Aleksander Konieczny

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu

w wietle najnowszych bada architektonicznych i dendrochronologicznych

Nieznane redniowieczne malowido ciennena fasadzie zachodniej

kocioa w. Jakuba w Toruniu

Nadbitki z:DZIEJE I SKARBY

KOCIOA WITOJAKUBSKIEGOW TORUNIU

Materiay z IV Sesji NaukowejToruskiego Oddziau Stowarzyszenia Historykw Sztuki,

z cyklu Dzieje i skarby kociow toruskich,zrealizowanej przy wsppracy

Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w Toruniu,2628 padziernika 2009 roku.

Redakcja naukowa: Katarzyna Kluczwajd

ISBN 978-83-7285-542-8

Toru 2010

91

Aleksander Konieczny

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu

w wietle najnowszych bada architektonicznych i dendrochronologicznych

Przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu podobnie jak w wypadku wielu innych wity gotyckich kaplice wybudowano jeszcze w okresie redniowiecza. Budowanie kaplic bocznych przy kocioach byo wynikiem zapotrzebowania spoecznego na wydzielone przestrzenie liturgiczne dla dzia-ajcych wwczas bractw religijnych (dewocyjnych) i korporacji zawodowych (cechw i gildii), jak rwnie wyrniajcych si pozycj spoeczn i majt-kow fundatorw prywatnych. Gwnym powodem, dla ktrego budowano kaplice, byy fundacje prywatnych mszy, odprawianych za dusze zmarych.

Jest pewnym fenomenem, e od pocztku XIV w. w miastach hanze-atyckreformacji moda na budow kaplic bocznych przy miejskich kocioach parafialnych, klasztornych, biskupich i szpitalnych. Zazwyczaj kaplice dosta-wiano jako przybudwki do istniejcych ju kociow. Niekiedy byy one jednak planowane i realizowane rwnoczenie z budow wity, tworzc z nimi zintegrowane kompleksy architektoniczne1. Kaplice, ktre wtrnie dostawiano do cian korpusu nawowego, tworzono przebijajc wielkie arkady w miejscu okien w zewntrznych cianach naw bocznych pomi-dzy szkarpami i dodajc, na przedueniu szkarp, ciany dziaowe midzy kaplicami. Cakowicie nowe byy w tym wypadku tylko zewntrzne ciany

1 Za przykad takiego rozwizania z terenu byego pastwa zakonnego w Prusach moe suy koci Mariacki w Toruniu, jak rwnie halowe prezbiterium kocioa Mariackiego w Gdasku.

ich pnocnych Niemiec zapanowaa trwajca nieprzerwanie do czasu

92

A l e k s a n d e r K o n i e c z n y

kaplic z oknami i ewentualnie szkarpami oraz zamknicie przestrzeni od gry w postaci dekoracyjnych sklepie. Cao przykrywa oddzielny dach, niekiedy uzupeniany szczytami bocznymi, bd frontowymi2.

W toruskim kociele pw. w. Jakuba mamy do czynienia zarwno z kaplicami wzniesionymi wsplnie z korpusem nawowym i wie, jak rwnie fundowanymi i zrealizowanymi pniej. cznie przy kociele tym powstao 10 kaplic, z ktrych 7 byo wynikiem przebudowy naw bocznych.

Powszechnie przyjmuje si, e budow kaplic bocznych przy kociele pw. w. Jakuba rozpoczto w roku 13493 lub 1359, poniewa w tych latach wzmiankowano kaplic braci Johannesa Aldewiese (Aldeweise) i Johannesa Jungewiese (Jungeweise). Mimo, e Arthur Semrau ju w 1929 roku ustali, i data 1349 jest bdna4, w literaturze pojawia si ona do czsto5. Natomiast

2 Najbardziej reprezentatywny przykad kaplic ze szczytami frontowymi znany jest z ko-cioa parafialnego w Ornecie. 3 Carl Peter Woelky, Regesten und Urkunden-Verzeichniss ber das Benedictiner-Jungfrauenkloster in Thorn nebst der demselben berwiesenen S. Jacobskirche und dem Hospital zum heiligen Geist, Altpreussische Monatsschrift, N.F., Bd. 17, 1880, H. 78, s. 589642, s. 593, nr 14, poda: 1349. Stiftung der Kapelle des Altwiese und Jungwiese in der Jacobskirche (Or. RA. IX. 38.) 4 Arthur Semrau, Die Neustadt Thorn whrend ihrer Selbstndigkeit 1264-1454, Mittei-lungen des Coppernicus-Vereins fr Wissenschaft und Kunst zu Thorn, 37, 1929, s. 1170, s. 31, stwierdzi, e wzmianka o fundacji kaplicy w 1349 r., opublikowana przez C. P. Wo-elky, jest pomyk. Ostatnio: Piotr Oliski, Fundacje mieszczaskie w miastach pruskich w okresie redniowiecza i na progu czasw nowoytnych, Toru 2008, s. 212214, przyp. 934, wyjani, w jaki sposb pogld o rzekomym dokumencie z 1349 r. trafi do literatury. 5 Na bdnej informacji rozpowszechnionej przez C. P. Woelky opar si Johannes Heise,Die Bau- und Kunstdenkmler der Provinz Westpreussen, Bd. II, Kulmerland und Lbau, H. 7, Der Kreis Thorn. Die Stadt Thorn, Danzig 1889, s. 311, a za nim: Otto Freymuth, Untersuchungen zur mittelalterlichen Baugeschichte der Neustdter Pfarrkirche St. Jakobi zu Thorn, w: Thorn Knigin der Weichsel 1231-1981, hrsg. v. Bernhard Jhnig, Peter Let-kemann, Gttingen 1981, (Beitrge zur Geschichte Westpreuens. Zeitschrift der Copernicus-Vereinigung zur Pflege der Heimatkunde und Geschichte Westpreuens e.V., Nr. 7), s. 1398, s. 98; Teresa Mroczko, Architektura gotycka na ziemi chemiskiej, Warszawa 1980, s. 167; Teresa Mroczko, Andrzej Wodarek, Koci par. p.w. w. Jakuba, w: Architektura gotyckaw Polsce, red. Teresa Mroczko, Marian Arszyski, t. 2, Katalog zabytkw, red. Andrzej Wodarek, Warszawa 1995, (Dzieje sztuki polskiej, t. 2), s. 241243, s. 242; Steffani Becker-Hounslow, Der Beitrag Englands zur Entstehung und Entwicklung figurierter Gewlbe im Deutsch-ordensstaat Preuen, Schwerin 1998, s. 117, 129; Jerzy Domasowski, Z historii kocioa. Wyposaenie wntrza, w: Liliana Krantz-Domasowska, Jerzy Domasowski, Koci witego Jakuba w Toruniu, Toru 2001, (Zabytki Polski Pnocnej, t. 11), s. 823, 69137, s. 10; Liliana Krantz-Domasowska, Architektura, w: L. Krantz-Domasowska, J. Domasowski, Koci

93

H i s t o r i a b u d owy k a p l i c p r z y k o c i e l e pw . w . J a k u b a w T o r u n i u . . .

