1

Íîðâåãèéí Òóñëàìæèéí ÁàéãóóëëàãàÝð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû

òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã áýõæ¿¿ëýõ òºñºë

Õ¿¿õäèéí í¿¿ð àìíû ºâ÷èí ñóäëàë, óðüä÷èëàí

ñýðãèéëýëòèéí òýíõèì

ÝÌØÓÈÑ Í¿¿ð àì ñóäëàëûí ñóðãóóëü

ÀÌÍÛ ÕªÍÄÈÉÍ

ÝЯ¯Ë ÌÝÍÄ“Ø¿ä ýð¿¿ë áîë áèå ýð¿¿ë“

ãýæ ç¿ãýýð íýã õýëñýí ¿ã áèø þì. ¯íýõýýð ø¿ä, àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíäýýñ òóõàéí õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, àìüäðàëûí ÷àíàð, íàñëàëò èõýýõýí õàìààðäàã. Õ¿¿õýä íàñíààñ ýõëýí ø¿ä öîîðõîé áàéñíààñ õîîëîé ºâäºæ, ÿâààíäàà ç¿ðõ, ¿å ìº÷, Ẻð, çýðýã ýðõòýí¿¿äèéí àðõàã ¿ðýâñýë ¿¿ñýõ, àðüñíû ýìãýã, õàðøèë, äàðàëò èõñýëò, ò¿ð¿¿ áóë÷èðõàéí ýìãýã òóñàõ íºõöºë á¿ðääýã áàéíà.

Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ 2000 îíîîñ àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíä ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã áàòëàæ, ìºðäºæ ýõýëñýí. Óã õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä àéìàã ñóìóóäàä àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷èãëýëýýð îëîí àæèë çîõèîí áàéãóóëàãäàæ õèéãäñýíèé äîòîð Õîâä àéìãèéí çàñàã äàðãûí ñàíàà÷èëñàí “Îþóíëèã Õîâä” õºòºëáºð ÷óõàë áàéðûã ýçýëäýã. Ýíý õºòºëáºðò 2021 îíä “ø¿äíèé ºâ÷ëºëã¿é àéìàã áîëú¸” ãýñýí çîðèëò îðñîí áàéãàà íü àðä èðãýä, îëîí íèéòèéã ø¿äíèé ºâ÷ëºëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ äàäàë ýçýìø¿¿ëýõýä èõýýõýí ò¿ëõýö áîëæ ºãñºí.

Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷èãëýëýýð îëîí àæëóóä õèéãäýæ áàéãàà áîëîâ÷ íèéò õ¿í àìûí äóíä ø¿äíèé ºâ÷ëºë

íýìýãäñýýð áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãààãààð Óëààíáààòàð õîòîä 4-6 íàñòàé õ¿¿õä¿¿äýä àìíû õºíäèéí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿çëýã õèéõýä íýã õ¿¿õäèéí àìàíä öîîðñîí, ëîìáîäñîí, àâàõóóëñàí ø¿äíèé òîî äóíäæààð 8.1 áàéíà. (Ä.Îþóíöýöýã ÝÌØÓÈÑ ÍÀÑÑ-ûí áàãø Ph.D)

Íîðâåãèéí òóñëàìæèéí áàéãóóëàãûí ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã áýõæ¿¿ëýõ òºñ뺺ñ ñàíàà÷ëàí àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñýäâýýð ñóðãàëòûí áàãöûã áýëòãýí ãàðãàæ áàéíà.Óã áàãöûã á¿òýýõýä ÝÌØÓÈÑ-í ÍÀÑÑ, Òàéâàíû ø¿äíèé íèéãýìëýã õàìòðàí àæèëëàëàà. Ò¿¿í÷ëýí ìýðãýæëèéí çºâëºãºº ºã÷, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýí àæèëëàñàí ÝÌØÓÈÑ-èéí ÍÀÑÑ-ûí ÕÍÀªÓÑ-ûí òýíõèìèéí ýðõëýã÷, Ph.D Ä.Îþóíöýöýãò òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå! Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóðãàëòûí áàãöàä íèéò 10 á¿òýýë îðñîí áàéãàà. ¯¿íä:

1. “Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíä” (Ýöýã ýõ÷¿¿ä, ñóðãàã÷ áàãø íàðò çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà)

2. “Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíä” (Ñóðàã÷, õ¿¿õä¿¿äýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà)

3. “Õîðõîé öîîðîë õî¸ð”- I,II áîòü (Áàãà íàñíû õ¿¿õäýä

çîðèóëñàí çóðàãò íîì)4. “Ñîîñîé õ¿¿ãèéí àÿëàë”

(Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé õ¿¿õä¿¿äýä çîðèóëñàí õºëºãò òîãëîîì)

5. “Ø¿äýý õàìãààëöãààÿ” õàíàíû çóðàãò õóóäàñ (À3, À4 õýìæýýòýé)

6. “Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé òàëààð òà þó ìýäýõ âý?” (Îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ìýäýýëýë)

7. “Òà ø¿äýý õýäèéä, þóãààð, õýðõýí ÿàæ óãààõ ¸ñòîé âý?” (Îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ìýäýýëýë)

8. “Ýð¿¿ë ìýíäèéí öàãààí òîëãîé” (Õ¿¿õäèéí ºíäºð õýìæèã÷, ýð¿¿ë õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé òàëààð çóðàãò ¿ñýãí¿¿ä )

9. “Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí” êèíî õè÷ýýë (Ø¿ä óãààõ òàëààð ñóðãàëò, ìýäýýëýë áîëîí õîðõîé öîîðîë õî¸ð õ¿¿õýëäýéí êèíî 1,2-ð àíãè)

10. Ø¿äíèé ìóëÿæ, ñîéç

Ýíýõ¿¿ ñóðãàëòûí áàãöûã àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷èãëýëýýð õèéõ á¿õ ¿éë àæèëëàãààíä á¿õ íàñíûõàíä çîðèóëàí õýðýãëýæ áîëíî.

Ýð¿¿ë ø¿äýýð èòãýë ä¿¿ðýí

èíýýìñýãëýöãýýå!

2

� Ø¿äíèé á¿òýö, ¿éë àæèëëàãàà

Ø¿ä íü õîîë òýæýýëèéí ç¿éëèéã áóòëàõ, æèæèãëýõ, ìåõàíèê ¿éë àæèëëàãààã ã¿éöýòãýã÷ õàòóó ýäýýñ òîãòñîí õºíäèéò ýðõòýí áîëîõûí çýðýãöýý õ¿íèé õýë ÿðèà áîëîí ãîî ñàéõàí áàéõûí ñàëøã¿é ÷óõàë õýñýã áîëäîã.

Ø¿äèéã àíàòîìèéí õýëáýðýýð íü öºãö, ñóðâàëæ, ø¿äíèé õ¿ç¿¿â÷ õýñýã ãýæ 3 àíãèëíà. Ø¿äíèé èë õàðàãäàæ áóé õýñãèéã öºãö, ýð¿¿ ÿñàíä ñóóñàí õýñãèéã ñóðâàëæ, áóéëààð á¿ðõýãäýæ áóé óóëçâàð õýñãèéã ø¿äíèé õ¿ç¿¿â÷ ãýíý.

Ø¿äíèé öºãöèéã á¿ðõýæ áóé õàòóó ýäèéã ïààëàí ãýíý. Ïààëàí íü íÿãò, ýðäýñæñýí, õàãàñ òóíãàëàã, ãÿëàëçñàí, öàãààí ºíãºòýé õ¿íèé áèåèéí õàìãèéí õàòóó ýä. Ïààëàí íü çºâõºí ø¿äíèé öºãöºí õýñýãò ë áàéíà. Ïààëàí íü

Ǻºëö

Õîëáîîñ ýä

Ò¿¿øèéí ÿñ

ßñæìàã ýä

Òóãàëìàé

Ïààëàí

Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíä

À. ÀÌÍÛ ÕªÍÄÈÉÍ ÝЯ¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ÒÀËÀÀÐÕÈ ÑÓÓÐÜ ÌÝÄËÝÃ

ø¿äèéã õàìãààëàõ áîëîí ýðäýñ áîäèñûã íýâ÷¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé. Ïààëàíãèéí äîîð öºãö ñóðâàëæèéí õýñýãò áàéãàà õàòóó ýäèéã òóãàëìàé ãýíý. Òóãàëìàé íü 纺ëöèéã ãàäíû íºëººíººñ õàìãààëàõ, ïààëàíã ýðäýñ òýæýýëýýð õàíãàõ ¿¿ðýãòýé. Õàðèí ø¿äíèé ñóðâàëæèéí ãàäíà òàëààð íýëýíõ¿éä íü á¿ðõýæ áàéðëàäàã õàòóó ýäèéã ÿñæìàã ýä ãýæ íýðëýäýã.

