doustnie przede wszystkim jako lekwykrztuśny, rozkurczowy i odkażający w nieżytach jamy ustnej, gardła, krtani i oskrzeli, połą-czonych ze skurczem mięśni gładkich, zalegającą wydzieliną śluzową, osłabieniem lub zani-kiem odruchu wykrztuśnego, męczącym, uporczywym suchym kaszlem, a także w zakażeniubakteriami ropotwórczymi. Wyciąg płynny z ziela macierzanki wchodzi w skład kropli Pecto-sol (Herbapol), stosowanych w nieżytach dróg oddechowych i suchym męczącym kaszlu.

Ponadto zaleca się je w stanach nieżytowych żołądka i jelit, nadmiernej fermentacji, wzdę-ciach, bólach brzucha, zaparciach atonicznych, niedokwaśności, osłabieniu łaknienia i przy-swajania pokarmów.

Zewnętrznie stosuje się napary lub odwary z ziela macierzanki do płukania jamy ustnej igardła przy anginie. Wykorzystuje się je również do irygacji, obmywań i tamponowania w za-paleniu sromu i pochwy, świądzie oraz upławach. Służą ponadto do okładów i przemywań naskórę w trądziku krostkowym, zapaleniu torebek włosowych, świądzie skóry, ukłuciach owa-dów, drobnych zranieniach i oparzeniach I i II stopnia, a także do okładów w bólach reuma-tycznych i nerwobólach.

Przetwory. Napar z ziela macierzanki: 1 łyżkę ziela zalać 1 1/2 szklanki wody wrzącej inaparzać pod przykryciem 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie na 30 min przed posiłkiem jako lek zwiększający łaknienie lub po jedzeniu ja-ko środek wiatropędny i wykrztuśny.

Do płukania jamy ustnej i gardła przy anginie oraz do obmywania skóry korzystny jest do-datek równej ilości liści szałwii. Do okładów sporządza się napar z 2-3 łyżek ziela na 1 szklan-kę wody wrzącej, natomiast do tamponowania oraz do irygacji napar z 1 łyżki ziela na 2 1/2szklanki wody.

Kąpiel z ziela macierzanki: 200 g ziela macierzanki zalać 3 l wody wrzącej, odstawić podprzykryciem na 20-30 min i przecedzić do wanny wypełnionej do 1/3 wodą o temp. 37-38°C.Czas kąpieli 15-20 min. Po wyjściu z wanny owinąć się prześcieradłem kąpielowym i nie wy-cierając się położyć się do łóżka. Kąpiel działa dezynfekujące i przeciwzapalnie oraz wzmac-niająco i regenerujące.

78 MAK POLNYPapaver rhoeas L.

Jest to roślina jednoroczna, czasem dwuletnia z rodziny Makowatych (Papaveraceae), po-chodząca przypuszczalnie ze strefy śródziemnomorskiej. Obecnie występuje dziko w wielukrajach europejskich. W Polsce rośnie pospolicie na niżu i w strefie podgórskiej jako chwastpól uprawnych i ugorów.

Mak wydaje łodygi rozgałęzione, do 90 cm wysokie, odstająco owłosione. Liście pojedyn-czo lub podwójnie pierzastopodzielone bądź wrębne, o odcinkach wydłużonych lub lancetowa-tych, ząbkowanych, owłosione. Kwiaty duże, promieniste, o płatkach okrągławych, 2-4,5 cmdługich, purpurowo- lub brudnoczerwonych, w nasadzie zwykle z czarną plamą.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od maja do sierpnia płatki rozkwitających kwia-tów maku polnego, delikatnie, unikając zgniatania lub załamywania ich w palcach, i suszyszybko, rozłożone pojedynczą warstwą w cieniu i przewiewie lub w suszarni ogrzewanej wtemp. do 30°C. W suszeniu płatki zmieniają barwę z czerwo-

241

Mak polny (wg T. Hajka, 1562)

nej na różowofioletową. Załamane przy zrywaniu, ciemnieją w czasie suszenia i nie nadają siędo użytku. Należy je odrzucić. Surowcem jest kwiat maku polnego - Flos Rhoeados. Przecho-wuje się go w miejscu suchym, szczelnie opakowany i chroni od światła.

Podstawowe związki czynne. Kwiat maku polnego zawiera jako podstawowy związek al-kaloid readynę o budowie odmiennej od szkieletu typowych alkaloidów izochinolinowych, na-leży do tzw. papawerubin. Ponadto występują w nim alkaloidy izochinolinowe, antocyjany (np.cyjanina i mekocyjanina), kwasy organiczne (np. mekonowy), fitosterol, do 10% związkówśluzowych i sole mineralne.

Działanie. Surowiec działa słabo powlekające na błony śluzowe górnych dróg oddecho-wych, zmniejsza stany ich podrażnienia, pobudza fizjologiczne ruchy

242

nabłonka rzęskowego i ułatwia odkrztuszanie. Jednocześnie hamuje nadmierne odruchykaszlowe. Podawany dzieciom i młodzieży oraz osobom starszym powoduje przejścioweuspokojenie, a czasem senność. Zewnętrznie odwar lub napar z kwiatów maku polnegozmniejsza stany zapalne błon śluzowych i skóry.

Działania niepożądane. Nie należy przekraczać zalecanych dawek, gdyż może to spowo-dować nudności oraz senność.

Zastosowanie. Odwary z kwiatów maku polnego stosuje się wewnętrznie w nieżytach jamyustnej i gardła, w uporczywym suchym kaszlu ze skąpą wydzieliną oraz w bólu gardła i chryp-ce. Korzystne jest łączenie z innymi surowcami o działaniu wykrztuśnym, jak np. kwiat pier-wiosnka. Odwary podaje się też jako środek uspokajający w nadmiernej pobudliwości i bez-senności wywołanej m.in. uporczywym kaszlem, zwłaszcza u dzieci i osób w wieku pode-szłym.

Zewnętrznie odwary z maku polnego służą do płukania w zapaleniu jamy ustnej, dziąseł igardła, do irygacji w stanach zapalnych pochwy oraz do przymoczek w zapaleniu powiek ispojówek.

Przetwory. Odwar z kwiatów maku polnego: 2 łyżki kwiatów zalać 1 szklanką wody let-niej. Ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykryciem 2 min. Odstawić na 10 min i przece-dzić. Dorosłym podawać po 1/4 szklanki, dzieciom 1-2 łyżki 3-5 razy dziennie w uporczywymkaszlu. Dla dzieci wskazane jest dodanie na 1/2 szklanki odwaru 2 łyżek cukru lub miodu, abyuzyskać syrop. Dzieciom podawać 1-2 łyżeczki syropu 3-5 razy dziennie. Dla dorosłych ko-rzystnie jest dodać równą ilość kwiatów pierwiosnka lub liści podbiału.

Odwar uspokajający: zmieszać po 20 g kwiatów maku polnego i liści melisy. Zalać 1 łyżkęmieszanki 1 szklanką wody wrzącej i postawić pod przykryciem na parze na 15-20 min. Od-stawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie w bezsenności i stanach po-budzenia nerwowego.

Płukanka przeciwzapalna: zmieszać po 20 g kwiatów maku polnego i kwiatów rumianku lubkwiatów krwawnika. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przy-kryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do płukania jamy ustnej i gardła,do przymoczek oraz irygacji.

79. MALINA WŁAŚCIWARubus idaeus L.

Jest to krzew z rodziny Różowatych (Rosaceae), występujący w Europie oraz północnej izachodniej Azji. W Polsce rośnie dość pospolicie na niżu i w górach aż po strefę kosodrzewi-ny, w lasach i zaroślach oraz na porębach leśnych.

Malina wydaje pędy obłe, nieco oszronione, łukowato wygięte, do 2 m wysokie, w doleokryte słabymi szczecinowatymi kolcami. Liście 3- lub 5-, 7-listkowe, ogonkowe z wąskimiprzylistkami u nasady. Listki pod spodem białofilcowate, na brzegu ostro piłkowane. Kwiatybiałe, promieniste, zebrane w grona lub baldachogrona. Owoc wielokrotny pestkowiec, barwyczerwonej, malinowej, jadalny, bardzo smaczny, o przyjemnym swoistym zapachu.

Malina jest obecnie uprawiana na dużą skalę jako krzew owocowy w wielu krajach klimatuumiarkowanego. W uprawie znanych jest wiele odmian. Pędy maliny żyją przez 2 lata. Owocu-ją w drugim roku i jesienią usychają. Przedtem jednak roślina wydaje nowe pędy.

243

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu świeżo dojrzałe, jędrne owoce maliny isuszy w suszarni ogrzewanej początkowo w temp. około 30°, a następnie dosusza w temp. oko-ło 50°C. Otrzymuje się owoc maliny - Fructus Rubi idaei. Ze świeżych owoców sporządza sięsyrop malinowy - Sirupus Rubi idaei.

Duże ilości świeżych owoców malin zużywa przemysł spożywczy do wyrobu soku i innychprzetworów, a znaczną część zbioru spożywa się na surowo.

Do celów farmaceutycznych zbiera się również w ciągu lata młode, dobrze wyrośnięte liściemaliny i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest liść maliny -Folium Rubi idaei.

Zarówno owoce, jak i liście malin można zbierać z roślin uprawianych oraz występującychna stanowiskach naturalnych.

Podstawowe związki czynne. Owoce malin zawierają do 2% kwasów organicznych, m.in.kwas cytrynowy, jabłkowy i askorbowy (wit. C), antocyjany (np. cyjanidynę), związki śluzowei pektyny, cukry redukujące, lotne związki zapachowe (np. β-jonon, aldehyd benzylowy orazalkohole izoamylowy i β-fenylooctowy), inozyt, lecytynę i sole mineralne.

W liściach maliny znaleziono około 4,6% garbników ciągowych, około 1,5% kwasów orga-nicznych, a wśród nich kwas cytrynowy, mlekowy i askorbowy, związki żywicowe i sole mi-neralne.

Działanie. Napar z suszonych owoców lub syrop ze świeżych pobudzają czynność gruczo-łów potowych i w stanach gorączkowych wywołują po 30-60 min obfite wydzielanie potu.Związek działający nie jest dotąd znany.

Liście maliny działają ściągające, przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Wyciągi wodne,zawierające garbniki, hamują rozwój bakterii jelitowych i zmniejszają biegunkę. Powodują teżnieznaczny rozkurcz mięśni gładkich jelit, naczyń krwionośnych oraz macicy.

Działania niepożądane. Przetwory z maliny podawane w zalecanych dawkach nie wywołu-ją objawów niepożądanych.

Zastosowanie. Zarówno napar z suszonych owoców maliny, jak i syrop malinowy są oddawna znanym i często stosowanym domowym lekiem napotnym w bakteryjnych lub wiruso-wych chorobach z podwyższoną temperaturą. Suszone owoce maliny wchodzą w skład mie-szanki ziołowej Pyrosan (Herbapol), stosowanej jako lek napotny i przeciwgorączkowy. Syropmalinowy podaje się zwłaszcza dzieciom.

Przetwory z liści maliny stosuje się jako słaby lek ściągający w nieżytach żołądka i jelit orazw łagodnie przebiegającej biegunce, zwłaszcza u dzieci, a nadto w słabo nasilonych wzdę-ciach. Lepsze wyniki daje łączenie z innymi surowcami o podobnym działaniu. Zewnętrzniewykorzystuje się do płukania jamy ustnej i gardła.

Przetwory. Napar z owoców maliny: 2 łyżki suszonych owoców zalać 1 szklanką wodywrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Dorosłym moż-na dodać 1 łyżkę rumu lub 1-2 łyżki syropu malinowego. Wypić wieczorem cały, gorący naparjednorazowo w chorobach z podwyższoną temperaturą. Wskazane jest jednoczesne przyjmo-wanie Polopiryny oraz witaminy C.

Dzieciom do naparu sporządzonego jak wyżej można dodać miodu, syropu z czarnej po-rzeczki lub syropu malinowego, a dawkowanie dla niemowląt rozpoczynać od

2 łyżeczek naparu.Zioła w anginie: zmieszać po 20 g liści maliny, liści szałwii i kwiatów rumianku. Zalać 1

łyżkę mieszanki 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10min i przecedzić. Stosować do płukania jamy ustnej i gardła wielokrotnie w ciągu dnia przyanginie oraz do okładów.

244

Malina właściwa (wg T. Hajka, 156J)

80. MARCHEW SIEWNADaucus carota L.

Marchew jest rośliną dwuletnią z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae), występującą wstanie naturalnym w strefie umiarkowanej niemal całej półkuli północnej. W Polsce rośnie dzi-ko na niżu i w dolnych partiach górskich na łąkach, wzgórzach i przydrożach. W uprawie po-spolita.

245

Marchew została udomowiona przez Rzymian jako odmiana siewna na początku ImperiumRzymskiego, ale nie znalazła uznania i zarzucono jej uprawę. Ponownie udomowiono ją wAfganistanie na początku VII wieku naszej ery jako odmianę purpurową. Żółty mutant zostałwyselekcjonowany w Iranie lub Syrii w IX albo X wieku. Marchew o korzeniu pomarańczo-wym pojawiła się jako mutant marchwi żółtej w Holandii w XVII w. i stopniowo rozpo-wszechniała się na świecie.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią świeży korzeń odmiany uprawnej mar-chwi - Radix Dauci recens, a także dojrzałe baldachy, które suszy się w cieniu i przewiewie, anastępnie młóci i otrzymuje owoc marchwi - Fructus Dauci.

Podstawowe związki czynne. W świeżych korzeniach marchwi znaleziono karotenoidy,m.in. β-karoten (prowitamina A), witaminy B1 i B2, węglowodany, zwłaszcza glukozę i sacha-rozę, pektyny (ponad 11%), substancje siarkowe pobudzające wzrost bakterii Lactobacillus bi-fidus, jak m.in. 4-fosfo-D-panteino-S-sulfonian, następnie substancję o działaniu insulinopo-dobnym, ślady olejku eterycznego, sole mineralne bogate w mangan, wapń i miedź.

W owocach marchwi występuje wiele flawonoidów, olejek eteryczny do 2,4% (a w nim ka-rotol, octan geranylu i limonen), ponadto olej tłusty (13%), związki białkowe, octan choliny isole mineralne.

Działanie. W świeżych korzeniach oraz soku z marchwi znajdują się specyficzne związkisiarkowe, nazywane czynnikami bifidus. Pobudzają one rozwój bakterii Bifidobacterium bifi-dum (syn. Lactobacillus bifidus) i zwalczają zaburzenia trawienne u dzieci. Marchew bogata wβ-karoten działa witaminizująco. Zawarte w marchwi pektyny obniżają poziom cholesteroluwe krwi i przeciwdziałają miażdżycy. Znane jest też działanie przeciwrobacze, zwłaszcza naglistę ludzką i owsiki.

Owoce marchwi, obfitujące w zespół flawonoidów, działają przeciwskurczowo na naczyniawieńcowe serca 2,5 razy silniej od teobrominy. Związki te łatwo wchłaniają się w jelitach popodaniu doustnym i zwiększają przepływ krwi do mięśnia sercowego, podobnie, lecz skutecz-niej, niż kelina z owoców aminka egipskiego.

Działania niepożądane. W przypadku podawania wyciągów z marchwi niemowlętom i ma-łym dzieciom, a nawet dorosłym, ważne jest, aby marchew pochodziła z ogrodów działko-wych, przydomowych lub z upraw biodynamicznych, w których nie stosowano nawozów mi-neralnych, zwłaszcza azotowych, ponieważ marchew hodowana na tych nawozach może spo-wodować objawy nietolerancji, a nawet niebezpieczne zatrucia.

Zastosowanie. Miazgę ze świeżych korzeni lub wyciśnięty sok z marchwi podaje się w za-burzeniach trawiennych niemowlętom, zwłaszcza gdy nie są karmione mlekiem matki, a takżemałym dzieciom i młodzieży w przypadkach niedożywienia, niedokrwistości, stanów zapal-nych skóry oraz w początkach awitaminozy A, spowodowanych dłużej trwającą biegunką i za-burzeniami przemiany materii. Jako lek pomocniczy miazga z marchwi służy przeciw owsikomi glistom ludzkim.

Dorosłym i osobom w wieku podeszłym marchew podaje się jako środek dietetyczny,usprawniający perystaltykę jelit, zwiększający odporność i elastyczność skóry, a także błonśluzowych. Służy również jako lek pomocniczy w początkach cukrzycy oraz miażdżycy.

Wyciągi z owoców marchwi podaje się doustnie w lekkich, przewlekłych stanach chorobywieńcowej, natomiast w przypadkach ciężkich wyłącznie jako lek pomocniczy i wspomagają-cy.

Doniesienia o możliwości działania antykoncepcyjnego wyciągów z owoców marchwi do-tyczą surowca indyjskiego. Przeprowadzone w Polsce badania krajowego materiału siewnegomarchwi na zwierzętach dały wyniki negatywne.

246

Przetwory. Sok ze świeżej marchwi. Po wyciśnięciu nieco osłodzić lub dodać soku owo-cowego. Podawać doustnie niemowlętom 20-40 g dziennie, podzielone na 2 lub 3 porcje. Ma-łym dzieciom podawać 40-60 g soku dziennie rozdzielone na 2 lub 3 porcje jako środek wita-minowy i poprawiający trawienie. Dorosłym zaleca się do 120 g soku w początkach cukrzycy.

Świeży korzeń marchwi w postaci surówki zaleca się w zaburzeniach dietetycznych u doro-słych, osłabieniu widzenia i początkach tzw. kurzej ślepoty, a także w niektórych chorobachskórnych, związanych z niedoborem witaminy A oraz, pomocniczo, w miażdżycy.

Kuracji sokiem i surówką z marchwi nie należy przeciągać tygodniami, gdyż witamina Anie jest w nadmiarze obojętna dla ustroju i może spowodować poważne zatrucia.

Sok z warzyw. Równe ilości świeżych korzeni marchwi, ogórków i buraków ćwikłowychprzepuścić przez maszynkę do mięsa i z miazgi wycisnąć sok (można przez sokowirówkę). Sokprzechowywać w stanie świeżym w lodówce 24 godz., ewentualnie sterylizować krótko w sło-ikach, ale wówczas traci się część witamin. Pić sok po 1/2 szklanki dziennie, zwłaszcza w mie-siącach zimowych i wczesnowiosennych. Warzywa powinny pochodzić z upraw bez nawozówmineralnych. Według opinii dietetyków zachodnich picie wymienionego soku ma wpływ nacały organizm, regeneruje czynność różnych narządów wewnętrznych, przede wszystkim wą-troby i przewodu pokarmowego, wzmacnia skórę, oczy i mechanizmy obronne organizmu, do-daje sił, zwłaszcza osobom w wieku podeszłym i rekonwalescentom oraz dzieciom. Sok z wa-rzyw można słodzić cukrem lub miodem.

Daucaron (NRD), wysuszony preparat z marchwi, jest podawany nawet niemowlętom wostrych zaburzeniach trawiennych, biegunce, braku łaknienia i w przewlekłych zatruciach po-karmowych. Dawki do 40 g w 1 l wody.

Daukarin (ZSRR), tabletki powlekane, zawierające wyciąg z nasion marchwi, są stosowanew przewlekłej chorobie wieńcowej serca. Dawki 3-5 razy dziennie po 1 tabletce przed jedze-niem w ciągu 2-4 tygodni.

81. MARZANKA WONNAAsperula odorata L.

Jest to bylina z rodziny Marzanowatych (Rubiaceae), występująca w cienistych lasach li-ściastych Europy po Syberię, ponadto w Iranie i północnej Afryce. W Polsce spotyka się na ni-żu i w górach po regiel dolny. Jest pod częściową ochroną.

Marzanka wytwarza cienkie pełzające kłącza, z których wyrastają czterokanciaste łodygi do60 cm wysokie, z drobnymi włoskami w węzłach, a w pozostałych częściach nagie. Liściecienkie, ciemnozielone, lancetowate, u szczytu tępe, z maleńkim nasadzonym koniuszkiem,brzegiem i spodem na nerwie z maleńkimi w górę zwróconymi zadziorkami. Liście zebrane wokółki - u dołu po 6, a u góry po 8 listków. Kwiaty promieniste, białe, w luźnym szczytowympodbaldachu. Cała roślina pachnie po wysuszeniu kumaryną.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od kwietnia do czerwca zakwitające, ulistnioneszczyty pędów i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się zielemarzanki - Herba Asperulae (syn. Herba Matris silvae).

Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera glikozyd uwalniający kumarynę w

247

wyniku rozpadu podczas suszenia (do 0,56%), glikozyd irydoidowy asperulozyd (około0,05%), flawonoidy, garbniki, sole mineralne.

Działanie. Przetwory z ziela marzanki wykazują działanie rozkurczowe na ściany naczyńkrwionośnych. Zmniejszają ich napięcie i poprawiają krążenie krwi. Zwiększają również ilośćwydalanego moczu na skutek rozkurczającego działania na drogi moczowe i jednoczesnegohamowania przez asperulozyd resorpcji zwrotnej w cewkach nerkowych. Wywierają też ko-rzystny wpływ na naczynia chłonne i obieg chłonki, co przypisuje się obecności kumaryny.Ponadto przetwory z ziela marzanki działają nieznacznie uspokajająco, przeciwzapalnie i prze-ciwbakteryjnie.

Działania niepożądane. W dużych dawkach, powtarzanych odpowiednio długo, przetworyz marzanki wonnej działają niekorzystnie, zmniejszają krzepliwość krwi, uszkadzają wątrobę,powodują nudności, ból i zawroty głowy. Z tego względu zabronione jest używanie wyciągówz tego surowca do aromatyzowania produktów spożywczych.

Zastosowanie. Napary lub odwary z ziela marzanki podaje się doustnie w zaburzeniachkrążenia obwodowego, żylakach odbytu i nóg oraz zastojach żylnych. Ponadto stosuje się je wlekkich stanach skurczowych dróg moczowych i jelit, w zmniejszonej ilości wydalanego mo-czu, a także w przypadkach pobudzenia nerwowego i w nerwicach wegetatywnych.

Przetwory. Napar z ziela marzanki: 1/2 łyżki ziela zalać 1 szklanką wody wrzącej i napa-rzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1-2 łyżki do 1/4 szklanki2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, uspokajający i przeciwzapalny.Stosować także w zaburzeniach krążenia i żylakach. Przyjmować przez 2-3 tygodnie, po czymkurację przerwać na 2 tygodnie. Przy dłuższym stosowaniu kontrolować krzepliwość krwi.Osobom cierpiącym na żylaki (również żylaki odbytu) zaleca się ziele marzanki zmieszane zrówną ilością kwiatów kasztanowca. Napar sporządzać i stosować, jak podano wyżej.

Zioła moczopędne z marzanką: zmieszać po 20 g ziela marzanki, korzenia wilżyny, liścibrzozy i kwiatów chabru. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykry-ciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4 szklanki 2-4 razy dziennie międzyposiłkami jako lek moczopędny.

Zioła w zapaleniu dróg moczowych: zmieszać po 20 g ziela marzanki wonnej, ziela pięcior-nika gęsiego, kwiatów rumianku i kwiatów ślazu dzikiego oraz po 50 g ziela bluszczyka i zielardestu ptasiego. Zalać 2 łyżki ziół 11/2 szklanki wody ciepłej. Ogrzewać do wrzenia i gotowaćłagodnie pod przykryciem 2 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 1/2szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami w przypadku znacznych ilości śluzu i białychkrwinek w moczu.

82. MARZANA BARWIERSKARubia tinctorum L.

Jest to bylina z rodziny Marzanowatych (Rubiaceae), pochodząca ze strefy śródziemnomor-skiej i Małej Azji. Dawniej była uprawiana na dużych przestrzeniach w wielu krajach europej-skich, zwłaszcza we Francji i w Niemczech, do celów farbiarskich i farmaceutycznych. Od po-czątków XX w. jej uprawa dla farbiarstwa stopniowo ustała wobec konkurencji syntetycznejalizaryny i innych barwników. W Polsce jest uprawiana obecnie na plantacjach zielarskich.

Marzana wytwarza około 1 cm grube i do 1 m długie, poziomo ustawione kłącza

248

barwy żółtobrunatnej z licznymi węzłami i między węzłami. Łodygi 60-100 cm wysokości,niewyraźnie czterokanciaste, pokładające się, gdy brak oparcia. Podpierające się łodygi osiąga-ją wysokość do 2 m. Liście lancetowate długości 5-8 cm z odgiętymi do tyłu ostrymi, haczy-kowatymi włoskami na brzegu blaszki i wzdłuż nerwu głównego, zebrane w okółki, u dołu ło-dygi po 4, wyżej po 6 listków, z tego zawsze 2 wyraźnie większe. Kwiaty promieniste, żółto-zielone, zebrane w pseudobaldachy na szczytach pędów.

Surowiec. Do celów farmaceutycznych zbiera się jesienią kłącza roślin 2-, 3-letnich i suszyw suszarniach ogrzewanych w możliwie niskiej temperaturze. Surowcem są kłącza marzanybarwierskiej - Rhizoma Rubiae tinctorum.

Podstawowe związki czynne. Kłącze zawiera związki dwu- i trójoksyantrachinonowe wformie glikozydowej (np. kwas ruberytrynowy, alizarynę, kwas purpury-nowy, rubiadynę) izwiązki pokrewne w ilości do 3,8% oraz produkty rozpadu glikozydów. Ponadto garbniki, gli-kozyd asperulozyd (bez znaczenia terapeutycznego), związki pektynowe, węglowodany (do15%), kwasy organiczne (np. kwas cytrynowy) oraz sole mineralne.

Działanie. Wyciągi z kłączy marzany zawierają pochodne antrachinonowe, które nie mająwłasności przeczyszczających (brak grup hydroksylowych w położeniu 1 i 8), natomiast wiążąjony wapniowe i ułatwiają rozpuszczanie kamieni fosforanowo-szczawianowych w kamicymoczowej. Pod wpływem tych związków, a zwłaszcza galiozyny i kwasu ruberytrynowego,następuje powolne rozpuszczanie kamieni fosforanowych bądź szczawianowych. Preparaty zmarzany barwierskiej zapobiegają również tworzeniu się kamieni moczowych zawierającychwapń. Ponadto zmniejszają napięcie mięśni gładkich dróg moczowych i nieznacznie wzmagająperystaltykę moczowodów, ułatwiając w ten sposób przesuwanie się złogów kamieni oraz ichrozpad na mniejsze fragmenty, które ulegają częściowemu rozpuszczeniu i wydaleniu.

Przetwory z marzany działają słabo moczopędnie, dzięki czemu ilość dobowa wydalanegomoczu nieznacznie wzrasta. Zwiększa się w moczu jednak zawartość jonów sodu, potasu ichloru. Wyciągi z marzany barwierskiej nie mają wpływu na zmianę odczynu moczu i nie po-wodują jego zakwaszenia. Wykazują natomiast własności przeciwbakteryjne oraz przeciwza-palne, i to zarówno w obrębie dróg moczowych po podaniu doustnym, jak i zastosowaniu ze-wnętrznym na skórę. Ponadto działają żółciopędnie i zwiększają łaknienie.

Działania niepożądane. Przetwory z marzany barwierskiej zabarwiają mocz na czerwonodzięki wydalaniu tą drogą związków barwnych alizaryny i purpuryny. W przypadku zbyt sil-nego, brunatnoczerwonego zabarwienia moczu należy przejściowo zmniejszyć wysokość da-wek podawanych preparatów.

Zastosowanie. Wyciągi z kłączy marzany barwierskiej podaje się doustnie w kamicy fosfo-ranowej lub fosforanowo-szczawianowej dróg moczowych, zwłaszcza gdy kamienie są umiej-scowione w moczowodzie lub pęcherzu moczowym. Pożądane jest doprowadzenie pod kontro-lą lekarza odczynu moczu do wartości optymalnej pH 5,2-5,6 w kamicy fosforanowej lub 6,0-6,2 w kamicy szczawianowej. Preparaty z marzany podaje się zarówno w okresie napadu bóludla osłabienia skurczów, jak i w czasie między atakami kolki, w celu spowodowania rozpaduzłogów i stopniowego ich rozpuszczania. Profilaktyczne stosowanie przetworów z marzany maszczególne znaczenie przy dużej ilości kryształów szczawianu lub fosforanów wapnia w mo-czu. Również po operacyjnym usunięciu złogów kamieni z dróg moczowych dla zapobieżenianawrotom choroby.

Przetwory. Rubinex (Herbapol), tabletki 0,5 g, zawierające wyciąg z korzeni

249

marzany. Stosuje się w podanych wyżej przypadkach kamicy moczowej w dawce 1-2 tabletki2-3 razy dziennie. Okres leczenia 4-6 tygodni. Korzystne jest jednoczesne picie naparu z mie-szanki ziołowej Urosan (Herbapol) lub innej o działaniu moczopędnym.

Rubiolizyna (Herbapol), pasta w tubach do użytku wewnętrznego, zawierająca wyciąg gęstyz korzeni marzany z dodatkiem kwasu cytrynowego. Działa jak Rubinex. Stosuje się 1/2-1 ły-żeczkę 3 razy dziennie 30 min po posiłku.

Cystenal (ZSRR i CSRS), płyn zawierający wyciąg z korzenia marzany, salicylan magnezu iolejki eteryczne. Działa moczopędnie, rozkurczowo i przeciwkamicowo. Dawki 3-4 krople nacukier 30 min przed jedzeniem 4-5 razy dziennie. W kolce stosować jednorazowo 20 kropli.

Uralyt (Madaus, RFN), drażetki zawierające sproszkowane korzenie marzany i inne skład-niki roślinne oraz fosforan magnezu. Stosuje się w leczeniu i zapobieganiu kamicy moczowej.

83. MĄCZNICA LEKARSKAArctostaphylos uva ursi L.

Jest to krzewina z rodziny wrzosowatych (Ericaceae), występująca w całej niemal Europie,na Kaukazie, w Himalajach, na Syberii oraz w Ameryce Północnej. W Polsce rośnie w sosno-wych lasach dość często w północnej części niżu, rzadziej na południu, a bardzo rzadko w gó-rach. Jest u nas pod częściową ochroną, zbiór zaś możliwy jest tylko za zgodą władz ochronyprzyrody i w porozumieniu z administracją leśną. W czasie zbioru nie wolno wyrywać roślin.

Mącznica ma pędy rozgałęzione, rozesłane po ziemi, do 1 m długie. Liście zimotrwałe, skó-rzaste, krótkoogonkowe, łopatkowate lub odwrotnie jajowate, u szczytu zaokrąglone, całobrze-gie. Kwiaty drobne, dzwoneczkowate, o koronie białej lub różowej, zebrane w niewielkie gro-na. Pylniki z rożkowatymi wyrostkami na szczycie. Owocem jest czerwona, mączysta jagoda.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się pod koniec okresu wegetacji, na jesieni, liście zgórnych części pędów i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jestliść mącznicy lekarskiej - Folium Uvae ursi. Zgodnie z wymogami surowiec dopuszczony doaptek powinien zawierać co najmniej 6% arbutyny.

Podstawowe związki czynne. Liście mącznicy zawierają do 12% glikozydów fenolowych(np. arbutynę i niekiedy metyloarbutynę), estry arbutyny z kwasem galusowym i wolny hydro-chinon. Drugą grupę stanowią garbniki hydrolizujące (6-19%), które dają w wyniku rozpadugłównie kwas galusowy (około 85%) i do 4% kwasu ciągowego. Trzecią grupę związkówczynnych tworzą flawonoidy (do 1,5%), jak izokwercytryna, hiperozyd, kwercytryna i miryce-tyna. W surowcu są również trójterpeny (np. kwas ursolowy w ilości do 0,75%) i uwaol (po-chodna α-amyryny), kwasy polifenolowe (np. elagowy i galusowy) - do 6%, ponadto sole mi-neralne.

Działanie. Glikozydy fenolowe mącznicy lekarskiej, a zwłaszcza arbutyna, hydro-lizują wmoczu i uwalniają hydrochinon, który hamuje rozwój drobnoustrojów w drogach moczowych.Rozpad arbutyny następuje w alkalicznym środowisku moczu przy pH 7,5-8,0 i wówczas jestona 100 razy aktywniejsza niż w moczu kwaśnym. Działanie lecznicze arbutyny odnosi się dowielu gatunków drobnoustrojów, w tym

250

również do szczepów opornych na antybiotyki. Także garbniki zawarte w surowcu ulegają czę-ściowej hydrolizie, uwalniając pirogalol, który, podobnie jak hydrochinon, działa bakteriobój-czo. Przeciwbakteryjnie działają też kwasy polifenolowe, jak kwas galusowy, elagowy i chi-nowy, znajdujące się w liściach mącznicy. Występujące w surowcu flawonoidy pobudzają nie-znacznie wydzielanie moczu, natomiast wyraźnie zwiększają w nim zawartość jonów sodu ichloru, które są w ten sposób usuwane razem z moczem.

Wodne wyciągi z liści mącznicy lekarskiej zawierają znaczne ilości garbników. Podane do-ustnie, działają ściągające na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Garbniki tworzą połą-czenia z białkami i zmniejszają przepuszczalność ścian jelit, unieczynniają drobnoustroje jeli-towe i produkowane przez nie toksyny, hamują krwawienia z uszkodzonych drobnych naczyńkrwionośnych i działają przeciwbiegunkowe.

Działania niepożądane. Zbyt duże dawki wyciągów z liści mącznicy lub zbyt długotrwałeich stosowanie mogą wywołać objawy szkodliwe, jak ból brzucha, wymioty, biegunkę, sinicę,krwiomocz i kurcze.

Zastosowanie. Przetwory z liści mącznicy stosuje się przede wszystkim w zakażeniach bak-teryjnych układu moczowego, jak zapalenie kłębków nerkowych, miedniczek nerkowych, od-miedniczkowe zapalenie nerek, zapalenie pęcherza, niezależnie od leczenia antybiotykami, sul-fonamidami i innymi preparatami. Szczególnie dobre wyniki uzyskuje się w przewlekłych ipowracających zakażeniach układu moczowego u młodzieży i osób w wieku podeszłym. Podwpływem związków czynnych mącznicy mocz zabarwia się na oliwkowozielono. Przed zasto-sowaniem wyciągów z mącznicy należy sprawdzić i ewentualnie zalkalizować odczyn moczu,podając preparaty Citrolyt (Filofarm), Alkalit (CSRS) lub Uralyt-U (Madaus, RFN).

Ponadto często stosuje się przetwory z liści mącznicy pomocniczo jako lek moczopędny wkamicy moczowodowej. Liście mącznicy wchodzą w skład mieszanki ziołowej Urosan (Her-bapol).

Przetwory. Odwar z liści mącznicy: 1/2-1 łyżkę liści zalać 1 szklanką wody letniej, ogrze-wać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 10 min i przece-dzić. Pić 1-2 łyżki co 3 godz. jako lek dezynfekujący drogi moczowe i łagodnie moczopędny.Nie przekraczać jednorazowej dawki liści 0,5 g i dziennej 4 g.

Zioła antyseptyczne: zmieszać równe ilości liści mącznicy, liści mięty pieprzowej, ziela na-włoci, ziela połonicznika, korzenia wilżyny i korzenia lukrecji. Zalać 1 1/2-2 łyżki ziół w ter-mosie 2 1/2-3 szklankami wody wrzącej i po 1 godz. pić porcjami, między posiłkami, wypija-jąc całość w ciągu dnia. Stosować w ostrych i przewlekłych zapaleniach dróg moczowych,zwłaszcza pęcherza, przede wszystkim w nawracających infekcjach po leczeniu antybiotykami.

Urosan (Herbapol), zioła zawierające liść mącznicy, liść brzozy, ziele skrzypu i korzeń cy-korii. Zalać 3 łyżki ziół 31/2 szklanki wody gorącej i ogrzewać do wrzenia. Gotować łagodniepod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 5-10 min i przecedzić do termosu. Pić 2-4 razy dzien-nie po 1/2-2/3 szklanki między posiłkami jako środek moczopędny i odkażający drogi moczo-we oraz ułatwiający usuwanie z ustroju zbędnych produktów przemiany materii.

Uvasol (NRD), drażetki zawierające wyciąg z liści mącznicy i salicylan fenylu. Stosuje sięw bakteryjnych infekcjach dróg moczowych. Dawki 1-2 drażetki co 3 godz.

Nephrisol (Redel, RFN), krople zawierające wyciągi z 3 ziół. Działa moczopęd-

251

nie i antyseptycznie w drogach moczowych. Dawki zwykle stosowane: 15 kropli w wodzie 3razy dziennie po jedzeniu; w stanach ostrych 15-25 kropli co 1 godz.

Warto pamiętać, że hydrochinon występuje również w liściu borówki brusznicy -Folium Vi-tis idaeae (do 7%), i w liściu borówki czarnej - Folium Myrtilli (do 1,5%). Są to swego rodzajusurowce zastępcze, bo mącznicy grozi w Polsce wyniszczenie. Surowiec mącznicy mogą rów-nież zastąpić liście i kora gruszy, łatwo dostępne, a zupełnie u nas nie wykorzystywane.

84. MELISA LEKARSKAMelissa officinalis L.

Melisa lekarska jest byliną z rodziny Wargowych (Labiatae), pochodzącą z obszaru śród-ziemnomorskiego, uprawianą od wieków w wielu krajach europejskich. W Polsce hodowanajest przez pszczelarzy oraz na plantacjach zielarskich. Udaje się dobrze, czasem dziczeje.

Melisa ma łodygę rozgałęzioną, do 1 m wysoką, u dołu drewniejącą. Kłącze wytwarza licz-ne rozłogi nadziemne, z których rozwijają się nowe, ulistnione pędy. Dzięki temu roślina możebyć rozmnażana wegetatywnie. Liście ogonkowe, ustawione naprzeciwległe, o blaszce szero-kojajowatej, niemal sercowatej, na brzegu grubo okrągło ząbkowane, do 8 cm długie, cienkie.Kwiaty grzbieciste, dwuwargowe, o koronie różowej lub białawej, w jednostronnie zwróco-nych nibyokółkach. Kwitnie w lipcu lub sierpniu. Cała roślina wyróżnia się silnym, przyjem-nym zapachem cytrynowym.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w czerwcu przed okresem kwitnienia i ponow-nie w sierpniu górne części pędów z dobrze wykształconymi liśćmi, następnie obrywa liście isuszy je w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje sięsurowiec - liść melisy - Folium Melissae. Do celów przemysłowych zbiera się czasem zielemelisy - Herba Melissae, w tym samym czasie co liść, ścinając górne, dobrze ulistnione częściłodyg. Liście i ziele należy przechowywać w szczelnym opakowaniu w pomieszczeniu su-chym, możliwie chłodnym i ciemnym.

Podstawowe związki czynne. Obydwa surowce zawierają te same związki czynne, w róż-nych jednak ilościach. Bogatsze i stąd wyżej cenione są liście melisy. Zawierają one do 0,3%(zwykle 0,1%) olejku eterycznego, a w nim znajduje się mieszanina pochodnych fenolowych(np. octan eugenolu) oraz związków terpenowych (np. cytral i cytronelal o miłym zapachu cy-trynowym, kariofilen i kopaen). Ponadto są w surowcach trójterpeny (np. kwas oleanolowy,kwas ursolowy i ich pochodne), kwasy polifenolowe (np. kwas kawowy, chlorogenowy i roz-marynowy), około 5% garbników oraz flawonoidy (np. ramnazyna i luteolino-7-glukozyd).Znaleziono także kwasy organiczne (np. kwas melisowy), związki śluzowe i sole mineralne.

Działanie. Najbardziej znane i najczęściej wykorzystywane w praktyce jest działanie uspo-kajające liści melisy. Powodują je składniki olejku eterycznego, m.in. kariofilen i cytral, a wmniejszym stopniu niektóre związki trójterpenowe. Działanie to potwierdzono również w do-świadczeniach na zwierzętach.

Inne związki, zwłaszcza cytronelol i octan eugenolu, zawarte w olejku eterycznym z melisy,wykazują działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie jelit, a więc i wiatropędne. Najsilniejzmniejszają napięcie mięśni jelita grubego.

Niektóre składniki liścia melisy działają przeciwbakteryjnie i przeciwwirusowo. Działaniena bakterie przypisuje się kilku składnikom surowca, zwłaszcza związkom

252

terpenowym olejku, mającym charakter aldehydów (cytral, cytronelal). Bakteriobójcze orazwirusobójcze działanie ma kwas kawowy oraz związki garbnikowe rozpuszczalne w wodzie.

Napary z liści melisy zwiększają nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego i żółci orazpobudzają trawienie. Wykazują również słabe działanie moczopędne i napotne. Zawarty zaś wliściach kwas rozmarynowy i kawowy oraz ich estry działają nieco przeciwzapalnie.

Działania niepożądane. Preparaty z ziela melisy stosowane w zalecanych dawkach niewywierają działania szkodliwego.

Zastosowanie. Napar i inne przetwory z liści melisy stosuje się najczęściej jako środekuspokajający w stanach ogólnego pobudzenia nerwowego, bezsenności i uczucia niepokoju, atakże w nerwicy wegetatywnej, stanowiącej zespół różnorodnych objawów ze strony narządówwewnętrznych, np. żołądka, jelit, dróg żółciowych, serca i naczyń krwionośnych.

Liście melisy wchodzą w skład mieszanki ziołowej Nervosan, granulatu Nervogran, a wy-ciąg płynny jest składnikiem kropli Nervosol, produkowanych przez Herbapol. Preparaty po-wyższe stosuje się jako leki uspokajające.

Przetwory z liści melisy służą również w stanach skurczowych jelit i dróg żółciowych, wy-wołujących ból, a czasem kolkę, utrudnione przemieszczanie treści jelitowej i żółci, a także wniedostatecznym przyswajaniu składników pokarmowych.

U kobiet dobre wyniki uzyskuje się niekiedy w dolegliwościach miesiączkowych, bólach iskąpym miesiączkowaniu lub jego zmiennym nasileniu.

Przetwory. Napar melisowy: 1-11/2 łyżki liści melisy zalać w termosie 11/2 szklanki wodywrzącej i pozostawić pod zamknięciem na 1 godz. Pić po 1-3 łyżki wielokrotnie w ciągu dniajako środek uspokajający i rozkurczowy. Analogicznie stosuje się torebki Melissa-fix (Herba-pol).

Wino melisowe: 25 g rozdrobnionych liści melisy macerować 3 dni w 1/2 l białego winagronowego i przecedzić. Pić 1-2 łyżki kilka razy dziennie w miarę potrzeby, jako środek uspo-kajający i przeciwskurczowy.

Zioła uspokajające i nasenne: zmieszać po 25 g liści melisy i kwiatów rumianku, po 15 gziela dziurawca i ziela bożego drzewka oraz po 10 g szyszek chmielu i liści mięty. Zalać 1/2łyżki ziół 2/3 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Przecedzić i wypićcałość na 2 godz. przed snem.

Zioła przeciwnerwicowe: zmieszać po 25 g liści melisy i ziela krwawnika oraz po 10 g liścipokrzywy, kwiatów nagietka, rozdrobnionego korzenia arcydzięgla i korzenia kozika oraz roz-gniecionych owoców kopru włoskiego. Zalać 1 1/2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wodywrzącej. Zamknąć termos i odstawić na 1 godz. Pić po 1/2 szklanki 3 razy dziennie po posił-kach.

Zioła w nerwicy serca: zmieszać po 25 g liści melisy i rozdrobnionego korzenia biedrzeńca,po 15 g rozgniecionego owocu głogu i ziela serdecznika oraz po 10 g ziela jemioły i zielasrebrnika. Naparzać 1-1 1/2 łyżki ziół w 2 szklankach wody wrzącej w termosie przez 1-2godz. Pić po przecedzeniu 1/5-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu, zależnie od stanu za-awansowania schorzenia.

Nervosol (Herbapol), płyn zawierający wyciągi z melisy, lawendy, kozika, arcydzięgla iszyszek chmielu. Dorosłym zaleca się zwykle 30-40 kropli w 1/4 szklanki wody 2-4 razydziennie po jedzeniu w stanach zwiększonego napięcia nerwowego, uczuciu niepokoju i trud-ności w zasypianiu. W razie potrzeby dawkę można zwiększyć do 1 łyżeczki przed snem.Dzieciom podawać odpowiednio mniej, stosownie do wieku.

253

85. MIĘTA PIEPRZOWAMentha piperita L.

Jest to bylina z rodziny Wargowych (Labiatae), otrzymana przez skrzyżowanie mięty nad-wodnej - Mentha aquatica L., i mięty zielonej - Mentha viridis L. Jest mieszańcem nie wytwa-rzającym kiełkujących nasion. Obecnie uprawia się ją powszechnie w Europie i Ameryce Pół-nocnej. W Polsce hodowana od wielu lat. Rozmnaża się wegetatywnie, głównie z rozłogów.Niekiedy dziczeje.

Mięta pieprzowa wytwarza krótkie podziemne kłącze, silnie ukorzenione, z którego wyra-stają czterokanciaste, ulistnione łodygi, do 60 cm wysokie, słabo owłosione. Ponadto kłączewydaje nieliczne rozłogi podziemne i liczne rozłogi nadziemne, łatwo zakorzeniające się. Li-ście jajowate lub jajowatolancetowate, krótkoogonkowe, na brzegach nierówno ostro piłkowa-ne, na szczycie zaostrzone. Kwiaty grzbieciste, dwu wargo we, o koronie różowofioletowej,zebrane na szczytach łodyg w gęste pozorne kłosy.

Mięta pieprzowa znana jest w dwu podgatunkach i kilku formach. W lecznictwie znaczeniema tylko Mentha piperita subspecies eupiperita varietas officinalis Briquet, uprawiana w dwuformach: rubescens i pallescens. Forma rubescens należy do typu angielskiej mięty Mitcham,najwyżej ocenianej w Europie, wyróżniającej się różowo-fioletowym zabarwieniem łodyg,ogonków liściowych i nerwów w blaszce liściowej. Natomiast forma pallescens ma barwę czy-sto zieloną i jest uprawiana w RFN, a także innych krajach.

Surowiec. Do celów farmaceutycznych ścina się na wysokości 5 cm od ziemi dobrze roz-winięte i ulistnione pędy, które osiągnęły wysokość około 30 cm, a na ich szczytach pojawiłysię pierwsze pąki kwiatowe. Następnie obsmykuje się liście i suszy w warunkach naturalnychw cieniu i przewiewie. Korzystając w przypadku niepogody i deszczów z suszarni ogrzewanej,nie należy przekraczać temp. 35°C. Otrzymuje się jako surowiec liść mięty pieprzowej - Fo-lium Menthae piperitae. Przechowuje się go w szczelnym opakowaniu w miejscu ciemnym,suchym i chłodnym.

Przez destylację z parą wodną liści i ziela mięty pieprzowej otrzymuje się olejek miętowy -Oleum Menthae piperitae, stanowiący osobny surowiec leczniczy, z którego przez wymrożeniemożna otrzymać mentol - Mentholum.

Podstawowe związki czynne. Liść zawiera do 2%, czasem nieco więcej olejku eterycznego(polskie normy apteczne wymagają co najmniej 1,5%), którego głównymi składnikami są:mentol (powyżej 50%), menton (do 20%), estry mentolu (np. octan i walerianian - około 5%),nadto felandren, pinen, cyneol, mentofuran i inne (w sumie ponad 30 związków). W okresiekwitnienia zwiększa się zawartość mentofuranu, co pogarsza zapach surowca. Prócz olejkuznaleziono w liściu mięty garbniki (6-12%), flawonoidy (np. luteolinę, apigeninę, diosmetynę iich połączenia glikozydowe), gorycze, fenolokwasy i sole mineralne.

Działanie. Wyciągi z liści mięty pobudzają czynności wydzielnicze żołądka i wątroby.Zwiększają ilość soku żołądkowego oraz żółci, dzięki czemu ułatwiają trawienie i przyswaja-nie pokarmów.

Jednocześnie wykazują działanie rozkurczowe i obniżają napięcie mięśni gładkich jelit orazdróg żółciowych i moczowych. Przywracają prawidłowe ruchy perystaltyczne jelit, umożliwia-ją odpowiednie przemieszczanie treści jelitowej oraz odejście gazów i zapobiegają wzdęciom.Przeciwdziałają także zastojom żółci w pęcherzyku żółciowym. Ponadto zwiększają nieznacz-nie dobową ilość wydalanego moczu.

Ważne znaczenie praktyczne ma również działanie przeciwbakteryjne liści mięty,

254

przypisywane garbnikom i niektórym składnikom olejku eterycznego, zwłaszcza mentolowi imentonowi. Po przyjęciu doustnym ogranicza się ono jednak głównie do przewodu pokarmo-wego oraz dróg żółciowych, gdyż mentol i menton wydalają się z żółcią. Jest ono dość silne, aponadto skuteczne również w stosunku do szczepów opornych na działanie antybiotyków.

Napary z mięty działają słabo uspokajająco i hipotensyjnie, co jednak nie ma większegoznaczenia praktycznego.

Olejek miętowy działa podobnie jak liść mięty, niektóre jednak jego własności, zwłaszczaodkażające, rozkurczowe i uspokajające, wyrażone są silniej, a inne znacznie słabiej. Najsku-teczniej działa rozpylony w postaci aerozolu. Zastosowany w ten sposób na skórę i błony ślu-zowe, działa miejscowo silnie bakteriobójczo, a także przeciwbólowe, chłodzące i przeciwza-palnie.

Mentol, podstawowy składnik olejku miętowego, działa słabiej żółciotwórczo i przeciw-skurczowo od liści mięty, natomiast silniej odkażająco. Podany zewnętrznie na nie uszkodzonąskórę, wykazuje działanie bakteriobójcze, przeciwświądowe, miejscowo znieczulające i prze-ciwzapalne. Ponadto wywołuje uczucie chłodu. Podobnie jak olejek, mentol działa silniej wpostaci aerozolu.

Działania niepożądane. Liście mięty pieprzowej oraz wyciągi z liści stosowane w zaleca-nych dawkach leczniczych, a nawet nieco wyższych, nie powodują objawów szkodliwych. Na-tomiast olejek miętowy, podany doustnie w dawkach większych od leczniczych, może wywo-łać ból brzucha, wymioty, a w dużych dawkach - zachwianie równowagi i głęboki sen. Olejek imentol stosowane zewnętrznie mogą wywołać u osób nadwrażliwych pokrzywkę, świąd iprzekrwienie skóry. Nie należy stosować mentolu w kroplach do nosa u małych dzieci.

Zastosowanie. Liście mięty należą do najwszechstronniejszych i najczęściej stosowanych wPolsce surowców zielarskich. Napary i inne przetwory z liści mięty podaje się w zaburzeniachtrawiennych, zwłaszcza bólu brzucha, wzdęciach, braku łaknienia, stanach nieżytowych prze-wodu pokarmowego, nieprawidłowej fermentacji, złym trawieniu tłuszczów, a nawet w kolcejelitowej i stanach skurczowych przewodu pokarmowego.

Przetwory z mięty są często stosowane w schorzeniach wątroby i dróg żółciowych, zapale-niu pęcherzyka żółciowego i przewodów żółciowych, a także w lekkiej niewydolności wątrobyi zmniejszonym wytwarzaniu żółci. Pomocniczo stosowane są w kamicy żółciowej i żółtaczceoraz w okresie rekonwalescencji po przebytym zapaleniu wątroby.

Mięta wchodzi również w skład niektórych preparatów ziołowych zalecanych jako lekiuspokajające, jak zioła Nervosan i granulat Nervogran, produkowanych przez Herbapol.

Zewnętrzne napary z mięty służą do płukania jamy ustnej i gardła, najczęściej jednak w po-łączeniu z innymi surowcami ziołowymi, np. w mieszance Septosan (Herbapol).

Liście mięty są składnikami wielu gotowych preparatów złożonych, wytwarzanych przezHerbapol, jak mieszanka ziołowa Digestosan, używana w nieżytach żołądka i jelit, oraz płynHerbogastrin, podawany w niedokwaśności, nieżytach żołądka i jelit, osłabieniu czynnościtrzustki oraz niedoborze żółci. Mięta jest też składnikiem mieszanki ziołowej Normosan i gra-nulatu Normogran, stosowanych w zaparciach atonicznych i spastycznych. Ponadto liść tenwchodzi w skład mieszanki Tannosan, używanej w biegunkach, a także mieszanki ziołowejCholagoga II, granulatu Cholegran i

255

proszku Gastrochol, stosowanych w schorzeniach wątroby, stanach skurczowych dróg żółcio-wych oraz nieżytach żołądka i jelit.

Olejek miętowy nie jest doustnie stosowany w lecznictwie sam, ze względu na zbyt silne re-akcje, jakie może wywoływać po przedawkowaniu. Jest jednak wykorzystywany w aptekach wrecepturze jako składnik wielu leków do użytku wewnętrznego i zewnętrznego o wskazaniachpodobnych jak dla przetworów z liści mięty. Wchodzi w skład niektórych preparatów wytwa-rzanych przez Herbapol, jak nalewka miętowa - Tinctura Menthae piperitae, granulaty Chole-gran i Gastrogran, pasta Fitolizyna, drażetki Raphacholin i Raphalamid, oraz wielu specyfikówzagranicznych.

Mentol, otrzymywany z olejku miętowego, służy w aptekach do niektórych maści (np. Bo-romentol do nosa) i papek przeciwświądowych oraz preparatu Balsamum Mentholi compositum(Polfa) do wcierań przeciwbólowych.

Olejek miętowy ma również zastosowanie w kosmetyce. Wchodzi w skład past i proszkówdo czyszczenia zębów oraz płynów do płukania jamy ustnej. W przemyśle spożywczym uży-wany jest do wyrobu cukierków miętowych oraz niektórych likierów.

Przetwory. Napar z liści mięty: zalać 1 łyżkę liści 1 1/2-2 szklankami wody wrzącej i napa-rzać pod przykryciem 10 min. Odstawić na 5 min i przecedzić. Pić po 1/2 szklanki na 1 godz.przed jedzeniem w nieżytach żołądka i braku łaknienia, natomiast po posiłkach jako środekrozkurczowy, wiatropędny i żółciopędny. Do płukania jamy ustnej i gardła sporządzić napar z1 łyżki liści na 1 szklankę wody wrzącej.

Mentha-fix (Herbapol): napar z 1 torebki na 3/4 szklanki wody wrzącej. Czas naparzania 4min. Stosować jak napar z liści.

Nalewka miętowa (krople miętowe), Tinctura Menthae piperitae (Herbapol): stosować do-ustnie 20-40 kropli w kieliszku wody 2-5 razy dziennie na 30 min przed jedzeniem jako środekpobudzający trawienie, a po jedzeniu jako lek wiatropędny i żółciopędny.

Neonormosan (Herbapol), zawiera oprócz liści mięty korzenie rzewienia, kłącza perzu, ko-rzenie mniszka, owoce bzu czarnego i owoce kminku. Sporządzić napar z 1/2-1 łyżki mieszan-ki na 1 szklankę wody wrzącej. Naparzać pod przykryciem 20 min. Odstawić na 10 min i prze-cedzić. Pić 2/3-1 szklankę wieczorem jako środek przeczyszczający.

Ingakamf (ZSRR), inhalator podręczny, zawierający roztwór mentolu i kamfory do rozpyla-nia w przewodach nosowych. Roztwór ten służy jako lek przeciwzapalny i bakteriobójczy. Sto-sować ostrożnie u małych dzieci.

Inhalex (CSRS), mieszanina olejków eterycznych z dodatkiem mentolu i kamfory. Służy doinhalacji w dolegliwościach górnych dróg oddechowych po zmieszaniu z ośmiokrotną ilościąwody w inhalatorach-rozpylaczach lub, po dodaniu 10-20 kropli na 1 szklankę wody wrzącej,do wdychania par.

Oleum cholagogum (NRD), mieszanina olejków eterycznych w oleju roślinnym. Stosuje się3-5 kropli na cukier przed jedzeniem 4-5 razy dziennie jako lek żółciopędny.

Olimetin (ZSRR), kapsułki zawierające olejki eteryczne w oleju roślinnym. Stosuje się wkamicy żółciowej i moczowej po 2 kapsułki 3-5 razy dziennie jako lek rozkurczowy, żółcio-pędny, moczopędny i przeciwzapalny.

256

86. MILEK WIOSENNYAdonis vernalis L.

Jest to bylina z rodziny Jaskrowatych (Ranunculaceae), występująca w południowej i środ-kowej Europie oraz w Azji. W Polsce spotykana dość rzadko w kilku rejonach Wyżyny Mało-polskiej i Lubelszczyzny, sporadycznie w niektórych okolicach Kielecczyzny i czasem na Po-morzu oraz w Poznańskiem. Rośnie wyłącznie na stanowiskach słonecznych na glebach ży-znych, zasobnych w wapno. W Polsce jest pod ścisłą ochroną, dlatego surowiec może pocho-dzić wyłącznie z upraw lub z importu.

Miłek wytwarza czarnobrązowe, wielogłowe kłącze, z którego wyrastają nieliczne płonę ikwiatonośne pędy pojedyncze lub słabo rozgałęzione, w czasie kwitnienia 5-20 cm wysokie,później dosięgające około 40 cm. Liście łodygowe siedzące, skrętoległe, wielokrotniedzielne, oodcinkach równowąskich. Kwiaty duże, średnicy około 5 cm, wielosłupkowe, promieniste, opłatkach cytrynowożółtych, osadzone pojedynczo na szczytach niektórych pędów. Owoce wie-lokrotne, złożone z odwrotniejajowatych niełupek o powierzchni siatkowate pomarszczonej,opatrzonych zakrzywionym dziobkiem.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się pędy wiosną w kwietniu lub maju w czasiekwitnienia i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest ziele miłkawiosennego - Herba Adonidis vernalis. Należy je przechowywać w szklanych, szczelnie za-mkniętych słoikach, w miejscach chłodnych, suchych i ciemnych.

Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera liczne glikozydy kardenolidowe w ilości 1,4%.Najważniejszym ilościowo składnikiem jest adonitoksyna. Ponadto występuje adonitoksol,cymaryna, β-strofantyna K, wernadigina i inne. Towarzyszy im pochodna pregnanu - adonilid.Następną grupę związków stanowią flawonoidy, np. luteolina i jej pochodne, orientyna, czyli8-glukozyloluteolina, izoorientyna, czyli 8-heksytyloorientyna, monoksylozyd izoorientynyoraz występująca w pylnikach witeksyna. Ziele zawiera też alkohol cukrowy adonitol i innezwiązki o małym znaczeniu, a także sole mineralne.

Farmakopea Polska IV wymaga oznaczenia biologicznego ziela miłka na gołębiach. Jedengram ziela powinien odpowiadać 8 jednostkom gołębim.

Działanie. Ziele miłka należy do ważnych surowców nasercowych, a jego przetwory są czę-sto przepisywane przez lekarzy. Zwiększają one siłę skurczu mięśnia sercowego, a zmniejszająich częstotliwość. Dzięki temu serce przepompowuje w jednostce czasu więcej krwi, a w niecodłuższych przerwach między skurczami lepiej wypoczywa. Glikozydy nasercowe miłka poda-ne doustnie ulegają w dużym stopniu rozpadowi hydrolitycznemu w kwaśnym środowisku so-ku żołądkowego, a uwolnione przy tym geniny są znacznie mniej aktywne niż glikozydy pier-wotne. W związku z tym działanie ziela miłka na serce jest znacznie słabsze, niż wynikałoby toz ogólnej zawartości związków czynnych w surowcu. Działanie to jest krótkotrwałe, ponieważglikozydy ziela miłka prawie wcale nie wiążą się z białkami osocza krwi i niemal zupełnie niekumulują się w ustroju, w czym są zbliżone do strofantyny.

Zawarte w zielu miłka flawonoidy ułatwiają przesączanie w kłębkach nerkowych. Dziękitemu oraz na skutek usprawnienia pracy serca i poprawy krążenia krwi zwiększa się dobowailość wydalanego moczu. Wyciągi z ziela miłka wykazują również działanie uspokajające.

Działania niepożądane. Ziele miłka należy do surowców silnie działających, nie wolnowięc przekraczać zalecanych dawek preparatów, gdyż może to spowodować

257

nudności, wymioty, zwolnienie akcji serca i inne objawy zatrucia. Przetwory z miłka stosujesię tylko z przepisu lekarza.

Zastosowanie. Przetwory z ziela miłka zaleca się w przewlekłych zaburzeniach czynno-ściowych serca o łagodnym przebiegu, w przewlekłej niewydolności krążenia z towarzyszą-cymi obrzękami i zmniejszonym wydalaniu moczu, zmianach miażdżycowych naczyń wień-cowych, tzw. sercu starczym, nie wyrównanych wadach serca z równoczesnym upośledzeniemczynności nerek.

Przetwory. Nalewka z ziela miłka, Tinctura Adonidis vernalis (Herbapol). Dawki: 15-45kropli w kieliszku wody przed posiłkiem 3-5 razy dziennie jako środek nasercowy.

Adonisid (ZSRR), płyn zawierający glikozydy kardiotoniczne z miłka. Stosuje się w niewy-dolności serca, krążenia krwi i nerwicach naczyniowo-wegetatywnych. Dawki dla dorosłych:20-40 kropli 2-3 razy dziennie. Dzieciom podawać tyle kropli, ile mają lat.

Cardiovalen (ZSRR), płyn zawierający wyciągi ze świeżego ziela miłka, ziela pszonaka,owoców głogu, korzenia waleriany oraz bromków i kamfory. Stosuje się w miażdżycowych igośćcowych zmianach w sercu, niewydolności nerek i krążenia oraz w stenokardii. Dawki: 15-20 kropli 1-2 razy dziennie.

87. MIODUNKA PLAMISTAPulmonaria officinalis L.

Jest to bylina z rodziny Szorstkolistnych (Boraginaceae), występująca w południowej iśrodkowej Europie. W Polsce przebiega jej wschodnia granica zasięgu. Rośnie w lasach i zaro-ślach tylko w zachodniej części niżu, na Pomorzu Zachodnim i w Poznańskiem.

Miodunka wydaje łodygi do 30 cm wysokie, rozgałęzione. Liście zwykle od strony górnejbiaławoplamiste. Liście odziomkowe szerokojajowate, u szczytu zaostrzone, łodygowe jajowa-tolancetowate. Niektóre liście przypominają kształtem płuco, stąd łacińska nazwa rośliny.Kwiaty promieniste, barwy różowej lub czerwonej, później fioletowej. Cała roślina jest silnieowłosiona.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od marca do maja górne kwitnące części pędówwraz z liśćmi odziomkowymi, pozostawiając dolną część łodygi dla ułatwienia odrostów. Su-szy się w suszarniach naturalnych lub w ogrzewanych w temp. do 35°C, rozłożone cienką, po-jedynczą warstwą. Otrzymuje się ziele miodunki plamistej - Herba Pulmonariae.

Podstawowe związki czynne. W surowcu znajduje się prawie 2,5% krzemionki częścioworozpuszczalnej w wodzie, około 6% garbników, do 1% alantoiny, ponadto saponina, flawono-idy, kwasy organiczne, związki śluzowe i sole mineralne.

Działanie. Wyciągi z ziela miodunki wywierają korzystne działanie na błony śluzowe drógoddechowych. Przyspieszają bliznowacenie uszkodzonej tkanki płucnej oraz zwapnienieognisk gruźliczych. Dzięki obecności alantoiny oraz krzemionki rozpuszczalnej ziele miodunkizmniejsza stany zapalne i zwiększa odporność pęcherzyków płucnych na działanie szkodli-wych substancji lotnych i pyłów. Natomiast saponina i śluz z ziela miodunki pobudzają ruchnabłonka rzęskowego, wyzwalają odruch wykrztuśny i ułatwiają upłynnianie i usuwanie wy-dzieliny zalegającej w górnych drogach oddechowych. Z kolei garbniki zwężają nadmiernierozszerzone włosowate naczynia krwionośne, zmniejszają stany zapalne błony śluzowej jamyustnej i gardła oraz hamują rozwój drobnoustrojów.

258

Działania niepożądane. W zalecanych dawkach przetwory z ziela miodunki nie wywierajądziałania szkodliwego. Większe dawki odwaru powodują krótkotrwałe zaparcia, a ponadto nie-znacznie wzmagają wydalanie moczu.

Zastosowanie. Przetwory z ziela miodunki stanowią lek pomocniczy w chorobach płuc,zwłaszcza w gruźlicy i zapaleniu płuc, a także uszkodzeniu tkanki płucnej przez pyły węgla,cementu, azbestu i krzemu bądź przez związki lotne, np. pary kwasów, gazy spalinowe, pro-dukty naftowe i dymy. Przetwory z miodunki zaleca się szczególnie, kiedy wymienionym wy-żej dolegliwościom towarzyszy nieżyt gardła i oskrzeli, suchy kaszel oraz utrudnione odkrztu-szanie, chrypka i bóle gardła. Zaleca się je także przy stosowaniu dużych dawek leków prze-ciwgruźliczych (jak np. PAS) i salicylanów, uszkadzających błonę śluzową żołądka, bądź an-tybiotyków niekorzystnie wpływających na błony śluzowe płuc i dróg moczowych oraz w za-paleniu miedniczek nerkowych i pęcherza.

Przetwory. Odwar z ziela miodunki: 2 łyżki ziela zalać 2 szklankami wody ciepłej. Ogrze-wać do wrzenia i łagodnie gotować 10 min pod przykryciem. Odstawić na 5 min i przecedzićdo termosu. Pić 1/3-2/3 szklanki kilka razy dziennie po posiłkach. Odwar ma wszystkie wy-mienione wyżej działania surowca. Dla zwiększenia właściwości mineralizujących można do-dać równe ilości ziela rdestu ptasiego i liści pokrzywy.

Zioła płucne: zmieszać po 25 g ziela miodunki, ziela skrzypu, ziela poziewnika, ziela rdestuptasiego i liści babki. Zalać 1 łyżkę mieszanki 2 szklankami wody zimnej, ogrzewać do wrze-nia i gotować łagodnie pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razydziennie po 1/2 szklanki między posiłkami jako mineralizujący środek pomocniczy w różnychpostaciach gruźlicy oraz zmniejszający szkodliwe działanie chemioterapeutyków przeciwprąt-kowych. Bezwzględnie przestrzegać regularnego stosowania przepisanych przez lekarza specy-fików przeciwgruźliczych.

Zioła w kokluszu i anginie: zmieszać po 20 g ziela miodunki i liści babki (lancetowatej lubzwyczajnej) oraz po 30 g ziela tymianku i ziela jemioły. Zalać 2 łyżki ziół w termosie 1 1/2szklanki wody wrzącej, zakryć i odstawić na 1 godz. Pić 3-4 razy dziennie 1/4-1/3 szklanki pojedzeniu. Dzieciom i młodzieży osłodzić miodem, podawać małym dzieciom po 1 łyżeczce,starszym po 1 łyżce.

Zioła wykrztuśne: zmieszać po 20 g ziela miodunki, ziela bluszczyka kurdybanka, zielakrwawnika i liści podbiału. Zalać 2 łyżki ziół 2 1/2 szklanki wody gorącej, ogrzewać do wrze-nia i gotować łagodnie pod przykryciem 5-10 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić ma-łymi łykami 1/2-2/3 szklanki 3-4 razy dziennie między posiłkami przy kaszlu, zapaleniu gardłai chrypce.

88. MNISZEK POSPOLITYTaraxacum officinale Wiggers

Jest to roślina wieloletnia z rodziny Złożonych (Compositae), pochodząca prawdopodobniez Europy. Stopniowo rozprzestrzeniła się najpierw częściowo na Azję, następnie na AmerykęPółnocną i później na niektóre kraje półkuli południowej. W Polsce jest pospolitym chwastemrosnącym na ugorach, poboczach dróg, łąkach i trawnikach.

Mniszek tworzy pionowy, walcowaty, mięsisty korzeń, z którego na wiosnę wyrasta rozetaliści odziomkowych, a później kilka pędów kwiatonośnych. Liście są w

259

zarysie lancetowate lub podłużnie lancetowate, mniej lub bardziej głęboko wcinane, połyskują-ce, zielone. Pędy są właściwie szypułkami do 25 cm długimi, wzniesionymi, wewnątrz pusty-mi, zakończonymi pojedynczymi koszyczkami, średnicy do 5 cm. W koszyczkach znajdują sięwyłącznie grzbieciste, żółte kwiaty języczkowe. Kwitnie od kwietnia do lipca, później ponow-nie. W całej roślinie znajduje się biały gorzki, piekący sok mleczny.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią korzenie roślin starszych, wykopując jez ziemi, myje, usuwa części nadziemne i suszy w suszarni ogrzewanej lub w warunkach natu-ralnych. Otrzymuje się korzeń mniszka pospolitego - Radix Taraxaci. Na wiosnę, gdy roślinawytworzy rozetę liści i wykształci pędy z koszyczkami kwiatowymi w stanie pąków, ścina sięcałą część nadziemną i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się ziele mniszka pospolitego -Herba Taraxaci. Jeżeli po zbiorze ziela odrzucimy pędy kwiatowe, to otrzymamy po wysusze-niu liście mniszka pospolitego - Folium Taraxaci. W okresie kwitnienia zbiera się również całerozkwitające koszyczki kwiatowe, które po wysuszeniu w cieniu i przewiewie dają kwiatmniszka pospolitego - Flos Taraxaci.

Podstawowe związki czynne. Sok mleczny, znajdujący się we wszystkich częściach rośli-ny, jest emulsją zawierającą jako podstawowy związek czynny rozpuszczalną gorzką substan-cję taraksacynę, o nie ustalonej dotąd budowie. Towarzyszą jej białka, żywica, inozyt, trójter-peny tarakserol i taraksasterol, cholina, laktucerol i kauczuk. Oprócz tych związków wykrytow korzeniach inulinę, fruktozę, kwasy organiczne, trójterpeny (m.in. β-amyrynę), garbniki,flobafeny, a także olejek eteryczny.

W liściach i kwiatach stwierdzono obecność żółtych barwników ksantofilowych, jak tarak-santyny, i flawonoidów, a także soli mineralnych obfitujących w potas, magnez, siarkę i krzem.Są również witaminy, zwłaszcza znaczne ilości wit. C. Przypuszcza się, że korzenie i zielemniszka zawierają stymulatory biogenne, zbliżone do tych, które są w liściach aloesu.

Działanie. Mniszek i jego przetwory działają w dwu podstawowych kierunkach, co wielo-krotnie potwierdzono badaniami farmakologicznymi i klinicznymi. Pierwszym z nich jest po-budzający wpływ na wytwarzanie żółci przez wątrobę oraz ułatwienie jej przepływu przez dro-gi żółciowe do dwunastnicy. Następuje wówczas zwiększenie kurczliwości tych przewodów,zwłaszcza pęcherzyka żółciowego, i tym samym przeciwdziałanie zastojowi żółci. Związkiczynne mniszka mają również korzystny, aczkolwiek ograniczony wpływ na czynność wy-dzielniczą trzustki, a zatem i na normalizację całego procesu trawienia. Drugim kierunkiem jestdziałanie moczopędne, przede wszystkim przez zwiększanie przesączania w kłębkach nerko-wych. Ważna jest też zdolność niektórych substancji mniszka tworzenia rozpuszczalnych wśrodowisku wodnym kompleksów ze szkodliwymi metabolitami, powstającymi w organizmieczłowieka. Jest to działanie odtruwające i oczyszczające, nazywane dawniej czyszczącymkrew.

Ponadto mniszek powoduje rozkurcz niektórych mięśni gładkich, jeżeli są w stanie czę-ściowego skurczu, co ma znaczenie w usprawnianiu przepływu żółci i moczu. Działa takżenieznacznie przeciwcukrzycowo, pobudzająco na wydzielanie soku żołądkowego, a poza tym,co stwierdzono niedawno, zwiększa odporność organizmu, czyli jest środkiem immunoregulu-jącym. Wywiera korzystny wpływ na czynność fagocytarną białych ciałek krwi, a przypuszczasię, że pobudza również wytwarzanie interferonu, substancji o właściwościach przeciwwiru-sowych. O tym, że mniszek ma istotny wpływ na mechanizmy obronne i regulujące prawidło-wy rozwój, świadczy też

260

Mniszek pospolity (wg T. Hajka, 1562)

fakt, że w Chinach przeprowadzono udane próby żywienia jedwabników młodymi liśćmimniszka, uzyskując zaskakująco korzystne wyniki.

Zewnętrznie wyciągi z mniszka i świeży sok działają regenerujące na skórę, przyspieszająbliznowacenie i zanikanie uszkodzeń skóry.

Działania niepożądane. Przetwory z mniszka stosowane w zalecanych dawkach nie wywie-rają szkodliwego działania ubocznego.

Zastosowanie. Przetwory z mniszka stosuje się w wielu schorzeniach powodujących uszko-dzenie wątroby i zmniejszenie wytwarzania żółci, zwłaszcza w stanach rekonwalescencji powirusowym zapaleniu wątroby, po zabiegach na drogach żół-

261

ciowych, w zastoju żółci w pęcherzyku żółciowym, w zagrożeniu kamicą żółciową i jej po-czątkach.

Zaleca się je również w chorobach z upośledzeniem czynności kłębków nerkowych izmniejszeniem dobowej ilości moczu, w obrzękach spowodowanych niedomogą krążenia i ne-rek, pomocniczo w reumatyzmie, dnie (podagrze), otyłości i niektórych chorobach skórnych,zwłaszcza u dorastającej młodzieży.

Ponadto jako środek uzupełniający, zwykle w połączeniu z innymi ziołami, stosuje się wstanach przedcukrzycowych oraz w początkach cukrzycy (łącznie z właściwą dietą). Mniszekjest także stosowany w niedoborze soku żołądkowego, ogólnym osłabieniu organizmu u osóbstarszych i rekonwalescentów oraz w zwiększonej podatności na choroby infekcyjne i wiruso-we.

Zewnętrznie używa się mniszka do kąpieli kosmetycznych, a świeży sok mleczny do okła-dów na brodawki, kurzajki i kłykciny (podobnie jak sok z glistnika).

Kwiaty mniszka mają takie same własności co korzeń i ziele, lecz są godne polecenia,zwłaszcza w przewlekłym nieżycie jamy ustnej, gardła i oskrzeli.

Mniszek wchodzi w skład kilku mieszanek ziołowych i innych preparatów produkowanychprzez Herbapol, jak zioła przeciwcukrzycowe Diabetosan, zioła wątrobowe Cholagoga II, ziołaprzeczyszczające Neonormosan oraz Normosan, zioła metaboliczne Degrosan, zioła piersiowePulmosan. Preparat Cholesol zawiera wyciągi płynne z mniszka i 7 innych ziół, działa regulu-jące na wytwarzanie żółci i trawienie pokarmów. Ponadto wyciąg z korzeni mniszka jestskładnikiem preparatu Gastrochol, zawierającego wyciągi suche z 9 ziół, normalizującegoczynności przewodu pokarmowego.

Przetwory. Odwar z korzenia mniszka: 2 łyżki rozdrobnionego korzenia zalać 2 szklankamigorącej wody i odstawić do napęcznienia przez 1 godz. Następnie ogrzewać powoli do wrzeniai gotować pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3razy dziennie na 1 godz. przed posiłkiem jako środek moczopędny i żółciopędny.

Wino z korzeni mniszka: rozdrobnić 30-40 g wysuszonych korzeni mniszka i zalać butelką(700 ml) białego wina gronowego. Pozostawić na 2 tygodnie, często wstrząsając. Przecedzić ipić po 1 łyżce lub 1 kieliszku do likieru 2-3 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkiem jako śro-dek pobudzający apetyt lub po jedzeniu jako ułatwiający trawienie.

Sok ze świeżych liści mniszka: zebrane wiosną młode liście mniszka lub całe rośliny z ko-rzeniami wymyć w wodzie, rozłożyć, by obciekła woda, zemleć w maszynce do mięsa i wyci-snąć sok przez płótno. Na 5 szklanek soku dodać 1 szklankę spirytusu dla utrwalenia, rozlać dobutelek i przechowywać w lodówce. Pić sok, rozpoczynając od 1 łyżeczki dziennie w ciągu 10dni (zmieszany z napojem owocowym lub kompotem), następnie zwiększać stopniowo do 4łyżeczek dziennie i w końcu pić 3 razy dziennie po 1 łyżce stołowej. Działa ogólnie wzmacnia-jąco, uodporniające, odtruwające, zwłaszcza jako środek pomocniczy dla rekonwalescentów iosób w wieku podeszłym. Niekiedy zaleca się pić na wiosnę do 5-7 l soku w podanych daw-kach. Okład ze świeżo wyciśniętego soku mniszka niszczy stopniowo brodawki, kurzajki ikłykciny, podobnie jak sok z glistnika.

Succus Taraxaci (Herbapol), świeży sok z mniszka. Zaleca się dorosłym doustnie 30-40kropli w 1 kieliszku wody 30 min przed posiłkiem 2-4 razy dziennie jako środek żołądkowy,trawienny i zwiększający przyswajanie składników pokarmowych.

262

Zielony napój z liści mniszka: 2-4 liście mniszka pociąć na kilka kawałków i zmiksować w1/2-2/3 szklanki napoju owocowego, mleka, kefiru lub jogurtu. Wypić rano i po południu mię-dzy posiłkami jako środek ogólnie wzmacniający, witaminizujący i poprawiający cerę. Stoso-wać wiosną przez 3-4 tygodnie.

Syrop z kwiatów mniszka: zebrać świeżo rozwinięte koszyczki, wyskubać z nich żółte kwia-ty, włożyć do słoika, przesypując warstwami cukrem, nieco je ugnieść, by zaczęły puszczaćsok, wlać na wierzch 1 łyżkę spirytusu, dosypać cukru i odstawić na tydzień. Później przecho-wywać w lodówce nie dłużej niż 3-4 miesiące. Przyjmować powoli i stopniowo przełykać, naj-pierw po 1 łyżeczce syropu wraz z płatkami, zwiększając stopniowo do 3-4 łyżeczek dziennie.Działa korzystnie w przewlekłym nieżycie jamy ustnej, gardła i oskrzeli, z uporczywym kasz-lem, bólem i obrzękiem.

Cholagogum (Nattermann, RFN), krople zawierające wyciągi z 11 ziół oraz fosfolipidy.Dawki: 30 kropli w wodzie 3 razy dziennie w zaburzeniach czynnościowych wątroby, trzustki iw kamicy żółciowej.

89 MORSZCZYN PĘCHERZYKOWATYFucus vesiculosus L.

Morszczyn pęcherzykowaty jest glonem morskim z rodziny Morszczynowatych (Fucaceae),klasy Phaeophyta - Brunatnieć, występującym na podmorskich skałach na głębokości do 15 mw chłodniejszych strefach Oceanu Atlantyckiego i Spokojnego oraz w Morzu Północnym iBałtyku. W Polsce spotyka się często plechy morszczynu na plażach nadmorskich, wyrzuconeprzez fale, zwłaszcza po silnych burzach.

Morszczyn tworzy plechę, za życia oliwkowobrunatną, ciemniejącą po wysuszeniu, kształtuwstęgowatego, widlasto rozgałęzioną, szerokości do 2 cm i długości często ponad 1 m. Plechaprzymocowana jest chwytnikami do skał i kamieni podmorskich i cała zanurzona w wodzie.Rozgałęzia się stale w jednej płaszczyźnie i ma żeberkowate zgrubienie, biegnące wzdłuż jejśrodka. Po obu stronach zgrubienia znajdują się, rozmieszczone w różnych odstępach, zwykleparzyste pęcherze powietrzne, utrzymujące plechę w pozycji pionowej. Dzięki wspomnianympęcherzom nie tonie po oderwaniu od podłoża i utrzymuje się na powierzchni wody.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się na wybrzeżu morskim świeże plechy morszczy-nu pęcherzykowatego, wyrzucone przez fale, płucze, dokładnie czyści z piasku, muszelek orazinnych zanieczyszczeń i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jestplecha morszczynu - Fucus. Przeznaczona do aptek, powinna zawierać co najmniej 0,1% jodu.Równowartościowego surowca dostarcza morszczyn piłkowany - Fucus serratus L.

Podstawowe związki czynne. Plecha morszczynu zawiera organiczne połączenia jodu - su-rowiec z Bałtyku około 0,04%, a z Atlantyku do 3,5%, oprócz tego polisacharydy, jak kwas al-ginowy (do 19%), fukoidyna (do 7%) i laminaryna (około 2%). Ponadto jest mannitol (5-12%),brunatny barwnik fukoksantyna, ślady witamin z grupy B, floroglucyna i jej homologi, niecozwiązków bromu oraz inne sole mineralne.

Działanie. Plecha morszczynu jest źródłem dobrze przyswajalnych organicznych związkówjodu, niezbędnych do wytwarzania przez tarczycę hormonów tyroksyny i trójjodotyroniny.Hormony te przyspieszają procesy przemiany materii, zapobiegają otyłości i przerostowi gru-czołu tarczycowego. Poza jodem pewne znaczenie mają również niektóre inne mikroelementy,znajdujące się w omawianym surowcu.

263

Polisacharydy, jak kwas alginowy i pokrewne mu związki, zawarte w morszczynie, mająkorzystny wpływ na czynność przewodu pokarmowego. Podane doustnie w postaci rozdrob-nionej plechy morszczynu silnie pęcznieją .w przewodzie pokarmowym, spulchniają masy ka-łowe, łagodnie drażnią ściany jelit, przyspieszają ich perystaltykę i ułatwiają wypróżnieniaosobom cierpiącym na zaparcia.

Działania niepożądane. Przetwory z morszczynu stosowane w zalecanych dawkach leczni-czych nie wywierają działania szkodliwego.

Zastosowanie. Morszczyn i jego przetwory stosuje się przede wszystkim w niedoczynnościtarczycy, wywołanej niedoborem jodu, a jako lek pomocniczy - w wolu endemicznym. Możesłużyć również jako źródło mikroelementów, zwłaszcza dla osób starszych i ozdrowieńców. Wchorobach przemiany materii sam morszczyn działa słabo. Lepsze wyniki daje w połączeniu zinnymi surowcami. Jest również stosowany w leczeniu uporczywych zaparć, zwłaszcza u osóbotyłych.

Morszczyn jest składnikiem mieszanki ziołowej Degrosan (Herbapol), podawanej w zabu-rzeniach procesów trawienia i wadliwej przemianie materii, oraz mieszanki Sklerosan (Herba-pol), używanej w miażdżycy. Ponadto morszczyn wchodzi w skład granulatu ziołowego Nor-mogran (Herbapol), stosowanego w zaparciach. Plecha morszczynu służy w przemyśle dootrzymywania kwasu alginowego i jego pochodnych.

Przetwory. Morszczyn sproszkowany: sproszkować plechę w moździerzu lub w inny spo-sób. Przyjmować 1-2 łyżki proszku 2 razy dziennie w 1/2 szklanki wody jako lek łagodnieprzeczyszczający i poprawiający przemianę materii. Dla polepszenia smaku można dodać nie-co soku owocowego lub przyjmować w miodzie, dżemie bądź powidłach.

Normogran (Herbapol), granulat zawierający morszczyn, ziele dziurawca, korzeń lukrecji,korzeń prawoślazu, kwiat krwawnika, liść mięty i wyciąg z kory kruszyny. Stosowanie podanejest na opakowaniu.

Degrosan (Herbapol), zioła zawierające morszczyn, korzeń mniszka, kłącze perzu, zielekrwawnika, ziele fiołka trójbarwnego, kwiatostan lipy i korę kruszyny.

Sklerosan (Herbapol), zioła zawierające morszczyn, kwiat i owoc głogu, ziele krwawnika,ziele jemioły, ziele rdestu ptasiego, korę kruszyny i owoc jarzębiny.

90. MYDLNICA LEKARSKASaponaria officinalis L.

Jest to bylina z rodziny Goździkowatych (Caryophyllaceae), występująca dość pospolicie wśrodkowej i południowej Europie oraz umiarkowanej strefie Azji. W Polsce można ją spotkaćbardzo często na całym niżu w widnych zaroślach, nad brzegami rzek, w rowach i na piaszczy-stych nieużytkach. Często bywa uprawiana jako roślina lecznicza.

Mydlnica wytwarza długie, walcowate, czerwonobrunatne kłącza oraz liczne korzenie. Zkłączy wyrastają łodygi do 80 cm wysokie, pojedyncze lub w górze rozgałęzione, nieco owło-sione, kanciaste. Liście jajowatolancetowate, nagie, parami naprzeciwległe. Kwiaty dość duże,promieniste, o koronie białoróżowej, zebrane w kwiatostany typu dwuramiennej wierzchołki.

Surowiec. Do celów farmaceutycznych zbiera się z upraw we wrześniu korzenie roślinpierwszorocznych bądź wczesną wiosną roku następnego i suszy możliwie szybko w suszar-niach ogrzewanych w temp. 40-50°C. Można też zbierać korzenie

264

roślin starszych oraz rozłogi powstające w drugim roku wegetacji. Surowcem jest korzeń my-dlnicy - Radix Saponariae.

Podstawowe związki czynne. Korzeń mydlnicy zawiera około 5% saponin, stanowiącychzespół glikozydów trójterpenowych, zwany saporubiną. Wśród nich poznano bliżej budowędwóch związków pochodnych gipsogeniny, które nazwano saponazydami A oraz D. Natomiastsaponarozydy B i C są połączeniami trójterpenowego kwasu gipsogeninowego z 4-10 drobi-nami cukrów. Mniejsze znaczenie ma glikozyd flawonowy - saponaryna, fitosterol, węglowo-dany i sole mineralne.