pewny jest przekaz z dokumentu z koca roku 1359, mwicy o tym, e bracia Johannes Aldewise i Johannes Jungewise funduj ein selgerete, czyli zakadaj fundusz, przeznaczony na odprawianie mszy w intencji zbawienia dusz swoich i krewnych, przy otarzu w rodzinnej kaplicy w kociele pw. w. Jakuba. Czyni to za zgod opatki konwentu benedyktynek, jednoczenie przekazujc prawo patronatu Radzie Nowego Miasta Torunia6. Poniewa wszyscy dotychczasowi badacze kocioa witojakubskiego przyjli, e za-koczenie prac budowlanych przy korpusie nawowym nastpio do poowy XIV w., powszechnie sdzono, e kaplica Jungewiesenw jako pierwsza zostaa dobudowana do ktrej z ukoczonych wczeniej naw. Johannes Heise zlokalizowa j przy naroniku poudniowo-wschodnim korpusu nawowego, sugerujc si czciowo przesonit ostrouczn blend na szkarpie zachodniej tej kaplicy [il. 1]. Uzna on, e kaplica Jungewiesenw musiaa jaki czas sta niezalenie, a budow poudniowego rzdu kaplic kontynuowano w kierunku zachodnim7 [il. 2]. Wszyscy pniejsi badacze przyjli ten pogld bez zastrzee8. Czas budowy pozostaych kaplic bocz-nych okrelano rnie. Semrau przyj, e poudniowy rzd kaplic ukoczony zosta okoo 1405 roku, pnocny za w trudnych czasach (po poarze miasta w 1423 roku lub po klsce godowej 1427 roku), okoo lat 1424 lub

witego Jakuba w Toruniu, j. w., s. 2468, s. 52; Christofer Herrmann, MittelalterlicheArchitektur im Preuenland. Untersuchungen zur Frage der Kunstlandschaft und -geogra-phie, Petersberg 2007, (Studien zur Internationalen Architektur- und Kulturgeschichte, 56), s. 763. 6 Urkundenbuch des Bisthums Culm, bearb. v. Carl Peter Woelky, Tl. 1, Das Bisthum Culm unter dem deutschen Orden 1243-1466, Danzig 1885, nr 303; Preuisches Urkun-denbuch, Bd. 5, hrsg. v. Klaus Conrad, Marburg 1973, nr 827; Arthur Semrau: Kirchliches Urkundenbuch der Neustadt Thorn 1263-1455, Mitteilungen des Coppernicus-Vereins fr Wissenschaft und Kunst zu Thorn, H. 38, 1930, s. 65126, nr 9; Die Neustadt Thorn, jak w przyp. 4, s. 31, by zdania, e budow pierwszej kaplicy sfinansowa, w roku 1359 lub nieco wczeniej, Johannes Jungewiese. 7 J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 302, 311. 8 A. Semrau, Die Neustadt Thorn, jak w przyp. 4, s. 31, 36 nn; Halina Tarnowska, Koci w. Jakuba w Toruniu, mps, Pozna 1939 (Biblioteka Instytutu Historii Sztuki Uni-wersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), s. 17; Preuisches Urkundenbuch, Bd. 5, jak w przyp. 6, s. 467, przyp. 4; T. Mroczko, Architektura gotycka, jak w przyp. 5, s. 167; O. Freymuth, Untersuchungen, jak w przyp. 5, s. 37, 98; S. Becker-Hounslow, Der Beitrag Englands, jak w przyp. 5, s. 117, 129; L. Krantz-Domasowska, Architektura, jak w przyp. 5, s. 36; P. Oliski, Fundacje mieszczaskie, jak w przyp. 4, s. 212 nn. Jedynie T. Mroczko, A. Wodarek, Koci, jak w przyp. 5, s. 242, podaj, e budow kaplic rozpoczto od wschodniego przsa nawy pnocnej, ale zapewne jest to bd drukarski.

94

A l e k s a n d e r K o n i e c z n y

1428. Do takiego wniosku skonia go uwaga Heisego odnonie do sabsze-go jakociowo materiau, uytego do budowy kaplic pnocnych i kruchty pnocno-zachodniej9. Inni badacze uznali, e budowa kaplic bocznych

9 A. Semrau, Die Neustadt Thorn, jak w przyp. 4, s. 41; z tym pogldem zgadaj si: H. Tarnowska, Koci w. Jakuba, jak w przyp. 8, s. 17 nn, 37, 67, 71; Maria i Eugeniusz Gsiorowscy, Toru, Warszawa 1963, s. 49; Lucyna Raska, Warsztat budowlany toruskie-go kocioa w. Jakuba w redniowieczu, Rocznik Toruski, 14, 1979, s. 317341, s. 324; Dehio-Handbuch der Kunstdenkmler West- und Ostpreuen. Die ehemaligen Provinzen West- und Ostpreuen (Deutschordensland Preuen) mit Btower und Lauenburger Land, bearb. v. Michael Antoni, vollst. neubearb. auf der Grundlage des 1952 erschienenen, v. Ernst

Il. 1. Domniemana kaplica z 1359 roku kocioa witojakubskiego, (pierwsza wymieniana rdowo), widok od poudniowego zachodu. Blenda na za-chodniej szkarpie kaplicy pd.-wsch. czciowo zasonita ssiedni kaplic.

Fot. A. Konieczny, 2010 r.

95

H i s t o r i a b u d owy k a p l i c p r z y k o c i e l e pw . w . J a k u b a w T o r u n i u . . .

postpowaa stopniowo do poowy XV w.10 Stajc w opozycji do tych opinii, Teresa Mroczko przyja, e czwarta faza budowy kocioa, datowana przez ni na okoo roku 1350, obja oprcz budowy ostatniej kondygnacji wiey rwnie kaplice midzy przyporami i dwuprzsow krucht pnocn11. Podobne stanowisko zaj niedawno Christofer Herrmann, stwierdzajc, e jednorodno wykonania przemawia za szybk realizacj wszystkich kaplic w latach od okoo 1345 do okoo 136012.

Pierwotne dachy pulpitowe kaplic bocznych nie zachoway si i nie mona byo posuy si metod dendrochronologiczn do ich datowania, jak wczeniej w przypadku innych czci kocioa13. Jednak obserwacje,

Gall, Bernhard Schmid, Grete Tiemann, bearb. Bandes Deutschordensland Preuen im Handbuch der Deutschen Kunstdenkmler v. Georg Dehio, Mnchen [u.a.] 1993, s. 617. 10 Jerzy Z. oziski, Pomniki sztuki w Polsce, t. II, cz. 1, Pomorze, Warszawa 1992, s. 483; Andrzej Klim, Marzena Stocka, Koci pw w. Jakuba w Toruniu, Toru 1997, s. 3. 11 T. Mroczko, A. Wodarek, Koci, jak w przyp. 5, s. 242. 12 Ch. Herrmann, Mittelalterliche, jak w przyp. 5, s. 763. 13 Po dachach pulpitowych kaplic, ktre opieray si o dachy naw bocznych, zachoway si jedynie lady na sterczynkach. Informacje o badaniach dendrochronologicznych pozostaych

Il. 2. Lokalizacja domniemanej kaplicy z 1359 roku i kierunek budowy kaplic bocznych przy nawie poudniowej, wedug Johannesa Heisego.

