ahmet hamdi tanpınar - beş Şehir

8/8/2019 Ahmet Hamdi Tanpnar - Be ehir

1/145


2/145


3/145


4/145


5/145

altndaki dar ile odasnda geirdii ibadet ve murakabe saatlerinde, yan banda gne vurduka yaldakislerle prldayan ve stne diz kt toprakta bir nevi iva gibi gizlenmi duran bu tatan dnya,kendisininkinden bsbtn ayr zaferleri terennm eden bu iyi yontulmu mermerler, o sert ve kibirli Rhemehrisi ehreleri acaba onu rahatsz etmiyor muydu? Bu velinin rahman ryasna komularnn msktundan szan dnce ve duygulan bilsek ne kadar iyi olacakt.

17

ANKARA

Roma, an ve evketinin iinde madd hazlarla sarho, ftuhatlarn yapt, messeselerini kurdu, kanudzeltti. Kale, kpr, yol, su kemeri, mabet, hamam, hipodrom, heykel ve bin trl bideyle yaad zmuharip alnn ssleyen elenklerle beraber taa topraa tesbi t etti. Aradan asrlar geti. Bu marurmuharip, yorulan sinirleri kanl ve ehvetli oyunlarla uyuturmaya alrken cihangir haritas, acemi aelinde kalm bir kaplan postu gibi paralanp yrtld. Ankara ehri, imparatorluun arazisinin yansndfazlasyla beraber bsbtn baka bir milletin eline geti. Kadm medeniyetin eserleriyle rtl toprakbir nizam iek at, kk, mtevaz mabetlerde baka bir Allah'a ibadet edilmeye, Ankara Kalesi'ninbaka trl hasretlerin trkleri sylenmeye baland. Ve gnn birinde bu topran yeni sahipleri iin

yetien saf yrekli bir kyl ocuu, Roma'nn zafer mabedi ve biraz sonra da Bizans bazilikas olan bbidenin yan bana muhacir bir ku gibi yerleti ve insanlara kadm imparatorluun ayakta durmasnsalayan hakikatlerinden ok baka bir hakikatin srrn at. Bu lednn nazlarn, hiret saadetlerinin,kendisini sevgide tamamlayan ruhun, bir nur tufan gibi itiyakn, kendi derinliklerinde Allah' bulan bmurakabenin hakikati idi. Hac Bayram, eritii bu hakikatin evkiyle:

Bilmek istersen seni Can ire ara can Ge canndan bul an Sen seni bil sen seni!

diye haykrr. Fakat Hac Bayram, sade Hakla Hak olan bir veli deildir. Trk cemiyetinin bnyesindegerekten yapc bir rol de oynar. Kurduu Bayramiye tarikat esnaf ve iftinin tarikatidir. Bylece AHorasanl Baba lyas'la balayan geni kyl hareketiyle ahlik tekilt onun etrafnda birleir. Dahasalnda hareket o kadar geniler ki II. Murad yan banda gelien bu manev saltanattan rkerek e

Ankara'dan Edirne'ye getirtir. Ve ancak 18

BE EHR

niyetlerinden iyiden iyiye emin olduktan sonra onu geriye gndermeye raz olur. Hakikatte bu tela hlzum yoktu. Hac Bayram, imparatorluun i nizamn yapyordu.

ok defa Ankara ovasna bakarken Hac Bayram'n mrnn sonuna kadar mritleriyle ekip bitii tadnrm. Acaba hangi tarafa dyordu? Belki de kendi yatt camiin bulunduu yerlere yaknd. B

ova onun zamannda imece ile ileniyordu. Anane Hac Bayram'la stanbul fethinin manev ve nuran olan Akemseddin'i bu ovada karlatrr. Akemseddin o zamanlar devrinin ilmini ilahiyattan tbba, nmusikiye kadar renmi, fakat bir trl ruhundaki susuzluu gideremedii iin yzn tasavvufa evkendisine mrid arayan gen bir limdi. Nihayet dayanamayp eyh Zeyneddin-i Hfi'nin yanna gitmOsmanck medresesindeki mderrisliini brakp yola kar; fakat Halep'te bir gece ryasnda bir ucu gemi bir zincirin br ucunu Hac Bayram'n elinde tuttuunu grr ve nasibinin Hac Bayram'dan oanlar; yoldan dner.

Ankara'ya geldii zaman Hac Bayram' mritleriyle ovada mahsul toplarken grr. Yanna yaklar; filtifat grmez. Aldrmayarak ie giriir; yemek zamanna kadar eyhin mritleriyle beraber alr. Yemolur. Hac Bayram kendi eliyle a datr. Fakat Akemseddin'in anana ne burak orbas, ne yourtartan a da kpeklerin nne dker. Akemseddin darlp gidecei yerde eyhin kapsnn kpekleriyl


6/145

onlarn anandan karnn doyurur. Bu alak gnlllk, bu teslim zerine Hac Bayram onu yanna mritlie kabul eder. lnce de kendisine halef olur; yahut hi olmazsa tarikatin fazlaca eriat kolu oeyh tanr.

Fatih'e stanbul'un fethinde o kadar yardm ettikten sonra ekilip kyne gidecek kadar vakar ve hayssahibi olan, mektuplarnda ona sahip olduu manev rtbeden bir akran gibi hitap eden, nasihatler vere"Eer padiaha huzr-i srmiz matlup ise biz an-

19

ANKARA

da varrz veya padiahla diyar- Arabi beraberce feth ederz." diye ufuk gsteren Akemseddin'in eykpekleriyle bir sofraya oturmas ancak XV. asr Trkiye'sinde grlr.

Hac Bayram'n kinat ve insan beraberce olu hlinde gsteren bir manzumesi vardr ki, bilhassa bibu on XV. asr Trkiye'sinin deta manzarasn izer:

Ngelan ol -ara vardm, ol an yaplr grdm, Ben dahi bile yapldm, ta ve toprak arasnda.III

Seluk devrinden ve sanat ilerinde onun devam olan anlerden Ankara'da byk eser kalmad. KonySivas'da, Nide ve Kayseri'de, Aksaray'da grp ta iiliine hayran olduumuz o byk kapl binaltuladan, alaca kanatl bir ku gibi sabah klarnda uan minareler Ankara'da yoktur.

O muhteem minberiyle II. Kl Arslan'n olu Sultan Muhiddin Mesud'a kadar kan ve Orhan GaziMurad zamanlarnda tamir edildiini, bulunan kitabelerden bildiimiz slbu alt st olmu Aleddin Cancak yeriyle o devirdendir ve etrafnda bulunmas icap eden tesislerden hibir ey kalmamtr.

Halbuki Seluk byk yapc idi. maret, cami, medrese, trbe bir yn eserin bulunmas icap ediyordasl Seluk maceras Konya, Kayseri ve Sivas arasnda geer. Ankara Artukoullar, Saltuklar, MengDanimendliler gibi byk ve istil devirlerinden kalma feodalitenin hkmnde deildi. Asl slledenyalnz yukarda bahsettiimiz Sultan Muhiddin Mesud meliklik yapar. stelik bu i kale byk kervanzerinde deildir.

Ankara, ksa bir mddet Aleddin Keykubad'n ehri oldu. Bu kabna smayan, fakat tahta geer geyapt ilerle saltanat

20

BE EHR hrsna hi olmazsa devrin rf iinde hak verdiren padiah, babas I. Gyaseddin Keyhsrev znik

mparatorluu hudutlarnda yapt muharebede ehit olur olmaz, aabeysi ve gurbet arkada z-zeddKeykvus'un elinden taht almak iin harekete geer ve muharebeyi kaybedince Ankara kalesine kapaehir uzun mddet ehzade'nin dvasn tutar. Fakat zafer midi kalmaynca konumalar balar, hayatdokunulmamak artyla teslim olur. Uzayan muhasara esnasnda zzeddin'in kararghnda padiah vemaiyetindeki beyler iin kkler, evler yaptrlmt. Ayrca zzeddin Keyk-vus ehrin dnda bir de myaptrmt.

Aleddin Keykubad, kendisi kadar byk bir hkmdar olan kardeinin Sivas'da veremden lm zekapatld Malatya kalesinden karlp tahta geince bu teslimin hacaletini ve lm korkusu ile geen


7/145

hatrlatan bu medreseyi yktrr. Kendi ad ile anlan camiini bu muhasara gnlerinin htras olarak yayahut da o gnlerde tamir ettirmi olmas ok mmkndr.

Ankara, Aleddin Keykubad'n lmnden sonra Seluk tarihinin byk facialarndan birine ahit oluII. Gyaseddin Keyhsrev'in veziri o ok zalim, alabildiine haris Sadeddin Kpek rakipleri olan merpadiahn zaafndan istifade ederek bir bir ortadan kaldrrken, emirlmera Taceddin Pervane'yi de, vbir muganniye ile nikhsz yaad bahanesiyle Konya ulemasndan ald bir fetva ile burada recm eTaceddin Pervane, Sadeddin Kpek'in emirler arasnda yapt temizliin banda onunla berabermi. haris vezirin ii azdrdn grnce srann kendisine geleceini anlayarak, hkmdar tarafndan idarehslat kendisine verilen Ankara'ya ekilmi. Sadeddin bu son rakibini ortadan kaldrmak iin, elindengnde Konya'dan Ankara'ya o zamana gre yldrm sratiyle gelir ve ehrin ayak takmn yar belinetopraa gml bu kumandan ldrmeye (bn-i Bb'nin tabiriyle) mecbur eder. Gariptir ki ayn vezirkatili Gyaseddin'in elinden saltanat almak iin I. Gyaseddin Key-

21

ANKARA

hsrev'in ehnaz adl Konyal gzel bir kadndan doan gayri meru ocuu olduunu etrafa yayyordMamafih bn-i Bb bu meseleden bir hakikat gibi bahseder. Kanl lmn o kadar sk grld o devbile bu vak'a tek basnadr. Ve haysiyet krc ekliyle ister istemez ekememezlie byk bir hncn dakartn dndryor.

Seluk camilerinin plannda olan ah eserlerine gelince onlar da ancak mihrap ve minberlerindeki iistunlar ile gzeldir. kalenin eteklerinde hi olmazsa bugnk vaziyetlerinde ehre byk bir ey iletmezler. ster Moollara tbi olsun, isterse mstakil olsun Ankara'da sren yarm asr bir ah hakimiyvardr. Bu, burjuvazi deilse bile artizanann ve arnn ehri idaresi demektir ki, ark tarihinde az tesedilir.

Osmanl devri, Fatih'in veziri Byk Mahmud Paa tarafndan yaptrlm bir han ve bedestenle balayeni imparatorlukla balayan yeni nisbet fikrinin eserleridir. Fakat Osmanl hibir zaman Seluk gibi yolmad.

Tamirden sonra on kubbesiyle birdenbire meydana ok vazh bir cmle gibi kan bu bedestende bugkazlardan gelen Hitit eserlerinin daima artc plastikleri, bugnn sanatna o kadar yakn sluplaryaltnda asrlarca sren uykularndan henz uyanm gibi bakan gzleriyle seyretmek beni daimadndrmtr. Yaanm hayat unutulmuyor, ne de bsbtn kayboluyor, ne yapp yapp bugnnveyahut dnn terkibine giriyor.

IV

Bir Trk ehrinden bahsedip de Evliya elebi'yi hatrlamamak kabil deildir. Cetlerimizden iki kii vharitasn benimsemilerdir. Bunlardan birincisi Mimar Sinan'dr. XVI. asr Trkiye'sini onun eserlerinbulmak daima mmkndr. mparatorluun bu

22

BE EHR

dehadan payn almam pek az byk ehri vardr. O kadar ki Sinan denilince gzmn nnde son dnisbetli yontulmu bir mcevher dizisine benzeyen irili ufakl binalar, t Macaristan ierisinden balay

Akdeniz'e ve Basra Krfezi'ne kadar iner. kincisi bal bana bir vatan aynas olan Evliya elebi'dir. bazen ufak ilvelerle, fakat daima asln byk izgilerine sadk kalarak, btn XVII.asrTrkiye'sini v


8/145

Evliya elebi'nin Ankara's muasr olan yahut sonradan gelen seyyahlarnkine pek benzemez. Daha zfantastik bir sergzetin etrafnda toplanr. Ankara'ya gelen Evliya, vaka bu ehri kalesi, hisar, paa sserdar, husus kazan kaynaklan, bahelerinin meyvas, mektep ve medrese, cami saylar ve detleriytasvir etmekten geri kalmaz, fakat asl orkestrasyonunu bugn, yatt yerin ad bile unutulan bir Trkevliyasnda yapar. Evliya'nn Hac Bayram- Veli iin bir hatim balad halde kendisini unutmasna Erdede Sultan gece onun ryasna girmekle kalmaz, ayn zamanda gaipten gnderdii bir eliyle sabahona kendi merkadini gsterir. Evliya elebi'nin el ele Ankara sokaklarnda yrd ve sonra birdenbtecesss yznden kaybettii gaip lemlerden gelen bu rehberin elleri kemikmi ve sesi toprak altndgibi derin ve boukmu. Verdii izahlara gre, tasavvuf tarihinde mhim yeri olmas lzm gelen bu ESultan' bu sefer Ankara'da epeyce aradm. Bu vesileyle bilmediim birok eyi rendiim hlde, onutrl bulamadm. Yalnz bu ilerle yakndan ilgili bir Ankaraldan Kubaba diye anlan bir eski yatrnSultan olmas ihtimali bulunduunu ve mezarnn da imdiki Hal civarnda yeni yaplan bir mektebin akaldn rendim. Seyahatlerine doruluundan phe ettirecek derecede latif ve mizah bir rya ilebalayan Evliya elebi'nin ryalarna ne kadar inanabiliriz? Bunu pek bilemem. Zaten ben Evliya eltenkit etmek iin deil, ona inanmak iin okurum. Ve bu yzden de daima krl karm. Hikyesini oksonra kale ve eski Ankara'da yaptm gezintilerden dnerken ok defa bu yollarda bir sabah vakti, Evelebi'nin yann-

23 ANKARA

da gayp leminden gelmi rehberiyle konua konua yrm olmas ihtimali benim iin ehrin mazisyaadm saati birletiren garip bir zevk oldu.