Działanie. Korzeń mydlnicy jest typowym surowcem saponinowym. Wyciągi z mydlnicypodane doustnie drażnią błony śluzowe jamy ustnej, gardła oraz przewodu pokarmowego i po-budzają czynności wydzielnicze, zwłaszcza błon gardła i oskrzeli. Na błony suche, pozbawioneśluzu działają powlekające, obniżają wrażliwość gardła i oskrzeli na bodźce i osłabiają odruchkaszlowy. Jeśli zaś błony pokryte są zgęstniałą wydzieliną, to spęczniają i rozrzedzają śluz.Umożliwia to przywrócenie naturalnego ruchu nabłonka rzęskowego oraz wyzwolenie reakcjiwykrztuśnej i w konsekwencji powolne usuwanie zalegającej wydzieliny i bakterii z górnychdróg oddechowych.

Wyciągi z mydlnicy zwiększają wydzielanie żółci i ułatwiają jej przepływ do dwunastnicy.Pobudzają też nieznacznie czynności wydzielnicze żołądka, jelit i trzustki. Na skutek obniżenianapięcia powierzchniowego i przyspieszenia emulgowania tłuszczów przez saponiny wyciągiwodne z tego surowca ułatwiają wchłanianie w jelitach składników pokarmowych i różnychsubstancji leczniczych.

Według badań polskich z 1976 r. wyciągi z mydlnicy działają również przeciwobrzękowo iprzeciwbólowe po podaniu doustnym, a więc mają znaczenie w procesach gojenia ran i norma-lizowania czynności ścian naczyń krwionośnych i limfatycznych, podobnie jak wyciągi z kasz-tanowca.

Przetwory z mydlnicy nieznacznie wzmagają wydzielanie moczu i potu. Wiążą też szkodli-we produkty przemiany materii i ułatwiają usuwanie ich z ustroju. Ma to istotne znaczenie wniektórych chorobach skórnych, zwłaszcza spowodowanych wadliwym metabolizmem. Ze-wnętrznie działają korzystnie w niektórych schorzeniach owłosionej skóry głowy.

Działania niepożądane. Duże dawki wyciągów z korzenia mydlnicy drażnią silnie błonyśluzowe żołądka i jelit, wywołują nudności, wymioty i biegunkę. Należy więc unikać ich sto-sowania podczas ostrego nieżytu żołądka i jelit, krwawień z przewodu pokarmowego i wewczesnych okresach pooperacyjnych.

Zastosowanie. Najczęściej stosuje się odwar z korzenia mydlnicy jako lek wykrztuśny wostrych i przewlekłych nieżytach górnych dróg oddechowych, zwłaszcza ze skąpą i gęstą wy-dzieliną śluzową oraz trudnościach w odkrztuszaniu. Dobre wyniki osiąga się, podając prze-twory z korzenia mydlnicy z innymi surowcami o działaniu wykrztuśnym, np. w kroplachPectosol (Herbapol).

Odwary stosuje się również doustnie w niektórych chorobach na tle wadliwej przemianymaterii, np. chorobie gośćcowej, skazie moczanowej, kamicy moczowej i żółciowej oraz nie-których schorzeniach skórnych, zwłaszcza trądziku, opryszczce i egzemie.

Zewnętrznie odwar z mydlnicy stanowi środek pomocniczy w łój otokowym zapaleniu skó-ry na głowie, wypadaniu włosów, łupieżu, a także w trądziku, opryszczce i egzemach.

Korzenie mydlnicy są również wykorzystywane w technice do produkcji czystych saponin,używanych w przemyśle farmaceutycznym.

Przetwory. Odwar z korzenia mydlnicy: 1/2 łyżki rozdrobnionych

265

korzeni zalać 1 szklanką wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykry-ciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1-2 łyżki 2-4 razy dziennie między posiłkamijako środek wykrztuśny i regulujący przemianę materii. Odwar można stosować zewnętrzniedo mycia owłosionej części głowy w łojotokowym zapaleniu skóry, wypadaniu włosów i łu-pieżu. Sporządza się wówczas odwar z 2 łyżek rozdrobnionych korzeni i 1 l wody i ciepłymodwarem myje skórę głowy przez 10-15 min 2 razy w tygodniu.

Nalewka z korzenia mydlnicy, Tinctura Saponariae (Herbapol). Jest stosowana jako środekwykrztuśny. Dawki: 10-20 kropli w kieliszku wody kilka razy dziennie. Częściej służy jakoskładnik różnych mikstur wykrztuśnych.

Zioła w schorzeniach skórnych: zmieszać po 25 g korzeni mydlnicy, ziela fiołka trójbarw-nego, kłącza perzu i po 50 g korzeni łopianu, ziela skrzypu i korzeni lukrecji. Zalać 1 1/2 łyżkiziół 2 szklankami wody ciepłej, ogrzać do wrzenia i gotować 3-5 min. Odstawić na 10 min iprzecedzić do termosu. Pić 1/2-2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami w dolegliwo-ściach skórnych, skazie moczanowej i kamicy moczowej.

Pectosol (Herbapol), krople zawierające wyciągi płynne z mydlnicy, omanu, porostu is-landzkiego, hyzopu i macierzanki. Dorosłym zaleca się doustnie po 20-30 kropli w 1 kieliszkuosłodzonego płynu 2-4 razy dziennie między posiłkami w nieżycie gardła, utrudnionym od-krztuszaniu, męczącym suchym kaszlu i chrypce. W razie dłuższego stosowania brać 15-20kropli 3 razy dziennie.

91. NAGIETEK LEKARSKICalendula officinalis L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w stanie natu-ralnym w rejonie śródziemnomorskim oraz na Bliskim Wschodzie. Obecnie uprawiana w wielukrajach, w tym również w Polsce, jako roślina lecznicza i ozdobna. Niekiedy dziczeje.

Nagietek osiąga wysokość do 50 cm, wydaje łodygi wzniesione, rozgałęzione. Liście dolneodwrotnie jajowate, ogonkowe, a liście górne niemal lancetowate, siedzące. Na szczytach roz-gałęzień łodyg znajdują się pojedyncze kwiatostany w postaci koszyczków z brzeżnymi kwia-tami języczkowymi i w środku rurkowymi. Wszystkie części rośliny pokrywają delikatne wło-ski i gruczoły wydzielnicze, w dotyku nieco lepkie i wydzielające charakterystyczny zapach.Owocem są nieco kolczaste niełupki nieregularnego kształtu. Kwitnie od czerwca do września.Znanych jest wiele odmian hodowlanych nagietka, mających koszyczki różnej wielkości i bar-wę kwiatów od jasnożółtej do ciemnopomarańczowej, a także zmienną ilość kwiatów rurko-wych i języczkowych. Do celów leczniczych nadają się odmiany mające w koszyczkach jedy-nie kwiaty języczkowe, tzw. pełne, o barwie intensywnie pomarańczowej.

Surowiec. Do celów farmaceutycznych zbiera się stopniowo, w miarę zakwitania, koszycz-ki kwiatowe z odmian o barwie pomarańczowej, wyskubuje z nich kwiaty języczkowe, nazy-wane potocznie płatkami, rozkłada cienką warstwą i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymujesię kwiat nagietka - Flos Calendulae. Niekiedy zbiera się całe koszyczki nagietka - AnthodiumCalendulae, które suszy się w suszarniach ogrzewanych w temp. do 40°C.

Podstawowe związki czynne. Kwiaty nagietka zawierają mieszaninę saponin trójterpeno-wych, pochodnych kwasu oleanolowego (np. kaledulozydy A i B) oraz

266

alkoholi trójterpenowych (np. arnidiol, faradiol i kalenduladiol). Drugą grupę stanowi miesza-nina karotenoidów (do 3%), a wśród nich są karoteny, ksantofile i likopen. W trzeciej grupieznajdują się flawonoidy - pochodne izoramnetyny. Ponadto wykryto wiele innych związków,jak śluz, gorycze, około 0,1% olejku eterycznego, fitosterole, kwasy organiczne, żywice (około3,4%), poliacetyleny (np. kalendulapolien), seskwiterpeny (np. kalendynę), pochodne fenolowei sole mineralne.

Działanie. Nagietek i jego przetwory, stosowane zewnętrznie, działają przeciwzapalnie,bakteriobójczo i grzybobójczo, przede wszystkim ze względu na obecność karotenoidów i trój-terpenów. Karotenoidy jako prowitamina A warunkują prawidłowy wzrost nabłonka, przeciw-działają nadmiernemu łuszczeniu się naskórka, przyspieszają ziarninowanie i bliznowaceniewszelkich uszkodzeń skóry, nawet w początkowym okresie skórnych zmian nowotworowych.Mają one znaczenie nie tylko lecznicze, ale i kosmetyczne, gdyż regulują i wzmagają resorp-cyjne własności skóry i chronią ją przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych.Korzystne ochronne i regenerujące własności nagietka obejmują również błony śluzowe jamyustnej, gardła, nosa, oczu, pochwy i odbytu.

Po podaniu doustnym nagietek wywiera korzystne działanie na błony śluzowe przełyku, żo-łądka i jelit. Najbardziej jednak uchwytne są jego właściwości wywoływania miesiączki. Uła-twia on pojawienie się miesiączki i czyni ją mniej bolesną wskutek działania rozkurczowego,zwłaszcza gdy towarzyszy jej anemia lub depresja nerwowa. Na błony śluzowe przewodu po-karmowego nagietek działa również ochronnie i przeciwzapalnie oraz przeciwwrzodowo, anawet - jak wykazały to wielokrotnie powtarzane doświadczenia - w pewnym stopniu zapobie-gawczo przeciw-nowotworowo. Chodzi tu przede wszystkim o zapobieganie rakowaceniuczynnych wrzodów żołądka i jelit oraz blizn pozostałych po zabiegach operacyjnych.

Ostatnie badania dostarczyły dowodów na istnienie działania immunopobudzającego,zwiększającego ogólną odporność i zdolność przeciwstawienia się inwazji mikroorganizmówchorobotwórczych oraz wzmagającego aktywność układu siateczkowo-śródbłonkowego i tymsamym umożliwiającego skuteczną obronę przed zakażeniem. Należy dodać, że nagietek po-budza czynność wątroby i zwiększa ilość wytwarzanej przez nią żółci. Podnosi nieznacznieilość wydalanego moczu i potu, dzięki czemu ułatwia usuwanie z organizmu zbędnych produk-tów przemiany materii. Nagietek jest więc wszechstronnym i wartościowym lekiem ziołowym,co zresztą wynika z bogatego i różnorodnego składu chemicznego. Należy też pamiętać, żewykryte w nagietku saponiny trójterpenowe mają budowę zbliżoną do saponin korzenia żeń-szenia, aralii mandżurskiej i eleuterokoka, znanych surowców leczniczych Dalekiego Wscho-du.

Działania niepożądane. W zalecanych dawkach leczniczych nagietek nie wywołuje obja-wów szkodliwych.

Zastosowanie. Zewnętrznie stosuje się zwykle alkoholowe i olejowe wyciągi z kwiatównagietka, ponieważ podstawowe związki czynne nie rozpuszczają się w wodzie. Podaje się jew różnych uszkodzeniach skóry, jak kontuzje, rany, wrzody, stłuczenia i obtarcia naskórka, atakże w owrzodzeniach żylakowych, zapaleniu skóry, żylakach odbytu, oparzeniach, ranachpooperacyjnych, odmrożeniach, wysypkach skórnych i innych. Przetwory z nagietka wykorzy-stuje się do celów kosmetycznych w postaci maseczek, mleczka, kremu, pasty, szamponu iolejku na cerę suchą, łuszczącą się i skłonną do infekcji, zaczerwienienia i pękania. Stosowanesą również na błony śluzowe jako środek przeciwzapalny i bakteriobójczy, przeciw rzęsistkom(irygacje i tampony), a nawet we wczesnych stanach nowotworowych w porozumieniu z onko-logiem.

267

Wewnętrzne zaleca się przetwory z nagietka w nieżycie żołądka i jelit, a zwłaszcza w prze-wlekłym i opornym na inne leki wrzodzie żołądka i dwunastnicy oraz we wrzodziejącym zapa-leniu jelita grubego. Również w stanach zapalnych dróg żółciowych spowodowanych infekcją,w niedomodze wątroby i upośledzeniu jej czynności po przebytym wirusowym zapaleniu lubuszkodzeniu przez trujące związki (np. toksyny grzybów). Pomocniczo i w skojarzeniu z in-nymi lekami podaje się je w nie-operacyjnych postaciach raka żołądka, stanach przednowotwo-rowych w przewodzie pokarmowym (np. długo utrzymującym się zapaleniu błon śluzowych,owrzodzeniu z krwawieniami, braku poprawy po innych lekach) itp.

Dobre wyniki osiąga się w zaburzeniach miesiączkowania połączonych z bólem, ogólnymosłabieniem, zawrotami głowy, a także w dolegliwościach okresu przekwitania (klimakterium).Należy jednak pamiętać, że w niektórych z wymienionych chorób konieczna jest stała opiekalekarska i okresowe kontrole postępów leczenia.

Najnowsze badania naukowe upoważniają, by zalecać nagietek, w połączeniu z innymi zio-łami, do stosowania w ogólnym ubytku sił i odporności na zakażenia bakteryjne i wirusoweoraz przewlekłych i nie poddających się innym lekom dolegliwościach różnych narządów we-wnętrznych, w tym także serca.

Przetwory. Napar z kwiatów nagietka: 1 łyżkę kwiatów lub wysuszonego rozdrobnionegoziela z kwiatami nagietka zalać 11/2 szklanki wody wrzącej i postawić pod przykryciem na pa-rze na 30 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki na 1 godz.przed posiłkiem. Korzystne jest dodanie szczypty liści szałwii i ziela dziurawca. Stosuje się wnieżytach przewodu pokarmowego, bolesnym miesiączkowaniu, zaburzeniach wydzielaniażółci i zewnętrznie do okładów i przymoczek w różnych dolegliwościach skórnych, także nażylaki i blizny oraz do irygacji, płukanek i lewatyw.

Nalewka nagietków a: 50 g kwiatów lub ziela z kwiatami macerować 14 dni w 500 ml alko-holu 40-procentowego, często wstrząsając. Następnie przecedzić, wycisnąć ziele, a płyn rozlaćdo małych, ciemnych butelek. Zaleca się doustnie 30-50 kropli, niekiedy do 1/2 łyżeczki w kie-liszku wody 2-3 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkami. Zewnętrznie stosować 1 łyżeczkę na1/2 szklanki wody do okładów. Nalewka ma pełny zakres działania nagietka.

Wyciąg olejowy z nagietka: świeżo zebrane kwiaty (1/2 garście) zalać olejem roślinnym wmałym naczyniu, tak aby były nim pokryte, postawić na parze na 1-2 godz. przez 2-3 dni, ażpłatki kwiatów staną się kruche, a olej będzie żółtopomarańczowy. Przecedzić i wycisnąćkwiaty. Przelać do małych butelek i przechowywać w lodówce. Stosować zewnętrznie na skóręi błony śluzowe jako środek przeciwzapalny i gojący rany, oparzenia termiczne i słoneczne,także do maści, np. przez zmieszanie z Dermosanem lub Tormentiolem.

Ocet nagietków y: świeże kwitnące ziele drobno posiekać. Na 100 g ziela dodać 25 ml spi-rytusu i 135 ml octu 10-procentowego. Starannie wymieszać i pozostawić na 10 dni, częstowstrząsając. Przecedzić i użyć do smarowania przeciw brodawkom, zgrubieniom skóry, trądzi-kowi, świądowi i zapaleniu skóry oraz kontuzjom.

Wino nagietków e: świeże kwiaty języczkowe (20-40 g) zalać butelką wina gronowego (700ml), ewentualnie winem gronowym lub owocowym, sporządzonym sposobem domowym, ma-cerować 14 dni, przecedzić i dodać 30 g soku dziurawcowego - Succus Hyperici (Herbapol).Pić po kieliszku 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkami jako środek ogólnie wzmacniają-cy i mający wszystkie właściwości nagietka.

Zioła zwiększające odporność: zmieszać po 50 g kwiatów nagietka i

268

korzeni mniszka oraz po 25 g ziela jemioły, ziela drapacza, ziela skrzypu, ziela pięciornika gę-siego, kwiatów jasnoty białej i korzeni pokrzywy. Zalać 1/2 łyżki ziół w termosie 2 szklankamiwody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki między po-siłkami jako środek wzmacniający, zwiększający odporność organizmu i regulujący czynnośćnarządów wewnętrznych.

Vagosan (Herbapol), mieszanka ziołowa zawierająca 6 składników, w tym kwiat nagietka: 3łyżki ziół zalać 5-6 szklankami wody gorącej. Ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykry-ciem 3 min. Odstawić na 10-15 min i przecedzić. Stosować do irygacji, przemywań, tamponówi okładów w stanach zapalnych i infekcjach pochwy oraz w zakażeniu rzęsistkiem pochwo-wym.

Azucalen (Herbapol), płynny wyciąg z kwiatów nagietka i rumianku: wziąć 1 łyżkę płynuna 1 l przegotowanej, ciepłej wody. Stosować do irygacji oraz tamponowania w tych samychdolegliwościach co zioła Vagosan.

Arcalen (Herbapol), maść zawierająca wyciągi z kwiatów nagietka i arniki oraz eskulinę iolejek tatarakowy. Działa przeciwzapalnie i przeciwobrzękowo. Stosuje się na kontuzje,obrzęki, siniaki i oparzenia słoneczne.

Calendulin (Herbapol), tabletki dopochwowe, zawierające suchy wyciąg z kwiatów nagiet-ka. Stosuje się w zapaleniach pochwy i nadżerce szyjki macicy, a pomocniczo przeciw rzęsist-kowi i zakażeniu bakteryjnemu.

Mucosit (Herbapol), maść zawierająca wyciągi z 6 ziół oraz alantoinę, olejek miętowy i ru-miankowy. Stosuje się do wcierań w zapaleniu dziąseł, paradontopatii i po zabiegach stomato-logicznych.

92. NAWŁOĆ POSPOLITASolidago virga aurea L.

Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w całej niemal Europie, i wstrefie umiarkowanej Azji. W Polsce rośnie niekiedy masowo na niżu i w górach w zaroślachoraz na suchych wzgórzach.

Nawłoć ma łodygę wzniesioną, do 1 m wysoką, sztywną, wewnątrz pustą, mało rozgałęzio-ną. Liście odziomkowe jajowate lub eliptyczne, tępe, na brzegu piłkowane. Liście łodygowesiedzące, ostre. Kwiaty drobne, żółte, zebrane w koszyczki, ustawione w grona na wierzchoł-kach rozgałęzień łodygi.

Surowiec. Na potrzeby lecznictwa zbiera się od lipca do września, w okresie zakwitania,tylko górne, ulistnione części łodyg, długości około 25 cm i suszy w warunkach naturalnych wcieniu i przewiewie lub w suszarniach ogrzewanych w temp. do 40°C. Surowcem jest zielenawłoci - Herba Solidaginis (syn. Herba Virgaureae).

Podstawowe związki czynne. Ziele nawłoci zawiera flawonoidy (np. rutynę, kwercetynę ikwercytrynę), około 8% garbników pirokatechinowych, kwasy wielofenolowe (np. kawowy ichlorogenowy), około 1% saponin (w których jako aglikon występuje kwas oleanolowy i kwaspoligalowy), do 0,7% olejku eterycznego i sole mineralne.

Działanie. Flawonoidy i olejek eteryczny, zawarte w przetworach z ziela nawłoci, działająsilnie moczopędnie. Aktywniejsze są wyciągi alkoholowe niż wodne. Flawonoidy, jak rutyna ikwercetyna z ziela nawłoci, wchłaniają się w jelicie cienkim i uszczelniają ściany włosowatychnaczyń krwionośnych.

Dzięki obecności garbników przetwory z ziela nawłoci działają w przewodzie

269

pokarmowym ściągające, przeciwbakteryjnie, a przede wszystkim przeciwzapalnie, gdyżwspółdziałają z nimi związki saponinowe. Garbniki oraz kwasy polifenolowe mają też własno-ści odtruwające po podaniu doustnym, gdyż wiążą w przewodzie pokarmowym toksyny i innezwiązki szkodliwe dla ustroju lub tworzą z nimi połączenia mniej trujące, usuwane następnie zmoczem.

Działania niepożądane. Przetwory z ziela nawłoci stosowane w zalecanych dawkach niewykazują działania szkodliwego.

Zastosowanie. Najczęściej stosuje się przetwory z ziela nawłoci w stanach zapalnych drógmoczowych, zwłaszcza w zapaleniu kłębków nerkowych, miedniczek nerkowych, moczowo-dów i pęcherza moczowego, a także jako środek pomocniczy w kamicy moczowej, skazie mo-czanowej i nadciśnieniu. Ziele nawłoci wchodzi w skład granulatu Urogran i pasty Fitolizyna.Niekiedy podaje się napary lub odwary z ziela nawłoci jako pomocniczy środek usprawniającyprzemianę materii, odtruwający i przeciwzapalny w chorobie gośćcowej, dnie i niekiedy scho-rzeniach skórnych.

Można również stosować przetwory z nawłoci w nieżycie żołądka i jelit oraz niewłaściwejfermentacji w przewodzie pokarmowym. Także w drobnych krwawieniach po nieznacznychuszkodzeniach błon śluzowych przewodu pokarmowego i osłabieniu oraz nadmiernej prze-puszczalności ścian letniczek i naczyń włosowatych w jelitach.

Z uwagi na garbniki i saponiny trójterpenowe podaje się napary z nawłoci zewnętrznie dopłukań w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, do okładów na trudno gojące się rany,owrzodzenia skóry i czyraki, a także do okładów i tamponów oraz do irygacji pochwy.

Przetwory. Napar z ziela nawłoci: 1 łyżkę ziela zalać 1-11/2 szklanki wody wrzącej i po-stawić na parze pod przykryciem na 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4-1/2szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, odtruwający oraz regu-lujący czynność przewodu pokarmowego.

Ten sam napar można stosować zewnętrznie do irygacji oraz okładów. Można dodać 1/2 ły-żeczki Azulanu.

Odwar z ziela nawłoci: 11/2 łyżki ziela zalać 1 szklanką wody letniej, ogrzewać do wrzeniai gotować łagodnie 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować zewnętrznie do okła-dów, obmywań i tamponów, a także do płukania jamy ustnej i do kąpieli. Można dodać 1/2 ły-żeczki Azulanu.

Powidełka moczopędne dla dzieci: zmieszać po 10 g ziela nawłoci, liści brzozy, pączkówtopoli, kwiatów wiązówki i kwiatów rumianku. Całą ilość ziół rozdrobnić na proszek w wyso-koobrotowym młynku elektrycznym i zmieszać dokładnie z 50 g powideł lub dżemu na jedno-litą masę. Podawać doustnie dzieciom 1-2 łyżeczki 2 razy dziennie po jedzeniu. Popić wodąlub wodą z sokiem. Powidełka te działają moczopędnie i rozkurczowo.

Zioła do okładów: zmieszać równe ilości ziela nawłoci, ziela przywrotnika i kwiatów na-gietka. Zalać 11/2 łyżki ziół 1 szklanką wody letniej, ogrzać do wrzenia i gotować łagodniepod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować zewnętrznie do okładów,obmywań i tamponów, a także do płukania jamy ustnej i gardła.

Zioła moczopędne: zmieszać po 50 g ziela nawłoci, ziela połonicznika i znamion kukurydzyoraz po 25 g ziela rdestu ptasiego i ziela skrzypu. Zalać 3 łyżki mieszanki 3 szklankami wodyciepłej. Ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min iprzecedzić do termosu. Pić 3 razy dziennie 1 szklankę po jedzeniu w kamicy szczawianowej.Optymalne pH moczu 6,0-6,2.

270

93. MOSTRZYK ŻÓŁTYMelilotus officinalis Desr.

Jest to roślina dwuletnia, czasem jednoroczna, należąca do rodziny Motylkowatych (Papi-lionaceae), rozpowszechniona w całej Europie i Azji środkowej. W Polsce rośnie na całym ni-żu oraz w rejonach podgórskich na łąkach, miedzach, przydrożach i w zaroślach.

Nostrzyk wytwarza silny korzeń palowy i liczne, do 1 m wysokie, rozgałęzione u góry ło-dygi, nagie lub słabo w górze owłosione. Liście z przylistkami, trójlistkowe, długoogonkowe,na brzegu ząbkowane. Kwiaty drobne, motylkowate, żółte, zebrane w luźne jednostronne gro-na. Owocem jest strąk o jednym, rzadziej o dwu nasionach.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu lub sierpniu na początku zakwitaniawierzchołki pędów długości około 25 cm, o łodygach cienkich, silnie ulistnionych i ukwieco-nych. Suszy się w miejscach zacienionych i przewiewnych bądź w suszarniach ogrzewanych otemperaturze nie przekraczającej 35°C. Surowcem jest ziele nostrzyka - Herba Meliloti. Rów-nowartościowego surowca dostarcza nostrzyk wyniosły - Melilotus altissimus Thuillier, rosną-cy w podobnych miejscach jak poprzedni.

Podstawowe związki czynne. Świeże ziele po zebraniu zawiera połączenia glikozydowe, zktórych w wyniku rozpadu hydrolitycznego w czasie suszenia powstaje kumaryna o charakte-rystycznym, przyjemnym zapachu siana. Są to melilotozyd oraz glikozyd kwasu kumarynowe-go. Z obu wymienionych połączeń uwalnia się najpierw nietrwały kwas kumarynowy, którylaktonizuje bezpośrednio do kumaryny. Jej zawartość w surowcu wysuszonym dosięga 0,9%.Ponadto w suchym zielu występuje melilotyna w ilości około 0,2%, połączenie kwasu o-kumarynowego z kwasem melilotowym (dwuhydrokumarynowym), wolny kwas kumarynowyoraz do 0,2% dwukumarolu. Surowiec zawiera także związki azotowe (m.in. trygonelinę, alan-toinę, kwas alantoinowy i kwas moczowy), a poza tym flawonoidy, garbniki i sole mineralne.

Działanie. Przetwory z -ziela nostrzyka podane doustnie wywierają swoiste, wyraźne dzia-łanie na krew oraz ściany naczyń krwionośnych. Zawarty w zielu dwukumarol zmniejsza krze-pliwość krwi, co jest korzystne w przypadku niebezpieczeństwa powstania zakrzepów żylnych,ale niewłaściwie stosowany, bez nadzoru lekarza, może spowodować przedłużające się krwa-wienia po skaleczeniach lub nawet krwotoki (np. po usunięciu zęba), ponadto przedłużające siękrwawienia miesięczne u kobiet. Pod wpływem związków kumarynowych poprawia się prze-pływ krwi przez naczynia krwionośne żylne i włosowate oraz polepsza ukrwienie obwodowe imózgowe. Związki kumarynowe ziela nostrzyka pobudzają w pewnym stopniu lub przywraca-ją ruchy perystaltyczne ścian naczyń limfatycznych w przypadkach upośledzenia ich czynnościi zapobiegają obrzękom limfatycznym oraz ułatwiają przepływ chłonki.

Inne składniki ziela, zwłaszcza flawonoidy, zmniejszają przepuszczalność ścian naczyńkrwionośnych i zwiększają ich odporność na różne czynniki wewnętrzne oraz toksyny bakte-ryjne. Działają rozkurczowo na naczynia krwionośne, a także słabo przeciwzapalnie i moczo-pędnie.

Przetwory z ziela nostrzyka podane zewnętrznie na skórę działają odmiękczająco i przyspie-szają gojenie ran, owrzodzeń i czyraków.

Działania niepożądane. Duże dawki nostrzyka lub długo podawane przetwory doustne po-wodują nudności, wymioty, ból głowy, niemoc płciową, a nawet uszko-

271

dzenia wątroby i krwawienia wewnętrzne oraz porażenie mięśni gładkich i lekkie stany narko-tyczne.

Zastosowanie. Ziele nostrzyka stosuje się doustnie tylko w mieszankach ziołowych i zesta-wieniach recepturowych. Częściej podaje się je zewnętrznie na okłady w leczeniu wrzodów,ropni mnogich, czyraków i stanów zapalnych skóry, ponadto w obrzękach i wybroczynachkrwawych po kontuzjach, owrzodzeniach żylakowych oraz w zapaleniach naczyń chłonnychskóry i żył. Stosuje się również do przemywania oczu w zapaleniu powiek i spojówek oraz ja-ko środek kosmetyczny do zmywania twarzy. Ziele służy do produkcji plastra nostrzykowego(syn. zielona maść) - Emplastrum Meliloti, używanego w owrzodzeniach i chorobach skór-nych.

Przetwory. Plaster nostrzykowy, Emplastrum Meliloti. Rozsmarować lekko rozgrzanymnożem na płótnie warstwę grubości około 1 mm i przyłożyć na chore miejsce w owrzodzeniachi zapaleniu skóry.

Zioła przeciw żylakom: zmieszać po 20 g ziela nostrzyka i kory kruszyny oraz 40 g korzeniaarcydzięgla i 10 g korzenia goryczki (lub 20 g liści bobrka trójlistkowego). Zalać 1 łyżkę ziół 1szklanką wody ciepłej i ogrzać do wrzenia. Gotować 3 min pod przykryciem. Odstawić na 10min i przecedzić. Pić 2 razy dziennie 1/3-1/2 szklanki przed jedzeniem w ciągu 3 tygodni.

Kąpiel odmładzająco-regenerująca skórę: zmieszać 50 g ziela nostrzyka oraz po 75 g zielalnicy i liści babki lancetowatej. Całą porcję ziół zalać 5 l wody ciepłej i ogrzać do wrzenia. Go-tować pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić do wanny. Wytrawione ziołaumieścić w woreczku płóciennym i przenieść do wanny, wypełnionej do 1/3 wodą o temp. 38°.Czas kąpieli 10-15 min. Po wyjściu z wanny owinąć ciało prześcieradłem kąpielowym i niewycierając się położyć się do łóżka. Kąpiel działa przeciwzapalnie, regenerujące i uspokajają-co.

Cumarinol-Bad (NRD), sól do kąpieli zawierająca kumarynę i wyciągi z korzeni kozłka orazszyszek chmielowych. Działa uspokajająco.

Venalot (Sch. u Brüm., RFN), kapsułki, drażetki, maść i ampułki zawierające kumarynę zziela nostrzyka oraz rutynę. Stosuje się w zapaleniu żył, hemoroidach, żylakach, zakrzepachżylnych i obrzękach.

94. OGÓRECZNIK LEKARSKIBorago officinalis L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Szorstkolistnych (Boraginaceae), pochodząca z za-chodniej części basenu Morza Śródziemnego, skąd rozprzestrzeniła się aż po Azję Mniejszą iSyberię, a także Europę środkową i zachodnią. W Polsce rośnie jako rzadki chwast ogrodowy.

Ogórecznik ma łodygę wzniesioną, wysoką do 60 cm, w górze wiechowato rozgałęzioną.Cała roślina jest odstające szorstko owłosiona. Liście dolne duże, jajowate, górne małe, wpółobejmujące łodygę. Kwiaty promieniste o koronie niebieskiej, rzadko białej. Płatki zaostrzone.Kwitnie od czerwca do sierpnia.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w okresie zakwitania górne ulistnione części pę-dów ogórecznika i szybko suszy rozłożone cienką warstwą w miejscach zacienionych i prze-wiewnych. Otrzymuje się ziele ogórecznika - Herba Boraginis.

Podstawowe związki czynne. Skład chemiczny ziela nie jest jeszcze dokładnie poznany.Wyizolowano flawonoidy (m.in. kwercetynę, izoramnetynę i kemferol oraz ich glukozydy),związki śluzowe (do 12,5%), garbniki (około 3%), cholinę, kwasy

272

organiczne, a wśród nich kwas askorbowy (wit. C), a także sole mineralne zawierające roz-puszczalną krzemionkę.

Działanie. Ziele ogórecznika należy do surowców o łagodnym działaniu na organizm.Dzięki obecności flawonoidów i niektórych soli mineralnych, zwłaszcza azotanu potasu, prze-twory z ogórecznika nieznacznie zwiększają dobową ilość wydalanego moczu i przyspieszająusuwanie z ustroju jonów chloru, mocznika, kwasu moczowego i innych szkodliwych produk-tów przemiany materii. Daje to dobre wyniki w chorobach nerek, dnie, chorobie reumatycznej ischorzeniach skórnych.

Ziele ogórecznika wykazuje ponadto słabe działanie napotne i przeciwgorączkowe. Działa-nie napotne sprzyja usuwaniu z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii.

Na uwagę zasługuje również działanie przeciwzapalne wyciągu z ziela ogórecznika, zwią-zane z obecnością śluzów, które osłaniają błonę śluzową jamy ustnej, przełyku i żołądka, orazflawonoidów, które uszczelniają ściany włosowatych naczyń krwionośnych przewodu pokar-mowego i tym samym zmniejszają stany zapalne. Podobne działanie obserwuje się po podaniuwyciągu zewnętrznie na skórę i na rany.

Działania niepożądane. Przetwory z ziela ogórecznika stosowane w zalecanych dawkachnie wywierają działania szkodliwego.

Zastosowanie. Wyciągi z ziela ogórecznika znajdują zastosowanie w mało nasilonych,przewlekłych stanach zapalnych kłębków nerkowych oraz zmniejszonym wydalaniu moczu.Ponadto w zaburzeniach przemiany materii i nadmiernym gromadzeniu się kwasu moczowego,skazie moczowej i artretycznym zapaleniu stawów, a także w początkowym okresie chorobyreumatycznej, i to zarówno u dzieci i młodzieży, jak też u osób w wieku podeszłym. Równieżkorzystne wyniki osiąga się w niektórych chorobach skórnych, mających swoje podłoże wniewłaściwym wydalaniu z ustroju szkodliwych produktów przemiany materii, zwłaszcza wtrądziku młodzieżowym, wyprysku przewlekłym, zapaleniu opryszczkowym i krostkowymskóry oraz świądzie skóry.

Działanie napotne wykorzystuje się stosując wyciągi z ziela ogórecznika w stanach podgo-rączkowych i gorączkowych spowodowanych przeziębieniem, grypą, anginą z objawamidreszczy i uczucia chłodu.

Zewnętrznie stosuje się przetwory z ogórecznika jako środki ułatwiające gojenie ran, opa-rzeń termicznych i promieniami nadfioletowymi, uszkodzeń naskórka i wybroczyn oraz obrzę-ków spowodowanych stłuczeniami. Ogórecznik stosuje się również w kosmetyce do kąpieli iokładów w celu przywrócenia skórze jędrności i elastyczności oraz dla zmniejszenia widocz-ności niektórych wad skóry, zwłaszcza drobnych blizn, zaczerwień, odmrozin i wyprysków.Niegdyś napary z kwiatów ogórecznika stosowano do przemywań i okładów w przypadkachzapalenia spojówek i zaczerwienienia oczu.

W lecznictwie ludowym przetwory z ogórecznika stosowano jako środek moczopędny,„czyszczący krew” i przeciwzapalny. Świeży sok z ogórecznika podawano w zapaleniu opłuc-nej.

Przetwory. Odwar z ogórecznika: 1 łyżkę ziela zalać 3/4 szklanki wody ciepłej. Ogrzać dowrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po1/4 szklanki 2-3 razy dziennie w schorzeniach gardła, krtani i oskrzeli, zwłaszcza u dzieci iosób w wieku podeszłym. Ten sam odwar można stosować zewnętrznie do okładów w scho-rzeniach skórnych, a także do zmywania twarzy w celach kosmetycznych.

Miazga ze świeżego ziela ogórecznika: przepuścić szybko świeże ziele

273

przez maszynkę do mięsa lub rozdrobnić w mikserze. Otrzymaną miazgę stosować do okładówna blizny po ranach, wrzodach i oparzeniach, na odmroziny, a także na stłuczenia, obrzęki,wybroczyny podskórne, siniaki, uszkodzenia naskórka, wypryski swędzące i trądzik młodzie-żowy.

Lepsze wyniki osiąga się niekiedy stosując miazgę z równych ilości świeżego ziela ogó-recznika i świeżych liści babki lancetowatej. Można dodać do miazgi 1-3 g maści Alantan,Dermosan lub Tormentiol.

Zioła moczopędne i przeciwzapalne: zmieszać po 2 części ziela ogórecznika, kwiatów bzuczarnego i liści brzozy oraz po 1 części kwiatów wrzosu, owoców dzikiej róży, ziela krwawni-ka i ziela nawłoci. Zalać 21/2 łyżki ziół w termosie 3 szklankami wody wrzącej, przykryć i od-stawić na 1 godz. Pić po 1/2-2/3 szklanki 3-4 razy dziennie między posiłkami w stanach zapal-nych dróg moczowych i skąpym wydalaniu moczu, trądziku młodzieżowym, wyprysku prze-wlekłym oraz zapaleniu opryszczkowym i krostkowym skóry, a także w początkowych obja-wach gośćca stawowego i skazy moczowej.

Zioła napotne: zmieszać 50 g ziela ogórecznika i po 25 g ziela bratków i kwiatów lipy. Za-lać 2 łyżki ziół w termosie 2 1/2 szklanki wody wrzącej i odstawić na 1 godz. Pić rano i w po-łudnie po 1/2 szklanki gorącego naparu po jedzeniu, natomiast wieczorem pełną szklankę z do-datkiem 1-3 łyżek soku malinowego lub kieliszka rumu. Jednocześnie przyjmować 3-4 razydziennie po 2 drażetki witaminy C lub po 2 drażetki Scorbopyrinu bądź Rutinoscorbinu i Polo-pirynę. Stosować w chorobie przeziębieniowej, grypie i przy podwyższonej temperaturze.

Zioła w nieżycie gardła: zmieszać równe ilości ziela ogórecznika, ziela tymianku i korzenialukrecji. Zalać 1 łyżkę ziół 3/4 szklanki wody ciepłej. Ogrzać do wrzenia i gotować pod przy-kryciem 5-7 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie pojedzeniu w stanach zapalnych gardła, krtani i oskrzeli.

Kąpiel ziołowa: zmieszać po 50 g ziela ogórecznika, ziela krwawnika i kwiatów lipy. Całośćzalać 2-3 l wody wrzącej i pozostawić pod przykryciem przez 15-20 min. Następnie przecedzićdo wanny. Wytrawione zioła przełożyć do woreczka płóciennego, zawiązać i umieścić w wan-nie wypełnionej wodą o temp. 37-39°C do 1/3 objętości. Czas kąpieli 15-25 min. Kąpiel działaregenerujące na skórę i czyni ją elastyczniejszą i odporniejszą.

95. OMAN WIELKIInula helenium L.

Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), pochodząca prawdopodobnie z Azji Środ-kowej i rozpowszechniona dość pospolicie w Europie. W Polsce występuje w zaroślach, na po-rębach i przy źródłach, zarówno na niżu, jak też w niższych położeniach górskich. Roślinę tęuprawia się w Polsce do celów farmaceutycznych.

Oman wytwarza bulwiaste zgrubiałe, rozgałęzione kłącza, z których wyrastają łodygi proste,bruzdowane, górą wełnisto owłosione i nieco rozgałęzione, do 1,5 m wysokie. Liście dolne sąpodłużnieeliptyczne, zwężające się w ogonek, u szczytu zaostrzone. Liście łodygowe sercowa-tojajowate, nasadą obejmujące łodygę. Wszystkie liście od spodu filcowato owłosione, nabrzegu nierówno karbowanoząbkowane. Kwiaty żółte, zebrane w duże koszyczki, ustawionena szczycie łodygi w baldachokształtną wiechę.

274

Oman wielki (wg A. Lonicerusa, 1564)

Surowiec. Do celów leczniczych uprawia się oman z nasion na wilgotnych, gliniastychgruntach. W 2-3 roku wegetacji zbiera się jesienią korzenie i kłącza, myje i czyści, kraje grub-sze fragmenty i suszy w temperaturze nie przekraczającej 35°C w suszarni ogrzewanej. Otrzy-muje się jako surowiec korzeń omanu - Radix Inulae (syn. Radix Enulae, Radix Helenii). Nale-ży go przechowywać w miejscach suchych i ciemnych. Chronić od owadów.

Podstawowe związki czynne. Korzeń omanu zawiera do 3,5% olejku eterycznego (polskienormy wymagają od surowca aptecznego co najmniej 1,8% olejku). Olejek stanowi mieszaninękrystalicznych laktonów seskwiterpenowych (m.in. alantolaktonu, izoalantolaktonu i dwuhy-droalantolaktonu), nazywaną heleniną, oraz towarzyszących jej innych substancji (m.in. azule-nu i pentainenu - pochodnej tymolu). Są również w korzeniu fitosterole (np. β-sytosterol), poli-fruktozan inulina (43%) oraz do 6% soli mineralnych.

Działanie. Olejek zawarty w korzeniu omanu pobudza ruchy nabłonka rzęskowego drógoddechowych, zwiększa czynność wydzielniczą błon śluzowych gardła i oskrzeli, ułatwiającusuwanie zalegającego tam śluzu. Składnik olejku, heleniną, wykazuje również działanie bak-teriobójcze i ogranicza rozwój flory bakteryjnej w jelitach.

Związki czynne omanu wchłaniają się łatwo z przewodu pokarmowego i docierają do wą-troby, gdzie część z nich przedostaje się do żółci, a z nią przepływa przez drogi żółciowe dodwunastnicy i jest wydalana z kałem. Niewielka ilość tych związków przenika również do mo-czu i wywiera słabe działanie bakteriobójcze, natomiast tylko

275

znikoma część przedostaje się do oskrzeli i płuc. Wyciągi omanu działają też odkażająco naskórę i błony śluzowe. Z własnościami bakteriobójczymi heleniny wiąże się działanie przeciw-zapalne przetworów z korzenia omanu.

Wyciągi z omanu zmniejszają ponadto napięcie mięśni gładkich jelit, zwłaszcza jeśli znaj-dują się one w stanie skurczu. Tym samym łagodzą bóle brzucha, ułatwiają odejście gazów iregulują wypróżnienia. Słabiej działają na drogi moczowe i nieznacznie zwiększają wydziela-nie moczu.

Działanie goryczowe składników korzenia omanu, wzmagające wydzielanie soku żołądko-wego, ma znaczenie niewielkie, podobnie jak własności przeciwpasożytnicze olejku eterycz-nego, obserwowane in vitro. Związki te, mające charakter laktonów, ulegają po części rozkła-dowi w alkalicznym środowisku jelita cienkiego albo ulegają resorpcji, wobec czego docierajądo pasożytów w zbyt niskim stężeniu.

Działania niepożądane. W zalecanych dawkach leczniczych przetwory z omanu nie wy-wierają działania szkodliwego.

Zastosowanie. Najczęściej podaje się przetwory z korzenia omanu w schorzeniach górnychdróg oddechowych, zwłaszcza stanach zapalnych jamy ustnej, gardła i oskrzeli, uporczywymkaszlu, np. w gruźlicy, trudnościach w odkrztuszaniu, zaleganiu i wysychaniu wydzieliny orazpodrażnieniu i zaczerwienieniu gardła. Korzeń omanu jest składnikiem mieszanki ziołowejPektosan, a wyciąg wchodzi w skład kropli Pectosol, o działaniu wykrztuśnym.

Niekiedy podaje się wyciągi z korzenia omanu w zaburzeniach trawiennych, zwłaszcza wnieżycie żołądka i jelit, nudnościach i wymiotach, a nawet biegunkach.

W lecznictwie ludowym oman znajduje zastosowanie w zapaleniu nerek i dróg moczowych,a zwłaszcza pęcherza moczowego.

Wielocukier inulinę, wykrytą po raz pierwszy w korzeniu omanu, stosuje się w stanie od-powiednio oczyszczonym w postaci dożylnych wlewań kroplowych, w celu oznaczenia spraw-ności czynnościowej nerek. Wbrew dawnym twierdzeniom inulina nie ma znaczenia w cukrzy-cy jako zastęka sacharozy lub glukozy, ponieważ w organizmie człowieka brak enzymu roz-kładającego inulinę do przyswajalnej fruktozy.

Przetwory. Napar z korzenia omanu: 1 łyżeczkę rozdrobnionych, suchych korzeni omanuzalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15-20 min. Odstawić na 10 min iprzecedzić. Pić po 1/3 szklanki rano i wieczorem na 1 godz. przed jedzeniem w dolegliwo-ściach trawiennych, nieżycie żołądka i nadmiernej fermentacji jelitowej. W nieżycie górnychdróg oddechowych, kaszlu i chrypce dodać do naparu 1-2 łyżki miodu i przyjmować łyżkamiwielokrotnie w ciągu dnia.

Odwar z korzenia omanu: 1 łyżeczkę rozdrobnionych korzeni omanu zalać 3/4 szklanki wo-dy ciepłej. Ogrzać do wrzenia pod przykryciem i gotować 5 min. Odstawić na 10 min i przece-dzić. Stosować zewnętrznie na skórę do obmywań i okładów.

Wino z korzenia omanu, Vinum enulatum: zmieszać po 10 g rozdrobnionego korzenia oma-nu, owocu anyżu, ziela tysiącznika (lub ziela drapacza lekarskiego) i ziela dziurawca oraz 2 grodzynek i wsypać do 0,7 l wina wytrawnego. Macerować 14 dni często wstrząsając, po czymprzecedzić. Pić po małym kieliszku na 1 godz. przed jedzeniem w braku łaknienia lub 30 minpo jedzeniu w zaburzeniach trawiennych i wzdęciach.

Syrop wykrztuśny: zmieszać po 10 g korzenia omanu, liści podbiału, korzenia biedrzeńca iowoców anyżu lub kopru włoskiego. Zalać 1/2 l wody gorącej i pod przykryciem pozostawićna noc. Następnie przecedzić, wsypać 1/2 szklanki cukru i

276

ogrzać do wrzenia. Po ostudzeniu dodać kilka kropli pomarańczowej esencji spożywczej. Pićpo 1 łyżeczce lub 1 łyżce, zależnie od wieku, wielokrotnie w ciągu dnia w nieżycie górnychdróg oddechowych, zwłaszcza u dzieci i młodzieży.

Zioła w gruźlicy: zmieszać po 25 g korzeni omanu, kłączy perzu i ziela skrzypu oraz 50 g li-ści szałwii. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej. Ogrzać do wrzenia i gotować 3 min.Odstawić na 5 min i przecedzić do termosu. Wypić małymi porcjami w ciągu dnia.

Zioła w nieżycie dróg moczowych: zmieszać po 50 g rozdrobnionego korzenia omanu i zie-la macierzanki oraz po 25 g liści borówki brusznicy, ziela nawłoci i ziela połonicznika. Zalać11/2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1 godz. Pić po1/2 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami.

Zioła w pokrzywce: zmieszać po 25 g korzenia omanu, liści bobrka, kory kruszyny i korze-nia mniszka oraz 50 g kwiatów bzu czarnego. Zalać 4 łyżki ziół 3 szklankami wody ciepłej iogrzać do wrzenia. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 3-4 razy dziennie po 2/3szklanki po jedzeniu.

Zioła do obmywa ń: zmieszać po 20 g rozdrobnionych korzeni omanu, liści szałwii, liścibabki i kwiatów rumianku. Zalać 1 łyżkę mieszanki 2 szklankami wody ciepłej. Ogrzać dowrzenia i gotować pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować ze-wnętrznie na skórę do okładów i obmywań. Po rozcieńczeniu dwukrotną ilością wody ciepłejmożna używać do irygacji i obmywań sromu oraz odbytu.

Pectosol (Herbapol), krople zawierające wyciągi płynne z omanu, mydlnicy, porostu is-landzkiego, hyzopu i macierzanki. Stosowanie zob. mydlnica lekarska, nr 90.

Eupatal (Madaus, RFN), płyn i syrop, zawierające wyciągi z 7 ziół i 2 olejki eteryczne. Sto-suje się w przewlekłym kaszlu i bronchicie.

96. ORZECH WŁOSKIJuglans regia L.

Jest to piękne drzewo z rodziny Orzechowatych (Juglandaceae), występujące w stanie natu-ralnym w Azji, poczynając od Turcji, przez Iran, Indie, do Półwyspu Indochińskiego i Japonii.Od dawna orzech jest uprawiany w Europie, również w Polsce, jako drzewo owocowe.

Orzech włoski wyrasta do 25 m wysokości. Pień ma prosty, pokryty jasnoszarą korą, po-dłużnie spękaną. Gałęzie są szarooliwkowe, a młode pędy zielonobrunatne. Liście nieparzysto-pierzaste, złożone z 5-9 listków. Listki podłużniejajowate lub eliptyczne, zaostrzone, całobrze-gie, połyskujące, długości 6-12 cm. Kwiaty męskie zebrane w zielonawe kotki, a kwiaty żeń-skie w kłębiki. Orzech kwitnie w kwietniu lub maju. Owocem jest duży pestkowiec, średnicydo 6 cm, z zewnętrzną zieloną, mięsistą naowocnią, pękającą po dojrzeniu i odsłaniającą twar-dą, niemal kulistą pestkę, zwaną orzechem włoskim. Znane są liczne odmiany uprawne tej ro-śliny.

Surowiec. Do celów leczniczych obcina się w końcu czerwca całe dobrze wykształcone li-ście, obrywa pojedyncze listki, suszy w cieniu i przewiewie i otrzymuje jako surowiec liścieorzecha włoskiego - Folium Juglandis. Mają one barwę zieloną i tracą nieprzyjemny zapachwydzielany przy potarciu powierzchni świeżych liści. W końcu lipca zbiera się również niedoj-rzałe, zielone owoce orzecha włoskiego - Fructus Jug-

277

landis recens. Można też zbierać owoce dojrzewające, z których zdejmuje się mięsistą na-owocnię - Pericarpium Juglandis, i stosuje w stanie świeżym lub po wysuszeniu (surowiecprzybiera wówczas barwę niemal czarną). Wymienione surowce mają smak bardzo gorzki izapach słabo aromatyczny.

Z dojrzałych owoców po rozbiciu twardej skorupy otrzymuje się jądra nasienne o dużej war-tości dietetycznej. Stosuje się je w cukiernictwie.

Podstawowe związki czynne. W wysuszonych liściach orzecha włoskiego znaleziono do10% garbników ciągowych, związki naftochinonowe, jak hydrojuglon i ślady juglonu (w świe-żych liściach proporcje są odwrotne), flawonoidy - pochodne kwercetyny i kemferolu,leukoantocyjany, kwasy organiczne, do 30 mg% karotenoidów, ślady olejku eterycznego (m.in.pinen, limonen i cyneol), trójterpeny, witaminy i sole mineralne.

Naowocnia zawiera te same związki, co liście, ale w innych proporcjach, zwłaszcza witami-ny C do 1,5% w świeżym surowcu, a także więcej garbników.

Jądra nasienne, czyli jadalna część orzechów, zawierają 51 do 69% tłuszczu, zaliczanego doolejów schnących, 20-27% związków białkowych i do 12% węglowodanów, ponadto fitostero-le, do 3% fityny, szereg witamin i sole mineralne.

Działanie. Liście i owocnia orzecha włoskiego wykazują szeroki zakres działania leczni-czego. Mają silne właściwości bakteriobójcze w stosunku do wielu bakterii, zwłaszcza gron-kowców, paciorkowców, pałeczek czerwonki bakteryjnej i duru brzusznego oraz ich mutantówantybiotykoopornych. Dzięki obecności garbników oraz juglonu działają również ściągająco nabłony śluzowe jamy ustnej oraz przewodu pokarmowego i na uszkodzoną skórę, zmniejszająich przepuszczalność dla wody i płynu surowiczego, hamują krwawienia z uszkodzonych na-czyń włosowatych i zmniejszają stany zapalne. Wykazują także własności przeciwgrzybicze.

Wyciągi z orzecha włoskiego podane doustnie obniżają poziom cukru we krwi, hamują wy-dzielanie mleka u kobiet w okresie laktacji, a także unieczynniają szkodliwe związki powstają-ce w wyniku choroby lub w okresie ją poprzedzającym i ułatwiają usuwanie ich z organizmu.Jest to działanie odtruwające, nazywane w lecznictwie ludowym „czyszczącym krew”.

Po podaniu zewnętrznym wyciągów z orzecha włoskiego stwierdzono silne działanie prze-ciwbakteryjne i przeciwzapalne, słabsze przeciwgrzybicze oraz w ograniczonym zakresie prze-ciwrakowe w początkach nowotworowych zmian skórnych.

Łuskane nasiona stanowią cenny wysokokaloryczny środek odżywczy i dietetyczny, zawie-rający nienasycone kwasy tłuszczowe, przyczyniający się do ogólnego wzmocnienia organi-zmu.

Działania niepożądane. Przetwory z liści i naowocni orzecha włoskiego w zalecanychdawkach leczniczych nie wywołują objawów szkodliwych dla zdrowia. W dawkach wyższychmogą powodować nudności i zaparcia.

Zastosowanie. Wyciągi z liści lub naowocni orzecha włoskiego stosuje się doustnie w sta-nach nieżytowych przewodu pokarmowego, w biegunce na tle bakteryjnym, bolesnych wzdę-ciach spowodowanych błędami w żywieniu, mało nasilonych zatruciach pokarmowych,owrzodzeniu jelita grubego, krwawieniach w przewodzie pokarmowym, a nawet pomocniczow czerwonce (dyzenterii) i durze brzusznym. W połączeniu z innymi ziołami stosuje się w sta-nach przedcukrzycowych i w początkach cukrzycy oraz pomocniczo w niektórych schorze-niach układu limfatycznego na tle gruźliczym i nowotworowym, jak też w zwiększonej laktacjiu kobiet.

Podaje się również w wielu chorobach skórnych, w których wskazane jest stosowanie oma-wianych surowców samodzielnie lub w kompozycjach, zarówno doustnie,

278

jak i zewnętrznie, zwłaszcza w egzemach, trądziku, liszajach, żylakach odbytu i podudzi, zapa-leniu sromu i pochwy, potliwości nóg i zapaleniu jamy ustnej. Używa się też do celów kosme-tycznych w podrażnieniu skóry, zaczerwienieniu, świądzie, opryszczce, zapaleniu ropnym i in-nych.

Przetwory. Napar z liścia orzecha włoskiego: 2 łyżeczki rozdrobnionych liści zalać 2szklankami wody ciepłej, przykryć, postawić na bardzo małym ogniu i ogrzać do wrzenia (niegotować). Odstawić na 5 min i przecedzić. Pić po 1/2 szklanki 3-4 razy dziennie przed jedze-niem w dolegliwościach żołądkowo-jelitowych oraz innych wymienionych wyżej.

Do użytku zewnętrznego sporządzić napar w podany wyżej sposób, biorąc 1 1/2 łyżki liściorzecha włoskiego i 1/2 łyżki kwiatów rumianku lub kwiatów krwawnika na 2 szklanki wody.Stosować do okładów, obmywań, płukanek, irygacji, nasiadówek i kąpieli pełnej lub częścio-wej, np. nóg.

Likier orzechowy: posiekać drobno 5 sztuk świeżych, niedojrzałych, zielonych owocóworzecha, zalać 500 ml alkoholu 40-procentowego i macerować w zamkniętym naczyniu 6 ty-godni, często wstrząsając, po czym przecedzić. Osobno rozpuścić 200 g cukru w 500 ml wody,zagotować, ostudzić, zmieszać z wyciągiem z orzechów i pozostawić na 2 tygodnie. Pić po1/2-1 łyżce 1-3 razy dziennie między posiłkami w dolegliwościach żołądkowych.

Wino orzechowe: do butelki czerwonego wina gronowego (700 ml) dodać 50 g rozdrobnio-nych liści, macerować 10 dni i przecedzić. Dodać 50-150 g cukru, zależnie od smaku, i odsta-wić na 3 dni. Pić po małym kieliszku 2-3 razy dziennie. Wino ma pełny zakres działania liści.Dla chorych na cukrzycę nie dodawać do wina cukru.

Zioła przeciwcukrzycowe: zmieszać po 50 g liści orzecha włoskiego i liści borówki czernicyoraz po 25 g ziela serdecznika i liści pokrzywy. Zalać 1 1/2 łyżki ziół 2 szklankami wodywrzącej i postawić na parze pod przykryciem na 20 min. Odstawić na 5 min i przecedzić. Wy-pić w 2-3 porcjach w ciągu dnia między posiłkami.

Zioła w dermatopatiach: zmieszać po 50 g liści orzecha włoskiego, ziela fiołka trójbarwnego(bratków) i kwiatów jasnoty białej oraz po 25 g korzeni pokrzywy, korzeni łopianu, kłączyperzu i kwiatów rumianku lub kwiatów krwawnika. Zalać 2 łyżki ziół 2 1/2 szklankami wodyciepłej i odstawić na 1-2 godz. do napęcznienia. Ogrzać do wrzenia, odstawić i po chwili prze-cedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki kilka razy dziennie między posiłkami. Te same zioła można bardzodrobno sproszkować i przyjmować po 1/2 łyżeczki w 1/2 szklanki wody 3-4 razy dziennie.Można też proszek zmieszać z równą ilością miodu lub dżemu i przyjmować po 1 łyżeczce kil-ka razy dziennie. Zioła działają odtruwające i są skuteczne w niektórych dolegliwościach skór-nych, zwłaszcza u młodzieży.

Zioła w paradontopatii: zmieszać po 50 g liści orzecha włoskiego i liści mięty pieprzowejoraz po 25 g ziela tymianku lub macierzanki, ziela skrzypu, kwiatów nagietka i liści szałwii.Zalać 1 łyżeczkę ziół 1/2 szklanki wody ciepłej i postawić na parze pod przykryciem na 30min. Odstawić na kilka minut i przecedzić. Dodać kilka kropli Propolanu. Część płynu użyć dopłukania dziąseł, trzymając go kilka minut w ustach. Drugą część użyć do okładów. Zwitki wa-ty moczyć w naparze, przykładać na chore dziąsła na 5-10 min kilka razy dziennie.

279

97. OSTROPEST PLAMISTYSilybum marianum (L.) Gaertner

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w stanie natu-ralnym w całym basenie Morza Śródziemnego aż po Iran. W Polsce bywa uprawiana jako ro-ślina lecznicza, ozdobna, a nawet jarzyna (młode dolne liście). Niekiedy dziczeje.

Ostropest ma łodygę wzniesioną, do 1 m wysoką, u góry gałęzistą. Liście szerokoeliptycznelub odwrotniejajowate w zarysie, nasadą obejmujące łodygę, zatokowoklapowane, na brzegukolczaste, biało plamiste. Kwiaty zebrane w koszyczki długości 4-5 cm, o koronie niemal pur-purowej. Łuski okrywy koszyczka z długim grubym odgiętym, kolczasto orzęsionym, ciernio-watym końcem. Puch kielichowy żółtawoszarawy, przeszło 2 razy dłuższy od owoców. Kwit-nie w lipcu lub sierpniu.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w końcu sierpnia lub wrześniu dojrzałe ko-szyczki ostropestu, suszy w cieniu i przewiewie, a następnie młóci i odwiewa. Otrzymuje sięowoc ostropestu plamistego - Fructus Silybi mariani. Zachodni przemysł farmaceutyczny wy-korzystuje także ziele i liście ostropestu.

Podstawowe związki czynne. Owoce zawierają do 2% mieszaniny flawonolignanów, zwa-nych sylimaryną. W jej skład wchodzą sylibina, sylidiamina i sylikrystyna o podobnej budowiei własnościach fizykochemicznych oraz wykryte ostatnio izosylimaryna, 2,3-dehydrosylimaryna, 2,3-dehydrosylikrystyna i tzw. sylibinomery, czyli oligomeryczne po-chodne sylimaryny. Ponadto występuje toksyfolina, alkohol dehydrokoniferylowy, kwercetyna,tyramina, histamina, śluz, kwasy organiczne, witaminy C i K, fitosterole, zwłaszcza β-sytosterol, garbniki, białka, cukry (około 21%) i tłuszcz z dużą ilością kwasu linolowego, atakże sole mineralne.

Działanie. Najważniejsze jest działanie odtruwające frakcji flawonolignanów z owocówostropestu, zwanej sylimaryną, i jej wybiórcze zdolności ochraniania miąższu wątroby, a wpewnym stopniu także nerek, przed niszczącym wpływem różnych trucizn. Szczególnie dobrewyniki uzyskiwano w zatruciach muchomorami, a korzystne zmiany obserwowano również ualkoholików z zaawansowaną marskością wątroby.

Wyciągi alkoholowe lub wodne z owoców ostropestu mają szerszy zakres działania niż sy-limaryną. Od dawna znana była ich skuteczność w różnych krwawieniach wewnętrznych orazw krwawieniach z organów kobiecych. Zawarte w nich flawonoidy wzmacniają ściany naczyńkrwionośnych. Powodują ponadto niewielki skurcz mięśni gładkich naczyń krwionośnych i ła-godny wzrost ciśnienia krwi.

Niektóre składniki owoców ostropestu zwiększają wydzielanie soku żołądkowego i regulujączynności trawienne oraz poprawiają apetyt.

Działania niepożądane. W zalecanych dawkach leczniczych przetwory z ostropestu niewykazują działania szkodliwego nawet po długotrwałym stosowaniu.

Zastosowanie. Sylimarynę stosuje się w lecznictwie wyłącznie w schorzeniach wątroby,zwłaszcza w jej wirusowym zapaleniu. Podaje się także w okresie rekonwalescencji po przeby-tej żółtaczce zakaźnej dla zapobieżenia przewlekłemu zapaleniu wątroby lub ostremu żółtemuzanikowi wątroby. Ponadto w marskości wątroby, zwyrodnieniu tłuszczowym wątroby oraz jejuszkodzeniach wywołanych różnymi czynnikami wewnętrznymi lub zewnętrznymi, np. alko-holem, toksycznymi związkami ochrony roślin, np. lindanem (Owadziak), a zwłaszcza fallo-idyną i α-amanityną z trujących muchomorów. Ostatnio stwierdzono, że sylimaryną ma rów-nież

280

korzystny wpływ na miąższ nerek, zwłaszcza że niektóre związki toksyczne są częściowo wy-dalane z moczem.

Mieszanina flawonolignanów z owoców ostropestu, zwana sylimaryną, wchodzi w dawce35 mg w skład drażetek Sylimarolu (Herbapol).

Wyciągi z owoców ostropestu zalecane są w krwawieniach z nosa, jelita grubego, żylakówodbytu, niektórych krwawieniach macicznych oraz przedłużonym miesiączkowaniu. Podaje siętakże w niedokwaśności soku żołądkowego, braku łaknienia, wzdęciach i odbijaniu, a niekiedyw bólach głowy typu migrenowego, obniżonym ciśnieniu krwi oraz skłonności-do chorobymorskiej i lokomocyjnej.

Przetwory. Odwar z owoców ostropestu: 1/2-1 łyżeczkę rozgniecionych owoców ostrope-stu zalać 1 szklanką wody gorącej i powoli ogrzać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykry-ciem 5-7 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić co 1 godz. po 1 łyżce jako środek przeciw-krwotoczny. Jako środek ochraniający naczynia i wątrobę pić 2 razy dziennie 1/2 szklanki pojedzeniu. Wskazany jest dodatek do odwaru 10-20 kropli nalewki miętowej lub dziurawcowej.

Proszek w zaburzeniach trawiennych: zmieszać 20 g owoców ostropestu, 10 g korzenimniszka oraz po 5 g owoców kminku lub kopru włoskiego, liści mięty pieprzowej i kory kru-szyny. Całość rozdrobnić dokładnie w młynku elektrycznym. Przyjmować doustnie 2-3 razydziennie po jedzeniu po 1/3-1/2 płaskiej łyżeczki proszku w 1/4 szklanki wody w niestrawno-ści, zbyt małej ilości soku żołądkowego i żółci oraz w zaparciach.

Sylimarol (Herbapol), drażetki zawierają 35 mg, zawiesina 0,7% sylimaryny z owocówostropestu. Dawki według wskazań lekarza zależnie od stanu choroby. Przeciętnie w lekkichprzypadkach przyjmuje się 3 razy dziennie 1-2 drażetki, w schorzeniach wątroby podanychwyżej.

Legalon (Madaus, RFN) i Hepadestal (Krugmann, RFN) są preparatami analogicznymi doSylimarolu.

Cholagogum (Nattermann, RFN), płyn zawierający wyciągi z 11 ziół oraz fosfolipidy (sub-stancja EPL). Stosuje się w przewlekłych czynnościowych i zapalnych schorzeniach wątroby,pęcherzyka żółciowego i trzustki oraz w kamicy żółciowej. Dawki 3 razy dziennie po 30 kropliw wodzie.

98. OSTROŻEŃ WARZYWNYCirsium oleraceum Scop.

Jest to roślina wieloletnia, zbliżona do ostu, należąca do rodziny Złożonych (Compositae).Występuje niemal w całej Europie z wyjątkiem rejonu śródziemnomorskiego, ponadto wokółMorza Czarnego i na Syberii. W Polsce pospolita na całym niżu i w okolicach podgórskich nałąkach, brzegach rowów, w wilgotnych zaroślach i na torfowiskach.

Ostrożeń wykształca niemal poziome, walcowate kłącze, z którego wydaje łodygę do 30 cmwysoką, rozgałęzioną i nagą. Liście odziomkowe ogonkowe, duże, lirowatopierzastodzielne oodcinkach podłużniejajowatych, kolczastoząbkowanych. Liście łodygowe mniejsze, siedzące,jajowatolancetowate, również kolczastoząbkowane. Kwiatostany koszyczki, długości do 3 cm,zebrane na szczycie po kilka i otoczone małymi bladożółtymi liśćmi. Kwiaty tylko rurkowe,jasnożółte. Owocem jest nie-łupka z białym puchem kielichowym. Kwitnie od lipca do wrze-śnia.

281

Surowiec. Do celów leczniczych ścina się całe pędy na początku kwitnienia, oddziela odłodyg liście wraz z koszyczkami i otaczającymi je małymi liśćmi, a następnie suszy w cieniu iprzewiewie lub w suszarni ogrzewanej w temp. do 30°. Otrzymuje się ziele ostrożenia wa-rzywnego - Herba Cirsii oleracei. Analogicznego surowca dostarcza ostrożeń polny - Cirsiumarvense Scop., o kwiatach jasnopurpurowych, spotykany jako pospolity chwast na polachuprawnych, nazywany ostem polnym, występujący również na pastwiskach i przydrożach.Prawdopodobnie surowiec handlowy jest mieszaniną obu wymienionych gatunków. Niekiedyzbiera się również korzeń ostrożenia warzywnego - Radix Cirsii oleracei.

Podstawowe związki czynne. W zielu ostrożenia znajduje się mieszanina co najmniej 7flawonoidów, m.in. linaryna (0,7%), czyli akacetyno-7-rutynozyd, oraz pektolinaryna (0,31%),czyli pektolinarygenino-7-rutynozyd. Ponadto stwierdzono obecność trójterpenów (m.in. tarak-sasterolu i β-amyryny), fitosteroli, jak stygmasterol, garbników pochodnych pirokatechiny,pektyn, karotenoidów, węglowodorów, żywicy i soli mineralnych. Niemal analogiczny składma ziele ostrożenia polnego.

Działanie. Omawiana roślina była od dawna stosowana w lecznictwie ludowym. Wierzono,że ma cudowną, niema1 magiczną moc, i nazwano ją czarcim żebrem, a na terenach Wielko-polski i Pomorza była sprzedawana na targowiskach i dostępna w aptekach. Obecnie wykaza-no, że ma działanie moczopędne oraz ogólnie odtruwające, ułatwiające wydalanie szkodliwychproduktów przemiany materii, zwane dawniej czyszczącym krew, które przypisuje się obecno-ści flawonoidów.

Z obserwacji doświadczalnych wynika, że ostrożeń ma również właściwości ogólniewzmacniające i, być może, zwiększające odporność organizmu, zwłaszcza że zawiera związkitrójterpenowe, analogiczne do tych, które znajdują się w korzeniach mniszka lekarskiego. Po-nadto ostrożeń działa przeciwkrwotocznie. Podany bezpośrednio na skórę w postaci okładów,przymoczek i kąpieli, wykazuje działanie przeciwzapalne. Istnieje opinia, nie potwierdzonanaukowo, że wartość leczniczą ma tylko wysuszone ziele lub korzeń ostrożenia, a świeże jestbez wartości.

Działania niepożądane. Przetwory z ostrożenia stosowane w zalecanych dawkach leczni-czych nie wywierają działania szkodliwego dla zdrowia.

Zastosowanie. Ziele i korzenie ostrożenia stosowane są jako środki moczopędne i przeciw-zapalne, ale jedynie w odpowiednich mieszankach ziołowych, a nie samodzielnie. Wyciągi ztych surowców mają znaczenie środków pomocniczych w reumatoidalnym zapaleniu stawów imięśni, w dnie, w schorzeniach nerek powodujących zmniejszenie wydalania moczu oraz wniektórych chorobach skórnych. Wyciągi te można również zalecić zewnętrznie w zapaleniuspojówek, świądzie skóry, wysypce alergicznej, trądziku, uszkodzeniu naskórka, oparzeniachtermicznych i słonecznych I stopnia, żylakach podudzi, łupieżu i wypadaniu włosów oraz wpostaci kąpieli dla pielęgnacji skóry.

Przetwory. Odwar z ziela ostrożenia: 11/2 łyżki rozdrobnionego ziela zalać 2 szklankamiwody ciepłej. Ogrzać pod przykryciem do wrzenia i gotować powoli 5-10 min. Odstawić na 5min i przecedzić do termosu. Pić 2-3 razy dziennie 1/2-2/3 szklanki na 1 godz. przed posiłkiemjako środek moczopędny i ogólnie wzmacniający. Zewnętrznie stosuje się do okładów, przy-moczek, obmywań, kompresów, nasiadówek i kąpieli oraz do zmywania owłosionej skórygłowy.

Nalewka ostrożeniowa: 25 g starannie rozdrobnionego ziela zalać 250 ml alkoholu 70-procentowego (otrzymanego przez zmieszanie równych ilości alkoholu 45-procentowego i spi-rytusu 95-procentowego) i macerować 14 dni, często wstrząsając. Następnie przecedzić, zielewycisnąć, płyny połączyć i przesączyć przez watę.

282

Pić 30 kropli do 1/2 łyżeczki w 1/4 szklanki wody 2-4 razy dziennie miedzy posiłkami, za-leżnie od nasilenia objawów chorobowych, jako środek moczopędny, przeciwzapalny iwzmacniający. Nalewka działa silniej od odwaru, gdyż związki czynne ostrożenia są trudnorozpuszczalne w wodzie, a łatwo w alkoholu.

Zioła „czyszczące krew”: zmieszać po 50 g ziela ostrożenia i liści brzozy oraz po 25 g kwia-tów wrzosu, kwiatów bzu czarnego, kwiatów jasnoty białej i kwiatów chabru. Do 11/2-2 łyżekziół dodać w termosie 2-21/2 szklanki wody wrzącej i zamknąć na godzinę. Pić po 2/3 szklankinaparu 3 razy dziennie między posiłkami w zaburzeniach uwidaczniających się odczynamiskóry. Pomocniczo w reumatyzmie i artretyzmie.

99. OSTRYŻ DŁUGI (KURKUMACurcuma longa L.

Roślina ta jest tropikalną byliną do 1,5 m wysoką, należącą do rodziny Imbirowa-tych (Zin-giberaceae), nigdzie nie spotykaną w stanie naturalnym, prawdopodobnie pochodzącą z Indiiwschodnich, od niepamiętnych czasów uprawianą w Indiach, Pakistanie, Chinach, na Półwy-spie Malajskim, Cejlonie oraz na Wyspach Antylskich.

Ostryż ma charakterystyczne bulwiaste kłącze główne oraz liczne zgrubiałe młode kłączapotomne. Z kłącza wyrasta pęd kwiatowy oraz obejmujące go pochwiasto 4-6 liści odziomko-wych, lancetowatych, do 50 cm długich i osadzonych na długich ogonkach. Kwiaty są dośćduże, grzbieciste, żółte, zebrane w szczytowy kłos. Z pachwin liściowych wyrastają liczne, cy-lindryczne pędy, które zagłębiają się w ziemię, ukorzeniają, grubieją i tworzą młode kłącza po-boczne, z których w roku następnym wyrasta łodyga i liście. Owocem jest torebka.

Surowiec. Do celów leczniczych i przyprawowych wykopuje się kłącza z ziemi, czyści, ob-gotowuje w wodzie dla zabicia żywotności i suszy na słońcu. Otrzymuje się kłącze ostryżudługiego - Rhizoma Curcumae longae. W handlu wyróżnia się dwie odmiany. Ostryż okrągłystanowią grube, jajowate, bulwiaste kłącza główne o powierzchni szarożółtawej, ze śladami poliściach i łodydze. Ostryż podłużny składa się z walcowatych, nieco palczastych młodych kłą-czy pobocznych, barwy żółtobrązowej lub zielonawożółtej, średnicy około 1,5 cm. Obie od-miany ostryżu są wewnątrz intensywnie żółte, mają silny, aromatyczny zapach i piekącogorzkismak. Podobny surowiec otrzymuje się z ostryżu jawajskiego - Curcuma xanthorrhiza Roxb.,zwanego po malajsku Temoe lawak, uprawianego na Jawie i Półwyspie Malajskim.

Podstawowe związki czynne. Kłącza ostryżu zawierają do 5% mieszaniny żółtych barwni-ków, zwanych kurkuminoidami, wśród nich kurkuminę i dwudesmetoksykurkuminę, ponadtodo 5% olejku eterycznego o intensywnym zapachu, dużo skrobi, do 6% tłuszczu i tyle samo so-li mineralnych. W kłączach ostryżu jawajskiego jest do 2,5% kurkuminoidów, do 10% olejkueterycznego, skrobia, cukry i sole mineralne obfitujące w mikroelementy.

Działanie. Kłącza ostryżu działają żółciotwórczo, rozkurczowo, bakteriobójczo i przeciw-zapalnie. Zdobyły wielkie uznanie ludów Dalekiego Wschodu jako przyprawa i lek. Dziękizawartości kurkuminy pobudzają wątrobę do zwiększonego wytwarzania żółci, ułatwiają jejprzepływ w przewodach żółciowych, przywracają naturalną kurczliwość pęcherzyka żółciowe-go i zwieracza Oddiego, służącego jako wpust do dwunastnicy. Jednocześnie związki czynnesurowca niszczą bakterie i likwidują wywołane przez nie stany zapalne.

283

Działania niepożądane. W zalecanych dawkach leczniczych przetwory z ostryżu nie Wy-wołują objawów szkodliwych dla zdrowia.

Zastosowanie. Ostryż oraz wyciągi alkoholowe stosuje się w stanach zapalnych dróg żół-ciowych, kamicy żółciowej, niewydolności wątroby, zaburzeniach trawiennych, zastoju żółciwskutek atonii pęcherzyka żółciowego, w żółtaczce oraz w dolegliwościach po zabiegach chi-rurgicznych na drogach żółciowych.

Ostryż jest popularną przyprawą w krajach tropikalnych. W postaci sproszkowanej jest do-dawany do wielu potraw. Wchodzi też w skład słynnej ostrej przyprawy curry, stosowanej dodrobiu, ryb, jaj i sosów.

Przetwory. Solaren (Herbapol), wyciąg alkoholowy z kłączy ostryżu. Dawki po 20-40 kro-pli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako lek żółciotwórczy i żółciopędny.Ostatnio stwierdzono, że ma również działanie ochronne na miąższ wątroby.

Cholagol (CSRS), wyciąg z kłączy ostryżu i kory kruszyny. Dawki 10 kropli na cukier 3 ra-zy dziennie podobnie jak Solaren.

Cholagogum vegetabile (Nattermann, RFN), kapsułki i krople zawierające wyciągi z 10ziół, fosfolipidy i olejek miętowy. Stosuje się jak poprzednie preparaty.

Temoebilin (Hamburg, RFN), tabletki i granulat, zawierające wyciągi z kur-kumy jawajskieji kwiatów rumianku oraz olejek miętowy i kminkowy. Działanie i zastosowanie jak wyżej.

100. OWIES ZWYCZAJNYAvena sativa L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Traw (Gramineae), udomowiona przez człowieka wczasach historycznych, znana dziś tylko z upraw w wielu krajach Europy, zachodniej Azji iAmeryki Północnej. Niekiedy dziczeje. W Polsce jest uprawiana na glebach lekkich oraz w gó-rach ze względu na małe wymagania glebowe i klimatyczne.

Owies wydaje łodygi kępkowe, do 1 m wysokie. Źdźbła nagie i gładkie, pochwy liściowegładkie, blaszki liściowe, zwłaszcza na brzegu, szorstkie. Kwiatostan - duża wiecha, mniej lubwięcej rozpierzchła.

Surowiec. W lecznictwie znajduje zastosowanie świeże ziele z młodych roślin, zebraneprzed kwitnieniem i wysuszone w cieniu i przewiewie, a także słoma owsiana zebrana po doj-rzeniu ziarna. Surowcem jest ziele owsa - Herba Avenae. Bywają również zbierane dojrzałe,całe ziarna owsa - Fructus Avenae, ponadto płatki owsiane -Fructus Avenae excorticatus, atakże mąka owsiana - Farma Avenae.

Podstawowe związki czynne. Ziele i słoma owsiana zawierają węglowodany, saponinęoraz sole mineralne obfitujące w krzemionkę, w tym również rozpuszczalną w wodzie. Suro-wiec ten jest słabo dotąd zbadany. Ziarna i płatki owsiane zawierają jako najważniejszy skład-nik skrobię o ziarnach złożonych z drobnych ziarenek, łatwo strawną po ugotowaniu. Jest nie-co białka, ponadto witaminy, zwłaszcza E w kiełkach, a także sole mineralne, bogate w związ-ki wapnia. Mąka owsiana składa się głównie ze skrobi.

Działanie. Wodne wyciągi z ziela owsa działają wykrztuśnie, a także przeciwbólowe wschorzeniach reumatycznych, kamicy moczowej i chorobach nerek. Ponadto stanowią dobryśrodek mineralizujący, bogaty w rozpuszczalną w wodzie krzemionkę, wpływającą dodatnio naprzemianę materii, stan naczyń krwionośnych, narządów wewnętrznych, kości, skóry, włosówi paznokci. Związki krzemu mają też

284

Owies zwyczajny (wg T. Hajka, 1562)

korzystny wpływ na aktywność hormonalną ludzi starszych. Rozpuszczalna w wodzie krze-mionka wydala się częściowo z moczem, gdzie odgrywa rolę jednego z koloidów ochronnych,przeciwdziałających krystalizacji składników mineralnych w drogach moczowych. Nalewka zziela owsa wykazuje działanie wzmacniające system nerwowy, zwłaszcza w bezsenności, wy-czerpaniu nerwowym, pląsawicy i epilepsji. Kąpiele w odwarze z ziela lub słomy owsianej,bogate w rozpuszczalną krzemionkę, wykazują korzystne działanie w artretyzmie, chorobiereumatycznej, kamicy nerkowej i schorzeniach nerek. Również w chorobach skórnych i czy-raczności oraz nadmiernej potliwości nóg.

285

Kleik z płatków owsianych działa korzystnie jako łatwo strawny środek dietetyczny, a takżejako łagodny środek powlekający. Zewnętrznie płatki i mąka owsiana działają odmiękczająco.

Działania niepożądane. W zalecanych dawkach leczniczych przetwory z owsa nie wywołu-ją objawów szkodliwych.

Zastosowanie. Odwar z ziela owsa zalecany jest wewnętrznie w chorobach nerek i pęche-rza, kamicy moczowej oraz w schorzeniach reumatycznych. Nalewka z ziela owsa służy jakośrodek uspokajający oraz ułatwiający zasypianie w wyczerpaniu nerwowym i przepracowaniu.Pomocniczo stosuje się w padaczce oprócz preparatów zaleconych przez lekarza.

Zewnętrznie ziele lub słoma owsiana zalecane są do kąpieli wzmacniających w kamicy mo-czowej i chorobach nerek, w reumatyzmie i artretyzmie oraz w czyraczności, trądziku i innychchorobach skórnych, a także nadmiernej potliwości nóg.

Płatki owsiane stosuje się w formie kleiku jako łatwo strawny i obfitujący w sole wapnia,dietetyczny pokarm dla chorych i rekonwalescentów w biegunkach, chorobach przewodu po-karmowego, wątroby, trzustki i nerek. Również jako łagodny środek powlekający w stanachzapalnych i podrażnieniu błony śluzowej jamy ustnej, gardła i przełyku.

Płatki i mąka owsiana zarobione z wodą służą do okładów odmiękczających na ropnie i czy-raki.

W lecznictwie ludowym płatki owsiane i kleik z płatków, spożywane codziennie, uważane sąza środek zwiększający popęd płciowy i odmładzający, zapobiegający przedwczesnemu starzeniusię organizmu.

Przetwory. Odwar z ziela owsa: 1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody gorącej i odstawić na30 min. Następnie ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5-10 min. Odstawićna 10 min i przecedzić. Dopełnić przegotowaną wodą do 1 szklanki, popłukując nią ziele nasitku. Pić 3 razy dziennie 1 szklankę po jedzeniu w kamicy i schorzeniach nerek.

Zioła moczopędne: zmieszać po 20 g ziela owsa, ziela skrzypu, owoców jałowca, kwiatówbzu czarnego i liści porzeczki czarnej. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody gorącej. Ogrzaćdo wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić2 razy dziennie szklankę po jedzeniu w kamicy moczowej i chorobach nerek.

Nalewka z ziela owsa, Tinctura Avenae: 20 g ziela owsa zalać 100 ml spirytusu 70-procentowego, przykryć szczelnie i odstawić na 7-10 dni, często wstrząsając. Następnie zlaćciecz, ziele wycisnąć, oba płyny połączyć i przesączyć przez watę. Pić 3 razy dziennie po 15kropli w kieliszku wody, po jedzeniu w stanach wyczerpania nerwowego. W razie bezsennościprzyjmować wieczorem 20 kropli w kieliszku wody.

Kąpiel owsiana: 0,5-1 kg słomy owsianej zalać w naczyniu 3-5 l wody ciepłej i odstawić na2-3 godz. Następnie ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 1/2 godz. Odcedzićdo wanny i wypełnić ją do 1/3 wodą o temperaturze około 37°C. Czas kąpieli 15-20 min. Sto-sować w artretyzmie, reumatyzmie i chorobach skórnych. Kąpiel zaleca się też osobom osła-bionym i wyczerpanym nerwowo.

286

101. PERZ WŁAŚCIWYAgropyron repem (L.) P. Beauv.

Jest to bylina należąca do rodziny Traw (Gramineae), występująca jako uciążliwy i trudnydo wytępienia chwast pól uprawnych, łąk i ogrodów w całej północnej części kuli ziemskiej.

Perz wydaje źdźbła osiągające na dobrej glebie 1,5 m wysokości, zakończone krótkim kło-sem, o 4-5 odstających kioskach kwiatowych. Kwitnie od czerwca do września. Pod ziemiąwytwarza bardzo długie kłącza w postaci walcowatych rozłogów, barwy białokremowej, ży-wotne, dające odrosty nawet z drobnych odcinków pozostawionych w glebie. W Polsce bardzopospolity na całym niżu i w górach do granicy pól uprawnych.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się kłącza wiosną lub jesienią w czasie uprawy roliprzy bronowaniu lub sprężynowaniu pól, czyści z łuskowatych pochew liściowych i korzeni,myje i suszy w warunkach naturalnych lub w suszarni ogrzewanej w temp. do 40°C. Następnietnie się na sieczkarniach i otrzymuje jako surowiec leczniczy kłącze perzu - Rhizoma Agropyri(syn. Rhizoma Graminis).

Podstawowe związki czynne. W surowcu występują związki cukrowe, m.in. fruktan (tryty-cynę) w ilości 3-18%, fruktoza (około 3%), śluzy, mannitol, inozytol, kwasy organiczne (np.glikolowy i glicerowy), ślady olejku eterycznego, zawierającego poliacetylenowy związek ka-pilen i niewielkie ilości terpenów (np. karwon). Ponadto sole mineralne bogate w rozpuszczal-ną krzemionkę.

Działanie. Zawarte w surowcu mannitol, kwas glikolowy i inne związki łagodnie wzmagająprzesączanie kłębkowe i zwiększają w ten sposób ilość wydalanego moczu, a w nim szkodli-wych produktów przemiany materii. Kwasy glikolowy i glicerowy przyspieszają jednocześnieprocesy utleniania różnych związków w tkankach, co prowadzi do obniżenia zawartości szko-dliwych metabolitów w organizmie (działanie „czyszczące krew”).

Zawarta w surowcu rozpuszczalna krzemionka wywiera korzystne działanie ochronne naskórę, błony śluzowe, tkankę łączną, narządy wewnętrzne i naczynia krwionośne, nadając imodpowiednią elastyczność i odporność. Reguluje przepuszczalność ścian naczyń krwionośnychi hamuje odkładanie się w nich cholesterolu. Współdziała z krzemionką inozytol, który obniżanieco poziom tłuszczów i cholesterolu we krwi i przeciwdziała stłuszczeniu wątroby.

Kłącze perzu ma łagodne działanie przeczyszczające i reguluje częstotliwość wypróżnień.Ma także działanie antybiotyczne, przeciwgorączkowe i żółciopędne.

Działania niepożądane. Przetwory z perzu stosowane w dawkach leczniczych, a nawet nie-co większych, nie wywierają działania szkodliwego na organizm.

