D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 160 (1, 2)

islam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 7, Nisan 2006, s. 315-342

KOPYA iNSANIN AKRABAUGf MESELESi

Doç. Dr. Hldayet AYDAR *

özet Bu çalışmada. modern ça~ın en önemli In kişaHanndan biri olan kopyalama yoluyla dOn· yaya gelecek olan çocukların akrabalık Ilişkisi lrdelenmektedlr. Bu çerçevede konuyla olan yakın IIQisl sebebiyle, dölfenmiş yumurtanın başka bir kadına alt rahme konulması neticesinde do~an, yani kiralanmış bir rahimde dOnyaya gelen çocuUun da akrabalık du­rumu ele alınmaktadır. Bu yöntemlerle dOnyaya Qelen çocuklar, kendilerinin dOnyaya Qelmesinde rolü olanlarla nasıl bir akrabalık Ilişkisi Içinde olacaklardır? Bu çocuklarta on­ların akrabalık derecelerı nedir? Bunların arasında •anne-evlat• ilişkisinin oldu~u söyle­nebilir mil Bu çocuklar, dOnyaya Qeimelerinde etkili olanların di~er yakınlarının nesldir­ler? Aralarındaki akrabalık ilişkisi nin boyutu nedir, bu nasıl tesbit edilir! Bunların arasın­da, aile hukuku. miras hukuku ve benzerı yönlerden ne tür bir yakınlık vardır? Eviilik ve miras açısından bakıldı~ında nasıl bir durum söz konusu olabilir? Bütün bunlar bu çalış­mada llqlll ayetler göz önünde bulundurularak lşlenmektedir. Anahtar Kellmeler: Kopya Insan, Kiralık Rahim, Akrabalık. Kur" an.

THE ISSUE OF FAMILY RElAJIONSHIP OF CLONEO·HUMANS ın the LIQht of Relevant Qur'anıc Verses

This artıele deals with the subject of family relationship between cloned offsprlnQ. In this reqard. because of close lnterest to subject. the klnship, as the result of process in whlch zygote was put on another woman's uıerus, (i.e. surrogaıe mother) has been lnvestıgaı ed. What kind of relationship does exısı between offspring who were born through such a way that and the person who has a role to bring ını o the world? Whaı ıs level of relatıon between them? ls lt posslble to say that there ls parental relationshlp between them? Who is this new chlld for whom who is relative of who has a role to bring lnto the world? What kind of family dimenslon ıs there between them and how can it be determıned? What kind of outcomes ls there from the aspect of family and inherıtance lawı What ıs the legal solution In the case of marrıage and lnherltanceı All these issues have been studled in this work In the llı;!ht of relevant verses. Key-Words: Cloned-Human, surroQate Mother, Relatıonsh lp, Qur'an.

Giriş

Kopyalama ve rahim kiralama yöntemiyle dünyaya canlı getirme tekni­ği, yakın geçmişte elde edilen önemli bilimsel gelişmelerdendir. Şu ana kadar pek çok hayvanın kopyalandığı bilinmektedir. İnsan kopyalamaya gelince, birkaç kişi ve kuruluş, bazı insanları kopyaladıktarım ve kopyaladıklan be­beklerin dünyaya gelmiş olduğunu dekiare etmiş bulunmakla birlikte, henüz dünyada kopya oldukları konusunda şüphe bulunmayan herhangi bir çocuk yoktur.Bebek kopyaladıktarım iddia edenlerin bu iddialarının doğru olmadığı.

' Istanbul Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi ö~retim üyesi

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 161 (1, 1)

316 Doç. Dr. Hidayet AYDAR

ve böyle bir şey yapmadıkları söylenmiştir. Rahim kiralama konusu ise t-970'li yıllardan beri özellikle Amerika ve diğer bazı Batı ülkelerinde söz konusu olmaktadır. Bu yöntemle dünyaya gelmiş pek çok insandan bahse­dilmektedir. Türkiye dahil, İslam ülkelerinde henüz kopyalama veya rahim kiralama yöntemiyle dünyaya çocuk getirme olayiarına rastlamış değiliz. Her ne kadar 2001 yılında rahim kiralama konusu Mısır kamuoyunda hararetli bir şekilde tartışılmışsa da, fiilen böyle bir gelişme yaşanmamıştır. Hal böy­leyken bizim bu konuyu burada işlememizin gereksiz olduğu ve bu tür giri­şimleri tasvip yahut teşvik anlamına gelebileceği düşünülebilir. Bu çalışma­

mızın tamamen akademik bir çalışma olduğunu, bu tür gelişmeleri tasvip veya teşvik gibi bir gayeyi hiçbir şekilde taşımadığını söylemeliyiz. Bir geliş­meyi, bir hadiseyi incelemek, onunla ilgili bazı tahliller yapmak, her zaman onu tasvip ve teşvik anlamına gelmez. Alimlerimiz zina, hırsızlık, adam öl­dürmek vb. pek çok hususu, en ince ayrıntılarına kadar ele alıp incelemişler­dir. Bu yaptıkları , hiçbir zaman, bunları tasvip ettikleri, bu yöndeki girişimle­ri destekledikleri gibi bir mana taşımaz. Burada da aynı anlayışla hareket edilmiştir. Çalışma, tamamıyla akademik ölçüler içerisinde hazırlanmıştır ve sadece ileride sorun haline gelmesi muhtemel bir hususu, bilimsel bir anla­yışla değerlendirmekten ibarettir. Bu arada, konuyla ilgili Batıda ve Arap aleminde pek çok bilimsel toplant"ılar yapılmış, pek çok kitap ve makale ya­zılmış olmakla birlikte, Türkiye'de üzerinde fazla durulmamasının, ülkemiz açısından üzüntü verici bir durum olduğuna da işaret edelim.'

Burada öncelikle insan kopyalamanın cevazı konusunun tartışılması, sonra kopya insanın akrabalığı hususunun iş lenmesi gerektiği söylenebilir. Ancak işin bu yönü, daha önce bazı çalışmalarda ele alındığından,2 biz sade­ce kopya insanın akrabalığı konusu üzerinde yoğunlaşmayı uygun gördük. Yalnız bundan önce insan kopyalama yönünde meydana gelen bazı gelişme­ler hakkında kısaca bilgi vermek istiyoruz.

I -insan Kopyalama Yönünde Meydana Gelen Bazı Gelişmeler

Konuyla ilgili bilim adamlarının verdikleri bilgilere göre, bir canlının bütün özellikleri, o canlının her hücresinin çekirdeğindeki genlerde bulunur. Genlerde canlının özellikleri , DNA denilen maddeler ile temsil edilir. Her can­lının DNA yapısı farklı , dolayısıyla özellikleri de farklıdır. İşte genetik kopya-

ı Bu konuda tespit edebildi~imiz bir çalışma istanbul Üniversitesi Adli Tıp Enstitüsil'nde 2002 yılında Sinan Yılmaz tarafından hazırlanmış olan "Dünyadaki Uygulama ve Mevıııuıtımız Açısımlan Kiralık Rahim '"'Surrugaıe Motherhood" (SBIYU2002) adlı tezdir. 2 Ok. Kodayii Tıbbiye Muiismı fı Dav'i Şeriaıi'l-fsliimiyye ei-İstinsrih, ei-Hendesetıı'I-Viriisiyye. llıtiyıiru Cinsi'I­Ceuiu, Cemiyyetu'I-Uiıiml't-Tıbbiyye ei-İslrimiyye ei-Mımbasil«ı mı Nikiibet/'1-Etibbrii'I-Urdwıiyye, Amınfin Eylül 2000, s. 101-173, 26&-271: Hasan Şazell, "el-lstinsah Ta'rltiıhu Luj\atan ve Sar'an va'stıHihan Tı bbiyen" Mecelll!lu Mecma/'1-Fıkhı'l-lsliimi, X/3, (14\ S/1997), s. 195, 417-423; Mu7n el-Kaddümi, el-lstinsiih ve 'l-isliim, yy., 1998, s. 54-77; Muhammed b. Abduloevlid en-Neşte, ei-Mesiiil ct-Tıbbiyye ei-Musteciddeji Daı;'i'ş-Şeriati'l-islrimiyye, Britan­yfi (Ingiltere}, 142212001. 1, 425-428; Hidayet Aydar, Getıetik Şifre Kopyalama ve Kur 'atı, istanbul 2003, s. 48-50; Ahmet Yaman, "Kionlama ya da Genetik Kopyalamaya Islam Hukuku Açısından Bir Yaklaşım", Diyatıetllmi Dergi, XXXIV/2, (N i san-Mayıs-Haziran 1998), s. 21-4 l; http://www.divanet.gov.tr/duyıırular/duvurubasin/klonlama.html; Ekrem Keleş "Genetik Kopyalama Üzerine Oir Degerlendirıne", Diyanet Aylık De,.gi. (sy.. 156), htto://www.diyanet .goy,tr/turkish/detault.asp

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 161 (1, 2)

Kopya insanın Akrabalı~ı Meselesi 317

lama, bir canlı ile aym genetik bilgiye, yani aynı DNA yapısına, dolayısıyla aynı özelliklere sahip başka bir canlı üretmektir.3 Bu yolla ilk kez 1996 yılın­da koyun Dolly dünyaya getirilmiş , daha sonra başka bazı hayvanlar da kop­yalanmıştır.4 Son yıllarda elde edilen gelişmeler sayesinde, önce hayvanların, ardından da insanların kopyalandığı bilgisi kamuoyuna yansımıştır. Bazı basın organlarında, 1998 yılı Aralık ayı ortalarına doğru, iki Koreli bilim adamı olan Lee Boyon ve Kim Sung-bo'nun, Seul'daki Kyung Hee Tıp Merke­zi'nde "insan kopyaladıklarını" açıkladıklan haberi yer aldı. Koreli bilim adamları, 30 yaşlarındaki bir kadından aldıkları yumurta hücresine, bir baş­ka insan hücresinin çekirdeğini yerleştirerek embriyo elde ettiklerini söyle­mişlerdir. Hücre bölünmeye başlamış; dörde bölünmüş; ancak ilgili bilim adamları, daha fazla bölünmesine izin vermeden, henüz rahme konulmayan hücrenin gelişme işlemini durdurduklarını belirtmişlerdir.5

Jinekoloji uzmanı Dr. Severino Antinori ile Dr. Panayiotis Zavos, 2001 yılından beri bu yönde çalışmalar yapmaktadırlar.6 Antinon ve Zavos, o gün­lerde yaptıkları açıklamalarda çocuğu olmayan çiftiere yardım etmeye karar verdiklerini ve bu amaçla Avustralya'daki kısır bir çifti, kopyalama yolu ile bebeğe kavuşturma çalışmaları yaptıklarını, söz konusu bebeğin 2003 yılı başlarında doğacağını belirtmişlerdir. 7

2004 yılının başlarında Zavos'un yeni bir bebek kopyaladığına dair bir haber basma yansımıştır. Zavos, 2004 yılı Ocak ayı ortalarında bir basın toplantısıyla bir bebek kopyaladığım kamuoyuna açıklamıştır. iş lemin, sö:z; konusu ayın başında yapıldığını ve bebeğin 35 yaşındaki bir kadının rahmine yerleştirildiğini söyleyen Zavos'un8 bu açıklaması bilim çevrelerince şüpheyle karşılanmıştır.9

Daha önce Zavos'un beraberinde çalıştığı ve kopyalama işiyle ilgilenen en önemli is imterin başında gelen Antinori, bu gelişme üzerine basma yaptığı açıklamada, kendisinin de bu faaliyetlere hızla devam etmekte olduğunu söylemiştir. Antinori, hücre kopyalama ile bugüne dek basma yansımayan

1 Sk. Human Genome Prçjectltıformntion "Cioning Fact Sheet, What is C loning?", http://www.oml.goylbgmislelsilcloning.htınl ; "ısıamic Verdict on ... " http://www.khilafah.comlbooks/cloning.htm • Geniş bilgi için Bk. Aydar, GenetikŞifre Kopyninma ve Kur 'an. s. 37-44. s Nancy Gibbs, ''Baby, ıı's You! and You, and You ... " http://www.time,com/time/healthlarticle/0.8599.98998,00.html ; Tank Kabil, "lstinsahu'I-Helay3 ei-Cüz'iyyc: DarOratun eni iftial?!", http://www .islamonline.netl Arabic/Science/200 1/121 Article2.shtml (04. 12.2001 ). 6 Bk. Jessica Reaves, " li uman Cloning: Cause For Rejoicing or Despaiı'', http://www.time.com/timeleducation/article/0,8599. 1 O 1998,00.html; Jeremy Laurance, "Doctor Says He ls Ready To Staı1 Cloning Babies" hııp://www.indeoendenı.co,uklnews/UK!Scjence/200 I.Q3/clonel0030 l.shtml ; 7 Fred Guterl, - Karcn Lowry M iller, "Attack of The C Jones", Newsweek. January 2003, 40; "CuhCıd Amirikiyye ltaliyye l'lstinsiıhi'l-lnsan", http://www.aliazecra.com (27.0 1.200 1); Aslı Zülal, Bilgi Pakeıleıi, Klonlama. http://www.biltek.tybjtak.gov.tr Antinori ve Zavos'un, daha sonraları da muhtelif zamanlarda basına yaptıklan açık­lamalarda kopyalama girişiminde bulunduklarını söylediklerine rastladık, fakat burada sözü edilen çift ilc ilgili geliş­meler hakkında herhangi bir bilgiye rastlamadı k. 1 Bk. "el-i' lan an Evveli Ameliyyeti Zer'in li Ceninin Beşeriyyin Mustenseh", http://www .aljazcera.netlscience tech/2004/111 -18-l.htm ( 18.0 1.2004 ). 9 Bk. "liubera Yuşekkiküne fi Zer'i Ceninin li Rahmi lmraatin", http://www.aljazeera.net/health/2004/!ll- 19-l.htm (19.01.2004).

