alejandro de la sota -...

12
ALEJANDRO DE LA SOTA, OU A CONSTRUCIÓN DUN MITO Alejandro de la Sota (Pontevedra, 1913 - Madrid, 1996) é probablemente o arquitecto moderno español que máis paixóns levantou. A súa obra é obxecto de peregrinacións de estudantes e arquitectos en busca dun xeito de facer único, ao encontro dunha revelación case máxica. Tamén as súas palabras resoan como mantras que se repiten incansablemente nas escolas de arquitectura. Non obstante, a construción do seu mito responde a un programa ben trazado e estruturado do que non só é responsable o propio De la Sota, senón tamén parte da chamada “escola sotiana”, empeñada en ocasións nunha lectura inequívoca da obra que acabou oprimindo o personaxe. En 2013 cumpríronse cen anos do nacemento de Alejandro de la Sota. Como toda data conmemorativa, este aniversario bríndanos a escusa perfecta para recapitular sobre a súa figura, a súa obra, o seu maxisterio e, o que parece máis pertinente, sobre a actualidade do seu legado. Calquera mirada nova ao pasado debería ser unha mirada redentora que nos achegue parte do devandito pasado a un agora que sirva como caixa de resonancia. 1. Tras estudar o bacharelato na súa Pontevedra natal, Alejandro de la Sota matriculouse na Facultade de Matemáticas da Universidade de Santiago de Compostela (por entón un requisito imprescindible para poder estudar arquitectura). Á súa chegada a Madrid para iniciar os seus estudos superiores, a Escola de Arquitectura vivía tempos incertos entre a ditadura de Primo de Rivera e a instauración da Segunda República. Despois de interromper os seus estudos a causa da Guerra Civil, Alejandro de la Sota obtivo o título de arquitecto en 1941. ALEJANDRO DE LA SOTA, O LA CONSTRUCCIÓN DE UN MITO Alejandro de la Sota (Pontevedra, 1913 - Madrid, 1996) es probablemente el arquitecto moderno español que más pasiones ha levantado. Su obra es objeto de peregrinaciones de estudiantes y arquitectos en busca de una manera de hacer única, al encuentro de una revelación casi mágica. También sus palabras resuenan como mantras que se repiten incansablemente en las escuelas de arquitectura. No obstante, la construcción de su mito responde a un programa bien trazado y estructurado del que no solo es responsable el propio De la Sota, sino también parte de la llamada “escuela sotiana”, empeñada en ocasiones en una lectura inequívoca de la obra que acabó encorsetando al personaje. En 2013 se cumplieron cien años del nacimiento de Alejandro de la Sota. Como toda fecha conmemorativa, este aniversario nos brinda una excusa perfecta para recapitular sobre su figura, su obra, su magisterio y, lo que parece más pertinente, sobre la actualidad de su legado. Cualquier mirada nueva al pasado debería ser una mirada redentora que nos acerque parte de dicho pasado a un ahora que sirva como caja de resonancia. 1. Tras estudiar el bachillerato en su Pontevedra natal, Alejandro de la Sota se matriculó en la Facultad de Matemáticas de la Universidad de Santiago de Compostela (por entonces un requisito imprescindible para poder estudiar arquitectura). A su llegada a Madrid para iniciar sus estudios superiores, la Escuela de Arquitectura vivía tiempos inciertos entre la dictadura de Primo de Rivera y la instauración de la Segunda República. Después de interrumpir sus estudios a causa de la Guerra Civil, Alejandro de la Sota obtuvo el título de arquitecto en 1941. CENTRO GALEGO DE ARTE CONTEMPORÁNEA 16 abril / 15 xuño 2014 Alejandro de la Sota: casa Arvesú. Madrid, 1953-1955. Cortesía de Fundación Alejandro de la Sota 100 ANOS CON ALEJANDRO DE LA SOTA

Upload: buidieu

Post on 15-Apr-2018

213 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

ALEJANDRO DE LA SOTA, OU A CONSTRUCIÓN DUN MITOAlejandro de la Sota (Pontevedra, 1913 - Madrid, 1996) éprobablemente o arquitecto moderno español que máis paixónslevantou. A súa obra é obxecto de peregrinacións de estudantese arquitectos en busca dun xeito de facer único, ao encontrodunha revelación case máxica. Tamén as súas palabras resoancomo mantras que se repiten incansablemente nas escolas dearquitectura. Non obstante, a construción do seu mito responde aun programa ben trazado e estruturado do que non só éresponsable o propio De la Sota, senón tamén parte da chamada“escola sotiana”, empeñada en ocasións nunha lecturainequívoca da obra que acabou oprimindo o personaxe.

En 2013 cumpríronse cen anos do nacemento de Alejandro de laSota. Como toda data conmemorativa, este aniversario bríndanosa escusa perfecta para recapitular sobre a súa figura, a súa obra,o seu maxisterio e, o que parece máis pertinente, sobre aactualidade do seu legado. Calquera mirada nova ao pasadodebería ser unha mirada redentora que nos achegue parte dodevandito pasado a un agora que sirva como caixa de resonancia.

1. Tras estudar o bacharelato na súa Pontevedra natal, Alejandrode la Sota matriculouse na Facultade de Matemáticas daUniversidade de Santiago de Compostela (por entón un requisitoimprescindible para poder estudar arquitectura). Á súa chegadaa Madrid para iniciar os seus estudos superiores, a Escola deArquitectura vivía tempos incertos entre a ditadura de Primo deRivera e a instauración da Segunda República. Despois deinterromper os seus estudos a causa da Guerra Civil, Alejandrode la Sota obtivo o título de arquitecto en 1941.

AALLEEJJAANNDDRROO DDEE LLAA SSOOTTAA,, OO LLAA CCOONNSSTTRRUUCCCCIIÓÓNN DDEE UUNN MMIITTOOAlejandro de la Sota (Pontevedra, 1913 - Madrid, 1996) esprobablemente el arquitecto moderno español que más pasionesha levantado. Su obra es objeto de peregrinaciones deestudiantes y arquitectos en busca de una manera de hacer única,al encuentro de una revelación casi mágica. También sus palabrasresuenan como mantras que se repiten incansablemente en lasescuelas de arquitectura. No obstante, la construcción de su mitoresponde a un programa bien trazado y estructurado del que nosolo es responsable el propio De la Sota, sino también parte de lallamada “escuela sotiana”, empeñada en ocasiones en una lecturainequívoca de la obra que acabó encorsetando al personaje.