Zastosowanie. Przetwory z kłącza perzu stosuje się jako leki moczopędne w nieżycie nereki związanym z tym skąpym wydalaniu moczu, w obrzękach, kamicy moczowej i nadciśnieniu.Korzystne jest łączenie z innymi surowcami o podobnym działaniu, jak w preparacie Fitolizy-na (Herbapol), produkowanym w postaci pasty do stosowania doustnego.

Zaleca się również w niewydolności wątroby i zmniejszonym wydalaniu żółci, skłonnoścido kamicy żółciowej oraz różnych schorzeniach związanych z nieprawidłową przemianą mate-rii, jak trądzik pospolity. Kłącze powyższe wchodzi w skład mieszanki ziołowej Degrosan(Herbapol).

Przetwory z perzu stosuje się ponadto w skłonności do zaparć i otyłości, przeważnie jednakw połączeniu z innymi surowcami o podobnym lub wspomagającym

287

działaniu, jak w mieszankach ziołowych Normosan i Neonormosan, produkowanych przezHerbapol.

Przetwory. Odwar z perzu: 1-1 1/2 łyżki kłączy zalać 2 szklankami wody letniej. Ogrzać dowrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie jako lek poprawiający przemianę materii oraz łagodnie moczo-pędny, obniżający ciśnienie krwi i przeciwgorączkowy.

Zioła odtruwające: zmieszać po 50 g kłączy perzu, ziela rdestu ptasiego i ziela szanty orazpo 25 g ziela fiołka trójbarwnego, korzenia łopianu, korzenia wilżyny i kwiatów kasztanowca.Zalać 2 łyżki ziół 21/2 szklankami wody ciepłej i odstawić na 30 min do napęcznienia. Następ-nie ogrzać do zagotowania i odstawić na 10 min, po czym przecedzić. Pić 2/3 szklanki 3 razydziennie między posiłkami, jako środek odtruwający, moczopędny, przeciwzapalny i przeciw-krwotoczny. Stosuje się w marskości wątroby, niewydolności nerek, dolegliwościach skór-nych, otyłości, gośćcu i dnie.

Urologicum (Nattermann, RFN), pasta w tubie, zawierająca wyciągi z 12 ziół. Stosuje sięjako lek moczopędny, przeciwzapalny, odkażający i hamujący tworzenie się złogów kamienimoczowych.

102. PIEPRZOWIEC ROCZNY (PAPRYKA)Capsicum annuum L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Psiankowatych (Solanaceae), pochodząca z tropikalnejczęści Ameryki Środkowej i Południowej, powszechnie uprawiana w wielu krajach, w tymrównież w Polsce. Wymaga jednak nieco cieplejszego klimatu i w niektóre chłodniejsze latazawodzi w naszych warunkach.

Papryka wytwarza silny korzeń palowy i łodygę do 1 m wysoką, wzniesioną, słabo rozgałę-zioną, nie owłosioną. Liście długoogonkowe, eliptyczne lub jajowate, na szczycie zaostrzone,długości około 5 cm. Kwiaty białe, promieniste. Owocem jest wielonasienna jagoda, wewnątrzpusta w wyniku pęcherzowatego rozrostu owocni. Istnieje wiele uprawnych odmian papryki,różniących się barwą i kształtem owoców, a także składem chemicznym. Dla potrzeb lecznic-twa uprawia się odmianę długoowocową, ostrą w smaku.

Surowiec. Do celów farmaceutycznych zbiera się w sierpniu lub wrześniu dojrzałe, czerwo-ne owoce pieprzowca odmiany długoowocowej i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu lubw suszarniach ogrzewanych w temperaturze poniżej 35°C. Surowcem leczniczym jest owocpieprzowca - Fructus Capsici.

W uprawie znane są odmiany przyprawowe, ostre oraz papryki warzywne, słodkie, bezkap-saicynowe, spożywane na surowo lub w marynatach i innych przetworach. Sproszkowaneowoce papryki ostrej i słodkiej służą jako przyprawa kuchenna. Stanowią też jeden ze składni-ków proszku curry.

Warto pamiętać, że z owoców papryki i z kapusty węgierski biochemik Szent Györgyi wy-odrębnił w 1928 r. po raz pierwszy witaminę C.

Podstawowe związki czynne. Najważniejszym składnikiem czynnym jest kapsaicyna wilości 0,12-1,69%, substancja o bardzo ostrym, piekącym smaku, tworząca w owocach paprykiwraz z pokrewnymi jej związkami zespół kapsaicynoidów. Należą do niego ponadto dwuhy-drokapsaicyna, homokapsaicyna, homodwuhydrokapsaicyna i inne. Zespół wymienionych sub-stancji znajduje się w postaci oleistych kropli wewnątrz owocu na powierzchni łożysk nasien-nych. W nasionach natomiast jest sto-

288

sunkowo mało kapsaicyny i pozostałych związków, lecz znaleziono w nich saponiny steroido-we o działaniu antybiotycznym, zwane kapsydyną. Poza tym w owocach znajdują się karoteno-idy (m.in. kapsantyna, kapsorubina, zeaksantyna, luteina, kryptoksantyna oraz α- i β-karoten),flawonoidy (jak apiina i 7-glukozyd luteoliny), leukoantocyjany, olejek eteryczny w ilości do1,25%, a w nim terpeny limonen oraz linalol, ponadto witamina C (do 250 mg w 100 g owo-ców), nieco witaminy B2 i E, a także sole mineralne. W nasionach jest do 30% oleju.

Działanie. Owoce papryki oraz wyciągi podane doustnie drażnią silnie błony śluzowe jamyustnej, gardła, przełyku, żołądka oraz jelita cienkiego, pobudzając wydzielanie śliny obfitującejw amylazę i mukopolisacharydy oraz soku żołądkowego. To działanie papryki ostrej wykorzy-stuje się w gospodarstwie domowym, dodając jej w formie proszku do niektórych potraw. Wlecznictwie nie stosuje się owoców pieprzowca doustnie, ale niemal wyłącznie zewnętrznie naskórę.

Zawarty w owocach papryki zespół kapsaicynoidów drażni energicznie skórę, powodujączłagodzenie bólów reumatycznych, artretycznych, nerwobólów, bólów mięśniowych itp. Powtarciu w skórę daje się odczuć najpierw uczucie ciepła, a później silne palenie spowodowanepodrażnieniem zakończeń nerwów czuciowych. Kapsaicynoidy nieznacznie tylko rozszerzająpodskórne naczynia włosowate, a tym samym wywołują tylko słabe zaczerwienienie skóry. Wdużych nawet stężeniach tych związków oraz przy energicznym wcieraniu ich w skórę nie do-chodzi do powstania pęcherzy. Znacznie silniej działają wyciągi z pieprzowca na błony śluzo-we. Natomiast po zetknięciu się z okiem wywołują długotrwały, gwałtowny ból, łzawienie iostry stan zapalny. Powodują również silny ból po przeniknięciu do ran, skaleczeń i oparzeń.

Działania niepożądane. Unikać zetknięcia preparatów z pieprzowca z błonami śluzowymi,oczami, otwartymi ranami i oparzeniami, co wyjaśniono wyżej.

Zastosowanie. Przetwory z owoców pieprzowca stosuje się wyłącznie zewnętrznie na skóręw postaci mazideł, maści, plastrów i nalewki w bólach gośćcowych, zapaleniu korzonkównerwowych, nerwobólach oraz bólach stawowych i mięśniowych.

Przetwory. Nalewka z papryki, Tinctura Capsici (Herbapol), stosowana do recepturowychzestawień działających na skórę drażniąco i przestrajająco.

Capsiderm (Herbapol), maść stosowana do wcierań w skórę w różnego rodzaju bólach mię-śniowych, stawowych i nerwobólach.

Capsigel (Herbapol), emulsja do lekkiego wcierania w skórę w miejsca bolące, jak preparatpoprzedni.

Capsiplex (Herbapol), maść działająca przeciwbólowo silniej niż preparaty poprzednie. Za-kres stosowania analogiczny.

Złożone mazidło pieprzowców e, Linimentum Capsici compositum (Herbapol), płyn. Dzia-łanie i zakres zastosowania identyczny jak preparatów poprzednich. Dzięki zawartości olejkóweterycznych preparat wnika głębiej w skórę i działa dłużej od innych.

Histadermin (Polfa), maść. Zawiera m.in. nalewkę pieprzowcową, kamforę i histaminę.Działanie i zastosowanie jak preparatów poprzednich.

289

103. PIERWIOSNEK LEKARSKIPrimula officinalis Jacq.

W Polsce bywa używana również nazwa pierwiosnka lekarska. Jest to bylina z rodzinyPierwiosnkowatych (Primulaceae), występująca w Europie, Azji Mniejszej i na Syberii aż poDaleki Wschód. W Polsce rośnie na suchych łąkach oraz widnych zaroślach na niżu i w niż-szych partiach górskich. Jest pod częściową ochroną.

Roślina wytwarza pod ziemią ukośnie ustawione kłącze do 10 cm długie i 0,5 cm grube,nieco guzkowate, z licznymi korzeniami. U góry kłącze wydaje rozetę liści jajowatych lub po-dłużniejajowatych, ogonkowych, od strony dolnej kutnerowato owłosionych. Podobnie owło-siony jest pęd kwiatowy, wysokości 15-40 cm. Również owłosione są kielichy. Kwiaty pro-mieniste, zrosłopłatkowe, złocistożółte.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od marca do maja rozkwitające kwiaty pier-wiosnka i suszy w cieniu oraz przewiewie. Surowcem jest kwiat pierwiosnka -Flos Primulae.Zbiór korzeni, powodujący niszczenie roślin, dozwolony jest tylko z upraw. Zbiera się je w je-sieni, myje i szybko suszy w suszarni ogrzewanej w temp. 40-50°C. Otrzymuje się korzeńpierwiosnka - Radix Primulae.

Równowartościowego surowca dostarcza pierwiosnek wyniosły - Primula elatior (L.)Schreiber, bardzo podobny do poprzedniego, lecz nieco większy. Występuje w Polsce na tychsamych terenach co gatunek poprzedni i również jest pod częściową ochroną. Korzenie i kwia-ty pierwiosnka są surowcami bardzo popularnymi na Zachodzie, zwłaszcza w Niemczech.

Podstawowe związki czynne. Korzenie zawierają do 10% saponin trójterpenowych, m.in.kwas prymulowy A oraz inne, dające przy hydrolizie jako geniny prymulageninę lub prymwe-rogeninę i ich pochodne. W surowcu występują również glikozydy fenolowe prymwerozyd iprymulawerozyd. Przy ich rozkładzie w czasie suszenia wydziela się lotny ester metylowykwasu m- lub p-metoksysalicylowego o swoistym zapachu, natomiast korzenie pierwiosnkawyniosłego są prawie bezwonne, gdyż zawierają tylko ślady glikozydów fenolowych. W ko-rzeniach stwierdzono około 0,1% olejku eterycznego. Inne składniki nie mają znaczenia wlecznictwie.

W kwiatach obu pierwiosnków występują saponiny, lecz w mniejszej ilości niż w korzeniu,ponadto karotenoidy, flawonoidy i inne związki o mniejszym znaczeniu.

Działanie. Ze względu na saponiny wyciągi wodne z korzenia pierwiosnka podane doustniedrażnią zakończenia nerwowe błony śluzowej żołądka i na drodze odruchowej, poprzez ośro-dek nerwu błędnego, powodują wydzielanie płynnego śluzu w drzewie oskrzelowym. Śluz tenumożliwia pęcznienie i upłynnianie suchej wydzieliny tworzącej się w stanach zapalnych drógoddechowych, która wskutek wzmożonego ruchu nabłonka rzęskowego oraz pobudzenia odru-chu kaszlowego zostaje wydalona na zewnątrz w postaci plwociny. Ponadto surowiec działanieznacznie moczopędnie i przeciwzapalnie.

Wyciągi z kwiatów pierwiosnka mają podobne własności jak korzenie, ale łagodniejsze imniej drażniące górne odcinki dróg oddechowych. Obserwowano również słabe działanie na-potne i uspokajające.

Działania niepożądane. Zbyt duże dawki wyciągów z pierwiosnka, znacznie wyższe odleczniczych, drażnią silnie błonę śluzową żołądka i jelit, powodując nudności, wymioty lubbiegunkę, a czasem uczulenie.

Zastosowanie. Przetwory z pierwiosnka stosuje się jako lek wykrztuśny w stanach zapal-nych gardła, krtani i oskrzeli, zwłaszcza gdy towarzyszy im uporczywy, męczący suchy kaszel,oraz pomocniczo w astmie oskrzelowej.

290

Pierwiosnek lekarski (wg L. Fuchsa, 1543)

W technice surowiec służy do otrzymywania soli amonowej kwasu prymulowego (Ammo-nium primulicum), wchodzącej w skład syropu i kropli Tussipect.

Przetwory. Odwar z korzeni pierwiosnka: 1/2-1 łyżkę rozdrobnionych korzeni zalać 1szklanką wody zimnej i gotować łagodnie 5 min pod przykryciem. Odstawić na 10 min i prze-cedzić. Pić 1 łyżkę co 2-3 godz. jako środek wykrztuśny w nieżycie gardła i oskrzeli.

Odwar z kwiatów pierwiosnka: 1 łyżkę kwiatów zalać 1 szklanką wody gorącej. Ogrzać dowrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Poda-wać dzieciom 1 łyżeczkę do 1 łyżki zależnie od wieku, 3-5 razy dziennie po jedzeniu jako śro-dek wykrztuśny i uspokajający.

Zioła w kaszlu: zmieszać równe ilości korzeni pierwiosnka, liści podbiału, liści babki lance-towatej, ziela skrzypu i owoców kopru włoskiego. Wsypać 2 łyżki ziół do termosu i zalać 1 1/2szklanki wody wrzącej, zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić małymi porcjami w ciągu dnia.

Zioła w utrudnionym zasypianiu: zmieszać 100 g kwiatów pierwiosnka, 50 g kwiatów la-wendy oraz po 25 g korzeni waleriany, ziela dziurawca, ziela krwawnika i szyszek chmielo-wych. Zalać 1-2 łyżeczki ziół 2/3 szklanki wody wrzącej i

291

postawić pod przykryciem na 15 min na parze. Odstawić na 5 min i przecedzić. Można dodaćłyżkę miodu. Wypić całość na 1 godz. przed snem.

Intractum Primulae (Herbapol), alkoholowy wyciąg ze świeżego ziela pierwiosnka. Doro-słym podaje się 20-30 kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu w przypadku su-chego kaszlu.

Tussipect (Herbapol), syrop, krople i drażetki, stosowane w przewlekłych nieżytach górnychdróg oddechowych i męczącym kaszlu. Dorośli przyjmują po 1 łyżce syropu kilka razy dzien-nie lub 15-20 kropli na kostkę cukru 3-4 razy dziennie albo 1-2 drażetki kilka razy dziennie;dzieci - po 1 łyżeczce syropu 3-4 razy dziennie po jedzeniu.

Bronchicum (Nattermann, RFN), płyn i eliksir zawierający wyciągi z 6 roślin i olejki ete-ryczne. Działa przeciwkaszlowo, mukolitycznie, wykrztuśnie i przeciw-skurczowo.

Coderit (Węgry), tabletki zawierające kwas prymulowy oraz sole kodeiny i efedryny, sto-sowane jako lek przeciwkaszlowy, zwłaszcza w astmie oraz nieżycie oskrzeli i gardła.

104. PIETRUSZKA ZWYCZAJNAPetroselinum sativum Hoffm.

Jest to roślina dwuletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), pochodząca pierwotnieze wschodniej części strefy śródziemnomorskiej. Od wieków uprawiana w Europie i innychczęściach świata jako warzywo.

Pietruszka wytwarza korzeń palowy długości do 30 cm oraz połyskujące, 2- lub 3-krotnepierzaste liście. W drugim roku wegetacji roślina wydaje nagą, do 80 cm wysoką, u góryrozgałęzioną łodygę, zakończoną baldachowatymi kwiatostanami. Kwiaty drobne, niepozorne.Owoce jajowate dwurozłupki, długości do 3 mm, oliwkowozielone.

W uprawie występują dwie odmiany - naciowa, z której wykorzystuje się liście do celówspożywczych, a twardy jej korzeń jest bezużyteczny, i odmiana korzeniowa, u nas najczęściejuprawiana, z której zbiera się korzenie i liście. W gospodarstwie domowym oraz w przemyślespożywczym służą do zup, mięs i sałatek. Pietruszkę zieloną powinno się dodawać do potrawdopiero po ugotowaniu, gdyż świeże liście zawierają około 0,1% witaminy C, która rozkładasię w temperaturze wrzenia.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią lub wczesną wiosną korzenie uprawia-nej pietruszki i suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35°C. Surowcem jest korzeń pie-truszki - Radix Petroselini. Zbiera się też w sierpniu dojrzałe owoce pietruszki i suszy w cieniui przewiewie - otrzymuje się owoc pietruszki, Fructus Petroselini.

Podstawowe związki czynne. W korzeniach znaleziono do 0,3% olejku eterycznego, a wnim apiol i mirystycynę, flawonoidy (m.in. apiinę i graweobiozyd A), związki poliacetylenowe(jak falkarynolon i falkaryndion), nieco furanokumaryn (jak bergapten), substancje śluzowe,związki cukrowe i sole mineralne.

Owoce zawierają do 5% olejku eterycznego, w którym występują: apiol, mirystycyna i alli-loczterometoksybenzen w zmiennych proporcjach, zależnie od uprawianej odmiany i pocho-dzenia surowca. Ponadto w owocach występują flawonoidy (jak apiina i luteolino-apiozyloglukozyd), do 22% oleju tłustego, śladowe ilości bergaptenu, fitosterol i sole mineral-ne.

292

Pietruszka zwyczajna (wg A. Lonicerusa, 1564)

Działanie. Zarówno korzenie, jak owoce pietruszki i ich przetwory zwiększają przesączaniew kłębkach nerkowych, a jednocześnie zwalniają zwrotną resorpcję w cewkach, dzięki czemuzwiększają ilość wydalanego moczu. Mają także własności antyseptyczne oraz zmniejszają na-pięcie mięśni gładkich jelit i dróg moczowych (działanie wiatropędne). Ponadto pobudzają wniewielkim stopniu wydzielanie śliny i soku żołądkowego, co ułatwia trawienie i przyswajaniepokarmów. Owoce zawierają więcej olejku i flawonoidów, dlatego działają silniej od korzenipietruszki.

Działania niepożądane. Zbyt duże dawki lub podawane przez dłuższy czas wyciągi z owo-ców pietruszki mogą u kobiet powodować skurcze i bóle macicy, a nawet wywoływać lubwzmagać krwawienia miesięczne. Nie należy podawać ich kobietom w ciąży oraz małym dzie-ciom.

Zastosowanie. Przetwory z korzeni lub owoców pietruszki stosowane są jako lek moczo-pędny w zmniejszonym wydalaniu moczu i obrzękach, a także w kamicy moczowej. Ponadtow stanach zapalnych nerek i pęcherza oraz w zaburzeniach trawiennych, jak brak łaknienia,wzdęcia, ból brzucha i atonia jelit. Wyciąg z owoców pietruszki jest jednym ze składników pa-sty Fitolizyna (Herbapol).

Przetwory. Napar z korzeni pietruszki: 1 łyżkę rozdrobnionego surowca zalać 11/2 szklankiwody wrzącej. Naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na

293

10 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1/4-1/3 szklanki między posiłkami, jako środekmoczopędny, antyseptyczny, wiatropędny i rozkurczowy. Wskazane jest równoczesne przyj-mowanie po 1 tabletce witaminy B1.

Napar z owoców pietruszki: 1/2 łyżki owoców zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzaćpod przykryciem przez 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1-2 łyżki 2-4 razy dzien-nie między posiłkami w przypadkach jak napar z korzenia. Przyjmować jednocześnie 2 razydziennie po 1 tabletce witaminy B1.

Zioła w ciążowym zapaleniu nerek: zmieszać równe ilości korzenia pietruszki, liści łopianu,liści orzecha włoskiego, liści pokrzywy, liści brzozy i kwiatów nagietka. Zalać 2 1/2 łyżki ziółw termosie 3 szklankami wody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki 3-4razy .dziennie w stanach zapalnych dróg moczowych, także u ciężarnych, w niewydolności ne-rek, wysypkach skórnych i pomocniczo w kamicy moczowej oraz gośćcu przewlekłym.

105. PIĘCIORNIK GĘSIPotentilla anserina L.

Jest to bylina z rodziny Różowatych (Rosaceae), niemal kosmopolityczna, rozpowszechnio-na w Europie z wyjątkiem pomocnych krańców, w Azji i Ameryce Północnej, a sporadyczniew innych częściach świata. W Polsce bardzo pospolita na całym niżu i w niższych partiachgórskich. Tworzy często duże skupienia na wilgotnych pastwiskach, przy rowach i w pobliżudomostw.

Pięciornik gęsi wydaje rozłogi długie do 1 m, zakorzeniające się. W węzłach rozłogów wy-rastają nowe rozety liści i żółte, promieniste kwiaty na długich szypułkach. Liście pierzasto-dzielne, od spodu srebrzyste owłosione, od czego wywodzi się inna nazwa tej rośliny - srebr-nik.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od maja do sierpnia w okresie zakwitania liście,kwiaty i rozłogi bez korzeni i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzy-muje się jako surowiec leczniczy ziele pięciornika gęsiego (syn. -ziele srebrnika), Herba An-serinae.

Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera około 6% garbników typu mieszanego, flawo-noidy (m.in. kemferol, kwercetynę, mirycetynę i kwercytrynę), leukodelfinidynę, sytosterol,alkohol cerylowy, kwas bursztynowy i kwas askorbowy (witamina C), około 0,22% choliny,histydyny i betainy, nie określoną bliżej substancję gorzką i sole mineralne.

Działanie. Ze względu na znaczną zawartość garbników wyciąg z ziela działa przeciwbie-gunkowe, zmniejsza stan zapalny błon śluzowych i hamuje drobne krwawienia z naczyń wło-sowatych. Flawonoidy, zwłaszcza kwercetyna, a także obecna w surowcu w małych ilościachwitamina C poprawiają stan i uszczelniają ściany naczyń krwionośnych oraz działają rozkur-czowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, oskrzeli i naczyń wieńcowych.

Zawarte w zielu niewielkie ilości goryczy pobudzają łagodnie wydzielanie soku żołądkowe-go i poprawiają czynność przewodu pokarmowego. Wywierają korzystny wpływ na czynnośćwątroby i wydzielanie żółci. Obserwuje się również działanie rozkurczowe na mięśnie gładkieprzewodu pokarmowego i macicy, szczególnie wyraźne w stanach ich nadmiernego skurczu.Przy zbyt niskim napięciu podnoszą je do poziomu fizjologicznego.

294

Działania niepożądane. Przetwory z pięciornika podawane w zalecanych dawkach leczni-czych nie wywołują objawów szkodliwych. Większe dawki mogą spowodować nudności i za-parcia.

Zastosowanie. Odwary z ziela pięciornika gęsiego stosuje się w biegunkach, zaburzeniachtrawiennych z bólami brzucha i pęcherzyka żółciowego, ze wzdęciami, odbijaniem, kolką jeli-tową i nieregularnymi wypróżnieniami, w niedoborze soku żołądkowego i żółci, a także w bo-lesnym miesiączkowaniu oraz w początkowym okresie niewydolności wieńcowej.

Przetwory. Odwar z ziela pięciornika gęsiego: 1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody gorącej,ogrzać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przece-dzić. Pić po 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w zaburzeniach trawiennych bądźw bolesnym miesiączkowaniu.

Zioła przeciwastmatyczne: zmieszać równe ilości ziela pięciornika gęsiego, korzenia mydl-nicy, korzenia prawoślazu, ziela tymianku (lub macierzanki), owoców anyżu (lub kopru wło-skiego) i porostu islandzkiego. Zalać 1 łyżkę ziół 1 1/2 szklanki wody ciepłej i odstawić na 1godz. do napęcznienia. Następnie ogrzać powoli pod przykryciem do wrzenia (nie gotować).Odstawić na 5 min i przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu jako środekwykrztuśny, rozkurczowy i bakteriobójczy w astmie i anginie.

Zioła wątrobowe: zmieszać po 50 g ziela pięciornika gęsiego i ziela szanty oraz po 25 g zie-la rzepiku, ziela krwawnika, kwiatów rumianku, korzenia lukrecji oraz korzenia cykorii. Zalać2 łyżki ziół 2 1/2 szklanki wody ciepłej i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawićna 10 min i przecedzić do termosu. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniemjako środek żółciopędny i poprawiający trawienie.

Zioła wątrobowe dla ozdrowieńców: zmieszać po 50 g ziela pięciornika gęsiego, ziela fiołkatrójbarwnego i korzenia cykorii oraz po 25 g liści mięty pieprzowej, kory wierzbowej i liści ru-ty. Zalać 11/2 łyżki ziół 2 szklankami wody wrzącej i odstawić pod przykryciem na 20 min.Następnie przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami po przebytymwirusowym zapaleniu wątroby w końcowym okresie 5-8 miesięcy zdrowienia. Także w nieży-cie żołądka i jelit oraz dróg żółciowych.

Zioła w nieżycie żołądka i jelit: zmieszać po 30 g ziela pięciornika gęsiego, ziela nostrzyka,kłącza tataraku i liści mięty pieprzowej. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i gotowaćpowoli pod przykryciem 2 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 1/2szklanki po jedzeniu w zaburzeniach trawiennych.

Cholagogum (Nattermann, RFN), krople zawierające wyciągi z 10 ziół i mieszaninę fosfoli-pidów. Stosuje się w zapaleniu pęcherzyka żółciowego, kamicy żółciowej oraz przewlekłychschorzeniach wątroby i trzustki.

106. PIĘCIORNIK KURZE ZIELEPotentilla erecta (L.) Hampe

Jest to bylina z rodziny Różowatych (Rosaceae), występująca w Europie środkowej i pół-nocnej oraz najbardziej na zachód wysuniętej części Syberii. W Polsce dość pospolita na pa-stwiskach, torfowiskach, zaroślach i widnych lasach, zwykle na glebie próchnicznej i wilgotnejna niżu oraz w Karpatach ponad granicą lasów.

295

Roślina wytwarza pod ziemią wrzecionowate lub nieco bulwiaste kłącze, z którego wyrasta-ją liście odziomkowe oraz łodygi wznoszące się łukowato, u góry rozgałęzione, do 30 cm wy-sokie. Liście krótkoogonkowe lub bezogonkowe z dużymi przy-listkami, wciętymi 3-5 razy.Kwiaty promieniste, żółte. Płatków korony przeważnie cztery.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią ze stanowisk naturalnych kłącza roślinstarszych, odcina części nadziemne oraz drobne korzenie, szybko myje i suszy w suszarniachogrzewanych w temp. poniżej 60°C. Surowcem jest kłącze pięciornika - Rhizoma Tormentilla-e.

Podstawowe związki czynne. Kłącze zawiera do 23,5% garbników. Normy apteczne wPolsce wymagają co najmniej 15%. W zespole znajdują się niemal równe ilości garbników hy-drolizujących, pochodnych pirogalolowych, oraz niehydrolizujacych z grupy pirokatechiny(garbniki skondensowane). Ponadto wolne kwasy organiczne (m.in. elagowy), trójterpen tor-mentol, substancje żywicowe i woskowe oraz sole mineralne.

Działanie. Kłącze pięciornika jest typowym surowcem garbnikowym, zawierającym m.in.garbniki mało wrażliwe na czynniki hydrolizujące. Związki te łączą się z białkowymi składni-kami błony śluzowej komórek, tworząc zespoły nierozpuszczalne w wodzie i trudno ulegającedziałaniu enzymów bakteryjnych. Zmieniają ciśnienie osmotyczne wewnątrz komórek, dającefekt ściągający. Utrudniają przenikanie wody przez ściany jelit i rozrzedzenie treści jelitowej,hamują biegunkę oraz ubytek wody i elektrolitów z organizmu. Wyciągi wodne z kłączy pię-ciornika działają zarazem bakteriobójczo, hamując rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych isaprofitycznych oraz drożdżaków i innych grzybów w przewodzie pokarmowym. Unieczynnia-ją związki powstające z rozpadu martwych komórek i uszkodzonych tkanek, w tym też hista-minę, a ponadto toksyny bakteryjne i niektóre metale ciężkie, np. ołów. Przeciwdziałają drob-nym krwawieniom z uszkodzonych naczyń włosowatych w błonie śluzowej całego przewodupokarmowego. Zmniejszają stan zapalny błon śluzowych jamy ustnej, gardła, żołądka i jelit izapobiegają rozszerzaniu naczyń krwionośnych przez histaminę. Podane zewnętrznie, wywie-rają na skórę i błony śluzowe te same działania.

Działania niepożądane. Przetwory z kłącza pięciornika, podawane doustnie przez czasdłuższy, mogą spowodować uporczywe zaparcia. W dawkach większych mogą wywołać uosób wrażliwych wymioty oraz kolkę żołądkową lub jelitową.

Zastosowanie. Przetwory z kłącza pięciornika stosuje się w biegunkach bakteryjnych, spo-wodowanych zatruciami pokarmowymi, a pomocniczo w czerwonce i durze brzusznym. Mniejwskazane są w biegunkach przewlekłych, które mogą towarzyszyć różnym poważnym scho-rzeniom przewodu pokarmowego, jak owrzodzenie jelita grubego, gruźlica jelit lub nowotwórprzewodu pokarmowego. Z tego powodu w przypadku przeciągających się biegunek należy za-sięgnąć porady lekarskiej.

Wskazania do stosowania przetworów z pięciornika obejmują również stany zapalne żołąd-ka i jelit oraz krwawienia spowodowane owrzodzeniem jelita grubego lub odbytnicy. Częśćgarbników hydrolizujących przedostaje się do moczu i tam działa przeciwzapalnie i bakterio-bójczo, także na szczepy antybiotykoodporne. Wykazano też korzystne działanie pomocniczew raku żołądka.

Zewnętrznie stosuje się przetwory z kłącza pięciornika do płukania w stanach zapalnychdziąseł, jamy ustnej i gardła oraz do irygacji w zapaleniu pochwy i upławach, a także do kom-presów na uszkodzone miejsca skóry i trudno gojące się rany lub oparzenia.

296

Pięciornik kurze ziele (wg L. Fuchsa, 1543)

Kłącze pięciornika służy do sporządzania nalewki - Tinctura Tormentillae, mieszanki zio-łowej Tannosan, czopków Hemorol i maści Tormentiol, produkowanych przez Herbapol i Za-kłady „Polfa”.

Przetwory. Odwar z kłącza pięciornika: 1 łyżkę rozdrobnionych kłączy zalać 1-11/2szklanki wody zimnej i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i prze-cedzić. Pić po 2 łyżki do 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie przy biegunkach i innych wymienio-nych wyżej chorobach przewodu pokarmowego. Zewnętrznie stosuje się 1-2 łyżki odwaru naszklankę wody ciepłej kilka razy dziennie do obmywań, okładów i płukania. Do irygacji orazlewatyw należy rozcieńczyć odwar równą ilością wody o temperaturze ciała ludzkiego.

Nalewka z kłącza pięciornika, Tinctura Tormentillae (Herbapol): 1/2 łyżeczki na 1/2szklanki wody ciepłej - do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych i anginie oraz doobmywania ran, czyraków i oparzeń.

297

Wino z kłącza pięciornika: do butelki (700 ml) półsłodkiego wina czerwonego dodać 30 gsproszkowanych kłączy pięciornika i 10 g ziela krwawnika (lub ziela tasznika). Macerować 14dni, często wstrząsając. Pić po małym kieliszku 2-3 razy dziennie na 60 min przed posiłkiem wmałych krwawieniach wewnętrznych, połączonych z biegunką.

Zioła w krwawieniach z jelita grubego: zmieszać po 50 g kłączy pięciornika i liści orzechawłoskiego oraz po 25 g kory kasztanowca, ziela pięciornika gęsiego, ziela krwawnika, kwiatównagietka i kwiatów rumianku. Zalać 2-3 łyżki ziół w termosie 21/2 szklanki wody wrzącej, za-mknąć i pozostawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami. Jednocze-śnie przyjmować po 1 tabletce witaminy B1 i po 1 drażetce witaminy C. Zioła działają prze-ciwbiegunkowe, przeciw-zapalnie i przeciwkrwotocznie, zwłaszcza we wrzodziejącym zapale-niu jelita grubego. Ponadto stosować codziennie wlewy doodbytnicze omówione niżej.

Zioła przeciwbiegunkowe: zmieszać po 10 g rozdrobnionych kłączy pięciornika, liści miętypieprzowej, liści orzecha włoskiego, kwiatów wiązówki i kwiatów arniki. Zalać 1 łyżkę mie-szanki 1 szklanką wody zimnej i odstawić na 1 godz. Następnie gotować powoli pod przykry-ciem 5-7 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić porcjami 2-3 szklanki odwaru w ciągu dniaw przypadku biegunki.

Tannosan (Herbapol), zioła zawierające kłącze pięciornika, owoc borówki czernicy, liśćmięty, liść szałwii i kwiat rumianku rzymskiego. Zalać 1 łyżkę ziół szklanką wody gorącej igotować łagodnie 2 min pod przykryciem. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-5 razydziennie 1/4-1/2 szklanki na 1 godz. przed posiłkiem jako lek przeciwbiegunkowy. Także wnieżycie żołądka. Dzieciom od 4 lat podawać 1-3 łyżki, zależnie od wieku, na 1 godz. przedposiłkiem 2-5 razy dziennie.

Wlew doodbytniczy: zmieszać po 25 g kłączy pięciornika i ziela rdestu ptasiego oraz po 50g kwiatów rumianku i kwiatów nagietka. Zalać 11/2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej.Ogrzać do wrzenia i gotować pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Ła-godnie ciepły odwar wprowadzić do odbytnicy w pozycji leżącej i utrzymać go możliwie długo(20-30 min). Stosować w owrzodzeniu jelita grubego lub odbytnicy. Następnie wprowadzićczopek Hemorol. Częstotliwość wlewów zależy od stopnia zaawansowania schorzenia, nasile-nia bólu i krwawień, zwykle 2-3 razy tygodniowo. Jednocześnie należy pić napary z odpo-wiednich ziół.

Balsam przeciw odleżynom: tubę maści Tormentiol zmieszać ze 100 g oleju nagietkowego(lub oleju dziurawcowego), dodać na koniec noża tlenku cynku oraz zawartość 5 kapsułek wi-taminy A+E. Po starannym wymieszaniu stosować do smarowania odleżyn oraz lekkich opa-rzeń termicznych lub słonecznych, również w przypadku wyprysku, zaczerwienienia skóry iotarć naskórka.

Tormentiol (Polfa), maść zawierająca m.in. wyciąg z pięciornika, stosowana w zapalnych iropnych stanach skóry, trudno gojących się ranach, odleżynach i uszkodzeniach naskórka.Przyspiesza ziarninowanie i gojenie się ran.

298

107. PODBIAŁ POSPOLITYTussilago farfara L.

Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w Europie, środkowej i pół-nocnej Azji, północnej Afryce i Ameryce Północnej. W Polsce pospolity na niżu i w górach postrefę kosodrzewiny. Rośnie nad brzegami wód, w wilgotnych zaroślach, na gliniastych zbo-czach i torach kolejowych.

Podbiał wytwarza pod ziemią kłącze, z którego wyrastają łatwo zakorzeniające się długierozłogi. Pędy kwiatonośne wyrastają już w marcu lub kwietniu przed rozwojem liści. Kwiatyżółte zebrane w koszyczki na szczycie pędu kwiatostanowego. Liście ogonkowe o blaszceokrągławosercowatej i szeroko otwartej zatoce nasadowej oraz nierówno ząbkowanym brzegu.Liście stare są od spodu biało pajęczynowato owłosione, natomiast młode - pajęczynowatokut-nerowate po obu stronach.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się młode, ale dobrze już rozwinięte liście, wolneod plam, bez ogonka lub z jego resztką i suszy w cieniu oraz przewiewie rozłożone cienkąwarstwą. Lepiej jest suszyć w suszarni ogrzewanej w temp. do 40°C. Surowcem jest liść pod-biału - Folium Farfarae.

Podbiał pospolity (wg L. Fuchsa, 1543)

299

Niekiedy zbiera się rozkwitające koszyczki podbiału bez szypułek i suszy możliwie szybkow temp. do 40° w suszarni ogrzewanej. Otrzymuje się jako surowiec kwiat podbiału - FlosFarfarae. Obydwa surowce należy przechowywać w woreczkach, w miejscach suchych i za-cienionych.

Podstawowe związki czynne. Liść podbiału zawiera do 8% śluzu, ponadto garbniki, olejeketeryczny, flawonoidy, fitosterol, kwasy polifenolowe, cholinę, związki goryczowe oraz solemineralne bogate w cynk. W surowcu otrzymanym w Australii i Norwegii znaleziono alkaloidpirolizydynowy senkirkinę, a w pochodzącym ze środkowej i zachodniej Europy wykryto po-krewną tussilaginę.

W kwiatach podbiału znajdują się liczne związki flawonoidowe (m.in. rutyna, hiperozyd iawikularyna), kwasy wielofenolowe, jak kawowy i ferulowy, karotenoidy (m.in. taraksantyna),trójterpen faradiol, fitosterole i związki cukrowe. W surowcu tym stwierdzono więcej olejkueterycznego i flawonoidów, a mniej śluzu i związków goryczowych niż w liściach podbiału.

Działanie. Odwary z liści podbiału powlekają błony śluzowe jamy ustnej i gardła orazzmniejszają podrażnienie błon śluzowych górnych dróg oddechowych. Powodują spęcznienie irozrzedzenie zalegającej wydzieliny oraz pobudzenie ruchów nabłonka rzęskowego, a tym sa-mym wyzwalają odruch wykrztuśny. Jednocześnie flawonoidy łagodnie obniżają napięcie mię-śni gładkich górnych dróg oddechowych i oskrzeli oraz ułatwiają odkrztuszanie. Zawarte na-tomiast w odwarze garbniki działają przeciwzapalnie i ściągające na błony śluzowe jamy ust-nej, gardła oraz przełyku, a olejek eteryczny nieznacznie przeciwbakteryjnie.

Kwiaty podbiału wywierają silniejsze od liści działanie rozkurczowe, natomiast słabsze po-wlekające i ściągające.

Działania niepożądane. Ze względu na obecność niewielkich ilości alkaloidów pirolizydy-nowych należy unikać dłuższego stosowania przetworów z podbiału.

Zastosowanie. Przetwory z liści podbiału stosuje się w lekkich stanach nieżytowych błonśluzowych górnych dróg oddechowych, z objawami bólu w gardle oraz utrudnionym przełyka-niu i odkrztuszaniu. Ponadto jako lek pomocniczy w przewlekłym zapaleniu oskrzeli, osłabie-niu odruchu wykrztuśnego i w zanikowym, suchym nieżycie gardła u palaczy tytoniu oraz osóbw wieku podeszłym. Niekiedy podaje się liść podbiału w mieszankach w stanach zapalnychprzełyku. Liść podbiału jest składnikiem mieszanek wykrztuśnych Pektosan i Neopektosan, ałącznie z kwiatem podbiału służy do otrzymywania soku - Succus Farfarae, preparatów stoso-wanych w nieżytach górnych dróg oddechowych.

Kwiat podbiału znajduje zastosowanie w nieżytach błon śluzowych górnych dróg oddecho-wych o łagodnym przebiegu, zwłaszcza u osób starszych, u których częściej obserwuje sięskurcz oskrzeli. Również w celu złagodzenia kaszlu i ułatwienia odkrztuszania w przypadkutzw. kaszlu suchego.

Zewnętrznie odwary z kwiatów podbiału stosuje się w postaci obmywań i okładów w łojo-tokowym zapaleniu skóry, stanach zapalnych i odczynach rumieniowych skóry, a także w opa-rzeniach słonecznych I i II stopnia. Ponadto w celach kosmetycznych na tłustą cerę.

Przetwory. Odwar z liści podbiału: 1 łyżkę liści zalać 1-11/2 szklanki wody ciepłej i ogrzaćdo wrzenia. Gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/4do 1/3 szklanki 3-5 razy dziennie między posiłkami przy kaszlu. Ten sam odwar stosuje sięzewnętrznie do okładów na skórę przy stłuczeniach, zaczerwienieniu i siniakach.

300

Sok z podbiału, Succus Farfarae (Herbapol): stosować doustnie 30-50 kropli w kieliszkuwody lub mleka 3-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek wykrztuśny.

Zioła dla astmatyków: zmieszać po 50 g liści podbiału i ziela tymianku oraz po 25 g zielafiołka trójbarwnego, ziela glistnika, korzenia albo kwiatów pierwiosnka, kwiatów ślazu i owo-ców kopru włoskiego lub anyżu. Zalać 1 łyżkę ziół 11/2 szklanki wody letniej i odstawić na 30min do napęcznienia. Ogrzać powoli do wrzenia (nie gotować). Odstawić na 10 min i przece-dzić. Pić 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki naparu.

Zioła powlekające: zmieszać po 20 g liści podbiału, korzenia lukrecji, kwiatów ślazu i na-sion lnu. Zalać 1 łyżkę ziół szklanką wody ciepłej i po 20 min ogrzać do wrzenia. Gotowaćpowoli pod przykryciem 2 min, odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 5-6 razy dziennie małymiporcjami w stanach zapalnych przełyku, jamy ustnej i gardła.

Neopektosan (Herbapol), zioła zawierające 6 składników. Zalać 11/2-21/2 łyżki ziół 2-3szklankami wody gorącej i gotować powoli pod przykryciem 2-3 min. Odstawić na 10 min iprzecedzić do termosu. Pić po 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami w stanachzapalnych jamy ustnej, gardła i oskrzeli oraz w kaszlu.

Mucosit (Herbapol), maść zawierająca wyciągi z liści podbiału i 5 innych ziół. Stosuje siędo smarowania dziąseł w zapaleniu przyzębia, paradontozie i po zabiegach stomatologicznych.

Bronchiflux (Nattermann, RFN), pasta w tubie zawierająca wyciągi z 10 ziół. Działa wy-krztuśnie, rozkurczowo i uspokajająco. Pobudza wytwarzanie śluzu w górnych drogach odde-chowych.

Pulmoran (CSRS), mieszanka ziołowa zawierająca 10 składników, o działaniu wykrztu-śnym.

108. POKRZYWA ZWYCZAJNAUrtica dioica L.

Jest to bylina z rodziny Pokrzywowatych (Urticaceae), rozpowszechniona niemal na całejkuli ziemskiej z wyjątkiem strefy tropikalnej. W Polsce występuje powszechnie w całym krajuna przychaciach, w ogrodach, zaroślach, na polanach, przydrożach i pastwiskach. Lubi glebyzasobne w sole mineralne.

Pokrzywa jest rośliną zazwyczaj dwupienną, wytwarzającą rozłogi. Łodyga czworokancia-sta, wzniesiona, do 1,5 m wysoka, częściowo rozgałęziona, ulistniona naprzeciwległe. Liścieogonkowe, do 15 cm długie, z wolnymi równowąskolancetowatymi przylistkami. Blaszka li-ściowa o sercowatej nasadzie, u szczytu zaostrzona, na brzegu grubo ząbkowana. Kwiaty nie-pozorne, jednopłciowe, zebrane w zwisające grona. Cała roślina pokryta jest włoskami parzą-cymi i mniejszymi włoskami szczeciniastymi.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do września dobrze rozwinięte liściei suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest liść pokrzywy - Fo-lium Urticae. Czasem ścina się lub kosi całe pędy nadziemne i po lekkim przewiędnięciu ob-rywa liście i suszy. Lekko zwiędnięte rośliny są nieco mniej parzące. Równorzędnego surowcadostarcza pokrzywa żegawka - Urtica urens L., roślina jednoroczna, występująca w Polsce po-spolicie koło domostw i w ogrodach.

Jesienią lub wczesną wiosną wykopuje się korzenie i rozłogi pokrzywy zwyczajnej, myje isuszy w suszarni ogrzewanej w temp. do 40°C. Otrzymuje się jako surowiec

301

korzeń pokrzywy - Radix Urticae. Liście i korzenie przechowuje się w szczelnym opakowaniuw miejscach suchych, chłodnych i ciemnych.

Podstawowe związki czynne. W liściach znaleziono kwasy organiczne (m.in. glikolowy iglicerowy), witaminy (m.in. C, K, B2 i kwas pantotenowy), flawonoidy, garbniki, karotenoidy,ksantofil, chlorofile A i B (do 0,75%), protoporfiryny, fitosterole (jak β-sytosterol), ślady olej-ku eterycznego, związki aminowe (m.in. histaminę, acetylocholinę i serotoninę), kwasy orga-niczne, jak mrówkowy, ponadto nie ustalone bliżej związki zwiększające odporność organizmuna infekcje. Są też sole mineralne, a w nich różne pierwiastki śladowe. We włoskach parzącychwykryto składniki lotne, jak 2-metyloheptenon i antofen. Korzenie pokrzywy zawierają kwasyorganiczne, fitosterol, lecytynę, substancje woskowe i śluzowe oraz sole mineralne.

Działanie. Wyciągi z pokrzywy tylko nieznacznie podnoszą dobową ilość wydalanego mo-czu, ale dzięki hamowaniu resorpcji zwrotnej wyraźnie zwiększają eliminację chlorków,mocznika i szkodliwych produktów przemiany materii. Z tego powodu pokrzywa uważana jestza środek „czyszczący krew”.

Obserwuje się także wyraźne działanie na procesy przemiany materii, na co ma wpływ, zjednej strony, bogaty zestaw witamin, które mogą uzupełniać niewielkie niedobory, występują-ce zwłaszcza w okresie wiosennym u dzieci, młodzieży i osób w wieku podeszłym, z drugiejstrony - duża zawartość soli mineralnych, a wśród nich różnych pierwiastków śladowych, któresą niezbędnymi składnikami enzymów i hormonów ustrojowych uczestniczących w procesachprzemiany materii.

Zarówno liście, jak i korzenie pokrzywy obniżają ciśnienie krwi, co wynika częściowo z ichdziałania moczopędnego, a także z rozkurczowego wpływu na mięśnie naczyń krwionośnych.Sprzyja to lepszemu ukrwieniu, obfitszemu doprowadzeniu tlenu i sprawniejszemu odprowa-dzeniu metabolitów.

Odwary z pokrzywy mają również działanie przeciwkrwotoczne, zapobiegające drobnymkrwawieniom z naczyń włosowatych w przewodzie pokarmowym, przypisywane nie tylko wi-taminie K, występującej w surowcu w dość znacznej ilości, ale również flawonoidom i garbni-kom. Pokrzywa zwiększa też poziom hemoglobiny i liczbę czerwonych krwinek, podobnie jakto się obserwuje po preparatach zawierających związki żelaza.

Przetwory z liści pokrzywy pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, mają także nie-znaczne działanie żółciopędne. Ułatwiają trawienie, przyswajanie pokarmów i prawidłowyprzebieg procesów przemiany materii. Zmniejszają stany zapalne przewodu pokarmowego iprzeciwdziałają mało nasilonym biegunkom.

Szczególne znaczenie ma pobudzający wpływ pokrzywy na czynność wydzielniczą trzustki,fakt tym bardziej godny podkreślenia, iż mało jest ziół o podobnych właściwościach. Pokrzywaobniża nieznacznie poziom cukru we krwi i wykazuje synergizm z innymi surowcami zielar-skimi o działaniu przeciwcukrzycowym.

W liściach i korzeniu pokrzywy stwierdzono niedawno istnienie czynników pobudzającychwytwarzanie interferonu i antygenów wirusowych, substancji chroniących organizm człowiekaprzed inwazją wirusów, a pośrednio przed tymi rodzajami nowotworów, które są wywołanewtargnięciem do komórek odpowiednich wirusów onkogennych.

Wodne wyciągi podawane zewnętrznie działają lekko drażniąco na owłosioną skórę głowyi, jak się przyjmuje, sprzyjają lepszemu wzrostowi włosów.

Korzeń pokrzywy działa moczopędnie nieco silniej niż liście i lepiej eliminuje chlorki,mocznik oraz szkodliwe produkty przemiany materii, a nadto w większym

302

stopniu drażni owłosioną skórę głowy. Ma także korzystny wpływ na mieszki włosowe orazgruczoły potowe i łojowe.

Działania niepożądane. Należy podkreślić, że przetwory z pokrzywy są dobrze tolerowaneprzez przeważającą większość ludzi, czasem jednak u nielicznych osób większe dawki wycią-gu z pokrzywy mogą wywołać reakcje alergiczne, podrażnienie żołądka, obrzęk i skąpomocz.Po podaniu zewnętrznym (np. woda pokrzywowa) bardzo rzadko występują odczyny alergicz-ne.

Zastosowanie. Wyciągi z liści pokrzywy stosuje się w łagodnych stanach zapalnych drógmoczowych oraz przewodu pokarmowego, zbyt skąpym wydalaniu moczu, a pomocniczo wkamicy moczowej i skazie moczanowej, chorobie reumatycznej oraz niektórych schorzeniachskórnych, zwłaszcza wieku młodzieńczego. Liście wchodzą w skład granulatu Reumogran imieszanki ziołowej Reumosan, produkowanych przez Herbapol. Służą w chorobie reumatycz-nej i skazie moczanowej.

Pokrzywę stosuje się również w łagodnie przebiegających biegunkach różnego pochodze-nia, nieżycie żołądka i jelit, a zwłaszcza w nieżycie śluzowo-błoniastym jelit, ponadto pomoc-niczo w nieznacznych krwawieniach w przewodzie pokarmowym.

Odwary z pokrzywy stosuje się w niektórych zaburzeniach przemiany materii, wynikają-cych z niedoboru pewnych mikroelementów. Można je podawać dawcom krwi, wykazującymokresowo zwiększone zapotrzebowanie na jony żelaza.

Razem z innymi surowcami zielarskimi o podobnym działaniu pokrzywę można stosować wpoczątkowym okresie cukrzycy. Liść pokrzywy jest składnikiem mieszanki ziołowej Diabeto-san (Herbapol) o działaniu przeciwcukrzycowym.

Odwary z pokrzywy stosuje się zewnętrznie do obmywań owłosionej skóry głowy w łupieżui łojotoku, a także do irygacji w zapaleniu pochwy i upławach. Liść pokrzywy wchodzi w składmieszanki ziołowej Vagosan (Herbapol), używanej do irygacji i przemywań w niektórych cho-robach kobiecych.

Lepsze wyniki w leczeniu łupieżu i łojotoku daje korzeń pokrzywy. Wyciąg płynny z tegosurowca jest składnikiem preparatu Seboren (Herbapol).

Przetwory. Odwar z liści pokrzywy: 2-2 1/2 łyżki liści zalać 2 szklankami wody gorącej igotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako środek poprawiający przemianę materii;również w niedokrwistości (np. dla dawców krwi) w okresie 2-3 tygodni, przyjmując zarazemtabletkę witaminy B1, ponadto jako lek moczopędny, ogólnie odtruwający i zwiększający wy-dzielanie soku trzustkowego. Podawać dzieciom w braku odporności na infekcje, zależnie odwieku 1-2 łyżeczki 3 razy dziennie, dzieciom starszym 1-2 łyżki odwaru.

Urtica-fix: 1 torebkę na szklankę wody wrzącej. Szklankę przykryć i naparzać 5-10 min.Stosować jak odwar.

Miód pokrzywowy: sproszkować równe ilości liści pokrzywy i liści orzecha włoskiego wmłynku elektrycznym. Do 500 g miodu płynnego i ogrzanego dodać 3-4 łyżki sproszkowanychziół i starannie wymieszać. Przyjmować doustnie po 1 łyżeczce do 1 1/2 łyżeczki 2-3 razydziennie po jedzeniu jako środek wzmacniający mechanizmy obronne organizmu. Zalecanyszczególnie dla kobiet jako profilaktyczny w zagrożeniu rakiem sutka.

Zioła wątrobowe dla rekonwalescentów: zmieszać po 50 g liści pokrzywy, korzenia łopianui liści babki lancetowatej oraz po 25 g ziela krwawnika, liści mięty pieprzowej i kory kruszyny.Zalać 1 1/2 łyżki ziół 2 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 20 min. Odsta-wić na 5 min i przecedzić. Pić 3-4 razy

303

dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby wkońcowym okresie 5-8 miesięcy zdrowienia. Także w nieżycie żołądka i jelit oraz dróg żół-ciowych.

Zioła w chorobie jelit: zmieszać po 50 g liści pokrzywy i ziela krwawnika oraz po 25 g kłą-cza wężownika (lub kłącza pięciornika kurzego ziela), ziela poziewnika, ziela rdestu ptasiego ikorzenia lukrecji. Zalać 2-3 łyżki ziół 3 szklankami wody letniej i pozostawić do spęcznieniana 1 godzinę. Ogrzać powoli do wrzenia i po 5 min przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie po 2/3szklanki jako lek przeciwkrwotoczny, przeciwzapalny, przeciwbiegunkowy oraz w stanach za-palnych jelit, zwłaszcza we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego wraz z codziennymi wle-wami doodbytniczymi wyciągu ziołowego. Jednocześnie przyjmować po tabletce witaminy B1i po drażetce Vitaralu.

Zioła w osłabieniu potencji: zmieszać po 50 g liści pokrzywy, kwiatów nagietka i zielakrwawnika oraz po 25 g owoców głogu, ziela dziurawca i korzenia lukrecji. Zalać 2 łyżki ziół2 szklankami wody gorącej i postawić na parze na 20 min pod przykryciem. Odstawić na 10min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 3-4 razy dziennie między posiłkami. Działają ogólniewzmacniająco. Jednocześnie przyjmować po kapsułce witaminy E 3 razy dziennie.

109. POŁONICZNIK NAGIHerniaria glabra L.

Jest to rodzina jednoroczna lub dwuletnia, rzadziej bylina z rodziny Goździkowa-tych (Ca-ryophyllaceae), występująca w Europie, pomocnej Afryce i zachodniej Azji. W Polsce rośniena słonecznych, piaszczystych stanowiskach na obszarze całego kraju, najobficiej jednak wpółnocno-wschodniej części.

Połonicznik wytwarza palowy korzeń, od którego rozchodzą się wkoło rozesłane po ziemiłodygi długości do 30 cm i grubości do 2 mm, rozgałęziające się widlasto, u nasady zdrewnia-łe. Liście eliptyczne lub odwrotnielancetowate, całobrzegie, naprzeciwległe, z dwoma drob-nymi, błoniastymi przylistkami. Kwiaty drobne, niepozorne, barwy żółtawozielonej, zebrane wzbite kłębki w pachwinach liści. Cała roślina jest naga lub tylko nieznacznie owłosiona.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do października rozkwitające roślinyo jednolitej zielonej barwie, ścinając je pod pierwszym rozgałęzieniem, bez najniższej częściłodygi, zwykle zdrewniałej. Suszy się w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymujesię jako surowiec ziele połonicznika - Herba Herniariae. Normy apteczne dopuszczają do-mieszkę ziela połonicznika kosmatego - Herniaria hirsuta L.

Podstawowe związki czynne. Ziele połonicznika zawiera do 11% saponin trój-terpenowych, zwanych glabrozydami, wśród nich kwaśną saponinę - pochodną kwasu kwila-jowego, ponadto inne trójterpenowe saponiny kwaśne i obojętne, pochodne kwasu medykage-nowego. Ważną grupę związków czynnych stanowią flawonoidy w ilości do 2,5% (np. hipero-zyd, kwercetyna i jej pochodne oraz narcyzyna). Inną grupę związków stanowią pochodne hy-droksykumaryny, jak herniaryna, umbeliferon i skopoletyna w łącznej ilości około 0,2%. Pozatym znaleziono kwasy organiczne (m.in. glikolowy i glicerolowy), ślady olejku eterycznego,garbniki i sole mineralne.

Działanie. Ze względu na zawartość flawonoidów surowiec i jego przetwory mają nie-znaczne działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie, zwłaszcza dróg moczowych.

304

Obniżają łagodnie napięcie moczowodów i pęcherza oraz ułatwiają przepływ moczu. Działaniezaś moczopędne połonicznika jest dość słabe. Obserwuje się jednak zwiększone wydalanie jo-nów sodowych i chlorkowych oraz mocznika. Przyjmuje się, że wyciągi z ziela połonicznikapowodują rozpadanie się kamieni moczanowych na krystaliczny piasek, wydalany następnie zmoczem.

Przetwory z połonicznika wywierają działanie przeciwbakteryjne na drobnoustroje znajdu-jące się w drogach moczowych, w tym również na szczepy oporne na antybiotyki i chemiote-rapeutyki.

Działania niepożądane. Przetwory z połonicznika stosowane w zalecanych dawkach lecz-niczych nie wywierają działania szkodliwego. W dawkach większych mogą spowodować nud-ności.

Zastosowanie. Wyciągi z połonicznika stosuje się w schorzeniach dróg moczowych,zwłaszcza zapaleniu cewki moczowej i pęcherza oraz w kamicy moczowodowej i pęcherzowej.Najlepsze wyniki dają przy odczynie moczu słabo zasadowym (pH 7,2). Wyciąg wchodzi wskład pasty Fitolizyna. Ziele połonicznika rzadko stosuje się w lecznictwie samodzielnie. Naj-częściej jest składnikiem mieszanek ziołowych i innych preparatów złożonych.

Przetwory. Napar zapobiegający kamicy moczowej: zmieszać równe ilości ziela połonicz-nika i liści brzozy. Zalać 1-11/2 łyżki mieszanki 11/2 szklanki wody wrzącej i naparzać podprzykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Wypić całość w 2-3 porcjach międzyposiłkami jako lek łagodnie moczopędny, zapobiegający powstawaniu kamieni moczowych iodkażający drogi moczowe.

Zioła moczopędne i „czyszczące krew”: zmieszać po 50 g ziela połonicznika i liści brzozyoraz po 25 g korzenia mniszka, owoców róży i ziela fiołka trójbarwnego. Zalać 2 łyżki mie-szanki 2 szklankami wody ciepłej i gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10min i przecedzić do termosu. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jakośrodek moczopędny, „czyszczący krew”, a nadto przeciwprzesiękowy na naczynia włosowate.Jednocześnie przyjmować po drażetce Rutinoscorbinu.

Zioła w zakażeniu dróg moczowych: zmieszać równe ilości ziela połonicznika, owoców ja-rzębiny, liści maliny, kwiatów mniszka, ziela macierzanki lub tymianku i ziela nawłoci. Zalać21/2 łyżki ziół w termosie 3 szklankami wody wrzącej. Odstawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki 3-4 razy dziennie między posiłkami jako środek bakteriobójczy, przeciwzapalny, przeciwkrwo-toczny, wzmacniający naczynia włosowate i moczopędny. Stosować w ostrym i podostrym za-każeniu bakteryjnym dróg moczowych oraz żołądka i jelit. W stanie przewlekłym zmniejszyćilość ziół do 11/2-2 łyżek na 3 szklanki wody.

Zioła w kamicy szczawianowej i fosforanowej: zmieszać po 50 g ziela połonicznika, zielaskrzypu i ziela nawłoci oraz po 25 g kłącza perzu, kwiatów bławatka i znamion kukurydzy. Za-lać 31/2 łyżki ziół 41/2 szklanki wody wrzącej i postawić pod przykryciem na parze przez 20min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2/3-1 szklankę naparu 3-5 razy dziennie. W kamicyszczawianowej (ale nie fosforanowej) przyjmować jednocześnie na koniec noża węglan lubtlenek magnezu. W kamicy szczawianowej korzystne jest, aby pH moczu wynosiło 6,0-6,2, na-tomiast w kamicy fosforanowej pH powinno osiągać 5,2-5,6. Do regulowania pH moczu stosu-je się Citrolyt (Filofarm), Alkalit (CSRS) lub Uralyt U (Madaus, RFN). Do zakwaszania mo-czu można użyć kwas askorbowy (witamina C) w dawce 2-3 drażetki 4-5 razy dziennie. Ko-rzystnie działają kąpiele ziołowe oraz dieta uboga w sole wapnia.

305

110. PORZECZKA CZARNARibes nigrum L.

Jest to krzew z rodziny Skalnicowatych (Saxifragaceae), występujący w Europie i Azji, czę-sto uprawiany w krajach klimatu umiarkowanego ze względu na jadalne owoce. W Polsce ro-śnie dziko niezbyt często w wilgotnych lasach i zaroślach na całym niżu. Pozostaje pod czę-ściową ochroną.

Porzeczka czarna osiąga wysokość 1-2 m. Młode gałązki oraz nerwy na spodzie liści owło-sione. Liście duże, 3- lub 5-klapowe, w nasadzie ucięte lub sercowate. Kwiaty promieniste opłatkach czerwonych, zebrane w grona. Owoc jagodokształtny, barwy niemal czarnej, dośćsmaczny. Cała roślina wyróżnia się swoistym, niezbyt miłym aromatem.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się wiosną dobrze rozwinięte, zdrowe, zielone liściei suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się liść porzeczki czarnej -Folium Ribis nigri.

Czasem zbiera się również dojrzałe owoce porzeczki czarnej i suszy w cieniu i przewiewielub w suszarni ogrzewanej w temperaturze nie przekraczającej 35°C. Otrzymuje się owoc po-rzeczki czarnej - Fructus Ribis nigri. Owoce wykorzystuje się częściej w gospodarstwie do-mowym lub przetwórstwie do sporządzania marmolad, dżemów, galaretek i syropu (soku) po-rzeczkowego. Galaretka i syrop wyrabiane na zimno (bez gotowania) są doskonałym źródłemwitaminy C.

Podstawowe związki czynne. W liściach porzeczki czarnej występują garbniki, pochodneflawonowe (m.in. rutyna), kwasy organiczne, olejek eteryczny (zawierający α-pinen, mircen,geraniol, limonen i linalol), ponadto sole mineralne (m.in. sole boru i magnezu).

W owocach znaleziono cukry, kwasy organiczne, w tym kwas askorbowy (witamina C) wilości 120 mg% oraz kwas cytrynowy (do 3,5%), antocyjany, pektyny i sole mineralne, obfitu-jące w bór.

Działanie. Wyciągi z liści porzeczki czarnej pobudzają przesączanie w kłębkach nerkowychi jednocześnie hamują wchłanianie zwrotne w cewkach, co przypisuje się działaniu olejku.Słabo zwiększają ilość wydalanego moczu i produktów przemiany materii, w tym kwasu mo-czowego. Ponadto działają przeciwzapalnie. Wywierają również nieznaczny wpływ na popra-wę krążenia i czynność serca oraz stopniowy zanik obrzęków. Obserwowano też nieznacznedziałanie napotne.

Zawarte w surowcu garbniki i mikroelementy działają słabo przeciwzapalnie i ściągające nabłony śluzowe żołądka i jelit, a także hamują rozwój drobnoustrojów przewodu pokarmowego.

Odwar z liści porzeczki podany zewnętrznie w postaci płukań i okładów ma działanie ścią-gające i przeciwbakteryjne.

Sok ze świeżych owoców, oprócz właściwości dietetycznych, działa również wirusobójczo,podobnie jak sok z owoców porzeczki czerwonej, i dlatego zalecany jest w grypie (np. 1-2 łyż-ki soku do szklanki herbaty kilka razy dziennie).

Działania niepożądane. Przetwory z porzeczki czarnej stosowane w zalecanych dawkachleczniczych nie wywierają szkodliwego działania. Niektóre osoby nie znoszą swoistego zapa-chu tej rośliny.

Zastosowanie. Odwary z liści porzeczki czarnej stosuje się jako słaby środek moczopędny,najczęściej w połączeniu z innymi surowcami o podobnym działaniu. Ponadto jako lek prze-ciwzapalny, zwłaszcza na pęcherz moczowy. Zaleca się również

306

w nieżycie żołądka i jelit, zwykle w połączeniu z innymi ziołami. Zewnętrznie stosuje się dopłukania w zapaleniu błon śluzowych jamy ustnej i gardła.

Przetwory. Odwar moczopędny z porzeczki: zmieszać równe ilości liści porzeczki czarnej iziela skrzypu. Zalać 11/2 łyżki ziół 1 szklanką wody letniej i gotować powoli pod przykryciem5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/4-1/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posił-kami jako środek moczopędny, przeciwzapalny i nieco napotny.

Napar przeciwnieżytowy z porzeczki: zmieszać równe ilości liści porzeczki czarnej i liścimięty. Zalać 1 łyżkę mieszanki 11/2 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 20min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkamiw nieżycie żołądka lub jelit.

Napar przeciwzapalny z porzeczki: zmieszać równe ilości liści czarnej porzeczki i liściszałwii. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min.Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 łyżki 2-4 razy dziennie między posiłkami w nieżycieżołądka i jelit. Ten sam napar można stosować do płukania jamy ustnej i gardła. Korzystniejest dodać 10-15 kropli Azulanu lub 4-5 kropli Propolanu.

Zioła moczopędne z porzeczką: zmieszać po 50 g liści porzeczki czarnej i kwiatów chabrubławatka oraz po 25 g kwiatów mniszka, kwiatów robinii akacjowej i ziela pięciornika gęsiego.Zalać 3 łyżki ziół 3 szklankami wody gorącej. Ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przy-kryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 1 szklance 3 razy dzienniemiędzy posiłkami w kamicy moczanowej i dolegliwościach skórnych. Stosuje się pomocniczow gośćcu i dnie (artretyzmie).

Zioła w owrzodzeniu jelit: zmieszać po 50 g liści porzeczki czarnej, liści podbiału, liścibabki lancetowatej i liści pokrzywy oraz po 25 g liści mięty pieprzowej, ziela dziurawca i zielardestu ptasiego. Wsypać do termosu 2-3 łyżki ziół i zalać 2 1/2 szklanki wody wrzącej. Za-mknąć i pozostawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami jako środekprzeciwbiegunkowy, przeciwzapalny i przeciwkrwotoczny, zwłaszcza we wrzodziejącymzapaleniu jelita grubego, z codziennym stosowaniem wlewów doodbytniczych z ziół.Jednocześnie z naparem przyjmować po tabletce witaminy B1 i po drażetce witaminy C.

Kompres ziołowy na odbyt: zmieszać równe ilości czarnej porzeczki, liści babki lancetowa-tej i kwiatów nagietka. Zwilżyć obficie wodą 2-3 łyżki ziół, ogrzać w naczyniu, owinąć wpłótno lub gazę i po ostudzeniu do temp. około 35°C przyłożyć na odbyt w pozycji leżącej nabrzuchu. Trzymać możliwie długo. Następnie odbyt osuszyć i posmarować maścią lub olejemnagietkowym bądź maścią Tormentiol albo Dermosan. Powtarzać na przemian z nasiadówkamico drugi dzień wieczorem przez 2-3 tygodnie w żylakach odbytu i w szczelinie odbytu.

111. POZIEWNIK SZORSTKIGaleopsis tetrahit L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Wargowych (Labiatae), występująca w Europie i pół-nocnej części Azji. W Polsce rośnie jako chwast na polach, przydrożach i brzegach lasów całe-go kraju.

Poziewnik ma łodygę do 1 m wysoką, gałęzistą, w górze często ogruczoloną, na przekrojuczworokątną. Liście jajowate lub podłużnie jajowate, zaostrzone, na

307

brzegu karbowanopiłkowane, ogonkowe, ustawione naprzeciwległe. Na dolnej wardze zwykleciemny deseń zajmujący najwyżej 2/3 jej powierzchni.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w okresie zakwitania od czerwca do październi-ka górne części pędów i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje sięziele poziewnika - Herba Galeopsidis. Równorzędnego surowca dostarczają także inne gatunkikrajowe, jak poziewnik polny - Galeopsis ladanum L., i poziewnik miękkowłosy - Galeopsispubescens Bess.

Podstawowe związki czynne. W zielu występuje do 6% garbników, flawonoidy (m.in. po-chodne skutelareiny), irydoidy (m.in. galirydozyd), alkaloid stachydryna, saponiny, gorycze,kwasy organiczne, jak salicylowy i kawowy, oraz sole mineralne, zawierające około 0,25%krzemionki rozpuszczalnej w wodzie.

Działanie. Dzięki zawartości rozpuszczalnej krzemionki odwary z ziela poziewnika wywie-rają korzystne działanie na organizm. Rozpuszczalna krzemionka wchłania się w przewodziepokarmowym i gromadzi w różnych tkankach, jak skóra, błony śluzowe, ściany naczyń krwio-nośnych, tkanka płucna, krwinki czerwone i trzustka. Stosunkowo dużo krzemionki zbiera sięw miejscach uszkodzonych, jak rany, ubytki skórne, wapniejące ogniska gruźlicze i blizny po-operacyjne. Rozpuszczalna krzemionka odgrywa w moczu rolę jednego z najważniejszych ko-loidów ochronnych.

Ziele poziewnika wykazuje ponadto słabe działanie moczopędne przypisywane flawonoi-dom, nieznaczne własności wykrztuśne ze względu na saponiny oraz niezbyt silne działanieściągające i odkażające przewód pokarmowy, powodowane przez garbniki.

Działania niepożądane. Przetwory z ziela poziewnika stosowane w zalecanych dawkachleczniczych nie powodują objawów szkodliwych.

Zastosowanie. Przetwory z ziela poziewnika stosuje się pomocniczo, nie zaniedbując ruty-nowego postępowania wskazanego przez lekarza, w przypadkach gruźlicy płuc, w stanach za-palnych błon śluzowych przewodu pokarmowego i dróg moczowych, w uszkodzeniach skóry,w stanach pooperacyjnych, oparzeniach oraz zwiększonej przepuszczalności ścian włosowa-tych naczyń krwionośnych. Również dla uzupełnienia niedoboru składników mineralnych,zwłaszcza u osób starszych i rekonwalescentów.

Czasem ziele poziewnika znajduje zastosowanie jako lek moczopędny, ale zawsze w połą-czeniu z innymi surowcami działającymi na drogi moczowe. Podobnie, tylko w kompozycji zinnymi surowcami roślinnymi, stosuje się ziele poziewnika jako środek wykrztuśny i łagodzą-cy kaszel. W homeopatii zaleca się ziele poziewnika w dolegliwościach nerek i pęcherza.

Przetwory. Odwar z ziela poziewnik a: 2 łyżki ziela zalać na noc 2 szklankami wody let-niej. Rano ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 10 min. Odstawić na 10 min iprzecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie 1 godz. po posiłkach, jako środek poprawia-jący przemianę materii, mineralizujący, przeciwzapalny i wykrztuśny.

Zioła mineralizujące: zmieszać po 25 g ziela poziewnika, ziela rdestu ptasiego, ziela mio-dunki plamistej i ziela skrzypu. Zalać 1 łyżkę ziół 2 szklankami wody zimnej. Ogrzać do wrze-nia i gotować łagodnie pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1/2szklanki 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek mineralizujący w różnych postaciach gruź-licy, nie zaniedbując używania preparatów przepisanych przez lekarza. Także w różnych dole-gliwościach ze strony błon śluzowych i skóry, po operacjach dla ułatwienia bliznowacenia orazw osłabieniu ścian

308

naczyń włosowatych. Ponadto dla wzmocnienia owłosienia i pomocniczo w złamaniach kości.Zioła piersiowe: zmieszać równe ilości ziela poziewnika, ziela tymianku lub macierzanki, li-

ści podbiału i liści babki lancetowatej. Zalać 11/2 łyżki ziół 2 szklankami wody wrzącej i napa-rzać pod przykryciem 20 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić rano i wieczorem po je-dzeniu po 2/3 szklanki w przewlekłym bronchicie, rozedmie płuc, pylicy płuc, utrudnionymodkrztuszaniu, anginie i tzw. suchym kaszlu. Napar można osłodzić miodem.

112. POZIOMKA POSPOLITAFragaria vesca L.

Jest to niewielka bylina z rodziny Różowatych (Rosaceae), rozpowszechniona w klimacieumiarkowanym niemal na całym świecie, znana powszechnie ze swoich jadalnych owoców. WPolsce rośnie w widnych lasach sosnowych całego kraju, na niżu i w górach po strefę koso-drzewiny. Znane są różne formy uprawne poziomki. Najbardziej ceniona jest odmiana hodow-lana poziomki - Fragaria vesca var. hortensis (Duch.) Ser., bezrozłogowa, obficie i długoowocująca. Uprawiane są liczne odmiany

Poziomka pospolita (wg Ortus Sanitatis, 1496)

309

różniące się kształtem, barwą i wielkością owoców oraz plennością i odpornością na choroby.Truskawka, czyli poziomka ananasowa - Fragaria ananassa Duch., jest mieszańcem gatun-

ków poziomki europejskich z amerykańskimi.Poziomka pospolita ma łodygę do 30 cm wysoką, owłosioną. Liście ogonkowe, trójlistkowe,

o brzegu piłkowanym. Kwiaty białe, promieniste. Owoc rzekomy, powstający przez zmięśnie-nie dna kwiatowego, czerwony, pachnący, smaczny.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się ze stanu dzikiego przez cały okres wegetacjizdrowe, zielone liście poziomki z ogonkami lub bez nich i suszy w warunkach naturalnych wcieniu i przewiewie. Surowcem jest liść poziomki - Folium Fragariae. Młode liście poziomkibywają używane jako namiastka herbaty. Liści poziomek uprawianych nie zrywa się, gdyż tobardzo obniża plon owoców.

Owoce poziomki z odmian zarówno dziko rosnących, jak i uprawianych służą w stanieświeżym do celów spożywczych. U niektórych osób mogą wywołać uczulenie.

Podstawowe związki czynne. W liściach poziomki znaleziono około 6% garbników piroka-techinowych, flawonoidy (jak kwercetyna), kwasy organiczne, ślady olejku eterycznego i solemineralne.

W świeżych owocach występują karotenoidy, związki cukrowe (do 10%), kwasy organiczne(około 1%), a wśród nich nieco kwasu salicylowego oraz kwas askorbowy (witamina C), anto-cyjany (jak fragaryna), a także sole mineralne.

Działanie. Ze względu na obecność flawonoidów odwary z liści poziomki działają słabomoczopędnie, ułatwiając usuwanie z organizmu jonów sodowych i chlorkowych oraz szkodli-wych produktów przemiany materii, rozpuszczalnych w wodzie. Natomiast garbniki zawarte wliściu mają słabe działanie ściągające na błony śluzowe przewodu pokarmowego, a także prze-ciwbiegunkowe i bakteriobójcze. Ponadto unieczynniają toksyny bakteryjne wydzielane przezszczepy chorobotwórcze.

Owoce poziomki mają działanie odżywcze i witaminizujące. Sok i same owoce mają wła-sności odtruwające, tzw. czyszczące krew oraz regulujące przemianę materii.

Działania niepożądane. Przetwory z liści poziomki w zalecanych dawkach nie wywołująodczynów szkodliwych. Znane są natomiast przypadki uczuleń na owoce poziomki, zwłaszczau dzieci.

Zastosowanie. Liście poziomki wykazują dość słabe działanie fizjologiczne, dlatego rzadkosą stosowane same. Najczęściej wchodzą w skład mieszanek recepturowych ziołowych mo-czopędnych, przeciwbiegunkowych bądź przeciwzapalnych, regulujących przemianę materii,zwłaszcza u dzieci i młodzieży. Owoce poziomki stosuje się do wiosennej kuracji, polegającejna codziennym spożywaniu po 1/2 kg owoców przez miesiąc, zmieszanych z kefirem, jogur-tem, zsiadłym mlekiem lub drożdżami i kawałkiem świeżego masła. Stwierdzono, że spożywa-nie owoców poziomki jest korzystne w chorobie pochodzenia tropikalnego, ale spotykanejrównież w Europie, nazywanej sprue (psilosis). Jest to bezgorączkowa, przewlekła postaćopryszczkowego zapalenia jamy ustnej, połączonego z niestrawnością, biegunką, wyniszcze-niem i niedokrwistością.

Owoce poziomki bywają niekiedy stosowane zewnętrznie do maseczek kosmetycznych.Przetwory. Odwar z liści poziomki: 1 łyżkę liści zalać 1 szklanką wody gorącej i gotować

pod przykryciem na słabym ogniu 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklan-ki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek

310

moczopędny w nieżycie dróg moczowych, pomocniczo w gośćcu, skazie moczanowej (dna) idolegliwościach skórnych.

W przypadku łagodnych biegunek sporządzić podobnie odwar z 2 łyżek liści na 1 szklankęwody gorącej. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem.

Zioła w schorzeniach dróg moczowych: zmieszać 20 g liści poziomki, 40 g ziela nawłoci ikłącza pięciornika kurzego ziela, 60 g owoców róży i ziela skrzypu oraz 100 g ziela dziurawca.Zalać 11/2 łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej i gotować powoli pod przykryciem 5-7 min.Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić porcjami w ciągu dnia w nieżycie nerek i pęcherza mo-czowego oraz kamicy moczowej.

113. PRAWOŚLAZ LEKARSKIAlthaea officinalis L.

Jest to bylina należąca do rodziny Ślazowatych (Malvaceae), występująca w stanie natural-nym w Europie środkowej, południowej i wschodniej. Obecnie jest powszechnie uprawiana. WPolsce występuje rzadko w stanie dzikim w Poznańskiem i na Kujawach na łąkach, solniskachi przydrożach.

Prawoślaz wytwarza kłącze oraz liczne, mięsiste korzenie. W pierwszym roku wydaje nadziemią rozetę przyziemnych liści, a w latach następnych prostą łodygę do 1,5 m wysoką, poje-dynczą lub rozgałęzioną, u dołu silnie zdrewniałą. Liście ogonkowe, 3- lub 5-klapowe, karbo-wane, zaostrzone u szczytu, po obu stronach szaro owłosione. Kwiaty duże, promieniste o ko-ronie różowej. Owoc rozłupka.

Surowiec. Do celów leczniczych wykopuje się jesienią wyłącznie rośliny uprawiane w dru-gim lub trzecim roku wegetacji i odcina mięsiste korzenie od kłączy. Kłącze jako zbyt zdrew-niałe nie ma znaczenia w lecznictwie. Można je ponownie posadzić, co umożliwi zbiór korzenijuż w jesieni następnego roku. Zebrane korzenie oskrobuje się niezwłocznie z kory i suszyszybko w suszarni ogrzewanej w temp. około 20°C, gdyż inaczej żółkną i nabierają nieprzy-jemnego posmaku. Otrzymuje się jako surowiec korzeń prawoślazu - Radix Althaeae.

W lipcu lub sierpniu zbiera się w okresie zakwitania również liście prawoślazu i szybko su-szy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest liść prawoślazu - FoliumAlthaeae.

Prawoślaz można z powodzeniem uprawiać w ogrodach przydomowych i działkowych.Podstawowe związki czynne. Korzeń prawoślazu zawiera śluzy jako podstawowe składniki

czynne w ilości zmiennej zależnie od pory zbioru surowca i okresu wegetacji. Im korzeniestarsze, tym śluzu jest więcej. Zbierany późną jesienią, zawiera ponad 10% śluzu, natomiast wlecie - około 5%. Śluz ten ma odczyn kwaśny. Oprócz tego w korzeniu znajduje się ponad 10%pektyn, około 10% sacharozy, do 2% asparaginy i znaczne ilości skrobi. Jej zawartość jest teżzmienna i spada w okresie jesienno-zimowym, gdy wzrasta ilość śluzu. Jest ponadto betaina isole mineralne.

Również liść prawoślazu jest ważnym surowcem śluzowym. Zawartość tego składnika do-sięga w liściu 10%. Ponadto występują flawonoidy, kwasy organiczne i sole mineralne.

Działanie. Korzeń prawoślazu jest jednym z najważniejszych surowców śluzowych. Zawar-te w nim śluzy pęcznieją w wodzie i tworzą roztwory koloidalne, które

311

pokrywają błony śluzowe cienką warstwą utrzymującą się przez czas dłuższy i chronią je przedszkodliwym wpływem czynników zewnętrznych. Ułatwiają też regenerację uszkodzonychfragmentów błony śluzowej i wpływają na zmniejszanie się stanów zapalnych.

Wodny wyciąg z korzenia prawoślazu przyjęty doustnie w odpowiednio dużej dawce działaosłaniające na błonę śluzową żołądka, i to tym dłużej i skuteczniej, im wyższa jest kwasowośćsoku żołądkowego, gdyż śluz z tego surowca zwiększa swą lepkość pod wpływem kwasu sol-nego.

Śluzy z prawoślazu powodują również zmiękczenie zalegającej, a mniej lub więcej wysu-szonej i zbitej wydzieliny przylegającej do błon śluzowych gardła i krtani w tej części, w którejstykają się bezpośrednio. Dzięki temu ułatwiają odkrztuszanie. Mają też na zasadzie odruchuwpływ na oskrzela.

Po podaniu doustnym niektóre składniki surowca są wydalane z moczem i działają przeciw-zapalnie oraz odgrywają rolę koloidów ochronnych, przeciwdziałających krystalizacji składni-ków mineralnych.

Zewnętrznie, na skórę prawoślaz działa nie tylko odmiękczająco, ale i przeciwzapalnie. Po-dobnie na błony śluzowe i oczy.

Liście prawoślazu działają podobnie jak korzeń, ale zawierają zwykle o połowę mniejzwiązków śluzowych.

Działania niepożądane. Wyciągi z prawoślazu, stosowane regularnie przez długi okres,mogą wywołać niedobory witamin, soli mineralnych lub innych związków, ponieważ śluzyhamują wchłanianie w przewodzie pokarmowym.

Zastosowanie. Wodne wyciągi z korzenia i liści prawoślazu stosuje się jako preparatyochronne i przeciwzapalne w chorobach gardła, krtani i jamy ustnej oraz przy uszkodzeniachbłon śluzowych gorącymi płynami lub substancjami żrącymi. Ponadto w nieżycie oskrzeli iprzełyku oraz nieżycie lub wrzodzie żołądka i dwunastnicy, a także w nadkwaśności.

W uporczywych zaparciach wskazane jest przyjmowanie sproszkowanego korzenia prawo-ślazu zmieszanego przed zażyciem z wodą, gdyż pęczniejąc w jelitach spulchnia masy kałowe,wzmaga łagodnie ruchy perystaltyczne jelit i ułatwia wypróżnienie. W zaparciach u dzieci do-bre wyniki dają lewatywy zawierające odwar z prawoślazu.

Przetwory z prawoślazu mają często zastosowanie w nieżytach górnych dróg oddechowych,ostrym, suchym kaszlu, chrypce, a pomocniczo w anginie i nieżycie oskrzeli. Korzeń służy waptece do sporządzania syropu prawoślazowego - Sirupus Althaeae, składnika wielu miksturprzepisywanych w kaszlu i przeziębieniu. Korzeń wchodzi również w skład mieszanek zioło-wych Pektosan i Neopektosan, stosowanych w stanach nieżytowych jamy ustnej oraz w kaszlu,a także do płukania w zapaleniu jamy ustnej. Odwary z prawoślazu zalecane są do przemywa-nia i okładów na oczy w stanach zapalnych powiek i spojówek. Ponadto do okładów w zapale-niu i świądzie skóry oraz na wrzody i czyraki.

Przetwory. Macerat z korzenia prawoślazu: 1 łyżkę dobrze rozdrobnionego surowca zalać 1szklanką wody ciepłej i pozostawić pod przykryciem na 6-8 godz. do napęcznienia. Następnienieco ogrzać i przecedzić. Pić po 1/2 szklanki 2 razy dziennie w nieżycie żołądka oraz górnychdróg oddechowych i w suchym kaszlu. Zalecany jest też do płukania w zapaleniu jamy ustnej igardła oraz do okładów w zapaleniu spojówek i brzegów powiek.

Po podaniu doustnym obserwowano zmniejszenie nasilenia biegunki.Korzeń prawoślazu sproszkowany: 1 łyżkę stołową sproszkowanego

312

korzenia wsypać do 1/3 szklanki ciepłej wody i wypić. Stosować rano i wieczorem jako środekułatwiający wypróżnienia.

Odwar z prawoślazu do lewatyw: 1 łyżkę rozdrobnionego korzenia prawo-ślazu i 1/2 łyżkikwiatów rumianku zalać 11/2 szklanki wody ciepłej i pozostawić na 30-60 min. Następnieogrzać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Ostudzić i przecedzić. Stoso-wać do lewatyw dzieciom w zaparciach. Odwar ten może też służyć do okładów, przemywań ipłukania.

Odwar z prawoślazu: 2-4 łyżki sproszkowanego korzenia zalać 1-11/2 szklanki wody ciepłeji gotować bardzo powoli do otrzymania gęstej papki. Dodać 1/2 łyżki miodu, wymieszać,przenieść na lniane płótno i dostatecznie ciepłe przyłożyć na czyraki, ropne zapalenie skóry iropnie pach. Zmieniać co 3 godz. Odkażać skórę wodą utlenioną.

Mukaltin (ZSRR), tabletki zawierające mieszaninę śluzów i pektyn z ziela prawoślazu.Dawki: 1-2 tabletki doustnie 2-3 razy dziennie jako środek wykrztuśny w schorzeniach gór-nych dróg oddechowych.

114. PRAWOŚLAZ, OGRODOWY, ODMIANA O1ARNAAlthaea rosea Cav. varietas nigra Hort.

Jest to roślina jedno- lub dwuletnia, czasem bylina z rodziny Ślazowatych (Malvaceae), po-chodząca z Półwyspu Bałkańskiego, Krety i Azji Mniejszej, obecnie spotykana wyłącznie wuprawie. W Polsce znana jest również pod nazwą malwy ogrodowej lub malwy czarnej i upra-wiana jako roślina ozdobna i lecznicza.