Oprac. A. Konieczny

96

A l e k s a n d e r K o n i e c z n y

poczynione ostatnio na poddaszach naw bocznych i elewacjach, pozwoliy odtworzy wzgldn chronologi budowy kaplic, ktra jest odmienna od dotychczas przyjtych ustale. Ani Heise, ani pniejsi badacze nie zwrcili uwagi na to, e na poddaszach naw bocznych zachowane s murowane p-szczyty kaplic, ktre przez jaki czas stanowiy oson poddaszy i dekoracj poszczeglnych kaplic od strony niezabudowanej. Badania architektoniczne pozwoliy stwierdzi, e najstarsz kaplic rzdu poudniowego jest kaplica przy przle przywieowym (ob. Krzya w.) [il. 3]. Ma ona wasny pszczyt z oknem nie tylko od strony zachodniej, lecz take od strony wschodniej, z bardzo starannie opracowanym licem [il. 4]. Moe to wiadczy, e mimo planowanej budowy nastpnej kaplicy na co wskazuje pozostawienie strz-pi na szkarpie wschodniej [il. 5] liczono si z tym, e jaki czas bdzie ona sta niezalenie [il. 6]. Ssiadujca z ni, 3. kaplica od wschodu (ob. w. Anny), ma rwnie pszczyt z licem od wschodu gdy j wybudowano nie byo wic jeszcze zabudowy od strony wschodniej. Tym razem jednak

czci kocioa zawieraj dokumentacje konserwatorskie i ekspertyzy dendrochronologiczne, wykonane przez autora na zlecenie Miejskiego Konserwatora Zabytkw w Toruniu.

Il. 3. Kaplica Krzya w., widok od poudniowego zachodu.Fot. A. Konieczny, 2010 r.

97

H i s t o r i a b u d owy k a p l i c p r z y k o c i e l e pw . w . J a k u b a w T o r u n i u . . .

Il. 4. Kaplica Krzya w., pszczyt od strony wschodniej wiadczcy, e kaplica ta powstaa jako pierwsza w rzdzie poudniowym i jaki czas staa niezalenie.

Fot. A. Konieczny, 2007 r.

szczyt dodatkowo otrzyma opracowanie malarskie w dwuwarstwowym biao-czerwonym wtku pasowym [il. 7]. Nastpny szczyt, nalecy do 1. kaplicy od wschodu (ob. Matki Boskiej Racowej, d. w. Benedykta, pierwotnie Marii Magdaleny), ma lico opracowane identycznie, ale skierowane w przeciwn stron, czyli na zachd [il. 8]. Szczyt ten stoi nad cian midzykapliczn, dekorowan wspomnian ostroukow blend, ktrej istnienie skonio Heisego do sformuowania tezy, i kaplica ta bya pierwsz i przez pewien okres stojc samodzielnie. W istocie wydaje si, e kaplica ta faktycznie duszy czas staa niezalenie, ale na podstawie analizy opracowania szczytw mona przyj, e powstaa ona najprawdopodobniej wraz z 3. kaplic od wscho-du (ob. w. Anny). Poniewa szczyty kaplicy 3. od wschodu (ob. w. Anny) i 1. od wschodu (ob. Matki Boskiej Racowej) zwrcone s licami ku sobie, nasuwa si wniosek, e przestrze midzy nimi jaki czas bya niezabudowana

98

A l e k s a n d e r K o n i e c z n y

Il. 5. Kaplica Krzya w., strzpia cofnite na szkarpie wschodniej, pozwalajce na dowizanie planowanej kaplicy ssiedniej.

Fot. A. Konieczny, 2004 r.

[il. 9] i 2. kaplica od wschodu (ob. w. Walentego) powstaa jako ostatnia w rzdzie poudniowym. Tak chronologi potwierdzaj rwnie obserwacje wzw midzy poudniow cian 2. kaplicy od wschodu (ob. w. Walentego) a szkarpami naronymi ssiednich kaplic. W miejscach tych wida wyranie, e ciana zewntrzna kaplicy w. Walentego wraz z now szkarp rodkow zostaa wmurowana midzy dwie istniejce wczeniej kaplice. Brak strzpi na szkarpach kaplic ssiednich moe wiadczy take o tym, e w tym miejscu pierwotnie kaplica nie bya planowana [il. 1011]. Luk w zabudowie mona wytumaczy tylko tym, e wczeniej znajdowa si tu portal, prowadzcy

99

H i s t o r i a b u d owy k a p l i c p r z y k o c i e l e pw . w . J a k u b a w T o r u n i u . . .

do nawy poudniowej. Zrozumiaym staje si wic opracowanie malarskie szczytw kaplic flankujcych owo wejcie, jak i dekoracja szkarpy zachodniej kaplicy poudniowo-wschodniej (ob. MB Racowej) ostrouczn blend. Od wewntrz na cianie wschodniej, za otarzem w kaplicy w. Walentego, zachowaa si dua ostrouczna blenda14, powstaa w czasie budowy kaplicy z dawnej odsadzki, na ktrej by moe wczeniej wspieraa si konstruk-cja dachu osaniajcego wejcie15. Portal od strony poudniowej mg by uytkowany do czasu przebicia obecnego wejcia bocznego do kocioa przy pnocnym aneksie przywieowym i budowy tam nowej kruchty. Ju Heise podejrzewa, e przed budow kaplic istnia boczny portal, prowadzcy do kocioa. Portal ten lokalizowa jednak porodku nawy pnocnej16. Jeeli takowy istniaby rwnoczenie z portalem poudniowym, to wydaje si, e prdzej zrezygnowano by z wejcia bocznego od strony poudniowej, bar-dziej oddalonego od Rynku Nowego Miasta. Poudniowe wejcie do kocioa

14 Na istnienie tej blendy zwrcia uwag wczeniej H. Tarnowska, Koci w. Jakuba, jak w przyp. 8, s. 18. 15 Odsadzka znajduje si na wysokoci 373 cm nad posadzk kaplicy. 16 J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 295, przyp. 601.

Il. 6. Kaplica Krzya w., najstarsza kaplica w rzdzie poudniowym.Oprac. A. Konieczny

100

A l e k s a n d e r K o n i e c z n y

mogo mie te zwizek z pooonym w jego bezporednim ssiedztwie gotyckim budynkiem, ktry mona by identyfikowa z domem konwentu toruskich benedyktynek, wzmiankowanym w redniowiecznych rdach17. Z notatki rdowej dowiadujemy si, e w roku 1397 David Storczehelm kupi od dziewiciu wymienionych imiennie zakonnic dom za kocioem pw. w. Jakuba18.

17 Tame, s. 293 nn. Heise uwaa, e budynek, stojcy przy nawie poudniowej, powsta z prywatnej inicjatywy w okresie nowoytnym i nie by zwizany z dziaalnoci benedyktynek przed rokiem 1667. Jednak ostatnie prace budowlano-konserwatorskie odsoniy gotyckie mury tej budowli, wzniesione z cegy w wtku wendyjskim; nie mona dzi wic wykluczy, e ju w okresie redniowiecza znajdowa si tu dom zakonny. 18 A. Semrau, Kirchliches Urkundenbuch, jak w przyp. 6, nr 15.