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 162 (1, 1)

318 Doç. Dr. HidayetAYDAR

vakaların Çin Halk Cumhuriyeti'nde gerçekleştiğine inandığını belirtmiş, 2003 yılında kendisinin yaptığı "ilk klonlanmış bebek doğmak üzere" açık­lamasının Çin'deki deneyime bağlı olduğunu sözlerine eklemiştir. Konuyla ilgili kendi çalışmalarını Lübnan, Hindistan, Meksika ve eski Sovyetler Birli­ği'ne bağlı iki ülke ekipleriyle sürdürdüğünü söyleyen Antinori, "Bizim pro­jemiz Panos'un projesinden daha ileri seviyede. Geçmişte 4-5 hücre ile bunu deniyorduk. Şimdi 120 hücreye ulaştık. Kısır bir kadına uyguladığımız klon­lama işlemi başarıyla sürüyor. Şu anda sekiz haftalık hamile" diye konuş­muştur.10

Rael tarikatına 11 mensup bazı bilim adamları da tarikata ait Clonaid adındaki şirkette insan kopyalama yönünde gizli çalışmalar yaptıklarını ve yakın bir tarihte kopya bebeklerin dünyaya geleceğini söylemişlerdir. 12 Nite­kim 2002 yılının son günlerinde tarikatın sözünü ettiği bebeklerin ilkinin dünyaya geldiği ilan edildi. Şirket adına açıklama yapan Brigitte Boisselier, 13

26 Aralık 2002 tarihinde ilk klon bebeğin sezeryanla doğduğunu açıklamış­tır. Boisselier, insanlığın ilk anası olan Havva ile ilişkisini kurarak "Eve" adı­nı verdikleri bebeğin, 31 yaşındaki Amerikalı bir kadın ve onun kısır olan kocasından olduğunu, 3 kilo ı 75 gram ağırlığında sağlıklı bir bebek olarak dünyaya geldiğini belirtmiştir. 14 Clonaid İnsan Kopyalama Şirketi Başkan Yardımcısı Thomas Kaenzig de yaptığı açıklamada, şirketlerinin bebek kopya­ladıktarım doğrulamış ve kopya bebeğin sağlığının iyi olduğunu belirtmiş­tir. 15 Ancak, ısrarlara rağmen bebek ve annesi kamu oyuna gösterilmemiş,

yapılan çalışmalann tekniği hakkında detaylı bilgi verilmemiştir. Şirket yet­kilisi, bu tarihten itibaren iki ay içerisinde 4 bebek daha beklediklerini; bun­lardan birinin, lezbiyen bir çiftin çocuğu olacağını ve gelecek hafta doğacağı­nı açıklamıştır. 16 Boisselierin verdiği bilgilere göre, ikisi Asyalı, biri Kuzey Amerikalı üç çift ise 2003 yılı Ocak ayı sonunda klonlanmış bebeklerine ka-

ıo Bk. "Pnnos'a Inanıyorum Ama Benimki Dojldu Oogacak", hıto://www.hurriyetim.com .trlhaher/O .. sjd- l@w-l@nyjd-359508 OO.asp (ı 9/0 112004). . 11 Liderligini Fransız gazeteci Claude Vorilhon'un yaptıgı Rael adını t~ıyan bu carikatın mensupları, insan cinsi de dahil ycryllzündeki tüm canlı varlıkların, 25 bin yıl önce uzaydan gelen varlıklar tarafından laboratuarlarda klonlana­rak yaratıld ıklanna inanıyorlar. Dünyada SS bin kadar mensubunun oldugu zannedi len tarikalın merkezi , Kanada'da­dır. Rael ismi, haberci anlamına gelmektedir. Yıllar önce uzaylılarla görüşOp insanlık nesiinin yaratılışı hakkında aydınlatıldıgını iddia eden Vorilhon, bu ismin kendisine uzaylılar tarafından vcrildigini söylemektedir. Hz. isa'nın dahi klonladıgını iddia eden ve klonamaya bOyOk deger veren tarikat mensupları, klonlamanın ölOmsüzleşmck anlamına geldigine inanmaktadırlar. (Bk. Guterl - Miller, 46-47; Nadiye el-Avdi, "el-lstinsah Kildirnun mine'l-Merih!!". hno:l/www.jslamonline.net/Arabic/Sciencci200JI081Aajcle8.shtml ; "Gadabun Alcmiyyun min lstinsabi Havva", hno:l/www,jslamonline.net/Arabic/news/2002-12128/articlcl O.shtml ; "lktişafu Muhıabarin Sırriyyin l'lstinsiibi'l­Beşer li Amirika", hnp://www.aljazeera.çom (30.06.2001); "Kionlama insan Yararma De!ıildir", Mercek, sy .. 20 (Şubat 2003), 4-5. Ne yazık ki, Olkemizdc de bu tarikatın mensuplannın bulundugu ve zaman zaman kendi aralarında ayin yaptıklan basma yansımıştır. Ocak 2005'te Star televizyonu Oeşifı·e programında yayınlanan bu ayinlerde. özellikle Oyelerin kendi aralarındaki cinsel ilişkileri önplana çıkarılmakla ve gençlerimiz bu tarikata Uye olmaya ıeşvik edilmektedir. ı2 "TQ ife tun Diniyyetun Tebdeu Evvcle MeşrQi lstinsahin Beşeriyyin", http://www.a!iaıeera.com (29.03.2001). ıJ Hakkında bilgi için bk. http://www. who2.comfbrjgitteboisselier.html ı• Bk. "Clonaid: Baby 'Cione' Retums Home", http://archives.cnn.com/2002/HEALTHIIU30/human.cloning/ (01.01.2003). 15 Bk. "Kopya Bebek Eve Şov mu, Gerçek mi?" btto;//www.temoodergisi.eom.tr/saglik cinsellik/00773/ (27/0112004). ı6 Bk. Guterl - M iller, 40.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 162 (1, 2)

Kopya insan ı n Akrabalığı Meselesi 319

vuşacaklardır. Ayrıca yine 2003 yılı Ocak ayı içinde Clonaid laboratuarında 20 kadın daha klonlanmış bebek için masaya yatacaklardır. 17

Dr. Brigitte Boisselier'in, Brezilya'nın Sao Paulo kentinde basın toplan­tısı düzenlediği ve bu toplantıda Japonya'da kopyaladıklan üçüncü bebeğin resimlerini basın mensupianna gösterdiği 25 Mart 2003 tarihli bazı gazete­lerde yer aldı. Toplantıda Dr. Boisselier, "İşte Japonya'da doğan bu üçüncü bebek, insan kopyaladığımıza inanmayanlar için gösterebileceğimiz en önem­li kanıt" demiştir. Tarikat sözcüsü İsrail, Hollanda, Japonya, Suudi Arabistan ve ABD'de gizli laboratuarlarda 5 kopya bebeğin bulunduğunu yinelemiştir. 18

Ne var ki, insan kopyalama faaliyetleriyle ilgilenen Antinori, Zavos ve daha başka bilim adamları, Clonaid şirketi adına yapılan bu açıklamanın doğru olmadığını; şirketin böyle bir iş yaptığına inanmadıklarını belirtmişlerdir. 19

Pek çok bilim adamı, yukarıda insan kopyaladıklarını iddia eden Clonaid şirketi yetkililerinin sözlerine inanmadıklarını söylemiş olmakla be­raber, teorik olarak, hayvanlar gibi insanların da kopyalanabileceğini belirt­mektedirler. Buna göre, bedenden alınacak olan somatik hücre, yine beden­den alınıp içi boşaltılmış olan yumurta hücresine özel bir yöntemle zerk edi­lecek; böylece döllenen yumurta hücresi çoğalmaya terk edilecek, sonra da rahme yerleşticilerek dünyaya gelmesi sağlanacaktır. Dünyaya gelecek olan yavru, somatik hücresi alınan kişinin aynısı olacaktır.

insan kopyalamanın bu şekilde başarılmasıyla, istendiği takdirde birbi­rinin aynısı olan pek çok çocuk dünyaya getirilebilecektir.

Şimdi, bu bilgileri göz önünde bulundurarak, esas inceleme konumuz olan kopyalama yoluyla dünyaya getirilen "kopya insan "ların birbirleriyle akrabalık durumlarına geçebiliriz.

II - Kopya İnsanın Akrabalığı Meselesi

Aile kurumuna büyük önem vermiş olan İslam dini, aileyi oluşturan fertlerin akrabalık derecelerini ve bunlann arasındaki dini ve hukuki ilişkileri açık bir şekilde belirtmiştir. Akrabalık, esas itibariyle kan bağıyla meydana gelmekle birlikte, süt emmek ve evlenmek gibi bazı nedenlerden dolayı oluş­tuğu da bilinmektedir.20 Biz burada diğer akrabalık çeşitleri üzerinde durma­yacak, sadece asıl konumuz olan "kopya insan"ın akrabalığı hususunu ele alacağız.

Kopyalama yöntemiyle dünyaya gelen çocuk ile onun dünyaya gelme­sine vesile olanlar ve bunların yakınları arasında meydana gelen akrabalık bağı da esas itibariyle kan akrabalığına dayanmaktadır. Çünkü dünyaya ge-

11 Bk. Guterl - M iller, 40; el-lsıinsfıh llmun em Bizans?", http://www. is lam on line.net/arabic/scj ence/2002/12/ Art i c le08.s html ; "Öadabun Alemiyyun min lstinsfıhi HavvA", htto://www.islamonlinc.net/Arabjc/news/2002-12/28/article 1 O.shtml ıs B k. http://www.hurriyetim .com.ır!lıabcr/O .. sid- 5@tarjh-2003-03-25-m@nyjd=:2470 1 3 OO.asp ı9 B k. "Kop ya Bebek Eve Şov mu, Gerçek mi?" hıtp://www.ıempoder!lisi.com ır/sagljk cinsellik/00773/ (27/0 1/2004). 10 Nihat Dalgın; Gündemdeki Tar114malı Dini Konular, Istanbul 2004, EtOt yayınları, s. 239.

•

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 163 (1, 1)

· ' '!

320 Doç. Dr. Hidayet AYDAR

len bebekle, onun dünyaya gelmesine vesile olanlar arasında, kan akrabalı­ğındaki gibi genetik bir akrabalık bulunmaktadır. Bununla beraber, bu tür akrabalığın, kan yoluyla meydana gelen akrabalıktan farklı tarafları da var­dır. Söz gelişi, genetik akrabalığa dayanan kan akrabalığında, dünyaya gelen çocuğun kromozomlannın 23'ü anneden, diğer 23'ü babadan geliyor iken, burada sözü edilen kopyalama yoluyla oluşan akrabalıkta, dünyaya. gelen bebeğin kromozomlannın tümü bir kişiden; anne veya baba diyebileceğimiz kişiden olmaktadır. Başka bir ifadeyle, bu tür akrabalık, annenin veya baba­nın, somatik hücresinin kopyalanması suretiylt olmaktadır. O yüzden bura­da, öncelikle muhtemel insan kopyalama yöntemleri konusunda teorik bazı bilgiler vermek istiyoruz. Daha sonra, bu yolla dünyaya gelebilecek kopya bebeğin akrabalığı konusunu inceleyeceğiz.

A - Muhte~el İnsan Kopyalama Yöntemleri ve Bu Yöntemlerle Kopya­lanan İnsan ile Dünyaya Gelmesinde Rolü Olanlar Arasındaki Akrabalık iliş­kisi

ı - Muhtemel İnsan Kopyalama Yöntemleri

Kopya yolu ile bir bebeği dünyaya getirmenin değişik yollanndan bah­sediliyor. Bunları iyi anlayabilmek için kopyalama yöntemlerini bilmek gere­kir. O yüzden kısaca bu yöntemlerden bahsetmeyi uygun görüyoruz. İlgili bilim adamları , iki tür kopyalamadan söz etmektedirler. Bunlardan biri Ce­ninsel Kopyalama, diğeri ise Somatik Kopyalamadıı:. önce Ceninsel, sonra da Somatik Kopyalama yöntemlerini kısaca anlatacak, ardından, bu yöntemlerle dünyaya gelen "kopya insan"ın akrabalığını inceleyeceğiz .

a - Ceninsel Kopyalama : Bu kopyalama türünde, normal yolla oluşan

zigot kullanılmaktadır. Bir erkeğin spermi ile ·aş ı lanan yumurta, kısa bir süre sonra zigot haline gelip bölünmeye başlar; önce 2'ye, sonra 4'e, ardından 8 'e, 16'ya, 32'ye ... bölünür. Bu aşamalarda, bölünerek çoğalan hücrelerin her biri, kök hücre veya başlangıç hücresi diye bilinip 46 kromozomludurlar ve tam bir insan olma özelliğine sahiptirler. Bu merhalelerde söz konusu hücre­ler özel bir şekilde ayrıştırılıp, tek başına gelişmeye terk edjlirlerse, her hücre yeniden aynı şekilde bölünerek çoğalacaktır. Bu aşamada profaz, metefaz ve anafaz devrelerini geçirecek, son devre olan telofaz evresinde yeniden müs­takil bir hücre haline gelecek; böylece her şeyiyle birbirinin aynı olan iki tane hücre elde edilmiş olacaktı r.21 Bu hücrelerin her biri daha sonra embriyoya dönüşecektir. Bunlardan istenildiği kadarı alınıp , özel şartlarda bölünmeye bırakılabilir ve çoğaltılabilir. işte bu şekilde özel bir yöntemle bu hücreleri birbirinden ayırarak çoğaltınaya "ceninsel kopyalama" veya "cenin kopyala­ma" deniliyor ki, bu yolla dünyaya gelecek olan bebekler tamamen aynı özel­likleri taşıyacak; başka bir ifadeyle birbirlerinin kopyası olacaklardır.

21 " liUcre ve Hücre Bölünmeleri", http://micmuss2.sitemynet.com/hucre.htm ( 15. 12.2004); Mehmet Oflaz "Mitoz Bölünme", hıtp;//genbilim.com/mitoz.htm ; SUieyman Ateş, Yüce Kur 'an 'ın Ç.(ıgda/ Tefsiri, Istanbul ts .• X, 195, X, 201-202.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 163 (1, 2)

Kopya insanın Akrabalığı Meselesi 321

Bu yöntemle çoğaltılan kopya hücreleri insan olarak dünyaya getirme­nin muhtelif yolları vardır. Bunlar, farklı zamanlarda, söz konusu hücrenin döllenmesinde rol alan erkeğin nikahlı eşinin rahmine yerleştirilebileceği gibi, o kişinin -varsa- nikahlı diğer eşlerinin rabimlerine veya yabancı ka- · dmiarın rabimlerine de konabilir. Tüp bebek olayında olduğu gibi, nikahlı eşinin rahmine konması halinde, farklı zamanlarda dünyaya getirilmeleri mümkün olan söz konusu kopya çocuklar, bu kişi ile karısının çocukları, çocuklar da kadın ile o kişinin yavruları olur.

Bu yönt~min normal yolla dünyaya gelmeden farkı, zigotun ikiye bö­lünmesinden sonra özel bir operasyonla ilgili uzmanın bunları birbirinden ayırması, sonra yeniden gelişmeye terk etmesidir. Çoğalan hücrelerin, farklı zamanlarda, söz konusu erkeğin nikahlı eşinin rahmine konularak dünyaya getirilmesi mümkündür. Bu şekilde dünyaya gelen bebekler, normal yolla dünyaya gelmiş gibi hem anne, hem de babanın özelliklerini taşıyacaklardır. Bunların sperm sahibi erkekle, yumurta sahibi kadına nispetlerinde herhangi bir şüphe söz konusu değildir, esasen buna itiraz da olmamıştır.22

Kopyalanan bu hücreler, adamın - varsa- nikahlı başka eşlerinin veya yabancı kadınların rabimlerine de yerleştirilebilir ve onlar tarafından dünya­ya getirilebilirler.23 Daha açık söylemek gerekirse, B kadınının yumurtası, kocası olan A'nın spermi ile dölleniyor, sonra da ceninsel kopyalama yönte­miyle çoğaltılarak yabancı kadınların rahmine yerleştiriliyor. Bunun, cenin kopyalama yönteminin birinci şeklinden fa~kı , embriyonun rahmine yerleşti­rildiği kadınların, A'nın karısı olmayan yabancı kadınlar olmasıdır. Diğer yönleri ise aynıdır, yani bu yöntemle de dünyaya gelen bebekler, normal yolla dünyaya gelmiş gibi hem yumurta hücresinin sahibi olan annenin, hem de babanın özelliklerini taşıyacaktır.