Malwa czarna ma łodygę prostą, do 2 m wysoką, nie rozgałęzioną. Liście duże, ogonkowe,kwiaty także duże, promieniste, osadzone po 2-4 w kątach liści. W uprawie są odmiany o kwia-tach białych, żółtych, różowych lub ciemnofioletowych.

Surowiec. Do celów leczniczych uprawia się wyłącznie odmianę o kwiatach ciemnofiole-towych, prawie czarnych. Zbiera się w lipcu lub sierpniu świeżo rozwinięte kwiaty wraz z kie-lichami i suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje się jako surowiec kwiatmalwy czarnej z kielichami - Flos Malvae arboreae cum calycibus (syn. Flos Malvae horten-sis).

W technice do barwienia wina i niektórych produktów spożywczych stosuje się same koro-ny kwiatowe, kwiaty malwy czarnej bez kielichów - Flos Malvae arboreae sine calycibus.

Podstawowe związki czynne. Kwiaty zawierają 8-12% substancji śluzowych, pektyny, an-tocyjany, składające się głównie z mieszaniny trzech glikozydów delfinidyny, ponadto nieznany bliżej hormon roślinny o działaniu estrogennym, ślady olejku eterycznego, żywice,garbniki, fitosterol i sole mineralne.

Działanie. Dzięki związkom śluzowym wodny wyciąg z kwiatów malwy czarnej powlekabłony śluzowe jamy ustnej i gardła, zmniejsza nadmierną ich wrażliwość i osłabia odruchkaszlowy. Rozrzedza zalegającą w gardle gęstą wydzielinę i ułatwia odkrztuszanie. Na błonyśluzowe przewodu pokarmowego wodny wyciąg z tego surowca wywiera działanie osłaniają-ce, ale nieco słabsze niż w górnych drogach oddechowych. Wyciągi wykazują ponadto słabewłasności estrogenne i pobudzają krwawienia miesięczne u kobiet, ale nie działają poronnie.

Działania niepożądane. Przetwory z kwiatów malwy czarnej stosowane w zalecanychdawkach leczniczych nie wywierają działania szkodliwego.

Zastosowanie. Wodne wyciągi z kwiatów malwy czarnej stosuje się przede

313

wszystkim w nieżytach górnych dróg oddechowych, chrypce, w przypadkach uczucia suchościw gardle i trudnościach w odkrztuszaniu, a także w kaszlu ze skąpą wydzieliną.

W nieżytach przełyku i żołądka należy stosować kwiaty malwy czarnej w połączeniu z su-rowcami bogatymi w śluz, np. z korzeniem prawoślazu.

Surowiec ten wchodzi w skład mieszanek regulujących miesiączkowanie oraz łagodzącychdolegliwości w okresie przekwitania.

Przetwory. Odwar z kwiatów malwy czarnej: 1 łyżkę kwiatów zalać 11/2 szklanki wodygorącej i macerować 20-30 min. Następnie gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawićna 10 min i przecedzić. Pić 3 razy dziennie po 1/3 szklanki między posiłkami w nieżytach gór-nych dróg oddechowych oraz używać do płukania jamy ustnej i gardła. W uporczywym kaszludodać do odwaru 1 łyżkę miodu.

Zioła w dolegliwościach kobiecych: zmieszać po 50 g kwiatów malwy czarnej i kwiatów ja-snoty białej oraz po 25 g ziela przywrotnika, szyszek chmielowych, ziela serdecznika i liściszałwii. Zalać 1 łyżkę ziół 11/2 szklanki wody wrzącej, przykryć i postawić nad parą na 20min. Odstawić i przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 1/2-2/3 szklanki rano i wieczorem w zabu-rzeniach miesiączkowania i w okresie przekwitania.

115. PRZETACZNIK LEŚNYVeronica officinalis L.

Jest to bylina z rodziny Trędownikowatych (Scrophulariaceae), występująca w całej Euro-pie i częściowo na Syberii. W Polsce pospolita na niżu na łąkach, pastwiskach, w rzadkich la-sach, zawsze na glebach dostatecznie wilgotnych.

Przetacznik ma łodygi płożące i korzeniące się, do 20 cm drugie, silnie owłosione. W prze-ciwieństwie do łodyg grona kwiatowe są zawsze prosto wzniesione. Liście odwrotniejajowatelub eliptyczne, karbowane, ku nasadzie całobrzegie, klinowato zwężone w bardzo krótki ogo-nek. Kwiaty grzbieciste o koronie bladoniebieskiej. Owocem jest trójkątniesercowata torebka.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do lipca zakwitające górne częścipędów przetacznika, kiedy nie ma jeszcze kwiatów przekwitłych lub torebek nasiennych. Ze-brane pędy nie powinny też zawierać łodyg korzeniących się. Suszy się w suszarniach natural-nych, w miejscach zacienionych, o dobrym przewiewie bądź w suszarniach ogrzewanych wtemp. około 35°C. Otrzymuje się ziele przetacznika leśnego - Herba Veronicae. Surowiec han-dlowy jest zwykle mieszaniną kilku gatunków, jak np. przetacznik ożankowy - Veronica cha-maedrys L., i przełącznik kłosowy - Veronica spicata L.

Podstawowe związki czynne. Ziele przetacznika zawiera glikozydy irydoidowe, głównieaukubinę, ponadto mannitol, β-sytosterol, fenolokwasy, garbniki, flawonoidy, saponiny, gory-cze i sole mineralne.

Działanie. Najbardziej dostrzegalne jest łagodne działanie wykrztuśne ziela przetacznika,przypisywane saponinom, słabsze jednak od innych surowców z tej grupy. Wyciągi z ziela nie-znacznie pobudzają wydzielanie soku żołądkowego z uwagi na zawarte w nich niewielkie ilo-ści goryczy. Usprawniają trawienie i przyswajanie pokarmów, a fenolokwasy i garbniki działa-ją także zapierające i przeciwbakteryjnie. Ponadto wyciągi te zwiększają nieco wydalanie mo-czu i potu oraz ułatwiają usuwanie

314

wraz z nimi produktów przemiany materii. Odwary z przetacznika przyspieszają gojenie ran iregenerację uszkodzonego naskórka ze względu na własności lekko ściągające, bakteriobójczei przeciwzapalne, zbliżone do działania babki lancetowatej.

Działania niepożądane. Przetwory z przetacznika stosowane w zalecanych dawkach lecz-niczych nie wywierają działania szkodliwego.

Zastosowanie. Przetwory z przetacznika służą przede wszystkim jako środek wykrztuśny wsuchym kaszlu i chrypce, najczęściej w połączeniu z podobnie działającymi surowcami. Stosu-je się również w przewlekłych, ale niezbyt nasilonych zaburzeniach trawiennych, wyrażają-cych się brakiem apetytu, bólem brzucha, wzdęciem, nieregularnymi wypróżnieniami oraz nie-dostatecznym przyswajaniem pokarmów. Zalecane we wrzodzie żołądka. Ponadto w małonasilonej niewydolności nerek oraz dolegliwościach skórnych jako środek ogólnieodtruwający.Zewnętrznie odwary z ziela stosuje się do obmywania trudno gojących się ran, owrzodzeń,swędzących wysypek i liszajów, również do okładów na oparzenia I i II stopnia, a ponadto doirygacji w upławach oraz do obmywań w świądzie sromu, płukania jamy ustnej i do kąpieli.Niekiedy używane do wcierań w bólach gośćcowych.

Przetwory. Odwar z ziela przetacznika: 1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody zimnej. Ogrzaćdo wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki przed posiłkami jako lek żołądkowy, poprawiający trawieniei przemianę materii.

Odwar wykrztuśny z przetacznika: zmieszać 50 g ziela przetacznika i 20 g korzenia pier-wiosnka. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wody zimnej i ogrzać do wrzenia. Gotować ła-godnie 5 min pod przykryciem. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 łyżki co 2-3 godz. pojedzeniu jako środek wykrztuśny w suchym kaszlu, chrypce i nieżycie oskrzeli.

Odwar o działaniu moczopędnym z przetacznika: zmieszać po 25 g ziela przetacznika i zielanawłoci. Zalać 1 łyżkę mieszanki 11/2 szklanki wody zimnej. Ogrzać do wrzenia i gotować ła-godnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razydziennie między posiłkami jako środek moczopędny, poprawiający przemianę materii i łago-dzący dolegliwości skórne. Ten sam odwar można stosować zewnętrznie do płukania jamyustnej i gardła w stanach zapalnych i anginie, również do okładów na trudno gojące się rany iowrzodzenia.

Nalewka przetacznikowa: do 500 ml alkoholu 40-procentowego wsypać 2-3 łyżki rozdrob-nionego ziela przetacznika i pozostawić na 14 dni, często wstrząsając. Odcedzić, ziele wyci-snąć, oba płyny przesączyć przez watę. Nalewką nacierać bolesne miejsce w gośćcu i skaziemoczanowej (dnie) 2 razy dziennie.

Zioła żołądkowe: zmieszać po 50 g ziela przetacznika, ziela drapacza lekarskiego i kwiatówrumianku oraz po 25 g owoców anyżu (lub kopru włoskiego), kwiatów nagietka i liści miętypieprzowej. Do 2 szklanek ciepłego mleka wsypać 11/2 łyżki ziół i powoli ogrzewać do wrze-nia pod przykryciem. Odstawić na kilka minut i przecedzić (można do termosu). Pić tylko cie-pły odwar po 1/2 szklanki na 1 godz. przed śniadaniem i obiadem. W 2 godz. po kolacji wypićcałą szklankę ciepłego odwaru, położyć się na tapczanie i co 3-5 min zmieniać pozycję - nawznak, na lewy i prawy bok oraz na brzuchu. Stosować w zapaleniu żołądka oraz we wrzodzieżołądka jako środek przyspieszający bliznowacenie niszy wrzodowej, także po zabiegu chirur-gicznym. W przypadku wrzodu dwunastnicy pije się mleczny napar bez przyjmowania pozycjileżącej.

315

Zioła w żylakach odbytu: zmieszać 50 g ziela przełącznika i po 25 g ziela bukwicy, liściorzecha włoskiego i kory dębowej. W naczyniu 5-6 łyżek ziół zalać 2 l wody zimnej i ogrzaćdo wrzenia. Odstawić na 10 min i przecedzić do miski. Użyć do nasiadówki na 10-15 min otemp. 36-38°C. Następnie odbyt osuszyć i posmarować olejem nagietkowym lub olejem dziu-rawcowym bądź wyciągiem olejowym z czosnku albo roztworem witaminy E czy Linoma-giem. Częstotliwość nasiadówek zależy od stanu zaawansowania choroby.

116. PRZYMIOTNO KANADYJSKIEErigeron canadensis L.

Jest to roślina jedno- lub dwuletnia z rodziny Złożonych (Compositae), pochodząca z Ame-ryki Północnej, rozpowszechniona jako chwast we wszystkich częściach świata. W Polsce ro-śnie bardzo pospolicie na całym niżu i w niższych partiach górskich, na piaszczystych ugorach,pastwiskach, porębach leśnych i w pobliżu domostw.

Przymiotno kanadyjskie ma łodygę do 1 m wysoką, szorstką, u góry rozgałęzioną. Liścierównowąskolancetowate, z obu końców zwężające się, z rzadka szorstko owłosione i orzęsio-ne, dolne odległe ostro piłkowane. Kwiaty w koszyczkach gęsto skupionych.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do października zakwitające górneczęści pędów i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się zieleprzymiotna kanadyjskiego - Herba Erigeronis. Przechowuje się w woreczku płóciennym wmiejscu suchym i ciemnym.

Podstawowe związki czynne. W zielu występuje olejek eteryczny w ilości 0,3-0,7%, za-wierający d-limonen (do 85% olejku), dwupenten, p-cymol, linalol, aldehyd kuminowy orazzwiązki acetylenowe, jak matrykariaester i lachnofilumester. Ponadto występują garbniki zgrupy pirogalolu (około 4%), flawonoidy - do 0,2% (m.in. rutyna, kwercetyna, apigenino-7-glukuronid i skutelaryna), kwasy wielofenolowe, jak kawowy, protokatechowy i ferulowy.Mniejsze znaczenie mają erygerozyd, stanowiący połączenie kwasu piromekonowego z gluko-zą, znaleziony w ilości 0,7% w kwiatach i 0,14% w liściach, małe ilości karotenoidów, cholina,witamina C, głównie w świeżych liściach, związki cukrowe i sole mineralne.

Działanie. Ziele przymiotna kanadyjskiego jest od dawna znane jako środek przeciwkrwo-toczny, przede wszystkim w krwawieniach z kobiecych narządów rodnych, zwłaszcza w przy-padkach przeciągającego się lub zbyt obfitego miesiączkowania, ale również w krwawieniach zprzewodu pokarmowego i dróg moczowych. Stwierdza się brak działania w krwawieniachpłucnych. Po podaniu wyciągów z ziela przymiotna obserwuje się wzrost liczby płytek krwi ipoziom fibrynogenu oraz skrócenie czasu protrombinowego.

Zawarte w zielu przymiotna garbniki wywierają działanie ściągające wskutek łączenia siętych związków z białkowymi składnikami ściany komórkowej, protoplazmy komórkowej, krwii soków trawiennych. Dzięki temu wyciągi z przymiotna podane doustnie działają przeciwbie-gunkowe, gdyż zapobiegają przenikaniu wody przez ściany jelit do ich światła i rozcieńczaniumas kałowych. Garbniki działają zarazem przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Hamują roz-wój jelitowej flory bakteryjnej zwalniają procesy fermentacyjne, zmniejszają przekrwienieścian jelit i przeciwdziałają mikrokrwawieniom z uszkodzonych naczyń włosowatych.

Wyciągi z przymiotna wykazują również nieznaczne działanie moczopędne, przy-

316

pisywane obecności flawonoidów. Zwiększają filtrację w kłębkach nerkowych, ułatwiają prze-pływ moczu przez moczowody i usprawniają jego wydalanie. Dzięki temu przyspieszają usu-wanie z ustroju rozpuszczalnych w środowisku wodnym szkodliwych produktów przemianymaterii.

Podane zewnętrznie na skórę, wywierają korzystny wpływ na leczenie zakażonych i trudnogojących się ran, odleżyn, oparzeń I stopnia i niektórych chorób skórnych, zwłaszcza trądziku,wyprysku i świądu skóry.

Działania niepożądane. Przetwory z ziela przymiotna stosowane w zalecanych dawkachleczniczych nie wywierają działania szkodliwego.

Zastosowanie. Przetwory z ziela przymiotna stosuje się najczęściej w zbyt obfitych lubprzeciągających się krwawieniach miesięcznych, a pomocniczo w innych przypadkach krwa-wień z dróg rodnych u kobiet. Również w mikrokrwawieniach błony śluzowej przewodu po-karmowego oraz dróg moczowych. Pomyślne wyniki uzyskuje się także stosując powyższeprzetwory w skazie krwotocznej. Wyciąg z ziela przymiotna wchodzi w skład płynu Hemori-gen (Herbapol) o działaniu przeciwkrwotocznym.

Napary i odwary z ziela przymiota znajdują od dawna zastosowanie w stanach zapalnychprzewodu pokarmowego, bolesnych wzdęciach, mało nasilonych biegunkach i owrzodzeniachjelita grubego. Podane wyżej przetwory stosuje się również jako środki moczopędne w stanachzapalnych dróg moczowych, kamicy moczowej, nerczycy i początkowych przypadkach pu-chliny wodnej. Ponadto jako środki pomocnicze, ułatwiające usuwanie z ustroju szkodliwychproduktów przemiany materii, skazie moczanowej (podagrze), chorobie reumatycznej, a takżebólach dnawych w okolicy lędźwiowej.

Zewnętrznie stosuje się wyciągi z przymiotna kanadyjskiego do obmywań i przymoczek natrudno gojące się rany, odleżyny i oparzenia, a także w różnych chorobach skórnych.

Jak zwykle w przypadku roślin leczniczych, korzystne jest łączenie ziela przymiotna z in-nymi surowcami o pożądanym kierunku działania.

Przetwory. Napar z ziela przymiotna: 2 łyżki stołowe rozdrobnionego ziela zalać w termo-sie 2 szklankami wody wrzącej, przykryć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/4-1/2 szklanki 3-4 ra-zy dziennie po jedzeniu jako środek moczopędny lub przeciwbiegunkowy.

Powidełka z zielem przymiotna: sproszkować dokładnie porcję ziela. Zmieszać 1/2 łyżkiproszku z 3-4 łyżkami miodu, powideł lub dżemu i zarobić na jednolitą masę. Przyjmować do-ustnie 1 łyżeczkę 3-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek moczopędny, przeciwkrwotoczny iprzeciwnieżytowy.

Zioła moczopędne: zmieszać po 20 g ziela przymiotna, ziela bratków, kwiatów bzu czarne-go, kwiatów chabru, strąków fasoli i znamion kukurydzy. Zalać 11/2 łyżki ziół w termosie 2szklankami wody wrzącej, przykryć i pozostawić na 1-2 godz. Pić po 1/2-2/3 szklanki 3 razydziennie po jedzeniu jako środek moczopędny w stanach zapalnych dróg moczowych i kamicymoczowej.

Zioła przeciwbiegunkowe: zmieszać po 20 g ziela przymiotna, ziela przywrotnika, liściorzecha włoskiego, liści pokrzywy, liści szałwii i kłącza pięciornika. Zalać 11/2-2 łyżki ziół 2szklankami wody gorącej i odstawić na 1/2 godz. Następnie ogrzać do wrzenia i gotować po-woli pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie przedjedzeniem, po 1/2-2/3 szklanki jako środek przeciwbiegunkowy.

317

Hemorigen (Herbapol), płyn zawierający wyciąg płynny z ziela przymiotna kanadyjskiego.Stosować doustnie 1-2 łyżeczki w 1/4 szklanki wody 3 razy dziennie między posiłkami, o ilelekarz nie zaleci inaczej, jako lek przeciwkrwotoczny w krwotokach ginekologicznych i róż-nych postaciach skazy naczyniowej.

117. PRZYWROTNIK POSPOLITYAlchemilla vulgaris L.

Jest to roślina wieloletnia z rodziny Różowatych (Rosaceae), występująca w Europie. WPolsce pospolita w całym kraju na łąkach, pastwiskach, brzegach lasów oraz na halach strefygórskiej.

Należy podkreślić, że przywrotnik wykazuje dużą zmienność i systematyka rodzaju Alche-milla jest bardzo zagmatwana. Z tego powodu botanicy podają różną liczbę należących do nie-go gatunków. W rozmaitych podręcznikach farmakognozji i zielarstwa wskazuje się różne ga-tunki przywrotników jako rośliny lecznicze, jak przywrotnik leśny - Alchemilla silvestrisSchm., przywrotnik pospolity - A. vulgaris L., przywrotnik pasterski - A. pastoralis Bus., iprzywrotnik żółtawozielony - A. xanthochlora Rothm.

Autorzy niniejszej pracy skłaniają się do stanowiska prof. Jakuba Mowszowicza, który w1983 r. podał, że rośliną macierzystą jest gatunek zbiorowy, przywrotnik pospolity - Alchemil-la vulgaris L.

Przywrotnik pospolity wytwarza kłącza zakończone różyczką liści. Łodygi wysokie do 30cm, żywozielone, często sinawo nabiegłe, w górnej części odstające owłosione. Liście okrą-gławe, 8-, 9-klapowe, klapy wcięte do 1/3-2/5 blaszki, półokrągławe lub półeliptyczne, do sa-mej nasady ząbkowane, zwykle owłosione. Kwiaty nagie, zielone lub żółtozielone, zebrane wszczytowe wiechy. Kielich i kieliszek 4-działkowy. Pręciki 4. Kwitnie od czerwca do paź-dziernika.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się młode i zdrowe, zakwitające pędy, odrzucajączbyt grube fragmenty łodyg i żółknące liście. Suszy się rozłożone cienką warstwą w suszar-niach naturalnych, w miejscach dobrze zacienionych i przewiewnych albo w suszarniachogrzewanych w temp. do 40°C. Otrzymuje się jako surowiec ziele przywrotnika - Herba Al-chemillae.

Podstawowe związki czynne. Ziele przywrotnika zawiera do 8% garbników, kwasy orga-niczne, jak elagowy, węglowodór n-dotriakontan, związki cukrowe, gorycze, żywice i sole mi-neralne.

Działanie. Ziele przywrotnika jest surowcem garbnikowym. Odwary podane doustniezmniejszają nasilenie biegunki, regulują wypróżnienia i hamują rozwój drobnoustrojów choro-botwórczych w przewodzie pokarmowym. Powstrzymują też drobne krwawienia z naczyńwłosowatych i zmniejszają stany zapalne błon śluzowych przewodu pokarmowego. Zawarta wzielu substancja goryczowa pobudza wydzielanie soku żołądkowego obfitującego w kwas sol-ny, dzięki czemu usprawnia procesy trawienia i przyswajania pokarmów.

Przetwory z ziela przywrotnika wywierają korzystne działanie na błony śluzowe jamy ustneji gardła i zmniejszają ich stany zapalne. Podobny wpływ mają na błonę śluzową pochwy,podane w formie irygacji. Godne uwagi jest działanie na skórę i tkankę łączną, zwłaszcza wmiejscach uszkodzonych, jak blizny po ranach i oparzeniach. Po pewnym czasie obserwuje sięczęściową regenerację naczyń włosowatych, powolne zanikanie plam i znamion na skórze orazprzywrócenie w tych miejscach

318

prawidłowej odporności i elastyczności naskórka. Od tego pochodzi polska nazwa rośliny -przywrotnik.

Działania niepożądane. Ze względu na dość znaczną zawartość garbników nie należyprzedłużać kuracji wyciągami z samego ziela przywrotnika przez wiele tygodni, gdyż garbnikiutrudniają wchłanianie żelaza i różnych mikroelementów (zob. dąb szypułkowy, nr 28). Wmieszankach ziołowych surowiec ten jest bezpieczny nawet w przypadku dłuższego stosowa-nia.

Zastosowanie. Odwary z ziela przywrotnika podaje się doustnie w przewlekłych nieżytachprzewodu pokarmowego, bólach brzucha, wzdęciach, braku łaknienia, odbijaniu i mało nasilo-nej biegunce. Również w przypadkach niedoboru soku żołądkowego oraz pomocniczo w bole-snym miesiączkowaniu.

Zewnętrznie stosuje się do okładów w uszkodzeniach i zapaleniu skóry, do irygacji w upła-wach i stanach zapalnych pochwy, a ponadto do płukania jamy ustnej i gardła.

Przetwory. Odwar z przywrotnika: 1-2 łyżki ziela zalać 2 szklankami wody gorącej i goto-wać łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1/4-1/3 szklanki3 razy dziennie przed jedzeniem w nieżytach przewodu pokarmowego i braku łaknienia. Od-war ten pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami w łagodnych biegunkach.

Zewnętrznie ten sam odwar służy do obmywań i okładów na skórę. Również do płukaniajamy ustnej i gardła. Można dodać 10-15 kropli Azulanu. Do irygacji należy rozcieńczyć gorówną ilością wody.

Zioła przeciw nieżytowi jelit: zmieszać równe ilości ziela przywrotnika, ziela pięciornikagęsiego, ziela rdestu ptasiego, liści poziomki i liści mięty pieprzowej. Wsypać 2 łyżki mie-szanki do termosu i zalać 2 szklankami wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1 godz. Pić po1/2 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami w stanach nieżytowych jelit i biegunce.

Kąpiel regenerująca skórę: zmieszać 100 g ziela przywrotnika i po 25 kwiatów rumianku(lub kwiatów krwawnika) i kwiatów lipy (lub kwiatów kasztanowca). Całość zalać 2-3 l wody ipowoli gotować 5 min pod przykryciem. Odstawić na kilka minut i przecedzić do wanny, wy-pełnionej do 1/3 wodą o temperaturze 37°C. Wytrawione zioła umieścić w woreczku płócien-nym i zanurzyć w wannie. Czas kąpieli 15-20 min. Stosuje się dla przywrócenia skórze ela-styczności i odporności, usunięcia lub zmniejszenia widoczności zmarszczek, blizn, plam iznamion skóry. Odwar ten można z dobrym skutkiem stosować do obmywania twarzy i dookładów na twarz oraz inne części ciała.

118. RDEST OSTROGORZKIPolygonum hydropiper L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Rdestowatych (Polygonaceae), występująca w Europiei Azji w strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce rośnie na całym obszarze kraju nad brze-gami wód, przy rowach, na przychaciach, zawsze na glebach żyznych.

Rdest ostrogorzki ma łodygi prosto wzniesione lub pokładające się, powyginane, długoścido 1 m, nieco zgrubiałe w węzłach liściowych, u roślin starszych czerwono nabiegłe, zwłasz-cza w węzłach. Liście wydłużone, lancetowate, u szczytu zaostrzone, u nasady zwężone w kró-ciutki ogonek. Pochwy liściowe nagie, na brzegu orzęsione. Kwiaty białawe lub różowe, ze-brane w luźne, kłosowate kwiatostany.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w czerwcu lub lipcu zakwitające, ale

319

nie-przekwitłe, górne części pędów, dobrze ulistnione, bez części uszkodzonych i suszy rozło-żone cienką warstwą w cieniu i przewiewie, a w czasie długotrwałych deszczów w suszarniogrzewanej w temp. do 30°C. Otrzymuje się jako surowiec ziele rdestu ostrogorzkiego - HerbaPolygoni hydropiperis.

Podstawowe związki czynne. W zielu występują flawonoidy (m.in. rutyna -około 2,3%,persykaryna, ramnazyna, kwercytryna i hiperozyd), garbniki hydrolizujące i skondensowane(około 4%), fenolokwasy, jak galusowy i elagowy, substancje barwne typu fagopiryny, uczula-jące na światło, olejek eteryczny w ilościach zmiennych, zawierający związki o ostrym smaku izapachu, o charakterze aldehydów seskwiterpenowych (jak poligodial i jego izomer izotade-onal oraz konifertyfolina), fitosterole (m.in. glukozyd β-sytosterolu), a ponadto nieco wosku isole mineralne.

Działanie. Najbardziej znane jest działanie przeciwkrwotoczne wyciągu z ziela rdestuostrogorzkiego. Zmniejsza on, a niekiedy całkowicie zatrzymuje niezbyt intensywne krwawie-nia wewnętrzne. Zwiększa natomiast w niewielkim stopniu krzepliwość i obniża nieznacznieciśnienie. Związek działający przeciwkrwotocznie nie został dotąd zidentyfikowany. Wyciąg zrdestu ostrogorzkiego hamuje również drobne krwawienia z uszkodzonych naczyń włosowa-tych przewodu pokarmowego. W tym przypadku efekt przeciwkrwotoczny przypisuje sięprzynajmniej częściowo garbnikom, które tworzą trwałe połączenia z białkami osocza. Pewneznaczenie ma także wpływ flawonoidów, m.in. rutyny, które uszczelniają ściany naczyń wło-sowatych. Najsilniej przeciwkrwotocznie działa wyciąg z ziela rdestu ostrogorzkiego na maci-cę, jednak zdecydowanie słabiej niż wyciągi ze sporyszu.

Rdest ostrogorzki działa również moczopędnie (flawonoidy), przeciwzapalnie na przewódpokarmowy (garbniki) i na drogi moczowe (kwasy wielofenolowe i flawonoidy). Zewnętrznie -przeciwobrzękowo, przeciwzapalnie i regenerujące na naskórek.

Działania niepożądane. Przetwory z ziela rdestu ostrogorzkiego podawane w zalecanychdawkach leczniczych nie wywierają działania szkodliwego na organizm.

Zastosowanie. Najczęściej stosuje się alkoholowy wyciąg płynny z ziela rdestu ostrogorz-kiego w krwawieniach z narządów rodnych, a zwłaszcza w zbyt długotrwałym i obfitym mie-siączkowaniu. Również w niewielkich krwawieniach z drobnych naczyń oraz włośniczek, aponadto z żylaków odbytu. Natomiast wyciągów wodnych w rodzaju naparu z ziela rdestuostrogorzkiego nie stosuje się jako przeciwkrwotocznych ze względu na ich niewielką skutecz-ność.

W mieszankach ziołowych i specyfikach stosuje się rdest ostrogorzki w zapaleniu nerek ipęcherza oraz zmniejszonym wydalaniu moczu. Zewnętrznie - na trudno gojące się rany, kon-tuzje i zwichnięcia, a także w gośćcu i artretyzmie na miejsca bolące (okład ze świeżego,zmiażdżonego ziela).

Przetwory. Wyciąg płynny z ziela rdestu ostrogorzkiego, Extractum Polygoni hydropiperisfluidum (Herbapol): doustnie 30-50 kropli 2-4 razy dziennie w kieliszku wody w 1 godz. po je-dzeniu jako środek przeciwkrwotoczny.

Zioła w zapaleniu dróg moczowych: zmieszać po 50 g ziela rdestu ostrogorzkiego i zielanawłoci oraz po 25 g kwiatów wrzosu, kwiatów bzu czarnego, ziela poziewnika (lub zielaskrzypu) i liści poziomki (lub ziela przetacznika). Zalać 2 łyżki ziół 2 1/2 szklanki wody cie-płej i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 5 min i przecedzić do termosu. Pićporcjami w ciągu dnia. Można osłodzić miodem.

320

119. RDEST PTASIPolygonum aviculare L.

Jest to roślina jedno- lub dwuletnia z rodziny Rdestowatych (Polygonaceae), występująca wcałej Europie. W Polsce rośnie pospolicie jako chwast na polach, pastwiskach, przydrożach ipiaszczystych nieużytkach na całym niżu i w górach. Jest to gatunek zbiorowy, wykazującydużą zmienność cech morfologicznych i prawdopodobnie chemicznych.

Rdest ptasi ma łodygi rozesłane, do 50 cm długie, rozgałęzione. Liście drobne, eliptycznelub prawie równowąskie. Kwiaty drobne, białawo- lub czerwonawozielone, wyrastają po 2 do5 w kątach liści. Owoce drobne, trójkątne brązowe orzeszki.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się pod koniec okresu wegetacyjnego ulistnione,kwitnące pędy rdestu ptasiego, bez dolnej części, grubszej i bezlistnej i suszy w miejscach za-cienionych oraz przewiewnych. Otrzymuje się jako surowiec ziele rdestu ptasiego - HerbaPolygoni avicularis.

Podstawowe związki czynne. W zielu znajdują się flawonoidy (m.in. awikularyna, hipero-zyd i kwercetyna), fenolokwasy (m.in. kawowy i chlorogenowy, p-kumarowy i galusowy),garbniki w ilości około 1,4%, katechina, cukry, do 8% soli mineralnych, zawierających roz-puszczalną krzemionkę (do 0,24%), ponadto związek rozkładający witaminę B1 (tzw. czynnikantytiaminowy).

Działanie. Wyciągi wodne ze względu na flawonoidy zwiększają dobową ilość wydalanegomoczu, a wraz z nim usuwają z organizmu nadmiar jonów sodu i chloru oraz mocznika i in-nych szkodliwych produktów przemiany materii. Chroni to w pewnym stopniu wątrobę przedtoksycznymi metabolitami ustrojowymi. Jednocześnie rozpuszczalna krzemionka znajdującasię w wyciągach jest częściowo wydalana z moczem i odgrywa w nim rolę koloidu ochronne-go, utrudniającego krystalizację soli mineralnych i zapobiegającego powstawaniu złogów ka-mieni moczowych.

Korzystny wpływ na organizm ma skojarzone działanie rozpuszczalnej krzemionki, flawo-noidów i garbników na ściany drobnych naczyń krwionośnych, prowadzące do zmniejszeniaich nadmiernej przepuszczalności dla osocza i krwinek czerwonych. Wyciągi z ziela rdestuptasiego podane doustnie zmniejszają stany zapalne błon śluzowych żołądka i jelit, hamująrozwój drobnoustrojów, ograniczają przenikanie wody ze ścian jelit do treści pokarmowej idziałają przeciwbiegunkowo, co przypisuje się obecności garbników. Działają też przeciw-krwotocznie w drobnych krwawieniach wewnętrznych. Flawonoidy wykazują zarazem łagodnedziałanie rozkurczowe na drogi żółciowe i ułatwiają odpływ żółci do dwunastnicy.

Podane zewnętrzne działają przeciwzapalnie i bakteriobójczo na skórę i błony śluzowe.W lecznictwie ludowym ziele rdestu ptasiego uchodzi za środek obniżający poziom cukru

we krwi.Działania niepożądane. Przetwory z ziela rdestu ptasiego stosowane w zalecanych daw-

kach leczniczych nie wywierają działania szkodliwego. W przypadku dłuższego stosowanianależy przyjmować witaminę B1 w tabletkach.

Zastosowanie. Przetwory z ziela rdestu ptasiego stosuje się w przewlekłych schorzeniachdróg moczowych, w przypadku zmniejszenia dobowej ilości wydalanego moczu i pojawieniasię w moczu zbyt dużej ilości soli mineralnych, zwłaszcza szczawianów. W mieszankach zio-łowych służą jako środek pomocniczy w chorobie reumatycznej, skazie moczanowej i miaż-dżycy naczyń oraz jako tzw. środek czyszczący

321

krew w niektórych dolegliwościach skórnych, jak trądzik i wyprysk. Zewnętrznie - w zapaleniubłon śluzowych jamy ustnej, gardła i pochwy.

Często też stosuje się przetwory z rdestu ptasiego w stanach zapalnych błon śluzowychprzewodu pokarmowego, nadmiernej fermentacji jelitowej, wzdęciach i niezbyt nasilonychbiegunkach. Ponadto w przewlekłych, łagodnych przypadkach niewydolności wątroby i osła-bionym wydzielaniu żółci.

Ziele rdestu ptasiego jest składnikiem wielu preparatów roślinnych produkowanych przezHerbapol, jak mieszanki wątrobowe Cholagoga nr I i III, zioła Reumosan i granulat Reumo-gran, stosowane pomocniczo w chorobie reumatycznej, mieszanka ziołowa Pulmosan, stoso-wana w chorobach płuc, i Vagosan używana do irygacji w chorobach kobiecych. Wyciąg z zie-la rdestu ptasiego wchodzi w skład pasty Fitolizyna, zapobiegającej powstawaniu kamieni mo-czowych.

Przetwory. Odwar z ziela rdestu ptasiego: 1-2 łyżki ziela zalać 2 szklankami wody ciepłej iodstawić na 2 godz. Ogrzać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5-10 min. Po lek-kim przestudzeniu przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jakośrodek łagodnie moczopędny, poprawiający przemianę materii i usprawniający czynność wą-troby, a także jako lek przeciwzapalny w przewodzie pokarmowym, hamujący krwawieniawewnętrzne. W czasie kuracji przyjmować po 1 tabletce witaminy B1 3 razy dziennie.

Zioła „czyszczące krew”: zmieszać po 50 g ziela rdestu ptasiego, liści brzozy i liści orzechawłoskiego oraz po 25 g strąków fasoli, owoców jałowca, korzeni łopianu i ziela nostrzyka. Za-lać 2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej i pozostawić na 30 min do napęcznienia. Ogrzać dozagotowania i po przestudzeniu przecedzić. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkamijako środek moczopędny, odtruwający, przeciwzapalny i przeciwkrwotoczny, w marskości wą-troby, niewydolności nerek, gośćcu, dnie, dolegliwościach skórnych i otyłości.

Zioła w kamicy moczowej: zmieszać po 50 g ziela rdestu ptasiego i ziela połonicznika orazpo 25 g owoców róży, owoców jałowca, kwiatów wiązówki i ziela skrzypu. Zalać 21/2 łyżkiziół 3 szklankami wody zimnej i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 mini przecedzić. Pić po 1 szklance 3 razy dziennie między posiłkami w kamicy moczowej, otyło-ści, dolegliwościach skórnych, pomocniczo w gośćcu i skazie moczanowej.

Zioła w zaburzeniach czynnościowych (nerwicy) przewodu pokarmowego: zmieszać po 50g ziela rdestu ptasiego, liści mięty pieprzowej i kwiatów rumianku oraz po 25 g ziela dziuraw-ca, liści melisy, korzenia kozłka i owoców anyżu (lub owoców kopru włoskiego). Wsypać dotermosu 2 łyżki ziół i zalać 21/2 szklanki wody wrzącej, zamknąć i pozostawić na 1 godz. Wy-pić w ciągu dnia w kilku porcjach na 1 godz. przed lub po jedzeniu.

Zioła w wirusowym zapaleniu wątroby: zmieszać po 50 g ziela rdestu ptasiego, kwiatówrumianku i ziela pięciornika gęsiego oraz po 25 g kwiatów bzu czarnego, kwiatów wrzosu, zie-la hyzopu, ziela drapacza i kłączy tataraku. Wsypać do termosu 2-3 łyżki ziół i zalać 21/2szklanki wody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie mię-dzy posiłkami. Stosuje się w wirusowym zapaleniu wątroby jako uzupełnienie leków przyj-mowanych w szpitalnym okresie choroby, a także w nieżycie żołądka i jelit. Zioła działajągłównie przeciwzapalnie i odtruwające.

Wlew doodbytniczy w owrzodzeniu jelita grubego: do 100 g mieszanki ziołowej Vagosandodać po 25 g liści babki lancetowatej i kwiatów bzu czarnego. Przygotować napar z 1 1/2 łyż-ki ziół, zalewając 2 1/2 szklanki wody wrzącej.

322

Odstawić na kilka minut i przecedzić. Ciepły napar (około 30°C) wprowadzić do odbytnicyw pozycji leżącej na brzuchu i trzymać przez 20-30 min. Uprzednio wykonać lewatywę z wodydla usunięcia kału. Powtarzać codziennie i w miarę poprawy zmniejszać częstotliwość. Jedno-cześnie pić napar z odpowiedniej mieszanki ziołowej.

Cholagoga (Herbapol): 2-3 łyżki ziół zalać 2-3 szklankami wody gorącej i ogrzać do wrze-nia. Gotować powoli pod przykryciem 2-3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu.Pić 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkami w schorzeniach wątroby iniedostatecznym wytwarzaniu żółci. Mieszanka nr I działa nieznacznie zapierające, a nr III ła-godnie przeczyszczające.

120. RDEST WĘŻOWNIKPolygonum bistorta L.

Jest to bylina z rodziny Rdestowatych (Polygonaceae), rozpowszechniona w Europie, Azji iAmeryce w strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce rośnie na wilgotnych łąkach i polanachna niżu i w górach aż po strefę alpejską.

Wężownik wytwarza grube podziemne kłącze, wygięte często w kształcie litery S. Łodygacienka, pojedyncza z rzadka ulistniona, wysokości do 1 m, zakończona zbitym, walcowatymkwiatostanem złożonym z drobnych, różowych kwiatów. Liście dolne jajowate lub jajowato-lancetowate, zaostrzone, ogonkowe, górne siedzące, lancetowate.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się wiosną lub jesienią kłącza rdestu wężownika,czyści od łuskowatych pochew liściowych i korzeni, starannie myje i obsusza w przewiewie, anastępnie suszy w warunkach naturalnych lub w suszarni ogrzewanej w temp. 40-50°C.Otrzymuje się jako surowiec kłącze rdestu wężownika - Rhizoma Bistortae.

Podstawowe związki czynne. Kłącze zawiera 25% garbników hydrolizujących, pochod-nych kwasu galusowego i nie hydrolizujących, pochodnych pirokatechiny (skondensowanych),wolne kwasy fenolowe, jak elagowy i galusowy, ponadto leukoantocyjanidynę, ślady hydrok-symetyloantrachinonów, około 20% skrobi i sole mineralne.

Działanie. Kłącze wężownika jest typowym surowcem garbnikowym. Zawarte w nim garb-niki podane doustnie w wyciągach wodnych tworzą nierozpuszczalne połączenia kompleksowez białkami komórek nabłonkowych żołądka i jelit, zmniejszają w nich ciśnienie osmotyczne ipowodują ich kurczenie. Dają więc efekt ściągający. Warstwa zmienionych komórek przezgarbniki jest znacznie mniej przenikliwa dla wody przedostającej się przez ścianę jelita do tre-ści pokarmowej. Dzięki temu w przypadku biegunki następuje zahamowanie płynnych wy-próżnień i nadmiernej utraty wody oraz elektrolitów ustrojowych. Przy stolcach normalnych pozażyciu garbników obserwuje się zaparcia.

Garbniki działają także odkażająco. Niszczą różne szczepy bakterii, w tym również antybio-tykooporne, oraz drożdżaki i grzyby chorobotwórcze. Ponadto garbniki wykazują działanieprzeciwkrwotoczne w przypadku uszkodzenia drobnych naczyń krwionośnych w błonie ślu-zowej przewodu pokarmowego. Mają też nieznaczne właściwości odtruwające, gdyż wiążątoksyny bakteryjne i sole metali ciężkich w przypadkach zatruć tymi związkami oraz uszczel-niają ściany drobnych naczyń krwionoś-

323

Rdest wężownik (wg T. Hajka, 1562)

nych. Stwierdzono, że niektóre produkty hydrolizy garbników wydalane są z moczem i wywie-rają działanie przeciwzapalne na nerki, pęcherz i cewkę moczową. Roztwory garbników poda-ne na skórę i błony śluzowe działają przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie.

Działania niepożądane zob. dąb szypułkowy, nr 28.Zastosowanie. Przetwory z kłącza rdestu wężownika stosuje się wewnętrznie przede

wszystkim w ostrych biegunkach, spowodowanych m.in. błędami dietetycznymi, długim le-czeniem antybiotykami lub stanem alergicznym. W biegunkach przewlekłych, gdzie przyczynąmoże być wrzodziejące zapalenie jelit, gruźlica jelit

324

lub inne schorzenia przewodu pokarmowego, stosowanie przetworów z rdestu wężownika mo-że mieć tylko znaczenie pomocnicze. Również pomocniczo można stosować je w durzebrzusznym i czerwonce.

Dobre wyniki uzyskuje się w stanach zapalnych żołądka i jelit, nieprawidłowej fermentacji,bolesnych wzdęciach, drobnych krwawieniach jelitowych, a w mieszankach ziołowych - w za-paleniu dróg moczowych.

Zewnętrznie stosuje się do płukania w zapaleniu jamy ustnej i gardła, anginie, krwawieniachz dziąseł, przyzębicy i pleśniawkach. Prócz tego do irygacji w upławach i zapaleniu sromu.Ponadto do okładów w owrzodzeniach żylakowych podudzi, do nasiadówek w żylakach odby-tu, do przemywania i kompresów na trudno gojące się i ropiejące rany oraz w nadmiernej po-tliwości nóg.

Przetwory. Odwar z kłącza wężownika: 1/2 łyżki rozdrobnionych kłączy zalać 1 szklankąwody letniej i pozostawić na 1 godz. Ogrzać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1-3 łyżki 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako środekregulujący czynność żołądka i jelit. W biegunkach pić po 1/4-1/3 szklanki 1-2 razy dziennie.Zewnętrznie służy do irygacji, obmywań sromu i odbytu. Do płukania jamy ustnej, gardła,okładów i kąpieli nóg sporządzić odwar z 1 łyżki surowca na 1 1/2 szklanki wody.

Wino przeciwbiegunkowe: do butelki wina czerwonego (700 ml) wsypać po 1 łyżce roz-drobnionego kłącza wężownika i ziela majeranku oraz 2 łyżki liści babki lancetowatej. Odsta-wić na 10 dni, często wstrząsając, następnie przecedzić. Pić po małym kieliszku kilka razydziennie.

Jeżeli utrzymuje się ostra biegunka, zwłaszcza u dzieci, konieczne jest uzupełnienie utraco-nych soli mineralnych. W tym celu rozpuszcza się w 11 wody 3,5 g chlorku sodu (soli kuchen-nej), 2,5 g kwaśnego węglanu potasu i 1,5 g chlorku potasu oraz 20 g glukozy lub cukru. Pićczęsto po 1/4-2/3 szklanki zależnie od wieku i nasilenia biegunki.

Odwar z wężownika do kąpieli: 3-5 łyżek rozdrobnionego kłącza i 2 łyżki rumianku zalać 2l wody letniej i pozostawić na 1 godz. Ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5min. Odstawić na 15 min i przecedzić do wanny wypełnionej do 1/3 wodą o temp. około 37°C.Czas kąpieli 15-20 min. Używa się także do kąpieli nóg w nadmiernej potliwości.

Zioła do płukania jamy ustnej: zmieszać równe ilości rozdrobnionego kłącza rdestu wężow-nika, liści szałwii i kwiatów nagietka. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i postawićpod przykryciem nad parą na 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do płukaniajamy ustnej i gardła.

121. ROBINIA AKACJOWARobinia pseudacacia L.

Robinia akacjowa, zwana też grochodrzewem lub akacją, należy do rodziny Motylkowatych(Papilionaceae). Pochodzi z Ameryki Północnej. Została przeniesiona do Europy i w Polscejest często sadzona wzdłuż dróg, w parkach i koło domostw w całym kraju.

Jest to drzewo wysokie do 20 m, kolczaste, o liściach złożonych nieparzystopierzastych, olistkach jajowatych lub eliptycznych i o białych, motylkowatych, wonnych kwiatach, zebra-nych w zwisie grona. Jest rośliną miododajną, chętnie sadzoną koło pasiek. Miód akacjowy ja-sny, bardzo ceniony przez pszczelarzy.

325

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w końcu maja lub w czerwcu rozkwitającekwiatostany robinii i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się jako surowiec kwiat robiniiakacjowej - Flos Pseudacaciae (Flos Robiniae).

Podstawowe związki czynne. W kwiatach robinii występują flawonoidy (m.in. robinina,akacyina, kemferol i apigenina), biozydy (m.in. biokwercetyna), olejek eteryczny (zawierającyfarnezol, linalol i piperonal), leukoantocyjanozyd, kwasy organiczne, związki cukrowe i solemineralne.

Działanie. Wyciągi z kwiatów robinii akacjowej podane doustnie wyraźnie zwiększają do-bową ilość wydalanego moczu, co przypisuje się działaniu flawonoidów, z których najbardziejaktywna jest robinina, a w nieco mniejszym stopniu jej aglikon kemferol. Ponadto kwiaty robi-nii działają uspokajająco, rozkurczowo i żółciopędnie, podawane w różnych zestawieniach re-cepturowych.

Działania niepożądane. Przetwory z kwiatów robinii stosowane w zalecanych dawkach niewykazują działania szkodliwego.

Zastosowanie. Przetwory z kwiatów robinii stosuje się w osłabieniu czynności nerek,zmniejszonym wydalaniu moczu i obrzękach. Zaleca się także w zaburzeniach przepływu żółcido dwunastnicy i stanach atonicznych lub skurczowych dróg żółciowych oraz zwieracza Od-diego.

Przetwory. Napar z kwiatów robinii: 1 łyżkę kwiatów zalać 1 szklanką wody wrzącej i po-stawić na 15 min nad parą pod przykryciem. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1 szklan-ce 2 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, żółciopędny i uspokajający.

Zioła moczopędne w kamicy: zmieszać po 25 g kwiatów robinii akacjowej, ziela glistnika iliści brzozy oraz po 50 g ziela nawłoci i liści mącznicy lekarskiej. Zalać 3 łyżki ziół 3 szklan-kami wody gorącej i ogrzać do wrzenia. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 1szklance 3 razy dziennie między posiłkami w kamicy moczanowej. Przed użyciem tej mie-szanki należy najpierw doprowadzić mocz do odczynu obojętnego lub lekko alkalicznego.

122. ROKITNIK ZWYCZAJNYHippophaë rhamnoides L.

Jest to ciernisty krzew z rodziny Oliwkowatych (Elaeagnaceae), występujący w stanie natu-ralnym w Europie, na Kaukazie i na Syberii. W Polsce rośnie na piaszczystych urwiskachnadmorskich oraz w Pieninach. Jest rośliną chronioną. Niekiedy hodowany w parkach.

Rokitnik osiąga wysokość do 7 m. Liście prawie siedzące, lancetowate, tępe, całobrzegie,osadzone skrętolegle, do 6 cm długie, gęsto pokryte na dolnej stronie srebrzystymi, tarczowa-tymi włoskami. Kwiaty drobne, rozdzielnopłciowe, zielonawo-brunatne. Owoce soczyste, po-marańczowe, kształtu owalnej jagody, wielkości ziarna grochu, osadzone bardzo gęsto dookołagałązek na krótkich szypułkach. Od niedawna wprowadza się rokitnik do uprawy jako krzewowocowy. Otrzymano już kilka odmian o owocach większych niż u formy dzikiej i o przyjem-niejszym, mniej gorzkawym smaku, a w ZSRR wyhodowano odmianę pozbawioną kolców.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od końca sierpnia do października owoce rokit-nika, powszechnie zwane jagodami, usuwa ewentualne zanieczyszczenia, suszy w suszarniachogrzewanych w temp. do 35°C i otrzymuje owoce rokitnika -Fructus Hippophae, przeznaczonedla przemysłu farmaceutycznego. Duże ilości owo-

326

ców świeżych przerabia przemysł spożywczy. Niekiedy zbierane są przez miejscową ludnośćna Syberii liście rokitnika i młode, ulistnione gałązki z przeznaczeniem do użytku domowegojako środek przeciwbiegunkowy.

Podstawowe związki czynne. Owoce rokitnika są bogatym źródłem wielu związków o du-żym znaczeniu w lecznictwie, a mianowicie witamin z grupy B, witaminy E (do 150 mg%),witaminy C, czyli kwasu askorbowego (50-200 mg%), karotenoidów, czyli prowitaminy A (do250 mg%). Ponadto zawierają do 8% oleju tłustego, antocyjany, flawonoidy, fosfolipidy, ste-rydy, garbniki, cukry, kwasy organiczne, jak cytrynowy i jabłkowy, oraz sole mineralne.

Działanie. Owoce rokitnika należą do cennych surowców ze względu na obecność witami-ny C. Choć ilość tej witaminy jest znacznie niższa niż w owocach dzikiej róży, to jednak nieulega ona tak szybko rozkładowi, gdyż rokitnik nie zawiera specyficznego enzymu - askorbi-nazy, niszczącego ten związek. Dzięki temu owoce rokitnika mogą być przechowywane za-równo w stanie świeżym, jak i mrożonym lub wysuszonym przez dłuższy nawet czas bez wy-raźnego obniżenia wartości. Jak wiadomo, witamina C stanowi istotny czynnik, aktywnieuczestniczący w procesach utleniania i redukcji. Istnieje wiele schorzeń, których pojawienie sięi przebieg zależą od poziomu witaminy C w narządach i płynach ustrojowych.

Ważne znaczenie lecznicze ma olej tłusty o własnościach witaminy F, gdyż zawiera niena-sycone kwasy tłuszczowe i jest zbliżony do oleju słonecznikowego i lnianego. Wywiera od-żywczy wpływ na skórę i zapewnia jej elastyczność oraz odporność.

Karoteny zawarte w owocach oraz niektóre karotenoidy zostają przekształcone w przewo-dzie pokarmowym w witaminę A, odznaczającą się szczególnym powinowactwem do skóry ibłon śluzowych a niezbędną dla prawidłowego ich rozwoju oraz spełniania funkcji ochronnychi wydzielniczych. Tokoferole natomiast mają charakter witaminy E i chronią organizm przedzmianami zanikowymi, zwyrodnieniowymi, zakrzepowymi i skurczowymi, m.in. w obrębienaczyń krwionośnych i skóry.

Działania niepożądane. Przetwory z rokitnika stosowane w zalecanych dawkach nie wy-wierają działania szkodliwego na organizm.

Zastosowanie. Owoce rokitnika w postaci świeżej lub jako dżemy, konfitury, soki i inneprzetwory stosuje się zapobiegawczo jako naturalne źródło dobrze przyswajalnej witaminy C, atakże w przebiegu licznych schorzeń wymagających zwiększonej ilości kwasu askorbinowegow organizmie. Do najważniejszych należą choroby gorączkowe wywołane przez bakterie lubwirusy, choroba wrzodowa żołądka lub dwunastnicy, stany zapalne różnych narządów, utrzy-mujące się dłużej biegunki, okres ciąży i karmienia, postępujące dolegliwości gośćcowe,krwawienia z małych naczyń i inne.

Wyciągi olejowe z owoców rokitnika, zawierające olej tłusty, karoteny i tokoferole, są zpowodzeniem stosowane zewnętrznie w różnych dolegliwościach błon śluzowych i skóry,zwłaszcza oparzeniach, odleżynach, uszkodzeniach skóry przez promienie słoneczne i rentge-nowskie, trudno gojących się ranach, zapaleniu pochwy i szyjki macicy oraz nadżerkach.

Przetwory. Olej rokitnikowy (ZSRR), Oleum Hippophae. Otrzymuje się przez wytrawianieowoców olejem roślinnym. Stosuje się zewnętrznie w przypadkach wyżej wymienionych.

327

123. RÓŻA DZIKARosa canina L.

Jest to kolczasty krzew wysoki do 2 m z rodziny Różowatych (Rosaceae), występujący wEuropie, na Syberii oraz w Ameryce Północnej i w Meksyku. W Polsce rośnie pospolicie w za-roślach, na brzegach lasów, w pobliżu domostw oraz na miedzach i nieużytkach.

Róża dzika osiąga wysokość do 2 m. Gałązki ma łukowato wygięte, zwieszające się, uzbro-jone w silne, haczykowate, odchylone do tyłu kolce. Liście 5- lub 7-, a niekiedy 9-dzielne.Kwiaty duże, promieniste, różowe lub niemal białe. Owoc pozorny (szupinka) powstaje przezzmięśnienie dna kwiatowego. Wewnątrz znajdują się liczne owoce właściwe w postaci biała-wych orzeszków. Róża dzika jest gatunkiem zbiorowym, obejmującym liczne podgatunki, róż-niące się nieznacznie między sobą, głównie ząbkowaniem liści.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w sierpniu i wrześniu przed pełnym dojrzeniembardzo już soczyste i miękkie, czerwone owoce dzikiej róży i szybko suszy w suszarni ogrze-wanej w przewiewie w temp. do 50°C. Otrzymuje się owoc róży dzikiej z nasionami - FructusRosae cum semine (syn. Fructus Cynosbati cum semine). Można również suszyć owoce różybez nasion, po przekrojeniu owocni i odrzuceniu białawych orzeszków. Suszy się podobnie jaksurowiec poprzedni. Otrzymuje się owoce róży bez nasion - Fructus Rosae sine semine (syn.Fructus Cynosbati sine semine).

Równowartościowy, a niekiedy lepszy surowiec otrzymuje się z innych gatunków róży, jakróża girlandowa - Rosa cinnamomea L. (zawiera do 10% wit. C), i róża pomarszczona - Rosarugosa Thunb. (do 6% wit. C). W gospodarstwie domowym z płatków i owoców dzikiej różysporządza się konfitury. Owoce służą ponadto do wyrobu wina domowego.

Podstawowe związki czynne. Owoce dzikiej róży bez nasion zawierają do 1,8% witaminyC, a także kwasu dehydroaskorbowego, stanowiącego produkt utlenienia poprzedniego związ-ku. Oprócz tego występują inne witaminy, zwłaszcza A, B1, B2, E, K, oraz czynniki zwane wi-taminą P, tj. bioflawonoidy. Spośród flawonoidów wykryto w owocach róży astragalinę, izo-kwercytrynę i tylirozyd. Są również karotenoidy (np. β-karoten, likopen i zeaksantyna), a po-nadto garbniki, cukry (do 18%), pektyny (do 4%), kwasy organiczne (do 2%), w tym cytryno-wy i jabłkowy (około 1,5%), prawie 0,03% olejku eterycznego i sole mineralne. Zawartość wi-taminy C spada bardzo znacznie w warunkach niewłaściwego suszenia i przechowywaniaowoców.

Działanie. Owoc róży dzikiej jest surowcem witaminowym, bogatym w witaminę C orazsynergistycznie z nią działające flawonoidy (wit. P). Ponieważ organizm ludzki nie wytwarzawitaminy C, konieczne jest dostarczenie jej z zewnątrz z pokarmami, a w razie potrzeby w po-staci leków. Dzienne zapotrzebowanie dorosłego człowieka zdrowego wynosi średnio około 1mg witaminy C na 1 kg wagi ciała, a u dzieci nieco więcej. Zapotrzebowanie na witaminę Cwzrasta u kobiet w okresie ciąży oraz karmienia piersią. W czasie choroby, zwłaszcza z pod-wyższoną temperaturą ciała, zapotrzebowanie na witaminę C wzrasta 2- i 3-krotnie. Warto pa-miętać, że naturalna witamina C w owocach i jarzynach jest aktywniejsza od syntetycznej,gdyż towarzyszące jej flawonoidy i kwasy organiczne chronią ją przed rozkładem. Syntetycznawitamina C w tabletkach jest wykorzystywana przez organizm tylko w 30-40% podanej dawki.

328

Róża dzika (wg T. Hajka, 1562)

Witamina C odgrywa bardzo istotną rolę w procesach utleniania i redukcji w organizmieczłowieka. Ponadto wywiera hamujący wpływ na procesy starzenia się ustroju, postępującezmiany miażdżycowe oraz niektóre zaburzenia trawienne. Działa korzystnie w chorobach za-kaźnych, gruźlicy, a także w ciąży. Ze względu na zawartość wielu witamin owoce dzikiej różymożna uważać za środek ogólnie wzmacniający.

Wyciągi z owoców róży działają łagodnie rozkurczowo, a także słabo moczopędnie i żół-ciopędnie, co przypisuje się zawartym w owocach flawonoidom.

Działania niepożądane. Przetwory z owoców dzikiej róży stosowane w zalecanych daw-kach nie wywołują objawów szkodliwych.

Zastosowanie. Podaje się jako lek witaminowy w zakażeniach bakteryjnych prze-

329

biegających z wysoką gorączką, jak również w przypadkach, w których utrudnione jest wchła-nianie witaminy C z pokarmów, np. w nieżytach żołądka i jelit, biegunkach, wrzodzie trawien-nym żołądka oraz dwunastnicy i innych.

Jako środek pomocniczy stosuje się wyciągi z owoców róży w niektórych chorobach wątro-by, dróg żółciowych, nerek, przewodu pokarmowego, a także w stanach zapalnych drobnychnaczyń krwionośnych skóry i wybroczynach oraz jako środek wzmacniający dla rekonwale-scentów i dzieci. Ponadto zaleca się w leczeniu ran, oparzeń, blizn pooperacyjnych, wrzodu żo-łądka i dwunastnicy oraz owrzodzenia jelita grubego.

Witamina C ma korzystny wpływ na przebieg leczenia nowotworów, na ogólną odpornośćorganizmu przez zwiększenie jego mechanizmów obronnych, zwłaszcza u dzieci, osób star-szych, rekonwalescentów i kobiet w ciąży oraz matek karmiących. Znane jest też działanie za-pobiegawcze witaminy C w grypie i w tzw. chorobie z przeziębienia oraz łagodzące przebiegtych chorób i skracające czas ich trwania pod warunkiem regularnego przyjmowania odpo-wiednio wysokich dawek witaminy C (około 1 g dziennie, co równa się 5 tabletkom wit. C po0,2 g). Dostatecznie wysoki poziom witaminy C w organizmie chroni przed zatruciem różnymilekami, substancjami szkodliwymi zawartymi w powietrzu, wodzie i pożywieniu. Bardzo cen-ną zaletą tej witaminy jest hamowanie tworzenia się w przewodzie pokarmowym tzw. nitrozo-amin, które są związkami rakotwórczymi, powstającymi w przewodzie pokarmowym w wyni-ku spożywania warzyw uprawianych z dużym nadmiarem nawozów azotowych.

Owoc dzikiej róży wchodzi w skład mieszanki ziołowej Cardiosan, stosowanej w chorobachserca, zwłaszcza u osób starszych, a wyciąg płynny jest składnikiem kropli nasercowych Neo-cardina oraz płynu Cholesol, podawanego w schorzeniach wątroby i pęcherzyka żółciowego,produkowanych przez Herbapol. Ponadto owoce róży służą do produkcji syropu witaminowe-go Rosavit (Herbapol).

Przetwory. Odwar z owoców dzikiej róży: 1-11/2 łyżki rozdrobnionych owoców zalać 1szklanką wody ciepłej i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przece-dzić, przepłukując na sitku przegotowaną, ciepłą wodą aby otrzymać pełną szklankę odwaru.Pić po 1/3-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek witaminowy i regulującyprzemianę materii.

Zioła w chorobie wrzodowej: zmieszać 50 g rozdrobnionych owoców dzikiej róży oraz po25 g owoców kopru włoskiego, liści bobrka trój listkowego, kwiatów wrotyczu, ziela krwaw-nika, ziela tysiącznika i ziela rdestu ptasiego. Zalać 2 łyżki ziół w termosie 2 1/2 szklanki wodywrzącej i pozostawić na 1 godz. Pić rano i w południe po 1/2 szklanki naparu. Wieczorem w 2godz. po kolacji wypić resztę naparu, położyć się płasko i co 3-5 min zmieniać pozycję - nawznak, na lewy i prawy bok i na brzuchu. W ciągu dnia przyjąć 3 razy po 1 tabletce witaminyB1 oraz po 1 kapsułce witaminy A+E. Stosować w zapaleniu żołądka i jelit, we wrzodzie żo-łądka, także po zabiegu chirurgicznym, gdyż ułatwia bliznowacenie. W przypadku wrzodudwunastnicy pije się napar bez wykonywania obrotów. Można przygotowywać napar na mlekuzamiast wody.

Zioła wzmacniające wątrobę: zmieszać po 50 g owoców róży, liści mięty pieprzowej i zielabylicy pospolitej oraz po 25 g ziela ostrożenia warzywnego, liści brzozy i korzenia arcydzięgla.Zalać 2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej, przykryć i pozostawić na 30 min.Pić 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami po przebytym wirusowym zapaleniuwątroby w początkowym okresie 3-4 miesięcy zdrowienia. Także w nieżycie żołądka i jelitoraz dróg żółciowych.

330

Neocardina (Herbapol), krople zawierające wyciągi z owoców róży, kwiatów głogu, zielakonwalii, ziela jemioły i korzenia kozika. Dorośli przyjmują 2-3 razy dziennie po 20-30 kroplipo jedzeniu w kieliszku wody. Dłuższe stosowanie należy uzgodnić z lekarzem.

Cholosas (ZSRR), syrop zawierający zagęszczony wodny wyciąg z owoców róży z dodat-kiem cukru, stosowany w zapaleniu pęcherzyka żółciowego i wątroby.

Karotolin (ZSRR), olejowy wyciąg karotenoidów z miąższu owoców róży, podawany ze-wnętrznie w leczeniu egzem, uszkodzeń błon śluzowych, owrzodzeń, oparzeń i ran.

Melrosum (Nattermann, RFN), syrop zawierający wyciągi z 5 ziół z dodatkiem miodu, sto-sowany w przeziębieniu, nieżycie gardła, oskrzeli i kaszlu. Zalecany zwłaszcza dzieciom i ko-bietom w ciąży.

Olej różany (ZSRR), Oleum Rosae pingue, otrzymywany z nasion w owocach róży. Zawieranasycone i nienasycone kwasy tłuszczowe, karotenoidy, fitosterole i witaminę E. Stosuje sięzewnętrznie w uszkodzeniu sutków karmiących matek, odleżynach, ranach, wysypkach i opa-rzeniach.

Rozanol (ZSRR), kapsułki żelatynowe do stosowania wewnętrznego w niedomodze wątro-by, kamicy żółciowej, zaburzeniach po operacji pęcherzyka żółciowego oraz w kamicy mo-czowej. Dawki 2-3 kapsułki 3 razy dziennie na 30 min przed posiłkami.

124. RUMIAN SZLACHETNYAnthemis nobilis L.

Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w zachodniej Europie, obec-nie zwykle uprawiana, w tym również w Polsce. W uprawie są odmiany pełnokwiatowe, za-wierające w koszyczkach tylko białe kwiaty języczkowe, żeńskie. Z tego powodu odmianypowyższe nie wydają nasion i są rozmnażane wegetatywnie.

Rumian szlachetny ma łodygi rozesłane, długie do 30 cm i rozgałęzione, zakończone szczy-towymi koszyczkami. Roślina wydaje też krótkie pędy płonne. Łodygi ma miękko owłosione iw górnej części nie ulistnione. Liście podwójnie pierzastosieczne o listkach równowąskich.Kwiaty zebrane w koszyczki o dnie silnie wypukłym. Wszystkie kwiaty opatrzone są lanceto-watymi lub podłużnymi podsadkami z wyraźnym nerwem głównym, nazywanymi plewinkami.Cała roślina jest silnie aromatyczna. Kwitnie od czerwca do sierpnia.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się rozkwitające koszyczki kwiatowe i suszy w cie-niu i przewiewie w temperaturze nie przekraczającej 35°C. Otrzymuje się jako surowiec ko-szyczek rumianu szlachetnego - Anthodium Anthemidis, syn. kwiat rumianku rzymskiego, FlosChamomillae romanae.

Podstawowe związki czynne. Surowiec zawiera olejek eteryczny w ilości do 1,2%. Skład-nikami olejku są: niebiesko zabarwiony chamazulen, ponadto farnezen, pinokarwon, estry bu-tylowy oraz izomasłowy kwasów angelikowego, izomasłowego, tyglinowego i metyloakrylo-wego. W surowcu występują także flawonoidy (m.in. apigenina i jej 7-glukozyd apiina),związki kumarynowe, germakranolidy (jak nobilina), trójterpeny (jak β-amyryna), fitosterole(jak taraksasterol), związki poliacetylenowe, cholina, inozyt, kwasy organiczne, jak kawowy,oraz sole mineralne.

Działanie. Kwiat rumianu szlachetnego działa podobnie do rumianku pospolitego, jednakznacznie silniej wyraża się działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie

331

przewodu pokarmowego ze względu na obecność olejku, flawonoidów i pochodnych kumary-ny. Zmniejszają one napięcie mięśni gładkich, łagodzą lub znoszą ból wywołany skurczem je-lit, przywracają w przewodzie pokarmowym prawidłowe ruchy perystaltyczne i regulują wy-próżnienia. Wyciągi z kwiatów rumianku rzymskiego działają wiatropędnie u dzieci i młodzie-ży, a ponieważ mają gorzki smak, pobudzają wydzielanie soku żołądkowego. Dzięki temu po-prawiają trawienie, zmniejszają skłonności do wzdęć i ułatwiają przyswajanie pokarmów.

W porównaniu z rumiankiem pospolitym rumian szlachetny działa słabiej jako lek przeciw-zapalny, ponieważ zawiera w olejku tylko chamazulen, a brak w nim α-bisabololu i spiroeteru.Wyciągi z kwiatów rumianku rzymskiego podane doustnie łagodzą lub uśmierzają dolegliwo-ści migrenowe oraz bóle nerwu nadoczodołowego.

Działania niepożądane. Przetwory z rumianu szlachetnego w zalecanych dawkach nie wy-wołują objawów szkodliwych.

Zastosowanie. Rumianek rzymski stosuje się doustnie przede wszystkim w nieżytach żo-łądka i jelit, zaburzeniach wydzielniczych i ruchowych przewodu pokarmowego, niestrawno-ści, braku łaknienia, wzdęciach i bólach brzucha, jednak zwykle w połączeniu z innymi surow-cami o podobnym działaniu na przewód pokarmowy. Surowiec ten wchodzi w skład mieszankiziołowej Tannosan. Niekiedy, w połączeniu z innymi surowcami, stosuje się pomocniczo wniezbyt nasilonych bólach migrenowych i nerwu nadoczodołowego.

Zewnętrznie w postaci naparu służy do okładów, kompresów, przemywań, kąpieli, nasia-dówek, irygacji, a także do wcierań w podrażnieniach skóry i błon śluzowych, powierzchnio-wych zakażeniach ropnych, podrażnieniach wywołanych działaniem różnych związków che-micznych, np. detergentów, oparzeniach I stopnia i w niewielkich uszkodzeniach naskórka. Za-leca się również w zapaleniu spojówek.

Przetwory. Napar z kwiatów rumianu szlachetnego: 1 łyżkę kwiatów zalać 2 szklankamiwody wrzącej i naparzać pod przykryciem przez 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić1/3-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie przed posiłkami jako środek przeciwskurczowy i wiatropęd-ny. Napar ten można stosować zewnętrznie do pielęgnacji i rozjaśniania włosów.

Zioła w zapaleniu spojówek: zmieszać po 10 g kwiatów rumianu szlachetnego i kwiatów ja-snoty białej oraz po 20 g kwiatów malwy czarnej i liści babki lancetowatej. Zalać 1/2 łyżki ziół2/3 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i prze-cedzić. Stosować do okładów na oczy jako środek przeciwzapalny i bakteriobójczy.

Zioła w nadkwaśności: zmieszać po 50 g kwiatów rumianu szlachetnego i liści szałwii orazpo 25 g kwiatów jasnoty białej, nasion lnu i ziela krwawnika. Zioła sproszkować w młynkuelektrycznym i przechowywać w zamkniętym słoiku w ciemnym miejscu. Do 1 szklanki gorą-cego mleka wsypać 1/2-1 łyżeczkę sproszkowanych ziół, zmieszać i wypić powoli. Powtarzaćw miarę potrzeby.

332

125. RUMIANEK POSPOLITYMatricaria chamomilla L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w całej Europie,w wielu regionach Azji, w Ameryce Północnej i Australii. W Polsce rośnie jako chwast polnyna miedzach i nieużytkach na całym niżu i w dolnej części strefy górskiej. Ze względu na dużezapotrzebowanie rumianek jest często uprawiany na plantacjach.

Rumianek ma łodygę rozgałęzioną, nagą, wysoką do 60 cm. Liście 2- lub 3-krotnie pierza-stodzielne o odcinkach równowąskich. Kwiaty zebrane w koszyczki, rozmie-

Rumianek pospolity (wg T. Hajka, 1672)

333

szczone pojedynczo na zakończeniach rozgałęzień łodygi. Dno koszyczka stożkowate, we-wnątrz puste. Jest to roślina silnie aromatyczna. Kwitnie od maja do lipca. Istnieje kilka raschemicznych rumianku, różniących się zawartością składników chemicznych. Kwiaty rumian-ku pochodzące z krajów Europy Środkowej zawierają przeważnie więcej olejku aniżeli połu-dniowoeuropejskie.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się koszyczki z możliwie najkrótszą szypułką, gdybiałe kwiaty języczkowe na obwodzie mają położenie poziome. Suszy się szybko w przewie-wie w temp. do 35°C. Otrzymuje się jako surowiec koszyczek rumianku - Anthodium Chamo-millae, syn. kwiat rumianku - Flos Chamomillae. Należy go przechowywać w szczelnym opa-kowaniu, w miejscu suchym, zacienionym.

Podstawowe związki czynne. Kwiaty zawierają 0,3-1,3% olejku eterycznego. Składnikamiolejku są: chamazulen (6-18%), α-bisabolol i jego tlenki (25-50%), spiroeter, β-farnezen, mir-cen, kadinen i inne. Drugą grupę związków stanowią flawonoidy (m.in. apigenina, luteolina,kwercetyna oraz ich 7-glukozydy), trzecią -pochodne kumarynowe, jak umbeliferon i herniary-na. Ponadto w kwiatach występują spirocykliczne poliacetyleny, śluz (do 17%), cholina, karo-tenoidy i sole mineralne.

Działanie. Wyciągi z rumianku zawierają pewne ilości rozpuszczonego olejku eterycznego idzięki temu działają przeciwzapalnie na błony śluzowe i skórę. Najbardziej czynnymi związ-kami są α-bisabolol i spiroeter, a w mniejszym stopniu chamazulen, któremu przypisuje siędziałanie przeciwalergiczne. Spiroeter hamuje wydzielanie histaminy, serotoniny i bradykininy- substancji wywołujących stany zapalne.

Flawonoidy oraz pochodne kumaryny zawarte w kwiatach rumianku działają rozkurczowona mięśnie gładkie jelit. Dzięki temu rumianek przywraca prawidłowe ruchy perystaltyczne,zapobiega wzdęciom i jest skutecznym środkiem wiatropędnym. Działa też słabo żółciopędniei uspokajająco. Własności przeciwbakteryjne tego surowca są nieznaczne. Napary podawanemałym dzieciom działają słabo przeczyszczająco.

Po przyjęciu doustnym związki czynne rumianku wydalają się przede wszystkim z moczemi wywierają słabe działanie przeciwzapalne na kłębki nerkowe, moczowody i pęcherz. Wyciągiz rumianku stosowane zewnętrznie działają silnie przeciwzapalnie, a nieco słabiej przeciwu-czuleniowo. Na włosy napary z rumianku działają rozjaśniające i nadają im lekko złocisty od-cień.

Działania niepożądane. Przetwory z kwiatów rumianku stosowane w zalecanych dawkachnie wywierają działania szkodliwego nawet u niemowląt.

Zastosowanie. Napar z rumianku podaje się doustnie w stanach zapalnych przewodu po-karmowego. Pomocniczo stosowany jest w chorobie wrzodowej, nadmiernej fermentacji,wzdęciach, bólach brzucha, odbijaniu i zgadze oraz braku łaknienia, ponadto w stanach skur-czowych jelit i utrudnionym odchodzeniu gazów, zwłaszcza u dzieci i osób w wieku pode-szłym. W połączeniu z odpowiednimi surowcami zielarskimi podaje się jako środek żółciopęd-ny oraz w przewlekłym zapaleniu dróg moczowych, zwłaszcza kłębków nerkowych i pęcherza.

W połączeniu z innymi surowcami rumianek stosuje się jako słaby środek uspokajający. Po-daje się w tym celu preparat Nervogran lub mieszankę ziołową Nervosan.

W postaci mieszanki ziołowej Pyrosan stosuje się rumianek jako pomocniczy środek prze-ciwgorączkowy.

334

Często podaje się napary z rumianku zewnętrznie, np. w owrzodzeniach skóry, żylakach od-bytu, owrzodzeniach żylakowych kończyn dolnych, rumieniu i świądzie skóry, odleżynachoraz zaczerwienieniu skóry u noworodków. Ponadto w przypadkach alergicznego zapaleniaskóry, oparzeń termicznych i słonecznych I i II stopnia oraz niewielkich uszkodzeń promie-niami Roentgena.

Napary podaje się w stanach zapalnych błony śluzowej jamy ustnej, dziąseł, gardła, zatokbocznych nosa oraz w codziennej higienie jamy ustnej. Ponadto w upławach, zapaleniu szyjkimacicy i pochwy oraz świądzie i stanach zapalnych sromu. Używa się także do lewatyw dlamałych dzieci.

Zewnętrznie stosuje się napar z kwiatów rumianku w okulistyce w postaci okładów i prze-mywań w stanach zapalnych rogówki i tęczówki oraz w alergicznym i ropnym zapaleniu spo-jówek. W postaci aerozolu lub inhalacji podaje się przetwory z rumianku w zapaleniu górnychdróg oddechowych, dychawicy oskrzelowej u dzieci i katarze siennym.

W kosmetyce rumianek służy do pielęgnacji, mycia i rozjaśniania włosów oraz do kąpieliregenerujących skórę.

Przetwory. Napar z kwiatów rumianku: 1-2 łyżki kwiatów zalać 2 szklankami wody wrzą-cej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 5 min i przecedzić. Pić 1/2 szklanki 3 ra-zy dziennie między posiłkami w stanach zapalnych przewodu pokarmowego jako środek roz-kurczowy i wiatropędny. Ten sam napar można stosować zewnętrznie do płukania jamy ustnej,irygacji, okładów, przymoczek, tamponów i w postaci aerozolu. Po rozcieńczeniu l: 1 ciepłąwodą - do lewatywy dla niemowląt.

Chamo-fix (Herbapol): torebkę umieścić w szklance z wodą wrzącą i naparzać około 5 min.Pić 2 razy dziennie po 1 szklance, jak napar z kwiatów rumianku.

Zioła w schorzeniach wątroby: zmieszać po 25 g kwiatów rumianku, rozdrobnionej korykruszyny, liści mięty pieprzowej, ziela drapacza lekarskiego, ziela dziurawca, ziela fiołka trój-barwnego i ziela krwawnika. Zalać 1 1/2 łyżki mieszanki w termosie 1 1/2 szklanki wodywrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki rano na czczo i wieczorem przedsnem w stanach po wirusowym zapaleniu wątroby jako środek przeciwzapalny, odtruwający,przeciwskurczowy, żółciopędny oraz pobudzający trawienie i łagodnie moczopędny.

Aesculan (Herbapol), maść: załączoną do tuby kaniulą wprowadzić do odbytnicy około 2cm maści 1-2 razy dziennie, zwłaszcza przed snem. Posmarować również zwieracz odbytu.Stosować w uszkodzeniach błony śluzowej i naczyń w obrębie odbytu oraz w żylakach odbytu(hemoroidach).

Azulan (Herbapol), płyn zawierający wyciąg alkoholowy z kwiatów rumianku. Podawaćdoustnie 30-60 kropli w kieliszku wody 2-3 razy dziennie przed jedzeniem w nieżycie żołądkai jelit. Zewnętrznie - 1 łyżeczkę preparatu na 1/2-2/3 szklanki ciepłej wody do płukania, prze-mywań, okładów, przymoczek, irygacji i tamponów, podobnie jak napar.

Pyrosan (Herbapol), zioła zawierające kwiat rumianku, owoc maliny, pączki topoli, liśćbrzozy, kwiat lipy, kwiat bzu czarnego i korę wierzby, stosowane jako pomocniczy środekprzeciwgorączkowy i napotny.

335

126. RUTA ZWYCZAJNARuta graveolens L.

Jest to bylina z rodziny Rutowatych (Rutaceae), występująca w południowej Europie orazna afrykańskim wybrzeżu Morza Śródziemnego, obecnie uprawiana w wielu krajach europej-skich, w tym również w Polsce.

Ruta ma łodygi wysokie do 1 m, zwykle pojedyncze, nie owłosione, sinozielone, dołemdrewniejące. Liście podwójnie lub potrójnie pierzastosieczne. Kwiaty obu-płciowe, promieni-ste, zebrane w wiechowate kwiatostany, wyrastające w kątach górnych liści. Kwiaty boczne sączterokrotne, a szczytowe pięciokrotne. Płatki korony żółte, na szczycie wgłębione. Owocemjest wielonasienna torebka. Cała roślina ma silny, swoisty, mało przyjemny zapach.

Surowiec. Do celów leczniczych ścina się przed kwitnieniem szczyty pędów ruty i suszy wwarunkach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych, a następnie osmykuje li-ście, odrzucając łodygi. Otrzymuje się jako liść ruty - Folium Rutae. Niekiedy zbiera się zieleruty - Herba Rutae. Zbioru należy dokonywać w rękawiczkach, aby uniknąć uczulającegodziałania rośliny. Z ziela ruty destyluje się niekiedy olejek eteryczny - Oleum Rutae, używanydo aromatyzowania wyrobów perfumeryjnych i mydlarskich oraz do izolowania składnika za-pachowego metylo-n-no-nyloketonu.

Podstawowe związki czynne. Liście ruty zawierają do 0,36% olejku eterycznego. Składni-kami olejku są: metylo-n-nonyloketon (do 90%) i metylo-n-heptyloketon (do 10%), ponadtonieznaczne ilości α-pinenu, limonenu i cymenu. Drugą grupę związków stanowią furanokuma-ryny - do 01% (m.in. psoralen, bergapten, ksantotoksyna, izoimperatoryna i rutamaryna), trze-cią flawonoidy - do 2,2% (m.in. rutyna i kwercetyna), a czwartą alkaloidy, jak skimianina,graweolina i arborynina. Ponadto występują kumaryna, umbeliferon, kwasy organiczne, wita-mina C i sole mineralne.

Działanie. Zawarte w liściach ruty furanokumaryny, a w mniejszym stopniu olejek eterycz-ny i alkaloidy wywierają działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego,dróg żółciowych oraz układu moczowego. Zmniejsza się napięcie mięśni gładkich wymienio-nych narządów i obserwuje się ustąpienie lub zmniejszenie bólu. Poprawia się perystaltyka jelit(działanie wiatropędne), usprawnia przepływ żółci do dwunastnicy i opróżnianie pęcherzykażółciowego (działanie żółciopędne), zwiększa się nieznacznie ilość wydalanego moczu i obni-ża w niewielkim stopniu ciśnienie krwi. Dzięki zmniejszeniu oporów w drobnych naczyniachusprawnia się nieco krążenie obwodowe.

U niektórych osób obserwuje się słabe działanie uspokajające, będące przypuszczalnie na-stępstwem efektu rozkurczowego liści ruty. Surowiec ten wywiera również słabe działanieprzeciwrobacze.

Zawarte w liściach ruty flawonoidy, zwłaszcza rutyna, uszczelniają ściany naczyń krwiono-śnych, zwiększają elastyczność, a zmniejszają łamliwość i możliwość uszkodzenia. Rutyna,składnik liści ruty, otrzymywana jest na skalę techniczną z ziela gryki - Fagopyrum esculentumMoench, lub perełkowca japońskiego - Sophora japonica L. Unieczynnia ona kilka enzymówtkankowych, np. oksydazę askorbinową, hialuronidazę i oksydazę adrenalinową, dzięki czemuprzedłuża działanie witaminy C, zapobiega depolimeryzacji kwasu hialuronowego pełniącegofunkcję spoiwa w śród-błonkach drobnych naczyń krwionośnych oraz przedłuża działanie ad-renaliny i noradrenaliny, wywołujących skurcz naczyń krwionośnych. Zwiększa odpornośćścian

336

Ruta zwyczajna (wg L. Fuchsa, 1543)

naczyń włosowatych i tętniczek przedkapilarnych, kurczy je nieco i zapobiega przenikaniu nazewnątrz krwinek czerwonych i osocza. Rutyna hamuje też wydalanie jodu, podwyższa po-ziom wapnia we krwi i ma także własności odtruwające. Podobnie, a niekiedy silniej działa jejaglikon - kwercetyna.

Działania niepożądane. Przetwory z liści ruty w nieco większych dawkach od . leczniczychwywołują słaby skurcz mięśni macicy i zwiększają krwawienia miesięczne u kobiet. W poje-dynczych, sporadycznych przypadkach mogą nawet wywołać poronienie.

Po nieco wyższych dawkach niż lecznicze obserwuje się także zwiększenie wrażliwościskóry na działanie promieni słonecznych, co przypisuje się działaniu furanokumaryn. Ruta mawpływ na mechanizm wytwarzania pigmentu skórnego - melaniny, oraz na sam naskórek i mo-że zapobiegać jego szybkiemu złuszczaniu się i narastaniu. Dotykanie świeżego ziela ruty wy-wołuje u osób wrażliwych pęcherzowe zapalenie skóry.

Zastosowanie. Przetwory z ruty stosuje się najczęściej w stanach skurczowych żołądka, je-lit, dróg żółciowych, zastojach żółci i spowodowanych tym zaburzeniach trawiennych, okre-sowych wzdęciach i bólach brzucha oraz możliwości tworzenia się

337

kamieni żółciowych. Zalecane są także w przypadku uszkodzenia wątroby i zmniejszenia wy-twarzania żółci.

Ponadto podaje się w osłabieniu czynności układu moczowego, obniżeniu dobowej ilościwydalanego moczu oraz stanach zachwiania równowagi między koloidami a krystaloidamimoczu.

Pomocniczo, nie zaniedbując środków i zaleceń lekarza, stosuje się w nieznacznie podwyż-szonym ciśnieniu krwi, miażdżycy oraz nadmiernej przepuszczalności i łamliwości naczyńwłosowatych.

Niekiedy zaleca się jako środek uspokajający w mało nasilonych stanach rozkojarzenia iwyczerpania nerwowego, zwłaszcza w stanach tzw. nerwicy wegetatywnej, objawiającej sięzmianami czynnościowymi różnych narządów, np. w napadowych skurczach i bólach w prze-wodzie pokarmowym, zaburzeniach naczynioruchowych, pulsowaniu w skroniach, bólachgłowy typu migrenowego. Czasem stosuje się przetwory z ruty w bolesnym miesiączkowaniu,zwłaszcza u młodych dziewcząt.

Metaboliczne właściwości ruty wykorzystuje się w leczeniu bielactwa, widocznego w po-staci białych plam na skórze, przebarwionych na obwodzie. Ponadto w łuszczycy sprawiającejduże trudności w leczeniu i opornej na liczne preparaty.

Nie zaleca się przetworów z ruty w zaawansowanej ciąży lub krwawieniach macicznych, atakże w nieżycie przewodu pokarmowego, chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, prze-wlekłym owrzodzeniu jelita grubego i nadkwaśności.

Świeże ziele ruty służy do sporządzania intraktu - Intractum Rutae, natomiast liść ruty wy-suszony stosuje się do wyrobu płynu Cholesol.

Przetwory. Intrakt z ruty, Intractum Rutae (Herbapol): dorosłym podaje się doustnie 20-40kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu w schorzeniach dróg żółciowych, zasto-ju żółci, uszkodzeniu wątroby i zmniejszonym wytwarzaniu żółci. Zalecany jako środek łagod-nie moczopędny, a także w miażdżycy i zbytniej przepuszczalności oraz łamliwości naczyńwłosowatych. Ponadto w bielactwie i łuszczycy pod kontrolą lekarza. Nie należy stosować jed-nocześnie z sulfonamidami.