Ankara Kalesi'ne ktm. Gzmn nnde artc deiiklikleriyle Ankara ovas uzanyor. Arkadateker etraftaki dalar, kk tepeleri ve urada burada birdenbire scakta bir tas serin su vehmiyle bozortasnda yemyeil bir glge yapan kk kyleri sayyoruz. Keskin bir k, etrafmda bir zafer borusnlyor. Sert rzgrda, bulunduumuz tepenin yass ekli -Evliya elebi olsa Pete iin yapt gibi babenzetirdi- tam bir gemi kpetesi hlini ald. Zaman denizlerinde onunla beraber yzmeye hazrlanyBu rzgr, bu mucizeli gemi ile insan nerelere gtrmez. Buraya karken grdklerimizle hangimedeniyetlere, hangi alara gitmeyiz? Fakat hayr, Ankara bu cinsten tarih bir hlyaya kolay kolay ivermiyor. Burada tek bir vak'a, tek bir zaman, tek bir adam muhayyileye hkmediyor. Bu ehir kendiskadar ona vermi ve onun olmu. Eti arslan. Roma stunu, Bizans bazilikasndan kalma ta,Timurlenk

Yldrm muharebesi, hepsi sizi dnp dolap yirmi yl evvelin etin gnlerine ve ifal arlarna gtonun tabi neticesi olan byk meselelerle karlatryor.

Bu o kadar byle ki, Ankara, stikll Mcadelesi yllarndan btn mazisini yakarak km denebilir.

Ovaya bakyorum; o muharebeler buna benzer ovalarda, mor glgeli srtlaryla ufku plastik bir maddeyouran bu dalara benzeyen dalarda geti. nn zaferini millete ve tarihe mjdeleyen telgraf yazar

Garp Cephesi Kumandan'nn gz nnde olan manzara, ufak tefek deiikliklerle bu grdm mandevamyd; galip kumandan bu tepeye, yahut yan bandakine, bi-

24

BE EHR

raz tede, sada solda grnen tepelere benzer bir yerden dman askerinin katn, Bozyk'n yaseyretmi, gene byle bir yerde asrlara verdii mjdeyi yanndakilere dikte ettirmiti:

"Saat 6:30'dan sonra, Metristepe'den grdm vaziyet; Gn-dzbey imalinde sabahtan beri sebat eddmdar olmas muhtemel bulunan bir dman mfrezesi sa cenah grubunun taarruzuyla gayrimuntaz


9/145

ekiliyor. Yakndan takip ediliyor. Hamidiye istikametinde temas ve faaliyet yok. Bozyk yanyor. Dbinlerce maktulleriyle doldurduu muharebe meydan silhlarmza terketmitir.

Garp Cephesi Kumandan smet"

Sade, tok ve son derecede vazh belgatyla gzmzn nnde bir harp sahasn, yangn, l ve yarkarkl, ufukta kaan ve kovalayan muharipleriyle, kendi panoramas iinde canlandran bu satrlarbir edebiyatla ilk defa karlayorduk.nn'nde gen kumandan smet Paa, 1922 ylnn 26 Austos gecesi Dumlupnar'da Bakumandan M

Kemal eer -uyudularsa- nasl bir rya grdler? Milletlerine hazrladklar istikbal kendilerine ald geceler dncemi baka byk geceye, 1071 senesi Austos'unun 26. gecesine gtryor. Malazgirt'tbileinin kuvvetiyle, dehasnn zoruyla bize bu aziz vatann kaplarn aan Alparslan', muharebe emrvermeden evvel hangi kuvvetler ziyaret etti ve ona neler gsterdi? ktada genileyecek yeni bir Rokurmak zere olduunu, talihini, avular iinde tad milleti, yeni bir tarih ve corafyann emrine vyeni bir terkibin domasna bir nar gibi yetiip kk salmasna sebep olduunu acaba hissetmi miydtanmad dehal ocuklar mstakbel zaferlerin kumandanlar, henz sylenmemi iirlerin airleri, heykselmemi aheser yaplarn mimarlar, henz duyulmam namelerin bestekrlar etrafnda henz

amam bir lec-25

ANKARA

rin glleri gibi dolamyorlar myd? Gzlerinde Sultan Han'ndan, nce Minare'den bir hayal yok muyokduysa, btn bunlardan habersiz, bu mjdeleri iinde konuur bulmadan o byk ii nasl yapt? Nsenede Malazgirt'ten Akdeniz kylarna, bu topran tanmad ve tatmad bir ideali tad? Fatih'infethinden evvelki uykusuzluklar, Bk'nin ve Nedim'in, Neat ve Nil'nin Sinan'la Hayreddin'in, Kasile Dede'nin, Seyyit Nuh'la Tab' Mustafa Efendinin ve daha yzlerce onlara benzeyenlerin dehalarna kaderi kendisine tamasndan gelen bir sabrszlktan baka ne olabilir? Ve eer o mbarek ar olmasbtn bu eserler nasl doarlar, hangi mucize ile eski hayat aac yeni meyvalarla donanrd?Mustafa Kemal ve arkadalarn Anadolu yollarnda dolatran, binbir glkle gretiren yapc ve y

ar, Malazgirt'in ve byk fethin balad ii asrlar boyunca devam ettirecek ve nasl Sinan ile Nedi Yunus ile Itr'yi muzaffer ryalara borlu isek, gelecek alarn erefini yapacak olan isim ve eserleri dnn'nde, Sakarya ve Dumlupnar'da harita banda geen uykusuz gecelere ve bu gecelerin ar ykkemik ve kan pahasna tayan isimsiz ehit ve gazilere borlu kalacaz.

Ankara Kalesi bu akam saatinde bana bir milletin, tarihinin ne kadar uzun olursa olsun, birka ana vaetrafnda dnp dolat, birka byk ve mbarek ryaya, yaratc hamlenin ta kendisi olan bir imandevamna bal olduunu bir kere daha retti.

26

ERZURUM

I

Erzurum'a defa, nde de ayr ayr yollardan gittim. Bu yolculuklarn birincisinde hemen hemen denecek bir yataydm. Balkan Harbi'nin sonunda, iki felketli muharebe arasndaki o ksa, azapl soluylnn banda, babamn memur bulunduu bir ark sancandan dnyorduk. On bir gn, belki daha sren, geceleri adrda, bcek seslerinin geni bir dut yapra gibi drt bir yanndan yiyip bitiremediklsonsuz tabiat iinde, deirmen veya dere uultularn dinleyerek, obanlarn birbirlerini ardklar se


10/145

karanlkta fazla kmldanan hayvanlar azarlayan yahut gecenin toplad hayaletlerden rken bekikpeklerinin havlamalanyla rpererek, sabahlar krc bir soukta donmu ellerimin farknda olmadhareketlerine aarak geen bu yolculuu hi unutmam. Byk anneannemin masallaryla Kerem'den,nus'tan okuduu beyitlerle, bana retmeye alt yldz adlaryla muhayyilemde byl htras hlprl tutuur.

Babamn, aadaki dereyi grmek iin, sarkt maz aalar arasndaki bir uurum, Botan Suyu'nunkollarnn yer yer gnee boduu yeil bir ova, ancak kenarndan getiimiz Bitlis ehri namna bir bdkknnn camlarna dizilmi grdm kk lamba ieleri; Balkan Harbi'nin kim bilir hangi cefaskatlandktan sonra memleketine yorgun dnen bir redif taburuyla

27

ERZURUM

stnde karlatmz eski, harap Murat Suyu kprs, nihayet bir gece, dibinde yattmz Yldz Dgn uzandan getiimiz Sphan Da, sonra bu dalarn benim ocuk muhayyilemde yapt acayip

Bu dalardan sonra k Kerem benim iin bir hayalet yolcu gibi kervanmza taklmt. Zaten ninemhatrlaylar yznden bu yolculuk biraz da onun namna yaplyor gibiydi. Bu Trabzonlu kadnn btcorafya bilgisi memleketiyle genliinde gittii Yemen, Mekke, bir yana braklrsa, bu hikyeden gebilgiden ziyade dine benzeyen bir corafya idi. Btn akarsulara, dalara canl, ebed varlklar gibi baSanki iir, din, gurbet duygusu hayat tecrbesi, birbiri ardnca yaanm hayatlarn ryalarmzda birbikarmasna ok benzeyen bir yn inan art bu dalar, dereleri onun iin ilh varlklar yahut veligetirmilerdi. kide bir beni mahfesinin yanna ararak biraz sonra uzandan geeceimiz veya huzuvaracamz ebediyetin adn, varsa hikyesini syler, Yunus'tan, k Kerem'den beyitler okurdu. SpDa'nn yolumuzun hangi tarafna deceini, hangi gece Yldz Da'nn dibinde konaklayacamzmekrecilerden daha yola kmadan sorup renmiti. Onun iin ikimiz de hazrdk.

Bu dalar sadece adlaryla memleketin bir kesinde bir nevi "semvt" ryas kurmu gibidirler. Asboyunca bu yaylalarda sr otlatan, kn gnlerce sren kurt avlar yapan, masal kzlar bakl geyiklpeinde yolunu aran, hulsa hemen btn seneyi yldzlarla sarma dola yaayan insanlarn ryas. yzdendir ki bu dalarla ilk defa karlaan ve tpk aydnlatt su paras iinde alkalanan bir k gionlarn kudret ve nfuzlarnn muhayyilemizde ayr bir ekilde canlandrd manzara iinde adlarn dyolcunun, bir an bile olsa, bir nevi ebediyet vehmiyle dolma-mas, hviyetlerini yapan uzletin bir kadeduygusu hlinde kendisinde yerlememesi kabil deildir.

Yldz Da'nn dibinde, gecenin drt bir yandan getirip adr-

28

BE EHR mzn zerine ykt bin trl ses ve uultu arasnda ben hep bu dan yle bir grdm marur ve

dumanl ban dnmtm. Onda bir nevi Ecdat Tanr ehresi sezer gibiydim. Bana yle geliyordu kulam biraz daha iyi versem, yldzlarla ne konutuunu duyacaktm. Kim bilir, belki de her gece, oyerden ellerini uzatarak, tpk yl nce Sinop'ta iptidai mektebine giderken her sabah nnden getiMuvakkithanenin penceresinden, evkle byk asma saatleri kurduunu grdm ihtiyar gibi, yldzlsaatini kuruyor, Kervankran'laobanyldz'n, Byk Ayf yi, Kk Ay'yi, Alayan Kadnlar, kiminiindeki yalnzlna hzn duyduum, kiminin kadife kadar yumuak ve koyu karanla uzatt mcesalkmlarna imrendiim btn teki yldzlan birbirine ayarlyor, gnein doaca dakikay, ayn sihisandalnn geecei sular tayin ediyor, doan ocuklar gk deflerine parlak bir noktayla iaret ediyorlenlerin adn bir baka yldzn gzlerini yavaa yumarak siliyor, hulsa kinat ve kader dediimiz b


11/145

gidi gelii oradan tek bana ve kendi kendine idare ediyordu. O gece Yldz Da'nn eteinde yatarkbenim ocuk hayalim, bugn bile ne olduunu bilmediim, fakat hangi derin kaynaklardan geldiini atahmin edebildiim bu tesirin altnda idi. adrn karanlnda, her yann, her eyin sihirli bir kimya iyzdn, yldz parltlaryla ykanp temizlendiini, iten bydn sanyordum. yle ki akamlsrleriyle da yoluna doru ktn grdmz kl abal Bingl obanlarna ertesi sabah gene rastgbu kl abalar zerimde deta yldz klarndan rlm bir harmani tesiri yaptlar ve srnn koyunlababamn kitaplar arasnda seyrettiim kinat haritasnn o muhteem ve hoyrat bakl kou gibi iimirperme ve hayretle doldurdular. te birka gn sonra Erzurum'a bu duygularla, tpk koyunlarn btyaz boyunca menzil menzil bu otlaklarda otlata otlata gz banda ehre getiren Cizre ve Bingl obangirdim.

O zamann Erzurum'u, on yl sonra 1923'te grdm Erzu-

29

ERZURUM

rum'dan ok bakayd. Her trl kyafette bir kalabaln ar pazarn doldurduu, sara, kuyumcu, b

dkknlaryla senede o kadar maln girip kt hanlaryla, ambarlaryla, eraf ve yn, esnaf, otuz smedresesi, elli drt camisiyle, ran transitin besledii refahl ve mmur Erzurum'la on yl sonra grdharap ehir arasnda kolay kolay mnasebet tasavvur edilemezdi. Sonradan rendiime gre, muhteliarlarnda on binlerce zenaat alr, saralarnn yapt eyerler btn ark vilyetlerine hatt Tebrkadar gidermi. Ben babamla, annemle gittiimiz siyah kehribarclar imdi bir masal gibi hatrlyorumve yar aydnlk dkknlarda ince, dikkatli, iin terbiyesini alm, deta i terbiyesiyle durulmu birtakadamlar, oturduklar yerden konuuyorlar, pazarlklar ediyorlar, ellerindeki kehribar ilerini hav dkuha alvarlarna srterek cilalyorlard. Sonra keskin bir mein kokusu, yumuak derinin deta sndkvamn bozduu tokmak sesleri ve bir yn uultu...

II

Bu sefer geldiim Erzurum baka bir Erzurum'du. Ona Dou Anadolu dalarnn eski bir arap gibi ztakdis edilmi, ruh besleyici uzletinden deil, drt Cihan Harbi ylnn ve stikll Sava-'nn stndengelmitim. Vaka bu sefer de muhteem bir tabiatn arasndan gemitik; fakat ona, birinci seferde oldugibi, her eyini yeni ve harikulade bulan bir ruhla deil sihrini bir yn strap tecrbesinin soldurduugzle bakyordum. Ne Zigana-lar'n her dnemete bir kere daha artc olan gzellii, ne Kop Da'ihtiam beni peinden srklemiyordu. Dekordan ziyade bu yerlerde birka yl nce oynanm kanl otesiri altndaydm. Tiyatroda nasl bo sahnede dekorun oyalad seyirci, sz balar balamaz btn oteferruat grmez olursa, ben de ylece insan strab karsnda tabiat gzelliine kaytszdm, yabanc

30

BE EHR

Gmhane'den sonra yava yava artan bu duygu, Erzurum'da deta ezici bir hle geldi. kinci defagrdm bu ehir, artk ark vilyetlerinin iktisad merkezi, yaylann gl, bu havalide sylenen trkyarsndan ounun gzelliini vd eski Hr-zurum deildi. Harp, hicret, katliamlar, tifs, eit eizerinden ar bir silindir gibi gemi, her eyi ezip devirmiti.