Ýäãýýð õàòóó ýäýýñ ãàäíà ø¿äýíä 纺ëö, õîëáîîñ ýä, òóëãóóð ýä ãýæ áàéíà.

Ø¿äèéã ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, õýëáýð õýìæýý, ñóðâàëæèéí òîîã íü õàðãàëçàí ¿¿äýí ø¿ä, ñî¸î ø¿ä, áàãà àðàà ø¿ä, èõ àðàà ø¿ä, àãò àðàà ø¿ä ãýæ àíãèëæ íýðëýíý. Ø¿ä á¿ð ºâºðìºö õýëáýðòýé áºãººä ººðèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýãòýé.

Òóõàéëáàë: ± ¯¿äýí ø¿ä íü ö¿¿ö õýëáýðòýé, õóðö èðìýãòýé, õîîë õ¿íñèéã òàñëàõ ¿¿ðýãòýé.

± Ñî¸î ø¿ä íü õîîë õ¿íñèéã çóëãààõ ¿¿ðýãòýé.

± Àðàà ø¿ä íü çàæëàõ ¿éëèéã ã¿éöýòãýòãýõýä çîõèöñîí äºø õýëáýðòýé, õîîë õ¿íñèéã æèæèãëýõ, áóòëàõ ¿¿ðýãòýé áàéíà.

Õ¿íä ñ¿¿í ø¿ä áà áàéíãûí ø¿ä ãýæ áàéäàã.

Ñ¿¿í ø¿ä íü õ¿¿õýä ¿åèéí ø¿ä áºãººä íèéòäýý 20 øèðõýã áàéíà.

Áàéíãûí ø¿ä ãýäýã íàñàíä õ¿ðñýí õ¿íèé ø¿ä áºãººä 28-32 øèðõýã áàéíà.

Õ¿íä 3 ¿å ø¿ä áàéíà.

± Ñ¿¿í ø¿äíèé ¿å: 6-8 ñàðààñ 2,5- 3 íàñ

3

Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíä

± Ø¿ä ñîëèãäîëûí ¿å: 6 íàñíààñ 13-14 íàñ.

± Áàéíãûí ø¿äíèé ¿å: 14 íàñíààñ õîéø íàñàí òóðø

Áàéíãûí ¿¿äýí ø¿ä, ñî¸î, áàãà àðàà ø¿ä íü ñ¿¿í ø¿äíèé ñóðâàëæèéã øèìýãä¿¿ëæ, àðààñ íü ò¿ðæ ãàðäàã áîë àðàà ø¿äí¿¿ä õ¿íèé àìüäðàëä ãàíö óäàà áóéëàí äîðîîñ ò¿ëõýí ãàð÷ ø¿äëýäýã.

± Áàéíãûí I èõ àðàà ø¿ä: áóþó 6 äóãààð ø¿ä íü ºâºðìºö îíöëîãòîé. Ýíý ø¿ä íü 6 íàñòàéä ñ¿¿í àðàà ø¿äíèé àðä ýð¿¿ë áóéëûã ò¿ëõýí ãàð÷ ø¿äëýäýã òóë ñ¿¿í ø¿äòýé àíäóóðàãäàí, îãò àíçààðàãäàëã¿é áàéñààð áàéíãûí ø¿äí¿¿ä ø¿äëýæ äóóñàõ ¿åä àëü õýäèéí ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èíä ºðòºí, óëìààð ºâ÷èí äààìæèð÷ àâàõóóëàõ õýìæýýíä õ¿ðñýí áàéäàã.

ĺíãºæ öóõóéæ áàéõäàà ø¿äíèé òºðºëõèéí õîâèë õîíõîð íü ã¿íçãèé òóë õîîëíû ¿ëäýãäýë õóðèìòëàãäàæ, áóéëààð á¿ðõýãäñýí áàéäàã òóë óãààõàä ºâäºæ ýìçýãëýí

ñàéí óãààãäàëã¿é áàéíãûí ºíãºðòýé áàéñààð öîîðäîã. Éèìä ýíý ø¿äèéã öóõóéæ ýõýëìýãö çîðèóëàëòûí ñîéçîîð çºâ óãààæ, àð÷ëàõ íü ÷óõàë. ̺í ìýðãýæëèéí ýì÷èä õàíäàí, õîâèëûã íü öîîðëîîñ õàìãààëàõ ëîìáîîð áèò¿¿ë¿¿ëýõ íü õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé àðãà áîëäîã.

� Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíä áà åðºíõèé áèåèéí ýð¿¿ë ìýíä

Àì íü õîîë áîëîâñðóóëàõ çàìûí ýõíèé õýñýã. Ø¿ä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí õóâüä õ¿íèé áèå ìàõáîäèéí ÷óõàë ýðõòýí þì. Ø¿ä, ø¿äíèé ýãíýý á¿ðýí, õîðøèëò çºâ áàéâàë ¿ñýã àâèà, ¿ãèéã çºâ, òîä äóóäàõààñ ãàäíà çàëãèõ, çàæëàõ ¿éë çºâ áàéíà. “Ø¿ä ýð¿¿ë áîë áèå ýð¿¿ë” ãýñýí ¿ã áèé.

Õ¿¿õäèéí ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èíä áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíààíû ¿ç¿¿ëýõ íºëºº

Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí ¿¿ñ÷ õºãæèõ ¿åä ¿ðýâñýë ¿¿ññýíýýñ ºâäºëò èëýðíý. Èõýíõè òîõèîëäîëä çºâõºí õîîë èäýõ ¿åä ºâäºæ ýõëýõ áà ýì÷ëýëã¿é îðõèâîë ºâäºëò äààìæèðíà. Áàãà íàñíû õ¿¿õýä õîîë çàæëàõ ¿åä ºâäºõ áà õîîë íü ºâäºëò ¿¿ñýõ øàëòãààí áîëîõ íü áèé. Öààøèä ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí äààìæèðàõàä ø¿äíèé õàòóó ýäèéí àëäàãäàë, ¿ðýâñýë íü ø¿äíèé

òóëãóóð ýä ð¿¿ òàðõâàë ø¿ä àâàõóóëàõ øàëòãààí áîëíî. Õ¿¿õäèéí áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíààíû ôèçèîëîãèéí îíöëîã áà õýñãèéí áîëîí åðºíõèé áèåèéí íºëººí¿¿ä õîîðîíäîî ñàëøã¿é õîëáîîòîé ãýäãèéã ìýäñýíèé ¿íäñýí äýýð ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé íºëººãººð õýñãèéí áà åðºíõèé áèå ìàõáîäèä èëðýõ ýìãýã ººð÷ëºëòèéã îéëãîæ ìýäýõ íü ÷óõàë.

Õýñãèéí íºëººØ¿ä öîîðîõ ºâ÷èí ¿¿ñ÷

õºãæñºíººð ø¿äíèé õàòóó ýäèéí àëäàãäàë, 纺ëöèéí ¿ðýâñëèéí òàðõàëò, ø¿ä àâàõóóëñíààñ ¿¿ññýí ø¿äã¿éäýë çýðãýýñ õýñãèéí íºëºº íü ººð÷ëºãäºæ áàéäàã.

Çàæëàõ ¿éë àæèëëàãàà áóóðàõ

Ñ¿¿í ø¿äíèé ýãíýýíä çàæëàõ ¿éë àæèëëàãàà õ¿÷òýé íºëººëäºã áà ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèéã ýì÷èëýýã¿é îðõèñîíîîñ òýíöâýðã¿é õîîëëîõ, áàãà õîîëëîõ çýðýã øàëòãààí áèé áîëæ óëìààð çàæëàõ ¿éë, õîîëíû äàäàë, äýãëýìä íºëºº ¿ç¿¿ëíý.