Mieszanka o działaniu uspokajającym: zmieszać 30 g intraktu z ruty, 35 g Nervosolu i 120 gsyropu Passispasmin. Przyjmować doustnie po 1-2 łyżeczki w 1/4 szklanki wody 1-2 razydziennie w podnieceniu nerwowym i ruchowym, trudnościach zasypiania, pobudzeniu seksual-nym, nerwicy wegetatywnej, kołataniu serca na tle nerwicowym oraz w padaczce. Młodzieżprzeciw polucjom otrzymuje połowę dawki.

Rutina (Polfa), drażetki po 20 mg. Dorosłym zaleca się 1-2 drażetki 3 razy dziennie w sta-nach zwiększonej przepuszczalności i łamliwości naczyń krwionośnych. Pomocniczo w miaż-dżycy i chorobach uczuleniowych.

Rutinoscorbin (Polfa), drażetki zawierające 25 mg rutyny i 100 mg witaminy C. Dorośliprzyjmują 1-2 drażetki rano i wieczorem po jedzeniu w nadmiernej łamliwości i przepuszczal-ności naczyń, chorobie uczuleniowej i ostrym nieżycie nosa.

Rut i soi (Herbapol), płyn zawierający w 1 ml 0,02 rutyny. Dorosłym podaje się 40-60 kro-pli w kieliszku wody 4-6 razy dziennie w ciągu początkowych 3-5 dni, następnie 10-12 kropli2-3 razy dziennie w uszkodzeniu naczyń włosowatych, zatruciach metalami ciężkimi, w nie-których przypadkach okulistycznych, a także zapaleniu kłębków nerkowych i innych.

Zioła o działaniu przeciwmiażdżycowym: zmieszać po 10 g liści lub ziela ruty i owocówkminku oraz po 20 g korzeni kozłka, liści melisy i kwiatów głogu.

338

Wsypać 11/2 łyżki do termosu i zalać 2 szklankami wody wrzącej, przykryć i odstawić na 1-2godz. Pić po 1/2 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami.

Zioła w padaczce: zmieszać po 50 g ziela ruty, korzenia waleriany i szyszek chmielowychoraz po 25 g ziela marzanki, kory wierzbowej i kwiatów lipy. Wsypać 2-3 łyżki ziół do termo-su i zalać 2 szklankami wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/2-2/3 szklanki2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek uspokajający i przeciwskurczowy. Stosuje sięw padaczce, nerwicy wegetatywnej, podnieceniu nerwowym i trudnościach w zasypianiu. Dlamłodzieży przeciw polucjom zaleca się połowę dawki.

Ziołu wspomagające w stwardnieniu rozsianym: zmieszać równe ilości ziela ruty, korzeniamniszka, liści bobrka trójlistkowego, kwiatów bzu czarnego, liści czarnej porzeczki, ziela je-mioły, kwiatów ślazu, liści pokrzywy i liści orzecha włoskiego. Sproszkować w młynku elek-trycznym i przechowywać w zamkniętym słoiku. Wsypać 1 łyżeczkę sproszkowanych ziół doszklanki mleka, zagotować, osłodzić do smaku miodem i całość wypić. Powtórzyć 2-3 razydziennie między posiłkami jako środek ogólnie wzmacniający i uodparniający. Jednocześnieprzyjmować po 2 tabletki witaminy B1 i po 1 drażetce Vitaralu (Polfa).

Zioła w zaburzeniach krążenia w okresie klimakterium: zmieszać 10 g liści lub ziela ruty, po20 g rozdrobnionego kłącza tataraku i owoców głogu oraz kwiatów rumianku, 30 g szyszekchmielowych i po 50 g ziela jemioły i ziela serdecznika. Wsypać do termosu 1-2 łyżki ziół, za-lać 2 szklankami wody wrzącej, przykryć i odstawić na 1-2 godz. Pić 1/4-1/2 szklanki 2-4 razydziennie między posiłkami.

127. RUTWICA LEKARSKAGalega officinalis L.

Jest to bylina z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), występująca w południowej iśrodkowej Europie i Azji Mniejszej. W Polsce rośnie dziko na mokrych łąkach i rowach w po-łudniowej części kraju.

Rutwica ma łodygi rozgałęzione, wysokie do 60 cm, żywozielone. Liście krótkoogonkowe,nieparzystopierzaste o 11-17 lancetowatych listkach. Przylistki duże, wolne, zaostrzone. Kwia-ty motylkowe, niebieskawe, rzadziej białe, zebrane w grona. Owocem jest strąk wzniesiony,nagi.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu lub sierpniu zakwitające, górne częścipędów rutwicy i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się jakosurowiec ziele rutwicy - Herba Galegae.

Podstawowe związki czynne. Ziele rutwicy zawiera pochodne guanidyny, jak galegina ihydroksy-4-galegina, ponadto pochodną chinazoliny - peganinę, gorycze, garbniki, czterocu-kier stachyozę oraz sole mineralne.

Działanie. Ziele rutwicy obniża poziom cukru we krwi w początkowym okresie cukrzycy.Podstawowym związkiem czynnym jest galegina, pochodna guanidyny, blisko spokrewnionaze stosowanym u nas przeciwcukrzycowym preparatem Phenformin (Polfa).

Rutwica pobudza także wydzielanie mleka u kobiet karmiących i w nieznacznym stopniudziała moczopędnie oraz napotnie.

Działania niepożądane. W mieszankach ziołowych, w zalecanych dawkach, nie wywołujeobjawów szkodliwych. Wyciągi z samego ziela rutwicy stosuje się obecnie w lecznictwierzadko.

339

Rutwica lekarska (wg A. Lonicerusa, 1564

Zastosowanie. Ziele rutwicy służy jako środek pomocniczy w początkowych, łagodnychpostaciach cukrzycy typu młodzieńczego. Lepsze wyniki osiąga się po zastosowaniu mieszankiziołowej Diabetosan (Herbapol), której jednym ze składników jest ziele rutwicy lekarskiej.Konieczna jest jednak stała konsultacja lekarza, ścisłe przestrzeganie diety oraz systematycznakontrola poziomu cukru we krwi i w moczu. Czasem ziele rutwicy stosuje się jako środek mle-kopędny.

Przetwory. Napar z ziela rutwicy: 1/2-1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody wrzącej i napa-rzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1/4-1/2 szklanki 2-3 ra-zy dziennie między posiłkami jako środek przeciwcukrzycowy i zwiększający laktację u kobietkarmiących.

Zioła przeciwcukrzycowe: zmieszać po 30 g ziela rutwicy, strąków fasoli i korzenia łopianuoraz po 20 g liści borówki czarnej, kwiatów i korzenia mniszka, korzenia lukrecji i owocówkopru włoskiego. Zalać 2 łyżki mieszanki 1 szklanką wody ciepłej i gotować powoli pod przy-kryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 3 razy dziennie po 1 szklanceodwaru między posiłkami w lekkich postaciach cukrzycy.

Diabetosan (Herbapol), zioła zawierające ziele rutwicy, .strąki fasoli, liść borówki czernicy,liść pokrzywy, liść szałwii i korzeń mniszka. Zalać 2-3 łyżki ziół

340

2-3 szklankami wody gorącej i gotować łagodnie pod przykryciem 2 min. Odstawić na 10 mini przecedzić do termosu. Pić po 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami w lekkich sta-nach cukrzycy po konsultacji z lekarzem.

Diabetan (CSRS), zioła zawierające 10 składników roślinnych. Przygotowanie odwaru idawkowanie - jak przy ziołach Diabetosan.

128. RZEPIK POSPOLITYAgrimonia eupatoria L.

Jest to bylina z rodziny Różowatych (Rosaceae), występująca w Europie, północnej Azji iAmeryce Pomocnej. W Polsce rośnie dość pospolicie w zaroślach, na suchych łąkach, przydro-żach i zboczach na całym niżu i w niższych partiach górskich.

Rzepik ma łodygi proste wzniesione, wysokości 30-100 cm, słabo rozgałęzione i ulistnione.Liście przerywanopierzaste, listki jajowate lub podłużnieeliptyczne, wcinanoząbkowane.Kwiaty promieniste, barwy ciemnożółtej, zebrane w luźne grona na wierzchołkach łodyg.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do sierpnia, w początkach kwitnie-nia, górne części pędów długości około 25 cm oraz liście odziomkowe, odrzucając grubszeczęści łodyg, a następnie suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie lub w suszar-niach ogrzewanych w temp. do 40°C. Otrzymuje się jako surowiec ziele rzepiku pospolitego -Herba Agrimoniae.

Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera około 5% garbników hydrolizujących i garbni-ków skondensowanych ciągowych i katechinowych, flawonoidy (m.in. kwercetynę), związkigoryczowe, ślady olejku eterycznego, kwasy organiczne (m.in. cytrynowy i askorbowy), wita-miny B1, K, PP, trójterpeny, leukoantocyjany, fitosterole, cholinę i sole mineralne bogate wkrzemionkę.

Działanie. Ze względu na zawartość garbników ziele rzepiku działa łagodnie ściągająco nabłony śluzowe oraz przeciwbiegunkowe. Hamuje także nadmierny rozwój flory bakteryjnej izmniejsza stan zapalny przewodu pokarmowego. Jednocześnie gorycze pobudzają nieznaczniewydzielanie soku żołądkowego. Wyciągi z ziela zwiększają też ilość wytwarzanej żółci, a po-nadto ochraniają miąższ wątroby i zapobiegają nadmiernemu jej stłuszczeniu. Usprawniają wwyniku tego procesy trawienia i przyswajania pokarmów. Wywierają też działanie ogólnieuspokajające.

Wyciągi z ziela rzepiku pospolitego podane zewnętrznie działają ściągające, w niewielkimstopniu przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i przeciwalergicznie.

Działania niepożądane. Przetwory z ziela rzepiku stosowane w zalecanych dawkach niewywierają szkodliwego działania na organizm.

Zastosowanie. Wyciągi z ziela rzepiku podaje się doustnie w stanach nieżytowych żołądka ijelit, bólach brzucha, wzdęciach, braku łaknienia, bezkwaśności, biegunce i owrzodzeniu jelitagrubego, a także w osłabieniu czynności wątroby, zastoju żółci, zapaleniu pęcherzyka żółcio-wego i dróg żółciowych. Ziele wchodzi w skład granulatów Cholegran i Gastrogran, produko-wanych przez Herbapol.

Zewnętrznie służy do okładów na drobne uszkodzenia naskórka, wypryski, egzemę i owrzo-dzenia żylakowe. Również do płukania w zapaleniu jamy ustnej, gardła i nosa oraz do prze-mywania spojówek, ponadto do irygacji w stanach zapalnych pochwy.

Przetwory. Napar z ziela rzepiku: 1-2 łyżki ziela zalać 2 szklankami wody wrzącej i napa-rzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić

341

1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie na pół godziny przed posiłkami jako środek żołądkowy, po-prawiający trawienie.

Odwar z ziela rzepiku: 2 łyżki ziela zalać 1 szklanką wody ciepłej i gotować łagodnie podprzykryciem 5-7 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Stosować zewnętrznie do okładów,irygacji i płukań. Wewnętrznie w biegunce pić 2 razy dziennie po 1/2 szklanki odwaru.

Zioła regenerujące wątrobę: zmieszać po 50 g ziela rzepiku, ziela krwawnika i korzeniamniszka oraz po 25 g ziela dziurawca, kwiatu kasztanowca i ziela glistnika. Zalać 2 łyżki ziół 2szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 30 min. Odstawić na 10 min i przece-dzić. Pić 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami po przebytym wirusowym zapa-leniu wątroby w początkowym okresie 3-4 miesięcy zdrowienia. Także w nieżycie żołądka i je-lit oraz dróg żółciowych i po zabiegu chirurgicznym na drogach żółciowych.

Zioła w zapaleniu pęcherzyka żółciowego: zmieszać po 50 g ziela rzepiku pospolitego i zie-la szanty zwyczajnej, po 30 g liści mięty pieprzowej i korzenia wilżyny ciernistej oraz po 15 gziela glistnika, korzenia mniszka i korzenia omanu. Do termosu wsypać 1 1/2 do 2 łyżek ziół izalać 2-2 1/2 szklanki wody wrzącej. Zamknąć i pozostawić na 2 godz. Pić przecedzony naparmiędzy posiłkami 2-3 razy dziennie po 2/3-1 szklankę. Napar działa również w nieżycie jelit iowrzodzeniu jelita grubego.

Artecholin (Herbapol), płyn zawierający wyciągi z ziela rzepiku i 6 innych ziół. Dorosłympodawać doustnie 30-50 kropli z wodą 3-4 razy dziennie przed posiłkiem lub podczas jako lekżółciopędny, rozkurczowy i przeciwzapalny w przewlekłym zapaleniu pęcherzyka żółciowego,zaburzeniach czynnościowych dróg żółciowych i kamicy żółciowej.

129. RZEWIEŃ DŁONIASTYRheum palmatum L.

Jest to bylina z rodziny Rdestowatych (Polygonaceae), występująca w stanie naturalnym wgórzystych rejonach Chin północno-zachodnich i wschodnich częściach Tybetu między rzeka-mi Hoangho i Jangcykiang. Obecnie jest uprawiana w wielu krajach, w tym również w Polsce.Tworzy wiele krzyżówek z pokrewnymi gatunkami rzewieni.

Rzewień dłoniasty wytwarza w miejscu szyjki korzeniowej grube, rzepowate kłącze, od któ-rego odchodzi po kilka wrzecionowatych korzeni, grubości 3-5 cm u nasady. Liście dłonia-stowcinane, pięcioklapowe, o ogonkach liściowych walcowatych i owłosionych. Hodowane wEuropie rabarbary kompotowe, Rheum undulatum L. i Rheum rhaponticum L., mają blaszki li-ściowe całobrzegie, na brzegu falisto powyginane, a ogonki liściowe grube, mięsiste, nagie irynienkowate, jadalne. Gatunki te nie mają jednak znaczenia w lecznictwie. Rzewień dłoniastyma kwiaty czerwone, wiatropylne.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się korzenie z roślin uprawianych, co najmniej trzy-letnich, najlepiej w maju w okresie zakwitania. Wykopane korzenie myje się starannie i poobeschnięciu kraje podłużnie lub w plastry, a następnie suszy w suszarni ogrzewanej w temp.30-40°C. Otrzymuje się jako surowiec korzeń rzewienia - Radix Rhei. Niekiedy suszy sięosobno kłącze rzewienia - Rhizoma Rhei.

Równowartościowego surowca dostarcza pokrewny gatunek Rheum officinale Bail-

342

lon, pochodzący również z Chin i z Tybetu z terenów leżących nieco na południe od stanowiskrzewienia dłoniastego.

Podstawowe związki czynne. Korzeń i kłącze rzewienia zawierają mieszaninę różnych an-trazwiązków w ilości od 3 do 8%. Wśród nich na uwagę zasługują połączenia glikozydowe(np. sennozydy A, B, C, E, F, mono- i dwuglikozydy emodyny, aloeemodyny, reiny, chryzofa-nolu i fiscjonu), a także połączenia nieglikozydowe o charakterze mieszanych dwuantronów(np. palmidyny A, B, C, D, reidyny A, B, C i sennidyny A, B, C). Są również wolne antrachi-nony stanowiące geniny (składniki niecukrowe) antraglikozydów. Drugą grupę związkówczynnych rzewienia stanowią garbniki skondensowane, żywice, flawonoidy (jak rutyna), wę-glowodany, zwłaszcza skrobia, kwasy organiczne i sole mineralne obfitujące w szczawianwapnia.

Działanie. Korzeń i kłącze rzewienia zawierają dwie grupy związków działających przeciw-stawnie na układ pokarmowy. Antrazwiązki działają przeczyszczające, a garbniki zapierające.Przy dawkach mniejszych, rzędu 0,1-0,3 g, przewagę uzyskują garbniki powodujące lekkie za-parcie, natomiast w dawkach większych, rzędu 0,5-2,0 g dla dorosłych, antrazwiązki działająłagodnie przeczyszczające, pobudzając perystaltykę jelita grubego. Efekt działania następujepo upływie 8-12 godz. od chwili przyjęcia leku. Antrazwiązki zwiększają nieznacznie ilośćwydzielanej żółci, a niektóre z nich mają słabe działanie antybiotyczne.

Wyciągi z rzewienia mają gorzki smak i po przyjęciu doustnym pobudzają wydzielanie sokużołądkowego i śliny. Dzięki temu usprawniają procesy trawienia i przyswajania pokarmów.

Antrazwiązki powodują przekrwienie okrężnicy oraz narządów miednicy małej.Działania niepożądane. Przekrwienie okrężnicy oraz narządów miednicy małej

po większych dawkach preparatów z rzewienia mogą być niebezpieczne dla kobietciężarnych. W przypadku dłuższego stosowania tabletek z korzenia rzewienia jakośrodka przeczyszczającego zawarte w nich szczawiany mogą powodować tworzeniesię kamieni szczawianowych w moczu.

Zastosowanie. Przetwory z korzenia rzewienia stosuje się w małych dawkach w niedosta-tecznym wydzielaniu soku żołądkowego oraz żółci, braku łaknienia, wzdęciach i bólach brzu-cha, w niedostatecznym przyswajaniu pokarmów, a także w mało nasilonych biegunkach. Su-rowiec ten jest składnikiem granulatu ziołowego Cholegran (Herbapol), usprawniającegoczynność przewodu pokarmowego. Korzystny wpływ rzewienia na przemianę materii wyko-rzystano w preparatach Betagran i Betasol produkowanych przez Herbapol, stosowanych wróżnych przypadkach łuszczycy.

W większych dawkach korzeń rzewienia stosuje się jako środek łagodnie przeczyszczającyw zaparciach wynikających z osłabienia ruchów perystaltycznych jelit, pomocniczo w otyłości.Korzeń rzewienia jest składnikiem różnych preparatów przeczyszczających. Sproszkowany ko-rzeń służy do wyrobu tabletek - Radix Rhei 0,5 g. Wchodzi również w skład proszku troistego -Pulvis Magnesiae cum Rheo, Wyciąg z korzenia rzewienia jest jednym ze składników drażetekAlax, a także płynu Rhelax.

Przetwory. Odwar z korzenia rzewienia: 1 łyżkę rozdrobnionego korzenia zalać 1 szklankąwody ciepłej i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pićpo 1 łyżce co 2-3 godz. jako środek regulujący trawienie, natomiast po 1/3-1/2 szklanki 2-3 ra-zy dziennie jako łagodnie przeczyszczający.

Nalewka z korzenia rzewienia złożona, Tinctura Rhei composita (Herbapol), zawiera wy-ciągi z 4 ziół. Pobudza wydzielanie soku żołądkowego, działa żółciopędnie, przeczyszczająco.Stosuje się w niedoborze soków trawiennych, zaburzeniach

343

czynnościowych przewodu pokarmowego, wzdęciach, bólach brzucha, zaparciach i w raziebraku apetytu. Dorosłym podawać doustnie 20-40 kropli w kieliszku wody na 1 godz., przedjedzeniem jako lek zwiększający apetyt lub 30-60 kropli rano i wieczorem jako przeczyszcza-jący.

Korzeń rzewienia tabletkowany, Radix Rhei (Herbapol) 0,5 g. Dorośli przyjmują doustnie 1-2 tabletki 2-3 razy dziennie jako środek przeczyszczający, natomiast po 1/4-1/2 tabletki jedno-razowo jako łagodny lek zapierający w biegunkach i pobudzający wydzielanie soków trawien-nych.

Proszek troisty, Pulvis Magnesiae cum Rheo (Lab. Gal.). Dzieciom zależnie od wieku poda-je się jednorazowo 1/4-1 łyżeczkę jako środek przeczyszczający.

Alax (Herbapol), drażetki. Przyjmuje się wieczorem doustnie 1-3 drażetki w zaparciu, popi-jając szklanką płynu.

Rhelax (Herbapol), syrop zawierający wyciągi płynne z korzenia rzewienia, kory kruszyny,owoców anyżu i owoców kminku oraz cukier. Dorosłym podawać 1-3 łyżeczki rano na czczo iwieczorem przed snem jako lek przeczyszczający, dzieciom 1/4-1/2 łyżeczki przed snem.

Dragees (Neunzehn, NRD), drażetki przeczyszczające i regulujące wypróżnienia w otyłości.Dawki 1-3 drażetki wieczorem.

130. RZODKIEW CZARNARaphanus sativus L. varietas niger Kerner

Jest to roślina jedno- lub dwuletnia z rodziny Krzyżowych (Cruciferae), pochodząca z Azji,obecnie powszechnie uprawiana w wielu krajach, w tym również w Polsce. Jest rośliną klimatuchłodnego. W warunkach długiego i ciepłego dnia szybko wydaje pędy kwiatowe i korzeń par-cieje.

Rzodkiew czarna ma łodygę wysokości 20-100 cm, dołem pustą i wraz z liśćmi szorstko zrzadka owłosioną. Liście lirowate, najwyższe nie podzielone. Kwiaty promieniste, liliowe lubbiałe z liliowym unerwieniem płatków. Korzenie mięsiste. Rzodkiew uprawiana jest jako wa-rzywo i do celów farmaceutycznych.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się świeże, wyrośnięte i dojrzałe korzenie rzodkwiczarnej - Radix Raphani nigri recens. Suszenie korzeni powoduje wyraźną utratę związkówczynnych.

Podstawowe związki czynne. Korzeń zawiera mieszaninę glikozydów gorczycowych,zwanych glukozynolatami, które łatwo ulegają hydrolizie do izosiarkocyjanianów allilu lub bu-tylu oraz kwaśnego siarczanu potasowego i glukozy. Wykryto również pokrewne związki niemające charakteru glikozydów, jak rafanina i rafanozyna A. Izosiarkocyjaniany allilu i butylusą cieczami. Pierwszy z nich jest głównym składnikiem olejku eterycznego z nasion gorczycyczarnej (Oleum Sinapis).

Działanie. Korzeń rzodkwi jest silnym roślinnym środkiem żółciotwórczym. Jednocześniezwiększa ruchy przewodów żółciowych, a obniża stan napięcia zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej, ułatwiając w ten sposób odpływ żółci do dwunastnicy. Przywraca naturalny ruchjelit i zwiększa wytwarzanie soków trawiennych, powoduje poprawę procesów trawienia iprzyswajania pokarmów.

Izosiarkocyjaniany korzenia rzodkwi czarnej przyjęte doustnie wykazują silne działanieprzeciwbakteryjne w przewodzie pokarmowym, a nawet w drogach oddechowych i moczo-wych, gdyż związki powyższe jako lotne są wydalane z wydychanym powietrzem. Ponadtoczęściowo usuwane są z moczem. Korzeń rzodkwi czarnej

344

Rzodkiew czarna (wg A. Lonicerusa, 1564)

działa znacznie łagodniej od nasion gorczycy czarnej pomimo podobieństwa w składzie che-micznym. Przetwory z rzodkwi mogą być przyjmowane przez dzieci, młodzież i osoby starsze.

Sok 2 rzodkwi czarnej zawiera też witaminę C, cukry i sole mineralne i uważany jest za śro-dek remineralizujący oraz ogólnie wzmacniający.

Działania niepożądane. Nie należy przyjmować soku z rzodkwi czarnej na czczo i w zbytdużych ilościach, gdyż może to spowodować podrażnienie błony śluzowej żołądka, wymioty ibiałkomocz.

Zastosowanie. Przetwory z korzenia rzodkwi czarnej stosuje się w przewlekłych, łagodnychstanach zapalnych i uszkodzeniach wątroby, niedostatecznym wytwarzaniu żółci, jej zastojuoraz skłonności do kamicy żółciowej. Ponadto w nieżycie żołądka i dwunastnicy, bolesnychwzdęciach i nieregularnych wypróżnieniach. Wyciągi z korzenia rzodkwi czarnej wchodzą wskład preparatów Raphacholin i Raphalamid, produkowanych przez Herbapol.

Przetwory. Świeży korzeń rzodkwi zaleca się w postaci sałatki, w ilości 50-150 g dziennie,w niedoczynności wątroby.

Sok ze świeżego korzenia rzodkwi: korzenie obrać, pociąć na kawałki i przepuścić przezmaszynkę do mięsa, a następnie wycisnąć sok. Na 2 szklanki soku

345

dodać 3/4 szklanki cukru lub miodu. Mieszać do rozpuszczenia. Sok ten można przechowywać3-5 dni w lodówce. Pić 3 razy dziennie po 1 łyżce i stopniowo zwiększać dawkę do 3 łyżek 3razy dziennie. Po 2 tygodniach stopniowo zmniejszać dawkę. Jest to miesięczna kuracja wio-senna ogólnie wzmacniająca i regulująca czynność przewodu pokarmowego, wątroby i pęche-rzyka żółciowego. Sok ten można również otrzymać przesypując cukrem kawałki rzodkwi wsłoiku i pozostawiając w temperaturze pokojowej przez kilka dni.

Raphacholin (Herbapol), drażetki zawierające wyciąg z rzodkwi, kwas dehydrocholowy,węgiel leczniczy i olejek miętowy. Zażywać 1-2 drażetki 3 razy dziennie w chorobach wątrobyi dróg żółciowych oraz przewodu pokarmowego po skonsultowaniu się z lekarzem.

Raphalamid (Herbapol), drażetki zawierające wyciąg z rzodkwi, węgiel leczniczy, alkaloidysiwca żółtego, ferulamid i olejek miętowy. Stosować jak preparat poprzedni.

131. SERDECZNIK POSPOLITYLeonurus cardiaca L.

Jest to bylina z rodziny Wargowych (Labiatae), występująca w umiarkowanej strefie Azji iniemal w całej Europie. W Polsce rośnie pospolicie na niżu oraz na pogórzu na przydrożach,koło domostw i w ogrodach obok płotów. Serdecznik pochodzi prawdopodobnie z obszarówwschodniej Syberii, a do Europy dotarł we wczesnym średniowieczu w okresie wielkich wę-drówek ludów azjatyckich na zachód.

Serdecznik wytwarza krótkie, poziome kłącze, wydające kilka wzniesionych i rozgałęzio-nych łodyg, do 1,5 m wysokich. Łodygi są czterokanciaste, drobno bruzdowane, często czer-wonofioletowo nabiegłe i mniej lub więcej owłosione. Liście dolne długoogonkowe, 5- lub 7-krotnie dłoniastosieczne, o odcinkach lancetowatych, wcinanoząbkowanych. Liście górne trój-sieczne. Kwiaty grzbieciste, dwuwargowe, siedzące, z szydlastymi podkwiatkami długości 2-3mm, osadzone w gęstych, wielokwiatowych nibyokółkach w pachwinach górnych liści nagłównych i bocznych pędach, tworzące nibykłosy wysokości 15 do 30 cm. Korona różowawa,długości do 12 mm z silnie owłosioną wargą górną. Serdecznik kwitnie od czerwca do wrze-śnia.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w początkowym okresie kwitnienia pędy bocznei szczytowe części głównych, długości do 25 cm, a także dolne liście i szybko suszy w suszar-niach naturalnych w cieniu i przewiewie. Korzystając z suszarni ogrzewanej, nie należy prze-kraczać temp. 35°C. W surowcu wysuszonym ząbki kielicha nie powinny być sztywnokolcza-ste i kolące, gdyż to wskazuje na zbyt późny zbiór. Grubsze części łodyg należy odrzucić.Otrzymuje się jako surowiec ziele serdecznika - Herba Leonuri. Należy je przechowywać do-brze opakowane, w miejscach suchych. Chronić od światła.

Podstawowe związki czynne. W zielu występują alkaloidy (jak stachydryna), aminy (jakcholina), irydoidy (jak leonuryd), glikozydy irydoidowe ajugozyd i ajugol, trójterpeny (jakkwas ursolowy), około 5% garbników stanowiących mieszaninę depsydów kwasu kawowego ikwasu rozmarynowego, flawonoidy (jak genkwanina), glikozydy goryczowe o budowie dwu-terpenowej, jak marubina, oraz glikozydy zbliżone do kardenolidów bufadienolidowych. Pozatym znaleziono kwasy organiczne, ślady olejku eterycznego, żywice, antocyjany i sole mine-ralne.

Działanie. Ziele serdecznika działa uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy. Zmniejszam.in. pobudliwość ośrodka naczynioruchowego w rdzeniu przedłużonym

346

i osłabia siłę bodźców przekazywanych do serca. Wpływa też korzystnie na czynność serca, atym samym na krążenie i w pewnym stopniu na wydalanie moczu. Jest to szczególnie widocz-ne, gdy zaburzenia sercowo-krążeniowe wywołane były czynnikami emocjonalnymi lub zabu-rzeniami ze strony narządów wewnętrznych. Obserwuje się wtedy regularniejszą pracę serca,zmniejszenie wahań ciśnienia krwi z tendencją do obniżenia, ustępowanie bólu w okolicy ser-ca, nieznaczne zwiększenie wydalania moczu i ogólną poprawę samopoczucia.

Pewne znaczenie praktyczne mają własności rozkurczowe ziela serdecznika, powodująceobniżenie napięcia mięśni gładkich ścian naczyń krwionośnych oraz przewodu pokarmowego imacicy, a w nieznacznym stopniu również dróg moczowych. Nie obejmują jednak mięśnigładkich oskrzeli i dróg żółciowych.

Ze względu na zawartość garbników wyciągi z ziela serdecznika działają ściągające na bło-ny śluzowe przewodu pokarmowego oraz przeciwbiegunkowe.

Działania niepożądane. W zalecanych dawkach przetwory z ziela serdecznika niewywierają działania szkodliwego na organizm.

Zastosowanie. Przetwory z ziela serdecznika stosuje się doustnie w nadmiernej pobudliwo-ści nerwowej, stanach napięcia i niepokoju, uczuciu lęku oraz zaburzeniach snu spowodowa-nych stanem emocjonalnym. Również w nerwicy sercowo--naczyniowej, zwłaszcza u osób wwieku podeszłym i we wczesnym okresie choroby nadciśnienie we j. Podaje się także w osła-bieniu motoryki jelit wywołanej skurczem mięśni gładkich, zaburzeniach trawiennych, wzdę-ciach, mało nasilonej biegunce, niedowładzie żołądka i jelit oraz w zaparciach nawykowych.Przetwory z serdecznika stosuje się ponadto jako słabe leki moczopędne oraz rozkurczowe wbolesnym miesiączkowaniu.

Odwary z ziela serdecznika można również podawać zewnętrznie do obmywań lub okładówna rany, blizny, drobne skaleczenia, uszkodzenia naskórka oraz na oparzenia I i II stopnia,gdyż przyspieszaj ą proces gojenia i mają słabe własności przeciwbakteryjne.

Ziele serdecznika jest jednym ze składników mieszanki ziołowej Cardiosan, stosowanej wdolegliwościach spowodowanych zmęczeniem mięśnia sercowego, zwłaszcza u osób starszych.Wchodzi ono również w skład granulatu Cholegran, używanego w stanach nieżytowych prze-wodu pokarmowego i schorzeniach dróg żółciowych.

W lecznictwie ludowym ziele serdecznika stosowane jest jako środek moczopędny, obniża-jący poziom cukru we krwi, pobudzający miesiączkowanie, głównie zaś jako lek nasercowy.

Przetwory. Napar z serdecznika: 1-11/2 łyżki ziela zalać w termosie 11/2-2 szklankamiwody wrzącej, przykryć i pozostawić na 30-60 min. Pić po 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dzienniepo jedzeniu jako środek uspokajający, przeciwskurczowy lub nasercowy.

Odwar z serdecznika: 1-11/2 łyżki ziela zalać 11/2-2 szklankami wody gorące j. Ogrzać dowrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Stoso-wać zewnętrznie do przemywań i okładów na rany, blizny lub oparzenia I i II stopnia.

Zioła nasercowe: zmieszać po 50 g ziela serdecznika i kwiatów głogu, po 25 g ziela no-strzyka, ziela pięciornika gęsiego i kwiatów lipy oraz po 20 g kwiatów arniki i kwiatów bzuczarnego. Sporządzić w termosie napar z 1-11/2 łyżki ziół na 2 szklanki wody wrzącej. Przy-kryć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/3-1/2 szklanki rano i wieczorem po posiłkach w zaburze-niach czynności serca okresu przekwitania. Również w nadczynności tarczycy i nerwicy wege-tatywnej.

347

Zioła przeciwpadaczkowe: zmieszać po 50 g ziela serdecznika i ziela jemioły oraz po 25 gkwiatu wrotyczu, szyszek chmielowych, ziela ruty, ziela bylicy pospolitej i liści mięty. Zalać 2łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej i postawić pod przykryciem na parze przez 30 min. Od-stawić na 10 min i przecedzić. Pić 3 razy dziennie po 2/3 szklanki między posiłkami. Możnarównież 2 łyżki ziół wsypać do butelki piwa jasnego, pozostawić na noc do wytrawienia i pićporcjami w ciągu dnia. Działa w stanach epileptycznych jako środek pomocniczy, skojarzony zprzyjmowaniem odpowiednich leków syntetycznych przepisanych przez lekarza. Również jakolek uspokajający na sferę płciową nadpobudliwych kobiet-i mężczyzn.

Zioła o działaniu uspokajającym: zmieszać po 50 g ziela serdecznika i liści melisy oraz po25 g kwiatów lawendy, korzeni kozika, szyszek chmielu i liści mięty pieprzowej. Wsypać 11/2łyżki ziół do termosu i dodać 21/2 szklanki wody wrzącej, zamknąć i odstawić na 1 godz. Pićpo 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w stanach nadmiernej pobudliwości, niepo-koju, uczuciu lęku i zaburzeniach snu.

Zioła w dystonii wegetatywnej: zmieszać po 50 g ziela serdecznika i ziela dziurawca orazpo 25 g ziela krwawnika, liści mięty pieprzowej, liści orzecha włoskiego i kwiatów rumianku.Wsypać 11/2 łyżki mieszanki do termosu i zalać 21/2 szklanki wody wrzącej. Przykryć i od-stawić na 1 godz. Pić po 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie na 60 min przed posiłkiem w sta-nach nerwicowych z przewagą zaburzeń narządowych, zwłaszcza przewodu pokarmowego.

132. SIWIEC ŻÓŁTYGlaucium flavum Cr.

Jest to roślina dwuletnia z rodziny Makowatych (Papaveraceae), występująca w basenieMorza Śródziemnego, w Bułgarii i na obrzeżach Morza Czarnego, rozproszona na kamieni-stych zboczach i piaszczystych nieużytkach. W Polsce jest uprawiana, wyjątkowo trafia sięzdziczała.

Siwieć żółty osiąga wysokość do 50 cm. Ma łodygę rozgałęzioną, nieznacznie owłosioną.Liście łodygowe siedzące, barwy szarobłękitnej, w zarysie jajowate i zatokowowrębne. Liścieodziomkowe są znacznie większe, grube, lirowatoparzystowrębne i gęsto pokryte włoskami,podobnie jak liście łodygowe. Kwiaty pojedyncze, wyrastające z pachwin liści na szczytachrozgałęzień, osiągają średnicę do 3 cm. Korona żółta, niekiedy jasnopomarańczowa. Kwitnie wmaju lub czerwcu. Owocem jest cylindrycznego kształtu torebka, podobna do długiego strąka,pokryta drobnymi, białawymi grudkami. Cała roślina zawiera żółty sok mleczny i jest trująca.

Surowiec. W warunkach uprawy w Polsce zbiera się ziele z roślin jednorocznych, ścinającje 2-3-krotnie w okresie wegetacji na wysokości 10 cm nad ziemią. Suszy się w suszarniogrzewanej w temp. do 50° i otrzymuje ziele siwca żółtego - Herba Glaucii flavi. Surowiec tensłuży wyłącznie do przemysłowego izolowania alkaloidów.

Podstawowe związki czynne. W zielu znajduje się mieszanina około 30 alkaloidów benzy-loizochinolinowych, w której podstawowym związkiem jest glaucyna. W korzeniach siwca sąrównież alkaloidy, ale najważniejszym składnikiem jest protopina. W wysuszonym zielu ze-branym z roślin jednorocznych zawartość alkaloidów może dochodzić do 3,5%, w tym glaucy-ny do 2%. Ziele pochodzenia polskiego zawiera odpowiednio 2,34% i 1,87%.

Działanie. W nowoczesnym lecznictwie największe znaczenie ma glaucyna, której aktyw-ność została starannie i wielokrotnie zbadana na zwierzętach laboratoryjnych

348

i na ludziach. Stwierdzono jej działanie przeciwkaszlowe, polegające na hamowaniu ośrodkakaszlu w ośrodkowym układzie nerwowym, przewyższające działanie kodeiny i dioniny. Jed-nocześnie zmniejszała się ilość plwociny. Nawet dłuższe stosowanie nie powoduje objawówuzależnienia od glaucyny. Alkaloid ten obdarzony jest ponadto wyraźnym działaniem rozkur-czowym, zwłaszcza na mięśnie gładkie oskrzeli, a także w pewnym stopniu przeciwalergicz-nym, przeciwzapalnym i uspokajającym. Mieszanina wszystkich alkaloidów siwca żółtegowykazuje działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie dróg żółciowych, głównie na zwieraczOddiego, a ponadto na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, w wyniku czego obniża ciśnie-nie krwi.

Działania niepożądane. Długotrwałe podawanie preparatów zawierających glaucynę lubwszystkie alkaloidy siwca żółtego powoduje, nawet w dawkach leczniczych, umiarkowanyspadek ciśnienia tętniczego krwi. Bardzo rzadko obserwuje się mdłości, bóle głowy i wzdęcia.

Zastosowanie. Glaucynę zaleca się w różnych schorzeniach, w których występuje upo-rczywy i nasilający się kaszel, zwłaszcza w astmie, ponieważ zmniejsza skurcz oskrzeli iwzmaga wentylację płuc, jak również w gruźlicy i w innych schorzeniach przebiegających znadmiernym wydzielaniem plwociny, gdyż następuje ograniczenie jej wydzielania i swobodneodkrztuszanie. Glaucynę można bez obawy stosować u dzieci i młodzieży oraz u osób w wiekupodeszłym. Korzystne jest podawanie glaucyny przy jednocześnie występującym nadciśnieniutętniczym krwi. Mieszaninę wszystkich alkaloidów siwca żółtego stosuje się jako lek żółcio-pędny w przypadkach wywołanych stanem zapalnym pęcherzyka żółciowego, kamicą żółciowąi skurczem przewodu żółciowego wspólnego lub zwieracza Oddiego.

Przetwory. Tussiglaucin (Herbapol), drażetki zawierające 0,04 g bromowodorku glaucyny.Doustnie zaleca się 1-2 drażetki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w kaszlu. Dzieciom odpowied-nio mniej.

Glaucini hydrochloridum (ZSRR), tabletki zawierające po 0,05 g glaucyny. Dawkowanie izastosowanie - jak wyżej.

Glauvent (Bułgaria), tabletki o składzie, zawartości i dawkowaniu oraz zastosowaniu jakwyżej.

133. SKRZYP POLNYEquisetum arvense L.

Jest to bylina z rodziny Skrzypowatych (Equisetaceae), gromady Paprotników (Pteridophy-ta), występująca pospolicie w całej Europie. W Polsce rośnie powszechnie jako chwast, na niżui w górach po regiel górny, na polach, ugorach, rowach i przydrożach, na glebach wilgotnych.

Skrzyp ma podziemne kłącze podzielone na międzywęźla, zakorzeniające się obficie w wę-złach. W marcu lub kwietniu wydaje pędy zarodnikowe, barwy piaskowej lub żółtawoczerwo-nej, zakończone kłosem zarodnikowym, usychające po rozsianiu zarodników. Nie mają oneznaczenia w lecznictwie. W maju pojawiają się płonne, zielone pędy asymilacyjne, do 40 cmwysokie, gęsto okółkowe, pojedynczo rozgałęzione, wykorzystywane w lecznictwie. Łodygiskrzypu są szorstkie i, zgniatane, chrzęszczą.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w ciągu lata zielone, dobrze rozwinięte pędyasymilacyjne skrzypu i szybko suszy w warunkach naturalnych, w miejscach zacienionych iprzewiewnych. Otrzymuje się jako surowiec ziele skrzypu -Herba Equiseti.

349

Podstawowe związki czynne. W zielu skrzypu występują flawonoidy, jak ekwizetryna,izokwercytryna, galuteolina i apigenina. Są również saponiny (m.in. ekwizetonina o dość sła-bych własnościach hemolizujących), kwasy organiczne, jak askorbowy i akonitowy, fenolo-kwasy, jak kwas kawowy, antywitamina B1, fitosterol oraz nieznaczne ilości zasad organicz-nych (jak 3-metoksypirydyna), a także alkaloidy nikotyna i palustryna, ponadto około 10% solimineralnych, w tym dużo krzemionki, której część jest rozpuszczalna w wodzie.

Działanie. Przetwory z ziela skrzypu dzięki obecności flawonoidów zwiększają objętośćwydalanego moczu i usuwają nadmiar moczanów. Odbywa się to jednak dość nieregularnie zewzględu na hamujący wpływ saponiny ekwizetoniny, a w mniejszym stopniu związków krze-mu. Flawonoidy działają również łagodnie rozkurczowo na drogi żółciowe i moczowe, a takżeuszczelniają ściany naczyń krwionośnych. Przeciwdziałają obrzękom i poprawiają pracę serca.Ponadto działają odtruwająco i usprawniają czynność wątroby. Wyciągi ze skrzypu działająściągające i przeciwbakteryjnie. Podane zewnętrznie mają działanie ściągające i przeciwzapal-ne.

Zawarta w zielu krzemionka rozpuszczalna w wodzie ma wpływ na różne procesy metabo-liczne organizmu ludzkiego. Związki krzemu utrzymują prawidłową elastyczność i odpornośćnaskórka, błon śluzowych, tkanki łącznej i kości, regulują przepuszczalność ścian naczyńkrwionośnych, hamują odkładanie się w nich tłuszczów oraz wywierają korzystny wpływ naaktywność hormonalną ludzi starszych. Znajdująca się w odwarach rozpuszczalna w wodziekrzemionka wchłania się dobrze w przewodzie pokarmowym i wydala głównie z kałem. Częśćkrzemionki przechodzi do moczu, gdzie pełni funkcję jednego z koloidów ochronnych, prze-ciwdziałających krystalizacji niektórych składników mineralnych w drogach moczowych.Skrzyp uzupełnia także niedobory innych pierwiastków, jak potas i magnez, oraz niektórychmikroelementów.

Ziele skrzypu zwiększa krzepliwość krwi i działa przeciwkrwotocznie. Pobudza także wnieznacznym stopniu wzrost liczby krwinek czerwonych oraz podnosi poziom hemoglobiny.

Działania niepożądane. Ze względu na zawartość antywitaminy B1 - po długotrwałym sto-sowaniu przetworów ze skrzypu polnego może nastąpić niedobór witaminy B1 z charaktery-stycznymi objawami.

Zastosowanie. Odwary z ziela skrzypu stosuje się jako słaby środek moczopędny w małonasilonych schorzeniach dróg moczowych oraz obniżonym przesączaniu w kłębkach nerko-wych. Pomocniczo w obrzękach spowodowanych zatrzymaniem wody i elektrolitów w organi-zmie w wyniku schorzeń nerek lub serca. Ponadto w początkach kamicy moczowej, w gośćcu iskazie moczanowej, w niektórych chorobach skórnych wywołanych nagromadzeniem we krwiszkodliwych produktów przemiany materii, m.in. w łuszczycy.

Odwary ze skrzypu stosuje się też dla przyspieszenia gojenia i odnowy tkanki łącznej wniektórych zaburzeniach metabolicznych w okresie pooperacyjnym. Pomocniczo w większychuszkodzeniach skóry, np. po oparzeniach oraz w zwiększonej przepuszczalności i zmniejszonejelastyczności naczyń włosowatych, w miażdżycy, a także w leczeniu gruźlicy płuc.

Zalecane są również osobom starszym z niedoborem krzemu, utrudnioną resorpcją soliwapnia z pokarmów oraz zespołem złego wchłaniania wskutek zmian zanikowych w błonieśluzowej przewodu pokarmowego. Wskazane są dla kobiet ciężarnych i karmiących w celupodtrzymania niezbędnego poziomu krzemu w osoczu krwi.

Jako lek pomocniczy odwary ze skrzypu podaje się niekiedy w nadmiernych

350

Skrzyp polny (wg T. Hajka, 1562)

krwawieniach miesiączkowych, rzadziej w macicznych, również w krwawieniach z żylakówodbytu, z owrzodzeń okrężnicy oraz ze wrzodów żołądka i dwunastnicy, a także w krwawie-niach z nosa i płuc.

Zewnętrznie odwary służą do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej i do okładów wschorzeniach skóry.

W przypadku długotrwałego podawania wyciągów ze skrzypu należy 1-2 razy dziennieprzyjmować po 1 tabletce witaminy B1 - 0,003.

Ziele skrzypu jest składnikiem granulatów Betagran, Reumogran i Urogran oraz

351

mieszanek ziołowych Cardiosan, Pulmosan, Reumosan i Urosan, a wyciągi z ziela skrzypuwchodzą w skład płynów Betasol i Cholesol oraz pasty Fitolizyna, produkowanych w krajuprzez Herbapol. Są też składnikami wielu preparatów zagranicznych.

Przetwory. Odwar z ziela skrzypu: 2 łyżki ziela zalać 11/2 szklanki wody ciepłej i gotowaćłagodnie pod przykryciem 10 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 1/2-2/3szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami jako łagodny środek moczopędny i regulującyprzemianę materii. Pomocniczo w chorobie gośćcowej i skazie moczanowej. W krwawieniachkobiety powinny pić 4 razy dziennie po 2/3-1 szklankę odwaru. W gruźlicy i krwawieniachpłucnych należy sporządzić odwar z 4 łyżek ziela w 3 szklankach wody i wypić porcjami wciągu dnia. Powtarzać przez kilka tygodni jako środek pomocniczy.

Zioła ogólnie odtruwające: zmieszać po 50 g ziela skrzypu, ziela lub liści mięty pieprzowej ikorzeni łopianu oraz po 25 g ziela rdestu ptasiego, liści orzecha włoskiego, kwiatów bzu czar-nego i kwiatów chabru. Zalać 2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej i pozostawić na 30 mindo napęcznienia. Ogrzać do zagotowania, odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2/3 szklanki 3razy dziennie między posiłkami jako środek odtruwający, moczopędny, przeciwzapalny i prze-ciwkrwotoczny w marskości wątroby, niewydolności nerek, dolegliwościach skórnych, otyło-ści, gośćcu i dnie.

Mieszanka ziołowa przeciw wypadaniu włosów: zmieszać równe ilości ziela skrzypu, ko-rzenia łopianu, ziela nawłoci, ziela fiołka trójbarwnego i ziela uczepu trójdzielnego lub liścibrzozy. Zalać 2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej i pozostawić na 1 godz. do spęcznienia.Ogrzać powoli do wrzenia, odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2/3 szklanki 3 razy dzienniemiędzy posiłkami. Jednocześnie przyjmować 3 razy dziennie po kapsułce witaminy A+E.

Zioła w łysieniu: zmieszać po 50 g ziela skrzypu i korzenia pokrzywy oraz po 25 g korzeniałopianu i kwiatów nagietka. Zalać 3-4 łyżki ziół litrem wody ciepłej i gotować powoli 5-10min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Zmywać odwarem owłosioną skórę głowy, lekko masu-jąc. Nie wycierać, lecz zawinąć ręcznikiem na 30 min. Przed zabiegiem umyć głowę mydłemsiarkowym lub dziegciowym. Stosować co 2-3 dni, a w miarę poprawy raz na tydzień. Jedno-cześnie przyjmować 3 razy dziennie po 2-3 tabletki pantotenianu wapnia po 25 mg przez kilkatygodni. Poleca się picie naparu z ziół przeciw wypadaniu włosów.

Pulmosan (Herbapol), zioła zawierające ziele skrzypu, ziele rdestu ptasiego, korzeń mnisz-ka, kwiat krwawnika i kwiat słonecznika. Zalać na noc 2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody gorącej.Rano gotować powoli pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu.Pić po 1 szklance rano przed śniadaniem i wieczorem po kolacji jako środek pomocniczy wschorzeniach płuc, np. gruźlicy, zatruciu lotnymi związkami żrącymi i w pylicy.

Reumogran (Herbapol), granulat zawierający ziele skrzypu, ziele rdestu ptasiego,, liść brzo-zy, liść pokrzywy, kwiat wiązówki i korę wierzby. Stosowanie zob. brzoza brodawkowata, nr16.

Urologicum (Nattermann, RFN), wyciąg gęsty w tubie z 12 ziół. Stosuje się w obrzękach,skąpym wydalaniu moczu, zapaleniu miedniczek nerkowych, moczowodów, pęcherza i cewkimoczowej oraz w kamicy moczowej i jej zapobieganiu.

352

134. SŁONECZNIK ZWYCZAJNYHelianthus annuus L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Złożonych (Compositae), pochodząca z Meksyku,obecnie uprawiana w wielu krajach, w tym również w Polsce, jako ozdobna oraz dla oleistychowoców.

Słonecznik ma łodygi wzniesione, wysokości do 2,5 m, pojedyncze lub słabo rozgałęzione.Liście duże, ogonkowe, w zarysie sercowate, piłkowane, szorstkie. Kwiaty zebrane w duże ko-szyczki, zwisające w dół. Kwiaty języczkowate, na brzegu koszyczka żółte, a kwiaty rurkowatewewnątrz koszyczka brunatne. Owoce - orzeszki bogate w olej, zaliczany do najlepszych tłusz-czów jadalnych. Służą też do niektórych wyrobów cukierniczych, m.in. chałwy. Ze względu nadużą zawartość glicerydów nienasyconych kwasów tłuszczowych olej słonecznikowy nadajesię bardziej do spożywania na surowo, np. w majonezie i sałatkach, niż do smażenia dłuższego,gdyż w podwyższonej temperaturze zachodzą w nim niepożądane zmiany.

Surowiec. Do celów leczniczych wyrywa się od lipca do października złocisto-żółte kwiatyjęzyczkowe z koszyczków, unikając bledniejących i przekwitających, które źle się suszą i tracąbarwę. Suszy się w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie lub w suszarniach ogrzewa-nych w temp. około 40°C. Nie należy suszyć na słońcu, ponieważ kwiaty tracą wówczas bar-wę. Otrzymuje się jako surowiec kwiat słonecznika - Flos Helianthi.

Z dojrzałych nasion słonecznika wytłacza się olej słonecznikowy - Oleum Helianthi.Podstawowe związki czynne. Kwiaty słonecznika zawierają saponozydy trójterpenowe

(m.in. heliantozydy A, B, C oraz ich aglikon kwas echinocystowy), alkohole trójterpenowe(m.in. arnidiol i faradiol), flawonoidy (m.in. kwercetynę i kwercymerytrynę), karotenoidy(m.in. taraksantol i luteol), cholinę, betainę, ksantofil, związki gorzkie, węglowodany i solemineralne.

Nasiona słonecznika zawierają do 30% tłuszczu, białko, fitosterole i witaminę E. Olej sło-necznikowy bogaty jest w glicerydy nienasyconych kwasów tłuszczowych i należy do tłusz-czów schnących.

Działanie. Kwiaty słonecznika uważane są za środek przeciwgorączkowy. Wykazują dzia-łanie synergetyczne ze związkami salicylowymi.

Zawarte w kwiatach związki gorzkie zwiększają nieznacznie wydzielanie soku żołądkowegoi usprawniają procesy trawienia oraz przyswajania pokarmów.

Odwary z kwiatów słonecznika stosowane zewnętrznie ułatwiają wchłanianie wylewów iwybroczyn podskórnych oraz miejscowych obrzęków wywołanych urazami lub zwichnięciami.

Zawarte w oleju słonecznikowym nienasycone kwasy tłuszczowe jako tzw. witamina F, nie-zbędne są do regeneracji i właściwej elastyczności skóry.

Działania niepożądane. Przetwory ze słonecznika stosowane w zalecanych dawkach niewykazują działania szkodliwego.

Zastosowanie. Odwary z kwiatów słonecznika stosuje się doustnie jako środek pomocniczyw łagodnych stanach gorączkowych.

Zewnętrznie odwary z kwiatów słonecznika wykazują synergizm z wyciągami z arniki. Sto-suje się je miejscowo na krwawe wybroczyny, stłuczenia, krwiaki, uszkodzenia naskórka, jakrównież w zapaleniu skóry, trądziku i świądzie.

Olej słonecznikowy, podobnie jak inne tłuszcze schnące, stosowany do celów spo-

353

żywczych, zapobiega miażdżycy. Podawany zewnętrznie na skórę, ma charakter witaminy F,podobnie jak olej lniany.

Kwiat słonecznika jest składnikiem mieszanki ziołowej Pulmosan (Herbapol).Przetwory. Odwar z kwiatów słonecznika: 1 łyżkę kwiatów zalać 11/2 szklanki wody cie-

płej i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2szklanki rano i 2/3 szklanki wieczorem 1 godz. po jedzeniu jako środek obniżający temperatu-rę. Wskazane jest dodanie po 2 łyżki syropu malinowego. Odwar powyższy, bez dodatku sokumalinowego, można stosować zewnętrznie do okładów bądź robić okłady z wilgotnych, gorą-cych kwiatów na stłuczenia i wybroczyny oraz w zapaleniu skóry i trądziku.

Zioła napotne: zmieszać po 20 g kwiatów słonecznika, kwiatów lipy, ziela nawłoci i korywierzbowej oraz 100 g mieszanki Pektosan (Herbapol). Zalać 2 łyżki mieszanki 11/2 szklankiwody gorącej i gotować łagodnie pod przykryciem 2 min. Odstawić na 5 min i przecedzić. Do-dać 2 łyżki soku malinowego lub kieliszek rumu oraz 2 tabletki Polopiryny S. Wypić całość,możliwie gorącą, wieczorem w łóżku w przypadkach przebiegających z podwyższoną tempera-turą, jak ostre zapalenie gardła, nieżyt oskrzeli i grypa. Stosować się do wskazań lekarza.

Zioła pomocne w padaczce: zmieszać po 50 g kwiatów słonecznika, liści melisy i szyszekchmielowych oraz po 25 g ziela tysiącznika lub liści bobrka, liści pokrzywy i kwiatów głogu.Wsypać 2-3 łyżki ziół do termosu i zalać 2 szklankami wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1godz. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek uspokajający i roz-kurczowy w padaczce, nerwicy wegetatywnej, podnieceniu nerwowym, trudnościach w zasy-pianiu i pobudzeniu seksualnym. Młodzieży zaleca się przeciw polucjom połowę dawki.

Lipostabil (Nattermann, RFN), kapsułki i ampułki, zawierające niezbędne fosfolipidy, teofi-linę, kwas nikotynowy i witaminę B6. Stosuje się w miażdżycy, zaburzeniach krążenia obwo-dowego, mózgowego i w naczyniach wieńcowych, w podwyższonym poziomie cholesteroluwe krwi i zmianach naczyniowych w cukrzycy.

135. SOSNA ZWYCZAJNAPinus silvestris L.

Jest do duże drzewo iglaste z rodziny Sosnowatych (Pinaceae), występujące w strefieklimatu umiarkowanego półkuli pomocnej. W Polsce jest pospolitym drzewem tworzącymzwarte lasy, osiągającym wysokość do 40 m.

Sosna ma korę na starszych gałązkach i w górnej części pnia czerwonawożółtą, łuszczącąsię cienkimi jak papier warstwami, natomiast w dolnej części pnia grubą, wielobocznie popę-kaną, wewnątrz brunatnoczerwoną. Szpilki sztywne, długości 4 do 5, rzadziej do 7 cm, sinozie-lone. Szyszki pojedyncze, czasem po 2 lub 3, stojące, stożkowate, do 7 cm długie i do 3,5 cmszerokie z wyraźnym wyrostkiem środkowym.

Surowiec. Sosna zwyczajna dostarcza wielu surowców leczniczych. Pod koniec zimy i bar-dzo wczesną wiosną zbiera się pączki, zanim zaczną pękać, i suszy w suszarniach ogrzewa-nych w temp. poniżej 35°C. Surowcem są pączki sosny - Gemmae Pini.

Niekiedy zbiera się młode pędy wybijające z pączków w okresie wiosennym,

354

Sosna zwyczajna (wg T. Hajka, 1562)

mające długość do 5 cm. Suszy się podobnie jak pączki. Otrzymuje się młode pędy (wypustki)sosny - Turiones Pini.

Przez odpowiednie nacinanie pni sosny uzyskuje się z ran balsam sosnowy, nazywany po-tocznie, choć nieprawidłowo, żywicą sosnową - Balsamum Pini silvestris (Terebinthina com-munis), z której przez destylację i rektyfikację otrzymuje się olejek terpentynowy - Oleum Te-rebinthinae. Pozostałość w kotle zestala się w temperaturze pokojowej i nosi nazwę kalafonii -Colophonium.

Z młodszych gałęzi sosny przy wyrębie lasu zdejmujecie korę i suszy w warunkach natural-nych. Otrzymuje się jako surowiec korę sosny - Cortex Pini silvestris.

Przez destylację z parą wodną młodych wierzchołków oraz świeżego igliwia sosnowegouzyskuje się eteryczny olejek sosnowy - Oleum Pini silvestris.

355

Przez suchą destylację drewna sosnowego otrzymuje się dziegieć sosnowy - Pix liquida Pi-ni.

Pączki i szczyty pędów sosny można zbierać tylko w porozumieniu z władzami leśnymi, akorę i balsam sosnowy wyłącznie z drzew przeznaczonych na wyrąb. Drewno sosnowe jestcennym materiałem budowlanym i meblarskim.

Bursztyn -Succinum, jest stwardniałą żywicą pochodzącą z żyjących w oligocenie (około 30milionów lat temu) drzew iglastych. Jeden z tych gatunków paleobotanik H. Conwentz nazwałsosną bursztynową - Pinus succinifera Gon.

Podstawowe związki czynne. W pączku sosny znajduje się około 0,4% olejku eterycznego(zawierającego α- i β-pinen, limonen i borneol), ponadto żywice, związki gorzkie, garbniki iwitamina C. Podobne związki zawierają młode pędy sosny.

W korze sosnowej znaleziono 3,6-6,3% garbników skondensowanych, kwasy polifenolowe,jak ferulowy, galusowy, chlorogenowy i kawowy, oraz bardzo mało olejku eterycznego (do0,05%), a ponadto do 1,8% związków cukrowych. Jest ona źródłem garbników wykorzystywa-nych w przemyśle farmaceutycznym.

Olejek terpentynowy zawiera do 96% α- i β-pinenu, kamień, karen i cymen. Kalafonia skła-da się z dwuterpenowych kwasów żywicznych, jak kwas abietynowy i β-pimarowy, substancjigorzkich i śladów olejku eterycznego. Składnik olejku terpentynowego, α-pinen, jest bardzoważnym produktem wyjściowym w syntezie związków zapachowych, jak terpineol, octan ter-pinylu, octan mentanylu, octan izobornylu oraz linalol i geraniol, a także w syntezie kamforysyntetycznej, stosowanej w lecznictwie i przemyśle chemicznym. β-pinen daje mircen, linalol ijego estry, a także kamforę syntetyczną.

Olejek sosnowy składa się z mieszaniny α- i β-pinenu, borneolu i jego estru octowego, li-monenu, dwupentenu i felandrenu.

Dziegieć sosnowy zawiera różne związki fenolowe (m.in. gwajakol, krezol, pirokatechol),węglowodory aromatyczne i kwasy żywiczne.

Skład chemiczny bursztynu nie jest dotąd dokładnie znany. Przy suchej destylacji opiłkówbursztynowych w temp. 350-400°C otrzymuje się brunatny, oleisty, rozpuszczalny w alkoholudestylat (do 20%), zawierający mieszaninę węglowodorów terpenowych oraz wydzielający sięw postaci kryształów kwas bursztynowy (3-8%). W retorcie pozostaje około 60% łatwo topli-wej i dobrze rozpuszczalnej w rozpuszczalnikach organicznych kalafonii bursztynowej, uży-wanej dawniej do wyrobu cennych i trwałych lakierów bursztynowych.

Działanie. Pączki i pędy sosny mają działanie wykrztuśne. gdyż pobudzają czynności wy-dzielnicze błon śluzowych górnych dróg oddechowych, a także wzmagają ruch nabłonka rzę-skowego. Działają również łagodnie odkażająco, gdyż hamują rozwój lub niszczą drobnoustro-je zalegające w gardle i jamie ustnej. Ponadto wywierają łagodne działanie moczopędne, a wniektórych chorobach skórnych - antyseptyczne. Olejek sosnowy działa wykrztuśnie, bakterio-bójczo i rozkurczowo.

Olejek terpentynowy, podany zewnętrznie, łagodnie rozgrzewa i rumieni skórę oraz działasłabo odkażająco. Dobrze wchłania się przez skórę i ułatwia resorpcję rozpuszczonych w nimzwiązków. Drażni silnie błony śluzowe, dlatego doustnie nie bywa stosowany, natomiast wy-izolowane z niego pineny podane doustnie działają żółciopędnie.

Kalafonia służy do wyrobu maści i plastrów jako składnik poprawiający ich konsystencjęoraz przyczepność do skóry.

Dziegieć sosnowy działa odkażająco i przeciwgrzybiczo. Wchodzi w skład maści

356

siarkowej złożonej, zwanej też maścią Wilkinsona, stosowanej w chorobach skórnych i przyświerzbie. Dziegieć odznacza się nieprzyjemnym zapachem i ostatnio jest rzadko stosowany wlecznictwie.

Działania niepożądane. Preparaty sosnowe zastosowane w zalecanych dawkach nie wywo-łują działania szkodliwego. Wyjątkiem jest dziegieć sosnowy, który drażni nieco skórę iwchłania się częściowo, wywołując niekiedy podrażnienia nerek po zastosowaniu na dużejpowierzchni ciała.

Zastosowanie. Przetwory z pączków i szczytów sosny znajdują zastosowanie doustne wróżnych stanach nieżytowych górnych dróg oddechowych z towarzyszącą chrypką, kaszlemoraz stanem zapalnym i bólem gardła, głównie u dzieci, młodzieży i osób w wieku podeszłym.Czasem podaje się jako środek łagodnie moczopędny i napotny, a nawet witaminizujący (wit.C). Wyciąg płynny z pączków sosny wchodzi w skład syropu sosnowego złożonego - SirupusPini compositus (Herbapol).

Odwary z pączków lub szczytów sosny służą zewnętrznie do kąpieli ogólnie wzmacniają-cych oraz w niektórych chorobach skórnych. W handlu znajdują się gotowe preparaty w posta-ci szyszek do kąpieli, zawierające wyciąg i olejek eteryczny z pączków sosny. Olejek sosnowystosuje się zewnętrznie do inhalacji w schorzeniach górnych dróg oddechowych, a zwłaszcza wnieżycie gardła i oskrzeli, stanach astmatycznych i kaszlu. Ponadto do kąpieli odkażających iuspokajających w nadwrażliwości nerwowej, bezsenności oraz niektórych chorobach skórnych,odmrozinach, sinicy goleni i rąk, a także owrzodzeniach żylakowych. Zalecany jest też dowcierań rozgrzewających w bólach reumatycznych i nerwobólach, najczęściej w preparatachzłożonych. Olejek ten wchodzi w skład maści Capsiplex (Herbapol) oraz mazidła LinimentumCapsici compositum (Herbapol), używanych w stanach zapalnych, bólach gośćcowych i ner-wobólach.

Wewnętrznie, w bardzo małych dawkach, stosowany jest jako lek moczopędny, wyłączniew mieszaninie z innymi środkami o podobnym działaniu. Olejek ten wchodzi w skład pasty Fi-tolizyna (Herbapol), zalecanej w kamicy moczowej.

Olejek terpentynowy stosuje się zewnętrznie jako środek drażniący skórę i przeciwbólowyw bólach gośćcowych i nerwobólach. Wchodzi w skład maści Capsiderm i emulsji Capsigelprodukowanych przez Herbapol. Izolowana z olejku terpentynowego mieszanina pinenów, któ-re mogą być podawane doustnie, gdyż prawie nie drażnią błon śluzowych przewodu pokarmo-wego i miąższu nerek, była składnikiem kropli Terpinex (Herbapol) o własnościach moczo-pędnych i przeciwbakteryjnych oraz kropli Terpichol (Herbapol), które działały żółciopędnie iprzeciwskurczowo.

Dziegieć sosnowy ma zastosowanie w grzybicach skóry, liszajach i łojotoku. Wchodzi wskład maści siarkowej złożonej, używanej w chorobach skóry przebiegających z nasilonymswędzeniem, m.in. przy świerzbie. W roztworach spirytusowych używany do płynów zapobie-gających wypadaniu włosów na tle łojotokowym.

Bursztyn służy do otrzymywania spirytusu bursztynowego do wcierań w bólach reumatycz-nych, także jako środek uspokajający.

Przetwory. Odwar z pączków sosny: 1/2 łyżki pączków zalać 1 szklanką wody gorącej i go-tować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1-3 łyżki 2-4razy dziennie po jedzeniu jako środek wykrztuśny.

Odwar z 1/2 łyżki pączków sosny na 2 szklanki wody gorącej, sporządzony jak wyżej, pić 3razy dziennie między posiłkami po 1/2-2/3 szklanki jako środek nieznacznie moczopędny.

Syrop z pączków sosny: świeże pączki sosnowe, zebrane późną jesienią lub wczesną wio-sną, przeciąć na połowę i ułożyć warstwami w słoiku, przesypując obfi-

357

cię cukrem. Pozostawić na 2-3 tygodnie w temperaturze pokojowej, aż puszczą sok. Wówczaswymieszać i zostawić na 1-2 tygodnie. Stosować po 1 łyżeczce kilka razy dziennie po jedzeniuw nieżycie jamy ustnej, gardła, krtani, połączonym z kaszlem i utrudnionym odkrztuszaniem.Działa skutecznie u dzieci i dorosłych.

Pozostałe w słoiku pączki zalać 3-4 szklankami wody przegotowanej i ostudzonej i pozo-stawić na 1-2 godz. Otrzymuje się przyjemny, orzeźwiający napój.

Syrop sosnowy złożony, Sirupus Pini compositus (Herbapol): dorosłym podawać 3-4 razydziennie po 1 łyżce po jedzeniu w stanach nieżytowych górnych dróg oddechowych i kaszlu,dzieciom - 3 razy dziennie po 1 łyżeczce po jedzeniu.

Pinalbina (Herbapol), tabletki zawierające białczan garbników kory sosnowej. Dorosłympodaje się 1-2 tabletki do 4 razy dziennie, dzieciom odpowiednio mniej, jako środek ściągają-cy, przeciwkrwotoczny i przeciwbakteryjny w biegunkach u dzieci i dorosłych.

Kąpiel sosnowa wzmacniająca: kilkanaście młodych pędów sosny lub 2-3 garście igliwia,pozostających przy wyrębie lasu, zalać w garnku 2-3 l wody, przykryć i gotować na małymogniu 10 min. Odstawić na 15 min i przecedzić do wanny wypełnionej do 1/3 objętości wodą otemp. około 37°C. Czas kąpieli 10-20 min. Kąpiel działa pobudzająco na krążenie krwi w na-czyniach obwodowych, nieco moczopędnie i uspokajająco. Zmniejsza także bóle reumatyczneoraz spowodowane zapaleniem nerwów i ich zakończeń.

Kąpiel o podobnym działaniu można sporządzić z 1-2 łyżek olejku sosnowego (Oleum Pinisilvestris), zmieszanego z 3-4 łyżkami płynnego szamponu na 1/3 wanny wody. Osoby uczulo-ne na olejek sosnowy nie mogą brać tej kąpieli.

Spirytus bursztynowy: 1 łyżkę drobnych kawałków naturalnego bursztynu, uprzednio nieprzetapianego, obmyć w wodzie, przenieść do małego słoika i zalać 1/2 szklanki spirytusu.Zamknąć i pozostawić w temperaturze pokojowej na 10 dni, często wstrząsając. Otrzymuje siębardzo jasnosłomkowy wyciąg służący do użytku zewnętrznego. Pozostający, nie rozpuszczo-ny bursztyn można kilkakrotnie zalewać nowymi porcjami spirytusu. Nacieranie spirytusembursztynowym bolących miejsc działa łagodząco w gośćcu stawowym i mięśniowym, mało na-silonych nerwobólach, kurczach mięśni i nużliwości mięśni. Obustronne smarowanie skroniłagodzi ból głowy.

136. STOKROTKA POSPOLITABellis perennis L.

Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w Europie i Azji Mniejszej.W Polsce pospolita na pastwiskach, rowach, przydrożach i łąkach, na niżu i w górach po koso-drzewinę.

Stokrotka osiąga wysokość 4-20 cm. Liście zebrane w przyziemne różyczki, łopatkowate,tępe, jednonerwowe, zwykle ząbkowane. Łodygi z jednym koszyczkiem kwiatowym. Kwiatyjęzyczkowate w koszyczku białe, często z zewnątrz czerwone, kwiaty rurkowate wewnątrz ko-szyczka, żółte. Stokrotka często jest uprawiana jako roślina ozdobna.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się zakwitające od wczesnej wiosny do jesieni ko-szyczki kwiatowe stokrotki i suszy rozłożone pojedynczą warstwą w suszarni naturalnej w cie-niu i przewiewie. Otrzymuje się jako surowiec kwiat stokrotki pospolitej - Flos Bellidis.

358

Podstawowe związki czynne. Kwiat stokrotki zawiera mieszaninę saponin, związki garbni-kowe, flawonoidy, antocyjanozyd, śluz, kwasy organiczne, jak jabłkowy i winowy, substancjeżywicowe i woskowe oraz sole mineralne.

Działanie. Odwary z kwiatów stokrotki pobudzają wydzielanie śluzu oskrzelowego w sta-nach zapalnych górnych dróg oddechowych i działają wykrztuśnie. Zwiększają ponadto dobo-wą ilość wydalanego moczu i usprawniają usuwanie z organizmu szkodliwych produktówprzemiany materii. Poprawiają również czynność wątroby i działają ogólnie tonizująco. Wyka-zują skuteczne działanie w niektórych chorobach skórnych. W lecznictwie ludowym uchodząza środek „czyszczący krew”.

Zewnętrznie wyciągi z kwiatów stokrotki przyspieszają gojenie ran oraz zmniejszają obrzę-ki i wynaczynienia po uderzeniach i kontuzjach. Uszczelniają też ściany włosowatych naczyńkrwionośnych.

Działania niepożądane. Przetwory z kwiatów stokrotki w zalecanych dawkach niewywołują objawów szkodliwych.

Zastosowanie. Odwary z kwiatów stokrotki stosuje się doustnie jako środek wykrztuśny wstanach zapalnych górnych dróg oddechowych, w zmniejszonym wydalaniu moczu, w niektó-rych schorzeniach skórnych, jak w trądziku krostkowym i łojotokowym, egzemie i zapaleniuskóry, ponadto w schorzeniach wątroby.

Zewnętrznie odwary ze stokrotki podaje się w formie okładów na obrzęki, siniaki, otarcianaskórka, drobne zranienia, ponadto do irygacji jako środek higieny osobistej i w upławach.Kwiaty stokrotki bardzo rzadko stosuje się pojedynczo, a niemal wyłącznie w mieszankachziołowych.

Przetwory. Napar z kwiatów stokrotki: 1 łyżkę kwiatów stokrotki i 1/2 łyżki ziela nawłocizalać 2 szklankami wody wrzącej w termosie. Zamknąć i pozostawić na 1 godz. Pić 1/2-2/3szklanki 3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny i odtruwający, natomiast1/4-1/3 szklanki kilka razy dziennie po jedzeniu, jako wykrztuśny.

Zioła regulujące przemianę materii: zmieszać po 50 g kwiatów stokrotki i kwiatów tarninyoraz po 25 g morszczynu, naowocni fasoli, korzenia mniszka, ziela piołunu, ziela skrzypu ikwiatów rumianku. Wsypać 1 1/2 łyżki ziół do termosu i zalać 2 szklankami wody wrzącej.Zamknąć i pozostawić na 1 godz. Pić porcjami w ciągu dnia po posiłkach w otyłości, zapar-ciach atonicznych i przewlekłym nieżycie jelit.

Zioła do okładów w nerwobólach: zmieszać po 20 g kwiatów stokrotki, kwiatów podbiału,kwiatów mniszka i kwiatów słonecznika. Zwilżyć wodą 1-2 łyżki ziół, ogrzać i przykładać namiejsce bolące, niezależnie od przyjmowania syntetycznych leków przepisanych przez lekarza.

Okład ziołowy w wyprysku (egzemie): do 20 g otrąb pszennych lub żytnich (albo płatkówowsianych bądź jęczmiennych) dodać 10 g kwiatów stokrotki i 2 główki obranego czosnku.Całość zmiksować i dodać tyle wody, aby otrzymać papkowatą konsystencję. Przykładać pap-kę na chore miejsce, nakrywać gazą lub płótnem lnianym. Zmieniać 2 razy dziennie w ciągu 3-6 dni.

359

137. SZAKŁAK POSPOLITYRhamnus cathartica L.

Jest to krzew z rodziny Szakłakowatych (Rhamnaceae), występujący w stanie naturalnymniemal w całej Europie. W Polsce dość pospolity na całym niżu, rzadszy w położeniach gór-skich. Rośnie w lasach, zaroślach i zboczach górskich.

Szakłak pospolity osiąga wysokość do 3 m. Ma pędy z krótkimi cierniami na szczytachmłodych i w rozwidleniach starszych gałązek. Liście eliptyczne o brzegach drobno piłkowa-nych z odchodzącymi od nerwu głównego z obu stron trzema skośnie łukowatymi nerwamibocznymi. Kwiaty drobne, niepozorne, zebrane w kwiatostany wyrastające na młodszych ga-łązkach w kątach niższych liści. Owocem jest pestkowiec wielkości ziarna grochu, po dojrze-niu czarny, o 4 pestkach.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się wiosną korę z młodych gałązek, suszy w suszar-niach naturalnych i otrzymuje korę szakłaku pospolitego - Cortex Rhamni catharticae, syn. -Cortex Spinae cervinae.

We wrześniu zbiera się dojrzewające owoce, gdy zmieniły barwę zieloną na fioletowo-czarną, ale nie są jeszcze zbyt miękkie i soczyste, ponieważ te ostatnie łatwo przy suszeniusklejają się w bryły. Suszy się owoce w suszarni ogrzewanej, początkowo w temp. 30-40°, anastępnie dosusza w temp. około 60°C. Uzyskuje się owoc szakłaku pospolitego - FructusRhamni catharticae, syn. - Bacca Spinae cervinae.

Podstawowe związki czynne. Kora szakłaku zawiera 2-2,5% antrazwiązków (m.in. frangu-linę i emodynę), flawonoidy (m.in. ksantoramninę), ponadto garbniki i sole mineralne.

W owocach szakłaku pospolitego znajduje się około 0,7% mieszaniny wolnych i związa-nych glikozydowo antrazwiązków (m.in. glikofrangulina i frangulina), flawonoidy (m.in.kwercetyna i ramnetyna), cukry i sole mineralne.

Działanie. Zarówno kora, jak i owoce szakłaku pospolitego działają przeczyszczające, cojest uwarunkowane obecnością antrazwiązków. Pobudzają one ruchy perystaltyczne jelita gru-bego i powodują wypróżnienie po upływie 8-10 godz. od chwili zażycia preparatu. Obserwujesię jednocześnie łagodne pobudzenie czynności wątroby i działanie żółciopędne.

Działania niepożądane. Należy unikać podawania środków przeczyszczających osobom zprzewlekłym zapaleniem jelit, zapaleniem wyrostka robaczkowego oraz kobietom ciężarnym,gdyż może to spowodować niebezpieczne powikłania.

Zastosowanie. Obydwa wymienione wyżej surowce stosuje się jako środki przeczyszczają-ce w zaparciach wywołanych osłabieniem lub brakiem ruchów perystaltycznych jelita grubego,zwłaszcza u otyłych i osób starszych. Pomocniczo stosuje się przetwory z szakłaku jako lekżółciotwórczy i żółciopędny w mieszankach z innymi surowcami o podobnym działaniu.

Przetwory. Sproszkowane owoce szakłaku pospolitego: 1 łyżeczkę owoców rozdrobnić do-kładnie w moździerzu lub młynku, zmieszać z miodem lub dżemem i przyjąć doustnie wieczo-rem jako środek przeczyszczający. Popić 1/2 szklanki płynu.

Odwar z owoców szakłaku: 1-1 1/2 łyżki rozdrobnionych owoców zalać 1 szklanką wodyciepłej i gotować powoli pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Wypićwieczorem 1/2 szklanki odwaru, a jeśli rano nie nastąpi wypróżnienie, wypić resztę. Należypamiętać, że wyciągi wodne są mniej aktywne w działaniu niż rozdrobnione owoce szakłaku,ponieważ nie wszystkie związki czynne rozpuszczają się w wodzie.

360

Zioła ułatwiające wypróżnienie: zmieszać po 30 g owoców szakłaku i rozdrobnionego ko-rzenia lukrecji oraz po 20 g kory kruszyny i rozgniecionych owoców kopru włoskiego lubowoców anyżu. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody ciepłej i pozostawić na 1 godz. Ogrzać dowrzenia i odstawić na 15 min, po czym przecedzić. Pić rano i wieczorem po 1 szklance odwaruw zaparciach nawykowych.

Depuraflux (Nattermann, RFN), gęsty wyciąg w tubie z 9 ziół. Stosuje się w ostrych i prze-wlekłych zaparciach spowodowanych osłabieniem lub zanikiem ruchów perystaltycznych jelitoraz w często powtarzających się wzdęciach.

138. SZAŁWIA LEKARSKASalvia officinalis L.

Roślina ta jest półkrzewem z rodziny Wargowych (Labiatae), występującym w stanie natu-ralnym w krajach strefy śródziemnomorskiej. W Polsce uprawiana od kilku wieków. Można jąz powodzeniem hodować w ogródkach przydomowych i działkowych.

Szałwia lekarska wytwarza liczne łodygi, wysokie do 75 cm, wzniesione, u dołu drewnieją-ce, u góry nie zdrewniałe, czterokanciaste. Liście naprzeciwległe, długo-ogonkowe, wąsko-eliptyczne lub lancetowate, w nasadzie zaokrąglone lub klinowato zwężone, często pojedynczolub podwójnie uszate, na brzegu drobno karbowane. Unerwienie silnie rozgałęzione, tworzydrobną siateczkę, uwypukloną od strony dolnej. Obie strony liścia szaro-srebrzyście owłosione.Długość blaszki do 8 cm. Kwiaty grzbieciste, dwuwargowe, fioletowo-niebieskie, niekiedy bia-ławe. Cała roślina wyróżnia się silnym, swoistym zapachem.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w maju liście w pełni wykształcone, tuż przedokresem kwitnienia i suszy w miejscu zacienionym i przewiewnym. Surowcem jest liść szałwii- Folium Salviae. Niekiedy zbiera się również ziele szałwii - Herba Salviae, ścinając w maju iponownie w drugiej połowie sierpnia górne części łodyg ponad pierwszym rozgałęzieniem.Oba surowce należy przechowywać w szczelnym opakowaniu w pomieszczeniu suchym imożliwie chłodnym. Chronić od światła.

Szałwia należy do roślin o wielokierunkowym zastosowaniu - leczniczym, kulinarnym i ko-smetycznym. W gospodarstwie domowym liście i ziele szałwii należą do grupy przypraw kuli-narnych, ułatwiających trawienie spożytych potraw, przede wszystkim mięs, wskutek regulo-wania wydzielania soków trawiennych, prawidłowej perystaltyki i wypróżnień.

W kosmetyce szałwia i jej olejek odkażają skórę, przeciwdziałając zbytniemu przetłuszcza-niu i rozszerzaniu porów, wypadaniu włosów i łupieżowi. W przemyśle kosmetycznym olejeketeryczny z szałwii służy jako dodatek do niektórych gatunków wód zapachowych i płynów dozmywania twarzy.

Podstawowe związki czynne. Liście i ziele szałwii zawierają te same związki czynne, choćw różnych ilościach. Najważniejszym składnikiem jest olejek eteryczny, o charakterystycznymzapachu, w ilości do 2,5% w liściach, zawierający liczne terpeny, m.in. tujon, cyneol i kamfo-rę, oraz seskwiterpeny, jak humulen i kariofilen. Oprócz tego w liściach występują garbniki ka-techinowe (do 8%), kwasy wielofenolowe, jak kawowy i chlorogenowy, sapogeniny trójterpe-nowe (m.in. kwas ursolowy),

361

związek gorzki pikrosalwina, nieznana substancja estrogenna i przeciwpotna oraz sole mine-ralne. Ziele jest nieco uboższe w związki czynne.

Działanie. W lecznictwie najbardziej cenione jest działanie przeciwzapalne, zarówno popodaniu doustnym, jak i zewnętrznym na skórę i błony śluzowe. Stwierdzono, że pod wpły-wem wyciągów z szałwii zmniejszają się przekrwienie (zaczerwienienie) błon śluzowych iskóry oraz mikrokrwawienia z nadmiernie rozszerzonych lub uszkodzonych naczyń włosowa-tych. Jednocześnie pod wpływem garbników, kwasów wielofenolowych oraz niektórychskładników olejku eterycznego, zwłaszcza cyneolu i tujonu, ginie wiele szczepów drobnoustro-jów chorobotwórczych lub zostaje zahamowany ich wzrost.

W przewodzie pokarmowym wyciągi z szałwii hamują intensywny wzrost saprofitycznejflory bakteryjnej, przeciwdziałają nadmiernej fermentacji i bolesnym wzdęciom spowodowa-nym stanem skurczowym w jelitach i gromadzeniem się gazów. Mają też słabe działanie żół-ciopędne. Przetwory z szałwii wykazują działanie estrogenne, pobudzające miesiączkowanie wprzypadkach, gdy było ono zbyt skąpe.

Przetwory z szałwii, a zwłaszcza wyciągi alkoholowe, jak nalewka lub wyciąg płynny, silniehamują wydzielanie potu. Po podaniu nalewki z liści szałwii działanie hamujące występujedość szybko, osiąga swój szczyt po 2-3 godz. i może utrzymać się kilka dni. Jednak ani nalew-ka, ani wyciąg płynny z liści szałwii nie są dostępne w naszych aptekach. Przetwory te hamująnadmierną laktację u karmiących matek lub samoistny wyciek mleka.

Obserwuje się również słabe działanie przeciwcukrzycowe wyciągów z szałwii, zależne odnie znanego dotąd związku rozpuszczalnego w wodzie.

Działania niepożądane. Duże dawki wyciągów z szałwii, podawane przez dłuższy okres,mogą powodować nudności, wymioty, otępienie i kurcze kloniczne ze względu na obecność tu-jonu w olejku eterycznym.

Zastosowanie. Wewnętrznie stosuje się wyciągi z szałwii w stanach zapalnych błon śluzo-wych przewodu pokarmowego z jednoczesnym znacznym przekrwieniem, a nawet mikro-krwawieniami wskutek uszkodzenia włosowatych naczyń krwionośnych w ścianie jelit. Zalecasię je także w nadmiernej fermentacji jelitowej i towarzyszących bólach brzucha, wzdęciach,biegunkach i nudnościach oraz osłabieniu perystaltyki spowodowanym skurczem jelit. Liśćszałwii jest składnikiem mieszanki ziołowej Tannosan (Herbapol), podawanej w stanach za-palnych przewodu pokarmowego i biegunkach. Ponadto wchodzi w skład granulatu ziołowegoGastrogran (Herbapol), stosowanego w nieżytach przewodu pokarmowego oraz wrzodzie tra-wiennym żołądka i dwunastnicy. Wyciąg płynny z szałwii jest składnikiem płynu Herbogastrin(Herbapol), zalecanego w niedokwaśności oraz nieżycie żołądka i jelit.

Wodne wyciągi z liści szałwii podaje się wewnętrznie w nieżytach jamy ustnej, gardła ioskrzeli oraz w kaszlu i utrudnionym odkrztuszaniu. Najlepsze wyniki osiąga się w połączeniuz innymi surowcami zielarskimi, jak w mieszankach ziołowych Pektosan i Neopektosan, pro-dukowanych przez Herbapol.

Pomocniczo stosuje się liście szałwii w stanach przedcukrzycowych i w początkowych ob-jawach cukrzycy, ale ze względu na słabe działanie, wyłącznie w mieszankach z innymi, po-dobnie działającymi surowcami roślinnymi, jak w mieszance ziołowej Diabetosan (Herbapol).

Alkoholowe wyciągi z szałwii stosuje się z dobrym skutkiem w nadmiernej potliwości,głównie w gruźlicy, zbyt wielkiej pobudliwości nerwowej, nadczynności tarczycy oraz w nie-których zatruciach. Zaleca się też jako leki pobudzające zbyt skąpe miesiączkowanie oraz wnadmiernej laktacji u karmiących matek.

362

Szałwia lekarska (wg T. Hajka, 1562)

Bardzo często wyciągów wodnych z szałwii używa się zewnętrznie do płukania w stanachzapalnych jamy ustnej, dziąseł i gardła. Stosuje się je również w dolegliwościach skórnych, jakuszkodzenia naskórka, swędzące wypryski, stłuczenia, lekkie oparzenia, żylaki nóg, podudzi iodbytu, drobne skaleczenia i czyraki. Liść szałwii wchodzi w skład mieszanki ziołowej Septo-san (Herbapol), zalecanej do płukania jamy ustnej i gardła.

Wyciągi wodne z szałwii stosuje się ponadto w postaci płukanek, przymoczek, przemywań,tamponów, irygacji lub kąpieli w stanach nieżytowych, zapaleniu i świądzie sromu oraz nie-znacznych upławach. Liść szałwii jest składnikiem mieszanki

363

Vagosan (Herbapol) używanej do irygacji, tamponów i przemywań w stanach zapalnychpochwy.