En 2013 se cumplieron cien años del nacimiento de Alejandro dela Sota. Como toda fecha conmemorativa, este aniversario nosbrinda una excusa perfecta para recapitular sobre su figura, suobra, su magisterio y, lo que parece más pertinente, sobre laactualidad de su legado. Cualquier mirada nueva al pasadodebería ser una mirada redentora que nos acerque parte de dichopasado a un ahora que sirva como caja de resonancia.

11.. Tras estudiar el bachillerato en su Pontevedra natal, Alejandrode la Sota se matriculó en la Facultad de Matemáticas de laUniversidad de Santiago de Compostela (por entonces un requisitoimprescindible para poder estudiar arquitectura). A su llegada aMadrid para iniciar sus estudios superiores, la Escuela deArquitectura vivía tiempos inciertos entre la dictadura de Primo deRivera y la instauración de la Segunda República. Después deinterrumpir sus estudios a causa de la Guerra Civil, Alejandro dela Sota obtuvo el título de arquitecto en 1941.

CENTRO GALEGO DE ARTE CONTEMPORÁNEA16 abril / 15 xuño 2014

Alejandro de la Sota: casa Arvesú. Madrid, 1953-1955. Cortesía de Fundación Alejandro de la Sota

110000 AANNOOSS CCOONNAALLEEJJAANNDDRROO DDEE LLAA SSOOTTAA

En outubro dese mesmo ano entrou a traballar no InstitutoNacional de Colonización, aínda que non tardou en abandonarese posto para traballar con outros arquitectos da súa xeración.Tras algúns pequenos encargos na súa Galicia natal e outrospoucos de reformas interiores, as súas primeiras obras deenvergadura combinaban influencias derivadas da posta en valordas arquitecturas populares con tímidas aproximacións aomoderno. A mediados da década de 1950, en pleno arranqueda súa carreira, construíu varias vilas para o INC en Andalucía,Cataluña e Estremadura —entre os que destaca a vila de Esquivel(Sevilla, 1952-1963)— e o poboado de absorción de FuencarralB (Madrid, 1955-1956), todos eles exercicios de estilo nopopular na liña do que se estaba a facer en España por aquelaépoca, pero cun especial énfase na abstracción. Foi tamén nesaépoca cando ensaiou exercicios con diferentes linguaxes, desdeo expresionismo da hoxe desaparecida casa Arvesú (Madrid,1953-1955), pasando polo certo carácter neoplástico do pavillónda Cámara Sindical Agraria de Pontevedra na Casa de Campo(Madrid, 1956), ata os exercicios á italiana das vivendas enZamora (1956-1957).

Non obstante, e isto é algo que pasou máis desapercibido aosque falaron sobre el, desde os inicios da súa carreira profesionalde arquitecto, De la Sota marcouse unha axenda teórica que, nasúa primeira etapa, pasou por publicar con certa asiduidadeartigos en prensa xeral e especializada. Cunha obra construídamoi na liña do que se estaba a facer na España de posguerraentón, a publicación das súas obras (que van aparecendo nosdiversos números da Revista Nacional de Arquitectura da época)e dos seus textos sérvenlle para posicionarse no ambiente culturalmadrileño e nacional, e para embarcarse nunha defensa domoderno que máis tarde se tornará acérrima. Parece que nesta

En octubre de ese mismo año entró a trabajar en el Instituto Nacionalde Colonización (INC), aunque no tardaría en abandonaría esepuesto para comenzar a trabajar con otros arquitectos de sugeneración. Tras algunos pequeños encargos en su Galicia natal yotros pocos de reformas interiores, sus primeras obras deenvergadura combinaban influencias derivadas de la puesta en valorde las arquitecturas populares con tímidas aproximaciones a lomoderno. A mediados de la década de 1950, en pleno arranquede su carrera, construyó varios pueblos para el INC en Andalucía,Cataluña y Extremadura —entre los que destaca el pueblo deEsquivel (Sevilla, 1952-1963)— y el poblado de absorción deFuencarral B (Madrid, 1955-1956), todos ellos ejercicios de estiloen lo popular muy en la línea de lo que se estaba haciendo enEspaña por aquella época, pero con un especial énfasis en laabstracción. Fue también en esa época cuando ensayó ejercicioscon diferentes lenguajes, desde el expresionismo de la hoydesaparecida casa Arvesú (Madrid, 1953-1955), pasando por elcierto carácter neoplástico del pabellón de la Cámara SindicalAgraria de Pontevedra en la Casa de Campo (Madrid, 1956) hastalos ejercicios a la italiana de las viviendas en Zamora (1956-1957).

Sin embargo, y esto es algo que ha pasado más desapercibido aquienes han hablado sobre él, desde los inicios de su carreraprofesional de arquitecto, De la Sota se marcó una agenda teóricaque, en su primera etapa, pasó por publicar con cierta asiduidadartículos en prensa general y especializada. Con una obraconstruida muy en la línea de lo que se estaba haciendo en laEspaña de posguerra entonces, la publicación de sus obras (que vanapareciendo en los diversos números de la Revista Nacional deArquitectura de la época), y de sus textos le sirven para posicionarseen el ambiente cultural madrileño y nacional y para embarcarse enuna defensa de lo moderno que más tarde se tornará acérrima.

Alejandro de la Sota: ximnasio do colexio Maravillas. Madrid, 1960-1962. Cortesía de Fundación Alejandro de la Sota

primeira etapa os seus textos transitasen polos mesmos camiñosque a súa obra construída, coa típica présa xuvenil de ensaio dediversos temas e a aprendizaxe que supón expoñerse a debatespúblicos e convites a participar nas revistas nacionais máisimportantes da época.

Nos seus textos de entón intúese unha aposta valente polamodernidade, por unha actitude ética e comprometida que,pouco despois, quedará evidenciada nun dos momentos clave dasúa traxectoria profesional. Cara a 1955, en pleno arranquedunha prometedora carreira, Alejandro de la Sota deixou detraballar voluntariamente uns anos para pensar que camiñodebía tomar. Foi entón cando, nas súas propias palabras, decidiu“optar por unha arquitectura física en contraposición a unhaquímica, na que ningún elemento se mestura con outro paraproducir un terceiro, senón que, coas pinzas, sempre poidas darcon toda a personalidade do elemento”.

2. Foi durante esa paréntese laboral cando Alejandro de la Sotadescubriu, entre outras cousas, a lixeireza da construciónamericana, a montaxe en seco, a construción industrializada e oslixeiros dispositivos para dar sombra, todo iso da man dosarquitectos europeos emigrados a Estados Unidos (Marcel Breuer,Walter Gropius e Richard Neutra, principalmente), sen esquecera omnipresenza da obra americana de Mies van der Rohe. Asreferencias da súa arquitectura deixaron de ser locais:abandonou o labor artesanal do cal e o morteiro, o primoroso dafactura manual, a arquitectura química, pesada e preindustrial,para retomar o espírito da vangarda do movemento moderno,saltar ao escenario internacional e abandonar a anódina tristurada arquitectura do réxime franquista.