Ø¿äíèé ýãíýýíèé, çóóëòûí ãàæèã ¿¿ñãýõ

Ñ¿¿í ø¿äíèé ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé óëìààñ ¿¿ññýí ø¿äíèé öºãöíèé á¿ðýí á¿òýí áàéäëûí àëäàãäàë, ýðò ¿åèéí ø¿äã¿éäýë çýðãèéí íºëººãººð ø¿äíèé ýãíýýíèé íóìûí óðòûí õýìæýý áàãàñàíà.

Ýíý íü ñ¿¿í ø¿äíèé

4

ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé óëìààñ áàéíãûí ø¿ä ø¿äëýõ, õýâèéí ø¿äíèé ýãíýý õýëáýðæèõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ø¿äíèé çàé õàäãàëàãäàõ çýðýãò èõýýõýí ñààä ó÷ðóóëæ, ¿¿íèéã òýð ÷èãò íü îðõèâîë áàéíãûí ø¿äýíä áàéðëàëûí (ø¿ä äàâõàðëàæ ø¿äëýõ), ø¿äíèé ýãíýýíèé ãàæãèéã ¿¿ñãýäýã. ßëàíãóÿà ñ¿¿í àðàà ø¿äí¿¿äèéí õýñýãò îëîí ø¿ä õàìàðñàí èõ õýìæýýíèé öîîðîëòîé ¿åä õîðøèëò íàìñàæ, óëìààð çàæëàõ ¿éëä íºëººëºí, ýð¿¿ óðàãø äýýø ÷èãëýëä øèëæèæ, ¿éë àæèëëàãààíû ãàðàëòàé øààìèé ¿¿ñíý.

Àìíû 纺ëºí ýäèéí ºâ÷èí ¿¿ñýõ

ªíãºðèéí íºëººãººð áóéëíû ¿ðýâñýë ¿¿ñíý. ̺í ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé óëìààñ ø¿äíèé õàòóó ýäèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë àëäàãäàæ, öºãö õóðö èðìýãòýé áîëæ 纺ëºí ýäèéã ãýìòýýñíýýð õýë áà õàöàðûí ñàëñòàä øàðõ, ¿ðýâñýë ¿¿ñäýã.

Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíä

Áàéíãûí ø¿äíèé õýëáýðæèëòèéí ãàæèã

Ñ¿¿í ø¿äíèé ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé óëìààñ ø¿äíèé ñóðâàëæèéí îðîéí ýäèéí àðõàã ¿ðýâñýë ¿¿ñ÷, äàðààãèéí áàéíãûí ø¿äíèé öºãöíèé õýëáýðæèëòèéí ãàæãèéã ¿¿ñãýíý.

Àìíû äàäàë õýâøèë, àâèà äóóäëàãûí ýìãýã

Ñ¿¿í ø¿äíèé ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé óëìààñ ýðò ø¿äã¿é áîëæ, ¸çîîð ¿ëäñýíýýñ õýë óðàãø áóëòãàíàõ çóðøèë ¿¿ñ÷ àâèà äóóäëàãûí ýìãýã áèé áîëäîã.

Åðºíõèé áèåèéí ýðõòýíä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº

Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé ¿íäñýí ¿¿ñãýã÷ áîëîõ ìóòàíñ ñòðåïòîêîêê íü õóðö, äàëä õýëáýðèéí, íÿíãèéí ãàðàëòàé ýíäîêàðäèòûã ¿¿ñãýõ ãîë íÿíãóóäûí íýã áîëäîã. Íÿíãèéí ãàðàëòàé ýíäîêàðäèò íü ø¿äíèé ýì÷èëãýý õèéãäýýã¿éãýýñ áîëæ ìóòàíñ ñòðåïòîêîêê çýðýã àìíû õºíäèéí íÿíãóóä öóñàíä îðñíîîñ ¿¿ñíý.

̺í ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèéã öàã òóõàéä íü ýì÷èëýýã¿éãýýñ õîîëîé ºâäºí öààø äààìæèð÷, ¿å ìº÷íèé ¿ðýâñýëèéã ¿¿ñãýäýã. Ò¿¿í÷ëýí Ẻðíèé ¿ðýâñýë ¿¿ñýõýä ÷ íºëººëäºã.

� Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí, ò¿¿íèé òàðõàëò

Ø¿ä õîðõîéòîõ áóþó ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí ãýäýã íü ø¿ä ø¿äëýñýíèé äàðàà ø¿äíèé õàòóó ýäèéí ýðäýñæèëò àëäàãäàæ 纺ëºðñºíººñ ø¿äýíä õºíäèé õýëáýðòýé ñîãîã ¿¿ñãýæ áàéãàà ýìãýã ïðîöåññ.

Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí íü àìíû õºíäèéä õàìãèéí òàðõìàë òîõèîëääîã îëîí øàëòãààíòàé, àðõàã õàëäâàðò ºâ÷èí þì.

1950-èàä îíîîñ ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé òàðõàëò õàðüöàíãóé ºíäºð áàéñàí õºãæèíã¿é îðíóóäàä ýíý ºâ÷íèé øàëòãààí òîäîðõîé áîëæ èðñýí. Èíãýýä 1960-ààä îíîîñ ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé òàðõàëò õóðäòàéãààð áóóð÷, 1990-ýýä îíû ¿åä 1 õ¿íä íîîãäîõ ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé ýð÷èì íü 5 íàñòàé õ¿¿õäýä 2.0-îîñ äîîø áîëæ áóóðñàí. Õºãæèíã¿é îðíóóäûí 12 íàñòàé õ¿¿õäèéí ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé ýð÷èì íü 1960-ààä îíû ¿åä 8.0-ýýñ èõ áàéñíàà 1970-ààä îíîîñ èëýðõèé áóóðàõ õàíäëàãà èëýð÷, 1990-ýýä îíû ¿åä 1.0-îîñ äîîø áîëîí áóóð÷ áàéíà.

1960-ààä îíä ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé òàðõàëò ìàø ºíäºð áàéñàí Àìåðèê áà áàðóóí Åâðîïûí îðíóóäàä óíäíû óñûã ôòîðæóóëàõ, ôòîð àãóóëñàí àì àð÷ëàõ õýðýãëýãäýõ¿¿í õýðýãëýõ, ø¿äíèé ýð¿¿ë àõóé÷ íàðûí èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººãººð ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé òàðõàëò ýðñ áóóðñàí þì.

Ìàíàé îðíû õóâüä ø¿ä

5

öîîðîõ ºâ÷íèé òàðõàëò 10 íàñòàé õ¿¿õä¿¿äèéí äóíä 1993 îíä 87,8% áàéñàí áà 12 íàñòàé õ¿¿õäèéí ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé ýð÷èì áóþó äóíäæààð íýã õ¿¿õäèéí àìàíä áàéãàà öîîðñîí, ëîìáîäóóëñàí, àâàõóóëñàí ø¿äíèé òîî íü 1976 îíä 1.4 ø¿ä, 1983 îíä 1.7 ø¿ä áàéñàí. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò 1993 îíä 3-5 íàñàíä 4.9 ø¿ä, 2001 îíä 3.6 ø¿ä, 2005 îíä 4-6 íàñàíä 8.1 ø¿ä áîëñîí áàéãàà íü ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé òàðõàëò, ýð÷èì æèëýýñ æèëä óëàì ºñºí íýìýãäýæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

� Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèéã ¿¿ñãýõ øàëòãààí, ýðñäýëò õ¿÷èí ç¿éëñ

Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí íü îëîí øàëòãààíò ºâ÷èí áºãººä 2000 îíä Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí áàéãóóëëàãààñ õàëäâàðò ºâ÷íèé àíãèëàëä îðóóëñàí.

Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé øàëòãààíûã àíõ 1890 îíä ýðäýìòýí Ìèëëåð õèìèïàðàçèòèéí îíîëîîð òàéëáàðëàñàí. Òýðýýð õîîë òýæýýëýýð îðñîí í¿¿ð óñ íü àìíû õºíäèé äýõ íÿíãèéí íºëººãººð çàäàð÷ õ¿÷èë ¿¿ñãýí, ýíý õ¿÷èë íü ø¿äíèé õàòóó ýäèéã óóñãàñíààð ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí ¿¿ñäýã ãýæýý.

