Şahlar Əsgərovelibrary.bsu.edu.az/files/books_460/n_228.pdf · 2021. 3. 11. · ləhətləri...
TRANSCRIPT
1
Şahlar Əsgərov
K A M İ L L Ə Ş Ə N
DUumlŞUumlNCƏ
Bakı ndash 2013
2
BBK 52
Ş-2012
Rəyccedili Elvuumlsal Məmmədov fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə
doktoru
Redaktor Ələmdar Cabbarlı filologiya uumlzrə fəlsəfə
doktoru Şahlar Əsgərov KAMİLLƏŞƏN DUumlŞUumlNCƏ
lsquolsquoELrsquorsquo Nəşriyat və Poliqrafiya Şirkəti MMC
Bakı 2013 səh
Kitabda bir sıra sosial-iqtisadi hadisələrin mahiyyətinə və
inkişafına yeni meyar vasitəsilə baxılmışdır Meyar olaraq
uğurun onun qıtlığına olan nisbəti goumltuumlruumllmuumlşduumlr Bu meyarın
koumlməyilə bəzi sosial-iqtisadi goumlstəricilər cədvəl şəklində yox
ilk dəfə olaraq qrafik şəklində təqdim edilmişdir Bu
metodologiya həm planetin həm də istənilən doumlvlətin
inkişafının dinamikasını izləməyə ona nəzarət etməyə imkan
verir
Yeni meyar vasitəsilə bəşər tarixinə yeni bucaq altında
baxılmış və bu tarix iki doumlvrə boumlluumlnmuumlşduumlr Goumlstərilmişdir ki
birinci tarixi doumlvrdə buumltuumln proseslər şəxsi mənafenin və
instinkt duumlşuumlncənin ikinci doumlvrdə isə ictimai mənafenin və
şuumlurun uumlstuumlnluumlyuuml şəraitində baş verir Nəticələr gələcəyə
optimist baxmağa əsas verir
Kitab sosial-fəlsəfə sahəsində ccedilalışan muumltəxəssislərlə
bərabər həm də geniş oxucu auditoriyası uumlccediluumln nəzərdə tutul-
muşdur
İSBN
copy Şahlar Əsgərov 2013
3
Oumln soumlz əvəzi
Xoşbəxt həyat insanın yaradılmasındakı hikmətin
məhək daşını əmələ gətirir Bəşəriyyətin xoşbəxtliyi yer
uumlzuumlndə intellektin hər bir təkamuumll formasiyasında ilahi
təlimlər silsiləsinin hər bir halqasında əsas problem olaraq
nəzərdən keccedilirilmişdir İstər mənəviyyatla ccedilulğaşan
idealist fəlsəfi fikirdə istərsə də əşya və hadisələrə
birtərəfli muumlnasibət bəsləyən materialist fəlsəfədə həm
inkişaf həm də tərəqqi ndash xoşbəxtlik muumlnasibətləri muumlx-
təlif yanaşma formaları ilə muumlşayiət olunmuşdur Bir
soumlzlə bəşəriyyətin demək fərd və cəmiyyətin xoşbəxtliyi
tarix boyu parlaq gələcək cəfakeşlərini duumlşuumlnduumlrən ən
uumlmdə problem sayılmalıdır Amma ldquohəqiqi xoşbəxtlik
(həm də tərəqqi) nədir daimi xoşbəxtliyi (tərəqqini) nə
təmin edə bilərrdquo kimi suallar tarix boyu insan zəkasını
məşğul etmiş indi də etməkdədir Qeyd edilməlidir ki
xoşbəxtliyə muumlnasibətdə ənənəvi dini-mənəvi
yanaşmanın əksinə olaraq XVIII əsrdən etibarən
ələlxuumlsus maarifccedililik fəlsəfəsinin ideoloji formatını mə-
nimsəmiş Qərb (Avropa) fikrinin diktəsi ilə maddi gəlirin
ccediloxluğu və var-doumlvlətin artması xoşbəxtliyin başlıca
meyarı kimi təqdim edilib Odur ki cəmiyyətin inkişafının
guumlzəranlıq səviyyəsinin yaxşılaşması fonunda qiymət-
ləndirilməsi bir qayda halını alıb Amma duumlnyanın inkişaf
etmiş oumllkələrində aparılmış rəy sorğuları goumlstərmişdir ki
4
maddi rifah gəlirin artması yaxşı iş imkanları heccedil də
xoşbəxtliyi buumltoumlvluumlkdə təmin edə bilmir Xoşbəxtlik
indeksinin yuumlksəlməsi uumlccediluumln zəruri sayılan mənəvi-əxlaqi
tələbatlara laqeyd muumlnasibət Qərbdə rifah həddinin
əvvəlcə sabitləşməsi sonra isə azalması ilə nəticələnib
Demək həqiqi və daimi rifah uumlccediluumln bir cəmiyyətdə maddi
tələbatları təmin etməklə yanaşı mənəvi-əxlaqi tərəqqiyə
də diqqət yetirmək lazımdır
Dini-aksioloji dəyərlərdən sosial və ideoloji
muumlstəvidə imtina etmiş duumlnyəvi cəmiyyətlərdə eləcə də
materialist-liberal duumlnyagoumlruumlşuumlndə inkişaf modellərinin
başlıca goumlstəricisi kimi iqtisadi-texnoloji və elmi tərəqqi
ccedilıxış edir Təbii ki məlum sahələrin inkişafı cəmiyyətdə
muumləyyən dərəcədə rifahı təmin edir amma bu rifah tam
deyildir Belə cəmiyyətlərdə insanların yalnız maddi-elmi
tələbatları nəzərə alındığından sırf maddi tərəqqi ilə rifah
yaratmaq fəlsəfəsinə əsaslanan inkişaf modelləri muumləyyən
vaxtdan sonra əvvəlki kimi səmərəli olmur Muumlasir
doumlvrdə maddi cəhətdən korluq ccediləkməyən Qərb insanının
duumlşduumlyuuml mənəvi boşluq və kollektiv-sosial depressiya
dediklərimizin əyani suumlbutudur
Dini duumlnyagoumlruumlşuumlndə o cuumlmlədən islamda isə inkişaf
daha geniş məna daşıyır Ccediluumlnki din insana maddi və
mənəvi tərəflərdən ibarət varlıq kimi yanaşır Bu
səbəbdən insanın xoşbəxtliyi uumlccediluumln onun buumltuumln maddi və
5
mənəvi ehtiyaclarını təmin etmək zəruri sayılır O da qeyd
olunmalıdır ki mənəvi tələbatları təmin etmək islam
təlimlərində insan oğlunun başlıca huumlquqlarından birini
əmələ gətirir Əgər biz şəriətin məqsədlərinə nəzər salsaq
goumlrəcəyik ki islam dini bəşəriyyətin xoşbəxtliyi uumlccediluumln
maddi və mənəvi tələbatları vəhdətdə goumltuumlruumlr Əsas
vəzifəsi bəşəriyyətə ldquofayda verməkrdquo olan islam bu
səbəbdən dini canı ağlı var-doumlvlət və nəsli qorumağı
başlıca məqsəd sayır Bu məqsədləri həyata keccedilirmək fuumlr-
sət yaradır ki cəmiyyətdə əxlaqi maddi və intellektual
inkişaf demək həqiqi inkişaf baş versin İnsana fiziki və
mənəvi komponentlərdən ibarət bir buumltoumlv kimi yanaşmaq
imkan verəcəkdir ki xoşbəxtlik naminə bu kom-
ponentlərdən irəli gələn tələbatlar ayrı-ayrılıqda təmin
edilsin
Barəsində danışdığımız problem ndash bəşəriyyətin
xoşbəxt gələcəyi problemi duumlnyanın muumlxtəlif oumllkələrinin
muumltəxəssislərində olduğu kimi respublikamızın alim-
lərini də narahat edir Belə elm insanlarından biri də cəfa-
keş alim goumlrkəmli muumltəxəssis Şahlar muumləllimdir Şahlar
muumləllim həm fizikdir həm sosioloq-filosofdur həm
pedaqoq həm də aksioloqdur Dəyərlər haqda sanballı
soumlz soumlyləmək istəyən şəxs gərək dəyər insanı olsun Şahlar
muumləllimin milli-mənəvi dəyərlərlə bağlı qələmə aldığı
yazılar əsərlər həm də ona goumlrə uğurlu alınıb ki o dəyər
6
insanıdır dəyərlər uumlzərində həyatını bina edən
şəxsiyyətdir O kəs ki həyatının məğzini dəyərlər əsasında
muumləyyənləşdirir yazdıqları nəzəri-quru cuumlmlələrdən
ibarət olmayacaq praktikliyi və səmimiliyi ilə seccedililə-
cəkdir Odur ki Şahlar muumləllimin həm keccedilən il qələmə
aldığı ldquoDəyərlərin qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo
həm də bu kitabın əsasında təkmilləşdirilmiş qələm
məhsulu olaraq təqdim etdiyi ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo adlı
kitabları soumlzuumlgedən istiqamətdə əvəzsiz nailiyyətlər hesab
olunmalıdır Sonuncu kitabın moumlvzusu inkişafın fərqli
prizmadan nəzərdən keccedilirilməsindən bəhs edir odur ki
ccedilox aktualdır Ccediluumlnki qloballaşma doumlvruumlndə bəlkə də ən
ccedilox muumlzakirə olunan problemlərdən biri inkişafla
bağlıdır
Təqdim olunan bu kitab muumlasir iqtisadi sosial və
fəlsəfi təlimlərin əsas tədqiqat obyekti olan inkişaf
anlayışından bəhs edir Kitabda həqiqi inkişafın mahiy-
yəti şərtləri və meyarları haqda danışılır Muumləllif inkişafla
əlaqədar oumlzuumlnuumln ənənəvi baxışlardan kənar yeni
yanaşmasını təqdim edir Əlaqədar moumlvzulara oumlzuumlnə-
məxsus tərzdə muumlnasibət bildirən Şahlar muumləllim bəşəriy-
yətin inkişafı problemində irəli suumlrduumlyuuml yeni həll
variantını (K faktoru vasitəsilə) real və praktik yanaşma
ilə əsaslandırır
7
Duumlşuumlnuumlruumlk ki ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo kitabı oumllkə-
mizin gələcəyini duumlşuumlnən məsul şəxslərin diqqətini cəlb
edəcək problemin aktuallığını əyani şəkildə onların nəzə-
rinə ccedilatdıracaqdır
Elvuumlsal Məmmədov
AMEA akad ZM Buumlnyadov adına
Şərqşuumlnaslıq İnstitutunun əməkdaşı
fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə doktoru
8
GİRİŞ
ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo bir il əvvəl ccedilap olunmuş ldquoDə-
yərlərin qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo (Bakı 2012)
kitabının elmi əsası saxlanılmaqla məzmun və sosial
əhatəsi xeyli genişləndirilmiş variantıdır Bu səbəbdən də
kitab oxuculara yeni adda təqdim edilir Bəşəriyyətin
inkişafının tarixi dinamikası və ona təsir edən faktorlar
kitabda yeni meyar vasitəsilə araşdırılır
Ccedilox inkişaf etmiş oumllkələr maddi və intellektual
baxımdan inkişafın son mərhələsinə F Fukuyamanın 1
diliylə desək ldquotarixin sonuna rdquo yaxınlaşmaqla yuumlksək
texnologiyaya və tərəqqiyə nail olmuşlar
Tərəqqi irəliyə doğru hərəkəti aşağı səviyyədən
yuumlksək səviyyəyə az muumlkəmməllikdən ccedilox muumlkəm-
məlliyə kəmiyyət və keyfiyyət artımına doğru inkişafı
goumlstərir Bu inkişaf həm də ccediloxlu sayda suallar doğurur
Tərəqqi məqsədsizdir yoxsa hədəfi var İnkişaf yolunun
sonu varmı yoxsa bu sonu olmayan yoldur Son mən-
təqə haqqında dini duumlnyagoumlruumlşuuml məlumdur bəs elmi
duumlnyagoumlruumlşuuml nə deyir Cənnət cəhənnəm kommunizm
ideyalarına elmi baxış necədir Bəşəriyyətin məqsədi in-
qilablardan muumlharibələrdən keccedilərək guumlndə bir guumln ildə
bir il yaşamaqdırmı İnsan həyatının məğzi və əsas
1 FFukuyama Tarixin sonu və axırıncı İnsan Moskva2010 588 səh
9
missiya nədir İnsaniyyətın boumlyuumlk hissəsi əzab və əziyyət
iccedilərisində yaşayır ki az bir qrup insan firavanmı yaşasın
İnsana şuumlur verməkdə Yaradanın məqsədi nə olub
Məlumdur ki inkişafda təkamuumlluumln rolu əsasdır İnsan
cəmiyyətlərində tərəqqi formasiyaların inkişafında
təşəkkuumll tapıb Tarixə qısa nəzər salsaq goumlrərik ki ibtidai
icma quruluşunun oumlmruuml təqribən iki milyon il olub və bu
quruluşda şəxsi mənafe olmadığından cəmiyyət idarə-
edənlərə və idarəolunanlara boumlluumlnməyibdir Bu səbəbdən
də tərəqqi olmayıbdır Fəaliyyətdə şuumlur yox instinkt rol
oynayıbdır Tərəqqi sonrakı formasiyalarda şəxsi mənafe
zəminində baş verib Quldarlıq feodalizm və kapital-
izmin birlikdə oumlmruuml 20 000 ildən azdır Bu doumlvrlərdə
insanlar şuumlursuz fəaliyyətdən şuumlurlu fəaliyyətə doğru
inkişaf ediblər Bu inkişafa təsir edən əsas amil guumlc və ağıl
olmuşdur İnsanlar inkişaf edərək tam şuumlurlu fəaliyyətə
nə vaxt keccediləcəklər Boumlyuumlk Səməd Vurğun demişkən
ldquoQalib gələcəkmi cahanda kamalrdquo
Duumlnya insan artımı ilə bağlı bir əndişə yaşayır Yer
kuumlrəsinin potensialının gələcək nəsillərə ccedilatmayacağı qor-
xusu var Maltusun məşhur fikri tez-tez təkrarlanır
Duumlnyanın kiccedilik bir qrup insanlar (duumlnya houmlkuməti ldquo300-
lərin komitəsirdquo masonlar Bilderberq və Bogema klubları
ldquoskull and bonesrdquo və s) tərəfindən idarə edilməsi
haqqında soumlhbətlər gedir kitablar yazılır Bir tərəfdə 300
10
ailə digər tərəfdə 6 milyard əhali duumlnya malını bərabər
boumlluumlrlər Bu boumllguumlyə Allah-təala xeyir-dua veribmi
Təhluumlkəsiz gələcək şuumlbhə altına alınır Tez-tez ərzaq
təhluumlkəsizliyindən danışılır Gələcəyə pessimist baxış for-
malaşmaqdadır Kitabda bu tip suallara aydınlıq gətir-
məyə cəhd edilir
Planetdə qlobal sosial-iqtisadi dəyişiliklərə muumlkəm-
məl nəzarət etmək uumlccediluumln yeni duumlnyagoumlruumlşə yeni me-
todologiyaya yeni meyara ehtiyac vardır Kitabda istifa-
də edilən Uumlmumi Daxili Məhsul (UumlDM) və İnsan Poten-
sialının İnkişaf İndeksi (İPİİ) anlayışları muumltəxəssislərə
yaxşı məlumdur K faktoru anlayışı isə yenidir və sosial-
iqtisadi hadisələrin qiymətləndirilməsində ilk dəfədir ki
meyar kimi istifadə edilir Misal uumlccediluumln tarixən biliyin
qiymətləndirilməsi zamanı bildiyimizin bilməli olduğumuza
nisbəti meyar goumltuumlruumlluumlrduumlsə burada K faktoru
bildiyimizin bilmədiyimizə olan nisbətidir Əgər soumlhbət di-
gər sosial-iqtisadi və mədəni hadisələrin dəyərlən-
dirilməsindən gedirsə onda K faktoru nailiyyətin əldə
edilən hissəsinin onun əldə edilə bilməyən hissəsinə
(nailiyyət qıtlığına) olan nisbətini goumlstərir Başqa soumlzlə K
faktoru faizə alternativ bir meyar kimi ccedilıxış edir və iqtisadi
sosial mədəni pedaqoji və digər prosesləri dəyər-
ləndirmək uumlccediluumln istifadə edilir
11
K faktoru vasitəsilə əldə olunmuş korrelyasiyalar bir
ccedilox sosial hadisələrin mahiyyətini dərindən başa duumlşməyə
imkan verir
Bəzi sosial -iqtisadi goumlstəricilərin (universitetlərin
reytinqləri adambaşına istehlak olunan enerji və s) K
faktorundan asılılığı kitabda cədvəl şəklində yox ilk dəfə
olaraq qrafik şəklində təqdim edilmişdir Bu meto-
dologiya qlobal sosial-iqdisadi hadisələrin mahiyyətinə
baxmağa inkişafın dinamikasını izləməyə imkan verir
Tədqiqatlar zamanı tərəqqiyə vektorial kəmiyyət kimi
baxılmış və hesab edilmişdir ki onun uumlfuumlqi toplananı
humanitar inkişafla şaquli toplananı isə maddi inkişafla
məsuldur Uumlfuumlqi toplananın artması (bu toplanan İPİİ ilə
muumltənasibdir) nəticədə UumlDM-i artırır UumlDM artımı
ldquohəzmrdquo olunaraq təzədən uumlfuumlqi toplananı (İPİİ) artırır
Uumlfuumlqi toplananın artımı duumlşuumlncə tərzini kamilləşdirir Bu
toplananların biri digəri uumlccediluumln əsasdır və daim
harmoniyada inkişaf edir Harmoniya isə stabil inkişaf
uumlccediluumln vacibdir İnsaniyyət kamilləşdikcə və varlandıqca
bəşəriyyət Accedilıq cəmiyyətə doğru gedir Duumlnya doumlv-
lətlərindən Avstraliya Yeni Zelandiya Accedilıq cəmiyyətın gi-
riş qapısına yaxınlaşırlar Onlar bu duumlnyada Cənnət şə-
raitinin 90 faizindən ccediloxuna nail olmuşlar Qeyd etmək
lazımdır ki muumltləq xoşbəxt cəmiyyət qurmaq qeyri-
muumlmkuumlnduumlr ancaq ona yaxınlaşmaq muumlmkuumlnduumlr ccediluumlnki
12
insanın potensial imkanı sonsuzdur Demək bəşəriyyətin
xoşbəxt gələcəyə doğru yolu acıqdır
Kitabda əks edilmiş ideya və fikirlər son illərdə
muumləllifin AMEA-nın muumlxtəlif institutlarında Fəlsəfə və
Siyasi-Huumlquq Tədqiqatları İnstitutu (29411) və (6113)
Kibernetika İnstitutu (22611) AMEA RH FR və TE
boumllməsində (7312) və Qafqaz Universitetində (18412)
etdiyi ccedilıxılarda oumlz əksini tapmışdır
Kitabın yazılmasına mənəvi dəstək verən AMEA-nın
vitsendash prezidenti akademik ACHacıyevə dəyərli məs-
ləhətləri uumlccediluumln akad ANadirova akad U Ələkbərova və
prof MNƏliyevə təşəkkuumlruumlmuuml bildirirəm Redaktorluq
əziyyətini oumlz uumlzərinə goumltuumlrən filologiya uumlzrə fəlsəfə
doktoru Ələmdar Cabbarlıya və rəyccedili fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə
doktoru Elvuumlsal Məmmədova da dərin təşəkkuumlr edirəm
Dəyərli məsləhətləri uumlccediluumln siyasi elm uumlzrə fəlsəfə doktoru
dos Rəcəb Rəhimliyə də minnətdarlığımı bildirirəm
Bu kitabda yer almış bəzi moumlvzularla shah-
larasgerovcom saytından da tanış olmaq olar
Əvvəlcədən təşəkkuumlruumlmuuml bildirərək kitab haqqında tən-
qidi fikir və təkliflərinizi ashahlarhotmailcom uumlnva-
nına goumlndərməyinizi xahiş edirəm
13
DƏYƏRLƏRİN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN ELMİ
ƏSASI
Oumllccediluumldən boumlyuumlk səadət yoxdur Oumllccediluuml
harmoniyanın əsasıdır
El məsəlı
Duumlnyada gedən qlobal ictimai-siyasi və sosial
prosesləri anlamaq uumlccediluumln dahi alimlər tərəfindən zəruri
elmi baza və konsepsiyalar yaradılmışdır Boumlyuumlk houmlrmət
hissi ilə ldquo uumlmumi daxili məhsul rdquo və ldquo insan potensialının in-
kişaf indeksi rdquo anlayışlarını elmə daxil edən Simon Smith
Kuznetsin və Məhbub uumll Həqin adlarını yada salmaq
istərdim Bu guumln təşkilatlanmanın alternativsiz goumlruumlnən
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo formasının yaradıcılarından biri və alovlu
muumldafiəccedilisi Karl Popper də minnətdarlıq hissi ilə yad
edilməlidir Ccediluumlnki bu anlayışlar duumlnyada gedən qlobal
ictimai-siyasi prosesləri başa duumlşmək və idarə etmək işinə
xeyli aydınlıq gətirmişdir İctimai inkişafın məlum
konsepsiyaları yaradılarkən bu anlayışlar elmə məlum
deyildi Bu yeni meyarların işığında tarixi inkişafın qa-
nunauyğunluqlarna təzədən baxmağa ehtiyac duyulur
Ancaq bu dahi alimlərin ideyalarını irəli aparmaq uumlccediluumln
daha həssas meyara ehtiyac vardır Dəqiq meyar ictimai
14
tərəqqinin mahiyyətini başa duumlşmək uumlccediluumln ccedilox əhəmiy-
yətlidir Ccediluumlnki yeni meyar bəşəri inkişafa yeni bucaq
altında baxmağa imkan verər
Dəyər deyəndə obyekt və ideyanın cəmiyyətin gouml-
zuumlndə əhəmiyyəti və qədir-qiyməti başa duumlşuumlluumlr Kitabda
dəyər olaraq biliyin qiymətləndirilməsi doumlvlətlərin
universitetlərin reytinq goumlstəriciləri habelə adambaşına
istehlak olunan enerji uzunoumlmuumlrluumlluumlk və s nəzərdə
tutulur
Dəyərləndirmə modeli Dəyərləndirmə modeli olaraq
iccedilərisində maye olan stəkan goumltuumlrmək olar Stəkanın dolu
hissəsinin huumlnduumlrluumlyuuml Ld boş hissəsi Lb tam
huumlnduumlrluumlyuuml isə Lo-dur Aydındır ki stəkanın dolu və boş
hissəsinin cəmi onun tam huumlnduumlrluumlyuuml Lo ndasha bərabərdir
Lo = Ld + Lb (1)
Şəkil 1 Dəyərlərin qiymətləndirilməsinin ikioumllccediluumlluuml modeli
L0
Lb
Ld
15
Şəkil 1-də goumlstərilən ikioumllccediluumlluuml model və duumlstur (1)
muumlxtəlif meyarlar və şkalalar yaratmağa imkan verir
Aydındır ki Ld Lo nisbəti muumlvəffəqiyyətin (uğurun)
nisbi goumlstəricidir Min illərdir ki bu nisbətdən faiz adlı
meyar kimi istifadə edilir Onu a hərfi ilə işarə edək
a= Ld Lo
Stəkanın dolu hissəsinin boş hissəyə nisbətindən (Ld
Lb) də yeni meyar kimi istifadə etmək olar Bu nisbət
uğurun uğur qıtlığından neccedilə dəfə ccedilox olduğunu goumlstərir
Bu nisbəti keyfiyyət faktoru adlandıraq və K hərfi ilə işarə
edək2
K= Ld Lb
K faktorunun mənası K -nın qiyməti sıfır ilə son-
suzluq arasında dəyişir Yer əhli uumlccediluumln ən boumlyuumlk K -ya
krallar şahlar peyğəmbərlər sərkərdələr və alimlər
malikdirlər İbtidai icma quruluşundan bu guumlnə kimi
bəşəriyyətin inkişafı instinkt fəaliyyətdən şuumlurlu fəaliy-
yətə doğru təkamuumll edir K faktoru bu inkişafın di-
namikasını izləməyə imkan verir Muumlxtəlif hadisələrdə
(siyasi iqtisadi mənəvi ictimai və s) K faktoru muumlxtəlif
mənalara malikdir Araşdırmalar goumlstərir ki
2 Аскеров ШГ Оценка знаний Поиск рационального варианта
Народное образования Москва 2004 1 с141
16
K ndash şuumlurlu fəaliyyətin şuumlursuz fəaliyyətə olan
nisbətidir K artdıqca insanın şuumlurlu fəaliyyəti artır
instinkt fəaliyyəti azalır
K ndash ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə olan nis-
bətidir K artdıqca ictimai mənafe artır şəxsi mənafe
azalır
Kndash haqqın nahaqqa olan nisbətidir K artdıqca
haqq nahaqqa uumlstuumln gəlir
K ndash uğurun uğur qıtlığına (ccedilatışmazlığa) olan
nisbətidir
Kndash nailiyyətin nailiyyət qıtlığına olan nisbətidir
Kndash goumlruumlləsi işin goumlruumllən hissəsinin goumlruumllməyən
hissəsinə olan nisbətidir
K ndash proqramın mənimsənilən hissəsinin mənim-
sənilməyən hissəsinə olan nisbətidir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi K faktoru mənəvi meyar olaraq icti-
mai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətini iqtisadi meyar
olaraq işin goumlruumllən hissəsinin goumlruumllməyən hissəsinə
nisbətini pedaqoji meyar olaraq bildiyimizin bilmədiyi-
mizə nisbətini ifadə edir
Keyfiyyət faktoru K artdıqca
insan kamilləşir duumlnya malından goumlzuuml doyur və
iqtisadı azadlığını təmin etməklə kifayətlənir
oumlzuumlnə məhəbbət azalır millətə məhəbbət artır
17
idarəetmə təkmilləşir muumlkəmməlləşir identikləşir
nəticədə firavanlıq artır
mənəvi tələbatın fiziki tələbata nisbəti artır
həm fərd həm də kuumltlə duumlzguumln qərarlar qəbil edir
ədalət azadlıq bilik və mədəniyyət artır duumlşuumlncə
saflaşır daş atana guumll uzadırlar
elitar və vətəndaş sırası arasında məsafə azalır
psixikanın quruluş tipi dəyişir biorobot şeytani o
da insani tip psixikaya keccedilir
millətlərin mədəni səviyyəsi və kamilliyi yuumlksəlir
fərdin azadlığından hamının azadlığına doğru
bəşəriyyət təkamuumll edir
instinkt fəaliyyəti şuumlurlu fəaliyyət əvəz edir
Məlumdur ki haqqın nahaqla muumlbarizəsi buumltuumln tarix
boyu gedir K artdıqca bu muumlbarizə haqqın uumlstuumlnluumlyuuml ilə
inkişaf edir K artdıqca bəşəriyyət xoşbəxt gələcəyə
(cənnət- məkana) doğru hərəkət edir
LTolstoyun dəyərli bir kəlamında deyilirldquoİnsan kəsrə
bənzəyir suumlrətdə onun dəyəri məxrəcdə isə onun oumlzuuml haqda
fikirləri dayanır Məxrəc nə qədər boumlyuumlk olarsa kəsrin qiyməti
bir o qədər az olarrdquo Bu kəlam K faktorunun ndash ldquomillətə
məhəbbətin oumlzuumlnə məhəbbətə olan nisbətidirrdquo mənasının
başqa bir formada ifadəsidir
Bu deyilənlərdən belə bir duumlşuumlncə yaranır insan oumlz
potensialını oumlzuumlnə xərcləyəndə az ətrafa xərcləyəndə
18
daha ccedilox xoşbəxt olur Bu duumlşuumlncə ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzdə
utopik goumlruumlnsə də gələcəyin duumlşuumlncəsidir
Toplum uumlccediluumln K qiyməti 20- dən boumlyuumlk olanda
insanlar cənnətəbənzər şəraitdə yaşayacaqlar Bəzi fərdlər
uumlccediluumln K qiyməti boumlyuumlk rəqəmlərlə ifadə olunur Yer əhli
uumlccediluumln ən boumlyuumlk K-ya peyğəmbərlər fatehlər dahi alimlər
malikdirlər
Peyğəmbərlərin kamil duumlşuumlncəsinə bənzər duumlşuumln-
cələrə yunan filosoflarının (Demokrit Aristotel Arximed
Pifaqor Hippokrat və digərlərinin) duumlşuumlncələrində rast
gəlinir Uumlmumiyyətlə qədim yunan filosoflarının fikirləri
heyranedici səviyyədə kamildir Onlar uumlccediluumln K faktorunun
qiyməti təqribən peyğəmbərlərinki qədərdir Onların
bizim doumlvrə ccedilatan kəlamlarını Allahın kəlamları ilə
muumlqayisə etsək xeyli doğmalıq goumlrərik Guumlman etmək
olar ki 124 min peyğəmbərin iccedilərisində bu insanların da
adları var Ccediluumlnki onlar da bəşəriyyət uumlccediluumln peyğəmbər
vəzifələrini yerinə yetirmişlər
Viktor Huumlqoya goumlrə rdquoCəmiyyətin iki noumlv insanlardan
zəhləsi gedir bir onlara huumlcum edənlərdən bir onları muumldafiə
edənlərdənrdquo Cəmiyyətə huumlcum edənlərlə (fatehlərlə) bağlı
muumlnasibət aydındır Cəmiyyətin qayğısına qalan in-
sanlara misal peyğəmbərləri goumlstərmək olar Pey-
ğəmbərlər uumlccediluumln K-nın qiyməti adi insanların K-sından
ccedilox-ccedilox boumlyuumlk olduğundan peyğəmbərlik illərinin
19
başlanğıcında cəmiyyət onları duumlzguumln başa duumlşə bilmir
və bu səbəbdən də ldquozəhləsirdquo gedir Buumltuumln peyğəmbərlərin
ilk illəri ccedilətinliklərlə doludur
K faktoru və dəyərin faiz goumlstəricisi K faktoru də-
yərlərin qiymətləndirilməsinin faiz goumlstəricisinə alter-
nativ bir meyardır Bu səbəbdən də onların arasında fərq
boumlyuumlkduumlr Bu fərqə diqqət yetirək
Faiz ndash buumltoumlvuumln yuumlzdə bir hissəsidir Əldə olunan his-
sənin buumltoumlvə nisbətidir Proqramın oumlyrənilən hissəsinin
oumlyrənilməli olanına nisbətidir İşin goumlruumllən hissəsinin tam
işə olan nisbətidir
K faktoru buumltoumlvuumln əldə olunan hissəsinin defisit hissəsinə
olan nisbətidir K faktoru faizə nisbətən inkişafa ccedilox həs-
sasdır Faizin hiss edə bilmədiyi dəyişikliyi K faktoru hiss
edir
K faktoruna təsir edən amillər İnsanlar anadan do-
ğularkən bəzilərində şəxsi bəzilərində isə ictimai mənafe
hissi uumlstuumlnluumlk təşkil edir Allah -təala canlılar iccedilərisində
ancaq insana şuumlur vermişdir ona goumlrə ki o ictimai
mənafenin uumlstuumlnluumlyuumlnuuml dərk etsin və ondan istifadə edə
bilsin Bu işdə mədəniyyətin təhsilin tərbiyənin və id-
manın rolu boumlyuumlkduumlr Orta təhsilin məzmunu elə
olmalıdır ki məktəbi qurtaran gənclərin əksəriyyətində
ictimai mənafe (doumlvlətccedililik vətənpərvərlik və millətə
qulluq hissi) şəxsi mənafedən (vəzifə hərisliyi varlanmaq
arzusu qohumbazlıq hissi və s) uumlstuumln olsun Orta məktəb
20
dərsliklərində ictimai mənafe vəsf edilməlidir qədərindən
artıq şəxsi mənafe hissləri bədii tarixi nuumlmunələr və
misallarla tənqid edilməlidir Fəaliyyətin hər bir noumlvuumlnuuml
tədris materialının hər bir moumlvzusunu bu prizmadan
keccedilirmək lazımdır Misal uumlccediluumln ilk baxışda əhəmiyyətli
goumlruumlnməyən idmanın bu işdə roluna diqqət yetirək
Məlumdur ki şahmat fərdi idman noumlvuuml olub şəxsi
mənafeyə xidmət edir Amma voleybol futbola və ya
basketbol oyunlarında ictimai maraq daha uumlstuumlnduumlr
Demək şahmatla muumlqayisədə məktəbdə voleybol və
futbola daha ccedilox uumlstuumlnluumlk vermək lazımdır
Dərsliklərin məzmununa diqqət yetirməyi AEyn-
şteyn 1949-cu ildə yazdığı ldquoNiyə sosializmrdquo məqaləsində
qeyd etmişdir O Qərb təhsil sistemini tənqid edərək
goumlstərmişdir ki bu təhsil sistemi pula kapitala sitayiş
əsasında qurulub Bu yol heccedil də xoş gələcəyə aparmır
Sovet doumlvruumlndə ictimai mənafeni guumldənlərin sayı
daha ccedilox idi Bu guumln cəmiyyətdə ccediloxları şəxsi mənafeni
guumlduumlr Guumlman etmək olar ki bir neccedilə ildən sonra şəxsi
mənafeni guumldənlərin sayı daha ccedilox olacaq Ccediluumlnki təhsilin
məzmununda boumlyuumlk deformasiyalar baş verib Cəmiyyət
sosiallaşmaya yox fərdiləşməyə daha meyillidir Bu işdə
mənəviyyatın dirccediləlməsinə ehtiyac boumlyuumlkduumlr Misal uumlccediluumln
mədəniyyəti bu işə cəlb edərkən muğam oxumaqla
muumlqayisədə xor oxumağa xuumlsusi diqqət yetirilməlidir
21
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki inkişaf etmiş oumllkələrdə
uşaqların gənclərin həm fiziki həm də zehni inkişafı
diqqətdə saxlanılır Fiziki inkişafı izləmək uumlccediluumln metr və
tərəzidən istifadə edirlər İntellektual inkişafı İQ (Ay-kuuml)
əmsalı vasitəsilə oumllccedilmək muumlmkuumlnduumlr Adətən İQ
əmsalını təyin etmək uumlccediluumln ldquoağıl yaşırdquo deyilən anlayışdan
istifadə edilir ldquoAğıl yaşırdquo intellektual qabiliyyətdən asılı
olaraq xronoloji yaşa bərabər ondan ccedilox və az da ola bilər
Bu yaşların nisbətinin 100 hasili İQ əmsalını verir K
faktoru ilə intellekt əmsalı İQ əmsalını əvəz etmək
muumlmkuumlnduumlr
22
BİLİYİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Heccedil bilənlə bilməz bir olarmı
ldquoQurani- Kərimrdquodən
Biliyin qiymətləndirilməsi zamanı fərz edilir ki stəkana
(şəkil 1) toumlkuumllən maye ldquobilik mayesidirrdquo Burada Ld biliyin
mənimsənilən Lb isə mənimsənilməyən hissələrini goumlstərir
Bu modeldən istifadə edərək xətti və qeyri-xətti
qiymətləndirmə şkalası duumlzəltmək muumlmkuumlnduumlr
Xətti qiymətləndirmə şkalası Tarixi təcruumlbə əsasında
yaranan biliyin klassik qiymətləndirmə şkalasında yuxa-
rıdakı modeldən soumlvqi-təbii istifadə edilmiş və meyar
olaraq ldquobildiyimizin bilməli olduğumuza nisbətirdquo goumltuumlruumll-
muumlşduumlr Stəkanın dolu hissəsinin huumlnduumlrluumlyuumlnuumln tam
huumlnduumlrluumlk Lo-ya olan nisbətini a hərfi ilə işarə edək
a = Ld Lo
Goumlruumlnduumlyuuml kimi bu əmsal nisbi mənimsəmənin və
ya mənimsəmənin faiz goumlstəricisi olub qiyməti 0 ilə 1
arasında dəyişir Duumlstur 1-in hər tərəfini Lo -ya boumllsək
aşağıdakı ifadəni alarıq
a = 1- Lb Lo (2)
Lb Lo ndashnisbəti biliyin mənimsənilməyən hissəsini
yəni nisbi bilik qıtlığını goumlstərir Onu h ilə işarə etsək
alarıq
a = 1- h
23
Aydındır ki Lb = Lo olarsa yəni stəkan tam boş
olarsa bu tam biliksiz (və ya təhsil fəaliyyəti olmayan)
hala uyğundur Stəkan tam dolu olanda başqa soumlzlə Ld =
Lo olarsa bilik tam mənimsənilib və təhsil fəaliyyətini
muumlkəmməl hesab etmək olar Burada nisbi mənimsəmə
əmsalı a qiymətləndirmənin faiz meyarı kimi ccedilıxış edir
Şəkil 2 Xətti qiymətləndirmə şkalası
a= 1 olanda tədris materialı 100 mənim-
sənilib
a=05 olanda material 50 mənimsənilib və
h= 05
a=0 olanda h = 1 və Lb = Lo olar Bu halda
təhsil yoxdur
bal
100
80
60
40
20
1 2 3 4 5
a
24
Bu deyilənlərə bir az aydınlıq gətirək Misal uumlccediluumln
əgər bilik 700 ballıq şkala ilə qiymətləndirilirsə və təhsil
alanlar 700 (və ya ona yaxın) bal toplayıblarsa demək
təhsil sistemi muumlkəmməldir İndiyə qədər belə təhsil
sistemi qurmaq heccedil bir doumlvlətə muumlyəssər olmayıbdır
Əgər tələbələr 350 plusmn 100 ətrafında bal toplayıblarsa de-
mək təhsil sistemi orta səviyyədədir Əgər tələbələr 0 ilə
plusmn 250 arasında bal toplayıblarsa demək təhsil sisteminin
vəziyyəti bərbaddır Tələbə Qəbulu uumlzrə Doumlvlət Komis-
siyası (TQDK) hər il bəyan edir ki abituriyentlərin uumlmumi
orta balı 250-dən azdır Əgər belədirsə demək təhsil
sisteminin real vəziyyəti ccedilox yarıtmazdır
Beşballıq qiymətləndirmə şkalasında stəkanın Lo
huumlnduumlrluumlyuuml beş bərabər hissəyə boumlluumlnuumlr və birdən beşə
kimi tam ədədlərlə işarə edilir Proqramı 100 mənim-
səyənin biliyi ldquo5rdquo proqramı 60 mənimsəyənin biliyi isə
ldquo3rdquo balla qiymətləndirilir Diskret qiymətlərlə (şərti
ballarla) mənimsəmə dərəcəsi arasında asılılıq xətti oldu-
ğu uumlccediluumln bu şkalanı xətti qiymətləndirmə şkalası da adlan-
dırmaq olar Bu şkala şəkil 2-də goumlstərilmişdir Qeyd
etmək lazımdır ki beşballıq xətti qiymətləndirmə şkalası
ən elementar və sadə şkaladır Min illərdir ki bu şkala
muumlxtəlif variantlarda bəşəriyyətə xidmət edir və
bəşəriyyət oumlz inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə goumlrə həm
də bu şkalaya borcludur
25
Moumlvcud dəyərləndirmə sistemləri və ya qiymət-
ləndirmə şkalası insanların cəmiyyətdə yerini duumlzguumln
təyin edə bilmir Xuumlsusilə a-nın yuumlksək (09 ndash l) qiymət-
lərində subyektiv dəyərləndirmə bəzən obyektiv dəyər-
ləndirməyə uumlstuumln gəlir Bu xuumlsusilə məmur seccedilimində
oumlzuumlnuuml buumlruzə verir Cəmiyyətin daha dəqiq və obyektiv
dəyərləndirmə sisteminə ehtiyacı vardır
Qeyri-xətti qiymətləndirmə şkalası Klassik qiy-
mətləndirmə şkalası əla biləni yaxşı biləndən onu da kafi
biləndən ayıra bilir Ancaq əla bilənlər iccedilərisindən lap əla
biləni dəqiq seccedilə bilmir və əla bilənləri sıraya duumlzə bilmir
Bu quumlsuru aradan qaldırmaq uumlccediluumln yeni meyar olaraq
ldquobildiyimizin bilmədiyimizə nisbətirdquo -indən istifadə etmək
olar Yəni Ld Lb nisbəti meyar olaraq goumltuumlruumlluumlr Əvvəlki
məqalələrdə3 bu nisbət keyfiyyət faktoru adlandırılmış və K
hərfi ilə işarə edilmişdir
Duumlstur (1) -in hər tərəfini Ld-yə boumllsək alarıq
Lo Ld = 1+ 1K
Bu duumlsturu belə də yazmaq olar
Ld Lo = 1 (1+ 1 K)
Ld Lo ndash nisbi mənimsəmə a olduğundan
2 Asgarov Ş Q The philosophy knowledge assessment Journal of Qafqaz
University 13 p 63 ndash72 2004
26
a = 1 (1+ 1 K ) (3)
duumlsturunu alarıq Buradan da keyfiyyət faktoru uumlccediluumln
K=a (1-a) (31)
duumlsturunu alarıq
Duumlstur (31) yeni qiymətləndirmə şkalası yaratmağa
imkan verir Bunun uumlccediluumln a-nın K-dan asılılığını qurmaq
kifayətdir Bu asılılıq şəkil 3-də goumlstərilmişdir Absis
oxunda keyfiyyət faktoru K ordinat oxunda isə
mənimsəmə a goumlstərilmişdir Şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi K
faktoru artdıqca nisbi mənimsəmə a qeyri-xətti artaraq oumlz
maksimal qiymətinə yaxınlaşır Bu səbəbdən də bu şkalanı
qeyri-xətti şkala adlandırmaq olar Şəkil 3-də K əmsalı (0 ndash
50) intervalında dəyişdiyi halda a əmsalı 0 ilə 1 arasında
dəyişir Bu isə biliyin daha dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
boumlyuumlk imkanlar accedilır Əgər
a) K gtgt1 olsa Ld gtgt Lb olar Bu halda təhsil sistemi
muumlkəmməldir
b) K = 1 olsa a = 05 olar Bu halda təhsil sisteminin
səviyyəsi ortadır
c) K ltlt 1 olsa Ld ltlt Lb olar Bu halda təhsil
fəaliyyəti ccedilox pisdir
Birinci halda mənimsənilən material mənimsənil-
məyən materialdan qat-qat ccedilox ikinci halda isə bəra-
bərdir Uumlccediluumlncuuml halda isə mənimsənilən material mənim-
sənilməyəndən qat-qat azdır Doumlvlətlərarası rəqabətin
27
yuumlksək olduğu indiki zamanda təhsil sistemi elə
qurulmalıdır ki onun uumlccediluumln K gtgt1 şərti oumldənilsin
Şəkil 3 Qeyri-xətti qiymətləndirmə şkalası
K-nın qiymətinin geniş intervalda (0 ndash infin) dəyişməsi
fərdlərin əqli və intellektual qabiliyyətini fərqləndirmək
və qiymətləndirmək uumlccediluumln geniş imkanlar accedilır Misal uumlccediluumln
əgər bir şagird 500 sualdan 499-na digəri 490-na duumlzguumln
cavab veribsə bu fərq klassik şkalada 9 bal olduğu halda
(499 ndash490) yeni şkalada 450 bal [(4991) ndash (49010)]
olacaqdır Goumlruumlnduumlyuuml kimi klassik şkalaya goumlrə
şagirdlərin qiymətləri arasında ccedilox az fərq olduğundan
onlar bərabər bilikli yeni şkalada isə bu fərq ccedilox boumlyuumlk
olduğundan (450) onlar fərqli bilikli hesab ediləcəklər Bu
0
01
02
03
04
05
06
07
08
09
1
0 10 20 30 40 50
MƏ
NİM
SƏM
Ə
K
28
meyar qiymətləndirmənin faiz goumlstəricisinə bir alternativ
kimi ccedilıxış edir Qeyri-xətti şkala muumlxtəlif dəyərlərin
qiymətləndirilməsində əvəzsiz uumlstuumlnluumlyə malikdir
Ayındır ki intellektual insanlar uumlccediluumln K-nın qiyməti
boumlyuumlkduumlr Guumlman etmək olar ki yer əhli uumlccediluumln ən boumlyuumlk
K-ya (ən az bilik qıtlığına) peyğəmbərlər malikdirlər
Ccediluumlnki onların qəbul etdiyi qərarlar min illərlə quumlvvədə
qalır Burada britaniyalı bioloq Tomas Heksilin ldquo Əgər
bilik qıtlığı qorxuludursa onda o insan ki biliyi lap ccediloxdur
o tam təhluumlkəsizdirmirdquo ndash tarixi sualına cavab vermək
muumlmkuumlnduumlr Qeyd edək ki az bilik qıtlığına malik olan
buumltuumln peyğəmbərlər həmişə peyğəmbərliklərinin ilk
illərində təqib olunublar və təhluumlkədə yaşayıblar
K faktoru ccediloxsaylı dəyərli insanlar arasından (misal
uumlccediluumln 1000 əlaccedilı tələbə ) ən dəyərlisini obyektiv seccedilməyə
və şuumlurlu varlıqları intellektual baxımdan iyerarxik
strukturda (adi insan muumltəxəssis alim akademik dahi
şəxsiyyət foumlvqəlinsan peyğəmbər və hər şeyə qadir olan
Allah) sıraya duumlzməyə imkan verir
Bu meyarın sosial-iqtisadi proseslərə tətbiqi ilə daha
əhəmiyyətli və daha dəqiq nəticələr əldə etmək muumlm-
kuumlnduumlr Dəqiq qiymətləndirmə şkalası kamil duumlşuumlncəyə
yuumlksək personal və professional keyfiyyətlərə malik olma-
yanların idarəetmə sisteminin yuumlksək səviyyələrinə
qalxmasını yəqin ki ccedilətinləşdirər Şəkil 3-dən goumlruumlnuumlr ki
29
K rarr infin yaxınlaşanda ararr1 yaxınlaşır Bu o deməkdir ki
K artdıqca muumltləq bilik səviyyəsinə yaxınlaşmaq olar
ancaq ona ccedilatmaq muumlmkuumln deyildir Buradan təbii
olaraq başqa bir sual da ccedilıxır Hansı şuumlurlu məxluq uumlccediluumln
K-nın qiyməti sonsuzdur Muumltləq biliyə kim malikdir
Səmavi kitabların verdiyi məlumata goumlrə ancaq qadir
Allah hər şeyi bilir və goumlruumlr Ancaq Onun biliyində qıtlıq
yoxdur Bu baxış Allahın varlığının riyazi isbatı uumlccediluumln əsas
ola bilər
30
ALLAHIN VARLIĞININ RİYAZİ İSBAT4
Elm dinsiz şikəstdir din elmsiz kordur
AEynşteyn
Boumlyuumlk fransız filosofu O Konta goumlrə bəşəriyyətin intel-
lektual təkamuumll tarixi uumlccedil mərhələdən keccedilir a) teoloji b)
metafizik c) pozitivist Birinci mərhələdə Allahın varlığı
isbatsız qəbul olunur İkinci mərhələ boyu (son min il) Allahın
varlığının isbatı filosofları ən ccedilox duumlşuumlnduumlrən suallardan biri
olmuşdur Bu səbəbdən də muumlxtəlif isbatlar moumlvcuddur vəhyə
moumlcuumlzəyə birinci səbəb arqumentinə əsaslanan isbatlar və digər
isbatlar vardır Uumlccediluumlncuuml mərhələ elmə biliyə əsaslanan
mərhələdir Təklif olunan isbatı da biliyə əsaslanan isbata aid
etmək olar
İmanlılar hesab edirlər ki Allahın varlığının isbata
ehtiyacı yoxdur ccediluumlnki onun varlığı hər zaman hər yerdə
hiss edilir Misal uumlccediluumln evdə elektrik lampası yanırsa
demək Allah var Ccediluumlnki Allah metallarda nizamlı quruluş
yaratmasaydı və bunun nəticəsi kimi metal elektronları
sərbəstləşib elektrik sahəsinin təsiri altında bir
istiqamətdə hərəkət edib cərəyan yaratmasaydı heccedil
lampa da yanmazdı Bu məsələdə ateistlər fərqli moumlvqe
tuturlar Nobel muumlkafatı laureatı akademik Vitali
4 Аскеров ШГ Математическое доказательство существования Аллаха
Успехи современного естествознания 4 стр165-166 2011
31
Ginzburqa goumlrə (laquoИзвестияraquo 28112003 ) ldquoİnam və ya
tərsinə ateizm intuitiv anlayışlardır Burada heccedil nəyi riyazi
olaraq isbat etmək muumlmkuumln deyildirrdquo Digər tərəfdən ameri-
kalı filosof Alfred Ayerin gerccediləklik prinsipinə goumlrə ldquo
riyazi və ya məntiqi əsası olmayan heccedil bir bəyanatın əhəmiyyəti
yoxdurrdquo Duumlnya şoumlhrətli alim V Ginzburqun və
AAyerin fikirlərindən goumlruumlnuumlr ki riyazi isbata ehtiyac
boumlyuumlkduumlr
Bu problemin həllində biliyin qiymətləndirilməsinin
yeni meyarından istifadə etmək olar Ccediluumlnki muumlqəddəs
Qurani-Kərimdə bəyan edildiyi kimi ldquoAllah hər şeyi
goumlrəndir və hər şeyi biləndirrdquo
Biliyin qiymətləndirilməsinin bir oumllccediluumlluuml modelinə
goumlrə beşballıq qiymətləndirmə şkalası beş hissəyə boumlluumlnuumlr
və uyğun rəqəmlərlə işarə olunur Hər tələbə uumlccediluumln bu
şkalanı ldquobilirrdquo və ldquobilmirrdquo adlı iki hissəyə boumllmək olar
Misal uumlccediluumln 4 (doumlrd) qiyməti ilə təhsil alan uumlccediluumln ldquo4rdquo
rəqəmindən soldakı hissəni ldquobilirrdquo sağdakı hissəni isə
ldquobilmirrdquo adlandıraq və bu hissələrin uzunluğunu şəkil 1-
ə uyğun olaraq Ld və Lb kimi işarə edək
Burada ldquobilirrdquo hissəsinin ldquobilmirrdquo hissəsinə nisbəti
(yəni Ld Lb ) keyfiyyət faktoru K-dır ldquoBilirrdquo hissəsinin
uzunluğu (Ld) beşballıq şkalanın balları və keyfiyyət fak-
toru K-nın uyğun qiymətləri Cədvəl 1 -də goumlstərilmişdir
32
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ld-nin nisbi qiyməti 0 -
100 arasında dəyişir Beş qiymətinə uyğun mənim-
səmə bilmənin ən yuumlksək ndash muumltləq səviyyəsidir Ancaq
ldquo3rdquo qiymətinə uyğun gələn mənimsəmə 60 -dir Bu
noumlqtə uumlccediluumln ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 3 ldquobilmirrdquo his-
səsinin uzunluğu isə 2 (5-3)-dir Onda bu mənimsəməyə
uyğun gələn keyfiyyət faktorunun qiyməti K = Ld Lb
=32=15 olar Şkalanın 4 qiymətinə uyğun mənimsəmə ndash
80 -dir Yəni tələbə zəruri biliyin 80 -ni bilir 20 -ni
isə bilmir Bu noumlqtə uumlccediluumln ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 4
ldquobilmirrdquo hissəsinin uzunluğu Lb (5-4 ) =1-dir Bu noumlqtəyə
uyğun gələn keyfiyyət faktorunın qiyməti 4 1 = 4
olar Əgər ldquobilirrdquo hissəsinin Ld uzunluğu 475 ldquobilmirrdquo
hissəsinin Lb uzunluğu isə 025 olarsa onda bu halda
K=19 olar Bu səviyyə arzu olunan orta bilik səviyyəsidir
Cədvəl 1
Nisbi mənimsəməLd 20 40 60 80 90 95 98 99 100
5 ballıq şkala
0 1 2 3 4 45 475 49 495 5
Keyfiyyət faktoru K
0 025 067 15 4 9 19 49 99
33
ldquoBilirrdquo hissəsinin uzunluğu 49 olduğu halda bilmir
hissəsinin uzunluğu 01 olur Bu halda K-nın qiyməti 49-
a bərabər olar Ali təhsil ocaqlarında belə bilik nuumlmayiş
etdirən tələbələrə fərqlənmə diplomu verilir
Əgər ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 495 ldquobilmirrdquo his-
səsinin uzunluğu isə 005 olarsa onda keyfiyyət faktoru
495 005 = 99 olar Başqa soumlzlə soruşulan 100 sualdan 99-
nu bilir birini isə bilmir Yəqin ki K-nın bu qiyməti daha
yuumlksək bilik səviyyəsinə uyğundur Hesab etmək olar ki
bu bilik səviyyəsi alimlik səviyyəsinə uyğun gələn bilik
səviyyəsidir
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi ldquobilirrdquo hissəsinin uzun-
luğu artdıqca ldquobilmirrdquo hissəsinin uzunluğu azalır və
keyfiyyət faktorunun qiyməti isə artır Aydındır ki dahi
alimlər və foumlvqəlinsanlar uumlccediluumln K-nın qiyməti daha boumlyuumlk
rəqəmlərlə ifadə olunur
Bu deyilənlərdən ictimai əhəmiyyəti boumlyuumlk olan bir
suala da cavab tapmaq muumlmkuumlnduumlr Yuxarıda qeyd edildi
ki K faktoru bildiyimizin bilmədiyimizə olan nisbətidir
Ld-nin qiyməti 5-ə yaxınlaşdıqca (muumltləq səviyyəyə) Lb -
nin qiyməti (kəsrin məxrəci) sıfıra yaxınlaşır Bu halda K-
nın qiyməti sonsuzluğa yaxınlaşar Bəs onda K = infin uyğun
gələn biliyə kim malikdir Hansı zatın biliyində quumlsur
yoxdur Kim muumltləq biliyə (Ld = 5) malikdir Kimin
34
biliyində qıtlıq yoxdur Hər şeyi bilən hər şeyi goumlrən
kimdir
Bu suala cavab vermək uumlccediluumln ldquoQurani-Kərimrdquoə
muumlraciət edək ldquoƏgər yer uumlzuumlndəki buumltuumln ağaclar qələm
buumltuumln dənizlər muumlrəkkəb olsa sonra yeddi dəniz də buna əlavə
olunsa yenə Allahın kəlamları tuumlkənməz Allah ndash yenilməz
quumldrət və hikmət sahibidirrdquo(3127)
ldquoLoğmanrdquo surəsinin bu ayəsində məhz Allahın malik
olduğu bilik səviyyəsinə işarə edilir Demək K =
infin Allahın malik olduğu bilik səviyyəsidir İlk baxışda
sadə goumlruumlnsə də məsələni dərindən analiz edəndə
maraqlı vəziyyətlə qarşılaşırıq Riyaziyyatdan məlumdur
ki sıfırdan fərqli ədədi sıfıra boumllmək olmaz Onda
buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki muumltləq biliyə
ccedilatmaq qeyri-muumlmkuumlnduumlr Allah bizim bildiklərimizdən
kənardadır yəni O laməkandır
Peyğəmbərlərin malik olduğu bilik səviyyəsi ccedilox
yuumlksəkdir və oumllccediluumlləndir ancaq sonsuz deyil Peyğəm-
bərlərdən az bilik səviyyəsinə foumlvqəlinsanlar dahi alimlər
malikdirlər Bu səviyyələrə uyğun gələn K-nın qiyməti
ccedilox ehtimal ki yuumlzlərlə və minlərə oumllccediluumllər K =
0 səviyyəsinə uyğun bilik səviyyəsi yəqin ki şuumlursuz
fəaliyyət goumlstərən ibtidai insanların və ya duumlnyaya təzə
goumlz accedilan koumlrpənindir
35
Cədvəldən goumlruumlnuumlr ki mənimsəmə 0 ilə1 arasında
keyfiyyət faktoru 0 ilə infin arasında dəyişir İslamın
fundamental muumlddəalarından biri ldquo Allahdan başqa Allah
yoxdurrdquo ( Lā ʾilāha ʾillā l-Lāh)raquo ndash postulatıdır Bu postulatı
rəqəmlərlə də ifadə etmək muumlmkuumlnduumlr ldquoAllah yoxdurrdquo
şərti a və ya K = 0 olanda oumldənilir Allahın varlığı şərti
isə а =1 və ya К = infin olanda oumldənilir Bu muumlhakimə də
riyazi isbatı təsdiqləyir
Dahi alim Fred Hoyle goumlrə ldquoHəyatın oumlz-oumlzuumlnə yaran-
masının ehtimalı qasırğanın zir-zibildən Боинг-747
yaratmaq ehtimalına bərabərdirrdquo Bu fikir dolayısı ilə Ya-
radanın varlığını təsdiq edir Zamanəmizin dahi fiziki
Stefan Hovkinqə goumlrə elm dini inkar etmir sadəcə alternativ
təklif edir Ancaq ldquoNaturerdquo 5 jurnalının yazdığına goumlrə
ABŞ-da dahi alimlərin cəmi 7 faizi Allahın varlığına
inandığı halda sadə alimlər arasında inaclıların sayı
təqribən 40-dir Jurnalın yazdığına goumlrə təhsil səviyyəsi
artdıqca inaclıların sayı azalır
Sonda qeyd edim ki hər il Templton Fondu
tərəfindən mənəvi həyatla bağlı aparılan tədqiqat
uğurlarına və kəşfə goumlrə 1972 -ci ildən Templton muumlkafatı
təsis edilmişdir 2008 -ci ildə polşalı fizik və katolik din
xadimi prof Michał Heller Allahın varlığının riyazi
isbatına goumlrə 1 600 000 $ dəyərində Templton muumlkafatına
5 httpwwwskeptiknetismsci_godhtm
36
layiq goumlruumllmuumlşduumlr Bu muumlkafata 2011-ci ildə kosmoloq və
astrofizik Martin Con Ris layiq goumlruumllmuumlşduumlr
PS Allahın varlığı ilə bağlı yazdığım məqalə ilə bağlı
rus alimlərinin rəyləri ilə tanış olmaq istəyənlər aşağıdakı
internet uumlnvanına httpeconfraeruarticle5677 baxa
bilərlər Bu rəylərdən bir neccediləsini oxuculara təqdim
edirəm
Анисимов Владимир Петрович (26 декабря 2010)
Уважаемый коллега блестяще математически
аргументировал существование Бога но почему то
пессимистически агрессивно резюмировал свое
умозаключение по отношению к своим собратьям по
гуманитарному цеху ndash философам () Видимо ува-
жаемый академик почему то не принимает механизм
этого самосовершенствования человека ( от доцента к
профессору и академику) суть которого выражается в
способности порождать новые гипотезы в добыче новых
для человечества знаний (как исследования) А гипотезы
рождаются на основе интуиции человека ndash эмо-
ционального интеллекта позволяющего проверять и
рационализировать новые модели обустройства внеш-
него окружающего мира Мы к сожалению так увле-
чены познанием внешнего мира что напрочь забываем о
том что внутренний мир человека столь же богат как
иокружающий нас Космос
37
Ивентьев Сергей Иванович (23 августа 2011)
Считаю что работа требует наивысших оценок
Математические формулы существенно сблизили гуман-
итарную науку (математику) с религией Аналогичная
ситуация происходит и с другими отраслями науки Наг-
лядным примером может послужить юридическая
наука (смИвентьев СИ Триединство прав человека
религия наука и моральЦерковь в истории и культуре
России сборник материалов Международной научной
конференции Киров (Вятка) 22-23 октября 2010г ndash
Киров
Изд-во ВятГГУ 2010 с388-389
httpzhurnallibrueditorsiiwentxew_s_i)Безуслов
ночто критический комментарий уважаемого Влади-
мира Петровича Анисимова говорит нам о том что есть
над чем нам ещё работать
38
DUumlZGUumlN QƏRARLARIN QƏBULU
Duumlzluumlyə gedən yol bir səhvə gedən yol mindir
JJRusso
XX əsrdə bəşəriyyət yuumlksək tərəqqiyə nail olsa da mənfi
təzahuumlrlər də ccedilox olmuşdur Kifayətdir ki duumlnya muumlha-
ribələrində həlak olmuş milyonlarla insanı yada salaq İndinin
oumlzuumlndə də iqtisadiyyat və mədəniyyət arasında harmoniya
pozulmuş narkomaniya insan silah alveri və digər mənfur
hərəkətlər geniş yayılmışdır Həyatımızın bir ccedilox sahələrində
mafiya oumlz amansız hərəkətləri ilə fəaliyyət goumlstərir Bir ccedilox
oumllkələrdə varlı insanların canguumldənlərindən sanballı ordu
duumlzəltmək olarBMT Baş katibinin muumlavini qurumun Nar-
kotiklərlə və Cinayətkarlıqla Muumlbarizə İdarəsinin icraccedilı
direktoru Yuri Fedotova goumlrə kriminal biznesin illik gəliri 21
tril USD təşkil edir ki bu da onu duumlnyanın 20 ən guumlcluuml
iqtisadiyyatının birinə ccedilevirir Buumltuumln bu quumlsurların və
kataklizmlərin koumlkuumlndə muumlxtəlif səviyyələrdə qəbul olunmuş
səhv qərarlar durur Hər bir səhv qərar noumlvbəti neqativ
hadisənin toumlrəməsinə səbəb olur Yuumlksək səviyyədə qəbul
olunmuş səhv qərarlar Planetdə nizamı pozur Firavanlıq isə
nizama bağlıdır
Bu paraqrafda yeni metodologiya ilə səhv qərarlar
toumlrəməsinin elmi səbəbi araşdırılır
Duumlstur (1)-in hər tərəfini Lb -yə boumllsək və Ld Lb
nisbətinin K olduğunu nəzərə alsaq aşağıdakı ifadəni
alarıq
Lo Lb = K +1
39
Lb Lo nisbətinin h olduğunu nəzərə alsaq bu
duumlsturu aşağıdakı kimi yazmaq olar
h = 1 (K +1) (5)
Duumlstuumlr (5)-ə goumlrə keyfiyyət faktoru K artdıqca biliyin
nisbi qıtlığı ndash h azalır Belə ki K = infin olanda h=0 K= 0
olanda h = 1 olur Birinci hal tam şuumlurluluq və savadlılıq
ikinci hal isə tam instinkt (savadsızlıq) halına uyğundur
Bilik qıtlığının keyfiyyət faktoru K-dan asılılığı şəkil 4-də
goumlstərilmişdir Absis oxunda K faktoru ordinat oxunda
isə bilik qıtlığı ndash h goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki K
gt 30-dan ccedilox olanda h-ın qiymətində doyma halı başlayır
və noumlqtələr absis oxunun uumlzərində duumlzuumlluumlr Aydındır ki
bilik qıtlığı şəraitində qəbul olunan qərarların xətası ccedilox
bilikli adamların qəbul etdiyi qərarların xətası isə az olar
Bu nəticənin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki o qəbul
olunan qərarların xətası ilə bilik qıtlığı arasında muumlnasibət
yaratmağa imkan verir Bu muumlnasibəti aşağıdakı şəkildə
yazmaq olar
∆Q =c h (6)
Burada ∆Q qəbul edilmiş qərarın xətası olub muumltləq
duumlz qərar ilə cari qərarın fərqinə bərabərdir c ndash sabitdir
Bilik qıtlığı h = Lb L0 olduğundan (6)-nı aşağıdakı şəkildə
yazmaq olar
∆Q =c1 Lb (61)
40
Burada c1 də sabitdir
∆Q = 0 olanda qəbul edilmiş qərar muumltləq duumlz qərara
bərabərdir Buradan əldə etdiyimiz vacib nəticə ondan
ibarətdir ki muumltləq duumlz qərar qəbul etmək uumlccediluumln bilik
qıtlığı sıfıra bərabər olmalıdır Belə qərarı ancaq cənab
Haqq qəbul edə bilər
Bilik qıtlığı h sıfır ilə vahid arasında kəsilməz
dəyişdiyi uumlccediluumln istənilən məsələnin sonsuz həlli var Bu
həllər arasında biri duumlz bəziləri kvazi duumlz qalanları səhv
qərarlardır Bu nəticə J Russonun epiqrafa ccedilıxarılmış
fikrinin riyazi ifadəsidir Yeri gəlmişkən burada Eduard
Dalberqin ldquoSizin hər bir qərarınız səhvdirrdquo fikrinə diqqət
yetirsək bu qənaətə gələrik ki insani qərarların hamısı bu
və ya başqa dərəcədə səhvdir
Peyğəmbərlər də min illərin sınağından ccedilıxan qərar-
lar qəbul edə bilmişlər Foumlvqəlinsanlar da uzun zaman
uumlccediluumln doğru olan qərarlar qəbul edə biliblər Muumldrik
insanların qərarının xətası az cahil insanların qəbul
etdikləri qərarların xətası ccedilox olar Deyilənlərdən belə
nəticə ccedilıxarmaq olar
41
Şəkil 4 Bilik qıtlığının K faktorundan asılılığı
ardıcıl duumlzguumln qərarlar qəbul etməklə insanlar şəx-
siyyətə doumlvlətlər isə quumldrətli doumlvlətə ccedilevrilir Burada bir
məsələyə də toxunmaq yerinə duumlşər Təhsilin məqsədi
hədəfi fəlsəfəsi ilə bağlı bəzi suallara ldquoTəhsilimiz duumlnən
bu guumln sabahrdquo 6 kitabında qismən cavab verilmişdir
Yuxarıda deyilənlərin işığında təhsilin əsas məqsədi nədir
ndash sualına cavab verməyə cəhd edilsə onların iccedilərisində
hədəfin 8-ci 9-cu həlqələrini vuran cavablar ccedilox olar Hər
doumlvlət təhsilini oumlzuuml başa duumlşduumlyuuml səviyyədə
qurduğundan nəticədə doumlvlətlərdə həyat səviyyələri də
muumlxtəlifdir Bəs hədəfin 10-cu həlqəsini vuran cavab
nədir
Duumlşuumlnuumlrəm ki bu suala belə cavab vermək olar
təhsilin əsas məqsədi gənclərə duumlzguumln qərarlar qəbul
etmək sənətini oumlyrətməkdir
6 Əsgərov ŞQ Təhsilimiz duumlnən bu guumln sabah Bakı 2003 280 səh
0
02
04
06
08
1
12
0 20 40 60 80
h
K
hzh
khh
ahh
hh
42
Tarix səhv qərarlarla zəngindir Bəşəriyyətin inki-
şafında muumlşahidə edilən quumlsurların ccediloxu səhv qərarların
nəticəsidir Buumltuumln muumlharibələr səhv qərarlardan touml-
rəyibdir Qeyri-professional məmurların qəbul etdiyi
qərarların əksəriyyəti səhvdir Bu səbəbdən də sahibkar-
lar iş adamları savadlı gəncləri işə goumltuumlrməyi həmişə diq-
qətdə saxlayırlar ki onlar guumlndəlik fəaliyyətlərində
nisbətən duumlzguumln qərarlar qəbul etsinlər
Şəhərimizlə bağlı bir-iki misal ccediləkmək istəyirəm
Hesab edirəm ki Bakıda tıxacların yaranmasının əsas
səbəblərindən biri tramvay və trolleybus xətlərinin soumlkuumllməsi ilə
bağlı qəbul edilmiş səhv qərardır Ccediluumlnki bu xətlər Bakını
kənddən fərqləndirən və boumlyuumlk şəhərlərə məxsus atributlar idi
Beləliklə guumlnuuml -guumlndən goumlzəlləşən Bakı ictimai nəqliyyatı zəif
ldquoboumlyuumlk kəndərdquo ccedilevrildi Hər kəs uşağı bağccedilaya və ya məktəbə
aparan da işə və idmana gedən də şəxsi maşın və ya taksidən
istifadə etmək məcburiyyətində qaldı Şəhər maşınla doldu Min
nəfər əhaliyə duumlşən maşın sayına goumlrə yəqin ki şəhərimiz
regionda oumln sıradadır Bakıda velosiped yoluna boumlyuumlk ehtiyac
duyulur
Digər bir misal Hesab edirəm ki pul sikkələrimizə Azər-
baycanın buguumlnkuuml xəritəsini vurmaq duumlzguumln deyil Heraldika-
dan xəbəri olan hər kəs deyə bilər ki bu bizdən ccedilox ermənilərin
mənafeyinə uyğun qərarın nəticəsidir İstərdim ki bu
fikirlərdə mən səhv etmiş olaydım
43
Yuumlz illərdir torpaqlarımızı itirə-itirə (Goumlyccedilə Zən-
gəzur Borccedilalı Dərələyəz) gələcəyə doğru gedirik Bu
meyilin qarşısını ancaq guumlcluuml təhsillə almaq muumlmkuumlnduumlr
Gənclərimiz gələcəkdə ağlagəlməz hadisələrin iccedilərisindən
duumlzguumln qərarlar qəbul etməklə keccedilə bilərlər və nəticədə
torpaq itirməzlər Bu yerdə Şarl de Qollun ldquoyaxşı plan
tutan yox az səhv edən qalib gəlirrdquo fikri yada duumlşuumlr
Sonda bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm Ayrıca
goumltuumlruumllmuumlş bir oumllkədə hakimiyyətlərin bir- birini əvəz
etməsinin əsas səbəbi olaraq səhv qərarların cəmini
goumltuumlrmək olar Belə ki bu cəm muumləyyən bir kritik həddən
ccedilox olarsa onda koumlhnə hakimiyyət yenisi ilə əvəz olunar
Bəşəriyyətdə buumltuumln qurucu proseslər duumlz qərarların
buumltuumln dağıdıcı proseslər isə səhv qərarların nəticəsidir
Allah bizi səhv qərarlardan qorusun Amin
Bir neccedilə dəyərli kəlamdan da istifadə etməklə bu pa-
raqrafa noumlqtə qoymaq istəyirəm
Səhvlərimi mənə goumlstərəndən Allah razı qalsın
Həzrəti Oumlmər
Yeni qərarlar qəbul etməyənləri yeni problemlər
goumlzləyir Ccediluumlnki zaman boumlyuumlk novatordurrdquo F
Bekon
İNSAN POTENSİALININ İNKİŞAF
İNDEKSİ
44
Məhbub uumll Həq 22 fevral
1934-cuuml ildə Kəşmirdə
anadan olmuşdur 16 iyun
1998-ci ildə ABŞ-da vəfat
etmişdir
Kəraccedili Universitetinin iqtisad uumlzrə
professoru Məhbub uumll Həq insan inkişafı
nəzəriyyəsinin yardıcısı və BMT-nin
İnsan İnkişafı Məruzəsinin banisidir
1989-cu ildə BMT-nin xuumlsusi məsləhətccedilisi
olmuş (1989-1995) və insan inkişafı ilə
bağlı BMT-nin ilk Məruzəsini hazırlayan
alimlərdən ibarət beynəlxalq qrupa
rəhbərlik etmişdir
Doktor Həq muumlxtəlif oumllkələrin insan
inkişafını oumllccedilən və geniş istifadə edilən
goumlstəricinin ndash İnsan Potensialının İnkişaf
Proqramının yaradıcısıdır
Məhbub uumll Həqin yaratdığı İnqilabi
konsepsiyasından bəzi muumlddəlar
Aydın goumlruumlnəni goumlrmək bəzən
ccedilox ccedilətin olur Millətin həqiqi varı onun
xalqıdır
İqtisadi artım ndash ancaq insanların
seccedilim imkanlarını artıran vasitədir
İnsan inkişafı - firavanlığın
yaxşılaşması və seccedilim imkanı prosesinin
genişlənməsidir
İnkişafın son məqsədi ndash insanların firavanlığıdır
Məhbub uumll Həq
Son iyirmi ildə insan potensialı və insan faktoru
anlayışlarından geniş istifadə edilir Belə ki 1990-cı ildən
bəri BMT-nin İnkişaf Proqramı (BMT İP) tərəfindən
45
hazırlanan hesabatlarda insan potensialının inkişafı diq-
qət mərkəzindədir Hər il duumlnya doumlvlətlərinin reytinqi
İnsan Potensialının İnkişaf İndeksinə (İPİİ) goumlrə muumləyyən
edilir Bu indeks qlobal goumlstərici olub doumlvlətlərin inki-
şafını muumlqayisə etməyə imkan verir
Məhbub uumll Həq ilk dəfə milli inkişafın makroiqtisadi
goumlstəricilərinin qiymətləndirilməsinə bir alternativ olaraq
bu indeksi təklif etmişdir Bu indeks inkişafa ccedilox həssas
olub orta inkişaf səviyyəsini təyin edən insan
potensialının inkişafının əsas goumlstəricilərini (təhsil uzun-
oumlmuumlrluumlluumlk və ləyaqətli həyat səviyyəsi) nəzərə alan in-
dekslərin cəmindən ibarətdir
Misal uumlccediluumln BMT tərəfindən 2010-cu ildə ccedilap olunan
Məruzənin7 143 ndash 147-ci səhifələrində 169 doumlvlətin İPİİ-yə
goumlrə reytinqi Əlavə 1-in 3-cuuml suumltununda goumlstərilmişdir
İndeksin qiyməti sıfırla vahid arasında dəyişir Yuumlksək
həyat səviyyəsini təmin etmiş doumlvlətlər uumlccediluumln bu indeks 1-
ə inkişafı ccedilox zəif doumlvlətlər uumlccediluumln bu indeksin qiyməti
sıfıra yaxındır 2010-cu il təqdimatında birinci yerdə Nor-
veccedil axırıncı yerdə isə Zimbabve durur Azərbaycan 2010-
cu ilin hesabatında 2005-ci illə muumlqayisədə 34 pillə
yuumlksələrək 169 oumllkə arasında İnsan İnkişafı İndeksinə goumlrə
101-ci yerdən 67-ci yerə qalxmışdır
Doumlvlətlərin reytinqlərini muumləyyən edərkən praktik
7 Доклад о развитии человека 2010 Издательство laquoВесь Мирraquo 2010
46
olaraq oumllkə əhalisinin həyat şəraitinin buumltuumln goumlstəriciləri
nəzərə alınır təhsil səviyyəsi səhiyyənin vəziyyəti
uzunoumlmuumlrluumlluumlk doğum və oumlluumlm səviyyələri adam-ba-
şına duumlşən UumlDM istehlak qiyməti indeksi mobil telefon
və internet əlaqəsi iccedilməli suyun keyfiyyəti enerji
təminatı meşələrin sahəsi ətraf muumlhitin vəziyyəti insan
huumlquqları sahəsində vəziyyət gender bərabərliyi cinayət-
karlığın səviyyəsi işsizliyin səviyyəsi və s Bu goumlstəriciləri
inkişaf etmiş doumlvlətlər ciddi nəzarətdə saxlayır digər
doumlvlətlər isə lazımınca diqqət yetirmirlər
laquoДоклад о развитии человека 2010raquo kitabındakı sıra
noumlmrəsi ilə ccedilap olunmuş bəzi doumlvlətlərin İPİİ qiymətləri
Cədvəl 2-nin 3-cuuml suumltununda a hərfi ilə goumlstərilmişdir
Planetimizdə a=1 olan oumllkə yoxdur və yəqin ki də ol-
mayacaq Bunu məlum ldquoHəqiqətə ardıcıl surətdə yaxın-
laşmaq olar amma muumltləq həqiqətə ccedilatmaq muumlmkuumln
deyilrdquo fikri də təsdiqləyir və prof SXəlilovun 8 xuumllasə
məqaləsində qeyd edildiyi kimi belə hallarda ldquovahidə
yaxınlaşmaq olar amma ccedilatmaq muumlmkuumln deyilrdquo Səmavi
kitabların məlumatlarına goumlrə a=1 şərti cənnətəbənzər
oumllkələr uumlccediluumln oumldənilər Goumlruumlnduumlyuuml kimi birinci uumlccedil yeri
tutan oumllkələr uumlccediluumln a-nın qiyməti 09-dan boumlyuumlkduumlr
8S Xəlilov Riyyaziyat və elm fəlsəfi muumlstəvidə necə goumlruumlşuumlr Fəlsəfə və
sosial-siyasi elmlər 2 2011 səh 61
47
Demək Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyanı kvazi-
cənnət oumllkələr saymaq olar İnkişaf etməkdə olan oumllkələrə
misal olaraq cədvəldə 65 ndash 67-ci yerləri boumlluumlş-duumlrən
(Rusiya Federasiyası Qazaxıstan Azərbaycan ) oumllkələri
goumlstərmək olar Bu oumllkələr uumlccediluumln a qiyməti 0710 ilə 0720
arasında dəyişir və inkişaf etmiş oumllkələr sırasına yaxın-
laşırlar Cədvəldə 167ndash169-cu yerləri boumlluumlşduumlrən oumllkələr
(Nigeriya Konqo Zimbabve) uumlccediluumln a əmsalının qiyməti
0261 ilə 0140 arasında dəyişir Bu oumllkələrdə həyat şəraiti
ccedilox aşağıdır Misal uumlccediluumln Zimbabve oumlz əhalisi uumlccediluumln
Norveccedilin yaratdığı şəraitin yalnız 14-ni yarada bil-
mişdir
Qeyd etmək lazımdır ki BMT İnkişaf Proqramının
doumlrd səhifəlik cədvəli (baxƏlavə 1) buumltuumln digər cədvəllər
kimi az informativ quru və ruhsuzdur Bu məlumatları
daha canlı şəklə salmaq uumlccediluumln yeni metodologiya lazımdır
Belə bir metodologiya biliyin qiymətləndirilməsi zamanı
istifadə edilmiş K meyarı əsasında hazırlanmışdır Burada
da bu meyardan istifadə edilmişdir Bu halda K faktoru
əldə olunan nailiyyətin ldquonailiyyət qıtlığınardquo olan nisbətini
ifadə edir Bu meyardan istifadə edib doumlvlətləri inkişaf
səviyyəsinə goumlrə sıraya duumlzmək muumlmkuumlnduumlr K
faktorunun muumlxtəlif oumllkələr uumlccediluumln hesablanmış qiyməti
Cədvəl 2 və Əlavə 1-in 4-cuuml suumltunlarında goumlstərilmişdir
Cədvəl 2
48
1 2 3 4
Oumllkələr a K
1 Norveccedil 0938 151
2 Avstraliya 0937 149
3 Yeni Zelandiya 0907 970
65 RF 0719 260
66 Qazaxıstan 0714 250
67 Azərbaycan 0713 248
167 Nigeriya 0261 035
168 Konqo 0239 031
169 Zimbabve 0140 016
BMT tərəfindən hesablanmış a-nın (İPİİ) K-dan
asılılığını qurmaqla duumlnya doumlvlətlərinin bir-birinə nə-
zərən inkişafını daha canlı və ruhlu səkildə təqdim etmək
muumlmkuumlnduumlr Bir sıra doumlvlətlər uumlccediluumln belə bir asılılıq şəkil
5 (a və b)-də goumlstərilmişdir
Şəkillərin absis oxunda K faktoru (şəkil 5a) və ya
onun loqarifması (şəkil 5b) ordinat oxunda İPİİ başqa
soumlzlə həyat səviyyəsinin parametri a goumlstərilmişdir Mə-
lumdur ki statistik rəqəmlər (a=İPİİ və ya K) toplumun
inkişaf səviyyəsini dəqiq goumlstərə bilir ancaq fərdin səviy-
yəsini əks etdirə bilmir Toplumda insan potensialının in-
kişaf indeksi ilə fərdin inkişaf indeksi arasında əlaqəni
aşağıdakı kimi yazmaq muumlmkuumlnduumlr
49
a = a1Y1 + a2Y2 + a3Y3 + = sum ai Yi
Şəkil 5a Bəzi oumllkələrin reytinqinin K-dan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin reytinqi goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ (4) Niderland
(7) İsveccedil (9) Yaponiya (11) İsrail (15) İslandiya (17) İtaliya (23)
Boumlyuumlk Britaniya (26) Ccedilexiya (28) BƏƏ (32) Ccedilernoqoriya (49) RF
(65) Qazaxıstan (66) Azərbaycan (67) Guumlrcuumlstan (74) Tuumlrkiyə
(83) Ekvatorial Qvineya (117) Banqladeş (129) Liberiya (162)
Burada andashtoplumda insan potensialının inkişaf in-
deksi ai ndash toplum daxilində fərdin potensialının inkişaf
indeksidir Yi ndashtoplum daxilində fərdin olma ehtimalıdır
Qrafiklərdən goumlruumlnduumlyuuml kimi muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln
50
İPİİ-nin qiyməti K-dan asılılığı monoton dəyişir Doumlv-
lətlərin reytinqlərinin cədvəl təqdimatı ilə muumlqayisədə
qrafik təqdimatının uumlstuumlnluumlyuuml aydın goumlruumlnuumlr Bir tuumlrk
misalında deyilir ldquoMeşəni goumlrən ağacı ağacı goumlrən meşəni
goumlrməzrdquo Reytinqlərin cədvəl təqdimatında da belədir
Cədvəldə oumllkəni goumlrən cədvəli cədvəli goumlrən oumllkəni goumlrə
bilmir Ancaq qrafik təqdimatında həm oumllkə həm də onun
qrafikdə yeri goumlruumlnuumlr
Şəkil 5a-dan aydın goumlruumlnuumlr ki duumlnya doumlvlətləri
inkişaf səviyyəsinə goumlrə aydın şəkildə uumlccedil qrupa (BMT
sənədlərində duumlnya doumlvlətləri 3 yox 4 qrupa) boumlluumlnuumlrlər
Birinci qrup oumllkələr ccedilox inkişaf etmiş oumllkələrdir və bu
oumllkələr uumlccediluumln a (K) asılılığı zəifdir K artdıqca a tədricən
vahidə yaxınlaşır Bu qrup oumllkələrdə K gt 5-dir və 28
doumlvləti əhatə edir İnkişaf etməkdə olan II qrup oumllkələri
uumlccediluumln K-nın qiyməti 2 ilə 5 arasında dəyişir Bu qrup
oumllkələrə 59 doumlvlət daxildir Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələr uumlccediluumln K
qiyməti 02 ilə 2 arasında dəyişir və a (K) asılılığı quumlv-
vətlidir Bu oumllkələr zəif inkişaf etmiş oumllkələrdir Bu
oumllkələrə misal olaraq Zimbabveni Nigeriya və Konqonu
51
Şəkil 5b Oumllkələrin reytinqinin K-nın loqarifmasın-
dan asılılığı (BMT 2010)
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin reytinqi goumlstərilmişdir
Norveccedil (1) Ccedilexiya (28) Uruqvay (52) Azərbaycan (67)
Qvatemala (116)Sudan (154) Niger (167) Zimbabve (169)
goumlstərmək olar Bu qrup oumllkələrə 82 doumlvlət daxildir Zim-
babve uumlccediluumln K = 016-dır Bu oumllkənin əldə etdiyi nailiyyət
etməli olduğunun 16-ni təşkil edir Təəssuumlf hissi ilə
qeyd etmək lazımdır ki bu oumllkədə Cəhənnəmin əlamətləri
kifayət qədərdir
Duumlnya doumlvlətlərinin reytinqlərinin K faktorundan
asılılığı şəkil 5b-də yarımloqarifmik masştabda goumlstəril-
mişdir K-nın qiyməti 016 (Zimbabve) ilə 151 (Norveccedil)
arasında dəyişir K-nın geniş diapazonda dəyişməsi onu
52
goumlstərir ki duumlnya doumlvlətlərində insanların yaşam tərzi ccedilox
muumlxtəlifdir Kimisi ləyaqətli həyat şəraitini təmin də
bilmiş kimi isə səfalət iccedilərisində yaşayır Monteskuumlnuumln
ldquohər bir xalq oumlz taleyinə layiqdirrdquo ifadəsi bu mənzərəni
dəqiq ifadə edir
Bu oumllkələr muumlxtəlif quruluşlarda yaşayırlar Bu prob-
lemlə bağlı suallara Frensis Fukuyama ldquoTarixin sonu və
axırıncı İnsanrdquo əsərində aydınlıq gətirmişdir FFuku-
yamaya goumlrə idarəetmə sistemi kimi liberal demokratiya
moumlvzusunun legitimliyi ilə bağlı son illərdə goumlruumlnməmiş
bir konsensus yaran-mışdır Bu konsensus bir-biri ilə
rəqabətdə olan ideo-logiyalar (monarxiya faşizm və
sonuncu kommunizm) məğlub olduqca guumlclənir Bundan
əlavə Fukuyama təkid edir ki ola bilsin liberal demokratiya
bəşəriyyətin ideoloji təkamuumlluumlnuumln son məntəqəsidir və
insan cəmiyyətinin axırıncı idarəetmə forması kimi
ldquotarixin sonudurrdquo Bu isə o deməkdir ki əgər əvvəlki
idarəetmə formaları duumlzəldilməsi muumlmkuumln olmayan
deffektlərlə və irrasionalizmlə xarakterizə edilirdilərsə
liberal demokratiya bu cuumlr daxili fundamental ziddiy-
yətlərdən kənardır
Liberal demokratik doumlvlətlərdə də ədalətsizlik və so-
sial problemlər var Ancaq bu problemlər Fukuyamaya
goumlrə liberal-demokratik prinsiplərin tam reallaşma-
masından toumlrəyir Bunun nəticəsində hansısa muumlasir
53
doumlvlətlər stabil liberal demokratik səviyyəyə ccedilatmaqda
uğursuzluqla qarşılaşa bilər digərləri isə idarəetmənin
primitiv teokratik və ya hərbi diktatura formasına qayıda
bilər Ancaq liberal demokratiyanın idealını əvəzləmək
muumlmkuumln deyil
Tarixin son məntəqəsi bu kitabda şərti olaraq
ldquoAllahabadrdquo adlandırılmışdır Yuxarıda qeyd edildiyi
kimi bu məntəqədə idarəetmə liberal-demokratik prin-
siplər əsasında aparılır Demək bəşəriyyət liberal-de-
mokratik prinsiplər əsasında Allahabada tərəf gedir
İPİİ və faktor K artdıqca insani muumlnasibətlərdə yeni
intonasiyalar yeni mədəniyyət nuumlmunələri yaranır İna-
nıram ki bir necə ildən sonra erməni qəsbkarları oumlz
hərəkətlərinin xəcalətini ccediləkəcəklər və torpaqlarımızı
azad edəcəklər
54
MƏNAFELƏRİN MUumlBARİZƏSİ
Allaha ccedilox şuumlkuumlr olsun ki mən vətənimi onun marağına
goumlrə sevmişəm oumlz marağıma goumlrə yox
P Ccediladayev
Duumlnya oumllkələrinin makroiqtisadi goumlstəricilərinə diq-
qət yetirsək goumlrərik ki bu goumlstəricilərin qərarlaşmasında
həlledici rolu toplum daxilində mənafelərin muumlbarizəsi
oynayır Başqa soumlzlə desək inkişaf ictimai mənafe ilə şəxsi
mənafenin muumlbarizəsindən və ikincinin uumlstuumlnluumlyuuml
zamanı baş verir Yuxarıda qeyd edildi ki K ndash ictimai
mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətini xarakterizə edir və K
artdıqca ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artır
Ccediluumlnki duumlnya belə qurulub və Allah belə istəyir Allah
insanı yaradarkən onu da başqa canlılar kimi oumlzuumlnuuml-
muumldafiə instinkti ilə təmin edib Başqa canlılardan fərqli
olaraq uumlstəlik insana şuumlur da verib Şəxsi mənafe
oumlzuumlnuumlqoruma instinktindən toumlrəyir
K vahiddən kiccedilik olanda şəxsi mənafe ictimai
mənafeni uumlstələyir K=1 olanda bu mənafelər bərabərdir
K=10 olanda ictimai mənafe şəxsi mənafedən 10 dəfə
ccediloxdur K = infin olanda ibtidai icma quruluşunda olduğu
kimi şəxsi mənafe sıradan ccedilıxır Amma ibtidai icmadan
fərqli olaraq şuumlur fəaliyyətə tam nəzarət edir
55
Mənafenin həyatda oynadığı rolu boumlyuumlk Mehmet
Akif Ersoy poetik şəkildə belə ifadə etmişdir
Aldanma insanların səmimiyyətinə
Mənfəətləri gəlir hər şeydən oumlncə
Vəd etməsəydi Allah Cənnəti
Ona belə etməzdi səcdə
Duumlnya doumlvlətlərinin həm makroiqtisadi goumlstəriciləri
həm əhalinin duumlşuumlncə tərzi həm də mədəni və mənəvi
səviyyələri bir - birindən xeyli fərqlidirlər Birinci qrup
oumllkələrində ictimai mənafe (Mi) şəxsi mənafedən (Mş) ccedilox-
ccedilox yuumlksəkdir Mi gtgt Mş Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrində şəxsi
mənafe (Mş) ictimai mənafedən (Mi) yuumlksəkdir İnkişaf
etməkdə olan ikinci qrup oumllkələrində qarışıq duumlşuumlncə (hər
bir məsələnin həllinə şəxsi və ictimai moumlvqedən yanaşma)
moumlvcuddur Birinci və uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrinin ictimai
şuumlurlarında goumlruumlnə bilən fərqi aşağıdakı kimi təsvir etmək
olar
I qrup duumlnya
oumllkələri III qrup duumlnya
oumllkələri
1 Mi gtgt Mş Mş gtgt Mi
2 Qanun şahdır Şah qanundur
3 Accedilıq cəmiyyət Qapalı cəmiyyət
4 Duumlşuumlncə demokratikdir Duumlşuumlncə totalitardır
56
Birinci qrup oumllkələrində ictimai nəzarət guumlcluumlduumlr və
kuumltləvi informasiya vasitələri 4-cuuml hakimiyyət hesab
edilir Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrində ictimai nəzarət yox
səviyyəsindədir Duumlnyanın 200 top universitetlərindən
(bax Əlavə 2) 184-uuml birinci qrup doumlvlətlərində 16 -sı isə
ikinci qrup doumlvlətlərində fəaliyyət goumlstərir Uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələrində normal universitet yoxdur
İdarəetmə ilə bağlı bir tuumlrk misalında deyilir ldquoDoumlvlət
ya elmlə ya da zuumllmlə idarə olunar al guumlluumlmlə ver guumlluumlmlə
idarə olunmazrdquo Bu kəlamın işığında şəkil 5-ə diqqət yetir-
sək goumlrərik ki ccedilox inkişaf etmiş oumllkələr elmlə uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələr ldquozuumllmlərdquo ikinci qrup oumllkələrin idarə edilməsində
qarışıq (həm demokratik həm də inzibati) uumlsuldan
istifadə edilir Bu səbəbdən də ən muumlrəkkəb idarəetmə II
qrup oumllkələrinə aiddir
Doumlvlətin idarə edilməsində məmurların rolunu alman
imperiyasının kansleri Otto Bismark belə ifadə etmişdir
ldquoPis qanunlarla və yaxşı məmurlarla oumllkəni idarə etmək
muumlmkuumlnduumlr Yox əgər məmur pisdirsə ən yaxşı qanunlar belə
koumlmək etməzrdquo Aydındır ki yaxşı məmur K-sı yuumlksək olan
pis məmur K-sı aşağı olan məmurdur
5 Elm və təhsil yuumlksəkdir Təhsil və elm zəifdir
6 İctimai nəzarət
yuumlksəkdir
İctimai nəzarət zəifdir
57
Birinci qrup doumlvlətlərə misal olaraq Norveccedil Avs-
traliya və Yeni Zelandiyanı goumlstərmək olar Buoumllkələr bu
duumlnyada Cənnət şəraitinin 90 -ni yarada bilmişlər9
Oumllkələrin real həyat şəraitini və qrafiklərdəki yerlərini
araşdırarkən belə qənaətə gəlmək olar ki K ge 5 olan
doumlvlətlərdə əhalinin (həm idarəedənlərin həm də
idarəolunanların) duumlşuumlncə tərzi K le 1 olan doumlvlətlərin
əhalisinin duumlşuumlncə tərzindən qat-qat kamildir Nisbətən
saf duumlşuumlncə tərzi K ge 5 olan doumlvlətlərdə aparıcıdır və bu
səbəbdən də ictimai maraq şəxsi mənafeni uumlstələyir Bu
oumllkələrdə KİV-ə qarşı qoyulan tələb təqribən belədir ldquoDuumlz
danış nə qədər bacarırsan duumlz danış səndən goumlzləniləndən də
artıq duumlz danış Amma duumlzluumlyuuml axıra kimi deməyə bilərsənrdquo
Əksinə K le 1 olan doumlvlətlərdə duumlşuumlncə qeyri-
kamildir və bu səbəbdən də şəxsi mənafe ictimai mənafeni
uumlstələyir
II qrup oumllkələri uumlccediluumln K-nın qiyməti vahiddən boumlyuumlk
5-dən kiccedilikdir Bu qrup oumllkələrdəki ictimai muumlnasibəti
Lanski 10 belə ifadə edirrdquoBəzi insanlar heccedil zaman yaxşı
olmurlar Bizim hamımızım doumlrddə biri yaxşı doumlrdə uumlccediluuml pisdir
Bərabər olmayan doumlyuumlş gedir bir nəfər uumlccedil nəfərə qarşırdquo
9 Аскеров ШГ Аскеров АШ Корреляционная зависимость между
ИРЧП и ВВП Международный Журнал Экспериментального
Образования 2012 6 стр113ndash116 10 Xью Роусон Неписанные законы жизни М 2002 384 стр
58
Şuumlbhəsiz burada soumlhbət məmurlardan gedir Mə-
murlardan uumlccediluuml şəxsi biri isə uumlmumi mənafeni muumldafiə
edir Bu səbəbdən də bu qrup oumllkələrdə inkişafın suumlrəti
zəif olur İnkişafa lazımi dinamikanı vermək uumlccediluumln bu
oumllkələrin bəzilərində (məsSinqapur) doumlvlət məna-
feyindən sui-istifadə edənlər qanunvericiliklə ciddi cəza-