Hibir yerde memleketin Birinci Cihan Harbi'nde geirdii tecrbenin acl burada olduu kadar vugrlemezdi. Bu, eski ressamlarn tasvir etmekten holandklar ekilde, lmn zaferi idi. Drt yl, bu


12/145

dalarda kurtlara insan etinden ziyafetler ekilmi, lm her yana doludizgin saldrm, semeden avlaUursuz trpan durmadan, bir saat rakkas gibi ilemi, rastgeldii her eyi bimiti. Bununla beraber, altm binden sekiz bine inen Erzurum Mill Mcadele'ye nayak olmu, Ermenistan zaferini idrak etmyava sa kalan hemehrilerini toplamaya balamt.

lmn zaferinin yan banda, imknsz bir kn kasp kavurduu bir bahede, buzlarn kilidi zlzlmez balayan o acayip baharlar gibi, yava yava hayatn trks ykseliyordu.

Yklm ehirde yeniden genler evleniyor, ocuklar douyor, yars toprak olmu evlerde baba ocaklttyor, akamn alaca karanlnda kl art ocuklar trk sylyorlar, adlaryla artk mevcut olmaeylere hudut izen ehir kaplarnn nndeki meydanlarda davul zurna alnyor, cirit, bar oynanyor

Hulsa frtnann datt kartal yuvas yeniden kuruluyor, sa kalanlar gnein adna neide sylyoHer yerde maraz denebilecek bir bahar enlii vard. Kvamn henz bulmam olan bu canllk insannce grm olduum muhteem yazdan daha baka trl saryordu. Bu, her eye ramen hkm srehayatn zaferi idi. O, geni aknda kendisiyle birlikte gelemeyenlerin etrafn zalim bir yalnzlkla evyolunda yryordu.

Fakat drt kapl ehrin kendisi yoktu. Denebilir ki asrlarca31

ERZURUM

gururunu yapan ve topluluk hayatna istikamet veren serhat ehri ruhundan baka ortada pek az eykalmt. Bu ykl, Erzurum'da ilk defa m oluyordu? 1828 malbiyeti, 1876 felketi ve daha nce bisyanlar muhakkak ki buralar gene sarsmt. Birincisinde yz otuz iki bin olan nfus, yz bine inmitkincisinde ehir kknden sarslmt. Fakat bu seferki ykl ok baka bir eydi. Bu sefer lm, gerkendinden baka hibir canl ey koymamak ister gibi, ehre saldrmt. Gerekten kendi mal olan ubucaksz bir mezarln bir ucundaki kk bir ehir iskeleti, artk sadece bir harabeyi evreleyen birkadyla birka bozuk yol brakarak ekilip gitmiti.

Hemen herkesin yalnz kendisinin anlatabilecei bir hikyesi vard. Hemen herkes birka kiiye alyakbetini hl bilmedii bir sevdiini bekliyordu.

Bir ihtiyar adamdan bahsettiler ki yllarca pencere nnden ayrlmamt. Kafkasya'ya giden torununudnmesini istiyordu. mahallelerde her kap alm hl heyacanla karlanyor. in garibi, aradan bgetii halde, hl tek tk dnenler oluyordu. Sibirya buzlarn zdke, Hint cengelleri yol verdikeyaamakta oluuna kendisi de aran akn bir biare yurduna dnyor, kurtulduu cehennemin hikinsanst kudretini, katlanlan strabn byklnden alan yeni bir Odise gibi ehre yaylyordu. K

ky kahvesinde Kamatka'nn souunu, Seyln'n scan, Madagaskar'n ylanlarn her gn baka bazlardan dinlemek kabildi.

Bir dostum anlatmt:

"Daha ehre girmeden, Akale'de yattm hann kahvesinde, esirlikten yeni dnen yank yzl, tek kobiare bana, giderken brakt olu, kars ve anasndan hibirini, hatt evinin yerini bile bulamad igirdii gnn akamnda ehri terkettiini syledi.

- Peki imdi nereye gidiyorsun? diye sordum.

32


13/145

BE EHR

Bir mddet dnd. Yz alt st olmutu. Nihayet:

- Efendi, dedi; nereye gittiimi ne sorarsn? Geldiim yeri sana syledim, yetmez mi?

Doru sylyordu. Geldii yeri renmitim".lm bu kadar yakndan koklad insanlarn peini kolay kolay brakmyordu. Er ge bir tarafta kar

kyor, sofrasn ayor, "Buyurun!" diyordu. Baka bir ey yapamad iin sadece hatrlatyordu.

Her mecliste, yol stnde braklm ihtiyarlarn, st emen ocuunun ayak altnda ezilmi paralarnkundaklayarak ninni syleye syleye yola koyulan annelerin, sahibinin gsn bana dayayp len catlarn htras diriliyor; kaybolan ar, yklan ehir, bozulan ev, birdenbire suyu ekilmi bir nehir giortadan silinen btn bir hayat dinmeyen yaralar gibi kanyordu.

Erzurum hatrlyordu: gmld toz ve amur ynnn iinde canl dnn, drt kapsndan girip'

kervanlar, ar pazarnn uultusunu, alan insanlarn temiz yzleri ve salam ahlk-lanyla ehrin hkutsilik katan limlerini, gzel sesli mezzinlerini, her yl hayatna yeni bir moda temin eden dnleresnaf toplantlarn, bayramlarn idare eden ve halk hayatn bir saz coturur gibi coturan bkn endyiit rfi dadalarn, onlarn cirit oyunlarn, barlarn, bazen bir alay birden gnlerce misafir eden vmenzillik arazisine paytonla gidip gelen eski beylerini, ksacas, btn hayatn hatrlyordu.

Bununla beraber, yklann, kaybolann nasl bir ey olduunu, btn yaralarn henz taptaze olduu,kanad bu gnlerde anlamak gt. Btn cemiyet o kadar kat' bir talihin etrafnda dolam, o kadadnlmeyecek yerlere kadar gitmi ve gelmiti ki, ehir, lmn mukadder grnd kazadan naslsakurtulmu bir insana benziyordu. Tpk hikyede bacan kaybeden adamn en lzumsuz eyasn aramgibi, yeniden canlanan uur bir trl esaslnn /.e-

33ERZURUM

rinde duramyor, teferruat zerinde geziniyordu.

Gerekte kaybolan ey, btn bir hayat tarz, btn bir dnya idi. 1855'te yz binden fazla nfuslu birolan Erzurum, bu gelimesini bir iktisad denklilik zerine kurmutu. ran, ithalt ve ihracatnn yardafazlasn Trabzon-Tebriz kervan yoluyla yapyordu. te bu kervan yolu, Erzurum'u asrlar iinde erafyny-la, ulemasyla, esnafyla tam bir ark Ortaa ehri olarak kurmutu. Bu transit yolunda her ylbin deve ve belki iki misli katr iliyordu. Bunlar Erzurum'dan geiyor,Tebriz'den geliinde, Trabzon'd

dnnde kumanyasn daima Erzurum'dan tedarik ediyor, hayvann nallatyor, at eeri, yk semeri, gem, azlk, hulsa her trl eksiini orada tamamlyordu.

in fenas u idi: Bu hayat bir daha dnmemek zere kaybolmutu. nk Byk Harb'in getirdii feolmasa bile, gene bu ar snecek, bu esnaf dalacak ve ehir kendi bnyesini yeni batan kuracak oyeni bir alma eklini bulana kadar gene klecek, kyleecekti. Fakat bu deime daha yava olacatlarak krlan byk fanus, ya tkendii iin, kendi kendine karararak snecekti. Yahut, daha bykihtimalle, yeni bir hayata gemenin yolunu bulacak, baka trl mstahsil olacakt. urasn hemensyleyeyim ki Erzurum'un istikbali byle bir gelimeye elverilidir. Civarda bulunan ve eskiden bir kiletilen kmr madeni, modern ktla ok elverili sazl, vaat ettii kadar ise Tercan'daki penihayet Anadolu'yu baka bir Anadolu yapacak olan elektrikleme ii gerekleirse memleket iinde k


14/145

kademe inecek olan bu hayat kaynann banda gelen Tortum ellesi, yeni ve eskisinden ok baka canl bir Erzurum'u yaratmaya elverili olan byk imknlardr.

1914'de, iki ey, Umum Harp ve yeni zamanlar, bir arada gelmiti. Cevat Dursunolu'na, yeni transitald zaman frnc Hasan adnda bir Erzurumlu yle demi:

-Efendi, eskiden kervan gelir, btn kumanyasn burada d-

34

BE EHR

zer, ehre para dolard. imdi yirmi katrn ykn birden alan kamyon, sabahleyin Trabzon'dan kalkakama buraya geliyor. ofr, nhisar'dan ald krkdokuzluk bir rak iesini duvarda krp iiyor, yodevam ediyor..:

te eski Erzurum'un, drt yanndan refah akan bu ark ticaret ehrinin macerasn kapatan ey. UmumHarp, be on ylda ve en iyi artlarla deiebilecek btn bir hayat erevesini bir hamlede krp datm

Eski Erzurum'da bu ticaret hayat ve kervan yolu otu/ iki sanat beslerdi. Tabaklar, saralar, semerciledikiciler, arklar, mesi-ler, krkler, kevelciler, kunduraclar, kazazlar, arabaclar, keeciler, adrcculfal ar, ipiler, demirciler, bakrclar, kllar, baklar, kuyumcular, zarclar, sandklar, kaklataraklar, maranclar. boyaclar, dlgerler, yapclar, sabuncular, mumcular, tak malar.

Defterdar Mehmed Paa ile Erzurum'a gelen ve orada Gmrk ktiplii yapan Evliya elebi, ehrinkaplarndan bahsederken, yabanc tccarlarn Grc kapsnda oturduklarn syler:

"Hakirin ktibi bulunduum gmrk bundadr. Drt evresinde Arap, Acem, Hint, Sint, Htay, Hotenbezirganlarnn haneleri de vardr. stanbul ve zmir gmrnden sonra en ilek gmrk bu Erzurumgmrdr. Zira tccarna adalet ederler."

Bu drt satr eski dnyamzda Erzurum'un ehresini izmeye kifayet eder. O, arkn byk ticaret ve ehirlerindendir.

Erzurum gmr, XVII. asr sonu tarihine bir baka ekilde de geer, Mverrih Raid, Nememuharebesinden dnen Kazl Ah-med Paa'nn Edirne'de IV. Mehmed'e bu mnasebetle Saray bahesikurulan otada bu muharebe, hele btn imparatorluu o kadar sevindiren ve Evliya elebi'yiSeyahatnamesi'nin yedinci cildinde o kadar coturan Uyvar muharebesi hakknda izahat verirken maiybulunan Erzurumlu Abbas adnda bir kahramandan bahseder. Hikyeyi Raid'den dinleyelim:

35

ERZURUM

"Alelhusus kulunuz yannda Erzurumlu Abbas derler bir yiit vardr. Uyvar muharebesinde bi-bk pkale bedenine kp kffr- hksr her end ki zerine tfenk daneleri yadrrlar, yerinden ayramaydmana sebat gsterdike an grp bir yenieri dilveri dahi ann yanna uruc ettiin sair guzat- mgrdkleri saat lcce-i cemiyetleri hurua gelip zemzeme-i kfir k-i tekbir ile cmlesi yekpare yryettiklerinde dmen-i din iin adem-i mukavemet mukarrer ve bu tarikle n- vahitte kalenin fethi myoldu, deyu takrir eyledi. ehriyar- inayetmedar hazretleri otadan has oday terif buyurduklarnda m

Abbas' hu-zur- hmayunlarna getirdip kendy vafir istintak buyurduklarndan sonra avatf- aliyye-mlknelerinden bana ifte elenk takp ve kend talebiyle hatt- hmyun-u evket makrunlarylaErzurum gmr malndan yevm yetmi be ake tekat ulufesi ve drt top kuma ve drt donluk u


15/145

vafir sikke-i hasene ihsan ve karndana dahi yine Erzurum gmrnden elli ake ulufe ve mezbur Amaan bl-y beden-i kaleye uruc eden yenieriye dahi ocandan tekat ulufesi verilmesin ferman eyl(Ra-id Tarihi, ikinci tab, cilt I, s. 100).

te imparatorluk bu idi. Erzurum ile Uyvar, Badat ile Girit, Tebriz ile Belgrat, Atina ile Cezayir birbkarm yayordu. Evliya elebi'yi her satrda mizahtan e/ame'ye gtren bu artc birlik vetongnlk hayata getirdii zarur deiiklii ve zarur tezatlar cemiyetin hem gururu, hem strabyd.

Erzurumlu Abbas, Uyvar fethinde muzaffer dnen veya lenlerin iinde adini bildiimiz tek insandr.Uyvar'n,Tuna'nn ilerisinde verdiimiz binlerce muharebeden biri olduu gibi, onun macerasndan CeDursunolu'na bahseden Yahya Kemal, Erzurum sokaklarndan birine Uyvareri Abbas adnn verilmestavsiye etmi. Gzel fikir. Temenni ederiz ki Erzurumlular Grc Kaps'n-daki sokaklardan birine de elebi'nin adn verirler. Bylece Erzurum gmrnden tekadiye veya maa alan bu iki insan,

36

BE EHR

adn tesadfn kurtard Uyvar ehnamecisi, yaadklar ehrin htrasnda birlemi olurlar.III

Servetin, almann bulunduu yerde itima nizam kendiliinden doar. Eski Erzurum ok muntazaereve iindeydi. En bata toprak sahipleri gelirdi. Eski devirlerde mahall ve asker idareye de itirakkale dizdarl, muhafzlk gibi vazifeler alan bu beyler, tpk Rumeli'de, Tuna'nn bizim tarafa den anavatan paras ksmnda olduu gibi, tam bir toprak aristokrasisi kurmulard.

Btn gelenekte olduu gibi kadnlar burada da son derece muhafazakr idiler. Evlenmelerde akran, daramada onlar erkeklerden daha mutaassptlar. Toprak sahiplerinin kzlarndan alnan kadnlara "paaesnaf zmresinden seilenler, yahut dardan alnanlar veya cariyeliklerden gelenler "hanm" olurdu. Bevlenmeler bazen vilyetin snrlar dna kar, Grc beylerinin kzlar Erzurum'a paa olarak gelirleOsmanllardan ok evvel asl hretini Kurtba'da yapan byk Arap lisancs Abdullah el-Kali'yi

medreselerinde yetitiren Erzurum'da slm ilim gelenei bu ehri arkn n safta merkezlerinden biriyapyordu.