Herhangi bir kadının yumurtasının, yabancı bir erkeğin spermi ile döJlenmesi ve özel bir yöntemle ayrıştırıldıktan sonra çoğalan hücrelerin yine aynı kadının veya başka kadınların rabimlerine yerleştirilmesi, yani kopyalamanın yabancı bir erkek ile bir kadın arasında veya yabancı bir erkek ile yabancı kadınlar arasında olması da mümkündür. Burada cenin kopyalama yönteminin diğer iki şıktan farkı, sperm ve yumurta sahiple­rinin evli olmayan yabancı insanlar olmalarıdır. Diğer yönleri ise aynıdır, yani bu yöntemle de dünyaya gelen bebekler, normal yoJla dünyaya gel­miş gibi hem yumurta hücresi sahibi kadının, hem de sperm sahibi erke­ğin özelliklerini taşıyacaklardır.

Bu yöntemlerle çocuğun dünyaya gelmesinde bir kadının yumurtası, başka bir kadının ise rahmi söz konusudur. Bütün bu durumlarda söz konu-

21 Bk. Şazell, a.g.e. , s. 206-208. 23 Hayretlin Karaman, bir kadının, n.ikahlı kocasının speımi ile aşılanmış yumurtasının, o kadının rahminin çocugun gelişimi için müsait olmaması durumunda, adamın nikahlı başka bir karısının rahmine yerleştirilmesinin ve onun tarafından dünyaya getirilmesinin dinen caiz oldugunu söylemektedir. Bk. " iki Mesele (Süt bankası ve tllp bebek

· uygulaması)'\ h!tJı:llwww.havrettinkaraman.net/yazi/laikduzen/3/0122.htm ( 14.12.2004). ·

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 164 (1, 1)

. 1/

322 ' Doç. Dr. Hidayet AYDAR

su bu kadınlar, o çocuğun nesi olacaklardır? Annesi mi , yoksa başka bir ak­rabası mı? Yahut çocuk, bu kadınların nesi olacaktır? Çocukları mı, yoksa başka bir yakını mı? Bunlar arasında nasıl bir akrabalık ilişkisinin olabilece­ği konusunda bazı varsayımları, ikinci bir kopyalama yöntemi olan somatik kopyalamayı anlattıktan sonra sunacağız.

b- Somatik Kopyalama: Bu tür kopyalama, insanın beden inden alınan somatik bir hücrenin, içi boşaltılmış bir yumurta hücresine zerk edilmesiyle olur. Kopyalamada bir erkeğin somatik hücresi kullanılabileceği gibi, bir ka­dının somatik hücresi de kullanılabili r. Burada belirtelim ki, somatik hücreler 46 kromozomlu olup, potansiyel olarak tam bir insan olmak için gerekli tüm özellikleri içlerinde taşımaktadırlar. Somatik hücreler kadında 44 +XX, er­kekte ise, 44+XY şeklindedirler.24 Erkeğin somatik hücresinin kullanılması durumunda, doğacak olan çocuğun, burada söz konusu olan erkekle ve onun dünyaya gelmesine vesile olan kadın(lar)la ilgisi olacaktır. Şayet, kadının somatik hücresi kullanılmışsa, o zaman doğacak olan çocuğun, somatik hüc­renin sahibi olan kadın ile (varsa) onun dünyaya gelmesine vesile olan ka­dın(lar) la ilgisi olacaktır. Böyle durumlarda babalıktan ziyade annelik husu­su önem arz ettiğinden, burada daha çok annelik durumu üzerinde durula­cak, yani kadın açısından değerlendirme yapılacaktır. ·

b ı - Somatik Hücrenin Erkekten Alınması

İlgili bilim adamlarının verdiği bilgilere göre, somatik hücrenin erkek­ten alınması durumunda, dünyaya gelecek olan bebek erkek olacak ve ta­mamen, somatik hücresi alınan kişinin özelliklerini taşıyacak, yani onun bir kopyası olacaktır.

Bu durumda, bir baba ve onun çocuğuyla mı, iki kardeşle mi yoksa bunlardan farklı bir akrabalık ilişkisiyle mi karşı karşıya olduğumuz konusu ta rtış malıdır. 25

Baba-oğul ilişkisi açısından baktığımızda öncelikle şunu belirtme­liyiz ki, babalık ve anneliğin gerçekleşmesi, başka bir ifadeyle bir çocu­ğun bir erkekle kadına nispet edilebilmesi için dinen gerekli olan bazı şartlar vardır. Konuyla ilgili alimler bunlar olmaksızın babalık ve anne­liğin gerçekleşmeyeceğini belirtilmektedirler. Bunlar, evli kocadan gelen sperm, o kocayla evli kadından gelen yumurta ve bu sperm ile yumurta­nın kadının rahminde döllenmeleridir. Ayrıca döllenen yumurta hücresi­nin aynı kadının rahmine yapışıp, bebek olarak dünyaya gelene kadar orada gelişmesi gerekir. Eğer bunlar olmazsa, doğan bir çocuğun bu kişi­lere nispeti mümkün olmaz.26 Böyle bir durumdaki baba-oğul ilişkisinde,

24 Bk. "Hücre ve HUcre Böıünmeıeri", http://micmuss2.sitenıynct.com/hucre.htm (ıs. ı 2.2004).

ıs Bk. Muhammed eı-Muhtllr es-SeHinıl. "ei-İstinsllh", Mecelletu Mecmei'I-Fıklıı '1-ls/limf. X/3. 1418/1997. 157; Şaxcli, 19ı-193; Ahmed Redi ei-Cundi, "eı-lsti nsalıu 'I-Beşeri beyne•ı-ikdami ve•ı.ihcam", Mecelletu Mecmni'/­Fıklıı'l-lsliimi, X/3, ı 4 ı 8/1997, s. 255. 26 Şlzeli, a.g.e., s. 191.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 164 (1, 2)

Kopya insanın Akrabalığı Meselesi 323

çocuk, babasının sadece 23 kromozomunu taşır, diğer 23 kromozom ise anneden olacaktır.

Oysa somatik hücre kopyalamasında 46 kromozom da somatik hücre sahibindendir. Bu durumda, burada sözü edilen adama, kopya bebeğin baba­sı; yahut doğan bebeğtı. burada sözü edilen adamın çocuğu denebilir mi? Bu, cevaplandınlması zor bir soru olsa da bize göre, denebilmelidir. Yani bu kop­ya çocuk, somatik hücre sahibinin oğlu, adam da çocuğun babası olarak ka­bul edilmelidir. Kopya çocuğun neredeyse tamamen somatik hücre sahibine benzemesi, onun eviadı olarak değerlendirilmesine engel teşkil etmez. Esasen normal doğumlarda bile babasına veya annesine çok fazla benzeyen çocuklar olabiliyor.

Bazı araştırmacılar ise, bu durumdaki iki insanı , aynı yumurta ikizleri­ne kıyaslayarak aralarındaki ilişkiyi, "kardeş ilişkisi" şeklinde açıklamışlar­dır. Dolayısıyla, onlara göre burada sözü geçen iki insan arasında baba-oğul

değil, kardeş ilişkisi vardır. Yani, sözü geçen adam, kopya bebeğin babası değil, kardeşidir. Tabi buna itirazlar yapılmış , iki kardeş arasındaki genetik farklılık ve özelliklerindeki ayrılıklar göz önünde bulundurularak, bu iki ki­şinin kardeş olamayacağı söylenmiştir.27

Acaba kopya yoluyla dünyaya gelen bebeğe, somatik hücresi alınan ki­şinin kendisi diyebilir miyiz? Onlara iki ayrı şahısta yaşayan tek kişi28 şek­linde bakılabilir mi? Somatik hücrenin sahibi ile, o hücrenin kopyalanmasıy­la dünyaya gelen bebek, birbirinden farklı iki şahsiyet olduklarına göre, bun­lara aynı kişiler gözüyle bakamayız. Çünkü bunlar, her ne kadar fizyolojik yapıları itibariyle birbirlerinin aynısı iseler de, varlıklarıyla, haklapyla vs. birbirinden ayrıdırlar.29 Üstelik, yaş bakımından da aralarında bü}rük fa rk vardı r. Dolayısıyla kopya bebeğe, somatik hücre sahibinin aynısı diyemeyiz.

Burada ayrıca erkeğe ait somatik hücreyi "çocuk" olarak dünyaya geti­ren kadının kopya çocukla olan ilişkisi üzerinde durulması gerekir. Bu kopya çocuk, onu dünyaya getiren kadının çocuğu mu, yoksa kocasının kardeşi mi? Tümüyle kocasının özelliklerini taşıdığına gö~e acaba kocası olarak da düşü­nülebilir mi?30 Biz burada da çocukla onu dünyaya getiren kadın arasında "anne-evlat" ilişkisi olduğunu söylemenin daha uygun olacağı kanaatinde­yiz.

b2 - Somatik Hücrenin Kadından Alınması

Somatik hücrenin kadından alınıp kopyalanmasına gelince1 bunun muhtelif yolları vardır: Birinci yol, çekirdeğin bir kadından alınıp, içi boşal­

tılmış başka bir hücresine zerk edilmesi ve aşılanan hücrenin yine aynı kadı-

21 Şazeli. a.g.e., s. 193. 28 es-Selami, a.g.e., s. 157. 29 Ş~zell, a.g.e., s. 193. 30 Şhell, a.g.e., s. 192-194.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 165 (1, 1)

r.' ,t

324 Doç. Or. Hidayet AYDAR

nın rahmine yerleştiriterek doğumun onun tarafından yapılmasıdır. Yani hem somatik hücrenin sahibi, hem de yumurtanın sahibi aynı kadındır ve doğl;lm da yine aynı kadın tarafından yapılmış olacaktır. Burada doğacak olan bebek kız olacak ve sadece bu kadınla ilişkisi olacaktır. Doğal olarak, sözü geçen kadının, dünyaya gelen kopya bebeğin annesi olacağı düşünülebilir. Ancak, yukarıda somatik hücresi kopyalanan erkek ile onun somatik hücresinin kopyalanması sonucu dünyaya gelen kopya bebek arasındaki akrabalık iliş ­kisi konusunda tartışılan hususlar aynen burada da geçerlidir. Yani burada da, dünyaya gelen bebek, tamamen somatik hücre sahibi kadının özelliklerini taşıyacak, kromozomlannın tümünü ondan almış olacaktı r. Başka bir ifadey­le doğan bebek, somatik hücre sahibinin bir kopyası olacaktır. Dolayısıyla, aralarındaki ilişkinin anne-evlat ilişkisi mi, yoksa kardeş ilişkisi mi, yahut bunlardan başka bir şey mi olacağı tartışmalıdır.31 Biz bu durumda anne­evlat ilişkisinin söz konusu olduğuna inanıyoruz.

İkinci yol, çekirdeğin bir kadından alınıp1 başka bir kadından alınan içi boşaltılmış hücreye zerk edilmesi ve bu iki kadından birinin rahminde dün­yaya getirtilmesidir. Yani, somatik hücrenin sahibi başka bir kadın (A kadı­nı), yumurtanın sahibi ise daha başka bir kadındır (B kadını). Doğum bun­lardan herhangi biri tarafından yapılabilir. Bu yolla doğacak olan kopya be­beğin iki kadınla akrabalık ilişkisi olacaktır.

Buradaki akrabalık ilişkis i biraz daha karmaşıktır. Birinci yolda, soma­tik hücre sahibinin, doğan kopya bebeğin nesi olabileceği konusunun net olmadığını söylemiştik. Burada buna bir kadın daha eklenmektedir ki, bu da yumurtasını veren kadındı r. Yani kopya bebek, A kadınının somatik hücresi­nin, B kadmın yumurtasına zerk edilmesi sonucu oluşmuştur. Arada B kadı­

nının yumurtası da vardır. Ancak B kadınının yumurtası tamamen boşaltıl­mış, yani tüm genetik özelliklerden arındırılmıştır. Kopyalamanın olabilmesi için, söz konusu kadının yumurtasının boş bir hücre haline getirilmesi gere­kir. Bu durumda, kadının yumurtası her türlü kahtımsal niteliklerden arındı­rıtıp boş hale getirildiği için, bu yumurtanın gelişecek olan hücre üzerinde herhangi bir etkisi olmayacak, ona kahtımsal özelliklerini veremeyecektir (veya bazı bilim adamlarının iddiasına göre, %2-3 gibi çok düşük düzeyde sitoplazmadan kaynaklanan bir etki yapabilecektir). Bazı bilim adamları, rahmin de, çocuğun genetik yapısı üzerinde hiçbir etkisinin olmadığını söy­lemektedirler. Bunlara göre rahim, döllenmiş hücre için bir koruyucudan başka hiçbir özellik taşımaz.32 Dolayısıyla yumurta sahibi kadın, hücre kendi rahmine yerleştirUse ve kendisi onu doğursa bile, ona kendinden bir özellik veremeyecek veya etki etmeyecek kadar az bir özellik verebilecektir. Bunu

31 Şazeli. a.g.e., s. 192-194; ei-Cund1, a.g.c., s. 255. ıı Bk. "Te'ciru'I-Erham beyne't-Tıbbi ve's-Siyase", hııo·/lwww.islamonliııe.net/Arabjc/Science/200 1104/Article4.shtnıl (08. 1 2.2004); "Erhamun li'I-Bey' ... Ve Etfal un Tik E vay ve'I-Bakiyyeıu Te'ti", (;;ıu ı..ı.ı•ı oJ'} .:J.J Jl.ilılı .. ~ t" }), htıo://www. isiamon line.net/arabicladam/200 ı /05/artjcle! O.shtml ( 15. ı 1.2004).

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 165 (1, 2)

J

Kopya Insanın Akrabalı~ı Meselesi 325

göz önünde bulundurarak, Y!lmurtası boşaltılan kadının, doğan bebekle bir akrabalığı yok mu diyeceğiz? Şayet, aynı kadın çocuğu doğursa, yani yumur­tasını verdiği gibi bir de rabmini tahsis edip bebeği dokuz ay karnında taşısa ve dünyaya getirse, bu takdirde durum nasıl olacaktır?