landırılır K artdıqca məmurların fəaliyyətində uumlmumi
mənafe uumlstuumlnluumlk təşkil edir
Tarixi prosesin 2010-cu ilə olan rəngarəngliyi (şəkil 5)
əsasən zaman və məkan amilinin təsirinin nəticəsidir
Karl Yaspers bəşər tarixini uumlccedil doumlvrə boumlluumlr a) tarixə-
qədərki doumlvr b) tarixi doumlvr c) bəşəriyyətin uumlmumduumlnya
tarixi doumlvruuml Son doumlvr bizim eranın 1000-ci ilindən
başlayır və bu guumlnə qədər davam edir Bu mərhələdə
xalqlar arasında geniş əlaqə yaranmışdır Bu şəkillərdə
sanki uumlmumduumlnya tarixinin bir mənzərəsi əks edilmişdir
Bu doumlvlətlərin hamısı bu guumlnuumln doumlvlətləri olsalar da
bəziləri bu guumlnuuml (K ge 5) bəziləri duumlnəni ( 5 le K le 1)
bəziləri isə keccedilmişi yaşayırlar Başqa soumlzlə şəkildə buumltuumln
formasiyalara (feodalizm kapitalizm accedilıq cəmiyyət) aid
doumlvlətlər tapmaq olar Ancaq tarix yuumlksələn xətlə inkişaf
etdiyi uumlccediluumln Avstraliyanın buguumlnkuuml səviyyəsini sabah
ABŞ daha sonra Boumlyuumlk Britaniya və digər doumlvlətlər əldə
edəcəklər Şuumlbhəsiz Avstraliya yerində saymayacaq
ldquoAllahabadardquo doğru irəliləyəcək Qəti soumlyləmək olar ki
59
Liberiya (162) bu səviyyəyə ccedilatmaq uumlccediluumln yuumlz illərin
tarixini yaşamalıdır
Məlumdur ki tarix azadlıq dərkinin tərəqqisidir Ta-
rix bir nəfərin bir qrupun azadlığından buumltuumln bəşə-
riyyətin azadlığına doğru inkişaf edir Şəkil 5a-da bu
fikirlər praktik həyatda oumlz təsdiqini tapır Aydındır ki
zaman artdıqca K artır K artdıqca azadlığın dərki artır
K ge 5 olan oumllkələrdə demək olar ki buumltuumln insanlar
azaddırlar K le 2 olan oumllkələrdə isə ya bir nəfər ya da bir
qrup insan azaddır Sabiq ABŞ prezidenti C Kennedi
bəşəri inkişafda azadlığın yerini belə muumləyyən etmişdir
ldquoAzadlıq boumlluumlnməzdir əgər bir nəfər əsarətdədirsə onda heccedil kəs
azad deyilrdquo
Doğma planetimizin bir neccedilə oumllkəsi firavan yaşa-
mağın nuumlmunəsini yarada bilmişdir Belə yuumlksək nəticəyə
bu doumlvlətlər ona goumlrə nail ola bilmişlər ki bu oumllkələrdə hər
kəs xoşbəxt gələcək uumlccediluumln oumlz toumlhfəsini verə bilir İnsan oğlu
bu duumlnyaya gəlişinin səbəbini bilməlidir Əminliklə
demək olar ki insan bu duumlnyaya guumlndən bir guumln ildən bir
il yaşamağa gəlməyibdir Onun ilahi missiyası bəşəriy-
yətin gələcək taleyinə oumlz toumlhfəsini verməkdir Bu barədə
ldquoQurani-Kərimrdquodə belə bir ayə var ldquoYaxşı işlər goumlrməkdə
bir-birinizi oumltməyə ccedilalışınrdquo (5 48-49) Bu duumlşuumlncə başqa bir
formada M Prişvin tərəfindən belə ifadə edilmişdir ldquoAli
mənəviyyat ndash oumlz şəxsiyyətini kollektivin xeyrinə qurban
60
verməkdir ldquo Birinci qrup doumlvlətlərin vətəndaşları həm
Allah əmrinə riayət edən həm də yuumlksək mənəviyyata
malik insanlardır
Yuxarıda deyilənləri uumlmumiləşdirərək tarixi inkişafın
belə bir qanunauyğunluğunu muumləyyənləşdirmək olar
İctimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artdıqca bəşə-
riyyət oumlz inkişafının ali səviyyəsinə (məqamına) doğru
təkamuumll edir Məncə bu fikrə bəşəriyyətin inkişaf qanunu
da demək olar
Bəzi doumlvrlər uumlccediluumln bu nisbət vahiddən boumlyuumlk bəziləri
uumlccediluumln isə vahiddən kiccedilikdir Bu səbəbdən də bəşər tarixini
iki doumlvrə boumllmək olar
a) şəxsi mənafenin zorun fiziki guumlcuumln hakim olduğu
doumlvr
b) uumlmumi mənafenin ağlın hakim olduğu doumlvr
Bəşər tarixinin birinci doumlvruuml şəxsi mənafenin hakim
olduğu doumlvrduumlr Bəşər tarixinin bu doumlvrdən başlamasının
əsas səbəbi ldquooumlzuumlnuumlqorumardquo instinktidir Bu doumlvruumln
quumlsuru ilə bərabər uğuru da olmuşdur Bəşəriyyət oumlz
maddi və mənəvi inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə goumlrə
məhz bu doumlvrə borcludur Ccediluumlnki inkişafın hərəkətverici
quumlvvəsi şəxsi mənafe olmuşdur Bu doumlvruuml yaşamış
doumlvlətlər uumlccediluumln Kle 2 -dir və tarixin başlanğıcından XX əsrə
qədərki doumlvruuml əhatə edir K ge 2 olan oumllkələrdə ictimai
mənafe şəxsi mənafedən uumlstuumlnduumlr K boumlyuumlduumlkcə bu
uumlstuumlnluumlk də boumlyuumlyuumlr Cəmiyyətdə əhalinin duumlşuumlncə tərzi
dəyişir kamilləşir Fəaliyyətdə şuumlur həlledici rol oynayır
61
Bu doumlvr XX əsrdən ldquoTarixin sonunardquoqədərki doumlvruuml əhatə
edir
Hesab etmək olar ki ictimai və şəxsi mənafelər əks
quumltblər kimi muumlbarizə aparmırlar Əksinə ictimai mənafe
xuumlsusi mənafenin iccedilərisində yetişir Xuumlsusi mənafe
ictimai mənafe iccedilərisində həll olub yox olur
62
TƏHSİL PROBLEMİ
TƏHSİLİMİZİN DUumlNYA TƏHSİL
SİSTEMİNDƏ YERİ
Bilik ndash insanın goumlzuumlduumlr Biliksiz sənin 100 min goumlzuumln
olsa da onsuz da korsan Biliyin olsa goumlzuumln olmasa
da sadə insanların goumlrə bilmədiklərini goumlrəcəksən
Konfutsi
Qlobal duumlnya iqtisadiyyatı qlobal rəqabətdir Qlobal
iqtisadiyyat şəraitində muumlstəqil yaşamaq ccedilox ccedilətindir Be-
lə şəraitdə zəiflər ya guumlcluumllərin oyun qaydalarını qəbil
etməli ya da rəqabətə davamlı olmasını təmin etməlidir
Rəqabətə davamlı doumlvlət qurmaq guumlcluuml təhsildən keccedilir
Keccedilən əsrin 70-ci illərində ABŞ sualtı atom qayığının atası
sayılan Rikover SSRİ ndashABŞ təhsil sistemlərinin rəqabəti
haqda belə dəmişdir ldquoTəhsil ndashbizim Sovet İttifaqı ilə yarışa
girdiyimiz sahədir Bu yarışı udan tərəf də potensial cəhətdən
qalib tərəf olacaqdırrdquo
Təhsilin cəmiyyətin həyatında oumlnəmi əvəzedil-
məzdir Bu səbəbdən də təhsil sistemimizin duumlnya təhsil
sistemində yerini bilmək doumlvləti əhəmiyyət kəsb edir
Milli təhsildə problemlərin olması hər kəsə məlum-
dur Bu problemlərdən ən əsası təhsilin maraqlar arasında
63
parccedilalanması və təhsil maşınının pulu biliyə ccedilevirə bil-
məməsidir Bundan əlavə olaraq digər problemlər də (12
illik təhsil repititorluq əsgərlik problemi xaricdə təhsil vahid
milli test muumləllimin (alimin) maaşı təhsildə mədəniyyət qıtlığı
təhsildə ruumlşvət təhsil muumlddəti tələbə sayı universitetlərin şəhər
kənarına ccedilıxarılması universitetlərin reytinqi və s )
moumlvcuddur Buumltuumln bu problemlərin varlığı səbəbindən
əhalinin təhsil muumləssisələrinə baxışı pozitiv deyil Bir ccedilox
insanlar təhsil ocaqlarına (məktəblərə universitetlərə) az
idrak işığı yayan məkan kimi baxırlar Professor və
muumləllimlərimiz isə haqq daşıyıcıları funksiyalarını yerinə
yetirənlərə az bənzəyirlər Nəticədə həmişə ictimai
faydalı sahə hesab edilən təhsil sosial-mənəvi sahədən
daha ccedilox qulluq sferasına ccedilevrilməkdədir
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cuuml il 24
oktyabr tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasında
təhsilin inkişafı uumlzrə Doumlvlət Strategiyası təsdiq
edilmişdir Təhsilimiz uumlccediluumln boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edən
bu sənədin Azərbaycan Respublikasında təhsilin vəziy-
yəti adlanan 3-cuuml bəndində yazılıb ldquohellip aparıcı beynəlxalq
təşkilatların statistik təhlilləri Azərbaycan təhsilinin beynəlxalq
rəqabətə davamlılıq goumlstəricilərinin və Azərbaycan Respubli-
kasının ərazisində yerləşən ali təhsil muumləssisələrinin reytinq
səviyyəsinin yuumlksəldilməsinin zəruri olduğunu goumlstərirrdquo
64
Təhsilimizin beynəlxalq təhsil şəbəkəsində yerini bil-
mək rəqabətə davamlı təhsil ocaqları yaratmaq uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Boumlyuumlk Britaniyanın Legatum İnstitutunun analitik
mərkəzi duumlnya doumlvlətlərinin ldquoQlobal Firavanlıq İn-
deksirdquo adlanan muumlrəkkəb goumlstəricini hər il oumllccedilə bilir
Firavanlıq noumlqteyi -nəzərindən doumlvlətlərin nailiyyətləri 8
istiqamətdə (iqtisadiyyat sahibkarlıq idarəetmə təhsil
səhiyyə təhluumlkəsizlik şəxsi azadlıq sosial kapital) təyin
edilir Hər bir istiqamətdə alınmış nəticələr maraqlıdır və
diqqəti cəlb edir
Təhsillə bağlı nəticələr daha boumlyuumlk maraq doğurur
Ccediluumlnkibizim Nizamiyə Qərbin Bekonuna goumlrə guumlcuumln
quumlvvətin mənbəyi bilikdir Əgər qonşun səndən bilikli
olsa sənə əziyyət verə bilər
Legatum İnstitutu 2012 -ci il uumlccediluumln 142 doumlvlətin təhsil
indeksini muumləyyənləşdirmiş və cədvəl şəklində ccedilap
etmişdir Adətən cədvəllər ruhsuz və yorucu olduğun-
dan ondan faydalı bir nəticə almaq muumlmkuumln deyil Ancaq
bu indekslərin K faktorundan asılılığı ccedilox dəyərli nəticələr
almağa imkan verir Belə bir asılılıq şəkil 6-da goumls-
tərilmişdir Qrafikin absis oxunda keyfiyyət faktoru K
ordinat oxunda təhsil indeksi goumlstərilmişdir Qrafikdəki
rəqəmlər bəzi doumlvlətlərin təhsil indeksini goumlstərir
Azərbaycanın təhsil indeksini 87- ci noumlqtə goumlstərir
65
Şəkildən goumlruumlnuumlr ki təhsil indeksinə goumlrə duumlnya doumlv-
lətləri ccedilox fərqlidirlər Hər bir xalq oumlz mədəniyyətinə
tarixinə arxalanaraq yeni texnologiyalar ictimai ideyalar
sosial və siyası institutlar yaradaraq doumlvləti idarə edirlər
İdarəetmə maşınının daxili elementləri muumlxtəlif oldu-
ğundan onun verdiyi son nəticələr də muumlxtəlifdir
Sual oluna bilər ki bu oumllkələrdən hansının təhsilini
ldquostandartrdquo kimi qəbul etmək və ya nuumlmunə kimi goumltuumlr-
mək olar Bu suala duumlzguumln cavab verməklə təhsilin bəzi
problemlərini həll etmək olar Bunun uumlccediluumln rdquoDəyərlərin
qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquonda goumlstərilmiş metod-
ologiyadan burda da istifadə etmək olar
Oumllkələri K parametrinə goumlrə uumlccedil qrupa boumllmək olar
1 K ge 5 olan oumllkələr Bu oumllkələr yuumlksək inkişaf
etmiş oumllkələrdir
2 2 le K le 5 olan oumllkələr Bu oumllkələr inkişaf
etməkdə olan oumllkələrdir
3 0le K le 2 olan oumllkələr Bu oumllkələr zəif inkişaf
etmiş oumllkələrdir
66
Şəkil 6 Duumlnyanın 142 doumlvlətində təhsil reytinqinin K
faktorundan asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə doumlvlətlərin təhsil
reytinqi goumlstərilmişdir 18 ndashLatviya 20 ndashMacarıstan 21ndashBe-
larus 25 ndashKipr 26 ndashSlovakiya 27 ndashRusiya 28 ndashLitva 29 ndash
Ukrayna 40 ndashMalayziya 44 ndashErmənistan 50 ndashCcedilin 51ndash
Bolqarıstan 57 ndashİran 59 ndashMoldova 61 ndashSerbiya 66 ndash
Guumlrcuumlstan 68 ndashTacikistan 78 ndashMeksika 87 ndashAzərbaycan
96 ndashBeliz
0
20
40
60
80
100
120
140
160
0 2 4 6 8 10 12 14 16
21
40
61
27
29
18
87
5766
44
96
5059
68
51
78
20
26
28
25
140 141 142
67
Bu qruplar social-iqtisadi parametlərinə goumlrə bir-
birindən ccedilox fərqlidirlər Qrup daxilindəki oumllkələrin
parametrləri isə bir- birinə nisbətən yaxındır Bu səbəbdən
istənilən bir doumlvlətin hər hansı bir parametrini oumlz mənsub
olduğu qrup oumllkələri ilə muumlqayisə etmək daha mən-
tiqlidir
Aydındır ki oumlrnək olaraq birinci qrup doumlvlətlərin
təcruumlbəsindən istifadə etmək olmaz ccediluumlnki onlarda həm
Oumllkələr Təhsilin
deksi (2012)
K
faktor
UumlDM
(2010)
1 Latviya 18 333 14500
2 Belarus 21 273 13400
3 Kipr 25 426 21000
4 Slovakiya 26 45 22200
5 Rusiya 27 26 15900
6 Litva 28 361 15900
7 Ukrayna 29 245 6700
8 Estoniya 31 432 19000
9 Qazaxıstan 43 25 12500
10 Ermənistan 44 228 5800
11 Moldova 59 165 2500
12 Oumlzbəkistan 65 161 3100
13 Guumlrcuumlstan 66 23 4800
14 Tacikistan 68 138 2000
15 Qırğızıstan 73 149 2200
16 Azərbaycan 87 248 11000
68
adam- başına duumlşən UumlDM həm də K faktorunun qiyməti
ccedilox yuumlksəkdir bu səbəbdən də təhsil standartları ccedilox
yuumlksəkdir Bu oumllkələrdə insanın təhsili anadan olandan
oumlmruumlnuumln axırına kimi doumlvlətin nəzarətindədir Belə
oumllkələrə misal olaraq Yeni Zelandiyanı (1) Avstraliyanı
(2) Kanadanı (3) Norveci (6) və digərlərini goumlstərmək
olar
Model olaraq uumlccediluumlnccediluuml qrup doumlvlətlərdən də istifadə
etmək məqsədəuyğun deyil ccediluumlnki bu oumllkələrin təhsil
standartları xeyli zəifdir onlar ccedilox geridə qalıblar Bu oumll-
kələrə misal olaraq Əfqanıstanı (139) Ccediladı (140) Nigerı
(141) və Mərkəzi Afrika Respublkasını (142) goumlstərmək
olar Bu oumllkələrdə təhsilin vəziyyəti ccedilox bərbaddır
Biz ikinci qrupa daxil olan doumlvlətlərin muumlsbət təc-
ruumlbəsindən oumlrnək kimi istifadə edə bilərik Ccediluumlnki bu
oumllkələrin həm iqtisadi həm də humanitar parametrləri
bir- birinə yaxındır Bu qrupa daxil olan 50-dən ccedilox
doumlvlətin təhsil indeksləri əla ilə pis arasında dəyişir Əla
təhsil indekslərinə malik doumlvlətlərin uğurlarından bəhrə-
lənmək olar Bu qrupa daxil olan bir qisim doumlvlətlərin
təhsil indeksləri şəkildə bəzilərinin sosial-iqtisadi para-
metrləri isə cədvəldə goumlstərilmişdir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki
ikinci qrup oumllkələr arasında Latviya Macarıstan Belarus
yuumlksək təhsil səviyyəs malikdirlər Təhsil indeksinə goumlrə
69
Rusiya 27-ci yerdə Litva Ukrayna isə 28 və 29 yerlər-
dədir Həm qrafikdən həm də cədvəldən goumlruumlnuumlr ki
ikinci qrup doumlvlətləri arasında ən yaxşı təhsil sisteminə
SSRİ-dən qopmuş oumllkələr (Latviya Belarus Rusiya Litva
Ukrayna Estoniya) malikdirlər Bu oumllkələrin təhsil
indeksləri 142 oumllkə iccedilində 18 ilə 44-cuuml yer arasındadır
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Belarusun təhsil indeksi Fransa
Danimarka Yaponiya səviyyəsindədir və Sinqapurdan
yuumlksəkdir Belarus vaxtı ccedilatanda Li Kuan Yunun 7
addımını ata bilsə Şərqi Avropanin Sinqapuruna ccedilevrilə
bilər
Qrafikdən və cədvəldən goumlruumlnuumlr ki ikinci duumlnya və
MDB oumllkələri arasında Azərbaycan təhsilinin vəziyyəti
ccedilox aşağıdır SSRİ-nin suumlqutundan sonra ən dağıdıcı
proseslərə bizim təhsil sistemimiz məruz qalıbdır Digər
respublikalar oumlz təhsil sistemlərini qismən qoruya biliblər
Oumllkəmizin təhsil indeksi bu qrup oumllkələr arasında ən
aşağı olub 87-ci yeri tutaraq Tacikistandan və Qır-
ğızıstandan da geri qalır Təhsildə aparılmış ldquoislahatlarrdquo
onu bərbad hala salıbdır
Sovet təhsil sistemini qoruya bilən doumlvlətlərdə
(Belarus Latviya) təhsilin səviyyəsi ccedilox yuumlksəkdir Bizim
təhsil sistemimiz oumlzbaşına bu səviyyəyə duumlşə bilməzdi
Sanki təhsilimizi bu vəziyyətə salan real quumlvvə fəaliyyət
goumlstəribdir Bu vəziyyətdən ccedilıxmaq uumlccediluumln model olaraq biz
70
Latviya və ya Belarusun təcruumlbələrindən istifadə edə
bilərik
Təhsil sistemizə daxildən baxanda hiss edilir ki
biznes sahəsində olduğu kimi təhsil sferasında da tərəflər
qarşılıqlı muumlnasibətdə rahatlığa maraqlıdırlar Subyekt
oumlzuumlnuuml elə aparır ki guumlya oumlyrədir Obyekt oumlzuumlnuuml elə aparır
ki guumlya oumlyrənir Biri bilir ki kəsirlə bilik verir digər isə
bilir ki aldığı bilik tam deyil yarımccedilıqdır Pat vəziyyət
yaranıbdır Həyat bu cuumlr kəsirlə lilamar axır Bu kəsirləri
duumlzəltmək lazımdır ki təhsil indeksimiz 87-ci yerdən
Guumlrcuumlstan və ya Oumlzbəkistan səviyyəsinə gələ bilsin
71
ŞAGİRD ndash MUumlƏLLİM NİSBƏTİ
Təhsil muumlxtəlif hadisələr arasında gizli əlaqəni aşkar etmək
uumlccediluumln bir vasitədir
Vaslav Havel
Ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzuumln boumlyuumlk muumltəfəkkirlərindən olan
V Havelin təhsilin əhəmiyyəti ilə bağlı dediyi bu fikir ccedilox
qiymətlidir Təhsilə bu quumldrəti verməkdən oumltruuml onun
buumltuumln məsələləri duumlzguumln həll edilməlidir Belə mə-
sələlərin biri də təhsil sistemində ldquoşagirdndash muumləllimrdquo
nisbətinin duumlzguumln muumləyyən edilməsidir Bu nisbət həm
təhsilin keyfiyyətinə həm də muumləllimlərin əməkhaqqına
birbaşa təsir edən faktordur Ona goumlrə inkişafımızın bu-
guumlnkuuml mərhələsində bu nisbətin qiymətini duumlzguumln tap-
maq təhsil sistemimiz uumlccediluumln ccedilox əhəmiyyətlidir
Şəkil 71 ldquoŞagird ndash muumləllimrdquo nisbətinin K fak-
torundan asılılığı
72
Analitik metodla bu suala cavab tapmaq ccedilətindir
Empirik yolla isə muumlmkuumlnduumlr K faktorundan istifadə
etməklə təhsilin bu problemini həll etmək olar Belə ki
hər il BMT Məruzəsində muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln bu
nisbətin qiyməti ccedilap edilir Bu goumlstərici Əlavə 1-in 7-ci
suumltununda verilmişdir Bu rəqəmləri uumlmumiləşdirib
faydalı nəticələr almaq ccedilətindir ancaq K faktorundan isti-
fadə etməklə bu rəqəmləri dəyərli hala salmaq muumlm-
kuumlnduumlr
Muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln ldquoşagird ndash muumləllimrdquo nisbətinin
K-dan asılılığı şəkil 71-də goumlstərilmişdir Ordinat oxunda
bir muumləllimə duumlşən şagird sayı (bu nisbət λ ilə işarə
edilmişdir absis oxunda isə faktor K goumlstərilmişdir Hər
noumlqtə bir doumlvlətə aiddir)
Ccedilox inkişaf etmiş birinci qrup oumllkələr uumlccediluumln λ 10 ilə 25
arasında inkişaf etməkdə olan ikinci qrup oumllkələr uumlccediluumln λ
25 ilə 40 arasında dəyişir Zəif inkişaf etmiş uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələr uumlccediluumln λ 40 ilə 100 arasında dəyişir Şəkil 71-də
Azərbaycan ulduzla işarə edilmişdir Bu ulduzun
koordinatları K= 248 və λ =10-dur Qrafikin məntiqi
analizi goumlstərir ki Azərbaycanı nə ccedilox inkişaf etmiş nə də
ccedilox geri qalmış doumlvlətlərlə muumlqayisə etmək duumlzguumln
deyildir Bir el misalında deyildiyi kimi ldquoTaylı tayın
tapmasa guumlnuuml ah-vayla keccedilər rdquo Azərbaycanı ABŞ-la və
73
ya Yaponiya ilə yox iqtisadi cəhətdən oumlzuumlnə tay olan
doumlvlətlərlə muumlqayisə edib onların əldə etdikləri muumlsbət
Şəkil 72 λ-nın keyfiyyət faktorundan asılılığı
Qrafikdə rəqəmlərlə doumlvlətlərin reytinqi goumlstərilmişdir
62 -Kosta-Rika 63 -Peru 67 -Azərbaycan 70 -İran
72 - Mavriki 73 -Braziliya 74 -Guumlrcuumlstan 75 -Venesuela 78
- Beliz
təcruumlbədən bəhrələnmək olar Bu niyyətlə şəkil 71-ın bir
hissəsi (fraqmenti) daha doğrusu K-sı 2 ilə 3 arasında
dəyişən doumlvlətlər uumlccediluumln λ(K) asılılığı şəkil 72-də goumls-
tərilmişdir Şəkildəki rəqəmlər doumlvlətlərin BMT-nin 2010-
cu il reytinqlərini goumlstərir Bu reytinqə goumlrə Azərbaycan
67-ci yerdədir Şəkildəki rəqəmlərə aid oumllkələrin iqtisadi-
sosial goumlstəriciləri cədvəl 3-də goumlstərilmişdir Cədvəlin
0
4
8
12
16
20
24
28
1 15 2 25 3 35
λ
K
67
62 63
74
75 70
72
73
78
74
birinci suumltununda doumlvlətlərin reytinqi 2-ci suumltununda
oumllkələr 3-cuuml suumltununda İPİİ 4-cuuml suumltununda keyfiyyət
faktoru K 5-ci suumltununda bir muumləllimə duumlşən şagird sayı
λ 6-cı suumltununda isə adambaşına duumlşən UumlDM goumls-
tərilmişdir Bu oumllkələr duumlnyanın muumlxtəlif qitələrində
yerləşmələrinə baxmayaraq iqtisadi goumlstəricilərinə goumlrə
bir-birinə bənzər oumllkələrdir Ccediluumlnki onların həm İPİİ-i həm
K-ı həm də UumlDM-i bir-birinə yaxındır
Həm cədvəldən həm də qrafikdən goumlruumlnuumlr ki bu
qrup oumllkələr uumlccediluumln bir muumləllimə duumlşən şagird sayı λ 10
ilə 30 arasında dəyişir
Təəssuumlflə qeyd etmək lazımdır ki 10 şagirdə bir
muumləllim saxlamaqla təhsil sistemimiz oumlzuumlnuuml ccedilox inkişaf
etmiş oumllkələrdən Lixtenşteyn və ya İsveccedilə bənzədir (bu
oumllkələr uumlccediluumln də λ təqribən 10-a bərabərdir) Ancaq
unudulur ki adambaşına duumlşən UumlDM Lixtenşteyndə 120
000 İsveccedildə isə 39 000 USD-dir Biz nə tayımızı nə də
yerimizi duumlzguumln muumləyyən etmədiyimizdən təhsil sis-
temimizin vəziyyəti arzu olunan səviyyədə deyil
Şəkil 72-də Azərbaycana aid noumlqtə (67) ətrafında
punktirlə bir duumlzbucaqlı ccediləkilmişdir Bu duumlzbucaqlının
iccedilərisində olan oumllkələrin bəziləri iqtisadi cəhətdən bizdən
guumlcluuml (62 63) bəziləri isə (70 72ndash75 78) iqtisadi cəhətdən
bizdən daha zəifdirlər Bu oumllkələrin hər birində λ-nın
qiyməti 10-dan ccediloxdur Həm qrafikdən həm də cədvəldən
75
goumlruumlnduumlyuuml kimi bizim istifadə etdiyimiz λ = 10 rəqəmi
buguumlnkuuml inkişaf səviyyəmizə uyğun gəlmir Ancaq şəkil
72 -dən istifadə edərək λ-nın Azərbaycanın bu guumlnuuml
uumlccediluumln məqbul qiymətini tapmaq muumlmkuumlnduumlr
Cədvəl 3
Burada bir neccedilə yaxınlaşma muumlmkuumlnduumlr İlk yaxın-
laşmada cədvəl 3-uumln 5-ci suumltunundakı rəqəmlərin orta
qiymətini tapmaq olar Bu halda λ=186 rəqəmini alarıq
İkinci yaxınlaşmada bu oumllkələr iccedilərisindən UumlDM-i
bizimkinə bərabər olan oumllkələri seccedilib (Bolqarıstan Kosta-
Reytinq Oumllkələr İPİİ
(a) K λ UumlDM
1 2 3 4 5 6
62 Kosta - Rika 0725 264 19 11400
63 Peru 0723 261 209 9200
67 Azərbaycan 0713 248 10 11000
70 İran 0702 236 20 11200
72 Mavriki 0701 235 217 13344
73 Braziliya 0669 232 23 10900
74 Guumlrcuumlstan 0698 230 125 4800
75 Venesuela 0696 229 162 11846
78 Beliz 0694 227 245 5693
76
Rika İran və Braziliya) onların λ-nın orta qiymətini
hesablamaq olar Bu halda λ=195 alarıq Oumllkəmizin keccedilid
iqtisadiyyatı yaşadığını nəzərə alsaq uumlccediluumlncuuml halda λ-sı
ccedilox olan Braziliyaya (λ=23) uumlstuumlnluumlk vermək olar Yəni
λ=23-uuml oumllkəmizin bu guumlnuuml uumlccediluumln məqbul rəqəm saymaq
olar
Oumllkəmizdə bir muumləllimə duumlşən şagird sayı təqribən
23-dən başlamalı və UumlDM artdıqca azalmalıdır Bu halda
muumləllimlərin əməkhaqqını orta hesabla 23 dəfədən ccedilox
artırmaq olar Əgər muumləllimlərin əməkhaqqını 3 dəfə
artırmaq lazımdırsa onda λ-nın qiymətini 30-a qaldır-
maq lazımdır İnanıram ki nə vaxtsa λ-nın buguumlnkuuml
qiyməti (10) bizim uumlccediluumln də məqbul olacaqdır Bunun uumlccediluumln
adambaşına duumlşən UumlDM-in artması lazımdır
Təhsilin cəmiyyətin inkişafında oynadığı rolu qismən
duumlzguumln dərk etmək uumlccediluumln S Leopardinin bir kəlamından
da istifadə etmək istəyirəm ldquoBilik sərvət deyil ki onu
hissələrə boumlləndə və ya hissələri bir yerə toplayanda uumlmumi
dəyər dəyişməz qalsın O yerdə ki hər kəs az bilir orada hamı az
bilir Ccediluumlnki bilik boumlluumlnməzdirrdquo
77
ALİ TƏHSİLİN ƏHATƏ ƏMSALI
Ali məktəblərin kuumltləvi yaradılmasından elmin elm kimi
məhvolma tendensiyası başlayır
Karl Yaspers
Bu moumlvzu ilə bağlı bəzi suallara ldquoTəhsilimiz duumlnən
bu guumln sabah 11 kitabında qismən cavab verilmişdir və
goumlstərilmişdir ki təhsil sistemində ali məktəblərin sayı
ccedilox da əhəmiyyətli goumlstərici deyildir SSRİ doumlnəmində ali
təhsillə bağlı doumlvlətin təhsil siyasətinin əsas meyarı
əhalinin hər 10 000 nəfərinə duumlşən tələbə sayıdır Oumllkəmiz
uumlccediluumln bu goumlstərici 198081-ci illərdə 172 nəfər olmuşdur
Muumlstəqillik illərində 25 doumlvlət 15 oumlzəl ali təhsil
muumləssisələrində cəmi 120 min nəfər (200001) təhsil almış
və əhalinin hər 10 000 nəfərinə duumlşən tələbə sayı 149-a
enmişdir Buradan da goumlruumlnuumlr ki ali məktəblərin sayı
təhsil siyasətində əsas goumlstərici deyildir Ccediluumlnki elə ali
məktəblər var ki orada 10 minlərlə elə ali məktəb var ki
orada min nəfər tələbə təhsil alır İndi daha muumlkəmməl
meyardan ndash gənclərin ali təhsillə əhatə əmsalından istifadə
edilir Bu əmsal hər 100 gəncdən neccediləsinin ali məktəblərdə
təhsil aldığını goumlstərir
Azərbaycanda ali təhsillə bağlı təzadlı fikirlər var Bir
tərəfdən ali məktəblərin ccediloxluğundan (hər nazirlik oumlz ali
məktəbini accedilıb) digər tərəfdən gənclərin ali təhsillə əhatə
11 Əsgərov ŞQ Təhsilimiz duumlnən bu guumln sabah Bakı 2003 280 səh
78
əmsalının azlığından şikayətlənirlər Ali təhsil sistemində
olan bu problemə işıq salmaq uumlccediluumln burada da keyfiyyət
faktoru K-dan istifadə etmək olar
Şəkil 8 Ali təhsillə əhatə əmsalının K-dan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin BMT-nin (2010)
muumləyyən etdiyi reytinqlər goumlstərilir 2 ndashAvstraliya 3 ndashYeni
Zelandiya 4 ndashABŞ 5 ndashİrlandiya 6 ndashLixtenşteyn 7
ndashNiderland 8 ndashKanada 9 ndashİsveccedil 11 ndashYaponiya 15 ndashİsrail 20
ndashİspaniya 38 ndashQatar 41 ndashPolşa 44 ndashLitva 50 ndashRumıniya 66
ndashQazaxıstan 67 ndashAzərbaycan 74 ndashGuumlrcuumlstan 89 ndashCcedilin 100 ndash
Monqolustan 119 ndashHindistan 129 ndashBanqladeş 168 ndash
Konqo 169 ndashZimbabve
Bu halda K faktoru oumllkədə ali təhsillə əhatə əmsalının
onun kəsir hissəsinə olan nisbətini goumlstərir Şəkil 8-də bəzi
K
79
duumlnya doumlvlətlərində gənclərin ali təhsillə əhatə əmsalının
K faktorundan asılılığı goumlstərilmişdir Qrafik-dən
Azərbaycan uumlccediluumln K faktorunun qiyməti 17-nin (ali təhsillə
əhatə əmsalı) 83-ə (kəsir hissə) nisbətinəyəni 02-yə
bərabərdir
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Azərbaycanda gənclərin ali
təhsillə əhatə əmsalı acınacaqlı dərəcədə aşağıdır ndash 17
Muumlqayisə uumlccediluumln qeyd edək ki Cənubi Koreya uumlccediluumln bu
goumlstərici ndash 96 Rusiya uumlccediluumln ndash 73 Monqolustan uumlccediluumln ndash 50-
dir Qrafikdəki qonşularımız Banqladeş (6) Kamboca (5)
Konqo (4) və Zimbabve (2 ) -dir
Sonda qeyd edim ki oumllkəmizdə hər nazirliyin oumlz ali
mək-təbini accedilması ccedilox zərərli haldır və KYaspers
demişkən elmi və ali təhsil sistemini uccediluruma aparır
Sovetlər zamanı tələbə sayı məzunların təqribən 13 indi
isə 15-dir Yaxın zamanlarda bu sayı 12 ndashyə sonra isə 75-
80 qaldırmaq lazımdır Milləti xoşbəxliyə aparan digər
yol yoxdur Tələbə sayının yuxarı həddi oumllkənin professor
korpusuna bağlanmalıdır Professorlar 20-30 nəfərə yox
100-150 nəfərə muumlhazirə oxuyarsa bu problem həllini
asan tapar
80
ALİ MƏKTƏBDƏ PROFESSOR VƏZİFƏSİ
Muumlasir cəmiyyətdə təhsil məsələsi oumlluumlm-dirim
məsələsidir Cəmiyyətin gələcək taleyinin asılı
olduğu məsələdir
E Renan
Ali təhsil prosesində həm subyekt (muumləllim) həm də
obyekt (tələbə) insandır Bu prosesdə obyekt və subyekt
arasında intellektual səviyyələrin fərqi və ya nisbəti nə
qədər ccedilox olarsa ali məktəb ideala bir o qədər yaxın olar
Bu şərti qorumaq uumlccediluumln Qərbdə professor vəzifəsinə foumlv-
qəladə oumlnəm verilir və muumlhazirə oxumaq ancaq və ancaq
onlara etibar edilir Uumlstəlik bir qayda olaraq professor
tədqiqatccedilı və ya elmi məktəbi olan alimlər iccedilərisindən
seccedililir ki bir tərəfdən keyfiyyətli muumlhazirə oxusun digər
tərəfdən yuxarı kurs tələbələrini elmin ardınca apara bil-
sin Belə olan halda talantlı tələbələr həyatda ldquoitməzlərrdquo
əksinə alimin ardınca elmə gedərlər
Professorun elmi potensialından maksimum istifadə
et-mək uumlccediluumln onun muumlhazirələrini 100 ndash200 nəfərlik geniş
auditoriyada təşkil etmək lazımdır Boumlyuumlk quumlsurdur ki
bəzən bizim professorlar 15 ndash20 nəfərlik auditoriyada dərs
deyir Məntiqli duumlşuumlncəyə goumlrə dəyərli professorun
muumlhazirələrindən 15 ndash20 nəfər yox 100 ndash200 nəfər tələbə
81
bəhrələnməlidir Bu həm də iqtisadi cəhətdən əhəmiy-
yətlidir Universitetlərin reytinqini muumləyyən edən mər-
kəzlər bu parametrə də diqqət verirlər Demək ali mək-
təblərin sayı və ya ali təhsillə əhatə əmsalı oumllkədəki pro-
fessorların sayına bağlanmalıdır
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki uumlmumiyyətlə oumllkə-
mizdə elmi ruumltbə və vəzifələrin verilməsində bir anlaşıl-
mazlıq var Bunun səbəbi sovet keccedilmişimizlə bağlıdır
Sovet doumlnəmində iki elmi ruumltbədən istifadə edilirdi
elmlər na-mizədi və elmlər doktoru Hesab edirəm ki
dolaşıqlığın səbəbi də buradadır Ccediluumlnki ikinci ruumltbəyə
ehtiyac yoxdur Alim alimdir Alimi suumlni şəkildə iki
səviyyəyə boumllmək duumlzguumln deyildir İkipilləlik alim adını
houmlrmətdən salır və ona ictimai-siyasi diqqəti azaldır
Alimlərin bəziləri oumlz intellektual səviyyəsinə əmək-
sevərliyinə elmi məktəb yaratdığına goumlrə fərqlənirlər
Adətən Qərbdə belə alimləri universitet rəhbərliyi pro-
fessor vəzifəsinə dəvət edir və onlara (ancaq onlara) geniş
auditoriyalarda muumlhazirə oxumaq etibar edilir ABŞ-da
professorun ictimai statusu Qərb oumllkə-lərindəkindən də
yuumlksəkdir Bəzən universitet professoru ali doumlvləti
vəzifəyə dəvət edilir və ya əksinə oumllkəni idarə edən şəxs
vaxtı ccedilatanda universitetlərə professor vəzi-fəsinə gedir
Millətin professor korpusu onun duumlşuumlnən beyni və
goumlrən goumlzuumlduumlr Hər bir professor unikal zəka sahibidir
82
Professorun biliyi duumlnyagoumlruumlşuuml ona imkan verir ki
keyfiyyətli muumlhazirə oxumaqla bərabər həm də yeri
gələndə milli mənafe ilə bağlı duumlz qərarların qəbulunda
iştirak edə bilsin
1700-cuuml ildə Henri Misson adlı bir fransiz Britaniyaya
səfər edərkən goumlruumlr ki evlərin qapılarının uumlzərinə at nalı
mismarlayıblar O bunu nə uumlccediluumln etdiklərini soruşarkən
ona deyirlər ki nal dəmirdən olduğundan cinləri qovur
evi və evdəkiləri hifz edir həm də istəyənlərin dostların
xoş arzularını toplamaq uumlccediluumlnduumlr ccediluumlnki nal qapının
girişinə fincan kimi mismarlanır
Bu adətin mənasını bilmədiyimizdən həmin nalı ccedilox
vaxt biz tərsinə uumlzuumlaşağı vururuq Ccediluumlnki formanı gouml-
tuumlruumlruumlk amma məzmuna fikir vermirik Bu quumlsur ccedilox
yerdə həm də universitet professoru vəzifəsində də
oumlzuumlnuuml goumlstərir Elmi nuumlfuzu olmayan həmkarları tərəfin-
dən qəbul edilməyən bəşəriyyətin elm xəzinəsinə toumlhfə
verməyənlərin professor vəzifəsinə təyin edilməsi quumlsurlu
haldır Ali məktəb muumləllimi tələbədən bir neccedilə dəfə yox
100 dəfələrlə ccedilox biləndə ona muumlhazirə deməyi etibar
etmək olar Belə olan halda bilik oumlyrədəndən oumlyrənənə
tərəf axar gənclər elmin ccedilətin və sehrli yolları ilə tanış ola
bilərlər Amerikada Nobel muumlkafatccedilılarının universi-
tetlərə cəlb edilməsinin hikməti də bundadır
83
Bu nisbət 30 ndash50 arasında olanda təhsil muumləssisəsini
texnikum kollec adlandırmaq olar Bu nisbət 10 tərtibin-
də olanda belə təhsil muumləssisəsi texniki-peşə məktəbi
səviyyəsinə enir Bu şərtlər qorunmazsa onda universitet
texniki-peşə məktəbi səviyyəsinə duumlşə bilər Bu şərti
qoruya bilmədiyimiz uumlccediluumln biz duumlnyanın birinci 5000
unversiteti sırasında yer ala bilmirik Bu işlərdə quumlsur
boumlyuumlkduumlr Universitetləri formaca yaradırıq məzmununu
duumlz qura bilmirik 50 ildən ccedilox yaşı olan universitetlərdə
Qərb universitetlərinin magistr pilləsini qurtaranlara
muumlhazirə oxumaq huumlququ vermək bağışlanılmaz səhvdir
Bunu nəzərdə tutaraq K Yaspers yuxarıdakı fikri soumly-
ləmişdir Ccediluumlnki muumlhazırəni professor oxumalıdır Oumll-
kənin professor korpusu məhdud sayda alimlərdən
ibarətdir
İndiki doumlvrdə Təhsil Nazirliyinə tabe olan ali mək-
təblərin sayı nə qədər ccedilox olarsa bir o qədər yaxşıdır
amma bu şərtlə ki professor səviyyəsi beynəlxalq stan-
dartlara cavab versin Tez-tez soumlylədiyim bir fikri bir daha
təkrarlamaq istəyirəm ldquoAli məktəblər giriş qapılarını geniş
accedilmalı ccedilıxış qapılarını isə daraltmalıdırlarrdquo Əgər gənclərin
ali təhsillə əhatə əmsalı 50 olarsa (Monqolustan
səviyyəsi) onda bizim tələbələrin sayı 350 mindən ccedilox
olmalıdır Qərb oumllkələri gəncləri ali təhsillə 100 əhatə
etmək istədiyi bir zamanda bizim hədəfi-imizin 50
84
olması yəni hər iki gəncdən birinin ali mək-təblərdə təhsil
alması qaccedilılmaz arzudur Hər il oumllkəmizdə orta məktəbi
130 minə qədər gənc bitirir Əgər bunların 50 ali
məktəblərdə təhsil alsalar onda tələbələrimizin ildə sayı
65 min nəfər olar Hər il bu qədər gəncə təhsil verə bilən
ali təhsil sistemi qurulmalıdır Bu işin uğuru istəkdən
puldan asılı deyil professorların sayından asılıdır Ccediluumlnki
ali məktəbdə muumlhazirələri professorlar məşğələ və
seminarlar isə sahələr uumlzrə fəlsəfə doktorları apar-
malıdırlar Bu şərtlər oumldənilməyəndə universitet kollec
səviyyəsinə enir
Sonda bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm Ccedilağdaş
doumlvruumlmuumlzdə ccedilox talantlı ifaccedilılara (sənətccedililərə) professor
adı verirlər Belə insanlara boumlyuumlk houmlrmət və ehtiramla
yanaşaraq qeyd etmək istəyirəm ki onlara elmi ad və
vəzifə vermək məntiqi baxımdan duumlzguumln deyildir Misal
uumlccediluumln ldquoSona buumllbuumlllərrdquoi rəhmətlik Qədir Ruumlstəmovdan
yaxşı oxuyana professor adı vermək olarmındash sualına
mənim qəti cavabım belədir Yox İfaccedilının bu qabiliyyəti
elmi muumlstəvidə yox mədəniyyət muumlstəvisi uumlzərində daha
yuumlksək qiymətləndirilməlidir
Elmi adlar və vəzifələr tədqiqatın araşdırmanın nəti-
cələrinə goumlrə verilməlidir Daha doğrusu elmi ad qa-
zanılmalıdır verilməməlidir Təhsildə elmdə professor
vəzifəsi beynəlxalq etalondur Professorun ldquoəldəqayırmardquo
85
və ya ldquoCcedilin variantırdquo olmamalıdır Onlar hər yerdə (Mos-
kvada Ankarada Londonda və s) eyni houmlrmətlə qarşılan-
malıdırlar Professor ruumlşvət almamalıdır ki əli təmiz
qalsın oumlpuumllə bilsin Cəmiyyətdə professor elm-təhsil
sahələrindən başqa həm də mənəvi sahəni təmsil etdi-
yindən gənc nəsil uumlccediluumln oumlrnək olmalıdır
86
UNİVERSİTETLƏRİN REYTİNQİNİN
QRAFİK TƏSVİRİ
Amerika universitetləri quumlvvətlidir ona goumlrə yox ki
Amerika varlıdır Amerika varlıdır ona goumlrə ki
onun universitetləri quumlvvətlidir
ABŞ prezidentlərindən biri
Universitetlərin reytinqinin muumləyyən edilməsi boumlyuumlk
əhəmiyyət kəsb edir Son illərdə bizim gənclərimiz key-
fiyyətli təhsil almaq uumlccediluumln xarici universitetlərə uumlz tuturlar
Ona goumlrə hansı oumllkəyə getmək hansı universiteti seccedilmək
vacib məsələlərdəndir Avropanın bir sıra xırda doumlvlətləri
bir neccedilə superdoumlvlətin (Almaniya Fransa B Britaniya)
əhatəsində rahat yaşamağı bacarırlar Biz də bir sira boumlyuumlk
doumlvlətlərin əhatəsindəyik Subyektiv fikrimə goumlrə bizim
gənclərimizi monopolist doumlvlətlərin universitetlərindən
daha ccedilox belə doumllətlərın qonşuluğunda rahat yaşaya bilən
doumlvlətlərin (Danimarka İsveccedilrə Belccedilika və bk) univer-
sitetlərinə goumlndərməyə uumlstuumlnluumlk verilməlidir Mono-
polist doumlvlətlərin universitetlərinin tədris materiallar ilə
firavan yaşayan xırda doumlvlətlərin uniersitetlərinin tədris
proqramları arasında yəqin ki fərq boumlyuumlkduumlr
Universitetlərin reytinqi zaman-zaman tanınmış araş-
dırma mərkəzləri tərəfindən qiymətləndirilir
87
(httpwwwtimeshighereducationcoukworld-
university-rankings ) və nəticələr cədvəl şəklində təqdim
edilir Duumlnyanın qabaqcıl 200 universitetinin 2010 -cu il
uumlccediluumln reytinq cədvəli 4 səhifədən ibarətdir (bax Əlavə 2 )
Bu universitetlər sırasından istənilən universiteti tapıb
reytinqini muumləyyən etmək ondan yuxarıda və ya aşağıda
yerləşən universitetləri fraqmental goumlrmək də
muumlmkuumlnduumlr Bununla bərabər cədvəl quru və ruhsuz
olduğu uumlccediluumln təsir effekti az olur Reytinq cədvəlini qrafik
şəklində verməyin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr Bu niyyətlə K-
dan istifadə etmək olar Burada da K nailiyyətin nailiyyət
qıtlığına olan nisbətini ifadə edir
Şəkil 9a 200 top universitet reytinqlərinin K - dan
asılılığı
0
20
40
60
80
100
120
0 5 10 15 20 25 30
QİY
MƏ
T
K
Harvard
CalTechMassachusetts Institute
Stanford
Princeton
Cambr
Oxford
Berkel
Yale
University of
Johns
ColuDrexel
88
Universitetlərin fəaliyyətinin uumlmumi qiyməti (faizlərlə)
Əlavə 2-nin 4-cuuml suumltununda verilmişdir Misal uumlccediluumln bu
goumlstərici Harvard Universiteti uumlccediluumln 961 -dir Demək bu
universitet uumlccediluumln K = 961 39= 244 olar Bu uumlsulla digər
universitetlər uumlccediluumln də K faktorunu hesablamaq olar
Bu metodologiyadan istifadə edərək universitetlərin
qiymətləndirilməsinin faiz goumlstəricisinin K asılılığı şəkil
9a -da goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki universitetlər
reytinqə goumlrə aşagıdakı kimi sıralanıb 1 -Harvard
Universiteti 2 ndashKaliforniya Texnologiya İnistitutu 3 -
Massaccedilusets Texnologiya Universiteti 4 ndashStanford Uni-
versiteti 5 ndashPrinceton Universiteti 6 ndashOksford Universiteti 7
ndashKembric Universiteti 8 ndashBerkli Universiteti 9 ndashİmperial
Kollec (London) 10 ndashYale Universiteti 11 ndashKaliforniya
Universiteti 12 ndashCcedilikaqo Universiteti 13 ndashJohns Hopkins
Universiteti və digərləri
Goumlruumlnduumlyuuml kimi cədvəllə muumlqayisədə qrafik
təqdimat daha effektlidir Ccediluumlnki cədvəldən fərqli olaraq
qrafikdə əvvəla universitetləri sıraya duumlzməklə bərabər
digər tərəfdən universitetin birinin digərindən uumlstuumlnluumlk
dərəcəsi vizual goumlruumlnuumlr Beləliklə də universitetləri muumlqa-
yisə etmək və dəyərləndirmək asanlaşır Misal uumlccediluumln
qrafikdən aydın goumlruumlnuumlr ki Stanford Universiteti (4) və
Princeton Universiteti (5) təqribən eyni səviyyəli
89
universitetlərdir Ancaq Princeton Universiteti (5) Oks-
ford Universitetindən (6) xeyli uumlstuumlnduumlr Bu fərqi cəd-
vəldə hiss etmək muumlmkuumln deyildir
Bu qrafikin (şəkil 9a) başlanğıc hissəsi geniş
masştabda şəkil 9b -də goumlstərilmişdir Bu şəkildə K 08 ilə
37 arasında uumlmumi qiymət meyarı isə 45 ilə 80 faiz
arasında dəyişir Duumlnyanın 200 qabaqcıl universitetinin
bir hissəsinin reytinqləri ( 21-lə 200 arasında dəyişən )
şəkil 9b-də goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnən Honq Konq
Universiteti reytinq cədvəlində 21-ci Tokio Universiteti
26-ci Melborn Universiteti 36-cı yerləri tuturlar Bu sırada
Kyoto Universiteti 57-ci Bilkənd Universiteti 112 -ci
Simon Frazer Universiteti isə 199- cu yerlərdədir
Universitetlərin reytinqinə təsir edən faktorlar
ccediloxdur elmi tədqiqatda avtoritetlik professor-muumləllim heyə-
tinin tələbə sayına nisbəti işəgoumltuumlrənlər arasında universitetin
nuumlfuzu elmi işlərə istinadların sayı (istinad indeksi) xarici
tələbələrin nisbəti və xarici muumləllimlərin nisbəti belə
faktorlardandır
90
Şəkil 9b Universitetlərin bəzilərinin reytinqlərinin
K -dan asılılığı
Adlı-sanlı alimlərin universitetdə cəmlənməsi
muumlhazirələrin belə alimlər tərəfindən oxunması elmi
məqalələrin impakt faktoru yuumlksək olan jurnallarda ccedilap
edilməsi reytinqə muumlsbət təsir edən faktorlardandır Vacib
faktorlardan biri də universitet professorunun
muumlhazirəsində iştirak edən tələbə sayıdır Bu say nə qədər
ccedilox olarsa universitetin reytinqi də yuumlksək olar Digər bir
faktor da rektorun şəxsiyyəti ilə bağlıdır Duumlnya şoumlhrətli
alimin və ya şəxsiyyətin rektor olması universitetlərin
reytinqini qaldıra bilən amillərdəndir Belə şəxsiyyətlərin
rektor olma şansını obyektiv olaraq təmin etmək uumlccediluumln
muumlasir doumlvlətlərdə seccedilim prosedurundan istifadə edirlər
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
0 05 1 15 2 25 3 35 4
Qiy
mət
K
University of Hong Kong
University of Tokyo
University of Melbourne
Kyoto University
Bilkənt
Simon Fraser University
91
Universitetlərin reytinqləri sabit qalmayıb hər il də-
yişir Şəkil 9c-də 2013-cuuml il uumlccediluumln duumlnyanın 200 seccedililmiş
universitetinin reytinqlərinin K-dan asılılığı goumlstəril-
mişdir
Şəkil 9c 200 seccedililmiş universitetin reytinqləri ilə K
arasında korrelyasiya
Qrafikdən goumlruumlnduumlyuuml kimi K -sı yuumlksək olan uni-
versitetlərin reytinqi də yuumlksəkdir 2013-cuuml ildə birinci
yeri Kaliforniya Texnologiya İnstitutu ikinci yeri Oksford
Universiteti uumlccediluumlncuuml yeri Stanford Universiteti tutur
2010-ndashcu ilin reytinq cədvəlində bu yerləti Harvard
Kaliforniya Texnologiya İnstitutu və Massaccedilusets
Texnologiya Universitetləri tutmuşdular
0
5
10
15
20
25
0 50 100 150 200 250
K f
akto
ru
Reytinq 2013
California Institute of Technology
University of Oxford
Stanford
Princeton
University of California
Karolinska Institute
Uppsala
University of
Texas AampM University
University of
92
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki 2010 ndashcu il reytinq
cədvəlində Tuumlrkiyənin Bilkənd və Orta Doğu uni-
versitetləri 112 və 183-cuuml yerləri boumlluumlşduumlruumlrduumllər Am-
ma Şərqi Avropanın və MDB doumlvlətlərinin heccedil birinin
Universitetləri reytinq cədvəlində yer tuta bilməmişdilər
Hesab edirəm ki burda bir duumlşuumlncə problemi var Sovet
duumlşuumlncə tərzi ilə reytinq cədvəlində yuumlksək məqam
tutmaq ccedilətindir Bu səbəbdən də heccedil Moskva Doumlvlət
Universitetinin adı duumlnyanın 200 top universiteti arasında
yoxdur Universitetlərə baxış duumlşuumlncə dəyişməlidir
Universitetlərə kommersiya niyyəti ilə yox gələcəyə işıq
saccedilan muumlqəddəs məbəd kimi baxılmalıdır Guumlman etmək
olar ki bizim Qafqaz Universiteti tezliklə reytinq cəd-
vəlində yuumlksək məqam tuta biləcəkdir Ccediluumlnki orada
muumlhit və duumlccediluumlncə xeyli fərqlidir
Oumllkəmizin universitetlərinin elmi uğur meyarına goumlrə
reytinqi dosSŞabanov12 tərəfindən təyin edilmiş və cəd-
vəl şəklində təqdim edilmişdir K faktorundan istifadə
edərək bu nəticələri qrafik şəklində vermək muumlmkuumlnduumlr
Şəkil 9 ccedil-də Azərbaycan ali məktəblərindən bir qis-
minin elmi uğur kriterisinə goumlrə reytinqilə (2011-ci il
uumlccediluumln) K faktoru arasında əlaqə goumlstərilmişdir
12 Sərdar Şabanov Azərbaycanda universitetlərin elmi uğurlarının
dəyərləndiriıməsi Ali təhsil və cəmiyyət 2013 1 səh14ndash19
93
Şəkil 9ccedil Bəzi ali məktəblərin elmi uğur kriterisinə
goumlrə reytinqləri ilə K arasında əlaqə
Rəqəmlər universitetlərin reytinqlərini goumlstərir 1ndash BDU 2ndash
ATU 3ndash ADU 4ndash ADİU 5ndash NDU 6ndash ADPU 7ndash ADNA 8ndash AMİ 9ndash
BSU 10ndash AMİU 11ndashSDU 12ndash ADMİU 13ndash ATU 14ndash AR TPİ 15ndash
GDU 16ndash ADİA 17ndash BMA 18ndash NMİ19ndash AMK 20ndash LDU 21ndash MPİ
22ndashADRA
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki K-sı boumlyuumlk olan univer-
sitetlərin reytinqi də boumlyuumlkduumlr Bakı Doumlvlət Universitti
uumlccediluumln K fa ktor ccedilox boumlyuumlk (241) Azərbaycan Doumlvlət Rəs-
samlıq Akademiyası uumlccediluumln ccedilox kiccedilik (0006) olduğundan
qrafikdə goumlstərilməmişdir
2
3
4 5
6
7
89 10
11
1213
14
15
16
17
18
19 2021
0
005
01
015
02
025
03
035
04
045
0 5 10 15 20 25
K-F
akto
r
Reytinq
Azərbaycan Texniki Universititeti
Mingəcevir Politexnik İnstitutu
Naxccedilıvan Doumlvlət Universiteti
Sumqayıt Doumlvlət Universiteti
Azərb Doumlvlət İqtisad Universiteti
94
ELM VƏ TƏHSİL MUumlHİTİ
Allah uumlzuumlnuuml ağ etsin o adamların ki bir şeyi oumlyrənir və
oumlyrəndiklərini bilməyənlərə oumlyrədir
Hz Məhəmməd
Universitetlərin reytinqinə təsir edən əsas faktor-
lardan biri də elm və təhsil muumlhitidir Təhsilin keyfiyyətini
yuumlksəltmək uumlccediluumln bu faktorun təsiri əsasdır Başqa soumlzlə
desək balığın yaşaması uumlccediluumln su muumlhiti nə qədər
zəruridirsə keyfiyyətli təhsil uumlccediluumln də elm-təhsil muumlhiti bir
o qədər zəruridir
Təhsil muumlhiti elə təşkil edilməlidir ki tələbə guumlndəlik
vaxt resursunun 1524 hissəsini (60) təhsilə sərf edə
bilsin Bu şərti oumldəmək uumlccediluumln qabaqcıl oumllkələrdə şəhər
kənarında kampus tipli universitet şəhərciklərindən isti-
fadə edilir Belə şəhərciklərin digər uumlstuumlnluumlyuuml ondadır ki
tələbələrin nəqliyyata sərf etdiyi vaxt da təhsilə xərclənir
Sual olunur universitet şəhərciyi mərkəzdən hansı ndash
20 40 yoxsa 60 km məsafədə yerləşməlidir Meyar olaraq
burada nədən istifadə etmək olar Məncə məsafə elə
seccedililməlidir ki tələbə şəhər evinə qayıtmağa maraqlı
olmasın Şuumlbhəsiz inkişaf etmiş oumllkələrdə bu məsafə 30
km tərtibindədir Bizim universitetlərin səviyyəsini nəzə-
rə alaraq hesab etmək olar ki bu məsafə 50 km tərtibində
olsa daha yaxşıdır Qərb universitetlərində elmi tədqiqat
95
aparmaq uumlccediluumln hər cuumlr zəruri muumlhit və şərait (elmi
iqtisadi texniki mənəvi mədəni) yaradılır
Aydındır ki tədqiqatccedilı da insandır və onun da
guumlndəlik ccedilay və qəhvə iccedilmək və ya guumlnorta yeməyi yemək
haqqı tanınmalıdır Qərb universitetlərində bu haqq
tanınır Bu ehtiyacları onlar laboratoriyalarda kafedra-
larda yox bu məqsədlə ayrılmış və soyuducusu ccedilay və
qəhvə dəsti və ayrıca 13ndash15 kvadrat ndashmetr sahəsi olan
otaqda oumldəyirlər Laboratoriya uumlzvləri guumlndə ən azı iki
dəfə (saat 1200 və 1500) oumlz insani tələbatlarını oumldəmək
uumlccediluumln bu otağa yığışırlar Aydındır ki belə şərait
olmayanda hər kəs oumlz ehtiyacını primitiv qaydada bir cuumlr
oumldəyir
Muumlntəzəm seminarlar konfranslar yeni elmi nəti-
cələrin ccedilapdan oumlncə muumlzakirəsi də ccedilox əhəmiyyətlidir və
elm-təhsil muumlhitinin tərkib hissəsidir
Belə şərait dəyərli elmi nəticələr almağa səbəb olur
Finlandiyada 3 aylıq ezamiyyətdə olanda mən nəzərdə
tutulan professorla yox əvvəldən tanımadığım elmi iş-
lərinə bələd olmadığım başqa bir professorla ndash Mauri
Luukkala ilə işləməli oldum Birinci ay professorun elmi
işləri və laboratoriyanın elmi hesabatları ilə tanış ol-
duqdan sonra ikinci ay birgə tədqiqatların planını
muumlzakirə etdik Uumlccediluumlncuuml ayndash sona yaxın nəticələri Boumlyuumlk
Britaniyanın ldquoElektron Lettersrdquo jurnalında ccedilapa goumlndərdik
96
və məqalə 31 guumlnə ccedilap olundu Məqaləyə ilk muumlsbət rəy
Nobel muumlkafatı laureatı Allen Kormaxdan gəldı Bunu
xatırlamaqda əsas məqsədim elmi muumlhitin əhəmiyyətini
diqqətə ccediləkməkdir
Tarixən Şərq xalqları guumlnəşli muumlnbit və yeraltı
sərvətlərlə zəngin insanı yaşatma potensialı ccedilox olan
torpaqlarda məskunlaşmışlar Qərblilərin yerləşdiyi tor-
paqlar nisbətən az guumlnəşli və az zəngindir Bu fiziki fərq
tarixin sonrakı gedişinə və elmin inkişafına muumlhuumlm təsir
goumlstərmişdir Şərq xalqları arasında biznes ticarət geniş
yayılıbdır Qərb xalqları yaşamını təmin etmək uumlccediluumln
muumlxtəlif texniki vasitələrin icadına başqa soumlzlə sənaye
istehsalına diqqət yetirmişlər Biznesin əsas məqsədi pul
qazanmaqdır Sənayeccedilinin amalı bazara yeni və key-
fiyyətli mal ccedilıxarmaqdır Bu gedişat duumlşuumlncə tərzində
boumlyuumlk fərq yaratmışdır Tacirin biznesmenin duumlşuumln-
cəsində elmə alimə qayğı yoxdur Sənayeccedili isə yeni və
keyfiyyətli məhsul uumlccediluumln elmə alimə moumlhtacdır Onlar
alimin ixtiraccedilının adi vətəndaşdan fərqini əla bilir və
qiymətləndirirlər Qərb oumllkələrində elm həm doumlvlət həm
də firmalar (sənayeccedililər) tərəfindən maliyyələşir Bu
səbəbdən də Qərbdə elm suumlrətlə inkişaf edir Eynşteynə
goumlrə elm məqsəd yaratmır Ən yaxşı halda elm muumləyyən
məqsədlərə ccedilatmaq uumlccediluumln vasitələr təqdim edir
97
Sonda qeyd edim ki qərbli Con Keynin ticarət yoxsa
istehsal məsələsinə muumlnasibəti belə olmuşdur ldquoBiznes-
men qəbul ediləndir əgər ona vasitə kimi baxsaq Ancaq
məqsəd kimi o bizi təmin etməzrdquo
98
TƏRƏQQİ TEXNOLOGİYA VƏ ELMİN
VƏHDƏTİ 13
Məqalədə inkişafın tərkib hissəsi olan tərəqqi texnologiya
və elm arasındakı uumlzvi əlaqəyə baxılmış və onların iqtisadiyyata
təsiri araşdırılmışdır Goumlstərilmişdir ki inkişafın yuumlksək
pilləsinə ccedilatmaq uumlccediluumln iqtisadiyyatın zamana goumlrə inkişafı qeyri
xətti qanunla inkişaf etdirilməlidir Belə olan halda elm
texnologiyanı texnologiya tərəqqini təqəqqi isə iqtisadiyyatı
inkişaf etdirir Muumlasir cəmiyyətlər elm təhsil və yuumlksək texnolo-
giyaya əsaslanan innovasiyalı iqtisadiyyat doumlvruumlnə daxil
olurlar Bu elmin təhsilin iqtisadiyyatın əlaqəsinin yeni
bir fəlsəfə əsasında oumlyrənilməsini tələb edir Keccedilid
doumlvruumlnuumln yaratdığı problemlər səbəbindən bu prob-
lemlər MDB məkanında lazımınca oumlyrənilməyibdir Belə
doumlvrlərdə adətən uumlzdə olan problemlər diqqət mər-
kəzinə ccediləkilir dərin və koumlkluuml problemlər koumllgədə qalır
Muumlasir doumlvruumln bu ccedilağırışına cavab vermək uumlccediluumln elm və
təhsil həm formaca həm də məzmunca ciddi dəyişməli
yeniləşməli və innovasion iqtisadiyyata təsiri aydın
təsəvvuumlr edilməlidir
Muumlşahidələr goumlstərir ki keccedilid doumlvruumlndə iqtisadiyyat
(İ) zamana goumlrə (t) demək olar ki xətti dəyişir
13 Əsgərov ŞQ Tərəqqi texnologiya və elmin vəhdəti ldquoAli təhsil və
cəmiyyətrdquo 2013 1 səh33ndash 36
99
İqtisadiyyatın zamana goumlrə birinci tərtib toumlrəməsi
tərəqqini xarakterizə edir
dİ = b dt (1)
Burada b ndash tərəqqini xarakterizə edən əmsaldır dİ ndash
iqtisadiyyatın dt = t2 ndash t1 muumlddətində artımıdır Əgər bu
əmsalın qiyməti zamana goumlrə sabit qalarsa onda hər il
iqtisadi yuumlksəliş eyni olar Belə tərəqqi doumlvlət uumlşuumln
kifayət sayıla bilməz ona goumlrə ki zaman keccedildikcə həm
tələbat həm də insanların sayı artır Suumlrətli inkişafı təmin
etmək uumlccediluumln b -nin oumlzuuml də zamana goumlrə artmalıdır Əşər
b(t) asılılığını xətti qəbul etsək onda iqtisadiyyatın za-
mandan asılılığı qeyri -xətti qanunla dəyişəcəkdir
Tərəqqinin zamana goumlrə toumlrəməsi tərəqqinin suumlrəti
olub əsasən texnoloji təsir altında baş verə bilər Əgər
tərəqqinin suumlrəti zamana goumlrə xətti olarsa onda
texnologiyanı (T) aşağıdakı duumlstur ilə təyin etmək olar
T = db dt = k d2İ dt2 (2)
ldquoTexnologiyardquo anlayışının soumlzluumlklərdə və
ensiklopediyalarda mənasına rast gəlmək ccedilətindir Mənim
duumlşuumlncəmə goumlrə texnologiya ndash təbiət qanunlarının suumlni
obyektlərin hazırlanmasına youmlnəldilməsidır
Duumlstur (2)-yə goumlrə texnologiya iqtisadiyyatın za-
mana goumlrə ikinci tərtib toumlrəməsi ilə muumltənasibdir Başqa
100
soumlzlə texnologiya iqtisadiyyatı qeyri xətti inkişaf etdirən
amildir Məişətdə işlətdiyimiz telefonun son yuumlz ildə
keccedildiyi texnoloji təkamuumllə baxsaq bu tezisin duumlz-
guumlnluumlyuumlnuuml aydın goumlrərik Aydın goumlrərik ki tex-
nologiyalar da zamana goumlrə sabit qalmayıb dəyişirlər
Texnologiyanın inkişafı (və ya tərəqqinin təcili) elmin
inkişafı nəticəsində baş verir Başqa soumlzlə elm (E)
texnologiyanı zamana goumlrə dəyişdirən faktordur Bu tezisi
riyazi olaraq aşağıdakı kimi ifadə etmək olar
E = k1 d T dt = k1 d3İ dt3 (3)
Demək texnologiyanın inkişafı elmdən asılı oldu-
ğundan belə nəticəyə gəlmək olar ki elm iqtisadiyyatın
uumlccediluumlncuuml tərtib toumlrəməsinin nəticəsidir Başqa soumlzlə iq-
tisadiyyatı (1) qanunu ilə tənzimlənən oumllkələrdə elmin
inkişafına nail olmaq ccedilətindir
Məlumdur ki iqtisadiyyatın iki guumlcluuml toplananı var
sənaye və ticari Zəif inkişaf etmiş oumllkələrdə ticari yuumlksək
inkişaf etmiş oumllkələrdə isə sənaye toplanan əsasdır
Sərqin bir ccedilox doumlvlətləri ilə Qərbi muumlqayisə etsək bu
deyilənlərin duumlz olduğu qənaətinə gəlmək olar Bu
səbəbdən də FBekon ldquoElmndashguumlcduumlrrdquo aforizmini soumlylə-
mişdir (Yeri gəlmişkən qeyd edim ki bu kəlam dilimizə ldquobilik
ndash guumlcduumlrrdquo kimi səhv tərcuumlmə edilmişdir Hamının bildiyinin
ldquobilikrdquo ancaq alimlərin (fərdlərin) bildiyinin isə ldquoelmrdquo
olduğunu nəzərə alsaq onda belə bir nəticəyə gəlmək olar ki
101
hamının bildiyi guumlc ola bilməz Elmi bilik fərqi guumlc ola
bilər)Elmi inkişaf etdirən subyekt fərddir alimlərdir Yəni
alimlər inkişafın nuumlvəsində duran subyektlərdir Alimlər
oumlz fəaliyyətlərində bəşəriyyətə məlum olmayan yeni elmi
nəticələri alırlar Bu nəticələr bir tərəfdən toplanaraq
biliklər bazasını zənginləşdirir digər tərəfdən elmi
nəticələrin praktiki əhəmiyyət daşıyan hissəsi tətbiq
olunaraq iqtisadiyyatı inkişaf etdirir
Cədvəl 1
Zəif inkişaf
etmiş oumllkələr
İnkişaf etməkdə
olan oumllkələr
İnkişaf etmiş
oumllkələr
Qrup III II I
Oumllkələrin sayı 83 58 28
Top universi-
tetlər nisbi sayı
0200 14200 186200
İPİİ 014- 067 067-083 084-095
K faktoru 016-2 2-5 5-15
Duumlşuumlncə tərzi Totalitar
duumlşuumlncə Şah
qanundur
Qarışıq duumlşuumlncə kamil
duumlşuumlncə
qanun Şahdır
Cədvəl 1 də hər uumlccedil qrup doumlvlətlərinin bəzi iqtisadi-
sosial goumlstəriciləri goumlstərilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi
duumlnyanın 200 top universitetinin 93-i birinci qrup
oumllkələrdə cəmi 7-i isə ikinci qrup oumllkələrdədir Zəif
inkişaf etmiş oumllkələrdə top universitet yoxdur Deyilənlər
əsas verir ki təhsil elm iqtisadiyyat və texnologiya
arasındakı uumlzvi əlaqəni belə təsvir edək ideya elmi elm
texnologiyanı texnologiya yeni texnikanı (tərəqqini)
102
tərəqqi isə innovasiyalı iqtisadiyyatı inkişaf etdirir Buumltuumln
bu qarşılıqlı təsirlər keyfiyyətli təhsil muumlhitində baş verir
İnkişafın yuumlksək pilləsinə ccedilatmaq uumlccediluumln iqtisadiyyatin
zamana goumlrə inkişafının qeyri- xətti qanunla dəyişilməsi
təmin edilməlidir Belə olan halda elm yeni texnologiya
texnologiya isə tərəqqi yaradacaqdır və nəticədə oumllkə
iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş oumllkələr sırasına daxi
olacaqdır Buumltuumln bu dinamikanın mərkəzində alim durur
Bizim universitetlər XXI əsrin dəyişən muumlhitiniə və ya
ccedilağırışına cavab verməyə hazırdrlarmı Bu suala cavab
vermək uumlccediluumln gələcək universitetlərin muumlasir univer-
sitetlərdən fərqi aydın dərk edilməlidir Duumlnya un-
versitetlərinin inkişaf meyilləri və gələcək doumlvruumln
ccedilağırışları bu fərqi Cədvəl 2-də goumlstərildiyi kimi təsəvvuumlr
etməyə imkan verir
Cədvəl 2 XX əsr universitetləri XXI əsr universitetləri
Elm hArr muumlhəndislik hArr
ictimai elmlər
Elmi-texniki sosial innovasiyalar
Hiperixtisaslaşma uumlzrə təhsil
və elm
Elmi sahələr və ya fənlərarası
təhsil və tədqiqatlar
Elmi istiqamətlər uumlzrə
maliyyələşmə
Fənlərarası tədqiqatların
maliyyələşməsi
Ad almaq uumlccediluumln elmi
məqalə ccedilapı fənn PhD
İnnovasiyayoumlnuumlmluuml məqalə ccedilapı
Muumlh PhD
rArr Akademik karyera rArr Texniki rəhbərlik sahibkarlıq
duumlşuumlncəsi
103
Son 2000 illik bəşər tarixinə fikir versək goumlrərik ki
həmişə varlı insanlar ya padşahlar ya da sərkərdələr
olublar XXI əsrin ən varlı adamı isə alimdir ndash Bill
Geytsdir Bu səbəbdən də 1000 il oumlncə boumlyuumlk Nizami
ldquoquumlvvət elmdədir başqa cuumlr heccedil kəs heccedil kəsə uumlstuumlnlk
eyləyə bilməzrdquo fikrini soumlyləmişdir XVIII əsr fransız
filosofu Lametri hesab edirdi ki bəşəriyyət dahi insan-
ların hesabına inkişaf edir Bu fikir də yadda saxlamağa
dəyər
104
OumlMUumlR UZUNLUĞUNUN KEYFİYYƏT
FAKTORUNDAN ASILILIĞI
İnsanları yaşat ki doumlvlət yaşasın
Şeyx Ədabali
Uzunoumlmuumlrluumlluumlk insanların həyat şəraitindən sosial
vəziyyətindən və idarəetmə sistemindən xəbər verən in-
deksdir Bu səbəbdən də bu goumlstərici BMT-nin illik
məruzələrində yer alır BMT İnkişaf Proqramının 2010-cu
il Məruzəsində də bu parametrlər 143-cuuml səhifədə muumlxtəlif
doumlvlətlər uumlccediluumln cədvəl formasında verilmişdir Bu
rəqəmlərin K faktorundan asılılığı şəkil 10-da
goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki insanların ən uzun
oumlmuumlr yaşadığı oumllkə Yaponiyadır Orada orta oumlmuumlr
uzunluğu 83 ildir Qərbin inkişaf etmiş oumllkələrində orta
oumlmuumlr uzunluğu 80 ndash83 il arasında dəyişir və 3-cuuml duumlnya
oumllkələrinkindən 50 ccediloxdur Avstraliyada İsveccedilrədə İs-
landiyada bu goumlstərici 82 il ABŞ-da Boumlyuumlk Britaniyada 80
ildir Azərbaycanda orta insan oumlmruuml 71 ildir Ən qısa oumlmuumlr
uzunluğu Əf-qanstandadır ndash45 il Orta insan oumlmruuml Leso-
toda 46 Zambiya və Zimbabvedə 47 ildir Bu qrafikdə
oumllkəmizin koordinatları belədir K=248 və LL = 71 il Bu
noumlqtədən absis oxuna perpendikulyar bir xətt ccediləkilmişdir
Qrafikdən aydın goumlruumlnuumlr ki K-nın sabit qiymətində LL
105
geniş intervalda 65 illə 79 il arasında dəyişir Guumlman
etmək olar ki K-nın sabit qiymətində
Şəkil 10 Orta oumlmuumlr uzunluğunun K faktorundan
asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin BMT reytinqi
goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3)
Yaponiya (11) Honq Konq (21) Kuumlveyt (47) Kosta-Rika (62)
Vyetnam (113) Əfqanıstan (155) RF (65) Qazaxıstan (66)
Azərbaycan (67) Ukrayna (69)
(K=25) LL boumlyuumlk olan Kosta -Rika (62) doumlvləti daha
muumlkəmməl sosial-muumldafiə sisteminə malikdir Oumllkə-
lərdəki siyasi-iqtisadi vəziyyəti analiz etmədən belə nəti-
cəyə gəlmək olar ki insan oumlmruumlnə muumlsbət təsir edən
2 3
1
11 4
11
3
155
62 47 21
106
faktorlar LL boumlyuumlk olan doumlvlətlərdə (1 2 3 11 21 47 62
113 ) ciddi nəzarət altındadır Azərbaycanda bu para-
metrin nisbətən az olmasına səbəb kimi qaccedilqınlıq həya-
tından toumlrəyən uşaq oumlluumlmuumlnuumln ccedilox olmasını məişət qa-
zından zəhərlənməni ərzaq təhluumlkəsizliyindən qoruna
bilməmək və avtoqəzaları goumlstərmək olar
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki inkişaf etmiş oumllkələrdə
orta oumlmuumlr uzunluğunun ccedilox olması uumlccediluumln məişətdə
qazdan yox elektrik enerjisindən istifadəyə uumlstuumlnluumlk
verirlər Şəhər kənarında tikilən istilik elektrik stan-
siyalarında qaz elektrik enerjisinə ccedilevrilərək əhaliyə
paylanır Bu isə təhluumlkəsiz yaşamaq uumlccediluumln ccedilox əhəmiy-
yətlidir
Son olaraq qeyd edim ki qocalıq yaxşı bir şey olmasa
da ccedilox yaşamağın ondan başqa yolu yoxdur Hər kəs həm
oumlzuumlnuumln həm də digərlərinin ccedilox yaşamasına ccedilalış-
malıdır Belə olan halda bu duumlnya da goumlzəldir
Qrafikdən bu nəticəyə gəlmək olar ki ldquooumlmuumlr ndash alın
yazısıdırrdquo fikri cəfəngiyatdır Ola bilməz ki cənab Haqq bir
millətə (yaponlara) uzun digərinə (əfqanlara) qısa oumlmuumlr
yazsın Uzunoumlmuumlrluumlluumlk təşkil olunmadan və şuumlurlu
yaşamadan asılıdır
107
İSTEHLAK EDİLƏN ENERJİNİN KEYFİYYƏT
FAKTORUNDAN ASILILIĞI 14
Həqiqət sonsuzluğun guumlnəşidir necə olsa doğacaq
Vendell Fillips
Bir neccedilə minillik bəşər tarixinə nəzər salsaq goumlrərik
ki bəzi anlayışlar ictimai şuumluru zəbt edərək tarixin sonrakı
gedişinə guumlcluuml təsir goumlstəribdir a) var-doumlvlət (materiya)
b) enerji və c) informasiya Var-doumlvlət toplamaq niyyəti ilə
doumlvlətlər min illər boyu bir-biri ilə muumlharibə aparıblar
XIX əsrin ikinci yarısın-dan başlayaraq enerji anlayışı
ictimai şuumlura daxil olmuşdur Sonrakı doumlnəmlərdə
muumlharibələr bu qaynaqlar uğrunda aparılıbdır Əgər I
Duumlnya muumlha-ribəsi əsasən at belində odlu silahla
aparılıbsa II Duumlnya muumlharibəsi ldquomotorlarınrdquo muumlharibəsi
olmuşdur Qarabağ muumlharibəsi başlayanda ldquoQarabağ
enerji probleminin goumlruumlnməyən uumlzuumlduumlrrdquo fikrini
soumlyləmişdim
XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq informasiya da
ictimai şuumluru zəbt etməyə başlayıbdır Bu səbəbdən yaşa-
dığımız era informasiya erası adlanır Duumlşuumlncə tərzi
14 ШГАскеров АШАскеров SOCIAL PROCESSES REGULATION IN THE
CONTEXT OF ECONOMICS LAW AND MANAGEMENT
Materials digest of the LIII International Research and Practice Conference
(London June 06 2013) p23 ndash25
108
kitabımda işlətdiyim bir fikirdən təkrarən istifadə etmək
istəyirəm XXI əsrin əsas səciyyəsi onun informasiya əsri
olduğundan bu əsrdə bir doumlvlətin başqa doumlvlət uumlzərində qələbəsi
informasiya cəbhəsində baş verəcəkdir
1960-cı ildə BMT-nin rəhbərliyi altında aparılan elmi
tədqiqatlarda suumlbut edilmişdir ki hansı oumllkədə adam-
başına ccedilox enerji istehlak olunursa həmin oumllkədə adam-
başına duumlşən milli gəlir də ccediloxdur Enerji qaynaqları
uumlzərində aparılan muumlharibələrin koumlkuumlndə bu nəticə
dayanır
Şəkil 11 Adambaşına istifadə edilən enerjinin K fak-
torundan asılılığı Şəkildə noumlqtələr və rəqəmlərlə oumll-
kələrin reytinqi (BMT 2010) goumlstərilir
109
Muumlasir doumlvrdə muumlharibələr sərhədlərdə yox
paytaxtlarda gedir İnformasiya muumlharibəsində uduzan
tərəf ağrısız-acısız uduzur və bunu ccedilox gec başa duumlşuumlr
Adambaşına istehlak edilən enerjinin K faktorundan
asılılığı loqarifmik masştabda şəkil 11-də a-dan asılılığı
şəkil 12-də goumlstərilmişdir Hər iki qrafikdən goumlruumlnuumlr ki
istehlak olunan enerjinin sabit qiymətində həm faktor K
həm də İPİİ (a) geniş intervalda dəyişir a-nın təqribən 028
qiymətində (şəkil 12) absis oxuna perpendikulyar bir xətt
ccediləkilmişdir Bu xəttin sağında və solunda bir neccedilə doumlvlət
uumlccediluumln adambaşına istehlak olunan muumlxtəlif enerjiyə uyğun
noumlqtələr goumlstərilmişdir Ccedilox duumlşuumlnduumlruumlcuumlduumlr ki eyni
həyat tərzinə malik (yəni a = const) oumllkələrin birində
adambaşına 10 kVtsaat digərində 2000 kVtsaat enerji
xərclənir Yəni bərabər həyat şəraitinə malik oumllkələrin
birində digərinə nisbətən 200 dəfə ccedilox enerji sərf edilir Və
ya eyni enerji istehlak edən doumlvlətlərin (ldquo169 -79rdquo xətt
uumlzərində yerləşən) dolanışıq səviyyələri (a parametrləri)
xeyli fərqlidir Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki bu
oumllkələrdə idarəetmə sistemləri ccedilox muumlxtəlifdir Başqa
soumlzlə bir oumllkədə enerjidən qənaətlə digərində israfccedilılıqla
(talanccedilılıqla) istifadə edilir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki a (İPİİ)
artdıqca dispersiya daralır Yəni idarəetmə
təkmilləşdikcə (qanunccediluluq və demokratiya artdıqca)
110
eyni a-ya (həyat səviyyəsinə) malik doumlvlətlərin enerji is-
tehlakında fərq azalır Bu fərq a vahidə yaxınlaşdıqca
Şəkil 12 Adambaşına istifadə edilən enerjinin a-dan
asılılığı Noumlqtələr və rəqəmlər oumllkələrin reytinqini
(BMT 2010) goumlstərir Norveccedil (1) Kolumbiya (79) Əfqanıstan
(155) Mali (160) Ccedilad (163) Mozambik (165) Niger (167)
Demokratik Konqo (168) Зимбaбvе(169)
(ararr1) aradan qalxır Bu isə o deməkdir ki bu
oumllkələrdə ararr1 idarəetmə modelləri təqribən eyni ola-
caqdır Şəkil 12-də Azərbaycanın koordinatları a = 0713
W= 2000 kVtsaat-dır Qənaətcillik baxımından Azər-
baycan orta Avropa doumlvlətləri səviyyəsindədir
1
111
UumlMUMDAXİLİ MƏHSUL İLƏ
KEYFİYYƏT FAKTORU ARASINDA
KORRELYASİYA
Hər bir xalq oumlz taleyinə layiqdir
Monteskuuml
Uumlmumi Daxili Məhsulun tərifinə goumlrə ldquoUumlDM ndash bir
oumllkənin sərhədləri daxilində bir il ərzində istehsal edilən mal və
xidmətlərin sabit qiymətlərlə cəmi dəyərini ifadə edirrdquo Tərifdən
goumlruumlnduumlyuuml kimi oumllkə daxilində istehsal edilən hər bir mal
və xidmətin UumlDM hesabında yer ala bilməsi uumlccediluumln
qiymətinin olması vacibdir
Simon Smith Kuznets 30
aprel 1901-ci ildə
Xarkovda anadan olmuş
8 iyun 1985-ci ildə
duumlnyasını dəyişmişdir
Simon Smith Kuznets hələ Kolumbiya Univer-
sitetində təhsil alarkən statistik rəqəmlərə
əsaslanaraq bir oumllkə daxilində (hətta bir neccedilə
oumllkə daxilində) bir neccedilə il ərzində gedən makroiqtisadi prosesləri dərindən araşdır-
mışdır O statistikaya əsaslanan tətbiqi tədqiqat
metodu yaradaraq bir il muumlddətində oumllkələrdə
yaradılan istifadə edilən hər nə varsa hamısını Uumlmumi Daxili Məhsul adlandırmışdır
SS Kuznets ABŞ-ın Milli İqtisadi Tədqiqatlar
Buumlrosunda işləmiş və eyni zamanda Harvard
Universitetində dərs demişdir İqtisad elminin klassiki Nobel muumlkafatı laureatı
SS Kuznetsin əməyi nəticəsində iqtisad elmi
ideologiyadan milli gəliri hesablaya bilən elmə
ccedilevrilmişdir SS Kuznets goumlstərmişdir ki oumllkələrin bir neccedilə
nəsil muumlddətində mikroiqtisadi goumlstəricilərinin
dinamikası bu oumllkələrdə iqtisadi vəziyyətin
dəyişməsinin tendensiyasını soumlyləməyə imkan verir
112
Tayvanın iqtisadi inkişafını araşdıraraq SKuznets
inkişaf etməkdə olan oumllkələrin iqtisadiyyatı uumlccediluumln belə bir
qanunauyğunluq muumləyyənləşdirmişdir ldquoGəlirlərin pay-
lanmasında qeyri-bərabərlik birinci 10 ildə kəskin artır və sonra
onun bərabərləşmə tendensiyası başlayırrdquo Aydındır ki doumlvləti
iradə olarsa (Sinqapur) bərabərləşmə ten-densiyasının
suumlrəti artar
Şəkil 13 a Oumllkələrin UumlDM ilə K faktoru arasında
korrelyasiya Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ
(4) İrlandiya (5) Lixtenşteyn (6) Luumlksemburq (24) Sinqapur (27)
Bruney (37) Qatar (38) Kuumlveyt (47) Ccedilernoqoriya (49) Guumlrcuumlstan
(74) Ekvatorial Qvineya (117) Anqola (146)
113
İnkişafı qiymətləndirmək uumlccediluumln 1990-cı ilə qədər bir
meyar kimi adambaşına duumlşən UumlDM-dən istifadə edilirdi
Goumlstəricisi yuumlksək amma təhsil səviyyəsi və guumlzəranı
aşağı uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumln həddi qısa olan oumllkələr ccedilox
olduğundan bu meyarı universal və qənaətbəxş hesab
etmək olmaz Muumlxtəlif doumlvlətlərdə sosial inkişafın di-
namikasını duymaq uumlccediluumln adambaşına duumlşən UumlDM-in
keyfiyyət faktorunun K-dan asılılığı şəkil 13 (a)-da adi
şəkil 13 (b və c)-də isə yarımloqarifmik masştablarda goumls-
tərilmişdir Qrafiklərin absis oxunda K faktoru ordinat
oxunda adambaşına duumlşən UumlDM goumlstərilmişdir
Duumlnya doumlvlətlərinin 2010-cu ilə olan iqtisadi-mədəni
mənzərəsi şəkil 13 a-da goumlstərilmişdir UumlDM-in K fakto-
rundan asılılığı dağınıq bir mənzərə yaradır Bu dağınıqlıq
humanitar texnologiyanın qeyri -dəqiqliyi və subyektiv
faktorların təsirinin nəticəsidir Ancaq bu dağınıqlığın
iccedilərisində gizli bir məntiqin olduğu da sezilir Belə ki bu
mənzərə bəşəriyyətin keccedildiyi iqtisadi formasiyaların (feo-
dalizm kapitalizm sosializm accedilıq cəmiyyət) məntiqi
nəticəsidir Bu qeyri-bərabər inkişaf hər bir doumlvlətin
keccedildiyi tarixi yolun muumlxtəlifliyinin təzahuumlr formasıdır
Verilmiş zamanda (2010-cu il) muumlxtəlif qitələrdə yerləşən
bu oumllkələrin (və xalqların) inkişafı bir-birindən ccedilox fərqli
və rəngarəndir Bu rəngarəngliyin əsas səbəblərindən biri
məkan və zaman amilidir Nizami Gəncəvinin ldquoSizin
114
gələcəyiniz sizin keccedilmişinizdirrdquo kəlamına goumlrə bu mənzərə
bu doumlvlətlərin keccedilmişindən toumlrənib Oumllkədaxili siyasət
ideologiya mentalitet mədəniyyət ənənə tarixi gedişat
və bunun kimi faktorlar bu rəngarəngliyə səbəb olan
faktorlardandır
Hər yaşın oumlz ovqatı olduğu kimi UumlDM hər səviy-
yəsinə uyğun onunla harmoniyada olan bir mədəni səviy-
yəyə (K ) moumlvcuddur Misal uumlccediluumln qrafikdən goumlruumlnduumlyuuml
kimi Ccedilernoqoriya ilə Kuumlveytin keyfiyyət faktoru eynidir
və K=332 ndashyə bərabərdir Ancaq adam- başına duumlşən
UumlDM isə uyğun olaraq 9900 və 51700 USD-dir Demək
Ccedilernoqoriyanın inkişafının maddi toplananı ilə mədəni
toplananının harmoniyada olduğunu qəbul etsək onda
Kuumlveytin inkişafında bu harmoniya yoxdur
Şəkildən nəzərə ccedilarpan ikinci məqam oumllkələrin ha-
ccedilalanmış yolla ( standart və qeyri-standart) inkişaf et-
məsidir Birinci qrup oumllkələr tarixi inkişaf mərhələlərini
keccedilmiş doumlvlətlərdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni
Zelandiya (3) ABŞ (4) İrlandiya (5) və digərləri Belə
oumllkələrdə həm UumlDM-in həm də K-nın qiyməti boumlyuumlkduumlr
İkinci qrup oumllkələrə qeyri-standart yolla inkişaf edən
doumlvlətlər daxildir Bu oumllkələr əsasən neft oumllkələridir Belə
oumllkələrə misal olaraq BƏƏ (32) Bruney (37) Qatar (38)
Bəhreyn (39) Kuumlveyt (47) və digərlərini goumlstərmək olar
Bu oumllkələrdə UumlDM yuumlksək olsa da K-nın qiyməti təəssuumlf
115
ki lazımınca boumlyuumlk deyildir Birinci qrup oumllkələrdən
bəziləri (şəkil 13 a) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3)
Ccedilernoqoriya (49) və digərləri diqqəti xuumlsusi cəlb edir Bu
oumllkələr punktir ilə ccediləkilmiş harmonik inkişaf əyrisi
uumlzərindədirlər Bu xətdən aşağıda bir doumlvlət belə yoxdur
Bu oumllkələr harmonik inkişaf edən oumllkələr olduğundan az
iqtisadi potensialla (UumlDM) yuumlksık firavanlıq əldə edə
bilmişlər
UumlDM-in keyfiyyət faktorunun loqarifmasından
asılılığı şəkil 13 b-də goumlstərilmişdir Burada K faktoru
UumlDM cari qiymətinin ldquoUumlDM qıtlığınardquo nisbəti kimi təyin
olunur Bu qrafikin uumlstuumlnluumlyuuml buumltuumln duumlnya doumlvlətlərinin
iqtisadi vəziyyətini və firavanlıq səviyyələri arasında
ələqəni aşkar əks etdirməsidir UumlDM-in loqarifmasının K
faktorundan asılılığı Şəkil 13c-də goumlstərilmişdir Buradakı
K faktorunun qiyməti Əlavə 1-in 4-cuuml suumltununda goumlstə-
rilmişdir Noumlqtələr muumlxtəlif oumllkələrin reytinqini goumlstərir
Aşkar asılılıq olmasa da tendensiya aydın goumlruumlnuumlr
uumlmumidaxili məhsulun qiyməti artdıqca K faktorunun
qiyməti artır
Zəruri və kafi şərt Adambaşına duumlşən UumlDM ccedilox
olanda həyat səviyyəsi də yuumlksək olur Ancaq bu şərt
zəruridir kafi deyil Kafilik şərtini təmin etmək uumlccediluumln uy-
ğun mədəni səviyyə də (uyğun K) təmin olunmalıdır
116
Şəkil 13 b UumlDM-in K faktorundan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi doumlvlətlərin reytinqləri goumls-
tərilmişdir Norveccedil (1) Almaniya (10 ) BƏƏ (32) Qatar (38)
Ruminiya (50) Monqolustan (100 ) Mozambik (165 )
Misal uumlccediluumln Avstraliya (2) Niderland (7) Avstriya
(27) BƏƏ (32) Bəhreyn (39) və Ekvatorial Qvineya (117)
absis oxuna paralel ccediləkilmiş bir duumlz xətt uumlzərində
yerləşmişlər Bu oumllkələrin hər birində adambaşına duumlşən
UumlDM təqribən eynidir və 40000 USD-ə bərabərdir Ancaq
bu oumllkələrdə həyat şəraiti xeyli muumlxtəlifdir Firavanlıq
Avstraliyada ccedilox yuumlksək Ekvatorial Qvineyada isə ccedilox
aşağıdır Ccediluumlnki K Avstraliya uumlccediluumln 149 Ekvatorial
117
Qvineya uumlccediluumln isə 117-dir Demək Ekvatorial Qvineyada
UumlDM həzm olunub K (İPİİ)-yə ccedilevrilə bilmir Avstraliya
səviyyəsinə ccedilatmaq uumlccediluumln bu oumllkə uzun tarixi yol keccedilməli
təhsil elm mədəniyyət ocaqları accedilaraq duumlşuumlncə tərzini
inkişaf etdirib dəyişməlidir Ancaq qeyd etmək lazımdır
ki Ekvatorial Qvineya Avstraliyanın getdiyi tarixi yolu
getməyə məhkumdur Tarix bu mənada təkrar olun-