Son zamanlarda "ulema" snf drt byk aileden ibaretti. Solakzadeler, Kadzadeler, MftizadeleGzbykler gibi.

Ulemadan sonra, balarnda Dabaklar eyhi bulunan ve ehrin asl belkemii olan esnaf gelirdi. Dabaeyhi, icabnda hkmet nfuzuna bile kar koyabilecek bir ahsiyetti. Ne Tanzimat, ne Ab-dlhamid

idaresinin merkezcilii ehrin ruhu olan ve esasn ahilikten alan bu otoriteyi ykamamt. Eski dnyaDabaklar eyhi, asl bnyesini esnafn tekil ettii Anadolu ehirlerinde daima

37

ERZURUM

bu kudreti tard. Dabakln ayakkabclk, saralk gibi geni ihtiyalar karlayan sanallar beslembal servet kayna olan hayvancla dayanmas bu sanat dorudan doruya ky ve airete balyord

Dabaklar eyhinin arkasnda, stanbul'da bile XVII., XVIII. asr ihtilllerinde iki azgn ocaa kar kuzaman zaman gsteren ars gelirdi. Fakat asl mhim olan bu zmreler zinciri deildi; onun arkasn


16/145

canl kurulutu. Bu kurulu, ehrin hayatn gerekten kuvvetlendiriyordu. Kyl ile ifti snfnn haktoprak sahibi beyler tarafndan korunurdu. Kyl ile bey arasndaki mnasebetler, bir serhat vilyeti oiin, Erzurum'da baka yerlerdekinden daha babaca kurulmutu. Bamza Gelenler mellifi Mehmet Afikri de budur. ar bu kadar kuvvetle kk-leince ehirde tagallp fikrinin yerlemesi ok gtr. Buher canl eyde rastlanan anlamamazlklara ramen, eski Erzurum'da bir nevi muvazene teekkl etmhl, her snf kendi hayatnda, kendi zevkinde rahat ve mstakil brakarak, mesul ederek, kinci Meruhatt biraz sonrasna kadar srer.

Bununla beraber kaynama, anlama havasna ramen camilere, vaizlere kadar bu ayrlk gidiyordu. Sdevirlerde Caferi ye Ca-mii'nde genler, ak fikirliler toplanr, biraz sonra bahsedeceim Mftizde EHoca'nn vaazn dinlerlermi. Pervizolu, koyu zahitlerin camii imi. Orada Abdlkadir Hoca vaaz ednnde fermanlarn okunduu devlet camii Lala Paa, daha kark, daha eitli halkla dolarm. BuradSolakzadelcrden vaizler varm.

Halk, tatil gnleri, en fakirine varncaya kadar,cumalk elbiselerini giyerek yazlk mesire yerlerine, bivarlkl ehir halknn adra kt Boaz'a, cirit oyunlarna, grelere giderler, ayakta zgva alvar, b

Acem al, silhlk, daha ste gazeki denen cepken ile aba, lart denen palto ile bana ok defa stanbKandilli yazmas saran esnaf, k gecelerine de benim yetiemediim Aynal Kahve'de (Tebriz Kaps'n

Kerem, Battal Gazi38

BE EHR

hikyeleri okuyan, Geyik Destan syleyen, saz alan, tpk Ke-rem'in zamannda olduu gibi iir msyapan, birbirine ta-rizli cevaplar veren, yetitikleri memleketin gzelliini ven, getii yollar gurbetduygusunu anlatan airlerin, halk hikayecilerinin etrafnda toplanr, yahut da aa yukar on asrlk birgelenekle srp gelen sra gezmelerinde kendi aralarnda elenirmi.

Erzurum'un asl hayatn bu esnaf yapyordu. Asl gzel olan ey de, salam bir snf uuruna ermesi,yukarya imrenmeden kendisini aaya ak tutmasyd. Esnaf kadn, eraf kadnnn giydikleri elbisegiymez, yani kutnu'larla srmal elbiselerle sslcn-mezdi. terbiyesi alm, eli iledii, yaratt iin nsayg duygusu yerlemi ahsiyetli, kendine gvenir vatandalardan teekkl etmi bir kalabalk... On yanda henz rakla giren bir ocukta bile az zamanda nefsine gven balar, el emeine dayanan bhayatn mesuliyet fikrinin insanolunu nasl ykselttii grlrm.

Musiki zevki de byle idi. Btn Erzurumlularn bildii Bar oyunlarnda, ciritte, dnlerde bizi Mal Viyana'ya kadar gtren davul zurna, o maer bando alnrm. Halk kahvelerinde k saz, erafn ggazinolarda, kraathanelerde -bittabi Tanzimat'tan sonra- takm musikisi varm. En son takm, Kr Vasanturlu, armonyomlu takm imi. Bunlardan baka, bir de Kur'an okuyan byk hafzlar vard. BunlaPaa'nn hatibi Kitap-zade Hafz Hmid Efendi, Ebulhindili Hamdi Bey ile Gzbyk-zade idi.

Bu ok dzenli hayatta mevsimler kendilerine mahsus bir terifatla gelirdi. nk her ey evvelden taedilmiti. Binaenaleyh hepsinin habercileri ve solaklar vard. ocuklar yaz geldiini adrc ustasnnurad zaman renirlermi. O zaman baheye adrlar ylr, ihtiyar, yatkn elli ustalar Boaz'a, Ilak havaya, elenceye kavuacaklarn anlayp sevinen kklerin lklar arasnda onlar tamir edeskklerini diker, yrtk yerlerini deitirir, yamura, rzgra dayanacak hle getirirmi.

39

ERZURUM

Kn geldiini krk mjdelermi. Daha Kop Da'nn ba beyazlanmadan, Palandken srtlar kal


17/145

atmadan nce, Erzincan'dan gelen siyah zmn renginden, yaylann stnden cenuba doru akan kusrlerinden vaktin yaklatn anlayan tecrbeliler, krky arrlarm. Bu sefer gocuklar, samurkurt, postundan krkler, tulumlar geni selmlk sofalarnda ortaya konur, gzlkl ihtiyar krk ustalatlaryla onlar dzeltir, eksiklerini tamamlarm. Bu, Erzurum'un ikinci hayatnn balangc, scak sogm ay tepsisinde kk bir afak gibi glen aylarn, uzun sohbetlerin devridir.

ehir, kaplarn kapatr, kendi leminde yaard; kzak stnde siyah yaml, uzun konlu izmeli, kbykl postaclarn acayip kurt tipi hikayeleriyle beraber iki haftada bir getirdikleri gazetelerin havauzun uzun mnakaa edilir, gemi zaman htralar anlatlr, dedikodu yaplr, ok zarif, ustalkl cmee dosta tariz edilirdi. Belki de bu kapal k aylarnn besledii sohbet yznden hemen her Erzurumnkteci, biraz hicivci-dir. Fakat, her eyde olduu gibi, her nesilden birka kii bu umum mazhariyetikar. Bunlar konuma sanatnn hret kurmu ustalardr.

Mtareke yllarnda Ermeni meselesi dolaysyla Erzurum'a gelmi olan Amerikan heyetine o zamanReisi Zkir Beyin verdii cevab kim hatrlamaz? Tercmana:

"- Dilma, bana bak, bu beyler uzun boylu anlatyorlar. Ben ksa bir misalle Erzurum'da ekseriyet kimidi, Generale anlataym." diyerek heyeti oturduklar evin penceresine gtrm,

"- Bakn, demi, urada btn ehri saran bir talk var. Onun da ortasnda yirmide biri kadar duvarlaevrilmi bir yer var. O byk talk Mslman mezarl, o k de Ermeni mezarldr: bunlar kellerini yemediler ya!"

Erzurum'da Trklerin daima ezici bir okluk hlinde yaadklar bin trl ekilde gsterilebilirdi. Zkhazr cevapll

40

BE EHR

bunlarn en ksasn, itiraza yer brakmayann bulmutu.Erzurum'da bu konuma ustalarnn birini bol bol dinlediim hikayeleriyle, birini de ahsen tandm. K

Burhan Bey 1923'len ok nce lmt. Fakat keskin hicvi ve istihzas, hazrcevapll hl canl bir Edip Hoca ise hayattayd. Bana U yz yln zerinden aarak, XVI. asrn air shk elebi'sini hatrlaok mehur "am'dan ktm akama dedim am- erif msran tekrar ederek anlatan bu artc adgerekten hatrlanmaa deer. Cevad'n odasnda tandm Edip Hoca'y ben ok sevmitim. Bu uyanbana daima eski kltrmzn bir in-carnation'u gibi grnmt. Geni atlet gvdesiyle her getii ykendi etrafnda bir tablo zemini gibi toplayan, karsna kan her eyi ikinci planda brakan bu adam,Erzurum'da, btn eskilie ramen belki en canl nokta idi.

Edip Hoca 1923 Erzurum'unda, XVI. veya XVII. asrlarn ark ordularndan biriyle gelip orada kalvemazi yadigrna, yahut skdar'dan am'a, oradan da Hicaz'a gitmek zere tch-lillerle, tekbirlerle yolakarldktan sonra yanllkla Erzurum'a gelmi bir srre alayna benzerdi. Neesi, pervaszl, mcadhazrcevapl, kafasndaki l duygusuyla, iyi kalbiyle Edip Hoca btn bir lemdi.

Bir gn dostlarndan birine urayarak ay barda istemi, ok gzel bir takm beenmi, "Hakk, buayr, ben birini alyorum, bu akam tecrbe edeceim" demi. Fakat ertesi gn ay bardan geri getir"Hoca, ne diye beenmedin, bu gzel bardaklar?" diye soran dostuna o dik sesiyle: "Hakk, demi, bagzel, ama bana uymuyor. Sabahleyin ayla doldurdum, yle bir nme koydum, bir kendimi dndona baktm: nispetsiz... Hele, Hakk can, sen bana biraz daha byn bul."

Bu kk fkra Edip Hoca'nn nasl bir adam olduunu, ne kadar tam bir lemden kopup geldiini gs


18/145

Edip Hoca genliinde politikaya girmiti. Hatt bir zamanlar ttihad ve Terakki'nin fa-

41

-llpKK

ERZURUM

al bir zas olarak Merutiyet'in ilk yllarnda Arnavutiuk'a gnderilen Heyet-i Nsha arasnda o da vseyahatinde bandan geen bir hdiseyi ska anlatrd.

Misafir kald bir Arnavut beyinin evinde iken gnn birinde beyin da kabilelerinden birinin reisi oakrabasnn btn maiyetiyle konaa geldiini grrler. Mahall dete gre misafirlerin beraber arlanartm. Akrabasn ok iyi tanyan ev sahibi bu zarureti hocaya anlatr, "are yok katlanacaz. Daha siz katlanacaksnz. Aksi takdirde kl oluruz!" der. Ayrca da ok dikkatli olmasn sk sk anlatr. Edister istemez raz olur. Gece yataklar serilir. Yeni misafir Edip Hoca ile kendi arasna evvel silhlarntabancalarn, fienklerini, sonra da en iyi cinsinden bir Serfice ttn paketi koyar. Yataa girdikten s"Hoca, sar bir cgara seninle konuacam." der. Eski tabiriyle izbanduta benzeyen oda arkadan ve b

arkadaln verdii rahatszl uykunun leminde unutmaa hazrlanan hoca cgaray sarar ve bekler. Adamcazn meselesi gayet basitmi. Kardeinin kzna akm. Onunla evlenmee karar vermi. Fakpek akl ermedii, daha dorusu sadan soldan bu iin haram olduunu syleyenler bulunduu iin buhususta stanbul'dan geldiini bildii hocann fikrini almak istiyormu. Hatt seyahatinin sebebi de birimi.

Hoca bittabi "Aman, nasl olur? Kardeinin kz senin kzn demektir. Haramdr." cevabn verir. Fak Arnavut beyi kararn deitirmek niyetinde deil. Zaten fikir sormuyor, sade bu ie hocann raz olmayani bir nevi fetva istiyor. Mnakaa byr. Nihayet karsndakini kandramadn gren ak misafirmasum arzusuna set eken hocay inadndan dolay kfrle itham ederek tabancaya sarlr. Edip Hoca,karsndaki adama, daha dorusu tabancasna bir de kapya bakar. Kap ile aradaki mesafe uzun. Kaldarkasndaki sofada adamn maiyeti yatyor. ster istemez "Hele, Bey, dur, acele etme! der. Anlat bana. babas olan kardein senden byk m kk m?" Arnavutcaz "Benim b-42

BE EHR

ymdr." cevabn verince "Mesele deiti. Niye batan sylemedin bunu. Kn olsayd tabi hEvlenemczdin. nk seni olunun kzyla evlenmen gibi bir ey olurdu. Ama byk olunca... O zamhelldir. stediini yaparsn!"

lerin ald bu son ekil misafiri memnun eder. '"Yaa bre hoca, der. Zaten bana sylemilerdi, by

olduunu. Yak bir cgara!" Ve bylece Edip Hoca, o geceyi sabaha kadar erlice ttn ierek ak amdinlemekle geirir.

Bu hikye zerine sonralar ok dndm. Onun kuvvet delili karsnda bu teslimi sinizm ile ittihamedilebilir. Hatt byle grenler bu kk anekdotta Osmanl yklnn sebeplerinden birini bulabilirlebiz ok defa zzet Mollann,

Mehurdur ki zuln ile olmaz cihan harb Eyler an niklhae-i linn harb

beytini tek bana okuruz.

Fakat birtakm deerlerin ancak msait ortamlarda muhafaza edilebileceini dnenler hocay affede


19/145

Edip Hoca kahramanlk iddias olmayan bir adamd. O, dzgn bir nizam iinde fikirlerinin mesuliyetedebilirdi. Osmanl tarihindeki dram. Edip Hoca gibilerin tvizinden ziyade bu tvizi istemenin muayydevirden sonra deta tabi hl oluundandr.