Nesta nova andaina, construíu os talleres TABSA (Madrid,1956-1958), un perfecto exemplo de arquitectura industrialcun magnífico manexo da luz natural que atravesa os dentes deserra. Pouco despois, e en colaboración con José AntonioCorrales e Ramón Vázquez Molezún, finalizou a residenciainfantil de Miraflores de la Sierra (Madrid, 1957-1959), unhaenorme cuberta inclinada paralela á pendente natural doterreo onde a paisaxe que, como anunciara en textosanteriores sobre a paisaxe, penetra no edificio sen a mediaciónde artificios formalistas.

Non obstante, e a pesar da xa seria traxectoria como arquitecto quetiña ás súas costas, por estas datas construíu os dous edificios —oGoberno Civil de Tarragona e o ximnasio do colexio Maravillas—que, sen dúbida, consolidarían a Alejandro de la Sota como unhadas figuras máis importantes da arquitectura española da segundametade do século XX, e que ademais, marcaron un listón difícil desuperar nas súas obras posteriores, un listón que quizais sexaculpable da construción do seu propio mito e de certoconstrinximento da súa figura.

Pareciera que en esta primera etapa sus textos transitaran por losmismos caminos que su obra construida, con la típica premura juvenilde ensayo de diversos temas y el aprendizaje que supone exponersea debates públicos e invitaciones a participar en las revistasnacionales más importantes de la época.

En sus textos de entonces se intuye una apuesta valiente por lamodernidad, por una actitud ética y comprometida que, pocodespués, quedará evidenciada en uno de los momentos clave desu trayectoria profesional. Hacia 1955, en pleno arranque de unaprometedora carrera, Alejandro de la Sota dejó de trabajarvoluntariamente unos años para pensar qué camino debía tomar.Fue entonces cuando, en sus propias palabras, decidió “optar poruna arquitectura física en contraposición a una química, en la queningún elemento se mezcla con otro para producir un tercero, sinoque, con las pinzas, siempre puedas dar con toda la personalidaddel elemento”.

22.. Fue durante ese paréntesis laboral cuando Alejandro de la Sotadescubrió, entre otras cosas, la ligereza de la construcciónamericana, el montaje en seco, la construcción industrializada y losligerísimos dispositivos para dar sombra, todo ello de la mano de losarquitectos europeos emigrados a Estados Unidos (Marcel Breuer,Walter Gropius y Richard Neutra, principalmente), sin olvidar laomnipresencia de la obra americana de Mies van der Rohe. Lasreferencias de su arquitectura dejaron de ser locales: abandonó lalabor artesanal de la cal y el mortero, lo primoroso de la facturamanual, la arquitectura química, pesada y preindustrial, para retomarel espíritu de la vanguardia del movimiento moderno, saltar alescenario internacional y abandonar la anodina tristeza de laarquitectura del régimen franquista.

En esta nueva andadura, construyó los talleres TABSA (Madrid,1956-1958), un perfecto ejemplo de arquitectura industrial con unmagnífico manejo de la luz natural que atraviesa los dientes desierra. Poco después, y en colaboración con José Antonio Corralesy Ramón Vázquez Molezún, finalizó la residencia infantil deMiraflores de la Sierra (Madrid, 1957-1959), una enormecubierta inclinada paralela a la pendiente natural del terrenodonde el paisaje que, como había anunciado en textos anterioressobre el paisaje, penetra en el edificio sin la mediación deartificios formalistas.

Sin embargo, y a pesar de la ya seria trayectoria como arquitectoque tenía a su espalda, por estas fechas construyó los dos edificios—el Gobierno Civil de Tarragona y el gimnasio del colegioMaravillas— que, sin duda, consolidarían a Alejandro de la Sotacomo una de las figuras más importantes de la arquitecturaespañola de la segunda mitad del siglo XX, y que además,marcaron un listón difícil de superar en sus obras posteriores, unlistón que quizá sea culpable de la construcción de su propio mitoy de cierto encorsetamiento de su figura.

A pesar de que ambas as dúas compartiron espazosimultaneamente no seu taboleiro de debuxo, case parecen dúasobras saídas de arquitectos distintos. No Goberno Civil deTarragona (1957-1964) a dislocación volumétrica dun programamixto recorda os exercicios espaciais da obra de Paul Klee ou aoracionalismo italiano de Giuseppe Terragni, na persecución duntipo moderno perfecto, nun canon que se perpetuou ao longo dedécadas no imaxinario dos arquitectos españois. Os xogos irónicosde materiais emulan mediante técnicas artesanais aquilo que aindustria da construción española non era capaz de producir entón:a tersura dunha pel pétrea ou as varandas da escaleira principal,construída mediante pregaduras dun artesán virtuoso, que emulanperfís industrializados.

Por outro lado, e cuns procesos de proxecto completamentediferentes, o ximnasio do colexio Maravillas (Madrid, 1960-1962) xa non pretende ser un modelo perfecto da ortodoxiamoderna, senón que responde a unha situación moi específica,aínda que para iso se utilicen lóxicas modernas; o plan lóxico dosproblemas conduce a un resultado claro, case o único posible. Aaudaz exhibición de pericia disciplinar e de capacidade inventivaleva as ensinanzas do moderno a uns extremos audaces sennecesidade de, por iso, construír un prototipo.

A pesar de que ambas compartieron espacio simultáneamente ensu tablero de dibujo, casi parecen dos obras salidas dearquitectos distintos. En el Gobierno Civil de Tarragona (1957-1964) la dislocación volumétrica de un programa mixto recuerdaa los ejercicios espaciales de la obra de Paul Klee o alracionalismo italiano de Giuseppe Terragni, en la persecución deun tipo moderno perfecto, en un canon que se ha perpetuado a lolargo de décadas en el imaginario de los arquitectos españoles.Los juegos irónicos de materiales emulan mediante técnicasartesanales aquello que la industria de la construcción españolano era capaz de producir entonces: la tersura de una piel pétreao las barandillas de la escalera principal, construida medianteplegados de un artesano virtuoso, que emulan perfilesindustrializados.