Bundan daha karmaşığı ise, üçüncü yoldur. Burada, çekirdeğin bir kadından alınıp, başka bir kadından alınan içi boşaltılmış yumurta hüc­resine zerk edilmesi ve üçüncü bir kadının rahmine konularak doğumun onun tarafından yapılması söz konusudur. Yani, somatik hücrenin sahibi A kadını, yumurtanın sahibi B kadını, çocuğu doğuran ise C kadınıdır. Bu durumda dünyaya gelecek kopya bebeğin üç ayn kadınla akrabalık iliş­kisi olacaktır. Buna göre, kopya bebek bu kadıniann nesi oluyor, ya da bu kadınlar kopya bebeğin nesi oiuyorlar? Üçü de . annesi mi oluyor? Yoksa sadece biri mi annedir? Şayet biri anne ise, bu, hangisidir? O za­man diğerleri bebeğin nesi oluyor? Şimdiye kadar sözünü ettiğimiz kop­yalamalarda, somatik hücre ve yumurta hücresi söz konusu iken, burada bir de ra him buna eklenmektedir. :ı:ı

Buraya kadar verilen bilgilerden, kopyalama sonucu doğan çocuk ile, onun dünyaya gelmesine vesile olanlar arasındaki akrabalık ilişkisini tespit etmenin bir takım zorluklannın olduğu ortaya çıkmaktadır. Gerçi, burada sözü edilen yöntemler ve bu yöntemlerle çocuk dünyaya getirmenin Müslü­manların sorunu olmadığı, dolayısıyla bunlarla ilgilenmenin gereksiz olduğu da ileri sürülebilir. Ancak bu yaklaşımın, akademik ve bilimsel bir yaklaşım olmadığı ortadadır. Tüp bebek olayı ilk kez gündeme geldiği zaman da buna benzer şeyler söylenmişti, fakat sonraları , tüp bebek yöntemi, ihtiyaç duyan Müslümanların da sıkça başvurduğu bir yöntem oldu. Organ nakli için de benzer tavırlar sergileyenler olmuştur.34 Bunlardan daha önemlisi ise, kiralık rahim olayıdır. Batıda yaygın bir hal almış olan kiralık rahim olayı, 2001 yılında Müslüman bir ülke olan Mısır kamuoyunu hayli meşgul etmiştir.35

Pek çok kişinin karşı çıkmasına rağmen, kendi rabimieri çocuk için müsait olmayan bazı kadınlar, rahim kiralamak istediklerini, maddi sıkıntı çeken bazı kadınlar da, rabimlerini kiraya verebileceklerini söylemişlerdir. 36 Her ne kadar tasvip edilmese de bu tür gelişmelerin zamanla Müslümanlar arasında

33 Daha başka somatik kopyalama yöntemleri de bulunmaktadır. Ancak, burada zikretıiklerimiz, onları da içine aldı~ı ~in, ayrıca kaydetmeye gerek görmedik.

Bk. Ömer ÖngOt, Insanın Yaratılışı ve Organ Nakli, Hakikat Yayınları. istanbul 1995; Nll.hide ei·Baksami. "Mevkifu'd-Din min Teknolocya'I-İhsab es-Sınai", hno;//www.bala&h.comlmosoa/feqh/OcldiOrr.htm (15.12.2004). 35 Bk. "Te'ciru'l-Erham beyne 't-Tıbbi ve's-Siyase", http;//www.islaroonljne.net/Arabjc/Science/2001/04/Article4.shtml (08.12.2004); "Cl-MısriyyOn YuallikOne alA Ufıteti Rahmin li'l-lcar", (Abtr Salahuddin), http;//www.islamonljne.net/arabjcladam/2001/05/article ll.shtml (15.11.2004); 36 Bk. "el-MısriyyOn Yualliküne aHi Lafıteli Rahmin li'l-lcar'', (Ablr Salahudd1n), http;//www.islamonline.net/arabjcladam/200!105/artjclel l.shtml (15.1 1.2004); "Erhamun li'I-Bey' ... Ve Etfalun Tik E vay ve'l-Bakiyyetu Te'ti", httıl;//www.jslamonline.netlarabicladam/2001/05/artjclciO.shtml (15. 1 1.2004).

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 166 (1, 1)

326 Doç. Dr. Hidayet A YDAR

da yaygınlaşması muhtemeldir.37 Hatta, Mısır'da çocuğu olmayan bir kadının kocasının spermi ile döllenmiş yumurtasının , başka bir kadının rahmine yer­leştirilmesi girişimi ve bunun için hazırlanmış sözleşme dahi basma yansı­

mıştır. Buna göre meşhur Mısırlı kadın ve doğum uzmanı Dr. İsmail Berade, ilk kez Mısır'da bu iş i bir operasyonla gerçekleştirecekti. Ne var ki bu girişim akim kalmıştır.38 İleride buna benzer daha başka girişimlerin de olması bek­lenmektedir. O yüzden, "şu iş haramdır, üzerinde durmaya gerek yok"; "bu iş bizim sorunumuz değil, bizi ilgilendirmez" demek sorunu çözmeye katkı sağ­

lamaz. Tasvip etmesek de bugün bazı toplumların sorunu olan, ileride Müs­lümanların da sorunu olması muhtemel olan kiralık anne, kopya bebeğin akrabalığı ve diğer bazı bilimsel gelişmeler konusunda düşünceler ileri sür­mek, çözümler üretmek gerektiği kanaatineyiz.

Bu anlayışla meseleye baktığımızda şunu söyleyebiliriz: Yukarıda veri­lenlerden anlaşılıyor ki, kopya bebeğin dünyaya gelmesinde üç aşama söz konusudur; (1) somatik hücrenin alınması, (2) bu hücrenin içi boşaltılmış bir yumurtaya zerk edilmesi, (3) döllenen bu yumurtanın rahme yerleştirilmes i ve rabmin sahibi olan kadın tarafından dünyaya getirilmesi. Bu üç aşamada görev alan herkesin, doğacak olan yavruyla bir ilişkisi vardır. Bazı Müslü­man alimler, yukarıda birinci yolda geçtiği gibi üç aşamada da tek bir kadın söz konusu ise, yani somatik hücrenin sahibi ile yumurtanın sahibi aynı kadın ise ve yine bu kadın döllenen yum~rtaya rabmini tahsis edip onu dün­yaya getirirse, o zaman bu kadın ile doğacak ç~cuk arasında anne-evlat iliş­kisinden söz edilebileceğini söylemektedirler.39

B- Kopya insanın Kime Ait Olduğunun Tespitinde Kriter

En karmaşık olan üçüncü yolla kopyalanan bebeğe gelince, burada üç aşamada üç ayrı kadın görev aldığı için, üç kadının da çocukla akra­balık ilişkisi olacaktır. Ancak akrabalık ilişkileri arasında bir derecelen­dirme yapacak olursak, bunlardan hangisinin en yakın olduğunu tespit etmemiz gerekiyor. Bu noktada şu sorunun cevabının, bize sorunu çöz­mede yardımcı olacağım zannediyoruz. Bir bebeğin, bir kadının çocuğu olup olmadığını tespit etmek için hangi kriteri esas alacağız? Bebeğe bütün özellikleri veren somatik hücreyi mi, bu somatik hücrenin bir be­beğe dönüşmesi için ihtiyaç duyduğu yumurta hücresini mi, yoksa zigo­tun gelişip bir bebek olarak dünyaya gelmesi için gerekli olan rahmi mi? Bu soruya doğru bir cevap verebilmek için, bunların her birinin doğacak bebek üzerindeki etki oranını tespit etmek gerekir.

37 ~layrettin Karaman buna işaretle, Müslüman ülkelerde, rahim kiralamaya izin veren yasal düzenlemeler y.ıpı lması halinde, rahmi kiralanan kadınla nikah kıyı lmasına da izin verilmes i gerektigini belirtmektedir. Bk. "iki Mesele (SOt bankası ve tüp bebek uygulaması)", httıı://www.havreujnkaraman .nerlvazi/laikduzen/3/0122.htm (14. 12.2004). ıa Bk. "Erhamun li'l-Bey' ... Ve Eıtılun Tik E vay ve'l-Bakiyyetu Te'ti" bnp:l/www. islamonline.neı/arabic/adam/200 1/05/anicle 1 O s html ( 15.1 1.2004). )

9 Yusuf el-Karadavi, "el-lstinsah el-Beşer'i ve Tedaiyaıuhu". hnp:l/www.qamdawi.netlsite/topics/anicle.asp?cu no2 2&jtem no=2940&version= l&templaıe id=l30&parent jd= ı 1

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 166 (1, 2)

Kopya insanın Akrabalığı Meselesi 32 7

1 - Somatik Hücrenin Kopya Bebek üzerindeki Etkisi

Konuyla ilgili araştırma yapanların çoğunluğu, kopya insanın kime ait olduğunun tespitinde somatik hücrenin esas alınması gerektiğini söylemektedir. Esasen dünyaya gelecek olan yavruya bütün özelliklerini verecek olan odur.40 Somatik hücrenin içindeki çekirdek, hücrenin hayat­sal faaliyetlerini kontrol eden; genetik maddeyi koruyan: hücre bölünme­sini ve protein sentezini sağlayan yapıdır. O halde somatik hücre kimin­se, kopya bebekle birinci derecede ilişkisi olan odur.41 Çünkü kopya be­bek üzerinde en çok etkisi olan, somatik hücredir. Nitekim Ian Wilmut tarafından dünyaya getirilen ilk kopya canlı olarak kabul edilen Dolyy de, birinci derecede, somatik hücresinin alındığı Finlandiya kökenli ko­yunla irtibatlandırılmıştır.42

2 - Yumurta Hücrenin Kopya Bebek Üzerindeki Etkisi

Kopyalanması düşünülen somatik hücre, mutlaka içi boşaltılmış , yani çekirdeği çıkarılmış bir yumurta hücresine enjekte edilmelidir. Yumurta hüc­resinin içinden çekirdek çıkarılmış olmakla beraber, sitoplazma ve onun için­de bulunan mitokondri, lizozom, endoplazmik retikulum gibi parçalar orada kalmaya devam etmektedir ve bunların somatik hücre üzerinde -düşük oran­da da olsa- tesir etmesi mümkündür.43 Yumurta olmasa, kopyalama olmaz, kopya çocuk dünyaya gelemez. O halde yumurta, kopyalanması düşünülen somatik hücre için hayati bir önem taşımaktadır. üstelik, somatik hücre, bu hücreyle birleşip yeni bir hücre haline geleceğine göre, yumurta hücresinin oluşacak cenine etki etmemesi mümkün değildir. Ne var ki, ilgili bilim adam­lan bu etkinin çok az olduğuna dikkat çekmektedirler. Demek ki az da olsa , yumurta sahibi kadının özellikleri, yeni oluşacak cenine geçecek, başka bir ifadeyle kopya bebek, yumurta sahibi kadından da bazı özellikler taşıyacak­tır.

Kiralık rahim olayının tartışılması bağlamında Ezher Üniversitesi Usulu 'd-Din Fakültesi dekanı Abdulmu'ti Beyyfıml, kocasının spermiyle aşı­lanmış olan yumurtanın esas olduğuna dikkat çekerek, çocuğun gerçek an­nesinin bu yumurtanın sahibi kadın olduğunu ve rahmi kiralanan kadının bu noktada herhangi bir hak talep etme yetkisinin olmadığını söylemiştir.44 Bu şekilde doğan çocuğun, yumurtanın sahibi olan kadına ait olması gerektiğini söyleyen başka alimler de bulunmaktadır.45 Beyyfımi ve onun gibi düşünen

40 Bk. Jamic: Lovc:. "The C loning of Dolly", http://www.svnapses.co.uklscicncelclone.htnıl 41 ŞAzell, 192-194. 42 Bk. "A Clone in Sheep's Clothing", hıtp://www.sciam.com/cxolorations/030397clone/030397beards.hırol ; "Cioning Human Being Executive Sumnıary'', http://bjoethics.gov/pubş/e/(ÇCUtiv.htm 43 Bk. "Sitopla:zma Organcıklan ndaki Genler", http;//www.sanalhoca.com/biyoloj i/sitoplaıma.htm (15.12.2004). 44 B k. "e l-M ısriyyiln YuallikOne ala Ufıteti Rahmi n li ' l-İcar", http;//www.islamonline.net/arabjc/adam/200 1105/aıljc je ll.shtml ( 15. 11 .2004); N atıide el-Bnksaml. " Mevki fu 'd-Din min Teknolocya' l-İhsab es-Sın~l", http;//www.balagh.com/mosoaltegh/QcldiOn·.htm (15. 12.2004). •s Bk. Nahidc el-Baksaml, "Mevkifu'd-Din min Teknolocya'l-lhsab es..Sınal", http://www.balagh.com/mosoa(fegh/Oc 1 diOrr.htm ( 1 5.12.2004).

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 167 (1, 1)

328 Doç. Dr. Hidayet AYDAR

bilginierin sözünü ettikleri yumurta, içi boşaltılmamış ve yavruya genetik özelliklerinin yarısını verecek olan yumurtadır. Bizim üzerinde durduğumuz ve somatik hücrenin zerk edildiği yumurta ise, içi boşaltılmış boş hücredir ve yavruya herhangi bir genetik özellik veremeyetektir veya daha önce de belir­tildiği gibi çok az oranda verebilecektir. o yüzden burada sözü edilen bir yu­murtayı esas almanın çok doğru olmadığı kanaatindeyiz. Ancak yumurta hücresinin, somatik hücreden sonra, ikinci derecede etkisi olduğunu söyleye-biliriz. ·

. 3 - Rabmin Kopya Bebek Üzerindeki Etkisi

Rabmini tahsis eden kadının, dağuracağı çocukla çok yakın bir ilişkisi­nin olduğu açıktır. Her şeyden önce cenin orada gelişip büyüyecektir. Dokuz ay boyunca orada kalacaktır. O kadının yediklerinden yiyecek, içtiklerinden içecektir. Cenin, dünyaya gelene kadar, kanını rahim sahibi kadının kanın­dan alacaktır.46 Bundan dolayı bazıları cenini doğuranı asıl anne olarak ka­bul ediyor, yani "itibar, onu karnında taşıyıp doğuranadır" diyorlar. Kur'an'da da üzerinde çok durulmuş olmasından dolayı rahim konusunda biraz daha fazla bilgi vermek istiyoruz. ·

a - Rabmin önemi ve Çocuk Üzerideki Etkisi

. Kur'an-ı Kerim'de "Ve (sizi) rahimlerde, belirlenen bir süreye kadar di­lediğimiz şekilde bekletiyoruz. '147 denilerek rabmin önemine dikkat çekilmek-tedir. Kur'an, "Biz insana, ana babasını tavs{ye ettik. Anası onu, güçsüzlük üstüne güçsüzlük çekerek (karnında) taşımış tır ... '148 diyerek annenin çocuğu­nu karnında taşımasına işaret etmiştir. Burada rabmin önemi vurgulanmak­ta ve annenin karnında çocuğunu taşımasından dolayı ihtirama layık olduğu bilhassa vurgulanmaktadır. "Sizi annelerinizin karnında üç karanlık içinde

1 bir yaratıştan öbürüne geçirerek yaratır ... " şeklindeki Zümer suresi 6. ayeti ile "( ... )gerek annelerinizin kan n lannda bulunduğunuz zaman biçim verdiği sırada ... " manasma gelen Necm suresi 32. ayette geç.en ibarede, yaratmanın anne karnında olduğu belirtilmektedir ki, bu da çok açık bir şekilde ceninin rahimde geçirdiği evrelere ve orada şekillendiğine işaret etmektedir.49 1\Ilne karnının (dolayısıyla rahminin) önemine işaret eden diğer bir ayet de, "Allah sizi hiÇbir şey bilmezken annelerinizin karnından çıkardı .. . '150 anlamındaki ayettir. Ayrıca meninin rahme dökülüp orada geliştiğine işaret eden ayetler de vardır ki. bunlar da rabmin önemini ifade etmektedir.51 Kur'an, rahme "el-