Liść szałwii wchodzi też w skład proszku i tytoniu przeciwastmatycznego Astmosan (Her-bapol) oraz papierosów Neoastmosan (Herbapol) używanych w stanach duszności spowodo-wanych skurczem oskrzeli i w dychawicy oskrzelowej u osób starszych.

Destylowany z liści i ziela szałwii olejek eteryczny - Oleum Salviae, jest składnikiem pastyFitolizyna (Herbapol), stosowanej pomocniczo w kamicy moczowej.

Przetwory. Napar szałwiowy: 1-2 łyżeczki liści zalać 1/2 szklanki wody wrzącej i naparzaćpod przykryciem 10 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1-3 razy dziennie po 1/3-1/2szklanki przed jedzeniem w nieżycie żołądka i jelit, biegunce, wzdęciach, nadmiernej laktacji ukarmiących matek. Dla pobudzenia apetytu zaleca się 1-2 łyżki naparu 2-3 razy dziennie na 30min przed posiłkiem.

Ten sam napar stosuje się zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła, przymoczek na skó-rę, obmywania zewnętrznych narządów płciowych, tamponów dopochwowych oraz irygacji.Korzystne jest dodanie 10-20 kropli Azulanu lub Azucalenu na 1/4 szklanki naparu używanegozewnętrznie. Do irygacji można napar rozcieńczyć równą ilością wody.

Wyciąg płynny szałwiowy: 200 g świeżych liści zmiksować z 220 ml etanolu 50-procentowego. Odstawić na 30 min i przecedzić do butelek. Przyjmować 30-50 kropli w kie-liszku wody 2-4 razy dziennie jako przeciwpotny, pobudzający trawienie i hamujący laktację.Stosować 1/2 łyżeczki na 1/4 szklanki wody do płukania jamy ustnej i gardła.

Nalewka szałwiowa: 25 g wysuszonych i rozdrobnionych liści zalać 130 ml alkoholu 70-procentowego i macerować 14 dni, często wstrząsając. Przecedzić, wycisnąć wytrawione liście,połączone płyny przechowywać w lodówce. Pić po 1/2 łyżeczki w 1/4 szklanki wody jako lekhamujący laktację i przeciwpotny. Zewnętrznie służy do płukania jamy ustnej i gardła oraz doprzymoczek.

Płukanka szałwiowa: łyżeczka wyciągu płynnego szałwiowego w 1/4 szklanki wody albo1/4 szklanki naparu szałwiowego z łyżeczką Azulanu i 1 g boraksu do płukania jamy ustnej igardła w pleśniawkach, anginie i stanach ropnych.

Nasiadówka szałwiowa: zmieszać 50 g liści lub ziela szałwii oraz po 25 g ziela krwawnika ikwiatu nagietka. Całość zalać 2-3 l wody wrzącej. Nakryć i odstawić na 15 min. Przecedzić domiski. Po ostudzeniu do 36° stosować do nasiadówki przez 15 min w żylakach odbytu, świą-dzie i zapaleniu zewnętrznych narządów płciowych, bólach kurczowych pęcherza moczowegoi kłykcinach kończystych.

Kąpiel szałwiowa: 100 g ziela szałwii zmieszać z 25 g liści babki oraz po 25 g kwiatów ru-mianku i kwiatów lipy. Całość zalać 3-4 l wody wrzącej i odstawić pod przykryciem na 15min. Przecedzić do wanny wypełnionej do 1/3 objętości wodą o temp. 37°C. Pozostałe ziołaumieścić w płóciennym woreczku i zanurzyć w wannie. Czas kąpieli 15-20 min. Następnieowinąć mokre ciało prześcieradłem kąpielowym i odpoczywać 30-60 min. Stosować w róż-nych schorzeniach skórnych, jak pokrzywka, świąd skóry, odleżyny, odmrożenia, nadmiernepocenie, miejscowe podrażnienie i zapalenie skóry oraz wysypki alergiczne.

364

139. SZANTA ZWYCZAJNAMarrubium vulgare L.

Jest to bylina z rodziny Wargowych (Labiatae), rozpowszechniona od Wysp Kanaryjskichpo Azję środkową. W Polsce pospolita na rumowiskach i przy zabudowaniach na niżu oraz wniższych partiach górskich. Niekiedy uprawiana.

Szanta wytwarza łodygę do 50 cm wysoką. Liście dolne sercowato okrągławe, górne jajo-wate, pomarszczone, nierówno karbowane. Łodygi i dolne strony liści szaro owłosione. Kwiatydwuwargowe, grzbieciste, zebrane w nibyokółki w kątach liści. Korona biała, długości 5-6mm. Cała roślina aromatyczna.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do września w okresie zakwitaniaulistnione, kwitnące pędy mniej więcej w połowie wysokości, a także zrywa i dołącza liścieodziomkowe. Suszy się w suszarniach naturalnych, w cieniu i przewiewie, rozłożone cienkąwarstwą, bądź w suszarniach lekko ogrzewanych w temp. do 35°C. Otrzymuje się jako suro-wiec ziele szanty zwyczajnej - Herba Marrubii.

Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera mieszaninę związków dwuterpenowych (m.in.marubinę - do 1%, premarubinę i wulgarol), ponadto garbniki (do 7%), fitosterole (m.in. β-sytosterol), trójterpeny, jak kwas ursolowy (około 0,1%), betonicynę, cholinę, kwasy organicz-ne, śluzy, cukry, a także sole mineralne.

Działanie. Przetwory z ziela szanty pobudzają czynność wydzielniczą wątroby, działającżółciopędnie. Działają też rozkurczowo na mięśnie gładkie dróg żółciowych, dzięki czemu uła-twiają przepływ żółci do dwunastnicy i przeciwdziałają zastojom w pęcherzyku żółciowym.Jednocześnie gorzki smak marubiny na drodze odruchowej pobudza wydzielanie soku żołąd-kowego, co wpływa korzystnie na usprawnienie procesów trawienia i przyswajania pokarmów.Działają też ściągające na błony śluzowe przewodu pokarmowego oraz moczopędnie. Pobu-dzają krwawienie miesięczne.

Wyciągi z ziela szanty zwiększają również sekrecję błon śluzowych górnych dróg odde-chowych, dzięki czemu ułatwiają odkrztuszanie. Obserwuje się korzystny wpływ ziela szantyw przypadku niemiarowości skurczów serca. Napary stosowane zewnętrznie działają przeciw-zapalnie i bakteriobójczo.

Działania niepożądane. Duże dawki przetworów z szanty powodują spadek ciśnienia krwi izaburzenia rytmu serca.

Zastosowanie. Przetwory z ziela szanty zwyczajnej stosuje się przede wszystkim w choro-bach wątroby i pęcherzyka żółciowego, związanych ze zmniejszonym wytwarzaniem i osła-bionym przepływem żółci do dwunastnicy. Również w kamicy żółciowej, a ponadto w zabu-rzeniach trawiennych wynikających ze zbyt małej ilości soku żołądkowego. Ziele szantywchodzi w skład granulatu ziołowego Cholegran (Herbapol), stosowanego w schorzeniachwymienionych wyżej.

Niekiedy podaje się napary z szanty jako środek wykrztuśny w nieżycie gardła i oskrzeli, atakże pomocniczo w przewlekłej, słabo nasilonej dychawicy oskrzelowej, przede wszystkim uosób w wieku podeszłym. Czasem podaje się przetwory z szanty w niemiarowości i kołataniuserca, a także w zmianach miażdżycowych wieku starszego. Zewnętrznie na rany i dolegliwo-ści skórne.

Przetwory. Napar z ziela szanty: 1 1/2-2 łyżki ziela zalać 2 szklankami wody letniej iogrzać łagodnie pod przykryciem do wrzenia. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek żółciotwórczy, żółciopędny, moczo-pędny i wykrztuśny.

Aerozol ziołowy w astmie: zmieszać równe ilości ziela szanty, ziela mio-

365

dunki i kwiatów krwawnika lub kwiatów rumianku. Zalać 1 łyżeczkę ziół 2/3 szklanki wodygorącej i pozostawić na parze 15-20 min. Następnie odstawić na 5 min i przecedzić. Rozpylaćw powietrzu i wdychać przez 5-10 min kilka razy dziennie.

Zioła żółciopędne: zmieszać po 50 g ziela szanty i ziela pięciornika gęsiego oraz po 25 gziela rzepiku, ziela krwawnika, kwiatów rumianku oraz rozdrobnionych korzeni lukrecji i ko-rzeni cykorii. Zalać 2 łyżki ziół 2 1/2 szklankami wody ciepłej i ogrzać powoli do wrzenia. Od-stawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 3 razy dziennie po 2/3 szklanki na 1 godz. przedjedzeniem w niedoczynności wątroby i niedostatecznym wydzielaniu żółci.

Zioła w zapaleniu wątroby: zmieszać po 50 g ziela szanty zwyczajnej, liści orzecha wło-skiego i ziela nawłoci oraz po 25 g liści szałwii, kwiatów kocanki, ziela uczepu trójdzielnego,liści porzeczki czarnej i kwiatów krwawnika lub kwiatów rumianku. Wsypać do termosu 2-3łyżki ziół i zalać 21/2 szklanki wody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki3 razy dziennie między posiłkami w wirusowym zapaleniu wątroby jako uzupełnienie lekówstosowanych w szpitalnym okresie choroby w uzgodnieniu z lekarzem. Także w nieżycie żo-łądka i jelit. Zioła działają głównie przeciwzapalnie i odtruwające.

140. ŚLAZ DZIKIMalva silvestris L.

Jest to roślina dwuletnia lub bylina z rodziny Ślazowatych (Malvaceae), występująca w sta-nie naturalnym w Europie i Azji środkowej. W Polsce pospolita na całym niżu i w niższychpartiach górskich na przydrożach, przychaciach i rumowiskach. Niekiedy uprawiana.

Ślaz dziki wytwarza łodygi długości około 1 m, leżące lub wzniesione, rozgałęzione. Liściedługoogonkowe, dłoniaste, 3-, 5- lub 7-klapowe. Kwiaty duże, promieniste, purpuroworóżowez ciemniejszymi żyłkami, osadzone po kilka w kątach liści. Kwitnie od lipca do września.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się przez całe lato w okresie zakwitania świeżorozwinięte kwiaty, zrywając je ręcznie bez szypułek i starając się nie zgniatać koron. Suszy sięrozłożone cienką warstwą w suszarni naturalnej w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się kwiatślazu - Flos Malvae.

Równowartościowego surowca dostarcza ślaz zaniedbany - Malva neglecta Wallr.Niekiedy zbiera się liście ślazu dzikiego w okresie zakwitania, zrywając je bez ogonków,

czyste i wolne od plam. Suszy się w takich samych warunkach jak kwiaty. Liść ślazu dzikiego- Folium Malvae silvestris, ma u nas znacznie mniejsze zastosowanie niż kwiaty.

Podstawowe związki czynne. Kwiaty zawierają do 8% śluzu, glikozydy antocyjanowe, jakmalwina i delfinidyno-3-glukozyd, kwasy organiczne, fitosterol i sole mineralne.

W liściach ślazu znaleziono do 9% śluzu, kwasy organiczne, garbnik i sole mineralne.Działanie. Zarówno kwiaty, jak i liście ślazu dzikiego są surowcami śluzowymi. Zawarty w

nich śluz przechodzi do wyciągów wodnych i powleka błony śluzowe jamy ustnej, gardła ikrtani, chroniąc je przed podrażnieniem, łagodzi również

366

Ślaz dziki (wg O. Brunfelsa, 1532)

kaszel, przywraca ruch nabłonka rzęskowego, ułatwia odkrztuszanie i zmniejsza stan zapalny.Jednak działanie ochronne śluzu ze ślazu dzikiego na przełyk, a zwłaszcza żołądek, jest krótko-trwałe, gdyż szybko następuje hydroliza i utrata jego lepkości.

Liście ślazu mają nieco odmienne działanie niż kwiaty ze względu na obecność garbników.Działają również ściągające i przeciwzapalnie. Z tego wynika, że są wartościowsze jako płu-kanki do użytku zewnętrznego na skórę niż częściej stosowane kwiaty. Powinno się zalecaćpodawanie obu surowców jednocześnie.

Działania niepożądane. Przetwory ze ślazu dzikiego stosowane w zalecanych dawkach niewywierają szkodliwego wpływu na organizm.

Zastosowanie. Napary lub odwary z kwiatów ślazu stosuje się przede wszystkim w scho-rzeniach górnych dróg oddechowych, zwłaszcza w nieżycie gardła i krtani oraz w suchymkaszlu ze skąpą wydzieliną, utrudnionym odkrztuszaniu i chrypce. Czasem do płukania jamyustnej w stanach zapalnych błony śluzowej oraz w zaparciach u osób otyłych.

W nieżytach przełyku i żołądka stosuje się wyłącznie w mieszaninie z surowcami obfitują-cymi w śluz, jak korzeń lub liść prawoślazu.

367

Przetwory. Napar ślazowy: 1-2 łyżki mieszaniny kwiatów i liści ślazu zalać 1-1 1/2 szklan-ki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po1/3 szklanki 3 razy dziennie po jedzeniu w suchym kaszlu i chrypce. Służy także do płukania wstanach nieżytowych jamy ustnej i gardła.

W zaparciach atonicznych u osób starszych i otyłych należy użyć 2 łyżki kwiatów ślazu i 1łyżkę liści prawoślazu na 2 szklanki wody. Gotować 3-5 min i wypić w dwóch porcjach. Tensam odwar można stosować w stanach zapalnych przełyku i żołądka.

Zioła do płukania jamy ustnej: zmieszać po 50 g kwiatów ślazu, kwiatów lipy, kwiatówkrwawnika i liści szałwii. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykry-ciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do płukania jamy ustnej i gardła wstanach zapalnych błon śluzowych.

Kąpiel ślazowa: garść rozdrobnionych liści i kwiatów ślazu oraz 3-4 łyżki kwiatów lipy (lubkwiatów krwawnika albo kwiatów rumianku) zalać w garnku 2 l wody gorącej i pod przykry-ciem pozostawić na 1 godz. Ogrzać do wrzenia (nie gotować) i całość wraz z ziołami wlać dowanny. Dopełnić wodą do 1/3 objętości. Temperatura kąpieli 36-38°C, czas 10-20 min. Kąpieldziała regenerujące na skórę, przeciwzapalnie, przeciwświądowo i ma właściwości kosmetycz-ne.

141. ŚLIWA TARNINAPrunus spinosa L.

Jest to krzew z rodziny Różowatych (Rosaceae), występujący na półkuli północnej. W Pol-sce rośnie często, niekiedy masowo na całym niżu i w dolnych partiach górskich na skarpach,skrajach lasów, miedzach i przydrożach. Czasem bywa wysadzany w żywopłotach.

Tarnina jest ciernistym krzewem, gęsto rozgałęzionym, wysokości do 3 m. Liście podłuż-nieeliptyczne, piłkowane, starsze nagie, nie owłosione. Kwiaty białe, promieniste, krótkoszy-pułkowe, wyrastają zwykle po jednym z każdego pączka. Owoce drobne, kuliste, czarno-sineśliweczki, cierpkie w smaku, dojrzewające we wrześniu, ale pozostające na gałęziach do póź-nej jesieni.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od kwietnia do maja świeżo rozkwitające kwiatytarniny po obeschnięciu rosy, gdyż wilgotne ciemnieją. Suszy się szybko, rozłożone cienkąwarstwą, w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. W czasie chłodnej i wilgotnej po-gody trzeba korzystać z suszarni ogrzewanej do 35°C. Otrzymuje się jako surowiec kwiat tar-niny - Flos Pruni spinosae.

Owoce zbiera się jesienią, gdy są już dobrze dojrzałe, ale jeszcze za bardzo nie zmiękły, isuszy z reguły w suszarni ogrzewanej, początkowo w temperaturze niższej, podnosząc ją podkoniec do 60°C. Otrzymuje się jako surowiec owoc tarniny - Fructus Pruni spinosae.

Podstawowe związki czynne. Kwiaty tarniny zawierają flawonoidy (m.in. kwercetynę,kemferol i jego 2,7-dwuramnozyd), ponadto ślady glikozydu cyjanowodorowego, związki cu-krowe i sole mineralne.

W owocach tarniny znajdują się garbniki, glikozyd cyjanowodorowy amigdalina, antocyja-ny, związki cukrowe, pektyny, kwasy organiczne, fitosterol i sole mineralne.

Działanie. Kwiaty tarniny dzięki zawartości flawonoidów działają słabo moczopędnie,usuwają z organizmu nadmiar jonów sodu oraz szkodliwe produkty prze-

368

miany materii. Łagodzą również stany zapalne dróg moczowych i zmniejszają przepuszczal-ność ścian włosowatych naczyń krwionośnych. Prócz tego wykazują działanie przeczyszczają-ce, co wykorzystuje się w recepturowych mieszankach ziołowych.

Owoce tarniny przyjęte w większej ilości działają łagodnie zapierające, przeciw-bakteryjniei przeciwzapalnie, w sposób nieco zbliżony, chociaż wyraźnie słabszy od owoców borówkiczarnej.

Działania niepożądane. Przetwory z kwiatów i owoców tarniny stosowane w zalecanychdawkach nie wywierają szkodliwego działania na organizm.

Zastosowanie. Kwiaty tarniny stosuje się przeważnie w mieszankach ziołowych w stanachzapalnych dróg moczowych, zwłaszcza u dzieci i osób starszych. Zewnętrznie - do płukaniajamy ustnej oraz do irygacji.

Owoce tarniny zalecane są w łagodnych, nieprzewlekłych biegunkach, a także słabo nasilo-nych nieżytach żołądka i jelit.

Przetwory. Odwar z kwiatów tarniny: 1 łyżkę kwiatów zalać 1 szklanką wody ciepłej i go-tować 3 min pod przykryciem. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1/3 szklanki 2-3 razydziennie między posiłkami jako środek łagodnie moczopędny i poprawiający przemianę mate-rii. Ten sam odwar podawać po 1-2 łyżki małym dzieciom kilka razy dziennie w zaparciach.

Napar moczopędny: po 1/2 łyżki kwiatów tarniny i ziela połonicznika zalać 1 szklanką wo-dy wrzącej i naparzać pod przykryciem przez 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Wypićcałość w 2-4 porcjach w ciągu dnia między posiłkami jako środek moczopędny w kamicy mo-czowej.

Tadenan (Debat, Francja), kapsułki, zawierające m.in. zespół lipidowo-sterydowy z koryśliwy afrykańskiej. Działa regenerujące na komórki nabłonka gruczołu krokowego, ułatwia od-dawanie moczu w początkowym okresie gruczolaka gruczołu krokowego (prostaty).

142. ŚWIETLIK ŁĄKOWYEuphrasia rostcoviana Hayne

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Trędownikowatych (Scrophulariaceae), występująca wcałej niemal Europie. W Polsce pospolita na całym obszarze na łąkach, pastwiskach i brzegachlasów.

Świetlik łąkowy ma łodygę wysokości 5-30 cm, sztywną, zwykle już w dole obficie rozga-łęzioną, równomiernie pokrytą drobnymi liśćmi kształtu jajowatego, o brzegach ząbkowanych.Kwiaty na wierzchołkach rozgałęzień, drobne, grzbieciste, o płatkach górnych bladoliliowych idolnych białych z fioletowymi prążkami i żółtą plamą. Świetlik jest półpasożytem, głównietraw, gdyż jego korzenie wrastają do korzeni innych roślin łąkowych i czerpią z nich wodęoraz sole mineralne.

Surowiec. Do celów leczniczych ścina się od lipca do września zakwitające, nadziemneczęści łodyg, odrzucając fragmenty o liściach zbrunatniałych lub bez liści. Zbiera się w dni su-che, po opadnięciu rosy i suszy rozłożone cienką warstwą w suszarni naturalnej w miejscachzacienionych, silnie przewiewnych; można też w suszarni ogrzewanej w temp. do 30°C.Otrzymuje się jako surowiec ziele świetlika -Herba Euphrasiae.

Równowartościowego surowca dostarczają inne gatunki, jak świetlik wyprężony -Euphrasiastricta Host, oraz świetlik zwartolistny - Euphrasia curta (Fr). Wettst.

369

Podstawowe związki czynne. Ziele świetlika zawiera glikozyd irydoidowy aukubinę, garb-niki, fenolokwasy, jak kawowy i chlorogenowy, około 0,2% olejku eterycznego, związki żywi-cowe, kumarynę oraz sole mineralne bogate w magnez i miedź.

Działanie. Wodne wyciągi z ziela świetlika wywierają działanie przeciwzapalne, ponieważzawarta w nich aukubina hamuje uwalnianie histaminy i ma wpływ przeciwalergiczny. Garb-niki i kwasy polifenolowe działają bakteriobójczo i prawdopodobnie uszczelniają ściany na-czyń włosowatych w siatkówce oka. Garbniki wiążą ponadto i unieczynniają toksyny bakteryj-ne w stanach zapalnych oczu i przewodu pokarmowego.

Działania uboczne. Przetwory z ziela świetlika stosowane w zalecanych dawkach nie wy-wierają działania szkodliwego.

Zastosowanie. Napary lub odwary z ziela świetlika stosuje się zewnętrznie w niektórychstanach zapalnych oczu, a zwłaszcza w zapaleniu spojówek. Ponadto w przypadku zmęczeniawzroku wskutek niewłaściwego sztucznego oświetlenia, długiego czytania lub nadwrażliwościna promienie słoneczne, promienie z ekranu telewizora albo niektóre czynniki uczulające, jakkurz, dym, spaliny z silników i pyły lotne.

Do wewnątrz odwary z ziela świetlika podaje się bardzo rzadko. Mają wtedy działanie ścią-gające i przeciwzapalne.

Przetwory. Odwar z ziela świetlika: 1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody ciepłej i gotowaćłagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Stosować do przemywaniaoczu i do okładów na powieki w przewlekłych stanach zapalnych. Ziele pozostałe po sporzą-dzeniu odwaru można zawinąć w gazę i przykładać ciepłe na powieki.

Odwar w zapaleniu powiek: 1/2 łyżki ziela świetlika i 1/2 łyżki kwiatów rumianku zalać11/2 szklanki wody gorącej i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min iprzecedzić. Stosować do przemywania oczu i do okładów, również w stanach ostrych i podo-strych. Korzystne jest zmieszanie równych ilości powyższego odwaru i dobrej, gęstej śmietany,nasycanie tamponów z waty, przykładanie ich na oczy i przewiązywanie opaską płócienną nanoc. Rano należy przemyć oczy odwarem ziołowym. Zabieg ten powtarzać przez kilka dni.

Zioła do okładów na oczy: zmieszać po 10 g ziela świetlika, ziela przywrotnika, kwiatówrumianku, kwiatów nagietka i kwiatów chabru. Zalać 1/2 łyżki ziół 2/3 szklanki wody wrząceji naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do ciepłychokładów w stanach zapalnych brzegów powiek i spojówek. Przykładać 3-5 razy dziennie na10-20 min bądź kompresy na noc pod przepaską.

143. TARCZOWNICA ISLANDZKACetraria islandica (L). Acharius

Jest to porost należący do rodziny Parmeliaceae, rozpowszechniony na pomocy Europy,Azji i Ameryki, zwłaszcza na obszarach tundry, aż po górskie rejony Europy środkowej. WPolsce pomocnej i środkowej rośnie w suchych lasach sosnowych, a w górach na skałach. Jestjednak u nas pod ochroną i nie może być zbierany. Surowiec apteczny pochodzi z importu.

Tarczownica islandzka, zwana również płucnikiem islandzkim, jest porostem wytwarzają-cym krzaczkowatą plechę wysokości do 15 cm, wielokrotnie, dość nierów-

370

nomiernie rozwidloną, o gałązkach płaskich, grubości około 0,5 mm, o brzegu podwiniętym,orzęsionym. Na dalekiej północy plecha tarczownicy służy reniferom za pokarm.

Surowiec. Jest nim wysuszona w warunkach naturalnych plecha tarczownicy islandzkiej,znana pod nazwą porostu islandzkiego - Lichen islandicus.

Podstawowe związki czynne. Porost islandzki zawiera do 4% kwasów porostowych (m.in.kwas fumaroprotocetrarowy, kwas D-protolichesterynowy i kwas usninowy), wielocukry(m.in. licheninę, izolicheninę i śluz) oraz sole mineralne.

Działanie. Wielocukry, jak lichenina oraz śluz, zawarte w odwarach z porostu islandzkiego,działają osłaniająco na błony śluzowe górnych dróg oddechowych, a także przełyku i żołądka.Chronią je przed podrażnieniem i zmniejszają stany zapalne oraz upłynniają zalegającą wy-dzielinę i wyzwalają odruch wykrztuśny.

Jednocześnie kwasy porostowe zawarte w odwarach hamują rozwój różnych drobnoustro-jów chorobotwórczych.

Ze względu na gorzki smak kwasy porostowe pobudzają wydzielanie soku żołądkowego,usprawniają procesy trawienia i przyswajania pokarmów, a także zwiększają łaknienie. Odwa-ry mają ponadto działanie przeciwwymiotne i wykazują korzystny wpływ na przemianę mate-rii. Działanie przeciwwymiotne ma kwas protocetrarowy. Należy pamiętać, że wskutek goto-wania, zwłaszcza długiego, zanika gorycz i tym samym działanie pobudzające wydzielanie so-ku żołądkowego i ogólnie wzmacniające.

Działania niepożądane. Duże dawki odwaru obniżają motorykę jelit i zmniejszają wrażli-wość na bodźce.

Zastosowanie. Odwary z porostu islandzkiego stosuje się w stanach nieżytowych oskrzeli,gardła i jamy ustnej, niekiedy również płuc. Wyciąg płynny z tego surowca jest składnikiempłynu Pectosol.

Odwary działają jako środek osłaniający i przeciwzapalny w nieżycie żołądka oraz w cho-robie wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Ponadto w niedokwaśności, utrudnionym trawieniu iprzyswajaniu, w skłonności do wymiotów i jako lek moczopędny.

Przetwory. Odwar zagęszczony z porostu: 2 łyżki porostu islandzkiego zalać 3 szklankamiwody ciepłej i gotować powoli bez przykrycia, aż do otrzymania około 2 szklanek płynu. Lek-ko przestudzić i przecedzić do termosu. Pić 1-3 łyżki 2-3 razy dziennie na 1/2 godz. przed po-siłkami jako środek przeciwkaszlowy, przeciwzapalny, przeciwpotny, przeciwwymiotny, wnieżycie górnych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego.

Ten sam odwar pić 2-4 razy dziennie między posiłkami po 1/4-1/2 szklanki w okresie lecze-nia gruźlicy chemioterapeutykami, jako lek pomocniczy.

Zioła osłaniające: zmieszać równe ilości porostu islandzkiego, nasion lnu i rozdrobnionegokorzenia prawoślazu. Zalać 2 łyżki ziół 1/2 l wody zimnej i odstawić na 3-4 godz., mieszającco pewien czas. Następnie gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min iprzecedzić. Pić porcjami 5-6 razy dziennie w stanach zapalnych przełyku i żołądka, zwłaszczaw uszkodzeniu mocnymi kwasami lub zasadami. Również w chorobie wrzodowej.

Zioła płucne: zmieszać 100 g porostu islandzkiego, 50 g pączków sosny i 30 g rozdrobnio-nego korzenia lukrecji. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i gotować powoli podprzykryciem 10 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1 szklance pojedzeniu jako środek pomocniczy, łagodzący kaszel, hamujący czynność gruczołów potowych,osłaniający błony śluzowe i poprawiający apetyt.

Species Tussiculares (NRD), zioła zawierające 7 składników, stosowane jako przeciw-kaszlowe w nieżycie gardła i oskrzeli.

371

Bronchiflux (Nattermann, RFN), wyciąg gęsty w tubie z 10 ziół. Stosuje się w nieżytachgórnych dróg oddechowych z kaszlem i podrażnieniem oraz pomocniczo w chorobie z przezię-bienia.

144. TASZNIK POSPOLITYCapsella bursa pastoris (L.) Med.

Jest to roślina jednoroczna lub dwuletnia z rodziny Krzyżowych (Cruciferae), występującaw wielu krajach półkuli północnej. W Polsce rośnie jako pospolity chwast pól, ogrodów i ugo-rów na terenie całego kraju.

Tasznik pospolity ma łodygę do 60 cm wysoką, nagą lub nieco owłosioną. Liście dolne du-że, ogonkowe, w różyczce, ząbkowane, zatokowo-ząbkowane lub pierzastodzielne, wyjątkowocałobrzegie, zwężone w ogonek. Liście łodygowe siedzące, niniejsze. Kwiaty drobne, promie-niste, szybko przekwitające, białe, rzadko różowe. Owocem jest trójkątniesercowata łuszczyn-ka. Kwitnie od wiosny do późnej jesieni.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się pędy w początkach kwitnienia, gdy rośliny wy-rosły do około 20 cm wysokości, a owoce jeszcze się nie wytworzyły lub jest ich zaledwie pokilka na jednej roślinie. Ścina się cały pęd nadziemny wraz z różyczką dolnych liści i suszy wsuszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie, rozłożone cienką warstwą lub w suszarni lekkoogrzewanej, nie przekraczając 30°C. Otrzymuje się ziele tasznika - Herba Bursae pastoris.

Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera mieszaninę flawonoidów (m.in. diosminę i gli-kozydy kwercetyny oraz luteoliny), aminy biogenne (m.in. cholinę, acetylocholinę, tyraminę ihistaminę), kwasy organiczne (m.in. fumarowy, cytrynowy, sulfanilowy, jabłkowy i winowyoraz wit. C), garbniki, olejek eteryczny, żywice, alkaloid, inozyt i sole mineralne.

Działanie. Praktycznie wartość leczniczą ma świeże ziele tasznika i sporządzane z niegowyciągi alkoholowe. Po wysuszeniu następuje szybki zanik działania przeciwkrwotocznego.Surowiec traci ostatnio znaczenie w lecznictwie na korzyść przymiotna kanadyjskiego. Wycią-gi z ziela tasznika podane doustnie wykazują działanie przeciwkrwotoczne, zwłaszcza na ma-cicę, przewód pokarmowy, drogi moczowe i błonę śluzową nosa. Są jednak nieskuteczne wkrwawieniach płucnych. Związkiem czynnym jest amina powstająca przy powolnym rozpadziesubstancji białkowej. Czynnik przeciwkrwotoczny tasznika jest jednak mało trwały i po kilkumiesiącach przestaje działać. Przetwory z tasznika podnoszą również napięcie ścian naczyńkrwionośnych oraz macicy w sposób zbliżony, ale znacznie słabszy od alkaloidów sporyszu.

Ze względu na zawartość flawonoidów przetwory z ziela tasznika działają słabo moczopęd-nie i nieznacznie obniżają ciśnienie tętnicze krwi.

Działania niepożądane. Przetwory z tasznika stosowane w zalecanych dawkach leczni-czych nie wywierają działania szkodliwego.

Zastosowanie. Wyciągi z ziela tasznika podaje się doustnie przede wszystkim w nadmier-nych krwawieniach miesiączkowych, a pomocniczo w krwawieniach macicznych. Czasem wsłabo nasilonych krwawieniach z przewodu pokarmowego i dróg moczowych, a także w częstopowtarzających się krwawieniach z nosa.

Przetwory. Macerat z ziela tasznika: 1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody letniej i odstawićna 2 godz., mieszając co pewien czas. Następnie nie gotując przecedzić. Pić po 1/3-1/2 szklan-ki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek przeciwkrwotoczny.

372

Nalewka ze świeżego ziela tasznika: świeżo zebrane ziele przepuścić przez maszynkę domięsa i do 100 g miazgi dodać 1/2 szklanki spirytusu, wymieszać i w zamkniętym słoiku pozo-stawić w temperaturze pokojowej na 10 dni, często mieszając. Można również odważoną ilośćświeżego ziela zmiksować w takiej samej ilości spirytusu i następnie macerować, jak podano.Po 10 dniach przecedzić do flakonów i przechowywać w lodówce. Stosować w nadmiernychkrwawieniach u kobiet, krwawieniach przewodu pokarmowego i dróg moczowych, po konsul-tacji z lekarzem. Dawki 8-10 kropli w 1/2 szklanki naparu z ziela przywrotnika 2 razy dzienniemiędzy posiłkami. Można podawać również w bolesnym miesiączkowaniu.

Zioła moczopędne: zmieszać po 25 g ziela tasznika, ziela serdecznika i ziela uczepu trój-dzielnego oraz po 50 g ziela krwawnika i ziela nawłoci. Zalać 2 łyżki ziół 11/2 szklanki wodygorącej i gotować łagodnie pod przykryciem 2 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termo-su. Pić 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami w schorzeniach dróg moczowych,zwłaszcza w przypadku krwiomoczu.

Zioła w niewydolności wątroby: zmieszać po 50 g ziela tasznika i ziela rzepiku oraz po 25 gziela krwawnika, ziela drapacza lekarskiego, ziela pięciornika gęsiego, kwiatów rumianku i li-ści orzecha włoskiego. Do 2 szklanek wody wrzącej wsypać 1 1/2-2 łyżki ziół i naparzać podprzykryciem 15-20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dzien-nie na 1 godz. przed posiłkiem w niewydolności wątroby, stanach po przebytym wirusowymzapaleniu wątroby i jej uszkodzeniu przez substancje toksyczne. Ponadto w zaburzeniach tra-wiennych.

145. TATARAK ZWYCZAJNYAcorus calamus L.

Jest to bylina z rodziny Obrazkowatych (Araceae), pochodząca z Azji środkowej, przenie-siona do Europy środkowej i zachodniej. W Polsce występuje powszechnie na całym obszarzenad brzegami wód stojących i na moczarach. Jest gatunkiem zbiorowym, w którym wyróżnio-no 3 kariotypy o różnej liczbie chromosomów w komórkach i w związku z tym - o różnej za-wartości olejku eterycznego.

Tatarak wytwarza długie, podwodne, walcowate kłącze. Łodyga trójboczna, wysoka do 1 m,u podstawy czerwona. Liście mieczowate, zaostrzone. Kwiatostan kolbowaty, szczytowy dłu-gości 5-10 cm. Kwiaty drobne, niepozorne. W naszych warunkach klimatycznych owoce niezawiązują się. Cała roślina silnie aromatyczna.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się kłącza od wiosny do jesieni, oczyszcza z liści iłodyg oraz korzeni, myje dokładnie, tnie na odcinki długości do 20 cm, fragmenty grubszeprzecina podłużnie i suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35°C. Surowcem jest kłą-cze tataraku - Rhizoma Calami.

Tatarak wchodzi w skład niektórych kuchennych mieszanek przyprawowych w postaciproszków. Ponadto kłącze służy do destylacji olejku tatarakowego - Oleum Calami.

Podstawowe związki czynne. Kłącze tataraku zawiera do 5,5% olejku eterycznego. Normadla aptek wymaga co najmniej 2,5%. W olejku występuje kilkadziesiąt składników, wśród nichβ- i α-azaron (do 16%, gdy w olejku pochodzenia indyjskiego do 82%), kariofilen, kadinen,akoron, kalamen, kamfen, pinen i mircen. Ponadto w kłączu występują garbniki, związek gorz-ki akoryna (około 0,2%) i akoretyna, cholina, śluz, węglowodany, w tym dużo skrobi, kwasyorganiczne, jak akonitowy, i sole mineralne.

373

Działanie. Ze względu na zawartość goryczy przetwory z kłącza tataraku podane doustniepobudzają wydzielanie soku żołądkowego i usprawniają trawienie oraz przyswajanie pokar-mów. Zwiększa się również wydzielanie mukopolisacharydów, które pokrywają błonę śluzowążołądka warstwą ochronną. Ponadto wzrasta nieznacznie wytwarzanie żółci. Również azaron zolejku pobudza wydzielanie soku żołądkowego.

Obserwuje się także spadek napięcia mięśni gładkich przewodu pokarmowego oraz drógżółciowych i moczowych, o ile znajdowały się w stanie nadmiernego skurczu. Napary lub od-wary z tataraku przywracają wówczas prawidłowe ruchy perystaltyczne jelit i przeciwdziałająwzdęciom, polepszają przepływ żółci do dwunastnicy i nieznacznie zwiększają dobową ilośćwydalanego moczu.

Zawarte w olejku izomery azaronu po przyjęciu doustnym działają słabo uspokajająco iwzmacniająco. Podane zewnętrznie na owłosioną skórę głowy, wykazują działanie przeciwza-palne, ściągające i bakteriobójcze.

Olejek tatarakowy, stosowany zewnętrznie, zmniejsza dolegliwości w chorobie reumatycz-nej i skazie moczanowej (dna, artretyzm), ma więc właściwości przeciwbólowe.

Działania niepożądane. Przetwory z tataraku stosowane w zalecanych dawkach nie wyka-zują działania szkodliwego.

Zastosowanie. Przetwory z kłącza tataraku stosuje się w przewlekłych, niezbyt nasilonychzaburzeniach trawiennych, braku łaknienia, niedostatecznym wydzielaniu soków trawiennych,wzdęciach i kolce jelitowej, jako środek poprawiający trawienie i przyswajanie składnikówpokarmowych. Kłącze tataraku służy do wyrobu tabletek Calmagina, Gastro i Wikalina orazproszku Gastrochol.

W połączeniu z innymi surowcami zielarskimi, jak w granulacie ziołowym Urogran, stosujesię kłącze tataraku w chorobach dróg moczowych, a także w stanach wyczerpania nerwowego,niepokoju i trudnościach w zasypianiu.

Zewnętrznie odwary z tataraku służą do płukania jamy ustnej i gardła oraz do obmywaniagłowy w przypadku łupieżu, łojotokowego zapalenia skóry i wypadania włosów.

Olejek tatarakowy stosuje się doustnie w bezsoczności, bezkwaśności żołądkowej i w zwią-zanych z tym zaburzeniach trawiennych, wzdęciach, bólu brzucha i kolce jelitowej, a także wrazie braku apetytu. Olejek ten wchodzi w skład drażetek Uldenol i Ulventrol.

Zewnętrznie stosuje się olejek jako składnik płukanek w stanach nieżytowych jamy ustnej igardła, do kąpieli uspokajających i wzmacniających oraz do wcierań w bólach gośćcowych irwie kulszowej.

Przetwory. Napar z kłącza tataraku: 1/2 łyżki rozdrobnionych kłączy tataraku zalać 1szklanką wody wrzącej i naparzać w termosie 1 godz. Pić 1/4-1/3 szklanki 2-3 razy dziennie 30min przed posiłkiem jako środek pobudzający wydzielanie soku żołądkowego, poprawiającytrawienie, wiatropędny i uspokajający.

Odwar z kłącza tataraku: 1-2 łyżki rozdrobnionych kłączy tataraku i 1 łyżkę ziela skrzypuzalać 2-3 szklankami wody ciepłej i gotować powoli pod przykryciem przez 3-5 min. Odstawićna 15 min i przecedzić. Stosować do obmywania głowy w przypadku łupieżu i łojotokowegozapalenia owłosionej części skóry głowy. Również do płukania jamy ustnej i gardła w stanachzapalnych błon śluzowych, do obmywania sromu i odbytu, a po rozcieńczeniu równą ilościąwody - do irygacji.

Nalewka tatarakowa, Tinctura Calami (Herbapol), ma wszystkie własności lecznicze su-rowca i jest stosowana doustnie w dawce 20-40 kropli w wodzie przed

374

Tatarak zwyczajny (wg T. Hajka, 1562)jedzeniem jako zwiększająca apetyt lub 40-60 kropli w wodzie po jedzeniu jako ułatwiająca

trawienie i zapobiegająca wzdęciom. Zewnętrznie - 1/2 łyżeczki na 1/2 szklanki wody do płu-kania jamy ustnej i gardła.

Zioła przeciwpadaczkowe: zmieszać po 50 g kłącza tataraku, ziela serdecznika i ziela glist-nika oraz po 25 g ziela dziurawca, ziela marzanki wonnej i liści bobrka. Wsypać do termosu 2-3 łyżki ziół i zalać 2 szklankami wody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/2-2/3szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek rozkurczowy i uspokajający. Stosujesię pomocniczo w padaczce

375

oraz nerwicy wegetatywnej, podnieceniu nerwowym i trudnościach w zasypianiu. Dla mło-dzieży przeciw polucjom zaleca się połowę dawki.

Zioła w dolegliwościach trzustki: zmieszać po 50 g kłączy tataraku i korzeni mniszka orazpo 25 g szyszek chmielu, ziela mięty pieprzowej, korzenia pokrzywy i ziela macierzanki lubziela tymianku. Zioła sproszkować w młynku elektrycznym i przechowywać w zamkniętymsłoiku. Do 200 g miodu lub dżemu, powideł, konfitur dodać 5 łyżek sproszkowanych ziół i sta-rannie wymieszać. Przyjmować po 1-2 łyżeczki 1-2 razy dziennie przez dłuższy czas. Możnarównież 1/3-1/2 łyżeczki proszku wsypać do 1/3 szklanki wody, mleka lub soku owocowego iwypić. Działa regulujące na wydzielanie żółci i soku trzustkowego, poprawia trawienie, przy-swajanie pokarmów i ma także właściwości przeciwzapalne.

Zioła w kamicy żółciowej: zmieszać równe ilości kłączy tataraku, ziela glistnika, liści miętypieprzowej, korzeni mniszka, kory kruszyny, ziela szanty i ziela pięciornika gęsiego. Zalać 2łyżki ziół 2 1/2 szklanki wody ciepłej i odstawić na 1 godz. do napęcznienia. Ogrzać do wrze-nia i odstawić na 10 min, po czym przecedzić. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie jako środekprzeciwbakteryjny, rozkurczowy, żółciotwórczy i przeciwzapalny w zapaleniu pęcherzyka żół-ciowego, dróg żółciowych. Pomocniczo działa w zapaleniu trzustki i w kamicy żółciowej.

Zioła zapobiegające łysieniu: zmieszać 80 g mieszanki ziołowej Kapilosan z 25 g liści brzo-zy i kłącza tataraku. Do litra wody ciepłej wsypać 3-4 łyżki ziół i gotować powoli 5 min podprzykryciem. Odstawić na 3 min i przecedzić do miski. Zmywać owłosioną skórę głowy, lekkomasując. Nie wycierać, lecz zawinąć ręcznik na głowie w turban na 30 min. Przed zabiegiemumyć głowę mydłem dziegciowym lub siarkowym. Stosować co 2-3 dni, a gdy nastąpi popra-wa - co tydzień. Jednocześnie przyjmować tabletki pantotenianu wapnia po 25 mg 3 razydziennie po 2-3 sztuki przez kilka tygodni. Zaleca się ponadto picie naparu z ziół przeciw wy-padaniu włosów.

Zioła zwiększające potencję: zmieszać po 50 g kłącza tataraku, ziela pięciornika gęsiego ikwiatów nagietka oraz po 25 g liści melisy, liści pokrzywy i ziela ruty. Do 2 szklanek wodyciepłej wsypać 11/2 łyżki ziół, pozostawić na 30 min do napęcznienia i ogrzać na małym ogniudo wrzenia (nie gotować). Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 2/3szklanki między posiłkami i jednocześnie przyjmować po 1 kapsułce witaminy E. Działa ogól-nie wzmacniająco.

Kąpiel wzmacniająca: zmieszać 50 g kłączy tataraku oraz po 25 g ziela przywrotnika lub li-ści pokrzywy i kwiatów lipy. Całość zalać 2-3 l wody ciepłej i pod przykryciem ogrzać powolido wrzenia. Odstawić na 10 min i przecedzić. Wlać do wanny wypełnionej do 1/3 objętościwodą o temp. 36-38°C. Pozostałe po przecedzeniu zioła umieścić w płóciennym woreczku iwłożyć do wanny. Czas kąpieli 10-20 min. Powtarzać co 2-3 dni przez 2 tygodnie, później co3-5 dni przez 2 miesiące. Działa ogólnie wzmacniająco i zwiększa potencję. Korzystne jestrównoczesne picie ziół wzmacniających.

Kąpiel z olejku tatarakowego: 2-4 łyżeczki olejku tatarakowego na 1/2 wanny wody o temp.37°C. Czas kąpieli 15-20 min. Działa uspokajająco, a także przeciwświądowo, przeciwzapalniei bakteriobójczo w niektórych chorobach skórnych.

Calmagina (Herbapol), tabletki zawierające kłącze tataraku, wyciągi z krwawnika i tysiącz-nika oraz olejek koprowy. Przyjmuje się doustnie 1-2 tabletki 2-3 razy dziennie na 30 minprzed posiłkiem, popijając małą ilością wody w braku łaknienia i nieżytach przewodu pokar-mowego.

376

Gastrin (Polfa), tabletki.Gastro (Unia), tabletki.Wikalina (Polfa), tabletki.Trzy powyższe preparaty zawierają składniki roślinne, w tym również sproszkowane kłącze

tataraku oraz sole bizmutowe i magnezowe. Służą w leczeniu nieżytów żołądka i nadkwaśno-ści.

Carvomin (NRD), płyn zawierający wyciągi z 6 ziół. Stosuje się jako środek pobudzającyapetyt, regulujący trawienie i zapobiegający wzdęciom.

Cholagogum (Nattermann, RFN), krople zawierające wyciągi z 10 ziół oraz niezbędne natu-ralne fosfolipidy. Stosuje się w przewlekłym zapaleniu pęcherzyka żółciowego, zaburzeniachczynnościowych dróg żółciowych i w kamicy żółciowej.

Enatin (NRD), kapsułki zawierające olejki eteryczne z 3 roślin. Stosuje się w kamicy żół-ciowej i moczowej, nieżycie pęcherzyka żółciowego i zaburzeniach w przepływie żółci.

Glysan (NRD), tabletki zawierające 3 zioła i sole mineralne. Dawki 3 razy dziennie po 1 - 2tabletki we wrzodzie żołądka z nadkwaśnością.

146. TOPOLA CZARNAPopulus nigra L.

Jest to duże drzewo z rodziny Wierzbowatych (Salicaceae), występujące w Europie i Azji.Często sadzona w pobliżu domostw i w parkach.

Topola czarna ma rozłożystą koronę i osiąga wysokość 30 m. Kora ciemnobrunatna, liścieogonkowe, jajowato-rombowe, szerokie, o podstawie ściętej lub szeroko-klinowatej. Pylnikiczerwone, znamiona żółte.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się zimą lub wczesną wiosną pączki przed ich pę-kaniem, zrywając je ręcznie ze ściętych gałązek, a następnie suszy w suszarniach ogrzewanychw temperaturze nie wyższej niż 30°C. Otrzymany produkt stanowią pączki topoli - GemmaePopuli. Niekiedy zbiera się również młode liście topoli - Folium Populi, które suszy się w wa-runkach naturalnych.

Równowartościowego surowca dostarczają topola balsamiczna - Populus balsamifera L., itopola osika - Populus tremula L.

Podstawowe związki czynne. W pączkach topoli występują glikozydy fenolowe (m.in. sa-licyna, populina i salicylopopulina), flawonoidy chryzyna i tektochryzyna, około 0,5% olejkueterycznego (zawierającego m.in. humulen, kariofilen i cyneol), żywice, woski, garbniki, kwasgalusowy i sole mineralne. W liściach topoli znajdują się te same składniki.

Działanie. Ze względu na obecność związków salicylowych i flawonoidów przetwory zpączków topoli działają moczopędnie, słabo napotnie i przeciwgorączkowo. Obniżają poziomkwasu moczowego oraz innych szkodliwych metabolitów we krwi. Mają też słabe własnościprzeciwzapalne i przeciwbólowe, zwłaszcza w schorzeniach dróg moczowych oraz w przypad-ku choroby reumatycznej.

Podane zewnętrznie, przyspieszają gojenie ran i zmniejszają stany zapalne błon śluzowychodbytu i pochwy oraz skóry. Mają także działanie grzybobójcze i nieco ściągające.

Działania niepożądane. Przetwory z topoli stosowane w zalecanych dawkach nie wywiera-ją działania szkodliwego.

Zastosowanie. Odwar z pączków topoli stosuje się doustnie w stanach zapalnych

377

nerek i dróg moczowych oraz w skazie moczanowej, przede wszystkim u osób starszych.W połączeniu z innymi surowcami stosuje się w bólach stawowych i mięśniowych. Również

w nerwobólach oraz ze względu na skuteczne działanie przeciwgorączkowe - w grypie i cho-robie z przeziębienia. Wchodzą one w skład mieszanki ziołowej Pyrosan.

Zewnętrznie odwar z pączków topoli służy do przemywań i kompresów w zapaleniu sromu ipochwy. Kompresy ze zmiażdżonych pączków topoli lub maść z tego surowca stosuje się natrudno gojące się rany, żylaki odbytu i żylakowe owrzodzenia nóg.

Młode, wysuszone liście topoli mają podobne działanie do pączków topolowych i służą jakoich środek zastępczy.

Przetwory. Odwar z pączków topoli: 1 łyżkę rozdrobnionych pączków zalać 1 szklankąwody ciepłej i zagotować pod przykryciem. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/4-3/4szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny i odkażający drogi mo-czowe oraz przeciwgorączkowy i napotny w grypie i chorobie z przeziębienia. Ten sam odwarmożna stosować zewnętrznie do okładów, kompresów i przemywań.

Maść topolowa: 1 łyżeczkę pączków rozetrzeć w moździerzu jak najdrobniej i wymieszaćdokładnie z 30 g maści Alantan. Stosować w trudno gojących się uszkodzeniach skóry, żyla-kowych owrzodzeniach nóg, żylakach odbytu i pęknięciu odbytu.

Napój wzmacniający: rozdrobnić i zmieszać równe ilości pączków topoli, owoców dzikiejróży, owoców jarzębiny, owoców głogu i owoców berberysu. Do 100 g mieszanki wlać 1 lwody przegotowanej i wsypać 300 g cukru oraz 10 g drożdży piekarniczych. Pozostawić wtemperaturze pokojowej w zakrytym słoju do fermentacji. Po 5 dniach przecedzić, do przesą-czu dodać 50 g miodu i nadal fermentować 3 dni. Następnie dodać 0,5 g kwasu benzoesowegolub benzoesanu sodowego, pozostawić na 1 dzień i rozlać do butelek. Otrzymuje się napój re-gulujący przemianę materii, wydalanie moczu i wypróżnienia, zapobiegający kamicy moczo-wej i żółciowej oraz ogólnie wzmacniający. Pić po 1/4-1/2 szklanki 1-3 razy dziennie, zwłasz-cza wczesną wiosną; jest to tzw. kuracja wiosenna, witaminowa.

Powidełka moczopędne: odważyć po 10 g pączków topoli, kwiatów rumianku, kwiatówwiązówki, liści brzozy i ziela nawłoci. Następnie w wysokoobrotowym młynku rozdrobnić nasubtelny proszek, który należy zmieszać z 50 g powideł, dżemu lub miodu na jednolitą masę.Podawać dzieciom 1-2 łyżeczki 2 razy dziennie po jedzeniu. Popić wodą lub wodą z sokiem.Stosować jako środek wiatropędny, przeciwskurczowy i moczopędny. Ma przyjemny smak.

Prostagutt (Schwabe, RFN), płyn i kapsułki zawierające wyciągi z 3 ziół, m.in. z kory i liścitopoli. Stosuje się 3 razy dziennie po 15-20 kropli lub po 1 kapsułce w zapaleniu i przerościeprostaty oraz przed zabiegiem chirurgicznym i po nim.

378

147. TYMIANEK POSPOLITYThymus vulgaris L.

Jest to drobny półkrzew z rodziny Wargowych (Labiatae), pochodzący z krajów śródziem-nomorskich, obecnie uprawiany w wielu krajach, w tym również w Polsce.

Tymianek ma rozgałęzioną wzniesioną łodygę, do 40 cm wysoką, u dołu drewniejącą. Li-ście drobne, wyrastające parami, nakrzyżległe, krótkoogonkowe lub siedzące, eliptyczne lubrównowąskolancetowate, całobrzegie, od strony dolnej szarawo owłosione. Kwiaty drobne,grzbieciste, dwuwargowe, o koronie różowoliliowej lub jasno-fioletowej, zebrane w pozorneokółki, tworzą szczytowe, skupione, graniaste kwiatostany. Cała roślina ma swoisty, aroma-tyczny, przyjemny zapach tymolowy.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do września zakwitające, szczytowe,nie zdrewniałe części pędów tymianku i szybko suszy w suszarniach naturalnych, w miejscachzacienionych i przewiewnych. W suszarni ogrzewanej nie należy przekraczać temp. 35°C. Powysuszeniu przeciera się przez sita i odrzuca grubsze fragmenty łodyg. Otrzymuje się ziele ty-mianku - Herba Thymi.

Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera olejek eteryczny w ilości do 3,5%, niekiedynawet do 5,4%. W olejku znajduje się 20 do 50% pochodnych fenolowych -tymolu i karwakro-lu, ponadto cyneol, cymen, α-pinen, linalol, octan linalolu, borneol i octan bornylu. Prócz tegoznaleziono w zielu do 10% garbników, kwasy polifenolowe, jak kawowy i chlorogenowy,związki trójterpenowe (m.in. kwas ursolowy i oleanolowy), flawonoidy (m.in. luteolinę i api-geninę oraz ich glikozydy), gorycze, saponiny i sole mineralne ze znaczną ilością litu.

Działanie. Najczęściej praktycznie wykorzystuje się działanie wykrztuśne przetworów zziela tymianku, które pobudzają samoistne ruchy rzęsek nabłonka górnych dróg oddechowych.Wzmagają jednocześnie wydzielanie płynnego śluzu, rozrzedzającego zgęstniałą wydzielinęzalegającą w gardle, i ułatwiają jej odkrztuszanie. Flawonoidy ziela tymianku mają działanierozkurczowe, korzystne w mechanizmie wykrztuśnym.

Fenolowe składniki olejku, jak tymol i karwakrol, oraz garbniki i niektóre inne związki za-warte w zielu hamują rozwój grzybów chorobotwórczych i flory bakteryjnej, zwłaszcza pa-ciorkowców jamy ustnej i gardła, przewodu pokarmowego i skóry, albo je niszczą. Olejek ty-miankowy drażni skórę i powoduje jej przekrwienie.

Związki gorzkie ziela tymianku pobudzają wydzielanie soku żołądkowego i poprawiają tra-wienie oraz przyswajanie pokarmów. Inne składniki ziela znoszą stany skurczowe w obrębieprzewodu pokarmowego.

Działania niepożądane. Duże dawki i zbyt często powtarzane dawki lecznicze wyciągów zziela tymianku powodują nudności, wymioty, zapalenie żołądka, a nawet białkomocz. Cięższeobjawy obserwowano po nieostrożnym, doustnym przyjmowaniu olejku tymiankowego. Ty-mol działa jeszcze silniej i może nawet spowodować zatrucie śmiertelne.

Zastosowanie. Wyciągi i inne przetwory z ziela tymianku są bardzo często stosowane jakośrodki wykrztuśne, zwłaszcza u dzieci, młodzieży i osób w wieku podeszłym. Do preparatówwykrztuśnych, masowo produkowanych przez przemysł zielarski, należy u nas syrop tymian-kowy złożony - Sirupus Thymi compositus, oraz syrop i drażetki Tussipect. Ziele tymiankuwchodzi również w skład mieszanki ziołowej Neopektosan.

Często wykorzystuje się odkażające własności ziela tymianku. Napar z ziela stosuje się dopłukania w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła wywołanych przez bakterie

379

ropotwórcze lub grzyby. Również w nieżytach gardła i krtani ze skąpą wydzieliną, połączo-nych z kaszlem i chrypką. Najlepsze wyniki osiąga się stosując w tych przypadkach mieszankiziołowe, jak np. Septosan (Herbapol).

Odwar z ziela tymianku służy do kąpieli wzmacniających i odkażających skórę, a także dookładów i przymoczek oraz przemywań w łojotokowym zapaleniu skóry, wyprysku bakteryj-nym itp.

Bardzo rzadko podaje się napary i odwary z ziela tymianku doustnie w nieżytach żołądka iprzewodu pokarmowego.

Olejek tymiankowy stosuje się zewnętrznie jako składnik niektórych preparatów przeciw-reumatycznych, jak złożone mazidło pieprzowcowe - Linimentum Capsici compositum (Herba-pol), i spirytus mydlano-kamforowy - Spiritus saponato-camphoratus (Lab. Galenowe Ce-farm).

Tymol izolowany z olejku tymiankowego stosuje się w stomatologii do odkażania ubytkówzębowych. Wchodzi też w skład płukanki profilaktycznej - Gargarisma prophylacticum (Lab.Gal.).

W niektórych krajach tymianek służy w różnych kompozycjach jako przyprawa do przetwo-rów wędliniarskich i mięsnych, krokietów i sałatek oraz do marynowania ogórków. Jest teżskładnikiem przypraw do drobiu i octu ziołowego, a także likierów ziołowych, jak m.in. bene-dyktyn.

Przetwory. Napar z ziela tymianku: 1 łyżkę ziela zalać 11/2 szklanki wody wrzącej i napa-rzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1/3 szklanki 2-3 razydziennie po jedzeniu jako środek regulujący trawienie i zapobiegający wzdęciom bądź przedposiłkiem jako lek zwiększający apetyt, natomiast między posiłkami jako wykrztuśny. Ten samnapar można stosować do płukania jamy ustnej i gardła w anginie.

Kąpiel tymiankowa: 100 g ziela zalać 5 l wody ciepłej i gotować pod przykryciem 3 min.Odstawić na 15 min i przecedzić. Wytrawione zioła umieścić w woreczku płóciennym, zawią-zać i wraz z odwarem przenieść do wanny wypełnionej do 1/3 wodą o temp. około 37°C. Czaskąpieli 10-15 min. Stosuje się w dolegliwościach skórnych.

Zioła przeciw lambliom: zmieszać po 50 g ziela tymianku, kłącza tataraku i korzenia oma-nu, po 25 g liści mięty pieprzowej i liści orzecha włoskiego oraz 10 g ziela piołunu. Wsypać 2łyżki ziół do termosu i zalać 2 szklankami wody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pićpo 1/2 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami w ciągu tygodnia. Następnie zmniejszyćdawkę ziół do 1-11/2 łyżki i pić w ciągu kilku tygodni. Można słodzić miodem lub cukrem.Kontrolować kał na obecność cyst lamblii przed kuracją i po niej. Stwierdzono skutecznośćrównież przeciw glistom jelitowym i owsikom.

Septosan (Herbapol), zioła zawierające ziele tymianku, liść mięty i liść szałwii. Zalać 1 łyż-kę ziół 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 20 min. Odstawić na 10 min iprzecedzić. Stosować do płukania jamy ustnej i gardła 2-4 razy dziennie w stanach zapalnych iropnych, zwłaszcza w anginie u dzieci i młodzieży.

Syrop tymiankowy złożony, Sirupus Thymi compositus (Herbapol). Dzieciom podaje się po1 łyżeczce 3-5 razy dziennie po jedzeniu jako lek wykrztuśny.

Tussipect (Herbapol), syrop i drażetki. Dorosłym zaleca się po 1 łyżce, dzieciom po 1 ły-żeczce 3-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek wykrztuśny i przeciwkaszlowy.

Apertuss (CSRS), krople zawierające m.in. olejek tymiankowy. Stosuje się jako środek wy-krztuśny w ostrych i przewlekłych nieżytach górnych dróg oddechowych.

380

Bronchicum (Nattermann, RFN), płyn zawierający wyciągi z 7 ziół, podawany w zapaleniugórnych dróg oddechowych z uporczywym kaszlem, także w chorobie z przeziębienia.

Pleumolysin (CSRS), krople i drażetki zawierające wyciągi roślinne z dodatkiem kodeiny,stosowane jako lek wykrztuśny i przeciwkaszlowy w suchych nieżytach gardła, krtani i oskrze-li.

148. UCZEP TRÓJLISTKOWYBidens tripartitus L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Złożonych (Compositae), spotykana w Europie, pospo-lita w Polsce na niżu i w dolnych partiach górskich. Można ją znaleźć w rowach, na mokrychłąkach i brzegach wód.

Uczep trójlistkowy ma łodygę wysokości 15 do 90 cm, rozgałęzioną, zwykle ciemnoczer-woną i wraz z liśćmi krótko owłosioną. Liście na ogół 3-, 5-sieczne, z większym listkiem środ-kowym, grubo piłkowane. Kwiaty zebrane w koszyczki wzniesione lub zwisłe, przeważnie bezkwiatów języczkowych.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do sierpnia w okresie zakwitaniagórne, ulistnione części pędów uczepu i suszy rozłożone cienką warstwą w cieniu i przewie-wie. Otrzymuje się ziele uczepu trójlistkowego - Herba Bidentis tripartitae.

Podstawowe związki czynne. Ziele uczepu zawiera olejek eteryczny, garbniki, flawonoidy,kwasy organiczne, m.in. askorbowy, i sole mineralne.

Działanie. Ziele uczepu wyraźnie działa moczopędnie i pobudza także nieznacznie czyn-ność gruczołów potowych. Dzięki temu usprawnia odprowadzanie z ustroju szkodliwych pro-duktów przemiany materii i jest zaliczane do środków „czyszczących krew”. Zwiększa równieżkrwawienia miesięczne.

Działania niepożądane. Przetwory z ziela uczepu podawane w zalecanych dawkach leczni-czych nie wywierają działania szkodliwego.

Zastosowanie. Napary z ziela uczepu stosuje się w niektórych chorobach skórnych u dziecii młodzieży, zwłaszcza w trądziku pospolitym i krostkowym, zapaleniu skóry, wyprysku kon-taktowym oraz skłonnościach do czyraczności.

Zalecany także dla dzieci i osób w wieku podeszłym, ogólnie osłabionych po przebytychchorobach, intensywnie leczonych wysokimi dawkami antybiotyków lub innymi preparatamisyntetycznymi, w celu jak najszybszego usunięcia z organizmu produktów przemiany tychzwiązków.

Przetwory. Napar z ziela uczepu: 1 łyżkę ziela uczepu zalać 1-11/2 szklanki wody wrzącej inaparzać pod przykryciem 15 min. Korzystne jest dodanie 1/2 łyżki ziela fiołka trójbarwnego.Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jakośrodek moczopędny, „czyszczący krew” i pomocniczy w dolegliwościach skórnych.

Kąpiel z ziela uczepu: 100 g ziela uczepu oraz po 20 g kwiatów rumianku i liści szałwii za-lać 2-3 l wody gorącej i gotować pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić.Wlać do wanny wypełnionej do 1/3 wodą o temp. około 37°C. Wytrawione zioła umieścić wworeczku płóciennym, zawiązać i zanurzyć w wannie. Czas kąpieli 10-15 min. Stosować wświądzie, trądziku, czyrakach, trudno gojących się ranach oraz podrażnieniu i zaczerwienieniuskóry.

Zioła moczopędne: zmieszać po 25 g ziela uczepu trójlistkowego i liści mięty

381

pieprzowej oraz po 50 g ziela rdestu ptasiego, kwiatów wiązówki i kwiatów wrzosu. Zalać 3łyżki ziół 3 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 mini przecedzić. Pić 3 razy dziennie 1 szklankę naparu po jedzeniu w kamicy szczawianowej.

149. WIĄZÓWKA BŁOTNAFilipendula ulmaria (L.) Maxim.

Jest to bylina z rodziny Różowatych (Rosaceae), rozpowszechniona na dużych obszarachEuropy i Azji. W Polsce występuje pospolicie na niżu i w dolnej części gór na wilgotnych łą-kach, nad brzegami wód oraz w zaroślach.

Wiązówka błotna, zwana też tawułą błotną, wytwarza grube kłącze z licznymi korzeniamioraz sztywną, do 2 m wysoką, słabo rozgałęzioną łodygę. Liście duże, zwłaszcza odziomkowe,przerywanopierzaste. Listki jajowato wydłużone, zaostrzone, drobno podwójnie ząbkowane, odgóry ciemnozielone, od strony dolnej jaśniejsze lub okryte białym filcem. Kwiaty żółtawobiałe,promieniste, wonne, zebrane w duże baldachogrona na szczytach pędów.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w czerwcu lub lipcu zakwitające kwiatostany,gdy część kwiatów jest jeszcze w pączkach, i suszy w suszarniach naturalnych lub ogrzewa-nych w temp. do 30°C. Po wysuszeniu okrusza się kwiaty na sitach i odrzuca szypułki. Otrzy-muje się kwiat wiązówki - Flos Ulmariae, syn. Flos Spiraeae. Analogicznego surowca dostar-cza wiązówka bulwkowa - Filipendula hexapetala Gilib.

Podstawowe związki czynne. W kwiatach wiązówki występuje do 1,2% glikozydów feno-lowych, jak spireina, salicyna oraz monotropitozyd, 10-15% garbników, flawonoidy (m.in. hi-perozyd, awikularyna i kwercetyna), około 0,2% olejku eterycznego o przyjemnym zapachu(zawierającego wanilinę, aldehyd salicylowy, salicylan metylu i heliotropinę), kwasy organicz-ne, jak salicylowy, a także antocyjany i sole mineralne.

Działanie. Odwary lub napary z kwiatów wiązówki działają przeciwzapalnie i przeciwbó-lowe w chorobie reumatycznej. Zawierają bowiem związki salicylowe, które, jak się obecnieprzyjmuje, hamują biosyntezę prostaglandyn odpowiedzialnych za wywołanie i podtrzymywa-nie stanów zapalnych.

Przetwory z kwiatów wiązówki dzięki zawartości flawonoidów działają również żółciopęd-nie i moczopędnie, ponadto pobudzają nieznacznie czynność gruczołów potowych. W wynikutego sprzyjają usuwaniu z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii.

Zawarte w kwiatach wiązówki garbniki działają na przewód pokarmowy słabo ściągające,przeciwbakteryjnie, w większych dawkach słabo przeciwbiegunkowo.

Działania niepożądane. Przetwory z wiązówki stosowane w zbyt dużych dawkach mogąspowodować podrażnienia przewodu pokarmowego i zaparcia.

Zastosowanie. Wyciągi z kwiatów wiązówki stosuje się najczęściej do kąpieli leczniczychjako pomocniczy środek w leczeniu gośćca stawowego, zwłaszcza u osób starszych, opróczpodstawowych preparatów syntetycznych, przepisanych przez lekarza. Ponadto w innychprzypadkach choroby reumatycznej i w skazie moczanowej. Kwiat wiązówki jest składnikiemmieszanki ziołowej Reumosan i granulatu Reumogran.

Przetwory z kwiatów wiązówki służą również jako środek pomocniczy w chorobie

382

z przeziębienia i grypie, najczęściej w połączeniu z innymi surowcami o podobnym działaniu.Kwiat wiązówki wchodzi w skład mieszanki ziołowej Pyrosan oraz niektórych recepturowychmieszanek moczopędnych i odkażających drogi moczowe.

Przetwory. Napar z kwiatów wiązówki: 2 łyżki kwiatów zalać 2 szklankami wody wrzącej inaparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2 szklanki 3 razydziennie w 1 godz. po jedzeniu jako środek pomocniczy w chorobie reumatycznej.

Napar napotny: 1 łyżkę kwiatów wiązówki i 1 łyżkę kwiatów lipy zalać 2 szklankami wodywrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić możliwiegorący po 1/2 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami jako środek przeciwgorączkowy i na-potny, dodając każdorazowo 2-3 łyżki syropu malinowego. Bez soku malinowego służy jakośrodek przeciwzapalny i moczopędny w chorobie reumatycznej.

Zioła o działaniu moczopędnym: zmieszać po 50 g kwiatów wiązówki i liści borówki brusz-nicy oraz po 25 g kwiatów bzu czarnego, ziela fiołka trójbarwnego, liści babki lancetowatej ikwiatów chabru. Zalać 3 łyżki ziół 3 szklankami wody ciepłej i gotować łagodnie pod przykry-ciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1 szklance 3 razy dziennie między po-siłkami jako środek moczopędny w kamicy moczanowej. Doprowadzić pH moczu do 6,5-7,0.Do regulowania pH moczu stosuje się Citrolyt (Filofarm), Alkalit (CSRS) lub Uralyt U (Ma-daus, RFN). Do zakwaszania moczu można użyć kwasu askorbowego (witamina C) w dawce2-3 drażetki 4-5 razy dziennie.

Zioła w stanach zapalnych gruczołu krokowego: zmieszać po 50 g kwiatów wiązówki, zielanawłoci i korzenia łopianu oraz po 25 g kwiatów kasztanowca, ziela ruty i korzenia lukrecji.Czubatą łyżkę ziół zalać 11/2 szklanki wody ciepłej i pozostawić na 1 godz. do napęcznienia.Ogrzać powoli do wrzenia, odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2 szklanki 3 razy dziennie.Kontrolować ilość dobową wydalanego moczu.

Zioła w puchlinie brzusznej: zmieszać równe ilości kwiatów wiązówki, liści brzozy, na-owocni fasoli, korzenia wilżyny i owoców jałowca. Wsypać do termosu 11/2 łyżki ziół i zalać2 1/2 szklanki wody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić porcjami w ciągu dnia międzyposiłkami. Sprawdzać objętość moczu wydalanego w ciągu doby.

150. WIERZBA PURPUROWA (WIKLINA)Salix purpurea L.

Jest to krzew z rodziny Wierzbowatych (Salicaceae), występujący w Europie i strefieumiarkowanej Azji nad rzekami i potokami. W Polsce pospolity na niżu i w niższych partiachgórskich, często hodowany na plantacjach.

Wierzba purpurowa osiąga wysokość do 6 m. Młode pędy wyróżniają się czerwonym za-barwieniem z odcieniem purpurowym. Liście łopatkowato-lancetowate, najszersze powyżejpołowy długości, 5-8 razy dłuższe niż szerokie, zaostrzone u szczytu, w dolnej części cało-brzegie, w górnej piłkowane, całkowicie nagie, od spodu sine.

Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się wczesną wiosną przed wytworzeniem się liścikorę z młodych i gładkich gałązek, zdejmując ją w odcinkach długości około 20 cm. Suszy sięw miejscach przewiewnych w suszarniach naturalnych. Surowcem jest kora wierzby - CortexSalicis.

383

Często zbierane są kory z innych, pokrewnych gatunków (jako produkt uboczny w wikli-niarstwie), jak wierzba biała - Salix alba L., wierzba krucha - Salix fragilis L., wierzba wicio-wa - Salix viminalis L., i wierzba pięciopręcikowa - Salix pentandra L. Są one jednak znacznieuboższe w związki czynne, zwłaszcza w pochodne salicylowe 1 flawonoidy, wobec czego niemożna uważać ich za surowiec pełnowartościowy.

Podstawowe związki czynne. Kora zawiera glikozydy fenolowe w ilości do 10% (m.in. sa-licynę, salikortynę, triandrynę i salirepozyd), flawonoidy (m.in. izosalipurpurozyd i hiperozyd),garbniki pirokatechinowe i galotaniny w ilości 10%, kwas elagowy, katechinę i sole mineralne.

Działanie. Glikozydy fenolowe łatwo rozpadają się w przewodzie pokarmowym, uwalniającalkohol salicylowy, który utlenia się do kwasu salicylowego. Powstające rozpuszczalne soletego kwasu dobrze wchłaniają się do krwiobiegu i wywierają działanie przeciwzapalne, prze-ciwbólowe, przeciwgorączkowe oraz przeciwbakteryjne. Związki salicylowe hamują powsta-wanie prostaglandyn wywołujących i podtrzymujących procesy zapalne w błonach, stawach imięśniach. Działanie odwarów z kory wierzby jest jednak powolne, ponieważ zawierająznacznie mniej salicylanów, niż wynoszą dawki preparatów syntetycznych.

Zawarte w korze wierzby flawonoidy słabo zwiększają ilość wydalanego moczu wskutekwzmożenia filtracji w kłębkach nerkowych, a także w wyniku niewielkiego obniżenia napięciamięśni gładkich dróg moczowych.

Garbniki kory wierzby wykazują działanie przeciwbakteryjne, przeciwzapalne i w niewiel-kim stopniu przeciwzakrzepowe, a ponadto zmniejszają przepuszczalność ścian naczyń wło-sowatych przewodu pokarmowego i zapobiegają mikrokrwawieniom. Mają też działanie zapie-rające, przeciwbiegunkowe i nieco przeciwpotne.

Działania niepożądane. Duże dawki przetworów z kory wierzby mogą powodować zapar-cia.

Zastosowanie. Odwary z kory wierzby stosuje się jako leki pomocnicze w pod-ostrym iprzewlekłym gośćcu stawowym lub mięśniowym. Kora wierzby jest składnikiem mieszankiziołowej Pyrosan i Reumosan oraz granulatu Reumogran, a wyciąg gęsty wchodzi do maściCapsiplex, produkowanych przez Herbapol.

Przetwory z kory wierzby zalecane są w niektórych chorobach gorączkowych, zwłaszcza wgrypie i chorobie z przeziębienia, podobnie jak związki salicylowe otrzymywane syntetycznie.Stosuje się je w słabo nasilonych nerwobólach i migrenie, w łuszczycy, w nieżycie żołądka ijelit, a także w zapaleniu błon śluzowych przewodu pokarmowego ze względu na garbniki. Wpołączeniu z liściem szałwii kora wierzby używana jest do kąpieli przeciw nadmiernej potliwo-ści.

Przetwory. Odwar z kory wierzbowej: 1 1/2 łyżki rozdrobnionej kory zalać2 szklankami wody gorącej i gotować pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 15 min i prze-

cedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 3-4 razy dziennie 30-60 min po posiłkach jako środek przeciwza-palny, przeciwgorączkowy i przeciwreumatyczny oraz pomocniczo w migrenie i łuszczycy.

Kąpiel w nadmiernym poceniu: 100 g liści szałwii, 50 g kory wierzby i 25 g kwiatów ru-mianku zalać 3-4 l wody wrzącej i ogrzać pod przykryciem do wrzenia. Odstawić na 15 min iprzecedzić do wanny wypełnionej do 1/3 wodą o temp. około 37°C. Wytrawione zioła prze-nieść do woreczka płóciennego, zawiązać i zanurzyć w wannie. Czas kąpieli 15-20 min. Na-stępnie owinąć mokre ciało prześcieradłem kąpielowym i odpoczywać 30 min. Stosować wnadmiernej potliwości, świądzie, pokrzywce i innych dolegliwościach skórnych.

384

Zioła o działaniu przeciwgorączkowym: zmieszać po 50 g kory wierzbowej i korzenia go-ryczki oraz po 25 g ziela drapacza lekarskiego, korzenia mniszka i ziela centurii. Do termosuwsypać 11/2 łyżki ziół, zalać 2 szklankami wody wrzącej i pozostawić na 1 godz. pod przykry-ciem. Pić 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami. Do każdej porcji naparu można do-dać 1 łyżkę soku malinowego. Korzystne jest równoczesne przyjmowanie witaminy C i Ruti-noscorbinu.

151. WILŻYNA CIERNISTAOnonis spinosa L.

Jest to bylina lub półkrzew z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), występujący dośćpowszechnie w Europie i umiarkowanej strefie Azji na suchych łąkach, przydrożach, miedzachi torach kolejowych. W Polsce rośnie w zachodnich częściach niżu. Jest pod ochroną.

Wilżyna ciernista ma łodygę wysoką do 60 cm, rozgałęzioną, zazwyczaj ogruczoloną iowłosioną, ze skróconymi pędami przekształconymi w ciernie. Liście trójlistkowe z przy list-kami. Listki owalne, tępo piłkowane, drobne. Kwiaty grzbieciste o koronie motylkowatej,ciemnoróżowej.

Surowiec. Do celów leczniczych wykopuje się jesienią lub wczesną wiosną korzenie upra-wianej wilżyny ciernistej, myje i suszy w suszarni ogrzewanej w temp. do 45°C. Otrzymuje sięjako surowiec korzeń wilżyny ciernistej - Radix Ononidis.

Podstawowe związki czynne. Korzeń zawiera około 0,2% olejku eterycznego o składziemało poznanym. Jednym ze składników jest spinozyn. Ponadto występują flawonoidy (m.in.ononina, dwuhydroononina, trifolizyryna i onospina), trójterpeny (m.in. α-, β- i γ-onocerynaoraz pochodne kwasu glicyryzynowego - bezpostaciowy ononid), garbniki, kwasy organiczne,jak cytrynowy, żywice, fitoaglutyniny, pochodne kumaranochromanu i sole mineralne.

Działanie. Dzięki obecności olejku eterycznego oraz flawonoidów korzeń wilżyny wykazu-je dość silne działanie moczopędne i ułatwia wydalanie z organizmu mocznika, chlorków iróżnych szkodliwych produktów przemiany materii.

Przetwory z wilżyny słabo pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, w niewielkim stopniuhamują drobne krwawienia z włosowatych naczyń przewodu pokarmowego, mają też słabedziałanie przeciwzapalne, korzystne w leczeniu żylaków odbytu.

Działania niepożądane. Przetwory z wilżyny stosowane w dawkach leczniczych nie wyka-zują działania szkodliwego.

Zastosowanie. Przetwory z wilżyny stosuje się przede wszystkim w chorobach nerek i drógmoczowych, a także w kamicy moczowej, skazie moczanowej, stanach reumatoidalnych orazniektórych schorzeniach skórnych. Korzeń wilżyny wchodzi w skład pasty Fitolizyna, stoso-wanej jako środek zapobiegający powstawaniu kamieni moczowych, oraz granulatu Betagran ipłynu Betasol, używanych jako lek wspomagający w różnych postaciach łuszczycy.

Niekiedy stosuje się korzeń wilżyny w żylakach odbytu (hemoroidach) i towarzyszących imkrwawieniach oraz bólu i świądzie. Czasem w łagodnym, przewlekłym nieżycie przewodu po-karmowego oraz drobnych krwawieniach z włosowatych naczyń krwionośnych, ale zawsze wpołączeniu z innymi surowcami.

Przetwory. Napar z korzenia wilżyny: 1 łyżkę rozdrobnionych korzeni zalać w termosie 1-11/2 szklanki wody wrzącej, zamknąć i pozostawić na 1-2 godz.

385

Pić po 1/4-1/3 szklanki 2-4 razy dziennie miedzy posiłkami jako środek moczopędny.Dawniej zalecano odwary z korzenia wilżyny. Obecnie stwierdzono, że gotowanie tego su-

rowca powoduje powstawanie substancji antydiuretycznej, hamującej wydzielanie moczu. Dla-tego korzystniej jest zalać surowiec ciepłą wodą, pozostawić na 1 godz. do napęcznienia, na-stępnie ogrzać do wrzenia (nie należy gotować).

Zioła moczopędne: zmieszać po 25 g rozdrobnionego korzenia wilżyny, strączków fasoli,ziela skrzypu i liści mięty pieprzowej oraz po 50 g liści mącznicy lekarskiej, liści brzozy i roz-drobnionego korzenia lubczyka. Zalać 3 łyżki ziół 3 szklankami wody ciepłej i gotować łagod-nie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 1 szklance 3razy dziennie między posiłkami w kamicy moczowej, zwłaszcza gdy powstają złogi fosfora-nów, moczanów i szczawianów.

Zioła w kamicy szczawianowej i fosforanowej: zmieszać po 50 g korzenia wilżyny, liścibrzozy i kwiatów bzu czarnego oraz po 25 g ziela fiołka trójbarwnego, kwiatów robinii aka-cjowej i strączków fasoli. Zalać 3 1/2 łyżki ziół 4 1/2 szklanki wody wrzącej i pozostawić podprzykryciem na parze przez 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2/3-1 szklankę napa-ru 3-5 razy dziennie. W kamicy szczawianowej (ale nie fosforanowej) przyjmować jednocze-śnie na koniec noża węglan lub tlenek magnezu. W kamicy szczawianowej korzystne jest, abypH moczu wynosiło 6,0-6,2, natomiast w kamicy fosforanowej pH powinno osiągać 5,2-5,6.Do regulowania pH moczu stosuje się Citrolyt (Filofarm), Alkalit (CSRS) lub Uralyt U (Ma-daus, RFN). Do zakwaszenia moczu można użyć kwasu askorbowego (wit. C), w dawce 2-3drażetki 4-5 razy dziennie. Korzystnie działają kąpiele ziołowe oraz dieta uboga w sole wap-nia.

Zioła w skazie moczanowej (dnie): zmieszać po 20 g korzenia wilżyny, strączków fasoli isłomy owsianej oraz 50 g kory wierzbowej. Zalać 2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej, po-zostawić na 1-2 godz. do napęcznienia, ogrzać powoli do wrzenia (nie gotować), odstawić na10 min i przecedzić. Pić 3 razy dziennie po 2/3 szklanki między posiłkami przez kilka tygodniw podwyższonym poziomie kwasu moczowego we krwi, bólach stawowych spowodowanychodkładaniem się moczanów w początkach kamicy moczanowej oraz w zapaleniu prostaty.

Zioła w stanach zapalnych gruczołu krokowego: zmieszać równe ilości korzenia wilżyny,ziela połonicznika, kłącza pięciornika kurzego ziela, kory wierzbowej, ziela tymianku i zielaskrzypu. Do 2 szklanek wody ciepłej wsypać 1 1/2 łyżki ziół, pozostawić na 1 godz. do na-pęcznienia, ogrzać powoli do wrzenia i odstawić na 10 min, po czym przecedzić. Pić 1/2-2/3szklanki 3-4 razy dziennie między posiłkami.

Nalewka z wilżyny, Tinctura Ononidis spinosae (ZSRR), wyciąg alkoholowy z wilżynybezbronnej - Ononis arvensis L. Działa przeciwkrwotocznie, głównie w krwawieniach z prze-wodu pokarmowego, oraz reguluje wypróżnienia. Dawki po 1 łyżeczce 2-3 razy dziennie.

Urologicum (Nattermann, RFN), wyciąg gęsty w tubie, zawierający wyciągi z 12 ziół. Sto-suje się w zmniejszonym wydalaniu moczu, obrzękach, nieżytach miedniczek nerkowych i pę-cherza, kamicy moczowej i zapaleniu prostaty.

386

152. WROTYCZ POSPOLITYTanacetum vulgare L.

Jest to bylina silnie aromatyczna z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w całejEuropie i na Syberii. W Polsce pospolita na całym niżu i w niższych partiach górskich. Rośniena przychaciach, przydrożach, nasypach kolejowych, miedzach i pastwiskach.

Wrotycz ma łodygę wysokości do 1,5 m, słabo rozgałęzioną. Rozrasta się w duże kępy. Li-ście duże, pierzaste- lub podwójnie pierzastosieczne, o łatkach pierzastowci-

Wrotycz pospolity (wg T. Hajka, 1562)

387

nanych lub piłkowanych. Kwiaty drobne, żółte, zebrane w koszyczki o średnicy 7-10 mm.Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od lipca do września świeżo rozkwitające koszyczki

kwiatowe bez szypułek i suszy najlepiej w suszarniach ogrzewanych w temp. do 30°C. Surowcemjest kwiat wrotyczu - Flos Tanaceti. Spotykany u nas surowiec stanowi mieszaninę 2 do 8 raschemicznych, różniących się dość znacznie składem chemicznym olejku eterycznego.

Podstawowe związki czynne. Najważniejszym składnikiem jest olejek eteryczny - do 1,5%,zawierający β-tujon - do 70%, izotujon, kamfen i inne terpeny. W niektórych rasach chemicznychgłównymi związkami w olejku są β-pinen, artemisiaketon, kamfora lub umbellulon. Ponadtostwierdzono w kwiatach związki goryczowe, jak tanacetyna i reynozyna, flawonoidy, głównie po-chodne luteoliny i kwercetyny, ksantofil i sole mineralne.

Działanie. Ze względu na zawartość tujonu w olejku eterycznym kwiaty wrotyczu lub wyciągidziałają przeciwrobaczycowo, zwłaszcza na glisty ludzkie i owsiki. Podane zewnętrznie, niszcząwszy głowowe i łonowe oraz świerzbowce. Gorzka substancja tanacetyna pobudza czynność wy-dzielniczą błony śluzowej żołądka.

Działania niepożądane. Po podaniu doustnym wyciągu lub sproszkowanych kwiatów wro-tyczu może nastąpić podrażnienie i przekrwienie błon śluzowych przewodu pokarmowego, maci-cy i nerek, a po większych dawkach - zawroty głowy, krwiomocz, kurcze oraz utrata świadomo-ści.

Zastosowanie. Ze względu na zmienność składu chemicznego i wysoką toksyczność tujonuzaniechano obecnie doustnego stosowania wrotyczu lub jego wyciągów. Niekiedy tylko jest onjednym ze składników mieszanek ziołowych lub specyfików. Same kwiaty wrotyczu lub ich prze-twory stosowane są jedynie zewnętrznie.

Zewnętrznie na skórę stosuje się wyciąg alkoholowy z kwiatów wrotyczu przeciw wszom iświerzbowcom. Wchodzi on w skład preparatu Artemisol.

W lecznictwie ludowym wyciąg alkoholowy z kwiatów wrotyczu stosowany jest do nacierania wbólach gośćcowych i artretycznych. Ziele wrotyczu służyło jako ludowy środek odstraszający mole ipluskwy, równie skuteczny jak ziele bagna zwyczajnego -Ledum palustre L.