Por otro lado, y con unos procesos de proyecto completamentediferentes el gimnasio del Colegio Maravillas (Madrid, 1960-1962) ya no pretende ser un modelo perfecto de la ortodoxiamoderna, sino que responde a una situación muy específica,aunque para ello se utilicen lógicas modernas; el planeamientológico de los problemas conduce a un resultado claro, casi elúnico posible. La audaz exhibición de pericia disciplinar y decapacidad inventiva lleva las enseñanzas de lo moderno a unosextremos audaces sin necesidad de, por ello, construir unprototipo.

Y paralelamente a la construcción de estas obras, continuóescribiendo algunos breves textos en diversas revistasespecializadas, pero ya no como ensayos de temas que debeexplorar, sino con la conciencia de estar hablando desde laposición de maestro, de que su obra ha alcanzado la madurez yuna posición difícilmente discutible. Fue entonces cuando escribiótextos sobre la obra de Eduardo Chillida, sendos obituarios sobreFrank Lloyd Wright y Le Corbusier, y consejos a los estudiantes dearquitectura, para derivar inmediatamente a plantear el uso de losavances tecnológicos como única posibilidad de avance de laarquitectura. Durante la década de 1960, y cuando estabaenfrascado construyendo sus obras más duras, aquellas queensayaban con nuevos formatos prefabricados pesados en los quela lógica constructiva parecía ensombrecer sus propias cualidadescomo diseñador, De la Sota se construyó definitivamente su propiopersonaje desde su aislamiento, como investigador de diversastecnologías, como inventor de artilugios, muy en la línea de lo quepodía estar haciendo entonces su admirado Jean Prouvé. Lafacilidad con la que establecía juegos casi de magia con losmateriales, haciendo uso de ellos en situaciones imprevistas —laligereza de un aplacado de apariencia pesada en el GobiernoCivil de Tarragona o las viviendas en la calle Prior de Salamanca,o a la cercha invertida del gimnasio Maravillas—, consolidó sufigura como genial manipulador de materiales, como habilísimoproyectista no dedicado a la aplicación de impecables sistemascompositivos —como podría estar haciendo su maestro Mies vander Rohe—, sino a buscar relaciones casi perversas entre los

Alejandro de la Sota: edificio de Correos y Telecomunicaciones. León, 1981-1984.Cortesía de Fundación Alejandro de la Sota

E paralelamente á construción destas obras, continuou escribindoalgúns breves textos en diversas revistas especializadas, pero xanon como ensaios de temas que debe explorar, senón coaconciencia de estar a falar desde a posición de mestre, de que asúa obra alcanzou a madureza e unha posición dificilmentediscutible. Foi entón cando escribiu textos sobre a obra deEduardo Chillida, senllos obituarios sobre Frank Lloyd Wright e LeCorbusier, e consellos aos estudantes de arquitectura, paraderivar inmediatamente a formular o uso dos avancestecnolóxicos como única posibilidade de avance da arquitectura.Durante a década de 1960, e cando estaba enfrascadoconstruíndo as súas obras máis duras, aquelas que ensaiabancon novos formatos prefabricados pesados nos que a lóxicaconstrutiva parecía ensombrecer as súas propias calidades comodeseñador, De la Sota construíu definitivamente o seu propiopersonaxe desde o seu illamento, como investigador de diversastecnoloxías, como inventor de dispositivos, moi na liña do quepodía estar a facer entón o seu admirado Jean Prouvé. Afacilidade coa que establecía xogos case de maxia cos materiais,facendo uso deles en situacións imprevistas —a lixeireza dunaplacado de aparencia pesada no Goberno Civil de Tarragonaou as vivendas na rúa Prior de Salamanca, ou o armazóninvertido do ximnasio Maravillas—, consolidou a súa figuracomo xenial manipulador de materiais, como habilísimoproxectista non dedicado á aplicación de impecables sistemascompositivos —como podería estar a facer o seu mestre Mies vander Rohe—, senón a buscar relacións case perversas entre osmateriais e a súa posta en escena, todo iso pasado polaaplicación dunha lóxica sui generis que ten moito que ver contodo o aprendido da arquitectura popular na súa etapa anterior.

A finais da década de 1960, mentres continuaba avogando polatecnoloxía da prefabricación, De la Sota publicou un dos seustextos fundamentais, “La grande y honrosa orfandad”, no quearremetía contra un exceso de erudición das novas linguaxes,contra a “terrible diversificación de esforzos pequenos emesquiños con resultados tan grandes en mesquindade epequenez”, nunha clara reacción contra os novos aires queestaban a penetrar na Escola de Arquitectura de Madrid. Caberecordar que poucos anos antes, en 1966, saíran á luz dous dostextos clave que deron paso á arquitectura posmoderna:Complexidade e contradición en arquitectura, de Robert Venturi,e A arquitectura da cidade, de Aldo Rossi.

3. En 1970, Alejandro de la Sota presentouse á cátedra deElementos de Composición da Escola de Arquitectura de Madridcunha memoria pouco ortodoxa na que expoñía o seu xeitopropio de entender o ensino sen recorrer a ningún aparellaxeacadémico: “O ensino supón unha transmisión dos principiosexplicitados desde o profesor ao alumno; se no primeiro se dáunha congruencia obra-pensamento, esta transferencia realízasede forma natural”. De la Sota perdeu a cátedra ante candidatos

materiales y su puesta en escena, todo ello pasado por laaplicación de una lógica sui géneris que tiene mucho que ver contodo lo aprendido de la arquitectura popular en su etapa anterior.

A finales de la década de 1960, mientras continuaba abogandopor la tecnología de la prefabricación, De la Sota publicó uno desus textos fundamentales, “La grande y honrosa orfandad”, en elque arremetía contra un exceso de erudición de los nuevoslenguajes, contra la “terrible diversificación de esfuerzos pequeñosy mezquinos con resultados tan grandes en mezquindad ypequeñez”, en una clara reacción contra los nuevos aires queestaban penetrando en la Escuela de Arquitectura de Madrid.Cabe recordar que pocos años antes, en 1966, habían salido ala luz dos de los textos clave que dieron paso a la arquitecturaposmoderna: Complejidad y contradicción en arquitectura, deRobert Venturi, y La arquitectura de la ciudad, de Aldo Rossi.