malıdır Şəkil 13 c-də bir sıra doumlvlətlər diqqət mər-kəzinə
ccediləkilmiş və onların reytinqləri rəqəmlərlə goumls-tərilmişdir
Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccedilernoqoriya (49)
Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan (109) Toqo
(139) və Burundi (166) Bu noumlqtələri bir xəyali əyri ilə
birləşdirmək olar Bu doumlvlətləri birləşdirən səciyyəvi
cəhət onların UumlDM-i sabit qiymətə malik oumllkələr iccediləri-
sində nisbətən yuumlksək K (firavanlıq) əldə edə bilmələridir
Bu oumllkələrdə inkişaf harmonik xarakter daşıyır Məsələn
Ccedilernoqoriya (49) uumlccediluumln UumlDM səviyyəsi təqribən 10 000
USD səviyyəsindədir Bu səviyyədə UumlDM-ə malik bir neccedilə
doumlvlət (Kolumbiya Peru Tunis Makedoniya Surinama)
vardır Ccedilernoqoriya bu doumlvlətlər arasında ən yuumlksək K-ya
nail olubdur Yəni onun malik olduğu doumlvlət maşınının
faydalı iş əmsalı daha ccediloxdur Eyni fikirləri Toqo uumlccediluumln də
demək olar Bu oumllkə ccedilox kasıbdır və adambaşına duumlşən
UumlDM təqribən 900 USD səviyyəsindədir Bu səviyyədə
olan oumllkələr sırasında
118
Şəkil 13 c UumlDM-in loqarifmasının K faktorundan
asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir
Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Luumlksemburq (24)
Ccedilernoqoriya (49) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan
(109) Toqo (139) Burundi (166)
Malavi və Serra Leonenin də adını ccediləkmək olar Toqonun
bu dovlətlərdən fərqi bundadır ki onun uumlccediluumln Kndash 075
Malavininkindash 063 Serra Leoneninki isə 046-dır Bu isə o
deməkdir ki Toqonun idarəetmə sistemi Malavi və Serra
Leonenə nisbətən daha qənaətbəxşdir
Bu qrafiklərdən aşağıdakı nəticələri əldə etmək muumlm-
kuumlnduumlr
119
a) adambaşına duumlşən UumlDM oumllkənin firavan inkişafı
uumlccediluumln zəruridir amma kafi deyil kafilik şərti mədəni
səviyyədən ( K fakorunun qiymətindən) asılıdır
b) adambaşına duumlşən UumlDM eyni olan oumllkələrdən o
oumllkə muumlkəmməl idarəetmə sisteminə malikdir ki orada K
yuumlksəkdir
c) K-sı eyni olan oumllkələrdən o oumllkə muumlkəmməl
idarəetmə sisteminə malikdir ki orada bu səviyyənin əldə
edilməsinə ən az UumlDM sərf edilir
ccedil) keyfiyyət faktoru K (və ya a) artdıqca duumlşuumlncə tərzi
kamilləşərək şəxsi mənafe ilə ictimai mənafe arasındakı
muumlnasibəti ictimai mənafenin xeyrinə dəyişir əlində olan
başında olandır Başında olan dəyişdikcə əlində olan da
dəyişir
d) UumlDM-in sabit qiymətində K-sı boumlyuumlk olan
doumlvlətlərin inkişafı harmoniyadadır və ya idarə olunması
optimaldır Başqa soumlzlə UumlDM tam olaraq K -ya ccedilevrilir
Avstraliyada idarəetmənin keyfiyyəti yuumlksəkdir və
oumll-kənin malik olduğu potensialın 93-i xoş guumlzərana
ccedilevrilir Ekvatorial Qvineyada bu potensialın ancaq 54-i
faydalı işə ccedilevrilir Buradan ccedilıxaracağımız digər vacib
nəticə ondan ibarətdir ki dayanıqlı insan inkişafına nail
olmaq uumlccediluumln Ekvatorial Qvineya Bəhreyn BƏƏ Avstriya
və Niderland oumlz indekslərini Avstraliyanın indeksinə
bərabərləşdirməyə cəhd etməlidirlər Bunun uumlccediluumln bu
120
doumlvlətlər oumlz idarəetmə və huumlquq sistemlərində islahat
modernləşdirmə və ya duumlzəliş etməlidirlər ki muumlxtəlif
səviyyələrdə qəbul edilmiş qərarlarda az səhvə yol
versinlər Belə olan halda həm lokal həm də qlobal
səviyyədə ccedilox potensiala qənaət edilər və duumlnyada bir
tərəfdən dayanıqlı insan inkişafının iqtisadi əsası yaranar
digər tərəfdən əhali artımı ilə bağlı ajiotaj aradan qalxar
Keccedilən əsrin ortalarında SLinsey demokratik institutların
qərarlaşmasının iqtisadi inkişafın səviyyəsindən asılı-
lığını goumlstərmişdir Bu paraqrafa onun soumlzləri ilə yekun
vuraq rdquoOumllkə iqtisadiyyatı nə qədər uğurludursa onun
demokratik millətə ccedilevrilmə şansı daha boumlyuumlkduumlrrdquo
121
İQTİSADİYYAT və MƏDƏNİYYƏTİN
VƏHDƏTİ
Pul əl ccedilirkidi onun dalınca duumlşmək olmaz ancaq onu
noumlqteyi- nəzərdən qaccedilırmaq da olmaz
Aristotel
1990-cı illərdən başlayaraq Məhbub uumll Həqin rəh-
bərliyi ilə BMT İnsan Potensialının İnkişaf İndeksini (İPİİ)
duumlnya doumlvlətlərinin bir makroiqtisadi meyarı olaraq
istifadə edir Duumlnya doumlvlətlərinin reytinqi bu goumlstəriciyə
goumlrə hesablanır Bu meyarın sadəliyi və şəffaflığının
muumltəxəssislər tərəfindən rəğbətlə qarşılanması onun
uumlstuumlnluumlyuuml hesab edilir İPİİ inteqral bir indeks olub
əsasən oumllkədə təhsilin səhiyyənin və adambaşına duumlşən
UumlDM indekslərinin cəmindən ibarətdir Bu indeksin
hesablanma metodologiyası ldquoDuumlşuumlncə tərzirdquondə 15 veril-
mişdir Məhbub uumll Həqin elmə daxil etdiyi İPİİ ilə SS
Kuznetsin elmə daxil etdiyi UumlDM arasında aşkar bir
tandem və ya gizli bir korrelyasiya olduğu şəkil 14-dən
goumlruumlnuumlr Bu şəkil ldquoiqtisadiyyat ndash mədəniyyətrdquo muumlna-
sibətini əks etdirir İlk baxışda qrafikdən faydalı bir nəticə
əldə etmək ccedilətindir Ancaq dərindən təhlil dəyərli
nəticələr almağa imkan verir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki buumltuumln
15 Əsgərov ŞQ Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008 səh 43 ndash 45
122
inkişaf etmiş oumllkələr mədəni buumltuumln mədəni oumllkələr inkişaf
etmiş oumllkələrdir Su qaynayana qədər buumltuumln temperatur
(energetik) səviyyələrindən keccedildiyi kimi hər bir doumlvlət də
varlandıqca əsasən təkamuumll yolu ilə mədəni inkişafın
buumltuumln mərhələlərindən keccedilməlidir
Şəkil 14 UumlDM ilə İPİİ arasında korrelyasiya
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin BMT (2010) reytinqləri
goumlstərilmişdir
Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ (4)
Niderland (7) Avstriya (25) BƏƏ (32) Behreyn (39) Kuveyt (47)
Ccedilernoqoriya (49) Ruminya (50) Xorvatiya (51) SəudƏrəbistanı
(55) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızstan (109) Ekvatorial
Qvineya (117) Anqola (146)
123
KYaspersə goumlrə bəşər tarixinin 3-cuuml mərhələsi
eramızın 1000-ci ilindən başlayır Əgər muumlasir inkişafın
başlanğıc noumlqtəsini bu tarixdən goumltuumlrsək onda bəşəriy-
yətin feodalizmdən sonrakı mərhələləri vəhşi kapitalizm
insana youmlnəlmiş kapitalizm nəhayət insan azadlıqlarının
və huumlquqlarının qarantı olan muumlasir kapitalizm mərhə-
lələrini keccedilərək Karl Poperin Accedilıq cəmiyyətinə doğru
irəliləyir K Poperin arzu etdiyi ali cəmiyyətdə doumlvlət
quruculuğunun təkmilləşməsində hər bir vətəndaşın
yaxından iştirakı tələb olunur Acıq cəmiyyətin duumlşuumlncə
tərzində ictimai-doumlvlət mənafeyi buumltuumln digər mənafe-
lərdən uumlstuumln tutulur total ziyalılıq kamillik və muumldriklik
adi həyat normasına ccedilevrilir Belə cəmiyyətdə muumldriklik ndash
oumlz moumlvqeyini muumldafiə etmədən və tərəf-muumlqabili alccedilalt-
madan əks moumlvqeyə qulaq asmaq bacarığı sayılacaq
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki İPİİ dolayısı ilə
duumlşuumlncənin kamillik dərəcəsini goumlstərir
İndinin oumlzuumlndə bənzər ali keyfiyyətlər muumlşahidə
edilir Qafqazinfoaz saytının 2842012-ci il tarixində yay-
dığı məlumata goumlrə Rumıniya Prezidenti Trayan Basesku
Konfutsinin ldquoCəmiyyətdə əks fikirlər bir-birini tamamlayırrdquo
kəlamını həyata tətbiq edərək oumllkənin yeni baş naziri
vəzifəsinə sol muumlxalifət lideri Viktor Pontanın namizəd-
liyini irəli suumlrmuumlşduumlr Artıq Şərqi Avropada da duumlşuumlncə
tərzində kamilləşmə baş verir və biz bunun şahidi oluruq
124
Cəmiyyətdə insanlar arasında mədəni səviyyənin
yuumlksələcəyi və duumlşuumlncənin saflaşacağı qaccedilılmazdır Bir
neccedilə on il oumlncə ABŞ-da irqccedililik boumlyuumlk problemlər
yaradırdı İndi bu problem tam həllini tapıb Dəyişən
nədir Dəyişən duumlşuumlncə tərzidir Amerikalı boksccedilu
Məhəmməd Əli dəyişmənin zəruriliyini belə ifadə edir
ldquoƏgər siz 50 yaşında duumlnyaya 30 yaşında olandakı kimi
baxırsızsa deməli sizin 20 il oumlmruumlnuumlz hədər gedibdirrdquo
Bir muumldruumlk kəlamda deyilir ldquoİstənilən həqiqət uumlccedil mər-
hələdən keccedilir Birinci mərhələdə deyirlər Bu ola bilməz İkinci
mərhələdə deyirlər Bu ola bilər Uumlccediluumlncuuml mərhələdə deyirlər Bu
ki ccediloxdan məlumdurrdquo Bu deyimdən aydın olur ki duumlşuumlncə
tərzi dəyişə-dəyişə saflaşır Bu guumln bizim uumlccediluumln qəbul-
edilməz ideya bir muumlddətdən sonra muumlmkuumln ideya daha
sonra məlum ideya kimi qəbul edilir
Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyada vətəndaşlar
doumlvlət quruculuğunun təkmilləşməsində iştirak et-
diklərinə goumlrə bu oumllkələr uumlccediluumln İPİİ qiyməti ccedilox boumlyuumlk-duumlr
Ancaq İPİİ-nin kiccedilik qiymətlərində cəmiyyətdə duumlşuumlncə
tərzi elədir ki vətəndaşlar doumlvlətin inkişafına oumlz
toumlhfələrini verə bilmirlər Belə cəmiyyətlərdə bu işlə ancaq
məmurlar məşğul olurlar Bəzən qərarlar şəxsi mənafeni
nəzərə almaqla qəbul edilir Cəmiyyətlər inkişaf etdikcə
B Şounun ideyanın materiyadan uumlstuumlnluumlyuumlnuuml goumlstərən
bir kəlamından faydalanacaqlar ldquoƏgər sənin bir alman
125
varsa əgər mənim bir almam varsa almalarımızı dəyişsək yenə
hərəmizin bir alması olar Əgər sənin bir ideyan varsa və əgər
mənim bir ideyam varsa ideyalarımızı dəyişsək hərəmizin iki
ideyası olarrdquo
K Popperin ldquobəşəriyyətin tarixi ola bilməzrdquo fikrinə
rəğmən şəkil 14-dən goumlruumlnuumlr ki bəşəriyyətin inkişafı
obyektiv qanunlarla tənzimlənir Bu inkişaf xaotik
olmayıb məqsədyoumlnluumlduumlr Şəkildən goumlruumlnuumlr ki buumltuumln
inkişaf etmiş oumllkələr ldquotələbatın artma qanununardquo uyğun
olaraq sağ yuxarı kuumlncdə olan bir məntəqəyə toplaşırlar
və guumlman etmək olar ki digər doumlvlətlər də bu noumlqtəyə
doğru tərəqqi edirlər və ya edəcəklər
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki UumlDM
səviyyəsi ilə İPİİ birlikdə ictimai inkişafda harmoniyanı
birqiymətli təmin edir
İstənilən doumlvlətin şəkil 14-də goumlstərilmiş koor-
dinatları zamana goumlrə dəyişir Zaman keccedildikcə hər bir
noumlqtə sağ yuxarı kuumlncə (bəzi halda geriyə) doğru hərəkət
edir Yuxarıda o məntəqə şərti olaraq ldquoAllahabadrdquo adlan-
dırılmışdır Onun koordinatlarını da muumləyyən etmək olar
Onun absisi 096-dan boumlyuumlk 1-dən kiccedilikdır O noumlqtənin
ordinatı isə təqribən 50 000 USD tərtibindədir Yeri
gəlmişkən qeyd edək ki duumlşuumlncənin həyat tərzinə təsiri
Brayan TreysininldquoИзмени мышлениеndash и ты изменишь
126
свою жизньraquo16 kitabında muumlkəmməl verilmişdir Kitabda
belə bir başlıq da var ldquoOumlzuumlnuuml digərlərinə qulluq etməyə həsr
etrdquo Bu başlıq altında yazılımış dəyərli fikirlərdən birində
deyilir ldquoBizim cəmiyyətdə uğur qazanan insanlar nadir
istisnalarla o insanlardır ki onlar digərlərinə uumlrəklə qulluq
edirlərrdquo Bu səhifədə BTreysi ikinci dəyərli fikir olaraq
Avraam Linkolnun bir fikrindən istifadə edir ldquoKasıblara
koumlməyin ən yaxşı yolu onlardan biri olmamağa ccedilalışmaqdırrdquo
Hər kəs təsdiq edər ki elə bu duumlstur bizim cəmiyyətdə də
işləyir Hesab edirəm ki bu kitabın dilimizə tərcuumlməsinə
boumlyuumlk ehtiyac duyulur
Şeyx Nizaminin bir beytində deyilir
Doumlvruumln kişiləri nakişidirlər
Elmə yox nuumlcuma həvəs edirlər
Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki
muumlasir doumlvruumln kişiləri həm vara həm də elmə meyil et-
məlidirlər ki inkişafda harmoniya təmin olunsun Yəni
iqtisadiyyat və mədəniyyət tandemdə yaşamalıdır
16 Brayan Treysi Измени мышление ndash и ты изменишь свою жизнь Минск
2006
127
MƏDƏNİYYƏT QITLIĞI
Mədəniyyətin amacı idarəetməni elmə tabe etdirməkdir
MƏRəsulzadə
XX və XXI əsrin arzuolunmaz səciyyəvi cəhətlərindən
biri də iqtisadiyyat ilə mədəniyyət arasındakı harmo-
niyanın pozulmasıdır Mədəniyyət və iqtisadiyyat bəşər
oumlvladının həyat vektorunun iki toplananıdır Bu top-
lananlar harmoniyada olanda insan normal və şərəfli
oumlmuumlr yaşayır Son yuumlz illər ərzində muumlşahidə olunan
həyatın iqtisadiyyat toplananının artımı mədəniyyət
toplananının azalması harmoniyanın pozulmasına gəti-
rib ccedilıxarıbdır Həm harmonik inkişafa həm də har-
moniyanın pozulmasına şəkil 14-də ccediloxlu misallar var
Misal uumlccediluumln harmonik inkişafda olan doumlvlətlərə Avs-
traliyanı (2) Yeni Zelandiyanı (3) Ccedilernoqoriyanı (49) və
digələrini goumlstərmək olar Harmoniyada olmayan oumllkə-
lərə Kuumlveyt (47) Ekvatorial Qvineya (117) Anqola (146)
və digərlərini goumlstərmək olar
Anqola (146) ilə Ccedilernoqoriyanı (49) muumlqayisə edək
Bu oumllkələrdə adambaşına duumlşən UumlDM təqribən eynidir və
9000 USD-yə bərabərdir Ancaq bu doumlvlətlərdə mədəni
inkişafın səviyyəsi muumlxtəlidir Belə ki Anqola uumlccediluumln İPİİ
= 040 Ccedilernoqoriya uumlccediluumln isə 077-dir Yəni Anqolada
mədəni inkişaf Ccedilernoqoriya ilə muumlqayisədə ccedilox geridir
128
Anqola ldquomədəniyyət qıtlığırdquo problemini yaşayır Şəkil 14-
də belə misalların sayı ccediloxdur Bu şəkli analiz etsək bəzi
nəticələr əldə edə bilərik
Bəşəriyyətin aparıcı hissəsinin diqqəti ancaq iqtisadi
quumldrətin artmasına youmlnəlib Bəzi oumllkələr varlana- varlana
uccediluruma yuvarlanırlar Həyatın digər vacib komponenti
ndashmədəniyyət (mənəviyyat) komponenti diqqətdən kənar-
da qalıb İlk baxışda iqtisadiyyat və humanitar inkişafı
normal goumlruumlnən bir sıra doumlvlətlərdə ldquomədəniyyət qıtlığırdquo
problemi yaşanır Məlumdur ki yaxşı vərdişlər ccedilətinliklə
əldə olunur ancaq onlarla yaşamaq asandır Pis vərdişlər
əksinə asan oumlyrənilir ancaq onlarla yaşamaq ccedilətindir
Tarix boyu ccedilətinliklə əldə olunmuş yaxşı vərdişlərin
yerini asan oumlyrənilən pis vərdişlər tutur Minlərlə pey-
ğəmbər və zəkalı insanlar tərəfindən tarix boyu yığılmış
mədəni dəyərlər hissediləcək dərəcədə əriməkdədir
Mədəniyyətin bir ccedilox sahələri (və bəzi əyləncə noumlvləri)
xeyli kuumltləviləşibdir Toflerin ldquomoruq cemirdquo qanununa
goumlrə ldquoMədəniyyət moruq cemi yaxmacına bənzəyir Nə qədər
enli yaysan qalınlıq bir o qədər nazik olarrdquo Mədəniyyətin
kuumltləviləşməsi onu nazildərək keyfiyyətsizləşdirir
Bəşəriyyətin buguumlnkuuml mədəni səviyyəsində boumlyuumlk
qıtlıq var Birində ccedilox birində az Şəxsi evlər və ya bağlar
ətrafında ccediləkilmiş huumlnduumlr hasarlar buna misaldır Bir guumln
gələcək bu divarları ldquoyaşıl hasarlarrdquo əvəz edəcəkdir Bu
129
guumln planetin ccedilox yerində ldquooumllduumlrmərdquo mədəniyyəti ldquoya-
şatmardquo mədəniyyətindən uumlstuumlnduumlr Bunu muumləyyən et-
mək uumlccediluumln uşaq oyuncaq mağazalarına baxmaq kifayətdir
Oyuncaqların boumlyuumlk əksəriyyəti hələ də muumlharibə
alətlərini təbliğ edir top tuumlfəng tapanccedila tank və s
Bəşəriyyət inkişaf etdikcə bu quumlsur da aradan goumltuuml-
ruumlləcəkdir Qarabağın ermənilər tərəfindən işğal edilməsi
bəşəriyyət uumlccediluumln bir ləkədir Bəşəriyyət gələcəkdə belə
ləkələrin yayılmasına imkan verməyəcəkdir
130
RUumlŞVƏTLƏ MUumlBARİZƏ
Pul hər şeyi edir deyənlər pul uumlccediluumln hər şey edirlər
B Franklin
Ruumlşvət boumlyuumlk bəladır Doumlvlətlər qeyri- houmlkumət təş-
kilatları bu xəstəliklə muumlbarizə aparırlar Doumlvlət idarə-
etmə sistemi yaranandan bəri ruumlşvət həmişə olub ancaq
onun koumlkuumlnuuml heccedil bir kəs kəsə bilməyib Ccediluumlnki bu
xəstəliyin həm obyektiv həm də subyektiv səbəbləri
ccediloxdur İran şahı Kambiz ruumlşvətxor məmurun dərisini diri
-diri soydurarmış ancaq bununla belə ruumlşvətin koumlkuumlnuuml
kəsə bilməmişdir Rus imperatoru I Nikolay 17 oğlu
gələcək imperator II Aleksandra etiraf edir ldquoBuumltuumln
Rusiyada bir sən və bir də mən oğurlamırıqrdquo BMT Baş
katibinin muumlavini YFedotova goumlrə inkişaf etməkdə olan
oumllkələr korrupsiya səbəbindən ildə 40 mlrd dolları itirir
Bu sosial hadisə ilə bağlı fikirlərimi həm ldquoKeccedilid
doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo 18 həm də ldquo Duumlşuumlncə tərzi rdquo 19 kitab-
larımda geniş şərh etmişəm Yazılarımda ruumlşvətlə bağlı
belə bir məlum tərifdən də istifadə edilmişdir ldquoRuumlşvət ndash
vəzifəli şəxsin oumlz vəzifə səlahiyyəti daxilində ruumlşvət verənin
17 Душенко К В Мысли афоризмы и шутки знаменитых мужчин
ЭКСМО Москва2013 688 стр 18 Şahlar Əsgərov Keccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxış Bakı1998 səh 62 19 Şahlar Əsgərov Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008 səh289 -297
131
xeyrinə goumlrduumlyuuml işin muumlqabilində aldığı pul qiymətli şey muumllk
əşyadırrdquo Bu prosesin nəticəsində qazanan ruumlşvətverən və
alan itirən isə cəmiyyət və doumlvlətdir Bu kitablarda ruumlşvət
və korrupsiyanın fəlsəfəsinə onu doğuran səbəblərə
tarixinə ruumlşvətin zəruri və kafi şərtlərinə geniş yer
ayrılmışdır Ruumlşvət prosesinə diqqətlə nəzər salsaq onun
bəzi qanunauyğunluqlarını muumləyyənləşdirimək muumlm-
kuumlnduumlr
İnzibatı idarəetmədə ruumlşvət idarəolunandan (obyektdən)
idarəedənə (subyektə) tərəf axır
İnzibatccedilılıq artdıqca ruumlşvət artır liberallıq artdıqca
ruumlşvət azalır
Xidmətin keyfiyyət goumlstəricisinin ruumlşvətə hasili sabitdir
Ruumlşvət ccedilox olarsa keyfiyyət az olar və əksinə
Uumlccediluumlncuuml subyektin muumldaxiləsi ruumlşvət muumlhitini muumln-
buumltləşdirir
Ruumlşvət səbəb deyil nəticədir Nəticə ilə yox səbəblə
muumlbarizə aparmaq lazımdır Uumlmumi halda ruumlşvətlə bağlı
duumlnya doumlvlətlərinin xuumlsusi halda bizim doumlvlətin apardığı
muumlbarizə tədbirləri məlumdur Oumllkə başccedilısı cənab İlham
Əliyev rayonlara səfəri zamanı ldquoruumlşvətxorluğa qarşı daha
ciddi muumlbarizə aparılmalıdırrdquo fikirlərini dəfələrlə soumly-
ləmişdir Bu paraqrafda məqsədim ruumlşvət haqda geniş
məlumat vermək deyil Məqsədim bu sosial bəlaya yeni
bir bucaq altında baxmaqdır
132
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi K faktoru uumlmumi
mənafenin şəxsi mənafeyə olan nisbətini xarakterizə edir
Korrupsiya da şəxsi mənafe naminə uumlmumi mənafenin
(doumlvləti mənafenin) qurban verilməsidir Demək K fak-
toru ilə korrupsiyanın uumlzərinə işıq salmaq olar
BMT-nin 2010-cu il məlumatına goumlrə Azərbaycan
uumlccediluumln İPİİ 0713-ə bərabərdir Bu o deməkdir ki hər 100
nəfərdən 71-i fəaliyyətində uumlmumi mənafeni 29 -u isə
şəxsi mənafeni uumlstuumln tutur Əgər idarəetməyə (məmur-
luğa) ldquo71rdquo-lərin iccedilindən cəlb edilərsə onda doumlvlət məna-
feyi qorunar və ruumlşvət kuumlncə sıxılar Praktik həyatda
bunu tətbiq etmək uumlccediluumln demokratik uumlsullardan istifadə
etmək kifayətdir və bundan da istifadə edilir Yox əgər
idarəetməyə ldquo29-larrdquo iccedilərisindən (şəxsi mənafe guumldənlər
iccedilərisindən) cəlb edilərsə onda ruumlşvətin qarşısını almaq
muumlmkuumln olmaz Sovet doumlnəmində idarəetməyə ancaq
ldquo71rdquo-lər iccedilərisindən namizəd seccedilərdilər və həm profes-
sional həm də personal keyfiyyətlərə xuumlsusi diqqət ye-
tirərdilər Uumlstəlik ruumlşvətə qarşı inzibatı yolla da (prokuror
və qanun vasitəsilə) muumlbarizə aparılırdı Hesab edirəm ki
buguumlnkuuml Ccedilində də belədir Ccedilinin İPİİ qiyməti təqribən
066-dır Bu o deməkdir ki bu oumllkədə hər 100 nəfərin 66-sı
doumlvləti 34-uuml isə şəxsi mənafeni qoruyur Əgər bu guumln Ccedilin
yuumlksələn xətlə inkişaf edirsə demək əvvəla məmur
kuumltləsi ldquo66rdquo-ların iccedilərisindən seccedililir İkincisi də ruumlşvətxor
133
amansız cəzalandırılır Duumlnya doumlvlətlərində korrupsiyanı
qavrama indeksinin İPİİ-dən asılılığı şəkil 15 - də
goumlstərilmişdir Ordinat oxunda 10 ballı şkala əsasında
korrupsiyanı qavrama indeksi absis oxunda isə İPİİ
goumlstərilmişdir Ruumlşvətə bulanmayan (yəni ruumlşvəti qav-
rayan) oumllkələr uumlccediluumln bu indeks 10 (on) ruumlşvətə bulanan
oumllkələrdə 1 (vahid) balla qiymətləndirilir
Şəkil 15 Ruumlşvət indeksinin a-dan asılılığı
Muumlxtəlif doumlvlətlər uumlşuumln həm korrupsiya indeksi həm
də İPİİ qiyməti Əlavə 1- də 3-cuuml və 9-cu suumltunda
goumlstərilmişdir Ruumlşvət indekslərinin qiymətləri Trans-
parency International beynəlxalq qeyri- houmlkumət təşki-
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0 02 04 06 08 1
Ruuml
şvət
ind
eksi
İPİİ
YZel
Botsvana
Ruanda
Liviya
ZimbabveYunanıstan
ABŞ
Sinqapur
Əfqanıstan
Barbados
DemKonqoSudan
134
latının 2011-ci il uumlccediluumln təqdim etdiyi hesabatından goumltuuml-
ruumllmuumlşduumlr Qrafikin sağ yuxarı kuumlncuumlnə İPİİ yuumlksək ruumlş-
vət səviyyəsi az aşagı sol kuumlncuumlnə isə İPİİ az ruumlşvət
səviyyəsi yuumlksək olan oumllkələr toplaşmışlar
Bu qrafik duumlnya doumlvlətlərinin inkişafına ruumlşvətin
təsirini aydın goumlstərir Kifayətdir ki Yeni Zelandiya ilə
ABŞ-ı Sinqapur ilə Yunanıstanı Sudan ilə Ruandanı
muumlqayisə edək Yeni Zelandiya ilə ABŞ-ın İPİİ təqribən
eynidir və 0905 tərtibindədir ancaq ldquokorrupsiya indeks-
lərirdquo ccedilox fərqlidir Yeni Zelandiya (95) duumlnyada ruumlşvətin
az olduğu oumllkələrdəndir Bu soumlzləri duumlnynın super doumlvləti
ABŞ uumlccediluumln (71) demək ccedilətindir Beynəlxalq ticarət hərbi
proqramlar və bunun kimi goumlruumlnən və goumlruumlnməyən digər
proqramlar goumlruumlnuumlr ruumlşvətsiz oumltuumlşmuumlr Sinqapur (92)
ilə Yunanıstanı (34 ) muumlqayisə etsək goumlrərik ki bu
oumllkələrdə İPİİ təqribən eynidir Ancaq ruumlşvət indeksləri
ccedilox fərqlidir Təqribən 50 il oumlncə ruumlşvət və boumlhranlar
işərisində boğulan Sinqapur demək olar ki ruumlşvətə
bulaşmayan bir oumllkəyə ccedilevrilmişdir Amma 2500 il oumlncə
duumlnyaya muumldriklik dərsi vermiş Yunanıstan isə ruumlşvətin
iccedilərisindədir 50 il oumlncə sağ təmayuumllluuml oumllkə quran Sin-
qapur tək liberal-demokratik prinsiplər hesabına qabağa
ccedilıxmayıb doumlvlət maraqlarını ciddi qorumaqla boumlyuumlk
nailiyyətlər qazanıbdır Bu oumllkədə ruumlşvət oumlluumlm houmlkmuuml ilə
cəzalandırılır
135
Sudan (16) və Ruandanın (5) muumlqayisəsi də maraq
doğurur Bu oumllkələrin İPİİ -ləri təqrıbən eynidir və 039-a
bərabərdir Amma Sudanda ruumlşvət indeksi 16 olduğu
halda Ruandada bu indeks 5-dir Bu əhəmiyyətli fərq
Ruandanın sosial-iqtisadi goumlstəricilərinə və idarə-et-
məsinə diqqəti cəlb edir Afrikanın bu kasıb oumllkəsində
adambaşına duumlşən UumlDM təqribən 1100 USD-dur və
Sudandan iki dəfə azdır Amma ruumlşvəti qavrama indeksi
Sudandan təqribən 3 dəfə ccediloxdur Bu fərqi izah etmək
uumlccediluumln yuxarıdakılara istinadən demək olar ki bu oumllkələrin
əhalisinin hər 100 nəfərindən 39-u ictimai 61-i isə xuumlsusi
mənafeni muumldafiə edir Ancaq Ruandada iqtidar
məmurluğa 61-lərin yox 39-ların iccedilərisindən seccedilir Amma
Sudanda əksinə məmurlar 61-lərin iccedilərisindən seccedililir
Qrafikdən alacağımız faydalı nəticə bundan ibarətdir
Sinqapur və Ruanda təcruumlbəsi goumlstərir ki korrupsiya
muumlalicə olunan xəstəlikdir Onu elmi yolla aradan
qaldırmaq muumlmkuumlnduumlr Sadəcə bir neccedilə ardıcıl duumlzguumln
addım atmaq lazımdır
Muumlsəlman doumlvlətlərinin iqtisadi-sosial goumlstəriciləri və
bu oumllkələrdə ruumlşvətin səviyyəsi maraq doğurur Ccediluumlnki bu
oumllkələrdə islam qanunları da geniş istifadə olunur və
islam Peyğəmbəri ruumlşvətlə muumlbarizəni boumlyuumlk cihad hesab
etmişdir İslam oumllkələrində ruumlşvətin indeksi ilə K faktoru
arasında ələqə şəkil 16-da goumlstərilmişdir Şəkildən
136
goumlruumlnduumlyuuml kimi Qatar və BƏƏ ruumlşvətin az yayıldığı
muumlsəlman oumllkələridir Uumlstəlik bu oumllkələrdə keyfiyyət
faktorunun qiyməti də Avropa doumlvlətləri (Slovakiya və
Macarıstan) səviyyəsindədir İranla (27) muumlqaisədə ruumlş-
vətin səviyyəsi Tuumlrkiyədə (42) daha azdır Ən pis
vəziyyət isə Əfqanıstandadır (15) Şəkildə absis oxunun
sabit bir qiymətində ( K=22) vertikal xətt ccediləkilmişdir Bu
xətt Sudan (16) Misir (29) Tunis (38) Tuumlrkiyə (42) və
İordaniyaya (45) aid noumlqtələrdən keccedilir Qrafikdən
goumlruumlnuumlr ki İordaniya və Tuumlrkiyədə idarəetmə Tunis Mi-
sir və Sudanla muumlqayisədə daha muumlkəmməldir ccediluumlnki
ruumlşvət daha azdır
Muumlsəlman oumllkələrində UumlDM qaynağı əsasən neft və
ticarətdir Sənaye istehsalı xuumlsusilə yuumlksək texnoloji
məhsul istehsalı bu oumllkələrdə zəifdir Yuumlksək tex-
nologiyaya əsaslanan elmi tibbi cihazlar və hərbi
avadanlıqlar istehsalı Qərb oumllkələrinin monopoliyasında
olduğundan bu oumllkələrdə elmi inkişaf etdirən elmi
tutumlu məhsul istehsalının səviyyəsi ccedilox aşağıdır Qərb-
də elm həm doumlvlət həm də sənayeccedili firmalar tərəfindən
maliyyələşir Muumlsəlman duumlnyasının tacirləri biznes-
menləri elmin maliyyələşməsinə biganədirlər Onların
məqsədi pul qazanmaqdır və bu pulu ticarət vasitəsilə
qazanırlar
137
Şəkil 16 İslam oumllkələri uumlccediluumln ruumlşvətə bulaşmamaq
indeksinin faktor K-dan asılılığı Kvadratlar uumlzərindəki
rəqəmlərlə doumlvlətlərin korrupsiya qavrama indeksləri goumlstəril-
mişdir Qatar (72) BƏƏ (68) Bruney (52) Bəhreyn (51) Kuumlveyt
(46) İordaniya (45) Səudiyyə Ərəbistanı (44)Tuumlrkiyə (42)Tunis
(38) Əlcəzair (29) Misir (29) Qazaxıstan (27) İran (27)
Banqladeş (27) Suriya (26) Azərbaycan (24) Tacikistan (23)
Qırğızıstan (21) Tuumlrkmənistan (16) Oumlzbəkistan (16) Sudan (16)
Əfqanıstan (15)
Azad Mirzəcanzadəyə 20 goumlrə PV Siminov hesab
edir ki təhrif olunmuş ldquoazadlıqrdquo muumlhitində insan əgər
təkrar satışla gəlir əldə edə bilərsə oumlzuumlnuuml istehsala həsr
etməz ccediluumlnki ldquoenerjiyə qənaətə ehtiyacrdquo gen səviyyəsində
qorunur Son bir neccedilə ildə islam oumllkələrini buumlruumlmuumlş rəngli
20 АХ Мирзаджанзаде О пути ХХI Век Баку2001 стр75
68
52
72
514644
272427
38
4542
29
16
29
16
3
212623
27
1615
0
1
2
3
4
5
6
7
8
0 1 2 3 4 5K
138
inqilablar goumlstərir ki muumlsəlman oumllkələrində insanlar
təhrif olunmuş ldquoazadlıqrdquo şəraitində yaşayırdılar Belə
şəraitdə istehsalla yox ticarətlə məşğul olmaq daha
sərfəlidir Ticarətin isə elmin inkişafına koumlməyi dəyməz
Biznesin yaratdığı psixologiya ilə sənaye istehsalının
yaratdığı psixologiya tam fərqlidir Bu səbəbdən də deyir-
lər rdquoTacir varlı yaşayar kasıb oumllər sənayeccedili kasıb yaşayar
amma varlı oumllərrdquo Ticarətin yaratdığı psixologiya ilə bağlı
universitet muumləllimindən eşitdiyim bir soumlhbətdə deyilir
ldquoKeccedilən əsrin əvvəllərində Bakı bəylərindən biri hər guumln işə
gedərkən su satan kasıb uşağa koumlmək məqsədilə bir stəkan suyun
pulunu verər amma su almazdı Yayın isti ccedilağında yenə də bəy
uşağa əvvəlki qaydada pul verir amma yenə də su almır Uşaq
bəyin dalınca ldquoƏmican bu guumlndən suyun qiyməti iki dəfə
artıbdı ndashdeyərək qışqırırrdquo
Ticari muumlhit utancaq yetim uşagı artıq dəyişmişdi
Var-doumlvlətə sahib olmaq insanları muumlşayiət edən dai-
mi istəkdir Hesab edirəm ki bu istəyin dərin qatında oumlzuuml-
nuuml qoruma instinkti durur Ancaq bu istəyin məqbul və
qeyri- məqbul yolları var İstismar zorakılıq varlanmaya
aparır amma məqbul yol deyil Elmi yolla da yeni
texnologiya ilə də varlanmaq muumlmkuumlnduumlr və bu yol
məqbul yol sayılır Məqbul olmayan yolların ən əsası isə
doumlvlət mənafeyinin şəxsi mənafeyə qurban verilməsidir
yəni varlanmaq uumlccediluumln ruumlşvətdən istifadə edilməsidir Bu
139
quumlsur tarix boyu bir oumllkədə ccedilox digərində az cəza obyek-
tidir Boumlyuumlk oumlndər Heydər Əliyev bu problemlə bağlı
demişdir ldquo İnsan cəmiyyəti doumlvlət yaranandan korrupsiya
olubdur Ancaq onunla muumlbarizə də olubdur ldquo
Bu problemlə daim muumlbarizə aparmaq lazimdir
Ccediluumlnki insanlar duumlnya malından doymurlar Ancaq hesab
edirəm ki bu işin zamana ehtiyacı var Bu duumlşuumlncə
məsələsidir Duumlşuumlncə kamilləşdikcə bu problem oumlz həllini
tapacaqdır Qədim yunan filosofu Demokrit atasından
qalan var-doumlvləti ehtiyacı olanlara paylayır Alfred Nobel
və Templton oumlz milyonlarını muumlkafat şəklində duumlşuumlnən
insanlara qaytarır İnanıram ki Norveccedildə Yeni
Zelandiyada Avstraliyda insanların duumlşuumlncəsində ruumlş-
vətə meyillik yoxdur və burada heccedil milyarderlər də
yoxdur Ccediluumlnki artıq belə duumlşuumlncə yoxdur Duumlşuumlncə kamil-
ləşdikcə vara ehtiyac qalmayacaqdır
Bu paraqrafa Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin
71013-cuuml il tarixli ccedilıxışından bir cuumlmlə ilə yekun vuraq
ldquoKorrupsiya sosial-ədalət prinsiplərini pozur cəmiyyətin
uğurlu inkişafını əngəlləyirrdquo
140
SOSİAL DİNAMİKANIN YENİ TİPİ
Oumlzuumlnuuml dəyiş ki duumlnyan dəyişsin
HzƏli
Pozitivist fəlsəfəyə goumlrə cəmiyyətin inkişafı qanuna-
uyğun xarakter daşıyır və muumltərəqqi istiqamətdə kəsil-
məz inkişaf edir Bu fəlsəfi cərəyanın banilərindən olan O
Konta goumlrə cəmiyyətin inkişafında harmoniya əsasdır
Harmoniya hər bir insanın sosial qrupun və xalqların
moumlvcudluğuna imkan yaradır Marksizm fəlsəfəsinə goumlrə
insanın oumlzuumlnuumln inkişaf səviy-yəsi ilə birlikdə goumltuumlruumllən
məhsuldar quumlvvələrin inkişaf dərəcəsi ictimai inkişafın
əsas meyarıdır Bu muumlddəadan belə bir nəticəyə gəlmək
olar ki inkişaf vektorial kəmiyyətdir və iki toplananı var
Bu toplananların hər biri inkişafın bir qanadıdır Absis
oxuna paralel toplanan (şəkil 14) inkişafın humanitar
(mədəniyyət) vertikal toplananı isə inkişafın maddi
(iqtisadi) toplananıdır
Davranış duumlşuumlncəni əks etdirdiyindən tarixi prosesin
gedişatı İPİİ-dən asılıdır və İPİİ (a) artdıqca duumlşuumlncə
saflaşır kamilləşir və tarixin gedişatı obyektiv məcraya
youmlnəlir Bir daha Avstraliya ilə Ekvatorial Qvineyanın
muumlqayisəsinə qayıdaq Avstraliya uumlccediluumln humanitar top-
lanan ilə maddi toplanan harmoniyadadır Maddi
141
toplanan əsasən mədəniyyət ocaqları vasitəsilə həzm
olaraq humanitar toplananı artırır Sonra humanitar
toplanan yeni ideyalar vasitəsilə maddi toplananı artırır
Ekvatorial Qvineyada belə harmoniya yoxdur Onun
iqtisadi toplananı yuumlksək humanitar toplananı isə zəifdir
Avstraliyada kimsə oumlz həyətinin zibilini qonşunun
həyətinə atmaz amma Ekvatorial Qvineyada bu ola bilər
Ccediluumlnki duumlşuumlncə tərzi hələ kamil deyildir Şəkil 17-də
goumlstərilən vəziyyət 3-cuuml duumlnya oumllkələrinə aiddir
Şəkil 17 Qeyrı -kamil duumlşuumlncəyə misal
142
İkinci duumlnya doumlvlətlərində qarışıq duumlşuumlncə moumlvcud
olduğundan ən azı qonşulardan bir neccediləsi oumlz həyətinin
zibilini qonşunun həyətinə toumlkməz
Əminliklə demək olar ki Norveccedil Yeni Zelandiya
Avstraliya tarixin son məntəqəsi olan ldquoAllahabadrdquoa ya-
xınlaşırlar Bu noumlqtəyə yaxınlaşdıqca ziddiyyətlər muumlla-
yimləşir cəmiyyətdə yekdillik və barışıq hissləri uumlstuumlnluumlk
təşkil edir Amma elə oumllkələr də var ki bu noumlqtəyə ccedilatmaq
uumlccediluumln hələ uzun illər yol getməlidirlər Ccediluumlnki son hədəfə
ccedilatmaq problemi başlıca olaraq duumlşuumlncə tərzindən
asılıdır Bu noumlqtəyə tərəf inkişafın sosial dinamikanın
məlum (tsiklik xətti spiralvarı) tipləri ilə yox yeni pillə-
kənvarındash ldquobir addım sağa bir addım yuxarırdquo tipi ilə izahı daha
ağlabatandır Ordinat oxu istiqamətində addım-addım
varlanmaq absis oxu istiqamətində adım-addım kamil-
ləşməyə səbəb olur Varlanıb kamilləşmək daha optimal
yoldur nəinki kamilləşib varlanmaq Həm varlanmaq həm
də kamilləşmək zamandan asılıdır Qəfildən varlanmaq
muumlmkuumlnduumlr amma qəfildən kamilləşmək muumlmkuumln
deyil İnsanın kamilləşməsinə on illərlə millətin kamil-
ləşməsinə yuumlz illərlə vaxt lazımdır
Duumlşuumlncə tərzinin dəyişmə suumlrəti orta hesabla ccedilox
kiccedilik olduğundan toplumun ali duumlşuumlncəyə ccedilatması xeyli
zaman tələb edir Bu zamanı qısaltmaq muumlmkuumlnduumlr
Bunun uumlccediluumln həm milli həm də doumlvləti iradə lazımdır
143
Fərdlər uumlccediluumln duumlşuumlncə qısa zaman muumlddətində də dəyişə
bilər Bu səbəbdən də ldquohər oumltən dəqiqə həyatını dəyişmək
uumlccediluumln bir şansdırrdquo fikrinə tez-tez rast gəlmək olur M
Tetccedilerin 21 fikrinə goumlrə Amerika cəmiyyəti duumlşuumlncəsini
suumlrətlə dəyişir
Cənab HzƏlinin epiqrafa ccedilıxarılmış fikri nəzəri bir
muumlddəa olmayıb birbaşa həyatdan goumltuumlruumllmuumlşduumlr Ccediluumln-
ki o zaman cənab Hz Əlinin əhatəsində olan hər kəs
oumlzuumlnuuml dəyişərək muumlsəlman olmuşdur və yeni bir duumln-
yanın ndashİslam duumlnyasının vətəndaşına ccedilevrilmişdir
21Маргарет Тетчер Искусство управления государством Москва 2005
504 стр
144
DAYANIQLI İNSAN İNKİŞAFI
Biz bu duumlnyaya ona goumlrə gəlmişik ki oumlz toumlhfəmizi verək
Stiv Cobs
Muumlasir doumlvlətlərin inkişafının mərkəzində insanın
inkişafı dayanır Bu guumln bu tezis Qərb duumlnyasında hamı
tərəfindən dərk edilmiş həqiqətdir Şərqdə də zaman-
zaman muumltəfəkkir insanlar tərəfindən insan layiqincə
dəyərləndirilmiş və yaranmışların əşrəfi sayilmışdır Hələ
700 il oumlncə boumlyuumlk Şeyx Ədəbalı Osmanlı imperatoru Os-
man Qaziyə xitabən demişdi ldquoİnsanları yaşat ki doumlvlət
yaşasınrdquo Zəmanəmizin boumlyuumlk dahisi pakistanlı alim
Məhbub uumll Həq ldquoXalqların əsas varı ndash insanlarıdır Bu sadə
həqiqəti bəzən unudurlarrdquondash fikrini soumlyləmişdir ldquoQərbin in-
kişafının paradiqmasırdquo22 məqaləmdə torpaqla muumlqayi-
sədə insanda daha ccedilox yaşatmaq potensialı olduğu soumly-
lənilmişdir Başqa soumlzlə varlanmaq niyyəti ilə qonşu
xalqların torpaqlarını tutmaqdansa oumlz vətəndaşlarını
inkişaf etdirmək daha məqbuldur Mənim duumlşuumlncəmə
goumlrə şimal qonşumuz Kalaşnikov avtomatını satmaqla
daha ccedilox qazanc əldə edər nəinki Şimali Qafqazda
muumlharibə aparmaqla
22 Əsgərov ŞQ Qərbin inkişafının paradiqması ldquoGeostrategiyardquo 2011
6 səh 10-11
145
Bu guumln duumlnyada elm-təhsilin səviyyəsi ccedilox yuumlk-
səkdir Alimlərin sayı indiyədək yaşamış alimlərin cəm
sayından ccediloxdur Bununla bərabər mənfi təzahuumlrluuml
hadisələr meyillər də ccediloxdur Yuxarıda qeyd edildiyi
kimi kriminal biznesin illik gəliri 2009-cu ildə 21 trln
dollar təşkil etmişdir Qaynar noumlqtələr bir yerdə soumln-
məmiş başqa noumlqtədə alovlanır Bir noumlqtədə firavanlıq
digər yerdə aclıqdır Bir noumlqtədə insanlar soyuqdan
donur digər yerdə enerji lazım olandan ccedilox istifadə edilir
İnkişafda bu anormallığı məktəb şagirdi NKəmalə belə
təsvir edir
Bu duumlnyanın bir tərəfi guumlluumlstan
Bir tərəfi Cəhənnəmtək od saccedilır
Kiminisə qamccedilılayır bu zaman
Kimi uumlccediluumln səadətə yol accedilır
Planetin 15 əhalisi (Qərbin və Avropanın) planetin
resursunun 75-ni mənimsəyir Bəşəriyyətin əhalisinin
20-i kasıblıqdan aşağı həddə yaşayır Hər il 15 mln In-
san acından oumlluumlr 100 mln insan aclıq şəraitində yaşayır
Ekoloji boumlhran ndash planetimiz total məhv edilir Torpaq
məhsuldarlığını itirib Sular (okeanlar dəniz və ccedilaylar)
zəhərlənib Hava ccedilirklənib Planetin temperaturu 1 dərə-
cəyə qədər artıb Bu boumlyuumlk bəlalar gətirəcək Arktikada
buzlaqlar suumlrətlə əriyir
146
İnsan alveri kriminal biznes və təbii sərvətlərin
talanccedilılığının vurduğu ziyanlar isə qat-qat ccediloxdur Buumltuumln
bu faktorlar insanın dayanıqlı inkişafına əngəllər toumlrədir
Planetin gələcək taleyi ilə bağlı qarşıya cavabını
goumlzləyən həlli vacib suallar ccedilıxır Bu guumln yaşadığımız
planeti hansı səviyyədə gələcək nəsillərə oumltuumlrə biləcəyik
Bəşəriyyəti inkişaf etdirən və ya onun inkişafını
ləngidən səbəbləri duumlzguumln qiymətləndirmək və planetə
nəzarət etmək uumlccediluumln yeni duumlnyagoumlruumlşə ehtiyac duyulur
Bu prosesləri nəzarət altına almaqdan oumltruuml sistemli elmi
baxış lazımdır Cədvəl 4-də bir neccedilə doumlvlətin BMT tərə-
findən hesablanmış reytinqi (birinci suumltun) UumlDM (uumlccediluumlncuuml
suumltun) İPİİ (doumlrduumlncuuml suumltun) və K faktoru (beşinci suumltun)
goumlstərilmişdir K faktorunu hesablamaq uumlccediluumln (31) formu-
lasından istifadə edilmişdir
Bu oumllkələr muumlxtəlif qitələrdə yerləşsələr də cədvəl-
dən goumlruumlnduumlyuuml kimi adambaşına duumlşən UumlDM təqribən
eynidir və (40 000 plusmn 2000) USD-a bərabərdir
Baxmayaraq ki UumlDM bu oumllkələr uumlccediluumln eynidir 4 və 5-
ci suumltundan goumlruumlnduumlyuuml kimi insanların həyat şəraiti və
ləyaqətli yaşama tərzi ccedilox muumlxtəlifdir Avstraliya İPİİ-yə
goumlrə duumlnyada ikinci Ekvatorial Qvineya isə 117-cidir
Əgər Avstraliyanın doumlvlət maşınının faydalı iş əmsalını
(fiə) 100 qəbul etsək onda yerdə qalan oumllkələr uumlccediluumln
147
bu goumlstəricinin qiymətləri cədvəl 4-uumln 6-cı suumltununda
verilmişdir
Avropanın yuumlksək inkişaf etmiş doumlvlətlərindən biri
Niderlanddır Avstraliya ilə muumlqayisədə bu oumllkənin
doumlvlət maşınının fiə 55-dir Bu o deməkdir ki bu
oumllkənin UumlDM-nin 55 -i insan potensialının inkişafına
45-i isə digər məqsədlər uumlccediluumln qeyri-şəffaf xərclənir
Əgər bu 45 də insan inkişafına xərclənsəydi onda onun
İPİİ və K-sı Avstraliyanın goumlstəricilərinə bərabər olardı
UumlDM = constant Cədvəl 4
1 2 3 4 5 6
Reytinq Oumllkə UumlDMUSD İPİİ K fiələ
2 Avstraliya 41800 0937 15 100
7 Niderland 40500 0890 81 55
25 Avstriya 40300 0851 57 38
32 BƏƏ 40200 0815 44 30
39 Bəhreyn 40400 0801 403 27
117 EkQvineya 37900 0538 116 8
Niderlandın illik UumlDM həcmi təqribən 640 109 USD-
dir Bu sərvətin 288109 USD insan inkişafına yox digər
məqsədlər uumlccediluumln qeyri-şəffaf xərclənir Ekvatoril Qvi-
neyada UumlDM-in qeyri- şəffaf xərclənən hissəsi 92 -dir
Demək bu oumllkənin idarəetmə sistemi guumlnuumln tələblərinə
cavab vermir Yəni insanın inkişafına onun təhsilinə
mədəniyyətinə səhiyyəsinə UumlDM cəmi 8 xərclənir
148
Cədvəldə goumlstərilən digər oumllkələr uumlccediluumln də bu hesabatı
aparmaq olar Buumltuumln duumlnya doumlvlətləri uumlccediluumln bu rəqəmlər
hesablanarsa və inkişafa tərəqqiyə sərf olunarsa onda
nəinki ayrı-ayrı doumlvlətlərdə hətta buumltuumln planetdə da-
yanıqlı inkişafı təmin etmək olar
Cədvəl 5-də K faktorunun sabit qiymətində (320
plusmn017) bir sıra doumlvlətlərin qlobal sosial-iqtisadi makro-
iqtisadi parametrləri goumlstərilmişdir Cədvəldən goumlruumln-
duumlyuuml kimi K faktorunun sabit qiymətinə nail olmaq uumlccediluumln
muumlxtəlif doumlvlətlərdə adambaşına duumlşən UumlDM-in qiyməti
9900 USD-dən 51 700 USD intervalında dəyişir Bu
doumlvlətləri muumlqayisə edəndə Ccedilernoqoriyanın idarəetmə
sisteminin muumlkəmməl olduğu nəzərə ccedilarpır Belə ki bu
doumlvlət K =33 olması uumlccediluumln ən az UumlDM sərf etmiş gələcək
nəsillər uumlccediluumln də pay saxlamışdır Əgər bu doumlvlətin
idarəetmə maşınının fiə-sini 100 qəbul etsək onda
Kuumlveytin doumlvlət maşınının fiə-si 19 -ə bərabər olar
Yəni eyni sosial nəticə əldə etmək uumlccediluumln Kuumlveyt Ccediler-
noqoriyadan beş dəfə daha ccedilox UumlDM xərcləyir Bu isə
dayanıqlı insan inkişafı konsepsiyasına tam ziddir Minik
maşınlarının əsas goumlstəricilərindən biri 100 km məsafəyə
işlətdiyi benzinin miqdarıdır Burada da anoloji olaraq
İPİİ (və ya K faktorunun) sabit qiymətinə nə qədər UumlDM
xərcləndiyini goumlstərmək olar Cədvəl 5-dən goumlruumlnuumlr ki
Ccedilernoqoriya və Kuumlveytin İPİİ təqribən eynidir və uygun
149
olaraq 0769 və 0771-dir Bu səviyyəyə nail olmaq uumlccediluumln
Cernoqoriya adambaşına 9900 USD Kuumlveyt isə 51700
USD pul xərcləyir Yəni Ccedilernoqoriyanın idarəetmə sistemi
Kuumlveytdən beş dəfədən ccedilox muumlkəmməldir
K= constant Cədvəl 5
1 2 3 4 5
Reytinq Oumllkə UumlDMUSD İPİİ K
47 Kuumlveyt 51700 0771 337
49 Ccedilernoqoriya 9900 0769 333
50 Rumıniya 11500 0767 330
51 Xorvatiya 17500 0767 330
52 Uruqvay 13600 0765 326
53 Liviya 13800 0765 308
54 Panama 12700 0765 308
55 Səudiyyə
Ərəbistanı
24200 0752 303
Deyilənlərdən aydın olur ki duumlnyada dayanıqlı insan
inkişafına nail olmaq uumlccediluumln əsas şərtlərdən biri də idarə-
etmə sisteminin dayanıqlı insan inkişafı tələbləri səviy-
yəsinə qaldırılmasıdır Spenserə goumlrə sosial təkamuumll
cəmiyyətin muumltərəqqi inkişafı deməkdir Bu inkişaf
cəmiyyətin quruluşunun modernləşməsi və sosial ins-
titutların təkmilləşməsi yolu ilə baş verir Belə olan halda
UumlDM itkisiz və səffaf olaraq insan potensialının inkişafına
sərf olunar və təbii resurslara qənaət edilər Belə olan
halda dayanıqlı insan inkişafına nail olmaq muumlmkuumlnduumlr
150
və planetin buguumlnkuuml sərvətlərindən gələcək nəsillər uumlccediluumln
də pay saxlamaq olar Yuxarıda deyilənlərdən bir daha bu
nəticəyə gəlirik rdquoUumlDM inkişaf uumlccediluumln zəruridir amma kafi
deyilrdquo
Buumltuumln zamanların ən dahi gitaraccedilısı Jems Hendrixə
goumlrə ldquonə vaxt məhəbbətin hakimiyyəti hakimiyyətə məhəb-
bətdən ccedilox olacaq o zaman yerdə əmin-amanlıq olacaqdır ldquo
Bu fəlsəfi fikrin işığında tarixə baxsaq goumlrərik ki I
duumlnya doumlvlətlərində məhəbbətin hakimiyyəti III duumlnya
doumlvlətlərində hakimiyyətə məhəbbət houmlkm suumlruumlr II
duumlnya doumlvlətlərində isə hər iki duumlşuumlncə houmlkm suumlruumlr
151
DUumlŞUumlNCƏ TƏRZİ
Başqalarının xoşbəxtliyinə ccedilalışmaqla biz oumlz
xoşbəxtliyimizi tapırıq
Platon
Duumlşuumlncə tərzi ilə bağlı fikirlərimin bir hissəsi eyni
adlı kitabda 23 əks olunubdur Əvvəlcə qeyd edim ki
ldquoduumlşuumlncə tərzirdquo anlayışı ldquomentalitetrdquo anlayışının tərkib
hissəsinə daxildir Belə ki mentalitet soumlzuuml bir millətin
duumlşuumlncə tərzini əqli inkişafnı və milli psixologiyasını əhatə
edir Bu termin ətrafında muumlzakirə accedilmadan təkcə onu
qeyd etmək isdərdim ki ldquomilli mentalitetrdquo soumlzuumlnuuml işlət-
mək quumlsurludur ona goumlrə ki millilik mentalitet soumlzuumlnuumln
tərkibində vardır
Oumllkələrin UumlDM ilə K faktoru və UumlDM ilə İPİİ ara-
sında muumlnasibətləri şəkil 13 və 14-də təqdim olun-
muşdur Bu qrafiklərə diqqətlə baxanda əvvəla qənaətim
belədir ldquoFəaliyyətimiz duumlşuumlncəmizin nəticəsidirrdquo və ya
ldquoəlimizdə olan ağlımızda olandırrdquo
Duumlşuumlncə tərzinin həyatımızda oynadığı vacib rolu ay-
dın təsəvvuumlr etmək uumlccediluumln əvvəlcə Cənnət və Cəhənnəm
haqqında eşitdiyim bir pritccedilanı soumlyləmək istəyirəm
23 Əsgərov ŞQ Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008336 səh
152
ldquoBir guumln nurani və xeyirxah bir insan Allahla goumlruumlşmək
uumlccediluumln dualar edir və nəticədə duası qəbul olunur Allahla soumlhbət
zamanı nurani kişi Allahdan soruşur ndash ldquoYaradanım mən Cən-
nət ilə Cəhənnəmin fərqini bilmək istərdimrdquo
Allah bu xeyirxah adamı yan-yana olan iki qapının ağzına
gətirir və qapının birini accedilıb onu iccediləri buraxır İccediləridə boumlyuumlk
dairəvi stolun ortasında dadlı yeməklə dolu ccedilox boumlyuumlk bir qab
var idi Xeyirxah adam yeməyin ccedilox dadlı olduğunu ətrindən
hiss edir Ancaq stolun ətrafında oturan insanlar bədbəxt və
acından oumllənlərə bənzəyirdilər Onların hamısında ələ bərk
bərkidilmiş və dəstəyi uzun qaşıqlar var idi Onlar iccedilərisi dolu
qazandan qaşıqla yemək goumltuumlrə bilirdilər ancaq qaşığın dəstəyi
uzun olduğundan yeməyi ağızlarına apara bilmirdilər Xeyirxah
adam onların bu bədbəxt goumlruumlnuumlşuumlndən sarsıldı
Allah dedi ldquoSənin bu goumlrduumlyuumln Cəhənnəm idirdquo Sonra
Allah xeyirxah adamı ikinci qapıya tərəf aparır və qapını accedilır
Xeyirxah adamın goumlrduumlyuuml səhnə əvvəlki ilə eyni idi
Burda da həmin boumlyuumlk dairəvi stolun uumlstuumlndə iccedilərisində dadlı
yeməklə dolu eyni nəhəng qab var idi Stolun ətrafında oturan
insanların də əllərinə bərk bağlanmış həmin uzun dəstəkli
qaşıqlar var idi Ancaq bu dəfə bu insanlar doymuş xoşbəxt
goumlruumlnuumlrduumllər və bir-birləri ilə şirin soumlhbətlər edirdilər
Allah dedi ldquoSənin indi goumlrduumlyuumln isə Cənnətdirrdquo Nurani
insan Allaha deyir ldquoMən heccedil nə başa duumlşmuumlrəmrdquo
153
ldquoBu ccedilox sadədir ndash Allah dedi ndash Cənnətdə olan insanlar
bir-birini yedizdirirlər Cəhənnəmdə olanlar isə ancaq oumlzləri
haqda duumlşuumlnuumlrlərrdquo
Bu misaldan belə nəticəyə gəlmək olar ki Cəhənnəm
və Cənnət eyni cuumlr qurulub Fərq insanların duumlşuumlncə tər-
zindədir Başqa soumlzlə desək Cəhənnəmdə şəxsi mənafe
Cənnətdə isə ictimai mənafe uumlstuumlnduumlr Bu nəticəni yadda
saxlamağa dəyər
Brayan Treysinin kitabının 24 53-cuuml səhifəsində kamil
duuml-şuumlncə tərzi ilə bağlı dəyərli bir misal var Kasıb bir
şəhərin əhalisi yığışıb razılığa gəlir ki hər bir insan bir iş
goumlrmək istəyəndə qərar qəbul etməzdən qabaq fikirləşsin ki bu
problemi İsa peyğəmbər necə həll edərdi Bu soumlvdanın
nəticəsində şəhərin əhalisi xoşbəx yaşamağa başlayır ccediluumln-
ki kamil duumlşuumlncə ilə iş goumlruumlrduumllər Bu yerdə istər-istəməz
Həzrət Əlinin rdquoOumlzuumlnuuml dəyiş ki duumlnyan dəyişsinrdquo kəlamı da
yada duumlşuumlr
Duumlşuumlncənin fəaliyyətə təsiri ilə bağlı zamənəmizin
boumlyuumlk muumltəfəkkiri İdris Şahın25 hekayələrinin birində soumly-
lənilir
Qədim zamanlarda Xıdır peygəmbər əhaliyə deyir ki tez-
liklə quraqlıq olacaq ccedilaylar bulaqlar quruyacaq sonra təzə
24 Брайан Трейси Измени мышление- и ты изменишь свою жизнь
Минск 2006 25 Идрис Шах Сказки дервишей Москва 1988
154
sular gələndə onu iccedilənlərin duumlşuumlncəsi dəyişəcək Ona goumlrə
ehtiyat uumlccediluumln su goumltuumlruumln
Bir nəfərdən başqa heccedil kəs peyğəmbərin dediyinə qulaq as-
mır Bir muumlddətdən sonra həmin zaman gəlir Quraqlıqdan
sonra hamı təzə sulardan iccedilir və oumlzləri də bilmədən duumlşuumlncələri
dəyişir Normal su iccedilən adam nə qədər onları duumlz yola dəvət edir
və onlara səhv duumlşuumlnduumlklərini səhv danışdıqlarını deyirsə
xeyri olmur Əksinə onlar bu adamın ağlını itirdiyini deyirlər
Bu bir nəfər əziyyətinin nəticə vermədiyini goumlrəndə muumlhitə
doumlzməyib oumlz ehtiyat suyunu toumlkuumlr və hamının iccedildiyi sudan
iccedilərək onlar kimi duumlşuumlnuumlr və fəaliyyət goumlstərir Onun bu
hərəkətini ətrafdakılar razılıqla qarşılayır və deyirlər Allahın
quumldrəti boumlyuumlkduumlr Bir gecənin iccedilərisində bu bədbəxtin ağlını
oumlzuumlnə qaytardı Xıdır peygəmbər əhalinin duumlşuumlncəsini
dəyişə bilmədi
Duumlşuumlncə tərzinin rolunu aydın təsəvvuumlr etmək uumlccediluumln
şəkil 14-də ldquo2 ndash 117rdquo uumlfuumlqi xəttin uumlzərində yerləşən Avs-
traliya (2) Niderland (7) Avstriya (25) BƏƏ (32) Bruney
(39) və Ekvatorial Qvineya (117) doumlvlətlərinə nəzər salaq
Ekvatorial Qvineyada İPİİ qiyməti aşağıdır ndash 054 K
faktoru isə 116-dır Yəni bu oumllkə imkanı daxilində mak-
simal şəraitin 54-nə nail olubdur və ya doumlvlət olaraq
əldə etdiyi nailiyyətin nailiyyət qıtlığına nisbəti 116-dır
Avstraliya uumlccediluumln İPİİ qiyməti 0937-yə K faktorunun qiy-
məti 149-a bərabərdir Yəni əldə etdiyi nailiyyət
155
etmədiyindən 15 dəfə ccediloxdur Bu oumllkə maksimal şəraitin
94 -nə nail olubdur Bu nəticələr ona işarədir ki
Avstraliyada ictimai mənafe şəxsi mənafedən Ekvatorial
Qvineyada isə şəxsi mənafe ictimai mənafedən uumlstuumln
tutulur Bu fikirləri Kuumlveyt (47) və Ccedilernoqoriya (49) uumlccediluumln
də demək olar Kuumlveytdə şəxsi Ccedilernoqoriyada isə doumlvləti
mənafe uumlstuumlnluumlk təşkil edir
Bu deyilənlərin işığında tarixə nəzər salsaq belə nəti-
cəyə gəlmək olar ki quldarlıq feodalizm və kapitalizm
quruluşlarında toplum səviyyəsində şəxsi mənafe ictimai
mənafedən uumlstuumln olubdur Şəxsi mənafe (Mş) ilə ictimai
mənafe (Mi) arasındakı muumlnasibətdən istifadə edərək oumll-
kələri inkişaf və kamillik dərəcəsinə goumlrə təsnifata boumllmək
olar Duumlşuumlncəmə goumlrə əgər
a Mş gtgt Mi olarsa onda belə doumlvlətləri geri qalmış
doumlvlətlər saymaq olar
b Mş ~ Mi olarsa onda belə doumlvlətləri inkişaf
etməkdə olan oumllkələr saymaq olar
c Mş ltlt Mi olarsa onda belə doumlvlətləri ccedilox inkişaf
etmiş doumlvlətlər saymaq olar Belə oumllkələrdə həm
fərd həm də toplum səviyyəsində kamillik
dərəcəsi yuumlksəkdir
Hakim duumlşuumlncə tərzi bəzən paradiqma səviyyəsinə
qalxır Misal uumlccediluumln Mi ≫ Mş şərti oumldənilən accedilıq cəmiy-
yətlərdə bu şərt paradiqma kimi ccedilıxış edir
156
Toplum daxilində kamil duumlşuumlncəyə malik olanların
fikirləri orta səviyyəli hakim duumlşuumlncəlilər tərəfindən ya
rədd edilir ya cəzalandırılır ya da ccedilətinliklə qəbul edilir
Dostlardan biri Fərəh xanım Pəhləviyə istinadən soumlyləyir
ki İranda bir iş adamı yaşadığı qəsəbədə hamam tikir Məmur
gəlir və təkidlə deyir ki bu hamama Şahın adını ver İş adamı
etiraz edir və deyir ki hamama Şahın adını verməzlər Onu
tuturlar və bir neccedilə il iş verirlər ki sən iqtidarın əleyhinəsən
Sonradan Şah bu adamı guumlnahsız tutulduğuna goumlrə əhv edir
Amma onu tutanları cəzalandırmır
Qədim tarixdə toplum daxilində K-sı ccedilox yuumlksək
olub ictimai mənafeni uumlstuumln tutanlar (Mi ≫ Mş) iccedilə-
risindən peygəmbər məqamına yuumlksələnlər olmuşdur
Buumltuumln doumlvrlərdə K-sı ccedilox yuumlksək və Mş ≫ Mi olanlar
(Stalin Napoleon Teymurləng Makedoniyalı İsgəndər
və s) fuumlrsət duumlşəndə hakimiyyəti ələ ala biliblər
Xoşbəxt gələcəyə gedən yol Mi ≫ Mş şərtindən keccedilir
Praktik həyatda bu şərti təmin etmək uumlccediluumln hələ 1949-cu
ildə AEynşteyn ldquoNiyə sosializmrdquo essesində yazırdı
ldquoBizdə təhsil alanlara rəqabətə meyil pula səcdə aşılanır
karyeraya hazırlıq kimi onlara uğur əldə etməyə sitayiş
etməyi oumlyrədirlərrdquo Platonun epiqrafa ccedilıxarılmış kəla-
mına Ccedilarlz Dikkensin bir fikri ilə dəstək vermək olar
ldquoDigərlərinə sərf edilən guumln sənin uumlccediluumln itirilmiş guumln deyilrdquo
157
KAMİLLƏŞƏN DUumlŞUumlNCƏ
Əvəzedilməz olmaq uumlccediluumln hər zaman dəyişmək lazımdır
К Şanel
Stenford Universitetinin tələbələrinin buraxılış təd-
birində Stiv Cobs belə bir fikir soumlyləmişdir ldquoHər guumln guumlz-
guumlnuumln qarşısında durub oumlzuumlmdən soruşuram əgər bu guumln
sənin həyatının son guumlnuuml olsaydı istərdinmi ki bu guumln etmək
istədiyini edəsən Əgər bir neccedilə guumln dalbadal ldquoyoxrdquo cavabı
alırdımsa onda başa duumlşuumlrduumlm ki dəyişmək lazımdırrdquo
XX əsrdə iki duumlnya muumlharibəsindən keccedilən Avropada
bu guumln bir Avropa doumlvlətinin digəri ilə muumlharibə etməsi
vətəndaş muumlharibəsi hesab edilir 100 il bundan oumlncə odlu
silahla Afrikaya gedib nadir heyvanları qıran avropalılar
bu guumln təbiəti onun bitki və heyvanat aləmini qorumaq
uumlccediluumln muumlxtəlif fondlar cəmiyyətlər yaradaraq təbiətdə nə
varsa hamısını qayğı altına alırlar Afrikaya sanitar ccedilan-
taları ilə gedərək xəstələnmiş ccediloumll heyvanlarını muumlalicə
edirlər 40 il oumlncə ABŞ-da zənciləri qıran kukluxklanlar indi
seccedilkilərdə zəncilərə səs verirlər
Dəyişən nədir Əlbəttə dəyişən duumlşuumlncədir Dəyişən
duumlnyada duumlşuumlncə kamilləşir
İnsan dəyişə bilən varlıqdır Aydındır ki təhsil
tərbiyə fiziki və psixoloji təsir tv-lərdə intellektual
158
verilişlər konfranslar səyahətlər duumlşuumlncəni dəyişə bilən
faktorlardır
Duumlşuumlncənin dəyişməsinə dair bir misal ccediləkmək istə-
yirəm
Xorasanlı boumlyuumlk muumltəfəkkir Əbduumllqadir Cilani 15 yaşında
olanda anası onu karvanla Bağdada təhsil almağa goumlndərir
Yolda quldurlar karvanın qabağını kəsir və pullarını alırlar
Noumlvbə Əbduumllqadirə ccedilatanda quldurbaşı soruşur
ndash Pulun var
ndash Əmican var
ndash Haradadır
ndash Anam cibimin iccedilinə tikib
ndash Hər kəs yalan danışır nədən sən doğru danışdın
ndash Mən yola ccedilıxanda anam dedi ki heccedil zaman yalan soumly-
ləmə cənab Haqq hər şeyi goumlruumlr
Uşaqdan eşitdiyi soumlzlərdən quldurbaşının goumlzləri yaşarır
Cənab Haqqın goumlzləri oumlnuumlndə illərlə quldurluq oumlmruuml yaşadığını
anlayır Dərhal ruhunda dəyişiklik baş verir Pulların geri
qaytarılması əmrini verir və Əbduumllqadirdən soruşur
ndash Oğlum hara gedirsən
ndash Bağdada təhsil almağa
ndash Gəl bərabər gedək və mənə oumlvladlıq elə -deyərək quldur
dəstəsini dağıdır Əbduumllqadiri mədrəsəyə yerləşdirərək təhsilinə
koumlməklik edir
159
Uşağın Allaha qəlbən inamı bir quldurbaşının
duumlşuumlncəsinin dəyişməsinə yəni kamilləşməsinə və K-nın
artmasına səbəb oldu
Guumlnuumlmuumlzdən bir neccedilə misal ccediləkmək istəyirəm
Teleqrafcom-un Tuumlrkiyə mətbuatına istinadən (2013)
verdiyi məlumata goumlrə beynəlxalq konfransın accedilılış
mərasimində iştirak edən M Bərzani ccedilıxışında deyib
Hədəflərimizi həyata keccedilirmək uumlccediluumln silahlı muumlbarizənin vaxtı
keccedilib Parlament kimi demokratik yolla və dialoq vasitəsilə
muumlbarizə aparmalıyıq Biz Suriya İraq və tuumlrk kuumlrdlərinin hər
zaman yanındayıq Oumlz haqlarımızı silahla tələb etməkdən əl
ccediləkməliyik Əks təqdirdə beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəyini ala
bilməyəcəyik
M Bərzaninin yanaşması hər baxımdan duumlzguumln
yanaşmadır
Dəyərli ziyalımız prof Sudiyef İmamverdiyev soumlh-
bət edir ki guumlnlərin birində bir nazir muumlavini xəs-
təxanaya yanıma gəldi Soumlhbət zamanı hiss etdim ki kefi
yoxdur Səbəbini soruşdum Dedi ki 6 ay oumlncə Yapon-
iyada olmuşam Orda goumlrduumlklərimin hələ də təsiri altın-
dayam Sonra dedi Doktor onlar insandırlarsa bəs onda
biz kimik
Mənim bu soumlhbətə virtual muumldaxiləm şuumlbhəsiz biz
də insanıq Ancaq fərqimiz bundadır ki onlar bizə
baxanda nisbətən kamil duumlşuumlncə ilə fəaliyyət goumlstərirlər
BMT-nin məlumatına goumlrə (2010-cu il) Yaponiyanın İPİİ
160
0884-ə bizimki isə 0713-ə bərabərdir Nazir muumlavinin
sualının cavabı bu fərqdədir Fərqi aradan goumltuumlrmək uumlccediluumln
duuml-şuumlncəni dəyişmək lazımdır Bunun uumlccediluumln insan oğlu
keyfiyyətli təhsil və mədəniyyət sistemindən keccedilməlidir
Qapalı cəmiyyətlərdə boumlyuumlmuumlş insanların duumlşuumlncə
tərzi ilə accedilıq cəmiyyətlərdə boumlyuumlmuumlş insanların duumlşuumlncə
tərzində fərq boumlyuumlkduumlr Ccediluumlnki bu quruluşların əsas-
landığı dəyərlər sistemi fərqlidir Misal uumlccediluumln əgər bir
insan iş yerini tez-tez dəyişərsə totalitar quruluşda buna
pis baxarlar və onu ldquocəngəlrdquo adam sayarlar Accedilıq cəmiy-
yətdə isə bu hərəkət təqdir olunar insan isə təşəbbuumlskar
ədalət sevən innovasiyaya meyilli sayılar
İctimai mənafenin (Mi) şəxsi mənafeyə (Mş ) nisbətini
meyar kimi istifadı etmək olar Belə ki
Mi Mş ≫ 1 olarsa belə oumllkələri ccedilox inkişaf etmiş
Mi Mş = 1 olarsa oumllkələri inkişaf etməkdə olan
Mi Mş le 1 olarsa oumllkələri geri qalmış hesab etmək
olar
Sual olunur duumlşuumlncəni dəyişən əsas səbəb nədir Muuml-
şahidələr goumlstərir ki K artdıqca duumlşuumlncə dəyişərək
kamilləşir Bir misal ccediləkmək istəyirəm
2012-ci ilin oktyabr ayında KİV-lərdə yayımlanan bir xoş
məlumatda deyilir Nyu-York metrosunun 20 stansiyasına
yapışdırılmış islam əleyhinə şuumlarlara yəhudi və xristian qrupları
161
elə şuumlarlarla cavab verib Yəhudi Ravvinləri İcmasının
şuumlarlarında yazılıb laquoKinlə nifrət arasında qalanda sevgini
seccedilin Muumlsəlman qonşularınıza qarşı doumlzuumlmsuumlzluumlyuuml dayan-
dırınraquoXristian qrupunun elanında isə yazılıb laquoMuumlsəlman
qonşularınızı sevinraquo
Başqa bir misal KİV-lərin 15 oktyabr 2012 -ci ildə
verdiyi məlumata goumlrə 2014-cuuml ildə Şotlandiyada muumls-
təqillik referendumu keciriləcək Bununla bağlı Boumlyuumlk
Britaniyanın baş naziri Devid Kemeron və Şotlandiyanın
1-ci naziri Aleks Salmond sənədə imza atıblar Onu da
qeyd edək ki hazırda Aleks Salmondun rəhbərlik etdiyi
Şotland Milli Partiyası artıq 80 ildir ki muumlstəqilliklə bağlı
məsələni qaldırır
Bu misallar goumlstərir ki problemlərin həlli guumlc muumls-
təvisindən suumllh muumlstəvisinə keccedilirilir Ccediluumlnki mədəniyyət
yuumlksəlir duumlşuumlncə dəyişir Volfqanq Goumltenin dahiyanə
bir fikrində deyilir ldquoMədəniyyətin alccedilaq səviyyəsində milli
nifrət guumlcluumlduumlr və barışmazdır Ancaq elə bir səviyyə var ki o
tamam yox olur hansı ki qonşu xalqın xoşbəxtliyi və faciəsi
oumlzuumlnuumlnkuuml kimi qəbul edilirrdquo
Bu fikri xoşbəxtliyə gedən yolun accediları saymaq olar
Mədəni səviyyənin aşağı qiymətində insan millətccedilidir
oumlzuumlnuuml sevəndir başqalarına nifrət edəndir Ancaq elə bir
mədəni səviyyə var ki insan oumlz məhəbbətini ətrafla
162
bərabər boumlluumlşduumlruumlr Mədəni səviyyənin daha yuumlksək qiy-
mətində insanın duumlşməni yoxa ccedilıxır İnsan hamıya dost
kimi baxır Bir muumldrik kəlamda deyildiyi kimirdquo Heccedil kəs
sənin duumlşmənin deyil hər kəs sənin muumləllimindirrdquo
Məmurun yuxarıdakı sualına cavab vermək uumlccediluumln
Oguumlst Kontun ldquoBəşəriyyətin intellektual təkamuumlluumlnuumln boumlyuumlk
və əsas qanunurdquo26na muumlraciət etmək lazımdır Bu qanuna
goumlrə insanların idraki fəaliyyəti ictimai şuumluru oumlz in-
kişafında uumlccedil mərhələdən keccedilir teoloji metafizik və elmi
(pozitivist) Belə nəticəyə gəlmək olar ki duumlşuumlncə
kamilləşdikcə bir mərhələdən digərinə keccedilid baş verir Ən
kamil duumlşuumlncəyə isə bəşəriyyət uumlccediluumlncuuml mərhələyə daxil
olanda malik olacaqlar
Verilmiş toplum daxilində duumlşuumlncə fərqindən zid-
diyyətlərin toumlrəməsi labuumldduumlr Nəsiminin Qalileyin Ko-
pernikin və digərlərinin cəza alma səbəbləri onların duuml-
şuumlncəsi ilə hakim duumlşuumlncə arasındakı fərq idi
Bu fikirdən aydın goumlruumlnuumlr ki təhsil tərbiyə və
mədəniyyət duumlşuumlncəni dəyişmək uumlccediluumln muumlstəsna əhə-
miyyət kəsb edir və muumlstəsna guumlcə malikdir Təhsil va-
sitəsilə insanı dindar və ya ateist eqoist və ya alturist oumlzuuml-
nuuml sevən və ya vətənpərvər etmək muumlmkuumlnduumlr Bu
səbəbdən də təhsil və tərbiyə sistemi elə qurulmalıdır ki
ictimai mənafenin şəxsi mənafedən uumlstuumlnluumlyuumlnuuml təmin
26 QAbbasova Z Hacıyev Sosial fəlsəfə Bakı 2001səh449
163
edə bilsinTəhsil tək maddi dəyərləri yox həm də mənəvi
dəyərləri mənimsəməyə youmlnəlməlidir Bu səbəbdən Vik-
tor Huumlqo ldquoİnsanı dəyişmək uumlccediluumln onun nənəsindən
başlamaq lazımdırrdquo ndash fikrini soumlyləmişdir
İslam mədəniyyətinin əsas muumlddəalarının biri
ldquoHər oumltən dəqiqə həyatını dəyişmək uumlccediluumln bir şansdırrdquo ndashfikridir
Duumlşuumlncəni şuumlurlu şəkildə idarə etməsən gec dəyişər
Onu dəyişməyin təbii və texnoloji yolları var Yada salaq
ki ayaqqabı dabankeşinin uzunluğu oumlzbaşına 5 sm -dən
50 sm -ə kimi 50 ilə uzandı Ancaq ekstremal şərait (muuml-
haribə təbii fəlakət və s) duumlşuumlncəni aktivləşdirir tərəq-
qini suumlrətləndirir elmi inkişaf etdirir
164
İDARƏETMƏDƏ NAİLİYYƏT QITLIĞI
Axırıncı ağac kəsiləndə axırıncı balıq
tutulanda axırıncı ccedilay zəhərlənəndə insanlar
başa duumlşəcəklər ki pulu yemək olmur
Anonim
Biliyin qiymətləndirilməsi paraqrafında ldquobilik qıtlığırdquo
adlanan h parametrindən istifadə edilmişdir Bu parametr
biliyin mənimsənilməyən hissəsini goumlstərir və h= Lb L0
duumlsturu ilə təyin olunur Yuxarıda goumlstərilmişdir ki nisbi
mənimsəmə (a) və nisbi bilik qıtlığı (h) arasında muumlna-
sibət aşağıdakı duumlstur ilə təyin olunur
a= 1-h
İqtisadi və sosial məsələlərin həllində də analoji
parametrdən istifadə etmək olar Bu halda da onu ldquonai-
liyyət qıtlığırdquo və ya ldquofiravanlıq qıtlığırdquo adlandırmaq olar
ldquoNailiyyət qıtlığınırdquo nailiyyətin maksimal qiyməti ilə cari
qiyməti arasındakı fərq goumlstərir Əgər BMT-nin təyin
etdiyi insan potensialının inkişaf indeksini (a) nailiyyətin
cari qiyməti hesab etsək onda h kəmiyyəti
h = 1- a (7)
duumlsturu ilə təyin olunar
Adambaşına duumlşən UumlDM ilə h parametri arsında əlaqə
yarımloqarifmik masştabda şəkil 18-də goumlstərilmişdir
165
Absis oxunda h ndash parametr ordinat oxunda isə UumlDM
loqarifmik masştabda goumlstərilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi
hndash parametrin qiyməti 0 ilə 1 arasında adambaşına duumlşən
UumlDM-in qiyməti isə 300 ilə 300 000 USD arasında dəyişir
Şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi inkişaf etmiş doumlvlətlər uumlccediluumln h
ndash parametrin qiyməti 015-dən kiccedilik ccedilox geri qalmış
doumlvlətlər uumlccediluumln isə 080-dən boumlyuumlkduumlr
Şəkil 18 UumlDM ilə ldquonailiyyət qıtlığırdquo arasında əlaqə
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccediler-
noqoriya (49) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan
(109) Ekvatorial Qvineya (117) Toqo (139) Anqola (146) Bu-
rundi (166)
100
1000
10000
100000
0 02 04 06 08 1
GDP
h
166
139
11210999
74
49
32
146
117
166
Bəzi doumlvlətlərin reytinq goumlstəriciləri (BMT 2010)
qrafikdə rəqəmlərlə goumlstərilmişdir Bu doumlvlətlərdən Avs-
traliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccedilernoqoriya (49) Guumlr-
cuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan (109) Toqo (139)
Burundi (166) və digərlərini birləşdirən xəttin yarım-
loqarifmik masştabda duumlz xətt olması onu aşağıdakı
duumlstur ilə ifadə etməyə imkan verir
UumlDM = A exp [ -h b ] (8)
ln UumlDM = lnA ndash h b (81)
Burada A və b sabitlərdir
Əgər bu duumlz xətti ordinat oxunu kəsənə qədər (h=0)
uzatsaq onda ln UumlDM = ln A olar Demək ln A h =0
qiymətinə uyğun gələn adambaşına duumlşən ln UumlDM
goumlstərir Aydındır ki baxdığımız duumlz xəttə paralel bir ne-
ccedilə duumlz xətt ccediləkmək olar Bu xətlərin hər biri ordinat oxunu
muumlxtəlif noumlqtələrdə kəsir Beləliklə A uumlccediluumln muumlxtəlif
qiymətlər alarıq Planetin təbii resursunun məh-dud
olduğunu nəzərə alsaq cəmiyyətin idarə edilməsində o
idarəetmə modelinə uumlstuumlnluumlk verilməlidir ki onun uumlccediluumln
A qiyməti minimum olsun Ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzdə buna
nuumlmunə olaraq Yeni Zelandiyanı goumlstərmək olar Belə ki
bu oumllkədə h= 0093 səviyyəsinə nail olmaq uumlccediluumln adam-
başına cəmi 28 000 USD xərclənir
167
Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına goumlrə pla-
netin UumlDM-i təqribən 78 853 109 USD-dir Yer kuumlrəsi
əhalisinin təqribən 7109 nəfər olduğunu nəzərə alsaq on-
da Yer kuumlrəsində adambaşına duumlşən UumlDM təqribən 11 200
USD olar Bu rəqəm planetin əhalisinin firavanlığını (İPİİ)
071 səviyyədə saxlamağa imkan verər Demək insan
artımı ilə bağlı keccedilirilən həyəcan əbəsdir Sadəcə təbii
sərvətlərdən qənaətlə və elmlə istifadə etmək lazımdır
Şəkil 18-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ccedilernoqoriyada (49) və
Anqoloda (146) adambaşına duumlşən UumlDM eyni olub təqri-
bən 10 000 USD -dir Ancaq firavanlıq qıtlığı Ccedilernoqo-
riyada 023 Anqolada isə 060-dır Demək Anqola da
Ccedilernoqoriya kimi idarəetmə sisteminə malik olsaydı
onda onun əhalisi də Ccedilernoqoriya səviyyəsində yaşaya
bilərdi Şəkil 18-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ccedilernoqoriya və bir
neccedilə doumlvlət (2 3 74 99 109 112 139 166 ) bir xətt
uumlzərində yerləşir Bu doumlvlətlərdən solda bir doumlvlət belə
yoxdur Belə qənaətə gəlmək olar ki bu doumlvlətlərin
idarəetmə sistemi nisbətən optimal olub sağ tərəfdə
yerləşən qonşularına nisbətən daha muumlkəmməldir Bu
doumlvlətlərin doumlvlət maşınlarının faydalı iş əmsalı (fiə)
təqribən eynidir Əgər buumltuumln duumlnya doumlvlətləri eyni
dərəcədə muumlkəmməl idarəetmə sisteminə malik olsaydı
onda buumltuumln oumllkələr ldquo2 ndash 166rdquo xətti boyunca duumlzuumllərdilər
Başqa soumlzlə oumllkələrdə idarəetmə muumlkəmməlləşdikcə
168
noumlqtələr ldquo2 ndash 166rdquo xəttinə doğruuml suumlruumlşərlər Deyilənlərə
əsaslanaraq ldquo2 ndash 166rdquo xəttini ldquoharmonik inkişaf xəttirdquo ad-
landırmaq olar Bu xətt uumlzərində olan doumlvlətlər harmonik
inkişafda olan doumlvlətlərdir Bu doumlvlətləri birləşdirən digər
uumlmumi cəhət doumlvlət mənafeyinin digər mənafelərdən
uumlstuumln olmasıdır Heydər Əliyevin bir kəlamında deyilir
ldquoHəyatda şərəflə şərəfsizliyi şəxsi rifahla ictimai borcu
tamahkarlıqla vicdanlılığı hər bir kəs oumlzuuml seccedilirrdquo ldquo2 ndash 166rdquo xətti
uumlzərində yerləşən doumlvlətlər şərəfi və ictimai borcu uumlstuumln
tutan oumllkələrdir
Duumlnya insan artımı ilə bağlı bir əndişə yaşayır Yer
kuumlrəsi potensialının gələcək nəsillərə ccedilatmayacağı qor-
xusu var Maltusun məşhur fikri tez-tez təkrarlanır
Duumlnyanın kiccedilik bir qrup insan (duumlnya houmlkuməti ma-
sonlar illuumlminati ldquoskull and bonesrdquo Boqema klubu 300-
lərin komitəsi) tərəfindən idarə edilməsi haqqında soumlh-
bətlər gedir kitablar yazılır Ola bilsin ki bunlar var
Ancaq araşdırmalar goumlstərir ki bəşəriyyətin bir ildə hasil
etdiyi UumlDM duumlzguumln və ədalətli xərclənərsə o nəinki 7109
insana hətta ondan dəfələrlə ccedilox insana bəs edər XXI
əsrin əsas paradiqması elmə soumlykənən olmalıdır Əgər hər
qəbul edilən qərar elmi olarsa gələcəyə muumlharibəsiz
dilənccedilisiz gedərik Bu yerdə MƏRəsulzadənin dəyərli bir
kəlamı yada duumlşuumlr ldquoMədəniyyətin amacı idarəetməni elmə
tabe etdirməkdirrdquo Duumlnyanın tarazlığını pozan səhv
169
qərarlardır Elmi qərarlar səhv ola bilməz Səhv qərarların
toumlrəməsi kadr seccedilimi ilə bağlıdır Əgər hər bir oumllkə kadr
seccediliminə ciddi yanaşarsa və məmurları doumlvlət mənafeyini
uumlstuumln tutanların sırasından seccedilərsə gələcəyə rahat getmək
olar
Şəkil 19 İdarəetmə indeksi ilə K faktoru arasında
korrelyasiya
Şəkil 19-da 142 doumlvlətin idarəetmə indekslərinin K
faktorundan asılılığı goumlstərilmişdir İdarəetmə indeksləri
Legatum İnstitutunun wwwprosperitycom saytından goumltuuml-
ruumllmuumlşduumlr Şəkildən goumlruumlnuumlr ki duumlnya doumlvlətlərinin
idarəedilməsində boumlyuumlk pərakəndəlik var Birinci duumlnya
doumlvlətləri uumlccediluumln K 5 ilə 15 idarəetmə indeksləri isə 0 ilə 20
0
20
40
60
80
100
120
140
160
0 5 10 15 20
İDA
RƏ
ETM
Ə İN
DEK
Sİ
K
K-R
Tr
Az
RF
AB
İr
Yn
CA
Bot CcedililiYZ
Nr
Av
AFR
170
arasında dəyişir Bu doumlvlətlərə misal olaraq şəkildə Nor-
veccedil Avstraliya Yeni Zelandiya ABŞ və AFR goumls-
tərilmişdir Yeni Zelandiya bu doumlvlətlər arasında ən yaxşı
Yunanıstan isə pis idarə olunan doumlvlətdir Uumlccediluumlncuuml duumlnya
doumlvlətləri uumlccediluumln K 05 ilə 2 arasında idarəetmə indeksləri
isə 40 ilə 140 arasında dəyişir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki ikinci
duumlnya doumlvlətlərindənTuumlrkiyə və Azərbaycan Rusiya və
İrana nisbətən daha yaxşı idarə olunurlar Botsvana
Cənubi Afrika Respublikası və Kosta -Rikanın
idarəolunması diqqəti cəlb edir Xuumlsusilə Botsvana
idarəetmə indeksinə goumlrə duumlnyada 32-ci Kosta- Rika isə
34 -cuuml yerləri tuturlar Bu oumllkələrdə ruumlşvətin səviyyəsi də
şəkil 15-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ccedilox aşağıdır
Hesab etmək olar ki bu gedişatda inkişafın dina-
mikası ldquobir addım sağa bir addım yuxarı rdquo modeli uumlzrə
baş verir UumlDM -in verilmiş səviyyəsinə uyğun humanitar
toplanan inkişaf edərsə bunun nəticəsində iqtisadi
toplanan təzədən artar İqtisadi toplananın artması oumlz
noumlvbəsində təzədən humanitar toplananı (İPİİ) artırır
Beləliklə UumlDM-in artımı İPİİ-nin İPİİ-nin artımı isə
UumlDM-in artmasına səbəb olar Nəticədə bəşəriyyət Al-
lahabad meqapolisinə doğru uğurla irəliləyər
171
DOumlVLƏT MAŞINININ UumlCcedil STƏKAN
MODELİ
Yaxşı houmlkumət o deyil ki insanları xoşbəxt etmək istəyir o
houmlkumətdir ki buna hər hansı yollarla nail olmağı bacarır
Heydər Əliyev
Boumlyuumlk alman filosofu İohann Herder doumlvləti idarə
edən qurumu maşınla qurğu ilə muumlqayisə etmiş və o
zamandan da ldquodoumlvlət maşınırdquo anlayışından istifadə edilir
Doumlvlət maşınının sonsuz modelini təbiətin oumlzuuml yarat-
mışdır Sadəcə onları goumlruumlb-goumltuumlrmək və həyatda tətbiq
etmək lazımdır İnsanın arzu və istəklərinin ccediloxu poten-
sial şəkildə qara torpaqda var Bəşəriyyət inkişaf etdikcə
insanlar oumlz arzu və istəklərini torpağın potensialı hesabına
oumldəyirlər Misal uumlccediluumln əgər insanın uumlrəyi ldquouumlzuumlmrdquo meyvəsi
istəyirsə qara torpağın uumlzuumlm potensialından istifadə et-
mək uumlccediluumln torpağa ldquouumlzuumlm ccedilubuğurdquo əkmək və zəruri muumlhiti
şəraiti yaratmaq lazımdır Nəticədə ldquouumlzuumlm ccedilubuğurdquo
torpağın ldquouumlzuumlmrdquo potensialını insanın arzusuna ccedilevirər
Əgər uumlrəyimiz bal istəyirsə o potensialı torpaqdan qopar-
maq uumlccediluumln biz ldquoarı pətəyindənrdquo istifadə edə bilərik ldquoArı
pətəyirdquo torpağın bal potensialını bala ccedilevirəcəkdir Belə-
liklə torpağın zuumllal ətir meyvə və digər potensialını
muumlxtəlif ldquoqurğularrdquo vasitəsilə torpaqdan almaq muumlm-
kuumlnduumlr
172
Suumlni obyekt olan avtomaşın muumlhərriki benzinin poten-
sialını insanın suumlrətlə hərəkət etmək arzusuna ccedilevirir
Muumlhərrik potensialı arzuya ccedilevirən qurğudur
Bu təbiət və texnoloji modelləri humanitar sahəyə də
tətbiq etmək olar Həm ayrı-ayrı vətəndaşların həm də
cəmiyyətin qara torpaq kimi muumləyyən potensialı vardır
Doumlvlət həmin potensialı cəmiyyətin arzusuna ccedilevirib
xalqın oumlz istifadəsinə verməyə borcludur Əgər doumlvlət
cəmiyyətdə toplanmış potensialı cəmiyyətin xeyrinə
istifadə edə bilməzsə onda ayrı-ayrı kənar quumlvvələr bu
potensialı cəmiyyətin zərərinə də işlədə bilərlər
ldquoKeccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo 27 kitabımda mexaniki
model olaraq doumlvlət maşını yan-yana qoyulmuş və bir-biri