Przetwory. Odwar z kwia tów wrotyczu: 1 łyżkę kwiatów wrotyczu i 1/2 łyżki ziela ma-cierzanki lub ziela tymianku albo ziela piołunu zalać 1 szklanką wody wrzącej. Ogrzać powolipod przykryciem do wrzenia (nie gotować). Odstawić na 15 min i przecedzić. Stosować ze-wnętrznie w świerzbie i wszawicy głowowej i łonowej. W przypadku wszawicy głowowej włosyobficie zwilżyć płynem i zawiązać chustką na 2-3 godz. Następnie głowę umyć i wyczesać gę-stym grzebieniem. Po 24 godz. włosy zmyć ciepłym octem i wyczesać gęstym grzebieniem w ce-lu usunięcia gnid. Oba zabiegi powtórzyć po 6-7 dniach.

153. WRZOS ZWYCZAJNYCalluna vulgaris (L.) Salisb.

Jest to półkrzew z rodziny Wrzosowatych (Ericaceae), występujący powszechnie na półkulipółnocnej. W Polsce spotyka się pospolicie na całym niżu oraz w górach na wrzosowiskach i wsuchych lasach sosnowych lub brzozowych, w miejscach słonecznych i piaszczystych.

Wrzos ma łodygi rozgałęzione, gałązki gęsto ulistnione. Liście równowąskie,

388

drobne, z dwoma ostrymi uszkami w nasadzie. Kwiaty promieniste, różowe, długości 3-4 mmw jednostronnych wielokwiatowych gronach na szczytach gałązek.

Surowiec. Do celów leczniczych ścina się od sierpnia do września górne części rozkwitają-cych gałązek wrzosu i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie, rozłożone cien-ką warstwą. Po wysuszeniu osmykuje się kwiaty ręcznie, a następnie odsiewa zanieczyszczeniai gałązki na sitach. Otrzymuje się jako surowiec kwiat wrzosu - Flos Callunae, syn. - Flos Eri-cae.

Podstawowe związki czynne. Kwiat wrzosu zawiera około 7% garbników, flawonoidy(m.in. kwercetynę i mirycetynę oraz ich aglikony), glikozyd fenolowy arbutynę (0,3-0,4%),olejek eteryczny, alkaloid erykodynę, kwasy organiczne, jak fumarowy, związki polifenolowe,związek goryczowy i sole mineralne obfitujące w krzemionkę.

Działanie. Przetwory z kwiatów wrzosu zwiększają ilość dobową wydalanego moczu, coprzypisuje się flawonoidom. Działają też nieznacznie rozkurczowo, a ponadto przeciwbakte-ryjnie, ale tylko w przypadku alkalicznego odczynu moczu, ponieważ glikozyd arbutyna ulegawówczas hydrolizie, uwalniając pochodną fenolową, hydrochinon. Słabe własności przeciw-bakteryjne mają także związki polifenolowe, zbliżone do garbników.

Z kolei garbniki zawarte w surowcu hamują rozwój flory bakteryjnej w przewodzie pokar-mowym i w niewielkim stopniu zmniejszają jego stan zapalny. Związek goryczowy zaś wzma-ga wydzielanie soku żołądkowego, usprawnia procesy trawienia i poprawia łaknienie. Najlep-sze wyniki osiąga się w mieszaninie z innymi, podobnie działającymi surowcami.

Działania niepożądane. Przetwory z kwiatów wrzosu stosowane w zalecanych dawkach niewywierają działania szkodliwego.

Zastosowanie. Wyciągi z wrzosu stosuje się najczęściej w stanach zapalnych dróg moczo-wych, a także pomocniczo w kamicy moczowej. Pożądane jest jednak doprowadzenie odczynumoczu do alkalicznego (pH 7,2-8,0). Napar z kwiatów wrzosu podaje się również w nieżycieżołądka i jelit, łagodnych biegunkach, bezsoczności i braku łaknienia.

Przetwory. Napar z kwiatów wrzosu: 1-1 1/2 łyżki kwiatów zalać w termosie 2 szklankamiwody wrzącej, zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie po posił-kach jako środek moczopędny i odkażający drogi moczowe lub na 30 min przed jedzeniem ja-ko środek żołądkowy, regulujący trawienie.

Zioła o działaniu moczopędnym: zmieszać równe ilości kwiatów wrzosu, kwiatów chabrubławatka, kwiatów wiązówki, liści brzozy i ziela połonicznika. Zalać 2-3 łyżki mieszanki 3szklankami wody ciepłej i pod przykryciem ogrzać do wrzenia (nie gotować). Odstawić na 15min i przecedzić do termosu. Pić 3-4 razy dziennie 2/3-1 szklankę między posiłkami jako śro-dek moczopędny i odkażający drogi moczowe, zwłaszcza pęcherz. Również w kamicy mo-czowej.

Zioła w kamicy moczowej: zmieszać po 50 g kwiatów wrzosu, kwiatów wiązówki i zielardestu ptasiego oraz po 25 g ziela uczepu trójlistkowego i liści mięty pieprzowej. Zalać 3 łyżkiziół 3 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15-20 min. Odstawić na 15 min iprzecedzić. Pić 2/3-1 szklankę 3 razy dziennie po jedzeniu w kamicy szczawianowej.

Zioła w zakażeniu dróg moczowych: zmieszać po 50 g kwiatów wrzosu i kwiatów nagietkaoraz po 25 g kwiatów kasztanowca, korzenia omanu, ziela tymianku i kwiatów bzu czarnego.Wsypać 2 1/2 łyżki ziół do termosu i zalać 3

389

szklankami wody wrzącej. Po 1 godz. pić 2/3 szklanki 3-4 razy dziennie jako środek bakterio-bójczy, przeciwzapalny, przeciwkrwotoczny i wzmacniający naczynia włosowate w ostrym i wprzewlekłym infekcyjnym zapaleniu dróg moczowych oraz w nieżycie żołądka i jelit. Możnado każdej porcji naparu dodać 3-5 kropli Propolanu (Herbapol). Sprawdzić, czy nie ma uczule-nia na propolis.

Zioła w zapaleniu miedniczek nerkowych: zmieszać 100 g liści borówki brusznicy, po 50 gkwiatów wrzosu i ziela skrzypu oraz 20 g liści brzozy i liści orzecha włoskiego. Zalać 2 łyżkiziół 21/2 szklanki wody ciepłej i odstawić na 1 godz. do napęcznienia. Następnie gotować po-woli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie 1/2-2/3szklanki między posiłkami.

154. ŻEŃ-SZEŃ

Panax ginseng C. A. Mey.

Jest to niewielka bylina z rodziny Araliowatych (Araliaceae), występująca w cienistych la-sach liściastych Korei, północno-wschodnich Chin oraz na dalekowschodnim terytorium ZSRRod rzeki Amur do Ussuri, od wieków tam uprawiana, a ostatnio również na Kaukazie i Ukra-inie.

Żeń-szeń wykształca mięsisty, mało rozgałęziony i zgrubiały korzeń palowy, niekiedy człe-kokształtny, z którego wyrasta dęta łodyga, o wysokości do 70 cm. Liście łodygowe są dłu-googonkowe i ułożone po 4 w okółku. Poszczególne liście składają się z 5-7 jajowato-lancetowatych listków, owłosionych na nerwach i brzegiem ostro ząbkowanych. Pęd kwiatowywyrasta ze środka okółka liści i jest zakończony baldachem złożonym z 15-20 zielonkawobia-łych kwiatów. Owocem jest pestkowiec podobny do jagody, jaskrawoczerwonej barwy, zawie-rający zwykle 2 nasiona. Roślina rozwija się bardzo wolno, dlatego po 8-10 latach od kiełko-wania z nasienia korzeń osiąga ciężar zaledwie 10 g, a po 20 latach 20-25 g. Na plantacjachszybkość wzrostu rośliny i przyrost wagi są nieco większe.

Surowiec. Jesienią w okresie owocowania rośliny wykopuje się całe korzenie, gdy mająciężar co najmniej 10 g i w stanie świeżym przeznacza się na eksport do wytwórni farmaceu-tycznych lub suszy w całości na użytek miejscowy. Otrzymuje się korzeń żeń-szenia - RadixGinseng, syn. Radix Panacis. Surowiec pochodzący ze stanu naturalnego jest wyżej ceniony odsurowca pozyskanego z uprawy. Do przemysłowego izolowania związków czynnych używasię całą roślinę w okresie kwitnienia.

Inne pokrewne gatunki żeń-szenia, mianowicie Panax notoginseng Burkill, Panax pseudo-ginseng Walich i Panax japonicus C. A. Mey., dostarczają surowca o niższej wartości odomawianego. Jedyny północnoamerykański gatunek, żeń-szeń pięciolistny - Panax quinquefo-lium L., znany od wieków Indianom kanadyjskim, odznacza się dość szybkim wzrostem, małązawartością związków czynnych i jest uprawiany na dużą skalę nie tylko w swojej ojczyźnie,lecz ostatnio także w Azji. Dostarcza korzeni, które stanowią tani i łatwo dostępny surowieczastępczy żeń-szenia prawdziwego.

Ponadto znane są inne jeszcze rośliny, należące do tej samej rodziny Araliowatych i o ana-logicznych własnościach, jak eleuterokok kolczasty - Eleutherococcus senticosus Maxim. (zob.nr 35), aralia wysoka - Aralia elata (Miq.) Seem., która jest niewielkim drzewem daleko-wschodnim, dostarczającym jako surowca korzeni - Radix Ara-

390

liae, zwodnica wyniosła - Echinopanax elatum Nakai., kolczasty krzew nadmorski, z któregozbiera się korzenie wraz z kłączem - Radix Echinopanacis. Lenza krokoszowa - Lenzea car-thamoides DC (z rodziny Złożonych - Compositae), jest byliną dostarczającą kłączy z korze-niami - Rhizoma Lenzeae.

Podstawowe związki czynne. Wszystkie części żeń-szenia prawdziwego, lecz najwięcejkorzeń, zawierają mieszaninę 16 saponin trójterpenowych, będących połączeniami aglikonówpanaksadiolu, panaksatriolu lub kwasu oleanolowego z 3-6 cukrami prostymi. W 1962 r. bada-cze japońscy wykryli 12 związków saponinowych i nazwali je ginsenozydami. W tym samymroku badacze radzieccy wyizolowali 6 związków (z których 2 okazały się identyczne z ginse-nozydami) i nazwali je panaksozydami. Analogiczne związki znaleziono w innych gatunkachżeń-szeni. W pozostałych wymienionych wyżej roślinach stwierdzono obecność związkówzbliżonych strukturalnie do ginsenozydów.

Działanie. Wyciągi z żeń-szenia oraz innych roślin wyżej wymienionych działają ogólniepobudzająco i wzmacniająco na ośrodki ruchowe i wydzielnicze, znajdujące się w ośrodko-wym układzie nerwowym i rdzeniu przedłużonym. Bodźce wychodzące z tych ośrodków do-cierają do wielu narządów wewnętrznych i tym należy tłumaczyć tak dużą różnorodność dzia-łania. Stwierdzono bowiem na podstawie nowoczesnych metod, że żeń-szeń obniża ciśnieniekrwi, zwiększa ilość wydalanego moczu i odtruwa organizm, obniża poziom cukru we krwi,ma właściwości przeciwwrzodowe, hamuje rozwój niektórych nowotworów oraz pobudzaczynność serca. Potwierdzono w ten sposób dawne wiadomości, iż surowiec ten ma wszech-stronny wpływ na organizm, zwiększa jego ogólną wydolność, zdolności adaptacyjne nawet dotrudnych i długotrwałych niesprzyjających warunków otoczenia, a także do dużego wysiłku.Wśród wykrytych ginsenozydów i panaksozydów znaleziono związki warunkujące wymienio-ne działania, a oprócz tego wykazano ich wpływ na gruczoły wydzielania wewnętrznego i napoziom niektórych hormonów we krwi.

Działania niepożądane. Wprawdzie żeń-szeń jest pozbawiony działania euforycznego lubnarkotycznego, nie wywołuje odurzenia i błogostanu, ale sam fakt zwiększania sił witalnych(także potencji u mężczyzn) i ogólnej wydolności sprawił, że zaczęto go nadużywać. Prowadzito do powstania tzw. syndromu żeń-szeniowego, objawiającego się biegunką, nadciśnieniem,wysypką skórną i sennością.

Zastosowanie. Wyciągi z żeń-szenia i pozostałych wymienionych wyżej roślin zaleca sięosobom wyczerpanym nadmierną pracą, przebytymi chorobami, ogólnie osłabionym i małoodpornym, rekonwalescentom po zabiegach chirurgicznych i po przebytych chorobach wynisz-czających oraz osobom w wieku podeszłym. Ponadto jako środek pomocniczy w zaburzeniachczynności serca, naczyń krwionośnych, nerek, jelit, trzustki, wątroby oraz mózgu i nerwówobwodowych.

Przetwory. Kumsan Ginseng (Scheurich, RFN), płyn i kapsułki zawierające standaryzowa-ny wyciąg z korzeni żeń-szenia. Zaleca się dawki po kapsułce lub 15 ml płynu rano i wieczo-rem. Na Zachodzie znanych jest wiele innych analogicznych preparatów w postaci sproszko-wanego surowca, wyciągu płynnego lub suchego, tabletek, eliksirów, a nawet papierosów, gu-my do żucia, płynów kosmetycznych itp. Ich wartość lecznicza jest różna, niekiedy bardzo ma-ła lub żadna, jak to wykazały kontrole. W ZSRR nie produkuje się preparatów z żeń-szenia,lecz surowiec jest skupowany, a cena jego jest bardzo wysoka (do 1700 rb za 1 kg korzenia Igatunku).

Wyciąg z korzenia eleuterokoka, Extractum Eleuterococci fluidum (ZSRR), krople. Stosujesię po 20-40 kropli w kieliszku wody 2-3 razy dziennie na 1 godz.

391

przed jedzeniem jako środek ogólnie wzmacniający i zwiększający potencje. Szeroko stosowa-ny w gerontologii.

Nalewka z korzenia aralii, Tinctura Araliae (ZSRR). Dawki 30-40kropli2-3 razy dziennie.Działanie i zastosowanie jak wyżej.

Saparal (ZSRR), tabletki zawierające po 0,05 g mieszaniny soli amonowych glikozydówtrójterpenowych (aralozydów A, B i C), wyizolowanych z korzeni aralii. Stosuje się w wyczer-paniu nerwowym (neurastenia), ogólnej utracie sił, podciśnieniu, osłabieniu lub utracie poten-cji, rekonwalescencji i innych. Dawki po 1 tabletce 2-3 razy dziennie po jedzeniu w ciągu 15-30 dni, po czym przerwa 1-2 tygodnie.

Nalewka z kłączy z wodnicy, Tinctura Echinopanacis (ZSRR). Stosuje się 2-3 razy dzienniepo 30-40 kropli przed jedzeniem. Działanie i zastosowanie jak wyżej.

Wyciąg z kłączy lenzy krokoszowej, Extractum Lenzeae carthamoidis fluidum (ZSRR),płyn. Dawki 20-30 kropli 2-3 razy dziennie. Działanie i zastosowanie jak wyżej.

Nalewka z nasion cytryńca chińskiego, Tinctura Schizandrae (ZSRR), płyn. Działanie, za-stosowanie i dawkowanie jak poprzedniego preparatu.

155. ŻYWOKOST LEKARSKISymphytum officinale L.

Jest to roślina wieloletnia z rodziny Szorstkolistnych (Boraginaceae), występująca niemal wcałej Europie, z wyjątkiem krańców pomocnych i południowych, oraz w Azji aż po wschodniąSyberię. W Polsce rośnie pospolicie nad brzegami wód, przy rowach i kanałach oraz na mo-krych łąkach całego niżu i rejonu podgórskiego.

Żywokost lekarski wykształca pod ziemią gruby, rozgałęziony korzeń palowy, długości do80 cm, po wysuszeniu ciemnobrązowy, czasem niemal czarny, podłużnie bruzdowany. Łodygaprosto wzniesiona, kanciasta, z wieloma odgałęzieniami, dosięgająca w sprzyjających warun-kach 1 m wysokości. Liście odziomkowe i dolne na łodydze ogonkowe, jajowatolancetowate, uszczytu zaostrzone, do 50 cm długie. Liście łodygowe górne - mniejsze, lancetowate, siedzące.Zarówno łodyga, jak też liście są gęsto, szorstko owłosione. Kwiaty zwisłe, promieniste, zro-słopłatkowe, rurkowato-dzwonkowate, purpurowo-fioletowe, czasem białe. Owocem jest roz-łupka. Kwitnie od maja do lipca.

Surowiec. Do celów leczniczych wykopuje się z upraw lub stanu naturalnego rośliny dwu-letnie jesienią lub wiosną w trzecim roku wegetacji. Oddziela się całe organy podziemne,oczyszcza z resztek części nadziemnych, myje, odcina pojedyncze zdrowe korzenie i suszy wsuszarni ogrzewanej w temp. do 50°C. Surowcem jest korzeń żywokostu - Radix Symphyti,syn. Radix Consolidae. Należy go przechowywać w miejscu suchym, gdyż łatwo wilgotnieje.

Liście żywokostu lub całe ziele stosowano jedynie w gospodarstwie domowym jako dodatekdo paszy dla zwierząt i drobiu.

Podstawowe związki czynne. Korzeń żywokostu zawiera do 1,5% alantoiny, do 6,5%garbników, 10-15% śluzu, kwasy wielofenolowe, jak chlorogenowy, kawowy i litospermowy,skrobię, asparaginę, β-sytosterol, związki cukrowe, aminokwasy, ślady olejku eterycznego i so-le mineralne z dużą ilością krzemu. Ponadto alkaloidy pirolizy-

392

dynowe w ilości do 0,32%. Stwierdzono obecność następujących alkaloidów: symfytyny,echimidyny, likopsaminy, acetylolikopsaminy, lasiokarpiny (0,0058%) i N-tlenku heliosupiny.Wykrycie tych alkaloidów oraz ich toksyczności spowodowało zmniejszenie zainteresowaniarośliną i znaczne ograniczenie stosowania korzeni żywokostu.

Działanie. Surowiec lub jego wyciągi wywierają po podaniu doustnym korzystny wpływ nabłony śluzowe żołądka i jelit. Działają ściągające, powlekające i regenerujące. Pod ich wpły-wem następuje zmniejszenie lub zahamowanie mikrokrwawień z uszkodzonych naczyń wło-sowatych w przewodzie pokarmowym oraz stanu zapalnego, ułatwienie bliznowacenia ubyt-ków spowodowanych wrzodem trawiennym. Hamują również proces zanikowy błon śluzo-wych żołądka i jelit u osób w wieku podeszłym.

Wykazano doświadczalnie, że pod wpływem wyciągów z żywokostu następuje zwiększenieliczby leukocytów obojętnochłonnych oraz pobudzenie mechanizmów obronnych, wyrażającesię m.in. przyspieszonym wypełnianiem ubytków kostnych po złamaniach. Polska nazwa ży-wokost wywodzi się od słów: „żywi kość”.

Stosowanie żywokostu na skórę uszkodzoną ułatwia tworzenie się ziarniny w ubytkachskórnych (rany, owrzodzenia troficzne) oraz naskórka. Wieloletnie obserwacje wykazały, żeproces ten zależy w dużym stopniu, lecz nie całkowicie, od obecności alantoiny, gdyż maścilub zasypki zawierające jako główny związek alantoinę, są z reguły mniej skuteczne niż wy-ciągi z korzeni żywokostu. Podobnie korzystne działanie na błony śluzowe stwierdzono stosu-jąc wyciągi z żywokostu do płukania jamy ustnej i gardła.

Działania niepożądane. Wykrycie w ostatnich latach obecności alkaloidów pirolizydyno-wych w omawianym surowcu zmieniło nasze poglądy na wartość leczniczą żywokostu i naka-zało dużą ostrożność w jego stosowaniu. Stwierdzono bowiem, że alkaloidy pirolizydynoweodznaczają się wysoką toksycznością. Długotrwałe ich podawanie powoduje stopniowe i po-czątkowo nieuchwytne uszkodzenie miąższu wątroby, objawiające się powiększeniem jegokomórek, ogniskowymi zwłóknieniami, przerostem tkanki w przewodach żółciowych i wresz-cie marskością wątroby. Uszkodzona wątroba staje się podatna na różne inne czynniki muta-genne i dość często reaguje wytworzeniem raka wątroby. Również w płucach tworzą się analo-giczne uszkodzenia, których konsekwencją może być pojawienie się w obrębie zrazików pła-tów płucnych zmian nowotworowych, zwykle gruczolaka. Obserwacje powyższe odnoszą siędo wyizolowanych, pojedynczych alkaloidów lub do ich mieszanin podawanych różnym zwie-rzętom doświadczalnym.

Zastosowanie. Przed odkryciem obecności alkaloidów pirolizydynowych stosowano żywo-kost we wrzodzie żołądka i dwunastnicy, nieżycie błon śluzowych przewodu pokarmowego,uszkodzeniach i mikrokrwawieniach spowodowanych różnymi toksycznymi związkami, m.in.niektórymi lekami (np. tabletkami salicylanów) i substancjami żrącymi (np. ługami lub kwa-sami). Również w łagodnych nieżytach jamy ustnej, gardła i krtani, zwłaszcza u dzieci i mło-dzieży. Zewnętrznie stosowano miazgę, maści lub odwary z korzeni żywokostu na oparzenia,odmrożenia, trudno gojące się rany, owrzodzenia żylakowe nóg, stany zapalne skóry i egzemy.W lecznictwie ludowym żywokost uchodził za skuteczny środek w różnego rodzaju złama-niach kości.

Obecnie, po odkryciu toksycznych właściwości alkaloidów pirolizydynowych, wydano wPolsce całkowity zakaz stosowania w celach leczniczych żywokostu, zanie-

393

chano produkowania odpowiednich preparatów i dokonano zmian receptury niektórych mie-szanek ziołowych, w skład których wchodził korzeń żywokostu. W krajach zachodnich, jakNiemcy, Francja oraz Włochy, nie stosuje się i nie produkuje preparatów doustnych z żywoko-stu, natomiast nadal wyrabia się przetwory do użytku zewnętrznego do chwili rozstrzygnięcia,czy ta droga podawania jest dostatecznie bezpieczna. Należy dodać, że zostały wycofane zużycia również inne rośliny zawierające alkaloidy pirolizydynowe, a dotąd traktowane u nas ina Zachodzie jako lecznicze, jak ostrzeń pospolity - Cynoglossum officinale L., starzec zwy-czajny - Senecio vulgaris L., oraz gatunki pokrewne.

ROŚLINY LECZNICZE SILNIE DZIAŁAJĄCEW poprzednim rozdziale omówione zostały obszernie rośliny lecznicze, nazywane popular-

nie słabo działającymi. Określenie to nie jest równoznaczne z małą skutecznością rośliny, atym bardziej małą przydatnością w lecznictwie. Oznacza jedynie, że zasadniczo nie zawierająone, prócz kilku wyjątków (np. konwalia, miłek, janowiec), substancji silnie działających. Ro-śliny te mogą być bezpiecznie stosowane nawet przez długi czas, jeżeli choroba będzie wła-ściwie rozpoznana, będą przestrzegane zalecenia co do dawkowania, częstotliwości i okresustosowania.

W przeciwieństwie do poprzednich rośliny silnie działające, omawiane w niniejszym roz-dziale, zawierają różnej budowy związki czynne, należące do grupy alkaloidów i glikozydów,które wykazują wysoką aktywność fizjologiczną. Są to trucizny, które jednak w małych i bar-dzo małych dawkach wywierają działanie lecznicze i należą, z dwoma tylko wyjątkami(ostróżka, żarnowiec), do leków o znaczeniu światowym. O dużej aktywności tych związkówświadczy, że np. digoksynę stosuje się w dawce dziennej 0,1 mg, strychninę w dawce jednora-zowej 1 mg, aczkolwiek chininę w dawkach znacznie większych. Związki te, prócz bardzo nie-licznych, mają małą rozpiętość terapeutyczną, czyli niewielką różnicę między dawką lecznicząa toksyczną. Z tych względów wyciągi z roślin silnie działających oraz preparaty zawierająceich związki czynne są wydawane tylko z przepisu lekarza. Należy też pamiętać, że niektóre znich, jak np. morfina, kokaina, są narkotykami powodującymi uzależnienie. Wszystkie prepa-raty z tej grupy, jeśli są przechowywane w domu w okresie leczenia, powinny być dobrze za-bezpieczone przed dostępem dla dzieci i młodzieży.

156. BARWINEK POSPOLITYVinca minor L.

Jest to półkrzew zaliczany do rodziny Toinowatych (Apocynaceae), występujący w środko-wej i południowej Europie. W Polsce rośnie na niżu i dolnej strefie górskiej w lasach i zaro-ślach. Często bywa uprawiany w ogrodach jako roślina ozdobna o zimotrwałych liściach. Ło-dygi ma pełzające i zakorzeniające się, pędy kwiatonośne wzniesione. Liście eliptyczne lubeliptyczno-lancetowate, krótkoogonkowe. Kwiaty wyrastają pojedynczo z kątów liści, promie-niste o koronie zwykle jasnoniebieskiej, 2-2,5 cm długiej.

Do celów leczniczych zbiera się ziele barwinka pospolitego - Herba Vincae minoris, któresłuży w przemyśle farmaceutycznym do izolowania winkaminy.

Ziele barwinka mniejszego zawiera ponad 1% mieszaniny około 30 alkaloidów, z

395

których najważniejsze są winkamina, wincyna, winkanoryna. Mniejsze znaczenie mają innezwiązki, jak flawonoidy, trójterpeny i garbniki.

Alkaloid winkamina i jego półsyntetyczne pochodne w sposób niemal wybiórczy łagodnierozszerzają obwodowe naczynia krwionośne, zwłaszcza naczynia mózgowe. W wyniku tegoobniżają ciśnienie krwi bez ujemnego wpływu na serce i polepszają krążenie mózgowe. U osóbw podeszłym wieku z postępującą miażdżycą prowadzą często do poprawy pamięci, zdolnościkoncentracji i łatwiejszego zasypiania. Następuje ogólne uspokojenie, zwłaszcza że i na mię-sień sercowy winkamina wpływa podobnie jak preparat z konwalii, ponieważ zmniejsza czę-stotliwość skurczów i wzmaga ich siłę. Korzystny jest również wpływ winkaminy na drobnenaczynia oczne i uszne. Omawiany związek, prócz łagodnego działania rozszerzającego na-czynia krwionośne macicy, pobudza jej mięsień w sposób nieco zbliżony do alkaloidów spory-szu.

Alkaloidy barwinka, a zwłaszcza winkamina i jej półsyntetyczne pochodne, są stosowane wleczeniu nadciśnienia tętniczego, w nerwicach wegetatywnych, zastojach żylnych i zarosto-wym zapaleniu żył. Zaleca się także w migrenie, zawrotach głowy z niedotlenieniem mózguoraz w łagodnych postaciach choroby wieńcowej. Kurację można prowadzić tylko pod nadzo-rem lekarza.

Dobre wyniki daje łączenie winkaminy z przetworami z kwiatów arniki, kasztanowca, gło-gu, konwalii i milka wiosennego.

Winkamina, w postaci łatwo rozpuszczalnych soli, w tabletkach i zastrzykach: Devincan(Węgry), Oxygeron (Syntex, USA). Zastosowanie podano wyżej.

Cavinton (Węgry), tabletki, zawiera zmodyfikowaną pochodną winkaminy o lepszym odniej działaniu i bez objawów szkodliwych.

157. BARWINEK RÓŻYCZKOWYCatharanthus roseus G. Don.

Roślina jest półkrzewem, niekiedy byliną, z rodziny Toinowatych (Apocynaceae), począt-kowo nazywanym Vinca rosea L., później zaliczonym do rodzaju Catharanthus. Pochodzi zMadagaskaru, lecz obecnie spotykana w wielu krajach o klimacie tropikalnym. Jest częstouprawiana jako ozdobna oraz na dużą skalę jako lecznicza. W Polsce prowadzono próby ho-dowli jako rośliny jednorocznej, lecz bez powodzenia.

Barwinek różyczkowy osiąga wysokość do 80 cm, liście ma owalnie wydłużone, parami na-przeciwległe, skórzaste, błyszczące, całobrzegie i krótkoogonkowe. Kwiaty są podobne dokwiatów barwinka pospolitego, tylko większe. Mają charakterystyczną talerzykowato zrosłakoronę, różnie zabarwioną, zależnie od odmiany. Najczęściej jest ona biała (var. albus), biała zczerwonym oczkiem (var. ocellatus), rzadziej fioletowa, różowa lub cętkowana.

Surowcem są liście barwinka różyczkowego - Folium Catharanthi rosei, niekiedy ulistnionegałązki, a jeśli roślina jest uprawiana jako jednoroczna, to cała roślina wraz z korzeniami. Su-rowce te służą do przemysłowego otrzymywania alkaloidów.

Podstawowymi związkami czynnymi są alkaloidy indolowe w liczbie powyżej 80. Wśródnich jest około 20 alkaloidów tzw. dimerycznych o szczególnym znaczeniu leczniczym, w tymwinblastyna i winkrystyna wprowadzone do lecznictwa. Zawartość alkaloidów w liściach wy-nosi do 0,63%, w korzeniach 3% i więcej, ale najwa-

396

żniejsze alkaloidy występują w minimalnych ilościach, np. winkrystyny jest w liściach0,0002%.

Alkaloidy dimeryczne barwinka działają hamująco na rozwój nowotworów u ludzi i zwie-rząt. Podawane są w postaci iniekcji z przepisu i pod kontrolą lekarza onkologa, z reguły wlecznictwie zamkniętym. Winblastynę stosuje się obecnie w białaczce limfatycznej, mięsakachróżnych narządów, raku sutka i innych, zwykle w skojarzeniu z innymi lekami przeciwnowo-tworowymi.

Preparaty zawierające alkaloid winblastynę: Velban (USA), Vinblastin (Węgry); zawierają-ce winkrystynę: Oncovin (USA), Vincristine (Węgry).

158. BIELUŃ DZIĘDZIERZAWADatura stramonium L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Psiankowatych (Solanaceae), pochodząca z obszarówpołudniowych Morza Kaspijskiego i Morza Czarnego, a obecnie rozpowszechniona szeroko wcałej Europie. W Polsce rośnie dość często na niżu, w pobliżu domostw, na rumowiskach i wogrodach. Znane są cztery odmiany tej rośliny, których liście mogą stanowić surowiec leczni-czy.

Bieluń ma łodygę do 1 m wysoką, silnie rozwiniętą, widlasto rozgałęzioną. Liście długoo-gonkowe, w zarysie jajowate, grubo zatokowo-ząbkowane. Kwiaty krótkoszypułkowe w wi-dłach gałązek. Korona do 10 cm długa, biała, czasem fioletowa. Owocem torebka jajowatookrągława, długości od 2 do 5 cm, kolczasta, czasem gładka.

Do celów leczniczych zbiera się liście w okresie kwitnienia w lipcu lub sierpniu i suszy wsuszarni ogrzewanej, w temp. 50-60°C. Surowcem jest liść bielunia - Folium Stratnemu. Nie-kiedy, i tylko do przemysłowego izolowania alkaloidów, zbiera się nasiona bielunia - SemenStramonii.

Liście bielunia zawierają 0,2-0,6% alkaloidów tropanowych, głównie L--hioscyjaminę, sko-polaminę i atropinę, ponadto garbniki, flawonoidy, hydroksykumarynę i sole mineralne. W na-sionach jest nieco więcej alkaloidów.

Alkaloidy bielunia porażają zakończenia nerwów przywspółczulnych (parasympatycznych)autonomicznego układu nerwowego. Powodują rozkurcz mięśni gładkich narządów wewnętrz-nych, hamują wydzielanie śliny, śluzu, potu i soku żołądkowego, a także rozszerzają źrenicęoka. Hioscyjamina i atropina pobudzają niektóre ośrodki mózgowe, a skopolamina poraża je.Ta ostatnia lepiej od hioscyjaminy zwalcza ataki dychawicy oskrzelowej.

Liście bielunia służą głównie jako środek przeciwastmatyczny. Wchodzą w skład tytoniu iproszku Astmosan oprócz liści pokrzyku, szałwii, ziela lobelii i azotanu potasu.

Tinctura Stramonii, nalewka z liści bielunia, lek przeciwastmatyczny oraz w stanach skur-czowych jelit, dróg żółciowych i moczowych.

Scopolaminum hydrobromicum, substancja, stosuje się w stanach podniecenia, a także wokulistyce zamiast atropiny.

Scopolaminum hydrobromicum, 0,5 mg - 1 ml ampułki.Scopolan (N-butylscopolaminum butylbromicum), 0,01 g drażetki (Herbapol).S co po łan (N-butylscopolaminum butylbromicum), 0,01 g, czopek (Herbapol).Scopolan compositum (N-butylscopolaminum butylbromicum), drażetki (Herbapol) z dodat-

kiem Pyralginy.

397

Buscopan (N-butylscopolaminum butylbromicum), 0,02 g - 1 ml ampułki (RFN).Buscolysin (N-butylscopolaminum butylbromicum), 0,02 g - 1 ml ampułki (Bułgaria).Powyższe leki stosowane są w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, kolce jelito-

wej, żółciowej i nerkowej, ostrym zapaleniu woreczka żółciowego i innych.

159. BUŁAWINKA CZERWONAClaviceps purpurea Tul.

Jest to grzyb z rodziny Hypocreaceae, klasy workowców (Ascomycetes), pasożytujący nazbożach, zwłaszcza na życie, a także na innych gatunkach roślin z rodziny Traw (Gramineae)oraz turzycach z rodziny Cyperaceae.

Do celów farmaceutycznych zbiera się przetrwalniki buławinki czerwonej z dojrzewającychkłosów żyta i suszy w warunkach naturalnych. Otrzymuje się surowiec zwany sporyszem - Se-cale cornutum, w postaci ciemnofioletowych, niemal czarnych, rożków, długości 1-4 cm, gru-bości do 5 mm. Ze względu na duże zapotrzebowanie na powyższy surowiec stosuje się w wie-lu krajach, m.in. w Polsce, sztuczne zakażanie zboża buławinką czerwoną, a ostatnio hodowlęna specjalnych podłożach, podobnie jak przy produkcji antybiotyków.

Sporysz zawiera mieszaninę około 30 alkaloidów indolowych, pochodnych kwasu lizergo-wego, w ilości do 0,8%. Wśród nich najważniejsze są proste amidy kwasowe, jak ergometryna,zwana też ergobazyną lub ergonowiną, i alkaloidy peptydowe, jak ergotamina oraz ergotoksy-na, stanowiąca mieszaninę ergokrystyny, ergokryptyny i ergokorniny. Inne składniki nie mająznaczenia w terapii.

Peptydowe alkaloidy sporyszowe oraz ergotamina wywierają różnorodne, częściowo prze-ciwstawne, działanie. Pobudzają wszystkie mięśnie gładkie, wywołując ich skurcz, niezależnieod różnic w unerwieniu. Szczególną wrażliwość wykazuje mięsień macicy, zwłaszcza w okre-sie ciąży. Alkaloidy powyższe powodują jednocześnie skurcz naczyń krwionośnych, co wyrażasię niewielkim wzrostem ciśnienia krwi oraz zmniejszeniem ataków migreny.

Półsyntetyczne pochodne ergotaminy oraz ergotoksyny wywierają słabe działanie kurczącena mięśnie gładkie, natomiast silniej rozszerzają naczynia krwionośne i wywołują mały spadekciśnienia krwi.

W lecznictwie stosuje się wiele preparatów sporyszowych.Extractum Secalis cornuti fluidum- wyciąg płynny ze sporyszu. Zawiera wszystkie alkaloidy

tego surowca. Służy przeciw nadmiernym krwawieniom miesięcznym, również po operacjachginekologicznych, a także w położnictwie.

Ergometrin (CSRS, Węgry), 0,2 mg - 1 ml ampułki i 0,2 mg tabletki, zawiera maleinian er-gometryny i służy jako środek kurczący macicę.

Ergotaminum tartaricum (Filofarm), 1 mg drażetki, winian ergotaminy, o działaniu kurczą-cym macicę. Działa silniej i dłużej niż ergometryna.

Ergotaminum (CSRS), 1 mg drażetki, 0,5 mg - 1 ml ampułki i 2,5 mg -10 ml, krople, zawie-ra winian ergotaminy.

Ergam (Węgry), 0,3 mg - 1 ml ampułki i 3 mg - 5 ml, krople, oraz 30 mg -100 ml, krople,zawiera winian ergotaminy.

Bellacorn (Filofarm), drażetki - Bellaspon (CSRS), Bellergal (Szwajcaria), Bellergot (Her-bapol). Zawierają zespół alkaloidów pokrzyku, winian ergome-

398

tryny i fenobarbital. Stosowane m.in. w nerwicy wegetatywnej, stanach skurczowych żołądka ijelit oraz bólach głowy.

Coffecorn (Filofarm), mite, drażetki, zawiera 0,5 mg winianu ergotaminy i 25 mg kofeiny.Stosuje się doustnie w napadach migreny.

Coffecorn (Filofarm), forte, drażetki, zawiera 1 mg ergotaminy i 0,1 g kofeiny.Dihydroergotaminum tartaricum (Filofarm), 1 mg tabletki i 15 ml, krople, zawiera winian

dwuhydroergotaminy.Dihydroergotamin (CSRS), 1 mg - 1 ml ampułki, 10 ml, krople, skład jak wyżej. Stosowany

w migrenach i bólach głowy.Dihydroergotoxinum aethanosulfonicum (Filofarm), tabletki podjęzykowe.Dihydroergotoxinum aethanosulfonicum (CSRS), 1 mg - 1 ml ampułki i 15 ml, krople.Dihydroergotoxinum aethanosulfonicum (CSRS), 0,3 mg - 1 ml ampułki. Zawiera dihydro-

ergotoksynę. Służy w zaburzeniach krążenia kończyn, zaburzeniach krążenia wieńcowego imigrenie.

Sedacorn (Filofarm), drażetki, zawiera winian dihydroergotaminy, bromowodorek skopola-miny, barbital i fenobarbital. Stosowany doustnie jako środek uspokajający i nasenny.

160. CEBULA MORSKAUrginea scilla Steinh.

Jest to bylina z rodziny Liliowatych (Liliaceae), pochodząca z rejonu Morza Śródziemnego,obecnie również uprawiana, m.in. w ZSRR na wybrzeżach Morza Czarnego i w Europie połu-dniowej. Cebula morska występuje w dwóch odmianach: o białych lub żółtych nasadkach li-ściowych oraz o nasadkach czerwonych.

Do celów leczniczych zbiera się cebule odmiany białej w sierpniu, przed rozwojem liści.Cebule osiągające niekiedy 2 kg i więcej obiera się z zewnętrznych suchych brunatno-czerwonych łusek, usuwa miękkie śluzowate osadki wewnętrzne, a pozostałe środkowe, jędrne,mięsiste kroi w poprzeczne kawałki i suszy w temp. 40-50°C. Otrzymany surowiec nosi nazwęBulbus Scillae.

Cebula morska zawiera liczne glikozydy nasercowe o budowie bufadienolidowej, z którychnajważniejsze są scylaren i proscylarydyna. Inne składniki mają niewielkie znaczenie.

Wyciągi z cebuli morskiej nie są stosowane w lecznictwie ze względu na nieregularne dzia-łanie. Dlatego obecnie surowiec służy do izolowania scylarenu i proscylarydyny, które działająna serce regularnie, podobnie jak związki naparstnicy wełnistej. Zwiększają one siłę skurczumięśnia sercowego z jednoczesnym zmniejszeniem częstotliwości jego skurczów, dzięki cze-mu serce pracuje ekonomiczniej, a w dłuższych przerwach między uderzeniami lepiej wypo-czywa.

Glikozydy cebuli morskiej stosuje się, gdy występuje nadwrażliwość na inne kardenolidy,zawarte np. w naparstnicy wełnistej.

W lecznictwie stosuje się proscylarydynę w preparatach Sandosciil (Szwajcaria), 0,25 mgdrażetki, i Talusin (RFN), 0,25 mg drażetki.

Scylaren znajduje się w preparatach Scillaren (Szwajcaria), krople, Scilloral (RFN), drażetkii krople, Scilla Perpusat (RFN), krople.

399

161. CHINOWIEC SOCZYSTOCZERWONYCinchona succirubra Pav.

Jest to duże drzewo do 30 m wysokości z rodziny Marzanowatych (Rubiaceae), pierwotniewystępujące w Ameryce Południowej (Peru, Boliwia), obecnie uprawiane w wielu krajach tro-pikalnych, głównie w Indonezji na Jawie. W lecznictwie wykorzystuje się również inne gatun-ki chinowców, np. Cinchona ledgeriana Moens, Cinchona calisaya Weddell i Cinchona offici-nalis L.

Do celów farmaceutycznych zbiera się korę z wyselekcjonowanych roślin na plantacjach isuszy. Surowcem jest kora chinowa - Cortex Cinchonae (syn. Cortex Chinae).

Kora zawiera ponad 20 alkaloidów o strukturze pochodnych chinoliny, wśród których naj-ważniejsze są w lecznictwie chinina i chinidyna. Są również garbniki i inne związki.

Chinina zabija bezpłciowe postacie zarazków malarii (schizonty) z rodzaju Plasmodium.Działa też przeciwgorączkowo i przeciwbólowe. Chinidyna zaś, będąca prawoskrętnym izome-rem optycznym chininy, działa m.in. przeciwarytmicznie. Ze względu na bardzo gorzki smakprzetwory z chinowca oraz alkaloid chinina pobudzają wydzielanie soków trawiennych iusprawniają przyswajanie pokarmów. W aptekach znajdują się następujące przetwory z chi-nowca:

Tinctura Cinchonae, nalewka z kory chinowej.Tinctura Cinchonae composita, nalewka z kory chinowej złożona.Wymienione przetwory służą jako leki gorzkie usprawniające trawienie. Czasem stosowane

są zewnętrznie do wcierań w skórę głowy, aby spowodować przekrwienie skóry i poprawić po-rost włosów.

Chinidinum sulfuricum, siarczan chinidyny w formie substancji.Chinidinum sulfuricum, 0,2 drażetki.Chinidinum sulfuricum prolongatum, drażetki o działaniu przedłużonym. Stosuje się w nie-

miarowości serca i migotaniu przedsionków.Chininum hydrochloricum, chlorowodorek chininy, w substancji znany jako lek przeciwma-

laryczny, przeciwgorączkowy i przeciwbólowy.Amidochin (Polfa), drażetki, zawiera amidopirynę, kofeinę i chininę, służy jako lek prze-

ciwgorączkowy i przeciwbólowy.Isochin (Polfa), drażetki, zawiera polopirynę, kofeinę i chininę, stosuje się w grypie, prze-

ziębieniach i stanach gorączkowych.

162. KOKAINOWIEC (CZERWIK) POSPOLITYErythroxylon coca Lam.

Jest to krzew, czasem niewielkie drzewko, z rodziny Erythroxylaceae, występujący w Peru iBoliwii, obecnie uprawiany w różnych krajach wilgotnego klimatu tropikalnego. Do celówfarmaceutycznych zbiera się liście i suszy w warunkach naturalnych. Surowcem jest liść koka-inowca - Folium Coca. Pełnowartościowego surowca dostarcza również Erythroxylon novo-granatense Hieron.

Świeże liście kokainowca były od wieków i są nadal ulubioną używką ludności niektórychkrajów Ameryki Południowej.

Liście kokainowca zawierają alkaloidy pochodne tropanu, z których najważniejsza jest ko-kaina. Inne składniki nie mają większego znaczenia.

400

Kokaina działa miejscowo znieczulająco i bywa stosowana do znieczuleń powierzchnio-wych w okulistyce i laryngologii. Jednakże wywołuje też stany euforii oraz uzależnienie psy-chiczne prowadzące do narkomanii kokainowej. Dlatego stosowanie jej objęte jest w skalimiędzynarodowej surowymi przepisami o środkach odurzających.

Apteki w Polsce prowadzą tylko jeden preparat z kokainowca - Cocainum hydrochloricum -chlorowodorek kokainy, stosowany w roztworach jako środek znieczulający powierzchniowow okulistyce i laryngologii.

163. KULCZYBA WRONIE OKOStrychnos nux vomica L.

Kulczyba jest okazałym krzewem, a czasem drzewem do 15 m wysokości z rodziny Połato-watych (Loganiaceae), występującym w lasach Indii, Cejlonu, Malezji i północnej Australii,uprawianym też w środkowej Afryce. Okresowo zrzuca liście. Kwiaty białe w dwupromieni-stych wierzchotkach. Owoc stanowi pomarańczowo-czerwona jagoda, średnicy około 5 cm,zawierająca do 5 płaskich nasion. Cała roślina jest silnie trująca.

Surowcem leczniczym są nasiona kulczyby, Semen Strychni.Nasiona zawierają 2 do 5% alkaloidów, z których najważniejsze są strychnina i brucyna. In-

ne składniki mają mniejsze znaczenie.Strychnina, w dawkach leczniczych, pobudza ośrodki wegetatywne w rdzeniu przedłużo-

nym, dzięki czemu następuje nieznaczne przyspieszenie i pogłębienie oddechu, zwiększeniezdolności odbierania wrażeń wzrokowych i słuchowych oraz zaostrzenie wrażliwości zakoń-czeń nerwów powonienia i smakowych. Obserwuje się też poprawę samopoczucia, przyrost siłi energii. Strychnina jest jednak silnie toksyczna. Ze względu na bardzo gorzki smak przetworyz kulczyby pobudzają wydzielanie soków trawiennych i zwiększają łaknienie.

W aptekach jest nalewka z nasion kulczyby, Tinctura Strychni. Stosuje się ją - obecnierzadko - jako środek zwiększający wydzielanie soku żołądkowego i usprawniający trawienie, atakże jako preparat pobudzający ośrodki układu wegetatywnego.

164. LULEK CZARNYHyoscyamus niger L.

Jest to roślina jednoroczna lub dwuletnia z rodziny Psiankowatych (Solanaceae), występu-jąca w Europie i Azji. W Polsce rośnie na niżu i w niższych partiach gór, na rumowiskach, wpobliżu zabudowań i w ogrodach.

Łodyga do 80 cm wysoka, nie rozgałęziona, gruczołowato owłosiona. Liście w zarysie ja-jowate, zatokowopierzastowrębne lub sieczne, dolne ogonkowe, górne bezogonkowe. Kwiatyprawie siedzące w kątach liści, promieniste, górne zebrane w szczytowy kwiatostan, korona ja-sna, białawo-żółtawa z delikatnymi fioletowymi żyłkami, kwitnie od czerwca do sierpnia.

Do celów leczniczych zbiera się w okresie kwitnienia liście przyziemne i łodygowe, suszymożliwie szybko w temp. 50-60°C tak, aby uniknąć zmiany ich barwy. Surowcem jest liść lul-ka - Folium Hyoscyami.

401

Liść lulka zawiera alkaloidy tropanowe w ilości 0,02-0,18%, z których najważniejsze są L-hioscyjamina i skopolamina. Alkaloidy te porażają zakończenia nerwów przywspółczulnych(parasympatycznych), wywołują rozkurcz mięśni gładkich narządów wewnętrznych, hamująwydzielanie śliny, śluzu, potu i soku żołądkowego, a także rozszerzają źrenicę oka. L-hioscyjamina pobudza niektóre ośrodki mózgowe, a skopolamina poraża je. Wyciąg olejowy zliści lulka poraża nerwy czuciowe w skórze i działa przeciwbólowe. Zewnętrznie służy dowcierań w bólach stawowych i mięśniowych na tle gośćcowym i nerwobólach.

Wyciąg gęsty z liści lulka jest składnikiem maści Capsiplex oprócz wyciągu z owocu pa-pryki, wyciągu z kory wierzby, kamfory i olejku eterycznego z igieł sosny. Zewnętrznie stosujesię w stanach zapalnych różnego rodzaju, spowodowanych zapaleniem nerwu kulszowego i ko-rzonków nerwowych. Ponadto w bólach gośćcowych i nerwobólach - Oleum Hyoscyami, wy-ciąg olejowy z liści lulka, stosowany zewnętrznie do wcierań.

165. MAK LEKARSKIPapaver somniferum L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Makowatych (Papaveraceae). Mak został wyselekcjo-nowany jako roślina uprawna, prawdopodobnie w strefie śródziemnomorskiej i w Azji Mniej-szej, na 1000 lat p.n.e. Następnie stopniowo rozpowszechnił się w uprawie na całym świecie.

Nasiona maku są cennym produktem spożywczym, używanym również w piekarnictwie icukiernictwie. Służą także do wytłaczania oleju jadalnego schnącego, używanego również dowyrobu portretowych farb olejnych.

Do celów leczniczych zbiera się w krajach południowych sok mleczny wypływający z na-cięć niedojrzałych makówek i suszy. Otrzymuje się surowiec o nazwie opium - Opium. W wie-lu krajach, m.in. w Polsce, alkaloidy opium otrzymuje się również z makówek pozostającychpo oddzieleniu nasion.

Opium zawiera mieszaninę około 40 alkaloidów w ilości do 25%. Najważniejsze z nich tomorfina i kodeina (pochodne fenantrenu) oraz papaweryna (pochodna benzyloizochinoliny), atakże narkotyna (pochodna protoberberyny). Inne związki mają mniejsze znaczenie.

Opium ma działanie wypadkowe sumy zawartych w nim alkaloidów, wśród których prze-waża morfina. Ta ostatnia zmniejsza wrażliwość ośrodka kaszlu oraz hamuje czynność ośrodkaoddechowego. W dawkach leczniczych działa uspokajająco, wywołując błogostan, powodującustąpienie bólu, zwolnienie procesów myślenia, postrzegania i kojarzenia oraz senność. Wdawkach dużych jest groźna dla życia - powoduje głęboki sen, sinicę i zapaść. W dawkach tok-sycznych silnie zwęża źrenicę.

Morfina hamuje też silnie czynność przewodu pokarmowego, zwalnia ruchy perystaltycznejelit, wywołuje zaparcia, utrudnia przepływ żółci do dwunastnicy.

Przyjmowana często, już w bardzo krótkim czasie powoduje przyzwyczajenie i koniecznośćsystematycznego zwiększania dawek. Jest przyczyną bardzo niekorzystnych zmian w staniezdrowia fizycznego. Powoduje upośledzenie czynności przewodu pokarmowego i wychudze-nie, a nawet zgon wywołany najczęściej przedawkowaniem lub ostrym zawałem mięśnia ser-cowego. Obserwuje się także niekorzystne zmiany psychiczne; gwałtowne zmiany nastrojuosób uzależnionych od morfiny są

402

przyczyną ciężkich depresji i prób samobójczych, a dążenie do zdobycia narkotyku, za wszelkącenę, prowadzi do kolizji z prawem.

Z podanych wyżej powodów stosowanie morfiny i przetworów zawierających ten alkaloidpodlega surowym przepisom międzynarodowym o środkach odurzających. Morfina służyprzede wszystkim jako lek przeciwbólowy, często w stanach terminalnych chorób nowotwo-rowych.

Kodeina, będąca metylową pochodną morfiny, w dawkach leczniczych działa depresyjniena ośrodek kaszlu i osłabia lub znosi odruch kaszlowy. Działa też uspokajająco i słabo prze-ciwbólowo. Rzadko prowadzi do narkomanii. Stosuje się głównie jako lek przeciwkaszlowy iprzeciwbólowy. Należy do wykazu środków odurzających. W aptekach dostępne są na receptytabletki Codeinum phosphoricum 0,02 g (Polfa) oraz preparaty zawierające kodeinę, jak Thio-codin (Unia), tabletki o działaniu przeciwkaszlowym.

Narkotyna ma silne właściwości przeciwkaszlowe, a w przeciwieństwie do morfiny pobudzaczynność ośrodka oddechowego. Zawiera ją preparat Tussilinar (Herbapol), drażetki przeciw-kaszlowe.

Papaweryna zmniejsza napięcie mięśni gładkich jelit, dróg żółciowych, oskrzeli, miedniczeknerkowych, moczowodów, pęcherza, macicy. Działa przeciwskurczowo w kolce jelitowej, wą-trobowej, kurczach żołądka, skurczu pęcherza, odźwiernika, zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej. Wchodzi w skład wielu preparatów złożonych, jak Eucardin (Unia), tabletki sto-sowane w chorobie wieńcowej, Theopaverin (Polfa), tabletki o działaniu rozszerzającym na-czynia krwionośne, moczopędnym i zmniejszającym napięcie mięśni gładkich żołądka i drógżółciowych, Tolargin (Polfa), czopki podawane w stanach skurczowych i bólu w obrębie jamybrzusznej, Isalgin (Polfa), tabletki stosowane jako lek przeciwbólowy, oraz Magnesio-Bismuthin, tabletki służące w nadkwaśności treści żołądkowej i chorobie wrzodowej.

Spasticol, czopki, zawiera chlorowodorek papaweryny i wyciąg suchy z pokrzyku. Stosujesię w napadach kolki żółciowej i nerkowej oraz w stanach skurczowych przewodu pokarmo-wego.

W aptekach dostępne są na recepty preparaty zawierające morfinę.Tinctura Opii simplex, nalewka z opium stosowana w kolkach jelitowych, a także w długo-

trwałych biegunkach.Morphinum hydrochloricum, chlorowodorek morfiny w substancji. Jest bardzo silnym le-

kiem przeciwbólowym.Morphinum hydrochloricum (Polfa), 1 ml - 0,01 lub 0,02 g ampułki.Morfina i opium należą do wykazu środków odurzających.

166. NAPARSTNICA WEŁNISTADigitalis lanata Ehrhart

Roślina dwuletnia, czasem bylina z rodziny Trędownikowatych (Scrophulariaceae), wystę-pująca w stanie naturalnym na Półwyspie Bałkańskim i szerokim pasem aż po Morze Kaspij-skie. Jest uprawiana w wielu krajach do celów leczniczych, w tym również w Polsce.

Naparstnica wełnista wydaje w pierwszym roku przyziemną różyczkę lancetowatych liści, aw drugim roku pojedynczą prostą łodygę, równomiernie ulistnioną, do 1 m wysoką. Liście ca-łobrzegie lub odległe nierównomiernie piłkowane, unerwione

403

łukowato-równolegle. Kwiaty grzbieciste o koronie buro-żółtej lub bladożółtej z fioletowo-brunatnymi żyłkami. Kielich i łodyga są wyraźnie wełniste owłosione.

W lecznictwie stosuje się zebrane w czasie suchej i słonecznej pogody i natychmiast wysu-szone liście naparstnicy wełnistej - Folium Digitalis lanatae. Stanowią one surowiec o silnymdziałaniu na organizm ludzki.

Liście naparstnicy wełnistej zawierają 3 grupy związków: glikozydy nasercowe, zwane kar-denolidami, glikozydy digitanolowe oraz glikozydy saponinowe. Ponadto flawonoidy, cholinęi sole mineralne.

Z wymienionych grup znaczenie w lecznictwie mają jedynie kardenolidy, a wśród nich lana-tozydy A, B, C oraz pokrewne im acetylodigitoksyna, digitoksyna, dezacetylolanatozyd C, di-goksyna i jej pochodne oraz gitoksyna i jej pochodne.

Kardenolidy działają ma mięsień sercowy, zwiększając jego kurczliwość i wydolność serca,zwalniają nieco rytm skurczów, co zapewnia lepszy odpoczynek mięśnia. Pod ich wpływemustępują powoli objawy niedomogi krążenia: zastój żylny w obrębie narządów jamy brzusznej,skąpomocz, obrzęk, duszność, sinica, zaburzenia ze strony układu nerwowego i wreszcieobrzęk płuc.

Glikozydy nasercowe naparstnicy wełnistej należą do najsilniej działających związków ro-ślinnych, skutecznych już w dawkach rzędu części miligrama, w związku z czym stosowanieich może odbywać się wyłącznie pod kierunkiem lekarza kardiologa.

Liście naparstnicy wełnistej są surowcem przemysłowym, z którego firmy farmaceutycznew różnych krajach, m.in. w Polsce, izolują w stanie czystym związki kardenolidowe.

W lecznictwie stosuje się następujące związki naparstnicy wełnistej:Lanatosid C (Polfa), tabletki i krople. Jest naturalnym kardenolidem, izolowanym z liści na-

parstnicy wełnistej;Deslanatosidum (Polfa), ampułki, otrzymuje się z lanatozydu C przez zasadową hydrolizę.

Związek ten jest lepiej rozpuszczalny w wodzie;Acetyldigitoxinum (Polfa), tabletki i ampułki. Jest to naturalny kardenolid naparstnicy weł-

nistej;Digoxin (Polfa), tabletki i ampułki. Otrzymuje się z lanatozydu C po dezacetylacji (usunię-

ciu reszty kwasu octowego) i enzymatycznej hydrolizie końcowej drobiny glukozy z łańcuchacukrowego. Jest on obecnie najczęściej stosowanym kardenolidem w świecie, ponieważ manajbardziej stałe parametry farmakokinetyczne.

167. OSTRÓŻKA POLNADelphinium consolida L.

Roślina jednoroczna z rodziny Jaskrowatych (Ranunculaceae), występująca w Europie,przeniesiona przez człowieka z nasionami zbóż do Ameryki. W Polsce rośnie jako chwastwśród upraw polnych na całym niżu. Łodyga osiąga wysokość do 50 cm. Liście potrójniesieczne o odcinkach równowąskich. Kwiaty grzbieciste z ostrogą, niebieskie, czasem białe lubróżowe. Kwitnie od kwietnia do czerwca.

Do celów leczniczych zbiera się w okresie zakwitania górne części pędów i suszy w warun-kach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest ziele ostróżki polnej -Herba Delphiniiconsolidae.

404

Ziele zawiera alkaloidy diterpenowe, m.in. delfininę. Inne składniki nie mają znaczeniapraktycznego.

Delfinina jest silnie toksyczna. Bywa stosowana wyłącznie zewnętrznie do zwalczania pa-sożytów, a zwłaszcza wszy głowowych i łonowych. Po krótkim okresie działania wyciągówostróżki polnej giną nie tylko pasożyty dorosłe, ale również ich larwy.

Wyciąg spirytusowo-octowy z ziela, znany pod nazwą Delacet (Herbapol), stosowany jestzewnętrznie przy wszawicy głowy i innych miejsc owłosionych.

168. POKRZYK WILCZA JAGODAAtrapa belladonna L.

Jest to bylina z rodziny Psiankowatych (Solanaceae), występująca w Europie środkowej iAzji Mniejszej. W Polsce rośnie na pogórzu, w lasach, zaroślach i na porębach leśnych.

Roślina wytwarza do 1 m długości korzeń palowy i łodygę do 2 m wysoką, gałęzistą, krótkogruczołowato omszoną. Liście ogonkowe, jajowate lub eliptyczne, zaostrzone, wyrastają para-mi, z tego jeden mniejszy. Kwiaty pojedyncze w kątach liści, zwisłe, zrosłopłatkowe, brunat-no-fioletowe. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Owocem jest czarna, lśniąca jagoda. Cała roślina jestsilnie trująca.

Do celów leczniczych zbiera się wyłącznie z upraw korzenie i kłącza okazów kwitnących iowocujących pokrzyku, myje i szybko suszy w temp. 50-60°C. Fragmenty grubsze tnie się po-dłużnie lub poprzecznie. Surowcem jest korzeń pokrzyku - Radix Belladonnae.

Również w okresie kwitnienia rośliny zbiera się liście pokrzyku i suszy w suszarni ogrze-wanej, w temp. 50-60°C. Surowcem jest liść pokrzyku - Folium Belladonnae.

Korzenie zawierają 0,4-1,4%, a liście 0,3-1,2% alkaloidów tropanowych, stanowiących mie-szaninę L-hioscyjaminy, atropiny, skopolaminy i innych. Pozostałe grupy związków, np. fla-wonoidy, nie mają znaczenia.

Alkaloidy pokrzyku porażają nerwy przywspółczulne autonomicznego układu nerwowego.Obniżają napięcie mięśni gładkich dróg żółciowych i moczowych oraz przewodu pokarmowe-go, zwłaszcza zwieraczy i odźwiernika. Hamują także czynności wydzielnicze gruczołów śli-nowych i potowych oraz błon śluzowych nosa, gardła, oskrzeli i żołądka. W wyniku osłabieniawpływu hamującego na nerw błędny następuje wyraźne przyspieszenie akcji serca. Po więk-szych dawkach obserwuje się pobudzenie niektórych ośrodków mózgowych, a także rozsze-rzenie źrenicy. Już w dawkach leczniczych często występuje suchość gardła.

Liście pokrzyku wchodzą w skład wielu preparatów.Astmosan (Herbapol), tytoń i proszek. Zawierają liść pokrzyku, liść bielunia i szałwii, ziele

lobelii oraz azotan potasu. Stosuje się w dychawicy oskrzelowej.Tinctura Belladonnae, nalewka z liści pokrzyku Extractum Belladonnae fluidum- wyciąg

płynny z korzenia pokrzyku oraz Extractum Belladonnae siccum- wyciąg suchy z liści pokrzy-ku, stosowane są w stanach skurczowych mięśni gładkich żołądka i jelit, oskrzeli, dróg żółcio-wych i moczowych, nadmiernym wydzielaniu soku żołądkowego, nadmiernej potliwości i in-nych.

Alax (Herbapol), drażetki, zawierają wyciąg suchy z pokrzyku i rzewienia, alonę i korzeńlukrecji sproszkowany. Stosuje się w zaparciach atonicznych i spastycznych.

Spasticol, czopki, zawiera wyciąg suchy z liści pokrzyku i chlorowodorek papa-

405

weryny. Stosuje się w napadach kolki żółciowej i nerkowej oraz stanach skurczowych przewo-du pokarmowego.

Hemorol (Herbapol), czopki, zawiera wyciągi gęste z pokrzyku, rumianku, goryczki żółtej,kasztanowca, kaliny koralowej, pięciornika oraz anestezynę. Używane są do leczenia żylakówodbytu.

Bellaphenal (Filofarm), tabletki, zawiera zespół alkaloidów pokrzyku i fenobarbital. Działa-ją przeciwskurczowo, przeciwbólowo i uspokajająco.

Bellapan (Filofarm), tabletki i krople, zawiera zespół alkaloidów pokrzyku. Zastosowaniejak wyciągu z pokrzyku.

Bellergot (Herbapol) bądź o identycznym składzie Bellacorn (Filofarm), a także preparat oprzedłużonym działaniu - Bellergot Retard (Herbapol), drażetki, zawierają zespół alkaloidówpokrzyku, winian ergotaminy i fenobarbital. Stosowane są w nerwicy wegetatywnej, stanachskurczowych żołądka i jelit.

Tolargin (Polfa), czopki, zawiera metyloazotan atropiny, chlorowodorek papaweryny i py-ralginę. Stosuje się jako lek rozkurczowy i przeciwbólowy, m.in. w kolce żółciowej, nerkowej ijelitowej.

Atropinum sulfuricum, siarczan atropiny w substancji.Atropinum sulfuricum (Polfa), 1 ml ampułki po 0,5 mg i 1,0 mg. Siarczan atropiny stosuje

się doustnie oraz w czopkach i iniekcjach, w stanach skurczowych przewodu pokarmowego,kolce jelitowej, nerkowej i żółciowej, bólu żołądka, czasem w dychawicy oskrzelowej. Atropi-nę w kroplach zaleca się również do oczu jako środek rozszerzający źrenicę, a atropinę w za-strzykach - w zatruciach niektórymi środkami ochrony roślin.

169. POTOŚLIN JABORANDIPilocarpus jaborandi Holmes

Jest to drzewo z rodziny Rutowatych (Rutaceae), pochodzące z tropikalnych lasów Brazylii,obecnie uprawiane w różnych krajach gorących.

Do celów farmaceutycznych zbiera się liście potoślinu jaborandi oraz gatunków pokrew-nych, jak Pilocarpus microphyllus Staff i Pilocarpus pennatifolius Lemaire, i suszy w warun-kach naturalnych. Surowcem jest liść jaborandi - Folium Jaborandi.

Liście zawierają 0,2-1,0% alkaloidów, z których najważniejsza jest pilokarpina. Inne skład-niki nie mają większego znaczenia.

Pilokarpina pobudza układ przywspółczulny, a zwłaszcza zakończenia nerwów gruczołówzewnątrzwydzielniczych, np. gruczołów łzowych, ślinowych i potowych. Zwęża silnie źrenicęi ułatwia odpływ płynu śródgałkowego oczu. Stosowana jest głównie w okulistyce w leczeniujaskry. Również w zatruciach atropiną.

W aptekach dostępne są następujące przetwory:Pilocarpinum hydrochloricum, chlorowodorek pilokarpiny w substancji;Pilocarpinum hydrochloricum (Polfa), 0,01g - 1 ml, krople do oczu i maść 2-procentowa do

oczu. Stosuje się przede wszystkim w okulistyce, a pilokarpinę w ampułkach - również w le-czeniu zatruć atropiną.

406

170. PRZĘŚL DWUKŁOSOWAEphedra distachya L.

Jest to niewielki krzew z rodziny Przęślowatych (Ephedraceae), występujący w środkowejAzji, uprawiany w różnych krajach. Przęśle swoim wyglądem bardzo przypominają skrzypy.Gałęzie mają rózgowate, liście zredukowane, drobne, łuskowate. Fotosyntezę przejmują więcw dużym stopniu zielone pędy.

Do celów farmaceutycznych zbiera się wierzchołki pędów pod koniec okresu wegetacyjne-go i suszy w warunkach naturalnych. Surowcem jest ziele przęśli -Herba Ephedrae, które sto-suje się wyłącznie w przemyśle do otrzymywania czystego alkaloidu efedryny. Związek tenmożna uzyskać również z ziela innych gatunków przęśli, np. Ephedra equisetina Bunge i E. in-termedia Schr. et Mey, rosnące w środkowej Azji.

Ziele przęśli zawiera 0,1-3,0% alkaloidów, z których najważniejsza jest efedryna. Inneskładniki nie mają większego znaczenia. Obecnie znaczną część efedryny stosowanej w lecz-nictwie produkuje się syntetycznie.

Efedryna działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy. W działaniu obwodowym zna-czenie mają dwa mechanizmy. Pierwszy z nich wzmaga oraz przedłuża efekty wywołane przezaminy katecholowe, jak noradrenalina i adrenalina, drugi uwalnia noradrenalinę z miejsc ma-gazynowania. Zwęża drobne naczynia krwionośne i podwyższa ciśnienie krwi, a jednocześnieobniża napięcie mięśni gładkich oskrzeli i jelit.

W aptekach znajdują się następujące preparaty:Ephedrinum hydrochloricum, chlorowodorek efedryny w substancji, Ephedrinum hydro-

chloricum (Polfa), 0,025 g - 1 ml ampułki i tabletki. Stosuje się je w dychawicy oskrzelowej,duszności, stanach alergicznych, zaburzeniach krążenia i innych;

Allergasthmin (Polfa), tabletki, zawiera efedrynę, fenazolinę, teofilinę i fenobarbital. Służyjako lek przeciwastmatyczny, zwłaszcza na tle uczuleniowym;

Astmin (Herbapol), krople, zawiera efedrynę oraz nalewki z biedrzeńca, lobelii i doględy.Stosuje się w dychawicy oskrzelowej, zwłaszcza u osób starszych;

Kelastmin (Herbapol), krople, zawiera efedrynę oraz nalewki z aminka egipskiego, doględy,lobelii i biedrzeńca. Zaleca się w dychawicy oskrzelowej, głównie w okresie początkowym;

Lumidrinal (Unia), tabletki, zawiera efedrynę, fenobarbital, kofeinę i antypirynę. Przyjmujesię w stanach astmatycznych, dychawicy oskrzelowej i dusznicy bolesnej;

Proasthmin (Polfa), tabletki, zawiera efedrynę, teofilinę i fenobarbital. Stosuje się w dycha-wicy oskrzelowej, spastycznym nieżycie oskrzeli oraz rozedmie płuc.

171, RAUWOLFIA WĘŻOWARauwolfia serpentina Benth.

Roślina jest półkrzewem z rodziny Toinowatych (Apocynaceae), wysokim do 1 m, z mlecz-nym sokiem, silnym kłączem, długości do 40 cm, licznymi korzeniami, łodygą pokrytą białawąkorą, liśćmi dużymi, niemal lancetowatymi i kwiatami różowymi, zebranymi w bałdachowatekwiatostany. Występuje w tropikalnych rejonach Indii i krajów sąsiednich.

407

W lecznictwie stosuje się podziemne części roślin pod nazwą korzeń rauwolfii -Radix Ra-uwolfiae. W surowcu wykryto obecność około 50 alkaloidów o złożonej budowie. Najważniej-sze są rezerpina i ajmalina.

Rezerpina działa na ośrodkowy układ nerwowy i wywołuje obniżenie ciśnienia tętniczegokrwi, działa uspokajająco zarówno na sferę ruchową, jak i psychiczną. Stosowana jest w nadci-śnieniu tętniczym, chociaż rzadziej niż uprzednio, w skojarzeniu z innymi lekami.

Ajmalina przeciwdziała zaburzeniom rytmu serca tak samo jak chinidyna. Stosuje się w czę-stoskurczu, migotaniu i trzepotaniu przedsionków oraz w kołataniu serca.

Oprócz wymienionych alkaloidów stosuje się sproszkowany korzeń rauwolfii, wyciąg suchyzawierający mieszaninę wszystkich alkaloidów oraz oczyszczony zespół alkaloidów, często wpołączeniu z innymi związkami naturalnymi i syntetycznymi.

Bipressin (Polfa), tabletki, zawiera rezerpinę i syntetyczną binazynę. Stosuje się w nadci-śnieniu tętniczym.

Raudiazin (Polfa), tabletki, zawiera rezerpinę i syntetyczną dihydralazynę. Stosowany wnadciśnieniu tętniczym.

Raupasil (Polfa), tabletki, zawiera rezerpinę. Stosowany zarówno w nadciśnieniu tętniczym,jak i w pobudliwości nerwowej i ruchowej.

Retiazid (Polfa), tabletki, zawiera rezerpinę i syntetyczny hydrochlorotiazyd. Stosowany wpoczątkowym okresie nadciśnienia tętniczego.

Gilurythmal (Giulini, RFN), drażetki, ampułki - zawiera ajmalinę. Stosuje się w zaburze-niach rytmu serca.

172. SKRĘTNIK (STROFANT) WDZIĘCZNYStrophanthus gratus Baill.

Roślina jest lianą z rodziny Toinowatych (Apocynaceae), występującą w równikowej Afrycezachodniej, na wybrzeżach Atlantyku od Sierra Leone po Kongo. Znaczenie w lecznictwie ma-ją również inne gatunki pokrewne, zwłaszcza Strophanthus hispidus. DC, występujący w Se-negambii po Sierra Leone, i Strophanthus kombe Oliver, spotykany w Afryce zwrotnikowej odWielkich Jezior po rzekę Zambezi. Wszystkie gatunki są również często uprawiane.

Surowcem są dojrzałe nasiona strofantusów - Semen Strophanthi.Nasiona Strophantus gratus zawierają głównie strofantynę G, czyli uabainę, w ilości 4-8%,

którą można łatwo izolować z surowca, gdyż stanowi 95% zespołu glikozydów. Inne składnikinie mają znaczenia terapeutycznego. Nasiona Strophanthus kombe zawierają 8-10% glikozy-dów kardenolidowych, których zespół bywa nazywany strofantyną K (kombetyną). Wśród nichnajważniejszy jest K-strofantozyd. Nasiona Strophanthus hispidus zawierają również miesza-ninę podobnych glikozydów.

Uabaina jest kardenolidem najszybciej działającym na serce, bo już po 5-10 min od chwiliwstrzyknięcia. Działa podobnie jak glikozydy naparstnicy i cebuli morskiej. Nie kumuluje sięw ustroju.

W lecznictwie polskim stosuje się:Strophanthinum G (Ouabainum), 0,25 mg - 1 ml ampułki, stosuje się dożylnie w ostrej nie-

wydolności krążenia;Strophanthin (Sandoz), 0,25 mg - 1 ml ampułki, zawiera strofantynę K i środek znieczulają-

cy. Podawany jest domięśniowo w przypadkach niemożności wprowadzania drogą żylną.

408

173. STROICZKA (LOBELIA) ROZDĘTALobelia inflata L.

Jest to roślina jednoroczna z rodziny Lobeliowatych (Lobeliaceae), pochodząca ze wschod-nich regionów Ameryki Północnej, na pograniczu USA i Kanady. Obecnie uprawiana jest wwielu krajach, m.in. w Polsce.

Lobelia ma łodygę rozgałęzioną, do 60 cm wysoką, dość skąpo ulistnioną. Liście dolneogonkowe, górne siedzące, skrętoległe. Blaszka jajowata lub łopatkowata ma brzegi nierów-nomiernie karbowane. Kwiaty grzbieciste, dwuwargowe, o koronie sinoniebieskiej, zebrane wgrona na szczytach łodyg. Owocem jest dwukomorowa torebka. Nasiona bardzo drobne.

Do celów leczniczych zbiera się pod koniec kwitnienia, na początku września, górne częścipędów z liśćmi, kwiatami i owocami, po czym suszy w temp. do 40°. Otrzymuje się jako su-rowiec ziele lobelii - Herba Lobeliae.

Surowiec zawiera mieszaninę ponad 20 alkaloidów pirydynowych i piperydynowych w ilo-ści do 0,6%, z których najważniejsze są lobelina, lobelanina i lobelanidyna.

Lobelina pobudza pośrednio czynność ośrodka oddechowego, inne alkaloidy działają roz-kurczowo na mięśnie gładkie oskrzeli.

Przetwory z lobelii służą w stanach skurczowych i nieżytowych oskrzeli, w dychawicyoskrzelowej i duszności, czasem w leczeniu odwykowym palaczy tytoniu.

Astmosan (Herbapol), tytoń i proszek, zawiera ziele lobelii, a ponadto liście bielunia, po-krzyku i szałwii oraz azotan potasu. Stosuje się w stanach duszności i dychawicy oskrzelowej,zwłaszcza u osób starszych.

Tinctura Lobeliae (Herbapol), nalewka z ziela lobelii.Astmin (Herbapol), krople, zawiera nalewki z lobelii, doględy i biedrzeńca oraz chlorowo-

dorek efedryny. Stosuje się w dychawicy oskrzelowej, zwłaszcza u osób starszych.Kelastmin (Herbapol), krople, zawiera nalewki z lobelii, biedrzeńca, doględy i aminka egip-

skiego oraz chlorowodorek efedryny. Służy w dychawicy oskrzelowej, zwłaszcza w okresiepoczątkowym.

174. WYMIOTNICA (IPEKAKUANA) PRAWDZIWAUragoga ipecacuanha Baill.

Jest to zawsze zielony krzew z rodziny Marzanowatych (Rubiaceae), do 60 cm wysoki, wy-stępujący w stanie naturalnym w wilgotnych lasach Brazylii, zwłaszcza w prowincjach MatoGrosso i Minas Gerais, a obecnie uprawiany w wielu krajach tropikalnych o wilgotnym klima-cie. W Polsce nie może być uprawiany ze względów klimatycznych.

Surowcem są wysuszone korzenie wymiotnicy (ipekakuany) - Radix Ipecacuanhae.Surowiec zawiera 2-6% alkaloidów izochinolinowych, wśród których najważniejsza jest

emetyna, stanowiąca około 60% zespołu. Drugie miejsce w zespole alkaloidów zajmuje cefeli-na (33%). Ponadto znajdują się saponiny (około 2,5%), glikozyd ipekozyd, skrobia (do 40%) izwiązki żywicowe.

Najważniejsze jest działanie wykrztuśne, następujące po podaniu doustnym małych dawekprzetworów z korzenia wymiotnicy. Drażnią one błonę śluzową żołądka i na drodze odrucho-wej zwiększają wydzielanie śluzu oskrzelowego, ułatwia-

409

jąć odkrztuszanie. Większe dawki szybko wyzwalają odruch wymiotny, co również czasemwykorzystuje się w lecznictwie, głównie u dzieci.

W krajach tropikalnych cenione jest działanie przeciwpasożytnicze ipekakuany. Zawarta wniej emetyna niszczy trofozoity czerwonki pełzakowej - Entamoeba histolytica. Nie działa jed-nak na cysty. Dla uniknięcia wymiotów emetynę należy podawać w postaci wstrzyknięć.

Emetyna zabija również umiejscowioną w wątrobie motylicę - Fasciola hepatica.Wyciągi z korzenia ipekakuany mają także słabe działanie przeciwbakteryjne.Korzeń ipekakuany sproszkowany, wyciąg lub odwar stosuje się bardzo często jako cenny

lek wykrztuśny w ostrym nieżycie oskrzeli, zwłaszcza jego początkowym stadium, w przypad-ku suchego kaszlu i skąpego odkrztuszania.

Czasem, zwłaszcza u dzieci, syrop z ipekakuaną podaje się jako środek wymiotny w raziekonieczności jak najszybszego usunięcia treści żołądkowej w zatruciach pokarmowych, z wy-jątkiem zatruć alkaliami, silnymi kwasami, produktami naftowymi i strychniną.

Alkaloid emetyna, Emetinum hydrochloricum, służy w krajach gorących w iniekcjach pod-skórnych lub domięśniowych w leczeniu biegunki ameboidalnej.

Korzeń ipekakuany należy do surowców silnie działających, skuteczny jako lek wykrztuśnyjuż w dawkach kilkudziesięciomiligramowych (doustnie 0,03-0,12 g) i jest wydawany tylko nareceptę lekarza.

Wyciąg z korzenia ipekakuany suchy, Extractum Ipecacuanhae siccum, służy w aptece doprzyrządzania form leku działających wykrztuśnie.

Ipekakuaną może wywołać u niektórych osób uczulenie.

175. ZIMOWIT JESIENNYColchicum autumnale L.

Jest to bylina z rodziny Liliowatych (Liliaceae), występująca w Europie zachodniej i środ-kowej. W Polsce rośnie na łąkach w niższych partiach górskich, rzadziej na niżu. Jest pod ści-słą ochroną. Często bywa uprawiana jako roślina ozdobna i lecznicza.

Surowcami są nasiona zimowita - Semen Colchici, oraz cebule zimowita - Bulbus Colchici.Nasiona zawierają 0,2-0,6%, a cebula około 0,2% alkaloidu kolchicyny, pochodnej tropolo-

nu. W nasionach i bulwach jest również N-dezacetylometylokolchicyna (kolchamina) oraz ma-łe ilości dezacetylokolchicyny i glikozydu kolchikozydu.

W ostrych stanach dny (skazy moczanowej) kolchicyna działa przeciwbólowe i przeciwza-palnie. Powoduje szybkie ustąpienie bólu oraz zmniejszenie, w czasie 12-24 godz. stanu zapal-nego stawów, charakterystycznego dla tego schorzenia. Kolchicyna hamuje podział jąder ko-mórkowych w stanie metafazy i rozwój komórek nowotworowych, jest jednak bardzo toksycz-na. Podobnie działa kolchamina, 7-8 razy mniej toksyczna od kolchicyny.

Kolchicynę, ze względu na dużą toksyczność, stosuje się tylko w ostrych bólach dny bądź wcelu odróżnienia dny od chorób gośćcowych.Stosowane są następujące preparaty:

Colchicinum (Herbapol), 0,5 mg tabletki - w dnie (skazie moczanowej, zwanej potocznie ar-tretyzmem);

410

Colchaminum (ZSRR), 2 mg tabletki - w chorobie nowotworowej, najkorzystniej jednocze-śnie z innymi cytostatykami;

Unguentum Colchamini (ZSRR), 0,5% maść z kolchaminą - zewnętrznie w chorobie nowo-tworowej.

176. ŻARNOWIEC MIOTLASTYSarothamnus scoparius (L.) Wimm.

Jest to krzew wysokości 1,5 m, z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), zwany równieżSpartium scoparium L., występujący w rejonie Morza Śródziemnego oraz w Europie zachod-niej i środkowej. W Polsce - na suchych wzgórzach nad Bałtykiem, ponadto w zachodnich czę-ściach niżu, rzadziej na pogórzu.

Do celów przemysłowych zbiera się w październiku szczytowe części pędów do 25 cm dłu-gie. Dla aptek zbiera się kwitnące części pędów, które zawierają najwięcej skoparozydu i aminaromatycznych. Surowcem jest ziele żarnowca - Herba Scoparii.

Ziele żarnowca zawiera do 1,5% alkaloidów chinolizydynowych, z których najważniejszajest sparteina. Ponadto znajdują się w nim flawonoidy, jak skoparozyd i witeksyna, oraz aminyaromatyczne, jak tyramina i dopamina.

Ziele i jego główny alkaloid sparteina obniżają wrażliwość i przewodnictwo nerwowe wmięśniu sercowym, a tym samym zmniejszają częstotliwość i amplitudę skurczów. Zwiększająrównież dobową ilość wydalanego moczu. Żarnowiec wchodzi w skład mieszanki ziołowejCardiosan. Sparteina podnosi też napięcie mięśnia macicy i wzmaga amplitudę skurczów.

W aptekach znajdują się następujące przetwory:Cardiosan (Herbapol), mieszanka ziołowa zawierająca ziele żarnowca, skrzypu, konwalii,

jemioły, serdecznika, kwiat głogu, owoc róży i korzeń lubczyka oraz kozłka. Stosuje się w do-legliwościach serca, kołataniu, niemiarowości i skłonności do obrzęków, zwłaszcza u osóbstarszych;

Sparteinum sulfuricum, siarczan sparteiny w substancji, stosowany w niemiarowości serca imigotaniu przedsionków, czasem w niedowładzie macicy;

Deposan (RFN), tabletki 0,1 g i ampułki 0,1 g - 2 ml;Sparteinsulfat (NRD), 0,03 g drażetki i 0,1 g - 2 ml ampułki;Spartocin (USA), 0,15 g - 1 ml ampułki.Trzy ostatnie preparaty zawierają siarczan sparteiny i są stosowane w niemiarowości serca,

a niekiedy w położnictwie dla zainicjowania porodu.

PIŚMIENNICTWOAtlas ariealow i riesursow lekarstwiennych rastienij CCCP, Moskwa 1976.Benigni R., Capra C., Cattorini P. E., Pianie medicinali e chimici. Farmacologia e terapia,

Milano 1962.Bezanger - Beauquesne L., Pinkas M., Torek M., Les plantes dam la therapeutique moder-

nę, Paris 1975.Bukowiecki H., Furmanowa M., Botanika farmaceutyczna, Warszawa 1972.Farnsworth N. R., Bingel A. S., Cordell G. A., Grane F. A., Fong H. H. S., Potential values

of plants as sources of new antifenility agents, J. Pharm. Sci. 64 (1975), nr 4 i 5.Gammerman A. F., Kadajew G. H., Jacenko-Chmielewskij A. A., Lekarstwiennyje rastieni-

ja, Moskwa 1983.Gessner O., Orzechowski G., Gift-und Arzneipflanzen von Mitteleuropa, Heidelberg 1974.Hartwell J. L., Plants used against cancer. A survey, Lloydia 30 (1967), nr 4; 31 (1968), nr

2; 32 (1969), nr 1; 32 (1969), nr 2.Hänsel R., Haas H., Therapie mit Phytopharmaka, Berlin 1983.Hegi G., Illustrierte Flora von Mitteleuropa, München 1931.Karpowiczowa L., Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-

łaciński, wyd. Uniw. Warsz. 1973.Kohlmünzer S., Farmakognozja, Warszawa 1985.Lust J., The herb book, New York 1974.Madaus G., Lehrbuch der Biologischen Heilmittel, Leipzig 1938.Mawszowicz J., Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich, Warszawa 1983.Menssen H. G., Phytotherapeutische Welt, Frankfurt am Main 1983.Murawiewa D. A., Farmakognozija, Moskwa 1981.Muszyński J., Ziołolecznictwo i leki roślinne, Łódź 1949.Muszyński J., Farmakognozja, Warszawa 1957.Ożarowski A., Farmakodynamika surowców roślinnych, Warszawa 1960.Ożarowski A. (red.), Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy, wyd. IV, Warszawa 1983.Pahlow M., Das Grosse Buch der Heilpflanzen, München 1979.Rumińska A., Rośliny lecznicze. Podstawy biologii i agrotechniki, Warszawa 1981.Stójko A., Doświadczalne i kliniczne badania nad stosowaniem ekstraktu propolisu. Rozpr.

hab. Inst. Weterynarii, Puławy 1978.Trease G. E., Evans W. Ch., Pharmacognosy, London 1973.Turowska I., Kozłowski J., Golcz L., Zarys zielarstwa, Warszawa 1980.Valent J., Phytotherapie. Traitement des maladies par les plantes, Paris 1976.Wagner H., Wolff P., New natural products and plant drugs with pharmacological, biologi-

cal or therapeutical activity, Berlin 1977.Weiss R. F., Lehrbuch der Phytotherapie, Stuttgart 1974.WHO Meeting on selection and characterization of medicinal plants, Geneva, 9-13 October

1978, DPM/79.1.

SPIS DZIEŁ ZAWIERAJĄCYCH DRZEWORYTY ROŚLIN LECZNICZYCH,ZAMIESZCZONE W NINIEJSZEJ KSIĄŻCE

Bock H., New Kreuterbuch, Strassburg 1539.Brunfels O., Contrafayt Kreuterbuch, Strassburg 1532.Fuchs L., New Kreuterbuch, Basel 1543.Hajek T., Herbar jinak Bylinar Velmi uzitečny. Praha 1562.Lonicerus K., Kreuterbuch, Frankfurt 1564.Ortus Sanitatis, Strassburg 1496.