46 Bk. M. Ali el-Bar, Kur'an-ı Kerim ve Modern Tıbba Göre lnsanm Yanıtı/ışı. (Terc. A. Öztürk), Ankara 1991 , Türkiye Diyancı Vakfı Yayınlan s. 28. Ayrıca Bk. Ateş, a.g.e., VI, 93 47 ei-Hacc, 22/5. 48 Lokman, 31/14. Ayrıca Bk. ei-Ahkaf, 46/15. 49 Bk. ei-Kadi Nfısıruddin Ebu Said ei-Beydiivi, Tefsinı'I-Beydtivi (Envtinı 't-Tenzil ve Esranı't-Te 'vi/), istanbul ts., .t· Dersaadet, II, 441; EbU's-Suud Muhammed b. Muhammed ei-Amadi, Tefslru Ebi's-Suüd (lrştidu'I-Akli's-Selim illi Meztiyli '1-Kur'tini'/-Kerim), yy., ts. , Dfıru ihyai't-Turasi'I-Arabi, Vlll/162; Ahmed Mustafa el-Meriigi, Tefslru'I-Mertiği, yy., ıs:, Daru'l-Fikr, IX/XVII, 60. so en-Nahl, 16/78. sı Bunlar için Bk. en-Necm, 53/45-46; el-Vakıa, 56158-59; el-Kıyame, 75/36-39.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 167 (1, 2)

Kopya insanın Akrabalr~r Meselesi 329

kararu'l-mekin"52 (sağlam karar yeri; dayanıklı karargah) diyerek, onun her türlü dış etkenlerden korunduğunu ve insanın şekillenmesinin rahimde oldu­ğunu53 belirterek de önemine işaret etmiştir. Bütün bunlar bize, çocuğun · doğum sürecinde rabmin esas alınması gerektiğini göstermektedir. Zira ra­him, insan tohumunun tarlası mesabesindedir.54

Öte yandan "Allah, her dişinin neye gebe olduğunu, rahimlerin neyi ek­sil tip neyi arttıracağını bilir ... '155 anlamına gelen ayette rabmin etkisi açık bir şekilde dile getirilmektedir. Müfessirler buradaki etkinin çoc~ğun erkek mi kız mı, tam mı, noksan mı, güzel mi, çirkin mi, kısa mı, uzun mu, tek mi, ikiz, üçüz ... mü, annesinin karnında dokuz ay mı kalacak, yoksa bundan daha az veya daha çok mu ... gibi hususlar olduğunu belirtmişlerdir.56 Bütün bunlardan rahmin, çocuğun biyolojik varlığı üzerinde etki yaptığı anlaşıl­maktadır.

Konuyla ilgili bazı uzmanlar da rabmin cenine genetik bazı özellikler kazandırdığını söylemişlerdir.57 Kahire Üniversitesi Genetik bölümü başkanı bayan doktor İkram Abdusselam, DNA'nın sadece hücre çekirdeğinde olmadı­ğını, aynı zamanda sitoplazmada da bulunduğunu ve bunların da içinde ge­liştikleri rahimden' etkilendiklerini; dolayısıyla kiralık annenin, bazı genetik özelliklerini cenine ilave ettiğini belirtmektedir. 53 Demek ki ra lımini tahsis eden kadının da doğacak olan kopya bebek üzerinde belirli bir ölçüde etkisi olacaktır. Ne var ki, aşağıda geleceği gibi, rabmin cenin üzerinde herhangi bir etkisinin olmadığı da iddia edilmiştir.

Bazı Müslüman alimler ise, Kur'an'da geçen ve aynı zamanda bu konu­da İslam hukukuna da kaynak olan59 şu ayeti60 esas alarak, kopyalanan kişi­yi, rahminde yetiştiği ve tarafından dünyaya getirildiği kadının çocuğu ola­rak görüyorlar: "( ... ) Onla n n ana lan, ancak onlarz doğuran kadın/ardır ... "61

Hz. Peygamber de bir hadisinde "(. . .) çocuk, yatağındır (kimin yatağında

52 ei-Mu'minOn. 23/13; ei-MUrselllt, 77/21. 51 Al-i imran, 316. 54 el-Bar. a.g.e., s. 27; "Te'ciru'I-Erhiim beyne'I-Ilmi ve'I-Kur'An". hnp://www.ishraqa.com/gucanart.aşo?A ID=I U5.12.2.004).

er-Ra d, 13/8. S6 Bk. Ebu 'I-Kisım Cfırullah Mahmüd b. Ömer ez-Zemahşeri, Tesin•'I-Kqştif. Beynjt 141511995, Oaru'l-Kutubi'l­llmiyye, ll, 495-496; el-Fahr er-Razi, et-Teftiro 'I-Kebir, Beyrüt ts., mru ll:ıyai't-Turfısi'I-Arab1, XIX, 15-16; Mu­hammed b. Ahmed el-Kurtubi, ei-Cômi ' Li Ahklimi'I-Kur'an, el-Kllhire 1372, IX, 286-289; Muhammed llamdi Yazır, HtıkDini Kur 'an Dili. lstanbull979, Eser neşr. IV, 2964. 57 Bk. "Te'ciru'l-ErhAm beyne'I-ilmi ve'I-Kur'An", http://www,ishcaqa.com/guranart.asp'?A 10= 1 (15. 12.2004). ıs Bk. "ErhAmun li'l-Bey' ... Ve Etlllun T1k E vAy ve' l-Bakiyyetu Te ' ti", http://www.js lamonljne.netlarabicladam/200!105/aniclelO.shtml ( 1 S. ı 1.2004). s9 Bk. Kamil Miras, Sahihi Bııhari Mııhtasan Tecridi Sarih Tercenısi, Istanbul 1939, Oiyanet Işleri Reis ligi Neşr.,VI. 420-421 ; "et-Talk1h es-sınai" (ismu 'l-mufti ; nd el-Hak Ali Cad el-Hak), htto;//www. islamonline.netlfatwa/arabiclfaıwaOjsolay.aso?hFatwaiD= 1733 ( 1 l . ı 1.2004). 6ôsu ayet in yorumu ve çocugu doguranın hakiki anne olup olmadıgıkonusunda geniş bilgi için bk. Arif Ali Arif. "cl­Umm el-Bedlle ev er-Rahm el-Muste'cer Ru'yetun lslamiyyetun", lslt'lmiyyetıi'I-Mn'rife, V/19, kış 142011999, s. 104-112. 6ı el-MOcadele, 58/2.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 168 (1, 1)

330 Doç. Dr. Hidayet AYDAR

doğmuşsa onundur) ... •>62 buyurmuştur. Her ne kadar bu hadisin, çocuğun evinde doğduğu erkeğe ait olduğunu belirttiği, yani erkeği ilgilendirdiği söy­lenrnişse de, hadiste geçen "yatak" (firaş) kelimesinin, kadın ile kocanın her birine işaret ettiği göz önünde bulundurularak,63 aynı zamanda kadını kast ettiği de belirtilmiş; çocuğu hangi kadın doğurrnuşsa, hangi kadının yatağın­da doğmuşsa, onun anasının o kadın olduğu söylenmiştir.

İşte bütün bunlara istinaden bazıları , "çocuğun annesi, onu dokuz ay rahminde taşıyıp dünyaya getirendir" demişierdir. 64 Yukarıda zikrettiğirniz zıhar ile ilgili ayette de bu durum açık bir şekilde dile getirilmiştir: "( ... ) On­/ann ana lan, ancak onları doğuran kadmlardır ... •>6s

Acaba, "o zamanlar burada sözü edildiği gibi bir doğum şekli biJinıne­diği için, Kur'an sadece bilinen manada meydana gelen hamilelikteki rahme dikkat çekmiştir; Kur'an'ın burada sözünü ettiği rahim, bir erkekle bir kadı­nın üreme hücrelerinin normal yolla birleşmesi sonucu oluşan ceninin, içinde taşındığı aynı kadına ait olan rahimdir. Bu rahimdeki cenin, kromozomlan­nın yarısını yine aynı rahmin sahibi kadının yumurtasırrdan almıştır. Yoksa, kendi kromozomlarının etkili olmadığı bir kadının rahmi değildir" diye bir itiraz öne sürülebilir mi?! Biz bu kanaatte olduğumuzu belirtmeliyiz. Yani bize göre, buradaki ayetlerde sözü edilen rahim, başka kadınının döllenmiş yumurtasını taşıyan rahim değil, sahibinin yumurtasını taşıyan rahimdir; Kur'an bu rahme vurgu yapmaktadır.

"(. .. ) Onların analan, ancak onları doğuran kadın/ardır ... "66 ayetinde sözü edilen anneliği, kopyalama yolu ile rahmine konulan ve döllenerek ge­lişme aşamasına girmiş bulunan cenini dünyaya getiren kadının anneliği· ile ilişkilendirmeyi de isabetli bulmuyoruz. Esasen söz konusu ayet, "zıhar" de­nilen ve kişinin eşine, "sen benim anamsın" diyerek onunla evlilik bağını kesmesi şeklinde tezahür eden cahiliyye döneminin bir geleneği ile ilgilidir.67

Ayet, böyle bir sözün anlamsızlığına işaretle; sadece onları doğuranın onların anası olduğunu ifade etmektedir.68 Başka bir ayette de "(. .. ) (Allah), zıhar yaptığınız eşleri n izi, sizin anneniz yapmamıştır ... "69 denmektedir. Burada özellikle, bu sözden dolayı kişinin eşinin onun. anası olamayacağı hususu

62 EbO Abdi ilah Muhammed b. İsmail ei-Buhiirl, Sahihu'I-Bulınrl. (ei-Kutubu's-Sitte içinde). İstanbul 1401/1981, Çagn Yayınlan, Kiıabu' I-Buyü', 3, el-Husilmaı, 6, ei-Vesaya. 4; Müslim b. ei-Haccac. Snhihu Muslim. (ei-Kutubu's­Sitte içinde), Istanbul 1401/1981. Çagn Yayınları. Kitabu'r-Rada' 36, 37; Ebii lsa et-Tirmizi. Sü11eıru ·ı-Tirmizi. (ei­Kuıubu's-Siııc içinde), Istanbul 1401/1981, Çal\rı Yayınlan, Kitabu'r-Rada' 8. 63 Bk. Ahmed b. Ali lbn Hacer ei-Askaliinl. Feıhu '1-Btiri bi Şerhi Sahihi'I-Buhtir~ (Tarkim ve ıahric: M.F.Abdulbaki ­M.ei-Hatib), ei-Kahire 1407/1987, Daru'r-Reyyan li'ı-TurAs. XII, 33-36; Ahmed Davudoglu. Strhih·i Miis/im Tercıime ve Şerhi, Istanbul 1978, Sönmez Neşriyat,VII , 385. 64 Bk. "Sahetu' I-H ivar", htto://www.islamonlinc.net/Discussion/arabic/bbs.asp?aPar!D= I II2&a! piD=&aGro ... ~ 15. 11.2004). 5 ci-MUcüdele. 5812.

60 ei-MUcftdclc, 58/2. 67 ei-Kurtub'l. a.g.e., s. XVII, 273-274; EbO' I-Fida tsrnail lbn Kesir, Teftiru'I-Krtr'trni 'J. 'Azim. (Thk.M.I.ei-Bennii­M.A .Aşur-A.Öanim), İstanbul 1985, VIII, 61-62. 61 Ateş, a.g.e., s. IX, 305. 69 ei-Ahzab, 33/4.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 168 (1, 2)

Kopya insanın Akrabalığı Meselesi 331

vurgulanmaktadır. Zaten üzerinde durduğumuz ayette "o kadınlar, onların analan değildir' denilecek, bu hususa bilhassa dikkat çekilmiştir. Dolayısıyla buradaki olayla doğrudan bir ilgisinin olmadığını düşünüyoruz.

Bununla beraber, Allah'ın in,sanın yaratılış safualarındaki incelikleri zikrettiğinden bahisle, söz konusu ayetlerde mutlak manada rahmin murad edilmiş olduğu da ileri sürülmüştür.70

b - Rabmin Kiraya Verilmesi

Batıda bazı kadınların rahimlerini, döllenen yumurta için kiraya verdi­ğinden bahsedilmektedir.7 1 13 Mayıs 2005 tarihli bazı gazetelerde ünlü Ame­rikalı aktris Sharon Stone'nin döltenmiş yumurtasını daha önce kiraladığı bir kadının rahmine yerleştiediği ve bu tarihte dünyaya gelen çocuğunu kiralık anneden geri aldığı yer almıştır. 72 Bu anlayışın, Müslümanlar arasında da yayılması muhtemeldir. Nitekim yukarıda da işaret edildiği gibi 2001 yılında Mısır'da bu yönde bazı gelişmeler olmuş ve rahmi kiraya verme konusu Mısır kamuoyunda ·uzun süren şiddetli tartışma lara sahne olmuştur.73 Batıda bu yolla doğan çocuk, onu doğuran kiralık anneye değil , döllenen yumurtasını veren kadına ait kabul edilmekte ve ona teslim edilmektedir. 74 Batıdaki bu uygulamayla "çocuğu kim doğurursa anası odur'' şeklindeki hükme uyulma­mış olmakta ve asıl anne olarak, yumurtası döllenen kadın kabul edilmekte­dir.