33.. En 1970, Alejandro de la Sota se presentó a la cátedra deElementos de Composición de la Escuela de Arquitectura de Madridcon una memoria poco ortodoxa en la que exponía su manerapropia de entender la enseñanza sin recurrir a ningún aparatajeacadémico: “La enseñanza supone una transmisión de los principiosexplicitados desde el profesor al alumno; si en el primero se da unacongruencia obra-pensamiento, esta transferencia se realiza deforma natural”. De la Sota perdió la cátedra ante candidatos de grancalado erudito y sus palabras no tuvieron eco en una escuelapolitizada y que primaba una enseñanza “desorbitadamentedesarrollada, llegando a una desequilibrada brillantez de estarespecto a una auténtica verdad en pensamiento-obra”; la Escuelade Madrid se quedó así sin uno de sus grandes maestros dearquitectos. Este revés, unido al hecho de haber perdido unimportante concurso de arquitectura ese mismo año —unextraordinariamente avanzado edificio de oficinas que utilizabatecnologías del vidrio que hasta entonces no se habían ensayado enEspaña (sede de Bankunión, Madrid, 1970)—, hizo que De la Sotase encerrara en su estudio de la madrileña calle Bretón de losHerreros, y decidiera no volver a pisar la Escuela de Madrid y noquerer saber nada de la prensa especializada.

Pocos años más tarde, en 1974, Mariano Bayón publicó unaentrevista “Conversación con Alejandro de la Sota desde suarresto domiciliario”, texto que vendría a consolidar su figuramítica en el panorama de la arquitectura nacional. Desde su“arresto domiciliario”, De la Sota abogaba por esa arquitectura noarquitectónica, una arquitectura alejada de toda cultura disciplinar,una arquitectura encerrada en sí misma. A finales de ese mismoaño, la revista Hogar y Arquitectura publicó un número casienteramente dedicado a su trayectoria (un dossier de ochentapáginas firmado por Miguel Baldellou); simultáneamente, la revistaNueva Forma, le dedicó un número entero a su obra, y al añosiguiente apareció su primera monografía dentro de la colección“Artistas españoles contemporáneos”, también firmada por el

de gran calado erudito e as súas palabras non tiveron eco nunhaescola politizada e que primaba un ensino “desorbitadamentedesenvolvido, chegando a unha desequilibrada brillantez destarespecto a unha auténtica verdade en pensamento-obra”; aEscola de Madrid quedou así sen un dos seus grandes mestres dearquitectos. Este revés, unido ao feito de perder un importanteconcurso de arquitectura ese mesmo ano —un extraordinariamenteavanzado edificio de oficinas que utilizaba tecnoloxías do vidroque ata entón non se ensaiaran en España (sede de Bankunión,Madrid, 1970)—, fixo que De la Sota se encerrase no seu estudoda madrileña rúa Bretón de los Herreros, e decidise non volverpisar a Escola de Madrid e non querer saber nada da prensaespecializada.

Poucos anos máis tarde, en 1974, Mariano Bayón publicou unhaentrevista “Conversación con Alejandro de la Sota desde o seuarresto domiciliario”, texto que viría consolidar a súa figuramítica no panorama da arquitectura nacional. Desde o seu“arresto domiciliario”, De la Sota avogaba por esa arquitecturanon arquitectónica, unha arquitectura afastada de toda culturadisciplinar, unha arquitectura encerrada en si mesma. A finaisdese mesmo ano, a revista Hogar y Arquitectura publicou unnúmero case enteiramente dedicado á súa traxectoria (un informede oitenta páxinas asinado por Miguel Baldellou); simultaneamente,a revista Nueva Forma, dedicoulle un número enteiro á súa obra, eao ano seguinte apareceu a súa primeira monografía dentro dacolección Artistas españoles contemporáneos, tamén asinada polopropio Baldellou. A isto seguíronlle dous números parcialmentededicados en dúas das revistas colexiais máis importantes dopaís: a madrileña Arquitectura e a catalá Quadernsd’Arquitectura i Urbanisme.

Foi nesta última onde en 1982 De la Sota publicou un dos seustextos máis importantes, “Por una arquitectura lógica”, no que seatrincheiraba nas posicións modernas fronte aos ataques dorevisionismo posmoderno e onde sostiña un xeito lóxico e aíndamoderno de facer arquitectura. É entón cando se radicaliza nassúas posturas e se enclaustra nunha depuración aparentementeautista afastada da cultura arquitectónica española, contrapoñendoo aprendido dos modernos cunha crítica ás posturas ideolóxicas deposta en crise ideolóxica da modernidade.

E mentres tanto, a súa obra pasara de utilizar os prefabricadospesados da década de 1960 —en obras como o complexo turísticoen Bahía Bella (Mar Menor, Murcia, 1964-1966) ou a casa Varela(Villalba, Madrid, 1964-1968)— a fachadas lixeiras de chapametálica, empregada por primeira vez no centro de cálculo da CajaPostal de Madrid (1972-1977) e, anos máis tarde, na casaDomínguez (A Caeira, Pontevedra, 1973-1978) e no edificio deCorreos y Telecomunicaciones (León, 1981-1984). Neste últimocolocou en horizontal as pranchas de chapa metálica arompexuntas para emular enormes perpiaños pétreos que sedobran nas ventás para formar uns armarios no interior e dar unha

propio Baldellou. A esto le siguieron dos números parcialmentededicados en dos de las revistas colegiales más importantes delpaís: la madrileña Arquitectura y la catalana Quadernsd’Arquitectura i Urbanisme.

Fue en esta última donde en 1982 De la Sota publicó uno de sustextos más importantes, “Por una arquitectura lógica”, en el que seatrincheraba en las posiciones modernas frente a los ataques delrevisionismo posmoderno y donde sostenía una manera lógica y aúnmoderna de hacer arquitectura. Es entonces cuando se radicaliza ensus posturas y se enclaustra en una depuración aparentemente autistaalejada de la cultura arquitectónica española, contraponiendo loaprendido de los modernos con una crítica a las posturasideológicas de puesta en crisis ideológica de la modernidad.

Y mientras tanto, su obra había pasado de utilizar losprefabricados pesados de la década de 1960 —en obras comoel complejo turístico en Bahía Bella (Mar Menor, Murcia, 1964-1966) o la casa Varela (Villalba, Madrid, 1964-1968)— afachadas ligeras de chapa metálica, empleada por primera vezen el centro de cálculo de la Caja Postal de Madrid (1972-1977)y, años más tarde, en la cas Domínguez (A Caeira, Pontevedra,1973-1978) y en el edificio de Correos y Telecomunicaciones(León, 1981-1984). En este último colocó en horizontal lasplanchas de chapa metálica a rompejuntas para emular enormessillares pétreos que se doblan en las ventanas para formar unosarmarios en el interior y dar una profundidad de muro falso decarga. Al insuflar nobleza a un material denostado entonces, lachapa Robertson, mediante juegos perversos de filiación casi pop,Alejandro de la Sota dio un paso más en su entusiasmo por lastécnicas de construcción con materiales ligeros sumándoles elconcepto de facilidad.