Erzurum'da hikyelerini dinlediim insanlardan biri de 93'de Erzurum mebusu olan Ahmet Muhtar BOnun hayaln ana tarafndan torunu olan Cevat Dursnolu'ndan sk sk dinledim. Beenmedii bir vvd iin fkelendii Envar- arkiye gazetesini, her hafta, ua mer aaya: "O maay al. o kparasn o maa ile tut, o sobay a, imdi iine at, sen de git. elini yka" diyerek sobaya attran bu adayapmac fazla hiddetleri, grenein glkle hapsettii btn bir mizac gsterir.

te Erzurum'da benim en sevdiim ey bu miza oldu.

43

ERZURUM

IV .

Erzurum'a yamurlu bir gnde Zkir Beyin bahsettii bu bitmez tkenmez mezarln arasndan geegirdim. Onun zamanla hrpalanm uzun, krmzya alan talar,-Erzurum'un her iilie gelen o ok gyumuak ta- sert rzgrn savurduu saanak altnda hayaletler gibi etrafm almt. Lisede edebiyathocal yapmaya gelmi stanbullu gen airi alt st etmeye bu tesadf kfi idi.

Bereket versin hemen ertesi gn mdr, Cevad Dursunolu ile karlatm. Bu kkl adam ehrin degibi bir eydi. Almanya'da felsefe tahsili, drt yl sren ordu tecrbesi, Mill Mcadele'nin balangcnonu tandm insanlardan ayryordu. Toplayc adamd. ehri ok iyi biliyordu. Anlataca bir yn

Ve konumay sevenlerden, onu sanat hline getirenlerdendi. Bu sayede haftasn doldurmadan ehrin meselelerin iine girdim.

Bununla beraber bu ilk karlamada iime ekilen ykl hissi beni tamamiyle brakmad. Yaz sonundzelzelede onun en korkun yz ile iimde canlandn grdm. Acayip ve zntl bir tesadf stanbgitmeme mni olmutu. Bir ikindi vakti lisede otururken bouk bir grlt ile yerimizden frladk. Hesallanyordu. yle ki kapya kadar zor gidebildik. ehir bu rzgrsz havada toz iinde idi. Daha kapyvarmadan bu birinci sarsnty o tarifi g grlt ile ikinci ve nc sarsnt takip etti. Fakat bu seferln iitiyorduk. Aramzdaki ksa faslalar ehre tiklerine benzeyen hafif sarsntlar dolduruyorduinsanla doluydu. lk nce ehrin ykldn zannettik. Fakat yle deildi. Hele hi nfus kayb yoktu. Fdaha o akam kazalardan feci haberler gelmeye balad. Birok yerlerde toprak atlam, kyler olduyklmt. Hemen her gn yeni nfus kayplar reniyorduk. ehir daha o akam manzarasn deitiok eski g ordularnn kararghna benzedi.

Bu zelzele bir ay kadar srd. Kazalarda o kadar byk ve de-

44

BE EHR

vaml tahribat yapmt ki, hafif rpermelerden baka ey kalmamasna ramen halk bir trl evlerineistemiyordu. Bu korkuya o sralarda Erzurum'a gelen Atatrk son verdi. Kalmas iin vilyet konandmstahkem mevki kumandanlnda iki yer hazrlanmt. Fakat hemen hemen herkes ne olur ne olmaadrda kalmasn tavsiye ediyordu. Atatrk, birka yerinden atlam hkmet konanda yatmakta s

Atatrk' ilk defa Erzurum'da grdm. Onunla tek konumam da Erzurum Lisesi'nde oldu. ki gn evKapsf nda btn ehir halk ile beraber karladmz adam, liseye gelir gelmez beraberindeki "huzur


20/145

zevatn" ardndan deta syrlarak aramza girdi. Sakin, kibar, daima dikkatli ve her eye alkayd. O gErzurum Lisesi'ndeki hocalara, talebelere, orada rastlayacaklarna vermiti. Ne pahasna olursa olsun stutacakt. Yemee kalmayacakt,fakat ikindi ay imee raz oldu. Yarm saatte gidecekti. buuk sbizimle kald.

Kendisine sylenenleri son derecede rahat bir dinleyi tarz vard. Bununla beraber araya garip bir mekoymasn da biliyordu. Bu mesafe, yalnz yapt ilerden veya mevkiinden gelmiyordu, MustafaKemal'liinden geliyordu. Atatrk her art iinde kendisini empoze edenlerdendi. Baknda, jestlerinde, ellerinin hareketinde,kmldanlarnda ve yznn izgilerinde btn bir dinamizm vard. Bu dinamizm etrafn bir eit sesarsnt ile dolduruyordu. yle ki birka dakikalk bir konumadan sonra bu mtevaz ve rahat adamnreticinin annda bir utan br uca geebileceini, mesel en rahat ve kah-kahal bir sohbeti kesereketin bir karar verebileceini ve deha gc bu karar verdikten sonra yine ayn noktaya dnebileceindnebilirsiniz. En iyisi istim zerinde bir harp gemisi gibi evik, harekete hazr bir dinamizm diyeli

Erzurum Lisesi'nin beyaz badanal, tek kanepesi krk muallimler odasnda bana sorduu suallere cevverirken zihnim p-

45

ERZURUM

hesiz onunla ok doluydu. Anafartalar'dan Dumlupmar'a zaferden Cumhuriyet'in iln'na kadar hayatbiraz da onun talihinin veya iradesinin kendi mahrekinde gelimesi olmutu.

Btn bunlarn o gn onunla konuurken duyduklarmda elbette bir pay vard. Heine yahut Gautier, gairin Goethe'yi ziyaretini anlatrlar. Zavall ocuk birdenbire Weimar tanrsnn karsnda bulunmaktkadar arr ki yol boyunca, hatt gnlerce evvel hazrlad sevgi ve hayranlk cmlelerini unutur ve grd eriklerin gzelliinden bahseder. Eer behemehal cevap vermem icap eden ok sarih suallerkarsnda kalmasaydm, phesiz ben de o gn bu gence benzerdim.nce kim olduumu, ne i grdm, Erzurum'da ne vakitten beri bulunduumu, nerde okuduumu

hocalarmn kimler olduunu sordu. Sonra birdenbire o gnlerin aktalitesi olan medreselerin kapanmdnd ve bunun halk zerindeki tesiri hakknda fikrimi almak istedi. Ses namna neyim varsa hepsinitoplayarak, "Medrese survivance hlinde bir messese idi. Hayatta hibir mspet fonksiyonu yoktu.Kapatlmasnn herhangi bir akslamel douracan zannetmiyorum" dedim.

Atatrk bir kan kaldrarak "evet, survivance hlinde idi, survivance hlinde idi." diye kendi kendinednn gibi tekrar etli ve hemen arkasndan "Ama bu gibi eyler belli olmaz... O kadar emin olmayn

phesiz devam edecekti. Fakat Rize mebusu Rauf Bey odaya girerek protokol hatrlatt. Bilmiyoru Atatrk'n baz cmleleri st ste tekrar etmek deti miydi?

lmnden evvel son radyografisini yapan doktor Tark Temel, filmin ekilebilmesi iin sandalyeyeoturmasn rica etmi. Atatrk de bildiimiz gibi sandalyeye oturmu. Bunun zerine doktor, "Olmaddemi ricam ata biner gibi oturmanzd." Atatrk de "Ata biner gibi... Ata biner gibi..." diye kendi kenmrldanarak filmin ekilmesine en msait olan vaziyeti alm. Acaba

46

BE EHR


21/145

Anafartalar ve Dumlupnar kahraman, bu basit teklifi kendi kendine tekrarlarken neyi dnmt.

Atatrk' Konya'da, Ankara'da, stanbul'da birok defa grdm. Ve o gnk iltifatnn verdii rahatlkdefa elini ptm. Fakat bir daha kendileriyle konumak frsatn bulamadm.

Abdullah Efendinin Ryalar'ndaki "Erzurumlu Tahsin" hikyesi biraz da bu Erzurum zelzelesinin hikehrin o gnlerdeki manzaras orada anlattmn aynyd. Zaten bu hikyede benim tarafmdan icat edhibir ey yoktur. Hatt Tahsin Efendiyle ilk karlamam da orada anlattm gibi olmutu. Zelzeleninveya nc gecesi yine hikyede anlatlan ekilde ona rastlamtm ve zerimde bu sarsntlar iindektopran bir eit dehas tesirini yapmt. Benimle de hakikaten yleymi gibi konumutu. Bylece hyazmay dnmeden ok evvel bu acayip adam, muhayyilemde nizamn ve dostluunu kaybetmi tabkendiliinden birlemiti.

Yalnz hikyede unutulan bir nokta vardr. Tahsin Efendiyi ilk tesadfn hemen ertesi gnlerinde bir kdaha grdm. O gnlerde ocukluumdan beri bildiim ve sevdiim Erzurum'da herkesin tand kt'birok defa dinlediim Geyik Destan'nn tamamn bulurum hlyasna kaplmtm. Hasankale'den gesaz airinin bu destan bilmesi ihtimalinden bahsettiler ve arnn biraz tesindeki bir kprnn hemeyannda ukur bir yerde bir halk kahvesini salk verdiler. Ertesi gece tam bir tipi iinde -rzgr bizi he

banda zerrelerimize kadar datyor, sonra olduumuz yerde dndre dndre topluyordu- rahmetli Fuad'la gittik. air Erzincan'a gitmiti, gelmeyecekti. Onun yerine Trkeyi mevld gibi deta tecvidleeden bir hoca be mumluk bir petrol lambas nda Battal Gazi okuyordu. Ypranm kitap ve isli lakahvenin peykesine konmu st mum lekeleriyle dolu, kk ve tahtadan bir iskemlenin zerindeydiadam bu rahlenin nnde iki diz stnde durmadan sallana sallana hikyesini oku-

47

ERZURUM

yordu. ri burnu stnde nasl tutturduuna hl ardm krk gzlkleri, ince kirli sar, kr dmsivri sakal, zayf yz ve perian kyafetiyle bir insandan ziyade hibir zaman lykyla anlayamayacabirtakm artlarn, itima olarak balam, fakat zamanla biyolojik nizam emrine girmi artlarn bir mgibiydi. Etrafnda her cinsten bir kalabalk toplanmt. Omuz omuza, yzlerinde, bilhassa gzlerinde parlt, nadir grlen bir dikkatle onu dinliyorlard. yle ki bu kahvenin yar aydnlnda ilk seilen vey bu dikkatti diyebilirim. Pek az ey bu kadar ackl ve gzel olabilirdi. nk harbin, bakmszlnirsiyetlerin yiyip tkettii bu ehrelerde, sonradan tandm ve o kadar sevdiim Goya'nn o zalim freeini grebileceimiz bir hl vard; bir hl ki aktan aa karikatre ve hicve gidiyordu. Bununla beryzlere biraz dikkat edilince zayf n sefaletlerini ve gzlerinin stmal parltsn daha belirli yaptinsanlarn oraya en fazla muhta olduklar eyden, hayal ve harikuladeden nasiplerini almak iin geldigrlyordu. Ve bu harikulade o kk tahta iskemlenin zerinde deta etraf dal budak kaplayan bir agibi byyordu.

Bizim dnmediimiz eyi Tahsin Efendi yapt. Birdenbire kap ald, tipi ve rzgrla beraber belinaas ve gs uvalla rtl yar plak ieriye girdi, kim bilir hangi baka kahveden toplad avucparay, Battal Gazi'yi kekeleye kekeleye okuyan hocann nne koyarak kt.

V

Benim Erzurum'a gittiim sene adrc yine bahar sonunda Boaz'a, Ilca'ya, yaylaya klacan ocmjdeliyor, krk yine elinde t, ar tokmakl kaplar alarak uzun k aylarn, yaman tipileri habvermeye geliyordu. Fakat bu yerlerde birbirinden o kadar deiik olan bu iki mevsime hazrlanan ehies-

48


22/145

BE EHR

ki ehir deildi. in garibi, byle bir teekkln bir vakitler var olduunu gsteren hibir ey ortadakalmam, canl hayatn yerini bir yn lm, hicret hikyesi almt.

Geri bu ehri o hikyelerde bulmak mmknd. Fakat yaanm hayatn scakln o dank htralkarmak ok gt. ehrin belli bal mimarlk eserleri de buna yardm edemezdi. Biroklar etraflaruuldayan hayatla oktan ban kesmi eserlerdi. Daha IV. Murad zamannda Erzurum'da top imalthgibi bir ite kullanlan ifte Minare, sadece kendi kendisi olmakla kalyordu. phesiz ifte Minare, Sdaha aadaki kardeleriyle birlikte bir aheserdir. slp, ta yontuculuu, bidev duru bakmndannev'inin en gzel eserlerindendir. Onu Erzurum'un bir ucunda, ehrin btn yarsna hkmeden ihtiampsyla, minareleriyle, gnn herhangi bir saatinde bir kere grp de hayran olmamak kabil deildir. Ogibi, Yakutiye'nin aydnlkta topraktan henz karlm bir eski zaman ss gibi prl prl minaresininmuhayyileyi avlayan bir ekicilii vardr.

Yakutiye'nin ii, plan bakmndan Dou Anadolu'nun en dikkate deer eseridir. Daha sade bir planda olan Ulu Cami, be beikli ii ile marp camilerini hatrlatr. Dtan onlar gibi sadedir. Erken gelimi

kemer, Ulu Cami'de bizi gerekten zerinde durulacak bir mimarlk meselesiyle karlatrr. Fakat bunkltrmzn o kadar uzak yerlerinden gelen eserlerdir ki onlarla hemen yan bamzdaki hayat arasmnasebet bulmak imknszdr. Mimarlk, mesel musikide, iirde, resimde olduu gibi bize derhal haveren bir sanat deildir. Bu tecrit, daha ykseklerde dolar, hatrlatmadan duyguyu tatmin edebilir. Soeserlerin kendilerine mahsus bir devirleri var. Bursa'nn, z-nik'in, Edirne'nin, stanbul'un, yrdke dyumuak izgileriyle toprakta canl bir heykel gibi ykselen her asldklar tepeden umaya hazr bygibi grnen mimar eserleriyle bunlar arasnda btn bir kaynama, arnma devri gemitir.