Il. 7. Kaplica w. Anny, pszczyt z malarsko opracowanym licem (od wsch.) wiadczy, e powstaa ona jako druga w rzdzie poudniowym i jaki czas staa niezalenie. Widoczny lad po pierwotnym dachu pulpitowym kaplicy.

Fot. A. Konieczny, 2007 r.

101

H i s t o r i a b u d owy k a p l i c p r z y k o c i e l e pw . w . J a k u b a w T o r u n i u . . .

Il. 8. Kaplica Matki Boskiej Racowej, pszczyt z malarsko opracowanym licem (od zach.) wiadczy, e powstaa ona jako trzecia w rzdzie poudniowym i jaki czas staa niezalenie.

Fot. A. Konieczny, 2007 r.

Il. 9. Kaplice w. Anny i Matki Boskiej Racowej, midzy ktrymi prawdopodobnie znajdowao si dawne wejcie do kocioa od strony poudniowej.

Oprac. A. Konieczny

Il. 10. Kaplica w. Anny. Szkarpa wschodnia bez strzpi na dowizanie ciany kaplicy ssiedniej: A szkarpa wschodnia kaplicy w. Anny, B ciana poudniowa kaplicy w. Walentego.

Fot. A. Konieczny, 2004 r.

Il. 11. Kaplica Matki Boskiej Racowej. Szkarpa zachodnia (z blend) bez strzpi na dowizanie ciany kaplicy ssiedniej: A szkarpa zachodnia kaplicy Matki Boskiej Racowej, B ciana poudniowa kaplicy w. Walentego.

Fot. A. Konieczny, 2004 r.

103

H i s t o r i a b u d owy k a p l i c p r z y k o c i e l e pw . w . J a k u b a w T o r u n i u . . .

Zapewne w zwizku z budow kaplic bocznych przebito okno we wschodniej elewacji nawy poudniowej [il. 12]. Dzi z ca pewnoci mona stwierdzi, e wbrew temu co wczeniej pisali Heise19 i Otto Freymuth20

19 J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 304, sdzi, e okno w cianie wschodniej nawy poudniowej zostao zniszczone w czasie prac rozbirkowych jakiej dobudwki, stojcej wczeniej w tym miejscu. 20 O. Freymuth, Untersuchungen, jak w przyp. 5, s. 48, 54, 73 nn, by przekonany, e jest to ostatnie oryginalne okno naw bocznych, ktre nie zostao zniszczone budow

Il. 12. Elewacja wschodnia nawy poudniowej kocioa witojakubskiego. Okno wykute wtrnie, zapewne w czasie budowy kaplic bocznych, (pniej zamurowane).

Fot. A. Konieczny, 2004 r.

104

A l e k s a n d e r K o n i e c z n y

nie jest to okno pierwotne, gdy z jednej strony wida wyrane lady jego wykucia zamaskowane tynkiem, z drugiej strony otwr ten uszkodzi we wntrzu nie tylko gotyckie malowido cienne ze scenami z ycia w. Marii Magdaleny (malowane retabulum otarzowe), na wschodniej cianie nawy poudniowej, (na co uwag zwrcili ju Liliana i Jerzy Domasowscy)21, lecz take cz fryzu ceramicznego z inskrypcj.

Kolejno budowy kaplic rzdu pnocnego przebiegaa w odwrot-nym kierunku ni strony poudniowej, tzn. ze wschodu na zachd. Dwie pierwsze kaplice od wschodu (ob. w. Rodziny i w. Antoniego) wzniesio-no przy nawie pnocnej rwnoczenie. wiadczy o tym moe brak szwu i szczytu midzy nimi. Natomiast zachowany szczyt kaplicy w. Antoniego,

kaplic i w zwizku z tym pozwalajce na rekonstrukcj okien naw bocznych, a nawet okien pierwotnego chru (sic!). 21 L. Krantz-Domasowska, Architektura, jak w przyp. 5, s. 48; J. Domasowski, Z histo-rii, jak w przyp. 5, s. 72, wskaza, e przebicie okna nastpio w XV w.

Il. 13. Kaplica w. Antoniego, pszczyt z malarsko opracowanym licem (od zach.) wiadczy, e powstaa ona, wraz z ssiedni kaplic w. Rodziny, jako pierwsza w rzdzie pnocnym.

Fot. A. Konieczny, 2004 r.

105

H i s t o r i a b u d owy k a p l i c p r z y k o c i e l e pw . w . J a k u b a w T o r u n i u . . .

Il. 14. Szew budowlany midzy kaplicami w. Antoniego i w. Stanisawa; A szkarpa zachodnia kaplicy w. Antoniego, B ciana pnocna kaplicy w. Stanisawa dostawiona do szkarpy bez prze-wizania.

Fot. A. Konieczny, 2010 r.

licem skierowany w kierunku zachodnim [il. 13, 15] i brak przewizania muru z kaplic ssiedni [il. 14] jest dowodem na to, e dwie wschodnie kaplice rzdu pnocnego stay jaki czas niezalenie. Obie te kaplice mogy powsta rwnoczenie z 1. i 3. kaplic od wschodu przy nawie poudniowej, poniewa szczyt kaplicy w. Antoniego ma analogiczn dekoracj malarsk lica w biao-czerwonym wtku pasowym [il. 78] z t rnic, e szero-ko pasw dekoracji szczytw kaplic strony poudniowej obejmuje po dwie warstwy cegie, podczas gdy szczyt kaplicy w. Antoniego zosta ozdobiony pasami o szerokoci trzech warstw. W nastpnej kolejnoci wzniesiono 3. od wschodu kaplic rzdu pnocnego (ob. w. Stanisawa), ktra rwnie otrzymaa wasny szczyt, z licem od zachodu [il. 1617]. Jako ostatni czon w rzdzie pnocnym powstaa kruchta [il. 1819]. Z uwagi na brak dostpu na poddasze kruchty i zakrycie tynkiem miejsc stycznych kruchty z murami kaplicy ssiedniej, nie dao si dotychczas jednoznacznie ustali, czy obie przybudwki powstay podczas jednej czy dwch niezalenych faz budow-lanych. Uycie identycznej cegy profilowanej w obu czciach przemawia raczej za budow w jednej fazie, mimo i kruchta zostaa od razu otynkowana. Prba datowania dendrochronologicznego dbowych nadproy w portalach kruchty, podjta w roku 2009, nie przyniosa jednoznacznych wynikw. Na-

Il. 15. Kaplice w. Rodziny i w. Antoniego w rzdzie pnocnym, budowane rwnoczenie.Oprac. A. Konieczny

Il. 16. Kaplica w. Stanisawa, zbudowana jako ostatnia w rzdzie pnocnym. Pszczyt zachodni kaplicy.

Fot. A. Konieczny, 2004 r.