Del mismo modo que no se desvelan los instrumentos del proyectomás allá de la resolución de problemas, tampoco lo hacen losesfuerzos de la labor del arquitecto y de quien construye las obras.

De la Sota presumía de que sus edificios podían montarse ydesmontarse con un simple destornillador, que en sus obras “losobreros no sudaban”, y esta reivindicación del trabajo sin esfuerzo(casi aristocrática), de la liberación de la laboriosidad manual, delo artesano (que ya había rechazado en la década de 1950),hizo que las últimas obras del arquitecto adquirieran cierto aire deartefactos lúdicos, ligeros, fáciles, que casi daban risa.

44.. Curiosamente, y en paralelo a la construcción de estepersonaje aparentemente apartado del ambiente arquitectóniconacional, Alejandro de la Sota sigue siendo a día de hoy elarquitecto moderno español más extensamente y mejor publicado.Sin embargo, a pesar de que cada vez se conoce más delpersonaje y de su obra, Alejandro de la Sota sigue conservandosu carisma. A su figura mítica de arquitecto con una firme posición

profundidade de muro falso de carga. Ao insuflar nobreza a unmaterial deostado entón, a chapa Robertson, mediante xogosperversos de filiación case pop, Alejandro de la Sota deu un pasomáis no seu entusiasmo polas técnicas de construción con materiaislixeiros sumándolles o concepto de facilidade.

Do mesmo modo que non se desvelan os instrumentos doproxecto máis alá da resolución de problemas, tampouco o fanos esforzos do labor do arquitecto e de quen constrúe as obras.

De la Sota presumía de que os seus edificios podían montarse edesmontarse cun simple desaparafusador, que nas súas obras “osobreiros non suaban”, e esta reivindicación do traballo senesforzo (case aristocrática), da liberación da laboriosidademanual, do artesán (que xa rexeitara na década de 1950), fixoque as últimas obras do arquitecto adquirisen certo aire deartefactos lúdicos, lixeiros, doados, que case daban risa.

4. Curiosamente, e en paralelo á construción deste personaxeaparentemente apartado do ambiente arquitectónico nacional,Alejandro de la Sota segue sendo a día de hoxe o arquitectomoderno español máis extensamente e mellor publicado. Nonobstante, a pesar de que cada vez se coñece máis do personaxee da súa obra, Alejandro de la Sota segue conservando o seucarisma. Á súa figura mítica de arquitecto cunha firme posiciónética ante a profesión e un discurso lóxico e directo úneselle unhadas traxectorias máis intensas e coherentes da historia recente daarquitectura española. A pesar de que as nosas circunstanciasnon son as súas, o seu legado continúa estando aí, listo parafacer uso del. Calquera lectura que fagamos hoxe da súa obradebería pasar obrigatoriamente pola súa actualización, quizaispola súa desmitificación tamén, por facer noso o seu xeito tansingular de facer esa arquitectura que, como el sostiña, deberíade escribirse cun a minúscula.

Extracto do texto de Moisés Puente, “Alejandro de la Sota, o la construcciónde un mito”, publicado en Carlos Asensio Wandosell e Moisés Puente (eds.),Fisac / De la Sota, La Fábrica e Fundación ICO, Madrid, 2013.

ética ante la profesión y un discurso lógico y directo se le une unade las trayectorias más intensas y coherentes de la historia recientede la arquitectura española. A pesar de que nuestrascircunstancias no son las suyas, su legado continúa estando ahí,listo para hacer uso de él. Cualquier lectura que hagamos hoy desu obra debería pasar obligatoriamente por su actualización,quizá por su desmitificación también, por hacer nuestra su maneratan singular de hacer esa arquitectura que, como él sostenía,debería escribirse con a minúscula.

Extracto del texto de Moisés Puente, “Alejandro de la Sota, o la construcciónde un mito”, publicado en Carlos Asensio Wandosell y Moisés Puente (eds.),Fisac / De la Sota, La Fábrica y Fundación ICO, Madrid, 2013.

Alejandro de la Sota: casa Domínguez. A Caeira (Poio), Pontevedra, 1973-1978. Cortesía de Fundación Alejandro de la Sota

ALEJANDRO DE LA SOTA, OR THE CONSTRUCTION OF A MYTHAlejandro de la Sota (Pontevedra, Spain, 1913 - Madrid, Spain,1996) probably arouses more impassioned responses than anyother modern Spanish architect. His work is the subject ofpilgrimages by architects and students looking for a unique wayof working, an encounter with an almost magical revelation. Andhis words resonate as mantras that are endlessly repeated in thearchitecture schools. That said, behind the construction of his mythis a clearly defined and structured programme, responsibility forwhich lies not only with De la Sota himself but also with the so-called escuela sotiana, the school of disciples whoseunambiguous reading of his work ended up straitjacketing hispersonality. Why has there been this insistent attempt to constructa myth of modern Spanish architecture? Why has it beenAlejandro de la Sota, and not one of the other modern masters,who has been wrapped in this almost mystical aura?

2013 is the one hundredth anniversary of Alejandro de la Sota’sbirth. Like all commemorations, this anniversary is the perfectexcuse to recall and reprise the man, his work, his teaching and,perhaps most relevant of all, the currency of his legacy. Any freshlook at the past should be a redemptive look that brings part ofthat past closer to a present that serves as a sounding board.

1. After completing his schooling in Pontevedra Alejandro de laSota enrolled in the Faculty of Mathematics at the University ofSantiago de Compostela (by then an essential prerequisite forgoing on to study architecture). When he arrived in Madrid tobegin his higher education, the School of Architecture there wascaught up in the uncertain times between the dictatorship of Primode Rivera and the establishment of the Second Republic. Afterinterrupting his studies to take part in the Spanish Civil War,Alejandro de la Sota graduated as an architect in 1941.

In October of that year he started working as an architect withthe Instituto Nacional de Colonización (INC), a position he leftafter a few years to work with other architects of this generation.After a few early commissions for small construction projects in hisnative Galicia and various interior reform schemes, his first majorworks combined influences deriving from the vogue for populararchitectural styles with timid approaches to modernity. In the midnineteen-fifties, with his career as an architect already on a surefooting, he built several villages for the INC in Andalusia,Catalonia and Extremadura, of note among these being the

village of Esquivel (Seville, 1952-1963) and the satellite town ofFuencarral-B (Madrid, 1955-1956), essentially exercised in thepopular style in line with what was being done all over Spain atthe time, but with a distinctive emphasis on abstraction. It was alsoat this time that he tested out other architectural languages,ranging from the expressionism of the since-demolished Arvesúhouse (Madrid, 1953-195) to a form of neoplasticism for theCámara Sindical Agraria de Pontevedra in the Casa de Campopark (Madrid, 1956) and the Italian-influenced exercises of thehouses in Zamora (1956-1957).