Òýð ¿åýñ õîéø ñóäëàà÷èä ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èíä íºëººëæ áîëîõ õýñãèéí áîëîí åðºíõèé îëîí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä áàéäãèéã îëæ òîãòîîñîí. Òóõàéëáàë àìíû õºíäèéí áè÷èë áèåòýí áîëîõ íÿí, ºíãºð, ø¿ëñíèé õýìæýý, ÿëãàðàõ õóðä, íàéðëàãà, ø¿ëñíèé îð÷èí,

Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíä

áóôôåðèéí áàãòààìæ, óíäíû óñíû íàéðëàãà áîëîí ò¿¿íä àãóóëàãäàõ ýðäýñ, ôòîðûí õýìæýý, õîîë õ¿íñíèé á¿òýö, õàòóóëàã, ÿëàíãóÿà ÷èõýðëýã ç¿éëèéí õýðýãëýõ äàâòàìæ, öàã õóãàöàà, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéäàë, òóõàéí õóâü õ¿íèé áîëîâñðîëûí òºâøèí, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, äàäàë çóðøèë, áèå ìàõáîäûí äàðõëàëûí ñèñòåì, àìíû ýð¿¿ë àõóé, ø¿ä óãààëò, çýðãèéã äóðäàæ áîëíî.

1962 îíä ýðäýìòýí Êåéñ íàð ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé ¿¿ñýõ ìåõàíèçìûã òàéëáàðëàõäàà ãîë 3 á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõ áàêòåð, í¿¿ðñ óñ, ø¿äíèé õàòóó ýäèéí òýñâýðò ÷àíàðûã òóñãàñàí äèàãðàììààð ¿ç¿¿ëñýí. 1978 îíä ýðäýìòýí Íþáºí 4 äýõ õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ öàã õóãàöààã íýìæ îðóóëñàí. ¯¿íä:

1) Ø¿ä áà àìíû îð÷èí-ø¿ëñíèé õ¿÷èí ç¿éëñ

± Ø¿ä ø¿äëýñýí äàðèóä ø¿ä öîîðîõ íü àìàðõàí áàéäàã.

± Ø¿ä áîëîí àìíû õºíäèéí àíàòîìè ôèçèîëîãèéí îíöëîã íü ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èíä ºðòºìòãèé áàéäàëä íºëººëíº.

± Ø¿ëñíèé õýìæýý, íàéðëàãà íü ø¿ä öîîðîõ

ºâ÷èí ¿¿ñýõýä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.

2) Õîîë õ¿íñíèé õ¿÷èí ç¿éëñªâºðìºö îíöëîãòîé

í¿¿ðñ óñ á¿õèé ç¿éë íü òîäîðõîé öàã õóãàöààíû äîòîð çîõèõ õýìæýýãýýð àìíû õºíäèéä áàéõ íü ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèéã ¿¿ñãýíý.

3) Íÿíãèéí õ¿÷èí ç¿éëñØ¿ä öîîðîõ ºâ÷íèéã

¿¿ñãýã÷ íÿí íü öîîðîë ¿¿ñýõýä çàéëøã¿é ÷óõàë áàéäàã.

� Ø¿äíèé ºíãºð, ºíãºðèéã õÿíàõ áà áóäàã÷ óóñìàë

Ø¿äýíä öîîðîë ¿¿ñíý ãýäýã íü ºíãºð äýõ íÿíãèéí áîäèñûí ñîëèëöîîíû ¿ð ä¿íä ¿¿ñýõ õ¿÷èë ïààëàíä íºëººëñºíººð ïààëàíãèéí á¿òýö äýõ êàëüöèéí èîí ÷ºëººëºãäºæ, ø¿äíèé õàòóó ýäýä áè÷èë í¿õýíöýð¿¿ä ¿¿ñäýã áºãººä óëìààð ¿ðãýëæëýí íºëººëºõ õ¿÷ëèéí íºëººãººð ¿¿ññýí í¿õýíöýð¿¿ä ººð õîîðîíäîî íýãäýí öîîðëûí õºíäèé ¿¿ñýõèéã õýëíý.

ªíãºð ãýäýã íü ø¿äíèé ãàäàðãóóä íÿãò áýõëýãäñýí íÿí áîëîí ò¿¿íèé áîäèñûí

6

ñîëèëöîîíû çàäðàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé Ẻãíºðºë þì. Ø¿äíèé ãàäàðãóó äàõü ºíãºð íü áè÷èë ýêîñèñòåì ãýæ òîîöîãääîã áºãººä ò¿¿íä àìíû õºíäèéí áè÷èë áèåòí¿¿ä, ø¿äíèé ãàäàðãóó, ø¿ëñ, õîîë õ¿íñ áîëîí ø¿äíèé àð÷èëãàà çýðýã õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íºëººëíº.

Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí ¿¿ñýõýä ºíãºðèéí îð÷èí ìàø ÷óõàë áºãººä ðí 5-6 áóþó õ¿÷èëëýã áîëæ, äóíäæààð 5.5-ààñ áàãà áîëîõîä ø¿äíèé ïààëàí ýðäýñã¿éæèæ ýõýëäýã. ªíãºðèé îð÷èí íýìýãäýõ áóþó ø¿ëòëýã òèéø õàçàéõàä ýðäýñæèõ ïðîöåññ ýðãýí ÿâàãäàæ ýõýëäýã. Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí ¿¿ñíý ãýäýã íü ýðäýñã¿éæèõ áîëîí ýðãýí ýðäýñæèõ õî¸ð ïðîöåññûí òýíöâýð àëäàãäàõàä ¿¿ñäýã áºãººä ýðäýñã¿éæèõ ïðîöåññ íü ýðãýí ýðäýñæèõ ïðîöåññîîñîî èë¿¿ õóðäàí ÿâàãääàã .

Ø¿äíèé ãàäàðãóóä íààëäñàí ºíãºð íü ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé øàëòãààí, ýìãýã æàìòàé øóóä õàìààðàëòàé. Èéìä ø¿ä

Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíä

öîîðîõ ºâ÷èíä ºðòºõ ýðñäýëèéã áàãàñàõ, öîîðëîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä ºíãºð ¿¿ñýõèéã áàãàñãàõ ººðººð õýëáýë ºíãºðèéã õÿíàõ ÿâäàë õàìãèéí ÷óõàë. ªíãºðèéã õÿíàõàä çîðèóëàëòûí áóäàã÷ óóñìàëûã àøèãëàäàã.

ªíãºð íü öàéâàð øàðãàë ºíãºòýé, èõýâ÷ëýí ø¿ä áóéëíû óóëçâàð õýñýã, ø¿ä õîîðîíäûí çàâñàð õýñýã, ø¿äíèé òºðºëõèéí õîâèë õîíõîðîîð ¿¿ñäýã òóë ýíãèéí í¿äýýð õàðæ èëð¿¿ëýõýä ò¿âýãòýé áàéäàã. Èéìä áóäàã÷ óóñìàëûí òóñëàìæòàéãààð ø¿äíèé ãàäàðãóó, áóéëíû õýñãèéã áóäàæ ºíãºðèéã èëð¿¿ëäýã. Çóðàãò ¿ç¿¿ëñýíèé àäèëààð õàìãèéí èõ ºíãºð õóðèìòëàãääàã, äóòóó óãààãäàæ, ñàéí öýâýðëýãääýã¿é õýñã¿¿ä íü áóäàãääàã.

� Õîîëëîõ äàäàë áà ÷èõýðëýã àìòòàí

Àìàíä îðîõ õîîë õ¿íñ íü õîîë òýæýýë áîëæ ø¿ä áîëîí ø¿ëñíèé á ó ë ÷ è ð õ à é í ºñºëò õºãæèëä óëìààð òóõàéí õóâü õ¿íèé äàðõëàëûí áàéäàëä ÷ íºëºº ¿ç¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí ¿¿ñýõýä øóóä îðîëöäîã. ͺ㺺 òàëààñ àìíû õºíäèéä àìíû õºíäèéí íÿíãèéí áîäèñûí ñîëèëöîîíû ¿íäñýí ñóóðü áîëæ, ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé ¿¿ñýë õºãæèëä øóóä îðîëöîíî. Ò¿¿í÷ëýí õîîë õ¿íñ íü ìåõàíèê öî÷ðóóë áîëæ ø¿ëñíèé ÿëãàðàõ õýìæýý, íàéðëàãàä íºëººëºí

ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé ¿¿ñýë áîëîí ÿâöàä øóóä îðîëöäîã.