107

H i s t o r i a b u d owy k a p l i c p r z y k o c i e l e pw . w . J a k u b a w T o r u n i u . . .

tomiast analiza prbek z dbowych drzwi w portalu wschodnim wykazaa, e drzewo, ktre posuyo za materia, cito po roku 142322. Gdyby drzwi te od pocztku znajdoway si w tym miejscu, mona by sdzi, e kruchta pochodzi z 2. wierci XV w. Jednak w trakcie ostatnich bada okazao si, e dbowe drzwi zostay powikszone przez przybicie wok oryginalnych desek szerokich sosnowych listew, bez ktrych drzwi byyby za mae, aby zamkn otwr drzwiowy. Nie mona wic wykluczy, e stare dbowe drzwi pochodz z innego miejsca i w kruchcie zostay zawieszone w pniejszym okresie. Przemawia za tym rwnie fakt, e sosnowe drzwi w portalu zachod-nim kruchty rwnie s wtrne. W trakcie bada dendrochronologicznych ustalono, e drewno na ich wykonanie pochodzi z letniej cinki 1840 roku23.

22 Aleksander Konieczny, Toru, koci par. p.w. w. Jakuba Apostoa, kruchta pnocna. Ekspertyza dendrochronologiczna z dn. 30.10.2009 r., w: Dokumentacja prac konserwatorskich i restauratorskich przeprowadzonych we wntrzu kruchty kocioa p.w. w. Jakuba Apostoa w Toruniu, mps, Toru 2009 (Archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytkw w Toruniu). Ekspertyza dendrochronologiczna obejmuje wyniki bada dbowych nadproy w portalach kruchty oraz drzwi wschodnich i zachodnich. 23 Tame.

Il. 17. Kaplica w. Stanisawa.Oprac. A. Konieczny

108

A l e k s a n d e r K o n i e c z n y

Il. 18. Kruchta pnocna kocioa witojakubskiego, elewacja pnocna.Oprac. A. Konieczny

Ju Heise sdzi, e portal prowadzcy z kruchty pnocnej do kocioa moe by wtrny24. Te przypuszczenia potwierdziy badania przeprowadzone podczas prac konserwatorsko-restauratorskich wewntrz kruchty w 2009 roku [il. 20]. Po usuniciu tynku z ociey mona byo stwierdzi wyrane lady wtrnego przebicia w cianie. Dodatkowym dowodem na potwierdzenie braku istnienia nawet wskiego przejcia w tym miejscu jest lad po skutym cokole

na normalnej wysokoci, bez charakterystycznego podniesienia obejmujcego

24 J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 295, przyp. 601. Tego pogldu nie podzieliy: H. Tarnowska, Koci w. Jakuba, jak w przyp. 8, s. 39; L. Krantz--Domasowska, Architektura, jak w przyp. 5, s. 37, ktre uznay, e przyziemie pnocnego aneksu przywieowego od pocztku suyo za krucht.

korpusu nawowego kocioa, dochodzcym do obu ociey obecnego portalu

109

H i s t o r i a b u d owy k a p l i c p r z y k o c i e l e pw . w . J a k u b a w T o r u n i u . . .

wejcie jak w wypadku ssiedniego, oryginalnego portalu, prowadzcego schodami na pitro pnocnego aneksu przywieowego. Po wybudowaniu no-wej kruchty w naroniku pnocno-zachodnim, w bezporednim ssiedztwie Rynku Nowego Miasta, dawne wejcie od poudnia przestao mie znaczenie i niezabudowana dotd przestrze moga zosta zaadaptowana na kaplic. Jako ostatnia w rzdzie poudniowym powstaa 2. od wschodu kaplica (ob. w. Walentego) [il. 21]. Warto doda, e w rzdzie pnocnym planowano budow jeszcze jednej kaplicy lub nowej zakrystii, na ktrej dowizanie pozostawiono strzpia na wschodniej cianie kaplicy pnocno-wschodniej (ob. w. Rodziny) [il. 22-A]. Widoczny na tej samej cianie opr sklepien-ny wiadczy o tym, e przewidziano ju nawet sklepienia dla tej budowli [il. 22-B]. Pomys jednak zarzucono, dziki czemu zakrystia zachowaa si w jej pierwotnej, unikatowej formie z wieyczk schodow, malowniczym ukiem odporowym, fryzem inskrypcyjnym i dekoracj z glazurowanej cegy. (Przy okazji mona wspomnie, e podobnie zaniechano planw budowy obszernej zakrystii przy kociele witojaskim Starego Miasta Torunia, de-cydujc si ostatecznie na znacznie skromniejsze rozwizanie.)

Ostatni kaplic, wzniesion przy kociele pw. w. Jakuba, jest pooona przy elewacji zachodniej, po poudniowej stronie portalu gwnego, kapli-

Il. 19. Budowa kruchty pnocnej ostatniego czonu w rzdzie pnocnym. Przebicie wejcia do kocioa od strony pnocnej.

Oprac. A. Konieczny

Il. 20. Kruchta pnocna kocioa witojakubskiego, portal od strony pnocnej. Widoczne lady wykucia po oczyszczeniu z tynku w czasie remontu w 2009 r. Zaznaczono powierzchni skutego cokou.

Fot. A. Konieczny, 2009 r.

Il. 21. Budowa kaplicy w. Walentego w miejscu wejcia do kocioa od strony poudniowej, zastpionego now krucht pnocn.

Oprac. A. Konieczny

111

H i s t o r i a b u d owy k a p l i c p r z y k o c i e l e pw . w . J a k u b a w T o r u n i u . . .

ca Ogrjca [il. 2325]. Kaplic t Heise datowa na 1. poow XV w.25, co uznaa wikszo badaczy26. W rdach kaplica wzmiankowana bya po raz

25 J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 311. 26 H. Tarnowska, Koci w. Jakuba, jak w przyp. 8, s. 20; M. i E. Gsiorowscy: Toru, jak w przyp. 9, s. 49; Toru. Krajobraz i architektura, Warszawa 1974, s. 14; L. Krantz--Domasowska, Architektura, jak w przyp. 5, s. 53.

Il. 22. Kaplica w. Rodziny, elewacja wschodnia: A strzpia pozostawione na dowizanie od wschodu planowanej kaplicy lub nowej zakrystii, B opr sklepienny na planowane sklepienia.

Fot. A. Konieczny, 2010 r.

112

A l e k s a n d e r K o n i e c z n y

pierwszy w 1541 roku27. W przypadku tej niewielkiej budowli zachoway si pierwotne konstrukcje drewniane: wiba pulpitowa, krokwiowo-patwiowa ze stolcow ram przycienn i szczyty w konstrukcji szkieletowej [il. 26], ktre pozwoliy na precyzyjne datowanie metod dendrochronologiczn. Jak wykazay badania dendrochronologiczne, cinki drzew dokonano w dwch kampaniach jesienno-zimowych lat 1506/1507 i 1507/1508. Budowa wiby dachowej i szczytw w konstrukcji szkieletowej z tego materiau moga nastpi najwczeniej po ostatniej cince, czyli na wiosn roku 150828.

27 J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 308, przyp. 631, podaje t informacj, opierajc si na ustnym przekazie proboszcza Wierciskiego. Beneficjum Gry Oliwnej (kaplicy Ogrjca) na cmentarzu przy kociele pw. w. Jakuba wspomniano w spisie prebend z 1541 roku, por.: Karol Grski, Maciej Goembiowski, Wykaz prebend kocielnych Torunia z 1541 roku, Zapiski Historyczne, 42, 1977, z. 4, s. 149175, s. 171 nn. 28 Aleksander Konieczny, Toru, koci par. p.w. w. Jakuba Apostoa, kaplica Ogrjca. Ekspertyza dendrochronologiczna z dn. 12.06.2008 r., mps, Toru 2008 (Archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytkw w Toruniu). Dokumentacja obejmuje wyniki bada wiby dachowej, szczytu poudniowego w konstrukcji szkieletowej i podwaliny szczytu pnocnego.