ilə əlaqədə olan uumlccedil qab ndash uumlccedil stəkan kimi təsəvvuumlr edil-
mişdir Sol stəkana oumllkənin potensialı toumlkuumlluumlr sağ stəkana
xalqın arzusu toplanır Orta stəkan (ldquo uumlzuumlm ağacırdquo ldquoarı
pətəyirdquo ldquoavtomobil motorurdquo kimi) potensialı arzuya
ccedilevirən qurğudur
Doumlvlət maşınının uumlccedil stəkan modeli şəkil 20-də
goumlstərilmişdir 1-ci stəkana təbii sərvətlər insan əməyi və
intellektual potensial toumlkuumlluumlr Uumlccediluumlncuuml stəkana insanın
xoşbəxt yaşamaq və yaradıcı fəaliyyətlə məşğul olmaq
arzuları toplanır İkinci stəkan potensialı arzuya ccedilevirən
qurğudur
27 Əsgərov ŞQ Keccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxış Bakı 1998 səh71 ndash77
173
Sol stəkana nə toumlkuumllməsindən asılı olaraq oumllkələri
təsnifata boumllmək olar O oumllkələr inkişaf etmiş oumllkələr
sayılır ki onlar sol stəkana əsasən intellektual və mədəni
potensial toumlkuumlrlər Belə doumlvlətlərdə UumlDM-in tərkibində
intellektual muumllkiyyətin payı 50-dən ccediloxdur İnkişaf
etməkdə olan oumllkələr isə qarışıq potensialdan ndash həm təbii
sərvətlərdən həm də insan potensialından istifadə edir-
lər Uumlccediluumlncuuml duumlnya oumllkələrində sol stəkana ancaq təbii
resurs toumlkuumlluumlr
Muumlxtəlif doumlvlətlərdə həyat səviyyələri muumlxtəlif ol-
duğuna goumlrə belə nəticəyə gəlmək olar ki reytinqləri
yuumlksək olan oumllkələrin doumlvlət maşını daha muumlkəmməldir
Onun faydalı iş əmsalı boumlyuumlkduumlr ccediluumlnki potensialı arzuya
itkisiz ccedilevirir
Doumlvlət maşınının işləməsində şuumlbhəsiz ki potensial
kimi mədəniyyətdən mentalitetdən də istifadə etmək
olar Yaponiya Danimarka kimi oumllkələrin doumlvlət maşı-
nının işlətdiyi xammal əsasən intellektual potensialdır
Yəni elm və təhsil sisteminin yaratdığı potensialdır
Oumllkədə təhsilin keyfiyyəti aşağı olanda doumlvlət maşınının
fiə da aşağı duumlşər Birinci stəkana nə toumlkuumllməsindən
asılı olaraq doumlvlətlərin inkişafı muumlxtəlif xətt boyunca
gedir Şəkil 13 a-dan goumlruumlnduumlyuuml kimi neftlə zəngin
oumllkələrin inkişafı təbii-tarixi yol keccedilmiş oumllkələrin inki-
şafından anormallığı ilə fərqlənir
174
Şəkil 20 Doumlvlət maşınının uumlccedil stəkan modeli
Bizim oumllkədə sol stəkana toumlkuumllən potensialın tərkibini
axtarıb muumləyyən etmək muumltəxəssislərin qarşısında duran
əsas problemlərdəndir Ccediluumlnki Azərbaycan rəngarəng
potensiala malik oumllkədir Neft pambıq uumlzuumlm 9 iqlim
zonası ucsuz-bucaqsız qumlu-meşəli Xəzər sahili Elmlər
Akademiyası universitetlər mədəni potensial teatrlar
muzeylər sol stəkana toumlkuumllə bilən potensialın tərkib
hissələri ola bilər Goumlruumlnduumlyuuml kimi iqtisadiyyatın
inkişafının məntiqini axtarıb tapmaq asan iş deyildir və elmi
tədqiqatlara soumlykənməlidir Başqa soumlzlə bu işdə elmi
qərar qəbul edilməlidir
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi ccedilox inkişaf etmiş
oumllkələrdə Mi ≫ Mş şərti oumldənilir Bu şərti qorumaq uumlccediluumln
doumlvlət ədalətli və guumlcluuml huumlquq sisteminə malik olmalıdır
Yəni oumllkənin huumlquq sistemi şəxsi mənafeni yox ictimai
mənafeni ciddi qorumalıdır Başqa soumlzlə Roxas demişkən
ldquoqızıl yuumlkluuml eşşək saraya girməməlidirrdquo Bu sahədə
bəşəriyyətin Stalin Trumel və digər ldquodoumlvlət kişilərirdquo
1 2 3
175
nuumlmunələri vardı Deyilənlərə goumlrə Stalin oumlz iş otağında
ccediləkməsini təmir edib Trumelin iş masasının uumlstuumlndə
ldquoBurda dolların houmlkmuuml yoxdurrdquo soumlzləri yazılmışdır Him-
lerin meyitindən corabını ccedilıxaranda onun yamaqlı ol-
duğunu goumlrmuumlşlər Tarixin yaddaşında belə nuumlmunələr
ccediloxdur
Otto fon Bismarkın bir kəlamı ilə bu moumlvzuya son
vermək istəyirəm ldquoPis qanunlarla və yaxşı məmurlarla
oumllkəni idarə etmək muumlmkuumlnduumlr Yox əgər məmur pis-
dirsə ən yaxşı qanunlar belə koumlmək etməzrdquo Bu dəyərli
fikrə ancaq onu əlavə etmək istərdim ki əgər maşın koumlh-
nədirsə onda heccedil nə koumlmək etməz Humanitar texno-
logiya da daim təkmilləşməlidir
176
İDARƏETMƏNİN ACcedilIQ CƏMİYYƏT
MODELİ
Duumlnyada sonuncu insan azad olana qədər
muumlbarizə davam edəcəkdir
Tomas Ceferson
London İqtisadi Məktəbinin pro-
fessoru Karl Reymund Popper elmi
metod və ictimai elmlərin fəlsəfəsinə
dair qlobal və tarixi əhəmiyyətli əsərlər
yazmışdır ldquoElmi biliyin məntiqirdquo və
ldquoAccedilıq cəmiyyət və onun duumlşmənlərirdquo
onun fundamental əsər-lərindəndir O
oumlz fəlsəfi konsepsiyasını tənqidi rasio-
nalizm adlandırmışdır Sosial fəlsəfə
sahəsində KPopper 28 genişmiqyaslı
radikal sosial dəyişikliklərin əleyhinə
olmuş-dur O hesab edirdi ki belə
proyektlər bir qayda olaraq kuumltlənin
yox kiccedilik bir qrupun maraqlarına
uyğundur O cəmiyyətin tədricən dəyi-
şərək quumlsurları aradan goumltuumlrərək inki-
şafının tərəfdarı idi Popper doumlvlət qu-
ruluşunun ən yaxşı forması kimi ldquoAcıq cəmiyyətrdquo ideyasını
muumldafiə edirdi
Onun fikrincə belə cəmiyyətin əsasını doumlvlət struk-
turlarının təkmilləşməsində vətəndaşların aktiv iştirak
28 Пол Оливер 101 ключевая идея философияМосква2001
Karl Reymund Popper
28 iyun 1902-ci ildə
Vyanada anadan
olmuşdur 1994-cuuml
ilin 17 sentyabrında
92 yaşında Londonda
duumlnyasını dəyişmişdir
177
azadlığının təmin edilməsi dayanır Bu zaman sistem bir
doumlvlət liderinin digəri ilə ancaq suumllh yolu ilə əvəz-
lənməsini təmin etməlidir O tolerantlığın və liberializmin
prinsip və tələblərini muumldafiə edirdi
Doğma planetimizin taleyi haqqında dəyərli elmi irs
qoymuş alimlərdən biri də Karl Popperdir O ldquoAccedilıq
cəmiyyətrdquo ideyasının alovlu tərəfdarı və banilərindən
biridir KPopperdən qabaq ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo ideyasını Anri
Berqson irəli suumlrmuumlşduumlr O hesab edirdi ki indiyə kimi
moumlvcud olmuş buumltuumln quruluşlar qapalı cəmiyyət olmuşlar
Bəşəriyyətin tərəqqisi ictimai şuumluru xeyli kamilləşdir-
mişdir İnsanların həm maddi həm də humanitar im-
kanları xeyli yuumlksəlmiş seccedilim imkanları xeyli artmışdır
Bu inkişafın bir dirəniş noumlqtəsi varmı Hara gedir bu
duumlnya ndash tez-tez eşitdiyimiz suallardandır
ABerqson və KPopperin ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo ideyası prof
ƏAbbasovun ldquoAccedilıq cəmiyyətə doğru transformasiyardquo29 məqa-
ləsində geniş təhlil edilmişdir
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquoin əsaslandığı ideya insan zəkasının
guumlcluuml tənqidi potensiala malik olmasıdır Burada fikir
pluumlralizmi muumldafiə olunur stimullaşdırılır və cəmiyyətin
təkmilləşməsinə youmlnəlmiş azadlıqlar muumldafiə olunur dəs-
təklənir O faşizmi kommunizmi və totalitarizmi fərd-
lərin ayrılmaz huumlquqlarını azaltdıqları uumlccediluumln tənqid edirdi
29 ƏAbbasov Accedilıq cəmiyyətə doğru transformasiya ldquoAzərbaycanrdquo qəz
22112009
178
Karl Popper yazırdı ldquoHər halda ağılla zor arasında seccedilim
etməliyik Mən zəkaya inanıram Nəzərə almalıyıq ki buumltuumln
hallarda kobud zorun tətbiqi ndash birbaşa cinayətdir Bir zorakılıq
başqasını doğurur inqilablar inqilabccedilıların oumlzuumlnuuml məhv edir
uumlstəlik ideyaları goumlzdən salır rdquo
KPopperin tarix elminə (tarixizmə) baxışı da maraq-
lıdır O ictimai inkişafda universal qanunauyğunluqların
moumlvcudluğunu inkar edirdi Onun fikrincə bəşəriyyətin
tarixində siyasi hakimiyyətin tarixi muumlhuumlm yer tutur
siyasi hakimiyyətin tarixi isə bəşər tarixi deyildir
KPopperə goumlrə tarix fərdi unikal və təkrarolunmaz
hadisələrin xaosudur Popper tarixi prosesdə iqtisadi
muumlnasibətlərin aparıcı rolu və sosial qanunların fəaliyyəti
haqda marksist təliminə qarşı ccedilıxanların biridir O hesab
edirdi ki buumltoumlvluumlkdə tarixi izah edən heccedil bir qanun ola
bilməz gələcəyi qabaqcadan goumlrmək muumlmkuumln deyildir
KPopperin Hegelə muumlnasibəti ccedilox mənfi olub və onu
totalitarizmin muumldafiəccedilisi kimi ağır soumlzlərlə ittiham edib O
hesab edir ki Hegel Heraklit Platon və Aristotelin ldquoto-
talitarrdquo ənənəsini davam etdirib və bu səbəbdən də ldquoAccedilıq
cəmiyyətrdquoin xain duumlşmənidir Platon doumlvlətə pərəstiş edir
fərdi tam olaraq doumlvlətə tabe etdirir axırıncı isə muumls-
təqilliyini tam itirir O bu fikri əsaslandırarkən Platonu
qapalı cəmiyyətin ideya muumləllifi sayır və onun ldquoheccedil vaxt
heccedil kim ndash nə kişilər nə qadınlar rəissiz qalmamalıdırlarrdquo
179
fikrini ciddi tənqid edir O Hegeli Marksı liberalizmə qaygı
və dəstək vermədiklərinə goumlrə ciddi şəkildə qınayır
Hesab edirəm ki Popper rdquoAccedilıq cəmiyyətərdquo gedən yolun
totalitarizmdən keccedildiyini nəzərə almayıb və bu səbəbdən
də totalitar quruluşun nəzəri əsaslarını yaradanları ciddi
tənqid edirdi KPopper qeyri-standart duumlşuumlnən filosofdur
O nəzəri muumlddəaların elmliyinin meyarı kimi verifika-
siyanı yox falsifikasiyanı uumlstuumln sayırdı O elmi ideyanın
gerccediləkliyini onu təsdiq edən nəticələrlə yox onu inkar
edən faktlarla yoxlamağı uumlstuumln hesab edirdi
Karl Popper həm elmi həm də ictimai-siyasi hadi-
sələrin qarşılıqlı houmlrmət əsasında rassional muumlzakirəsini
problemin həlli uumlccediluumln muumlhuumlm vasitə sayırdı O hesab
edirdi ki sərbəst muumlzakirələr səhvləri yanlışlıqları uumlzə
ccedilıxarır Bu isə səhv nəticələr əsasında qərarların qəbulunu
əngəlləyir
Sonda qeyd edək ki Acıq cəmiyyət kapitalizmin sosia-
lizmlə (və ya əksinə) zənginləşməsi başqa soumlzlə kapita-
lizmlə sosializmin konvergensiyası deyildir Bu cəmiyyət
inkişaf etmiş kapitalizmin son mərhələsidir
Toplumun duumlşuumlncə tərzindən asılı olaraq muumlsbət və
ya mənfi konvergensiya muumlmkuumlnduumlr Bu tezisə inanmaq
uumlccediluumln postsovet doumlvlətlərinin K (UumlDM) asılılığı şəkil 20-
də goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki bir qrup oumllkələr
uumlccediluumln (Estoniya Litva Latviya) muumlsbət yerdə qalan
180
doumlvlətlər uumlccediluumln isə mənfi konvergensiya moumlvcuddur Kndash
uumlmumi mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti mənasını daşı-
dığına goumlrə belə nəticəyə gəlmək olar ki ancaq muumlsbət
konvergensiya Baltikyanı doumlvlətlərdə baş veribdir
Şəkil 21 Postsovet məkanında yaranmış doumlvlətlər
uumlccediluumln
K-nın UumlDM asılılığı Rəqəmlərlə doumlvlətlər goumls-
tərilmişdir 1 -Estoniya 2 -Litva 3 -Latviya 4 ndashRusiy 5 -Belarus 6
-Qazaxıstan 7 -Azərbaycan 8 -Tuumlrmənista 9 -Ukrayna 10 -
Ermənistan 11 -Guumlrcuumlstan 12 -Oumlzbəkistan 13 -Moldova 14 -
Qırğızıstan 15 -Tacikistan
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Tuumlrkmənistana (8) Oumlz-
bəkistana (12) və Rusiyaya (4) aid noumlqtələr anormal
vəziyyətləri ilə diqqəti cəlb edirlər
0
05
1
15
2
25
3
35
4
45
5
0 5000 10000 15000 20000
1
2
3
4 5
7 8
9
15 14 12
6
10
11
1 13
181
ALİ İCMA
Bir hadisənin izahını vermək İrana
şah olmaqdan daha sevinclidir
Demokrit
Pənah Qurbanovun30 konsepsiyası ccedilox sadə və eyni
zamanda muumlkəmməldir O bəşəriyyətin keccedildiyi tarixi yo-
lu 3 doumlvrə boumlluumlr ibtidai icma keccedilid doumlvruuml və ali icma
quruluşu
30 Pənah Qurbanov Həyati occedilerklər Bakı 2010 304 s
HZərdabi adına Gəncə Pedaqoji İnstitutunun
kimya-biologiya fakuumlltəsini (1963) bitirmiş
ADNA-nın muumləllimi kimya elmləri doktoru
Pənah Qurbanov ldquoHəyati occedilerklərrdquo (Yeni fəlsəfi
konsepsiya və ya sivilizasiyanın xilas şansı)
kitabında yazır
Yer qabığının isinməsinin təbii yanğın
hadisələrinin artmasına səbəb olacağı
şuumlbhə doğura bilməz Ehtizaz enerjisi
zəlzələlərin vaxtından əvvəl
yetişməsinə səbəb olur
Bu guumln bəşəriyyətin xilası duumlnyada
ədalətin bərqərar olmasına bağlıdır
Vahid duumlnya əmələ gəldikdə
vətənpərvərlik hissləri daha da
zəifləyəcək və onun yerini uumlmumduumlnya
sevgisi tutacaqdır
Qurbanov
Pənah Abdulla oğlu
1112 1940-cı ildə
Qərbi Azərbayca-
nın Goumlyccedilə mahalın-
da anadan olmuş-
dur 54 2010-cu il
tarixdə Bakıda duumln-
yasını dəyişmişdir
182
Bəşəriyyət milyon il ibtidai icma quruluşunda yarıac
-yarıtox amma huumlrriyyət iccedilərisində yaşamışdır İbtidai
icmada ədalət prinsipi kortəbii houmlkm suumlrmuumlşduumlr İnsan-
lar oumlzuumlnuumlqoruma instinktinin (soumlvqi-təbii) təsiri altında
fəaliyyət goumlstərmişlər Bu quruluşda iqtisadi yuumlksəliş və
ya tərəqqi olmayıbdır İnsanların fəaliyyətinə şuumlur daxil
olduqca şəxsi mənafe meydana gəlmiş və bu əsasda
sonralar quldarlıq feodalizm və kapitalizm quruluşları
ardıcıl şəkildə bir- birini əvəz etmişdir Pənah muumləllim bu
uumlccedil formasiyanı birləşdirərək onu keccedilid doumlvruuml adlandırır
Bu doumlvruumln muumlddəti təqribən 18 min ildir Bu doumlvrdə
fəaliyyətə ağıl qoşulur şəxsi mənafe uumlzə ccedilıxır və ədalət
prinsipi getdikcə zəifləyir Şəxsi mənafe zəminində iqti-
sadiyyat inkişaf edir elm və bəşəri tərəqqi başlayır
Pənah muumləllim hesab edirdi ki keccedilid doumlvruuml bitəndən
sonra Ali icma qurulacaq və insanlar bu ədalətli quru-
luşda daha rahat yaşayacaqlar ccediluumlnki fəaliyyətə ancaq ağıl
goumlstəriş verəcək
Pənah muumləllim BMT-nin AB-nin yaranmasını Ali
icmanın ilk ruumlşeymləri sayır
ldquoGərək hər bir doumlvlət oumlzuumlnuumln iqtisadi və hərbi guumlcuuml ilə
deyil apardığı ədalətli siyasəti ilə oumlyuumlnsuumln ccediluumlnki bu guumln
bəşəriyyətin xilası duumlnyada ədalətin bərqərar olmasına bağlıdır
və yalnız bu yolla bəşəriyyət birləşə və ekoloji fəlakətdən yan keccedilə
bilərrdquo
183
O qeyri-standart duumlşuumlnən alimlərimizdən idi və
hesab edirdi ki avtomobillərin yer qabığına oumltuumlrduumlkləri
ehtizaz enerjisi yerin nuumlvəsinin temperaturunu əlavə 8
dərəcə artırıb Demək moumlvcud qlobal istiləşmə atmosferlə
deyil yerin qabığı ilə bağlıdır Nəticədə buzlaqlar Guuml-
nəşin istisindən uumlstdən yox daha ccedilox altdan əriyir Bu-
xarlanan suyun miqdarı artır və bu sular leysan yağışları
kimi yerə qayıdır və fəlakət mənbəyinə cevrilir Yağın-
tıların oumlzləri ilə su houmlvzələrinə gətirdikləri kuumllli miqdarda
zəhərli atmosfer tullantıları suda yaşayan bioloji varlıq-
ların həyatını zəhərləyərək məhv edir
Doktor Qurbanov bəşəriyyəti Ali icmanın tez yaradıl-
masına səsləyir və deyirdi ki qarşıdan bəşəriyyəti məhv
edəcək fəlakətlər gəlir onun qarşısını ancaq birlikdə
almaq olar Belə fəlakətlərin ən qorxulusunu o ekoloji
fəlakət sayırdı Pənah muumləllim təkidlə ccedilağırır ldquoGəlin keccedilidlə
qurtarıb suumlrətlə Ali icma quruluşunu quraq Necə ki ABŞ və
AB var Onda ədalət prinsipi oumlz guumlcuuml ilə işləyəcəkdir Yer
kuumlrəsində xoşbəxt həyat başlayacaqdırrdquo
Pənah Qurbanovun duumlnyagoumlruumlşuumlnə goumlrə bəşəriy-
yətin Ali icma qurması əslində buumltuumln doumlvlətlərin bir doumlv-
lət halında birləşməsi milli hisslərin soumlnməsi və bəşəri
hisslərin alovlanması deməkdir Demək Pənah muumləllimə
goumlrə bəşəriyyət oumlz inkişafının ali mərhələsinə doğru gedir
184
və sivilizasiyanın oumlnuumlndə sonsuz yolccediluluq durur P Qur-
banovun oumlluumlmuumlndən iki il sonra BMT Baş katibi Pan Gi
Munun da 2012-ci ildə Kopenhagendə ldquoduumlnya houmlkumətirdquo-
nin qurulması zərurətindən danışması Pənah muumləllimin
ideyasının nə qədər aktual olduğunu goumlstərir
Bir şərqli olaraq Pənah Qurbanov həm də şair idi O
oumlz bədii kitablarını Pənah Goumlyccedilə imzası ilə ccedilap etdirirdi
Onun şeirlərində də duumlnyanın taleyi ilə bağlı moumlvzular
uumlstuumlnluumlk təşkil edirdi
Gərək bilsin hamı birləşmək nədir
O həyat uğrunda muumlbarizədir
PQurbanov ldquoHəyatın xilası muumlmkuumlnduumlrrdquo məqa-
ləsində yazırdı ldquoİnsan əvvəl ailələrdə sonralar qəbilələr
doumlvlətlər imperiyalar dinlər ətrafında tədricən boumlyuumlyən
birliklərdə bir araya gəldi Bu guumln o birləşmə estafetinin
sonuncu mərhələsinə ali icmada birləşmək mərhələsinə
başlayır və bu birləşmə labuumldduumlrrdquo
185
HARA GEDİR BU DUumlNYA
Yolumuz duman olmuş yaxşılar yaman olmuş
Haqq bu guumln oumlz haqqını haqsızdan uman olmuş
Hara gedir bu duumlnya
BVahabzadə
Duumlnyanın haradan gəldiyi haqqında fikir demək olar
ki yekdildir Hegelə goumlrə ldquouumlmumduumlnya tarixi Şərqdən
Qərbə doğru irəliləyir ccediluumlnki şuumlbhəsiz Avropa uumlmum-
duumlnya tarixinin yekunu olduğu kimi Asiya onun
başlanğıcıdırrdquo Duumlnyanın bu guumlnuuml məlum Bəs sabahı
Unudulmaz şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə demişkən Hara
gedir bu duumlnya
Şəkil 22 Şəhərlər təbiəti yeyir
186
F Fukuyamaya 31 goumlrə həm Hegel həm də Marks
inanırdılar ki insan cəmiyyətinin təkamuumlluuml sonsuz deyil
və insanların əsas və fundamental dilək və arzuları təmin
edildikdə dayanacaqdır Beləliklə hər iki dahi ldquotarixin
sonunurdquo postulat kimi vermişlər Hegel uumlccediluumln bu liberal
demokratiya Marks uumlccediluumln isə kommunizm cəmiyyəti idi Bu
heccedil də o demək deyil ki təbii həyat tsikli dayanacaq və
doğum həyat oumlluumlm olmayacaq və ya qəzetlər də
məlumatları ccedilap etməyəcəklər Bu o deməkdir ki əsas
məsələlər oumlz həllini tapdığı uumlccediluumln ictimai quruluşun
prinsipləri və institutlarının tərəqqisi dayanacaqdır
Marksın ideyası iflasa uğradı Fəhlə sinfi kapitalistlərin
qəbirqazanı olmadı Demək bəşəriyyət liberal demokratik
prinsiplərlə tarixin sonuna tərəf gedir ldquoBu gedişatın yolu
duumlzduumlrmuumlrdquo sualına şəkil 22-dən təqribən ldquoyoxrdquo cavabı
alırıq
İnsan ictimai inkişafın həm hərəkətverici quumlvvəsi
həm də istifadəccedilisi olduğundan inkişaf o noumlqtəyə tərəf
getməlidir ki həm tərəqqi olsun həm də həyat ləyaqətlə
yaşansın İctimai tərəqqinin son məqsədi firavan həyatdır
BMT-nin yaranma tarixi (2661945) bəşər tarixinin ən
dəyərli səhifələrindəndir Bu tarixdən başlayaraq irqin-
dən rəngindən inancından cinsindən asılı olmayaraq
millətlər gələcəyə bir yerdə getməyə qərar vermişlər
31 FFukuyama Tarixin sonu və axırıncı İnsan Moskva 2010 588 səh
187
Əslində bu qərarın oumlzuuml yeni bir eranın başlanğıcıdır
Duumlzduumlr hal-hazırda BMT elə bir qlobal guumlc sahibi deyil
Qəbul etdiyi qərarların əməl olunmasına ccedilox vaxt guumlcuuml
ccedilatmır Məsələn Qarabağla bağlı qəbul etdiyi qətnamələr
hələ də kağız uumlzərindədir Ancaq tarixin gedişi BMT-ni
guumlc mərkəzinə ccedilevirəcəkdir Bu işin zamana ehtiyacı var
Ccediluumlnki Yer kuumlrəsində qəbul edilən səhv qərarlar və bunun
nəticəsində toumlrəyən boumlhranlar (mənəvi maddi maliyyə
demoqrafik ərzaq ekoloji və s) getdikcə artır
Hər il 15 mln insan acından oumlluumlr 100 mln insan
aclıq şəraitində yaşayır
Bəşəriyyətin əhalisinin 20-i kasıblıqdan aşağı
həddə yaşayır
Ekoloji boumlhran nəticəsində planetimiz total məhv
edilir torpaq məhsuldarlığını itirir
Hava ccedilirklənir sular (okeanlar dəniz və ccedilaylar)
zəhərlənir
Arktikada buzlaqlar suumlrətlə əriyir
Bunların boumlyuumlk bəlalar gətirəcəyi goumlzlənilir Bəzi oumll-
kələrdə sərvətlər talan edilir bəzilərində idarəccedililik guumlnuumln
tələblərinə cavab vermir Bəzilərində idarəedənlərlə ida-
rəolunanlar arasında konsensus yoxdur
Yerdə bir qlobal nizam-intizama ehtiyac duyulur
İnkişafın zamana goumlrə dəyişməsini şəkil 23-dəki kimi
təsəvvuumlr etmək olar İbtidai icma quruluşu (başlanğıcdan
188
A noumlqtəsinə qədər) milyon ildən ccedilox oumlmuumlr suumlrsə də
toplumda şəxsi mənafe olmadığından insanlar ac-susuz
ancaq azad yaşamışlar Nəzərə alsaq ki tərəqqi inkişafın
zamana goumlrə toumlrəməsidir onda ibtidai icma quruluşunda
tərəqqi olmamışdır ccediluumlnki inkişaf olmamışdır A noumlq-
təsindən B noumlqtəsinə kimi P Qurbanova goumlrə bəşəriyyət
keccedilid doumlvruumlnuuml yaşamışdır Cəmiyyət idarəedənlərə və
idarəolunanlara boumlluumlnmuumlşduumlr Bu doumlvr quldarlıq feo-
dalizm və kapitalizmi əhatə edir Bu doumlvruumln muumlddəti
təqribən 18 000 ildir Fəaliyyətə şəxsi mənafe hakim
olduğundan inkişaf yuumlksələn xətlə artmış və bəşəriyyət
tərəqqi etmişdir Alfred Veberə goumlrə bu 18 000 ilin ancaq
6000 ili muumlasir insan tarixidir Bəşər cəmiyyətinin inkişafı
əsasən muumlasir insan tarixindən başlayır Bu muumlddət
ərzində bəşəriyyət inkişaf edərək buguumlnkuuml səviyyəyə
ccedilatmışdır
K Popperin tarixlə bağlı fikirlərinə rəğmən bəşər
tarixi qanunauyğunluqlarla zəngindir Bu tarixdə bə-
şəriyyət vahid proses olan duumlnya tarixinin həm subyekti
həm də obyekti olmuşdur və muumltərəqqi istiqamətdə in-
kişaf edir
B noumlqtəsindən başlayaraq bəşəriyyət formaca accedilıq
məzmunca yeni mədəni səviyyəsi yuumlksək bir icmada ndash
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquodə yaşamağa doğru irəliləyir Duumlşuumlncə
tərzinin yuumlksək həddə ccedilatması səbəbindən bu mərhələdə
189
şəxsi mənafe olmayacaq ancaq hamı ləyaqətlə oumlmuumlr
suumlrəcək Bu mərhələdə inkişaf stabilləşəcək və cəmiyyətdə
tam harmoniya bərqərar olacaq tərəqqi də olmayacaq
ccediluumlnki ona ehtiyac olmayacaqdır Demək bəşəriyyət
Allahabad meqopolisinə doğru irəliləyir
Şəkil 23 İnkişafın zamana goumlrə dəyişməsi
Muumlxtəlif doumlvlətlər bu səfərə muumlxtəlif zamanlarda
ccedilıxıblar Kimi min il oumlncə kimi yuumlz il oumlncə kimi on il əv-
vəl Son məntəqəyə də oumllkələr eyni zamanda yox muumlxtəlif
zamanlarda ccedilatacaqlar Kimi yaxın zamanlarda kimi 50 il
sonra kimi yuumlz il sonra Bu duumlşuumlncə tərzindən asılı
olacaqdır Tez kamilləşənlər son məntəqəyə tez də
ccedilatacaqlar O cəmiyyətləri kamil hesab etmək olar ki onlar
İnkişaf B
A Zaman
190
intellektual təkamuumlluumln uumlccediluumlncuuml ndash elmi mərhələsini yaşa-
yırlar Bu guumlnlərimizdə Norveccedil Avstraliya Yeni Zelan-
diya son məntəqəyə ən yaxın doumlvlətlərdir Bu oumllkələr
insan azadlıqlarının buumltuumln spektrinə insan haq-larına və
demokratiyaya boumlyuumlk oumlnəm verirlər Onları izləmək
vacibdir Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki bu yol sonu
olmayan yoldur Uumlfuumlqə yaxınlaşdıqca uumlfuumlq uzaqlaşdığı
kimi Allahabada yaxınlaşdıqca o da bizdən uzaqlaşacaq
Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev Res-
publika guumlnuuml muumlnasibətilə etdiyi ccedilıxışında (2552012)
demişdir ldquoBiz demokratik inkişafa sadiqik Azərbaycanda
buumltuumln demokratik institutlar fəaliyyət goumlstərir Huumlquqi doumlvlət
quruculuğu sahəsində boumlyuumlk uğurlar vardır Demokratiyanın
inkişafı bizim vəzifəmizdir borcumuzdur Bu ilk noumlvbədə
Azərbaycan xalqına lazımdır Biz bu sahədəki fəaliyyətimizi
kiminsə xoşuna gəlmək uumlccediluumln yox Azərbaycan xalqının rifah
halını yaxşılaşdırmaq və buumltuumln azadlıqları təmin etmək uumlccediluumln
edirik Biz bundan sonra da bu siyasətə sadiq olacağıqrdquo
Goumlruumlnduumlyuuml kimi biz də bu yolun yolccedilusuyuq və
xoşbəxt gələcəyə doğru gedirik
ldquoHarada yerləşir bu məntəqərdquo ndash sualına belə cavab
vermək olar insan potensialının inkişaf indeksi 0 96-dan
ccedilox olan istənilən yerdə istənilən coğrafiyada Bu
coğrafiya uumlccediluumln ən azından K gt 25 olmalıdır
191
Accedilıq cəmiyyətin səciyyəvi cəhətlərini təxminən belə
təsəvvuumlr etmək olar
bull uumlmumi mənafenin şəxsi mənafedən ccedilox uumlstuumln ol-
duğu cəmiyyət kimi
bull fiziki və intellektual potensialını oumlzuumlnə yox ətra-
fına xərcləyən ali insanların yaşayacağı cəmiyyət kimi
bull bir nəfərin bir qrupun yox hamının azad olduğu
cəmiyyət kimi
bull instinkt yox şuumlurla fəaliyyət goumlstərən insan cəmiy-
yəti kimi
bull bir neccedilə nəsil ali təhsilli insanların yaşayacağı
cəmiyyət kimi
bull insan arzu və istəklərinin (bəşəri dəyərlərin) təmin
olunduğu cəmiyyət kimi
bull həm fərd həm də toplum səviyyəsində muumld-
rikliyin kamil duumlşuumlncə tərzinin ziyalılığın houmlkm suumlrduumlyuuml
cəmiyyət kimi
bull azadlığın buumltuumln spektrinin soumlz azadlığının fikir
pluumlralizminin tam bərqərar olduğu cəmiyyət kimi
bull harmoniya və stabilliyin houmlkm suumlrduumlyuuml doumlvlətlər
birliyi kimi
bull stabil inkişafa (yəni zəif tərəqqiyə) malik cəmiyyət kimi
bull intellektual təkamuumlluumln son pilləsini yaşayan yəni
elmi qərarlar qəbul edən cəmiyyət kimi
192
bull izafi var-doumlvlət yığmaq duumlşuumlncəsindən uzaq olan
insanların cəmiyyəti kimi
bull ldquotarixin sonurdquonu yaşayan insan cəmiyyəti kimi
Bu sıranı artırmaq da olar
Ali icma ibtidai icma quruluşu kimi sinifsiz uzun-
oumlmuumlrluuml əhalisi nəsilbənəsil savadlı və azad qərarları elmi
və kamil cəmiyyət olacaqdır
Ali icmaya qədərki doumlvrdə insan oğlu oumlz potensialını
əsasən oumlzuumlnə tərəf istiqamətləndirmişdir Təsəvvuumlr et-
mək olar ki Accedilıq cəmiyyətdə insan oumlz muumlsbət enerjisini
potensialını oumlzuumlnə yox cəmiyyətə və onun uumlzvlərinə tərəf
youmlnəldəcəkdir İqtisadiyyat istehsal uumlzərində ictimai
nəzarət olduğundan ekoloji problem aradan qalxacaqdır
Duumlşuumlncə tərzi kamilləşdikcə ccedilox şeylər dəyişəcək Bu guumln
əgər hər hansı bir məmur cəmiyyətin hesabına varlanmaq
istəyirsə gələcəkdə (K sonsuzluğa İPİİ vahidə yaxın-
laşdıqca) əks proseslər muumlşahidə ediləcəkdir Şuumlbhə yox-
dur ki faktor K boumlyuumlk qiymətə a vahidə yaxınlaşdıqca
məmurlar və digər vətəndaşlar oumlzlərinin artıq vəsaitini və
muumllkuumlnuuml koumlnuumllluuml olaraq cəmiyyətə qaytaracaqlar
Duumlnya K Popperin Accedilıq cəmiyyətinə P Qurbanovun
Ali icmasına Pan Ge Munun ldquoDuumlnya houmlkumətinərdquo doğru
gedir Bu gediş tarixi gedişdir və alternativi yoxdur
Guumlndə bir guumln ildə bir il buumltoumlvlikdə bir oumlmuumlr (şəkil 24)
yaşamağımızın mənası bundan ibarətdir ki hər kəs bu
tarixi gedişə oumlz toumlhfəsini versin İnsan bədəninin buumltuumln
193
uumlzvləri vahid bir məqsədə ndash insanı yaşatmağa qulluq
etdiyi kimi buumltuumln insanlar da vahid bir məqsədə ndash xoşbəxt
cəmiyyət yaratmağa ccedilalışmalıdırlar Hər bir insanın
missiyası bu işə oumlz toumlhfəsini verməkdir
Oumllməz Səməd Vurğunun ldquoBir yandan boşalır bir yandan
dolur sirrini verməyir sirdaşa duumlnyardquo misralarindaki sirr
bundan ibarətdir ki insan oumlzuumlnə yox tərəf- muumlqabilinə
ətrafa oumlz toumlhfəsini verməlidirBəşəriyyəti duumlz yoldan
haqq yoldan bəzən sapdırmaq muumlmkuumln olsa da cəmiyyət
muumltərəqqi istiqamətdə inkişaf edir və bu inkişaf qaccedilılmaz
olduğundan qanunauyğun xarakter daşıyır Neqativ yuumlk-
lənmiş insanlar ancaq inkişafı ləngidə bilərlər Belə ne-
qativ ruhlu insanların fəaliyyətlərinin əsas səbəbi quumlsurlu
duumlşuumlncə tərzidir daha accedilıq desək şəxsi mənafeyə alu-
dəccedililik və gələcəyi goumlrməməkdir Əminliklə demək olar
ki tam alitəhsilli insanların Accedilıq cəmiyyətində bunlar
olmayacaq Faktor K artdıqca ku-kuli-klanlar kimi skin-
hedlər də narkobaronlar da və digər mənfi uumlnsuumlrlər də
oumlz-oumlzuumlnə sıradan ccedilıxacaqlar Accedilıq cəmiyyətə yaxınlaş-
dıqca insanların həm cəmiyyətdaxili həm də doumlvlətlər-
arası qəbul etdikləri qərarlar elmi olacaqdır
Boumlyuumlk Nizaminin minillik məsləhəti
Quumlvvət elmdədir başqa cuumlr heccedil kəs
Heccedil kəsə uumlstuumlnluumlk eyləyə bilməz
ndash həyatda hamı tərəfindən qəbul ediləcəkdir
194
Şəkil 24 Bir yandan boşalır bir yandan dolur
Elmə əsaslanan duumlz qərarlar qəbul etməklə xoşbəxt
gələcəyə doğru gedir bəşəriyyətin bu karvanı
Sonda qeyd edim ki Ali icmada şəxsiyyətin cəmiy-
yətdə rolunun azalacağı ehtimal olunur Ccediluumlnki cəmiy-
yətdaxili və doumlvlətlərarası ccediloxlu ziddiyyətlər aradan ccedilıx-
dığına goumlrə muumldrik padşaha sərkərdəyə peyğəmbərə
ehtiyac olmayacaq
195
SONUNCU PEYĞƏMBƏR ndash
HƏZRƏTİ MƏHƏMMƏD
Buumltuumln din xadimləri hesab edirlər ki Həzrəti Mə-
həmməd Allahın seccedildiyi sonuncu peyğəmbər və ldquoQurani-
Kərimrdquo isə Allahın yerə goumlndərdiyi sonuncu kitabdır Bu
faktlar təbii olaraq sual doğurur 124 min peyğəmbərin
sonuncusunun Hz Məhəmmədin olmasını necə izah
etmək olar
Bu suala mənafelərin muumlbarizəsi fonunda cavab
vermək olar Hz Məhəmməd peyğəmbərin əsas vəzi-
fələri (Allahın əmrlərini bildirmək insanların iccedil aləmini
təmizləmək kitab və hikmət oumlyrətmək) ilə bərabər həm
də şəxsi mənafenin hakim olduğu bir zamanda ictimai
mənafenin qoruyucusu missiyasını yerinə yetirmişdir Bu
tezisi onun həyat tərzi təsdiq edir
Peyğəmbərlə bağlı hədislərin birində deyilir rdquoBir guumln
Peyğəmbər kasıblara paylamaq uumlccediluumln qurban kəsir Xanımı Ai-
şədən soruşur ldquoQurbanı payladınmırdquo Xanımı cavab verir
rdquoHamısını payladım bizə qoyunun bir kuumlrəyi qaldı rdquo Pey-
ğəmbər deyir ldquoYox buumltuumln payladıqların bizə qalıb payla-
madığın bizimki deyilrdquo
Misaldan goumlruumlnuumlr ki Peyğəmbər duumlşuumlncəsində icti-
mai mənafeyə necə yuumlksək dəyər verilir Bu duumlşuumlncə
gələcək nəsillər uumlccediluumln bir nuumlmunə olmuşdur Bəşəriyyət
196
inkişaf etdikcə ictimai mənafe şəxsi mənafeni uumlstələdi-
yindən HzMəhəmməddən sonra daha noumlvbəti pey-
ğəmbərə ehtiyac qalmır Ccediluumlnki Ali icmada peygəmbər
vəzifələrini hər bir fərd kənar subyektin (peyğəmbərin)
koumlməyinə ehtiyac olmadan oumlzuuml edəcəkdir Buna goumlrə də Həzrəti Məhəmməd bəşəriyyətin sonuncu peyğəmbərdir
197
FİRAVANLIĞA GEDƏN YOL
Nə uumlccediluumln birlikdə barış və uyğunlaşma iccedilində yaşa-
mayaqHamımız eyni ulduzlara baxırıq eyni planetin
uumlzərindəki yol yoldaşlarıyıq və eyni səmanın altında yaşayırıq
Aunius Aurelius Simachus
Gələcəyə səfərə ccedilıxmış duumlnya doumlvlətlərinin karvanı
hara gedir ndash sualına Məhbub uumll Həqin cavabı qısa
olmuşdur ldquoXoşbəxt gələcəyə doğrurdquo Doktor Həqin əmin-
liyinin səbəbi nədir Belə bir deyim var ldquoGələcəyimiz
keccedilmişimizdirrdquo Keccedilmişimizdə gələcəyimiz haqda bir
işarə əlamət məlumat varmı
Bəşəri makroiqtisadi goumlstəricilərin yeni meyar olan K
faktorundan asılılıqlarının oumlyrənilməsi və tədqiqatların
nəticələrinin qrafik təsviri yeni ideyalar baxışlar soumly-
ləməyə imkan verir Bu baxışların əsasında yeni qanuna-
uyğunluqlar muumləyyən etmək muumlmkuumlnduumlr Bu qanuna-
uyğunluqlar duumlnya doumlvlətlərinin inkişafının dinamikasını
proqnozlaşdırmağa duymağa və bir ccedilox suallara cavab
verməyə imkan verir
1 Bəşəriyyət inkişaf etdikcə insani fəaliyyətdə instinkt
fəaliyyət azalır şuumlurlu fəaliyyət artır
Bu guumln bizim fəaliyyətimizdə həm instinktin həm də
şuumlurun payı var Tarixin sonunda (K faktorunun boumlyuumlk
198
qiymətlərində) buumltuumln fəaliyyət instinkt yox şuumlurlu
olacaqdır
Hal- hazırda duumlnya intellektual cəhətdən ccedilox inkişaf
etmişdir Bu intellektual səviyyə insani fəaliyyəti youmlnəl-
dir Ayzek Zinqerin ldquoMən oumlz sağlamlığım xətrinə yox
heyvanların sağlamlığı xətrinə vegetarian oldumrdquo ndash fikri
fəaliyyətdə şuumlurun dominant olduğunu goumlstərir İnsanlar
oumlzuumlnuumltəkminləşdirərək gələcəyə doğru gedirlər Bu
prosesində boumlyuumlk hikmət və gizli potensial vardır
2 Bəşəriyyət tərəqqi etdikcə formasiyalar bir- birini
əvəz etdikcə uumlmumi mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artır
Bu artım bəşəriyyətin xoş gələcəyə getməsinə əsas verir
Bu qanundan toumlrəyən və praktiki əhəmiyyət kəsb
edən nəticə ondan ibarətdir ki idarəetməyə şəxsi mənafe
yox ancaq uumlmumi mənafe daşıyıcıları cəlb edilməlidir
Bəşəriyyət qapalı cəmiyyətlərdən Acıq cəmiyyətə keccedil-
dikcə insan oğlu malik olduğu fiziki və əqli potensialı oumlzuumlnə
yox cəmiyyətə sərf edir Yəni insani fəaliyyətin tətbiq ob-
yektini dəyişir Tarix boyu insan oumlz guumlcuumlnuuml və po-
tensialını əsasən oumlzuumlnuumln və nəslinin xoşbəxtliyinə sərf
etmişdir ldquoTarixin sonunardquo (Fukuyamanın anlamında)
yaxınlaşdıqca insan oumlz xoşbəxtliyi naminə tədricən bu
enerjini ətrafa cəmiyyətə youmlnəldir Tarixin muumlxtəlif
doumlvrlərində bu haqda xoş sədalar var bu səsləri eşidək
199
a) Platona goumlrə başqalarının xoşbəxtliyinə ccedilalış-
maqla insan oumlz xoşbəxtliyini tapar
b) Pifaqora goumlrə xoşbəxtlik tək adam işi deyil
xoşbəxlik ən azından iki nəfərin işidir
c) Ccedilarlz Dikkensə goumlrə digərlərinə həsr edilən guumln
sənin uumlccediluumln itirilmiş guumln deyil
ccedil) insan oumlz saccedilından tutub ayaqlarını yerdən uumlzə
bilməz Amma başqasının saccedilından tutub ayağın yerdən
uumlzə bilər
Demək hər bir insan malik olduğu potensialı oumlzuumlnə
yox cəmiyyətə ətrafdakılara xərcləyəndə daha xoşbəxt
olur Bir cox zəngin və dəyərli insanlar islam mədəniy-
yətinin əsas muumlddəalarından olan ldquoSərvətlərin yığdığın
qədər deyil verdiyin qədərdirrdquo muumlddəasını rəhbər tu-
taraq oumlz varidatlarını muumlkafatlar şəklində parlayıblar
Alfred Nobel Templton Holher Kraford Cozef Plutser
və digərləri milyonlarla oumlccediluumllən var-doumlvlətlərinin muumlkafat
şəklində cəmiyyətə qaytarılmasını vəsiyyət etmişlər Bu
insanların varisləri bu pulları banklarda saxlamaqla yox
muumlkafat şəklində paylamaqla daha xoşbəxtdirlər
3 Bəşər oumlvladının humanitar (mədəni ) səviyyəsi yuumlk-
səldikcə duumlşuumlncəsi kamilləşir və qəbul etdiyi qərarlar elmi və
ya İlahi olur
Qəbul edilən qərarların mədəni səviyyədən asılılığına
ilk dəfə Volfqanq Goumlte diqqət yetirmişdir ldquoMədəniyyətin
200
alccedilaq səviyyəsində milli nifrət guumlcluumlduumlr və barışmazdır Ancaq
elə bir səviyyə var ki o tamam yox olur hansı ki qonşu xalqın
xoşbəxtliyi və faciəsi oumlzuumlnuumlnkuuml kimi qəbul edilirrdquo Bu səbəbdən
də XX əsrdə iki Duumlnya muumlharibəsindən keccedilmiş
avropalılar bu guumln iki Avropa doumlvləti arasında muumlha-
ribəni vətəndaş muumlharibəsi hesab edirlər Bu Avropada
mədəniyyətin suumlrətlə inkişafının nəticəsidir ABŞ-ın
keccedilmiş prezidenti Con Kennedi bu fikrin masştabını bir az
da genişləndirmişdir ldquoYa insanlar muumlharibə ilə qurtara-
caqlar ya da muumlharibə insanlarlardquo Şuumlkuumlrlər olsun ki insan-
lar muumlharibə ilə qurtarmaq uumlzrədirlər
4 Bəşəriyyət inkişaf etdikcə bir nəfərin azadlığından
hamının azadlığına gedir və insanlar duumlnya malından doyur
İlk baxışda inanılmaz goumlruumlnən bu muumlddəanı da
təsdiqləyən ccediloxsaylı tarixi fikirlər var
a) eramızdan 8 əsr əvvəl yaşamış Homer ldquoİnsan hər
şeydən yuxudan və şirin sevgidən doyurrdquo ndash fikrini soumlylə-
mişdir
b) sevimli peyğəmbərimiz Həzrəti Məhəmməd ldquo İki
şəxs doymaq bilməz elm təşnəsi və duumlnya (malı) hərisirdquo Bu
fikrə rəğmən Həzrəti Məhəmmədin oumlzuuml duumlnya malından
doymuş bəşər oumlvladı idi
c) a(K) asılılığından (şəkil 5a) goumlruumlnuumlr ki K art-
dıqca a da artır Bunun uumlccediluumln uumlmumi mənafe (Mi) şəxsi
mənafedən (Mş) uumlstuumln olmalıdır Qrafik goumlstərir ki
201
fəaliyyətdə şuumlur artdıqca insan duumlnya malından doyur
Demək duumlnya malına hərislik instinktlə bağlıdır
ccedil) Brayan Treysiyə 32 goumlrə Amerika cəmiyyətində
təqribən 20 milyon milyoner var İqtisadi azadlıq əldə
etdikdən sonra onlar artıq varlanmaq daha ccedilox işləyib
(guumlndə 8 saat yox 10 saat) daha ccedilox pul qazanmaq
istəmirlər Sağlamlıqlarını daha vacib sayırlar
Firavan yaşama arzusu bəşəriyyətin tarixi qədər
qədimdir Bəşəriyyət bu arzuya tərəf getməklə inkişaf
edir Bu deyilənlər kifayətdir hesab edək ki bəşəriyyət
xoş gələcəyə Haqq yolu ilə gedir Allahın nəzərdə tutduğu
niyyət bəd ola bilməzdi
Sonda bu deyilənlərə praktik dəstək verən bir rəva-
yətdən istifadə etmək istəyirəm
Bir ana səhər yeməyinə uumlccedil yumurta bişirir və hər oumlvladına
bir yumurta verir Oumlvladlardan biri
ndash Anacan bəs sən nə yeyəcəksən
ndash Narahat olmayın əzizlərim mən bir şey tapıb yeyərəm
ndash Yox ana belə olmaz Mən oumlz payımı sənlə boumlləcəyəm ndash
deyir uşaqların biri və boumlluumlr
Digər uşaqlar da oumlz paylarının yarısını analarına verirlər
və ananın payı daha ccedilox olur
Ana -bala muumlnasibəti instinkt-şuumlur səviyyəsində olan
muumlnasibətdir Bu muumlnasibətdə də xoşbəxtlik potensialı
32 Brayan Treysi Измени мышление ndash и ты изменишь свою жизнь Минск
2006
202
var Ana balanın xoşbəxtliyini istər və ona ccedilalışar Bala
boumlyuumlyuumlb mənsəb sahibi olanda ananın xoşbəxtlik
borcunu qaytarmalıdır Onda ana da xoşbəxt olar
Bu deyilənlərdən bəzi praktiki nəticələr almaq olar
Nəticə I Ailə xoşbəxtliyinin resepti Ailə subyektlərinin
hər biri oumlzuumlnuumln yox tərəf- muumlqabilinin xoşbəxtliyinə
ccedilalışmalıdır Yəni ər və arvad oumlzlərinin yox ər arvadın
arvad ərin xoşbəxtliyinə ccedilalışanda ailə daha xoşbəxt olar
Nəticə II Dostluqda xoşbəxtlik potensialı var Dost-
luq təmənnasız olanda xoşbəxtliyin səviyyəsi daha
yuumlksəlir Yəni dostların hər biri oumlzuumlnuumln yox tərəf-muuml-
qabilinin xoşbəxtliyinə ccedilalışarsa oumlzuuml də xoşbəxt olar
203
SON SOumlZ
Bəşəriyyətin tarixi karvanı Şərqdən başlayaraq Qərbə
tərəf gedir Yəqin ki ldquotarixin sonurdquo da Allahabadda
qurtaracaqdır ldquoTarixin sonundanrdquo sonra başlayan yeni
tarixə ilk olaraq planetimizin ən ccedilox inkişaf etmiş oumllkə-
lərinin (Norveccedil Avstraliya Yeni Zelandiya və digərləri )
daxil olacaqlarını guumlman etmək olar Bu tarixin də
muumlddəti yəqin ki ibtidai icma quruluşunda olduğu kimi
sonsuz olacaqdır Ccediluumlnki bu quruluşda da şəxsi mənafe
olmayacaq və fəaliyyətə daim şuumlur nəzarət edəcəkdir
Araşdırmalar goumlstərir ki bəşəriyyətin (və ya doumlvlətin)
inkişafı ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətindən
asılıdır Bu nisbət artdıqca əvvəla bəşəriyyət oumlz inkişafının
ali səviyyəsinə (məqamına) doğru təkamuumll edir və bu oumlzuuml-
nuumlmuumldafiə instinktinin təsiri altda baş verir Nəticədə
bəşəriyyət keccedilmişdən gələcəyə həm varlanaraq həm də
kamilləşərək gedir Duumlşuumlncə kamilləşdikcə insan oğlu
məxsusi yaşama potensialını əsasən oumlzuumlnə (yaxınlarına)
yox cəmiyyətin ehtiyacına youmlnəldir Bəşər tarixinin
inkişafının ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətindən
asılılığına baxdıqda onun iki doumlvrə boumlluumlnduumlyuumlnuuml gouml-
ruumlruumlk
a) şəxsi mənafenin uumlstuumln olduğu başlanğıc tarixi doumlvr
b) ictimai mənafenin uumlstuumln olduğu son tarixi doumlvr
204
Şəxsi mənafenin hakim olduğu doumlvr padşahların
kralların zorun fiziki guumlcuumln hakim olduğu doumlvrduumlr Bu
doumlvr dar ağacı boyun koumltuumlyuuml muumlharibələr uumlsyanlar
inqilablar kimi məşəqqətli hadisələrlə zəngindir Bu doumlv-
ruumln quumlsuru ilə bərabər uğuru da ccedilox olmuşdur Bəşə-
riyyət oumlz maddi və əqli inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə
goumlrə məhz bu doumlvrə borcludur Şəxsi mənafe və oumlzuumlnuuml-
qoruma instinkti bu doumlvruumln hərəkətverici quumlvvəsi olmuş
və bu zəmində doumlvlətlər insanlar varlanmış elm mədə-
niyyət inkişaf etmişdir Bu doumlvrdə ictimai mənafenin rolu
zəif olmuş əsasən peyğəmbərlər xalq qəhrəmanları
tərəfindən qorunmuşdur Bu doumlvr tarixin başlanğıcından
bu guumlnuumlmuumlzə qədərki doumlvruuml əhatə edir
Uumlmumi mənafenin hakim olduğu doumlvrdə uumlmumi
mənafe şəxsi mənafeni şuumlurlu fəaliyyət instinkt fəaliyyəti
uumlstələyir və insanların duumlşuumlncəsi kamilləşir Oumlzuumlnuumlmuuml-
dafiə instinktinin rolu azalır insanları muumlkəmməl huumlquq
sistemi qanunlar qoruyur Ədalətli padşaha qoşuna
sərkərdəyə yeni peyğəmbərə ehtiyac qalmır Uumlmumi
mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti 10 dəfədən ccedilox olan
doumlvlətlər bu doumlvruuml bu guumlndən yaşayırlar Hesab etmək
olar ki bu doumlvr oumlz başlanğıcını Məhəmməd peyğəmbərin
doumlvruumlndən goumltuumlruumlr ccediluumlnki bu doumlvrdə ictimai mənafeni
qorumaq doumlvlət siyasəti səviyyəsinə qalxmışdır Bu doumlvr
XX əsrin ortalarından demokratik duumlşuumlncə bərqərar
205
olduqca genişlənir ldquotarixin sonunardquo qədərki və ondan
sonrakı doumlvrdə hakim moumlvqeyə malik olacaqdır Araş-
dırmalar goumlstərir ki Maltusun nəzəriyyəsindən təşvişə
duumlşmək əsassızdır Əvvəla ona goumlrə ki planetin po-
tensialı ccediloxdur İkincisi insanın oumlzuuml də boumlyuumlk potensiala
malikdir Uumlccediluumlncuumlsuuml cəmiyyətlər tam alitəhsilli insan-
lardan təşkil olunduğundan gələcək insanların duumlşuumlncəsi
Maltus doumlvruumlnə nəzərən daha kamil duumlşuumlncəli olacaqdır
Uumlstəlik əhalinin maddi mədəni və intellektual səviy-
yələrində qıtlıq olmayacaqdır
Bəşəriyyətin karvanı bir nəfərin azadlığından hamı-
nın azadlığına tərəf ağlın uumlstuumlnluumlyuuml ilə yol gedir Boumlyuumlk
Nizaminin dediyi kimi bu tarixi yolun sonunda hamının
azadlığı gəlir Stiv Cobsun vəsiyyətinə goumlrə hər kəs bu
gedişata oumlz toumlhfəsini verməlidir
Bir guumln Diogendən soruşurlar
ndash Haralısan
ndash Mən duumlnya vətəndaşıyam ndash cavabını verir
Hesab etmək olar ki Diogen 2500 il qabağı goumlrə
bilmişdi Doumlvlətlərin vahid bir houmlkumət halına gələcəyi
indi geniş muumlzakirə edilir Boumlyuumlk ehtimalla demək olar ki
gələcəkdə hamı duumlnya vətəndaşı olacaqdır
Hər bir karvanın ideya muumləllifi və sarvanı olduğu
kimi bu karvanın ideya muumləllifi cənab Haqq sarvanı hələ
ki Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyadır Bəşəriyyəti
206
xoşbəxt gələcəyə aparan bu karvanın ardınca su ataraq
oxuculara duumlşuumlncələrini kamilləşdirərək xoşbəxt gələcəyə
doğru inamla irəliləmək arzu edirəm
ƏLAVƏ 1
DUumlNYA DOumlVLƏTLƏRİNİN BƏZİ
MAKROİQTİSADİ
GOumlSTƏRİCİLƏRİ ( BMT 2010)
Rey
tin
q
Oumllkə İPİİ
K
Fakt
or
UumlDM
$ada
m
Adam
başına
istehl
olun
enerji
kvsaa
t
adam
mt NN
Orta
oumlmuuml
r
uzu
nl
LL
il
Ruumlşv
ət
inde
ksi
(2012
)
2 3 4 5 6 7 8 9
1 Norveccedil 0938 151 59100 25855 81 9
2 Avstraliya 0937 149 41 300 9700 158 82 88
3 Y
Zelandiya 0907 97 28 000 171 81
95
4 ABŞ 0902 92 47 400 12360 145 80 71
5 İrlandiya 0895 85 37 600 178 80 75
6 Linxtenştey
n 0891 82
122 10
0 95 80
7 Niderland 0890 81 40 500 7410 80 89
8 Kanada 0888 79 39 600 15420 81 87
9 İsveccedil 0885 77 39 000 14400 107 81 93
10 Almaniya 0885 77 35 900 6700 18 80 80
11 Yaponiya 0884 76 34 200 7200 188 83 80
12 Koreya
Respub 0877 71 30 200 7740 24 80
54
207
13 İsveccedilrə 0874 69 47 400 7970 181 82 88
14 Fransa 0872 68 33 300 6800 203 82 70
15 İsrail 0872 68 29 500 6200 172 81 58
16 Finlandiya 0871 675 35 300 16160 159 80 94
17 İslandiya 0869 663 38 400 82 83
18 Belccedilika 0864 62 37 900 126 80 75
19 Danimarka 0866 646 37 000 79 94
20 İspaniya 0863 63 29 500 5990 13 81 62
21 Honq Konq
(Ccedilin) 0862 625 45 600 825
84
22 Yunanıstan 0855 59 30 200 101 80 34
23 İtaliya 0854 57 30 700 5220 104 814 39
24 Luumlksembru
q 0852 57 81 800 131 80
85
25 Avstriya 0851 57 40 300 129 80 78
26 Birləşmiş
Krallıq 0849 56 35 100 5540 201 80
78
27 Sinqapur 0846 55 62 200 5850 195 81 92
28 Ccedilexiya 0841 52 25 600 173 77 44
29 Sloveniya 0828 481 28 400 171 79 59
30 Andorra 0824 468 81
31 Slovakiya 0818 45 22 200 5300 186 75 4
32 BƏƏ 0815 44 40 200 14350 172 78 68
33 Malta 0815 44 25 100 121 80 56
34 Estoniya 0812 432 19 000 74 64
35 Kipr 0810 426 21 000 15 80 63
36 Macarıstan 0805 413 19 000 106 74 46
37 Bruney
Daruumlssəlam 0805 413 50 300 101 77
52
38 Qatar 0803 408 145 30
0 76
72
39 Behreyn 0801 403 40 400 79 51
40 Portuqaliya 0795 39 23 000 4590 117 79 61
41 Polşa 0795 39 18 800 3390 110 76 55
42 Barbados 0788 372 21 700 135 78 78
43 Bahama 0784 363 28 600 158 74 73
44 Litva 0783 361 15 900 97 72 48
208
45 Ccedilili 0783 361 15 500 3100 262 79 72
46 Argentina 0775 34 14 700 2470 148 76 3
47 Kuumlveyt 0771 337 51 700 91 80 46
48 Latviya 0769 333 14 500 128 73 42
49 Ccedilernoqoriya 0769 333 9 900 75 4
50 Rumıniya 0767 33 11 500 2300 163 73 36
51 Xorvatiya 0767 33 17 500 173 77 4
52 Uruqvay 0765 326 13 600 155 77 7
53 Liviya 0765 308 13 800 3450 75 2
54 Panama 0765 308 12 700 242 76 33
55 Səudiyyə
Ərəbistanı 0752 303 24 200 6420 73
44
56 Meksika 0750 3 13 800 1620 28 77 3
57 Malayziya 0744 29 14 700 3500 175 75 43
58 Bolqarıstan 0743 289 12 800 4060 161 74 33
59 Trinidad və
Tobaqo 0736 279 22 100 172 70
32
60 Serbiya 0735 28 11 000 3390 74 33
61 Belarus 0732 273 13 400 3220 70 24
62 Kosta-Rika 0725 264 11 400 19 79 48
63 Peru 0723 261 9 200 990 209 74 34
64 Albaniya 0719 26 8 000 77 31
65 Rusiya 0719 26 15 900 7160 67 24
66 Qazaxıstan 0714 25 12 500 4700 65 27
67 Azərbaycan 0713 248 11 000 1980 71 24
68
Bosniya və
Herseqovin
a
0710 245 6 600 76
32
69 Ukrayna 0710 245 6 700 2950 69 23
70 İran 0702 236 11 200 2030 20 72 27
71 Makedoniy
a 0701 235 9 400 75
39
72 Mauritius 0701 235 13 500 217 72
73 Braziliya 0699 232 10 900 2065 23 73 38
74 Guumlrcuumlstan 0698 23 4 800 125 72 41
75 Venesuela 0696 229 12 600 2820 162 74 19
76 Ermənistan 0695 228 5 800 1460 74 26
209
77 Ekvador 0695 228 7 800 1090 226 75 27
78 Beliz 0694 227 8 400 245 77
79 Kolumbiya 0689 22 9 800 834 294 73 34
80 Yamayka 0688 221 8 400 295 72 33
81 Tunis 0683 215 9 500 1131 173 74 38
82 İordaniya 0681 213 5 300 1650 122 73 45
83 Tuumlrkiyə 0679 212 12 300 2690 72 42
84 Əlcəzair 0677 21 7 400 812 989 73 29
85 Tonqa 0677 21 6 300 72 31
86 Fici 0669 202 4 300 261 69
87 Tuumlrkmənist
an 0669 202 7 400 2540 65
16
88 Dominikan
Respub 0663 197
8 600
10500 1260 196 73
26
89 Ccedilin 0663 197 7 400 2550 183 74 36
90 Salvador 0659 193 7 300 760 333 72 34
91 Şri-lanka 0658 192 4 900 225 74 33
92 Tailand 0654 19 8 700 2120 212 69 34
93 Qabon 0648 184 14 600 36 61 3
94 Surinam 0646 182 9 900 132 69 3
95 Boliviya 0643 18 4 800 470 25 66 28
96 Paraqvay 0640 178 4 900 1340 166 72 22
97 Filippin 0638 176 3 500 480 337 72 26
98 Botsvana 0633 172 13 100 254 56 61
99 Moldova 0623 165 2 500 69 29
100 Monqolusta
n 0622 164 3 300 316 67
27
101 Misir 0620 163 6 200 720 219 71 29
102 Oumlzbəkistan 0617 161 3 100 1400 68 16
103 Mikroneziy
a 0614 69
104 Guyana 0611 6 800 256 68 25
105 Namibiya 0606 154 6 900 294 62 44
106 Honduras 0604 152 4 200 630 233 73 26
107 Maldiv 0602 151 4 500 133 72 25
108 İndoneziya 0600 15 4 300 500 214 72 3
109 Qırğızıstan 0598 149 2 200 1640 68 21
210
110 Cənubi
Afrika 0597 148
10 700
4360 52
41
111 Suriya 0589 143 4 800 75 26
112 Tacikistan 0580 138 2 000 2400 222 67 23
113 Vyetnam 0572 13 3 100 870 209 75 29
114 Marokko 0567 131 4 900 299 72 34
115 Nikaraqua 0565 130 2 900 450 292 74 25
116 Qvatemala 0560 127 510 294 71 27
117 Ekvatorial
Qvineya 0538 116 37 900 545 51
19
118 Cape Verde 0534 114 244 72
119 Hindistan 0519 110 3 400 470 407 64 31
120 Timor 0502 101 2 600 374 62 24
121 Svazilend 0498 099 4 500 324 47 31
122 Laos 0497 099 2 400 280 66 22
123 Solomon
adaları 0494 098 2 800 67
27
124 Kamboca 0494 098 2 000 90 485 62 21
125 Pakistan 0490 096 2 400 410 407 67 25
126 Konqo 0489 096 4 200 51 54 22
127 Sao Tome
və Principe 0488 095 308 66
3
128 Keniya 0470 089 1 600 120 465 56 22
129 Banqladeş 0469 088 1 700 130 437 67 27
130 Qana 0467 088 1 600 240 322 57 39
131 Kamerun 0460 085 2 300 250 52 25
132 Myanmarа 0451 082 288 63 15
133 Yəmən 0439 073 2 600 64 21
134 Benin 0435 077 1 600 446 62 3
135 Madaqaskar 0435 077 1 000 50 472 61 3
136 Mavritaniya 0433 076 2 100 372 57 24
137 Papua-Yeni
Qvineya 0431 076 2 500 400 62
22
138 Nepal 0428 075 80 378 68 22
139 Toqo 0428 075 900 100 376 63 24
140 Komor 0428 075 1 000 302 66
141 Lesoto 0427 075 1 700 37 46 35
211
142 Nigeriya 0423 073 2 400 120 463 48 24
143 Uqanda 0422 073 1 200 60 499 54 24
144 Seneqal 0411 070 1 900 110 364 56 29
145 Haiti 0404 068 1 200 62 18
146 Anqola 0403 068 8 700 160 48 2
147 Cibuti 0402 067 2 800 56 3
148 Tanzaniya 0398 066 1 500 70 522 57 3
149 Kot de Sahil 0397 066 1 800 419 58
150 Zambiya 0395 064 1 500 680 634 47 32
151 Qambiya 0390 064 344 57
152 Ruanda 0385 063 1 100 702 51 5
153 Malavi 0385 063 900 100 55 3
154 Sudan 0379 061 2 200 110 367 59 16
155 Əfqanıstan 0349 054 1 000 8 45 15
156 Qvineya 0340 052 1 000 441 59 21
157 Efiopiya 0328 049 1 000 59 56 27
158 Syerra
Leone 0317 046 900 442 48
25
159 CAR 0315 046 700 100 48 22
160 Mali 0309 044 1 200 33 514 49 28
161 Burkina -
Faso 0305 044 1 200 49 54
3
162 Liberiya 0300 043 500 239 59 32
163 Ccedilad 0295 042 1 800 8 176
2 49
2
164 Qvineya-
Bisau 0289 041 1 100 881 49
22
165 Mozabik 0284 040 1 000 500 641 48 27
166 Burundi 0282 039 300 52 51 19
167 Niger 0261 035 300 1260 407 53 25
168 Dem
Konqo 0239 031 300 90 39 48
2
169 Zimbabve 0140 016 400 870 47 22
212
ƏLAVƏ 2
Top 200 ndash Duumlnya universitetlərinin reytinqləri
httpwwwtimeshighereducationcoukworld-
university-rankings )
Duumlnya
reytenqi UNİVERSİTETLƏR DOumlVLƏTLƏR
Uumlmumi
qiymət
K -faktor
1 2 3 4 5
1 Harvard
University United States 961 2464
2
California
Institute of
Technology
United States 960 24
3
Massachusetts
Institute of
Technology
United States 956 2173
4 Stanford
University
United States 943 165
5 Princeton
University
United States 942 1624
6 University of
Cambridge
United
Kingdom 912 104
7 University of
Oxford
United
Kingdom 912 104
213
8
University of
California
Berkeley
United States 911 102
9 Imperial College
London
United
Kingdom 906 96
10 Yale University United States 895 85
11
University of
California Los
Angeles
United States 877 713
12 University of
Chicago
United States 869 663
13 Johns Hopkins
University
United States 864 63
14 Cornell University United States 839 52
15
Swiss Federal
Institute of
Technology
Zurich
Switzerland 834 502
15 University of
Michigan
United States 834 502
17 University of
Toronto
Canada 820 455
18 Columbia
University
United States 810 426
19 University of
Pennsylvania
United States 795 388
214
20 Carnegie Mellon
University
United States 793 383
21 University of
Hong Kong
Hong Kong 792 380
22 University College
London
United
Kingdom 784 363
23 University of
Washington
United States 780 355
24 Duke University United States 765 326
25 Northwestern
University
United States 759 314
26 University of
Tokyo
Japan 756 31
27 Georgia Institute
of Technology
United States 753 305
28
Pohang University
of Science and
Technology
Republic of
Korea 751 302
29
University of
California Santa
Barbara
United States 750 30
30 University of
British Columbia
Canada 738 282
31
University of
North Carolina
Chapel Hill
United States 738 282
215
32
University of
California San
Diego
United States 732 273
33 University of
Illinois - Urbana
United States 730 27
34
National
University of
Singapore
Singapore 729 269
35 McGill University Canada 717 253
36 University of
Melbourne
Australia 710 245
37 Peking University China 707 241
38
Washington
University Saint
Louis
United States 699 232
39 Ecole
Polytechnique
France 695 228
40 University of
Edinburgh
United
Kingdom 692 225
41
Hong Kong
University of
Science and
Technology
Hong Kong 690 2226
42 Ecole Normale
Superieure Paris
France 686 218
216
43
Australian
National
University
Australia 670 203
43 University of
Goumlttingen
Germany 670 203
43 Karolinska
Institute
Sweden 670 203
43 University of
Wisconsin
United States 670 203
47 Rice University United States 669 202
48
Eacutecole
Polytechnique
Federale of
Lausanne
Switzerland 665 199
49
University of
Science and
Technology of
China
China 660 194
49 University of
California Irvine
United States 660 194
51 Vanderbilt
University
United States 659 193
52 University of
Minnesota
United States 656 191
53 Tufts University United States 652 187
54 University of
California Davis
United States 650 186
217
55 Brown University United States 649 185
56 University of
Massachusetts
United States 647 183
57 Kyoto University Japan 646 182
58 Tsinghua
University
China 642 179
59 Boston University United States 640 178
60 New York
University
United States 639 177
61 University of
Munich
Germany 630 170
61 Emory University United States 630 170
63 University of
Notre Dame
United States 628 169
64 University of
Pittsburgh
United States 627 168
65
Case Western
Reserve
University
United States 622 165
66 Ohio State
University
United States 621 164
67 University of
Colorado
United States 616 160
68 University of
Bristol
United
Kingdom 614 159
218
68
University of
California Santa
Cruz
United States 614 159
68 Yeshiva
University
United States 614 159
71 University of
Sydney
Australia 612 158
72 University of
Virginia
United States 611 157
73 University of
Adelaide
Australia 607 154
73
University of
Southern
California
United States 607 154
75 William amp Mary United States 604 152
76 Trinity College
Dublin
Ireland 603 152
77 Kings College
London
United
Kingdom 597 148
78 Stony Brook
University
United States 596 1475
79
Korea Advanced
Institute of
Science and
Technology
Republic of
Korea 595 147
219
79 University of
Sussex
United
Kingdom 595 147
81
University of
Queensland
Australia
Australia 591 145
81 University of York
United
Kingdom 591 145
83
Ruprecht Karl
University of
Heidelberg
Germany 590 144
83 University of Utah United States 590 144
85 Durham
University
United
Kingdom 589 143
86
London School of
Economics and
Political Science
United
Kingdom 583 140
87 University of
Manchester
United
Kingdom 580 138
88
Royal Holloway
University of
London
United
Kingdom 579 138
89 Lund University Sweden 578 137
90 University of
Zurich
Switzerland 577 136
90 University of
Southampton
United
Kingdom 577 136
220
90 Wake Forest
University
United States 577 136
93 McMaster
University
Canada 576 136
94 University College
Dublin
Ireland 575 135
95 University of
Basel
Switzerland 573 134
95
George
Washington
University
United States 573 134
95 University of
Arizona
United States 573 134
98
University of
Maryland College
Park
United States 572 134
99 Dartmouth
College
United States 571 133
100 ENS de Lyon France 570 133
101
Technical
University of
Munich
Germany 569 132
102 University of
Helsinki
Finland 566 130
103 University of St
Andrews
United
Kingdom 565 130
221
104
Rensselaer
Polytechnic
Institute
United States 564 129
105
Rutgers the State
University of New
Jersey
United States 563 129
106 Purdue University United States 562 128
107 University of
Cape Town
South Africa 561 128
107 National Tsing
Hua University
Taiwan 561 128
109 Seoul National
University
Republic of
Korea
560
127
109 Pennsylvania
State University
United States 560 127
111 Hong Kong
Baptist University
Hong Kong 556 125
112 Bilkənt University Turkey 554 124
113 Tokyo Institute of
Technology Japan 554 124
114
Eindhoven
University of
Technology
Netherlands 553 124
115 National Taiwan
University
Taiwan 552 123
222
115 University of
Hawaii
United States 552 123
117
University of
California
Riverside
United States 551 123
118 University of
Geneva
Switzerland 550 122
119
Catholic
University of
Leuven
Belgium 548 121
120 Nanjing
University
China 546 120
121
Queen Mary
University of
London
United
Kingdom 546 120
122
Technical
University of
Denmark
Denmark 545 120
122 Michigan State
University
United States 545 120
124 Ghent University Belgium 544 119
124 Leiden University Netherlands 544 119
124 Lancaster
University
United
Kingdom 544 119
127 University of
Alberta
Canada 543 119
223
128 University of
Glasgow
United
Kingdom 542 118
129 Stockholm
University
Sweden 540 117
130 University of
Victoria
Canada 534 115
130 Osaka University Japan 534 115
132 University of
Freiburg
Germany 533 114
132 Tohoku
University
Japan 533 114
132 University of Iowa United States 533 114
135 University of
Bergen
Norway 527 111
136 University of
Lausanne
Switzerland 526 111
137 University of
Sheffield
United
Kingdom 525 111
138 University of
Montreal
Canada 524 110
139 VU University
Amsterdam
Netherlands 523 110
140 Pierre and Marie
Curie University
France 522 109
140 University of
Dundee
United
Kingdom 522 109
224
142 University of
Barcelona
Spain 521 109
143 Utrecht University Netherlands 520 109
144
Wageningen
University and
Research Center
Netherlands 519 108
145 University of
Auckland
New Zealand 518 107
145 University of
Birmingham
United
Kingdom 518 107
147 Alexandria
University
Egypt 516 107
147 Uppsala
University
Sweden 516 107
149
Hong Kong
Polytechnic
University
Hong Kong 514 106
149 University of
Aberdeen
United
Kingdom 514 106
151 Delft University of
Technology
Netherlands 513 105
152 University of New
South Wales
Australia 512 105
152
Birkbeck
University of
London
United
Kingdom 512 105
225
152 Newcastle
University
United
Kingdom 512 105
155 Pompeu Fabra
University
Spain 511 104
156 Indiana
University
United States 510 104
156 Iowa State
University
United States 510 104
158 Medical College of
Georgia
United States 507 103
159
Erasmus
University
Rotterdam
Netherlands 504 102
159 University of
Delaware
United States 504 102
161 Arizona State
University
United States 503 101
161 Boston College United States 503 101
163 National Sun Yat-
Sen University
Taiwan 502 101
164 Georgetown
University
United States 501 101
165 University of
Amsterdam
Netherlands 500 100
165 University of
Liverpool
United
Kingdom 500 100
167 Aarhus University Denmark 499 100
226
168 University of
Wuumlrzburg
Germany 498 099
168 University of
Leeds
United
Kingdom 498 099
170 University of
Groningen
Netherlands 497 099
171 Sun Yat-sen
University
China 496 098
172
Johann Wolfgang
Goethe University
Frankfurt am
Main
Germany 494 098
173 Bielefeld
University
Germany 493 097
174
Nanyang
Technological
University
Singapore 490 096
174 University of East
Anglia
United
Kingdom 490 096
174 University of
Nottingham
United
Kingdom 490 096
177 University of
Copenhagen
Denmark 488 095
178 Monash
University
Australia 485 094
227
178
Humboldt
University of
Berlin
Germany 485 094
178 University of
Bonn
Germany 485 094
181 National Chiao
Tung University
Taiwan 483 093
182 RWTH Aachen
University
Germany 482 093
183
Middle east
Technical
University
Turkey 477 091
184 University of
Exeter
United
Kingdom 476 091
185 University of
Twente
Netherlands 475 090
186 University of
Konstanz
Germany 473 090
187 University of
Innsbruck
Austria 472 089
187
Karlsruhe
Institute of
Technology
Germany 472 089
189
Eberhard Karls
University
Tuumlbingen
Germany 470 089
228
190 Yonsei University
Republic of
Korea 469 088
190 Drexel University United States 469 088
190 University of
Cincinnati
United States 469 088
193 Dalhousie
University
Canada 468 088
193 Royal Institute of
Technology
Sweden 468 088
195 University of
Vienna
Austria 467 088
196 Kent State
University
United States 465 087
197 Zhejiang
University
China 464 087
197 University of
Illinois - Chicago
United States 464 087
199 Simon Fraser
University
Canada 462 086
199
Swedish
University of
Agricultural
Sciences
Sweden 462 086
229
MUumlNDƏRİCAT
230
Şahlar Əsgərov
Kamilləşən Duumlşuumlncə
231
232
Yığılmağa verilmişdir 02072012
Ccedilapa imzalanmışdır 16082012
Ofset kağızı Format 60x84 116
233
Şərti ccedilap vərəqi 75
Tiraj 300
234
Китаб ldquoELrdquo Няшриййат вя Полиграфийа Ширкяти
ММЪ-нин
235
мятбяясиндя щазыр
деопозитивлярдян истифадя
олунмагла
офсет цсулу иля чап
едилмишдир
Цнван Бакы шящяри Дярняэцл
гясябяси 3105-ъи мящялля
Тел 562-83-03 Faks 563-54-42
Директор Ъяфяр Язиз оьлу Баьыров
Əsgərov Şahlar Qaccedilay oğlu 1941-ci ildə Kəlbəcər
rayonunda anadan olmuş və 1963-cuuml ildə Azərbaycan
Doumlvlət Universitetinin (indiki BDU) fizika fakuumlltəsini
bitirmişdir Aspirantura illərində aldığı elmi nəticələr bu
guumln də NASA tərəfindən kosmik gəmilərin ion
muumlhərriklərinin hazırlanmasında geniş istifadə edilir
Prof ŞƏsgərovun respublikamızda əsasını qoyduğu
digər elmi istiqamət qeyri-bircins metal-yarımkeccedilirici
kontaktının fizikasının oumlyrənilməsidir Onun bu
istiqamətdə aldığı nəticələr beynəlxalq səviyyədə yuumlksək
qiymətləndirilmişdir ŞƏsgərov ictimai elmlər sahəsində
də tədqiqatlar aparmışdır Bu istiqamətdə aldığı elmi
nəticələr ldquoPedaqogika uumlccediluumln yeni paradiqmardquo və ldquoBiliyin qiymət-
ləndirməsinin fəlsəfəsirdquo kimi 20-yə yaxın məqalədə və bir
sira (ldquoKeccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo (1998) ldquoTəhsilimiz duumlnən bu
guumln və sabahrdquo (2003) ldquoDuumlşuumlncə tərzirdquo (2008)rdquoDəyərlərin
qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo (2012) ) kitablarında ccedilap
edilmişdir
236
Prof Şahlar Əsgərov 300-dən ccedilox elmi 700-ə qədər
publisistik məqalənin onlarla kitabın muumləllifidir Onun
nuumlmuzmatika kriminalistika və tətbiqi incəsənət
sahələrində ixtira və patentləri var
ŞQ Əsgərov 1995-2005-ci illərdə Milli Məclisin uumlzvuuml 2000ndash
2005-ci illərdə Elm və təhsil məsələləri daimi
komissiyasının sədri vəzifəsində ccedilalışmışdır Onun əməyi
doumlvlətimiz tərəfindən də layiqincə qiymətləndirilib O bir
sıra Beynəlxalq Akademiyaların ( РАЕ АСПН ) uumlzvuumlduumlr
2
BBK 52
Ş-2012
Rəyccedili Elvuumlsal Məmmədov fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə
doktoru
Redaktor Ələmdar Cabbarlı filologiya uumlzrə fəlsəfə
doktoru Şahlar Əsgərov KAMİLLƏŞƏN DUumlŞUumlNCƏ
lsquolsquoELrsquorsquo Nəşriyat və Poliqrafiya Şirkəti MMC
Bakı 2013 səh
Kitabda bir sıra sosial-iqtisadi hadisələrin mahiyyətinə və
inkişafına yeni meyar vasitəsilə baxılmışdır Meyar olaraq
uğurun onun qıtlığına olan nisbəti goumltuumlruumllmuumlşduumlr Bu meyarın
koumlməyilə bəzi sosial-iqtisadi goumlstəricilər cədvəl şəklində yox
ilk dəfə olaraq qrafik şəklində təqdim edilmişdir Bu
metodologiya həm planetin həm də istənilən doumlvlətin
inkişafının dinamikasını izləməyə ona nəzarət etməyə imkan
verir
Yeni meyar vasitəsilə bəşər tarixinə yeni bucaq altında
baxılmış və bu tarix iki doumlvrə boumlluumlnmuumlşduumlr Goumlstərilmişdir ki
birinci tarixi doumlvrdə buumltuumln proseslər şəxsi mənafenin və
instinkt duumlşuumlncənin ikinci doumlvrdə isə ictimai mənafenin və
şuumlurun uumlstuumlnluumlyuuml şəraitində baş verir Nəticələr gələcəyə
optimist baxmağa əsas verir
Kitab sosial-fəlsəfə sahəsində ccedilalışan muumltəxəssislərlə
bərabər həm də geniş oxucu auditoriyası uumlccediluumln nəzərdə tutul-
muşdur
İSBN
copy Şahlar Əsgərov 2013
3
Oumln soumlz əvəzi
Xoşbəxt həyat insanın yaradılmasındakı hikmətin
məhək daşını əmələ gətirir Bəşəriyyətin xoşbəxtliyi yer
uumlzuumlndə intellektin hər bir təkamuumll formasiyasında ilahi
təlimlər silsiləsinin hər bir halqasında əsas problem olaraq
nəzərdən keccedilirilmişdir İstər mənəviyyatla ccedilulğaşan
idealist fəlsəfi fikirdə istərsə də əşya və hadisələrə
birtərəfli muumlnasibət bəsləyən materialist fəlsəfədə həm
inkişaf həm də tərəqqi ndash xoşbəxtlik muumlnasibətləri muumlx-
təlif yanaşma formaları ilə muumlşayiət olunmuşdur Bir
soumlzlə bəşəriyyətin demək fərd və cəmiyyətin xoşbəxtliyi
tarix boyu parlaq gələcək cəfakeşlərini duumlşuumlnduumlrən ən
uumlmdə problem sayılmalıdır Amma ldquohəqiqi xoşbəxtlik
(həm də tərəqqi) nədir daimi xoşbəxtliyi (tərəqqini) nə
təmin edə bilərrdquo kimi suallar tarix boyu insan zəkasını
məşğul etmiş indi də etməkdədir Qeyd edilməlidir ki
xoşbəxtliyə muumlnasibətdə ənənəvi dini-mənəvi
yanaşmanın əksinə olaraq XVIII əsrdən etibarən
ələlxuumlsus maarifccedililik fəlsəfəsinin ideoloji formatını mə-
nimsəmiş Qərb (Avropa) fikrinin diktəsi ilə maddi gəlirin
ccediloxluğu və var-doumlvlətin artması xoşbəxtliyin başlıca
meyarı kimi təqdim edilib Odur ki cəmiyyətin inkişafının
guumlzəranlıq səviyyəsinin yaxşılaşması fonunda qiymət-
ləndirilməsi bir qayda halını alıb Amma duumlnyanın inkişaf
etmiş oumllkələrində aparılmış rəy sorğuları goumlstərmişdir ki
4
maddi rifah gəlirin artması yaxşı iş imkanları heccedil də
xoşbəxtliyi buumltoumlvluumlkdə təmin edə bilmir Xoşbəxtlik
indeksinin yuumlksəlməsi uumlccediluumln zəruri sayılan mənəvi-əxlaqi
tələbatlara laqeyd muumlnasibət Qərbdə rifah həddinin
əvvəlcə sabitləşməsi sonra isə azalması ilə nəticələnib
Demək həqiqi və daimi rifah uumlccediluumln bir cəmiyyətdə maddi
tələbatları təmin etməklə yanaşı mənəvi-əxlaqi tərəqqiyə
də diqqət yetirmək lazımdır
Dini-aksioloji dəyərlərdən sosial və ideoloji
muumlstəvidə imtina etmiş duumlnyəvi cəmiyyətlərdə eləcə də
materialist-liberal duumlnyagoumlruumlşuumlndə inkişaf modellərinin
başlıca goumlstəricisi kimi iqtisadi-texnoloji və elmi tərəqqi
ccedilıxış edir Təbii ki məlum sahələrin inkişafı cəmiyyətdə
muumləyyən dərəcədə rifahı təmin edir amma bu rifah tam
deyildir Belə cəmiyyətlərdə insanların yalnız maddi-elmi
tələbatları nəzərə alındığından sırf maddi tərəqqi ilə rifah
yaratmaq fəlsəfəsinə əsaslanan inkişaf modelləri muumləyyən
vaxtdan sonra əvvəlki kimi səmərəli olmur Muumlasir
doumlvrdə maddi cəhətdən korluq ccediləkməyən Qərb insanının
duumlşduumlyuuml mənəvi boşluq və kollektiv-sosial depressiya
dediklərimizin əyani suumlbutudur
Dini duumlnyagoumlruumlşuumlndə o cuumlmlədən islamda isə inkişaf
daha geniş məna daşıyır Ccediluumlnki din insana maddi və
mənəvi tərəflərdən ibarət varlıq kimi yanaşır Bu
səbəbdən insanın xoşbəxtliyi uumlccediluumln onun buumltuumln maddi və
5
mənəvi ehtiyaclarını təmin etmək zəruri sayılır O da qeyd
olunmalıdır ki mənəvi tələbatları təmin etmək islam
təlimlərində insan oğlunun başlıca huumlquqlarından birini
əmələ gətirir Əgər biz şəriətin məqsədlərinə nəzər salsaq
goumlrəcəyik ki islam dini bəşəriyyətin xoşbəxtliyi uumlccediluumln
maddi və mənəvi tələbatları vəhdətdə goumltuumlruumlr Əsas
vəzifəsi bəşəriyyətə ldquofayda verməkrdquo olan islam bu
səbəbdən dini canı ağlı var-doumlvlət və nəsli qorumağı
başlıca məqsəd sayır Bu məqsədləri həyata keccedilirmək fuumlr-
sət yaradır ki cəmiyyətdə əxlaqi maddi və intellektual
inkişaf demək həqiqi inkişaf baş versin İnsana fiziki və
mənəvi komponentlərdən ibarət bir buumltoumlv kimi yanaşmaq
imkan verəcəkdir ki xoşbəxtlik naminə bu kom-
ponentlərdən irəli gələn tələbatlar ayrı-ayrılıqda təmin
edilsin
Barəsində danışdığımız problem ndash bəşəriyyətin
xoşbəxt gələcəyi problemi duumlnyanın muumlxtəlif oumllkələrinin
muumltəxəssislərində olduğu kimi respublikamızın alim-
lərini də narahat edir Belə elm insanlarından biri də cəfa-
keş alim goumlrkəmli muumltəxəssis Şahlar muumləllimdir Şahlar
muumləllim həm fizikdir həm sosioloq-filosofdur həm
pedaqoq həm də aksioloqdur Dəyərlər haqda sanballı
soumlz soumlyləmək istəyən şəxs gərək dəyər insanı olsun Şahlar
muumləllimin milli-mənəvi dəyərlərlə bağlı qələmə aldığı
yazılar əsərlər həm də ona goumlrə uğurlu alınıb ki o dəyər
6
insanıdır dəyərlər uumlzərində həyatını bina edən
şəxsiyyətdir O kəs ki həyatının məğzini dəyərlər əsasında
muumləyyənləşdirir yazdıqları nəzəri-quru cuumlmlələrdən
ibarət olmayacaq praktikliyi və səmimiliyi ilə seccedililə-
cəkdir Odur ki Şahlar muumləllimin həm keccedilən il qələmə
aldığı ldquoDəyərlərin qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo
həm də bu kitabın əsasında təkmilləşdirilmiş qələm
məhsulu olaraq təqdim etdiyi ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo adlı
kitabları soumlzuumlgedən istiqamətdə əvəzsiz nailiyyətlər hesab
olunmalıdır Sonuncu kitabın moumlvzusu inkişafın fərqli
prizmadan nəzərdən keccedilirilməsindən bəhs edir odur ki
ccedilox aktualdır Ccediluumlnki qloballaşma doumlvruumlndə bəlkə də ən
ccedilox muumlzakirə olunan problemlərdən biri inkişafla
bağlıdır
Təqdim olunan bu kitab muumlasir iqtisadi sosial və
fəlsəfi təlimlərin əsas tədqiqat obyekti olan inkişaf
anlayışından bəhs edir Kitabda həqiqi inkişafın mahiy-
yəti şərtləri və meyarları haqda danışılır Muumləllif inkişafla
əlaqədar oumlzuumlnuumln ənənəvi baxışlardan kənar yeni
yanaşmasını təqdim edir Əlaqədar moumlvzulara oumlzuumlnə-
məxsus tərzdə muumlnasibət bildirən Şahlar muumləllim bəşəriy-
yətin inkişafı problemində irəli suumlrduumlyuuml yeni həll
variantını (K faktoru vasitəsilə) real və praktik yanaşma
ilə əsaslandırır
7
Duumlşuumlnuumlruumlk ki ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo kitabı oumllkə-
mizin gələcəyini duumlşuumlnən məsul şəxslərin diqqətini cəlb
edəcək problemin aktuallığını əyani şəkildə onların nəzə-
rinə ccedilatdıracaqdır
Elvuumlsal Məmmədov
AMEA akad ZM Buumlnyadov adına
Şərqşuumlnaslıq İnstitutunun əməkdaşı
fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə doktoru
8
GİRİŞ
ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo bir il əvvəl ccedilap olunmuş ldquoDə-
yərlərin qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo (Bakı 2012)
kitabının elmi əsası saxlanılmaqla məzmun və sosial
əhatəsi xeyli genişləndirilmiş variantıdır Bu səbəbdən də
kitab oxuculara yeni adda təqdim edilir Bəşəriyyətin
inkişafının tarixi dinamikası və ona təsir edən faktorlar
kitabda yeni meyar vasitəsilə araşdırılır
Ccedilox inkişaf etmiş oumllkələr maddi və intellektual
baxımdan inkişafın son mərhələsinə F Fukuyamanın 1
diliylə desək ldquotarixin sonuna rdquo yaxınlaşmaqla yuumlksək
texnologiyaya və tərəqqiyə nail olmuşlar
Tərəqqi irəliyə doğru hərəkəti aşağı səviyyədən
yuumlksək səviyyəyə az muumlkəmməllikdən ccedilox muumlkəm-
məlliyə kəmiyyət və keyfiyyət artımına doğru inkişafı
goumlstərir Bu inkişaf həm də ccediloxlu sayda suallar doğurur
Tərəqqi məqsədsizdir yoxsa hədəfi var İnkişaf yolunun
sonu varmı yoxsa bu sonu olmayan yoldur Son mən-
təqə haqqında dini duumlnyagoumlruumlşuuml məlumdur bəs elmi
duumlnyagoumlruumlşuuml nə deyir Cənnət cəhənnəm kommunizm
ideyalarına elmi baxış necədir Bəşəriyyətin məqsədi in-
qilablardan muumlharibələrdən keccedilərək guumlndə bir guumln ildə
bir il yaşamaqdırmı İnsan həyatının məğzi və əsas
1 FFukuyama Tarixin sonu və axırıncı İnsan Moskva2010 588 səh
9
missiya nədir İnsaniyyətın boumlyuumlk hissəsi əzab və əziyyət