Burada oldukça ilginç bir hususa daha işaret etmek istiyoruz: Yukarı­da, döllenen yumurta hücresinin herhangi bir kadının rahmine konulabilece­ğini ve buna dair pek çok örneklerin olduğunu söylemiştik. Böyle bir hücre, yumurtası aşılanan kadının çok yakın bir akrabasının da rahmine konulabi­lir. Nitekim Güney Afrika 'nın Johannesburg kentinde, rahmi çocuk barındır­maya müsait olmayan 25 yaşında bir kadın, kocasının spermi ile aşılanmış yumurtasını, 48 yaşındaki annesinin talebi üzerine onun rahmine koydur­muş ve çocuk, aslında anneannesi olan kadın tarafından dünyaya getirilmiş­tir. Yani 48 yaşındaki bu kadın, doğurduğu çocuğun hem (rahim) annesi, hem de anneannesi olmaktadır. 75 Buna benzer bir örnek de Japonya'da ya-

10 Bk. "Sahetu' I-Hivar", http://www,islamonline.ne!IDiscussion/arabic/bbs.asp?aPariD .. I I I2&aTplD::&aGro ... (15.1 1.2004). ' ' Bk. "Te'c7ru'I-Erhflm beyne't-Tıbbi ve's-Siyfise", http://www. is !amon ljne.ne!l Arabic/Scjence/200 1 /04/ Art i c le4.shtml (08. 12.2004). 72 Bk. "Sharon Stone Kiralık Anneden Anne Oldu" http://www.hurriyetim.eom.tr/haber!Q. sjd- l@w-t@nvid-576344,00.aşp (13.05.2005). n Geniş bilgi için Bk. "Te'clru'I-ErhAm beyne't-Tıbbi ve's-Siyiise", · http://www. islamonline.ne!l Arabic/Scjcnce/200 I/04/Arıicle4.shtml (08. 12.2004); "cl-M ısriyyGn YuallikOne ala Latiteıi Rabmin li' l-lcllr", (Abir Saldhuddin), http://www.islamonlinc.net/arabicladam/2001105/aaiclel l .shtml ( 15.1 1.2004); "Erhllmun li'I-Bey' ... Ve Etfalun lik Ev~y ve' I-Bakiyyctu Te 'ti", http;//www.islamonline.nc!larabic/adarn/2001/05/aajcle IO.shıml ( 15.11.2004). 7• Dk. "Etfal bi'I-Kaıalog .. ? Tiflun Eş kar ... ev Ti flun Esved ... la Yuhimm .. !!", httn://www. islamseı.com/arabic/abioeıbjcs/engablıısrte.htm ( 15. 12.2004). 75B k. N~hide ei-Baksam1, "Mevkif\ı 'd-Din min Teknolocya'l -ihsab es-Sına1", btnı;//www.balagb.com/mosoalfeqh/OcldjOn·.hım (15.12.2004). Benzer bir haber Aralık 2004 'Un son gllnlerinde

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 169 (1, 1)

332 Doç. Dr. Hidayet AYDAR

şanmıştır. Burada da rahmi çocuk doğurmaya uygun olmayan bir kadın, ko­casının spermi ile döllenen yumurtasını , kız kardeşinin r~hmine koydurmuş ve çocuk, onun tarafından dünyaya getirilmiştir. 76 Yani bu kadın, doğurduğu çocuğun hem rahim annesi, hem de teyzesi olmaktadır. Bunlara benzer başka örnekler de söz konusu olabilir. Mesela, bir kızın , babasının spermi ile döl­lenmiş olan annesinin yumurtasını rahminde dünyaya getirmesi olayıyla da karşılaşılabilir. Şayet bunun için bir an ewel ciddi bir takım kurallar kon­mazsa, bu tür hadiseler yaşanınaya devam edilecektir.

c - Kiralık Rahirnle İlgili Tartışmalar ve Rahmi Kiralamanın Fıkhi Boyutu

Burada üzerinde durduğumuz mevzuyla aralanndaki ilişki dolayısıyla kiralık rahim konusunda yapılan bazı tartışmalara ve bunun fıkhi boyutuna da kısaca temas etmek istiyoruz. Mısır'daki tartışmaiar esnasında rahmi kiraya vermeye şiddetle karşı çıkıp haram addeden alimler yanında77 bir ka­dının belli şartlarda rahmini kiraya verebileceğini söyleyenler de olmuştur. Bunlara göre, doğacak çocuğun ge_rçek annesi, ona rahmini tahsis eden kadın değil : yumurtanın sahibi olan kadındır. Bunlardan biri, Camiatu'l-Ezher'e (Ezher Üniversitesi) bağlı Kulliyyetu Usfili'd-Din'in dekanı olan Abdulm~'ti Beyyfimi'dir. Beyyfimi, rahmi kiralamanın caiz olduğunu; bu yolla doğacak çocuğun, yumurtanın sahibi olan kadına ait olduğunu belirtmiştir. Bu görü­şünden dolayı sert eleştirilere maruz kalan78 Beyyfimi, rahmi, göğüsle kıyas­layarak, "nasıl çocuğuna süt vermesi için bir kadınla anlaşıp onun göğsünü kiralamak mümkünse, aynı şekilde döllenmiş yumurtasını taşıması için bir kadının rahmini kiralamak da mümkündür. Rahmin, çocuğun gelişmesi üze­rinde etkisi varsa, süt vermenin de çocuğun gelişiminde etkisi vardır. Buna rağmen, süt vermesi için bir kadınla anlaşmak caizdir. işte b).lnun gibi, çocu­ğuna rahmini tahsis etmesi için de bir kadınla anlaşmak caizdir" demektedir. ~ . .

Munazzamatu'l-Mu'temeri'l-islami'ye ( İ s lam Konferansı Örgütü) bağlı olan Mecmau'l-Fıkhı'l-İslami (İslam Fıkıh Kurulu)nin Ekim 1986 yılında ür­dün'de yaptığı toplantıda kararlaştırdığı gibi80

, Merkezi Kuveyt'te bulunan el­Munazzamatu'l-İslamiyye li Ulfimi't-"Tabia'nın (İslam Fen Bilimleri Örgütü),

basında yer alm ıştır. Bk. "SS Yaşındaki Kadın, Kızının ÜçOzlerini Dogurdu". http://www . ı vS .com .tr/scriptş/news/detaj l.asp?NewsiD=4 2282&page=detaj l&tvoe=news (28. 12.2004). 76 Bk. Suhayb Casim. "HiiA.tat Havle lsti'cA.ri Erhami'I-YAbA.niyyat", htto://www.jslamonline.net/arabic/adam/20011QS/article IO.shıml ( IS. ll .2004). " ak. "Tc 'ciru'I-Erhlim beyne't-Tıbbi ve's-Siyilse", http://www.jslamonline.net!Arabic/Scjence/2001/04/Article4.shtml (08.12.2004). 1' Bk. "Te'ciru'l-Erhlim beyne't-Tıbbi ve's-Siylise",

http://www. islamonline. net!Aıabic/Science/200 1104/ Artjcle4.shtml (08.12.2004). 19 Bk. "ei-Mısriyy(ın YuallikOne ala Uifiıeı i Rabmin li'l-lclr", (Abir SalAhuddin), http://www.jslamonline.net/arabic/adam/2001/0S/articlel !.shıml (IS. 1 1.2004); Nahide ei-Baksarni. "Mevkifu 'd-Din min Teknolocya'l -İhsab es..Sınli", http://www.balagh.com/mosoa/fegh/Oc ldiOrr.htrn ( 15.12.2004). 10 Bk. "Banku' I-Fetva, er-Rahm el-Mu'cere", (Müfti: eş-Şeyh Atiyye Sakr), http://www.islamonline.neVfatwa/arabic/FatwaDisplay.aso?hfatwai!PI J..4Ri (08. 12.2004); "Te'ciru'I-Erhan:ı beyne'I-Ilmi ve'I-Kur'an", http://www.ishraga.com/quranart.asp?A 10= 1 (IS.I2.2004). ·

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 169 (1, 2)

Kopya insanın Akrabal ığı Meselesi 333

Ru'yetun İs lamiyyetun li Ba'di'l-Meşakili't-Tıbbiyye el-Muasıra (Bazı Çağdaş Tıbbi Sorunlara islami Bir Bakış) başlığı ile 14- 17 Haziran 1997 tarihleri arasında Mağrib'te ve yine Mecmeu'l-Fıkhı ' l -İslaml'nin 28 Haziran-3 Temmuz 1997 tarihleri arasında Cidde'de düzenledikleri ve kopyalamanın bütün yön­leriyle ele alındığı toplantılarda da, rahmi kiraya vermenin kesinlikle haram olduğuna hükmedilmiştir.81 30 Mart 2001 tarihli oturumunda konuyu tartı­şan Mecmau'l-Buhusi'l-İslami (İslami Araştırmalar Kurumu) de, Beyyı1mi 'nin aksine, rahim kiralamayı haram addetmiş ve bunu, " İslam şeriatından çıkış" diye nitelendirmiştir.82 el-Munazzamatu' l-İs lamiyye li't-Terbiyeti ve'l-Ulfim ve's-Sakafe (İslam Konferansı Teşkilatı Bilim, Eğitim ve Kültür Kurumu) ile Camiatu' l-Ezher' in birlikte düzenledikleri, pek çok ülkeden ilgili bilim adam­larının ve fıkıh alimlerinin katıldığı toplantıda da, rahim kiralamanın caiz olmadığı ve bunun dinen yasak olan bir girişim olduğu belirtilmiştir.83 Konu­yu değerlen~iren Mısır'lı bayan Dr. Suad Salih de, rahim kiralamanın haram olduğunu söyleyenlerdendiL Salih ayrıca bu olayı süt emzirmeye kıyas etme­yi de doğru bulmamaktadır. Ona göre süt emzirmenin şer'i dayanakları var­dır. Allah Kur'an'da, "( ... ) şayet çocuğunuzu emzirirlerse onlara ücretlerini verin ... Eğer anlaşamazsanız o takdirde çocuğu başka bir kadın emzirecek­tir";84 "( ... ) sizi emziren analarınız , süt bacıl arınız ... "85 diyerek, süt emzirme­nin ve buna karşılık ücret almanın meşru olduğunu belirtmiştir. Oysa, rahim kiralamayı meşru gösteren herhangi bir nass yoktur.86 Bütün bunlardan önce 1980 yılında dönemin Mısır müftisi Cad el-Hak Ali Cad el-Hak, rahim kirala-· mayı dinen haram addetmiş ve bunun bir tür zina olduğunu söylemiştir.87

Aralannda Yusuf el-Karadavt gibi isimterin de bulunduğu daha başka pek çok alim, nikahlı olan kadının yumurtasının, onun eşi olan kişinin spermi ile aşılanıp , yine aynı kadının rahmine konulması şeklindeki yöntemin caiz ol­duğunu, fakat araya üçüncü bir kişinin girmesi durumunda ise, bu i şlemin

haram olduğunu belirtmişlerdir.88 Türkiye'den Hayrettin Karaman ise, karı ile kocanın hücreleri arasında yapılması durumunda, yahut döltenmiş yumurta­mn, yine aynı kocanın -varsa- nikahlı ikinci eşin in rahmine konularak do­ğumun gerçekleştirilmesi halinde bunun caiz olduğunu, araya nikahlı olma-

11 B k. Mecelletu Mecmei'/-Fıklıı'l-isllimi, X/3, ( 1417/ 1997), s. 422, 432. 12 Bk. "Te'ciru'l-Erham beyne't-Tıbbi ve's-Siyase", · bnp://www. islamonline.neVArabic/Science/200 1/04/ Artjcle4.shtnıl (08.12.2004); "Te'ciru ' 1-Eı-hfinı beyne' l-Iimi ve'I­Kur'an", http://www.ishraga .com/quranart.aşp?A 10 - 1 (15.12.2004) .. 13 Bk. Ali Alyuveh, "Muhakenıetu' l-lhsab es-Sınai", http://www. jslamonline.ncılarabic/adam/2001/0l/anicle6.shtnıl ~ 15. 11.2004). • et-Talak, 65/6. 8~ en-Nisa, 4/23 . 86 "Banku' I-Fetva, Tekrimu'l-lns§ni ve Te'ciru' I-Erham" (ismu' I-Mum : Proı: Dr. Suad Salih). ~np://www .islamonl ine.netlfaıwalarabic/fatwaDisplay.asp?hFatwallE31390 (08.12.2004).

7 "eı-Talk1h es-Sınai" (ismu'l-muftt: CM el-Hak Ali Cıid el·Hak), Pıtto://www.jslamonline.netlfatwalarabjc!FatwaDisplay.asp?hFatwaiD= l733 (1 1. 1 1.2004). 1B k. Yusuf ci-Karadavi, "el-lstinsiih cl-Beşeri ve Tedaiyatuhu", btto://www.qaradawi.net/sjıç/topics/artj cle.asp?cu me2&itenı no=-2940&versjona l &template jd= ı JO&ııarenı id= 1 1; Niihide el-Baksaml, " Mevkifu'd-Dôn min Teknolocya'l-lhsab es-Sınai", bnp://www.balagh.com/mosoalfegh/OcldiOrr.hım (15. 12.2004); Ahmed eş-Şirbasi, Yeselwıekefi 'd-Dini ve.'/-1/nyriti, Daru ' I-Ciyl, Beyrfiı ıs., 1/23 1-232, 1125 ı.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 170 (1, 1)

334 Doç. Dr. Hidayet A YDAR

yan üçüncü bir kişinin girmesi dunımunda ise, haram olduğunu belirtmiş­tir.89 Rahim kiralamayı doğnı bulmayanlar, bunun sebep olacağı pek çok sorun zikretmekte ve böyle bir cevazın aileyi yıkacağım, toplumu temelinden sarsacağını iddia etmektedirler.90 Mısır'daki Katolik kilisesi yetkililerinin de, benzer gerekçelerle rahim kiralamaya karşı oldukları belirtilmektedir.91 Bü­tün bu zararlanndan dolayı Japonya, Çin, Fransa, Almanya gibi Müslüman olmayan bazı ülkelerde de rahim kiralamaya karşı çıkanların olduğu görül­mektedir. Nitekim 19.05.2001 tarihinde rahmi kiralanmış bir kadının bir çocuk dünyaya getirdiğinin basında yer almasından sonra Japonya'da bu konuda şiddetli tartışmalar yaşanmıştır.92

Buraya kadar serdediten bilgilerden, somatik kopyalama yöntemiy­le dünyaya gelen çocuğun birinci derecede somatik hücre sahibi ile, son­ra da yumurtasını tahsis eden kadın ve nihayet rahminde barındırıp onu dünyaya getiren kadınla akrabalık ilişkisinin olduğu ortaya çıkmaktadır.

Somatik hücre kiminse, çocuğun birinci derece yakını o olmalıdır. Çünkü doğacak çocuğun taşıyacağı genetik özellikler, kimine göre %95 oranın­

da, kimine göre ise tamamen bu kadına ait olacaktır. İlgili bazı alimierin belirttiğine göre, yumurtanın koruyucu kabuğu, sperm tarafından aşı­lanmasının hemen ardından, içeriye hiçbir şeyi sokmayacak şekilde ta­mamen kapanır. Bu alimler bunu göz önünde· bulundurarak, rahmin, ceninin. genetik yapısı, dolayısıyla bebeğin özellikleri üzerinde herhangi bir etkisinin olmayacağını söylemektedirler. Buna göre, dünyaya gelecek çocuk, somatik hücre sahibinin kopyası olacaktır.

Somatik hücre sahibi kadınla kopyanm akrabalık ilişkisi açısından ola­ya baktığımızda iki hususta karşı karşıya oluyoruz; bu kadını anne olarak mı, yoksa kardeş olarak mı değerlendireceğiz? Yukarıda da geçtiği gibi, so­matik hücre sahibi kadını, kopya bebekle tamamıyla aynı özellikleri taşıma­sından dolayı, kopyanın annesi olarak görmenin doğru olmadığı söylenmiş­tir. Ne var ki biz, çoğu araştırmacının da belirttiği gibi söz konusu kadını, kopya bebeğin annesi olarak görmenin daha doğnı olacağı kanaatindeyiz. Yukarıda "neredeyse burnundan düşmüş" dedietecek kadar birbirilerine ben- · zeseler bile, çocuğun annesine veya babasına nispet edildiğine temas ettik. Buna binaen - her ne kadar buradakinden çok daha fazla, neredeyse yüzde yüz oranında bir benzeşme söz konusu ise de- somatik hücre sahibi kadını

1( kopya bebeğin annesi olarak görmeyi daha doğru buluyoruz. O takdirde so-

89 "İki Mesele (Süt bankası ve tüp bebek uygulaması)", bııo://www.hayreııjnkaraman.net/yazil!aikdyzen/3/0122.hım ~4.12.2004).