However, and this is something that has gone unremarked bymost of those who have studied his work, from the beginning ofhis career as an architect De la Sota had a theoretical agenda;an agenda he pursued, in its first stage, by submitting articlesto the general and specialist press on a more or less regularbasis. With a body of built work very much in line with whatwas being done in the post-war Spain of those years, thepublication of his works (which were featured in various issuesof the Revista Nacional de Arquitectura of the time) and hiswritings enabled him to position himself on the cultural scene,both in Madrid and nationally, and embark on a defence of themodern that was to become increasingly stalwart. I would seemthat at this early stage his texts took the same paths as his builtwork, evincing a typical youthful eagerness to try out differentthemes and the learning experience of this exposure to publicdebates and invitations to contribute to the leading Spanishmagazines of the time.

In his writings from that time, one can sense a boldchampioning of modernity and of an ethically committedattitude that would soon thereafter manifest itself in one of thekey moments of his career. In 1955, with a promising careerahead of him, Alejandro de la Sota made the decision to stopworking for a few years in order to think about what path heought to take. It was then that he decided, ‘to opt for a physicalas opposed to a chemical architecture, in which no element ismixed with another to produce a third, but [one in which] withthe tweezers you can always come up with the wholepersonality of the element.’

2. During this voluntarily inactive period, Alejandro de la Sotadiscovered, among other things, the lightness of Americanconstruction, dry assembly, industrialized building and the very

110000 YYEEAARRSS WWIITTHHAALLEEJJAANNDDRROO DDEE LLAA SSOOTTAA

lightweight mechanisms for producing shade, and all of it fromEuropean architects who had emigrated to the United States:primarily Marcel Breuer, Walter Gropius and Richard Neutra,without forgetting the ubiquitous presence of the American workof Mies van der Rohe. His references ceased to be local—hemoved on from craft skills with lime and mortar, the exquisitemanual processes and finishing of the heavy, preindustrial‘chemical’ architecture, which merely drags after it theaccumulated legacy of history. The new goal was to return to theavant-garde spirit of the Modern Movement, to take his place onthe international stage and leave behind the sad blandness of thearchitecture of the Franco regime.

In this new phase he built the TABSA aeronautical workshops(Madrid, 1956-1958), a perfect example of industrial architecturewith a superb handling of natural light through the sawtooth roof.Shortly after, in collaboration with José Antonio Corrales and RamónVázquez Molezún, he completed the children’s summer-campresidence of Miraflores de la Sierra (Madrid, 1957-1959), which isbasically a huge inclined roof parallel to the natural slope of theterrain. After the preliminary work of laying down a new artificialfloor, the scheme materialized in two separate physical worlds, onecavernous—the vase of untreated stone and the other aerial—theroof resting on slender pillars, independent of the vertical skin—withthe whole inserted brilliantly in a landscape that, as announced inprevious texts, penetrates the building without the intervention offormalistic devices.

However, though he had already established his reputation as aserious architect, it was at this time that he constructed the twobuildings—the Civil Governor’s Office and Residence inTarragona and the Maravillas school gymnasium—that wouldundoubtedly consolidate Alejandro de la Sota as one of the mostimportant figures in the Spanish architecture of the second half ofthe twentieth century, and also set a standard his later worksfound it hard to surpass: a standard that may be responsible forcreating the De la Sota myth and to some extent straitjacketing theman and his work.

Although these two schemes were simultaneously present on hisdrawing board, they almost seem to be the work of twodifferent architects. In the Civil Governor’s Office and Residencein Tarragona (1957-1964) the volumetric displacement of amixed programme is reminiscent of the spatial exercises we findin Paul Klee or in the Italian rationalism of Giuseppe Terragni inpursuit of a perfect modem type, in a canon that has beenperpetuated over the decades in the imaginary of Spanisharchitects. The ironic play with materials emulated, using crafttechniques, what the Spanish construction industry was at thattime incapable of producing: the smoothness of stone claddingor cast metal railings (those on the main stair were handmadeby a highly skilled craftsman in imitation of industrializedsections).

In contrast, and with completely different project processes, theMaravillas school gymnasium (Madrid, 1960-1962) is notinterested in being a perfect model of modern orthodoxy, butseeks instead to respond to a very specific situation, though in sodoing it uses modern logics: the logical outlining of the problemsleads to a clear result, almost the only one possible. The bravadodisplay of technical skill and inventiveness here takes theteachings of modernity to bold extremes yet with no need toconstruct a prototype.

Meanwhile, in parallel with the construction of these works, hecontinued to publish short texts in magazines, not now asessays of themes to be explored, but with a conscious sense ofspeaking from the position of a master, an awareness that hiswork has reached maturity and an all but indisputable status. Atthis time he wrote texts on the work of Eduardo Chillida,obituaries of Frank Lloyd Wright an Le Corbusier, and advice toarchitecture students, and immediately went on to posit the useof technological advances as the only way for architecture toprogress. During the nineteen-sixties, when he was engaged inbuilding his most uncompromisingly ‘hard’ works, whichrehearsed new formats based on heavy prefabricated elementswhose constructional logic seemed to overshadow his ownqualities as a designer, De la Sota was definitively constructinghis own character from his isolated position, as a researcher ofvarious technologies and an inventor of gadgets, in similarfashion to what his much-admired Jean Prouvé was then doing.The ease with which he established almost magical effects withthe materials, using them in unexpected situations—the

Alejandro de la Sota: Civil Governor’s Office and Residence. Tarragona, 1957-1964.Courtesy of the Alejandro de la Sota Foundation

lightness of a seemingly ‘heavy’ cladding in the Civil Governor’sOffice and Residence in Tarragona or the housing on CallePrior in Salamanca, or the inverted truss of the Maravillasschool gymnasium—consolidated his reputation as anexceptional handler of materials and skilled designer dedicatednot to the application of impeccable systems of composition, ashis master Mies van der Rohe might do, but to a search foralmost perverse relationships between the materials and theirmîse en scène, all informed by the application of a sui generislogic that has a great deal to do with all he had learned frompopular architecture in the earlier period.