iccedilərisində yaşayır ki az bir qrup insan firavanmı yaşasın
İnsana şuumlur verməkdə Yaradanın məqsədi nə olub
Məlumdur ki inkişafda təkamuumlluumln rolu əsasdır İnsan
cəmiyyətlərində tərəqqi formasiyaların inkişafında
təşəkkuumll tapıb Tarixə qısa nəzər salsaq goumlrərik ki ibtidai
icma quruluşunun oumlmruuml təqribən iki milyon il olub və bu
quruluşda şəxsi mənafe olmadığından cəmiyyət idarə-
edənlərə və idarəolunanlara boumlluumlnməyibdir Bu səbəbdən
də tərəqqi olmayıbdır Fəaliyyətdə şuumlur yox instinkt rol
oynayıbdır Tərəqqi sonrakı formasiyalarda şəxsi mənafe
zəminində baş verib Quldarlıq feodalizm və kapital-
izmin birlikdə oumlmruuml 20 000 ildən azdır Bu doumlvrlərdə
insanlar şuumlursuz fəaliyyətdən şuumlurlu fəaliyyətə doğru
inkişaf ediblər Bu inkişafa təsir edən əsas amil guumlc və ağıl
olmuşdur İnsanlar inkişaf edərək tam şuumlurlu fəaliyyətə
nə vaxt keccediləcəklər Boumlyuumlk Səməd Vurğun demişkən
ldquoQalib gələcəkmi cahanda kamalrdquo
Duumlnya insan artımı ilə bağlı bir əndişə yaşayır Yer
kuumlrəsinin potensialının gələcək nəsillərə ccedilatmayacağı qor-
xusu var Maltusun məşhur fikri tez-tez təkrarlanır
Duumlnyanın kiccedilik bir qrup insanlar (duumlnya houmlkuməti ldquo300-
lərin komitəsirdquo masonlar Bilderberq və Bogema klubları
ldquoskull and bonesrdquo və s) tərəfindən idarə edilməsi
haqqında soumlhbətlər gedir kitablar yazılır Bir tərəfdə 300
10
ailə digər tərəfdə 6 milyard əhali duumlnya malını bərabər
boumlluumlrlər Bu boumllguumlyə Allah-təala xeyir-dua veribmi
Təhluumlkəsiz gələcək şuumlbhə altına alınır Tez-tez ərzaq
təhluumlkəsizliyindən danışılır Gələcəyə pessimist baxış for-
malaşmaqdadır Kitabda bu tip suallara aydınlıq gətir-
məyə cəhd edilir
Planetdə qlobal sosial-iqtisadi dəyişiliklərə muumlkəm-
məl nəzarət etmək uumlccediluumln yeni duumlnyagoumlruumlşə yeni me-
todologiyaya yeni meyara ehtiyac vardır Kitabda istifa-
də edilən Uumlmumi Daxili Məhsul (UumlDM) və İnsan Poten-
sialının İnkişaf İndeksi (İPİİ) anlayışları muumltəxəssislərə
yaxşı məlumdur K faktoru anlayışı isə yenidir və sosial-
iqtisadi hadisələrin qiymətləndirilməsində ilk dəfədir ki
meyar kimi istifadə edilir Misal uumlccediluumln tarixən biliyin
qiymətləndirilməsi zamanı bildiyimizin bilməli olduğumuza
nisbəti meyar goumltuumlruumlluumlrduumlsə burada K faktoru
bildiyimizin bilmədiyimizə olan nisbətidir Əgər soumlhbət di-
gər sosial-iqtisadi və mədəni hadisələrin dəyərlən-
dirilməsindən gedirsə onda K faktoru nailiyyətin əldə
edilən hissəsinin onun əldə edilə bilməyən hissəsinə
(nailiyyət qıtlığına) olan nisbətini goumlstərir Başqa soumlzlə K
faktoru faizə alternativ bir meyar kimi ccedilıxış edir və iqtisadi
sosial mədəni pedaqoji və digər prosesləri dəyər-
ləndirmək uumlccediluumln istifadə edilir
11
K faktoru vasitəsilə əldə olunmuş korrelyasiyalar bir
ccedilox sosial hadisələrin mahiyyətini dərindən başa duumlşməyə
imkan verir
Bəzi sosial -iqtisadi goumlstəricilərin (universitetlərin
reytinqləri adambaşına istehlak olunan enerji və s) K
faktorundan asılılığı kitabda cədvəl şəklində yox ilk dəfə
olaraq qrafik şəklində təqdim edilmişdir Bu meto-
dologiya qlobal sosial-iqdisadi hadisələrin mahiyyətinə
baxmağa inkişafın dinamikasını izləməyə imkan verir
Tədqiqatlar zamanı tərəqqiyə vektorial kəmiyyət kimi
baxılmış və hesab edilmişdir ki onun uumlfuumlqi toplananı
humanitar inkişafla şaquli toplananı isə maddi inkişafla
məsuldur Uumlfuumlqi toplananın artması (bu toplanan İPİİ ilə
muumltənasibdir) nəticədə UumlDM-i artırır UumlDM artımı
ldquohəzmrdquo olunaraq təzədən uumlfuumlqi toplananı (İPİİ) artırır
Uumlfuumlqi toplananın artımı duumlşuumlncə tərzini kamilləşdirir Bu
toplananların biri digəri uumlccediluumln əsasdır və daim
harmoniyada inkişaf edir Harmoniya isə stabil inkişaf
uumlccediluumln vacibdir İnsaniyyət kamilləşdikcə və varlandıqca
bəşəriyyət Accedilıq cəmiyyətə doğru gedir Duumlnya doumlv-
lətlərindən Avstraliya Yeni Zelandiya Accedilıq cəmiyyətın gi-
riş qapısına yaxınlaşırlar Onlar bu duumlnyada Cənnət şə-
raitinin 90 faizindən ccediloxuna nail olmuşlar Qeyd etmək
lazımdır ki muumltləq xoşbəxt cəmiyyət qurmaq qeyri-
muumlmkuumlnduumlr ancaq ona yaxınlaşmaq muumlmkuumlnduumlr ccediluumlnki
12
insanın potensial imkanı sonsuzdur Demək bəşəriyyətin
xoşbəxt gələcəyə doğru yolu acıqdır
Kitabda əks edilmiş ideya və fikirlər son illərdə
muumləllifin AMEA-nın muumlxtəlif institutlarında Fəlsəfə və
Siyasi-Huumlquq Tədqiqatları İnstitutu (29411) və (6113)
Kibernetika İnstitutu (22611) AMEA RH FR və TE
boumllməsində (7312) və Qafqaz Universitetində (18412)
etdiyi ccedilıxılarda oumlz əksini tapmışdır
Kitabın yazılmasına mənəvi dəstək verən AMEA-nın
vitsendash prezidenti akademik ACHacıyevə dəyərli məs-
ləhətləri uumlccediluumln akad ANadirova akad U Ələkbərova və
prof MNƏliyevə təşəkkuumlruumlmuuml bildirirəm Redaktorluq
əziyyətini oumlz uumlzərinə goumltuumlrən filologiya uumlzrə fəlsəfə
doktoru Ələmdar Cabbarlıya və rəyccedili fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə
doktoru Elvuumlsal Məmmədova da dərin təşəkkuumlr edirəm
Dəyərli məsləhətləri uumlccediluumln siyasi elm uumlzrə fəlsəfə doktoru
dos Rəcəb Rəhimliyə də minnətdarlığımı bildirirəm
Bu kitabda yer almış bəzi moumlvzularla shah-
larasgerovcom saytından da tanış olmaq olar
Əvvəlcədən təşəkkuumlruumlmuuml bildirərək kitab haqqında tən-
qidi fikir və təkliflərinizi ashahlarhotmailcom uumlnva-
nına goumlndərməyinizi xahiş edirəm
13
DƏYƏRLƏRİN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN ELMİ
ƏSASI
Oumllccediluumldən boumlyuumlk səadət yoxdur Oumllccediluuml
harmoniyanın əsasıdır
El məsəlı
Duumlnyada gedən qlobal ictimai-siyasi və sosial
prosesləri anlamaq uumlccediluumln dahi alimlər tərəfindən zəruri
elmi baza və konsepsiyalar yaradılmışdır Boumlyuumlk houmlrmət
hissi ilə ldquo uumlmumi daxili məhsul rdquo və ldquo insan potensialının in-
kişaf indeksi rdquo anlayışlarını elmə daxil edən Simon Smith
Kuznetsin və Məhbub uumll Həqin adlarını yada salmaq
istərdim Bu guumln təşkilatlanmanın alternativsiz goumlruumlnən
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo formasının yaradıcılarından biri və alovlu
muumldafiəccedilisi Karl Popper də minnətdarlıq hissi ilə yad
edilməlidir Ccediluumlnki bu anlayışlar duumlnyada gedən qlobal
ictimai-siyasi prosesləri başa duumlşmək və idarə etmək işinə
xeyli aydınlıq gətirmişdir İctimai inkişafın məlum
konsepsiyaları yaradılarkən bu anlayışlar elmə məlum
deyildi Bu yeni meyarların işığında tarixi inkişafın qa-
nunauyğunluqlarna təzədən baxmağa ehtiyac duyulur
Ancaq bu dahi alimlərin ideyalarını irəli aparmaq uumlccediluumln
daha həssas meyara ehtiyac vardır Dəqiq meyar ictimai
14
tərəqqinin mahiyyətini başa duumlşmək uumlccediluumln ccedilox əhəmiy-
yətlidir Ccediluumlnki yeni meyar bəşəri inkişafa yeni bucaq
altında baxmağa imkan verər
Dəyər deyəndə obyekt və ideyanın cəmiyyətin gouml-
zuumlndə əhəmiyyəti və qədir-qiyməti başa duumlşuumlluumlr Kitabda
dəyər olaraq biliyin qiymətləndirilməsi doumlvlətlərin
universitetlərin reytinq goumlstəriciləri habelə adambaşına
istehlak olunan enerji uzunoumlmuumlrluumlluumlk və s nəzərdə
tutulur
Dəyərləndirmə modeli Dəyərləndirmə modeli olaraq
iccedilərisində maye olan stəkan goumltuumlrmək olar Stəkanın dolu
hissəsinin huumlnduumlrluumlyuuml Ld boş hissəsi Lb tam
huumlnduumlrluumlyuuml isə Lo-dur Aydındır ki stəkanın dolu və boş
hissəsinin cəmi onun tam huumlnduumlrluumlyuuml Lo ndasha bərabərdir
Lo = Ld + Lb (1)
Şəkil 1 Dəyərlərin qiymətləndirilməsinin ikioumllccediluumlluuml modeli
L0
Lb
Ld
15
Şəkil 1-də goumlstərilən ikioumllccediluumlluuml model və duumlstur (1)
muumlxtəlif meyarlar və şkalalar yaratmağa imkan verir
Aydındır ki Ld Lo nisbəti muumlvəffəqiyyətin (uğurun)
nisbi goumlstəricidir Min illərdir ki bu nisbətdən faiz adlı
meyar kimi istifadə edilir Onu a hərfi ilə işarə edək
a= Ld Lo
Stəkanın dolu hissəsinin boş hissəyə nisbətindən (Ld
Lb) də yeni meyar kimi istifadə etmək olar Bu nisbət
uğurun uğur qıtlığından neccedilə dəfə ccedilox olduğunu goumlstərir
Bu nisbəti keyfiyyət faktoru adlandıraq və K hərfi ilə işarə
edək2
K= Ld Lb
K faktorunun mənası K -nın qiyməti sıfır ilə son-
suzluq arasında dəyişir Yer əhli uumlccediluumln ən boumlyuumlk K -ya
krallar şahlar peyğəmbərlər sərkərdələr və alimlər
malikdirlər İbtidai icma quruluşundan bu guumlnə kimi
bəşəriyyətin inkişafı instinkt fəaliyyətdən şuumlurlu fəaliy-
yətə doğru təkamuumll edir K faktoru bu inkişafın di-
namikasını izləməyə imkan verir Muumlxtəlif hadisələrdə
(siyasi iqtisadi mənəvi ictimai və s) K faktoru muumlxtəlif
mənalara malikdir Araşdırmalar goumlstərir ki
2 Аскеров ШГ Оценка знаний Поиск рационального варианта
Народное образования Москва 2004 1 с141
16
K ndash şuumlurlu fəaliyyətin şuumlursuz fəaliyyətə olan
nisbətidir K artdıqca insanın şuumlurlu fəaliyyəti artır
instinkt fəaliyyəti azalır
K ndash ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə olan nis-
bətidir K artdıqca ictimai mənafe artır şəxsi mənafe
azalır
Kndash haqqın nahaqqa olan nisbətidir K artdıqca
haqq nahaqqa uumlstuumln gəlir
K ndash uğurun uğur qıtlığına (ccedilatışmazlığa) olan
nisbətidir
Kndash nailiyyətin nailiyyət qıtlığına olan nisbətidir
Kndash goumlruumlləsi işin goumlruumllən hissəsinin goumlruumllməyən
hissəsinə olan nisbətidir
K ndash proqramın mənimsənilən hissəsinin mənim-
sənilməyən hissəsinə olan nisbətidir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi K faktoru mənəvi meyar olaraq icti-
mai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətini iqtisadi meyar
olaraq işin goumlruumllən hissəsinin goumlruumllməyən hissəsinə
nisbətini pedaqoji meyar olaraq bildiyimizin bilmədiyi-
mizə nisbətini ifadə edir
Keyfiyyət faktoru K artdıqca
insan kamilləşir duumlnya malından goumlzuuml doyur və
iqtisadı azadlığını təmin etməklə kifayətlənir
oumlzuumlnə məhəbbət azalır millətə məhəbbət artır
17
idarəetmə təkmilləşir muumlkəmməlləşir identikləşir
nəticədə firavanlıq artır
mənəvi tələbatın fiziki tələbata nisbəti artır
həm fərd həm də kuumltlə duumlzguumln qərarlar qəbil edir
ədalət azadlıq bilik və mədəniyyət artır duumlşuumlncə
saflaşır daş atana guumll uzadırlar
elitar və vətəndaş sırası arasında məsafə azalır
psixikanın quruluş tipi dəyişir biorobot şeytani o
da insani tip psixikaya keccedilir
millətlərin mədəni səviyyəsi və kamilliyi yuumlksəlir
fərdin azadlığından hamının azadlığına doğru
bəşəriyyət təkamuumll edir
instinkt fəaliyyəti şuumlurlu fəaliyyət əvəz edir
Məlumdur ki haqqın nahaqla muumlbarizəsi buumltuumln tarix
boyu gedir K artdıqca bu muumlbarizə haqqın uumlstuumlnluumlyuuml ilə
inkişaf edir K artdıqca bəşəriyyət xoşbəxt gələcəyə
(cənnət- məkana) doğru hərəkət edir
LTolstoyun dəyərli bir kəlamında deyilirldquoİnsan kəsrə
bənzəyir suumlrətdə onun dəyəri məxrəcdə isə onun oumlzuuml haqda
fikirləri dayanır Məxrəc nə qədər boumlyuumlk olarsa kəsrin qiyməti
bir o qədər az olarrdquo Bu kəlam K faktorunun ndash ldquomillətə
məhəbbətin oumlzuumlnə məhəbbətə olan nisbətidirrdquo mənasının
başqa bir formada ifadəsidir
Bu deyilənlərdən belə bir duumlşuumlncə yaranır insan oumlz
potensialını oumlzuumlnə xərcləyəndə az ətrafa xərcləyəndə
18
daha ccedilox xoşbəxt olur Bu duumlşuumlncə ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzdə
utopik goumlruumlnsə də gələcəyin duumlşuumlncəsidir
Toplum uumlccediluumln K qiyməti 20- dən boumlyuumlk olanda
insanlar cənnətəbənzər şəraitdə yaşayacaqlar Bəzi fərdlər
uumlccediluumln K qiyməti boumlyuumlk rəqəmlərlə ifadə olunur Yer əhli
uumlccediluumln ən boumlyuumlk K-ya peyğəmbərlər fatehlər dahi alimlər
malikdirlər
Peyğəmbərlərin kamil duumlşuumlncəsinə bənzər duumlşuumln-
cələrə yunan filosoflarının (Demokrit Aristotel Arximed
Pifaqor Hippokrat və digərlərinin) duumlşuumlncələrində rast
gəlinir Uumlmumiyyətlə qədim yunan filosoflarının fikirləri
heyranedici səviyyədə kamildir Onlar uumlccediluumln K faktorunun
qiyməti təqribən peyğəmbərlərinki qədərdir Onların
bizim doumlvrə ccedilatan kəlamlarını Allahın kəlamları ilə
muumlqayisə etsək xeyli doğmalıq goumlrərik Guumlman etmək
olar ki 124 min peyğəmbərin iccedilərisində bu insanların da
adları var Ccediluumlnki onlar da bəşəriyyət uumlccediluumln peyğəmbər
vəzifələrini yerinə yetirmişlər
Viktor Huumlqoya goumlrə rdquoCəmiyyətin iki noumlv insanlardan
zəhləsi gedir bir onlara huumlcum edənlərdən bir onları muumldafiə
edənlərdənrdquo Cəmiyyətə huumlcum edənlərlə (fatehlərlə) bağlı
muumlnasibət aydındır Cəmiyyətin qayğısına qalan in-
sanlara misal peyğəmbərləri goumlstərmək olar Pey-
ğəmbərlər uumlccediluumln K-nın qiyməti adi insanların K-sından
ccedilox-ccedilox boumlyuumlk olduğundan peyğəmbərlik illərinin
19
başlanğıcında cəmiyyət onları duumlzguumln başa duumlşə bilmir
və bu səbəbdən də ldquozəhləsirdquo gedir Buumltuumln peyğəmbərlərin
ilk illəri ccedilətinliklərlə doludur
K faktoru və dəyərin faiz goumlstəricisi K faktoru də-
yərlərin qiymətləndirilməsinin faiz goumlstəricisinə alter-
nativ bir meyardır Bu səbəbdən də onların arasında fərq
boumlyuumlkduumlr Bu fərqə diqqət yetirək
Faiz ndash buumltoumlvuumln yuumlzdə bir hissəsidir Əldə olunan his-
sənin buumltoumlvə nisbətidir Proqramın oumlyrənilən hissəsinin
oumlyrənilməli olanına nisbətidir İşin goumlruumllən hissəsinin tam
işə olan nisbətidir
K faktoru buumltoumlvuumln əldə olunan hissəsinin defisit hissəsinə
olan nisbətidir K faktoru faizə nisbətən inkişafa ccedilox həs-
sasdır Faizin hiss edə bilmədiyi dəyişikliyi K faktoru hiss
edir
K faktoruna təsir edən amillər İnsanlar anadan do-
ğularkən bəzilərində şəxsi bəzilərində isə ictimai mənafe
hissi uumlstuumlnluumlk təşkil edir Allah -təala canlılar iccedilərisində
ancaq insana şuumlur vermişdir ona goumlrə ki o ictimai
mənafenin uumlstuumlnluumlyuumlnuuml dərk etsin və ondan istifadə edə
bilsin Bu işdə mədəniyyətin təhsilin tərbiyənin və id-
manın rolu boumlyuumlkduumlr Orta təhsilin məzmunu elə
olmalıdır ki məktəbi qurtaran gənclərin əksəriyyətində
ictimai mənafe (doumlvlətccedililik vətənpərvərlik və millətə
qulluq hissi) şəxsi mənafedən (vəzifə hərisliyi varlanmaq
arzusu qohumbazlıq hissi və s) uumlstuumln olsun Orta məktəb
20
dərsliklərində ictimai mənafe vəsf edilməlidir qədərindən
artıq şəxsi mənafe hissləri bədii tarixi nuumlmunələr və
misallarla tənqid edilməlidir Fəaliyyətin hər bir noumlvuumlnuuml
tədris materialının hər bir moumlvzusunu bu prizmadan
keccedilirmək lazımdır Misal uumlccediluumln ilk baxışda əhəmiyyətli
goumlruumlnməyən idmanın bu işdə roluna diqqət yetirək
Məlumdur ki şahmat fərdi idman noumlvuuml olub şəxsi
mənafeyə xidmət edir Amma voleybol futbola və ya
basketbol oyunlarında ictimai maraq daha uumlstuumlnduumlr
Demək şahmatla muumlqayisədə məktəbdə voleybol və
futbola daha ccedilox uumlstuumlnluumlk vermək lazımdır
Dərsliklərin məzmununa diqqət yetirməyi AEyn-
şteyn 1949-cu ildə yazdığı ldquoNiyə sosializmrdquo məqaləsində
qeyd etmişdir O Qərb təhsil sistemini tənqid edərək
goumlstərmişdir ki bu təhsil sistemi pula kapitala sitayiş
əsasında qurulub Bu yol heccedil də xoş gələcəyə aparmır
Sovet doumlvruumlndə ictimai mənafeni guumldənlərin sayı
daha ccedilox idi Bu guumln cəmiyyətdə ccediloxları şəxsi mənafeni
guumlduumlr Guumlman etmək olar ki bir neccedilə ildən sonra şəxsi
mənafeni guumldənlərin sayı daha ccedilox olacaq Ccediluumlnki təhsilin
məzmununda boumlyuumlk deformasiyalar baş verib Cəmiyyət
sosiallaşmaya yox fərdiləşməyə daha meyillidir Bu işdə
mənəviyyatın dirccediləlməsinə ehtiyac boumlyuumlkduumlr Misal uumlccediluumln
mədəniyyəti bu işə cəlb edərkən muğam oxumaqla
muumlqayisədə xor oxumağa xuumlsusi diqqət yetirilməlidir
21
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki inkişaf etmiş oumllkələrdə
uşaqların gənclərin həm fiziki həm də zehni inkişafı
diqqətdə saxlanılır Fiziki inkişafı izləmək uumlccediluumln metr və
tərəzidən istifadə edirlər İntellektual inkişafı İQ (Ay-kuuml)
əmsalı vasitəsilə oumllccedilmək muumlmkuumlnduumlr Adətən İQ
əmsalını təyin etmək uumlccediluumln ldquoağıl yaşırdquo deyilən anlayışdan
istifadə edilir ldquoAğıl yaşırdquo intellektual qabiliyyətdən asılı
olaraq xronoloji yaşa bərabər ondan ccedilox və az da ola bilər
Bu yaşların nisbətinin 100 hasili İQ əmsalını verir K
faktoru ilə intellekt əmsalı İQ əmsalını əvəz etmək
muumlmkuumlnduumlr
22
BİLİYİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Heccedil bilənlə bilməz bir olarmı
ldquoQurani- Kərimrdquodən
Biliyin qiymətləndirilməsi zamanı fərz edilir ki stəkana
(şəkil 1) toumlkuumllən maye ldquobilik mayesidirrdquo Burada Ld biliyin
mənimsənilən Lb isə mənimsənilməyən hissələrini goumlstərir
Bu modeldən istifadə edərək xətti və qeyri-xətti
qiymətləndirmə şkalası duumlzəltmək muumlmkuumlnduumlr
Xətti qiymətləndirmə şkalası Tarixi təcruumlbə əsasında
yaranan biliyin klassik qiymətləndirmə şkalasında yuxa-
rıdakı modeldən soumlvqi-təbii istifadə edilmiş və meyar
olaraq ldquobildiyimizin bilməli olduğumuza nisbətirdquo goumltuumlruumll-
muumlşduumlr Stəkanın dolu hissəsinin huumlnduumlrluumlyuumlnuumln tam
huumlnduumlrluumlk Lo-ya olan nisbətini a hərfi ilə işarə edək
a = Ld Lo
Goumlruumlnduumlyuuml kimi bu əmsal nisbi mənimsəmənin və
ya mənimsəmənin faiz goumlstəricisi olub qiyməti 0 ilə 1
arasında dəyişir Duumlstur 1-in hər tərəfini Lo -ya boumllsək
aşağıdakı ifadəni alarıq
a = 1- Lb Lo (2)
Lb Lo ndashnisbəti biliyin mənimsənilməyən hissəsini
yəni nisbi bilik qıtlığını goumlstərir Onu h ilə işarə etsək
alarıq
a = 1- h
23
Aydındır ki Lb = Lo olarsa yəni stəkan tam boş
olarsa bu tam biliksiz (və ya təhsil fəaliyyəti olmayan)
hala uyğundur Stəkan tam dolu olanda başqa soumlzlə Ld =
Lo olarsa bilik tam mənimsənilib və təhsil fəaliyyətini
muumlkəmməl hesab etmək olar Burada nisbi mənimsəmə
əmsalı a qiymətləndirmənin faiz meyarı kimi ccedilıxış edir
Şəkil 2 Xətti qiymətləndirmə şkalası
a= 1 olanda tədris materialı 100 mənim-
sənilib
a=05 olanda material 50 mənimsənilib və
h= 05
a=0 olanda h = 1 və Lb = Lo olar Bu halda
təhsil yoxdur
bal
100
80
60
40
20
1 2 3 4 5
a
24
Bu deyilənlərə bir az aydınlıq gətirək Misal uumlccediluumln
əgər bilik 700 ballıq şkala ilə qiymətləndirilirsə və təhsil
alanlar 700 (və ya ona yaxın) bal toplayıblarsa demək
təhsil sistemi muumlkəmməldir İndiyə qədər belə təhsil
sistemi qurmaq heccedil bir doumlvlətə muumlyəssər olmayıbdır
Əgər tələbələr 350 plusmn 100 ətrafında bal toplayıblarsa de-
mək təhsil sistemi orta səviyyədədir Əgər tələbələr 0 ilə
plusmn 250 arasında bal toplayıblarsa demək təhsil sisteminin
vəziyyəti bərbaddır Tələbə Qəbulu uumlzrə Doumlvlət Komis-
siyası (TQDK) hər il bəyan edir ki abituriyentlərin uumlmumi
orta balı 250-dən azdır Əgər belədirsə demək təhsil
sisteminin real vəziyyəti ccedilox yarıtmazdır
Beşballıq qiymətləndirmə şkalasında stəkanın Lo
huumlnduumlrluumlyuuml beş bərabər hissəyə boumlluumlnuumlr və birdən beşə
kimi tam ədədlərlə işarə edilir Proqramı 100 mənim-
səyənin biliyi ldquo5rdquo proqramı 60 mənimsəyənin biliyi isə
ldquo3rdquo balla qiymətləndirilir Diskret qiymətlərlə (şərti
ballarla) mənimsəmə dərəcəsi arasında asılılıq xətti oldu-
ğu uumlccediluumln bu şkalanı xətti qiymətləndirmə şkalası da adlan-
dırmaq olar Bu şkala şəkil 2-də goumlstərilmişdir Qeyd
etmək lazımdır ki beşballıq xətti qiymətləndirmə şkalası
ən elementar və sadə şkaladır Min illərdir ki bu şkala
muumlxtəlif variantlarda bəşəriyyətə xidmət edir və
bəşəriyyət oumlz inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə goumlrə həm
də bu şkalaya borcludur
25
Moumlvcud dəyərləndirmə sistemləri və ya qiymət-
ləndirmə şkalası insanların cəmiyyətdə yerini duumlzguumln
təyin edə bilmir Xuumlsusilə a-nın yuumlksək (09 ndash l) qiymət-
lərində subyektiv dəyərləndirmə bəzən obyektiv dəyər-
ləndirməyə uumlstuumln gəlir Bu xuumlsusilə məmur seccedilimində
oumlzuumlnuuml buumlruzə verir Cəmiyyətin daha dəqiq və obyektiv
dəyərləndirmə sisteminə ehtiyacı vardır
Qeyri-xətti qiymətləndirmə şkalası Klassik qiy-
mətləndirmə şkalası əla biləni yaxşı biləndən onu da kafi
biləndən ayıra bilir Ancaq əla bilənlər iccedilərisindən lap əla
biləni dəqiq seccedilə bilmir və əla bilənləri sıraya duumlzə bilmir
Bu quumlsuru aradan qaldırmaq uumlccediluumln yeni meyar olaraq
ldquobildiyimizin bilmədiyimizə nisbətirdquo -indən istifadə etmək
olar Yəni Ld Lb nisbəti meyar olaraq goumltuumlruumlluumlr Əvvəlki
məqalələrdə3 bu nisbət keyfiyyət faktoru adlandırılmış və K
hərfi ilə işarə edilmişdir
Duumlstur (1) -in hər tərəfini Ld-yə boumllsək alarıq
Lo Ld = 1+ 1K
Bu duumlsturu belə də yazmaq olar
Ld Lo = 1 (1+ 1 K)
Ld Lo ndash nisbi mənimsəmə a olduğundan
2 Asgarov Ş Q The philosophy knowledge assessment Journal of Qafqaz
University 13 p 63 ndash72 2004
26
a = 1 (1+ 1 K ) (3)
duumlsturunu alarıq Buradan da keyfiyyət faktoru uumlccediluumln
K=a (1-a) (31)
duumlsturunu alarıq
Duumlstur (31) yeni qiymətləndirmə şkalası yaratmağa
imkan verir Bunun uumlccediluumln a-nın K-dan asılılığını qurmaq
kifayətdir Bu asılılıq şəkil 3-də goumlstərilmişdir Absis
oxunda keyfiyyət faktoru K ordinat oxunda isə
mənimsəmə a goumlstərilmişdir Şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi K
faktoru artdıqca nisbi mənimsəmə a qeyri-xətti artaraq oumlz
maksimal qiymətinə yaxınlaşır Bu səbəbdən də bu şkalanı
qeyri-xətti şkala adlandırmaq olar Şəkil 3-də K əmsalı (0 ndash
50) intervalında dəyişdiyi halda a əmsalı 0 ilə 1 arasında
dəyişir Bu isə biliyin daha dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
boumlyuumlk imkanlar accedilır Əgər
a) K gtgt1 olsa Ld gtgt Lb olar Bu halda təhsil sistemi
muumlkəmməldir
b) K = 1 olsa a = 05 olar Bu halda təhsil sisteminin
səviyyəsi ortadır
c) K ltlt 1 olsa Ld ltlt Lb olar Bu halda təhsil
fəaliyyəti ccedilox pisdir
Birinci halda mənimsənilən material mənimsənil-
məyən materialdan qat-qat ccedilox ikinci halda isə bəra-
bərdir Uumlccediluumlncuuml halda isə mənimsənilən material mənim-
sənilməyəndən qat-qat azdır Doumlvlətlərarası rəqabətin
27
yuumlksək olduğu indiki zamanda təhsil sistemi elə
qurulmalıdır ki onun uumlccediluumln K gtgt1 şərti oumldənilsin
Şəkil 3 Qeyri-xətti qiymətləndirmə şkalası
K-nın qiymətinin geniş intervalda (0 ndash infin) dəyişməsi
fərdlərin əqli və intellektual qabiliyyətini fərqləndirmək
və qiymətləndirmək uumlccediluumln geniş imkanlar accedilır Misal uumlccediluumln
əgər bir şagird 500 sualdan 499-na digəri 490-na duumlzguumln
cavab veribsə bu fərq klassik şkalada 9 bal olduğu halda
(499 ndash490) yeni şkalada 450 bal [(4991) ndash (49010)]
olacaqdır Goumlruumlnduumlyuuml kimi klassik şkalaya goumlrə
şagirdlərin qiymətləri arasında ccedilox az fərq olduğundan
onlar bərabər bilikli yeni şkalada isə bu fərq ccedilox boumlyuumlk
olduğundan (450) onlar fərqli bilikli hesab ediləcəklər Bu
0
01
02
03
04
05
06
07
08
09
1
0 10 20 30 40 50
MƏ
NİM
SƏM
Ə
K
28
meyar qiymətləndirmənin faiz goumlstəricisinə bir alternativ
kimi ccedilıxış edir Qeyri-xətti şkala muumlxtəlif dəyərlərin
qiymətləndirilməsində əvəzsiz uumlstuumlnluumlyə malikdir
Ayındır ki intellektual insanlar uumlccediluumln K-nın qiyməti
boumlyuumlkduumlr Guumlman etmək olar ki yer əhli uumlccediluumln ən boumlyuumlk
K-ya (ən az bilik qıtlığına) peyğəmbərlər malikdirlər
Ccediluumlnki onların qəbul etdiyi qərarlar min illərlə quumlvvədə
qalır Burada britaniyalı bioloq Tomas Heksilin ldquo Əgər
bilik qıtlığı qorxuludursa onda o insan ki biliyi lap ccediloxdur
o tam təhluumlkəsizdirmirdquo ndash tarixi sualına cavab vermək
muumlmkuumlnduumlr Qeyd edək ki az bilik qıtlığına malik olan
buumltuumln peyğəmbərlər həmişə peyğəmbərliklərinin ilk
illərində təqib olunublar və təhluumlkədə yaşayıblar
K faktoru ccediloxsaylı dəyərli insanlar arasından (misal
uumlccediluumln 1000 əlaccedilı tələbə ) ən dəyərlisini obyektiv seccedilməyə
və şuumlurlu varlıqları intellektual baxımdan iyerarxik
strukturda (adi insan muumltəxəssis alim akademik dahi
şəxsiyyət foumlvqəlinsan peyğəmbər və hər şeyə qadir olan
Allah) sıraya duumlzməyə imkan verir
Bu meyarın sosial-iqtisadi proseslərə tətbiqi ilə daha
əhəmiyyətli və daha dəqiq nəticələr əldə etmək muumlm-
kuumlnduumlr Dəqiq qiymətləndirmə şkalası kamil duumlşuumlncəyə
yuumlksək personal və professional keyfiyyətlərə malik olma-
yanların idarəetmə sisteminin yuumlksək səviyyələrinə
qalxmasını yəqin ki ccedilətinləşdirər Şəkil 3-dən goumlruumlnuumlr ki
29
K rarr infin yaxınlaşanda ararr1 yaxınlaşır Bu o deməkdir ki
K artdıqca muumltləq bilik səviyyəsinə yaxınlaşmaq olar
ancaq ona ccedilatmaq muumlmkuumln deyildir Buradan təbii
olaraq başqa bir sual da ccedilıxır Hansı şuumlurlu məxluq uumlccediluumln
K-nın qiyməti sonsuzdur Muumltləq biliyə kim malikdir
Səmavi kitabların verdiyi məlumata goumlrə ancaq qadir
Allah hər şeyi bilir və goumlruumlr Ancaq Onun biliyində qıtlıq
yoxdur Bu baxış Allahın varlığının riyazi isbatı uumlccediluumln əsas
ola bilər
30
ALLAHIN VARLIĞININ RİYAZİ İSBAT4
Elm dinsiz şikəstdir din elmsiz kordur
AEynşteyn
Boumlyuumlk fransız filosofu O Konta goumlrə bəşəriyyətin intel-
lektual təkamuumll tarixi uumlccedil mərhələdən keccedilir a) teoloji b)
metafizik c) pozitivist Birinci mərhələdə Allahın varlığı
isbatsız qəbul olunur İkinci mərhələ boyu (son min il) Allahın
varlığının isbatı filosofları ən ccedilox duumlşuumlnduumlrən suallardan biri
olmuşdur Bu səbəbdən də muumlxtəlif isbatlar moumlvcuddur vəhyə
moumlcuumlzəyə birinci səbəb arqumentinə əsaslanan isbatlar və digər
isbatlar vardır Uumlccediluumlncuuml mərhələ elmə biliyə əsaslanan
mərhələdir Təklif olunan isbatı da biliyə əsaslanan isbata aid
etmək olar
İmanlılar hesab edirlər ki Allahın varlığının isbata
ehtiyacı yoxdur ccediluumlnki onun varlığı hər zaman hər yerdə
hiss edilir Misal uumlccediluumln evdə elektrik lampası yanırsa
demək Allah var Ccediluumlnki Allah metallarda nizamlı quruluş
yaratmasaydı və bunun nəticəsi kimi metal elektronları
sərbəstləşib elektrik sahəsinin təsiri altında bir
istiqamətdə hərəkət edib cərəyan yaratmasaydı heccedil
lampa da yanmazdı Bu məsələdə ateistlər fərqli moumlvqe
tuturlar Nobel muumlkafatı laureatı akademik Vitali
4 Аскеров ШГ Математическое доказательство существования Аллаха
Успехи современного естествознания 4 стр165-166 2011
31
Ginzburqa goumlrə (laquoИзвестияraquo 28112003 ) ldquoİnam və ya
tərsinə ateizm intuitiv anlayışlardır Burada heccedil nəyi riyazi
olaraq isbat etmək muumlmkuumln deyildirrdquo Digər tərəfdən ameri-
kalı filosof Alfred Ayerin gerccediləklik prinsipinə goumlrə ldquo
riyazi və ya məntiqi əsası olmayan heccedil bir bəyanatın əhəmiyyəti
yoxdurrdquo Duumlnya şoumlhrətli alim V Ginzburqun və
AAyerin fikirlərindən goumlruumlnuumlr ki riyazi isbata ehtiyac
boumlyuumlkduumlr
Bu problemin həllində biliyin qiymətləndirilməsinin
yeni meyarından istifadə etmək olar Ccediluumlnki muumlqəddəs
Qurani-Kərimdə bəyan edildiyi kimi ldquoAllah hər şeyi
goumlrəndir və hər şeyi biləndirrdquo
Biliyin qiymətləndirilməsinin bir oumllccediluumlluuml modelinə
goumlrə beşballıq qiymətləndirmə şkalası beş hissəyə boumlluumlnuumlr
və uyğun rəqəmlərlə işarə olunur Hər tələbə uumlccediluumln bu
şkalanı ldquobilirrdquo və ldquobilmirrdquo adlı iki hissəyə boumllmək olar
Misal uumlccediluumln 4 (doumlrd) qiyməti ilə təhsil alan uumlccediluumln ldquo4rdquo
rəqəmindən soldakı hissəni ldquobilirrdquo sağdakı hissəni isə
ldquobilmirrdquo adlandıraq və bu hissələrin uzunluğunu şəkil 1-
ə uyğun olaraq Ld və Lb kimi işarə edək
Burada ldquobilirrdquo hissəsinin ldquobilmirrdquo hissəsinə nisbəti
(yəni Ld Lb ) keyfiyyət faktoru K-dır ldquoBilirrdquo hissəsinin
uzunluğu (Ld) beşballıq şkalanın balları və keyfiyyət fak-
toru K-nın uyğun qiymətləri Cədvəl 1 -də goumlstərilmişdir
32
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ld-nin nisbi qiyməti 0 -
100 arasında dəyişir Beş qiymətinə uyğun mənim-
səmə bilmənin ən yuumlksək ndash muumltləq səviyyəsidir Ancaq
ldquo3rdquo qiymətinə uyğun gələn mənimsəmə 60 -dir Bu
noumlqtə uumlccediluumln ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 3 ldquobilmirrdquo his-
səsinin uzunluğu isə 2 (5-3)-dir Onda bu mənimsəməyə
uyğun gələn keyfiyyət faktorunun qiyməti K = Ld Lb
=32=15 olar Şkalanın 4 qiymətinə uyğun mənimsəmə ndash
80 -dir Yəni tələbə zəruri biliyin 80 -ni bilir 20 -ni
isə bilmir Bu noumlqtə uumlccediluumln ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 4
ldquobilmirrdquo hissəsinin uzunluğu Lb (5-4 ) =1-dir Bu noumlqtəyə
uyğun gələn keyfiyyət faktorunın qiyməti 4 1 = 4
olar Əgər ldquobilirrdquo hissəsinin Ld uzunluğu 475 ldquobilmirrdquo
hissəsinin Lb uzunluğu isə 025 olarsa onda bu halda
K=19 olar Bu səviyyə arzu olunan orta bilik səviyyəsidir
Cədvəl 1
Nisbi mənimsəməLd 20 40 60 80 90 95 98 99 100
5 ballıq şkala
0 1 2 3 4 45 475 49 495 5
Keyfiyyət faktoru K
0 025 067 15 4 9 19 49 99
33
ldquoBilirrdquo hissəsinin uzunluğu 49 olduğu halda bilmir
hissəsinin uzunluğu 01 olur Bu halda K-nın qiyməti 49-
a bərabər olar Ali təhsil ocaqlarında belə bilik nuumlmayiş
etdirən tələbələrə fərqlənmə diplomu verilir
Əgər ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 495 ldquobilmirrdquo his-
səsinin uzunluğu isə 005 olarsa onda keyfiyyət faktoru
495 005 = 99 olar Başqa soumlzlə soruşulan 100 sualdan 99-
nu bilir birini isə bilmir Yəqin ki K-nın bu qiyməti daha
yuumlksək bilik səviyyəsinə uyğundur Hesab etmək olar ki
bu bilik səviyyəsi alimlik səviyyəsinə uyğun gələn bilik
səviyyəsidir
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi ldquobilirrdquo hissəsinin uzun-
luğu artdıqca ldquobilmirrdquo hissəsinin uzunluğu azalır və
keyfiyyət faktorunun qiyməti isə artır Aydındır ki dahi
alimlər və foumlvqəlinsanlar uumlccediluumln K-nın qiyməti daha boumlyuumlk
rəqəmlərlə ifadə olunur
Bu deyilənlərdən ictimai əhəmiyyəti boumlyuumlk olan bir
suala da cavab tapmaq muumlmkuumlnduumlr Yuxarıda qeyd edildi
ki K faktoru bildiyimizin bilmədiyimizə olan nisbətidir
Ld-nin qiyməti 5-ə yaxınlaşdıqca (muumltləq səviyyəyə) Lb -
nin qiyməti (kəsrin məxrəci) sıfıra yaxınlaşır Bu halda K-
nın qiyməti sonsuzluğa yaxınlaşar Bəs onda K = infin uyğun
gələn biliyə kim malikdir Hansı zatın biliyində quumlsur
yoxdur Kim muumltləq biliyə (Ld = 5) malikdir Kimin
34
biliyində qıtlıq yoxdur Hər şeyi bilən hər şeyi goumlrən
kimdir
Bu suala cavab vermək uumlccediluumln ldquoQurani-Kərimrdquoə
muumlraciət edək ldquoƏgər yer uumlzuumlndəki buumltuumln ağaclar qələm
buumltuumln dənizlər muumlrəkkəb olsa sonra yeddi dəniz də buna əlavə
olunsa yenə Allahın kəlamları tuumlkənməz Allah ndash yenilməz
quumldrət və hikmət sahibidirrdquo(3127)
ldquoLoğmanrdquo surəsinin bu ayəsində məhz Allahın malik
olduğu bilik səviyyəsinə işarə edilir Demək K =
infin Allahın malik olduğu bilik səviyyəsidir İlk baxışda
sadə goumlruumlnsə də məsələni dərindən analiz edəndə
maraqlı vəziyyətlə qarşılaşırıq Riyaziyyatdan məlumdur
ki sıfırdan fərqli ədədi sıfıra boumllmək olmaz Onda
buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki muumltləq biliyə
ccedilatmaq qeyri-muumlmkuumlnduumlr Allah bizim bildiklərimizdən
kənardadır yəni O laməkandır
Peyğəmbərlərin malik olduğu bilik səviyyəsi ccedilox
yuumlksəkdir və oumllccediluumlləndir ancaq sonsuz deyil Peyğəm-
bərlərdən az bilik səviyyəsinə foumlvqəlinsanlar dahi alimlər
malikdirlər Bu səviyyələrə uyğun gələn K-nın qiyməti
ccedilox ehtimal ki yuumlzlərlə və minlərə oumllccediluumllər K =
0 səviyyəsinə uyğun bilik səviyyəsi yəqin ki şuumlursuz
fəaliyyət goumlstərən ibtidai insanların və ya duumlnyaya təzə
goumlz accedilan koumlrpənindir
35
Cədvəldən goumlruumlnuumlr ki mənimsəmə 0 ilə1 arasında
keyfiyyət faktoru 0 ilə infin arasında dəyişir İslamın
fundamental muumlddəalarından biri ldquo Allahdan başqa Allah
yoxdurrdquo ( Lā ʾilāha ʾillā l-Lāh)raquo ndash postulatıdır Bu postulatı
rəqəmlərlə də ifadə etmək muumlmkuumlnduumlr ldquoAllah yoxdurrdquo
şərti a və ya K = 0 olanda oumldənilir Allahın varlığı şərti
isə а =1 və ya К = infin olanda oumldənilir Bu muumlhakimə də
riyazi isbatı təsdiqləyir
Dahi alim Fred Hoyle goumlrə ldquoHəyatın oumlz-oumlzuumlnə yaran-
masının ehtimalı qasırğanın zir-zibildən Боинг-747
yaratmaq ehtimalına bərabərdirrdquo Bu fikir dolayısı ilə Ya-
radanın varlığını təsdiq edir Zamanəmizin dahi fiziki
Stefan Hovkinqə goumlrə elm dini inkar etmir sadəcə alternativ
təklif edir Ancaq ldquoNaturerdquo 5 jurnalının yazdığına goumlrə
ABŞ-da dahi alimlərin cəmi 7 faizi Allahın varlığına
inandığı halda sadə alimlər arasında inaclıların sayı
təqribən 40-dir Jurnalın yazdığına goumlrə təhsil səviyyəsi
artdıqca inaclıların sayı azalır
Sonda qeyd edim ki hər il Templton Fondu
tərəfindən mənəvi həyatla bağlı aparılan tədqiqat
uğurlarına və kəşfə goumlrə 1972 -ci ildən Templton muumlkafatı
təsis edilmişdir 2008 -ci ildə polşalı fizik və katolik din
xadimi prof Michał Heller Allahın varlığının riyazi
isbatına goumlrə 1 600 000 $ dəyərində Templton muumlkafatına
5 httpwwwskeptiknetismsci_godhtm
36
layiq goumlruumllmuumlşduumlr Bu muumlkafata 2011-ci ildə kosmoloq və
astrofizik Martin Con Ris layiq goumlruumllmuumlşduumlr
PS Allahın varlığı ilə bağlı yazdığım məqalə ilə bağlı
rus alimlərinin rəyləri ilə tanış olmaq istəyənlər aşağıdakı
internet uumlnvanına httpeconfraeruarticle5677 baxa
bilərlər Bu rəylərdən bir neccediləsini oxuculara təqdim
edirəm
Анисимов Владимир Петрович (26 декабря 2010)
Уважаемый коллега блестяще математически
аргументировал существование Бога но почему то
пессимистически агрессивно резюмировал свое
умозаключение по отношению к своим собратьям по
гуманитарному цеху ndash философам () Видимо ува-
жаемый академик почему то не принимает механизм
этого самосовершенствования человека ( от доцента к
профессору и академику) суть которого выражается в
способности порождать новые гипотезы в добыче новых
для человечества знаний (как исследования) А гипотезы
рождаются на основе интуиции человека ndash эмо-
ционального интеллекта позволяющего проверять и
рационализировать новые модели обустройства внеш-
него окружающего мира Мы к сожалению так увле-
чены познанием внешнего мира что напрочь забываем о
том что внутренний мир человека столь же богат как
иокружающий нас Космос
37
Ивентьев Сергей Иванович (23 августа 2011)
Считаю что работа требует наивысших оценок
Математические формулы существенно сблизили гуман-
итарную науку (математику) с религией Аналогичная
ситуация происходит и с другими отраслями науки Наг-
лядным примером может послужить юридическая
наука (смИвентьев СИ Триединство прав человека
религия наука и моральЦерковь в истории и культуре
России сборник материалов Международной научной
конференции Киров (Вятка) 22-23 октября 2010г ndash
Киров
Изд-во ВятГГУ 2010 с388-389
httpzhurnallibrueditorsiiwentxew_s_i)Безуслов
ночто критический комментарий уважаемого Влади-
мира Петровича Анисимова говорит нам о том что есть
над чем нам ещё работать
38
DUumlZGUumlN QƏRARLARIN QƏBULU
Duumlzluumlyə gedən yol bir səhvə gedən yol mindir
JJRusso
XX əsrdə bəşəriyyət yuumlksək tərəqqiyə nail olsa da mənfi
təzahuumlrlər də ccedilox olmuşdur Kifayətdir ki duumlnya muumlha-
ribələrində həlak olmuş milyonlarla insanı yada salaq İndinin
oumlzuumlndə də iqtisadiyyat və mədəniyyət arasında harmoniya
pozulmuş narkomaniya insan silah alveri və digər mənfur
hərəkətlər geniş yayılmışdır Həyatımızın bir ccedilox sahələrində
mafiya oumlz amansız hərəkətləri ilə fəaliyyət goumlstərir Bir ccedilox
oumllkələrdə varlı insanların canguumldənlərindən sanballı ordu
duumlzəltmək olarBMT Baş katibinin muumlavini qurumun Nar-
kotiklərlə və Cinayətkarlıqla Muumlbarizə İdarəsinin icraccedilı
direktoru Yuri Fedotova goumlrə kriminal biznesin illik gəliri 21
tril USD təşkil edir ki bu da onu duumlnyanın 20 ən guumlcluuml
iqtisadiyyatının birinə ccedilevirir Buumltuumln bu quumlsurların və
kataklizmlərin koumlkuumlndə muumlxtəlif səviyyələrdə qəbul olunmuş
səhv qərarlar durur Hər bir səhv qərar noumlvbəti neqativ
hadisənin toumlrəməsinə səbəb olur Yuumlksək səviyyədə qəbul
olunmuş səhv qərarlar Planetdə nizamı pozur Firavanlıq isə
nizama bağlıdır
Bu paraqrafda yeni metodologiya ilə səhv qərarlar
toumlrəməsinin elmi səbəbi araşdırılır
Duumlstur (1)-in hər tərəfini Lb -yə boumllsək və Ld Lb
nisbətinin K olduğunu nəzərə alsaq aşağıdakı ifadəni
alarıq
Lo Lb = K +1
39
Lb Lo nisbətinin h olduğunu nəzərə alsaq bu
duumlsturu aşağıdakı kimi yazmaq olar
h = 1 (K +1) (5)
Duumlstuumlr (5)-ə goumlrə keyfiyyət faktoru K artdıqca biliyin
nisbi qıtlığı ndash h azalır Belə ki K = infin olanda h=0 K= 0
olanda h = 1 olur Birinci hal tam şuumlurluluq və savadlılıq
ikinci hal isə tam instinkt (savadsızlıq) halına uyğundur
Bilik qıtlığının keyfiyyət faktoru K-dan asılılığı şəkil 4-də
goumlstərilmişdir Absis oxunda K faktoru ordinat oxunda
isə bilik qıtlığı ndash h goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki K
gt 30-dan ccedilox olanda h-ın qiymətində doyma halı başlayır
və noumlqtələr absis oxunun uumlzərində duumlzuumlluumlr Aydındır ki
bilik qıtlığı şəraitində qəbul olunan qərarların xətası ccedilox
bilikli adamların qəbul etdiyi qərarların xətası isə az olar
Bu nəticənin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki o qəbul
olunan qərarların xətası ilə bilik qıtlığı arasında muumlnasibət
yaratmağa imkan verir Bu muumlnasibəti aşağıdakı şəkildə
yazmaq olar
∆Q =c h (6)
Burada ∆Q qəbul edilmiş qərarın xətası olub muumltləq
duumlz qərar ilə cari qərarın fərqinə bərabərdir c ndash sabitdir
Bilik qıtlığı h = Lb L0 olduğundan (6)-nı aşağıdakı şəkildə
yazmaq olar
∆Q =c1 Lb (61)
40
Burada c1 də sabitdir
∆Q = 0 olanda qəbul edilmiş qərar muumltləq duumlz qərara
bərabərdir Buradan əldə etdiyimiz vacib nəticə ondan
ibarətdir ki muumltləq duumlz qərar qəbul etmək uumlccediluumln bilik
qıtlığı sıfıra bərabər olmalıdır Belə qərarı ancaq cənab
Haqq qəbul edə bilər
Bilik qıtlığı h sıfır ilə vahid arasında kəsilməz
dəyişdiyi uumlccediluumln istənilən məsələnin sonsuz həlli var Bu
həllər arasında biri duumlz bəziləri kvazi duumlz qalanları səhv
qərarlardır Bu nəticə J Russonun epiqrafa ccedilıxarılmış
fikrinin riyazi ifadəsidir Yeri gəlmişkən burada Eduard
Dalberqin ldquoSizin hər bir qərarınız səhvdirrdquo fikrinə diqqət
yetirsək bu qənaətə gələrik ki insani qərarların hamısı bu
və ya başqa dərəcədə səhvdir
Peyğəmbərlər də min illərin sınağından ccedilıxan qərar-
lar qəbul edə bilmişlər Foumlvqəlinsanlar da uzun zaman
uumlccediluumln doğru olan qərarlar qəbul edə biliblər Muumldrik
insanların qərarının xətası az cahil insanların qəbul
etdikləri qərarların xətası ccedilox olar Deyilənlərdən belə
nəticə ccedilıxarmaq olar
41
Şəkil 4 Bilik qıtlığının K faktorundan asılılığı
ardıcıl duumlzguumln qərarlar qəbul etməklə insanlar şəx-
siyyətə doumlvlətlər isə quumldrətli doumlvlətə ccedilevrilir Burada bir
məsələyə də toxunmaq yerinə duumlşər Təhsilin məqsədi
hədəfi fəlsəfəsi ilə bağlı bəzi suallara ldquoTəhsilimiz duumlnən
bu guumln sabahrdquo 6 kitabında qismən cavab verilmişdir
Yuxarıda deyilənlərin işığında təhsilin əsas məqsədi nədir
ndash sualına cavab verməyə cəhd edilsə onların iccedilərisində
hədəfin 8-ci 9-cu həlqələrini vuran cavablar ccedilox olar Hər
doumlvlət təhsilini oumlzuuml başa duumlşduumlyuuml səviyyədə
qurduğundan nəticədə doumlvlətlərdə həyat səviyyələri də
muumlxtəlifdir Bəs hədəfin 10-cu həlqəsini vuran cavab
nədir
Duumlşuumlnuumlrəm ki bu suala belə cavab vermək olar
təhsilin əsas məqsədi gənclərə duumlzguumln qərarlar qəbul
etmək sənətini oumlyrətməkdir
6 Əsgərov ŞQ Təhsilimiz duumlnən bu guumln sabah Bakı 2003 280 səh
0
02
04
06
08
1
12
0 20 40 60 80
h
K
hzh
khh
ahh
hh
42
Tarix səhv qərarlarla zəngindir Bəşəriyyətin inki-
şafında muumlşahidə edilən quumlsurların ccediloxu səhv qərarların
nəticəsidir Buumltuumln muumlharibələr səhv qərarlardan touml-
rəyibdir Qeyri-professional məmurların qəbul etdiyi
qərarların əksəriyyəti səhvdir Bu səbəbdən də sahibkar-
lar iş adamları savadlı gəncləri işə goumltuumlrməyi həmişə diq-
qətdə saxlayırlar ki onlar guumlndəlik fəaliyyətlərində
nisbətən duumlzguumln qərarlar qəbul etsinlər
Şəhərimizlə bağlı bir-iki misal ccediləkmək istəyirəm
Hesab edirəm ki Bakıda tıxacların yaranmasının əsas
səbəblərindən biri tramvay və trolleybus xətlərinin soumlkuumllməsi ilə
bağlı qəbul edilmiş səhv qərardır Ccediluumlnki bu xətlər Bakını
kənddən fərqləndirən və boumlyuumlk şəhərlərə məxsus atributlar idi
Beləliklə guumlnuuml -guumlndən goumlzəlləşən Bakı ictimai nəqliyyatı zəif
ldquoboumlyuumlk kəndərdquo ccedilevrildi Hər kəs uşağı bağccedilaya və ya məktəbə
aparan da işə və idmana gedən də şəxsi maşın və ya taksidən
istifadə etmək məcburiyyətində qaldı Şəhər maşınla doldu Min
nəfər əhaliyə duumlşən maşın sayına goumlrə yəqin ki şəhərimiz
regionda oumln sıradadır Bakıda velosiped yoluna boumlyuumlk ehtiyac
duyulur
Digər bir misal Hesab edirəm ki pul sikkələrimizə Azər-
baycanın buguumlnkuuml xəritəsini vurmaq duumlzguumln deyil Heraldika-
dan xəbəri olan hər kəs deyə bilər ki bu bizdən ccedilox ermənilərin
mənafeyinə uyğun qərarın nəticəsidir İstərdim ki bu
fikirlərdə mən səhv etmiş olaydım
43
Yuumlz illərdir torpaqlarımızı itirə-itirə (Goumlyccedilə Zən-
gəzur Borccedilalı Dərələyəz) gələcəyə doğru gedirik Bu
meyilin qarşısını ancaq guumlcluuml təhsillə almaq muumlmkuumlnduumlr
Gənclərimiz gələcəkdə ağlagəlməz hadisələrin iccedilərisindən
duumlzguumln qərarlar qəbul etməklə keccedilə bilərlər və nəticədə
torpaq itirməzlər Bu yerdə Şarl de Qollun ldquoyaxşı plan
tutan yox az səhv edən qalib gəlirrdquo fikri yada duumlşuumlr
Sonda bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm Ayrıca
goumltuumlruumllmuumlş bir oumllkədə hakimiyyətlərin bir- birini əvəz
etməsinin əsas səbəbi olaraq səhv qərarların cəmini
goumltuumlrmək olar Belə ki bu cəm muumləyyən bir kritik həddən
ccedilox olarsa onda koumlhnə hakimiyyət yenisi ilə əvəz olunar
Bəşəriyyətdə buumltuumln qurucu proseslər duumlz qərarların
buumltuumln dağıdıcı proseslər isə səhv qərarların nəticəsidir
Allah bizi səhv qərarlardan qorusun Amin
Bir neccedilə dəyərli kəlamdan da istifadə etməklə bu pa-
raqrafa noumlqtə qoymaq istəyirəm
Səhvlərimi mənə goumlstərəndən Allah razı qalsın
Həzrəti Oumlmər
Yeni qərarlar qəbul etməyənləri yeni problemlər
goumlzləyir Ccediluumlnki zaman boumlyuumlk novatordurrdquo F
Bekon
İNSAN POTENSİALININ İNKİŞAF
İNDEKSİ
44
Məhbub uumll Həq 22 fevral
1934-cuuml ildə Kəşmirdə
anadan olmuşdur 16 iyun
1998-ci ildə ABŞ-da vəfat
etmişdir
Kəraccedili Universitetinin iqtisad uumlzrə
professoru Məhbub uumll Həq insan inkişafı
nəzəriyyəsinin yardıcısı və BMT-nin
İnsan İnkişafı Məruzəsinin banisidir
1989-cu ildə BMT-nin xuumlsusi məsləhətccedilisi
olmuş (1989-1995) və insan inkişafı ilə
bağlı BMT-nin ilk Məruzəsini hazırlayan
alimlərdən ibarət beynəlxalq qrupa
rəhbərlik etmişdir
Doktor Həq muumlxtəlif oumllkələrin insan
inkişafını oumllccedilən və geniş istifadə edilən
goumlstəricinin ndash İnsan Potensialının İnkişaf
Proqramının yaradıcısıdır
Məhbub uumll Həqin yaratdığı İnqilabi
konsepsiyasından bəzi muumlddəlar
Aydın goumlruumlnəni goumlrmək bəzən
ccedilox ccedilətin olur Millətin həqiqi varı onun
xalqıdır
İqtisadi artım ndash ancaq insanların
seccedilim imkanlarını artıran vasitədir
İnsan inkişafı - firavanlığın
yaxşılaşması və seccedilim imkanı prosesinin
genişlənməsidir
İnkişafın son məqsədi ndash insanların firavanlığıdır
Məhbub uumll Həq
Son iyirmi ildə insan potensialı və insan faktoru
anlayışlarından geniş istifadə edilir Belə ki 1990-cı ildən
bəri BMT-nin İnkişaf Proqramı (BMT İP) tərəfindən
45
hazırlanan hesabatlarda insan potensialının inkişafı diq-
qət mərkəzindədir Hər il duumlnya doumlvlətlərinin reytinqi
İnsan Potensialının İnkişaf İndeksinə (İPİİ) goumlrə muumləyyən
edilir Bu indeks qlobal goumlstərici olub doumlvlətlərin inki-
şafını muumlqayisə etməyə imkan verir
Məhbub uumll Həq ilk dəfə milli inkişafın makroiqtisadi
goumlstəricilərinin qiymətləndirilməsinə bir alternativ olaraq
bu indeksi təklif etmişdir Bu indeks inkişafa ccedilox həssas
olub orta inkişaf səviyyəsini təyin edən insan
potensialının inkişafının əsas goumlstəricilərini (təhsil uzun-
oumlmuumlrluumlluumlk və ləyaqətli həyat səviyyəsi) nəzərə alan in-
dekslərin cəmindən ibarətdir
Misal uumlccediluumln BMT tərəfindən 2010-cu ildə ccedilap olunan
Məruzənin7 143 ndash 147-ci səhifələrində 169 doumlvlətin İPİİ-yə
goumlrə reytinqi Əlavə 1-in 3-cuuml suumltununda goumlstərilmişdir
İndeksin qiyməti sıfırla vahid arasında dəyişir Yuumlksək
həyat səviyyəsini təmin etmiş doumlvlətlər uumlccediluumln bu indeks 1-
ə inkişafı ccedilox zəif doumlvlətlər uumlccediluumln bu indeksin qiyməti
sıfıra yaxındır 2010-cu il təqdimatında birinci yerdə Nor-
veccedil axırıncı yerdə isə Zimbabve durur Azərbaycan 2010-
cu ilin hesabatında 2005-ci illə muumlqayisədə 34 pillə
yuumlksələrək 169 oumllkə arasında İnsan İnkişafı İndeksinə goumlrə
101-ci yerdən 67-ci yerə qalxmışdır
Doumlvlətlərin reytinqlərini muumləyyən edərkən praktik
7 Доклад о развитии человека 2010 Издательство laquoВесь Мирraquo 2010
46
olaraq oumllkə əhalisinin həyat şəraitinin buumltuumln goumlstəriciləri
nəzərə alınır təhsil səviyyəsi səhiyyənin vəziyyəti
uzunoumlmuumlrluumlluumlk doğum və oumlluumlm səviyyələri adam-ba-
şına duumlşən UumlDM istehlak qiyməti indeksi mobil telefon
və internet əlaqəsi iccedilməli suyun keyfiyyəti enerji
təminatı meşələrin sahəsi ətraf muumlhitin vəziyyəti insan
huumlquqları sahəsində vəziyyət gender bərabərliyi cinayət-
karlığın səviyyəsi işsizliyin səviyyəsi və s Bu goumlstəriciləri
inkişaf etmiş doumlvlətlər ciddi nəzarətdə saxlayır digər
doumlvlətlər isə lazımınca diqqət yetirmirlər
laquoДоклад о развитии человека 2010raquo kitabındakı sıra
noumlmrəsi ilə ccedilap olunmuş bəzi doumlvlətlərin İPİİ qiymətləri
Cədvəl 2-nin 3-cuuml suumltununda a hərfi ilə goumlstərilmişdir
Planetimizdə a=1 olan oumllkə yoxdur və yəqin ki də ol-
mayacaq Bunu məlum ldquoHəqiqətə ardıcıl surətdə yaxın-
laşmaq olar amma muumltləq həqiqətə ccedilatmaq muumlmkuumln
deyilrdquo fikri də təsdiqləyir və prof SXəlilovun 8 xuumllasə
məqaləsində qeyd edildiyi kimi belə hallarda ldquovahidə
yaxınlaşmaq olar amma ccedilatmaq muumlmkuumln deyilrdquo Səmavi
kitabların məlumatlarına goumlrə a=1 şərti cənnətəbənzər
oumllkələr uumlccediluumln oumldənilər Goumlruumlnduumlyuuml kimi birinci uumlccedil yeri
tutan oumllkələr uumlccediluumln a-nın qiyməti 09-dan boumlyuumlkduumlr
8S Xəlilov Riyyaziyat və elm fəlsəfi muumlstəvidə necə goumlruumlşuumlr Fəlsəfə və
sosial-siyasi elmlər 2 2011 səh 61
47
Demək Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyanı kvazi-
cənnət oumllkələr saymaq olar İnkişaf etməkdə olan oumllkələrə
misal olaraq cədvəldə 65 ndash 67-ci yerləri boumlluumlş-duumlrən
(Rusiya Federasiyası Qazaxıstan Azərbaycan ) oumllkələri
goumlstərmək olar Bu oumllkələr uumlccediluumln a qiyməti 0710 ilə 0720
arasında dəyişir və inkişaf etmiş oumllkələr sırasına yaxın-
laşırlar Cədvəldə 167ndash169-cu yerləri boumlluumlşduumlrən oumllkələr
(Nigeriya Konqo Zimbabve) uumlccediluumln a əmsalının qiyməti
0261 ilə 0140 arasında dəyişir Bu oumllkələrdə həyat şəraiti
ccedilox aşağıdır Misal uumlccediluumln Zimbabve oumlz əhalisi uumlccediluumln
Norveccedilin yaratdığı şəraitin yalnız 14-ni yarada bil-
mişdir
Qeyd etmək lazımdır ki BMT İnkişaf Proqramının
doumlrd səhifəlik cədvəli (baxƏlavə 1) buumltuumln digər cədvəllər
kimi az informativ quru və ruhsuzdur Bu məlumatları
daha canlı şəklə salmaq uumlccediluumln yeni metodologiya lazımdır
Belə bir metodologiya biliyin qiymətləndirilməsi zamanı
istifadə edilmiş K meyarı əsasında hazırlanmışdır Burada
da bu meyardan istifadə edilmişdir Bu halda K faktoru
əldə olunan nailiyyətin ldquonailiyyət qıtlığınardquo olan nisbətini
ifadə edir Bu meyardan istifadə edib doumlvlətləri inkişaf
səviyyəsinə goumlrə sıraya duumlzmək muumlmkuumlnduumlr K
faktorunun muumlxtəlif oumllkələr uumlccediluumln hesablanmış qiyməti
Cədvəl 2 və Əlavə 1-in 4-cuuml suumltunlarında goumlstərilmişdir
Cədvəl 2
48
1 2 3 4
Oumllkələr a K
1 Norveccedil 0938 151
2 Avstraliya 0937 149
3 Yeni Zelandiya 0907 970
65 RF 0719 260
66 Qazaxıstan 0714 250
67 Azərbaycan 0713 248
167 Nigeriya 0261 035
168 Konqo 0239 031
169 Zimbabve 0140 016
BMT tərəfindən hesablanmış a-nın (İPİİ) K-dan
asılılığını qurmaqla duumlnya doumlvlətlərinin bir-birinə nə-
zərən inkişafını daha canlı və ruhlu səkildə təqdim etmək
muumlmkuumlnduumlr Bir sıra doumlvlətlər uumlccediluumln belə bir asılılıq şəkil
5 (a və b)-də goumlstərilmişdir
Şəkillərin absis oxunda K faktoru (şəkil 5a) və ya
onun loqarifması (şəkil 5b) ordinat oxunda İPİİ başqa
soumlzlə həyat səviyyəsinin parametri a goumlstərilmişdir Mə-
lumdur ki statistik rəqəmlər (a=İPİİ və ya K) toplumun
inkişaf səviyyəsini dəqiq goumlstərə bilir ancaq fərdin səviy-
yəsini əks etdirə bilmir Toplumda insan potensialının in-
kişaf indeksi ilə fərdin inkişaf indeksi arasında əlaqəni
aşağıdakı kimi yazmaq muumlmkuumlnduumlr
49
a = a1Y1 + a2Y2 + a3Y3 + = sum ai Yi
Şəkil 5a Bəzi oumllkələrin reytinqinin K-dan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin reytinqi goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ (4) Niderland
(7) İsveccedil (9) Yaponiya (11) İsrail (15) İslandiya (17) İtaliya (23)
Boumlyuumlk Britaniya (26) Ccedilexiya (28) BƏƏ (32) Ccedilernoqoriya (49) RF
(65) Qazaxıstan (66) Azərbaycan (67) Guumlrcuumlstan (74) Tuumlrkiyə
(83) Ekvatorial Qvineya (117) Banqladeş (129) Liberiya (162)
Burada andashtoplumda insan potensialının inkişaf in-
deksi ai ndash toplum daxilində fərdin potensialının inkişaf
indeksidir Yi ndashtoplum daxilində fərdin olma ehtimalıdır
Qrafiklərdən goumlruumlnduumlyuuml kimi muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln
50
İPİİ-nin qiyməti K-dan asılılığı monoton dəyişir Doumlv-
lətlərin reytinqlərinin cədvəl təqdimatı ilə muumlqayisədə
qrafik təqdimatının uumlstuumlnluumlyuuml aydın goumlruumlnuumlr Bir tuumlrk
misalında deyilir ldquoMeşəni goumlrən ağacı ağacı goumlrən meşəni
goumlrməzrdquo Reytinqlərin cədvəl təqdimatında da belədir
Cədvəldə oumllkəni goumlrən cədvəli cədvəli goumlrən oumllkəni goumlrə
bilmir Ancaq qrafik təqdimatında həm oumllkə həm də onun
qrafikdə yeri goumlruumlnuumlr
Şəkil 5a-dan aydın goumlruumlnuumlr ki duumlnya doumlvlətləri
inkişaf səviyyəsinə goumlrə aydın şəkildə uumlccedil qrupa (BMT
sənədlərində duumlnya doumlvlətləri 3 yox 4 qrupa) boumlluumlnuumlrlər
Birinci qrup oumllkələr ccedilox inkişaf etmiş oumllkələrdir və bu
oumllkələr uumlccediluumln a (K) asılılığı zəifdir K artdıqca a tədricən
vahidə yaxınlaşır Bu qrup oumllkələrdə K gt 5-dir və 28
doumlvləti əhatə edir İnkişaf etməkdə olan II qrup oumllkələri
uumlccediluumln K-nın qiyməti 2 ilə 5 arasında dəyişir Bu qrup
oumllkələrə 59 doumlvlət daxildir Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələr uumlccediluumln K
qiyməti 02 ilə 2 arasında dəyişir və a (K) asılılığı quumlv-
vətlidir Bu oumllkələr zəif inkişaf etmiş oumllkələrdir Bu
oumllkələrə misal olaraq Zimbabveni Nigeriya və Konqonu
51
Şəkil 5b Oumllkələrin reytinqinin K-nın loqarifmasın-
dan asılılığı (BMT 2010)
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin reytinqi goumlstərilmişdir
Norveccedil (1) Ccedilexiya (28) Uruqvay (52) Azərbaycan (67)
Qvatemala (116)Sudan (154) Niger (167) Zimbabve (169)
goumlstərmək olar Bu qrup oumllkələrə 82 doumlvlət daxildir Zim-
babve uumlccediluumln K = 016-dır Bu oumllkənin əldə etdiyi nailiyyət
etməli olduğunun 16-ni təşkil edir Təəssuumlf hissi ilə
qeyd etmək lazımdır ki bu oumllkədə Cəhənnəmin əlamətləri
kifayət qədərdir
Duumlnya doumlvlətlərinin reytinqlərinin K faktorundan
asılılığı şəkil 5b-də yarımloqarifmik masştabda goumlstəril-
mişdir K-nın qiyməti 016 (Zimbabve) ilə 151 (Norveccedil)
arasında dəyişir K-nın geniş diapazonda dəyişməsi onu
52
goumlstərir ki duumlnya doumlvlətlərində insanların yaşam tərzi ccedilox
muumlxtəlifdir Kimisi ləyaqətli həyat şəraitini təmin də
bilmiş kimi isə səfalət iccedilərisində yaşayır Monteskuumlnuumln
ldquohər bir xalq oumlz taleyinə layiqdirrdquo ifadəsi bu mənzərəni
dəqiq ifadə edir
Bu oumllkələr muumlxtəlif quruluşlarda yaşayırlar Bu prob-
lemlə bağlı suallara Frensis Fukuyama ldquoTarixin sonu və
axırıncı İnsanrdquo əsərində aydınlıq gətirmişdir FFuku-
yamaya goumlrə idarəetmə sistemi kimi liberal demokratiya
moumlvzusunun legitimliyi ilə bağlı son illərdə goumlruumlnməmiş
bir konsensus yaran-mışdır Bu konsensus bir-biri ilə
rəqabətdə olan ideo-logiyalar (monarxiya faşizm və
sonuncu kommunizm) məğlub olduqca guumlclənir Bundan
əlavə Fukuyama təkid edir ki ola bilsin liberal demokratiya
bəşəriyyətin ideoloji təkamuumlluumlnuumln son məntəqəsidir və
insan cəmiyyətinin axırıncı idarəetmə forması kimi
ldquotarixin sonudurrdquo Bu isə o deməkdir ki əgər əvvəlki
idarəetmə formaları duumlzəldilməsi muumlmkuumln olmayan
deffektlərlə və irrasionalizmlə xarakterizə edilirdilərsə
liberal demokratiya bu cuumlr daxili fundamental ziddiy-
yətlərdən kənardır
Liberal demokratik doumlvlətlərdə də ədalətsizlik və so-
sial problemlər var Ancaq bu problemlər Fukuyamaya
goumlrə liberal-demokratik prinsiplərin tam reallaşma-
masından toumlrəyir Bunun nəticəsində hansısa muumlasir
53
doumlvlətlər stabil liberal demokratik səviyyəyə ccedilatmaqda
uğursuzluqla qarşılaşa bilər digərləri isə idarəetmənin
primitiv teokratik və ya hərbi diktatura formasına qayıda
bilər Ancaq liberal demokratiyanın idealını əvəzləmək
muumlmkuumln deyil
Tarixin son məntəqəsi bu kitabda şərti olaraq
ldquoAllahabadrdquo adlandırılmışdır Yuxarıda qeyd edildiyi
kimi bu məntəqədə idarəetmə liberal-demokratik prin-
siplər əsasında aparılır Demək bəşəriyyət liberal-de-
mokratik prinsiplər əsasında Allahabada tərəf gedir
İPİİ və faktor K artdıqca insani muumlnasibətlərdə yeni
intonasiyalar yeni mədəniyyət nuumlmunələri yaranır İna-
nıram ki bir necə ildən sonra erməni qəsbkarları oumlz
hərəkətlərinin xəcalətini ccediləkəcəklər və torpaqlarımızı
azad edəcəklər
54
MƏNAFELƏRİN MUumlBARİZƏSİ
Allaha ccedilox şuumlkuumlr olsun ki mən vətənimi onun marağına
goumlrə sevmişəm oumlz marağıma goumlrə yox
P Ccediladayev
Duumlnya oumllkələrinin makroiqtisadi goumlstəricilərinə diq-
qət yetirsək goumlrərik ki bu goumlstəricilərin qərarlaşmasında
həlledici rolu toplum daxilində mənafelərin muumlbarizəsi
oynayır Başqa soumlzlə desək inkişaf ictimai mənafe ilə şəxsi
mənafenin muumlbarizəsindən və ikincinin uumlstuumlnluumlyuuml
zamanı baş verir Yuxarıda qeyd edildi ki K ndash ictimai
mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətini xarakterizə edir və K
artdıqca ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artır
Ccediluumlnki duumlnya belə qurulub və Allah belə istəyir Allah
insanı yaradarkən onu da başqa canlılar kimi oumlzuumlnuuml-
muumldafiə instinkti ilə təmin edib Başqa canlılardan fərqli
olaraq uumlstəlik insana şuumlur da verib Şəxsi mənafe
oumlzuumlnuumlqoruma instinktindən toumlrəyir
K vahiddən kiccedilik olanda şəxsi mənafe ictimai
mənafeni uumlstələyir K=1 olanda bu mənafelər bərabərdir
K=10 olanda ictimai mənafe şəxsi mənafedən 10 dəfə
ccediloxdur K = infin olanda ibtidai icma quruluşunda olduğu
kimi şəxsi mənafe sıradan ccedilıxır Amma ibtidai icmadan
fərqli olaraq şuumlur fəaliyyətə tam nəzarət edir
55
Mənafenin həyatda oynadığı rolu boumlyuumlk Mehmet
Akif Ersoy poetik şəkildə belə ifadə etmişdir
Aldanma insanların səmimiyyətinə
Mənfəətləri gəlir hər şeydən oumlncə
Vəd etməsəydi Allah Cənnəti
Ona belə etməzdi səcdə
Duumlnya doumlvlətlərinin həm makroiqtisadi goumlstəriciləri
həm əhalinin duumlşuumlncə tərzi həm də mədəni və mənəvi
səviyyələri bir - birindən xeyli fərqlidirlər Birinci qrup
oumllkələrində ictimai mənafe (Mi) şəxsi mənafedən (Mş) ccedilox-
ccedilox yuumlksəkdir Mi gtgt Mş Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrində şəxsi
mənafe (Mş) ictimai mənafedən (Mi) yuumlksəkdir İnkişaf
etməkdə olan ikinci qrup oumllkələrində qarışıq duumlşuumlncə (hər
bir məsələnin həllinə şəxsi və ictimai moumlvqedən yanaşma)
moumlvcuddur Birinci və uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrinin ictimai
şuumlurlarında goumlruumlnə bilən fərqi aşağıdakı kimi təsvir etmək
olar
I qrup duumlnya
oumllkələri III qrup duumlnya
oumllkələri
1 Mi gtgt Mş Mş gtgt Mi
2 Qanun şahdır Şah qanundur
3 Accedilıq cəmiyyət Qapalı cəmiyyət
4 Duumlşuumlncə demokratikdir Duumlşuumlncə totalitardır
56
Birinci qrup oumllkələrində ictimai nəzarət guumlcluumlduumlr və
kuumltləvi informasiya vasitələri 4-cuuml hakimiyyət hesab
edilir Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrində ictimai nəzarət yox
səviyyəsindədir Duumlnyanın 200 top universitetlərindən
(bax Əlavə 2) 184-uuml birinci qrup doumlvlətlərində 16 -sı isə
ikinci qrup doumlvlətlərində fəaliyyət goumlstərir Uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələrində normal universitet yoxdur
İdarəetmə ilə bağlı bir tuumlrk misalında deyilir ldquoDoumlvlət
ya elmlə ya da zuumllmlə idarə olunar al guumlluumlmlə ver guumlluumlmlə
idarə olunmazrdquo Bu kəlamın işığında şəkil 5-ə diqqət yetir-
sək goumlrərik ki ccedilox inkişaf etmiş oumllkələr elmlə uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələr ldquozuumllmlərdquo ikinci qrup oumllkələrin idarə edilməsində
qarışıq (həm demokratik həm də inzibati) uumlsuldan
istifadə edilir Bu səbəbdən də ən muumlrəkkəb idarəetmə II
qrup oumllkələrinə aiddir
Doumlvlətin idarə edilməsində məmurların rolunu alman
imperiyasının kansleri Otto Bismark belə ifadə etmişdir
ldquoPis qanunlarla və yaxşı məmurlarla oumllkəni idarə etmək
muumlmkuumlnduumlr Yox əgər məmur pisdirsə ən yaxşı qanunlar belə
koumlmək etməzrdquo Aydındır ki yaxşı məmur K-sı yuumlksək olan
pis məmur K-sı aşağı olan məmurdur
5 Elm və təhsil yuumlksəkdir Təhsil və elm zəifdir
6 İctimai nəzarət
yuumlksəkdir
İctimai nəzarət zəifdir
57
Birinci qrup doumlvlətlərə misal olaraq Norveccedil Avs-
traliya və Yeni Zelandiyanı goumlstərmək olar Buoumllkələr bu
duumlnyada Cənnət şəraitinin 90 -ni yarada bilmişlər9
Oumllkələrin real həyat şəraitini və qrafiklərdəki yerlərini
araşdırarkən belə qənaətə gəlmək olar ki K ge 5 olan
doumlvlətlərdə əhalinin (həm idarəedənlərin həm də
idarəolunanların) duumlşuumlncə tərzi K le 1 olan doumlvlətlərin
əhalisinin duumlşuumlncə tərzindən qat-qat kamildir Nisbətən
saf duumlşuumlncə tərzi K ge 5 olan doumlvlətlərdə aparıcıdır və bu
səbəbdən də ictimai maraq şəxsi mənafeni uumlstələyir Bu
oumllkələrdə KİV-ə qarşı qoyulan tələb təqribən belədir ldquoDuumlz
danış nə qədər bacarırsan duumlz danış səndən goumlzləniləndən də
artıq duumlz danış Amma duumlzluumlyuuml axıra kimi deməyə bilərsənrdquo
Əksinə K le 1 olan doumlvlətlərdə duumlşuumlncə qeyri-
kamildir və bu səbəbdən də şəxsi mənafe ictimai mənafeni
uumlstələyir
II qrup oumllkələri uumlccediluumln K-nın qiyməti vahiddən boumlyuumlk
5-dən kiccedilikdir Bu qrup oumllkələrdəki ictimai muumlnasibəti
Lanski 10 belə ifadə edirrdquoBəzi insanlar heccedil zaman yaxşı
olmurlar Bizim hamımızım doumlrddə biri yaxşı doumlrdə uumlccediluuml pisdir
Bərabər olmayan doumlyuumlş gedir bir nəfər uumlccedil nəfərə qarşırdquo
9 Аскеров ШГ Аскеров АШ Корреляционная зависимость между
ИРЧП и ВВП Международный Журнал Экспериментального
Образования 2012 6 стр113ndash116 10 Xью Роусон Неписанные законы жизни М 2002 384 стр
58
Şuumlbhəsiz burada soumlhbət məmurlardan gedir Mə-
murlardan uumlccediluuml şəxsi biri isə uumlmumi mənafeni muumldafiə
edir Bu səbəbdən də bu qrup oumllkələrdə inkişafın suumlrəti
zəif olur İnkişafa lazımi dinamikanı vermək uumlccediluumln bu
oumllkələrin bəzilərində (məsSinqapur) doumlvlət məna-
feyindən sui-istifadə edənlər qanunvericiliklə ciddi cəza-
landırılır K artdıqca məmurların fəaliyyətində uumlmumi
mənafe uumlstuumlnluumlk təşkil edir
Tarixi prosesin 2010-cu ilə olan rəngarəngliyi (şəkil 5)
əsasən zaman və məkan amilinin təsirinin nəticəsidir
Karl Yaspers bəşər tarixini uumlccedil doumlvrə boumlluumlr a) tarixə-
qədərki doumlvr b) tarixi doumlvr c) bəşəriyyətin uumlmumduumlnya
tarixi doumlvruuml Son doumlvr bizim eranın 1000-ci ilindən
başlayır və bu guumlnə qədər davam edir Bu mərhələdə
xalqlar arasında geniş əlaqə yaranmışdır Bu şəkillərdə
sanki uumlmumduumlnya tarixinin bir mənzərəsi əks edilmişdir
Bu doumlvlətlərin hamısı bu guumlnuumln doumlvlətləri olsalar da
bəziləri bu guumlnuuml (K ge 5) bəziləri duumlnəni ( 5 le K le 1)
bəziləri isə keccedilmişi yaşayırlar Başqa soumlzlə şəkildə buumltuumln
formasiyalara (feodalizm kapitalizm accedilıq cəmiyyət) aid
doumlvlətlər tapmaq olar Ancaq tarix yuumlksələn xətlə inkişaf
etdiyi uumlccediluumln Avstraliyanın buguumlnkuuml səviyyəsini sabah
ABŞ daha sonra Boumlyuumlk Britaniya və digər doumlvlətlər əldə
edəcəklər Şuumlbhəsiz Avstraliya yerində saymayacaq
ldquoAllahabadardquo doğru irəliləyəcək Qəti soumlyləmək olar ki
59
Liberiya (162) bu səviyyəyə ccedilatmaq uumlccediluumln yuumlz illərin
tarixini yaşamalıdır
Məlumdur ki tarix azadlıq dərkinin tərəqqisidir Ta-
rix bir nəfərin bir qrupun azadlığından buumltuumln bəşə-
riyyətin azadlığına doğru inkişaf edir Şəkil 5a-da bu
fikirlər praktik həyatda oumlz təsdiqini tapır Aydındır ki
zaman artdıqca K artır K artdıqca azadlığın dərki artır
K ge 5 olan oumllkələrdə demək olar ki buumltuumln insanlar
azaddırlar K le 2 olan oumllkələrdə isə ya bir nəfər ya da bir
qrup insan azaddır Sabiq ABŞ prezidenti C Kennedi
bəşəri inkişafda azadlığın yerini belə muumləyyən etmişdir
ldquoAzadlıq boumlluumlnməzdir əgər bir nəfər əsarətdədirsə onda heccedil kəs
azad deyilrdquo
Doğma planetimizin bir neccedilə oumllkəsi firavan yaşa-
mağın nuumlmunəsini yarada bilmişdir Belə yuumlksək nəticəyə
bu doumlvlətlər ona goumlrə nail ola bilmişlər ki bu oumllkələrdə hər
kəs xoşbəxt gələcək uumlccediluumln oumlz toumlhfəsini verə bilir İnsan oğlu
bu duumlnyaya gəlişinin səbəbini bilməlidir Əminliklə
demək olar ki insan bu duumlnyaya guumlndən bir guumln ildən bir
il yaşamağa gəlməyibdir Onun ilahi missiyası bəşəriy-
yətin gələcək taleyinə oumlz toumlhfəsini verməkdir Bu barədə
ldquoQurani-Kərimrdquodə belə bir ayə var ldquoYaxşı işlər goumlrməkdə
bir-birinizi oumltməyə ccedilalışınrdquo (5 48-49) Bu duumlşuumlncə başqa bir
formada M Prişvin tərəfindən belə ifadə edilmişdir ldquoAli
mənəviyyat ndash oumlz şəxsiyyətini kollektivin xeyrinə qurban
60
verməkdir ldquo Birinci qrup doumlvlətlərin vətəndaşları həm
Allah əmrinə riayət edən həm də yuumlksək mənəviyyata
malik insanlardır
Yuxarıda deyilənləri uumlmumiləşdirərək tarixi inkişafın
belə bir qanunauyğunluğunu muumləyyənləşdirmək olar
İctimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artdıqca bəşə-
riyyət oumlz inkişafının ali səviyyəsinə (məqamına) doğru
təkamuumll edir Məncə bu fikrə bəşəriyyətin inkişaf qanunu
da demək olar
Bəzi doumlvrlər uumlccediluumln bu nisbət vahiddən boumlyuumlk bəziləri
uumlccediluumln isə vahiddən kiccedilikdir Bu səbəbdən də bəşər tarixini
iki doumlvrə boumllmək olar
a) şəxsi mənafenin zorun fiziki guumlcuumln hakim olduğu
doumlvr
b) uumlmumi mənafenin ağlın hakim olduğu doumlvr
Bəşər tarixinin birinci doumlvruuml şəxsi mənafenin hakim
olduğu doumlvrduumlr Bəşər tarixinin bu doumlvrdən başlamasının
əsas səbəbi ldquooumlzuumlnuumlqorumardquo instinktidir Bu doumlvruumln
quumlsuru ilə bərabər uğuru da olmuşdur Bəşəriyyət oumlz
maddi və mənəvi inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə goumlrə
məhz bu doumlvrə borcludur Ccediluumlnki inkişafın hərəkətverici
quumlvvəsi şəxsi mənafe olmuşdur Bu doumlvruuml yaşamış
doumlvlətlər uumlccediluumln Kle 2 -dir və tarixin başlanğıcından XX əsrə
qədərki doumlvruuml əhatə edir K ge 2 olan oumllkələrdə ictimai
mənafe şəxsi mənafedən uumlstuumlnduumlr K boumlyuumlduumlkcə bu
uumlstuumlnluumlk də boumlyuumlyuumlr Cəmiyyətdə əhalinin duumlşuumlncə tərzi
dəyişir kamilləşir Fəaliyyətdə şuumlur həlledici rol oynayır
61
Bu doumlvr XX əsrdən ldquoTarixin sonunardquoqədərki doumlvruuml əhatə
edir
Hesab etmək olar ki ictimai və şəxsi mənafelər əks
quumltblər kimi muumlbarizə aparmırlar Əksinə ictimai mənafe
xuumlsusi mənafenin iccedilərisində yetişir Xuumlsusi mənafe
ictimai mənafe iccedilərisində həll olub yox olur
62
TƏHSİL PROBLEMİ
TƏHSİLİMİZİN DUumlNYA TƏHSİL
SİSTEMİNDƏ YERİ
Bilik ndash insanın goumlzuumlduumlr Biliksiz sənin 100 min goumlzuumln
olsa da onsuz da korsan Biliyin olsa goumlzuumln olmasa
da sadə insanların goumlrə bilmədiklərini goumlrəcəksən
Konfutsi
Qlobal duumlnya iqtisadiyyatı qlobal rəqabətdir Qlobal
iqtisadiyyat şəraitində muumlstəqil yaşamaq ccedilox ccedilətindir Be-
lə şəraitdə zəiflər ya guumlcluumllərin oyun qaydalarını qəbil
etməli ya da rəqabətə davamlı olmasını təmin etməlidir
Rəqabətə davamlı doumlvlət qurmaq guumlcluuml təhsildən keccedilir
Keccedilən əsrin 70-ci illərində ABŞ sualtı atom qayığının atası
sayılan Rikover SSRİ ndashABŞ təhsil sistemlərinin rəqabəti
haqda belə dəmişdir ldquoTəhsil ndashbizim Sovet İttifaqı ilə yarışa
girdiyimiz sahədir Bu yarışı udan tərəf də potensial cəhətdən
qalib tərəf olacaqdırrdquo
Təhsilin cəmiyyətin həyatında oumlnəmi əvəzedil-
məzdir Bu səbəbdən də təhsil sistemimizin duumlnya təhsil
sistemində yerini bilmək doumlvləti əhəmiyyət kəsb edir
Milli təhsildə problemlərin olması hər kəsə məlum-
dur Bu problemlərdən ən əsası təhsilin maraqlar arasında
63
parccedilalanması və təhsil maşınının pulu biliyə ccedilevirə bil-
məməsidir Bundan əlavə olaraq digər problemlər də (12
illik təhsil repititorluq əsgərlik problemi xaricdə təhsil vahid
milli test muumləllimin (alimin) maaşı təhsildə mədəniyyət qıtlığı
təhsildə ruumlşvət təhsil muumlddəti tələbə sayı universitetlərin şəhər
kənarına ccedilıxarılması universitetlərin reytinqi və s )
moumlvcuddur Buumltuumln bu problemlərin varlığı səbəbindən
əhalinin təhsil muumləssisələrinə baxışı pozitiv deyil Bir ccedilox
insanlar təhsil ocaqlarına (məktəblərə universitetlərə) az
idrak işığı yayan məkan kimi baxırlar Professor və
muumləllimlərimiz isə haqq daşıyıcıları funksiyalarını yerinə
yetirənlərə az bənzəyirlər Nəticədə həmişə ictimai
faydalı sahə hesab edilən təhsil sosial-mənəvi sahədən
daha ccedilox qulluq sferasına ccedilevrilməkdədir
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cuuml il 24
oktyabr tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasında
təhsilin inkişafı uumlzrə Doumlvlət Strategiyası təsdiq
edilmişdir Təhsilimiz uumlccediluumln boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edən
bu sənədin Azərbaycan Respublikasında təhsilin vəziy-
yəti adlanan 3-cuuml bəndində yazılıb ldquohellip aparıcı beynəlxalq
təşkilatların statistik təhlilləri Azərbaycan təhsilinin beynəlxalq
rəqabətə davamlılıq goumlstəricilərinin və Azərbaycan Respubli-
kasının ərazisində yerləşən ali təhsil muumləssisələrinin reytinq
səviyyəsinin yuumlksəldilməsinin zəruri olduğunu goumlstərirrdquo
64
Təhsilimizin beynəlxalq təhsil şəbəkəsində yerini bil-
mək rəqabətə davamlı təhsil ocaqları yaratmaq uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Boumlyuumlk Britaniyanın Legatum İnstitutunun analitik
mərkəzi duumlnya doumlvlətlərinin ldquoQlobal Firavanlıq İn-
deksirdquo adlanan muumlrəkkəb goumlstəricini hər il oumllccedilə bilir
Firavanlıq noumlqteyi -nəzərindən doumlvlətlərin nailiyyətləri 8
istiqamətdə (iqtisadiyyat sahibkarlıq idarəetmə təhsil
səhiyyə təhluumlkəsizlik şəxsi azadlıq sosial kapital) təyin
edilir Hər bir istiqamətdə alınmış nəticələr maraqlıdır və
diqqəti cəlb edir
Təhsillə bağlı nəticələr daha boumlyuumlk maraq doğurur
Ccediluumlnkibizim Nizamiyə Qərbin Bekonuna goumlrə guumlcuumln
quumlvvətin mənbəyi bilikdir Əgər qonşun səndən bilikli
olsa sənə əziyyət verə bilər
Legatum İnstitutu 2012 -ci il uumlccediluumln 142 doumlvlətin təhsil
indeksini muumləyyənləşdirmiş və cədvəl şəklində ccedilap
etmişdir Adətən cədvəllər ruhsuz və yorucu olduğun-
dan ondan faydalı bir nəticə almaq muumlmkuumln deyil Ancaq
bu indekslərin K faktorundan asılılığı ccedilox dəyərli nəticələr
almağa imkan verir Belə bir asılılıq şəkil 6-da goumls-
tərilmişdir Qrafikin absis oxunda keyfiyyət faktoru K
ordinat oxunda təhsil indeksi goumlstərilmişdir Qrafikdəki
rəqəmlər bəzi doumlvlətlərin təhsil indeksini goumlstərir
Azərbaycanın təhsil indeksini 87- ci noumlqtə goumlstərir
65
Şəkildən goumlruumlnuumlr ki təhsil indeksinə goumlrə duumlnya doumlv-
lətləri ccedilox fərqlidirlər Hər bir xalq oumlz mədəniyyətinə
tarixinə arxalanaraq yeni texnologiyalar ictimai ideyalar
sosial və siyası institutlar yaradaraq doumlvləti idarə edirlər
İdarəetmə maşınının daxili elementləri muumlxtəlif oldu-