"Te'ciru'!-Erh~m beyne 'l-İimi ve' l-Kur'an". htıo://www.ishraga.com/guranarı.aso?A IIFI (IS. 12.2004); Bk. Nahide el-Baksamt, "Mevkifu'd-Din min Teknolocya'l-lhsab es-Sınai", hıtp:f/www.ba!;ıgb .com/mosoa/fu_qb/Oc !diOrr.htm ( 15. 1 2.2004). 91 B k. "Erhftmun li'l-Bey' ... Ve Eıffi!un Tik E vay ve'!-Dakiyyetu Te'ti", htıp://www.islamon1ine.net/Arahic/news/200 1 -05126/artic!el l.shtnı! (1 5.1 1.2004); Na h ide e!-Baksam i , "Mevkifu'd­Dtn min Teknolocya' !-lhsab es-Sınai", htıp:/lwww.ba!aııh.com/mosoa/feah/Oc!diOıT.htm (IS . 1 2.2004). 92 Bk. Suhayb C'llsim. "Hilafı\ı Havlc lsti'cari Erh5mi'!-Yabmıiyy3t", htıp://www. jslamonline.net/arabjc/ndam/2001/05/artic!e !O.shtml ( 15. 1 1.2004).

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 170 (1, 2)

Kopya insanın Akrabalıgı Meselesi 335

matik hücre sahibi kadın, kopya bebeğin gerçek annesi olmaktadır. Bazı alimler, çekirdeği alınmış yumurtayı, kalbi çıkarılmış bir canlıya benzeterek, onun bütün özelliklerinden tecrid edildiğini, kopyalanacak somatik hücre için boş bir kaptan başka bir anlamının olmadığını söyleyerek, böyle bir yumur­tanın sahibi kadının, kopya yavruyla annelik ilişkisinin olamayacağını be­lirtmişlerdir.93 Biz ise yumurtasını veren ve rahmini tahsis eden kadınların da "anne" olarak değerlendirilmesi gerektiği kanaatindeyiz. Esasen Kur'an, rahminde çocuğu dünyaya getiren kadına "anne" demiştir ki, yukarıda buna işaret ettik. Ancak bu annelik, somatik hücre sahibi kadınınki kadar güçlü bir annelik olmayacaktır

Somatik hücrenin sahibinden ayrı olarak yumurtasını veren kadın ile rahmini tahsis eden kadına anne denebileceğini ve denmesi gerektiğini gös­teren bir husus da "süt anne" meselesidir. Bilindiği gibi, doğmuş bebeğe sü­tünü veren kadın, onun annesi sayılmaktadır. Bu ilke, Kur'an'da, hadislerde, İslam hukukunda ve ayrıca müslümanların örfünde yer alan bir ilkedir.94

Kur'an, yukarıda da geçtiği gibi, doğan çocuğa süt veren kadını "sizi emziren anneleriniz" diyerek nitelemekte ve buna "anne" denebileceğini belirtmekte­dir. Hz. Peygamber de, eşi Aişe'ye, "süt, doğumun haram kıldığını haram kılar" diyerek,95 sütünü veren kadının, hukuken anne hükmünde olduğunu tasrih etmiştir. Oysaki çocuk dünyaya gelmiş, genetik gelişmesini tamamla­mış ve bir şahsiyet kazanmıştır. Buna rağmen, ona süt vererek biyolojik ge­lişmesine etki eden kadın, "anne" olarak değerlendirilmektedir. O halde, do­ğan çocuk üzerinde ona süt veren kadından daha fazla etkili olan yumurta sahibi kadın ile rahmini tahsis eden kadını da birer "anne" olarak görmekte herhangi bir beis yoktur. ·

Şu hususa da işaret etmek gerekir. Acaba kopya bebeğe yumurtasını veren ve rahmini tahsis eden kadınlarla somatik hücrenin sahibi kadın ara­sında, bu çocuğa sahip olma, onun üzerinde annelik hakkı iddia etme konu­sunda bir tartışma çıkabilir mi? Burada ünlü Alman yazar B. Brecht'in yazdı­ğı "Kafkas Tebeşir Dairesi" adlı eserdeki olayı hatırlatmak istiyoruz. Yazar, bir Çin hikayesinde geçen olayı anlatmaktadır. Buna göre, çocuğu olmayan zengin bir kadın, ölen kocasının mirasına konmak için fakir bir kadının ço­cuğunu elinden almak ister ve "bu, benim oğlumdur" diyerek onu sahipten­ıneye çalışır. Durum mahkemeye in_tikal eder. Hakim, çocuk üzerinde annelik hakkı iddia eden bu iki kadından hangisinin onun gerçek annesi olduğunu öğrenmek için, ortaya tebeşirle bir daire çizer, çocuğu dairenin ortasına koyar ve kadınlara der ki: "Hadi bakalım, bu çocuğun kolundan tutun ve kendinize

93 Ş37.eli. a.g.e., s. 192-194. 94 Bk. Ourhanuddin Ebü' l-Hasan el-Mer~1niin1, el-Hidiiye Şerhu Bidliyeti'l-MubredJ. İstanbul 1986. Dfıru Kahraman. ı. 223-226; Abdullah b. MahnıOd el-Musill, el-lhtiynr li Ta'll/i'/-Muhtlir. Istanbul 1984, Çagıı Yayınları. lll, ı 17-120; eş-Şeyh NizArn ve cemaatun .... el-Fetnvfı ei-Hilldiyye fi Mezhebi'I-Imlim ei-A 'zam Ebi Hanife en-Nu 'm/in, BcyrOıts., Daru lhyai't-Turasi'I-Arabl, 1, 342-348; Davudoglu, a.g.e., s. Vll/348-349; Muhammed All es-SfıbCıni, Revni 'II 'I­Beyiin Tefsim A"yiiti 'I-Ahkiim. BeyrClt 1400/1980, Mcktebetu'I-Öazall. Dimaşk- Müesscscıu Menl\hili' l-i rtan, 1, 348-358; Celal Yı ldınm, Kw· 'mı Ahkiimı ve Mezhep lmanılarının Görlif Farkları. Istanbul 1985, ı . 154-157. 9s MUslim. Kiıabu'r-Radiı', 1.2.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 171 (1, 1)

r;_ ' r

336 Doç. Dr. Hidayet AYDAR

çeki n! Kim onu kendine çekerse, çocuk onun olacaktır." Bunun üzerine zen­gin olup çocuğun annesi olduğunu iddia eden kadın, sert bir şekilde çocuğun kolundan tutar ve onu hızla kendine çeker. Çocuğun gerçek annesi olan fakir kadın ise, elini uzatır fakat bir şey yapmadan öylece kalakalır. Hakim bunu üç kez dener ve üçünde de zengin kadın acımasızca çocuğu kendine çeker, gerçek anne olan fakir kadın ise, elini uzatır, fakat hiçbir şey yapmaz. Ha­kim, "ne duruyorsun kadın, sen de çocuğu kendine doğru çeksene!" der. O zaman kadın, başını önüne eğerek ürkek bir sesle hakime şu cevabı verir: "Oğluma olan sevgim engelliyor bunu. Daha küçücük o. Canı acıyabilir. Ona kötülük yapmaktan korkuyorum." Bunun üzerine hakim, gerçek annenin kim olduğunu anlar ve çocuğu gerçek annesi olan fakir kadına verir.96 Yukarıda sözü edilen ve kopya çocuğun dünyaya gelmesinde etkili olan üç ayrı kadın arasında, bu çocuk üzerinde annelik hakkı iddia etme gibi bir durumun orta­ya çıkması mümkündür. Nitekim Batı kamuoyunda, özellikle de Amerika'da buna dair pek çok tartışma mahkemelere yansımıştır.97 Ancak günümüzün yargıçları, çocuğun annesini tespit için bu olaydaki Çinli meslektaşları gibi bir tebeşir dairesi çizmek zorunda değillerdir. Zira bu tür sorunlar yaşanma­sm diye konuyla ilgili yasal düzenlemelere gidilmiş, bu işi yapacak kişiler arasında akitlerin yapılması zorunlu kılınmıştır. Nitekim Mısır'daki ilk kira­lık rahim girişiminde - her ne kadar Mısır yasalarına uygun değilse de- döl­lenmiş yumurtanın sahibi aile ile rahmini kiraya verecek olan kadın arasında sözleşme yapılmıştı r. 98

Erkeğe ait somatik hücreyi doğuran kadın ile doğurduğu kopya çocuk arasındaki ilişki gibi, somatik hücresi kopyalanarak dünyaya getirilen yavru ile o kadının kocası arasındaki akrabalık ilişkisi de üzerinde durulması gere­ken önemli bir konudur. Böyle bir kızın, söz konusu adamın kızı olarak gö­rülmesi gerektiği kanaatindeyiz. Esasen başka erkekle evliyken boşanan ço­cuk sahibi bir kadın, yeni bir erkekle evlendiği zaman çocukları yeni erkeğin "üvey evladı", erkek de çocukların "üvey babası" olmaktadır. Burada da ben­zer bir durum söz konusudur. Dolayısıyla böyle bir kızı, kadının kocasının "üvey kopya kızı" olarak görebiliriz .

C - Kopya İnsanın Doğumunda Etkili Olanlara İsim Verilmesi Hu-sus u

Yukarıda kopya çocuğun dünyaya gelmesinde üç ayrı kadının rol alabi­leceğine işaret ettik ve bunların üçünün de çocuğun "annesi" olarak kabul

96 Bk. Ali Alyuveh, "Muhiikemetu'I-İhslıb es-Sınlli", htıp://www. islamonline.net/arabic/adam/2001/01/article6.sbtml (15.1 1.2004); Yigiı Tuncay, "Kafkas Tebeşir Dairesi Ya Da Huei- Lan - Ki" http://www.halksahnesi.org/incclemeler/tebesir_dairesi/tebcsir_dairesi.hım. 97 B k. Ali Alyuveh. "Muhakemctu '1-İhslıb es-Sınai", lıttp://www, jslamonlinc,net/arabjc/adam/200 1/0 l /aıticlc6.shtınl (15.11.2004); Macide Ebıl'l -Mccd, "el-lhsib es-Sınai Tedavin li Temeırud". hnp://www.islamonline.net/arabjc/adarni2001/0I/artjcle8.shtml (1 1.11.2004); Riham MahrO.s ·Hibe Raufizzeı, "Muıilcaatu Asa ri 's-Savraıi ' 1-Cinsiyye", http://www .jslamo-nline,neı/iol-arabic/dowal ia/adam-51 /şawt· l.asp (11.1 1.2004). 98 Bk. "Erhimun li' i-Bey' ... Ve Eıffılun Tik Evay ve'I-Bakiyyeıu Te'ti", hnp://www. isiamon line.net/arabic/adanı/200 l/05i anjclel O.shtınl ( 15. 11.2004).

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 171 (1, 2)

--

Kopya insanın Akrabalı~ı Meselesi 337

edilmesi gerektiğini belirttik. Bu "anne"lerin nasıl isimlendirilmesi gerektiği konusuna gelince, somatik hücre sahibi kadını gerçek anne olarak kabul ettiğimizden, ona "asıl anne", "gerçek anne", "birinci anne" vs. diyebiliriz. Nitekim Beyyümi de, döllenmiş yumurtanın sahibi olan kadına, "asıl anne" (el-umm el-asliyye) demeyi önermiştir. Ya da, buna sadece "anne" deyip, diğe.rlerinin anneliğini bazı kelimelerle tavsif edebiliriz. Mesela yumurtasını verene "ikinci anne", rahmini tahsis edene de "üçüncü anne" ya da yumurta­sını veren "yumurta annesi", rahmini verene de "rahim anne" demek uygun düşebitir mi?! Aynı husus üzerinde duran Beyyı1mi, sadece rahmini ona tah­sis eden kadına "taşıyıcı anne" şeklinde çevirebileceğimiz (el-umm el-hadina) denmesini teklif etmiştir.99 Ayrıca rahmi kiralanan kadına "alternatif anne" (el-umm el-bedile = surrogate mother), "kiralık anne" (el-umm el­muste'cere), "biyolojik anne" (el-umm el-biyolociyya), yine "taşıyıcı anne" şeklinde tercümesi mümkün olan (el-umm bi'l-haml) denebileceği de belirtil­miştir. 100 Hayrettİn Karaman, kocasının spermi ile döllenmiş yumurtanın sahibi kadına "asıl anne", onu rahminde yetiştirip doğuran kadına da "üvey anne" demektedir. 101 Ancak, böyle bir kadına "üvey anne" demenin uygun

olup olmayacağı tartışmaya açıktır. Biz bunu uygun bir İsimlendirme olarak görmediğimizi belirtmeliyiz. Süt veren kadına "süt anne", bebeğin doğmasına yardım eden kadına "cici anne", "ebe" denildiği gibi, bunlara da toplumda uygun isimler bulunacağı kanaatindeyiz

D - Kopya insan ile Onun Dünyaya Gelmesinde Etkili Olanlar ve Onların Yakınları Arasındaki Akrabalığın Boyutu ve Bundan Doğan Hu­kuki Sonuçlar

ı - Kopya İnsan ile Onun Dünyaya Gelmesinde Etkili Olan Kadınlar Arasındaki Akrabalıktan Doğan Hukuki Sonuçlar

Beyyümi, bir kadının sütünü emmekle meydana gelen haramlığın, aynı şekilderahim kiralamada da meydana geldiğini söylemektedir. Yukanda "( ... ) sizi emziren analarınız, süt bacılarınız ... "102 ayetini zikretmiş, bu ayette belir­tildiği gibi, bir kişiyi emziren kadının, yani "süt anne"nin, o kişinin annesi hükmünde olduğuna ve aralarında bir evlenmenin söz konusu olamayacağı­na işaret etmiştik. Beyyumi'ye göre aynı durum burada da söz konusudur; yani, rahmini, başka bir kadına ait döllenmiş yumurtaya tahsis eden kadın, hukı1ken, dünyaya getirdiği çocuğun annesi hükmündedir; onunla evlene­mez. Aynı · şeyleri, yumurta sahibi kadın için de söyleyebiliriz. Kopyalama

99 Bk. "Te'ciru'I-Erham beyne't-Tıbbi ve's-Siyase'', http://www.islamonline.net/Aı'abic/Science/2001/04/Article4.shtm l (08.12.2004); "Erhl\mun li ' l-Bey' ... Ve Etfalun Tik E vay ve'I-Bakiyyetu Te'tl", http://www.islamonline.netlarabic/adam/2001 /05/aıtic leiO.shtml ( 15.1 1.2004). 100 Bk. "el-Mısriyyun Yuallikune ala Lafıteli Rahmin li'l-lcl\r". (Ablr Salahuddln). http://www.islamonline.net/arabic/adarn/2001105/articlel l.shtml (15.1 1.2004}; Nahide el-Baksanıl, "Mevkifu 'd-Din min Teknolocya'l-ihsiib es-Sınai", http://www.balagh .conı/mosoalfeqh/Ocl diOrr.htm (15. 12.2004}. 101 Bk. "iki Mesele (Süt bankası ve tüp bebek uygulaması}", http://www.hayrettinkaraman.net/yazi/laikduzen/3/0 1 22.htm ( 14. 1 2.2004). 102 en-Nisl\, 4/23. .