INDEKS RZECZOWYAbrotyna 115 Ammifurin 84Absyntyna 117 Ammi maius 83Acetyldigitoxinum 404 Ammi visnaga 81Acetylodigitoksyna 404 Ammoidyna 83Achillea millefolium 216 Ammonium primulicum 291Achilleina 216 Anethum graveolens 202Acorus calamus 373 Anetol 96, 156Adonisid 258 Angelicyna 85Adonis vernalis 257 Anthemis nobilis 331Adonitoksyna 257 Anthodium Anthemidis 331Aerozol ziołowy w astmie 365 Anthodium Arnicae 87Aesculan 191, 335 Anthodium Calendulae 266Aesculus hippocastanum 189 Anthodium Chamomillae 334Aescusan 191 Anthodium Millefolli 216Agrimonia eupatoria 341 Antocyjany 133,158,222,242,244,306,310,Agropyron repens 287 313Ajmalina 408 Antrazwiązki 343, 360Ajugozyd 346. Antywitamina B1 321, 350Akacetyna 82 Anyż 96Akoryna 373 Apertuss 380Aktynidyna 210 Apigenina 216, 331, 334Alantoina 392 Apiol 292Alantolakton 275 Aqua Foeniculi 157Alax 81, 236, 343, 344, 405 Aralia elata 390Alchemilla pastoralis 318 Aralia wysoka 390Alchemilla silvestris 318 Arbutyna 105, 250, 389Alchemilla vulgaris 318 Arbuz 144Alchemilla xanthochlora 318 Arcalen 269Aldehyd anyżowy 96 Archangelica officinalis 84Alkalit 251, 383, 386 Arctium lappa 237Alkaloidy pirolizydynowe 300, 392 Arctium minus 237Allergastmin 407 Arctium tomentosum 237Allicyna 134 Arctostaphylos uva ursi 250Alliina 134 Arcydzięgiel litwor 84Alliofil 136 Arktigenina 141Allisatin 136 Armoracia lapathifolia 130Allium cepa 121 Arnica chamissonis 87Allium sativum 133 Arnica montana 86Aloe 80 Arnicorin 88Aloe africana 79 Arniflor-Salbe 88Aloe arborescens 79 Arnika górska 86Aloeemodyna 343 Arnika łąkowa 87Aloe ferox 79 Artabsyntyna 117Aloektyna 79 Artecholin 342Aloes drzewiasty 79 Artemisia abrotanum 115Aloe vera 79 Artemisia absinthium 116Alona 80 Artemisiaketon 388Althaea officinalis 311 Artemisia vulgaris 119Althaea rosea var. nigra 313 Artemisol 119, 388Altra 215, 216 Asarum europaeum 203Amarogentyna 168 Asperula odorata 247Amidochin 400 Asperulozyd 248Amidyna 83 Astmin 98, 99, 140, 407, 409Amigdalina 368 Astmosan 364, 405,409Aminek egipski 81 Astragalina 87, 93, 172Aminek większy 83 Atropa belladonna 405

413

Atropina 397, 405 Boromentol 256Atropinum sulfuricum 406 Borówka brusznica 105Aukubina 89, 146, 314, 370 Borówka czernica 106Avena sativa 284 Brassica nigra 166Awikularyna 300, 321, 382 Bratki 158Azarina 97, 161, 205, 236 Bronchicum 292, 381Azaron 204, 373 Bronchiflux 301, 372Azucalen269 Brucyna401Azulan 335 Brzoza brodawkowata 108Babka lancetowata 88 Brzoza omszona 109Babka zwyczajna 88 Bukwica zwyczajna 113Bacca Juniperi 175 Bulbokapnina 142Bacca Spinae cervinae 360 Bulbus Allii sativi 134Bagno zwyczajne 388 Bulbus Cepae 122Balsam przeciw odleżynom 298 Bulbus Colchici 410Balsam sosnowy 355 Bulbus Scillae 399Balsamum Mentholi compositum 256 Buławinka czerwona 398Balsamum Pini silvestris 355 Bursztyn 356Balsam wykrztuśny 223 Buscolysin 398Barwinek pospolity 395 Buscopan 398Barwinek różyczkowy 396 Bylica boże drzewko 115Barwniki antocyjanowe 93, 107, 185 Bylica piołun 116Befungin 113 Bylica pospolita 119Bellacorn 398 Calendula officinalis 266Bellapan 406 Calendulin 269Bellaphenal 406 Calluna vulgaris 388Bellaspon 398 Calmagina 125, 157, 218, 374, 376Bellergal 398 Cap Aloe 79Bellergot 398, 406 Capsella bursa pastoris 372Bellergot Retard 406 Capsicum annuum 288Bellis perennis 358 Capsiderm 289, 357Berberis vulgaris 91 Capsigel 289, 357Berberyna 92 Capsiplex 289, 357, 384, 402Berberys zwyczajny 91 Carbo ligni 228Bergapten 83, 85, 98, 231, 292 Carbo medicinalis 228, 230Betagran 94,111,112,154,238,343,351,385 Carbo Tiliae 228, 230Betasol 94, 111, 112,154, 238, 343, 352, 385 Cardiol 164, 200Betonica officinalis 113 Cardiosan 163,164,184,200,211,232,330,Betulanll2 347,352,411Betula pubescens 109 Cardiovalen 257Betula verrucosa 108 Carduben 83Bez czarny 93 Carum carvi 191Białczan taniny 138 Carvomin 377Bidens tripartitus 381 Cascara sagrada 214Biedrzeniec anyż 96 Catharanthus roseus 396Biedrzeniec czarny 98 Cavinton 396Biedrzeniec mniejszy 98 Cebula czosnku pospolitego 134Biedrzeniec wielki 98 Cebula jadalna 121Bieluń dziędzierzawa 397 Cebula morska 399Bifidobacterium bifidum 246 Cebula świeża 122Bioflawonoidy 328 Cebula zimowita 410Biogastrone 237 Cefelina 409Biostymina 81 Centaurea cyanus 125Bipressin 408 Centaurium minus 123Bisabolol 334 Centauryna 125Bluszcz pospolity 99 Centuria pospolita 123Bluszczyk kurdybanek 102 Cetraria islandica 370Bobrek trójlistkowy 104 Chaber bławatek 125Borago officinalis 272 Chamazulen 117, 331, 334414

Chamo-fix 335 Cortex Rhamni frangulae 214Charta sinapisata 167 Cortex Rhamni purshianae 214Chelerytryna 160 Cortex Salicis 383Chelidonina 160 Cortex Sambuci 93Chelidonina tabletki 160 Cortex Spinae cervinae 360Chelidoninum hydrochloricum 162 Cortex Viburni opuli 186Chelidonium maius 159 Crataegus intricata 162Chinidinum sulfuricum 400 Crataegus monogyna 162Chinidyna 400 Crataegus oxyacantha 162Chinina 400 Crataegutt 164Chininum hydrochloricum 400 Cucumis sativus 144Chinowiec soczystoczerwony 400 Cucurbita maxima 144Chlorofil 302 Cucurbita pepo 144Chmiel zwyczajny 127 Cumarinol Bad 272Cholagoga I 151, 176, 322, 323 Curacao Aloe 79Cholagoga II 161, 194, 195, 218, 255, 262 Curcuma longa 283Cholagoga III 151, 176, 322, 323 Curcuma xanthorrhiza 283Cholagogum 162, 237, 263, 281, 295, 377 Curry 197, 208, 284, 288Cholagogum vegetabile 284 Cyjanina 125Cholagol 284 Cykoria podróżnik 131Cholegran 194, 195,232, 255, 341, 343, 347, Cynara cardunculus 187365 Cynara scolymus 187Cholesol 176, 177, 194, 196, 262, 330, 338, Cynarein 188352 Cynarex 188Cholosas 331 Cynarozyd 187Chrzan pospolity 130 Cynaryna 187Cichorium intybus 131 Cynarzym 188Cichoryna 125, 133 Cynoglossum officinale 394Cinchona calisaya 400 Cystenal 250Cinchona ledgeriana 400 Cytisus laburnum 179Cinchona officinalis 400 Cytral 239, 252, 253Cinchona succirubra 400 Cytronelal 252, 253Cirsium arvense 282 Cytyzyna 178Cirsium oleraceum 281 Czerwik 400Citrolyt 251, 383, 386 Czosnek pospolity 133Citrullus lanatus 144 Czosnek w plasterkach 135Claviceps purpurea 398 Czynniki bifidus 246Cnicus benedictus 140 Datura stramonium 397Cocainum hydrochloricum 401 Daucarin 247Codeinum phosphoricum 403 Daucaron 247Coderit 292 Daucus carota 245Coffecorn 399 Dąb bezszypułkowy 137Colchaminum 411 Dąb galasowy 137Colchicinum 410 Dąb szypułkowy 136Colchicum autumnale 410 Degrosan 159, 215, 218, 262, 264, 287Colophonium 355 Delacet 405Convafort 200 Delfinina 405Convallaria maialis 199 Delphinium consolida 404Coriandrum sativum 195 Deposan 411Corolla Verbasci 145 Depuraflux 361Cortex Berberidis 92 Deslanatosidum 404Cortex Betulae 110 Devincan 396Cortex Chinae 400 Dezacetylolanatozyd C 404Cortex Cinchonae 400 Dezoksynufarydyna 170Cortex Frangulae 214 Dębianki 137Cortex Hippocastani 189 Diabetan 341Cortex Pini silvestris 355 Diabetosan 108, 154, 262, 303, 340, 362Cortex Quercus 137 Difrarel 108Cortex Rhamni catharticae 360 Digestosan 104, 105, 141, 192, 218, 255

415

Digitalis lanata 403 Euphrasia rostkoviana 369Digitoksyna 404 Euphrasia stricta 369Digoksyna 404 Extractum Belladonnae fluidum 405Digoxinum 404 Extractum Belladonnae siccum 405Dihydroergotaminum 399 Extractum Eleutherococci fluidum 152, 391Dihydroergotoxinum aethanosulfonicum Extractum Glycyrrhizae siccum 235399 Extractum Ipecacuanhae siccum 410Dodekanotetraina 141 Extractum Lenzae carthamoidis fluidum 392Doględa wielka 139 Extractum Liquiritiae siccum 235Dragees Neunzehn 344 Extractum Polygoni hydropiperis fluidumDrapacz lekarski 140 320Dwuhydrosamidyna 82 Extractum Secalis cornuti fluidum 398Dwumetylotiofen 122 Fagopiryna 320Dwusiarczek n-propylu 122 Fagopyrum esculentum 336Dymnica pospolita 142 Farina Avenae 284Dynia olbrzymia 144 Farnezol 228, 326Dynia zwyczajna 144 Fasola zwyczajna 152Dziegieć sosnowy 356, 357 Felandren 85Dziewanna kutnerowała 145 Fenchon 156Dziewanna wielkokwiatowa 145 Fenkuł włoski 155Dziurawiec zwyczajny 148 Filipendula hexapetala 382Dżem jarzębinowy 180 Filipendula ulmaria 382Echimidyna 393 Fiołek polny 158Echinopanax elatum 391 Fiołek trójbarwny 157Efedryna 407 Fitolizyna 111,112, 208, 256, 270, 287, 293,Ekwizetonina 350 305, 322, 352, 357, 364, 385Ekwizetryna 350 Fitoncydy 122Eleuterokok kolczasty 151, 390 Fitoven 190Eleuterozydy 152 Flamin 195Eleutherococcus senticosus 151, 390 Flawonolignany 280Emetinum hydrochloricum 410 Flos Arnicae 87Emetyna 100, 409, 410 Flos Bellidis 358Emplastrum Meliloti 272 Flos Calendulae 266Enatin 377 Flos Callunae 389Ephedra distachya 407 Flos Chamomillae 334Ephedra equisetina 407 Flos Chamomillae romanae 331Ephedra intermedia 407 Flos Crataegi 162Ephedrinum hydrochloricum 407 Flos Cyani 125Equisetum arvense 349 Flos Ericae 389Ergam 398 Flos Farfarae 300Ergobazyna 398 Flos Helianthi 353Ergometrin 398 Flos Helichrysi 194Ergometryna 398 Flos Hippocastani 189Ergonowina 398 Flos Lamii albi 181Ergotamina 398 Flos Lavandulae 221Ergotaminum tartaricum 398 Flos Malvae 366Ergotoksyna 398 Flos Malvae arboreae 313Erigeron canadensis 316 Flos Malvae hortensis 313Erythroxylon coca 400 Flos Millefolii 216Erythroxylon novogranatense 400 Flos Nymphaeae 170Erytrocentauryna 123 Flos Primulae 290Escyna 189 Flos Pruni spinosae 368Eskuletyna 115 Flos Pseudacaciae 326Eskulina 133, 163, 189 Flos Rhoeados 242Essaven 191 Flos Robiniae 326Eucardin 403 Flos Sambuci 93Eugenol228 Flos Sorbi 179Eupatal 277 Flos Spiraeae 382Euphrasia curta 369 Flos Stoechados citrini 194416

Flos Tanaceti 388 Fructus Avenae 284Flos Taraxaci 260 Fructus Avenae excorticatus 284Flos Tiliae 227 Fructus Bardanae 237, 238Flos Trifolii rubri 198 Fructus Berberidis 92Flos Ulmariae 382 Fructus Capsici 288Flos Verbasci 145 Fructus Carvi 192Flos Viburni opuli 186 Fructus Coriandri 196Foeniculum capillaceum 155 Fructus Crataegi 162Folium Absinthii 117 Fructus Cynosbati 328Folium Aloe recens 79 Fructus Dauci 246Folium Althaeae 311 Fructus Foeniculi 156Folium Asari 204 Fructus Frangulae 214Folium Bardanae 237 Fructus Hippocastani immaturus 189Folium Belladonnae 405 Fructus Hippophae 326Folium Berberidis 92 Fructus Juglandis recens 277Folium Betonicae 114 Fructus Juniperi 175Folium Betulae 109 Fructus Levistici 231Folium Catharanthi rosei 396 Fructus Myrtilli 107Folium Coca 400 Fructus Petroselini 292Folium Cynarae scolymi 187 Fructus Phaseoli sine semine 153Folium Digitalis lanatae 404 Fructus Pruni spinosae 368Folium Farfarae 299 Fructus Rhamni catharticae 360Folium Fragariae 310 Fructus Rhamni frangulae 214Folium Hederae 100 Fructus Ribis nigri 306Folium Hippocastani 189 Fructus Rosae 328Folium Hyoscyami 401 Fructus Rubi fruticosi 184Folium Jaborandi 406 Fructus Rubi idaei 244Folium Juglandis 277 Fructus Sambuci 93Folium Malvae silvestris 366 Fructus Silybi mariani 280Folium Melissae 252 Fructus Sorbi 179Folium Menthae piperitae 254 Fructus Viburni opuli 186Folium Menyanthidis 104 Fructus Vitis idaeae 105Folium Myrtilli 106 Fucus 263Folium Plantaginis lanceolatae 88 Fucus serratus 263Folium Plantaginis maioris 89 Fucus vesiculosus 263Folium Populi 377 Fugitene 145Folium Ribsi nigri 306 Fumaria officinalis 142Folium Rubi fruticosi 184 Furanochromon 82Folium Rubi idaei 244 Furanokumaryny 83Folium Rutae 336 Galasy 137Folium Salviae 361 Galega officinalis 339Folium Sambuci 93 Galegina 339Folium Stramonii 397 Galeopsis ladanum 308Folium Taraxaci 260 Galeopsis pubescens 308Folium Theae 172 Galeopsis tetrahit 307Folium Trifolii fibrini 104 Galiozyna 249Folium Urticae 301 Galia 137Folium Uvae ursi 250 Galotanina 384Folium Verbasci 146 Garbniki 105, 137, 185, 205, 239, 250, 296,Folium Vitis idaeae 105 323, 341, 356, 365, 370, 382, 389Fragaria ananassa 310 Garbniki katechinowe 104, 107, 110, 172,Fragaria vesca 309 186, 361, 384Fragaria vesca var. hortensis 309 Gargarisma prophylacticum 380Fraksyna 189 Gastrin 377Frangulozydy 214 Gastro 236, 374, 377Fructus Ammi maioris 83 Gastrochol 141,161,162,193,194,218,256,Fructus Ammi visnagae 82 374Fructus Anethi 202 Gastrogran 104,150,208,232,236,256,341,Fructus Anisi 96 362

417

Gemmae Betulae 110 Helianthus annuus 353Gemmae Pini 354 Heliantozydy 353Gemmae Populi 377 Helichrysum arenarium 194Gencjanina 104, 123, 168 Hemorigen 317, 318Gencjopikryna 123, 168 Hemorol czopki 169, 187, 190, 217, 406Genista tinctoria 178 Hemostin 138, 129, 150Genisteina 178 Hepadestal 281Genistyna 178 Herba Abrotani 115Gentiana lutea 167 Herba Absinthii 117Gentiana pannonica 168 Herba Adonidis vernalis 257Gentiana punctata 168 Herba Agrimoniae 341Gentiana purpurea 168 Herba Alchemillae 318Geraniol 196, 222, 228, 306 Herba Anserinae 294Germakranolidy 331 Herba Artemisiae 119Gilurythmal 408 Herba Asari cum radicibus 204Ginsenozydy 391 Herba Asperulae 247Glabrozydy 304 Herba Avenae 284Glandulae Lupuli 127 Herba Betonicae 114Glaucini hydrochloridum 349 Herba Bidentis tripartitae 381Glaucium flavum 348 Herba Boraginis 272Glaucyna 348 Herba Bursae pastoris 372Glauvent 349 Herba Cardui benedicti 141Glechoma hederacea 102 Herba Centaurii 123Glechomina 102 Herba Chelidonii 160Glicyramaryna 235 Herba Cichorii 132Glicyryzyna 235 Herba Cirsii oleracei 282Glikozydy fenolowe 105 Herba Cnici benedicti 141Glistnik jaskółcze ziele 159 Herba Convallariae 199Glukofrangularozydy 214 Herba Cynarae scolymi 187Glukozynolaty 344 Herba Delphinii consolidae 404Glycyrrhiza glabra 234 Herba Ephedrae 407Glycyrrhiza korshinskyi 235 Herba Equiseti 349Glycyrrhiza uralensis 235 Herba Erigeronis 316Glysan 377 Herba Euphrasiae 369Głóg dwuszyjkowy 162 Herba Fumariae 142Głóg jednoszyjkowy 162 Herba Galegae 339Głóg szkarłatny 162 Herba Galeopsidis 308Gorczyca biała 165 Herba Genistae 178Gorczyca czarna 166 Herba Glaucii flavi 348Gorczyczniki 167 Herba Glechomae 102Gorycze gwajenolidowe 117 Herba Grindeliae 139Goryczka żółta 167 Herba Hederae terrestris 102Goryczowe związki 104, 115, 118, 120, 123, Herba Herniariae 304141, 168 Herba Hyperici 148Grindelia camporum 139 Herba Hyssopi 173Grindelia humilis 139 Herba Jaceae 158Grindelia robusta 139 Herba Leonuri 346Grindelia squarrosa 139 Herba Linariae 230Gruczoły chmielowe 127 Herba Lobeliae 409Gryka 336 Herba Marrubii 365Grzybienie białe 170 Herba Matris silvae 247Grzybień biały 170 Herba Meliloti 271Grzybień północny 170 Herba Melissae 252Guanidyny pochodne 153 Herba Millefolii 216Guttae cardiacae 200 Herba Origani 224Guttae stomachicae 104, 150 Herba Pimpinellae 97Hedera helix 99 Herba Polygoni avicularis 321Hederasaponozydy 100 Herba Polygoni hydropiperis 320Hederyna 100 Herba Pulmonariae 258418

Herba Rutae 336 Intrakt z korzeni kozika 211Herba Salviae 361 Intrakt z ruty 338Herba Scoparii 411 Intybina 132Herba Serpylli 239 Inula helenium 274Herba Solidaginis 269 Inulina 120, 275, 276Herba Taraxaci 260 Ipekakuana 409Herba Thymi 379 Iris florentina 205Herba Trifolii albi 199 Iris germanica 205Herba Trifolii rubri 198 Iris pallida 205Herba Veronicae 314 Iron 205Herba Vincae minoris 395 Isalgin 403Herba Violae tricoloris 158 Iscador 184Herba Virgaureae 269 Isochin 400Herba Visci 182 Izofraksydyna 115Herbata chińska 172 Izokwercetyna 93Herbata czarna 172 Izokwercytryna 87, 105, 350Herbata zielona 172 Izopimpinelina 83, 98Herbogastrin 150, 151, 236, 255, 362 Izosiarkocyjanian allilu 130, 166, 344Herniaria glabra 304 Izowaleryloborneol 210Herniaria hirsuta 304 Izowiteksyna 162Herniaryna 115, 222, 304, 334 Jałowiec pospolity 175Hioscyjamina 397, 402, 405 Janowiec barwierski 178Hiperezyna 148 Jarząb pospolity 179Hiperozyd 104, 105, 110, 133, 148, 382 Jarzębina 179Hiperycyna 148 Jasnota biała 180Hippophae rhamnoides 326 Jemioła pospolita 182Histadermin 289 Jeżyna fałdowana 184Huba brzozowa biała 110 Juglans regia 277Huba brzozowa czarna 110 Juglon 278Humulen 127, 377 Juniperus communis 175Humulon 127 Kadinen 175Humulus lupulus 127 Kalafonia 355Hydrochinon 106, 107, 250 Kalina koralowa 186Hydrojuglon 278 Kapsaicyna 288Hyoscyamus niger 401 Kapsaicynoidy 288Hyperforat 151 Karczoch dziki 187Hypericum perforatum 148 Karczoch zwyczajny 187Hyssopus officinalis 173 Kard 187Hyzop lekarski 173 Kardenolidy 404Imperatoryna 83, 85 Kardoliny 141Inflorescentia Crataegi 162 Karotolin 331Inflorescentia Helichrysi 194 Karwakrol 224, 239, 379Inflorescentia Tiliae 227 Karwon 192Ingakamf256 Kasztanowiec zwyczajny 189Inhalex 256 Kasztany dojrzałe 191Inonotus obliquus 110 Kąpiel jałowcowa 177Interferon 85, 89, 110 Kąpiel odmładzająco-regenerująca skórę 272Intractum Crataegi 164 Kąpiel owsiana 286Intractum Hippocastani 190 Kąpiel przeciwświądowa 198Intractum Hyperici 150, 151 Kąpiel regenerująca skórę 148, 319Intractum Nymphaeae 171 Kąpiel sosnowa wzmacniająca 358Intractum Primulae 292 Kąpiel szałwiowa 364Intractum Rutae 338 Kąpiel ślazowa 368Intractum Valerianae 211 Kąpiel tymiankowa 380Intractum Visci 184 Kąpiel w nadmiernym poceniu 384Intrakt dziurawcowy 150, 151 Kąpiel wzmacniająca 116, 376Intrakt grzybieniowy 171 Kąpiel ziołowa 274Intrakt z głogu 164 Kąpiel z kory dębowej 139Intrakt z kasztanowca 190 Kąpiel z olejku tatarakowego 376

419

Kąpiel z ziela macierzanki 241 Korzeń biedrzeńca 97Kąpiel z ziela uczepu 381 Korzeń bylicy pospolitej 120Kelastmin 83, 98, 140, 407, 409 Korzeń bzu czarnego 93Kelikardina 83, 164, 200, 201 Korzeń chrzanu świeży 130Kelina 82 Korzeń cykorii podróżnika 131Kellotetryt 82 Korzeń fiołkowy 205Kleik z płatków owsianych 286 Korzeń glistnika 160Kłącze eleuterokoka kolczastego 152 Korzeń goryczki 168Kłącze kosaćca 205 Korzeń i kłącze z wodnicy wyniosłej 391Kłącze kozłka 210 Korzeń kopru włoskiego 157Kłącze marzany barwierskiej 249 Korzeń kozłka 210Kłącze ostryżu długiego 283 Korzeń lubczyka 231Kłącze perzu 287 Korzeń lukrecji 234Kłącze pięciornika 296 Korzeń łopianu 237Kłącze rdestu wężownika 323 Korzeń marchwi świeży 247Kłącze rzewienia 342 Korzeń mniszka pospolitego 260Kłącze tataraku 373 Korzeń mydlnicy 265Kłącze z korzeniami lenzy krokoszowej 391 Korzeń omanu 275Kminek zwyczajny 191 Korzeń ostrożenia warzywnego 282Knicyna 141 Korzeń pierwiosnka 290Kocanka piaskowa 194 Korzeń pietruszki 292Kodeina 402, 403 Korzeń pokrzyku 405Kofeina 172 Korzeń pokrzywy 302Kokaina 400 Korzeń prawoślazu 311Kokaino wiec pospolity 400 Korzeń prawoślazu sproszkowany 312Kokainy chlorowodorek 401 Korzeń rauwolfii 408Kolchamina 410 Korzeń rzewienia 342Kolchicyna 410 Korzeń rzewienia tabletkowany 344Kolendra siewna 195 Korzeń rzodkwi czarnej 344Kompres na ropnie 208 Korzeń wilżyny ciernistej 385Kompres na stłuczenia 175 Korzeń wymiotnicy 409Kompres ziołowy na odbyt 307 Korzeń żeń-szenia 390Konfitura jarzębinowa 180 Korzeń żywokostu 392Koniczyna biała 199 Kosaciec blady 205Koniczyna łąkowa 197 Kosaciec florencki 205Konwalaryna 199 Kosaciec niemiecki 205Konwalatoksol 199 Koszyczek arniki 87Konwalatoksyna 199, 201 Koszyczek nagietka 266Konwalia majowa 199 Koszyczek rumianku 334Konwalozyd 199 Koszyczek rumianu szlachetnego 331Koper ogrodowy 202 Kozieradka pospolita 207Koper włoski 155 Kozłek lekarski 209Kopytnik pospolity 203 Krople anyżowe 97Kora berberysu 92 Krople miętowe 256Kora brzozy 110 Krople uspokajające 171Kora bzu czarnego 93 Krople żołądkowe 104, 150Kora chinowa 400 Kruszyna pospolita 213Kora dębu 137 Krwawnik pospolity 216Kora kaliny koralowej 186 Kryptopina 142Kora kasztanowca 189 Krzemionka rozpuszczalna 258, 272, 287,Kora kruszyny 214 350Kora sosny 355 Ksantotoksol 85Kora szakłaku amerykańskiego 214 Ksantotoksyna 83, 85, 336Kora szakłaku pospolitego 360 Kukurbitacyny 144Kora wierzby 383 Kukurydza zwyczajna 219Korona dziewanny 145 Kulczyba wronie oko 401Korzeń aralii wysokiej 390 Kumaryna 231, 271, 336Korzeń arcydzięgla 85 Kumsan Ginseng 391Korzeń berberysu 92 Kurkuma 283420

Kurkumina 283 Lanatozydy 404Kwas abietynowy 356 Lavandula officinalis 221Kwas bursztynowy 356 Lawenda lekarska 221Kwas elagowy 137, 296, 384 Lebiodka pospolita 224Kwas fumaroprotocetrarowy 371 Ledum palustre 388Kwas galusowy 137, 172, 356, 377 Legalon 281Kwas grindeliowy 139 Lenza krokoszowa 391Kwas hydroksygrindeliowy 139 Lenzea carthamoides 391Kwas izowalerianowy 210 Len zwyczajny 225Kwas parasorbowy 179 Leonurus cardiaca 346Kwas prymulowy 290 Leonuryd 346Kwas ruberytrynowy 249 Levisticum officinale 231Kwas sorbowy 179 Lewatywa przeciw owsikom 136Kwas usninowy 371 Lichenina 371Kwasy poliporenowe 110 Lichen islandicus 371Kwasy porostowe 371 Likier orzechowy 279Kwercetyna 93, 107, 137, 148, 158, 162, Likwiryton 237172, 280, 310, 336, 389 Linal 227Kwiat arniki 87 Linalol 196, 222, 306, 326, 379Kwiat bzu czarnego 93 Linamaryna 225Kwiat chabru bławatka 125 Linaria vulgaris 230Kwiat dziewanny 145 Linaryna 230, 282Kwiat głogu 162 Linatyna 225Kwiat grzybienia 170 Linimentum Capsici compositum 289, 357,Kwiat jarzębiny 179 380Kwiat jasnoty białej 181 Linimentum saponato-camphoratum 176Kwiat kaliny koralowej 186 Linomag 227Kwiat kasztanowca 189 Linum usitatissimum 225Kwiat kocanki 194 Lipa drobnolistna 227Kwiat koniczyny 198 Lipa szerokolistna 227Kwiat krwawnika 216 Lipopharm 227Kwiat lawendy 221 Lipostabil 354Kwiat lipy 227 Liść aloesu świeży 79Kwiat maku polnego 242 Liść babki lancetowatej 88Kwiat malwy czarnej 313 Liść babki zwyczajnej 89Kwiat mniszka pospolitego 260 Liść barwinka różyczkowego 369Kwiat nagietka 266 Liść berberysu 92Kwiatostan głogu 162 Liść bielunia 397Kwiatostan kocanki 194 Liść bluszczu 100Kwiatostan lipy 227 Liść bobrka 104Kwiat pierwiosnka 290 Liść borówki brusznicy 105Kwiat podbiału 300 Liść borówki czernicy 106Kwiat robinii akacjowej 326 Liść brzozy 109Kwiat rumianku 334 Liść bukwicy 114Kwiat rumianku rzymskiego 331 Liść bzu czarnego 93Kwiat słonecznika 353 Liść dziewanny 146Kwiat stokrotki 358 Liść herbaty 172Kwiat ślazu 366 Liść jaborandi 406Kwiat tarniny 368 Liść jeżyny 184Kwiat wiązówki 382 Liść karczocha zwyczajnego 187Kwiat wrotyczu 388 Liść kasztanowca 189Kwiat wrzosu 389 Liść kokainowca 400Laburnum anagyroides 179 Liść kopytnika 204Lactobacillus bifidus 246 Liść lulka 401Laktucyna 132 Liść łopianu 237Laktukopikryna 132 Liść maliny 244Lamiolid 181 Liść mącznicy lekarskiej 250Lamium album 180 Liść melisy 252Lanatosid C 404 Liść mięty pieprzowej 254

421

Liść mniszka pospolitego 260 Melanina 83Liść naparstnicy wełnistej 404 Melilotozyd 271Liść orzecha włoskiego 277 Melilotus altissimus 271Liść piołunu 117 Melilotus officinalis 271Liść podbiału 299 Melisa lekarska 252Liść pokrzyku 405 Melissa-fix 253Liść pokrzywy 301 Melissa officinalis 252Liść porzeczki czarnej 306 Melrosum 331Liść potoślinu jaborandi 406 Meniantyna 104Liść poziomki 310 Mentha aquatica 254Liść prawoślazu 311 Mentha-fix 256Liść ruty 336 Mentha piperita 254Liść szałwii 361 Mentha viridis 254Liść ślazu dzikiego 366 Mentholum 254Liść topoli 377 Mentol 254Lnica pospolita 230 Menton 254Lobelanina 409 Menyanthes trifoliata 104Lobelia inflata 409 Metyloalliina 122Lobelia rozdęta 409 Metyloarbutyna 105Lobelina 409 Metylochawikol 96Lotaustralina 225 Miazga cebulowa do okładów 123Lubczyk ogrodowy 231 Miazga ze świeżego ziela ogórecznika 273Lukrecja gładka 234 Mieszanka o działaniu bakteriobójczym zLulek czarny 401 czosnkiem 136Lumidrinal 407 Mieszanka o działaniu uspokajającym 338Lupulina 127 Mieszanka ziołowa przeciw wypadaniu wło-Lupulinum 127 sów 352Lupulon 127 Mięta nadwodna 254Luteolina 110, 178, 216, 379 Mięta pieprzowa 254Łopian mniejszy 237 Mięta zielona 254Łopian pajęczynowaty 237 Milocardin 128Łopian większy 237 Miłek wiosenny 257Macerat gorczycowy 165 Miodunka plamista 258Macerat jarzębinowy 180 Miód aloesowy 81Macerat w nadciśnieniu 184 Miód anyżowy 97Macerat z korzenia prawoślazu 312 Miód pokrzywowy 303Macerat z ziela tasznika 372 Mirtylina 107Macierzanka piaskowa 239 Mirycetyna 110Maggi 233 Młode pędy sosny 355Magnesio-Bismuthin 403 Mniszek pospolity 259Mak lekarski 402 Monapax 101Mak polny 241 Morfina 402Malina właściwa 243 Morphinum hydrochloricum 403Malva neglecta 366 Morszczyn pęcherzykowaty 263Malva silvestris 366 Morszczyn piłkowany 263Malwina 366 Morszczyn sproszkowany 264Marchew siewna 245 Mucaltin 313Marrubium vulgare 365 Mucosit 269, 301Marubina 173, 346, 365 Mydlnica lekarska 264Marzana barwierska 248 Mycodermina 157Marzanka wonna 247 Nagietek lekarski 266Maść cebulowa 123 Nalewka alonowa 81Maść topolowa 378 Nalewka arnikowa 88Matricaria chamomilla 333 Nalewka czosnkowa 135Mazidło pieprzowcowe złożone 289,357,380 Nalewka glistnikowa 161Mazidło przeciw świerzbowcom 193 Nalewka głogowa 164Mącznica lekarska 250 Nalewka goryczkowa 169, 170Mąka owsiana 284 Nalewka gorzka 104Meladinine 84 Nalewka kminkowa złożona 193422

Nalewka kopytnikowa 205 Napar z chabru 126Nalewka kozłkowa 212 Napar z herbaty 173Nalewka kozłkowa na eterze 212 Napar z hyzopu 174Nalewka miętowa 256 Napar z kłącza tataraku 374Nalewka nagietkowa 268 Napar z korzeni arcydzięgla 86Nalewka na koniczynie 198 Napar z korzeni kozika 211Nalewka ostrożeniowa 282 Napar z korzeni omanu 276Nalewka piołunowa 119 Napar z korzeni pietruszki 293Nalewka przetacznikowa 315 Napar z korzeni wilżyny 385Nalewka szałwiowa 364 Napar z kwiatów dziewanny 146Nalewka tatarakowa 374 Napar z kwiatów krwawnika 219Nalewka z dębianek 139 Napar z kwiatów lipy 228Nalewka z doględy 140 Napar z kwiatów nagietka 268Nalewka ze świeżego ziela tasznika 373 Napar z kwiatów robinii 326Nalewka z galasów 138 Napar z kwiatów rumianku 335Nalewka z kłącza pięciornika 297 Napar z kwiatów rumianu szlachetnego 332Nalewka z kłącza zwodnicy 392 Napar z kwiatów stokrotki 359Nalewka z kory chinowej 400 Napar z kwiatów wiązówki 383Nalewka z kory chinowej złożona 196, 400 Napar z kwiatów wrzosu 389Nalewka z korzenia aralii 392 Napar z liści bluszczu 101Nalewka z korzenia mydlnicy 266 Napar z liści brzozy 111Nalewka z korzenia rzewienia złożona 343 Napar z liści mięty 256Nalewka z liści bielunia 397 Napar z liści orzecha włoskiego 279Nalewka z liści karczocha 188 Napar z owoców anyżu 97Nalewka z liści pokrzyku 405 Napar z owoców maliny 244Nalewka z nasion cytryńca chińskiego 392 Napar z owoców pietruszki 294Nalewka z nasion kulczyby 401 Napar z serdecznika 347Nalewka z opium 403 Napar z ziela bylicy pospolitej 120Nalewka z owoców aminka egipskiego 83 Napar z ziela krwawnika 219Nalewka z papryki 289 Napar z ziela lebiodki 224Nalewka z wilżyny ciernistej 386 Napar z ziela lnicy 230Nalewka z ziela bożego drzewka 116 Napar z ziela macierzanki 241Nalewka z ziela lobelii 409 Napar z ziela marzanki 248Nalewka z ziela miłka 258 Napar z ziela nawłoci 270Nalewka z ziela owsa 286 Napar z ziela przymiotna 317Naowocnia orzecha 278 Napar z ziela rutwicy 340Napar aloesowy 81 Napar z ziela rzepiku 341Napar arnikowo-rumiankowy 88 Napar z ziela szanty 365Napar chmielowy 128 Napar z ziela tymianku 380Napar dziurawcowy 150 Napar z ziela uczepu 381Napar jałowcowy 176 Napój uspokajający z walerianą 212Napar kolendrowy 197 Napój w nadpobudliwości płciowej 128Napar koprowy 157 Napój wzmacniający 378Napar koprowy dla dorosłych 202 Napój z owoców jeżyny 185Napar koprowy dla dzieci 202 Narkotyna 402, 403Napar lawendowy 223 Nasiadówka szałwiowa 364Napar melisowy 253 Nasienie bielunia 397Napar moczopędny 369 Nasienie kozieradki 207, 208Napar napotny 383 Nasienie kulczyby 401Napar oczny 127 Nasienie lnu 225Napar piołunowy 118 Nasienie strofantusa 408Napar przeciwnieżytowy z porzeczki 307 Nasienie zimowita 410Napar przeciwzapalny z porzeczki 307 Nasiona arbuza 144Naparstnica wełnista 403 Nasiona dyni 144Napar szałwiowy 364 Nasiona dyni przeciw tasiemcom 145Napar ślazowy 368 Nasiona gorczycy białej 165Napar w dolegliwościach skórnych 231 Nasiona gorczycy czarnej 166Napar zapobiegający kamicy moczowej 305 Nasiona gorczycy w bólach reumatycznychNapar z bożego drzewka 116 166

423

Nasiona kasztanowca 189 Odwar z korzenia łopianu 238Nasiona ogórka 144 Odwar z korzenia mniszka 262Nawłoć pospolita 269 Odwar z korzenia mydlnicy 265Neoastmosan 364 Odwar z korzenia omanu 276Neocardina 164, 184, 200, 201, 330, 331 Odwar z korzenia pierwiosnka 291Neonormacol 215, 216 Odwar z korzenia rzewienia 343Neonormosan 94, 192, 256, 262, 288 Odwar z korzenia wilżyny 386Neopektosan 157, 300, 301, 312, 362, 379 Odwar z kozieradki 208Neospasmina 164, 211 Odwar z kwiatów bzu 94Nephrisol 251 Odwar z kwiatów jasnoty 181Nervogran 211, 212, 218, 253, 255, 334 Odwar z kwiatów kasztanowca 190Nervosan 211, 212, 218, 253, 255, 334 Odwar z kwiatów maku polnego 243Nervosol 86, 128, 211, 222, 253 Odwar z kwiatów malwy czarnej 314Normogran 150, 215, 216, 255, 264, 334 Odwar z kwiatów pierwiosnka 291Normosan 94,192,215,216,255,262,288,334 Odwar z kwiatów słonecznika 354Nortracholozyd 141 Odwar z kwiatów tarniny 369Nostrzyk wyniosły 271 Odwar z kwiatów wrotyczu 388Nostrzyk żółty 271 Odwar z liści babki 90Novoimanin 151 Odwar z liści bobrka 104Nufarydyna 170 Odwar z liści borówki brusznicy 106Nymphaea alba 170 Odwar z liści borówki czernicy 185Nymphaea candida 170 Odwar z liści jeżyny 185Ocet nagietkowy 268 Odwar z liści mącznicy 251Oddibil 143 Odwar z liści podbiału 300Odwar gorczycowy 165 Odwar z liści pokrzywy 303Odwar goryczkowy 169 Odwar z liści poziomki 310Odwar jarzębinowy 180 Odwar z nasion lnu 227Odwar moczopędny z porzeczką 307 Odwar z ogórecznika 273Odwar o działaniu moczopędnym z przeta- Odwar z owoców borówki czernicy 108cznika 315 Odwar z owoców bzu czarnego 94Odwar przeciwgorączkowy 93 Odwar z owoców kruszyny 215Odwar uspokajający 243 Odwar z owoców ostropestu 281Odwar witaminizujący 92 Odwar z owoców róży dzikiej 330Odwar wykrztuśny z przetacznika 315 Odwar z owoców szakłaku 360Odwar w zapaleniu powiek 370 Odwar z pączków sosny 357Odwar zagęszczony z porostu 371 Odwar z pączków topoli 378Odwar z arniki 88 Odwar z perzu 288Odwar z bluszczyka 102 Odwar z prawoślazu 313Odwar z bratków 159 Odwar z prawoślazu do lewatyw 313Odwar z bukwicy 114 Odwar z przywrotnika 319Odwar z drapacza 142 Odwar z serdecznika 347Odwar ze strąków fasoli 154 Odwar z tysiącznika 125Odwar ze znamion kukurydzy 221 Odwar z wężownika do kąpieli 325Odwar z głogu 164 Odwar z ziela biedrzeńca 98Odwar z huby brzozowej czarnej 111 Odwar z ziela dymnicy 143Odwar z kłącza pięciornika 297 Odwar z ziela glistnika 161Odwar z kłącza tataraku 374 Odwar z ziela janowca 179Odwar z kłącza wężownika 325 Odwar z ziela miodunki 259Odwar z kocanki 195 Odwar z ziela nawłoci 270Odwar z koniczyny 198 Odwar z ziela ostrożenia 282Odwar z kory dębowej 139 Odwar z ziela owsa 286Odwar z kory kaliny 186 Odwar z ziela pięciornika gęsiego 295Odwar z kory kasztanowca 190 Odwar z ziela poziewnika 308Odwar z kory kruszyny 215 Odwar z ziela przetacznika 315Odwar z kory wierzby 384 Odwar z ziela rdestu ptasiego 322Odwar z korzenia biedrzeńca 98 Odwar z ziela rzepiku 341Odwar z korzenia bylicy pospolitej 120 Odwar z ziela skrzypu 352Odwar z korzenia cykorii 133 Odwar z ziela świetlika 370Odwar z korzenia lukrecji 236 Ogórecznik lekarski 272424

Ogórek 144 Ostryż jawajski 283Okład gorczycowy 167 Ostrzeń pospolity 394Okład przeciwobrzękowy 191 Ouabainum 408Okład z chrzanem 131 Owies zwyczajny 284Okład ziołowy w wyprysku (egzemie) 359 Owoc aminka egipskiego 82Okład z kozieradki 208 Owoc aminka większego 83Okład nasion lnu 227 Owoc anyżu 86Olej dziurawcowy 131 Owoc berberysu 92Olejek anyżowy 97 Owoc borówki brusznicy 105Olejek arcydzięglowy 86 Owoc borówki czernicy 107Olejek gorczycowy 166, 167 Owoc bzu czarnego 93Olejek jałowcowy 176 Owoc fenkułu 156Olejek kminkowy 192 Owoc głogu 162Olejek kolendrowy 196 Owoc jałowca 175, 176Olejek koprowy 156 Owoc jarzębiny 179Olejek lawendowy 222 Owoc jeżyny 184Olejek miętowy 254 Owoc kaliny koralowej 186Olejek sosnowy 355 Owoc kasztanowca niedojrzały 189Olejek tatarakowy 373, 374 Owoc kminku 192Olejek terpentynowy 355 Owoc kolendry 196Olejek tymiankowy 380 Owoc kopru ogrodowego 202Olej lniany 225 Owoc kopru włoskiego 156Olej rokitnikowy 327 Owoc kruszyny 214Olej różany 331 Owoc lubczyka 231Olej słonecznikowy 353 Owoc łopianu 237, 238Oleum Anisi 96 Owoc maliny 244Oleum Calami 373 Owoc marchwi 246Oleum Carvi 192 Owoc fasoli 153Oleum cholagogum 256 Owoc orzecha włoskiego zielony 277Oleum Foeniculi 156 Owocostany chmielu 127Oleum Helianthi 353 Owoc ostropestu plamistego 280Oleum Hippophae 327 Owoc pieprzowca 288Oleum Hyoscyami 402 Owoc pietruszki 292Oleum Juniperi 176 Owoc porzeczki czarnej 306Oleum Lavandulae 222 Owoc poziomki 310Oleum Lini 225 Owoc rokitnika 326Oleum Menthae piperitae 254 Owoc róży dzikiej bez nasion 328Oleum Pini silvestris 355 Owoc róży dzikiej z nasionami 328Oleum Rosae pingue 331 Owoc szakłaku pospolitego 360Oleum Rutae 336 Owoc tarniny 368Oleum Salyiae 364 Owoce borówki świeże sterylizowane 108Oleum Sinapis 166, 167, 344 Owoce jałowca doustnie 176Oleum Terebinthinae 355 Owoce kopru z miodem 157Olimetin 256 Oxygeron 396Oman wielki 274 Palmidyny 214, 343Oncovin 397 Panaksadiol 391Ononid 385 Panaksatriol 391Ononis arvensis 386 Panaksozydy 391Ononis spinosa 385 Panax ginseng 152, 390Opium 402 Panax japonicus 390Origanum vulgare 224 Panax notoginseng 390Orzech włoski 277 Panax pseudoginseng 390Ostenol 85 Panax quinquefolium 390Ostoi 85 Papaver rhoeas 241Ostropest plamisty 280 Papaver somniferum 402Ostrożeń polny 282 Papaweryna 402, 403Ostrożeń warzywny 281 Papryka 288Ostróżka polna 404 Passispasmina 128, 130, 164, 211Ostryż długi 283 Pączki brzozy 110

425

Pączki sosny 354 Polygonum hydropiper 319Pączki topoli 377 Połonicznik kosmaty 304Pectosol 174, 241, 265, 266, 276, 277, 371 Połonicznik nagi 304Peganina 230, 339 Populina 377Pektosan 157, 276, 300 312, 362 Populus balsamifera 377Pentadekanolid 85 Populus nigra 377Perełkowiec japoński 336 Populus tremula 377Pericarpium Juglandis 278 Porek brzozowy 110Pericarpium Phaseoli 153 Porost islandzki 371Perz właściwy 287 Porzeczka czarna 306Petroselinum sativum 292 Potentilla anserina 294Peucedanina 98 Potentilla erecta 295Phaseolus vulgaris 152 Potoślin jaborandi 406Phenformin 339 Powidełka moczopędne 378Pieprzowiec roczny 288 Powidełka moczopędne dla dzieci 270Pierwiosnek lekarski 290 Powidełka z ziela przymiotna 317Pierwiosnek wyniosły 290 Poziewnik miękkowłosy 308Pietruszka zwyczajna 292 Poziewnik polny 308Pięciornik gęsi 294 Poziewnik szorstki 307Pięciornik kurze ziele 295 Poziomka ananasowa 310Pilocarpinum hydrochloricum 406 Poziomka pospolita 309Pilocarpus jaborandi 406 Pragolaryna 85Pilocarpus microphyllus 406 Prawoślaz lekarski 311Pilocarpus pennatifolius 406 Prawoślaz ogrodowy odmiana czarna 313Pilokarpina 406 Primula elatior 290Pimpinelina 98 Primula officinalis 290Pimpinella anisum 96 Proastmin 407Pimpinella maior 98 Propolan 390Pimpinella nigra 98 Proscylarydyna 399Pimpinella saxifraga 97 Prospan 101Pinalbina 358 Prostagutt 378Pinus silvestris 354 Proszek przeciw glistom jelitowym 108Pinus succinifera 354 Proszek troisty 157, 344Piptoporus betulinus 110 Proszek w zaburzeniach trawiennych 281Piranokumaryny 82 Protopina 142Pirogalol 105 Prunus spinosa 368Pirokatechina 105 Przetacznik kłosowy 314Pix liquida Pini 356 Przetacznik leśny 314Plantago lanceolata 88 Przetacznik ożankowy 314Plantago maior 88 Przęśl dwukłosowa 407Plantival 130, 212 Przymiotno kanadyjskie 316Plaster nostrzykowy 272 Przywrotnik leśny 318Plecha morszczynu 263 Przywrotnik pasterski 318Plecha tarczownicy islandzkiej 371 Przywrotnik pospolity 318Plenosol 184 Przywrotnik żółtawozielony 318Pleumolysin 381 Psoraleny 84, 231, 336Płatki owsiane 284 Pulmonaria officinalis 258Płucnik islandzki 370 Pulmoran 301Płukanka profilaktyczna 380 Pulmosan 262, 322, 352, 354Płukanka przeciwzapalna 243 Pulvis Magnesiae cum Rheo 157, 343Płukanka szałwiowa 364 Pyrosan 94,111,228,244,334,335,378,384Płyn przeciw odmrożeniom 139 Quercus infectoria 137Podbiał pospolity 299 Quercus robur 136Pokrzyk wilcza jagoda 405 Quercus sessilis 137Pokrzywa zwyczajna 301 Rabarbary kompotowe 342Pokrzywa żegawka 301 Radix Althaeae 311Poliporenowe kwasy 110 Radix Angelicae 85Polygonum aviculare 321 Radix Araliae 390Polygonum bistorta 323 Radix Archangelicae 85426

Radix Arctii 237 Rhamnus purshiana 214Radix Armoraciae 130 Rhelax 97, 193, 343, 344Radix Artemisiae 120 Rheum officinale 342Radix Bardanae 237 Rheum palmatum 342Radix Belladonnae 405 Rheum rhaponticum 342Radix Berberidis 92 Rheum undulatum 342Radix Chelidonii 160 Rhizoma Agropyri 287Radix Cichorii 131 Rhizoma Bistortae 323Radix Cirsii oleracei 282 Rhizoma Calami 373Radix Consolidae 392 Rhizoma Curcumae longae 283Radix Dauci recens 246 Rhizoma Eleutherococci 152Radix Echinopanacis 391 Rhizoma Graminis 287Radix Enulae 275 Rhizoma Iridis 205Radix Foeniculi 157 Rhizoma Lenzeae 391Rad ix Gentianae 168 Rhizoma Rhei 342Radix Ginseng 390 Rhizoma Rubiae tinctorum 249Radix Glycyrrhizae 234 Rhizoma Tormentillae 296Radix Helenii 275 Rhizoma Valerianae 210Radix Inulae 275 Ribes nigrum 306Radix Ipecacuanhae 409 Robinia akacjowa 325Radix Levistici 231 Robinia pseudacacia 325Radix Liquiritiae 234 Robinina 326Radix Ononidis 385 Rokitnik zwyczajny 326Radix Panacis 390 Rosa canina 328Radix Petroselini 292 Rosa cinnamomea 328Radix Pimpinellae 97 Rosa rugosa 328Radix Pimpinellae maioris 98 Rosavit 330Radix Polemonii 210 Rozanol 331Radix Primulae 290 Róża dzika 328Radix Raphani nigri recens 344 Róża girlandowa 328Radix Rauwolfiae 408 Róża pomarszczona 328Radix Rhei 342 Rubia tinctorum 248Radix Rhei 0,5 tabl. 344 Rubinex 249Radix Sambuci 93 Rubiolizyna 250Radix Saponariae 265 Rubus fruticosus 184Radix Symphyti 392 Rubus idaeus 243Radix Taraxaci 260 Rubus plicatus 184Radix Urticae 302 Rumianek pospolity 333Radix Valerianae 210 Rumian szlachetny 331Raphacholin 256, 345, 346 Ruta graveolens 336Raphalamid 256, 345, 346 Ruta zwyczajna 336Raphanus sativus 344 Rutina 338Raudiazin 408 Rutinoscorbin 338Raupasil 408 Rutisol 338Rauwolfia serpentina 407 Rutwica lekarska 339Rauwolfia wężowa 407 Rutyna 93, 104, 158, 162, 172, 336Rdest ostrogorzki 319 Rzepik pospolity 341Rdest ptasi 321 Rzewień dłoniasty 342Rdest wężownik 323 Rzodkiew czarna 344Readyna 242 Salicylopopulina 377Rektosan 159, 180, 190, 192, 208, 215, 218 Salicyna 377, 382, 384Reparil 191 Salix alba 384Retiazid 408 Salix fragilis 384Reumogran 111,112,303,322,351,352,382, Salix pentandra 384384 Salix purpurea 383Reumosan 111,112, 303, 322, 352, 382, 384 Salix viminalis 384Rezerpina 408 Salvia officinalis 361Rhamnus cathartica 360 Sambucus nigra 93Rhamnus frangula 213 Sambunigryna 93

427

Samidyna 82 Sok ze świeżych liści brzozy 112Sandoscill 399 Sok ze świeżych liści mniszka 262Sangwinaryna 160 Sok z owoców bzu 95Sanofil 139, 218 Sok z podbiału 300, 301Saparal 392 Sok z warzyw 247Saponaria officinalis 264 Solaren 284Saponiny 110, 265, 304 Solidago virga aurea 269Saporubina 265 Sophora japonica 336Sarothamnus scoparius 411 Sorbus aucuparia 179Scilla Perpusat 399 Sosna bursztynowa 356Scillaren 399 Sosna zwyczajna 354Scilloral 399 Sparteina 411Scopolaminum hydrobromicum 397 Sparteinsulfat 411Scopolan 397 Sparteinum sulfuricum 411Scopolan compositum 397 Spartium scoparium 411Scylaren 399 Spartocin 411Seboren 238, 239, 303 Spasticol 403, 405Secale cornutum 398 Species tussilares 371Sedacorn 399 Spinozyn 385Sedanolid231 Spireina 382Semen Colchici 410 Spiritus Ammonii anisatus 97Semen Cucurbitae 144 Spiritus Angelicae compositus 86, 211Semen Foenugraeci 207 Spiritus saponato-camphoratus 380Semen Hippocastani 189 Spiritus Sinapis 167Semen Lini 225 Spirytus arcydzięglowy złożony 86, 211Semen Peponis 144 Spirytus bursztynowy 358Semen Sinapis albae 165 Spirytus mydlano-kamforowy 380Semen Sinapis nigrae 166 Sporysz 398Semen Stramonii 397 Sproszkowane owoce szakłaku pospolitego 360Semen Strophanthi 408 Srebrnik 294Semen Strychni 401 Stachydryna 346Semen Trigonellae 207 Starzec zwyczajny 394Senecio vulgaris 394 Stigma Maydis 219Senkirkina 300 Stokrotka pospolita 358Sennozydy 343 Strąki fasoli 153Septosan 255, 363, 380 Strobili Lupuli 127Serdecznik pospolity 346 Strofant wdzięczny 408Siemię lniane 225 Strofantyna G 408Silybum marianum 280 Strofantyna K 408Sinapis alba 165 Stroiczka rozdęta 409Sirupus Althaeae 312 Strophanthinum G 408Sirupus Pini compositus 161, 337, 358 Strophanthus gratus 408Sirupus Rubi idaei 244 Strophanthus hispidus 408Sirupus Thymi compositus 379, 380 Strophanthus kombe 408Siwieć żółty 348 Strychnina 401Sklerosan 164, 180, 184, 218, 264 Strychnos nux vomica 401Skoparozyd 411 Stymulatory biogenne 80, 260Skopolamina 397, 402, 405 Succinum 356Skopoletyna 115, 186, 196, 304 Succus Bardanae 238Skrętnik wdzięczny 408 Succus Betulae 110, 111Skrzyp polny 349 Succus Farfarae 300, 301Słonecznik zwyczajny 353 Succus Glycyrrhizae 235Sok brzozowy 110 Succus Hyperici 150Sok brzozowy naturalny 112 Succus Taraxaci 262Sok lukrecjowy 235 Suszone nasiona dyni 145Sok z cebuli 122 Sylimarol 281Sok ze świeżego ziela krwawnika 219 Sylimaryna 280Sok ze świeżego korzenia łopianu 238 Symfytyna 393Sok ze świeżej marchwi 247 Symphytum officinale 392428

Synalbina 165 Tinctura Absinthii 119Synigryna 130, 166 Tinctura Adonidis vernalis 258Syrop chrzanowy 131 Tinctura Aloes 80Syrop kminkowy dla dzieci 193 Tinctura amara 104Syrop malinowy 244 Tinctura Ammi visnagae 83Syrop prawoślazowy 312 Tinctura Araliae 392Syrop sosnowy 161, 357, 358 Tinctura Arnicae 88Syrop tymiankowy złożony 379, 380 Tinctura Avenae 286Syrop wykrztuśny 90, 276 Tinctura Belladonnae 405Syrop z cebuli 122 Tinctura Calami 374Syrop z kwiatów mniszka 263 Tinctura Capsici 289Syrop z pączków sosny 357 Tinctura Chelidonii 161Syrop z ziela dymnicy 143 Tinctura Cinchonae 400Szakłak pospolity 360 Tinctura Cinchonae composita 169, 196,Szałwia lekarska 361 197, 400Szanta zwyczajna 365 Tinctura Convallariae 200, 201Szyszki chmielowe 127 Tinctura Crataegi 164Szyszkojagoda jałowca 175 Tinctura Echinopanacis 392Ślaz dziki 366 Tinctura Gallae 138Ślaz zaniedbany 366 Tinctura Gentianae 169, 170Śliwa tarnina 368 Tinctura Lobeliae 409Śluzy 207, 225, 300, 311, 312, 313, 366, 392 Tinctura Menthae piperitae 256Świetlik łąkowy 369 Tinctura Ononidis spinosae 386Świetlik wyprężony 369 Tinctura Opii simplex 403Świetlik zwartolistny 369 Tinctura Rhei composita 343Świeże cebule 122 Tinctura Saponariae 266Świeży korzeń marchwi 247 Tinctura Schizandrae 392Świeży korzeń rzodkwi 345 Tinctura Stramonii 397Tabex 178 Tinctura Strychni 401Tadenan 369 Tinctura Tormentillae 297Talusin 399 Tinctura Valerianae 212Tanacetum vulgare 387 Tinctura Valerianae aetherea 212Tanacetyna 388 Tioglikozydowe skordyniny 134Tanalbina 138 Tolargin 403, 406Tanina 138 Topola balsamiczna 377Tanninum 138 Topola czarna 377Tanninum albuminatum 138 Topola osika 377Tannosan 107, 255,297, 298, 332, 362 Tormentiol 297, 298Taraksacyna 260 Trechelogenina 141Taraxacum officinale 259 Trifolium pratense 197Tarczownica islandzka 370 Trifolium repens 199Tarnina 368 Trigonella foenum graecum 207Tasznik pospolity 372 Trój siarczek n-propylu 122Tatarak zwyczajny 373 Truskawka 310Temoebilin 284 Tryfolina 198Temoe lawak 283 Trytycyna 287Teobromina 172 Tujol 117Teofilina 172 Tu jon 117, 120, 388Terebinthina communis 355 Turiones Pini 355Terpichol 357 Tussiglaucin 349Terpinenol 175 Tussilagina 300Terpinex 357 Tussilago farfara 299Thea sinensis 172 Tussilinar 403Theopaverin 403 Tussipect 392, 379, 380Thiocodin 403 Tymianek pospolity 379Thymus serpyllum 239 Tymol 224, 239, 379Thymus vulgaris 379 Tysiącznik pospolity 123Tilia cordata 227 Uabaina 408Tilia platyphyllos 227 Uczep trój listkowy 381

429

Uldenol 236, 374 Wino aloesowe 80Ulventrol 236, 374 Wino cebulowe 123Umbeliferon 85, 98, 115, 156, 196, 304, 334 Wino goryczkowe 170Umbeliprenina 85 Wino jałowcowe 176Unguentum Colchamini 411 Wino kminkowe 193Uragoga ipecacuanha 409 Wino lawendowe 223Uralyt 250 Wino melisowe 253Uralyt U 251, 383, 386 Wino nagietkowe 268Urginea scilla 399 Wino orzechowe 279Urogran 111, 112, 133, 232, 270, 351, 374 Wino piołunowe 119Urologicum 288, 352, 386 Wino przeciwbiegunkowe 325Urosan 111, 133, 251, 352 Wino walerianowe 212Urtica dioica 301 Wino z jemiołą 184Urtica-fix 303 Wino z kłącza pięciornika 298Urtica urens 301 Wino z korzeni mniszka 262Uvasol 251 Wino z korzeni omanu 276Vaccinium myrtillus 106 Wino z liści karczocha 188Vaccinium vitis idaea 105 Wiolanina 158Vagosan 269, 303, 322, 364 Wiskotoksyna 182Valeriana officinalis 209 Wisnadyna 82Valmane 212 Wisnagina 82Valosedan 130, 212 Witamina C 92, 288, 306, 327, 328, 329Velban 397 Witeksyna 162, 207, 257, 411Venacorn 190, 191 Wlew doodbytniczy 298Venalot 272 Wlew doodbytniczy w owrzodzeniu jelitaVenescin 190, 191 grubego 322Verbascum phlomoides 145 Włóknouszek ukośny 110Verbascum thapsiforme 145 Woda koprowa 157Veronica chamaedrys 314 Wrotycz pospolity 387Veronica officinalis 314 Wrzos zwyczajny 388Veronica spicata 314 Wyciąg alkoholowy z ziela jemioły 184Viburnum opulus 186 Wyciąg gesty z liści lulka 402Vinblastin 397 Wyciąg glicerynowy z aloesu 81Vinca minor 395 Wyciąg glicerynowy z czosnku 136Vincristine 397 Wyciąg olejowy z czosnku 136Viola altaica 157 Wyciąg olejowy z liści lulka 402Viola arvensis 158 Wyciąg olejowy z nagietka 268Viola lutea 157 Wyciąg płynny szałwiowy 364Viola tricolor 157 Wyciąg płynny ze sporyszu 398Viscum album 182 Wyciąg płynny z kłączy eleuterokoka 152,Vitaminum C 92, 288, 306, 327, 328, 329 391Walepotriaty 210 Wyciąg płynny z kłączy lenzy krokoszowejWaleriana 209 392Węgiel drzewny 230 Wyciąg płynny z korzenia pokrzyku 405Wiązówka błotna 382 Wyciąg płynny z ziela rdestu ostrogorzkiegoWiązówka bulwkowa 382 320Wierzba biała 384 Wyciąg suchy z korzenia ipekakuany 410Wierzba krucha 384 Wyciąg suchy z liści pokrzyku 405Wierzba pięciopręcikowa 384 Wyciąg z czosnku bez wonny 136Wierzba purpurowa 383 Wymiotnica prawdziwa 409Wierzba wiciowa 384 Wypustki sosny 355Wikalina 82, 374, 377 Zawiesina gorczycowa 166Wiklina 383 Zawiesina z nasion lnu 227Wilżyna bezbronna 386 Zea mays 219Wilżyna ciernista 385 Ziarna owsa 284Winblastyna 396 Ziele bagna zwyczajnego 388Wincyna 396 Ziele barwinka pospolitego 395Winkamina 396 Ziele biedrzeńca 97Winkrystyna 396 Ziele bluszczyka 102430

Ziele bratka 158 Ziele żarnowca 411Ziele bukwicy 114 Zielona maść 272Ziele bylicy bożego drzewka 115 Zielony napój z liści mniszka 263Ziele bylicy pospolitej 119 Zimowit jesienny 410Ziele centurii 123 Zioła antyseptyczne 251Ziele cykorii podróżnika 132 Zioła „czyszczące krew” 283, 322Ziele doględy 139 Zioła dermatologiczne 101Ziele drapacza lekarskiego 141 Zioła dla astmatyków 301Ziele dymnicy 142 Zioła dla kobiet w okresie przekwitania 150Ziele dziurawca 148 Zioła do kąpieli 229, 231, 234Ziele fiołka trójbarwnego 158 Zioła do obmywania ciała i do kąpieli 225Ziele glistnika 160 Zioła do obmywania głowy 129Ziele hyzopu 173 Zioła do obmywań 277Ziele janowca barwierskiego 178 Zioła do okładów 182, 270Ziele jemioły 182 Zioła do okładów na oczy 90, 370Ziele karczocha zwyczajnego 187 Zioła do okładów w nerwobólach 359Ziele koniczyny 198 Zioła do płukania jamy ustnej 325, 368Ziele koniczyny białej 199 Zioła goryczowe 125Ziele konwalii 199 Zioła gorzkie 119Ziele kopytnika z korzeniami 204 Zioła hamujące biegunkę 185Ziele krwawnika 216 Zioła jako namiastka herbaty 185Ziele lebiodki 224 Zioła jelitowe 223Ziele lnicy 230 Zioła metaboliczne 143, 182Ziele lobelii 409 Zioła mineralizujące 308Ziele macierzanki 239 Zioła moczopędne 106, 127, 221, 234, 270,Ziele marzanki 247 286,317,373,381,386Ziele melisy 252 Zioła moczopędne i „czyszczące krew” 305Ziele miłka wiosennego 257 Zioła moczopędne i przeciwzapalne 274Ziele miodunki plamistej 258 Zioła moczopędne w kamicy 326Ziele mniszka pospolitego 260 Zioła moczopędne z berberysem 93Ziele nawłoci 269 Zioła moczopędne z koniczyną 198Ziele nostrzyka 271 Zioła moczopędne z kwiatem bzu 94Ziele ogórecznika 272 Zioła moczopędne z marzanką 248Ziele ostrożenia warzywnego 282 Zioła moczopędne z porzeczką 307Ziele ostróżki polnej 404 Zioła napotne 159, 228, 274, 354Ziele owsa 284 Zioła nasercowe 347Ziele pięciornika gęsiego 294 Zioła odtruwające 288Ziele piołunu 117 Zioła o działaniu immunologicznym 236Ziele połonicznika 304 Zioła o działaniu moczopędnym 383, 389Ziele poziewnika 308 Zioła o działaniu przeciwgorączkowym 385Ziele przetacznika leśnego 314 Zioła o działaniu przeciwmiażdżycowym 338Ziele przęśli 407 Zioła o działaniu uspokajającym 348Ziele przymiotna kanadyjskiego 316 Zioła ogólnie odtruwające 352Ziele przywrotnika 318 Zioła osłaniające 371Ziele rdestu ostrogorzkiego 320 Zioła piersiowe 309Ziele rdestu ptasiego 321 Zioła płucne 259, 371Ziele rutwicy 339 Zioła pomocne w padaczce 354Ziele ruty 336 Zioła powlekające 301Ziele rzepiku pospolitego 341 Zioła przeciwastmatyczne 295Ziele serdecznika 346 Zioła przeciwbiegunkowe 90, 139, 298, 317Ziele siwca żółtego 348 Zioła przeciwcukrzycowe 279, 340Ziele skrzypu 349 Zioła przeciw egzemie 159Ziele srebrnika 294 Zioła przeciwkamicowe 154Ziele szałwii 361 Zioła przeciwkaszlowe 103, 147Ziele szanty zwyczajnej 365 Zioła przeciw lambliom 380Ziele tasznika 372 Zioła przeciwnerwicowe 197, 253Ziele tymianku 379 Zioła przeciw nieżytowi jelit 319Ziele tysiącznika 123 Zioła przeciwobrzękowe 190Ziele uczepu trój listkowego 381 Zioła przeciwpadaczkowe 348, 375

431

Zioła przeciwpotne 174 Zioła w paradontopatii 279Zioła przeciw wszawicy i świerzbowi 101 Zioła w podagrze 154Zioła przeciw wypryskom alergicznym 159 Zioła w pokrzywce 277Zioła przeciw wzdęciom 157 Zioła w puchlinie brzusznej 383Zioła przeciw zaparciem 180 Zioła w schorzeniach dróg moczowych 311Zioła przeciw żylakom 272 Zioła w schorzeniach skórnych 266Zioła przeciw żylakom odbytu 90 Zioła w schorzeniach uszu 103Zioła regenerujące wątrobę 342 Zioła w schorzeniach wątroby 353Zioła regulujące przemianę materii 359 Zioła w skazie limfatycznej 159Zioła regulujące trawienie 223 Zioła w skazie moczanowej 112, 386Zioła rozkurczowe 212 Zioła wspomagające w stwardnieniu rozsia-Zioła sedatywne 212 nym 339Zioła trawienne z kminkiem 193 Zioła w stanach zapalnych gruczołu kroko-Zioła ułatwiające wypróżnienie 361 wego 383, 386Zioła uspokajające 228 Zioła w upławach 182Zioła uspokajające do kąpieli 223 Zioła w utrudnionym zasypianiu 291Zioła uspokajające i nasenne 253 Zioła w wirusowym zapaleniu wątroby 322Zioła w anginie 244 Zioła wykrztuśne 97, 99, 147, 175, 207, 259Zioła wątrobowe 142, 151, 295 Zioła wykrztuśne z lukrecją 236Zioła wątrobowe dla ozdrowieńców 295 Zioła wzmacniające 185Zioła wątrobowe dla rekonwalescentów 303 Zioła wzmacniające wątrobę 330Zioła w bezsenności 128 Zioła w zaburzeniach czynnościowych prze-Zioła w chorobie jelit 304 wodu pokarmowego 322Zioła w chorobie wrzodowej 330 Zioła w zaburzeniach krążenia w okresie kli-Zioła w ciążowym zapaleniu nerek 294 makterium 339 .Zioła w dermatopatiach 279 Zioła w zakażeniu dróg moczowych 305, 389Zioła w dolegliwościach kobiecych 314 Zioła w zapaleniu dróg moczowych 248, 320Zioła w dolegliwościach trzustki 376 Zioła w zapaleniu krtani 148Zioła w dystonii wegetatywnej 348 Zioła w zapaleniu miedniczek nerkowychZioła w gruźlicy 277 390Zioła w hipotonii 179 Zioła w zapaleniu pęcherza 112Zioła wiatropędne 234 Zioła w zapaleniu pęcherzyka żółciowego 342Zioła wiatropędne (czterech nasion) 197 Zioła w zapaleniu spojówek 332Zioła wiatropędne i regulujące trawienie 174 Zioła w zapaleniu wątroby 366Zioła wiatropędne z kminkiem 193 Zioła w żylakach odbytu 315Zioła w kamicy moczowej 238, 322, 389 Zioła zapobiegające łysieniu 376Zioła w kamicy szczawianowej i fosforanowej Zioła z arniką 88305, 386 Zioła z kminkiem w nerwicy wegetatywnejZioła w kamicy żółciowej 195, 376 193Zioła w kaszlu 291 Zioła zwiększające odporność 268Zioła w kokluszu i anginie 259 Zioła zwiększające potencję 376Zioła w kolce jelitowej 119 Zioła żołądkowe 86, 97, 114, 120, 175, 315Zioła w krwawieniach z jelita grubego 298 Zioła żołądkowo-jelitowe 234Zioła w krztuścu 101 Zioła żołądkowo-trawienne 104Zioła w kurczach żołądka 157 Zioła żółciopędne 116, 120, 133, 143, 225,Zioła w łysieniu 352 366Zioła w nadciśnieniu 164 Złotokap zwyczajny 179Zioła w nadkwaśności 332 Złożona nalewka z kory chinowej 169, 196,Zioła w nerwicy serca 253 197, 400Zioła w niewydolności wątroby 373 Złożone mazidło pieprzowcowe 289, 357,Zioła w nieżycie dróg moczowych 277 Znamię kukurydzy 219Zioła w nieżycie gardła 274 Zwodnica wyniosła 391Zioła w nieżycie pęcherza 106 Żarnowiec miotlasty 411Zioła w nieżycie żołądka 125 Żeń-szeń 152, 390Zioła w nieżycie żołądka i jelit 295 Żeń-szeń pięciolistny 390Zioła w osłabieniu potencji 304 Żywica sosnowa 355Zioła w otyłości 215 Żywokost lekarski 392Zioła w owrzodzeniu jelit 307Zioła w padaczce 338

SPIS TREŚCIWstęp............................................................................................................................................. 5

Terapeutyczne zestawienie leków ziołowych ................................................................................. 7

Z dziejów ziołolecznictwa i zielarstwa......................................................................................... 61

Zbiór, suszenie i przechowywanie surowców zielarskich............................................................ 70

Podstawowe związki czynne w roślinach leczniczych.................................................................. 73

Monografie roślin leczniczych ..................................................................................................... 791. Aloes drzewiasty - Aloe arborescens Mili................................................................................... 792. Aminek egipski - Ammi visnaga Lam. ........................................................................................ 813. Aminek większy - Ammi maius L............................................................................................... 834. Arcydzięgiel litwor - Archangelica officinalis Hoffm.................................................................. 845. Arnika górska - Arnica montana L. ............................................................................................ 866. Babka lancetowata - Plantago lanceolata L................................................................................ 887. Berberys zwyczajny - Berberis vulgaris L. ................................................................................. 918. Bez czarny - Sambucus nigra L.................................................................................................. 939. Biedrzeniec anyż - Pimpinella anisum L..................................................................................... 9610. Biedrzeniec mniejszy - Pimpinella saxifraga L. ........................................................................ 9711. Bluszcz pospolity - Hedera helix L.......................................................................................... .9912. Bluszczyk kurdybanek - Gechoma hederacea L...................................................................... 10213. Bobrek trójlistkowy - Menyanthes trifoliata L. ....................................................................... 10414. Borówka brusznica - Vaccinium vitis idaea L. ........................................................................ 10515. Borówka czernica - Vaccinium myrillus L............................................................................... 10616. Brzoza brodawkowata - Betula verrucosa Ehrh....................................................................... 10817. Bukwica zwyczajna - Betonica officinalis L............................................................................ 11318. Bylica boże drzewko - Anemisia abrotanum L........................................................................ 11519. Bylica piołun - Anemisia absinthium L................................................................................... 11620. Bylica pospolita - Anemisia vulgaris L. .................................................................................. 11921. Cebula jadalna - Allium cepa L .............................................................................................. 12122. Centuria pospolita (tysiącznik pospolity) - Centaurium minus Moench.................................... 12323. Chaber bławatek - Centaurea cyanus L. ................................................................................. 12524. Chmiel zwyczajny - Humulus lupulus L. ................................................................................ 12725. Chrzan pospolity - Armoracia lapathifolia Gilib. .................................................................... 13026. Cykoria podróżnik - Cichorium intybus L............................................................................... 13127. Czosnek pospolity - Allium sativum L..................................................................................... 13328. Dąb szypułkowy - Quercus robur L. ...................................................................................... 13629. Doględa wielka - Grindelia robusta Nutt. ............................................................................... 13930. Drapacz lekarski - Cnicus benedictus L. ................................................................................. 14031. Dymnica pospolita - Fumaria officinalis L. ............................................................................ 14232. Dynia zwyczajna - Cucurbita pepo L...................................................................................... 14433. Dziewanna wielkokwiatowa - Verbascum thapsiforme Schrad................................................. 14534. Dziurawiec zwyczajny - Hypericum perforatum L .................................................................. 14835. Eleuterokok kolczasty - Eleutherococcus senticosus Maxim.................................................... 15136. Fasola zwyczajna - Phaseolus vulgaris L................................................................................ 15237. Fenkuł włoski (koper włoski) - Foeniculum capillaceum Gilib. ............................................... 15538. Fiołek trójbarwny - Viola tricolor L. ...................................................................................... 15739. Glistnik jaskółcze ziele - Chelidonium maius L....................................................................... 15940. Głóg dwuszyjkowy - Crataegus oxyacantha L........................................................................ 16241. Gorczyca biała - Sinapis alba L.............................................................................................. 16542. Gorczyca czarna - Brassica nigra (L.) Koch ........................................................................... 16643. Goryczka żółta - Gentiana lutea L.......................................................................................... 16744. Grzybień biały - Nymphaea alba L......................................................................................... 17045. Herbata chińska - Thea sinensis L. ......................................................................................... 172

433

46. Hyzop lekarski - Hyssopus officinalis L.................................................................................. 17347. Jałowiec pospolity -Juniperus communis L............................................................................. 17548. Janowiec barwierski - Genista tinctoria L............................................................................... 17849. Jarząb pospolity (jarzębina) - Sorbus aucuparia L................................................................... 17950. Jasnota biała - Lamium album L. ............................................................................................ 18051. Jemioła pospolita - Viscum album L. ...................................................................................... 18252. Jeżyna fałdowana - Rubus plicatus W. et N............................................................................. 18453. Kalina koralowa - Viburnum opulus L. ................................................................................... 18654. Karczoch zwyczajny - Cynara scolymus L.............................................................................. 18755. Kasztanowiec zwyczajny - Aesculus hippocastanum L............................................................ 18956. Kminek zwyczajny - Carum carvi L....................................................................................... 19157. Kocanka piaskowa - Helichrysum arenarium Moench............................................................. 19458. Kolendra siewna - Coriandrum sativum L. ............................................................................. 19559. Koniczyna łąkowa - Trifolium pratense L............................................................................... 19760. Konwalia majowa - Convallaria maialis L. ............................................................................ 19961. Koper ogrodowy - Anethum graveolens L............................................................................... 20262. Kopytnik pospolity - Asarum europaeum L. ........................................................................... 20363. Kosaciec niemiecki - Iris germanica L. .................................................................................. 20564. Kozieradka pospolita - Trigonella foenum graecum L. ............................................................ 20765. Kozłek lekarski - Valeriana officinalis L. ............................................................................... 20966. Kruszyna pospolita - Rhamnus frangula L. ............................................................................. 21367. Krwawnik pospolity - Achillea millefolium L.......................................................................... 21668. Kukurydza zwyczajna - Zea mays L. ...................................................................................... 21969. Lawenda lekarska - Lavandula officinalis Chaix ex Villars ..................................................... 22170. Lebiodka pospolita - Origanum vulgare L. ............................................................................. 22471. Len zwyczajny - Linum usitatissimum L. ................................................................................ 22572. Lipa drobnolistna - Tilia cordata Miller.................................................................................. 22773. Lnica pospolita - Linaria vulgaris (L.) Miller ......................................................................... 23074. Lubczyk ogrodowy - Levisticum officinale Koch .................................................................... 23175. Lukrecja gładka - Glycyrrhiza glabra L.................................................................................. 23476. Łopian większy - Arctium lappa L.......................................................................................... 23777. Macierzanka piaskowa - Thymus serpyllum L. ........................................................................ 23978. Mak polny - Papaver rhoeas L............................................................................................... 24179. Malina właściwa -Rubus idaeus L. ......................................................................................... 24380. Marchew siewna - Daucus carota L. ...................................................................................... 24581. Marzanka wonna - Asperula odorata L................................................................................... 24782. Marzana barwierska - Rubia tinctorum L................................................................................ 24883. Mącznica lekarska - Arctostaphylos uva ursi L. ...................................................................... 25084. Melisa lekarska - Melissa officinalis L.................................................................................... 25285. Mięta pieprzowa - Mentha piperita L. .................................................................................... 25486. Milek wiosenny - Adonis vernalis L. ...................................................................................... 25787. Miodunka plamista - Pulmonaria officinalis L. ....................................................................... 25888. Mniszek pospolity - Taraxacum officinale Wiggers ................................................................ 25989. Morszczyn pęcherzykowaty - Fucus vesiculosus L.................................................................. 26390. Mydlnica lekarska - Saponaria officinalis L............................................................................ 26491. Nagietek lekarski - Calendula officinalis L. ............................................................................ 26692. Nawłoć pospolita - Solidago virga aurea L............................................................................. 26993. Nostrzyk żółty - Melilotus officinalis Desr.............................................................................. 27194. Ogórecznik lekarski - Borago officinalis L. ............................................................................ 27295. Oman wielki - Inula helenium L............................................................................................. 27496. Orzech włoski -Juglans regia L.............................................................................................. 27797. Ostropest plamisty - Silybum marianum (L.) Gaertner............................................................. 28098. Ostrożeń warzywny - Cirsium oleraceum Scop....................................................................... 28199. Ostryż długi (kurkuma) - Curcuma longa L. ........................................................................... 283100. Owies zwyczajny - Avena sativa L. ...................................................................................... 284101. Perz właściwy - Agropyron repens (L.) P. Beauv. ................................................................. 287102. Pieprzowiec roczny (papryka) - Capsicum annuum L............................................................ 288103. Pierwiosnek lekarski - Primula officinalis Jacq. .................................................................... 290104. Pietruszka zwyczajna - Petroselinum sativum Hoffm. ........................................................... 292434

105. Pięciornik gęsi - Potentilla anserina L.................................................................................. 294106. Pięciornik kurze ziele - Potentilla erecta (L.) Hampe............................................................ 295107. Podbiał pospolity - Tussilago farfara L................................................................................. 299108. Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica L. ................................................................................ 301109. Połonicznik nagi - Herniaria glabra L.................................................................................. 304110. Porzeczka czarna - Ribes nigrum L....................................................................................... 306111. Poziewnik szorstki - Galeopsis tetrahit L.............................................................................. 307112. Poziomka pospolita - Fragaria vesca L. ............................................................................... 309113. Prawoślaz lekarski - Althaea officinalis L. ............................................................................ 311114. Prawoślaz ogrodowy, odmiana czarna - Althaea rosea Cav. varietas nigra Hort. ................... 313115. Przetacznik leśny - Veronica officinalis L............................................................................ .314116. Przymiotno kanadyjskie - Erigeron canadenis L. .................................................................. 316117. Przywrotnik pospolity - Alchemilla vulgaris L. ..................................................................... 318118. Rdest ostrogorzki - Polygonum hydropiper L........................................................................ 319119. Rdest ptasi - Polygonum aviculare L. ................................................................................... 321120. Rdest wężownik - Polygonum historia L. ............................................................................. 323121. Robinia akacjowa - Robinia pseudacacia L........................................................................... 325122. Rokitnik zwyczajny - Hippophae rhamnoides L.................................................................... 326123. Róża dzika - Rosa canina L.................................................................................................. 328124. Rumian szlachetny - Anthemis nobilis L. .............................................................................. 331125. Rumianek pospolity - Matricaria chamomilla L.................................................................... 333126. Ruta zwyczajna - Ruta graveolens L..................................................................................... 336127. Rutwica lekarska - Galega officinalis L. ............................................................................... 339128. Rzepik pospolity - Agrimonia eupatoria L. ........................................................................... 341129. Rzewień dłoniasty - Rheum palmatum L............................................................................... 342130. Rzodkiew czarna - Raphanus sativus L. varietas niger Kerner............................................... 344131. Serdecznik pospolity - Leonurus cardiaca L........................................................................ .346132. Siwieć żółty - Glaucium flavum Cr. ..................................................................................... 348133. Skrzyp polny - Equisetum arvense L..................................................................................... 349134. Słonecznik zwyczajny - Helianthus annuus L. ...................................................................... 353135. Sosna zwyczajna - Pinus silvestris L..................................................................................... 354136. Stokrotka pospolita - Bellis perennis L. ................................................................................ 358137. Szakłak pospolity - Rhamnus cathartica L. ........................................................................... 360138. Szałwia lekarska - Salvia officinalis L. ................................................................................. 361139. Szanta zwyczajna - Marrubium vulgare L............................................................................. 365140. Ślaz dziki - Malva silvestris L. ............................................................................................. 366141. Śliwa tarnina - Prunus spinosa L......................................................................................... .368142. Świetlik łąkowy - Euphrasia rostcoviana Hayne................................................................... 369143. Tarczownica islandzka - Cetraria islandica (L.) Acharius ..................................................... 370144. Tasznik pospolity - Capsella bursa pastoris (L.) Med. .......................................................... 372145. Tatarak zwyczajny - Acorus calamus L................................................................................. 373146. Topola czarna - Populus nigra L. ......................................................................................... 377147. Tymianek pospolity - Thymus vulgaris L. ............................................................................. 379148. Uczep trójlistkowy - Bidens tripartitus L. ............................................................................. 381149. Wiązówka błotna - Filipendula ulmaria (L.) Maxim. ............................................................ 382150. Wierzba purpurowa (wiklina) - Salix purpurea L. ................................................................. 383151. Wilżyna ciernista - Ononis spinosa L. .................................................................................. 385152. Wrotycz pospolity - Tanacetum vulgare L. ........................................................................... 387153. Wrzos zwyczajny - Calluna vulgaris (L.) Salisb. .................................................................. 388154. Żeń-szeń - Panax ginseng C. H. Mey.................................................................................... 390155. Żywokost lekarski - Symphytum officinale L......................................................................... 392

Rośliny lecznicze silnie działające ............................................................................................. 395156. Barwinek pospolity - Vinca minor L..................................................................................... 395157. Barwinek różyczkowy - Catharanthus roseus G. Don. .......................................................... 396158. Bieluń dziędzierzawa - Datura stramonium L. ...................................................................... 397159. Buławinka czerwona - Claviceps purpurea Tul. .................................................................... 398160. Cebula morska - Urginea scilla Steinh.................................................................................. 399161. Chinowiec soczystoczerwony - Cinchona succirubra Pav. .................................................... 400

435

162. Kokainowiec (czerwik) pospolity - Erythroxylon coca Lam. ................................................. 400163. Kulczyba wronie oko - Strychnos nux vomica L.................................................................... 401164. Lulek czarny - Hyoscyamus niger L...................................................................................... 401165. Mak lekarski - Papaver somniferum L. ................................................................................. 402166. Naparstnica wełnista - Digitalis lanata Ehrhart .................................................................... 403167. Ostróżka polna - Delphinium consolida L. ............................................................................ 404168. Pokrzyk wilcza jagoda - Atrapa belladonna L....................................................................... 405169. Potoślin jaborandi - Pilocarpus jaborandi Holmes................................................................ 406170. Przęśl dwukłosowa - Ephedra distachya L............................................................................ 407171. Rauwolfia wężowa - Rauwolfia serpentina Benth. ................................................................ 407172. Skrętnik (strofant) wdzięczny - Strophanthus gratus Baill. .................................................... 408173. Stroiczka (lobelia) rozdęta - Lobelia inflata L. ...................................................................... 409174. Wymiotnica (ipekakuana) prawdziwa - Uragoga ipecacuanha Baill. ..................................... 409175. Zimowit jesienny - Colchicum autumnale L.......................................................................... 410176. Żarnowiec miotlasty - Sarothamnus scoparius (L.) Wimm. ................................................... 411

Piśmiennictwo............................................................................................................................ 412

Spis dzieł zawierających drzeworyty roślin leczniczych zamieszczone w niniejszejksiążce ....................................................................................................................................... 412

Indeks rzeczowy ........................................................................................................................ 413