ğundan onun verdiyi son nəticələr də muumlxtəlifdir
Sual oluna bilər ki bu oumllkələrdən hansının təhsilini
ldquostandartrdquo kimi qəbul etmək və ya nuumlmunə kimi goumltuumlr-
mək olar Bu suala duumlzguumln cavab verməklə təhsilin bəzi
problemlərini həll etmək olar Bunun uumlccediluumln rdquoDəyərlərin
qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquonda goumlstərilmiş metod-
ologiyadan burda da istifadə etmək olar
Oumllkələri K parametrinə goumlrə uumlccedil qrupa boumllmək olar
1 K ge 5 olan oumllkələr Bu oumllkələr yuumlksək inkişaf
etmiş oumllkələrdir
2 2 le K le 5 olan oumllkələr Bu oumllkələr inkişaf
etməkdə olan oumllkələrdir
3 0le K le 2 olan oumllkələr Bu oumllkələr zəif inkişaf
etmiş oumllkələrdir
66
Şəkil 6 Duumlnyanın 142 doumlvlətində təhsil reytinqinin K
faktorundan asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə doumlvlətlərin təhsil
reytinqi goumlstərilmişdir 18 ndashLatviya 20 ndashMacarıstan 21ndashBe-
larus 25 ndashKipr 26 ndashSlovakiya 27 ndashRusiya 28 ndashLitva 29 ndash
Ukrayna 40 ndashMalayziya 44 ndashErmənistan 50 ndashCcedilin 51ndash
Bolqarıstan 57 ndashİran 59 ndashMoldova 61 ndashSerbiya 66 ndash
Guumlrcuumlstan 68 ndashTacikistan 78 ndashMeksika 87 ndashAzərbaycan
96 ndashBeliz
0
20
40
60
80
100
120
140
160
0 2 4 6 8 10 12 14 16
21
40
61
27
29
18
87
5766
44
96
5059
68
51
78
20
26
28
25
140 141 142
67
Bu qruplar social-iqtisadi parametlərinə goumlrə bir-
birindən ccedilox fərqlidirlər Qrup daxilindəki oumllkələrin
parametrləri isə bir- birinə nisbətən yaxındır Bu səbəbdən
istənilən bir doumlvlətin hər hansı bir parametrini oumlz mənsub
olduğu qrup oumllkələri ilə muumlqayisə etmək daha mən-
tiqlidir
Aydındır ki oumlrnək olaraq birinci qrup doumlvlətlərin
təcruumlbəsindən istifadə etmək olmaz ccediluumlnki onlarda həm
Oumllkələr Təhsilin
deksi (2012)
K
faktor
UumlDM
(2010)
1 Latviya 18 333 14500
2 Belarus 21 273 13400
3 Kipr 25 426 21000
4 Slovakiya 26 45 22200
5 Rusiya 27 26 15900
6 Litva 28 361 15900
7 Ukrayna 29 245 6700
8 Estoniya 31 432 19000
9 Qazaxıstan 43 25 12500
10 Ermənistan 44 228 5800
11 Moldova 59 165 2500
12 Oumlzbəkistan 65 161 3100
13 Guumlrcuumlstan 66 23 4800
14 Tacikistan 68 138 2000
15 Qırğızıstan 73 149 2200
16 Azərbaycan 87 248 11000
68
adam- başına duumlşən UumlDM həm də K faktorunun qiyməti
ccedilox yuumlksəkdir bu səbəbdən də təhsil standartları ccedilox
yuumlksəkdir Bu oumllkələrdə insanın təhsili anadan olandan
oumlmruumlnuumln axırına kimi doumlvlətin nəzarətindədir Belə
oumllkələrə misal olaraq Yeni Zelandiyanı (1) Avstraliyanı
(2) Kanadanı (3) Norveci (6) və digərlərini goumlstərmək
olar
Model olaraq uumlccediluumlnccediluuml qrup doumlvlətlərdən də istifadə
etmək məqsədəuyğun deyil ccediluumlnki bu oumllkələrin təhsil
standartları xeyli zəifdir onlar ccedilox geridə qalıblar Bu oumll-
kələrə misal olaraq Əfqanıstanı (139) Ccediladı (140) Nigerı
(141) və Mərkəzi Afrika Respublkasını (142) goumlstərmək
olar Bu oumllkələrdə təhsilin vəziyyəti ccedilox bərbaddır
Biz ikinci qrupa daxil olan doumlvlətlərin muumlsbət təc-
ruumlbəsindən oumlrnək kimi istifadə edə bilərik Ccediluumlnki bu
oumllkələrin həm iqtisadi həm də humanitar parametrləri
bir- birinə yaxındır Bu qrupa daxil olan 50-dən ccedilox
doumlvlətin təhsil indeksləri əla ilə pis arasında dəyişir Əla
təhsil indekslərinə malik doumlvlətlərin uğurlarından bəhrə-
lənmək olar Bu qrupa daxil olan bir qisim doumlvlətlərin
təhsil indeksləri şəkildə bəzilərinin sosial-iqtisadi para-
metrləri isə cədvəldə goumlstərilmişdir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki
ikinci qrup oumllkələr arasında Latviya Macarıstan Belarus
yuumlksək təhsil səviyyəs malikdirlər Təhsil indeksinə goumlrə
69
Rusiya 27-ci yerdə Litva Ukrayna isə 28 və 29 yerlər-
dədir Həm qrafikdən həm də cədvəldən goumlruumlnuumlr ki
ikinci qrup doumlvlətləri arasında ən yaxşı təhsil sisteminə
SSRİ-dən qopmuş oumllkələr (Latviya Belarus Rusiya Litva
Ukrayna Estoniya) malikdirlər Bu oumllkələrin təhsil
indeksləri 142 oumllkə iccedilində 18 ilə 44-cuuml yer arasındadır
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Belarusun təhsil indeksi Fransa
Danimarka Yaponiya səviyyəsindədir və Sinqapurdan
yuumlksəkdir Belarus vaxtı ccedilatanda Li Kuan Yunun 7
addımını ata bilsə Şərqi Avropanin Sinqapuruna ccedilevrilə
bilər
Qrafikdən və cədvəldən goumlruumlnuumlr ki ikinci duumlnya və
MDB oumllkələri arasında Azərbaycan təhsilinin vəziyyəti
ccedilox aşağıdır SSRİ-nin suumlqutundan sonra ən dağıdıcı
proseslərə bizim təhsil sistemimiz məruz qalıbdır Digər
respublikalar oumlz təhsil sistemlərini qismən qoruya biliblər
Oumllkəmizin təhsil indeksi bu qrup oumllkələr arasında ən
aşağı olub 87-ci yeri tutaraq Tacikistandan və Qır-
ğızıstandan da geri qalır Təhsildə aparılmış ldquoislahatlarrdquo
onu bərbad hala salıbdır
Sovet təhsil sistemini qoruya bilən doumlvlətlərdə
(Belarus Latviya) təhsilin səviyyəsi ccedilox yuumlksəkdir Bizim
təhsil sistemimiz oumlzbaşına bu səviyyəyə duumlşə bilməzdi
Sanki təhsilimizi bu vəziyyətə salan real quumlvvə fəaliyyət
goumlstəribdir Bu vəziyyətdən ccedilıxmaq uumlccediluumln model olaraq biz
70
Latviya və ya Belarusun təcruumlbələrindən istifadə edə
bilərik
Təhsil sistemizə daxildən baxanda hiss edilir ki
biznes sahəsində olduğu kimi təhsil sferasında da tərəflər
qarşılıqlı muumlnasibətdə rahatlığa maraqlıdırlar Subyekt
oumlzuumlnuuml elə aparır ki guumlya oumlyrədir Obyekt oumlzuumlnuuml elə aparır
ki guumlya oumlyrənir Biri bilir ki kəsirlə bilik verir digər isə
bilir ki aldığı bilik tam deyil yarımccedilıqdır Pat vəziyyət
yaranıbdır Həyat bu cuumlr kəsirlə lilamar axır Bu kəsirləri
duumlzəltmək lazımdır ki təhsil indeksimiz 87-ci yerdən
Guumlrcuumlstan və ya Oumlzbəkistan səviyyəsinə gələ bilsin
71
ŞAGİRD ndash MUumlƏLLİM NİSBƏTİ
Təhsil muumlxtəlif hadisələr arasında gizli əlaqəni aşkar etmək
uumlccediluumln bir vasitədir
Vaslav Havel
Ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzuumln boumlyuumlk muumltəfəkkirlərindən olan
V Havelin təhsilin əhəmiyyəti ilə bağlı dediyi bu fikir ccedilox
qiymətlidir Təhsilə bu quumldrəti verməkdən oumltruuml onun
buumltuumln məsələləri duumlzguumln həll edilməlidir Belə mə-
sələlərin biri də təhsil sistemində ldquoşagirdndash muumləllimrdquo
nisbətinin duumlzguumln muumləyyən edilməsidir Bu nisbət həm
təhsilin keyfiyyətinə həm də muumləllimlərin əməkhaqqına
birbaşa təsir edən faktordur Ona goumlrə inkişafımızın bu-
guumlnkuuml mərhələsində bu nisbətin qiymətini duumlzguumln tap-
maq təhsil sistemimiz uumlccediluumln ccedilox əhəmiyyətlidir
Şəkil 71 ldquoŞagird ndash muumləllimrdquo nisbətinin K fak-
torundan asılılığı
72
Analitik metodla bu suala cavab tapmaq ccedilətindir
Empirik yolla isə muumlmkuumlnduumlr K faktorundan istifadə
etməklə təhsilin bu problemini həll etmək olar Belə ki
hər il BMT Məruzəsində muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln bu
nisbətin qiyməti ccedilap edilir Bu goumlstərici Əlavə 1-in 7-ci
suumltununda verilmişdir Bu rəqəmləri uumlmumiləşdirib
faydalı nəticələr almaq ccedilətindir ancaq K faktorundan isti-
fadə etməklə bu rəqəmləri dəyərli hala salmaq muumlm-
kuumlnduumlr
Muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln ldquoşagird ndash muumləllimrdquo nisbətinin
K-dan asılılığı şəkil 71-də goumlstərilmişdir Ordinat oxunda
bir muumləllimə duumlşən şagird sayı (bu nisbət λ ilə işarə
edilmişdir absis oxunda isə faktor K goumlstərilmişdir Hər
noumlqtə bir doumlvlətə aiddir)
Ccedilox inkişaf etmiş birinci qrup oumllkələr uumlccediluumln λ 10 ilə 25
arasında inkişaf etməkdə olan ikinci qrup oumllkələr uumlccediluumln λ
25 ilə 40 arasında dəyişir Zəif inkişaf etmiş uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələr uumlccediluumln λ 40 ilə 100 arasında dəyişir Şəkil 71-də
Azərbaycan ulduzla işarə edilmişdir Bu ulduzun
koordinatları K= 248 və λ =10-dur Qrafikin məntiqi
analizi goumlstərir ki Azərbaycanı nə ccedilox inkişaf etmiş nə də
ccedilox geri qalmış doumlvlətlərlə muumlqayisə etmək duumlzguumln
deyildir Bir el misalında deyildiyi kimi ldquoTaylı tayın
tapmasa guumlnuuml ah-vayla keccedilər rdquo Azərbaycanı ABŞ-la və
73
ya Yaponiya ilə yox iqtisadi cəhətdən oumlzuumlnə tay olan
doumlvlətlərlə muumlqayisə edib onların əldə etdikləri muumlsbət
Şəkil 72 λ-nın keyfiyyət faktorundan asılılığı
Qrafikdə rəqəmlərlə doumlvlətlərin reytinqi goumlstərilmişdir
62 -Kosta-Rika 63 -Peru 67 -Azərbaycan 70 -İran
72 - Mavriki 73 -Braziliya 74 -Guumlrcuumlstan 75 -Venesuela 78
- Beliz
təcruumlbədən bəhrələnmək olar Bu niyyətlə şəkil 71-ın bir
hissəsi (fraqmenti) daha doğrusu K-sı 2 ilə 3 arasında
dəyişən doumlvlətlər uumlccediluumln λ(K) asılılığı şəkil 72-də goumls-
tərilmişdir Şəkildəki rəqəmlər doumlvlətlərin BMT-nin 2010-
cu il reytinqlərini goumlstərir Bu reytinqə goumlrə Azərbaycan
67-ci yerdədir Şəkildəki rəqəmlərə aid oumllkələrin iqtisadi-
sosial goumlstəriciləri cədvəl 3-də goumlstərilmişdir Cədvəlin
0
4
8
12
16
20
24
28
1 15 2 25 3 35
λ
K
67
62 63
74
75 70
72
73
78
74
birinci suumltununda doumlvlətlərin reytinqi 2-ci suumltununda
oumllkələr 3-cuuml suumltununda İPİİ 4-cuuml suumltununda keyfiyyət
faktoru K 5-ci suumltununda bir muumləllimə duumlşən şagird sayı
λ 6-cı suumltununda isə adambaşına duumlşən UumlDM goumls-
tərilmişdir Bu oumllkələr duumlnyanın muumlxtəlif qitələrində
yerləşmələrinə baxmayaraq iqtisadi goumlstəricilərinə goumlrə
bir-birinə bənzər oumllkələrdir Ccediluumlnki onların həm İPİİ-i həm
K-ı həm də UumlDM-i bir-birinə yaxındır
Həm cədvəldən həm də qrafikdən goumlruumlnuumlr ki bu
qrup oumllkələr uumlccediluumln bir muumləllimə duumlşən şagird sayı λ 10
ilə 30 arasında dəyişir
Təəssuumlflə qeyd etmək lazımdır ki 10 şagirdə bir
muumləllim saxlamaqla təhsil sistemimiz oumlzuumlnuuml ccedilox inkişaf
etmiş oumllkələrdən Lixtenşteyn və ya İsveccedilə bənzədir (bu
oumllkələr uumlccediluumln də λ təqribən 10-a bərabərdir) Ancaq
unudulur ki adambaşına duumlşən UumlDM Lixtenşteyndə 120
000 İsveccedildə isə 39 000 USD-dir Biz nə tayımızı nə də
yerimizi duumlzguumln muumləyyən etmədiyimizdən təhsil sis-
temimizin vəziyyəti arzu olunan səviyyədə deyil
Şəkil 72-də Azərbaycana aid noumlqtə (67) ətrafında
punktirlə bir duumlzbucaqlı ccediləkilmişdir Bu duumlzbucaqlının
iccedilərisində olan oumllkələrin bəziləri iqtisadi cəhətdən bizdən
guumlcluuml (62 63) bəziləri isə (70 72ndash75 78) iqtisadi cəhətdən
bizdən daha zəifdirlər Bu oumllkələrin hər birində λ-nın
qiyməti 10-dan ccediloxdur Həm qrafikdən həm də cədvəldən
75
goumlruumlnduumlyuuml kimi bizim istifadə etdiyimiz λ = 10 rəqəmi
buguumlnkuuml inkişaf səviyyəmizə uyğun gəlmir Ancaq şəkil
72 -dən istifadə edərək λ-nın Azərbaycanın bu guumlnuuml
uumlccediluumln məqbul qiymətini tapmaq muumlmkuumlnduumlr
Cədvəl 3
Burada bir neccedilə yaxınlaşma muumlmkuumlnduumlr İlk yaxın-
laşmada cədvəl 3-uumln 5-ci suumltunundakı rəqəmlərin orta
qiymətini tapmaq olar Bu halda λ=186 rəqəmini alarıq
İkinci yaxınlaşmada bu oumllkələr iccedilərisindən UumlDM-i
bizimkinə bərabər olan oumllkələri seccedilib (Bolqarıstan Kosta-
Reytinq Oumllkələr İPİİ
(a) K λ UumlDM
1 2 3 4 5 6
62 Kosta - Rika 0725 264 19 11400
63 Peru 0723 261 209 9200
67 Azərbaycan 0713 248 10 11000
70 İran 0702 236 20 11200
72 Mavriki 0701 235 217 13344
73 Braziliya 0669 232 23 10900
74 Guumlrcuumlstan 0698 230 125 4800
75 Venesuela 0696 229 162 11846
78 Beliz 0694 227 245 5693
76
Rika İran və Braziliya) onların λ-nın orta qiymətini
hesablamaq olar Bu halda λ=195 alarıq Oumllkəmizin keccedilid
iqtisadiyyatı yaşadığını nəzərə alsaq uumlccediluumlncuuml halda λ-sı
ccedilox olan Braziliyaya (λ=23) uumlstuumlnluumlk vermək olar Yəni
λ=23-uuml oumllkəmizin bu guumlnuuml uumlccediluumln məqbul rəqəm saymaq
olar
Oumllkəmizdə bir muumləllimə duumlşən şagird sayı təqribən
23-dən başlamalı və UumlDM artdıqca azalmalıdır Bu halda
muumləllimlərin əməkhaqqını orta hesabla 23 dəfədən ccedilox
artırmaq olar Əgər muumləllimlərin əməkhaqqını 3 dəfə
artırmaq lazımdırsa onda λ-nın qiymətini 30-a qaldır-
maq lazımdır İnanıram ki nə vaxtsa λ-nın buguumlnkuuml
qiyməti (10) bizim uumlccediluumln də məqbul olacaqdır Bunun uumlccediluumln
adambaşına duumlşən UumlDM-in artması lazımdır
Təhsilin cəmiyyətin inkişafında oynadığı rolu qismən
duumlzguumln dərk etmək uumlccediluumln S Leopardinin bir kəlamından
da istifadə etmək istəyirəm ldquoBilik sərvət deyil ki onu
hissələrə boumlləndə və ya hissələri bir yerə toplayanda uumlmumi
dəyər dəyişməz qalsın O yerdə ki hər kəs az bilir orada hamı az
bilir Ccediluumlnki bilik boumlluumlnməzdirrdquo
77
ALİ TƏHSİLİN ƏHATƏ ƏMSALI
Ali məktəblərin kuumltləvi yaradılmasından elmin elm kimi
məhvolma tendensiyası başlayır
Karl Yaspers
Bu moumlvzu ilə bağlı bəzi suallara ldquoTəhsilimiz duumlnən
bu guumln sabah 11 kitabında qismən cavab verilmişdir və
goumlstərilmişdir ki təhsil sistemində ali məktəblərin sayı
ccedilox da əhəmiyyətli goumlstərici deyildir SSRİ doumlnəmində ali
təhsillə bağlı doumlvlətin təhsil siyasətinin əsas meyarı
əhalinin hər 10 000 nəfərinə duumlşən tələbə sayıdır Oumllkəmiz
uumlccediluumln bu goumlstərici 198081-ci illərdə 172 nəfər olmuşdur
Muumlstəqillik illərində 25 doumlvlət 15 oumlzəl ali təhsil
muumləssisələrində cəmi 120 min nəfər (200001) təhsil almış
və əhalinin hər 10 000 nəfərinə duumlşən tələbə sayı 149-a
enmişdir Buradan da goumlruumlnuumlr ki ali məktəblərin sayı
təhsil siyasətində əsas goumlstərici deyildir Ccediluumlnki elə ali
məktəblər var ki orada 10 minlərlə elə ali məktəb var ki
orada min nəfər tələbə təhsil alır İndi daha muumlkəmməl
meyardan ndash gənclərin ali təhsillə əhatə əmsalından istifadə
edilir Bu əmsal hər 100 gəncdən neccediləsinin ali məktəblərdə
təhsil aldığını goumlstərir
Azərbaycanda ali təhsillə bağlı təzadlı fikirlər var Bir
tərəfdən ali məktəblərin ccediloxluğundan (hər nazirlik oumlz ali
məktəbini accedilıb) digər tərəfdən gənclərin ali təhsillə əhatə
11 Əsgərov ŞQ Təhsilimiz duumlnən bu guumln sabah Bakı 2003 280 səh
78
əmsalının azlığından şikayətlənirlər Ali təhsil sistemində
olan bu problemə işıq salmaq uumlccediluumln burada da keyfiyyət
faktoru K-dan istifadə etmək olar
Şəkil 8 Ali təhsillə əhatə əmsalının K-dan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin BMT-nin (2010)
muumləyyən etdiyi reytinqlər goumlstərilir 2 ndashAvstraliya 3 ndashYeni
Zelandiya 4 ndashABŞ 5 ndashİrlandiya 6 ndashLixtenşteyn 7
ndashNiderland 8 ndashKanada 9 ndashİsveccedil 11 ndashYaponiya 15 ndashİsrail 20
ndashİspaniya 38 ndashQatar 41 ndashPolşa 44 ndashLitva 50 ndashRumıniya 66
ndashQazaxıstan 67 ndashAzərbaycan 74 ndashGuumlrcuumlstan 89 ndashCcedilin 100 ndash
Monqolustan 119 ndashHindistan 129 ndashBanqladeş 168 ndash
Konqo 169 ndashZimbabve
Bu halda K faktoru oumllkədə ali təhsillə əhatə əmsalının
onun kəsir hissəsinə olan nisbətini goumlstərir Şəkil 8-də bəzi
K
79
duumlnya doumlvlətlərində gənclərin ali təhsillə əhatə əmsalının
K faktorundan asılılığı goumlstərilmişdir Qrafik-dən
Azərbaycan uumlccediluumln K faktorunun qiyməti 17-nin (ali təhsillə
əhatə əmsalı) 83-ə (kəsir hissə) nisbətinəyəni 02-yə
bərabərdir
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Azərbaycanda gənclərin ali
təhsillə əhatə əmsalı acınacaqlı dərəcədə aşağıdır ndash 17
Muumlqayisə uumlccediluumln qeyd edək ki Cənubi Koreya uumlccediluumln bu
goumlstərici ndash 96 Rusiya uumlccediluumln ndash 73 Monqolustan uumlccediluumln ndash 50-
dir Qrafikdəki qonşularımız Banqladeş (6) Kamboca (5)
Konqo (4) və Zimbabve (2 ) -dir
Sonda qeyd edim ki oumllkəmizdə hər nazirliyin oumlz ali
mək-təbini accedilması ccedilox zərərli haldır və KYaspers
demişkən elmi və ali təhsil sistemini uccediluruma aparır
Sovetlər zamanı tələbə sayı məzunların təqribən 13 indi
isə 15-dir Yaxın zamanlarda bu sayı 12 ndashyə sonra isə 75-
80 qaldırmaq lazımdır Milləti xoşbəxliyə aparan digər
yol yoxdur Tələbə sayının yuxarı həddi oumllkənin professor
korpusuna bağlanmalıdır Professorlar 20-30 nəfərə yox
100-150 nəfərə muumlhazirə oxuyarsa bu problem həllini
asan tapar
80
ALİ MƏKTƏBDƏ PROFESSOR VƏZİFƏSİ
Muumlasir cəmiyyətdə təhsil məsələsi oumlluumlm-dirim
məsələsidir Cəmiyyətin gələcək taleyinin asılı
olduğu məsələdir
E Renan
Ali təhsil prosesində həm subyekt (muumləllim) həm də
obyekt (tələbə) insandır Bu prosesdə obyekt və subyekt
arasında intellektual səviyyələrin fərqi və ya nisbəti nə
qədər ccedilox olarsa ali məktəb ideala bir o qədər yaxın olar
Bu şərti qorumaq uumlccediluumln Qərbdə professor vəzifəsinə foumlv-
qəladə oumlnəm verilir və muumlhazirə oxumaq ancaq və ancaq
onlara etibar edilir Uumlstəlik bir qayda olaraq professor
tədqiqatccedilı və ya elmi məktəbi olan alimlər iccedilərisindən
seccedililir ki bir tərəfdən keyfiyyətli muumlhazirə oxusun digər
tərəfdən yuxarı kurs tələbələrini elmin ardınca apara bil-
sin Belə olan halda talantlı tələbələr həyatda ldquoitməzlərrdquo
əksinə alimin ardınca elmə gedərlər
Professorun elmi potensialından maksimum istifadə
et-mək uumlccediluumln onun muumlhazirələrini 100 ndash200 nəfərlik geniş
auditoriyada təşkil etmək lazımdır Boumlyuumlk quumlsurdur ki
bəzən bizim professorlar 15 ndash20 nəfərlik auditoriyada dərs
deyir Məntiqli duumlşuumlncəyə goumlrə dəyərli professorun
muumlhazirələrindən 15 ndash20 nəfər yox 100 ndash200 nəfər tələbə
81
bəhrələnməlidir Bu həm də iqtisadi cəhətdən əhəmiy-
yətlidir Universitetlərin reytinqini muumləyyən edən mər-
kəzlər bu parametrə də diqqət verirlər Demək ali mək-
təblərin sayı və ya ali təhsillə əhatə əmsalı oumllkədəki pro-
fessorların sayına bağlanmalıdır
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki uumlmumiyyətlə oumllkə-
mizdə elmi ruumltbə və vəzifələrin verilməsində bir anlaşıl-
mazlıq var Bunun səbəbi sovet keccedilmişimizlə bağlıdır
Sovet doumlnəmində iki elmi ruumltbədən istifadə edilirdi
elmlər na-mizədi və elmlər doktoru Hesab edirəm ki
dolaşıqlığın səbəbi də buradadır Ccediluumlnki ikinci ruumltbəyə
ehtiyac yoxdur Alim alimdir Alimi suumlni şəkildə iki
səviyyəyə boumllmək duumlzguumln deyildir İkipilləlik alim adını
houmlrmətdən salır və ona ictimai-siyasi diqqəti azaldır
Alimlərin bəziləri oumlz intellektual səviyyəsinə əmək-
sevərliyinə elmi məktəb yaratdığına goumlrə fərqlənirlər
Adətən Qərbdə belə alimləri universitet rəhbərliyi pro-
fessor vəzifəsinə dəvət edir və onlara (ancaq onlara) geniş
auditoriyalarda muumlhazirə oxumaq etibar edilir ABŞ-da
professorun ictimai statusu Qərb oumllkə-lərindəkindən də
yuumlksəkdir Bəzən universitet professoru ali doumlvləti
vəzifəyə dəvət edilir və ya əksinə oumllkəni idarə edən şəxs
vaxtı ccedilatanda universitetlərə professor vəzi-fəsinə gedir
Millətin professor korpusu onun duumlşuumlnən beyni və
goumlrən goumlzuumlduumlr Hər bir professor unikal zəka sahibidir
82
Professorun biliyi duumlnyagoumlruumlşuuml ona imkan verir ki
keyfiyyətli muumlhazirə oxumaqla bərabər həm də yeri
gələndə milli mənafe ilə bağlı duumlz qərarların qəbulunda
iştirak edə bilsin
1700-cuuml ildə Henri Misson adlı bir fransiz Britaniyaya
səfər edərkən goumlruumlr ki evlərin qapılarının uumlzərinə at nalı
mismarlayıblar O bunu nə uumlccediluumln etdiklərini soruşarkən
ona deyirlər ki nal dəmirdən olduğundan cinləri qovur
evi və evdəkiləri hifz edir həm də istəyənlərin dostların
xoş arzularını toplamaq uumlccediluumlnduumlr ccediluumlnki nal qapının
girişinə fincan kimi mismarlanır
Bu adətin mənasını bilmədiyimizdən həmin nalı ccedilox
vaxt biz tərsinə uumlzuumlaşağı vururuq Ccediluumlnki formanı gouml-
tuumlruumlruumlk amma məzmuna fikir vermirik Bu quumlsur ccedilox
yerdə həm də universitet professoru vəzifəsində də
oumlzuumlnuuml goumlstərir Elmi nuumlfuzu olmayan həmkarları tərəfin-
dən qəbul edilməyən bəşəriyyətin elm xəzinəsinə toumlhfə
verməyənlərin professor vəzifəsinə təyin edilməsi quumlsurlu
haldır Ali məktəb muumləllimi tələbədən bir neccedilə dəfə yox
100 dəfələrlə ccedilox biləndə ona muumlhazirə deməyi etibar
etmək olar Belə olan halda bilik oumlyrədəndən oumlyrənənə
tərəf axar gənclər elmin ccedilətin və sehrli yolları ilə tanış ola
bilərlər Amerikada Nobel muumlkafatccedilılarının universi-
tetlərə cəlb edilməsinin hikməti də bundadır
83
Bu nisbət 30 ndash50 arasında olanda təhsil muumləssisəsini
texnikum kollec adlandırmaq olar Bu nisbət 10 tərtibin-
də olanda belə təhsil muumləssisəsi texniki-peşə məktəbi
səviyyəsinə enir Bu şərtlər qorunmazsa onda universitet
texniki-peşə məktəbi səviyyəsinə duumlşə bilər Bu şərti
qoruya bilmədiyimiz uumlccediluumln biz duumlnyanın birinci 5000
unversiteti sırasında yer ala bilmirik Bu işlərdə quumlsur
boumlyuumlkduumlr Universitetləri formaca yaradırıq məzmununu
duumlz qura bilmirik 50 ildən ccedilox yaşı olan universitetlərdə
Qərb universitetlərinin magistr pilləsini qurtaranlara
muumlhazirə oxumaq huumlququ vermək bağışlanılmaz səhvdir
Bunu nəzərdə tutaraq K Yaspers yuxarıdakı fikri soumly-
ləmişdir Ccediluumlnki muumlhazırəni professor oxumalıdır Oumll-
kənin professor korpusu məhdud sayda alimlərdən
ibarətdir
İndiki doumlvrdə Təhsil Nazirliyinə tabe olan ali mək-
təblərin sayı nə qədər ccedilox olarsa bir o qədər yaxşıdır
amma bu şərtlə ki professor səviyyəsi beynəlxalq stan-
dartlara cavab versin Tez-tez soumlylədiyim bir fikri bir daha
təkrarlamaq istəyirəm ldquoAli məktəblər giriş qapılarını geniş
accedilmalı ccedilıxış qapılarını isə daraltmalıdırlarrdquo Əgər gənclərin
ali təhsillə əhatə əmsalı 50 olarsa (Monqolustan
səviyyəsi) onda bizim tələbələrin sayı 350 mindən ccedilox
olmalıdır Qərb oumllkələri gəncləri ali təhsillə 100 əhatə
etmək istədiyi bir zamanda bizim hədəfi-imizin 50
84
olması yəni hər iki gəncdən birinin ali mək-təblərdə təhsil
alması qaccedilılmaz arzudur Hər il oumllkəmizdə orta məktəbi
130 minə qədər gənc bitirir Əgər bunların 50 ali
məktəblərdə təhsil alsalar onda tələbələrimizin ildə sayı
65 min nəfər olar Hər il bu qədər gəncə təhsil verə bilən
ali təhsil sistemi qurulmalıdır Bu işin uğuru istəkdən
puldan asılı deyil professorların sayından asılıdır Ccediluumlnki
ali məktəbdə muumlhazirələri professorlar məşğələ və
seminarlar isə sahələr uumlzrə fəlsəfə doktorları apar-
malıdırlar Bu şərtlər oumldənilməyəndə universitet kollec
səviyyəsinə enir
Sonda bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm Ccedilağdaş
doumlvruumlmuumlzdə ccedilox talantlı ifaccedilılara (sənətccedililərə) professor
adı verirlər Belə insanlara boumlyuumlk houmlrmət və ehtiramla
yanaşaraq qeyd etmək istəyirəm ki onlara elmi ad və
vəzifə vermək məntiqi baxımdan duumlzguumln deyildir Misal
uumlccediluumln ldquoSona buumllbuumlllərrdquoi rəhmətlik Qədir Ruumlstəmovdan
yaxşı oxuyana professor adı vermək olarmındash sualına
mənim qəti cavabım belədir Yox İfaccedilının bu qabiliyyəti
elmi muumlstəvidə yox mədəniyyət muumlstəvisi uumlzərində daha
yuumlksək qiymətləndirilməlidir
Elmi adlar və vəzifələr tədqiqatın araşdırmanın nəti-
cələrinə goumlrə verilməlidir Daha doğrusu elmi ad qa-
zanılmalıdır verilməməlidir Təhsildə elmdə professor
vəzifəsi beynəlxalq etalondur Professorun ldquoəldəqayırmardquo
85
və ya ldquoCcedilin variantırdquo olmamalıdır Onlar hər yerdə (Mos-
kvada Ankarada Londonda və s) eyni houmlrmətlə qarşılan-
malıdırlar Professor ruumlşvət almamalıdır ki əli təmiz
qalsın oumlpuumllə bilsin Cəmiyyətdə professor elm-təhsil
sahələrindən başqa həm də mənəvi sahəni təmsil etdi-
yindən gənc nəsil uumlccediluumln oumlrnək olmalıdır
86
UNİVERSİTETLƏRİN REYTİNQİNİN
QRAFİK TƏSVİRİ
Amerika universitetləri quumlvvətlidir ona goumlrə yox ki
Amerika varlıdır Amerika varlıdır ona goumlrə ki
onun universitetləri quumlvvətlidir
ABŞ prezidentlərindən biri
Universitetlərin reytinqinin muumləyyən edilməsi boumlyuumlk
əhəmiyyət kəsb edir Son illərdə bizim gənclərimiz key-
fiyyətli təhsil almaq uumlccediluumln xarici universitetlərə uumlz tuturlar
Ona goumlrə hansı oumllkəyə getmək hansı universiteti seccedilmək
vacib məsələlərdəndir Avropanın bir sıra xırda doumlvlətləri
bir neccedilə superdoumlvlətin (Almaniya Fransa B Britaniya)
əhatəsində rahat yaşamağı bacarırlar Biz də bir sira boumlyuumlk
doumlvlətlərin əhatəsindəyik Subyektiv fikrimə goumlrə bizim
gənclərimizi monopolist doumlvlətlərin universitetlərindən
daha ccedilox belə doumllətlərın qonşuluğunda rahat yaşaya bilən
doumlvlətlərin (Danimarka İsveccedilrə Belccedilika və bk) univer-
sitetlərinə goumlndərməyə uumlstuumlnluumlk verilməlidir Mono-
polist doumlvlətlərin universitetlərinin tədris materiallar ilə
firavan yaşayan xırda doumlvlətlərin uniersitetlərinin tədris
proqramları arasında yəqin ki fərq boumlyuumlkduumlr
Universitetlərin reytinqi zaman-zaman tanınmış araş-
dırma mərkəzləri tərəfindən qiymətləndirilir
87
(httpwwwtimeshighereducationcoukworld-
university-rankings ) və nəticələr cədvəl şəklində təqdim
edilir Duumlnyanın qabaqcıl 200 universitetinin 2010 -cu il
uumlccediluumln reytinq cədvəli 4 səhifədən ibarətdir (bax Əlavə 2 )
Bu universitetlər sırasından istənilən universiteti tapıb
reytinqini muumləyyən etmək ondan yuxarıda və ya aşağıda
yerləşən universitetləri fraqmental goumlrmək də
muumlmkuumlnduumlr Bununla bərabər cədvəl quru və ruhsuz
olduğu uumlccediluumln təsir effekti az olur Reytinq cədvəlini qrafik
şəklində verməyin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr Bu niyyətlə K-
dan istifadə etmək olar Burada da K nailiyyətin nailiyyət
qıtlığına olan nisbətini ifadə edir
Şəkil 9a 200 top universitet reytinqlərinin K - dan
asılılığı
0
20
40
60
80
100
120
0 5 10 15 20 25 30
QİY
MƏ
T
K
Harvard
CalTechMassachusetts Institute
Stanford
Princeton
Cambr
Oxford
Berkel
Yale
University of
Johns
ColuDrexel
88
Universitetlərin fəaliyyətinin uumlmumi qiyməti (faizlərlə)
Əlavə 2-nin 4-cuuml suumltununda verilmişdir Misal uumlccediluumln bu
goumlstərici Harvard Universiteti uumlccediluumln 961 -dir Demək bu
universitet uumlccediluumln K = 961 39= 244 olar Bu uumlsulla digər
universitetlər uumlccediluumln də K faktorunu hesablamaq olar
Bu metodologiyadan istifadə edərək universitetlərin
qiymətləndirilməsinin faiz goumlstəricisinin K asılılığı şəkil
9a -da goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki universitetlər
reytinqə goumlrə aşagıdakı kimi sıralanıb 1 -Harvard
Universiteti 2 ndashKaliforniya Texnologiya İnistitutu 3 -
Massaccedilusets Texnologiya Universiteti 4 ndashStanford Uni-
versiteti 5 ndashPrinceton Universiteti 6 ndashOksford Universiteti 7
ndashKembric Universiteti 8 ndashBerkli Universiteti 9 ndashİmperial
Kollec (London) 10 ndashYale Universiteti 11 ndashKaliforniya
Universiteti 12 ndashCcedilikaqo Universiteti 13 ndashJohns Hopkins
Universiteti və digərləri
Goumlruumlnduumlyuuml kimi cədvəllə muumlqayisədə qrafik
təqdimat daha effektlidir Ccediluumlnki cədvəldən fərqli olaraq
qrafikdə əvvəla universitetləri sıraya duumlzməklə bərabər
digər tərəfdən universitetin birinin digərindən uumlstuumlnluumlk
dərəcəsi vizual goumlruumlnuumlr Beləliklə də universitetləri muumlqa-
yisə etmək və dəyərləndirmək asanlaşır Misal uumlccediluumln
qrafikdən aydın goumlruumlnuumlr ki Stanford Universiteti (4) və
Princeton Universiteti (5) təqribən eyni səviyyəli
89
universitetlərdir Ancaq Princeton Universiteti (5) Oks-
ford Universitetindən (6) xeyli uumlstuumlnduumlr Bu fərqi cəd-
vəldə hiss etmək muumlmkuumln deyildir
Bu qrafikin (şəkil 9a) başlanğıc hissəsi geniş
masştabda şəkil 9b -də goumlstərilmişdir Bu şəkildə K 08 ilə
37 arasında uumlmumi qiymət meyarı isə 45 ilə 80 faiz
arasında dəyişir Duumlnyanın 200 qabaqcıl universitetinin
bir hissəsinin reytinqləri ( 21-lə 200 arasında dəyişən )
şəkil 9b-də goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnən Honq Konq
Universiteti reytinq cədvəlində 21-ci Tokio Universiteti
26-ci Melborn Universiteti 36-cı yerləri tuturlar Bu sırada
Kyoto Universiteti 57-ci Bilkənd Universiteti 112 -ci
Simon Frazer Universiteti isə 199- cu yerlərdədir
Universitetlərin reytinqinə təsir edən faktorlar
ccediloxdur elmi tədqiqatda avtoritetlik professor-muumləllim heyə-
tinin tələbə sayına nisbəti işəgoumltuumlrənlər arasında universitetin
nuumlfuzu elmi işlərə istinadların sayı (istinad indeksi) xarici
tələbələrin nisbəti və xarici muumləllimlərin nisbəti belə
faktorlardandır
90
Şəkil 9b Universitetlərin bəzilərinin reytinqlərinin
K -dan asılılığı
Adlı-sanlı alimlərin universitetdə cəmlənməsi
muumlhazirələrin belə alimlər tərəfindən oxunması elmi
məqalələrin impakt faktoru yuumlksək olan jurnallarda ccedilap
edilməsi reytinqə muumlsbət təsir edən faktorlardandır Vacib
faktorlardan biri də universitet professorunun
muumlhazirəsində iştirak edən tələbə sayıdır Bu say nə qədər
ccedilox olarsa universitetin reytinqi də yuumlksək olar Digər bir
faktor da rektorun şəxsiyyəti ilə bağlıdır Duumlnya şoumlhrətli
alimin və ya şəxsiyyətin rektor olması universitetlərin
reytinqini qaldıra bilən amillərdəndir Belə şəxsiyyətlərin
rektor olma şansını obyektiv olaraq təmin etmək uumlccediluumln
muumlasir doumlvlətlərdə seccedilim prosedurundan istifadə edirlər
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
0 05 1 15 2 25 3 35 4
Qiy
mət
K
University of Hong Kong
University of Tokyo
University of Melbourne
Kyoto University
Bilkənt
Simon Fraser University
91
Universitetlərin reytinqləri sabit qalmayıb hər il də-
yişir Şəkil 9c-də 2013-cuuml il uumlccediluumln duumlnyanın 200 seccedililmiş
universitetinin reytinqlərinin K-dan asılılığı goumlstəril-
mişdir
Şəkil 9c 200 seccedililmiş universitetin reytinqləri ilə K
arasında korrelyasiya
Qrafikdən goumlruumlnduumlyuuml kimi K -sı yuumlksək olan uni-
versitetlərin reytinqi də yuumlksəkdir 2013-cuuml ildə birinci
yeri Kaliforniya Texnologiya İnstitutu ikinci yeri Oksford
Universiteti uumlccediluumlncuuml yeri Stanford Universiteti tutur
2010-ndashcu ilin reytinq cədvəlində bu yerləti Harvard
Kaliforniya Texnologiya İnstitutu və Massaccedilusets
Texnologiya Universitetləri tutmuşdular
0
5
10
15
20
25
0 50 100 150 200 250
K f
akto
ru
Reytinq 2013
California Institute of Technology
University of Oxford
Stanford
Princeton
University of California
Karolinska Institute
Uppsala
University of
Texas AampM University
University of
92
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki 2010 ndashcu il reytinq
cədvəlində Tuumlrkiyənin Bilkənd və Orta Doğu uni-
versitetləri 112 və 183-cuuml yerləri boumlluumlşduumlruumlrduumllər Am-
ma Şərqi Avropanın və MDB doumlvlətlərinin heccedil birinin
Universitetləri reytinq cədvəlində yer tuta bilməmişdilər
Hesab edirəm ki burda bir duumlşuumlncə problemi var Sovet
duumlşuumlncə tərzi ilə reytinq cədvəlində yuumlksək məqam
tutmaq ccedilətindir Bu səbəbdən də heccedil Moskva Doumlvlət
Universitetinin adı duumlnyanın 200 top universiteti arasında
yoxdur Universitetlərə baxış duumlşuumlncə dəyişməlidir
Universitetlərə kommersiya niyyəti ilə yox gələcəyə işıq
saccedilan muumlqəddəs məbəd kimi baxılmalıdır Guumlman etmək
olar ki bizim Qafqaz Universiteti tezliklə reytinq cəd-
vəlində yuumlksək məqam tuta biləcəkdir Ccediluumlnki orada
muumlhit və duumlccediluumlncə xeyli fərqlidir
Oumllkəmizin universitetlərinin elmi uğur meyarına goumlrə
reytinqi dosSŞabanov12 tərəfindən təyin edilmiş və cəd-
vəl şəklində təqdim edilmişdir K faktorundan istifadə
edərək bu nəticələri qrafik şəklində vermək muumlmkuumlnduumlr
Şəkil 9 ccedil-də Azərbaycan ali məktəblərindən bir qis-
minin elmi uğur kriterisinə goumlrə reytinqilə (2011-ci il
uumlccediluumln) K faktoru arasında əlaqə goumlstərilmişdir
12 Sərdar Şabanov Azərbaycanda universitetlərin elmi uğurlarının
dəyərləndiriıməsi Ali təhsil və cəmiyyət 2013 1 səh14ndash19
93
Şəkil 9ccedil Bəzi ali məktəblərin elmi uğur kriterisinə
goumlrə reytinqləri ilə K arasında əlaqə
Rəqəmlər universitetlərin reytinqlərini goumlstərir 1ndash BDU 2ndash
ATU 3ndash ADU 4ndash ADİU 5ndash NDU 6ndash ADPU 7ndash ADNA 8ndash AMİ 9ndash
BSU 10ndash AMİU 11ndashSDU 12ndash ADMİU 13ndash ATU 14ndash AR TPİ 15ndash
GDU 16ndash ADİA 17ndash BMA 18ndash NMİ19ndash AMK 20ndash LDU 21ndash MPİ
22ndashADRA
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki K-sı boumlyuumlk olan univer-
sitetlərin reytinqi də boumlyuumlkduumlr Bakı Doumlvlət Universitti
uumlccediluumln K fa ktor ccedilox boumlyuumlk (241) Azərbaycan Doumlvlət Rəs-
samlıq Akademiyası uumlccediluumln ccedilox kiccedilik (0006) olduğundan
qrafikdə goumlstərilməmişdir
2
3
4 5
6
7
89 10
11
1213
14
15
16
17
18
19 2021
0
005
01
015
02
025
03
035
04
045
0 5 10 15 20 25
K-F
akto
r
Reytinq
Azərbaycan Texniki Universititeti
Mingəcevir Politexnik İnstitutu
Naxccedilıvan Doumlvlət Universiteti
Sumqayıt Doumlvlət Universiteti
Azərb Doumlvlət İqtisad Universiteti
94
ELM VƏ TƏHSİL MUumlHİTİ
Allah uumlzuumlnuuml ağ etsin o adamların ki bir şeyi oumlyrənir və
oumlyrəndiklərini bilməyənlərə oumlyrədir
Hz Məhəmməd
Universitetlərin reytinqinə təsir edən əsas faktor-
lardan biri də elm və təhsil muumlhitidir Təhsilin keyfiyyətini
yuumlksəltmək uumlccediluumln bu faktorun təsiri əsasdır Başqa soumlzlə
desək balığın yaşaması uumlccediluumln su muumlhiti nə qədər
zəruridirsə keyfiyyətli təhsil uumlccediluumln də elm-təhsil muumlhiti bir
o qədər zəruridir
Təhsil muumlhiti elə təşkil edilməlidir ki tələbə guumlndəlik
vaxt resursunun 1524 hissəsini (60) təhsilə sərf edə
bilsin Bu şərti oumldəmək uumlccediluumln qabaqcıl oumllkələrdə şəhər
kənarında kampus tipli universitet şəhərciklərindən isti-
fadə edilir Belə şəhərciklərin digər uumlstuumlnluumlyuuml ondadır ki
tələbələrin nəqliyyata sərf etdiyi vaxt da təhsilə xərclənir
Sual olunur universitet şəhərciyi mərkəzdən hansı ndash
20 40 yoxsa 60 km məsafədə yerləşməlidir Meyar olaraq
burada nədən istifadə etmək olar Məncə məsafə elə
seccedililməlidir ki tələbə şəhər evinə qayıtmağa maraqlı
olmasın Şuumlbhəsiz inkişaf etmiş oumllkələrdə bu məsafə 30
km tərtibindədir Bizim universitetlərin səviyyəsini nəzə-
rə alaraq hesab etmək olar ki bu məsafə 50 km tərtibində
olsa daha yaxşıdır Qərb universitetlərində elmi tədqiqat
95
aparmaq uumlccediluumln hər cuumlr zəruri muumlhit və şərait (elmi
iqtisadi texniki mənəvi mədəni) yaradılır
Aydındır ki tədqiqatccedilı da insandır və onun da
guumlndəlik ccedilay və qəhvə iccedilmək və ya guumlnorta yeməyi yemək
haqqı tanınmalıdır Qərb universitetlərində bu haqq
tanınır Bu ehtiyacları onlar laboratoriyalarda kafedra-
larda yox bu məqsədlə ayrılmış və soyuducusu ccedilay və
qəhvə dəsti və ayrıca 13ndash15 kvadrat ndashmetr sahəsi olan
otaqda oumldəyirlər Laboratoriya uumlzvləri guumlndə ən azı iki
dəfə (saat 1200 və 1500) oumlz insani tələbatlarını oumldəmək
uumlccediluumln bu otağa yığışırlar Aydındır ki belə şərait
olmayanda hər kəs oumlz ehtiyacını primitiv qaydada bir cuumlr
oumldəyir
Muumlntəzəm seminarlar konfranslar yeni elmi nəti-
cələrin ccedilapdan oumlncə muumlzakirəsi də ccedilox əhəmiyyətlidir və
elm-təhsil muumlhitinin tərkib hissəsidir
Belə şərait dəyərli elmi nəticələr almağa səbəb olur
Finlandiyada 3 aylıq ezamiyyətdə olanda mən nəzərdə
tutulan professorla yox əvvəldən tanımadığım elmi iş-
lərinə bələd olmadığım başqa bir professorla ndash Mauri
Luukkala ilə işləməli oldum Birinci ay professorun elmi
işləri və laboratoriyanın elmi hesabatları ilə tanış ol-
duqdan sonra ikinci ay birgə tədqiqatların planını
muumlzakirə etdik Uumlccediluumlncuuml ayndash sona yaxın nəticələri Boumlyuumlk
Britaniyanın ldquoElektron Lettersrdquo jurnalında ccedilapa goumlndərdik
96
və məqalə 31 guumlnə ccedilap olundu Məqaləyə ilk muumlsbət rəy
Nobel muumlkafatı laureatı Allen Kormaxdan gəldı Bunu
xatırlamaqda əsas məqsədim elmi muumlhitin əhəmiyyətini
diqqətə ccediləkməkdir
Tarixən Şərq xalqları guumlnəşli muumlnbit və yeraltı
sərvətlərlə zəngin insanı yaşatma potensialı ccedilox olan
torpaqlarda məskunlaşmışlar Qərblilərin yerləşdiyi tor-
paqlar nisbətən az guumlnəşli və az zəngindir Bu fiziki fərq
tarixin sonrakı gedişinə və elmin inkişafına muumlhuumlm təsir
goumlstərmişdir Şərq xalqları arasında biznes ticarət geniş
yayılıbdır Qərb xalqları yaşamını təmin etmək uumlccediluumln
muumlxtəlif texniki vasitələrin icadına başqa soumlzlə sənaye
istehsalına diqqət yetirmişlər Biznesin əsas məqsədi pul
qazanmaqdır Sənayeccedilinin amalı bazara yeni və key-
fiyyətli mal ccedilıxarmaqdır Bu gedişat duumlşuumlncə tərzində
boumlyuumlk fərq yaratmışdır Tacirin biznesmenin duumlşuumln-
cəsində elmə alimə qayğı yoxdur Sənayeccedili isə yeni və
keyfiyyətli məhsul uumlccediluumln elmə alimə moumlhtacdır Onlar
alimin ixtiraccedilının adi vətəndaşdan fərqini əla bilir və
qiymətləndirirlər Qərb oumllkələrində elm həm doumlvlət həm
də firmalar (sənayeccedililər) tərəfindən maliyyələşir Bu
səbəbdən də Qərbdə elm suumlrətlə inkişaf edir Eynşteynə
goumlrə elm məqsəd yaratmır Ən yaxşı halda elm muumləyyən
məqsədlərə ccedilatmaq uumlccediluumln vasitələr təqdim edir
97
Sonda qeyd edim ki qərbli Con Keynin ticarət yoxsa
istehsal məsələsinə muumlnasibəti belə olmuşdur ldquoBiznes-
men qəbul ediləndir əgər ona vasitə kimi baxsaq Ancaq
məqsəd kimi o bizi təmin etməzrdquo
98
TƏRƏQQİ TEXNOLOGİYA VƏ ELMİN
VƏHDƏTİ 13
Məqalədə inkişafın tərkib hissəsi olan tərəqqi texnologiya
və elm arasındakı uumlzvi əlaqəyə baxılmış və onların iqtisadiyyata
təsiri araşdırılmışdır Goumlstərilmişdir ki inkişafın yuumlksək
pilləsinə ccedilatmaq uumlccediluumln iqtisadiyyatın zamana goumlrə inkişafı qeyri
xətti qanunla inkişaf etdirilməlidir Belə olan halda elm
texnologiyanı texnologiya tərəqqini təqəqqi isə iqtisadiyyatı
inkişaf etdirir Muumlasir cəmiyyətlər elm təhsil və yuumlksək texnolo-
giyaya əsaslanan innovasiyalı iqtisadiyyat doumlvruumlnə daxil
olurlar Bu elmin təhsilin iqtisadiyyatın əlaqəsinin yeni
bir fəlsəfə əsasında oumlyrənilməsini tələb edir Keccedilid
doumlvruumlnuumln yaratdığı problemlər səbəbindən bu prob-
lemlər MDB məkanında lazımınca oumlyrənilməyibdir Belə
doumlvrlərdə adətən uumlzdə olan problemlər diqqət mər-
kəzinə ccediləkilir dərin və koumlkluuml problemlər koumllgədə qalır
Muumlasir doumlvruumln bu ccedilağırışına cavab vermək uumlccediluumln elm və
təhsil həm formaca həm də məzmunca ciddi dəyişməli
yeniləşməli və innovasion iqtisadiyyata təsiri aydın
təsəvvuumlr edilməlidir
Muumlşahidələr goumlstərir ki keccedilid doumlvruumlndə iqtisadiyyat
(İ) zamana goumlrə (t) demək olar ki xətti dəyişir
13 Əsgərov ŞQ Tərəqqi texnologiya və elmin vəhdəti ldquoAli təhsil və
cəmiyyətrdquo 2013 1 səh33ndash 36
99
İqtisadiyyatın zamana goumlrə birinci tərtib toumlrəməsi
tərəqqini xarakterizə edir
dİ = b dt (1)
Burada b ndash tərəqqini xarakterizə edən əmsaldır dİ ndash
iqtisadiyyatın dt = t2 ndash t1 muumlddətində artımıdır Əgər bu
əmsalın qiyməti zamana goumlrə sabit qalarsa onda hər il
iqtisadi yuumlksəliş eyni olar Belə tərəqqi doumlvlət uumlşuumln
kifayət sayıla bilməz ona goumlrə ki zaman keccedildikcə həm
tələbat həm də insanların sayı artır Suumlrətli inkişafı təmin
etmək uumlccediluumln b -nin oumlzuuml də zamana goumlrə artmalıdır Əşər
b(t) asılılığını xətti qəbul etsək onda iqtisadiyyatın za-
mandan asılılığı qeyri -xətti qanunla dəyişəcəkdir
Tərəqqinin zamana goumlrə toumlrəməsi tərəqqinin suumlrəti
olub əsasən texnoloji təsir altında baş verə bilər Əgər
tərəqqinin suumlrəti zamana goumlrə xətti olarsa onda
texnologiyanı (T) aşağıdakı duumlstur ilə təyin etmək olar
T = db dt = k d2İ dt2 (2)
ldquoTexnologiyardquo anlayışının soumlzluumlklərdə və
ensiklopediyalarda mənasına rast gəlmək ccedilətindir Mənim
duumlşuumlncəmə goumlrə texnologiya ndash təbiət qanunlarının suumlni
obyektlərin hazırlanmasına youmlnəldilməsidır
Duumlstur (2)-yə goumlrə texnologiya iqtisadiyyatın za-
mana goumlrə ikinci tərtib toumlrəməsi ilə muumltənasibdir Başqa
100
soumlzlə texnologiya iqtisadiyyatı qeyri xətti inkişaf etdirən
amildir Məişətdə işlətdiyimiz telefonun son yuumlz ildə
keccedildiyi texnoloji təkamuumllə baxsaq bu tezisin duumlz-
guumlnluumlyuumlnuuml aydın goumlrərik Aydın goumlrərik ki tex-
nologiyalar da zamana goumlrə sabit qalmayıb dəyişirlər
Texnologiyanın inkişafı (və ya tərəqqinin təcili) elmin
inkişafı nəticəsində baş verir Başqa soumlzlə elm (E)
texnologiyanı zamana goumlrə dəyişdirən faktordur Bu tezisi
riyazi olaraq aşağıdakı kimi ifadə etmək olar
E = k1 d T dt = k1 d3İ dt3 (3)
Demək texnologiyanın inkişafı elmdən asılı oldu-
ğundan belə nəticəyə gəlmək olar ki elm iqtisadiyyatın
uumlccediluumlncuuml tərtib toumlrəməsinin nəticəsidir Başqa soumlzlə iq-
tisadiyyatı (1) qanunu ilə tənzimlənən oumllkələrdə elmin
inkişafına nail olmaq ccedilətindir
Məlumdur ki iqtisadiyyatın iki guumlcluuml toplananı var
sənaye və ticari Zəif inkişaf etmiş oumllkələrdə ticari yuumlksək
inkişaf etmiş oumllkələrdə isə sənaye toplanan əsasdır
Sərqin bir ccedilox doumlvlətləri ilə Qərbi muumlqayisə etsək bu
deyilənlərin duumlz olduğu qənaətinə gəlmək olar Bu
səbəbdən də FBekon ldquoElmndashguumlcduumlrrdquo aforizmini soumlylə-
mişdir (Yeri gəlmişkən qeyd edim ki bu kəlam dilimizə ldquobilik
ndash guumlcduumlrrdquo kimi səhv tərcuumlmə edilmişdir Hamının bildiyinin
ldquobilikrdquo ancaq alimlərin (fərdlərin) bildiyinin isə ldquoelmrdquo
olduğunu nəzərə alsaq onda belə bir nəticəyə gəlmək olar ki
101
hamının bildiyi guumlc ola bilməz Elmi bilik fərqi guumlc ola
bilər)Elmi inkişaf etdirən subyekt fərddir alimlərdir Yəni
alimlər inkişafın nuumlvəsində duran subyektlərdir Alimlər
oumlz fəaliyyətlərində bəşəriyyətə məlum olmayan yeni elmi
nəticələri alırlar Bu nəticələr bir tərəfdən toplanaraq
biliklər bazasını zənginləşdirir digər tərəfdən elmi
nəticələrin praktiki əhəmiyyət daşıyan hissəsi tətbiq
olunaraq iqtisadiyyatı inkişaf etdirir
Cədvəl 1
Zəif inkişaf
etmiş oumllkələr
İnkişaf etməkdə
olan oumllkələr
İnkişaf etmiş
oumllkələr
Qrup III II I
Oumllkələrin sayı 83 58 28
Top universi-
tetlər nisbi sayı
0200 14200 186200
İPİİ 014- 067 067-083 084-095
K faktoru 016-2 2-5 5-15
Duumlşuumlncə tərzi Totalitar
duumlşuumlncə Şah
qanundur
Qarışıq duumlşuumlncə kamil
duumlşuumlncə
qanun Şahdır
Cədvəl 1 də hər uumlccedil qrup doumlvlətlərinin bəzi iqtisadi-
sosial goumlstəriciləri goumlstərilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi
duumlnyanın 200 top universitetinin 93-i birinci qrup
oumllkələrdə cəmi 7-i isə ikinci qrup oumllkələrdədir Zəif
inkişaf etmiş oumllkələrdə top universitet yoxdur Deyilənlər
əsas verir ki təhsil elm iqtisadiyyat və texnologiya
arasındakı uumlzvi əlaqəni belə təsvir edək ideya elmi elm
texnologiyanı texnologiya yeni texnikanı (tərəqqini)
102
tərəqqi isə innovasiyalı iqtisadiyyatı inkişaf etdirir Buumltuumln
bu qarşılıqlı təsirlər keyfiyyətli təhsil muumlhitində baş verir
İnkişafın yuumlksək pilləsinə ccedilatmaq uumlccediluumln iqtisadiyyatin
zamana goumlrə inkişafının qeyri- xətti qanunla dəyişilməsi
təmin edilməlidir Belə olan halda elm yeni texnologiya
texnologiya isə tərəqqi yaradacaqdır və nəticədə oumllkə
iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş oumllkələr sırasına daxi
olacaqdır Buumltuumln bu dinamikanın mərkəzində alim durur
Bizim universitetlər XXI əsrin dəyişən muumlhitiniə və ya
ccedilağırışına cavab verməyə hazırdrlarmı Bu suala cavab
vermək uumlccediluumln gələcək universitetlərin muumlasir univer-
sitetlərdən fərqi aydın dərk edilməlidir Duumlnya un-
versitetlərinin inkişaf meyilləri və gələcək doumlvruumln
ccedilağırışları bu fərqi Cədvəl 2-də goumlstərildiyi kimi təsəvvuumlr
etməyə imkan verir
Cədvəl 2 XX əsr universitetləri XXI əsr universitetləri
Elm hArr muumlhəndislik hArr
ictimai elmlər
Elmi-texniki sosial innovasiyalar
Hiperixtisaslaşma uumlzrə təhsil
və elm
Elmi sahələr və ya fənlərarası
təhsil və tədqiqatlar
Elmi istiqamətlər uumlzrə
maliyyələşmə
Fənlərarası tədqiqatların
maliyyələşməsi
Ad almaq uumlccediluumln elmi
məqalə ccedilapı fənn PhD
İnnovasiyayoumlnuumlmluuml məqalə ccedilapı
Muumlh PhD
rArr Akademik karyera rArr Texniki rəhbərlik sahibkarlıq
duumlşuumlncəsi
103
Son 2000 illik bəşər tarixinə fikir versək goumlrərik ki
həmişə varlı insanlar ya padşahlar ya da sərkərdələr
olublar XXI əsrin ən varlı adamı isə alimdir ndash Bill
Geytsdir Bu səbəbdən də 1000 il oumlncə boumlyuumlk Nizami
ldquoquumlvvət elmdədir başqa cuumlr heccedil kəs heccedil kəsə uumlstuumlnlk
eyləyə bilməzrdquo fikrini soumlyləmişdir XVIII əsr fransız
filosofu Lametri hesab edirdi ki bəşəriyyət dahi insan-
ların hesabına inkişaf edir Bu fikir də yadda saxlamağa
dəyər
104
OumlMUumlR UZUNLUĞUNUN KEYFİYYƏT
FAKTORUNDAN ASILILIĞI
İnsanları yaşat ki doumlvlət yaşasın
Şeyx Ədabali
Uzunoumlmuumlrluumlluumlk insanların həyat şəraitindən sosial
vəziyyətindən və idarəetmə sistemindən xəbər verən in-
deksdir Bu səbəbdən də bu goumlstərici BMT-nin illik
məruzələrində yer alır BMT İnkişaf Proqramının 2010-cu
il Məruzəsində də bu parametrlər 143-cuuml səhifədə muumlxtəlif
doumlvlətlər uumlccediluumln cədvəl formasında verilmişdir Bu
rəqəmlərin K faktorundan asılılığı şəkil 10-da
goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki insanların ən uzun
oumlmuumlr yaşadığı oumllkə Yaponiyadır Orada orta oumlmuumlr
uzunluğu 83 ildir Qərbin inkişaf etmiş oumllkələrində orta
oumlmuumlr uzunluğu 80 ndash83 il arasında dəyişir və 3-cuuml duumlnya
oumllkələrinkindən 50 ccediloxdur Avstraliyada İsveccedilrədə İs-
landiyada bu goumlstərici 82 il ABŞ-da Boumlyuumlk Britaniyada 80
ildir Azərbaycanda orta insan oumlmruuml 71 ildir Ən qısa oumlmuumlr
uzunluğu Əf-qanstandadır ndash45 il Orta insan oumlmruuml Leso-
toda 46 Zambiya və Zimbabvedə 47 ildir Bu qrafikdə
oumllkəmizin koordinatları belədir K=248 və LL = 71 il Bu
noumlqtədən absis oxuna perpendikulyar bir xətt ccediləkilmişdir
Qrafikdən aydın goumlruumlnuumlr ki K-nın sabit qiymətində LL
105
geniş intervalda 65 illə 79 il arasında dəyişir Guumlman
etmək olar ki K-nın sabit qiymətində
Şəkil 10 Orta oumlmuumlr uzunluğunun K faktorundan
asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin BMT reytinqi
goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3)
Yaponiya (11) Honq Konq (21) Kuumlveyt (47) Kosta-Rika (62)
Vyetnam (113) Əfqanıstan (155) RF (65) Qazaxıstan (66)
Azərbaycan (67) Ukrayna (69)
(K=25) LL boumlyuumlk olan Kosta -Rika (62) doumlvləti daha
muumlkəmməl sosial-muumldafiə sisteminə malikdir Oumllkə-
lərdəki siyasi-iqtisadi vəziyyəti analiz etmədən belə nəti-
cəyə gəlmək olar ki insan oumlmruumlnə muumlsbət təsir edən
2 3
1
11 4
11
3
155
62 47 21
106
faktorlar LL boumlyuumlk olan doumlvlətlərdə (1 2 3 11 21 47 62
113 ) ciddi nəzarət altındadır Azərbaycanda bu para-
metrin nisbətən az olmasına səbəb kimi qaccedilqınlıq həya-
tından toumlrəyən uşaq oumlluumlmuumlnuumln ccedilox olmasını məişət qa-
zından zəhərlənməni ərzaq təhluumlkəsizliyindən qoruna
bilməmək və avtoqəzaları goumlstərmək olar
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki inkişaf etmiş oumllkələrdə
orta oumlmuumlr uzunluğunun ccedilox olması uumlccediluumln məişətdə
qazdan yox elektrik enerjisindən istifadəyə uumlstuumlnluumlk
verirlər Şəhər kənarında tikilən istilik elektrik stan-
siyalarında qaz elektrik enerjisinə ccedilevrilərək əhaliyə
paylanır Bu isə təhluumlkəsiz yaşamaq uumlccediluumln ccedilox əhəmiy-
yətlidir
Son olaraq qeyd edim ki qocalıq yaxşı bir şey olmasa
da ccedilox yaşamağın ondan başqa yolu yoxdur Hər kəs həm
oumlzuumlnuumln həm də digərlərinin ccedilox yaşamasına ccedilalış-
malıdır Belə olan halda bu duumlnya da goumlzəldir
Qrafikdən bu nəticəyə gəlmək olar ki ldquooumlmuumlr ndash alın
yazısıdırrdquo fikri cəfəngiyatdır Ola bilməz ki cənab Haqq bir
millətə (yaponlara) uzun digərinə (əfqanlara) qısa oumlmuumlr
yazsın Uzunoumlmuumlrluumlluumlk təşkil olunmadan və şuumlurlu
yaşamadan asılıdır
107
İSTEHLAK EDİLƏN ENERJİNİN KEYFİYYƏT
FAKTORUNDAN ASILILIĞI 14
Həqiqət sonsuzluğun guumlnəşidir necə olsa doğacaq
Vendell Fillips
Bir neccedilə minillik bəşər tarixinə nəzər salsaq goumlrərik
ki bəzi anlayışlar ictimai şuumluru zəbt edərək tarixin sonrakı
gedişinə guumlcluuml təsir goumlstəribdir a) var-doumlvlət (materiya)
b) enerji və c) informasiya Var-doumlvlət toplamaq niyyəti ilə
doumlvlətlər min illər boyu bir-biri ilə muumlharibə aparıblar
XIX əsrin ikinci yarısın-dan başlayaraq enerji anlayışı
ictimai şuumlura daxil olmuşdur Sonrakı doumlnəmlərdə
muumlharibələr bu qaynaqlar uğrunda aparılıbdır Əgər I
Duumlnya muumlha-ribəsi əsasən at belində odlu silahla
aparılıbsa II Duumlnya muumlharibəsi ldquomotorlarınrdquo muumlharibəsi
olmuşdur Qarabağ muumlharibəsi başlayanda ldquoQarabağ
enerji probleminin goumlruumlnməyən uumlzuumlduumlrrdquo fikrini
soumlyləmişdim
XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq informasiya da
ictimai şuumluru zəbt etməyə başlayıbdır Bu səbəbdən yaşa-
dığımız era informasiya erası adlanır Duumlşuumlncə tərzi
14 ШГАскеров АШАскеров SOCIAL PROCESSES REGULATION IN THE
CONTEXT OF ECONOMICS LAW AND MANAGEMENT
Materials digest of the LIII International Research and Practice Conference
(London June 06 2013) p23 ndash25
108
kitabımda işlətdiyim bir fikirdən təkrarən istifadə etmək
istəyirəm XXI əsrin əsas səciyyəsi onun informasiya əsri
olduğundan bu əsrdə bir doumlvlətin başqa doumlvlət uumlzərində qələbəsi
informasiya cəbhəsində baş verəcəkdir
1960-cı ildə BMT-nin rəhbərliyi altında aparılan elmi
tədqiqatlarda suumlbut edilmişdir ki hansı oumllkədə adam-
başına ccedilox enerji istehlak olunursa həmin oumllkədə adam-
başına duumlşən milli gəlir də ccediloxdur Enerji qaynaqları
uumlzərində aparılan muumlharibələrin koumlkuumlndə bu nəticə
dayanır
Şəkil 11 Adambaşına istifadə edilən enerjinin K fak-
torundan asılılığı Şəkildə noumlqtələr və rəqəmlərlə oumll-
kələrin reytinqi (BMT 2010) goumlstərilir
109
Muumlasir doumlvrdə muumlharibələr sərhədlərdə yox
paytaxtlarda gedir İnformasiya muumlharibəsində uduzan
tərəf ağrısız-acısız uduzur və bunu ccedilox gec başa duumlşuumlr
Adambaşına istehlak edilən enerjinin K faktorundan
asılılığı loqarifmik masştabda şəkil 11-də a-dan asılılığı
şəkil 12-də goumlstərilmişdir Hər iki qrafikdən goumlruumlnuumlr ki
istehlak olunan enerjinin sabit qiymətində həm faktor K
həm də İPİİ (a) geniş intervalda dəyişir a-nın təqribən 028
qiymətində (şəkil 12) absis oxuna perpendikulyar bir xətt
ccediləkilmişdir Bu xəttin sağında və solunda bir neccedilə doumlvlət
uumlccediluumln adambaşına istehlak olunan muumlxtəlif enerjiyə uyğun
noumlqtələr goumlstərilmişdir Ccedilox duumlşuumlnduumlruumlcuumlduumlr ki eyni
həyat tərzinə malik (yəni a = const) oumllkələrin birində
adambaşına 10 kVtsaat digərində 2000 kVtsaat enerji
xərclənir Yəni bərabər həyat şəraitinə malik oumllkələrin
birində digərinə nisbətən 200 dəfə ccedilox enerji sərf edilir Və
ya eyni enerji istehlak edən doumlvlətlərin (ldquo169 -79rdquo xətt
uumlzərində yerləşən) dolanışıq səviyyələri (a parametrləri)
xeyli fərqlidir Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki bu
oumllkələrdə idarəetmə sistemləri ccedilox muumlxtəlifdir Başqa
soumlzlə bir oumllkədə enerjidən qənaətlə digərində israfccedilılıqla
(talanccedilılıqla) istifadə edilir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki a (İPİİ)
artdıqca dispersiya daralır Yəni idarəetmə
təkmilləşdikcə (qanunccediluluq və demokratiya artdıqca)
110
eyni a-ya (həyat səviyyəsinə) malik doumlvlətlərin enerji is-
tehlakında fərq azalır Bu fərq a vahidə yaxınlaşdıqca
Şəkil 12 Adambaşına istifadə edilən enerjinin a-dan
asılılığı Noumlqtələr və rəqəmlər oumllkələrin reytinqini
(BMT 2010) goumlstərir Norveccedil (1) Kolumbiya (79) Əfqanıstan
(155) Mali (160) Ccedilad (163) Mozambik (165) Niger (167)
Demokratik Konqo (168) Зимбaбvе(169)
(ararr1) aradan qalxır Bu isə o deməkdir ki bu
oumllkələrdə ararr1 idarəetmə modelləri təqribən eyni ola-
caqdır Şəkil 12-də Azərbaycanın koordinatları a = 0713
W= 2000 kVtsaat-dır Qənaətcillik baxımından Azər-
baycan orta Avropa doumlvlətləri səviyyəsindədir
1
111
UumlMUMDAXİLİ MƏHSUL İLƏ
KEYFİYYƏT FAKTORU ARASINDA
KORRELYASİYA
Hər bir xalq oumlz taleyinə layiqdir
Monteskuuml
Uumlmumi Daxili Məhsulun tərifinə goumlrə ldquoUumlDM ndash bir
oumllkənin sərhədləri daxilində bir il ərzində istehsal edilən mal və
xidmətlərin sabit qiymətlərlə cəmi dəyərini ifadə edirrdquo Tərifdən
goumlruumlnduumlyuuml kimi oumllkə daxilində istehsal edilən hər bir mal
və xidmətin UumlDM hesabında yer ala bilməsi uumlccediluumln
qiymətinin olması vacibdir
Simon Smith Kuznets 30
aprel 1901-ci ildə
Xarkovda anadan olmuş
8 iyun 1985-ci ildə
duumlnyasını dəyişmişdir
Simon Smith Kuznets hələ Kolumbiya Univer-
sitetində təhsil alarkən statistik rəqəmlərə
əsaslanaraq bir oumllkə daxilində (hətta bir neccedilə
oumllkə daxilində) bir neccedilə il ərzində gedən makroiqtisadi prosesləri dərindən araşdır-
mışdır O statistikaya əsaslanan tətbiqi tədqiqat
metodu yaradaraq bir il muumlddətində oumllkələrdə
yaradılan istifadə edilən hər nə varsa hamısını Uumlmumi Daxili Məhsul adlandırmışdır
SS Kuznets ABŞ-ın Milli İqtisadi Tədqiqatlar
Buumlrosunda işləmiş və eyni zamanda Harvard
Universitetində dərs demişdir İqtisad elminin klassiki Nobel muumlkafatı laureatı
SS Kuznetsin əməyi nəticəsində iqtisad elmi
ideologiyadan milli gəliri hesablaya bilən elmə
ccedilevrilmişdir SS Kuznets goumlstərmişdir ki oumllkələrin bir neccedilə
nəsil muumlddətində mikroiqtisadi goumlstəricilərinin
dinamikası bu oumllkələrdə iqtisadi vəziyyətin
dəyişməsinin tendensiyasını soumlyləməyə imkan verir
112
Tayvanın iqtisadi inkişafını araşdıraraq SKuznets
inkişaf etməkdə olan oumllkələrin iqtisadiyyatı uumlccediluumln belə bir
qanunauyğunluq muumləyyənləşdirmişdir ldquoGəlirlərin pay-
lanmasında qeyri-bərabərlik birinci 10 ildə kəskin artır və sonra
onun bərabərləşmə tendensiyası başlayırrdquo Aydındır ki doumlvləti
iradə olarsa (Sinqapur) bərabərləşmə ten-densiyasının
suumlrəti artar
Şəkil 13 a Oumllkələrin UumlDM ilə K faktoru arasında
korrelyasiya Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ
(4) İrlandiya (5) Lixtenşteyn (6) Luumlksemburq (24) Sinqapur (27)
Bruney (37) Qatar (38) Kuumlveyt (47) Ccedilernoqoriya (49) Guumlrcuumlstan
(74) Ekvatorial Qvineya (117) Anqola (146)
113
İnkişafı qiymətləndirmək uumlccediluumln 1990-cı ilə qədər bir
meyar kimi adambaşına duumlşən UumlDM-dən istifadə edilirdi
Goumlstəricisi yuumlksək amma təhsil səviyyəsi və guumlzəranı
aşağı uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumln həddi qısa olan oumllkələr ccedilox
olduğundan bu meyarı universal və qənaətbəxş hesab
etmək olmaz Muumlxtəlif doumlvlətlərdə sosial inkişafın di-
namikasını duymaq uumlccediluumln adambaşına duumlşən UumlDM-in
keyfiyyət faktorunun K-dan asılılığı şəkil 13 (a)-da adi
şəkil 13 (b və c)-də isə yarımloqarifmik masştablarda goumls-
tərilmişdir Qrafiklərin absis oxunda K faktoru ordinat
oxunda adambaşına duumlşən UumlDM goumlstərilmişdir
Duumlnya doumlvlətlərinin 2010-cu ilə olan iqtisadi-mədəni
mənzərəsi şəkil 13 a-da goumlstərilmişdir UumlDM-in K fakto-
rundan asılılığı dağınıq bir mənzərə yaradır Bu dağınıqlıq
humanitar texnologiyanın qeyri -dəqiqliyi və subyektiv
faktorların təsirinin nəticəsidir Ancaq bu dağınıqlığın
iccedilərisində gizli bir məntiqin olduğu da sezilir Belə ki bu
mənzərə bəşəriyyətin keccedildiyi iqtisadi formasiyaların (feo-
dalizm kapitalizm sosializm accedilıq cəmiyyət) məntiqi
nəticəsidir Bu qeyri-bərabər inkişaf hər bir doumlvlətin
keccedildiyi tarixi yolun muumlxtəlifliyinin təzahuumlr formasıdır
Verilmiş zamanda (2010-cu il) muumlxtəlif qitələrdə yerləşən
bu oumllkələrin (və xalqların) inkişafı bir-birindən ccedilox fərqli
və rəngarəndir Bu rəngarəngliyin əsas səbəblərindən biri
məkan və zaman amilidir Nizami Gəncəvinin ldquoSizin
114
gələcəyiniz sizin keccedilmişinizdirrdquo kəlamına goumlrə bu mənzərə
bu doumlvlətlərin keccedilmişindən toumlrənib Oumllkədaxili siyasət
ideologiya mentalitet mədəniyyət ənənə tarixi gedişat
və bunun kimi faktorlar bu rəngarəngliyə səbəb olan
faktorlardandır
Hər yaşın oumlz ovqatı olduğu kimi UumlDM hər səviy-
yəsinə uyğun onunla harmoniyada olan bir mədəni səviy-
yəyə (K ) moumlvcuddur Misal uumlccediluumln qrafikdən goumlruumlnduumlyuuml
kimi Ccedilernoqoriya ilə Kuumlveytin keyfiyyət faktoru eynidir
və K=332 ndashyə bərabərdir Ancaq adam- başına duumlşən
UumlDM isə uyğun olaraq 9900 və 51700 USD-dir Demək
Ccedilernoqoriyanın inkişafının maddi toplananı ilə mədəni
toplananının harmoniyada olduğunu qəbul etsək onda
Kuumlveytin inkişafında bu harmoniya yoxdur
Şəkildən nəzərə ccedilarpan ikinci məqam oumllkələrin ha-
ccedilalanmış yolla ( standart və qeyri-standart) inkişaf et-
məsidir Birinci qrup oumllkələr tarixi inkişaf mərhələlərini
keccedilmiş doumlvlətlərdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni
Zelandiya (3) ABŞ (4) İrlandiya (5) və digərləri Belə
oumllkələrdə həm UumlDM-in həm də K-nın qiyməti boumlyuumlkduumlr
İkinci qrup oumllkələrə qeyri-standart yolla inkişaf edən
doumlvlətlər daxildir Bu oumllkələr əsasən neft oumllkələridir Belə
oumllkələrə misal olaraq BƏƏ (32) Bruney (37) Qatar (38)
Bəhreyn (39) Kuumlveyt (47) və digərlərini goumlstərmək olar
Bu oumllkələrdə UumlDM yuumlksək olsa da K-nın qiyməti təəssuumlf
115
ki lazımınca boumlyuumlk deyildir Birinci qrup oumllkələrdən
bəziləri (şəkil 13 a) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3)
Ccedilernoqoriya (49) və digərləri diqqəti xuumlsusi cəlb edir Bu
oumllkələr punktir ilə ccediləkilmiş harmonik inkişaf əyrisi
uumlzərindədirlər Bu xətdən aşağıda bir doumlvlət belə yoxdur
Bu oumllkələr harmonik inkişaf edən oumllkələr olduğundan az
iqtisadi potensialla (UumlDM) yuumlksık firavanlıq əldə edə
bilmişlər
UumlDM-in keyfiyyət faktorunun loqarifmasından
asılılığı şəkil 13 b-də goumlstərilmişdir Burada K faktoru
UumlDM cari qiymətinin ldquoUumlDM qıtlığınardquo nisbəti kimi təyin
olunur Bu qrafikin uumlstuumlnluumlyuuml buumltuumln duumlnya doumlvlətlərinin
iqtisadi vəziyyətini və firavanlıq səviyyələri arasında
ələqəni aşkar əks etdirməsidir UumlDM-in loqarifmasının K
faktorundan asılılığı Şəkil 13c-də goumlstərilmişdir Buradakı
K faktorunun qiyməti Əlavə 1-in 4-cuuml suumltununda goumlstə-
rilmişdir Noumlqtələr muumlxtəlif oumllkələrin reytinqini goumlstərir
Aşkar asılılıq olmasa da tendensiya aydın goumlruumlnuumlr
uumlmumidaxili məhsulun qiyməti artdıqca K faktorunun
qiyməti artır
Zəruri və kafi şərt Adambaşına duumlşən UumlDM ccedilox
olanda həyat səviyyəsi də yuumlksək olur Ancaq bu şərt
zəruridir kafi deyil Kafilik şərtini təmin etmək uumlccediluumln uy-
ğun mədəni səviyyə də (uyğun K) təmin olunmalıdır
116
Şəkil 13 b UumlDM-in K faktorundan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi doumlvlətlərin reytinqləri goumls-
tərilmişdir Norveccedil (1) Almaniya (10 ) BƏƏ (32) Qatar (38)
Ruminiya (50) Monqolustan (100 ) Mozambik (165 )
Misal uumlccediluumln Avstraliya (2) Niderland (7) Avstriya
(27) BƏƏ (32) Bəhreyn (39) və Ekvatorial Qvineya (117)
absis oxuna paralel ccediləkilmiş bir duumlz xətt uumlzərində
yerləşmişlər Bu oumllkələrin hər birində adambaşına duumlşən
UumlDM təqribən eynidir və 40000 USD-ə bərabərdir Ancaq
bu oumllkələrdə həyat şəraiti xeyli muumlxtəlifdir Firavanlıq
Avstraliyada ccedilox yuumlksək Ekvatorial Qvineyada isə ccedilox
aşağıdır Ccediluumlnki K Avstraliya uumlccediluumln 149 Ekvatorial
117
Qvineya uumlccediluumln isə 117-dir Demək Ekvatorial Qvineyada
UumlDM həzm olunub K (İPİİ)-yə ccedilevrilə bilmir Avstraliya
səviyyəsinə ccedilatmaq uumlccediluumln bu oumllkə uzun tarixi yol keccedilməli
təhsil elm mədəniyyət ocaqları accedilaraq duumlşuumlncə tərzini
inkişaf etdirib dəyişməlidir Ancaq qeyd etmək lazımdır
ki Ekvatorial Qvineya Avstraliyanın getdiyi tarixi yolu
getməyə məhkumdur Tarix bu mənada təkrar olun-
malıdır Şəkil 13 c-də bir sıra doumlvlətlər diqqət mər-kəzinə
ccediləkilmiş və onların reytinqləri rəqəmlərlə goumls-tərilmişdir
Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccedilernoqoriya (49)
Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan (109) Toqo
(139) və Burundi (166) Bu noumlqtələri bir xəyali əyri ilə
birləşdirmək olar Bu doumlvlətləri birləşdirən səciyyəvi
cəhət onların UumlDM-i sabit qiymətə malik oumllkələr iccediləri-
sində nisbətən yuumlksək K (firavanlıq) əldə edə bilmələridir
Bu oumllkələrdə inkişaf harmonik xarakter daşıyır Məsələn
Ccedilernoqoriya (49) uumlccediluumln UumlDM səviyyəsi təqribən 10 000
USD səviyyəsindədir Bu səviyyədə UumlDM-ə malik bir neccedilə
doumlvlət (Kolumbiya Peru Tunis Makedoniya Surinama)
vardır Ccedilernoqoriya bu doumlvlətlər arasında ən yuumlksək K-ya
nail olubdur Yəni onun malik olduğu doumlvlət maşınının
faydalı iş əmsalı daha ccediloxdur Eyni fikirləri Toqo uumlccediluumln də
demək olar Bu oumllkə ccedilox kasıbdır və adambaşına duumlşən
UumlDM təqribən 900 USD səviyyəsindədir Bu səviyyədə
olan oumllkələr sırasında
118
Şəkil 13 c UumlDM-in loqarifmasının K faktorundan
asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir
Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Luumlksemburq (24)
Ccedilernoqoriya (49) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan
(109) Toqo (139) Burundi (166)
Malavi və Serra Leonenin də adını ccediləkmək olar Toqonun
bu dovlətlərdən fərqi bundadır ki onun uumlccediluumln Kndash 075
Malavininkindash 063 Serra Leoneninki isə 046-dır Bu isə o
deməkdir ki Toqonun idarəetmə sistemi Malavi və Serra
Leonenə nisbətən daha qənaətbəxşdir
Bu qrafiklərdən aşağıdakı nəticələri əldə etmək muumlm-
kuumlnduumlr
119
a) adambaşına duumlşən UumlDM oumllkənin firavan inkişafı
uumlccediluumln zəruridir amma kafi deyil kafilik şərti mədəni
səviyyədən ( K fakorunun qiymətindən) asılıdır
b) adambaşına duumlşən UumlDM eyni olan oumllkələrdən o
oumllkə muumlkəmməl idarəetmə sisteminə malikdir ki orada K
yuumlksəkdir
c) K-sı eyni olan oumllkələrdən o oumllkə muumlkəmməl
idarəetmə sisteminə malikdir ki orada bu səviyyənin əldə
edilməsinə ən az UumlDM sərf edilir
ccedil) keyfiyyət faktoru K (və ya a) artdıqca duumlşuumlncə tərzi
kamilləşərək şəxsi mənafe ilə ictimai mənafe arasındakı
muumlnasibəti ictimai mənafenin xeyrinə dəyişir əlində olan
başında olandır Başında olan dəyişdikcə əlində olan da
dəyişir
d) UumlDM-in sabit qiymətində K-sı boumlyuumlk olan
doumlvlətlərin inkişafı harmoniyadadır və ya idarə olunması
optimaldır Başqa soumlzlə UumlDM tam olaraq K -ya ccedilevrilir
Avstraliyada idarəetmənin keyfiyyəti yuumlksəkdir və
oumll-kənin malik olduğu potensialın 93-i xoş guumlzərana
ccedilevrilir Ekvatorial Qvineyada bu potensialın ancaq 54-i
faydalı işə ccedilevrilir Buradan ccedilıxaracağımız digər vacib
nəticə ondan ibarətdir ki dayanıqlı insan inkişafına nail
olmaq uumlccediluumln Ekvatorial Qvineya Bəhreyn BƏƏ Avstriya
və Niderland oumlz indekslərini Avstraliyanın indeksinə
bərabərləşdirməyə cəhd etməlidirlər Bunun uumlccediluumln bu
120
doumlvlətlər oumlz idarəetmə və huumlquq sistemlərində islahat
modernləşdirmə və ya duumlzəliş etməlidirlər ki muumlxtəlif
səviyyələrdə qəbul edilmiş qərarlarda az səhvə yol
versinlər Belə olan halda həm lokal həm də qlobal
səviyyədə ccedilox potensiala qənaət edilər və duumlnyada bir
tərəfdən dayanıqlı insan inkişafının iqtisadi əsası yaranar
digər tərəfdən əhali artımı ilə bağlı ajiotaj aradan qalxar
Keccedilən əsrin ortalarında SLinsey demokratik institutların
qərarlaşmasının iqtisadi inkişafın səviyyəsindən asılı-
lığını goumlstərmişdir Bu paraqrafa onun soumlzləri ilə yekun
vuraq rdquoOumllkə iqtisadiyyatı nə qədər uğurludursa onun
demokratik millətə ccedilevrilmə şansı daha boumlyuumlkduumlrrdquo
121
İQTİSADİYYAT və MƏDƏNİYYƏTİN
VƏHDƏTİ
Pul əl ccedilirkidi onun dalınca duumlşmək olmaz ancaq onu
noumlqteyi- nəzərdən qaccedilırmaq da olmaz
Aristotel
1990-cı illərdən başlayaraq Məhbub uumll Həqin rəh-
bərliyi ilə BMT İnsan Potensialının İnkişaf İndeksini (İPİİ)
duumlnya doumlvlətlərinin bir makroiqtisadi meyarı olaraq
istifadə edir Duumlnya doumlvlətlərinin reytinqi bu goumlstəriciyə
goumlrə hesablanır Bu meyarın sadəliyi və şəffaflığının
muumltəxəssislər tərəfindən rəğbətlə qarşılanması onun
uumlstuumlnluumlyuuml hesab edilir İPİİ inteqral bir indeks olub
əsasən oumllkədə təhsilin səhiyyənin və adambaşına duumlşən
UumlDM indekslərinin cəmindən ibarətdir Bu indeksin
hesablanma metodologiyası ldquoDuumlşuumlncə tərzirdquondə 15 veril-
mişdir Məhbub uumll Həqin elmə daxil etdiyi İPİİ ilə SS
Kuznetsin elmə daxil etdiyi UumlDM arasında aşkar bir
tandem və ya gizli bir korrelyasiya olduğu şəkil 14-dən
goumlruumlnuumlr Bu şəkil ldquoiqtisadiyyat ndash mədəniyyətrdquo muumlna-
sibətini əks etdirir İlk baxışda qrafikdən faydalı bir nəticə
əldə etmək ccedilətindir Ancaq dərindən təhlil dəyərli
nəticələr almağa imkan verir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki buumltuumln
15 Əsgərov ŞQ Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008 səh 43 ndash 45
122
inkişaf etmiş oumllkələr mədəni buumltuumln mədəni oumllkələr inkişaf
etmiş oumllkələrdir Su qaynayana qədər buumltuumln temperatur
(energetik) səviyyələrindən keccedildiyi kimi hər bir doumlvlət də
varlandıqca əsasən təkamuumll yolu ilə mədəni inkişafın
buumltuumln mərhələlərindən keccedilməlidir
Şəkil 14 UumlDM ilə İPİİ arasında korrelyasiya
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin BMT (2010) reytinqləri
goumlstərilmişdir
Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ (4)
Niderland (7) Avstriya (25) BƏƏ (32) Behreyn (39) Kuveyt (47)
Ccedilernoqoriya (49) Ruminya (50) Xorvatiya (51) SəudƏrəbistanı
(55) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızstan (109) Ekvatorial
Qvineya (117) Anqola (146)
123
KYaspersə goumlrə bəşər tarixinin 3-cuuml mərhələsi
eramızın 1000-ci ilindən başlayır Əgər muumlasir inkişafın
başlanğıc noumlqtəsini bu tarixdən goumltuumlrsək onda bəşəriy-
yətin feodalizmdən sonrakı mərhələləri vəhşi kapitalizm
insana youmlnəlmiş kapitalizm nəhayət insan azadlıqlarının
və huumlquqlarının qarantı olan muumlasir kapitalizm mərhə-
lələrini keccedilərək Karl Poperin Accedilıq cəmiyyətinə doğru
irəliləyir K Poperin arzu etdiyi ali cəmiyyətdə doumlvlət
quruculuğunun təkmilləşməsində hər bir vətəndaşın
yaxından iştirakı tələb olunur Acıq cəmiyyətin duumlşuumlncə
tərzində ictimai-doumlvlət mənafeyi buumltuumln digər mənafe-
lərdən uumlstuumln tutulur total ziyalılıq kamillik və muumldriklik
adi həyat normasına ccedilevrilir Belə cəmiyyətdə muumldriklik ndash
oumlz moumlvqeyini muumldafiə etmədən və tərəf-muumlqabili alccedilalt-
madan əks moumlvqeyə qulaq asmaq bacarığı sayılacaq
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki İPİİ dolayısı ilə
duumlşuumlncənin kamillik dərəcəsini goumlstərir
İndinin oumlzuumlndə bənzər ali keyfiyyətlər muumlşahidə
edilir Qafqazinfoaz saytının 2842012-ci il tarixində yay-
dığı məlumata goumlrə Rumıniya Prezidenti Trayan Basesku
Konfutsinin ldquoCəmiyyətdə əks fikirlər bir-birini tamamlayırrdquo
kəlamını həyata tətbiq edərək oumllkənin yeni baş naziri
vəzifəsinə sol muumlxalifət lideri Viktor Pontanın namizəd-
liyini irəli suumlrmuumlşduumlr Artıq Şərqi Avropada da duumlşuumlncə
tərzində kamilləşmə baş verir və biz bunun şahidi oluruq
124
Cəmiyyətdə insanlar arasında mədəni səviyyənin
yuumlksələcəyi və duumlşuumlncənin saflaşacağı qaccedilılmazdır Bir
neccedilə on il oumlncə ABŞ-da irqccedililik boumlyuumlk problemlər
yaradırdı İndi bu problem tam həllini tapıb Dəyişən
nədir Dəyişən duumlşuumlncə tərzidir Amerikalı boksccedilu
Məhəmməd Əli dəyişmənin zəruriliyini belə ifadə edir
ldquoƏgər siz 50 yaşında duumlnyaya 30 yaşında olandakı kimi
baxırsızsa deməli sizin 20 il oumlmruumlnuumlz hədər gedibdirrdquo
Bir muumldruumlk kəlamda deyilir ldquoİstənilən həqiqət uumlccedil mər-
hələdən keccedilir Birinci mərhələdə deyirlər Bu ola bilməz İkinci
mərhələdə deyirlər Bu ola bilər Uumlccediluumlncuuml mərhələdə deyirlər Bu
ki ccediloxdan məlumdurrdquo Bu deyimdən aydın olur ki duumlşuumlncə
tərzi dəyişə-dəyişə saflaşır Bu guumln bizim uumlccediluumln qəbul-
edilməz ideya bir muumlddətdən sonra muumlmkuumln ideya daha
sonra məlum ideya kimi qəbul edilir
Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyada vətəndaşlar
doumlvlət quruculuğunun təkmilləşməsində iştirak et-
diklərinə goumlrə bu oumllkələr uumlccediluumln İPİİ qiyməti ccedilox boumlyuumlk-duumlr
Ancaq İPİİ-nin kiccedilik qiymətlərində cəmiyyətdə duumlşuumlncə
tərzi elədir ki vətəndaşlar doumlvlətin inkişafına oumlz
toumlhfələrini verə bilmirlər Belə cəmiyyətlərdə bu işlə ancaq
məmurlar məşğul olurlar Bəzən qərarlar şəxsi mənafeni
nəzərə almaqla qəbul edilir Cəmiyyətlər inkişaf etdikcə
B Şounun ideyanın materiyadan uumlstuumlnluumlyuumlnuuml goumlstərən
bir kəlamından faydalanacaqlar ldquoƏgər sənin bir alman