Í¿¿ðñ óñ á¿õèé ÷èõýðëýã õîîë õ¿íñíèé õýìæýýíýýñ ãàäíà õýðýãëýõ äàâòàìæ, àìàíä áàéõ õóãàöàà íü ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí ¿¿ñýõýä èõ íºëººòýé áàéäàã. Õîîë õ¿íñíèé íàéðëàãà äàõü í¿¿ðñ óñíû ¿íäñýí õýñýã íü ñàõàðîç áà öàðäóóë þì. Ñàõàð ãýäýã íü ôåðìåíòëýã í¿¿ðñ óñíû íýã õýëáýð áºãººä ýíý íü àìíû õºíäèéä ø¿ëñíèé íàéðëàãà äàõü àìèëàçàãààð çàäðàí áîëîâñðîãäîæ ýõýëäýã í¿¿ðñ óñíóóä (ñàõàð áîëîí öàðäóóë) þì. Õ¿íñýíä ñàõàðûã áàéãàëèéí ãàðàëòàé öýâýð æèìñ, çºãèéí áàë ãýõ ìýòýýð øóóä õýðýãëýõ, áóñàä õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íä àìò ¿íýð îðóóëàõ çîðèëãîîð íýìýëò áàéäëààð áóþó øóóä áóñààð õýðýãëýõ ãýñýí 2 ¿íäñýí õýëáýðýýð àøèãëàäàã þì.

×èõýðëýã õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýëáýðýýñ ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èíä ºðòºõ ýðñäýë èõýýõýí õàìààðíà. ×èõýðëýã ç¿éë àìíû õºíäèéä õýäèé õýð óäààí áàéõ òóñàì õ¿÷èë ¿¿ñýõ ¿éë ÿâö óäààí ¿ðãýëæèëæ, ýðäýñã¿éæèõ ïðîöåññ ÷ òºäèé÷èíýý óäààí áîëæ, ýðãýí ýðäýñæèõ ïðîöåññ áàãà ÿâàãääàã. Ýíý ¿éë ÿâöûí ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà íü ÷èõýðëýã ç¿éëèéí õýðýãëýõ äàâòàìæ áîëîí õýìæýýíýýñ õàìààð÷ õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Øèíãýí ñàõàð áóþó óóõ ç¿éë íü àìíû õºíäèéä õóðäàí òàðæ, á¿õ ø¿äíèé ãàäàðãóóã á¿ðõäýã òóë öîîðîëä ºðòºõ ýðñäýëèéã íýìýãä¿¿ëäýã. ̺í õýò õàòóó, çàæëóóð

7

èõòýé ÷èõýðëýã ç¿éëèéã õýðýãëýõýä òºäèé ÷èíýý óäààí õóãàöààãààð àìàíä ÷èõýð ÿëãàð÷ áàéäàã òóë ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí ¿¿ñýõ áàñ íýã ýðñäýëò íºõöºë áîëäîã.

×èõýðëýã ç¿éëèéã õýðýãëýõ äàâòàìæ íü ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èíä ºðòºõ ýðñäýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ ãîë õ¿÷èí õ¿÷èí ç¿éë áîëíî. Õýäèé ÷èíýý èõ äàâòàìæòàé õýðýãëýíý, òºäèé ÷èíýý ýðäýñã¿éæèõ ïðîöåññ èõ ÿâàãäàæ, ýðãýí ýðäýñæèõ ïðîöåññ áàãà ÿâàãäàíà. ͺ㺺 òàëààñ ýðãýí ýðäýñæèõ ïðîöåññûã ñàéæðóóëäàã õîîë õ¿íñ áàñ áàéäàã. ¯¿íä êàëüöè ôîñôîð, óóðàã èõòýé, ìºí èñãýëýí, çàæëóóð èõòýé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä îðíî.

Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä õîîë õ¿íñíèé õýðýãëýýã çîõèöóóëàõ, áà õÿíàõ:

± Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èíä ºðòºõ ýðñäýë ¿¿ñãýõ áàéäëààðàà òýíöâýðæñýí õîîë (æèìñ, íîãîî, áóóäàé) õ¿íñèéã ò¿ëõ¿¿ õýðýãëýõ.

± Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èíä ºðòºõ ýðñäýëèéã áóóðóóëàõûí òóëä ÷èõýðëýã õîîë õ¿íñèéã áóñàä öîîðîë ¿¿ñãýäýãã¿é õ¿íñíèé ç¿éë¿¿äòýé õîñëóóëæ õýðýãëýõ.

± Ñàõàðîçîîñ ýõëýí á¿õ òºðëèéí ñàõàð àãóóëñàí õîîë õ¿íñèéã ¿íäñýí õîîëíîîñ ãàäíà õîîë õîîðîíäûí àìòòàíäàà õýðýãëýõ íü ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèéã èõýñãýäýã òóë õîîë õîîðîíäûí

Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíä

àìòòàíûã õýðýãëýõ õýðýãëýýíèé äàâòàìæèéã áóóðóóëàõ.

± Ñàõàð àãóóëñàí õîîë õ¿íñíèé äîòîðîîñ íààëäàìõàé-Ẻãíºð÷ õóðèìòëàãäàõ øèíæòýé õîîë õ¿íñ íü ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèéã íýìýãä¿¿ëýõ òóë õîîë õîîðîíäûí àìòòàíû òºðë¿¿äýýñ àìàíä ¿ëäýæ, ø¿äýíä íààëäàõäàà õÿëáàð àìòòàíààñ òàòãàëçàõ.

± Ïààëàíãèéí ýðãýí ýðäýñæèõ ïðîöåññèéã äýìæèõèéí òóëä õîîëíû õîîðîíä ø¿ëñíèé ÿëãàðàõ õóðäûã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð ñàõàðã¿é áîõü çàæëàõ, èñãýëýí àìòòàé ø¿ëñ èõýýð ÿëãàðóóëäàã á ¿ ò ý ý ã ä ý õ ¿ ¿ í è é ã õýðýãëýõ.

± Çàæèëæ èäýõ õîîë õ¿íñ íü ø¿ëñ ÿëãàðóóëæ, ø¿äíèé ãàäàðãóóä ººðºº öýâýðøèõ ¿éë÷ëýë ¿ç¿¿ëäýã òóë õàòóóëàã õîîëûã ñàéí çàæèëæ èäýõ.

± ×èõýðëýã áîëîí õ¿÷èëëýã óóõ ç¿éëèéã ñîðæ øèìýëã¿éãýýð, áàëãàæ çàëãèëæ óóõ.

± ×èõýðëýã õîîë õ¿íñèéã èäýæ óóñíû äàðàà àìàà óñààð çàéëàõ áóþó ñàõàðã¿é áîõü çàæëàõ.

± Õ¿÷èë, ñàõàð áîëîí áóñàä ôåðìåíòëýã í¿¿ð óñ èõýýð àãóóëñàí õ¿íñíèé ºäºðò õýðýãëýõ äàâòàìæèéí òîîã àëü áîëîõ áàãàñãàõ.

± Óíòàõ ¿åä ø¿ëñíèé ÿëãàðàõ õýìæýý áàãàñàõ ó÷èð îðîíäîî îðîõûí

ºìíº àìòòàí áîëîí óóõ þìíààñ àëü áîëîõ òàòãàëçàõ.

± Íÿðàé áîëîí áàë÷èð õ¿¿õäèéã óíòàõ ¿åä íü øèëòýé ñ¿¿, ø¿¿ñ áîëîí áóñàä ñàõàð àãóóëñàí øèíãýí ç¿éëèéã óãæààð ºãºõã¿é áàéõ.

± Ýõ÷¿¿ä øºíº õ¿¿õäýý õºõ¿¿ëæ óíòóóëàõã¿é áàéõ.

� Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä ôòîðûã õýðýãëýõ

Ôòîð íü ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä õýðýãëýãääýã áýëäìýë áºãººä õèìèéí á¿òöèéí õóâüä äàíãààð áèø íýãäýë áóþó ôòîðèä áàéäëààð áàéäàã. Õ¿íèé áèå ìàõáîäèä ôòîðèä óñíààñ ãàäíà áóñàä õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í, ýìòýé õàìò îðäîã. Ôòîðèä àìíû õºíäèéä îðæ ø¿äíèé ïààëàí, ºíãºð äýõ íÿíä ººðèéí íºëººãºº ¿ç¿¿ëäýã áà ôòîðèä íü ø¿äíèé ïààëàíã ãàäíû íºëººíä èë¿¿ òýñâýðòýé áîëãîäîã. Õýðýâ ø¿ä ø¿äëýñýíèé äàðàà ôòîðèä îðâîë:

± Ø¿ëñýí äýõ ôòîðèäûí íýãäýë íü ñàõàðîç, ãëþêîçûã áè÷èë áèåòýíèé ýñýä 纺âºðëºãäºí óëìààð ø¿äíèé ºíãºðèéã áèé áîëãîäîã ýñèéí ãàäíàõ ïîëñàõàðèä ¿¿ñýõ ïðîöåññûã ñààòóóëäàã.

± Áàãà êîíöåíòðàöèòàé ôòîðèä íü îðãàíèê õ¿÷èë ¿¿ñýõýä îðîëöäîã

8

ô å ð ì å í ò ¿ ¿ ä è é í èäýâõèéã äàðàíãóéëæ, òýäãýýðèéí õýìæýýã áóóðóóëàõ ÷àäâàðòàé.

± Ïààëàíãèéí óóñàìòãàé ÷àíàð áóóð÷, ïààëàíãèéí ýðäýñ àëäàãäñàí õýñýãò ýðãýí ýðäýñæèõ ïðîöåññ ÿâàãäàõ áîëîìæòîé áîëäîã.

± Ôòîðèä ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí ¿¿ñýõ ÿâöûã çîãñîîõîä íºëººëºõººñ ãàäíà õóðäûã ñààòóóëäàã.

Èéìä ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä ôòîðûã äàðààõ áàéäëààð ºðãºí õýðýãëýäýã. ¯¿íä:

± Íèéãìèéí :- Óíäíû óñûã ôòîðæóóëàõ

(õýâèéí õýìæýý 1 ìã/ë)- Õîîëíû äàâñûã

ôòîðæóóëàõ (1 êã - 250 ìã)

- Ñ¿¿ã ôòîðæóóëàõ (2.5 ìã/ë)

- ×èõðèéã ôòîðæóóëàõ ± Ìýðãýæëèéí :

- Åðºíõèé: øàõìàë, ñèðîï áàéäëààð óóëãàõ

- Õýñãèéí: ëàê, ãåëü ò¿ðõýõ, óóñìàëààð àì çàéëóóëàõ

± Õóâü õ¿íèé :- Ôòîðòîé óóñìàë- Ôòîðòîé îî

Ôòîðòîé îîã õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýäýã ÷ àíõààðàõ ç¿éë áèé. Ø¿äíèé îîíû íàéðëàãàä 1000 ppm ôòîðèä àãóóëàãääàã áºãººä õ¿í ø¿ä óãààõ ¿åäýý ò¿¿íèé 25% îð÷èì õóâèéã çàëãèäàã ãýæ ¿çäýã. Õàðèí áàãà íàñíû õ¿¿õýä ýíý õýìæýýíýýñ õýä äàõèí èë¿¿ õóâèéã çàëãèäàã òóë ôòîðèä àãóóëñàí ø¿äíèé

Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíä

îîã õ¿¿õäýä 3-4 íàñíààñ ýõëýí ýöýã ýõèéí õÿíàëòàí äîð õýðýãëýõ íü ç¿éòýé áàéäàã.

� Ø¿äíèé òîãòìîë ¿çëýã

Ø¿ä öîî-ðîõ ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýð-ãèéëýõèéí òóëä ì ý ð ã ý æ ë è é í ýì÷èä òîãòìîë õóãàöààíä ¿ç¿¿ëýí çºâºë㺺 àâ÷, øààðäëàãàòàé ýì÷èëãýýã öàã òóõàéä íü ÷àíàðòàé õèéëãýí, áàéíãûí õÿíàëòàíä áàéõ ÿâäàë õàìãèéí ÷óõàë. Õàðüöàíãóé ýð¿¿ë ø¿äòýé, ø¿äýý òîãòìîë çºâ óãààæ õýâøñýí, àìíû ýð¿¿ë àõóéã ñàéí ñàõèæ ÷àääàã áîë æèëä 1-2 óäàà, ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èíä ýðñäýëòýé áóþó ø¿ä íü öîîðîìòãîé òîõèîëäîëä æèëä 2-îîñ äîîøã¿é óäàà, ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èíä ºíäºð ýðñäýëòýé áóþó ø¿ä íü àìàðõàí öîîðäîã, àìíû ýð¿¿ë àõóé õàíãàëòã¿é, ºíãºð èõòýé íºõöºëä æèëä 4 -ººñ äîîøã¿é óäàà ìýðãýæëèéí ýì÷èä õàíäàõ íü ç¿éòýé.

� Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷ íÿíãèéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ

Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí ãýäýã íü ø¿äíèé ïààëàí, òóãàëìàé ìºí ÿñæìàã ýäèéí ýðäýñã¿éæèëòýýð ¿¿ñäýã ºíãºðèéí íÿíãààñ õàìààðàëò ºâ÷èí þì. Ø¿äíèé ãàäàðãóó äýýðõ ºíãºðèéí áè÷èë áèåòí¿¿ä òîäîðõîé òîî õýìæýýíä õ¿ðìýãöýý

õîîëîîð îðæ èðñýí í¿¿ðñ óñûã ãèäðîëèçîä îðóóëæ, çàäàëñíààð ø¿äíèé õàòóó ýäèéã óóñãàõ ÷àäâàðòàé õ¿÷èë ¿¿ñãýäýã .

Àìíû õºíäèéí îëîí òºðëèéí áè÷èë áèåòíèé äîòðîîñ õ¿íä ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí ¿¿ñýõýä ãîë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã íÿí íü ìóòàíñ ñòðåïòîêîêê þì.

Õ¿¿õäèéí ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí íü ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, ÿëàíãóÿà ýõèéí ìóòàíñ ñòðåïòîêîêê íÿí òýäíèé ø¿ëñýýð äàìæèí õ¿¿õäèéí àìàíä äàìæèí õàëäâàðëàñíààñ ¿¿ñäýã. Èéìä ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëòýíä óã ºâ÷íèéã ¿¿ñãýã÷ íÿíãèéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ ÿâäàë ÷óõàë áàéäàã. ¯¿íä:

1) Ìóòàíñ ñòðåïòîêîêê íÿíãèéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ

Ýõýýñ õ¿¿õäýä ìóòàíñ ñòðåïòîêîêê íÿí õàëäâàð-ëàõààñ ñýðãèéëýõèéí òóëä ýõèéí àìàí äàõü ìóòàíñ ñòðåïòîêîêê íÿíãèéí òîîã öººð¿¿ëýõ, õ¿¿õäèéí õàëäâàðëàõ ìàãàäëàëûã áóóðóóëàõûí àëü àëü íü ÷óõàë þì.

± Ýõèéí àìàí äàõü ìóòàíñ ñòðåïòîêîêê íÿíãèéí òîîã öººð¿¿ëýõ.

- Ýõèéí ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèéã ýì÷ëýõ.

- Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë

9

àõóéã íü ñàéæðóóëàõ, àìûã òîãòìîë öýâýð áàéëãàõ.

- ×èõýðëýã õ¿íñíèé ç¿éëèéã õÿçãààðëàõ, èäñýí ¿åä çààâàë ø¿äýý óãààõ.

± Õ¿¿õäèéí õàëäâàðëàõ õóâèéã áóóðóóëàõ.

- Õ¿¿õäýä ñàõàðîç àãóóëñàí õ¿íñíèé ç¿éë ºãºõ äàâòàìæèéã áàãàñãàõ.

- Ø¿ä ø¿äýëìýãö ø¿äíèé ñîéçîîð ø¿äèéã óãààõ.

- Õ¿¿õäýä õýðýãëýäýã õîîëíû õýðýãñëèéã öýâýð áàéëãàõ.

2) ªíãºðèéí õýëáýðæèëòèéã õÿíàõ.