Il. 23. Budowa kaplicy Ogrjca przy elewacji zachodniej, w latach 15071508 (datowanie dendrochronologiczne).Oprac. A. Konieczny

113

H i s t o r i a b u d owy k a p l i c p r z y k o c i e l e pw . w . J a k u b a w T o r u n i u . . .

Ze wzgldu na to, i murowane szczyty kaplicy zostay dostawione do skrajnych elementw wiby dachowej oraz zakryy od zewntrz konstruk-cje szkieletowe szczytw [il. 26], mona zaoy, e powstay najwczeniej na pocztku roku 1508. Mury kaplicy musiay by gotowe jeszcze zanim przystpiono do montau konstrukcji drewnianych, tzn. w roku 1507 lub na pocztku roku 1508. Podsumowujc mona stwierdzi, e kaplic Ogrjca wybudowano w latach 15071508, jeeli drewno uyto bez duszego okresu skadowania. Wymowny jest fakt, e forma tej pochodzcej z pocztku XVI w. maej architektury sakralnej zostaa idealnie dopasowana do zrealizowanej okoo 1360 roku, czyli prawie 150 lat wczeniej, rodkowej partii wiey (tzn. 2., 3. i 4. kondygnacji). Stylistycznie kaplica Ogrjca jest budowl go-tyck, o cianach z czerwonej cegy, z zewntrz nie tynkowanych. Jej szczyt pnocny, rozczonkowany ostroucznymi tynkowanymi blendami, doskonale koresponduje z blendami zdobicymi elewacje wiey. Profilowanie elemen-tw architektonicznych jest tak samo surowe, oparte przede wszystkim na

Il. 24. Kaplica Ogrjca, widok od strony pnocnego zachodu.Fot. A. Konieczny, 2004 r.

114

A l e k s a n d e r K o n i e c z n y

ksztatce fazowanej (uyto jej do dekoracji portalu, pnocnego szczytu, naroy budowli, cokou i gzymsu koronujcego). Budowniczy w peni wia-domie zharmonizowa wic kaplic z jej zastanym otoczeniem. Natomiast dziaajcy kilkadziesit lat wczeniej architekt, przy projektowaniu kruchty pnocnej, celowo posuy si efektem kontrastu: otynkowane i pokryte dekoracj malarsk, imitujc wtek kamienny, elewacje kruchty odcinaj si wyranie na tle ceglanych cian korpusu kocioa. Zabieg ten mia zapewne na celu wyrnienie tej przybudwki nalecej funkcjonalnie i prawnie-wasnociowo do kocioa spord szeregu prywatnych kaplic. Na tych przykadach wida wyranie, e datowanie historycznej architek-tury wycznie na podstawie analizy formalnej nie zawsze musi przynie waciwe wyniki.

W literaturze przedmiotu pojawia si informacja, jakoby kaplica Ogrj-ca bya pierwotnie otwarta arkad od strony nawy poudniowej, w celu

Il. 25. Kaplica Ogrjca, widok od strony poudniowego zachodu.Fot. A. Konieczny, 2004 r.

115

H i s t o r i a b u d owy k a p l i c p r z y k o c i e l e pw . w . J a k u b a w T o r u n i u . . .

adoracji ustawionej w niej figury Chrystusa29. Do takiego wniosku skoni badaczk rzut kocioa, wykonany przez Georga Friedricha Steinera okoo 1743 roku30. Zaznaczone na rysunku Steinera przebicie w cianie midzy naw i kaplic Ogrjca naley jednak interpretowa jako okno w elewacji zachodniej, znajdujce si nad kaplic, a nie arkad, gdy podobne okno narysowane zostao w cianie midzy prezbiterium i zakrysti31.

W trakcie ostatnich bada ustalona zostaa relatywna kolejno budowy kaplic przy nawach bocznych. Kwesti nadal niewyjanion pozostaje ich

29 L. Krantz-Domasowska, Architektura, jak w przyp. 5, s. 49. 30 Por. Toru i miasta ziemi chemiskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera z pierwszej poowy XVIII wieku (tzw. Album Steinera), red. Marian Biskup, Toru 1998, s. 102, rys. 54. 31 Kwesti istnienia przezrocza midzy kaplic Ogrjca a naw poudniow mogyby w przy-szoci jednoznacznie wyjani badania architektoniczne prowadzone po usuniciu tynku.

Il. 26. Kaplica Ogrjca, oryginalna wiba dachowa i szczyt w konstrukcji szkieletowej z roku 1508 (datowanie dendrochronologiczne).

Fot. A. Konieczny, 2008 r. (stan sprzed remontu)

116

A l e k s a n d e r K o n i e c z n y

datowanie bezwzgldne. Analiza stylistyczna kaplic bocznych przy kociele pw. w. Jakuba wykazuje due podobiestwo formalne do realizowanych na pocztku XV w. kaplic fary staromiejskiej w Toruniu, na co zwrci ju uwag Heise32. Na tej podstawie mona przyj, e wznoszenie kaplic bocznych przy kociele witojakubskim rozpoczto dopiero okoo 1425 roku. Mimo dowiedzionych przerw w budowie udokumentowanych m.in. istnieniem pojedynczych pszczytw caa przebudowa korpusu nawowego musiaa przebiega stosunkowo szybko, wedug jednego planu i pod cisym nadzo-rem budowlanym. Obserwowana w strukturze budowli etapowo realizacji i rnice w wykonawstwie wynikaj z przyjtej w redniowieczu zasady, e za budow i utrzymanie kaplicy odpowiedzialny by wycznie jej waciciel. Waciciele poszczeglnych kaplic, czyli bractwa religijne, cechy, a nawet osoby prywatne, wznosili je wic na wasny koszt, przy udziale zatrudnianych

32 J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 301, stwierdzi, e kaplice obu kociow parafialnych w Toruniu s prawie identyczne, a rnice dotycz jedynie detali, przede wszystkim profili ociey okiennych. Ten pogld podzielaa rwnie H. Tarnowska, Koci w. Jakuba, jak w przyp. 8, s. 68 nn.

Il. 27. Prawdopodobna lokalizacja kaplicy Jungewiesenw, wymienianej rdowo w 1359 roku.Oprac. A. Konieczny

117

H i s t o r i a b u d owy k a p l i c p r z y k o c i e l e pw . w . J a k u b a w T o r u n i u . . .

przez siebie warsztatw budowlanych33. Musieli oni jednak stosowa si do przygotowanego dla caoci zaoenia planu przebudowy korpusu nawowe-go i prace konsultowa z wyznaczonym przez zarzd kocielny architektem (witrykiem). W kociele pw. w. Jakuba do rygorystycznie przestrzegano zasady jednolitoci formy architektonicznej, bowiem rnice midzy po-szczeglnymi kaplicami s niewielkie, w zasadzie ograniczaj si do detalu (kapitele), form sklepie i profili eber sklepiennych. Pierwsze wzmianki rdowe o kaplicach przy nawie poudniowej pojawiaj si w roku 1428

33 Por. Antje Grewolls, Die Kapellen der norddeutschen Kirchen im Mittelalter. Archi-tektur und Funktion, Kiel 1999, s. 6776.