49

ERZURUM

BE EHR Bu eserlerle brleri, Alparslan, Kl Arslan gibi yalnz vatan kuran savalardaki sert yzleriyle tand

hkmdarlarn yan banda, kemiklerine biraz gn szsn diye trbesinin stn ak brakan II. Myahut kardelerini ldrdkten sonra, "Bizim perianlmz gnlleri toplamak iindir." diye onlara a

Yavuz gibi dururlar. Birincilerinde sade byklk, sade kudret hlinde grnen portreye ikincilerinde kbulmu bir zevkin beraberinde getirdii bin trl hl ve mna kendiliinden girer.

lk istil ordularnn st ste aknlarla doudan Anadolu'ya girdikleri devirde temelleri atlan, bu ordubirlikte zaferden zafere kotuka yeni vatan ehir ehir deta atalarmz ve ocuklarmzn adna teslimbu ilk Saltuk ve Seluk eserlerinin medeniyetimizde ok ayr bir yeri vardr.

Her eyin alt st olduu, rf, det, akde, efsane, her eyin birbirine girdii bu zengin fakat kark deok husus artlar haiz bir medeniyetin bir istildan mukadder douu btn hayat bir stma gibi sara

Ahlat'tan balayarak Erzurum'un, Sivas'n, Kayseri'nin, Konya'nn camileri, medreseleri, kervansaraylausta bir elin ektii yay gibi, bu yeni kuruluun ilk notasn, btn bu yeniyi hazrlamak iin dalm iine alacak olan senfoninin ana temini verirler. Onlar, kartal szll ordularn arkasndan girdikleriehirlerin ortasnda, renkli minareleriyle, endaml kaplaryla, dilimiz ve klcmz gibi ilk atalar yurdugetirdiimiz ekilleri, hususilikleriyle ykseldike, etraflarndaki btn hayat birdenbire deiir, derinkavrayan bir arslan penesi gibi toprak kendisine yeni bir ruh, yeni bir nizam verildiini duyar.

Erzurum'daki Ulu Cami'yi gezerken, o zamanlar asker ambar olarak kullanlan bu binay dolduran mkokusunu bile bana du-yurmayan bir heyecan iindeydim. zerine bastm bu talara deen balar, o


23/145

kaderini, urunda yorulduklar eyin bykln dnyordum.

nsan kaderinin byk taraflarndan biri de, bugn att ad-ORHAN REM AI 50

mn kendisini nereye gtreceini bilmemesidir. Bk"nin Fatih Camii'nde fakir bir mezzin olan babolunun Trke'yi kendi adna fethedeceini, szn ebed saltanatn kuracan; Nedim'in anas Trkikliminde olunun bir bahar rzgr gibi gleceini, onun getii yerlerde blbl akmasnn kesilmeyazndan kan her szn ebedliin bir kesinde bir erguvan gibi ka-nayacan biliyorlar myd? BuMalazgirt Ovas"nda d-en yiitler, kllarnn havada izdii kavsin, btn ufku dolduran nal akSinan'n, Hayreddin'in. ltr"nin, Dede'nin dnyalarna gebe olduundan elbette habersizdiler. Kader, inruhu bir tarafn tamamlasn, yaratln byk ryalarndan biri gereklesin diye, onlar bu ovaya kadgndermiti. Yaratc ruhun emrinde idiler, onun istediini yaptlar.

Osmanl devri mimarsi Erzurum'da Lala Paa Camii ile yaar. Fakat Lala Paa. gmld yerden ehkim deildir. Hatt grlmesi iin yanna sokulmak lzmdr. Sonra kk nisbetiyle daha ziyade bheykelin topraktan yaplm rneine benzer. Ksacas, Sleymaniye'nin, Yeni Cami'nin canlln, dbakann derisinden geen srkleyici ruhanliini,onda bulabilmek iin biraz yorulmak, biraz da byleistemek lzmdr. Bu yzden, kk bir prlantaya benzeyen gzelliini ben ancak Erzurum'a nc g

duyabildim. Bir akamst nnden geerken XVI. asrn mucizesi olan o harikulade nispet beni yakalBurada eski bir merkez olan Erzurum'daki btn sanatlardan bahsetmek benim iin imknszdr.

Fakat Saltuk knbetlerinin ve medreselerinin kitabeleriyle balayan ve asrlar boyunca devam edenErzurum'daki yaz ocan ihmal etmek istemem. Erzurum Halkevi'nin himmetiyle kk bir koleksiygz nnde bulunan bu ustalarn bir ksmnn adn biliyoruz. Osmanl devrinden ad bize kadar gelen hattat Dervi Ali (1080)dir. Yusuf Fehmi,Tahtaczade ve damad Asn Efendi, Topuolu Ahmed EfenNmk Efendizadc, Asm Bey

51

ERZURUMdaha yakn zamanlarda yetimilerdir. Bunlarn yan banda Kad-zade Mehmed erif ve akirdi Km

gibi mzehhip ve m-cellitler de vard.

VI

Erzurum'da kaldm mddete mahall diyebileceimiz musikiyi ahs bir macera gibi yaamtm. Fancak yllardan sonra onunla yeniden karlanca, tad strap ykn anlayabildim. Tabi bu havalhepsinde, olgun bir sanat kuvveti aramak, onlardan mesel bir Telllzade'nin veya Tab' Mustafa EfendSadullah Aann, Seyyid Nuh'un veya mill hayatn her yann yok-lam bir deha olan Dede Efendinin

eserlerinden beklediklerimizi isteyemeyiz. Fakat bilhassa byle olduu iindir ki kendilerini yaratan inmaldrlar, bize topra, iklimi, hayat, insan, onun talihini ve aclarn verirler. Bir kere zihnimize taksonra onlarn mucizeli bir nebat byy ile bir an gelip drt yanmz almamalar kabil deildir. Tabdorudan doruya temas gibi insan saran bir hummalar vardr. phesiz bu eserler klasiklerden dahagelenee tabidirler. Herhangi bir makamdan yrk sema, bestekrdan bestekra getike ayr bir ey Fakat bir mayann, bir hoyratn deimesine imkn yoktur. Asrlarn hazrlad bu kadeh, olduu gibiiine dklen her eye kendi husus lezzetini verecektir. Bu itibarla enisi ancak corafyaya tbi olanslptur, denebilir.

Bu trklerle arklarn hepsinin Erzurum'un kendi mal olduu iddia edilemez. Bazlar Erzurum'dadomulardr. Bir ksmnda Azerbaycan ile Kafkasya ile sk mnasebetin dourduu tuhaf bir eni, bmelez eylerdeki o maraz hislilik vardr. Birtakm hoyratlar, mayalar btn Bingl havalisinin maldr


24/145

obanlarnn koyun otlatrken aldklar kaval namelerinden izler tarlar. Bunlarn bazlar, bu obandalarn birinden brne

52

BE EHlR

nleyilerine benzeyen seslerle balar. Bir ksm, biraz sonra bahsedeceim Yemen Trks gibi Harazdr. Bazs stanbul'da km, kervan yoluyla Zigana'y, Kop'u; yahut da Samsun. Sivas. Erzincan Sansa'y geerek urad yerlerden bir yn hususlik alarak Erzurum'a gelmitir. Kiminin bestesi yerbaka yerlerdendir. Kiminde dardan gelen beste, makamn biraz daha stne basmak yahut kararndeitirmek suretiyle yerlilemi, bu dalarn, yaylann mal olmutur. Fakat hepsi birden bize byl gibi Erzurum'u, gurbeti verirler. Bunlar arasnda Yayla Trks'n bata sayabiliriz:

Yaz gelende, karn yayla bana Kurban olan toprana, tama Zalim felek au katt ama, Aam neaar yolu yaylann?

diye balayan bu acayip kudretli strap, hangi mitsiz gurbetten domutur? Hangi zindanda havasz

boulduktan sonra, ruh birdenbire bu geni, bu hr havaya kavuur; bu imen, taze salm st, koyunsrs, kr iei kokusunu, bu dalga dalga byk dalar rzgrn nereden bulmutur? Sla hasreti bugeni bir bayra pek az amtr. Ses bir kartal gibi szlp ykseldike ruhumuzu da beraberindesrklyor. Yolda sevdiklerini eke eke kendini Suehri'nde veya Sivas'ta bulmu hangi biare, sadecehatrlamann kuvvetiyle bu ykseklere eriti?

Yemen Trks'n okuyalm:

Mzka alnd, dn m sandn? Al beyaz bayra gelin mi sandn? Yemen 'e gideni gelir mi sandn

Dn gel aam, dn gel, dayanamiram, Uyku gaflet basm, uyanamiram, Aam ldne inanamiram Aam yolladm Yemen eline,

53

ERZURUM

ifte tabancalar takm beline Ayrlmak olur mu taze geline?

(Deme)

Akam olur, mumlar yanar karmda. Bu ayrlk cmle lem banda. Gndz hayalimde, gece dm

(Deme)Koyun gelir, kuzusunun ad yok, Sralanm kleklerin sd yok, Aamsz da bu yerlerin tad yok.

(Deme)

Bataki msra "Ey Gaziler"de vardr. Fakat demeler mahallidir. Yemen Trks ile ona benzer t Anadolu'nun i romann yaparlar.

Bulgar komitaclar, ceplerinde Abdlaziz Han'a hitap eden istidalarla Balkan dalarnda Trk vatannbirliine pusu kurarlarken Anadolu kadnlar redif, ihtiyat, mstahfaz adlaryla evlerinden alnan, bir dmemleketlerine dnemeyen erkeklerine alyorlard. Fakat bizim aclarmz nedense hapsedilmeye


25/145

mahkmdur. Onlar, dinlenilmesi sadece tesadfe bal birka trkde yayor... Bugnk nesil ortadanekilince belki onlar da kaybolacak. Yemen, Anadolu'nun ektii aclarn bir paras, hatt en kdDaha ackls var: Verimsiz bir topran getirdiklerine be on kuru eklemek iin memleketinden ayrlstanbul sokaklarnda kaybolan zavalllara arkada kalanlarn hasreti..."Di gel,di gel,dada gel!..." diye lklar, bu topran stnde yaayanlarn asl romanlarn, artlarn, zaruretlerin gerek yzn verirBunlarn birinden aldm:

erden pten yuva kurdum. Uurmadan bala ben...BE EHtR

beytinin btn bir hayat destan olabilmesi iin bir an gerek bir romanc muhayyilesine arpmas yet

Bu halk havalar iinde beni en ok saran "Billur Piyale" oldu:

Nezaket vakfnda serv-i blendim, Saln reftre gel yasemenlikte. Kimseler grmemi, canm efendimgibi bir dilber glbedenlikte. Bezme terif eyle, ey en-i fet! Bu eb hane halvet, eyle muhabbet Bayerin var, teklif ne hacet? Sen bir glsn gezme, her dikenlikte arrm, arrm yanma gelmez. B

renmi, dikene konmaz, Yz bin t versem biri kr etmez Asl da beyzadelim, sen safa geldin! Bpiyalelim, bize mi geldin?

Bin trl acemilii, safl iinde, bu kk para balan aa incelik, zevk, lezzettir. Gerekten billukadeh... Belki byk bir gelenein son tezghnda yapld iin kk bir atlakl, tadn artran birdonukluu var. Fakat mesel Behzad'n elinden km bir minyatr kopyas gibi btn bir tarz, btn edadr... Asl gzel taraf, bu kk billurdan btn zevki, hayat, dnceyi, zaman telkkisini fkrtabestedir. Esnaf sra gezmelerinde sylendii tahmin edilen bu trkye Orta Anadolu'da da rastlanyor.Erzurum'da imdi artk sesini bir daha duyamayacam Hafz Faruk'tan dinlediim eklinde, oraya maeni ayrl gsterdii, tadnn daha keskinletii muhakkaktr. "Billur Piyale" bizi, "mahall klasik" verebileceimiz orta snf musikisine gtrr. Bu snf musikisinin daha belli hususlikler tayan eserlgemeden nce, iki trkden bahsetmek istiyorum. Bunlardan biri "Billur Piyale" gibi oyun havas olaGelin"dir. "Erzurum ar pazar" diye balayan bu trknn canlandrma kudretine da-55

ERZURUM

ima hayran oldum. kincisi "Yldz Trks" diye tandmz paradr. Bu trkde insan sesi yldzparltlaryla, onlarn bu iklimde her eye sindirdikleri talih seziiyle, bir nevi hurafeyi andran bir korkdolup boalr. Sonuna doru eit eit renkler her yannz esrarl bir afak yla sararlar. Bir billur

mrn ryasn seyredersiniz. Szlerinde sert, hoyrat Tanr ehresiyle geen Kervankran'a ramen butrkde hibir byklk kaygs yoktur. Daha ziyade, penceresinden ay ilk defa gren bir ocuunmrldand o garip eyler gibi, yar duaya, yar trkye benzer. Fakat belki de bunun iin bizi srrn tortasna atar.

Son zamanlarnda len Hac Hafz Hmid'in Tatyan bestesi, Erzurumlu Kmi adnda bir airin byle biirinden birdenbire altn izgilerin hendesesini fkrtan acayip bir beste Erzurum'un mahall klasiinernektir. Dou ve imaldou tesirinin az. ok kart birka beste bu sraya konmaldr. Tatyan'dan dprzsz, daha temizi ehrin byk hemehrilerinden biri olan, ondan Marifetnane'snde "belde-i tayyErzurum- rif'atlzum" diye bahseden brahim Hakk'nn "Su" manzumesinin bestesidir.

Su vdi-i hayrette Her seng ile ceng eyler Deryasna vuslatta Aheng-i peleg eyler


26/145

Su havza kudm eyler evkiyle hcum eyler Geh name-i Rum eyler Geh raks- Frenk eyler

kt'alar bu mutasavvf limin akike veya yldztana kazlm o eski mhrleri andran:

Hi ummadn yerde Ngl alr perde Derman eriir derde

56BE EHR

Mevl grelim neyler Neylerse gzel eyler.

beliini aratmayacak kadar kuvvetlidir.

Erzurum'da teden beri devam eden bu iki bal musiki geleneinin son vrisi imdi erken lmne oyandmz Faruk Kaleli idi. Bu szme insan o kadar bu musikiyle hemhal yaamt ki, halim yz,Hseyn'den henz kanatlanm bir nameye benzerdi. imdi, ara sra radyoda onun repertuarndan bi

trkye tesadf ettiim zaman 1924 yaznda bu havalar dinlediim gnleri bsbtn baka bir hasretlhatrlyorum. Yine onun syledikleri arasnda Bursal smail Hakk'nn bir Celvet nefesi vard ki, hemhem bestesi ile unutulmamas lzm gelen eserler arasndadr.