125
varsa əgər mənim bir almam varsa almalarımızı dəyişsək yenə
hərəmizin bir alması olar Əgər sənin bir ideyan varsa və əgər
mənim bir ideyam varsa ideyalarımızı dəyişsək hərəmizin iki
ideyası olarrdquo
K Popperin ldquobəşəriyyətin tarixi ola bilməzrdquo fikrinə
rəğmən şəkil 14-dən goumlruumlnuumlr ki bəşəriyyətin inkişafı
obyektiv qanunlarla tənzimlənir Bu inkişaf xaotik
olmayıb məqsədyoumlnluumlduumlr Şəkildən goumlruumlnuumlr ki buumltuumln
inkişaf etmiş oumllkələr ldquotələbatın artma qanununardquo uyğun
olaraq sağ yuxarı kuumlncdə olan bir məntəqəyə toplaşırlar
və guumlman etmək olar ki digər doumlvlətlər də bu noumlqtəyə
doğru tərəqqi edirlər və ya edəcəklər
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki UumlDM
səviyyəsi ilə İPİİ birlikdə ictimai inkişafda harmoniyanı
birqiymətli təmin edir
İstənilən doumlvlətin şəkil 14-də goumlstərilmiş koor-
dinatları zamana goumlrə dəyişir Zaman keccedildikcə hər bir
noumlqtə sağ yuxarı kuumlncə (bəzi halda geriyə) doğru hərəkət
edir Yuxarıda o məntəqə şərti olaraq ldquoAllahabadrdquo adlan-
dırılmışdır Onun koordinatlarını da muumləyyən etmək olar
Onun absisi 096-dan boumlyuumlk 1-dən kiccedilikdır O noumlqtənin
ordinatı isə təqribən 50 000 USD tərtibindədir Yeri
gəlmişkən qeyd edək ki duumlşuumlncənin həyat tərzinə təsiri
Brayan TreysininldquoИзмени мышлениеndash и ты изменишь
126
свою жизньraquo16 kitabında muumlkəmməl verilmişdir Kitabda
belə bir başlıq da var ldquoOumlzuumlnuuml digərlərinə qulluq etməyə həsr
etrdquo Bu başlıq altında yazılımış dəyərli fikirlərdən birində
deyilir ldquoBizim cəmiyyətdə uğur qazanan insanlar nadir
istisnalarla o insanlardır ki onlar digərlərinə uumlrəklə qulluq
edirlərrdquo Bu səhifədə BTreysi ikinci dəyərli fikir olaraq
Avraam Linkolnun bir fikrindən istifadə edir ldquoKasıblara
koumlməyin ən yaxşı yolu onlardan biri olmamağa ccedilalışmaqdırrdquo
Hər kəs təsdiq edər ki elə bu duumlstur bizim cəmiyyətdə də
işləyir Hesab edirəm ki bu kitabın dilimizə tərcuumlməsinə
boumlyuumlk ehtiyac duyulur
Şeyx Nizaminin bir beytində deyilir
Doumlvruumln kişiləri nakişidirlər
Elmə yox nuumlcuma həvəs edirlər
Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki
muumlasir doumlvruumln kişiləri həm vara həm də elmə meyil et-
məlidirlər ki inkişafda harmoniya təmin olunsun Yəni
iqtisadiyyat və mədəniyyət tandemdə yaşamalıdır
16 Brayan Treysi Измени мышление ndash и ты изменишь свою жизнь Минск
2006
127
MƏDƏNİYYƏT QITLIĞI
Mədəniyyətin amacı idarəetməni elmə tabe etdirməkdir
MƏRəsulzadə
XX və XXI əsrin arzuolunmaz səciyyəvi cəhətlərindən
biri də iqtisadiyyat ilə mədəniyyət arasındakı harmo-
niyanın pozulmasıdır Mədəniyyət və iqtisadiyyat bəşər
oumlvladının həyat vektorunun iki toplananıdır Bu top-
lananlar harmoniyada olanda insan normal və şərəfli
oumlmuumlr yaşayır Son yuumlz illər ərzində muumlşahidə olunan
həyatın iqtisadiyyat toplananının artımı mədəniyyət
toplananının azalması harmoniyanın pozulmasına gəti-
rib ccedilıxarıbdır Həm harmonik inkişafa həm də har-
moniyanın pozulmasına şəkil 14-də ccediloxlu misallar var
Misal uumlccediluumln harmonik inkişafda olan doumlvlətlərə Avs-
traliyanı (2) Yeni Zelandiyanı (3) Ccedilernoqoriyanı (49) və
digələrini goumlstərmək olar Harmoniyada olmayan oumllkə-
lərə Kuumlveyt (47) Ekvatorial Qvineya (117) Anqola (146)
və digərlərini goumlstərmək olar
Anqola (146) ilə Ccedilernoqoriyanı (49) muumlqayisə edək
Bu oumllkələrdə adambaşına duumlşən UumlDM təqribən eynidir və
9000 USD-yə bərabərdir Ancaq bu doumlvlətlərdə mədəni
inkişafın səviyyəsi muumlxtəlidir Belə ki Anqola uumlccediluumln İPİİ
= 040 Ccedilernoqoriya uumlccediluumln isə 077-dir Yəni Anqolada
mədəni inkişaf Ccedilernoqoriya ilə muumlqayisədə ccedilox geridir
128
Anqola ldquomədəniyyət qıtlığırdquo problemini yaşayır Şəkil 14-
də belə misalların sayı ccediloxdur Bu şəkli analiz etsək bəzi
nəticələr əldə edə bilərik
Bəşəriyyətin aparıcı hissəsinin diqqəti ancaq iqtisadi
quumldrətin artmasına youmlnəlib Bəzi oumllkələr varlana- varlana
uccediluruma yuvarlanırlar Həyatın digər vacib komponenti
ndashmədəniyyət (mənəviyyat) komponenti diqqətdən kənar-
da qalıb İlk baxışda iqtisadiyyat və humanitar inkişafı
normal goumlruumlnən bir sıra doumlvlətlərdə ldquomədəniyyət qıtlığırdquo
problemi yaşanır Məlumdur ki yaxşı vərdişlər ccedilətinliklə
əldə olunur ancaq onlarla yaşamaq asandır Pis vərdişlər
əksinə asan oumlyrənilir ancaq onlarla yaşamaq ccedilətindir
Tarix boyu ccedilətinliklə əldə olunmuş yaxşı vərdişlərin
yerini asan oumlyrənilən pis vərdişlər tutur Minlərlə pey-
ğəmbər və zəkalı insanlar tərəfindən tarix boyu yığılmış
mədəni dəyərlər hissediləcək dərəcədə əriməkdədir
Mədəniyyətin bir ccedilox sahələri (və bəzi əyləncə noumlvləri)
xeyli kuumltləviləşibdir Toflerin ldquomoruq cemirdquo qanununa
goumlrə ldquoMədəniyyət moruq cemi yaxmacına bənzəyir Nə qədər
enli yaysan qalınlıq bir o qədər nazik olarrdquo Mədəniyyətin
kuumltləviləşməsi onu nazildərək keyfiyyətsizləşdirir
Bəşəriyyətin buguumlnkuuml mədəni səviyyəsində boumlyuumlk
qıtlıq var Birində ccedilox birində az Şəxsi evlər və ya bağlar
ətrafında ccediləkilmiş huumlnduumlr hasarlar buna misaldır Bir guumln
gələcək bu divarları ldquoyaşıl hasarlarrdquo əvəz edəcəkdir Bu
129
guumln planetin ccedilox yerində ldquooumllduumlrmərdquo mədəniyyəti ldquoya-
şatmardquo mədəniyyətindən uumlstuumlnduumlr Bunu muumləyyən et-
mək uumlccediluumln uşaq oyuncaq mağazalarına baxmaq kifayətdir
Oyuncaqların boumlyuumlk əksəriyyəti hələ də muumlharibə
alətlərini təbliğ edir top tuumlfəng tapanccedila tank və s
Bəşəriyyət inkişaf etdikcə bu quumlsur da aradan goumltuuml-
ruumlləcəkdir Qarabağın ermənilər tərəfindən işğal edilməsi
bəşəriyyət uumlccediluumln bir ləkədir Bəşəriyyət gələcəkdə belə
ləkələrin yayılmasına imkan verməyəcəkdir
130
RUumlŞVƏTLƏ MUumlBARİZƏ
Pul hər şeyi edir deyənlər pul uumlccediluumln hər şey edirlər
B Franklin
Ruumlşvət boumlyuumlk bəladır Doumlvlətlər qeyri- houmlkumət təş-
kilatları bu xəstəliklə muumlbarizə aparırlar Doumlvlət idarə-
etmə sistemi yaranandan bəri ruumlşvət həmişə olub ancaq
onun koumlkuumlnuuml heccedil bir kəs kəsə bilməyib Ccediluumlnki bu
xəstəliyin həm obyektiv həm də subyektiv səbəbləri
ccediloxdur İran şahı Kambiz ruumlşvətxor məmurun dərisini diri
-diri soydurarmış ancaq bununla belə ruumlşvətin koumlkuumlnuuml
kəsə bilməmişdir Rus imperatoru I Nikolay 17 oğlu
gələcək imperator II Aleksandra etiraf edir ldquoBuumltuumln
Rusiyada bir sən və bir də mən oğurlamırıqrdquo BMT Baş
katibinin muumlavini YFedotova goumlrə inkişaf etməkdə olan
oumllkələr korrupsiya səbəbindən ildə 40 mlrd dolları itirir
Bu sosial hadisə ilə bağlı fikirlərimi həm ldquoKeccedilid
doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo 18 həm də ldquo Duumlşuumlncə tərzi rdquo 19 kitab-
larımda geniş şərh etmişəm Yazılarımda ruumlşvətlə bağlı
belə bir məlum tərifdən də istifadə edilmişdir ldquoRuumlşvət ndash
vəzifəli şəxsin oumlz vəzifə səlahiyyəti daxilində ruumlşvət verənin
17 Душенко К В Мысли афоризмы и шутки знаменитых мужчин
ЭКСМО Москва2013 688 стр 18 Şahlar Əsgərov Keccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxış Bakı1998 səh 62 19 Şahlar Əsgərov Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008 səh289 -297
131
xeyrinə goumlrduumlyuuml işin muumlqabilində aldığı pul qiymətli şey muumllk
əşyadırrdquo Bu prosesin nəticəsində qazanan ruumlşvətverən və
alan itirən isə cəmiyyət və doumlvlətdir Bu kitablarda ruumlşvət
və korrupsiyanın fəlsəfəsinə onu doğuran səbəblərə
tarixinə ruumlşvətin zəruri və kafi şərtlərinə geniş yer
ayrılmışdır Ruumlşvət prosesinə diqqətlə nəzər salsaq onun
bəzi qanunauyğunluqlarını muumləyyənləşdirimək muumlm-
kuumlnduumlr
İnzibatı idarəetmədə ruumlşvət idarəolunandan (obyektdən)
idarəedənə (subyektə) tərəf axır
İnzibatccedilılıq artdıqca ruumlşvət artır liberallıq artdıqca
ruumlşvət azalır
Xidmətin keyfiyyət goumlstəricisinin ruumlşvətə hasili sabitdir
Ruumlşvət ccedilox olarsa keyfiyyət az olar və əksinə
Uumlccediluumlncuuml subyektin muumldaxiləsi ruumlşvət muumlhitini muumln-
buumltləşdirir
Ruumlşvət səbəb deyil nəticədir Nəticə ilə yox səbəblə
muumlbarizə aparmaq lazımdır Uumlmumi halda ruumlşvətlə bağlı
duumlnya doumlvlətlərinin xuumlsusi halda bizim doumlvlətin apardığı
muumlbarizə tədbirləri məlumdur Oumllkə başccedilısı cənab İlham
Əliyev rayonlara səfəri zamanı ldquoruumlşvətxorluğa qarşı daha
ciddi muumlbarizə aparılmalıdırrdquo fikirlərini dəfələrlə soumly-
ləmişdir Bu paraqrafda məqsədim ruumlşvət haqda geniş
məlumat vermək deyil Məqsədim bu sosial bəlaya yeni
bir bucaq altında baxmaqdır
132
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi K faktoru uumlmumi
mənafenin şəxsi mənafeyə olan nisbətini xarakterizə edir
Korrupsiya da şəxsi mənafe naminə uumlmumi mənafenin
(doumlvləti mənafenin) qurban verilməsidir Demək K fak-
toru ilə korrupsiyanın uumlzərinə işıq salmaq olar
BMT-nin 2010-cu il məlumatına goumlrə Azərbaycan
uumlccediluumln İPİİ 0713-ə bərabərdir Bu o deməkdir ki hər 100
nəfərdən 71-i fəaliyyətində uumlmumi mənafeni 29 -u isə
şəxsi mənafeni uumlstuumln tutur Əgər idarəetməyə (məmur-
luğa) ldquo71rdquo-lərin iccedilindən cəlb edilərsə onda doumlvlət məna-
feyi qorunar və ruumlşvət kuumlncə sıxılar Praktik həyatda
bunu tətbiq etmək uumlccediluumln demokratik uumlsullardan istifadə
etmək kifayətdir və bundan da istifadə edilir Yox əgər
idarəetməyə ldquo29-larrdquo iccedilərisindən (şəxsi mənafe guumldənlər
iccedilərisindən) cəlb edilərsə onda ruumlşvətin qarşısını almaq
muumlmkuumln olmaz Sovet doumlnəmində idarəetməyə ancaq
ldquo71rdquo-lər iccedilərisindən namizəd seccedilərdilər və həm profes-
sional həm də personal keyfiyyətlərə xuumlsusi diqqət ye-
tirərdilər Uumlstəlik ruumlşvətə qarşı inzibatı yolla da (prokuror
və qanun vasitəsilə) muumlbarizə aparılırdı Hesab edirəm ki
buguumlnkuuml Ccedilində də belədir Ccedilinin İPİİ qiyməti təqribən
066-dır Bu o deməkdir ki bu oumllkədə hər 100 nəfərin 66-sı
doumlvləti 34-uuml isə şəxsi mənafeni qoruyur Əgər bu guumln Ccedilin
yuumlksələn xətlə inkişaf edirsə demək əvvəla məmur
kuumltləsi ldquo66rdquo-ların iccedilərisindən seccedililir İkincisi də ruumlşvətxor
133
amansız cəzalandırılır Duumlnya doumlvlətlərində korrupsiyanı
qavrama indeksinin İPİİ-dən asılılığı şəkil 15 - də
goumlstərilmişdir Ordinat oxunda 10 ballı şkala əsasında
korrupsiyanı qavrama indeksi absis oxunda isə İPİİ
goumlstərilmişdir Ruumlşvətə bulanmayan (yəni ruumlşvəti qav-
rayan) oumllkələr uumlccediluumln bu indeks 10 (on) ruumlşvətə bulanan
oumllkələrdə 1 (vahid) balla qiymətləndirilir
Şəkil 15 Ruumlşvət indeksinin a-dan asılılığı
Muumlxtəlif doumlvlətlər uumlşuumln həm korrupsiya indeksi həm
də İPİİ qiyməti Əlavə 1- də 3-cuuml və 9-cu suumltunda
goumlstərilmişdir Ruumlşvət indekslərinin qiymətləri Trans-
parency International beynəlxalq qeyri- houmlkumət təşki-
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0 02 04 06 08 1
Ruuml
şvət
ind
eksi
İPİİ
YZel
Botsvana
Ruanda
Liviya
ZimbabveYunanıstan
ABŞ
Sinqapur
Əfqanıstan
Barbados
DemKonqoSudan
134
latının 2011-ci il uumlccediluumln təqdim etdiyi hesabatından goumltuuml-
ruumllmuumlşduumlr Qrafikin sağ yuxarı kuumlncuumlnə İPİİ yuumlksək ruumlş-
vət səviyyəsi az aşagı sol kuumlncuumlnə isə İPİİ az ruumlşvət
səviyyəsi yuumlksək olan oumllkələr toplaşmışlar
Bu qrafik duumlnya doumlvlətlərinin inkişafına ruumlşvətin
təsirini aydın goumlstərir Kifayətdir ki Yeni Zelandiya ilə
ABŞ-ı Sinqapur ilə Yunanıstanı Sudan ilə Ruandanı
muumlqayisə edək Yeni Zelandiya ilə ABŞ-ın İPİİ təqribən
eynidir və 0905 tərtibindədir ancaq ldquokorrupsiya indeks-
lərirdquo ccedilox fərqlidir Yeni Zelandiya (95) duumlnyada ruumlşvətin
az olduğu oumllkələrdəndir Bu soumlzləri duumlnynın super doumlvləti
ABŞ uumlccediluumln (71) demək ccedilətindir Beynəlxalq ticarət hərbi
proqramlar və bunun kimi goumlruumlnən və goumlruumlnməyən digər
proqramlar goumlruumlnuumlr ruumlşvətsiz oumltuumlşmuumlr Sinqapur (92)
ilə Yunanıstanı (34 ) muumlqayisə etsək goumlrərik ki bu
oumllkələrdə İPİİ təqribən eynidir Ancaq ruumlşvət indeksləri
ccedilox fərqlidir Təqribən 50 il oumlncə ruumlşvət və boumlhranlar
işərisində boğulan Sinqapur demək olar ki ruumlşvətə
bulaşmayan bir oumllkəyə ccedilevrilmişdir Amma 2500 il oumlncə
duumlnyaya muumldriklik dərsi vermiş Yunanıstan isə ruumlşvətin
iccedilərisindədir 50 il oumlncə sağ təmayuumllluuml oumllkə quran Sin-
qapur tək liberal-demokratik prinsiplər hesabına qabağa
ccedilıxmayıb doumlvlət maraqlarını ciddi qorumaqla boumlyuumlk
nailiyyətlər qazanıbdır Bu oumllkədə ruumlşvət oumlluumlm houmlkmuuml ilə
cəzalandırılır
135
Sudan (16) və Ruandanın (5) muumlqayisəsi də maraq
doğurur Bu oumllkələrin İPİİ -ləri təqrıbən eynidir və 039-a
bərabərdir Amma Sudanda ruumlşvət indeksi 16 olduğu
halda Ruandada bu indeks 5-dir Bu əhəmiyyətli fərq
Ruandanın sosial-iqtisadi goumlstəricilərinə və idarə-et-
məsinə diqqəti cəlb edir Afrikanın bu kasıb oumllkəsində
adambaşına duumlşən UumlDM təqribən 1100 USD-dur və
Sudandan iki dəfə azdır Amma ruumlşvəti qavrama indeksi
Sudandan təqribən 3 dəfə ccediloxdur Bu fərqi izah etmək
uumlccediluumln yuxarıdakılara istinadən demək olar ki bu oumllkələrin
əhalisinin hər 100 nəfərindən 39-u ictimai 61-i isə xuumlsusi
mənafeni muumldafiə edir Ancaq Ruandada iqtidar
məmurluğa 61-lərin yox 39-ların iccedilərisindən seccedilir Amma
Sudanda əksinə məmurlar 61-lərin iccedilərisindən seccedililir
Qrafikdən alacağımız faydalı nəticə bundan ibarətdir
Sinqapur və Ruanda təcruumlbəsi goumlstərir ki korrupsiya
muumlalicə olunan xəstəlikdir Onu elmi yolla aradan
qaldırmaq muumlmkuumlnduumlr Sadəcə bir neccedilə ardıcıl duumlzguumln
addım atmaq lazımdır
Muumlsəlman doumlvlətlərinin iqtisadi-sosial goumlstəriciləri və
bu oumllkələrdə ruumlşvətin səviyyəsi maraq doğurur Ccediluumlnki bu
oumllkələrdə islam qanunları da geniş istifadə olunur və
islam Peyğəmbəri ruumlşvətlə muumlbarizəni boumlyuumlk cihad hesab
etmişdir İslam oumllkələrində ruumlşvətin indeksi ilə K faktoru
arasında ələqə şəkil 16-da goumlstərilmişdir Şəkildən
136
goumlruumlnduumlyuuml kimi Qatar və BƏƏ ruumlşvətin az yayıldığı
muumlsəlman oumllkələridir Uumlstəlik bu oumllkələrdə keyfiyyət
faktorunun qiyməti də Avropa doumlvlətləri (Slovakiya və
Macarıstan) səviyyəsindədir İranla (27) muumlqaisədə ruumlş-
vətin səviyyəsi Tuumlrkiyədə (42) daha azdır Ən pis
vəziyyət isə Əfqanıstandadır (15) Şəkildə absis oxunun
sabit bir qiymətində ( K=22) vertikal xətt ccediləkilmişdir Bu
xətt Sudan (16) Misir (29) Tunis (38) Tuumlrkiyə (42) və
İordaniyaya (45) aid noumlqtələrdən keccedilir Qrafikdən
goumlruumlnuumlr ki İordaniya və Tuumlrkiyədə idarəetmə Tunis Mi-
sir və Sudanla muumlqayisədə daha muumlkəmməldir ccediluumlnki
ruumlşvət daha azdır
Muumlsəlman oumllkələrində UumlDM qaynağı əsasən neft və
ticarətdir Sənaye istehsalı xuumlsusilə yuumlksək texnoloji
məhsul istehsalı bu oumllkələrdə zəifdir Yuumlksək tex-
nologiyaya əsaslanan elmi tibbi cihazlar və hərbi
avadanlıqlar istehsalı Qərb oumllkələrinin monopoliyasında
olduğundan bu oumllkələrdə elmi inkişaf etdirən elmi
tutumlu məhsul istehsalının səviyyəsi ccedilox aşağıdır Qərb-
də elm həm doumlvlət həm də sənayeccedili firmalar tərəfindən
maliyyələşir Muumlsəlman duumlnyasının tacirləri biznes-
menləri elmin maliyyələşməsinə biganədirlər Onların
məqsədi pul qazanmaqdır və bu pulu ticarət vasitəsilə
qazanırlar
137
Şəkil 16 İslam oumllkələri uumlccediluumln ruumlşvətə bulaşmamaq
indeksinin faktor K-dan asılılığı Kvadratlar uumlzərindəki
rəqəmlərlə doumlvlətlərin korrupsiya qavrama indeksləri goumlstəril-
mişdir Qatar (72) BƏƏ (68) Bruney (52) Bəhreyn (51) Kuumlveyt
(46) İordaniya (45) Səudiyyə Ərəbistanı (44)Tuumlrkiyə (42)Tunis
(38) Əlcəzair (29) Misir (29) Qazaxıstan (27) İran (27)
Banqladeş (27) Suriya (26) Azərbaycan (24) Tacikistan (23)
Qırğızıstan (21) Tuumlrkmənistan (16) Oumlzbəkistan (16) Sudan (16)
Əfqanıstan (15)
Azad Mirzəcanzadəyə 20 goumlrə PV Siminov hesab
edir ki təhrif olunmuş ldquoazadlıqrdquo muumlhitində insan əgər
təkrar satışla gəlir əldə edə bilərsə oumlzuumlnuuml istehsala həsr
etməz ccediluumlnki ldquoenerjiyə qənaətə ehtiyacrdquo gen səviyyəsində
qorunur Son bir neccedilə ildə islam oumllkələrini buumlruumlmuumlş rəngli
20 АХ Мирзаджанзаде О пути ХХI Век Баку2001 стр75
68
52
72
514644
272427
38
4542
29
16
29
16
3
212623
27
1615
0
1
2
3
4
5
6
7
8
0 1 2 3 4 5K
138
inqilablar goumlstərir ki muumlsəlman oumllkələrində insanlar
təhrif olunmuş ldquoazadlıqrdquo şəraitində yaşayırdılar Belə
şəraitdə istehsalla yox ticarətlə məşğul olmaq daha
sərfəlidir Ticarətin isə elmin inkişafına koumlməyi dəyməz
Biznesin yaratdığı psixologiya ilə sənaye istehsalının
yaratdığı psixologiya tam fərqlidir Bu səbəbdən də deyir-
lər rdquoTacir varlı yaşayar kasıb oumllər sənayeccedili kasıb yaşayar
amma varlı oumllərrdquo Ticarətin yaratdığı psixologiya ilə bağlı
universitet muumləllimindən eşitdiyim bir soumlhbətdə deyilir
ldquoKeccedilən əsrin əvvəllərində Bakı bəylərindən biri hər guumln işə
gedərkən su satan kasıb uşağa koumlmək məqsədilə bir stəkan suyun
pulunu verər amma su almazdı Yayın isti ccedilağında yenə də bəy
uşağa əvvəlki qaydada pul verir amma yenə də su almır Uşaq
bəyin dalınca ldquoƏmican bu guumlndən suyun qiyməti iki dəfə
artıbdı ndashdeyərək qışqırırrdquo
Ticari muumlhit utancaq yetim uşagı artıq dəyişmişdi
Var-doumlvlətə sahib olmaq insanları muumlşayiət edən dai-
mi istəkdir Hesab edirəm ki bu istəyin dərin qatında oumlzuuml-
nuuml qoruma instinkti durur Ancaq bu istəyin məqbul və
qeyri- məqbul yolları var İstismar zorakılıq varlanmaya
aparır amma məqbul yol deyil Elmi yolla da yeni
texnologiya ilə də varlanmaq muumlmkuumlnduumlr və bu yol
məqbul yol sayılır Məqbul olmayan yolların ən əsası isə
doumlvlət mənafeyinin şəxsi mənafeyə qurban verilməsidir
yəni varlanmaq uumlccediluumln ruumlşvətdən istifadə edilməsidir Bu
139
quumlsur tarix boyu bir oumllkədə ccedilox digərində az cəza obyek-
tidir Boumlyuumlk oumlndər Heydər Əliyev bu problemlə bağlı
demişdir ldquo İnsan cəmiyyəti doumlvlət yaranandan korrupsiya
olubdur Ancaq onunla muumlbarizə də olubdur ldquo
Bu problemlə daim muumlbarizə aparmaq lazimdir
Ccediluumlnki insanlar duumlnya malından doymurlar Ancaq hesab
edirəm ki bu işin zamana ehtiyacı var Bu duumlşuumlncə
məsələsidir Duumlşuumlncə kamilləşdikcə bu problem oumlz həllini
tapacaqdır Qədim yunan filosofu Demokrit atasından
qalan var-doumlvləti ehtiyacı olanlara paylayır Alfred Nobel
və Templton oumlz milyonlarını muumlkafat şəklində duumlşuumlnən
insanlara qaytarır İnanıram ki Norveccedildə Yeni
Zelandiyada Avstraliyda insanların duumlşuumlncəsində ruumlş-
vətə meyillik yoxdur və burada heccedil milyarderlər də
yoxdur Ccediluumlnki artıq belə duumlşuumlncə yoxdur Duumlşuumlncə kamil-
ləşdikcə vara ehtiyac qalmayacaqdır
Bu paraqrafa Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin
71013-cuuml il tarixli ccedilıxışından bir cuumlmlə ilə yekun vuraq
ldquoKorrupsiya sosial-ədalət prinsiplərini pozur cəmiyyətin
uğurlu inkişafını əngəlləyirrdquo
140
SOSİAL DİNAMİKANIN YENİ TİPİ
Oumlzuumlnuuml dəyiş ki duumlnyan dəyişsin
HzƏli
Pozitivist fəlsəfəyə goumlrə cəmiyyətin inkişafı qanuna-
uyğun xarakter daşıyır və muumltərəqqi istiqamətdə kəsil-
məz inkişaf edir Bu fəlsəfi cərəyanın banilərindən olan O
Konta goumlrə cəmiyyətin inkişafında harmoniya əsasdır
Harmoniya hər bir insanın sosial qrupun və xalqların
moumlvcudluğuna imkan yaradır Marksizm fəlsəfəsinə goumlrə
insanın oumlzuumlnuumln inkişaf səviy-yəsi ilə birlikdə goumltuumlruumllən
məhsuldar quumlvvələrin inkişaf dərəcəsi ictimai inkişafın
əsas meyarıdır Bu muumlddəadan belə bir nəticəyə gəlmək
olar ki inkişaf vektorial kəmiyyətdir və iki toplananı var
Bu toplananların hər biri inkişafın bir qanadıdır Absis
oxuna paralel toplanan (şəkil 14) inkişafın humanitar
(mədəniyyət) vertikal toplananı isə inkişafın maddi
(iqtisadi) toplananıdır
Davranış duumlşuumlncəni əks etdirdiyindən tarixi prosesin
gedişatı İPİİ-dən asılıdır və İPİİ (a) artdıqca duumlşuumlncə
saflaşır kamilləşir və tarixin gedişatı obyektiv məcraya
youmlnəlir Bir daha Avstraliya ilə Ekvatorial Qvineyanın
muumlqayisəsinə qayıdaq Avstraliya uumlccediluumln humanitar top-
lanan ilə maddi toplanan harmoniyadadır Maddi
141
toplanan əsasən mədəniyyət ocaqları vasitəsilə həzm
olaraq humanitar toplananı artırır Sonra humanitar
toplanan yeni ideyalar vasitəsilə maddi toplananı artırır
Ekvatorial Qvineyada belə harmoniya yoxdur Onun
iqtisadi toplananı yuumlksək humanitar toplananı isə zəifdir
Avstraliyada kimsə oumlz həyətinin zibilini qonşunun
həyətinə atmaz amma Ekvatorial Qvineyada bu ola bilər
Ccediluumlnki duumlşuumlncə tərzi hələ kamil deyildir Şəkil 17-də
goumlstərilən vəziyyət 3-cuuml duumlnya oumllkələrinə aiddir
Şəkil 17 Qeyrı -kamil duumlşuumlncəyə misal
142
İkinci duumlnya doumlvlətlərində qarışıq duumlşuumlncə moumlvcud
olduğundan ən azı qonşulardan bir neccediləsi oumlz həyətinin
zibilini qonşunun həyətinə toumlkməz
Əminliklə demək olar ki Norveccedil Yeni Zelandiya
Avstraliya tarixin son məntəqəsi olan ldquoAllahabadrdquoa ya-
xınlaşırlar Bu noumlqtəyə yaxınlaşdıqca ziddiyyətlər muumlla-
yimləşir cəmiyyətdə yekdillik və barışıq hissləri uumlstuumlnluumlk
təşkil edir Amma elə oumllkələr də var ki bu noumlqtəyə ccedilatmaq
uumlccediluumln hələ uzun illər yol getməlidirlər Ccediluumlnki son hədəfə
ccedilatmaq problemi başlıca olaraq duumlşuumlncə tərzindən
asılıdır Bu noumlqtəyə tərəf inkişafın sosial dinamikanın
məlum (tsiklik xətti spiralvarı) tipləri ilə yox yeni pillə-
kənvarındash ldquobir addım sağa bir addım yuxarırdquo tipi ilə izahı daha
ağlabatandır Ordinat oxu istiqamətində addım-addım
varlanmaq absis oxu istiqamətində adım-addım kamil-
ləşməyə səbəb olur Varlanıb kamilləşmək daha optimal
yoldur nəinki kamilləşib varlanmaq Həm varlanmaq həm
də kamilləşmək zamandan asılıdır Qəfildən varlanmaq
muumlmkuumlnduumlr amma qəfildən kamilləşmək muumlmkuumln
deyil İnsanın kamilləşməsinə on illərlə millətin kamil-
ləşməsinə yuumlz illərlə vaxt lazımdır
Duumlşuumlncə tərzinin dəyişmə suumlrəti orta hesabla ccedilox
kiccedilik olduğundan toplumun ali duumlşuumlncəyə ccedilatması xeyli
zaman tələb edir Bu zamanı qısaltmaq muumlmkuumlnduumlr
Bunun uumlccediluumln həm milli həm də doumlvləti iradə lazımdır
143
Fərdlər uumlccediluumln duumlşuumlncə qısa zaman muumlddətində də dəyişə
bilər Bu səbəbdən də ldquohər oumltən dəqiqə həyatını dəyişmək
uumlccediluumln bir şansdırrdquo fikrinə tez-tez rast gəlmək olur M
Tetccedilerin 21 fikrinə goumlrə Amerika cəmiyyəti duumlşuumlncəsini
suumlrətlə dəyişir
Cənab HzƏlinin epiqrafa ccedilıxarılmış fikri nəzəri bir
muumlddəa olmayıb birbaşa həyatdan goumltuumlruumllmuumlşduumlr Ccediluumln-
ki o zaman cənab Hz Əlinin əhatəsində olan hər kəs
oumlzuumlnuuml dəyişərək muumlsəlman olmuşdur və yeni bir duumln-
yanın ndashİslam duumlnyasının vətəndaşına ccedilevrilmişdir
21Маргарет Тетчер Искусство управления государством Москва 2005
504 стр
144
DAYANIQLI İNSAN İNKİŞAFI
Biz bu duumlnyaya ona goumlrə gəlmişik ki oumlz toumlhfəmizi verək
Stiv Cobs
Muumlasir doumlvlətlərin inkişafının mərkəzində insanın
inkişafı dayanır Bu guumln bu tezis Qərb duumlnyasında hamı
tərəfindən dərk edilmiş həqiqətdir Şərqdə də zaman-
zaman muumltəfəkkir insanlar tərəfindən insan layiqincə
dəyərləndirilmiş və yaranmışların əşrəfi sayilmışdır Hələ
700 il oumlncə boumlyuumlk Şeyx Ədəbalı Osmanlı imperatoru Os-
man Qaziyə xitabən demişdi ldquoİnsanları yaşat ki doumlvlət
yaşasınrdquo Zəmanəmizin boumlyuumlk dahisi pakistanlı alim
Məhbub uumll Həq ldquoXalqların əsas varı ndash insanlarıdır Bu sadə
həqiqəti bəzən unudurlarrdquondash fikrini soumlyləmişdir ldquoQərbin in-
kişafının paradiqmasırdquo22 məqaləmdə torpaqla muumlqayi-
sədə insanda daha ccedilox yaşatmaq potensialı olduğu soumly-
lənilmişdir Başqa soumlzlə varlanmaq niyyəti ilə qonşu
xalqların torpaqlarını tutmaqdansa oumlz vətəndaşlarını
inkişaf etdirmək daha məqbuldur Mənim duumlşuumlncəmə
goumlrə şimal qonşumuz Kalaşnikov avtomatını satmaqla
daha ccedilox qazanc əldə edər nəinki Şimali Qafqazda
muumlharibə aparmaqla
22 Əsgərov ŞQ Qərbin inkişafının paradiqması ldquoGeostrategiyardquo 2011
6 səh 10-11
145
Bu guumln duumlnyada elm-təhsilin səviyyəsi ccedilox yuumlk-
səkdir Alimlərin sayı indiyədək yaşamış alimlərin cəm
sayından ccediloxdur Bununla bərabər mənfi təzahuumlrluuml
hadisələr meyillər də ccediloxdur Yuxarıda qeyd edildiyi
kimi kriminal biznesin illik gəliri 2009-cu ildə 21 trln
dollar təşkil etmişdir Qaynar noumlqtələr bir yerdə soumln-
məmiş başqa noumlqtədə alovlanır Bir noumlqtədə firavanlıq
digər yerdə aclıqdır Bir noumlqtədə insanlar soyuqdan
donur digər yerdə enerji lazım olandan ccedilox istifadə edilir
İnkişafda bu anormallığı məktəb şagirdi NKəmalə belə
təsvir edir
Bu duumlnyanın bir tərəfi guumlluumlstan
Bir tərəfi Cəhənnəmtək od saccedilır
Kiminisə qamccedilılayır bu zaman
Kimi uumlccediluumln səadətə yol accedilır
Planetin 15 əhalisi (Qərbin və Avropanın) planetin
resursunun 75-ni mənimsəyir Bəşəriyyətin əhalisinin
20-i kasıblıqdan aşağı həddə yaşayır Hər il 15 mln In-
san acından oumlluumlr 100 mln insan aclıq şəraitində yaşayır
Ekoloji boumlhran ndash planetimiz total məhv edilir Torpaq
məhsuldarlığını itirib Sular (okeanlar dəniz və ccedilaylar)
zəhərlənib Hava ccedilirklənib Planetin temperaturu 1 dərə-
cəyə qədər artıb Bu boumlyuumlk bəlalar gətirəcək Arktikada
buzlaqlar suumlrətlə əriyir
146
İnsan alveri kriminal biznes və təbii sərvətlərin
talanccedilılığının vurduğu ziyanlar isə qat-qat ccediloxdur Buumltuumln
bu faktorlar insanın dayanıqlı inkişafına əngəllər toumlrədir
Planetin gələcək taleyi ilə bağlı qarşıya cavabını
goumlzləyən həlli vacib suallar ccedilıxır Bu guumln yaşadığımız
planeti hansı səviyyədə gələcək nəsillərə oumltuumlrə biləcəyik
Bəşəriyyəti inkişaf etdirən və ya onun inkişafını
ləngidən səbəbləri duumlzguumln qiymətləndirmək və planetə
nəzarət etmək uumlccediluumln yeni duumlnyagoumlruumlşə ehtiyac duyulur
Bu prosesləri nəzarət altına almaqdan oumltruuml sistemli elmi
baxış lazımdır Cədvəl 4-də bir neccedilə doumlvlətin BMT tərə-
findən hesablanmış reytinqi (birinci suumltun) UumlDM (uumlccediluumlncuuml
suumltun) İPİİ (doumlrduumlncuuml suumltun) və K faktoru (beşinci suumltun)
goumlstərilmişdir K faktorunu hesablamaq uumlccediluumln (31) formu-
lasından istifadə edilmişdir
Bu oumllkələr muumlxtəlif qitələrdə yerləşsələr də cədvəl-
dən goumlruumlnduumlyuuml kimi adambaşına duumlşən UumlDM təqribən
eynidir və (40 000 plusmn 2000) USD-a bərabərdir
Baxmayaraq ki UumlDM bu oumllkələr uumlccediluumln eynidir 4 və 5-
ci suumltundan goumlruumlnduumlyuuml kimi insanların həyat şəraiti və
ləyaqətli yaşama tərzi ccedilox muumlxtəlifdir Avstraliya İPİİ-yə
goumlrə duumlnyada ikinci Ekvatorial Qvineya isə 117-cidir
Əgər Avstraliyanın doumlvlət maşınının faydalı iş əmsalını
(fiə) 100 qəbul etsək onda yerdə qalan oumllkələr uumlccediluumln
147
bu goumlstəricinin qiymətləri cədvəl 4-uumln 6-cı suumltununda
verilmişdir
Avropanın yuumlksək inkişaf etmiş doumlvlətlərindən biri
Niderlanddır Avstraliya ilə muumlqayisədə bu oumllkənin
doumlvlət maşınının fiə 55-dir Bu o deməkdir ki bu
oumllkənin UumlDM-nin 55 -i insan potensialının inkişafına
45-i isə digər məqsədlər uumlccediluumln qeyri-şəffaf xərclənir
Əgər bu 45 də insan inkişafına xərclənsəydi onda onun
İPİİ və K-sı Avstraliyanın goumlstəricilərinə bərabər olardı
UumlDM = constant Cədvəl 4
1 2 3 4 5 6
Reytinq Oumllkə UumlDMUSD İPİİ K fiələ
2 Avstraliya 41800 0937 15 100
7 Niderland 40500 0890 81 55
25 Avstriya 40300 0851 57 38
32 BƏƏ 40200 0815 44 30
39 Bəhreyn 40400 0801 403 27
117 EkQvineya 37900 0538 116 8
Niderlandın illik UumlDM həcmi təqribən 640 109 USD-
dir Bu sərvətin 288109 USD insan inkişafına yox digər
məqsədlər uumlccediluumln qeyri-şəffaf xərclənir Ekvatoril Qvi-
neyada UumlDM-in qeyri- şəffaf xərclənən hissəsi 92 -dir
Demək bu oumllkənin idarəetmə sistemi guumlnuumln tələblərinə
cavab vermir Yəni insanın inkişafına onun təhsilinə
mədəniyyətinə səhiyyəsinə UumlDM cəmi 8 xərclənir
148
Cədvəldə goumlstərilən digər oumllkələr uumlccediluumln də bu hesabatı
aparmaq olar Buumltuumln duumlnya doumlvlətləri uumlccediluumln bu rəqəmlər
hesablanarsa və inkişafa tərəqqiyə sərf olunarsa onda
nəinki ayrı-ayrı doumlvlətlərdə hətta buumltuumln planetdə da-
yanıqlı inkişafı təmin etmək olar
Cədvəl 5-də K faktorunun sabit qiymətində (320
plusmn017) bir sıra doumlvlətlərin qlobal sosial-iqtisadi makro-
iqtisadi parametrləri goumlstərilmişdir Cədvəldən goumlruumln-
duumlyuuml kimi K faktorunun sabit qiymətinə nail olmaq uumlccediluumln
muumlxtəlif doumlvlətlərdə adambaşına duumlşən UumlDM-in qiyməti
9900 USD-dən 51 700 USD intervalında dəyişir Bu
doumlvlətləri muumlqayisə edəndə Ccedilernoqoriyanın idarəetmə
sisteminin muumlkəmməl olduğu nəzərə ccedilarpır Belə ki bu
doumlvlət K =33 olması uumlccediluumln ən az UumlDM sərf etmiş gələcək
nəsillər uumlccediluumln də pay saxlamışdır Əgər bu doumlvlətin
idarəetmə maşınının fiə-sini 100 qəbul etsək onda
Kuumlveytin doumlvlət maşınının fiə-si 19 -ə bərabər olar
Yəni eyni sosial nəticə əldə etmək uumlccediluumln Kuumlveyt Ccediler-
noqoriyadan beş dəfə daha ccedilox UumlDM xərcləyir Bu isə
dayanıqlı insan inkişafı konsepsiyasına tam ziddir Minik
maşınlarının əsas goumlstəricilərindən biri 100 km məsafəyə
işlətdiyi benzinin miqdarıdır Burada da anoloji olaraq
İPİİ (və ya K faktorunun) sabit qiymətinə nə qədər UumlDM
xərcləndiyini goumlstərmək olar Cədvəl 5-dən goumlruumlnuumlr ki
Ccedilernoqoriya və Kuumlveytin İPİİ təqribən eynidir və uygun
149
olaraq 0769 və 0771-dir Bu səviyyəyə nail olmaq uumlccediluumln
Cernoqoriya adambaşına 9900 USD Kuumlveyt isə 51700
USD pul xərcləyir Yəni Ccedilernoqoriyanın idarəetmə sistemi
Kuumlveytdən beş dəfədən ccedilox muumlkəmməldir
K= constant Cədvəl 5
1 2 3 4 5
Reytinq Oumllkə UumlDMUSD İPİİ K
47 Kuumlveyt 51700 0771 337
49 Ccedilernoqoriya 9900 0769 333
50 Rumıniya 11500 0767 330
51 Xorvatiya 17500 0767 330
52 Uruqvay 13600 0765 326
53 Liviya 13800 0765 308
54 Panama 12700 0765 308
55 Səudiyyə
Ərəbistanı
24200 0752 303
Deyilənlərdən aydın olur ki duumlnyada dayanıqlı insan
inkişafına nail olmaq uumlccediluumln əsas şərtlərdən biri də idarə-
etmə sisteminin dayanıqlı insan inkişafı tələbləri səviy-
yəsinə qaldırılmasıdır Spenserə goumlrə sosial təkamuumll
cəmiyyətin muumltərəqqi inkişafı deməkdir Bu inkişaf
cəmiyyətin quruluşunun modernləşməsi və sosial ins-
titutların təkmilləşməsi yolu ilə baş verir Belə olan halda
UumlDM itkisiz və səffaf olaraq insan potensialının inkişafına
sərf olunar və təbii resurslara qənaət edilər Belə olan
halda dayanıqlı insan inkişafına nail olmaq muumlmkuumlnduumlr
150
və planetin buguumlnkuuml sərvətlərindən gələcək nəsillər uumlccediluumln
də pay saxlamaq olar Yuxarıda deyilənlərdən bir daha bu
nəticəyə gəlirik rdquoUumlDM inkişaf uumlccediluumln zəruridir amma kafi
deyilrdquo
Buumltuumln zamanların ən dahi gitaraccedilısı Jems Hendrixə
goumlrə ldquonə vaxt məhəbbətin hakimiyyəti hakimiyyətə məhəb-
bətdən ccedilox olacaq o zaman yerdə əmin-amanlıq olacaqdır ldquo
Bu fəlsəfi fikrin işığında tarixə baxsaq goumlrərik ki I
duumlnya doumlvlətlərində məhəbbətin hakimiyyəti III duumlnya
doumlvlətlərində hakimiyyətə məhəbbət houmlkm suumlruumlr II
duumlnya doumlvlətlərində isə hər iki duumlşuumlncə houmlkm suumlruumlr
151
DUumlŞUumlNCƏ TƏRZİ
Başqalarının xoşbəxtliyinə ccedilalışmaqla biz oumlz
xoşbəxtliyimizi tapırıq
Platon
Duumlşuumlncə tərzi ilə bağlı fikirlərimin bir hissəsi eyni
adlı kitabda 23 əks olunubdur Əvvəlcə qeyd edim ki
ldquoduumlşuumlncə tərzirdquo anlayışı ldquomentalitetrdquo anlayışının tərkib
hissəsinə daxildir Belə ki mentalitet soumlzuuml bir millətin
duumlşuumlncə tərzini əqli inkişafnı və milli psixologiyasını əhatə
edir Bu termin ətrafında muumlzakirə accedilmadan təkcə onu
qeyd etmək isdərdim ki ldquomilli mentalitetrdquo soumlzuumlnuuml işlət-
mək quumlsurludur ona goumlrə ki millilik mentalitet soumlzuumlnuumln
tərkibində vardır
Oumllkələrin UumlDM ilə K faktoru və UumlDM ilə İPİİ ara-
sında muumlnasibətləri şəkil 13 və 14-də təqdim olun-
muşdur Bu qrafiklərə diqqətlə baxanda əvvəla qənaətim
belədir ldquoFəaliyyətimiz duumlşuumlncəmizin nəticəsidirrdquo və ya
ldquoəlimizdə olan ağlımızda olandırrdquo
Duumlşuumlncə tərzinin həyatımızda oynadığı vacib rolu ay-
dın təsəvvuumlr etmək uumlccediluumln əvvəlcə Cənnət və Cəhənnəm
haqqında eşitdiyim bir pritccedilanı soumlyləmək istəyirəm
23 Əsgərov ŞQ Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008336 səh
152
ldquoBir guumln nurani və xeyirxah bir insan Allahla goumlruumlşmək
uumlccediluumln dualar edir və nəticədə duası qəbul olunur Allahla soumlhbət
zamanı nurani kişi Allahdan soruşur ndash ldquoYaradanım mən Cən-
nət ilə Cəhənnəmin fərqini bilmək istərdimrdquo
Allah bu xeyirxah adamı yan-yana olan iki qapının ağzına
gətirir və qapının birini accedilıb onu iccediləri buraxır İccediləridə boumlyuumlk
dairəvi stolun ortasında dadlı yeməklə dolu ccedilox boumlyuumlk bir qab
var idi Xeyirxah adam yeməyin ccedilox dadlı olduğunu ətrindən
hiss edir Ancaq stolun ətrafında oturan insanlar bədbəxt və
acından oumllənlərə bənzəyirdilər Onların hamısında ələ bərk
bərkidilmiş və dəstəyi uzun qaşıqlar var idi Onlar iccedilərisi dolu
qazandan qaşıqla yemək goumltuumlrə bilirdilər ancaq qaşığın dəstəyi
uzun olduğundan yeməyi ağızlarına apara bilmirdilər Xeyirxah
adam onların bu bədbəxt goumlruumlnuumlşuumlndən sarsıldı
Allah dedi ldquoSənin bu goumlrduumlyuumln Cəhənnəm idirdquo Sonra
Allah xeyirxah adamı ikinci qapıya tərəf aparır və qapını accedilır
Xeyirxah adamın goumlrduumlyuuml səhnə əvvəlki ilə eyni idi
Burda da həmin boumlyuumlk dairəvi stolun uumlstuumlndə iccedilərisində dadlı
yeməklə dolu eyni nəhəng qab var idi Stolun ətrafında oturan
insanların də əllərinə bərk bağlanmış həmin uzun dəstəkli
qaşıqlar var idi Ancaq bu dəfə bu insanlar doymuş xoşbəxt
goumlruumlnuumlrduumllər və bir-birləri ilə şirin soumlhbətlər edirdilər
Allah dedi ldquoSənin indi goumlrduumlyuumln isə Cənnətdirrdquo Nurani
insan Allaha deyir ldquoMən heccedil nə başa duumlşmuumlrəmrdquo
153
ldquoBu ccedilox sadədir ndash Allah dedi ndash Cənnətdə olan insanlar
bir-birini yedizdirirlər Cəhənnəmdə olanlar isə ancaq oumlzləri
haqda duumlşuumlnuumlrlərrdquo
Bu misaldan belə nəticəyə gəlmək olar ki Cəhənnəm
və Cənnət eyni cuumlr qurulub Fərq insanların duumlşuumlncə tər-
zindədir Başqa soumlzlə desək Cəhənnəmdə şəxsi mənafe
Cənnətdə isə ictimai mənafe uumlstuumlnduumlr Bu nəticəni yadda
saxlamağa dəyər
Brayan Treysinin kitabının 24 53-cuuml səhifəsində kamil
duuml-şuumlncə tərzi ilə bağlı dəyərli bir misal var Kasıb bir
şəhərin əhalisi yığışıb razılığa gəlir ki hər bir insan bir iş
goumlrmək istəyəndə qərar qəbul etməzdən qabaq fikirləşsin ki bu
problemi İsa peyğəmbər necə həll edərdi Bu soumlvdanın
nəticəsində şəhərin əhalisi xoşbəx yaşamağa başlayır ccediluumln-
ki kamil duumlşuumlncə ilə iş goumlruumlrduumllər Bu yerdə istər-istəməz
Həzrət Əlinin rdquoOumlzuumlnuuml dəyiş ki duumlnyan dəyişsinrdquo kəlamı da
yada duumlşuumlr
Duumlşuumlncənin fəaliyyətə təsiri ilə bağlı zamənəmizin
boumlyuumlk muumltəfəkkiri İdris Şahın25 hekayələrinin birində soumly-
lənilir
Qədim zamanlarda Xıdır peygəmbər əhaliyə deyir ki tez-
liklə quraqlıq olacaq ccedilaylar bulaqlar quruyacaq sonra təzə
24 Брайан Трейси Измени мышление- и ты изменишь свою жизнь
Минск 2006 25 Идрис Шах Сказки дервишей Москва 1988
154
sular gələndə onu iccedilənlərin duumlşuumlncəsi dəyişəcək Ona goumlrə
ehtiyat uumlccediluumln su goumltuumlruumln
Bir nəfərdən başqa heccedil kəs peyğəmbərin dediyinə qulaq as-
mır Bir muumlddətdən sonra həmin zaman gəlir Quraqlıqdan
sonra hamı təzə sulardan iccedilir və oumlzləri də bilmədən duumlşuumlncələri
dəyişir Normal su iccedilən adam nə qədər onları duumlz yola dəvət edir
və onlara səhv duumlşuumlnduumlklərini səhv danışdıqlarını deyirsə
xeyri olmur Əksinə onlar bu adamın ağlını itirdiyini deyirlər
Bu bir nəfər əziyyətinin nəticə vermədiyini goumlrəndə muumlhitə
doumlzməyib oumlz ehtiyat suyunu toumlkuumlr və hamının iccedildiyi sudan
iccedilərək onlar kimi duumlşuumlnuumlr və fəaliyyət goumlstərir Onun bu
hərəkətini ətrafdakılar razılıqla qarşılayır və deyirlər Allahın
quumldrəti boumlyuumlkduumlr Bir gecənin iccedilərisində bu bədbəxtin ağlını
oumlzuumlnə qaytardı Xıdır peygəmbər əhalinin duumlşuumlncəsini
dəyişə bilmədi
Duumlşuumlncə tərzinin rolunu aydın təsəvvuumlr etmək uumlccediluumln
şəkil 14-də ldquo2 ndash 117rdquo uumlfuumlqi xəttin uumlzərində yerləşən Avs-
traliya (2) Niderland (7) Avstriya (25) BƏƏ (32) Bruney
(39) və Ekvatorial Qvineya (117) doumlvlətlərinə nəzər salaq
Ekvatorial Qvineyada İPİİ qiyməti aşağıdır ndash 054 K
faktoru isə 116-dır Yəni bu oumllkə imkanı daxilində mak-
simal şəraitin 54-nə nail olubdur və ya doumlvlət olaraq
əldə etdiyi nailiyyətin nailiyyət qıtlığına nisbəti 116-dır
Avstraliya uumlccediluumln İPİİ qiyməti 0937-yə K faktorunun qiy-
məti 149-a bərabərdir Yəni əldə etdiyi nailiyyət
155
etmədiyindən 15 dəfə ccediloxdur Bu oumllkə maksimal şəraitin
94 -nə nail olubdur Bu nəticələr ona işarədir ki
Avstraliyada ictimai mənafe şəxsi mənafedən Ekvatorial
Qvineyada isə şəxsi mənafe ictimai mənafedən uumlstuumln
tutulur Bu fikirləri Kuumlveyt (47) və Ccedilernoqoriya (49) uumlccediluumln
də demək olar Kuumlveytdə şəxsi Ccedilernoqoriyada isə doumlvləti
mənafe uumlstuumlnluumlk təşkil edir
Bu deyilənlərin işığında tarixə nəzər salsaq belə nəti-
cəyə gəlmək olar ki quldarlıq feodalizm və kapitalizm
quruluşlarında toplum səviyyəsində şəxsi mənafe ictimai
mənafedən uumlstuumln olubdur Şəxsi mənafe (Mş) ilə ictimai
mənafe (Mi) arasındakı muumlnasibətdən istifadə edərək oumll-
kələri inkişaf və kamillik dərəcəsinə goumlrə təsnifata boumllmək
olar Duumlşuumlncəmə goumlrə əgər
a Mş gtgt Mi olarsa onda belə doumlvlətləri geri qalmış
doumlvlətlər saymaq olar
b Mş ~ Mi olarsa onda belə doumlvlətləri inkişaf
etməkdə olan oumllkələr saymaq olar
c Mş ltlt Mi olarsa onda belə doumlvlətləri ccedilox inkişaf
etmiş doumlvlətlər saymaq olar Belə oumllkələrdə həm
fərd həm də toplum səviyyəsində kamillik
dərəcəsi yuumlksəkdir
Hakim duumlşuumlncə tərzi bəzən paradiqma səviyyəsinə
qalxır Misal uumlccediluumln Mi ≫ Mş şərti oumldənilən accedilıq cəmiy-
yətlərdə bu şərt paradiqma kimi ccedilıxış edir
156
Toplum daxilində kamil duumlşuumlncəyə malik olanların
fikirləri orta səviyyəli hakim duumlşuumlncəlilər tərəfindən ya
rədd edilir ya cəzalandırılır ya da ccedilətinliklə qəbul edilir
Dostlardan biri Fərəh xanım Pəhləviyə istinadən soumlyləyir
ki İranda bir iş adamı yaşadığı qəsəbədə hamam tikir Məmur
gəlir və təkidlə deyir ki bu hamama Şahın adını ver İş adamı
etiraz edir və deyir ki hamama Şahın adını verməzlər Onu
tuturlar və bir neccedilə il iş verirlər ki sən iqtidarın əleyhinəsən
Sonradan Şah bu adamı guumlnahsız tutulduğuna goumlrə əhv edir
Amma onu tutanları cəzalandırmır
Qədim tarixdə toplum daxilində K-sı ccedilox yuumlksək
olub ictimai mənafeni uumlstuumln tutanlar (Mi ≫ Mş) iccedilə-
risindən peygəmbər məqamına yuumlksələnlər olmuşdur
Buumltuumln doumlvrlərdə K-sı ccedilox yuumlksək və Mş ≫ Mi olanlar
(Stalin Napoleon Teymurləng Makedoniyalı İsgəndər
və s) fuumlrsət duumlşəndə hakimiyyəti ələ ala biliblər
Xoşbəxt gələcəyə gedən yol Mi ≫ Mş şərtindən keccedilir
Praktik həyatda bu şərti təmin etmək uumlccediluumln hələ 1949-cu
ildə AEynşteyn ldquoNiyə sosializmrdquo essesində yazırdı
ldquoBizdə təhsil alanlara rəqabətə meyil pula səcdə aşılanır
karyeraya hazırlıq kimi onlara uğur əldə etməyə sitayiş
etməyi oumlyrədirlərrdquo Platonun epiqrafa ccedilıxarılmış kəla-
mına Ccedilarlz Dikkensin bir fikri ilə dəstək vermək olar
ldquoDigərlərinə sərf edilən guumln sənin uumlccediluumln itirilmiş guumln deyilrdquo
157
KAMİLLƏŞƏN DUumlŞUumlNCƏ
Əvəzedilməz olmaq uumlccediluumln hər zaman dəyişmək lazımdır
К Şanel
Stenford Universitetinin tələbələrinin buraxılış təd-
birində Stiv Cobs belə bir fikir soumlyləmişdir ldquoHər guumln guumlz-
guumlnuumln qarşısında durub oumlzuumlmdən soruşuram əgər bu guumln
sənin həyatının son guumlnuuml olsaydı istərdinmi ki bu guumln etmək
istədiyini edəsən Əgər bir neccedilə guumln dalbadal ldquoyoxrdquo cavabı
alırdımsa onda başa duumlşuumlrduumlm ki dəyişmək lazımdırrdquo
XX əsrdə iki duumlnya muumlharibəsindən keccedilən Avropada
bu guumln bir Avropa doumlvlətinin digəri ilə muumlharibə etməsi
vətəndaş muumlharibəsi hesab edilir 100 il bundan oumlncə odlu
silahla Afrikaya gedib nadir heyvanları qıran avropalılar
bu guumln təbiəti onun bitki və heyvanat aləmini qorumaq
uumlccediluumln muumlxtəlif fondlar cəmiyyətlər yaradaraq təbiətdə nə
varsa hamısını qayğı altına alırlar Afrikaya sanitar ccedilan-
taları ilə gedərək xəstələnmiş ccediloumll heyvanlarını muumlalicə
edirlər 40 il oumlncə ABŞ-da zənciləri qıran kukluxklanlar indi
seccedilkilərdə zəncilərə səs verirlər
Dəyişən nədir Əlbəttə dəyişən duumlşuumlncədir Dəyişən
duumlnyada duumlşuumlncə kamilləşir
İnsan dəyişə bilən varlıqdır Aydındır ki təhsil
tərbiyə fiziki və psixoloji təsir tv-lərdə intellektual
158
verilişlər konfranslar səyahətlər duumlşuumlncəni dəyişə bilən
faktorlardır
Duumlşuumlncənin dəyişməsinə dair bir misal ccediləkmək istə-
yirəm
Xorasanlı boumlyuumlk muumltəfəkkir Əbduumllqadir Cilani 15 yaşında
olanda anası onu karvanla Bağdada təhsil almağa goumlndərir
Yolda quldurlar karvanın qabağını kəsir və pullarını alırlar
Noumlvbə Əbduumllqadirə ccedilatanda quldurbaşı soruşur
ndash Pulun var
ndash Əmican var
ndash Haradadır
ndash Anam cibimin iccedilinə tikib
ndash Hər kəs yalan danışır nədən sən doğru danışdın
ndash Mən yola ccedilıxanda anam dedi ki heccedil zaman yalan soumly-
ləmə cənab Haqq hər şeyi goumlruumlr
Uşaqdan eşitdiyi soumlzlərdən quldurbaşının goumlzləri yaşarır
Cənab Haqqın goumlzləri oumlnuumlndə illərlə quldurluq oumlmruuml yaşadığını
anlayır Dərhal ruhunda dəyişiklik baş verir Pulların geri
qaytarılması əmrini verir və Əbduumllqadirdən soruşur
ndash Oğlum hara gedirsən
ndash Bağdada təhsil almağa
ndash Gəl bərabər gedək və mənə oumlvladlıq elə -deyərək quldur
dəstəsini dağıdır Əbduumllqadiri mədrəsəyə yerləşdirərək təhsilinə
koumlməklik edir
159
Uşağın Allaha qəlbən inamı bir quldurbaşının
duumlşuumlncəsinin dəyişməsinə yəni kamilləşməsinə və K-nın
artmasına səbəb oldu
Guumlnuumlmuumlzdən bir neccedilə misal ccediləkmək istəyirəm
Teleqrafcom-un Tuumlrkiyə mətbuatına istinadən (2013)
verdiyi məlumata goumlrə beynəlxalq konfransın accedilılış
mərasimində iştirak edən M Bərzani ccedilıxışında deyib
Hədəflərimizi həyata keccedilirmək uumlccediluumln silahlı muumlbarizənin vaxtı
keccedilib Parlament kimi demokratik yolla və dialoq vasitəsilə
muumlbarizə aparmalıyıq Biz Suriya İraq və tuumlrk kuumlrdlərinin hər
zaman yanındayıq Oumlz haqlarımızı silahla tələb etməkdən əl
ccediləkməliyik Əks təqdirdə beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəyini ala
bilməyəcəyik
M Bərzaninin yanaşması hər baxımdan duumlzguumln
yanaşmadır
Dəyərli ziyalımız prof Sudiyef İmamverdiyev soumlh-
bət edir ki guumlnlərin birində bir nazir muumlavini xəs-
təxanaya yanıma gəldi Soumlhbət zamanı hiss etdim ki kefi
yoxdur Səbəbini soruşdum Dedi ki 6 ay oumlncə Yapon-
iyada olmuşam Orda goumlrduumlklərimin hələ də təsiri altın-
dayam Sonra dedi Doktor onlar insandırlarsa bəs onda
biz kimik
Mənim bu soumlhbətə virtual muumldaxiləm şuumlbhəsiz biz
də insanıq Ancaq fərqimiz bundadır ki onlar bizə
baxanda nisbətən kamil duumlşuumlncə ilə fəaliyyət goumlstərirlər
BMT-nin məlumatına goumlrə (2010-cu il) Yaponiyanın İPİİ
160
0884-ə bizimki isə 0713-ə bərabərdir Nazir muumlavinin
sualının cavabı bu fərqdədir Fərqi aradan goumltuumlrmək uumlccediluumln
duuml-şuumlncəni dəyişmək lazımdır Bunun uumlccediluumln insan oğlu
keyfiyyətli təhsil və mədəniyyət sistemindən keccedilməlidir
Qapalı cəmiyyətlərdə boumlyuumlmuumlş insanların duumlşuumlncə
tərzi ilə accedilıq cəmiyyətlərdə boumlyuumlmuumlş insanların duumlşuumlncə
tərzində fərq boumlyuumlkduumlr Ccediluumlnki bu quruluşların əsas-
landığı dəyərlər sistemi fərqlidir Misal uumlccediluumln əgər bir
insan iş yerini tez-tez dəyişərsə totalitar quruluşda buna
pis baxarlar və onu ldquocəngəlrdquo adam sayarlar Accedilıq cəmiy-
yətdə isə bu hərəkət təqdir olunar insan isə təşəbbuumlskar
ədalət sevən innovasiyaya meyilli sayılar
İctimai mənafenin (Mi) şəxsi mənafeyə (Mş ) nisbətini
meyar kimi istifadı etmək olar Belə ki
Mi Mş ≫ 1 olarsa belə oumllkələri ccedilox inkişaf etmiş
Mi Mş = 1 olarsa oumllkələri inkişaf etməkdə olan
Mi Mş le 1 olarsa oumllkələri geri qalmış hesab etmək
olar
Sual olunur duumlşuumlncəni dəyişən əsas səbəb nədir Muuml-
şahidələr goumlstərir ki K artdıqca duumlşuumlncə dəyişərək
kamilləşir Bir misal ccediləkmək istəyirəm
2012-ci ilin oktyabr ayında KİV-lərdə yayımlanan bir xoş
məlumatda deyilir Nyu-York metrosunun 20 stansiyasına
yapışdırılmış islam əleyhinə şuumlarlara yəhudi və xristian qrupları
161
elə şuumlarlarla cavab verib Yəhudi Ravvinləri İcmasının
şuumlarlarında yazılıb laquoKinlə nifrət arasında qalanda sevgini
seccedilin Muumlsəlman qonşularınıza qarşı doumlzuumlmsuumlzluumlyuuml dayan-
dırınraquoXristian qrupunun elanında isə yazılıb laquoMuumlsəlman
qonşularınızı sevinraquo
Başqa bir misal KİV-lərin 15 oktyabr 2012 -ci ildə
verdiyi məlumata goumlrə 2014-cuuml ildə Şotlandiyada muumls-
təqillik referendumu keciriləcək Bununla bağlı Boumlyuumlk
Britaniyanın baş naziri Devid Kemeron və Şotlandiyanın
1-ci naziri Aleks Salmond sənədə imza atıblar Onu da
qeyd edək ki hazırda Aleks Salmondun rəhbərlik etdiyi
Şotland Milli Partiyası artıq 80 ildir ki muumlstəqilliklə bağlı
məsələni qaldırır
Bu misallar goumlstərir ki problemlərin həlli guumlc muumls-
təvisindən suumllh muumlstəvisinə keccedilirilir Ccediluumlnki mədəniyyət
yuumlksəlir duumlşuumlncə dəyişir Volfqanq Goumltenin dahiyanə
bir fikrində deyilir ldquoMədəniyyətin alccedilaq səviyyəsində milli
nifrət guumlcluumlduumlr və barışmazdır Ancaq elə bir səviyyə var ki o
tamam yox olur hansı ki qonşu xalqın xoşbəxtliyi və faciəsi
oumlzuumlnuumlnkuuml kimi qəbul edilirrdquo
Bu fikri xoşbəxtliyə gedən yolun accediları saymaq olar
Mədəni səviyyənin aşağı qiymətində insan millətccedilidir
oumlzuumlnuuml sevəndir başqalarına nifrət edəndir Ancaq elə bir
mədəni səviyyə var ki insan oumlz məhəbbətini ətrafla
162
bərabər boumlluumlşduumlruumlr Mədəni səviyyənin daha yuumlksək qiy-
mətində insanın duumlşməni yoxa ccedilıxır İnsan hamıya dost
kimi baxır Bir muumldrik kəlamda deyildiyi kimirdquo Heccedil kəs
sənin duumlşmənin deyil hər kəs sənin muumləllimindirrdquo
Məmurun yuxarıdakı sualına cavab vermək uumlccediluumln
Oguumlst Kontun ldquoBəşəriyyətin intellektual təkamuumlluumlnuumln boumlyuumlk
və əsas qanunurdquo26na muumlraciət etmək lazımdır Bu qanuna
goumlrə insanların idraki fəaliyyəti ictimai şuumluru oumlz in-
kişafında uumlccedil mərhələdən keccedilir teoloji metafizik və elmi
(pozitivist) Belə nəticəyə gəlmək olar ki duumlşuumlncə
kamilləşdikcə bir mərhələdən digərinə keccedilid baş verir Ən
kamil duumlşuumlncəyə isə bəşəriyyət uumlccediluumlncuuml mərhələyə daxil
olanda malik olacaqlar
Verilmiş toplum daxilində duumlşuumlncə fərqindən zid-
diyyətlərin toumlrəməsi labuumldduumlr Nəsiminin Qalileyin Ko-
pernikin və digərlərinin cəza alma səbəbləri onların duuml-
şuumlncəsi ilə hakim duumlşuumlncə arasındakı fərq idi
Bu fikirdən aydın goumlruumlnuumlr ki təhsil tərbiyə və
mədəniyyət duumlşuumlncəni dəyişmək uumlccediluumln muumlstəsna əhə-
miyyət kəsb edir və muumlstəsna guumlcə malikdir Təhsil va-
sitəsilə insanı dindar və ya ateist eqoist və ya alturist oumlzuuml-
nuuml sevən və ya vətənpərvər etmək muumlmkuumlnduumlr Bu
səbəbdən də təhsil və tərbiyə sistemi elə qurulmalıdır ki
ictimai mənafenin şəxsi mənafedən uumlstuumlnluumlyuumlnuuml təmin
26 QAbbasova Z Hacıyev Sosial fəlsəfə Bakı 2001səh449
163
edə bilsinTəhsil tək maddi dəyərləri yox həm də mənəvi
dəyərləri mənimsəməyə youmlnəlməlidir Bu səbəbdən Vik-
tor Huumlqo ldquoİnsanı dəyişmək uumlccediluumln onun nənəsindən
başlamaq lazımdırrdquo ndash fikrini soumlyləmişdir
İslam mədəniyyətinin əsas muumlddəalarının biri
ldquoHər oumltən dəqiqə həyatını dəyişmək uumlccediluumln bir şansdırrdquo ndashfikridir
Duumlşuumlncəni şuumlurlu şəkildə idarə etməsən gec dəyişər
Onu dəyişməyin təbii və texnoloji yolları var Yada salaq
ki ayaqqabı dabankeşinin uzunluğu oumlzbaşına 5 sm -dən
50 sm -ə kimi 50 ilə uzandı Ancaq ekstremal şərait (muuml-
haribə təbii fəlakət və s) duumlşuumlncəni aktivləşdirir tərəq-
qini suumlrətləndirir elmi inkişaf etdirir
164
İDARƏETMƏDƏ NAİLİYYƏT QITLIĞI
Axırıncı ağac kəsiləndə axırıncı balıq
tutulanda axırıncı ccedilay zəhərlənəndə insanlar
başa duumlşəcəklər ki pulu yemək olmur
Anonim
Biliyin qiymətləndirilməsi paraqrafında ldquobilik qıtlığırdquo
adlanan h parametrindən istifadə edilmişdir Bu parametr
biliyin mənimsənilməyən hissəsini goumlstərir və h= Lb L0
duumlsturu ilə təyin olunur Yuxarıda goumlstərilmişdir ki nisbi
mənimsəmə (a) və nisbi bilik qıtlığı (h) arasında muumlna-
sibət aşağıdakı duumlstur ilə təyin olunur
a= 1-h
İqtisadi və sosial məsələlərin həllində də analoji
parametrdən istifadə etmək olar Bu halda da onu ldquonai-
liyyət qıtlığırdquo və ya ldquofiravanlıq qıtlığırdquo adlandırmaq olar
ldquoNailiyyət qıtlığınırdquo nailiyyətin maksimal qiyməti ilə cari
qiyməti arasındakı fərq goumlstərir Əgər BMT-nin təyin
etdiyi insan potensialının inkişaf indeksini (a) nailiyyətin
cari qiyməti hesab etsək onda h kəmiyyəti
h = 1- a (7)
duumlsturu ilə təyin olunar
Adambaşına duumlşən UumlDM ilə h parametri arsında əlaqə
yarımloqarifmik masştabda şəkil 18-də goumlstərilmişdir
165
Absis oxunda h ndash parametr ordinat oxunda isə UumlDM
loqarifmik masştabda goumlstərilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi
hndash parametrin qiyməti 0 ilə 1 arasında adambaşına duumlşən
UumlDM-in qiyməti isə 300 ilə 300 000 USD arasında dəyişir
Şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi inkişaf etmiş doumlvlətlər uumlccediluumln h
ndash parametrin qiyməti 015-dən kiccedilik ccedilox geri qalmış
doumlvlətlər uumlccediluumln isə 080-dən boumlyuumlkduumlr
Şəkil 18 UumlDM ilə ldquonailiyyət qıtlığırdquo arasında əlaqə
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccediler-
noqoriya (49) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan
(109) Ekvatorial Qvineya (117) Toqo (139) Anqola (146) Bu-
rundi (166)
100
1000
10000
100000
0 02 04 06 08 1
GDP
h
166
139
11210999
74
49
32
146
117
166
Bəzi doumlvlətlərin reytinq goumlstəriciləri (BMT 2010)
qrafikdə rəqəmlərlə goumlstərilmişdir Bu doumlvlətlərdən Avs-
traliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccedilernoqoriya (49) Guumlr-
cuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan (109) Toqo (139)
Burundi (166) və digərlərini birləşdirən xəttin yarım-
loqarifmik masştabda duumlz xətt olması onu aşağıdakı
duumlstur ilə ifadə etməyə imkan verir
UumlDM = A exp [ -h b ] (8)
ln UumlDM = lnA ndash h b (81)
Burada A və b sabitlərdir
Əgər bu duumlz xətti ordinat oxunu kəsənə qədər (h=0)
uzatsaq onda ln UumlDM = ln A olar Demək ln A h =0
qiymətinə uyğun gələn adambaşına duumlşən ln UumlDM
goumlstərir Aydındır ki baxdığımız duumlz xəttə paralel bir ne-
ccedilə duumlz xətt ccediləkmək olar Bu xətlərin hər biri ordinat oxunu
muumlxtəlif noumlqtələrdə kəsir Beləliklə A uumlccediluumln muumlxtəlif
qiymətlər alarıq Planetin təbii resursunun məh-dud
olduğunu nəzərə alsaq cəmiyyətin idarə edilməsində o
idarəetmə modelinə uumlstuumlnluumlk verilməlidir ki onun uumlccediluumln
A qiyməti minimum olsun Ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzdə buna
nuumlmunə olaraq Yeni Zelandiyanı goumlstərmək olar Belə ki
bu oumllkədə h= 0093 səviyyəsinə nail olmaq uumlccediluumln adam-
başına cəmi 28 000 USD xərclənir
167
Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına goumlrə pla-
netin UumlDM-i təqribən 78 853 109 USD-dir Yer kuumlrəsi
əhalisinin təqribən 7109 nəfər olduğunu nəzərə alsaq on-
da Yer kuumlrəsində adambaşına duumlşən UumlDM təqribən 11 200
USD olar Bu rəqəm planetin əhalisinin firavanlığını (İPİİ)
071 səviyyədə saxlamağa imkan verər Demək insan
artımı ilə bağlı keccedilirilən həyəcan əbəsdir Sadəcə təbii
sərvətlərdən qənaətlə və elmlə istifadə etmək lazımdır
Şəkil 18-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ccedilernoqoriyada (49) və
Anqoloda (146) adambaşına duumlşən UumlDM eyni olub təqri-
bən 10 000 USD -dir Ancaq firavanlıq qıtlığı Ccedilernoqo-
riyada 023 Anqolada isə 060-dır Demək Anqola da
Ccedilernoqoriya kimi idarəetmə sisteminə malik olsaydı
onda onun əhalisi də Ccedilernoqoriya səviyyəsində yaşaya
bilərdi Şəkil 18-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ccedilernoqoriya və bir
neccedilə doumlvlət (2 3 74 99 109 112 139 166 ) bir xətt
uumlzərində yerləşir Bu doumlvlətlərdən solda bir doumlvlət belə
yoxdur Belə qənaətə gəlmək olar ki bu doumlvlətlərin
idarəetmə sistemi nisbətən optimal olub sağ tərəfdə
yerləşən qonşularına nisbətən daha muumlkəmməldir Bu
doumlvlətlərin doumlvlət maşınlarının faydalı iş əmsalı (fiə)
təqribən eynidir Əgər buumltuumln duumlnya doumlvlətləri eyni
dərəcədə muumlkəmməl idarəetmə sisteminə malik olsaydı
onda buumltuumln oumllkələr ldquo2 ndash 166rdquo xətti boyunca duumlzuumllərdilər
Başqa soumlzlə oumllkələrdə idarəetmə muumlkəmməlləşdikcə
168
noumlqtələr ldquo2 ndash 166rdquo xəttinə doğruuml suumlruumlşərlər Deyilənlərə
əsaslanaraq ldquo2 ndash 166rdquo xəttini ldquoharmonik inkişaf xəttirdquo ad-
landırmaq olar Bu xətt uumlzərində olan doumlvlətlər harmonik
inkişafda olan doumlvlətlərdir Bu doumlvlətləri birləşdirən digər
uumlmumi cəhət doumlvlət mənafeyinin digər mənafelərdən
uumlstuumln olmasıdır Heydər Əliyevin bir kəlamında deyilir
ldquoHəyatda şərəflə şərəfsizliyi şəxsi rifahla ictimai borcu
tamahkarlıqla vicdanlılığı hər bir kəs oumlzuuml seccedilirrdquo ldquo2 ndash 166rdquo xətti
uumlzərində yerləşən doumlvlətlər şərəfi və ictimai borcu uumlstuumln
tutan oumllkələrdir
Duumlnya insan artımı ilə bağlı bir əndişə yaşayır Yer
kuumlrəsi potensialının gələcək nəsillərə ccedilatmayacağı qor-
xusu var Maltusun məşhur fikri tez-tez təkrarlanır
Duumlnyanın kiccedilik bir qrup insan (duumlnya houmlkuməti ma-
sonlar illuumlminati ldquoskull and bonesrdquo Boqema klubu 300-
lərin komitəsi) tərəfindən idarə edilməsi haqqında soumlh-
bətlər gedir kitablar yazılır Ola bilsin ki bunlar var
Ancaq araşdırmalar goumlstərir ki bəşəriyyətin bir ildə hasil
etdiyi UumlDM duumlzguumln və ədalətli xərclənərsə o nəinki 7109
insana hətta ondan dəfələrlə ccedilox insana bəs edər XXI
əsrin əsas paradiqması elmə soumlykənən olmalıdır Əgər hər
qəbul edilən qərar elmi olarsa gələcəyə muumlharibəsiz
dilənccedilisiz gedərik Bu yerdə MƏRəsulzadənin dəyərli bir
kəlamı yada duumlşuumlr ldquoMədəniyyətin amacı idarəetməni elmə
tabe etdirməkdirrdquo Duumlnyanın tarazlığını pozan səhv
169
qərarlardır Elmi qərarlar səhv ola bilməz Səhv qərarların
toumlrəməsi kadr seccedilimi ilə bağlıdır Əgər hər bir oumllkə kadr
seccediliminə ciddi yanaşarsa və məmurları doumlvlət mənafeyini
uumlstuumln tutanların sırasından seccedilərsə gələcəyə rahat getmək
olar
Şəkil 19 İdarəetmə indeksi ilə K faktoru arasında
korrelyasiya
Şəkil 19-da 142 doumlvlətin idarəetmə indekslərinin K
faktorundan asılılığı goumlstərilmişdir İdarəetmə indeksləri
Legatum İnstitutunun wwwprosperitycom saytından goumltuuml-
ruumllmuumlşduumlr Şəkildən goumlruumlnuumlr ki duumlnya doumlvlətlərinin
idarəedilməsində boumlyuumlk pərakəndəlik var Birinci duumlnya
doumlvlətləri uumlccediluumln K 5 ilə 15 idarəetmə indeksləri isə 0 ilə 20
0
20
40
60
80
100
120
140
160
0 5 10 15 20
İDA
RƏ
ETM
Ə İN
DEK
Sİ
K
K-R
Tr
Az
RF
AB
İr
Yn
CA
Bot CcedililiYZ
Nr
Av
AFR
170
arasında dəyişir Bu doumlvlətlərə misal olaraq şəkildə Nor-
veccedil Avstraliya Yeni Zelandiya ABŞ və AFR goumls-
tərilmişdir Yeni Zelandiya bu doumlvlətlər arasında ən yaxşı
Yunanıstan isə pis idarə olunan doumlvlətdir Uumlccediluumlncuuml duumlnya
doumlvlətləri uumlccediluumln K 05 ilə 2 arasında idarəetmə indeksləri
isə 40 ilə 140 arasında dəyişir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki ikinci
duumlnya doumlvlətlərindənTuumlrkiyə və Azərbaycan Rusiya və
İrana nisbətən daha yaxşı idarə olunurlar Botsvana
Cənubi Afrika Respublikası və Kosta -Rikanın
idarəolunması diqqəti cəlb edir Xuumlsusilə Botsvana
idarəetmə indeksinə goumlrə duumlnyada 32-ci Kosta- Rika isə
34 -cuuml yerləri tuturlar Bu oumllkələrdə ruumlşvətin səviyyəsi də
şəkil 15-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ccedilox aşağıdır
Hesab etmək olar ki bu gedişatda inkişafın dina-
mikası ldquobir addım sağa bir addım yuxarı rdquo modeli uumlzrə
baş verir UumlDM -in verilmiş səviyyəsinə uyğun humanitar
toplanan inkişaf edərsə bunun nəticəsində iqtisadi
toplanan təzədən artar İqtisadi toplananın artması oumlz
noumlvbəsində təzədən humanitar toplananı (İPİİ) artırır
Beləliklə UumlDM-in artımı İPİİ-nin İPİİ-nin artımı isə
UumlDM-in artmasına səbəb olar Nəticədə bəşəriyyət Al-
lahabad meqapolisinə doğru uğurla irəliləyər
171
DOumlVLƏT MAŞINININ UumlCcedil STƏKAN
MODELİ
Yaxşı houmlkumət o deyil ki insanları xoşbəxt etmək istəyir o
houmlkumətdir ki buna hər hansı yollarla nail olmağı bacarır
Heydər Əliyev
Boumlyuumlk alman filosofu İohann Herder doumlvləti idarə
edən qurumu maşınla qurğu ilə muumlqayisə etmiş və o
zamandan da ldquodoumlvlət maşınırdquo anlayışından istifadə edilir
Doumlvlət maşınının sonsuz modelini təbiətin oumlzuuml yarat-
mışdır Sadəcə onları goumlruumlb-goumltuumlrmək və həyatda tətbiq
etmək lazımdır İnsanın arzu və istəklərinin ccediloxu poten-
sial şəkildə qara torpaqda var Bəşəriyyət inkişaf etdikcə
insanlar oumlz arzu və istəklərini torpağın potensialı hesabına
oumldəyirlər Misal uumlccediluumln əgər insanın uumlrəyi ldquouumlzuumlmrdquo meyvəsi
istəyirsə qara torpağın uumlzuumlm potensialından istifadə et-
mək uumlccediluumln torpağa ldquouumlzuumlm ccedilubuğurdquo əkmək və zəruri muumlhiti
şəraiti yaratmaq lazımdır Nəticədə ldquouumlzuumlm ccedilubuğurdquo
torpağın ldquouumlzuumlmrdquo potensialını insanın arzusuna ccedilevirər
Əgər uumlrəyimiz bal istəyirsə o potensialı torpaqdan qopar-
maq uumlccediluumln biz ldquoarı pətəyindənrdquo istifadə edə bilərik ldquoArı
pətəyirdquo torpağın bal potensialını bala ccedilevirəcəkdir Belə-
liklə torpağın zuumllal ətir meyvə və digər potensialını
muumlxtəlif ldquoqurğularrdquo vasitəsilə torpaqdan almaq muumlm-
kuumlnduumlr
172
Suumlni obyekt olan avtomaşın muumlhərriki benzinin poten-
sialını insanın suumlrətlə hərəkət etmək arzusuna ccedilevirir
Muumlhərrik potensialı arzuya ccedilevirən qurğudur
Bu təbiət və texnoloji modelləri humanitar sahəyə də
tətbiq etmək olar Həm ayrı-ayrı vətəndaşların həm də
cəmiyyətin qara torpaq kimi muumləyyən potensialı vardır
Doumlvlət həmin potensialı cəmiyyətin arzusuna ccedilevirib
xalqın oumlz istifadəsinə verməyə borcludur Əgər doumlvlət
cəmiyyətdə toplanmış potensialı cəmiyyətin xeyrinə
istifadə edə bilməzsə onda ayrı-ayrı kənar quumlvvələr bu
potensialı cəmiyyətin zərərinə də işlədə bilərlər
ldquoKeccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo 27 kitabımda mexaniki
model olaraq doumlvlət maşını yan-yana qoyulmuş və bir-biri
ilə əlaqədə olan uumlccedil qab ndash uumlccedil stəkan kimi təsəvvuumlr edil-
mişdir Sol stəkana oumllkənin potensialı toumlkuumlluumlr sağ stəkana
xalqın arzusu toplanır Orta stəkan (ldquo uumlzuumlm ağacırdquo ldquoarı
pətəyirdquo ldquoavtomobil motorurdquo kimi) potensialı arzuya
ccedilevirən qurğudur
Doumlvlət maşınının uumlccedil stəkan modeli şəkil 20-də
goumlstərilmişdir 1-ci stəkana təbii sərvətlər insan əməyi və
intellektual potensial toumlkuumlluumlr Uumlccediluumlncuuml stəkana insanın
xoşbəxt yaşamaq və yaradıcı fəaliyyətlə məşğul olmaq
arzuları toplanır İkinci stəkan potensialı arzuya ccedilevirən
qurğudur
27 Əsgərov ŞQ Keccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxış Bakı 1998 səh71 ndash77
173
Sol stəkana nə toumlkuumllməsindən asılı olaraq oumllkələri
təsnifata boumllmək olar O oumllkələr inkişaf etmiş oumllkələr
sayılır ki onlar sol stəkana əsasən intellektual və mədəni
potensial toumlkuumlrlər Belə doumlvlətlərdə UumlDM-in tərkibində
intellektual muumllkiyyətin payı 50-dən ccediloxdur İnkişaf
etməkdə olan oumllkələr isə qarışıq potensialdan ndash həm təbii
sərvətlərdən həm də insan potensialından istifadə edir-
lər Uumlccediluumlncuuml duumlnya oumllkələrində sol stəkana ancaq təbii
resurs toumlkuumlluumlr
Muumlxtəlif doumlvlətlərdə həyat səviyyələri muumlxtəlif ol-
duğuna goumlrə belə nəticəyə gəlmək olar ki reytinqləri
yuumlksək olan oumllkələrin doumlvlət maşını daha muumlkəmməldir
Onun faydalı iş əmsalı boumlyuumlkduumlr ccediluumlnki potensialı arzuya
itkisiz ccedilevirir
Doumlvlət maşınının işləməsində şuumlbhəsiz ki potensial
kimi mədəniyyətdən mentalitetdən də istifadə etmək
olar Yaponiya Danimarka kimi oumllkələrin doumlvlət maşı-
nının işlətdiyi xammal əsasən intellektual potensialdır
Yəni elm və təhsil sisteminin yaratdığı potensialdır
Oumllkədə təhsilin keyfiyyəti aşağı olanda doumlvlət maşınının
fiə da aşağı duumlşər Birinci stəkana nə toumlkuumllməsindən
asılı olaraq doumlvlətlərin inkişafı muumlxtəlif xətt boyunca
gedir Şəkil 13 a-dan goumlruumlnduumlyuuml kimi neftlə zəngin
oumllkələrin inkişafı təbii-tarixi yol keccedilmiş oumllkələrin inki-
şafından anormallığı ilə fərqlənir
174
Şəkil 20 Doumlvlət maşınının uumlccedil stəkan modeli
Bizim oumllkədə sol stəkana toumlkuumllən potensialın tərkibini
axtarıb muumləyyən etmək muumltəxəssislərin qarşısında duran
əsas problemlərdəndir Ccediluumlnki Azərbaycan rəngarəng
potensiala malik oumllkədir Neft pambıq uumlzuumlm 9 iqlim
zonası ucsuz-bucaqsız qumlu-meşəli Xəzər sahili Elmlər
Akademiyası universitetlər mədəni potensial teatrlar
muzeylər sol stəkana toumlkuumllə bilən potensialın tərkib
hissələri ola bilər Goumlruumlnduumlyuuml kimi iqtisadiyyatın
inkişafının məntiqini axtarıb tapmaq asan iş deyildir və elmi
tədqiqatlara soumlykənməlidir Başqa soumlzlə bu işdə elmi
qərar qəbul edilməlidir
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi ccedilox inkişaf etmiş
oumllkələrdə Mi ≫ Mş şərti oumldənilir Bu şərti qorumaq uumlccediluumln
doumlvlət ədalətli və guumlcluuml huumlquq sisteminə malik olmalıdır
Yəni oumllkənin huumlquq sistemi şəxsi mənafeni yox ictimai
mənafeni ciddi qorumalıdır Başqa soumlzlə Roxas demişkən
ldquoqızıl yuumlkluuml eşşək saraya girməməlidirrdquo Bu sahədə
bəşəriyyətin Stalin Trumel və digər ldquodoumlvlət kişilərirdquo
1 2 3
175
nuumlmunələri vardı Deyilənlərə goumlrə Stalin oumlz iş otağında
ccediləkməsini təmir edib Trumelin iş masasının uumlstuumlndə
ldquoBurda dolların houmlkmuuml yoxdurrdquo soumlzləri yazılmışdır Him-
lerin meyitindən corabını ccedilıxaranda onun yamaqlı ol-
duğunu goumlrmuumlşlər Tarixin yaddaşında belə nuumlmunələr
ccediloxdur
Otto fon Bismarkın bir kəlamı ilə bu moumlvzuya son
vermək istəyirəm ldquoPis qanunlarla və yaxşı məmurlarla
oumllkəni idarə etmək muumlmkuumlnduumlr Yox əgər məmur pis-
dirsə ən yaxşı qanunlar belə koumlmək etməzrdquo Bu dəyərli
fikrə ancaq onu əlavə etmək istərdim ki əgər maşın koumlh-
nədirsə onda heccedil nə koumlmək etməz Humanitar texno-
logiya da daim təkmilləşməlidir
176
İDARƏETMƏNİN ACcedilIQ CƏMİYYƏT
MODELİ
Duumlnyada sonuncu insan azad olana qədər
muumlbarizə davam edəcəkdir
Tomas Ceferson
London İqtisadi Məktəbinin pro-
fessoru Karl Reymund Popper elmi
metod və ictimai elmlərin fəlsəfəsinə
dair qlobal və tarixi əhəmiyyətli əsərlər
yazmışdır ldquoElmi biliyin məntiqirdquo və
ldquoAccedilıq cəmiyyət və onun duumlşmənlərirdquo
onun fundamental əsər-lərindəndir O
oumlz fəlsəfi konsepsiyasını tənqidi rasio-
nalizm adlandırmışdır Sosial fəlsəfə
sahəsində KPopper 28 genişmiqyaslı
radikal sosial dəyişikliklərin əleyhinə
olmuş-dur O hesab edirdi ki belə
proyektlər bir qayda olaraq kuumltlənin
yox kiccedilik bir qrupun maraqlarına
uyğundur O cəmiyyətin tədricən dəyi-
şərək quumlsurları aradan goumltuumlrərək inki-
şafının tərəfdarı idi Popper doumlvlət qu-
ruluşunun ən yaxşı forması kimi ldquoAcıq cəmiyyətrdquo ideyasını
muumldafiə edirdi
Onun fikrincə belə cəmiyyətin əsasını doumlvlət struk-
turlarının təkmilləşməsində vətəndaşların aktiv iştirak
28 Пол Оливер 101 ключевая идея философияМосква2001
Karl Reymund Popper
28 iyun 1902-ci ildə
Vyanada anadan
olmuşdur 1994-cuuml
ilin 17 sentyabrında
92 yaşında Londonda
duumlnyasını dəyişmişdir
177
azadlığının təmin edilməsi dayanır Bu zaman sistem bir
doumlvlət liderinin digəri ilə ancaq suumllh yolu ilə əvəz-
lənməsini təmin etməlidir O tolerantlığın və liberializmin
prinsip və tələblərini muumldafiə edirdi
Doğma planetimizin taleyi haqqında dəyərli elmi irs
qoymuş alimlərdən biri də Karl Popperdir O ldquoAccedilıq
cəmiyyətrdquo ideyasının alovlu tərəfdarı və banilərindən
biridir KPopperdən qabaq ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo ideyasını Anri
Berqson irəli suumlrmuumlşduumlr O hesab edirdi ki indiyə kimi
moumlvcud olmuş buumltuumln quruluşlar qapalı cəmiyyət olmuşlar
Bəşəriyyətin tərəqqisi ictimai şuumluru xeyli kamilləşdir-
mişdir İnsanların həm maddi həm də humanitar im-
kanları xeyli yuumlksəlmiş seccedilim imkanları xeyli artmışdır
Bu inkişafın bir dirəniş noumlqtəsi varmı Hara gedir bu
duumlnya ndash tez-tez eşitdiyimiz suallardandır
ABerqson və KPopperin ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo ideyası prof
ƏAbbasovun ldquoAccedilıq cəmiyyətə doğru transformasiyardquo29 məqa-
ləsində geniş təhlil edilmişdir
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquoin əsaslandığı ideya insan zəkasının
guumlcluuml tənqidi potensiala malik olmasıdır Burada fikir
pluumlralizmi muumldafiə olunur stimullaşdırılır və cəmiyyətin
təkmilləşməsinə youmlnəlmiş azadlıqlar muumldafiə olunur dəs-
təklənir O faşizmi kommunizmi və totalitarizmi fərd-
lərin ayrılmaz huumlquqlarını azaltdıqları uumlccediluumln tənqid edirdi
29 ƏAbbasov Accedilıq cəmiyyətə doğru transformasiya ldquoAzərbaycanrdquo qəz
22112009
178
Karl Popper yazırdı ldquoHər halda ağılla zor arasında seccedilim
etməliyik Mən zəkaya inanıram Nəzərə almalıyıq ki buumltuumln
hallarda kobud zorun tətbiqi ndash birbaşa cinayətdir Bir zorakılıq
başqasını doğurur inqilablar inqilabccedilıların oumlzuumlnuuml məhv edir
uumlstəlik ideyaları goumlzdən salır rdquo
KPopperin tarix elminə (tarixizmə) baxışı da maraq-
lıdır O ictimai inkişafda universal qanunauyğunluqların
moumlvcudluğunu inkar edirdi Onun fikrincə bəşəriyyətin
tarixində siyasi hakimiyyətin tarixi muumlhuumlm yer tutur
siyasi hakimiyyətin tarixi isə bəşər tarixi deyildir
KPopperə goumlrə tarix fərdi unikal və təkrarolunmaz
hadisələrin xaosudur Popper tarixi prosesdə iqtisadi
muumlnasibətlərin aparıcı rolu və sosial qanunların fəaliyyəti
haqda marksist təliminə qarşı ccedilıxanların biridir O hesab
edirdi ki buumltoumlvluumlkdə tarixi izah edən heccedil bir qanun ola
bilməz gələcəyi qabaqcadan goumlrmək muumlmkuumln deyildir
KPopperin Hegelə muumlnasibəti ccedilox mənfi olub və onu
totalitarizmin muumldafiəccedilisi kimi ağır soumlzlərlə ittiham edib O
hesab edir ki Hegel Heraklit Platon və Aristotelin ldquoto-
talitarrdquo ənənəsini davam etdirib və bu səbəbdən də ldquoAccedilıq
cəmiyyətrdquoin xain duumlşmənidir Platon doumlvlətə pərəstiş edir
fərdi tam olaraq doumlvlətə tabe etdirir axırıncı isə muumls-
təqilliyini tam itirir O bu fikri əsaslandırarkən Platonu
qapalı cəmiyyətin ideya muumləllifi sayır və onun ldquoheccedil vaxt
heccedil kim ndash nə kişilər nə qadınlar rəissiz qalmamalıdırlarrdquo
179
fikrini ciddi tənqid edir O Hegeli Marksı liberalizmə qaygı
və dəstək vermədiklərinə goumlrə ciddi şəkildə qınayır
Hesab edirəm ki Popper rdquoAccedilıq cəmiyyətərdquo gedən yolun
totalitarizmdən keccedildiyini nəzərə almayıb və bu səbəbdən
də totalitar quruluşun nəzəri əsaslarını yaradanları ciddi
tənqid edirdi KPopper qeyri-standart duumlşuumlnən filosofdur
O nəzəri muumlddəaların elmliyinin meyarı kimi verifika-
siyanı yox falsifikasiyanı uumlstuumln sayırdı O elmi ideyanın
gerccediləkliyini onu təsdiq edən nəticələrlə yox onu inkar