Il. 28. Koci Mariacki w Gdasku, rozbudowa halowego prezbiterium po 1379 roku. Kaplice uytkowane przed zakoczeniem budowy kocioa.

[za: W. Drost, Die Marienkirche..., jak w przyp. 49, s. 47, rys. 13]

118

A l e k s a n d e r K o n i e c z n y

w zwizku z fundacj wikariatu: w kaplicy Mariackiej34, pooonej w pou-dniowo-wschodnim naroniku korpusu nawowego35 oraz kaplicy Krzya w. w naroniku poudniowo-zachodnim36. W roku 1430 ufundowano wikariat dla otarza Wszystkich witych, nalecego do bractwa karczmarzy i znajdu-jcego si zapewne w zachodniej kaplicy rzdu pnocnego37. W 1435 roku nastpuje fundacja wikariatu dla kaplicy w. Stefana bractwa sukiennikw, lecej w ssiedztwie kaplicy Krzya w.38

Powracajc do problemu lokalizacji fundowanej w roku 1359 kaplicy Jungewiesenw, utosamianej rwnie z kaplic w. Zofii39, to zgodnie z naszym stanem wiedzy o przebiegu budowy korpusu nawowego i wiey40 naley bra pod uwag dwie moliwoci: albo bya to kaplica w pnocnym aneksie przywieowym w przyziemiu [il. 27], albo w tym samym aneksie na pitrze. W 1359 roku korpus nawowy nie by jeszcze gotowy; w tym czasie przykryto dachem pulpitowym naw pnocn, a dwa lata pniej zaoono konstrukcj dachow nad naw gwn41. Oba wymienione pomieszczenia przywieowe maj szafy cienne, ktre mogy suy na przechowywanie ruchomego i cennego wyposaenia kaplic42. Kaplica w przyziemiu pierwot-

34 A. Semrau, Kirchliches Urkundenbuch, jak w przyp. 6, nr 37. 35 A. Semrau, Die Neustadt Thorn, jak w przyp. 4, s. 37, by przekonany, e podana w rdach informacja o tym, e 1. kaplica od strony wschodniej w rzdzie poudniowym miaa otarz Marii Magdaleny, nie moe by prawdziwa, poniewa w tym miejscu znajdowaa si jego zdaniem kaplica w. Zofii fundacji rodziny Jungewiesenw. Dlatego informacj rdow mylnie poczy z ssiedni kaplic, ob. w. Walentego, ktra jak dzi wiadomo powstaa jako ostatnia, w miejscu poudniowego portalu. Pogld Semraua poparli: H. Tar-nowska, Koci w. Jakuba, jak w przyp. 8, s. 18; P. Oliski, Fundacje mieszczaskie, jak w przyp. 4, s. 213, 216. 36 A. Semrau, Kirchliches Urkundenbuch, jak w przyp. 6, nr 38. 37 Tame, nr 49. 38 Tame, nr 54, 55. 39 A. Semrau, Die Neustadt Thorn, jak w przyp. 4, s. 37. 40 Por. Aleksander Konieczny, Historia budowy kocioa pw. w. Jakuba w Toruniu wwietle najnowszych bada, Referat wygoszony 26 X 2009, na konferencji Dzieje i skarby kocioa witojakubskiego w Toruniu, ze wzgldu na jego znaczn objto zostanie opublikowany oddzielnie. 41 Aleksander Konieczny, Toru, koci par. p.w. w. Jakuba Apostoa, korpus nawo-wy. Ekspertyza dendrochronologiczna z dn. 30.09.2009 r., mps, Toru 2009, (Archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytkw w Toruniu). Dokumentacja obejmuje wiby dachowe: nawy gwnej, nawy poudniowej i nawy pnocnej oraz inne elementy drewniane korpusu nawowego, m.in. budowlane urzdzenie wycigowe z 1361 roku. 42 W spisie beneficjw kocielnych Torunia z roku 1541, w kociele pw. w. Jakuba wy-

119

H i s t o r i a b u d owy k a p l i c p r z y k o c i e l e pw . w . J a k u b a w T o r u n i u . . .

nie bya dostpna jedynie od strony poudniowej. Przejcie do pniejszej kruchty pnocnej na co ju wczeniej zwrcono uwag zostao przebite wtrnie. To samo moe dotyczy wielkiej niskiej ostroucznej arkady, czcej kaplic z naw pnocn. Natomiast pomieszczenie na pitrze byo dostpne osobnym wejciem z boku kocioa, od pnocy i schodami, w gruboci muru. Miao pierwotnie triad okien w cianie wschodniej (dzi zamurowan), tzn. byo otwarte w kierunku nawy pnocnej. Heise susznie zwrci uwag na to, e niewaciwe jest czenie tego pomieszczenia z funkcj archiwum czy skarbca43, jak zakada wczeniej Conrad Steinbrecht44, bo atwy dostp do pomieszczenia bezporednim wejciem z zewntrz kocioa, jak rwnie

kierubezpiecznym. Heise przypuszcza, e moga to by raczej empora dla bene-dyktynek, ktre miay prawo patronatu nad kocioem i okazjonalnie bray udzia w pewnych uroczystociach kocielnych45. W tym wypadku ta cz kocioa musiaaby jednak powsta dopiero po przejciu prawa patronatu przez benedyktynki, tzn. po okoo 1340 roku. Tak chronologi budowy

mieniono 10 prebend: Boego Ciaa, w. Marii Magdaleny, Trjcy w., w. Barbary, Krzya w., w. Zofii, w. Mikoaja, w. Anny, Wszystkich witych i w. w. Piotra i Pawa w szpitalu, por.: Karol Grski, Spis beneficjw kocielnych Torunia z 1541 r. Nowe rdo do dziejw mia-sta, Zapiski Historyczne, 38, 1973, z. 3, s. 8387, s. 86; K. Grski, M. Goembiowski, Wykaz prebend, jak w przyp. 27, s. 170173. Przyjmujc, e prebendy wymieniane byy w spisiew porzdku ustawienia otarzy w kaplicach, to kaplica z otarzem w. Zofii, czyli dawna kaplica Jungewiesenw, wystpuje po kaplicy Krzya w. w czci przywieowej kocioa. 43 J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 311, przyp. 639. Z t tez zgadza si H. Tarnowska, Koci w. Jakuba, jak w przyp. 8, s. 17. Mimo to pogld o archiwum-skarbcu jest do dzi bardzo utrwalony wrd badaczy: por. Marian Kutzner: Lubecki styl architektury gotyckiego kocioa w. Jakuba w Toruniu, w: Sztuka Torunia i ziemi chemiskiej 1233-1815, red. Jzef Poklewski, Warszawa [i. in.] 1986, (Teka Komisji Historii Sztuki, 7), s. 5575, s. 61, (na pitrze aneksu przywieowego lokalizowa krzyackie archiwum zamkowe /sic!/); Der Lbische Stil und die Jakobskirche in Thorn, w: Mittel-alterliche Backsteinarchitektur und bildende Kunst im Ostseeraum, (Wissenschaftliche Beitrge der Ernst-Moritz-Arndt-Universitt Greifswald), Greifswald 1987, s. 3140, s. 32; Olaf Asendorf, Mittelalterliche Trme im Deutschordensland Preuen. Untersuchung zu ihrer Bedeutung und Funktion, Frankfurt a.M. [u.a.] 1998, (Europische Hochschulschrif-ten; Reihe 28, Kunstgeschichte, Bd. 315), s. 218; L. Krantz-Domasowska, Architektura, jakw przyp. 5, s. 37. 44 Conrad Steinbrecht, Thorn im Mittelalter. Ein Beitrag zur Baukunst des Deutschen Ritterordens, Berlin 1885, (C. Steinbrecht, Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen, 1), s. 29. 45 J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 311.