Byk Harp'ten nceki yllarda Erzurum'da yaayan Kolaas Ali Rza Bey de, gelecek hretini eerrepertuar tamamyle diske ve tele alnmsa Faruk Kaleli'ye borlu kalacaktr. Hasanka-le lcasnda kutepesinden atacak kadar gr sesiyle besteler okuyan bu cokun adamn tekke iirinin tarihinde bir yerilzmdr. Onun air Fizi'nin:

Taam U emn syi gibi bir nimetim vardr. msran ihtiva eden gazelini tahmis ederek yapt bestgnl, imek dilersen cam- Cem Dem bu demdir, dem bu demdir, dem bu dem. diye balayan nefes,unutulmamas gereken eserlerdendir.

imdi o kadar sene zerinden btn bu besteleri, mayalan, hoyratlar, Zihn, Smmn, azlarn dinlzaman bakyorum, musikinin, namenin bir topluluun hayatndaki yerini anlyorum:

Bak kalan bu kubbede bir ho sad imi

diyorum. nk namenin kadehi kendisine boaltlan sonuna kadar saklyor.

57

ERZURUM

VII

Erzurum'a nc gidiim kinci Cihan Harbi'nin son yllarnda idi. Yatakl vagonda yolculuk phesirahat bir ey. Fakat insan garip bir surette etrafndan ayryor; deta eski mnasnda yolculuu ldrmermi gibi sala solla temas etmek frsatn bulmadan, gideceiniz yere sadece yannzda gtrdneylerle varyorsunuz. Falan istasyondan zlerek veya sevinerek biniyorsunuz, bir bakasnda esneyeiniyorsunuz. kisinin arasna, kitaplarnzn, her gnk endielerinizin iinden, ancak yle bir gz atliki manzara girebiliyor. Asl yolculuu galiba nc mevki vagonlarda aramak lzm. Gerek hayat arasna aramak lzm geldii gibi... nk orada insanlarla en geni mnasnda temas var.

Her istasyonda inen, binen, gidip gelen, alayan, szlayan halkn arasnda insan eski yolculuun mna


27/145

yapan hana, kervana yaklam oluyor. Hanlar, kervansaraylar... te eski yolculuklarn sihrini yapan Bir kervana katlmak, bir handa gecelemek... Bir gece iin tanmak, ertesi sabah ayrlmak, hayatna bkatmak artyla grmek... Binbirgece'den Gil Blas'a kadar, eski hikyeler bu cins tesadflerle doludur.yolculuu zengin bir tecrbe hline getirirdi.

Bugnk yolculuk ise, tabi bu harpte olduu gibi fevkalade hller bir yana braklrsa, sadece yerindebir anket olabiliyor.

Bu nc gidiimde Erzurum'u bir ncekine nisbetle daha ok toparlanm, gelimi buldum. Yaraladinmiti. Araya zaman dediimiz byk yapc girmiti. nsan mr, unutmann erbetine yiyecek P.admuhta. Yeni hayatn eiinde Erzurum eskiyi, bir baka lemi hatrlar gibi hatrlyordu: Yakc yaz galtnda para para dklen, toz hline gelen eski ehirle yeni yaplan beton binalar arasndaki farklarbykt. Fakat asl beni sevindiren, dndren ey, istihsalin zaferini grdm noktalar oldu. ehir,

58

BE EHR

iktisad hayatnn yeni batan dzenlenecei gnleri bekleyedur-sun; verimli, zengin toprak, kyleri ykurmutu. Erzurum arsnda gezerken rastladm kaln siyah salam paltolarn giymi dev yapl, usakall, keskin bakl Daphan kyllerinin kyafetinde ve hemen o gece gittiimiz Cinis'te, asl yayla bunu farketmemek imknszd.

Cinis'te vaktiyle lastik tekerlekli paytonla Akale'ye gidip gelen beyleri bulamadk. Emekle, zevkle yegl baheleri gibi onlar da kaybolmutu. imdi onlarn ocuklar, kyllerle ayn refah seviyesinde deayn alma artlan iinde yayorlard. Hepsi de toprann banda duruyor, gndelik almaya katuval kaldrp yklyor, arabasna at kouyor, deirmenin suyunu, patatesin ekilme vaktini dnyorharman makinesinin yokluundan, Ziraat Bankas'nn ticar kredi eklinden ikayet ediyorlard. Bana aehemmiyetli gelen ey, kendisiyle uraana topran glmesiydi.

Eski Cinis beylerinin torunlar, muhacirlikten sonra baba yurtlarna dndkleri zaman yemek iin bir bulgurla, Kars'tan tedarik ettikleri bir ift kzle ie balamlard. Fakat toprak onlara glmt. On yky ekinleriyle hayvanlaryla yeniden kurulmutu. Kyn "emvali metruke"sini toprakszlara datan Beyin bu baardaki payna iaret etmek isterim. Cinis'te onun misafiri idim. Dnyada bundan sevimlibulamazsnz. iftilii bir macera gibi yayordu. Yorulmak nedir bilmiyordu. Nitekim o kadar glkurduktan on drt yl kadar sonra bir ekiya basknna uram, gene tohumdan hayvana, haldan elbiskadar ne varsa elden gitmiti. u halde benim grdm, be evinde radyo alnan kyn hakiki gemyllkt. Gene ayn aileden Naci Beyin evinde bize erbet ikram ettikleri gm takm bir yana braklrgemi zamann servetinden yallarn htrasnda kalanlardan baka hibir miras yok gibiydi. Bununlberaber ky mesuttu, refahlyd.

Bir le yemeini yediimiz Germeevi srtlarnda iki bin hay-59

ERZURUM

van otluyordu. Kk bir kaynak banda halkalanarak gevi getiren on be kadar kze baktm:ebediyetlerinde vakarl, arzasz sessizlikleri iinde dalgn duran Olimposlulara benziyorlard. Geni gara sra bir sarsnt geiriyor, adaleli boyunlar geriliyor, yle bir gerdan krla bir sinei kovalyorlasiyah, slak eneleri gene eski yerine dnyor; gene ayn rya bir iplik hlinde azlarnda sarkyordu.

Ky toplannca yeniden geleneklerini, trklerini bulmutu. Ayn akam, gece yarsna doru, Geme


28/145

lks lambalaryla inerken gzlerimin nnde o eski lem canland. Anadolu, getirdii tecrbelerle yksadece ders almt. Drt gn sren bu misafirlik bana bir ktphane kadar faydal oldu.

ki Cinisli'den bahsedeyim: bunlardan biri, dveninde arslanla-rn ektii arabasnda bir Semiramis gkurulmu on iki, on yalarnda bir kk kzdr. Etrafnda parlayan, uuan, yzn okayan samanparlts iinde kumral salar, daha koyu grnyordu. Kck esmer yz, sanki topraktan yeni kbir eski madalyondu. ok temiz, dzgn profili, vakarn, gzellik uurunun yaratt bir hava iinde ygibiydi. Dveninde stnde hi kimseye bakmadan, dimdik duruyor, rzgr arptka vcuduna daha sarlan yrtk entarisinin iinde kk, ll vcudu, bir midye kabuunun dzgn inhinasyla, birkasonra geliecek kadnln btn gzelliini mjdeliyordu. Ertesi gn ona yolda rastgeldik. Dve-nindolmas kendisini kltmemiti. Karpuz tarlalar aras-naki kk yolda ayn sade vakarla yanmzdangitti.

kincisi, Mutahhar'n bahesinin duvarndan konutuumuz ihtiyar ifti idi. Din, kr sakall, gr kaboylu bir ihtiyar. Seksen yanda imi. Hl bir toprak tanrs gibi salamd. Elindeki denee dayanarbizimle vakarl, saygl konutu. Yannda ortak olarak alt Mutahhar'a onun dostlar bildii bizlegsterdii sayg iinde, topraa yakn olduu iin kendisini Tann'ya daha yakn bulmann uurunu, gurduymamak kabil deildi.

60

BE EHR

Bu bir insan deil, deta, yal bir nard. Bir ara yerden bir avu saman ald,ellerinin arasnda bir neyerine getirir gibi outurup havaya fledi. Btn hareketlerine baktm; tabiatn yetitirici kuvvetlerinibadet gibiydi. Geleceimiz gn onu oluyla, torunlaryla gene ayn yerde alrken grdk. Soyununsopunun iinde mesut bir Kitab- Mukaddes ihtiyar sandk. Bu iki Cinisli bana insanolunun sadece ttemas ederek yapt bir arnmann muzaffer, ilh mahsulleri gibi geldi.

Cinis'ten iimde, biri lmnn eiinde bekleyen, br hayatn kapsndan henz girmi bu iki insabende uyandrd bir yn dnce ile ayrldm. Harp yllarnn iskelet takrtlaryla dolu dnyas iinbir yan kavrayan yangn ortasnda, onlar benim iin yeni bir lemin, asl insanln dersini verir gibiynsanlar alrken ne kadar mesut oluyorlar! Yaratmann hz, onlar ilerinde kavrayp kurduu zamalm makinesi ne kadar gzel, ne temiz bir ahenkle iliyor! Sonra insanolu mesut olunca btn varldeiiyor, lme kadar her ey nasl sevimli, can yakn oluyor, hibir ey kendi aln teri kadar bir insaedemez. alan insan kendi varlnda hkm sren bir ahengi btn kinata nakleder. Hayatn biricibu ahengin kendisi olmaldr. Byle olunca her ey deiir, peinde kotuumuz muvazeneyi buluruz.phesiz bugnn byk meseleleri var. Fakat hibiri kanla halledilemeyecek, insan ruhu kendi gerekeriene kadar bu acy ekecek.

Erzincan ile Erzurum arasnda her gn ileyen kk trende -sadece bu trenin varln dnmek ara

yirmi yln nasl getiini gsterir- izinli asker, tedaviye giden ocuk, i adam, dn davetlisi, hepsi sebeplerle bu trene binmi bir yn kadn, erkek, kyl, kasabal halk arasnda zihnim hep bu dncedoluydu. Ayakta zengin ovay seyrediyorduk. kide bir, Karasu'nun bir yanndan bir pelikan kalkyor, hgeni bir kavisle etraf yle bir kolaan ettikten sonra ovann iinde szlp gidiyordu.

61

ERZURUM

Cinisli ihtiyarla kk kzn bende uyandrd hayallerden kurtulamyorum. Kendi kendime "stinat nbulmadktan sonra, kuvvet, hatt manivela neye yarar?" diyorum. Bu nokta insanolunun iyiye, gzelekabiliyetlerinden baka ne olabilir? Bu kabiliyetleri hayatta stn klacak bir dnyay aramalyz. Trk


29/145

en iyi ekilde baarabilecek bir mevkide. Henz yolun bandayz. Geni ve hr bir vatanmz var. Milok kabiliyetli. Ona, iinde kendisini gerekletirecek byk, planl bir i hayatn amak lzm. Cumhyirmi yldan beri birok eyler yapt. artlar dnlrse bundan daha byk baar olamaz. Yedi cephbir avu okuryazarla ie balad. imdi yurdun istedii yerinde bilgili adam, teknik adam yabiliyor. hayat daha vuzuhla fethedebilecek durumdayz. Realiteyi daha yakndan, daha iyi gryoruz. Bu grplanlamak lzm."

Bu dnceler arasnda Ilca'ya geldik. O kadar tarih htrasn toplayan bu lcay akam, bizden ncezaptetmi ne IV. Murad', ne Evliya elebi'nin anlatt Zurnazen Mustafa Paay dnebildim. Hatthamamdan yeni km, havlular iinde, elinde byk tiryaki fincan kahve, etrafndakilerle akalaaraatan bir Evliya elebi hayali bile beni sarmad.

Trene bir yn insan bindi. Hepsinin yznde ak havann, scak suyun izleri var. ocuklarn yzlerimeyva gibi taze.'fren yava yava ehre giriyor. Yayla gecesi avnn stne sram byk bir ku gibyan saryor. Drt yanm alan byk insan kalabalna ramen derin bir gurbetle mumyalam, kkk bir ey oluyorum. Bir yn seziler arasnda, geni, karanlk bir suda imiim gibi, bu su ile beraakyorum.

VIIIErzurum Trk tarihine, Trk corafyasna 1945 metreden ba-

62

BE EHR

kar. ehrin maceras dnlrse, bu ykseklik daima gz nnde tutulmas gereken bir ey olur. MalZaferi'nin at gedikten yeni vatana giren cetlerimizin ilk fethettikleri byk merkez ehirlerden bir

Tarihimizin ikinci dnm yerinde, Mill Mcadele'nin ilk temeli gene Erzurum'da atlr. Her eye rammstakil yaamak iradesi ilkin bu kartal yuvasnda kanatlanr. Atatrk, Erzurum'dan ie balar. Tpk ifatihler gibi oradan Anadolu'nun iine doru yrr; oradan balayarak yurdumuzu, milletimizin tarihi adna yeni batan fethederiz.

Bu iki hdise arasnda iki imparatorluk tarihi, bu tarihin ac. tatl bir yn tecrbesi iinde meydana gcemiyet ruhu, bir millet terbiyesi, bir hayat gr, bir zevk, sanat anlay ksacas, dnk, bugnkehrelerimizle biz varz. Onun iindir ki Erzurum Kalesi'ni gezerken gzmn nnde olan eylerden bakalarn grr gibiydim. Sanki vatana atsndan bakyordum.