In the late nineteen-sixties, while continuing to champion thetechnology of prefabrication, De la Sota published one of hisclassic texts, ‘The Great and Honourable Orphanhood,’ in whichhe inveighed against the excessive erudition of the newarchitectural languages and ‘the terrible diversification of pettylittle efforts with such great results in pettiness and littleness,’ in aclear reaction against the new currents were entering the Schoolof Architecture in Madrid. It is worth recalling that tho of theseminal texts that gave rise to postmodern architecture hadappeared just a few years earlier, in 1966: Robert Venturi’sComplexity and Contradiction in Architecture, and Aldo Rossi’sArchitettura della Cittá.

3. In 1970, Alejandro de la Sota presented for the chair inElements of Composition at the School of Architecture of Madridwith an unorthodox and loosely structured thesis, in which heset out his own way of approaching teaching without relying onacademic apparatus: ‘Teaching implies a transmission ofexplicit principles from the teacher to the student; if in theformer there is a congruence between work and thought, thistransfer comes about naturally.’ De la Sota failed to obtain theprofessorship—the other candidates were prestigiousscholars—and his words failed to resonate in a politicizedschool which favoured teaching that was ‘exorbitantlydeveloped, achieving an unbalanced brilliance of this overauthentic truth in work and thought.’ The Madrid School ofArchitecture thereby lost one of the great master architects. Thissetback, coupled with his failure to win a major architecturalcompetition that year—for an unusually advanced officebuilding using glass technologies that had never before beentested in Spain (the Bankunión headquarters, Madrid, 1970)—led De la Sota to shut himself in his studio on calle Bretón de losHerreros, having decide never to set foot in the Madrid Schoolof Architecture or have anything to do with the specialist press.

A few years later, in 1974, Mariano Bayón published aninterview entitled ‘Conversation with Alejandro de la Sota from

Alejandro de la Sota: village of Esquivel. Seville, 1952-1963. Courtesy of the Alejandro de la Sota Foundation

his House Arrest,’ which effectively consolidated his mythicstatus in Spanish architecture. From his ‘house arrest,’ De la Sotachampioned a non-architectonic architecture, an architecture farremoved from any disciplinary culture, a self-enclosedarchitecture. Later that same year the magazine Hogar yArquitectura published an issue almost entirely devoted to hiscareer (an eighty-page dossier by Miguel Ángel Badellou); atthe same time the magazine Nueva Forma, edited by JuanDaniel Fullaondo, devoted a whole issue to his work, and thefollowing year saw the first monograph study, in the small-format collection Artistas españoles contemporáneos, alsowritten by Baldellou. This was followed in due course by almostexclusively devoted issues of the magazines of the country’s twoleading architects’ associations: Arquitectura, published inMadrid, and Catalan-based magazine Quadernsd’Arquitectura i Urbanisme.

It was in the latter that he published one of this most importantwritings in 1982—‘For a Logical Architecture,’ in which he alignedhimself with modern positions against the attacks of postmodernrevisionism and upheld a logical and still modern way of doingarchitecture. It was as this time that De la Sota radicalized hismodern positions, in an apparently autistic purge radically distantfrom the moderns with a critique of the ideological positions of theideological throwing into crisis of modernity.

Meanwhile his work had shifted from using the heavyprefabricated elements of the nineteen-sixties—as in the BahíaBella tourist complex (Mar Menor, Murcia, 1964-1966) or theVarela House (Villalba, Madrid 1964-1968)—to lightweightsheet metal façades, first used in the Caja Postal data centre inMadrid (1972-1977) and subsequently in the DomínguezHouse (A Caeira, Pontevedra, 1973-1978) and the Post andTelecommunications building (León, 1981-1984). In this last heplaced the sheet metal plates in a horizontal stretcher bond toemulate huge stone blocks, turned in at the windows to formdeep interior recesses that create the illusion of thick load-bearing walls. By infusing nobility into a humble material suchas Robertson sheeting, by way of perverse games of almost popaffiliation, Alejandro de la Sota went a step further in hisenthusiasm for construction processes using lightweightmaterials by adding the concept of ‘easiness.’ If the projectinstruments are not revealed other than through the resolutionof problems, neither are efforts and the work of the architect orthe people who construct his buildings.

De la Sota boasted that his buildings could be put up and takendown with a screwdriver, and that on his construction sites ‘theworkers didn’t sweat,’ and this (almost aristocratic) affirmation ofeffortless work, of liberation from manual labour, of craftprocesses (which he had rejected as early as the nineteen-fifties),gave the architect’s last works something of the character ofplayful artefacts, light, easy, almost laughable.

4. Interestingly, and in parallel with the construction of thispersonality apparently alien to the Spanish architectural scene,Alejandro de la Sota is still today the most widely published andbest-published modern Spanish architect.

And yet, though we know more and more about his characterand his work—something that would seem to go against hisprized aura—Alejandro de la Sota has lost none of hischarisma. The mythic figure of the architect with a firm ethicalstance in relation to the profession and a logical, directdiscourse goes hand and hand in one of the most intense andconsistent careers in the recent history of Spanish architecture.Although our circumstances are very different from his, hislegacy is still there, ready to be used. Any reading of his workwe attempt today will necessarily entail updating him, andperhaps demystifying him, as we embrace and make our ownhis singular way of making the architecture that, as he argued,should be written with a lower-case a.

Excerpt from ‘Alejandro de la Sota, or the Construction of a Myth,’ an essayby Moisés Puente, published in Carlos Asensio-Wandosell and Moisés Puente(eds.), Fisac / De la Sota , La Fábrica and Fundación ICO, Madrid, 2013.

Alejandro de la Sota: village of Esquivel. Seville, 1952-1963. Courtesy of the Alejandro de la Sota Foundation

XUNTA DE GALICIAPresidente da Xunta de GaliciaAlberto Núñez Feijóo

Conselleiro de Cultura, Educación e Ordenación UniversitariaXesús Vázquez Abad

Secretario xeral técnicoJesús Oitavén Barcala

Secretario xeral de CulturaAnxo M. Lorenzo Suárez

CENTRO GALEGO DE ARTE CONTEMPORÁNEADirector Miguel von Hafe Pérez

XerentePepa Fuentes García

EXPOSICIÓNProgramaciónMiguel von Hafe Pérez

ComisariadoMoisés Puente

Dirección de montaxeTeresa Couceiro

Coordinación e rexistro (CGAC)Lourdes P. Seoane

TraduciónsSandra María Martín Vidal, Graham Thompson

MontaxeCarlos Fernández, David Garabal (CGAC)

DeseñoCecilia Labella

Exposición producida por:

En colaboración con:

CGGACCENTRO GALEGO DE ARTE CONTEMPORÁNEARamón del Valle Inclán 215703 Santiago de [email protected] / www.cgac.orgaberto de martes a domingo de 11 a 20 h [luns pechado]