jego otwarcie przezroczem w nku nawy pnocnej, nie czynio go

Al e k s a n d e r K o n i e c z n y

kocioa wyznaczaj najnowsze badania46, co mogoby potwierdza t tez. Jednak naley bra pod uwag rwnie inne przeznaczenie grnego pomiesz-czenia w aneksie przywieowym. Mogo to by oratorium dla pensjonariuszy pobliskiego zakadu opiekuczego w. Jakuba przy ul. Szpitalnej, ktry nie posiada wasnej kaplicy47. Podobne, odseparowane oratoria poczone przewitami z kaplicami wystpoway w zamkach krzyackich48. Byy one przeznaczone dla lekko chorych braci zakonnych, ktrzy nie mogli bra bezporednio udziau we mszy w.

Moe dziwi wczesna data powstania kaplicy Jungewiesenw, w czasie gdy korpus nawowy by jeszcze w trakcie budowy. Nie jest to jednak zjawisko odosobnione. Willi Drost w swojej publikacji powiconej dziejom kocioa Mariackiego w Gdasku, opierajc si na rdach pisanych, podaje, e niektre z kaplic bocznych uytkowano ju 10 lat po rozpoczciu budowy wielkiej hali prezbiterium49, ktra ostatecznie zostaa przykryta dachem kilkadziesit lat pniej. Kaplice wykoczone pocztkowo do poowy wy-sokoci funkcjonoway duszy czas jako niezalene budowle, w kociele, ktry do pocztku XVI w. by nieustannie wielkim placem budowy [il. 28].

Dzieje kaplic to materia zoona; kaplice zmieniay wacicieli, wezwa-nia, otarze. Jaki czas koci uytkowany by przez ewangelikw. Niniejsze opracowanie moe by impulsem do podjcia dalszych szczegowych bada historycznych.

46 Por. A. Konieczny, Historia budowy, jak w przyp. 40. 47 J. Domasowski, Z historii, jak w przyp. 5, s. 13 nn. 48 Por. Kazimierz Pospieszny, Program i forma architektoniczna krzyackich infirmerii zamkowych w Prusach, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. Maria Dbrowska, Jerzy Krupp, (Studia i Materiay z Historii Kultury Materialnej, 66), Warszawa 1998, s. 109133. 49 Willi Drost, Die Marienkirche in Danzig und ihre Kunstschtze, Stuttgart 1963,s. 5153.

213

Aleksander Konieczny

Nieznane redniowieczne malowido cienne na fasadzie zachodniej

kocioa w. Jakuba w Toruniu

W zwizku z badaniem konstrukcji dachowej kaplicy Ogrjca, przepro-wadzonym w 2008 r., przypadkowo odkryte zostay pozostaoci, nieistnie-jcego ju dzi, gotyckiego malowida ciennego [il. 1, 3]. Znajdowao si ono na fasadzie zachodniej, po prawej stronie portalu gwnego, na tynku o jednolitej, wielometrowej powierzchni (ok. 28,5 m2), uzyskanej po skuciu gzymsu kapnikowego [il. 1 A]. Malowido, o wymiarach ok. 345 x 825 cm, rozcigao si w poziomie od prawego ociea portalu do poudniowego naronika wiey i w pionie od gzymsu cokoowego kocioa do poziomu blend drugiej kondygnacji [il. 12]. Zostao wykonane w redniowieczu, jeszcze przed budow kaplicy Ogrjca, poniewa jest ni czciowo prze-sonite [il. 3]. Malowido nie byo do tej pory odnotowane przez adnego z badaczy. Nie zaznaczy go ani Georg Friedrich Steiner na swoich rysunkach z ok. 1743 roku, ani te Conrad Steinbrecht w opublikowanej w 1885 roku inwentaryzacji [il. 2], mimo e w tamtym czasie prostokt tynku by jeszcze do dobrze widoczny [il. 4]. Zapewne Steinbrecht, uznawszy te lady za maoistotn naleciao okresu nowoytnego, nie powici im wikszej uwagi. Fragment malowida widoczny jest dzi jeszcze na poddaszu kaplicy. Pnocny sup oryginalnej wiby dachowej kaplicy Ogrjca, datowanej den-drochronologicznie na rok 15081, czciowo zasania pat tynku ze ladami

1 Aleksander Konieczny, Toru, koci par. p.w. w. Jakuba Apostoa, kaplica Ogrjca. Ekspertyza dendrochronologiczna z dn. 12.06.2008 r. mps, Toru 2008 (Archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytkw w Toruniu). Dokumentacja obejmuje wyniki bada wiby dachowej, szczytu poudniowego w konstrukcji szkieletowej i podwaliny szczytu pnocnego.

214

A l e k s a n d e r K o n i e c z n y

polichromii [il. 3], z czego niezawodnie wynika, e malowido powstao przed rokiem 1508. Co przedstawiao i jakim celom suyo, trudno dzi powiedzie. lad po nim jest bardzo dobrze udokumentowany na zdjciu

Il. 1. Koci w. Jakuba w Toruniu, fasada zachodnia lokalizacja gotyckiego malowida; A skuty gzyms kapnikowy.

Fot. A. Konieczny, 2008 r.

z roku 1887 [il. 4] i pocztwce z widokiem kocioa sprzed 1913 r. [il. 5].

Il. 2. Fasada zachodnia kocioa witojakubskiego, lokalizacja malowida ciennego naniesiona na rysunek Steinbrechta.

Oprac. A. Konieczny, [za:] Conrad Steinbrecht, Thorn im Mittelalter. Ein Beitrag zur Baukunst des Deutschen Ritterordens, Berlin 1885, Taf. VII.

Il. 3. Poddasze kaplicy Ogrjca, fragment malowida ciennego przesonity supem drewnianej konstrukcji dachowej z 1508 r. i szczytem pnocnym.

Fot. A. Konieczny, 2008 r.

Il. 4. Widok kocioa witojakubskiego od pnocnego zachodu, na fasadzie zachodniej lad tynku po malowidle ciennym. Fotografia, 1887 r.

[za: Reinhold Heuer, Thorn, Berlin 1931, il. 13].

Il. 5. Widok kocioa witojakubskiego od pnocnego zachodu, na fasadzie zachodniej lad tynku po malowidle ciennym. Pocztwka z widokiem kocioa sprzed roku 1913.

[za: Liliana Krantz-Domasowska, Jerzy Domasowski, Koci witego Jakuba w Toruniu, Toru 2001, il. 17].