Ìóòàíñ ñòðåïòîêîêê íÿí íü õ¿¿õäèéí àìàíä áàéðøñàí äàðèóä ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí ¿¿ñíý ãýñýí ¿ã áèø. Õàðèí ø¿äíèé ãàäàðãóó äýýð ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èí ¿¿ñãýõ ¿íäñýí ñóóðü áîëîõ ºíãºðèéí õýëáýðæèëò ÷óõàë áàéäàã.

Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíä

± Ñàõàðîçûí õýðýãëýýã õÿçãààðëàõ.

- Ñàõàðîç õýðýãëýõ íü ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé øàëòãààíû õ¿÷èí ç¿éëñ áîëîõ ºíãºðèéí õýëáýðæèëòèéí ¿íäñýí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ.

- Ñàõàðîçûí àìàíä áàéõ õóãàöààã àëü áîëîõ áîãèíîñãîõ ÿâäàë ÷óõàë áàéäàã. ¯¿íèé òóëä àìòòàí èäýõ õóãàöàà, õýìæýýã øèéäñýíýýð ñàõàðîçûí õýðýãëýõ äàâòàìæèéã áóóðóóëæ, õýðýãëýñíèé äàðàà àìíû ýð¿¿ë àõóéã ñàõèäàã áîëãîõ.

- Ñàõàð îðëóóëàã÷èéí äàâóó òàëûã ÷ õàðãàëçàí ¿çýõ íü ÷óõàë.

± Àìíû ýð¿¿ë àõóéã ñàõèõ.- Õýëáýðæñýí ºíãºðèéã

àðèëãàõ ¿íäñýí àðãà íü ø¿ä óãààõ, çàâñàðûí óòàñ õýðýãëýõ áîëîí ºíãºð, ÷óëóóã öýâýðëýíý

- Õîîëíû äàðàà (3

óäààãèéí õîîëëîëò áà õîîë õîîðîíäûí àìòòàíû äàðàà) ø¿äýý óãààõ íü õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé áàéäàã.

- ªäºðò 1 óäàà (÷àäâàë îðîéí õîîëíû äàðàà) àìàà ñàéòàð öýâýðëýõ íü ºíãºðèéã á¿ðýí àðèëãàí ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ñàéí àðãà áîëäîã.

3) Ïààëàíãèéí ýäèéí ýðäýñã¿éæèëòèéã õÿíàõ

Ø¿äíèé ãàäàðãóóä ìóòàíñ ñòðåïòîêîêê áàéðøèæ, ºíãºð õýëáýðæñýíýýð ïààëàíãèéí ýäèéí ýðäýñã¿éæèëò íü öàã õóãàöààíû àñóóäàë áîëäîã. Ïààëàíãèéí ýä ýðäýñã¿éæèí á¿òýö íü àëäàãäàõûí ºìíº ºíãºðèéã àðèëãàí ýðãýí ýðäýñæèëòèéã õàíãàõ íü ÷óõàë.

� Ø¿ä àð÷ëàõ õýðýãëýãäýõ¿¿í

Ø¿ä àð÷ëàõ õ ý ð ý ã ë ý ã ä ý -õ¿¿íä ø¿äíèé ñîéç, ø¿äíèé îî, ø¿äíèé çàâñàð öýâýðëýã÷ ñîéç, ø¿äíèé óòàñ, ÷èã÷ë¿¿ð ìîä, àì çàéëàõ, öýâýðëýõ óóñìàë çýðýã îðíî.

Ø¿äíèé ñîéç: Ø¿äíèé ñîéçûã çºâ ñîíãîí àâàõûí òóëä ñîéçíû òîëãîé, ¿ñ, èø ãýñýí ¿íäñýí õýñãèéã ¿íäýñëýí ñîíãîíî.

Á. Ø¯Ä ÓÃÀÀÕ ÀÐÃÀ

- Ñîéçíû òîëãîé: Õýìæýýíèé õóâüä ¿ñòýé

õýñýã íü 1.2-2.5 ø¿äèéã á¿ðõñýí áàéõàä ø¿äèéã ñàéí óãààäàã ãýæ ¿çäýã. Óðòûí õýìæýý íü 18-22 ìì áàéõ íü õàìãèéí òîõèðîìæòîé. Æèæèã òîëãîéòîé ñîéçûã õ¿¿õäýä, òîì òîëãîéòîé ñîéçûã íàñàíä õ¿ðýã÷äýä çîðèóëàí ¿éëäâýðëýäýã. Òîì òîëãîéòîé ñîéç íü òàëáàé èõòýé, àìàíä õºäëºõ, óãààõ çàé áàãà áàéäàã òóë ø¿ä á¿ðèéã

ñàéí óãààõ áîëîìæã¿é áàéäàã. Õàðèí ñîéçíû òîëãîé æèæèã áàéõ òóñàì àìàíä ÷ºëººòýé õºäëºõ, ø¿ä á¿ðèéã óãààõ áîëîìæòîé áàéäàã.

- Ñîéçíû¿ñ: Ñîéçíû ¿ñèéã õàòóó, 纺ëºí, åðäèéí ãýæ àíãèëäàã. ¯ñíèé ýãíýý íü 2-3 ýãíýý áàéõ íü òîõèðîìæòîé áàéäàã.

- Ñîéçíû èø: Ñîéçíû èø íü ø¿ä óãààõàä äºõºìòýé ÿíç á¿ðèéí õýëáýð õýìæýý, ñýòãýë òàòàõ îëîí ºíãº, çàãâàðòàé áàéäàã.

10

Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíä

- Ø¿äíèé ñîéç íü áàë÷èð, ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîí ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õäèéí ãýõ ìýò÷èëýí íàñ íàñàíä íü òîõèðñîí õýìæýý, õýëáýðòýé áàéäàã áºãººä ¿¿íýýñ ñîíãîæ õýðýãëýíý.

Ø¿äíèé îî: Ø¿äíèé îîã äîòîð

± ýð¿¿ë àõóéí ± óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ± ¿ðýâñëèéí ýñðýã ± ¿íýð äàðàã÷òàé ± õ¿¿õäèéí îî

ãýæ àíãèëíà. Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä ôòîðòîé îîã õýðýãëýõ íü õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé.

Ø¿ä õîîðîíäûí çàâñàð öýâýðëýõ óòàñ: Ø¿ä õîîðîíäûí çàâñàð öýâýðëýõ óòñààð ñîéç õ¿ðýõã¿é ò¿øèëöýõ ãàäàðãóóã öýâýðëýõ çîðèëãîòîé õýðýãëýäýã þì. Ò¿øèëöýõ ãàäàðãóó íü ñ¿¿í áà áàéíãûí ø¿äíèé àëèíä ÷ ø¿ä öîîðîõ ºâ÷èíä ºðòºìòãèé áàéðëàë áîëäîã. Ø¿äíèé óòàñ íü ëàâòàé (wax), ëàâã¿é ãýæ áàéíà. Ëàâòàéã íü õýðýãëýõ á¿ðò ø¿äíèé ò¿øèëöýõ ãàäàðãóóä çàé ãàðàõ òóë ëàâã¿éã íü ãîë÷ëîí õýðýãëýäýã.

Ø¿äíèé ÷èã÷ë¿¿ð: ×èã÷ë¿¿ð íü õóâàíöàð áîëîí ìîäîîð õèéãäñýí áàéõ áºãººä ãóðâàëæèí, õàâòãàé, Ẻðºíõèé õýëáýðòýé

áàéäàã.×èã÷ë¿¿ð íü ø¿äíèé çàâñàðûí õîîëíû ¿ëäýãäëèéã öýâýðëýõýýñ ãàäíà ýíý õýñãèéí ºíãºðèéã àâàõàä õýðýãëýãäýíý.

� Ø¿ä óãààõ àðãà

Ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ ãîë àðãà áîë àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë àõóéã ñàéí ñàõèõ áóþó ø¿ä óãààõ àðãà þì. Ãýõäýý õ¿í á¿ð ø¿äèéã òºãñ óãààæ öýâýðëýæ ÷àääàãã¿é ÷ ãýñýí ýíãèéí óãààëòààð óãààõàä ë õàíãàëòòàé öîîðëîîñ ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé áàéäàã. Ø¿äíèé ñîéç õýðýãëýí ìåõàíèêààð ºíãºð áîëîí õîîëíû ¿ëäýãäëèéã öýâýðëýõ àðãà.