Bu ok gzel bir gnd. lk nce camileri, ba bo dolamtk. Yolda karlatmz tandklarla durkonuuyor, her ak dkkna bir kere uruyorduk. Kendimi yirmi yl nce. Erzurum'da, lisede edebiya

muallimi olduum zamana dnm sandm.Nihayet Kale'ye ktk. Tepesi utuu iin Tepsi Minare denen eski Seluk Kulesi'nden, 1916 ubat'n

ordusunun ricalini temin iin ocuu, kadn sipere koan destan ehri seyre baladk. nmzde hensararmaya yz tutmu ekinleriyle emsalsiz bir panorama dalgalanyordu. Dou, cenupdou tarafnda dalar biter bitmez, kk kyleriyle, aalk su balaryla, enginliiylc ova balyordu. Daha uzakta,

Anadolu'nun iir, gurbet kayna olan. halkmzn duyuundaki o keskin hznn belki de srrn veren dvard. Gnn byk bir ksmn orada geirdik. Sonra ehrin ovaya kart yerde, Belediye Bahesi'ntesindeki yeni bir ilk okul binasna girdik. Erzurum ta dururken imentonun kullanlmasn bir trlalmaz. Betonun getirdii bir yn kolay-

63


30/145

ERZURUM

lk meydanda. Fakat bu kolaylklar bazen de mimarnin aleyhinde oluyor. Hele mahall rengi bozuyorErzurum ta, Ankara ta gibi ok kullanl. Her girdii yere bide asillii veren bir mimar malzeme

lk okul irin, konforlu. Yirmi yl nce grdm yaplarn hibirine benzemiyor. Btn ovay ayamseren taraasnda, emsalsiz bir gurup karsnda aylarmz itik. Gne, bulutsuz, dmdz bir gkte,olduumuz yerden daha yasslam, ovaya karm grnen Kop Da ile Balkaya'nn arasna inmeyhazrlanyordu. Ne gkyz kzarm, ne gnein rengi deimiti; hafif bir sarlktan baka hibir batyoktu. Btn deiiklik ovada idi.

lkin dalarn etekleri gm bir zrha benzeyen bir izgiyle ovadan ayrld. Sonra dt yerde sankklelenen bir aydnlk, bendi yklm bir su gibi, btn ovay kaplad, topran, ekinin rengini sildi.Gzmzn nnde sadece ktan bir gl meydana gelmiti. Btn ova billur denmi gibi parlyordDalar bu cill sath zerinde yzer gibiydiler. Gne bataca yere iyice yaklanca, ovann urasndburasndan kalkan tozlar, bu gln stnde altn yelkenler gibi sallanmaya baladlar. Bu bir akam sadeil, tek bir rengin trl perdeleri zerinde toplanan bir masal mu-sikiiydi. Zaten gne o kadar saki

kadar hareketsiz bir halde al-alyordu ki dikkatimiz ister istemez gzlerimizden ziyade kulaklarmzdtoplanmt. Hepimizde ok derin, ok esrarl bir eyi, eyann kendi diliyle yapt byk bir duay dibir hl vard. Sonra bu billur aynann stnde, kendi parltsndan daha koyu k nehirleri tamaya baNihayet gne iki dan arasnda kaybolaca zaman, son bir k, olduumuz yere kadar uzand. Toprderin rperdi. Ova yava yava saf gmten erimi altn rengine, ondan da akam saatlerinin esmerligeti.

O gece Erzurum'dan ayrlyorduk. Biz trene binmek iin yola ktmz saatte 3 Temmuz 1919'un eh Austos zaferini kutluyordu.

64

KONYAI

Konya, bozkrn tam ocuudur. Onun gibi kendini gizleyen esrarl bir gzellii vardr. Bozkr kendinserap enisi vermekten holanr. Konya'ya hangi yoldan girerseniz girin sizi bu serap vehmi karlar. arzal bir arazinin arasndan ufka daima bir k oyunu, bir rya gibi taklr. Serin glgeleri ve emelesusuzluunuza uzaktan glen bu rya, yolun her dirseinde siline kaybo-la byr, geniler ve sonundakendinizi Seluk sultanlarnn ehrinde bulursunuz.

Dardan bu kadar gizlenen Konya iinden de byle kskantr. Salam ruhlu kendi bana yaamakta

holanan, dardan gsterisiz, iten zengin Orta Anadolu insanna benzer. Onu yakalayabilmek iin samevsimlerine iyice karmanz lzmdr. Ancak o zaman emelerinden akan arba sularnn tegannisrr, zengin ilenmi kaplarn ardnda srmal araf iinde melmi eski zaman kadnlarn andranbidelerinin byklk ryasn, trk ve oyun havalarnn hznn ve bu oyunlarn ten yorgunluunuduyabilirsiniz. Konya insan ya bir stma gibi yakalar, kendi lemine tar, yahut da ona sonuna kadar kalrsnz. Meram balarnn tadn alabilmek iin ona yerli hayatn iinden gitmek lzmdr. Konya tpMevlevlik gibi bir nevi iniriation ister.

65

KONYA


31/145

BE EHR

Bu alma bittikten sonra ehir yava yava size, tpk bugn iin verebilecei her eyi verdikten sonrsizden uzakta gemi ocukluunu ve genliini de hediye etmek isteyen, kesik, ba bo hatrlamalaranlatan, gzel ve sevmesini bilen bir kadn gibi mazisini aar. Ve siz dinlediiniz bu hikyelerin arasnsevdiiniz, gzelliine ve olgunluuna hayran olduunuz kadn nasl imdi kk ve nazl bir ocuk, sonra rkek bir gen kz veya ilk aklarn, heyecanlarn iinde henz ok tecrbesiz bir kadn olarak ghi tanmadnz o gnlere ait bin trl sevimliliin, cazibenin, tuhafln, korku ve teln, azabn araonu baka bir mahlk gibi sevmeye balarsanz, Konya'y da bu yeni tandnz hviyetiyle yle yeni onunla beraber bu gemi zamanna eilerek ve deta ona hasret ekerek ve artk bu maziyi ve onunkudretini iyice tandnz iin onun arasndan btn btn sizin olacana bir trl inanmayarak severtanrsnz.

O zaman mektep kitaplarnda okuduunuz, fakat sergzetlerini bir trl bir ereveye sktramadmuhayyilenizin boluunda silhlan, muzaffer ordular veya hazin talihleriyle yersiz yurtsuz glgeler gdolaan bir yn insan sizin iin baka trl canlanr. Etrafnz knlar ve altn kabzalar mcevherlerleliklerinde yetler ve ehname beyitleri yazl, ar, eski zaman kllarna benzeyen bir yn hkmvezir ismi alr. Kur'an'an, ehnme'den ve Ouz Destau'ndan beraberce koparlm mcevherlere be

bu Seluk adlar... Mslman Asya'nn byklk ve debdebe nmna tand eylerin hepsi bu adlardaonlar sanki ar srmal kaftanlarla, ince rgl, gm ve altn bol zrhlarla giydiren, balarna talaroturtan yahut da bu isimlerin etrafnda doduklar memleketten, kazandklar muharebeden o kadar hazeminler yapan, ou halife menurlaryla gelmi lakap ve unvanlardadr.

Kendi kendimize, "Demek bu vatan, iki asr iinde ve o kadar me'um hdiseler arasnda, bazen de tatersine ileyen bir talihin

66

cilvelerine, her tarihi bir kr d yapan ihtiraslara, kinlere, felketlere ramen fetheden ve o aradabir milletin, yeni bir dilin domasn salayan adamlar burada, bu ehirde yaadlar.

"Hal seferlerinin ve Bizans saldrlarnn her eyi ykacak gibi grnd o felketli yllarda Anadiinde bir imek gibi dolaan I. Kl Arslan Konya'y payitaht yapt gnlerde, belki de benim u anbulunduum yerlerde dolat, durdu, dnd, etin kararlar verdi. Mesut akbeti o kadar mehul Eskimuharebesini kazandktan sonra bu ehre dnd.

"II. Kl Arslan payitahtn zapteden nc Hal Ordusu ile, onun masal yzl kumandan FrederiBarborosa ile imdi Al-eddin Tepesi dediimiz bu i kalede sulh mzakereleri yapt ve oullar ile aranlamazlk yznden verdii sz tutamad iin alktan ve emniyetsizlikten yarya inen bu yz binordunun Toros eteklerinde bsbtn ufalp kaybolmas iin ehri atee-verip kp gidiini, yine bu tepimdi harabesi bile kalmam kknde seyretti.

"Gyaseddin Keyhsrev aabeysi Rkneddin Sleyman'n kuvvetlerine dayanamayacan anlaynca iKonyallara emanet ederek bu ehirden kat. Sonra onun lmn haber alnca yine buraya geldi. Bukendisine biat ettiler. Hemen hemen kendisi kadar byk bir asker olan aabeysi, zalim ve hastalkl zKeykvus veremden lmeseydi mr boyunca Malatya etrafndaki kalelerde ryecek olan AleddinKeykubad', ehir u grdm ovada, be yz adr birden tayan arabalarla, yere serilen hallar vekumalarla ve pencerelerden uzanm kadn balaryla o kadar parlak ekilde karlayamazd.

"Bu byk padiah her biri bir ihtiyac karlayan o mhim seferlerini, ok hesapl ve daima salampolitikasn, hep buralarda hazrlad. Celleddin Harezmah'n elilerini burada kabul etti, H-lg'nuntekliflerini o kadar gururla, telsz ve vekrla reddetti. Olu aklsz, iradesiz II. Keyhsrev'in -kandrdmera la-


32/145

67

KONYA

rafndan zehirlenince- cenazesi yine buraya, bu ehre getirildi" ve bu konuma sonuna kadar byle deeder.

Seluk tarihi denen o byk portreler galerisi artk sizin iin almtr. Padiahlarn yan banda bir yvezir, terifat, a-nigir ba, emirlmera, candar gelir. Sadeddin Kpek, Seyfeddin Ayba, EmrMbarizeddin, azadl ve yeni Mslman olmu bir kle iken vezirlie kadar ykselen ve efendileri pabile kendisine "Allah'n yeryzndeki evliyas" diye mektup ve ferman yazdklar Ceileddin Karatay,gibi Anadolu'yu Sivas'a kadar bir yn bide ile donatan ve imdi Konya'da kendi camiinde yatan sabhakm, nekbet anlarna tahammll hdiselerin azd zamanlarda kendisini korumay bilen Sahip Atailk tekliflerde daima reddeden, sonra da hi istemeden, hep bakalarnn teklifiyle ve hatt onlarn tertikomplolarla birka defa rakiplerini ortadan kaldran, hatt yine bakalarnn teklif ve srar ile zzeddinKeykvus'un kars ile evlenerek tam Atabek olan, daima riyakr, bir gz daima yal, air, hattat,musikiinas, byk lim, mn, zevk adam, Sahip emseddin Isfahan, Mool, Msr politikas ve da

karklklar arasnda bazen drt kozu birden oynamaktan ekinmeyen, tahta padiahlar kartp indkafasnda tirkeindeki oktan ziyade hile ve tedbir bulunan o son derece zek, ince hesapl, bir inkraz dbtn meziyet ve reziletleriyle rahata giyinmi, byk lim, kudretli cenk adam Muinddin Pervane

Aleddin Keykubad'n ehresi, bu kalabaln ortasnda Seluk tarihinin ve zevkinin btn izgilerini bir hatt- bl gibi ykselir. nk iki asr evvelinden Fatih'i hatt Sultan Cem'i mjdeleyen bu levent,cengver, ince hesapl politikac, zaman zaman air, belki de mimar -Konya kalesinin, Kubadbd'n vbadiye'nin planlarn kendisinin yapt sylenir- dindar, srasnda zalim, alabildiine sabrsz fakat dazevkli, daima ileri grl hkmdar, bir medeniyetin klsik enmuzeci olarak yaratlm in-

68

BE EHR sanlardandr. Alt yanda tahta kmaa hak kazanan, mahpus bir misafir gibi yaad Sultan Sencer

sarayndan kaarak, daha ziyade gailesi bir mr dolduracak bir mirasa benzeyen yeni devletinin bangeen, henz akbeti mehul bir istily Hal seferlerinin frtnas arasnda tam bir kurtulu hlinde geKl Ars-lan'da balayan izgiler, onda yerine oturmu zevkle, iirle ve bin trl incelikle tamamlanm

Aleddin Keykubad, o kadar mensup olduu medeniyettir ki, Seluk tarihi deta onu evvel babasGyaseddin Keyhsrev'de, sonra aabeysinde izgi izgi aram gibidir. Ve sanki arad eyin ondatamamlandn grm gibi silik bir glgesi olan olundan sonra vezirlere geer.

II

Anadolu Trklerinin tarihi iki korkun hdise arasnda skm gibidir. Bunlardan birincisi Anadolu fKutalmolu Sultan Sleyman'dan biraz sonra, 1097'de, biraz da bu fethin Hrisli-yan leminde tepkisbalayan Hallar seferidir. Bu seferlerin en tehlikelisi olan bu ilk seferde yeni beylik sadece ilk payitaznik'i kaybetmez, fethedilen arazinin bir ksm da elden kar. Hatt balangcnda Bizans mparatorlueit satvet bile kazanr ve yeniden Anadolu ierisine sarkar. Ayrca byk merkezler etrafnda baladtahmin ettiimiz yerleme hareketi de tabiatyla durur. Anadolu'nun politika ve kltr tarihinde daima rol oynayan gebeliin, o kadar uzun srmesinde Mool istils kadar olmamakla beraber bu ilk Haseferinin ve onun serpintilerinin ve 1176 tarihindeki nc Hal seferinin de bir pay olsa gerektir.

Bununla beraber Suriye limanlarn iki asr iin devaml bir harp sahas yapmas yznden kervan yoldeimesine sebep olan bu Hal seferlerinin yeni teekkln iktisad hayatnda byk tesiri de olmu


33/145

Antalya ve Aliye limanlarnn fethiylc Akde-

69

KONYA

niz'e, Sinop ve Samsun fethiyle Karadeniz'e alan Seluk beylii, bu Hal seferlerinin devam boyunark ticaretini elde etti. pek ve baharat yollar hemen hemen ellerinde gibiydi. Bugn Anadolu'da byeski yollar boyunca adm banda rastlanan kale gibi kervansaraylar bu ticaretin korunmas iin yaplm

Anadolu hibir zaman bu asrda olduu kadar zengin ve mreffeh olmad. Btn bir feodaliteyi ve mearistokrasisini btn bir zanaatla beraber bu refah besledi. br taraftan Bizans mparatorlu-u'nunRumeli'deki arazisini ineyerek gelen, sonunda bu imparatorluu da bir mddet ortadan kaldran bu Hordular, ilk nce dnld gibi ark Roma'ya eski satvetini iade etmesi yle dursun, onun yklmdeta abuklatrd iin, ilk Anadolu Trk devletinin ve onu takip eden ikinci imparatorluun gelimkolaylatrd.

Mool istils bsbtn baka trl oldu. Asya'nn drt bucanda yerinden yurdundan ettii kabile vkavimleri nne katarak gelen bu sel gerekten zlim bir kuvvetti. Alabildiini aldktan, ykacan y

sonra dahi bu istil cihaz byk okyanus frtnalar gibi bir asrdan fazla kendi stnde alkalanr dur Aleddin Keykubad'n ok akll siyasetiyle Mool tehlikesi bir mddet iin nle

ahmet hamdi tanpınar - beş Şehir

Documents