' , :i f '· ' "

!

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 172 (1, 1)

338 Doç. Dr. Hidayet AYDAR

olayını bunlara kıyaslarsak, burada da rahmini tahsis eden kadın ile yumur­tasını veren kadının, hukuken o çocuğun annesi hükmünde oldukları açıklık kazanmaktadır. Esasen, yumurtanın ve rahmin, diğer etkileri yanında aynı zamanda döllenmiş yumurta hücresi üzerinde genetik yönden de etki yaptı­ğına yukarıda işaret ettik. Bunları göz önünde bulundurduğumuz zaman, yumurtasını veren kadın ile cenine rahmini tahsis eden kadının , ceninin an­nesi hükmünde olduklarını rahatlıkla söyleyebiliriz. Dolayısıyla aralarında herhangi bir evlilik söz konusu olamaz.

Miras ve diğer konularda ne gibi hukuki sonuçlar doğuracağına gel ince, madem ki bu "anneler" süt anneyle kıyaslanıyor, o halde bu konuda da aynı kıyas yapılabilir ve süt anne ile emzirdiği çocuk arasında herhangi bir vera­set ilişkisi olmadığı gibi, yumurtasını veya rahmini tahsis eden kadınlarla dünyaya gelmesinde rol aldıkları çocuk arasında da veraset noktasında bir atakanın olmadığı düşünülebilir. Esasen bir kadının, rahmini başkasının döllenmiş yumurtasına tahsis etmeyi serbest tutan ülkelerde bu iş, genellikle kişiler arasında belli bir ücret mukabilinde ve belli şartlarda anlaşılarak ya­pılmaktadır. Aynı husus, içi boşaltılmış yumurtasını başkasına ait somatik hücreye tahsis eden kadın için de geçerlidir. Ne var ki, biz Müslümanlar ara­sında henüz fiilen böyle bir şeyin yapıldığına dair herhangi bir bilgiye rast­lamadık. Bununla beraber kopya çocuk ·ile söz konusu "anneler" arasındaki veraset hususunun tartışmaya açık olduğunu da belirtmeliyiz.

Yukarıda kendi kızının veya kız kardeşinin döllenmiş yumurtasına rahmini tahsis edenlere dair bazı uç örnekler verdik. Bunların arasındaki

akrabalığı da süt emzirmeye benzetebilir ve onunla kıyaslayabiliriz. Mesela bir kadın, öz kızının veya oğlunun çocuğunu , yani öz torununu emzirse, ya da bir kadın, kız veya erkek kardeşinin çocuğunu, yani öz yeğenini emzirse, ne olacaksa, burada da ayn ı şey olmalıdır diye düşünüyoruz.

2 - Kopya İnsan ile Onun Dünyaya Gelmesinde Rolü Olanların Ya­kınlan Arasındaki Akrabalık ilişkisi ve Bundan Doğan Hukuki Sonuçlar

Kopyalama yoluyla dünyaya gelen bebekle, onun dünyaya gelmesinde etkili olanlar arasındaki muhtemel akrabalık ilişkilerine yukarıda değindik. Kopya bebeğin, bunlar yanında ayrıca, onun dünyaya gelmesinde rolü olan in sanların çocukları, kardeşleri ve diğer akrabalarıyla da yakınlığı olacak, bunlarla kendisi arasında da akrabalık meydana gelecektir. Peki bu nasıl bir akrabalık olacak? Kopya bebeğin, somatik hücre sahibinin çocuğu olamaya­cağının söylendiğine yukarıda işaret etmiştik. Biz ise, kopyanın, somatik hücre sahibinin çocuğu olarak kabul edilmesi gerektiği kanaatindeyiz. Buna göre, bir erkeğin somatik hücresinin kopyalanması suretiyle dünyaya getiri­len kopya bebek, adamın diğer çocuklarının kardeşi olacaktır. Adamın erkek kardeşleri, kopyanın amcaları, kız kardeşleri ise halaları olacaktır. Bütün bunlarla ve o adamın birinci derecede yakını olan diğer akrabalarıyla evlen­mesi haramdır.

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 172 (1, 2)

r

Kopya i nsanın Akrabalıgı Meselesi 339

Somatik hücrenin kadından alınması durumunda, erkekten alındığında nasıl bir akrabalık ilişkisi doğuyorsa, burada da aynısı söz konusu olacaktır. Yani, kopya bebek, somatik hücre sahibi kadının kızıdır ve kadının diğer çocuklarıyla kardeştir. Bu çocukların, annelerinin diğer yakınlarıyla nasıl bir akrabalık ilişkisi varsa, kardeşleri kopya bebeğin de aynı şekilde akrabalık ilişkisi olacaktır. Dolayısıyla, kopya bebek ile diğer akrabalar arasında mev­cut hukuki durum, diğer çocuklarla olan durumun aynısı olacaktır.

Bunların durumunu bir kadının sütünü emen çocuğun, o kadının ya­kınlarıyla olan akrabalık durumu ile de kıyaslamak mümkündür. Ne var ki biz, buradaki akrabalığın, süt akrabalığından daha güçlü olduğu kanaatin­deyiz.

Kopya insan ile yakınları arasındaki akrabalık bağının isimlendiritme­sine gelince; öncelikle şunu belirtmek isteriz ki, isimlendirme veya lakap verme kiş inin psikolojik yapısı üzerinde etki yaratan önemli bir husustur. Mensubu olduğumuz medeniyet, bundan dolayı kardeşini üzecek lakapları kullanmayı yasaklamıştır. 103 Esasen milletimiz de birlikte yaşadığı insanları tanıyıp tanımadığına bakmaksızın, onları "kardeş", "amca", "dayı", "teyze", "yenge", "yeğen" gibi birinci dereceden yakınlan için kullandığı hitaptarla çağıracak kadar şefkat dolu bir tavır sergiteyerek bu konudaki hassasiyetini ortaya koymaktadır. Dolayısıyla , kopya insanları bağrına basarak, onlar için de en sıcak isimlendirmeler yapacak kadar aticenap bir tavır ortaya koyacak­tır. Bununla birlikte, şayet kopya insanların psikolojik yapıları üzerinde olumsuz bir etki yaratmayacaksa, tıpkı "süt kardeş" şeklinde bir isimlendir­me yapıldığı gibi onlara da "kopya kardeş", "kopya kız kardeş", "kopya ye­ğen" denebilir. Bununla beraber ilgili alimleriri ve toplumun üzerinde anlaşa­cağı daha münasip isimler de bulunabilir..

3 - Kopyalar Arasındaki Akrabalık ilişkisi ve Bundan Doğan Huku­ki Sonuçlar

İlgili bilim adamları -teorik olarak- kopyalama yoluyla genetik bakım­dan birbirinin aynısı olan çok sayıda bebeğin dünyaya getirilebileceğini ileri sürmektedirler. Bunları farklı zamanlarda aynı kadının rahminde dünyaya getirmek mümkün olduğu gibi, muhtelif kadınların rahmine koyarak da dün­yaya getirmek mümkündür.

Bu durumda söz konusu kopyalar birbirinin nesi olacaklardır? Arala­rında nasıl bir akrabalık ilişkisi hasıl olacaktır? Acaba bunları aynı yumurta ikizlerine mukayese ederek birbirinin kardeşi olarak düşünebilir miyiz? Zira aynı yumurta ikizleri de biyolojik olarak birbirlerine çok benzemektedirler. Ne var ki, kopyalar, sadece fizik yapıları itibariyle değil, fakat genetik yapılanyla da birbirinin aşağı-yukan aynıdırlar. Hele bir de aynı kadınm rahminde dün­yaya gelmişlerse, aralanndaki benzerlik daha da artacaktır. O açıdan bunları ,

103 Bk. el-H ucu rat, 49/11 .

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 173 (1, 1)

340 Doç. Dr. Hidayet AYDAR

fiziksel olarak birbirlerine benzeseler de genetik yapıları farklı olan aynı yu­murta ikizlerine mukayese etmenin doğru olmayacağı söylenebilir. 104 Biz bunları "kardeş" olarak değedendirmenin ve eski dilimizde kardeş anlamın­da kullanılan "kanndaş" veya "rahimdaş" gibi isimlerle isimlendirilmeleri­nin daha makul olacağı kanaatindeyiz. Farklı kadınların rahminde dünyaya getirilmişlerse, bu takdirde de durumları farklı olacaktır. Ayrıca , evli bir adamın somatik hücresinin kopyalanıp nikahlı kansının rahminde dünya getirilmesi ile dünyaya gelen bir kopya erkek çocuk ve yine aynı adamın eşi­nin vücudundan alınıp kopyalanarak aynı kadının rahminde dünyaya getiri­len bir kopya kız çocuğun durumu gibi başka hususular105 da var ki, bütün bu durumlarda dünyaya gelen kopya insanların akrabalık dereceleri ve bun­ların isimlendirilmeleri hususları da büyük önem taşımaktadır ve tartışılması gerekir.

Sonuç

Buraya kadar verdiğimiz bilgilerden, bilinen olağan yoldan farklı ola­rak, kopya yoluyla veya kiralık rahimler aracılığıyla dünyaya gelen bebekle­rin akrabalık durumlarının ciddi bir problem oluşturduğu görülmektedir. Bunlarla ilgili kurulacak her türlü akrabalık ilişkisi, kendi nevine has bazı sorunlar gündeme getirecektir. Bunlara yüktenecek kimlik, akrabalık ilişkileri yaninda, ayrıca haklar ve yükümlülükler konusunda da tartışmalar yarata­caktır. Böyle bir çocuk, evlat 'olarak addedilecekse, hem miras hukuku, hem aile hukuku açısından kazanımlan ve yükümlülükleri farklı olacak; kardeş olarak değerlendirilecekse, bunlar daha değişik olacak; ikisinden de farklı bir birey olarak kabul edilecekse, yine daha farklı sonuçlar doğuracaktır. Esasen bu durumu ciddi bir problem olarak gören bazı alimler, daha başka nedenler yanında, ayrıca buna da istinaden, insan kopyalamaya karşı çıkmışlardır106

Biz yukarıda verdiğimiz bilgiler çerçevesinde, -zorunlu olmadığı sürece­kopyalama ve rahim kiralama yoluyla insan dünyaya getirmeyi tasvip etme­mekle birlikte, böyle bir yöntemle dünyaya gelen çocuğun akrabalık ilişkisini belirlerken, kopyalanıada somatik hücrenin; rahim kiralamada ise, döllenen yumurta hücresinin esas alınması ve bunların sahiplerinin "asıl anne" olarak kabul edilmeleri gerektiği kanaatindeyiz. Kopyalama yönteminde olduğu gibi, çekirdeği çıkartılarak içi boşaltılmış yumurta hücresini veren kadın ile rab­mini tahsis eden kadının da, "anne" olarak kabul edilmesi gerektiğine ina­nıyoruz. Dünyaya gelen çocuğa sütünü veren kadın dahi anne olarak görül-

'"' Bk. Islam ve Tıp Açısından insan Kopyalamak Cniz mi? (Çev. Salih Uçan), istanbul 2003, Bilge Yayınları, s. 37-38. '05 Şazel1, a.g.e., s. 194.

106 Bk. cs-SeUiml, a.g.e. , s. 158-1 59; Shell, a.g.e., s. 182; ls'elü .Ehle'z-Zikri, Nassu's-SuM: Hel YecCızu l-istinsahu fi'l-Beşcr Kema Che fi ' l-Hayvan Vema Tedaiyatu Z§like? cl-Müft1: ed-Doktor eş-Şeyh Yusuf Abdullah el-KaradaYı, http://www. islam-on 1 ine.netlfatwaappl icatjon/arabicldjsp!ay.asp?h F atwal [)= 13986

r

D02533s7y2006.pdf 13.02.2010 16:48:01 Page 173 (1, 2)

Kopya insanın Akrabalığı Meselesi 341

düğüne göre, içi boş da olsa, somatik hücre için hıayati önem taşıyan ve o olmadığı takdirde, somatik hücrenin gelişmesinin mümkün olmayacağı yu­murta hücresinin sahibi kadın ile, yine döllenmiş yumurtanın gelişip büyü­mesi için mutlaka olması gereken rahim sahibi kadın da "anne" olarak kabul edilmelidir. Bu şekilde doğan bebeğif!., dünyaya gelmesinde etkili olan üç kadının diğer akrabalarıyla olan akrabalık ilişkisi, buna göre değerlendiril­melidir.

Kopyalama veya rahim kiralama yöntemiyle doğan çocuk ile onun dün­yaya gelmesinde etkili olanlar arasındaki akrabalık, "anne" diyebileceğimiz kadınlar ve onların akrabalan açısından sorunlar yaratacağı gibi, ayrıca do­ğan çocuk açısından da önemli sorunlar teşkil edecektir. Ancak, bize göre bunlar, aşılması mümkün olmayan sorunlar değildir. İlgili uzmanlar ve bilim adamları, bu konuda toplumun da onay vereceği 'bir takım kriterler tespit ederek sorunları çözebilirler. Burada, dinin ve toplurnun meseleye yaklaşımı­nın sorunu halledebileceği kanaatinde olduğumuzu belirtmeliyiz. Din ve top­lum, halkın huzurunda ve belli kurallara uyarak "biz evlendik" diyenierin cinsi ilişkilerini meşru kabul ederken; herhangi bir ilan yapmadan ve gerekli şartlara uymadan bir arada olanların ilişkilerini gayr-ı meşru bir fıil (zina) olarak değerlendirmektedir. Oysa her iki durumda da aynı cinsi ilişki söz konusudur. Bu konuda da din alimleri ve kamuoyu, .ortak bir kriter tespit edebilir; kopyalar ile bunların dünyaya gelmesinde etkili olanlar arasındaki ilişkiyi bu kritere göre değerlendirebilirler. Böylece sorunun çözüleceğine inanıyoruz.

Şimdilik Müslümanlar olarak bizler için bir sorun teşkil etmeyen bu du­rumun, ileride problem olmayacağını kimse garanti edemez. Üstelik, Müslü­man olmayan bu tür insanlar, yani kopyalanarak veya kiralık rahimde dün­yaya gelip büyümüş olanlar ve onların dünyaya gelmesine vesile olanlar, İslam dinini seçip Müslüman olurlarsa, bunların akrabalık durumları çözüm­süz mü bırakılacak? Yoksa, Allah'ın herkes için açık tuttuğu bu dini, böyle insanlara yasaklayacak ve "sizler Müslüman olamazsınız" mı denilecek? Allah'ın dinini sınırlamak; isteyen birinin ona girmesini engellemek gibi bir hakkımız ve yetkimiz olmadığına göre, bu sorunu bütün boyutlarıyla ele alıp incelemek, buna göre de makul çözümler önermek durumundayız. Biz de bu makalede bunu yapmaya çalıştık.