Ø¿ä óãààõ àðãûã õîîë óíä èäñýíèé äàðàà çºâ ã¿éöýòãýõýýñ ãàäíà, óíòàõûí ºìíº çààâàë õèéõ øààðäëàãàòàé. ßëàíãóÿà óíòàõ ¿åä ø¿ëñ ÿëãàðàõ õýìæýý áàãàñ÷, àìíû ¿éë àæèëëàãàà áàðàã çîãñîíãè áàéäàëä îðäîã òóë õîîëíû ¿ëäýãäýë õóðèìòëàãäàõ íü õÿëáàð áàéäàã.

Õ¿¿õäèéí ºñºëò-õºãæëèéí ¿å øàò á¿ðò õèéãäýõ ø¿ä óãààõ àðãà:

1. Ñ¿¿í ¿¿äýí ø¿ä ø¿äëýõ ¿å (1-2 íàñ)

Àñðàí õàìãààëàã÷ íü õºâºí ñàìáàéãààð õóðóóãàà îðîîí áóöàëñàí á¿ëýýí óñàíä íîðãîí ¿¿äýí ø¿äèéã

öýâýðëýæ ºãíº. Õºâºí ñàâõ õýðýãëýõ àðãà ÷ áàñ áàéäàã. ¯¿íèé äàðàà àìàíä ø¿äíèé ñîéçûã áàãà áàãààð õýðýãëýõ áàéäëààð äàñãàæ ýõëýíý.2. Ñ¿¿í àðàà ø¿ä ø¿äëýõ ¿å (2-3 íàñ)

Àñðàí õàìãààëàã÷ íü ñóóæ, õ¿¿õäèéí òîëãîéã ºâºð äýýðýý áàéðëóóëàí ñîéçîîð ø¿äèéã íü óãààæ ºãíº (õýâò¿¿ëýí óãààõ àðãà)

3. Ñ¿¿í ø¿äíèé ýãíýýíèé ¿å (3-5 íàñ)

Õ¿¿õýä ººðºº ø¿äýý óãààõ äàäàë õýâøèëòýé áîëíî. Óíòàõûí ºìíºõ óãààëò ¿ð ä¿íòýé áîëäîã. Àñðàí õàìãààëàã÷ íü õÿíàæ, äóòóóã íü ã¿éöýä óãààæ ºãíº. Ýíý ¿åä àæèëëàõàä õÿëáàð áàéëãàõûí òóëä õ¿¿õäèéí òîëãîéã õºäºë㺺íã¿é áàéëãàõ íü ÷óõàë þì.4. Áàéíãûí ø¿ä ø¿äëýõ ¿å (6-8 íàñ)

ßëàíãóÿà ø¿äëýæ áàéãàà 1 ä¿ãýýð èõ àðàà ø¿äèéã óãààõ àðãà ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Óðóóëûí áóëàíòàé 45 õýìýýð áàéðëàñàí ºíöºãººð ø¿äíèé ñîéçûã áàéðëóóëàí ¿ñèéã íü ø¿äýíä á¿ðýí õ¿ðýëö¿¿ëæ óãààíà. Ñóðãóóëèéí áàãà àíãèéí õ¿¿õäèéí õóâüä àñðàí õàìãààëàã÷ õÿíàæ, äóòóóã íü ã¿éöýä óãààæ ºãºõ íü ÷óõàë þì. ªíãºð èëð¿¿ëýõ áóäàã÷ áîäèñ õýðýãëýõ íü ç¿éòýé.5. Áàéíãûí ø¿äíèé ýãíýýíèé ¿å (7-12 íàñ) Áóéëûã óãààõ àðãûã ìºí çààæ çºâëºíº.

11

Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíä

� Ø¿ä óãààõ äàðààëàë ± Õîíøîîðûí àðàà

ø¿äí¿¿äèéã óãààõ áàéäàë:

± Ýð¿¿íèé àðàà ø¿äí¿¿äèéã óãààõ áàéäàë:

± ¯¿äýí ø¿äí¿¿äèéã óãààõ áàéäàë:

Õýëýý óãààõØ¿äýý óãààñàíû äàðàà

çîðèóëàëòûí õýëíèé ñîéç ýñâýë ø¿äíèé ñîéçîîðîî õýëíèéõýý óãíààñ ¿ç¿¿ð ë¿¿ ÷èãëýëä õýëèéã óãààíà.

� Õ¿¿õäèéí ýðò ¿åèéí öîîðëûí òóõàé åðºíõèé îéëãîëò

Áàãà íàñíû áóþó 3-ààñ äîîø íàñíû õ¿¿õäýä òîõèîëääîã öîîðëûã ýðò ¿åèéí öîîðîë áóþó óãæíû öîîðîë ãýäýã.

Áàë÷èð õ¿¿õäèéã ñ¿¿íèé õ¿÷ëèéí íÿí àãóóëñàí õ¿íñíèé ç¿éëýýð øºíº óíòàõûí ºìíº ýñâýë óíòàæ áàéõàä íü óãæñàíààñ ¿¿ññýí

Â. Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÝÐÒ ¯ÅÈÉÍ ÖÎÎÐÎË

ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé õ¿íä õýëáýðèéã óãæíû öîîðîë ãýæ íýðëýäýã. Óãæíû öîîðîë íü òýð áîëãîí öîîðîëä ºðòäºãã¿é õîíøîîðûí ¿¿äýí ø¿äíèé óðóóë òàëûí ãàäàðãààñ ýõýëæ, ø¿äíèé á¿õ ãàäàðãóóã íèëýíõ¿éä íü íýã çýðýã, õ¿íä õýëáýðýýð ãýìòýýäýã. Ñ¿¿í ø¿ä ø¿äëýõ ¿åä óãæ õºõºõºº áîëüñíû äàðàà ø¿äýëñýí 2 äóãààð àðàà ø¿ä ýð¿¿ë, õàðèí òºâèéí ¿¿äýí ø¿äíýýñ 1 ä¿ãýýð àðàà ø¿ä õ¿ðòýë ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé õ¿íä õýëáýðèéí öîîðîëòîé õîíøîîð íü ºâºðìºö áàéäàëòàé áîëíî (Çóðàã). Óãæíû öîîðîë íü pH íü 2.5-4.5 áóþó õ¿÷òýé õ¿÷èë ¿¿ñãýõ øèíæòýé, èõ õýìæýýíèé ñàõàðîç àãóóëñàí

øèíãýíèéã ø¿ëñ ÿëãàðàëò áàãàñ÷ àìíû õºíäèéí ýðõòýí¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãàà áóóðñàí øºíèéí öàãò ºãñºíººñ ¿¿ñäýã ãýæ ¿çäýã.

� Ýðñäýëò õ¿÷èí ç¿éë

Ýíý íü õ¿¿õäèéí õºõºõ áóðóó äàäàë ººðººð õýëáýë áîð õîîëîíä îðîõ ¿å íü ºíãºðººä áàéõàä óäààí õóãàöààãààð óíòàõäàà ýõèéíõýý õºõèéã õºõºõ, ñ¿¿ áîëîí ÷èõýðòýé øèíãýíýýð óãæñàíààñ ¿¿ñäýã. ̺í çàõ çýýëä ºðãºí òàðõñàí ñïîðòûí óíäààãààð áàë÷èð õ¿¿õäèéã øºíº óíòàõûí ºìíº õîîëëîõ íü ýíý öîîðëûã ¿¿ñãýõ ýðñäýëò õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã.

Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë ìýíä

Çîõèîã÷: Á.Îþóíöýöýã (ÝÌØÓÈÑ, ÍÀÑÑ, ÕÍÀªÑÓÑ òýíõèì)

Íîðâåãèéí Òóñëàìæèéí ÁàéãóóëëàãàÝð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû

òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã áýõæ¿¿ëýõ òºñºë

Õîâä àéìàãÓòàñ: (0) 1432-2-2226Ôàêñ: (0) 1432-2-2226

Ãîâü-Àëòàé àéìàãÓòàñ: (0) 1482-2-4554Ôàêñ: (0) 1482-2-4554

Áàÿí-ªëãèé àéìàãÓòàñ: (0) 1422-2-3031

98990084

Ýð¿¿ë õ¿¿õýä - ýõ îðíû èðýýä¿é!