edən faktlarla yoxlamağı uumlstuumln hesab edirdi
Karl Popper həm elmi həm də ictimai-siyasi hadi-
sələrin qarşılıqlı houmlrmət əsasında rassional muumlzakirəsini
problemin həlli uumlccediluumln muumlhuumlm vasitə sayırdı O hesab
edirdi ki sərbəst muumlzakirələr səhvləri yanlışlıqları uumlzə
ccedilıxarır Bu isə səhv nəticələr əsasında qərarların qəbulunu
əngəlləyir
Sonda qeyd edək ki Acıq cəmiyyət kapitalizmin sosia-
lizmlə (və ya əksinə) zənginləşməsi başqa soumlzlə kapita-
lizmlə sosializmin konvergensiyası deyildir Bu cəmiyyət
inkişaf etmiş kapitalizmin son mərhələsidir
Toplumun duumlşuumlncə tərzindən asılı olaraq muumlsbət və
ya mənfi konvergensiya muumlmkuumlnduumlr Bu tezisə inanmaq
uumlccediluumln postsovet doumlvlətlərinin K (UumlDM) asılılığı şəkil 20-
də goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki bir qrup oumllkələr
uumlccediluumln (Estoniya Litva Latviya) muumlsbət yerdə qalan
180
doumlvlətlər uumlccediluumln isə mənfi konvergensiya moumlvcuddur Kndash
uumlmumi mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti mənasını daşı-
dığına goumlrə belə nəticəyə gəlmək olar ki ancaq muumlsbət
konvergensiya Baltikyanı doumlvlətlərdə baş veribdir
Şəkil 21 Postsovet məkanında yaranmış doumlvlətlər
uumlccediluumln
K-nın UumlDM asılılığı Rəqəmlərlə doumlvlətlər goumls-
tərilmişdir 1 -Estoniya 2 -Litva 3 -Latviya 4 ndashRusiy 5 -Belarus 6
-Qazaxıstan 7 -Azərbaycan 8 -Tuumlrmənista 9 -Ukrayna 10 -
Ermənistan 11 -Guumlrcuumlstan 12 -Oumlzbəkistan 13 -Moldova 14 -
Qırğızıstan 15 -Tacikistan
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Tuumlrkmənistana (8) Oumlz-
bəkistana (12) və Rusiyaya (4) aid noumlqtələr anormal
vəziyyətləri ilə diqqəti cəlb edirlər
0
05
1
15
2
25
3
35
4
45
5
0 5000 10000 15000 20000
1
2
3
4 5
7 8
9
15 14 12
6
10
11
1 13
181
ALİ İCMA
Bir hadisənin izahını vermək İrana
şah olmaqdan daha sevinclidir
Demokrit
Pənah Qurbanovun30 konsepsiyası ccedilox sadə və eyni
zamanda muumlkəmməldir O bəşəriyyətin keccedildiyi tarixi yo-
lu 3 doumlvrə boumlluumlr ibtidai icma keccedilid doumlvruuml və ali icma
quruluşu
30 Pənah Qurbanov Həyati occedilerklər Bakı 2010 304 s
HZərdabi adına Gəncə Pedaqoji İnstitutunun
kimya-biologiya fakuumlltəsini (1963) bitirmiş
ADNA-nın muumləllimi kimya elmləri doktoru
Pənah Qurbanov ldquoHəyati occedilerklərrdquo (Yeni fəlsəfi
konsepsiya və ya sivilizasiyanın xilas şansı)
kitabında yazır
Yer qabığının isinməsinin təbii yanğın
hadisələrinin artmasına səbəb olacağı
şuumlbhə doğura bilməz Ehtizaz enerjisi
zəlzələlərin vaxtından əvvəl
yetişməsinə səbəb olur
Bu guumln bəşəriyyətin xilası duumlnyada
ədalətin bərqərar olmasına bağlıdır
Vahid duumlnya əmələ gəldikdə
vətənpərvərlik hissləri daha da
zəifləyəcək və onun yerini uumlmumduumlnya
sevgisi tutacaqdır
Qurbanov
Pənah Abdulla oğlu
1112 1940-cı ildə
Qərbi Azərbayca-
nın Goumlyccedilə mahalın-
da anadan olmuş-
dur 54 2010-cu il
tarixdə Bakıda duumln-
yasını dəyişmişdir
182
Bəşəriyyət milyon il ibtidai icma quruluşunda yarıac
-yarıtox amma huumlrriyyət iccedilərisində yaşamışdır İbtidai
icmada ədalət prinsipi kortəbii houmlkm suumlrmuumlşduumlr İnsan-
lar oumlzuumlnuumlqoruma instinktinin (soumlvqi-təbii) təsiri altında
fəaliyyət goumlstərmişlər Bu quruluşda iqtisadi yuumlksəliş və
ya tərəqqi olmayıbdır İnsanların fəaliyyətinə şuumlur daxil
olduqca şəxsi mənafe meydana gəlmiş və bu əsasda
sonralar quldarlıq feodalizm və kapitalizm quruluşları
ardıcıl şəkildə bir- birini əvəz etmişdir Pənah muumləllim bu
uumlccedil formasiyanı birləşdirərək onu keccedilid doumlvruuml adlandırır
Bu doumlvruumln muumlddəti təqribən 18 min ildir Bu doumlvrdə
fəaliyyətə ağıl qoşulur şəxsi mənafe uumlzə ccedilıxır və ədalət
prinsipi getdikcə zəifləyir Şəxsi mənafe zəminində iqti-
sadiyyat inkişaf edir elm və bəşəri tərəqqi başlayır
Pənah muumləllim hesab edirdi ki keccedilid doumlvruuml bitəndən
sonra Ali icma qurulacaq və insanlar bu ədalətli quru-
luşda daha rahat yaşayacaqlar ccediluumlnki fəaliyyətə ancaq ağıl
goumlstəriş verəcək
Pənah muumləllim BMT-nin AB-nin yaranmasını Ali
icmanın ilk ruumlşeymləri sayır
ldquoGərək hər bir doumlvlət oumlzuumlnuumln iqtisadi və hərbi guumlcuuml ilə
deyil apardığı ədalətli siyasəti ilə oumlyuumlnsuumln ccediluumlnki bu guumln
bəşəriyyətin xilası duumlnyada ədalətin bərqərar olmasına bağlıdır
və yalnız bu yolla bəşəriyyət birləşə və ekoloji fəlakətdən yan keccedilə
bilərrdquo
183
O qeyri-standart duumlşuumlnən alimlərimizdən idi və
hesab edirdi ki avtomobillərin yer qabığına oumltuumlrduumlkləri
ehtizaz enerjisi yerin nuumlvəsinin temperaturunu əlavə 8
dərəcə artırıb Demək moumlvcud qlobal istiləşmə atmosferlə
deyil yerin qabığı ilə bağlıdır Nəticədə buzlaqlar Guuml-
nəşin istisindən uumlstdən yox daha ccedilox altdan əriyir Bu-
xarlanan suyun miqdarı artır və bu sular leysan yağışları
kimi yerə qayıdır və fəlakət mənbəyinə cevrilir Yağın-
tıların oumlzləri ilə su houmlvzələrinə gətirdikləri kuumllli miqdarda
zəhərli atmosfer tullantıları suda yaşayan bioloji varlıq-
ların həyatını zəhərləyərək məhv edir
Doktor Qurbanov bəşəriyyəti Ali icmanın tez yaradıl-
masına səsləyir və deyirdi ki qarşıdan bəşəriyyəti məhv
edəcək fəlakətlər gəlir onun qarşısını ancaq birlikdə
almaq olar Belə fəlakətlərin ən qorxulusunu o ekoloji
fəlakət sayırdı Pənah muumləllim təkidlə ccedilağırır ldquoGəlin keccedilidlə
qurtarıb suumlrətlə Ali icma quruluşunu quraq Necə ki ABŞ və
AB var Onda ədalət prinsipi oumlz guumlcuuml ilə işləyəcəkdir Yer
kuumlrəsində xoşbəxt həyat başlayacaqdırrdquo
Pənah Qurbanovun duumlnyagoumlruumlşuumlnə goumlrə bəşəriy-
yətin Ali icma qurması əslində buumltuumln doumlvlətlərin bir doumlv-
lət halında birləşməsi milli hisslərin soumlnməsi və bəşəri
hisslərin alovlanması deməkdir Demək Pənah muumləllimə
goumlrə bəşəriyyət oumlz inkişafının ali mərhələsinə doğru gedir
184
və sivilizasiyanın oumlnuumlndə sonsuz yolccediluluq durur P Qur-
banovun oumlluumlmuumlndən iki il sonra BMT Baş katibi Pan Gi
Munun da 2012-ci ildə Kopenhagendə ldquoduumlnya houmlkumətirdquo-
nin qurulması zərurətindən danışması Pənah muumləllimin
ideyasının nə qədər aktual olduğunu goumlstərir
Bir şərqli olaraq Pənah Qurbanov həm də şair idi O
oumlz bədii kitablarını Pənah Goumlyccedilə imzası ilə ccedilap etdirirdi
Onun şeirlərində də duumlnyanın taleyi ilə bağlı moumlvzular
uumlstuumlnluumlk təşkil edirdi
Gərək bilsin hamı birləşmək nədir
O həyat uğrunda muumlbarizədir
PQurbanov ldquoHəyatın xilası muumlmkuumlnduumlrrdquo məqa-
ləsində yazırdı ldquoİnsan əvvəl ailələrdə sonralar qəbilələr
doumlvlətlər imperiyalar dinlər ətrafında tədricən boumlyuumlyən
birliklərdə bir araya gəldi Bu guumln o birləşmə estafetinin
sonuncu mərhələsinə ali icmada birləşmək mərhələsinə
başlayır və bu birləşmə labuumldduumlrrdquo
185
HARA GEDİR BU DUumlNYA
Yolumuz duman olmuş yaxşılar yaman olmuş
Haqq bu guumln oumlz haqqını haqsızdan uman olmuş
Hara gedir bu duumlnya
BVahabzadə
Duumlnyanın haradan gəldiyi haqqında fikir demək olar
ki yekdildir Hegelə goumlrə ldquouumlmumduumlnya tarixi Şərqdən
Qərbə doğru irəliləyir ccediluumlnki şuumlbhəsiz Avropa uumlmum-
duumlnya tarixinin yekunu olduğu kimi Asiya onun
başlanğıcıdırrdquo Duumlnyanın bu guumlnuuml məlum Bəs sabahı
Unudulmaz şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə demişkən Hara
gedir bu duumlnya
Şəkil 22 Şəhərlər təbiəti yeyir
186
F Fukuyamaya 31 goumlrə həm Hegel həm də Marks
inanırdılar ki insan cəmiyyətinin təkamuumlluuml sonsuz deyil
və insanların əsas və fundamental dilək və arzuları təmin
edildikdə dayanacaqdır Beləliklə hər iki dahi ldquotarixin
sonunurdquo postulat kimi vermişlər Hegel uumlccediluumln bu liberal
demokratiya Marks uumlccediluumln isə kommunizm cəmiyyəti idi Bu
heccedil də o demək deyil ki təbii həyat tsikli dayanacaq və
doğum həyat oumlluumlm olmayacaq və ya qəzetlər də
məlumatları ccedilap etməyəcəklər Bu o deməkdir ki əsas
məsələlər oumlz həllini tapdığı uumlccediluumln ictimai quruluşun
prinsipləri və institutlarının tərəqqisi dayanacaqdır
Marksın ideyası iflasa uğradı Fəhlə sinfi kapitalistlərin
qəbirqazanı olmadı Demək bəşəriyyət liberal demokratik
prinsiplərlə tarixin sonuna tərəf gedir ldquoBu gedişatın yolu
duumlzduumlrmuumlrdquo sualına şəkil 22-dən təqribən ldquoyoxrdquo cavabı
alırıq
İnsan ictimai inkişafın həm hərəkətverici quumlvvəsi
həm də istifadəccedilisi olduğundan inkişaf o noumlqtəyə tərəf
getməlidir ki həm tərəqqi olsun həm də həyat ləyaqətlə
yaşansın İctimai tərəqqinin son məqsədi firavan həyatdır
BMT-nin yaranma tarixi (2661945) bəşər tarixinin ən
dəyərli səhifələrindəndir Bu tarixdən başlayaraq irqin-
dən rəngindən inancından cinsindən asılı olmayaraq
millətlər gələcəyə bir yerdə getməyə qərar vermişlər
31 FFukuyama Tarixin sonu və axırıncı İnsan Moskva 2010 588 səh
187
Əslində bu qərarın oumlzuuml yeni bir eranın başlanğıcıdır
Duumlzduumlr hal-hazırda BMT elə bir qlobal guumlc sahibi deyil
Qəbul etdiyi qərarların əməl olunmasına ccedilox vaxt guumlcuuml
ccedilatmır Məsələn Qarabağla bağlı qəbul etdiyi qətnamələr
hələ də kağız uumlzərindədir Ancaq tarixin gedişi BMT-ni
guumlc mərkəzinə ccedilevirəcəkdir Bu işin zamana ehtiyacı var
Ccediluumlnki Yer kuumlrəsində qəbul edilən səhv qərarlar və bunun
nəticəsində toumlrəyən boumlhranlar (mənəvi maddi maliyyə
demoqrafik ərzaq ekoloji və s) getdikcə artır
Hər il 15 mln insan acından oumlluumlr 100 mln insan
aclıq şəraitində yaşayır
Bəşəriyyətin əhalisinin 20-i kasıblıqdan aşağı
həddə yaşayır
Ekoloji boumlhran nəticəsində planetimiz total məhv
edilir torpaq məhsuldarlığını itirir
Hava ccedilirklənir sular (okeanlar dəniz və ccedilaylar)
zəhərlənir
Arktikada buzlaqlar suumlrətlə əriyir
Bunların boumlyuumlk bəlalar gətirəcəyi goumlzlənilir Bəzi oumll-
kələrdə sərvətlər talan edilir bəzilərində idarəccedililik guumlnuumln
tələblərinə cavab vermir Bəzilərində idarəedənlərlə ida-
rəolunanlar arasında konsensus yoxdur
Yerdə bir qlobal nizam-intizama ehtiyac duyulur
İnkişafın zamana goumlrə dəyişməsini şəkil 23-dəki kimi
təsəvvuumlr etmək olar İbtidai icma quruluşu (başlanğıcdan
188
A noumlqtəsinə qədər) milyon ildən ccedilox oumlmuumlr suumlrsə də
toplumda şəxsi mənafe olmadığından insanlar ac-susuz
ancaq azad yaşamışlar Nəzərə alsaq ki tərəqqi inkişafın
zamana goumlrə toumlrəməsidir onda ibtidai icma quruluşunda
tərəqqi olmamışdır ccediluumlnki inkişaf olmamışdır A noumlq-
təsindən B noumlqtəsinə kimi P Qurbanova goumlrə bəşəriyyət
keccedilid doumlvruumlnuuml yaşamışdır Cəmiyyət idarəedənlərə və
idarəolunanlara boumlluumlnmuumlşduumlr Bu doumlvr quldarlıq feo-
dalizm və kapitalizmi əhatə edir Bu doumlvruumln muumlddəti
təqribən 18 000 ildir Fəaliyyətə şəxsi mənafe hakim
olduğundan inkişaf yuumlksələn xətlə artmış və bəşəriyyət
tərəqqi etmişdir Alfred Veberə goumlrə bu 18 000 ilin ancaq
6000 ili muumlasir insan tarixidir Bəşər cəmiyyətinin inkişafı
əsasən muumlasir insan tarixindən başlayır Bu muumlddət
ərzində bəşəriyyət inkişaf edərək buguumlnkuuml səviyyəyə
ccedilatmışdır
K Popperin tarixlə bağlı fikirlərinə rəğmən bəşər
tarixi qanunauyğunluqlarla zəngindir Bu tarixdə bə-
şəriyyət vahid proses olan duumlnya tarixinin həm subyekti
həm də obyekti olmuşdur və muumltərəqqi istiqamətdə in-
kişaf edir
B noumlqtəsindən başlayaraq bəşəriyyət formaca accedilıq
məzmunca yeni mədəni səviyyəsi yuumlksək bir icmada ndash
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquodə yaşamağa doğru irəliləyir Duumlşuumlncə
tərzinin yuumlksək həddə ccedilatması səbəbindən bu mərhələdə
189
şəxsi mənafe olmayacaq ancaq hamı ləyaqətlə oumlmuumlr
suumlrəcək Bu mərhələdə inkişaf stabilləşəcək və cəmiyyətdə
tam harmoniya bərqərar olacaq tərəqqi də olmayacaq
ccediluumlnki ona ehtiyac olmayacaqdır Demək bəşəriyyət
Allahabad meqopolisinə doğru irəliləyir
Şəkil 23 İnkişafın zamana goumlrə dəyişməsi
Muumlxtəlif doumlvlətlər bu səfərə muumlxtəlif zamanlarda
ccedilıxıblar Kimi min il oumlncə kimi yuumlz il oumlncə kimi on il əv-
vəl Son məntəqəyə də oumllkələr eyni zamanda yox muumlxtəlif
zamanlarda ccedilatacaqlar Kimi yaxın zamanlarda kimi 50 il
sonra kimi yuumlz il sonra Bu duumlşuumlncə tərzindən asılı
olacaqdır Tez kamilləşənlər son məntəqəyə tez də
ccedilatacaqlar O cəmiyyətləri kamil hesab etmək olar ki onlar
İnkişaf B
A Zaman
190
intellektual təkamuumlluumln uumlccediluumlncuuml ndash elmi mərhələsini yaşa-
yırlar Bu guumlnlərimizdə Norveccedil Avstraliya Yeni Zelan-
diya son məntəqəyə ən yaxın doumlvlətlərdir Bu oumllkələr
insan azadlıqlarının buumltuumln spektrinə insan haq-larına və
demokratiyaya boumlyuumlk oumlnəm verirlər Onları izləmək
vacibdir Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki bu yol sonu
olmayan yoldur Uumlfuumlqə yaxınlaşdıqca uumlfuumlq uzaqlaşdığı
kimi Allahabada yaxınlaşdıqca o da bizdən uzaqlaşacaq
Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev Res-
publika guumlnuuml muumlnasibətilə etdiyi ccedilıxışında (2552012)
demişdir ldquoBiz demokratik inkişafa sadiqik Azərbaycanda
buumltuumln demokratik institutlar fəaliyyət goumlstərir Huumlquqi doumlvlət
quruculuğu sahəsində boumlyuumlk uğurlar vardır Demokratiyanın
inkişafı bizim vəzifəmizdir borcumuzdur Bu ilk noumlvbədə
Azərbaycan xalqına lazımdır Biz bu sahədəki fəaliyyətimizi
kiminsə xoşuna gəlmək uumlccediluumln yox Azərbaycan xalqının rifah
halını yaxşılaşdırmaq və buumltuumln azadlıqları təmin etmək uumlccediluumln
edirik Biz bundan sonra da bu siyasətə sadiq olacağıqrdquo
Goumlruumlnduumlyuuml kimi biz də bu yolun yolccedilusuyuq və
xoşbəxt gələcəyə doğru gedirik
ldquoHarada yerləşir bu məntəqərdquo ndash sualına belə cavab
vermək olar insan potensialının inkişaf indeksi 0 96-dan
ccedilox olan istənilən yerdə istənilən coğrafiyada Bu
coğrafiya uumlccediluumln ən azından K gt 25 olmalıdır
191
Accedilıq cəmiyyətin səciyyəvi cəhətlərini təxminən belə
təsəvvuumlr etmək olar
bull uumlmumi mənafenin şəxsi mənafedən ccedilox uumlstuumln ol-
duğu cəmiyyət kimi
bull fiziki və intellektual potensialını oumlzuumlnə yox ətra-
fına xərcləyən ali insanların yaşayacağı cəmiyyət kimi
bull bir nəfərin bir qrupun yox hamının azad olduğu
cəmiyyət kimi
bull instinkt yox şuumlurla fəaliyyət goumlstərən insan cəmiy-
yəti kimi
bull bir neccedilə nəsil ali təhsilli insanların yaşayacağı
cəmiyyət kimi
bull insan arzu və istəklərinin (bəşəri dəyərlərin) təmin
olunduğu cəmiyyət kimi
bull həm fərd həm də toplum səviyyəsində muumld-
rikliyin kamil duumlşuumlncə tərzinin ziyalılığın houmlkm suumlrduumlyuuml
cəmiyyət kimi
bull azadlığın buumltuumln spektrinin soumlz azadlığının fikir
pluumlralizminin tam bərqərar olduğu cəmiyyət kimi
bull harmoniya və stabilliyin houmlkm suumlrduumlyuuml doumlvlətlər
birliyi kimi
bull stabil inkişafa (yəni zəif tərəqqiyə) malik cəmiyyət kimi
bull intellektual təkamuumlluumln son pilləsini yaşayan yəni
elmi qərarlar qəbul edən cəmiyyət kimi
192
bull izafi var-doumlvlət yığmaq duumlşuumlncəsindən uzaq olan
insanların cəmiyyəti kimi
bull ldquotarixin sonurdquonu yaşayan insan cəmiyyəti kimi
Bu sıranı artırmaq da olar
Ali icma ibtidai icma quruluşu kimi sinifsiz uzun-
oumlmuumlrluuml əhalisi nəsilbənəsil savadlı və azad qərarları elmi
və kamil cəmiyyət olacaqdır
Ali icmaya qədərki doumlvrdə insan oğlu oumlz potensialını
əsasən oumlzuumlnə tərəf istiqamətləndirmişdir Təsəvvuumlr et-
mək olar ki Accedilıq cəmiyyətdə insan oumlz muumlsbət enerjisini
potensialını oumlzuumlnə yox cəmiyyətə və onun uumlzvlərinə tərəf
youmlnəldəcəkdir İqtisadiyyat istehsal uumlzərində ictimai
nəzarət olduğundan ekoloji problem aradan qalxacaqdır
Duumlşuumlncə tərzi kamilləşdikcə ccedilox şeylər dəyişəcək Bu guumln
əgər hər hansı bir məmur cəmiyyətin hesabına varlanmaq
istəyirsə gələcəkdə (K sonsuzluğa İPİİ vahidə yaxın-
laşdıqca) əks proseslər muumlşahidə ediləcəkdir Şuumlbhə yox-
dur ki faktor K boumlyuumlk qiymətə a vahidə yaxınlaşdıqca
məmurlar və digər vətəndaşlar oumlzlərinin artıq vəsaitini və
muumllkuumlnuuml koumlnuumllluuml olaraq cəmiyyətə qaytaracaqlar
Duumlnya K Popperin Accedilıq cəmiyyətinə P Qurbanovun
Ali icmasına Pan Ge Munun ldquoDuumlnya houmlkumətinərdquo doğru
gedir Bu gediş tarixi gedişdir və alternativi yoxdur
Guumlndə bir guumln ildə bir il buumltoumlvlikdə bir oumlmuumlr (şəkil 24)
yaşamağımızın mənası bundan ibarətdir ki hər kəs bu
tarixi gedişə oumlz toumlhfəsini versin İnsan bədəninin buumltuumln
193
uumlzvləri vahid bir məqsədə ndash insanı yaşatmağa qulluq
etdiyi kimi buumltuumln insanlar da vahid bir məqsədə ndash xoşbəxt
cəmiyyət yaratmağa ccedilalışmalıdırlar Hər bir insanın
missiyası bu işə oumlz toumlhfəsini verməkdir
Oumllməz Səməd Vurğunun ldquoBir yandan boşalır bir yandan
dolur sirrini verməyir sirdaşa duumlnyardquo misralarindaki sirr
bundan ibarətdir ki insan oumlzuumlnə yox tərəf- muumlqabilinə
ətrafa oumlz toumlhfəsini verməlidirBəşəriyyəti duumlz yoldan
haqq yoldan bəzən sapdırmaq muumlmkuumln olsa da cəmiyyət
muumltərəqqi istiqamətdə inkişaf edir və bu inkişaf qaccedilılmaz
olduğundan qanunauyğun xarakter daşıyır Neqativ yuumlk-
lənmiş insanlar ancaq inkişafı ləngidə bilərlər Belə ne-
qativ ruhlu insanların fəaliyyətlərinin əsas səbəbi quumlsurlu
duumlşuumlncə tərzidir daha accedilıq desək şəxsi mənafeyə alu-
dəccedililik və gələcəyi goumlrməməkdir Əminliklə demək olar
ki tam alitəhsilli insanların Accedilıq cəmiyyətində bunlar
olmayacaq Faktor K artdıqca ku-kuli-klanlar kimi skin-
hedlər də narkobaronlar da və digər mənfi uumlnsuumlrlər də
oumlz-oumlzuumlnə sıradan ccedilıxacaqlar Accedilıq cəmiyyətə yaxınlaş-
dıqca insanların həm cəmiyyətdaxili həm də doumlvlətlər-
arası qəbul etdikləri qərarlar elmi olacaqdır
Boumlyuumlk Nizaminin minillik məsləhəti
Quumlvvət elmdədir başqa cuumlr heccedil kəs
Heccedil kəsə uumlstuumlnluumlk eyləyə bilməz
ndash həyatda hamı tərəfindən qəbul ediləcəkdir
194
Şəkil 24 Bir yandan boşalır bir yandan dolur
Elmə əsaslanan duumlz qərarlar qəbul etməklə xoşbəxt
gələcəyə doğru gedir bəşəriyyətin bu karvanı
Sonda qeyd edim ki Ali icmada şəxsiyyətin cəmiy-
yətdə rolunun azalacağı ehtimal olunur Ccediluumlnki cəmiy-
yətdaxili və doumlvlətlərarası ccediloxlu ziddiyyətlər aradan ccedilıx-
dığına goumlrə muumldrik padşaha sərkərdəyə peyğəmbərə
ehtiyac olmayacaq
195
SONUNCU PEYĞƏMBƏR ndash
HƏZRƏTİ MƏHƏMMƏD
Buumltuumln din xadimləri hesab edirlər ki Həzrəti Mə-
həmməd Allahın seccedildiyi sonuncu peyğəmbər və ldquoQurani-
Kərimrdquo isə Allahın yerə goumlndərdiyi sonuncu kitabdır Bu
faktlar təbii olaraq sual doğurur 124 min peyğəmbərin
sonuncusunun Hz Məhəmmədin olmasını necə izah
etmək olar
Bu suala mənafelərin muumlbarizəsi fonunda cavab
vermək olar Hz Məhəmməd peyğəmbərin əsas vəzi-
fələri (Allahın əmrlərini bildirmək insanların iccedil aləmini
təmizləmək kitab və hikmət oumlyrətmək) ilə bərabər həm
də şəxsi mənafenin hakim olduğu bir zamanda ictimai
mənafenin qoruyucusu missiyasını yerinə yetirmişdir Bu
tezisi onun həyat tərzi təsdiq edir
Peyğəmbərlə bağlı hədislərin birində deyilir rdquoBir guumln
Peyğəmbər kasıblara paylamaq uumlccediluumln qurban kəsir Xanımı Ai-
şədən soruşur ldquoQurbanı payladınmırdquo Xanımı cavab verir
rdquoHamısını payladım bizə qoyunun bir kuumlrəyi qaldı rdquo Pey-
ğəmbər deyir ldquoYox buumltuumln payladıqların bizə qalıb payla-
madığın bizimki deyilrdquo
Misaldan goumlruumlnuumlr ki Peyğəmbər duumlşuumlncəsində icti-
mai mənafeyə necə yuumlksək dəyər verilir Bu duumlşuumlncə
gələcək nəsillər uumlccediluumln bir nuumlmunə olmuşdur Bəşəriyyət
196
inkişaf etdikcə ictimai mənafe şəxsi mənafeni uumlstələdi-
yindən HzMəhəmməddən sonra daha noumlvbəti pey-
ğəmbərə ehtiyac qalmır Ccediluumlnki Ali icmada peygəmbər
vəzifələrini hər bir fərd kənar subyektin (peyğəmbərin)
koumlməyinə ehtiyac olmadan oumlzuuml edəcəkdir Buna goumlrə də Həzrəti Məhəmməd bəşəriyyətin sonuncu peyğəmbərdir
197
FİRAVANLIĞA GEDƏN YOL
Nə uumlccediluumln birlikdə barış və uyğunlaşma iccedilində yaşa-
mayaqHamımız eyni ulduzlara baxırıq eyni planetin
uumlzərindəki yol yoldaşlarıyıq və eyni səmanın altında yaşayırıq
Aunius Aurelius Simachus
Gələcəyə səfərə ccedilıxmış duumlnya doumlvlətlərinin karvanı
hara gedir ndash sualına Məhbub uumll Həqin cavabı qısa
olmuşdur ldquoXoşbəxt gələcəyə doğrurdquo Doktor Həqin əmin-
liyinin səbəbi nədir Belə bir deyim var ldquoGələcəyimiz
keccedilmişimizdirrdquo Keccedilmişimizdə gələcəyimiz haqda bir
işarə əlamət məlumat varmı
Bəşəri makroiqtisadi goumlstəricilərin yeni meyar olan K
faktorundan asılılıqlarının oumlyrənilməsi və tədqiqatların
nəticələrinin qrafik təsviri yeni ideyalar baxışlar soumly-
ləməyə imkan verir Bu baxışların əsasında yeni qanuna-
uyğunluqlar muumləyyən etmək muumlmkuumlnduumlr Bu qanuna-
uyğunluqlar duumlnya doumlvlətlərinin inkişafının dinamikasını
proqnozlaşdırmağa duymağa və bir ccedilox suallara cavab
verməyə imkan verir
1 Bəşəriyyət inkişaf etdikcə insani fəaliyyətdə instinkt
fəaliyyət azalır şuumlurlu fəaliyyət artır
Bu guumln bizim fəaliyyətimizdə həm instinktin həm də
şuumlurun payı var Tarixin sonunda (K faktorunun boumlyuumlk
198
qiymətlərində) buumltuumln fəaliyyət instinkt yox şuumlurlu
olacaqdır
Hal- hazırda duumlnya intellektual cəhətdən ccedilox inkişaf
etmişdir Bu intellektual səviyyə insani fəaliyyəti youmlnəl-
dir Ayzek Zinqerin ldquoMən oumlz sağlamlığım xətrinə yox
heyvanların sağlamlığı xətrinə vegetarian oldumrdquo ndash fikri
fəaliyyətdə şuumlurun dominant olduğunu goumlstərir İnsanlar
oumlzuumlnuumltəkminləşdirərək gələcəyə doğru gedirlər Bu
prosesində boumlyuumlk hikmət və gizli potensial vardır
2 Bəşəriyyət tərəqqi etdikcə formasiyalar bir- birini
əvəz etdikcə uumlmumi mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artır
Bu artım bəşəriyyətin xoş gələcəyə getməsinə əsas verir
Bu qanundan toumlrəyən və praktiki əhəmiyyət kəsb
edən nəticə ondan ibarətdir ki idarəetməyə şəxsi mənafe
yox ancaq uumlmumi mənafe daşıyıcıları cəlb edilməlidir
Bəşəriyyət qapalı cəmiyyətlərdən Acıq cəmiyyətə keccedil-
dikcə insan oğlu malik olduğu fiziki və əqli potensialı oumlzuumlnə
yox cəmiyyətə sərf edir Yəni insani fəaliyyətin tətbiq ob-
yektini dəyişir Tarix boyu insan oumlz guumlcuumlnuuml və po-
tensialını əsasən oumlzuumlnuumln və nəslinin xoşbəxtliyinə sərf
etmişdir ldquoTarixin sonunardquo (Fukuyamanın anlamında)
yaxınlaşdıqca insan oumlz xoşbəxtliyi naminə tədricən bu
enerjini ətrafa cəmiyyətə youmlnəldir Tarixin muumlxtəlif
doumlvrlərində bu haqda xoş sədalar var bu səsləri eşidək
199
a) Platona goumlrə başqalarının xoşbəxtliyinə ccedilalış-
maqla insan oumlz xoşbəxtliyini tapar
b) Pifaqora goumlrə xoşbəxtlik tək adam işi deyil
xoşbəxlik ən azından iki nəfərin işidir
c) Ccedilarlz Dikkensə goumlrə digərlərinə həsr edilən guumln
sənin uumlccediluumln itirilmiş guumln deyil
ccedil) insan oumlz saccedilından tutub ayaqlarını yerdən uumlzə
bilməz Amma başqasının saccedilından tutub ayağın yerdən
uumlzə bilər
Demək hər bir insan malik olduğu potensialı oumlzuumlnə
yox cəmiyyətə ətrafdakılara xərcləyəndə daha xoşbəxt
olur Bir cox zəngin və dəyərli insanlar islam mədəniy-
yətinin əsas muumlddəalarından olan ldquoSərvətlərin yığdığın
qədər deyil verdiyin qədərdirrdquo muumlddəasını rəhbər tu-
taraq oumlz varidatlarını muumlkafatlar şəklində parlayıblar
Alfred Nobel Templton Holher Kraford Cozef Plutser
və digərləri milyonlarla oumlccediluumllən var-doumlvlətlərinin muumlkafat
şəklində cəmiyyətə qaytarılmasını vəsiyyət etmişlər Bu
insanların varisləri bu pulları banklarda saxlamaqla yox
muumlkafat şəklində paylamaqla daha xoşbəxtdirlər
3 Bəşər oumlvladının humanitar (mədəni ) səviyyəsi yuumlk-
səldikcə duumlşuumlncəsi kamilləşir və qəbul etdiyi qərarlar elmi və
ya İlahi olur
Qəbul edilən qərarların mədəni səviyyədən asılılığına
ilk dəfə Volfqanq Goumlte diqqət yetirmişdir ldquoMədəniyyətin
200
alccedilaq səviyyəsində milli nifrət guumlcluumlduumlr və barışmazdır Ancaq
elə bir səviyyə var ki o tamam yox olur hansı ki qonşu xalqın
xoşbəxtliyi və faciəsi oumlzuumlnuumlnkuuml kimi qəbul edilirrdquo Bu səbəbdən
də XX əsrdə iki Duumlnya muumlharibəsindən keccedilmiş
avropalılar bu guumln iki Avropa doumlvləti arasında muumlha-
ribəni vətəndaş muumlharibəsi hesab edirlər Bu Avropada
mədəniyyətin suumlrətlə inkişafının nəticəsidir ABŞ-ın
keccedilmiş prezidenti Con Kennedi bu fikrin masştabını bir az
da genişləndirmişdir ldquoYa insanlar muumlharibə ilə qurtara-
caqlar ya da muumlharibə insanlarlardquo Şuumlkuumlrlər olsun ki insan-
lar muumlharibə ilə qurtarmaq uumlzrədirlər
4 Bəşəriyyət inkişaf etdikcə bir nəfərin azadlığından
hamının azadlığına gedir və insanlar duumlnya malından doyur
İlk baxışda inanılmaz goumlruumlnən bu muumlddəanı da
təsdiqləyən ccediloxsaylı tarixi fikirlər var
a) eramızdan 8 əsr əvvəl yaşamış Homer ldquoİnsan hər
şeydən yuxudan və şirin sevgidən doyurrdquo ndash fikrini soumlylə-
mişdir
b) sevimli peyğəmbərimiz Həzrəti Məhəmməd ldquo İki
şəxs doymaq bilməz elm təşnəsi və duumlnya (malı) hərisirdquo Bu
fikrə rəğmən Həzrəti Məhəmmədin oumlzuuml duumlnya malından
doymuş bəşər oumlvladı idi
c) a(K) asılılığından (şəkil 5a) goumlruumlnuumlr ki K art-
dıqca a da artır Bunun uumlccediluumln uumlmumi mənafe (Mi) şəxsi
mənafedən (Mş) uumlstuumln olmalıdır Qrafik goumlstərir ki
201
fəaliyyətdə şuumlur artdıqca insan duumlnya malından doyur
Demək duumlnya malına hərislik instinktlə bağlıdır
ccedil) Brayan Treysiyə 32 goumlrə Amerika cəmiyyətində
təqribən 20 milyon milyoner var İqtisadi azadlıq əldə
etdikdən sonra onlar artıq varlanmaq daha ccedilox işləyib
(guumlndə 8 saat yox 10 saat) daha ccedilox pul qazanmaq
istəmirlər Sağlamlıqlarını daha vacib sayırlar
Firavan yaşama arzusu bəşəriyyətin tarixi qədər
qədimdir Bəşəriyyət bu arzuya tərəf getməklə inkişaf
edir Bu deyilənlər kifayətdir hesab edək ki bəşəriyyət
xoş gələcəyə Haqq yolu ilə gedir Allahın nəzərdə tutduğu
niyyət bəd ola bilməzdi
Sonda bu deyilənlərə praktik dəstək verən bir rəva-
yətdən istifadə etmək istəyirəm
Bir ana səhər yeməyinə uumlccedil yumurta bişirir və hər oumlvladına
bir yumurta verir Oumlvladlardan biri
ndash Anacan bəs sən nə yeyəcəksən
ndash Narahat olmayın əzizlərim mən bir şey tapıb yeyərəm
ndash Yox ana belə olmaz Mən oumlz payımı sənlə boumlləcəyəm ndash
deyir uşaqların biri və boumlluumlr
Digər uşaqlar da oumlz paylarının yarısını analarına verirlər
və ananın payı daha ccedilox olur
Ana -bala muumlnasibəti instinkt-şuumlur səviyyəsində olan
muumlnasibətdir Bu muumlnasibətdə də xoşbəxtlik potensialı
32 Brayan Treysi Измени мышление ndash и ты изменишь свою жизнь Минск
2006
202
var Ana balanın xoşbəxtliyini istər və ona ccedilalışar Bala
boumlyuumlyuumlb mənsəb sahibi olanda ananın xoşbəxtlik
borcunu qaytarmalıdır Onda ana da xoşbəxt olar
Bu deyilənlərdən bəzi praktiki nəticələr almaq olar
Nəticə I Ailə xoşbəxtliyinin resepti Ailə subyektlərinin
hər biri oumlzuumlnuumln yox tərəf- muumlqabilinin xoşbəxtliyinə
ccedilalışmalıdır Yəni ər və arvad oumlzlərinin yox ər arvadın
arvad ərin xoşbəxtliyinə ccedilalışanda ailə daha xoşbəxt olar
Nəticə II Dostluqda xoşbəxtlik potensialı var Dost-
luq təmənnasız olanda xoşbəxtliyin səviyyəsi daha
yuumlksəlir Yəni dostların hər biri oumlzuumlnuumln yox tərəf-muuml-
qabilinin xoşbəxtliyinə ccedilalışarsa oumlzuuml də xoşbəxt olar
203
SON SOumlZ
Bəşəriyyətin tarixi karvanı Şərqdən başlayaraq Qərbə
tərəf gedir Yəqin ki ldquotarixin sonurdquo da Allahabadda
qurtaracaqdır ldquoTarixin sonundanrdquo sonra başlayan yeni
tarixə ilk olaraq planetimizin ən ccedilox inkişaf etmiş oumllkə-
lərinin (Norveccedil Avstraliya Yeni Zelandiya və digərləri )
daxil olacaqlarını guumlman etmək olar Bu tarixin də
muumlddəti yəqin ki ibtidai icma quruluşunda olduğu kimi
sonsuz olacaqdır Ccediluumlnki bu quruluşda da şəxsi mənafe
olmayacaq və fəaliyyətə daim şuumlur nəzarət edəcəkdir
Araşdırmalar goumlstərir ki bəşəriyyətin (və ya doumlvlətin)
inkişafı ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətindən
asılıdır Bu nisbət artdıqca əvvəla bəşəriyyət oumlz inkişafının
ali səviyyəsinə (məqamına) doğru təkamuumll edir və bu oumlzuuml-
nuumlmuumldafiə instinktinin təsiri altda baş verir Nəticədə
bəşəriyyət keccedilmişdən gələcəyə həm varlanaraq həm də
kamilləşərək gedir Duumlşuumlncə kamilləşdikcə insan oğlu
məxsusi yaşama potensialını əsasən oumlzuumlnə (yaxınlarına)
yox cəmiyyətin ehtiyacına youmlnəldir Bəşər tarixinin
inkişafının ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətindən
asılılığına baxdıqda onun iki doumlvrə boumlluumlnduumlyuumlnuuml gouml-
ruumlruumlk
a) şəxsi mənafenin uumlstuumln olduğu başlanğıc tarixi doumlvr
b) ictimai mənafenin uumlstuumln olduğu son tarixi doumlvr
204
Şəxsi mənafenin hakim olduğu doumlvr padşahların
kralların zorun fiziki guumlcuumln hakim olduğu doumlvrduumlr Bu
doumlvr dar ağacı boyun koumltuumlyuuml muumlharibələr uumlsyanlar
inqilablar kimi məşəqqətli hadisələrlə zəngindir Bu doumlv-
ruumln quumlsuru ilə bərabər uğuru da ccedilox olmuşdur Bəşə-
riyyət oumlz maddi və əqli inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə
goumlrə məhz bu doumlvrə borcludur Şəxsi mənafe və oumlzuumlnuuml-
qoruma instinkti bu doumlvruumln hərəkətverici quumlvvəsi olmuş
və bu zəmində doumlvlətlər insanlar varlanmış elm mədə-
niyyət inkişaf etmişdir Bu doumlvrdə ictimai mənafenin rolu
zəif olmuş əsasən peyğəmbərlər xalq qəhrəmanları
tərəfindən qorunmuşdur Bu doumlvr tarixin başlanğıcından
bu guumlnuumlmuumlzə qədərki doumlvruuml əhatə edir
Uumlmumi mənafenin hakim olduğu doumlvrdə uumlmumi
mənafe şəxsi mənafeni şuumlurlu fəaliyyət instinkt fəaliyyəti
uumlstələyir və insanların duumlşuumlncəsi kamilləşir Oumlzuumlnuumlmuuml-
dafiə instinktinin rolu azalır insanları muumlkəmməl huumlquq
sistemi qanunlar qoruyur Ədalətli padşaha qoşuna
sərkərdəyə yeni peyğəmbərə ehtiyac qalmır Uumlmumi
mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti 10 dəfədən ccedilox olan
doumlvlətlər bu doumlvruuml bu guumlndən yaşayırlar Hesab etmək
olar ki bu doumlvr oumlz başlanğıcını Məhəmməd peyğəmbərin
doumlvruumlndən goumltuumlruumlr ccediluumlnki bu doumlvrdə ictimai mənafeni
qorumaq doumlvlət siyasəti səviyyəsinə qalxmışdır Bu doumlvr
XX əsrin ortalarından demokratik duumlşuumlncə bərqərar
205
olduqca genişlənir ldquotarixin sonunardquo qədərki və ondan
sonrakı doumlvrdə hakim moumlvqeyə malik olacaqdır Araş-
dırmalar goumlstərir ki Maltusun nəzəriyyəsindən təşvişə
duumlşmək əsassızdır Əvvəla ona goumlrə ki planetin po-
tensialı ccediloxdur İkincisi insanın oumlzuuml də boumlyuumlk potensiala
malikdir Uumlccediluumlncuumlsuuml cəmiyyətlər tam alitəhsilli insan-
lardan təşkil olunduğundan gələcək insanların duumlşuumlncəsi
Maltus doumlvruumlnə nəzərən daha kamil duumlşuumlncəli olacaqdır
Uumlstəlik əhalinin maddi mədəni və intellektual səviy-
yələrində qıtlıq olmayacaqdır
Bəşəriyyətin karvanı bir nəfərin azadlığından hamı-
nın azadlığına tərəf ağlın uumlstuumlnluumlyuuml ilə yol gedir Boumlyuumlk
Nizaminin dediyi kimi bu tarixi yolun sonunda hamının
azadlığı gəlir Stiv Cobsun vəsiyyətinə goumlrə hər kəs bu
gedişata oumlz toumlhfəsini verməlidir
Bir guumln Diogendən soruşurlar
ndash Haralısan
ndash Mən duumlnya vətəndaşıyam ndash cavabını verir
Hesab etmək olar ki Diogen 2500 il qabağı goumlrə
bilmişdi Doumlvlətlərin vahid bir houmlkumət halına gələcəyi
indi geniş muumlzakirə edilir Boumlyuumlk ehtimalla demək olar ki
gələcəkdə hamı duumlnya vətəndaşı olacaqdır
Hər bir karvanın ideya muumləllifi və sarvanı olduğu
kimi bu karvanın ideya muumləllifi cənab Haqq sarvanı hələ
ki Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyadır Bəşəriyyəti
206
xoşbəxt gələcəyə aparan bu karvanın ardınca su ataraq
oxuculara duumlşuumlncələrini kamilləşdirərək xoşbəxt gələcəyə
doğru inamla irəliləmək arzu edirəm
ƏLAVƏ 1
DUumlNYA DOumlVLƏTLƏRİNİN BƏZİ
MAKROİQTİSADİ
GOumlSTƏRİCİLƏRİ ( BMT 2010)
Rey
tin
q
Oumllkə İPİİ
K
Fakt
or
UumlDM
$ada
m
Adam
başına
istehl
olun
enerji
kvsaa
t
adam
mt NN
Orta
oumlmuuml
r
uzu
nl
LL
il
Ruumlşv
ət
inde
ksi
(2012
)
2 3 4 5 6 7 8 9
1 Norveccedil 0938 151 59100 25855 81 9
2 Avstraliya 0937 149 41 300 9700 158 82 88
3 Y
Zelandiya 0907 97 28 000 171 81
95
4 ABŞ 0902 92 47 400 12360 145 80 71
5 İrlandiya 0895 85 37 600 178 80 75
6 Linxtenştey
n 0891 82
122 10
0 95 80
7 Niderland 0890 81 40 500 7410 80 89
8 Kanada 0888 79 39 600 15420 81 87
9 İsveccedil 0885 77 39 000 14400 107 81 93
10 Almaniya 0885 77 35 900 6700 18 80 80
11 Yaponiya 0884 76 34 200 7200 188 83 80
12 Koreya
Respub 0877 71 30 200 7740 24 80
54
207
13 İsveccedilrə 0874 69 47 400 7970 181 82 88
14 Fransa 0872 68 33 300 6800 203 82 70
15 İsrail 0872 68 29 500 6200 172 81 58
16 Finlandiya 0871 675 35 300 16160 159 80 94
17 İslandiya 0869 663 38 400 82 83
18 Belccedilika 0864 62 37 900 126 80 75
19 Danimarka 0866 646 37 000 79 94
20 İspaniya 0863 63 29 500 5990 13 81 62
21 Honq Konq
(Ccedilin) 0862 625 45 600 825
84
22 Yunanıstan 0855 59 30 200 101 80 34
23 İtaliya 0854 57 30 700 5220 104 814 39
24 Luumlksembru
q 0852 57 81 800 131 80
85
25 Avstriya 0851 57 40 300 129 80 78
26 Birləşmiş
Krallıq 0849 56 35 100 5540 201 80
78
27 Sinqapur 0846 55 62 200 5850 195 81 92
28 Ccedilexiya 0841 52 25 600 173 77 44
29 Sloveniya 0828 481 28 400 171 79 59
30 Andorra 0824 468 81
31 Slovakiya 0818 45 22 200 5300 186 75 4
32 BƏƏ 0815 44 40 200 14350 172 78 68
33 Malta 0815 44 25 100 121 80 56
34 Estoniya 0812 432 19 000 74 64
35 Kipr 0810 426 21 000 15 80 63
36 Macarıstan 0805 413 19 000 106 74 46
37 Bruney
Daruumlssəlam 0805 413 50 300 101 77
52
38 Qatar 0803 408 145 30
0 76
72
39 Behreyn 0801 403 40 400 79 51
40 Portuqaliya 0795 39 23 000 4590 117 79 61
41 Polşa 0795 39 18 800 3390 110 76 55
42 Barbados 0788 372 21 700 135 78 78
43 Bahama 0784 363 28 600 158 74 73
44 Litva 0783 361 15 900 97 72 48
208
45 Ccedilili 0783 361 15 500 3100 262 79 72
46 Argentina 0775 34 14 700 2470 148 76 3
47 Kuumlveyt 0771 337 51 700 91 80 46
48 Latviya 0769 333 14 500 128 73 42
49 Ccedilernoqoriya 0769 333 9 900 75 4
50 Rumıniya 0767 33 11 500 2300 163 73 36
51 Xorvatiya 0767 33 17 500 173 77 4
52 Uruqvay 0765 326 13 600 155 77 7
53 Liviya 0765 308 13 800 3450 75 2
54 Panama 0765 308 12 700 242 76 33
55 Səudiyyə
Ərəbistanı 0752 303 24 200 6420 73
44
56 Meksika 0750 3 13 800 1620 28 77 3
57 Malayziya 0744 29 14 700 3500 175 75 43
58 Bolqarıstan 0743 289 12 800 4060 161 74 33
59 Trinidad və
Tobaqo 0736 279 22 100 172 70
32
60 Serbiya 0735 28 11 000 3390 74 33
61 Belarus 0732 273 13 400 3220 70 24
62 Kosta-Rika 0725 264 11 400 19 79 48
63 Peru 0723 261 9 200 990 209 74 34
64 Albaniya 0719 26 8 000 77 31
65 Rusiya 0719 26 15 900 7160 67 24
66 Qazaxıstan 0714 25 12 500 4700 65 27
67 Azərbaycan 0713 248 11 000 1980 71 24
68
Bosniya və
Herseqovin
a
0710 245 6 600 76
32
69 Ukrayna 0710 245 6 700 2950 69 23
70 İran 0702 236 11 200 2030 20 72 27
71 Makedoniy
a 0701 235 9 400 75
39
72 Mauritius 0701 235 13 500 217 72
73 Braziliya 0699 232 10 900 2065 23 73 38
74 Guumlrcuumlstan 0698 23 4 800 125 72 41
75 Venesuela 0696 229 12 600 2820 162 74 19
76 Ermənistan 0695 228 5 800 1460 74 26
209
77 Ekvador 0695 228 7 800 1090 226 75 27
78 Beliz 0694 227 8 400 245 77
79 Kolumbiya 0689 22 9 800 834 294 73 34
80 Yamayka 0688 221 8 400 295 72 33
81 Tunis 0683 215 9 500 1131 173 74 38
82 İordaniya 0681 213 5 300 1650 122 73 45
83 Tuumlrkiyə 0679 212 12 300 2690 72 42
84 Əlcəzair 0677 21 7 400 812 989 73 29
85 Tonqa 0677 21 6 300 72 31
86 Fici 0669 202 4 300 261 69
87 Tuumlrkmənist
an 0669 202 7 400 2540 65
16
88 Dominikan
Respub 0663 197
8 600
10500 1260 196 73
26
89 Ccedilin 0663 197 7 400 2550 183 74 36
90 Salvador 0659 193 7 300 760 333 72 34
91 Şri-lanka 0658 192 4 900 225 74 33
92 Tailand 0654 19 8 700 2120 212 69 34
93 Qabon 0648 184 14 600 36 61 3
94 Surinam 0646 182 9 900 132 69 3
95 Boliviya 0643 18 4 800 470 25 66 28
96 Paraqvay 0640 178 4 900 1340 166 72 22
97 Filippin 0638 176 3 500 480 337 72 26
98 Botsvana 0633 172 13 100 254 56 61
99 Moldova 0623 165 2 500 69 29
100 Monqolusta
n 0622 164 3 300 316 67
27
101 Misir 0620 163 6 200 720 219 71 29
102 Oumlzbəkistan 0617 161 3 100 1400 68 16
103 Mikroneziy
a 0614 69
104 Guyana 0611 6 800 256 68 25
105 Namibiya 0606 154 6 900 294 62 44
106 Honduras 0604 152 4 200 630 233 73 26
107 Maldiv 0602 151 4 500 133 72 25
108 İndoneziya 0600 15 4 300 500 214 72 3
109 Qırğızıstan 0598 149 2 200 1640 68 21
210
110 Cənubi
Afrika 0597 148
10 700
4360 52
41
111 Suriya 0589 143 4 800 75 26
112 Tacikistan 0580 138 2 000 2400 222 67 23
113 Vyetnam 0572 13 3 100 870 209 75 29
114 Marokko 0567 131 4 900 299 72 34
115 Nikaraqua 0565 130 2 900 450 292 74 25
116 Qvatemala 0560 127 510 294 71 27
117 Ekvatorial
Qvineya 0538 116 37 900 545 51
19
118 Cape Verde 0534 114 244 72
119 Hindistan 0519 110 3 400 470 407 64 31
120 Timor 0502 101 2 600 374 62 24
121 Svazilend 0498 099 4 500 324 47 31
122 Laos 0497 099 2 400 280 66 22
123 Solomon
adaları 0494 098 2 800 67
27
124 Kamboca 0494 098 2 000 90 485 62 21
125 Pakistan 0490 096 2 400 410 407 67 25
126 Konqo 0489 096 4 200 51 54 22
127 Sao Tome
və Principe 0488 095 308 66
3
128 Keniya 0470 089 1 600 120 465 56 22
129 Banqladeş 0469 088 1 700 130 437 67 27
130 Qana 0467 088 1 600 240 322 57 39
131 Kamerun 0460 085 2 300 250 52 25
132 Myanmarа 0451 082 288 63 15
133 Yəmən 0439 073 2 600 64 21
134 Benin 0435 077 1 600 446 62 3
135 Madaqaskar 0435 077 1 000 50 472 61 3
136 Mavritaniya 0433 076 2 100 372 57 24
137 Papua-Yeni
Qvineya 0431 076 2 500 400 62
22
138 Nepal 0428 075 80 378 68 22
139 Toqo 0428 075 900 100 376 63 24
140 Komor 0428 075 1 000 302 66
141 Lesoto 0427 075 1 700 37 46 35
211
142 Nigeriya 0423 073 2 400 120 463 48 24
143 Uqanda 0422 073 1 200 60 499 54 24
144 Seneqal 0411 070 1 900 110 364 56 29
145 Haiti 0404 068 1 200 62 18
146 Anqola 0403 068 8 700 160 48 2
147 Cibuti 0402 067 2 800 56 3
148 Tanzaniya 0398 066 1 500 70 522 57 3
149 Kot de Sahil 0397 066 1 800 419 58
150 Zambiya 0395 064 1 500 680 634 47 32
151 Qambiya 0390 064 344 57
152 Ruanda 0385 063 1 100 702 51 5
153 Malavi 0385 063 900 100 55 3
154 Sudan 0379 061 2 200 110 367 59 16
155 Əfqanıstan 0349 054 1 000 8 45 15
156 Qvineya 0340 052 1 000 441 59 21
157 Efiopiya 0328 049 1 000 59 56 27
158 Syerra
Leone 0317 046 900 442 48
25
159 CAR 0315 046 700 100 48 22
160 Mali 0309 044 1 200 33 514 49 28
161 Burkina -
Faso 0305 044 1 200 49 54
3
162 Liberiya 0300 043 500 239 59 32
163 Ccedilad 0295 042 1 800 8 176
2 49
2
164 Qvineya-
Bisau 0289 041 1 100 881 49
22
165 Mozabik 0284 040 1 000 500 641 48 27
166 Burundi 0282 039 300 52 51 19
167 Niger 0261 035 300 1260 407 53 25
168 Dem
Konqo 0239 031 300 90 39 48
2
169 Zimbabve 0140 016 400 870 47 22
212
ƏLAVƏ 2
Top 200 ndash Duumlnya universitetlərinin reytinqləri
httpwwwtimeshighereducationcoukworld-
university-rankings )
Duumlnya
reytenqi UNİVERSİTETLƏR DOumlVLƏTLƏR
Uumlmumi
qiymət
K -faktor
1 2 3 4 5
1 Harvard
University United States 961 2464
2
California
Institute of
Technology
United States 960 24
3
Massachusetts
Institute of
Technology
United States 956 2173
4 Stanford
University
United States 943 165
5 Princeton
University
United States 942 1624
6 University of
Cambridge
United
Kingdom 912 104
7 University of
Oxford
United
Kingdom 912 104
213
8
University of
California
Berkeley
United States 911 102
9 Imperial College
London
United
Kingdom 906 96
10 Yale University United States 895 85
11
University of
California Los
Angeles
United States 877 713
12 University of
Chicago
United States 869 663
13 Johns Hopkins
University
United States 864 63
14 Cornell University United States 839 52
15
Swiss Federal
Institute of
Technology
Zurich
Switzerland 834 502
15 University of
Michigan
United States 834 502
17 University of
Toronto
Canada 820 455
18 Columbia
University
United States 810 426
19 University of
Pennsylvania
United States 795 388
214
20 Carnegie Mellon
University
United States 793 383
21 University of
Hong Kong
Hong Kong 792 380
22 University College
London
United
Kingdom 784 363
23 University of
Washington
United States 780 355
24 Duke University United States 765 326
25 Northwestern
University
United States 759 314
26 University of
Tokyo
Japan 756 31
27 Georgia Institute
of Technology
United States 753 305
28
Pohang University
of Science and
Technology
Republic of
Korea 751 302
29
University of
California Santa
Barbara
United States 750 30
30 University of
British Columbia
Canada 738 282
31
University of
North Carolina
Chapel Hill
United States 738 282
215
32
University of
California San
Diego
United States 732 273
33 University of
Illinois - Urbana
United States 730 27
34
National
University of
Singapore
Singapore 729 269
35 McGill University Canada 717 253
36 University of
Melbourne
Australia 710 245
37 Peking University China 707 241
38
Washington
University Saint
Louis
United States 699 232
39 Ecole
Polytechnique
France 695 228
40 University of
Edinburgh
United
Kingdom 692 225
41
Hong Kong
University of
Science and
Technology
Hong Kong 690 2226
42 Ecole Normale
Superieure Paris
France 686 218
216
43
Australian
National
University
Australia 670 203
43 University of
Goumlttingen
Germany 670 203
43 Karolinska
Institute
Sweden 670 203
43 University of
Wisconsin
United States 670 203
47 Rice University United States 669 202
48
Eacutecole
Polytechnique
Federale of
Lausanne
Switzerland 665 199
49
University of
Science and
Technology of
China
China 660 194
49 University of
California Irvine
United States 660 194
51 Vanderbilt
University
United States 659 193
52 University of
Minnesota
United States 656 191
53 Tufts University United States 652 187
54 University of
California Davis
United States 650 186
217
55 Brown University United States 649 185
56 University of
Massachusetts
United States 647 183
57 Kyoto University Japan 646 182
58 Tsinghua
University
China 642 179
59 Boston University United States 640 178
60 New York
University
United States 639 177
61 University of
Munich
Germany 630 170
61 Emory University United States 630 170
63 University of
Notre Dame
United States 628 169
64 University of
Pittsburgh
United States 627 168
65
Case Western
Reserve
University
United States 622 165
66 Ohio State
University
United States 621 164
67 University of
Colorado
United States 616 160
68 University of
Bristol
United
Kingdom 614 159
218
68
University of
California Santa
Cruz
United States 614 159
68 Yeshiva
University
United States 614 159
71 University of
Sydney
Australia 612 158
72 University of
Virginia
United States 611 157
73 University of
Adelaide
Australia 607 154
73
University of
Southern
California
United States 607 154
75 William amp Mary United States 604 152
76 Trinity College
Dublin
Ireland 603 152
77 Kings College
London
United
Kingdom 597 148
78 Stony Brook
University
United States 596 1475
79
Korea Advanced
Institute of
Science and
Technology
Republic of
Korea 595 147
219
79 University of
Sussex
United
Kingdom 595 147
81
University of
Queensland
Australia
Australia 591 145
81 University of York
United
Kingdom 591 145
83
Ruprecht Karl
University of
Heidelberg
Germany 590 144
83 University of Utah United States 590 144
85 Durham
University
United
Kingdom 589 143
86
London School of
Economics and
Political Science
United
Kingdom 583 140
87 University of
Manchester
United
Kingdom 580 138
88
Royal Holloway
University of
London
United
Kingdom 579 138
89 Lund University Sweden 578 137
90 University of
Zurich
Switzerland 577 136
90 University of
Southampton
United
Kingdom 577 136
220
90 Wake Forest
University
United States 577 136
93 McMaster
University
Canada 576 136
94 University College
Dublin
Ireland 575 135
95 University of
Basel
Switzerland 573 134
95
George
Washington
University
United States 573 134
95 University of
Arizona
United States 573 134
98
University of
Maryland College
Park
United States 572 134
99 Dartmouth
College
United States 571 133
100 ENS de Lyon France 570 133
101
Technical
University of
Munich
Germany 569 132
102 University of
Helsinki
Finland 566 130
103 University of St
Andrews
United
Kingdom 565 130
221
104
Rensselaer
Polytechnic
Institute
United States 564 129
105
Rutgers the State
University of New
Jersey
United States 563 129
106 Purdue University United States 562 128
107 University of
Cape Town
South Africa 561 128
107 National Tsing
Hua University
Taiwan 561 128
109 Seoul National
University
Republic of
Korea
560
127
109 Pennsylvania
State University
United States 560 127
111 Hong Kong
Baptist University
Hong Kong 556 125
112 Bilkənt University Turkey 554 124
113 Tokyo Institute of
Technology Japan 554 124
114
Eindhoven
University of
Technology
Netherlands 553 124
115 National Taiwan
University
Taiwan 552 123
222
115 University of
Hawaii
United States 552 123
117
University of
California
Riverside
United States 551 123
118 University of
Geneva
Switzerland 550 122
119
Catholic
University of
Leuven
Belgium 548 121
120 Nanjing
University
China 546 120
121
Queen Mary
University of
London
United
Kingdom 546 120
122
Technical
University of
Denmark
Denmark 545 120
122 Michigan State
University
United States 545 120
124 Ghent University Belgium 544 119
124 Leiden University Netherlands 544 119
124 Lancaster
University
United
Kingdom 544 119
127 University of
Alberta
Canada 543 119
223
128 University of
Glasgow
United
Kingdom 542 118
129 Stockholm
University
Sweden 540 117
130 University of
Victoria
Canada 534 115
130 Osaka University Japan 534 115
132 University of
Freiburg
Germany 533 114
132 Tohoku
University
Japan 533 114
132 University of Iowa United States 533 114
135 University of
Bergen
Norway 527 111
136 University of
Lausanne
Switzerland 526 111
137 University of
Sheffield
United
Kingdom 525 111
138 University of
Montreal
Canada 524 110
139 VU University
Amsterdam
Netherlands 523 110
140 Pierre and Marie
Curie University
France 522 109
140 University of
Dundee
United
Kingdom 522 109
224
142 University of
Barcelona
Spain 521 109
143 Utrecht University Netherlands 520 109
144
Wageningen
University and
Research Center
Netherlands 519 108
145 University of
Auckland
New Zealand 518 107
145 University of
Birmingham
United
Kingdom 518 107
147 Alexandria
University
Egypt 516 107
147 Uppsala
University
Sweden 516 107
149
Hong Kong
Polytechnic
University
Hong Kong 514 106
149 University of
Aberdeen
United
Kingdom 514 106
151 Delft University of
Technology
Netherlands 513 105
152 University of New
South Wales
Australia 512 105
152
Birkbeck
University of
London
United
Kingdom 512 105
225
152 Newcastle
University
United
Kingdom 512 105
155 Pompeu Fabra
University
Spain 511 104
156 Indiana
University
United States 510 104
156 Iowa State
University
United States 510 104
158 Medical College of
Georgia
United States 507 103
159
Erasmus
University
Rotterdam
Netherlands 504 102
159 University of
Delaware
United States 504 102
161 Arizona State
University
United States 503 101
161 Boston College United States 503 101
163 National Sun Yat-
Sen University
Taiwan 502 101
164 Georgetown
University
United States 501 101
165 University of
Amsterdam
Netherlands 500 100
165 University of
Liverpool
United
Kingdom 500 100
167 Aarhus University Denmark 499 100
226
168 University of
Wuumlrzburg
Germany 498 099
168 University of
Leeds
United
Kingdom 498 099
170 University of
Groningen
Netherlands 497 099
171 Sun Yat-sen
University
China 496 098
172
Johann Wolfgang
Goethe University
Frankfurt am
Main
Germany 494 098
173 Bielefeld
University
Germany 493 097
174
Nanyang
Technological
University
Singapore 490 096
174 University of East
Anglia
United
Kingdom 490 096
174 University of
Nottingham
United
Kingdom 490 096
177 University of
Copenhagen
Denmark 488 095
178 Monash
University
Australia 485 094
227
178
Humboldt
University of
Berlin
Germany 485 094
178 University of
Bonn
Germany 485 094
181 National Chiao
Tung University
Taiwan 483 093
182 RWTH Aachen
University
Germany 482 093
183
Middle east
Technical
University
Turkey 477 091
184 University of
Exeter
United
Kingdom 476 091
185 University of
Twente
Netherlands 475 090
186 University of
Konstanz
Germany 473 090
187 University of
Innsbruck
Austria 472 089
187
Karlsruhe
Institute of
Technology
Germany 472 089
189
Eberhard Karls
University
Tuumlbingen
Germany 470 089
228
190 Yonsei University
Republic of
Korea 469 088
190 Drexel University United States 469 088
190 University of
Cincinnati
United States 469 088
193 Dalhousie
University
Canada 468 088
193 Royal Institute of
Technology
Sweden 468 088
195 University of
Vienna
Austria 467 088
196 Kent State
University
United States 465 087
197 Zhejiang
University
China 464 087
197 University of
Illinois - Chicago
United States 464 087
199 Simon Fraser
University
Canada 462 086
199
Swedish
University of
Agricultural
Sciences
Sweden 462 086
229
MUumlNDƏRİCAT
230
Şahlar Əsgərov
Kamilləşən Duumlşuumlncə
231
232
Yığılmağa verilmişdir 02072012
Ccedilapa imzalanmışdır 16082012
Ofset kağızı Format 60x84 116
233
Şərti ccedilap vərəqi 75
Tiraj 300
234
Китаб ldquoELrdquo Няшриййат вя Полиграфийа Ширкяти
ММЪ-нин
235
мятбяясиндя щазыр
деопозитивлярдян истифадя
олунмагла
офсет цсулу иля чап
едилмишдир
Цнван Бакы шящяри Дярняэцл
гясябяси 3105-ъи мящялля
Тел 562-83-03 Faks 563-54-42
Директор Ъяфяр Язиз оьлу Баьыров
Əsgərov Şahlar Qaccedilay oğlu 1941-ci ildə Kəlbəcər
rayonunda anadan olmuş və 1963-cuuml ildə Azərbaycan
Doumlvlət Universitetinin (indiki BDU) fizika fakuumlltəsini
bitirmişdir Aspirantura illərində aldığı elmi nəticələr bu
guumln də NASA tərəfindən kosmik gəmilərin ion
muumlhərriklərinin hazırlanmasında geniş istifadə edilir
Prof ŞƏsgərovun respublikamızda əsasını qoyduğu
digər elmi istiqamət qeyri-bircins metal-yarımkeccedilirici
kontaktının fizikasının oumlyrənilməsidir Onun bu
istiqamətdə aldığı nəticələr beynəlxalq səviyyədə yuumlksək
qiymətləndirilmişdir ŞƏsgərov ictimai elmlər sahəsində
də tədqiqatlar aparmışdır Bu istiqamətdə aldığı elmi
nəticələr ldquoPedaqogika uumlccediluumln yeni paradiqmardquo və ldquoBiliyin qiymət-
ləndirməsinin fəlsəfəsirdquo kimi 20-yə yaxın məqalədə və bir
sira (ldquoKeccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo (1998) ldquoTəhsilimiz duumlnən bu
guumln və sabahrdquo (2003) ldquoDuumlşuumlncə tərzirdquo (2008)rdquoDəyərlərin
qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo (2012) ) kitablarında ccedilap
edilmişdir
236
Prof Şahlar Əsgərov 300-dən ccedilox elmi 700-ə qədər
publisistik məqalənin onlarla kitabın muumləllifidir Onun
nuumlmuzmatika kriminalistika və tətbiqi incəsənət
sahələrində ixtira və patentləri var
ŞQ Əsgərov 1995-2005-ci illərdə Milli Məclisin uumlzvuuml 2000ndash
2005-ci illərdə Elm və təhsil məsələləri daimi
komissiyasının sədri vəzifəsində ccedilalışmışdır Onun əməyi
doumlvlətimiz tərəfindən də layiqincə qiymətləndirilib O bir
sıra Beynəlxalq Akademiyaların ( РАЕ АСПН ) uumlzvuumlduumlr
3
Oumln soumlz əvəzi
Xoşbəxt həyat insanın yaradılmasındakı hikmətin
məhək daşını əmələ gətirir Bəşəriyyətin xoşbəxtliyi yer
uumlzuumlndə intellektin hər bir təkamuumll formasiyasında ilahi
təlimlər silsiləsinin hər bir halqasında əsas problem olaraq
nəzərdən keccedilirilmişdir İstər mənəviyyatla ccedilulğaşan
idealist fəlsəfi fikirdə istərsə də əşya və hadisələrə
birtərəfli muumlnasibət bəsləyən materialist fəlsəfədə həm
inkişaf həm də tərəqqi ndash xoşbəxtlik muumlnasibətləri muumlx-
təlif yanaşma formaları ilə muumlşayiət olunmuşdur Bir
soumlzlə bəşəriyyətin demək fərd və cəmiyyətin xoşbəxtliyi
tarix boyu parlaq gələcək cəfakeşlərini duumlşuumlnduumlrən ən
uumlmdə problem sayılmalıdır Amma ldquohəqiqi xoşbəxtlik
(həm də tərəqqi) nədir daimi xoşbəxtliyi (tərəqqini) nə
təmin edə bilərrdquo kimi suallar tarix boyu insan zəkasını
məşğul etmiş indi də etməkdədir Qeyd edilməlidir ki
xoşbəxtliyə muumlnasibətdə ənənəvi dini-mənəvi
yanaşmanın əksinə olaraq XVIII əsrdən etibarən
ələlxuumlsus maarifccedililik fəlsəfəsinin ideoloji formatını mə-
nimsəmiş Qərb (Avropa) fikrinin diktəsi ilə maddi gəlirin
ccediloxluğu və var-doumlvlətin artması xoşbəxtliyin başlıca
meyarı kimi təqdim edilib Odur ki cəmiyyətin inkişafının
guumlzəranlıq səviyyəsinin yaxşılaşması fonunda qiymət-
ləndirilməsi bir qayda halını alıb Amma duumlnyanın inkişaf
etmiş oumllkələrində aparılmış rəy sorğuları goumlstərmişdir ki
4
maddi rifah gəlirin artması yaxşı iş imkanları heccedil də
xoşbəxtliyi buumltoumlvluumlkdə təmin edə bilmir Xoşbəxtlik
indeksinin yuumlksəlməsi uumlccediluumln zəruri sayılan mənəvi-əxlaqi
tələbatlara laqeyd muumlnasibət Qərbdə rifah həddinin
əvvəlcə sabitləşməsi sonra isə azalması ilə nəticələnib
Demək həqiqi və daimi rifah uumlccediluumln bir cəmiyyətdə maddi
tələbatları təmin etməklə yanaşı mənəvi-əxlaqi tərəqqiyə
də diqqət yetirmək lazımdır
Dini-aksioloji dəyərlərdən sosial və ideoloji
muumlstəvidə imtina etmiş duumlnyəvi cəmiyyətlərdə eləcə də
materialist-liberal duumlnyagoumlruumlşuumlndə inkişaf modellərinin
başlıca goumlstəricisi kimi iqtisadi-texnoloji və elmi tərəqqi
ccedilıxış edir Təbii ki məlum sahələrin inkişafı cəmiyyətdə
muumləyyən dərəcədə rifahı təmin edir amma bu rifah tam
deyildir Belə cəmiyyətlərdə insanların yalnız maddi-elmi
tələbatları nəzərə alındığından sırf maddi tərəqqi ilə rifah
yaratmaq fəlsəfəsinə əsaslanan inkişaf modelləri muumləyyən
vaxtdan sonra əvvəlki kimi səmərəli olmur Muumlasir
doumlvrdə maddi cəhətdən korluq ccediləkməyən Qərb insanının
duumlşduumlyuuml mənəvi boşluq və kollektiv-sosial depressiya
dediklərimizin əyani suumlbutudur
Dini duumlnyagoumlruumlşuumlndə o cuumlmlədən islamda isə inkişaf
daha geniş məna daşıyır Ccediluumlnki din insana maddi və
mənəvi tərəflərdən ibarət varlıq kimi yanaşır Bu
səbəbdən insanın xoşbəxtliyi uumlccediluumln onun buumltuumln maddi və
5
mənəvi ehtiyaclarını təmin etmək zəruri sayılır O da qeyd
olunmalıdır ki mənəvi tələbatları təmin etmək islam
təlimlərində insan oğlunun başlıca huumlquqlarından birini
əmələ gətirir Əgər biz şəriətin məqsədlərinə nəzər salsaq
goumlrəcəyik ki islam dini bəşəriyyətin xoşbəxtliyi uumlccediluumln
maddi və mənəvi tələbatları vəhdətdə goumltuumlruumlr Əsas
vəzifəsi bəşəriyyətə ldquofayda verməkrdquo olan islam bu
səbəbdən dini canı ağlı var-doumlvlət və nəsli qorumağı
başlıca məqsəd sayır Bu məqsədləri həyata keccedilirmək fuumlr-
sət yaradır ki cəmiyyətdə əxlaqi maddi və intellektual
inkişaf demək həqiqi inkişaf baş versin İnsana fiziki və
mənəvi komponentlərdən ibarət bir buumltoumlv kimi yanaşmaq
imkan verəcəkdir ki xoşbəxtlik naminə bu kom-
ponentlərdən irəli gələn tələbatlar ayrı-ayrılıqda təmin
edilsin
Barəsində danışdığımız problem ndash bəşəriyyətin
xoşbəxt gələcəyi problemi duumlnyanın muumlxtəlif oumllkələrinin
muumltəxəssislərində olduğu kimi respublikamızın alim-
lərini də narahat edir Belə elm insanlarından biri də cəfa-
keş alim goumlrkəmli muumltəxəssis Şahlar muumləllimdir Şahlar
muumləllim həm fizikdir həm sosioloq-filosofdur həm
pedaqoq həm də aksioloqdur Dəyərlər haqda sanballı
soumlz soumlyləmək istəyən şəxs gərək dəyər insanı olsun Şahlar
muumləllimin milli-mənəvi dəyərlərlə bağlı qələmə aldığı
yazılar əsərlər həm də ona goumlrə uğurlu alınıb ki o dəyər
6
insanıdır dəyərlər uumlzərində həyatını bina edən
şəxsiyyətdir O kəs ki həyatının məğzini dəyərlər əsasında
muumləyyənləşdirir yazdıqları nəzəri-quru cuumlmlələrdən
ibarət olmayacaq praktikliyi və səmimiliyi ilə seccedililə-
cəkdir Odur ki Şahlar muumləllimin həm keccedilən il qələmə
aldığı ldquoDəyərlərin qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo
həm də bu kitabın əsasında təkmilləşdirilmiş qələm
məhsulu olaraq təqdim etdiyi ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo adlı
kitabları soumlzuumlgedən istiqamətdə əvəzsiz nailiyyətlər hesab
olunmalıdır Sonuncu kitabın moumlvzusu inkişafın fərqli
prizmadan nəzərdən keccedilirilməsindən bəhs edir odur ki
ccedilox aktualdır Ccediluumlnki qloballaşma doumlvruumlndə bəlkə də ən
ccedilox muumlzakirə olunan problemlərdən biri inkişafla
bağlıdır
Təqdim olunan bu kitab muumlasir iqtisadi sosial və
fəlsəfi təlimlərin əsas tədqiqat obyekti olan inkişaf
anlayışından bəhs edir Kitabda həqiqi inkişafın mahiy-
yəti şərtləri və meyarları haqda danışılır Muumləllif inkişafla
əlaqədar oumlzuumlnuumln ənənəvi baxışlardan kənar yeni
yanaşmasını təqdim edir Əlaqədar moumlvzulara oumlzuumlnə-
məxsus tərzdə muumlnasibət bildirən Şahlar muumləllim bəşəriy-
yətin inkişafı problemində irəli suumlrduumlyuuml yeni həll
variantını (K faktoru vasitəsilə) real və praktik yanaşma
ilə əsaslandırır
7
Duumlşuumlnuumlruumlk ki ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo kitabı oumllkə-
mizin gələcəyini duumlşuumlnən məsul şəxslərin diqqətini cəlb
edəcək problemin aktuallığını əyani şəkildə onların nəzə-
rinə ccedilatdıracaqdır
Elvuumlsal Məmmədov
AMEA akad ZM Buumlnyadov adına
Şərqşuumlnaslıq İnstitutunun əməkdaşı
fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə doktoru
8
GİRİŞ
ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo bir il əvvəl ccedilap olunmuş ldquoDə-
yərlərin qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo (Bakı 2012)
kitabının elmi əsası saxlanılmaqla məzmun və sosial
əhatəsi xeyli genişləndirilmiş variantıdır Bu səbəbdən də
kitab oxuculara yeni adda təqdim edilir Bəşəriyyətin
inkişafının tarixi dinamikası və ona təsir edən faktorlar
kitabda yeni meyar vasitəsilə araşdırılır
Ccedilox inkişaf etmiş oumllkələr maddi və intellektual
baxımdan inkişafın son mərhələsinə F Fukuyamanın 1
diliylə desək ldquotarixin sonuna rdquo yaxınlaşmaqla yuumlksək
texnologiyaya və tərəqqiyə nail olmuşlar
Tərəqqi irəliyə doğru hərəkəti aşağı səviyyədən
yuumlksək səviyyəyə az muumlkəmməllikdən ccedilox muumlkəm-
məlliyə kəmiyyət və keyfiyyət artımına doğru inkişafı
goumlstərir Bu inkişaf həm də ccediloxlu sayda suallar doğurur
Tərəqqi məqsədsizdir yoxsa hədəfi var İnkişaf yolunun
sonu varmı yoxsa bu sonu olmayan yoldur Son mən-
təqə haqqında dini duumlnyagoumlruumlşuuml məlumdur bəs elmi
duumlnyagoumlruumlşuuml nə deyir Cənnət cəhənnəm kommunizm
ideyalarına elmi baxış necədir Bəşəriyyətin məqsədi in-
qilablardan muumlharibələrdən keccedilərək guumlndə bir guumln ildə
bir il yaşamaqdırmı İnsan həyatının məğzi və əsas
1 FFukuyama Tarixin sonu və axırıncı İnsan Moskva2010 588 səh
9
missiya nədir İnsaniyyətın boumlyuumlk hissəsi əzab və əziyyət
iccedilərisində yaşayır ki az bir qrup insan firavanmı yaşasın
İnsana şuumlur verməkdə Yaradanın məqsədi nə olub
Məlumdur ki inkişafda təkamuumlluumln rolu əsasdır İnsan
cəmiyyətlərində tərəqqi formasiyaların inkişafında
təşəkkuumll tapıb Tarixə qısa nəzər salsaq goumlrərik ki ibtidai
icma quruluşunun oumlmruuml təqribən iki milyon il olub və bu
quruluşda şəxsi mənafe olmadığından cəmiyyət idarə-
edənlərə və idarəolunanlara boumlluumlnməyibdir Bu səbəbdən
də tərəqqi olmayıbdır Fəaliyyətdə şuumlur yox instinkt rol
oynayıbdır Tərəqqi sonrakı formasiyalarda şəxsi mənafe
zəminində baş verib Quldarlıq feodalizm və kapital-
izmin birlikdə oumlmruuml 20 000 ildən azdır Bu doumlvrlərdə
insanlar şuumlursuz fəaliyyətdən şuumlurlu fəaliyyətə doğru
inkişaf ediblər Bu inkişafa təsir edən əsas amil guumlc və ağıl
olmuşdur İnsanlar inkişaf edərək tam şuumlurlu fəaliyyətə
nə vaxt keccediləcəklər Boumlyuumlk Səməd Vurğun demişkən
ldquoQalib gələcəkmi cahanda kamalrdquo
Duumlnya insan artımı ilə bağlı bir əndişə yaşayır Yer
kuumlrəsinin potensialının gələcək nəsillərə ccedilatmayacağı qor-
xusu var Maltusun məşhur fikri tez-tez təkrarlanır
Duumlnyanın kiccedilik bir qrup insanlar (duumlnya houmlkuməti ldquo300-
lərin komitəsirdquo masonlar Bilderberq və Bogema klubları
ldquoskull and bonesrdquo və s) tərəfindən idarə edilməsi
haqqında soumlhbətlər gedir kitablar yazılır Bir tərəfdə 300
10
ailə digər tərəfdə 6 milyard əhali duumlnya malını bərabər
boumlluumlrlər Bu boumllguumlyə Allah-təala xeyir-dua veribmi
Təhluumlkəsiz gələcək şuumlbhə altına alınır Tez-tez ərzaq
təhluumlkəsizliyindən danışılır Gələcəyə pessimist baxış for-
malaşmaqdadır Kitabda bu tip suallara aydınlıq gətir-
məyə cəhd edilir
Planetdə qlobal sosial-iqtisadi dəyişiliklərə muumlkəm-
məl nəzarət etmək uumlccediluumln yeni duumlnyagoumlruumlşə yeni me-
todologiyaya yeni meyara ehtiyac vardır Kitabda istifa-
də edilən Uumlmumi Daxili Məhsul (UumlDM) və İnsan Poten-
sialının İnkişaf İndeksi (İPİİ) anlayışları muumltəxəssislərə
yaxşı məlumdur K faktoru anlayışı isə yenidir və sosial-
iqtisadi hadisələrin qiymətləndirilməsində ilk dəfədir ki
meyar kimi istifadə edilir Misal uumlccediluumln tarixən biliyin
qiymətləndirilməsi zamanı bildiyimizin bilməli olduğumuza
nisbəti meyar goumltuumlruumlluumlrduumlsə burada K faktoru
bildiyimizin bilmədiyimizə olan nisbətidir Əgər soumlhbət di-
gər sosial-iqtisadi və mədəni hadisələrin dəyərlən-
dirilməsindən gedirsə onda K faktoru nailiyyətin əldə
edilən hissəsinin onun əldə edilə bilməyən hissəsinə
(nailiyyət qıtlığına) olan nisbətini goumlstərir Başqa soumlzlə K
faktoru faizə alternativ bir meyar kimi ccedilıxış edir və iqtisadi
sosial mədəni pedaqoji və digər prosesləri dəyər-
ləndirmək uumlccediluumln istifadə edilir
11
K faktoru vasitəsilə əldə olunmuş korrelyasiyalar bir
ccedilox sosial hadisələrin mahiyyətini dərindən başa duumlşməyə
imkan verir
Bəzi sosial -iqtisadi goumlstəricilərin (universitetlərin
reytinqləri adambaşına istehlak olunan enerji və s) K
faktorundan asılılığı kitabda cədvəl şəklində yox ilk dəfə
olaraq qrafik şəklində təqdim edilmişdir Bu meto-
dologiya qlobal sosial-iqdisadi hadisələrin mahiyyətinə
baxmağa inkişafın dinamikasını izləməyə imkan verir
Tədqiqatlar zamanı tərəqqiyə vektorial kəmiyyət kimi
baxılmış və hesab edilmişdir ki onun uumlfuumlqi toplananı
humanitar inkişafla şaquli toplananı isə maddi inkişafla
məsuldur Uumlfuumlqi toplananın artması (bu toplanan İPİİ ilə
muumltənasibdir) nəticədə UumlDM-i artırır UumlDM artımı
ldquohəzmrdquo olunaraq təzədən uumlfuumlqi toplananı (İPİİ) artırır
Uumlfuumlqi toplananın artımı duumlşuumlncə tərzini kamilləşdirir Bu
toplananların biri digəri uumlccediluumln əsasdır və daim
harmoniyada inkişaf edir Harmoniya isə stabil inkişaf
uumlccediluumln vacibdir İnsaniyyət kamilləşdikcə və varlandıqca
bəşəriyyət Accedilıq cəmiyyətə doğru gedir Duumlnya doumlv-
lətlərindən Avstraliya Yeni Zelandiya Accedilıq cəmiyyətın gi-
riş qapısına yaxınlaşırlar Onlar bu duumlnyada Cənnət şə-
raitinin 90 faizindən ccediloxuna nail olmuşlar Qeyd etmək
lazımdır ki muumltləq xoşbəxt cəmiyyət qurmaq qeyri-
muumlmkuumlnduumlr ancaq ona yaxınlaşmaq muumlmkuumlnduumlr ccediluumlnki
12
insanın potensial imkanı sonsuzdur Demək bəşəriyyətin
xoşbəxt gələcəyə doğru yolu acıqdır
Kitabda əks edilmiş ideya və fikirlər son illərdə
muumləllifin AMEA-nın muumlxtəlif institutlarında Fəlsəfə və
Siyasi-Huumlquq Tədqiqatları İnstitutu (29411) və (6113)
Kibernetika İnstitutu (22611) AMEA RH FR və TE
boumllməsində (7312) və Qafqaz Universitetində (18412)
etdiyi ccedilıxılarda oumlz əksini tapmışdır
Kitabın yazılmasına mənəvi dəstək verən AMEA-nın
vitsendash prezidenti akademik ACHacıyevə dəyərli məs-
ləhətləri uumlccediluumln akad ANadirova akad U Ələkbərova və
prof MNƏliyevə təşəkkuumlruumlmuuml bildirirəm Redaktorluq
əziyyətini oumlz uumlzərinə goumltuumlrən filologiya uumlzrə fəlsəfə
doktoru Ələmdar Cabbarlıya və rəyccedili fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə
doktoru Elvuumlsal Məmmədova da dərin təşəkkuumlr edirəm
Dəyərli məsləhətləri uumlccediluumln siyasi elm uumlzrə fəlsəfə doktoru
dos Rəcəb Rəhimliyə də minnətdarlığımı bildirirəm
Bu kitabda yer almış bəzi moumlvzularla shah-
larasgerovcom saytından da tanış olmaq olar
Əvvəlcədən təşəkkuumlruumlmuuml bildirərək kitab haqqında tən-
qidi fikir və təkliflərinizi ashahlarhotmailcom uumlnva-
nına goumlndərməyinizi xahiş edirəm
13
DƏYƏRLƏRİN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN ELMİ
ƏSASI
Oumllccediluumldən boumlyuumlk səadət yoxdur Oumllccediluuml
harmoniyanın əsasıdır
El məsəlı
Duumlnyada gedən qlobal ictimai-siyasi və sosial
prosesləri anlamaq uumlccediluumln dahi alimlər tərəfindən zəruri
elmi baza və konsepsiyalar yaradılmışdır Boumlyuumlk houmlrmət
hissi ilə ldquo uumlmumi daxili məhsul rdquo və ldquo insan potensialının in-
kişaf indeksi rdquo anlayışlarını elmə daxil edən Simon Smith
Kuznetsin və Məhbub uumll Həqin adlarını yada salmaq
istərdim Bu guumln təşkilatlanmanın alternativsiz goumlruumlnən
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo formasının yaradıcılarından biri və alovlu
muumldafiəccedilisi Karl Popper də minnətdarlıq hissi ilə yad
edilməlidir Ccediluumlnki bu anlayışlar duumlnyada gedən qlobal
ictimai-siyasi prosesləri başa duumlşmək və idarə etmək işinə
xeyli aydınlıq gətirmişdir İctimai inkişafın məlum
konsepsiyaları yaradılarkən bu anlayışlar elmə məlum
deyildi Bu yeni meyarların işığında tarixi inkişafın qa-
nunauyğunluqlarna təzədən baxmağa ehtiyac duyulur
Ancaq bu dahi alimlərin ideyalarını irəli aparmaq uumlccediluumln
daha həssas meyara ehtiyac vardır Dəqiq meyar ictimai
14
tərəqqinin mahiyyətini başa duumlşmək uumlccediluumln ccedilox əhəmiy-
yətlidir Ccediluumlnki yeni meyar bəşəri inkişafa yeni bucaq
altında baxmağa imkan verər
Dəyər deyəndə obyekt və ideyanın cəmiyyətin gouml-
zuumlndə əhəmiyyəti və qədir-qiyməti başa duumlşuumlluumlr Kitabda
dəyər olaraq biliyin qiymətləndirilməsi doumlvlətlərin
universitetlərin reytinq goumlstəriciləri habelə adambaşına
istehlak olunan enerji uzunoumlmuumlrluumlluumlk və s nəzərdə
tutulur
Dəyərləndirmə modeli Dəyərləndirmə modeli olaraq
iccedilərisində maye olan stəkan goumltuumlrmək olar Stəkanın dolu
hissəsinin huumlnduumlrluumlyuuml Ld boş hissəsi Lb tam
huumlnduumlrluumlyuuml isə Lo-dur Aydındır ki stəkanın dolu və boş
hissəsinin cəmi onun tam huumlnduumlrluumlyuuml Lo ndasha bərabərdir
Lo = Ld + Lb (1)
Şəkil 1 Dəyərlərin qiymətləndirilməsinin ikioumllccediluumlluuml modeli
L0
Lb
Ld
15
Şəkil 1-də goumlstərilən ikioumllccediluumlluuml model və duumlstur (1)
muumlxtəlif meyarlar və şkalalar yaratmağa imkan verir
Aydındır ki Ld Lo nisbəti muumlvəffəqiyyətin (uğurun)
nisbi goumlstəricidir Min illərdir ki bu nisbətdən faiz adlı
meyar kimi istifadə edilir Onu a hərfi ilə işarə edək
a= Ld Lo
Stəkanın dolu hissəsinin boş hissəyə nisbətindən (Ld
Lb) də yeni meyar kimi istifadə etmək olar Bu nisbət
uğurun uğur qıtlığından neccedilə dəfə ccedilox olduğunu goumlstərir
Bu nisbəti keyfiyyət faktoru adlandıraq və K hərfi ilə işarə
edək2
K= Ld Lb
K faktorunun mənası K -nın qiyməti sıfır ilə son-
suzluq arasında dəyişir Yer əhli uumlccediluumln ən boumlyuumlk K -ya
krallar şahlar peyğəmbərlər sərkərdələr və alimlər
malikdirlər İbtidai icma quruluşundan bu guumlnə kimi
bəşəriyyətin inkişafı instinkt fəaliyyətdən şuumlurlu fəaliy-
yətə doğru təkamuumll edir K faktoru bu inkişafın di-
namikasını izləməyə imkan verir Muumlxtəlif hadisələrdə
(siyasi iqtisadi mənəvi ictimai və s) K faktoru muumlxtəlif
mənalara malikdir Araşdırmalar goumlstərir ki
2 Аскеров ШГ Оценка знаний Поиск рационального варианта
Народное образования Москва 2004 1 с141
16
K ndash şuumlurlu fəaliyyətin şuumlursuz fəaliyyətə olan
nisbətidir K artdıqca insanın şuumlurlu fəaliyyəti artır
instinkt fəaliyyəti azalır
K ndash ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə olan nis-
bətidir K artdıqca ictimai mənafe artır şəxsi mənafe
azalır
Kndash haqqın nahaqqa olan nisbətidir K artdıqca
haqq nahaqqa uumlstuumln gəlir
K ndash uğurun uğur qıtlığına (ccedilatışmazlığa) olan
nisbətidir
Kndash nailiyyətin nailiyyət qıtlığına olan nisbətidir
Kndash goumlruumlləsi işin goumlruumllən hissəsinin goumlruumllməyən
hissəsinə olan nisbətidir
K ndash proqramın mənimsənilən hissəsinin mənim-
sənilməyən hissəsinə olan nisbətidir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi K faktoru mənəvi meyar olaraq icti-
mai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətini iqtisadi meyar
olaraq işin goumlruumllən hissəsinin goumlruumllməyən hissəsinə
nisbətini pedaqoji meyar olaraq bildiyimizin bilmədiyi-
mizə nisbətini ifadə edir
Keyfiyyət faktoru K artdıqca
insan kamilləşir duumlnya malından goumlzuuml doyur və
iqtisadı azadlığını təmin etməklə kifayətlənir
oumlzuumlnə məhəbbət azalır millətə məhəbbət artır
17
idarəetmə təkmilləşir muumlkəmməlləşir identikləşir
nəticədə firavanlıq artır
mənəvi tələbatın fiziki tələbata nisbəti artır
həm fərd həm də kuumltlə duumlzguumln qərarlar qəbil edir
ədalət azadlıq bilik və mədəniyyət artır duumlşuumlncə
saflaşır daş atana guumll uzadırlar
elitar və vətəndaş sırası arasında məsafə azalır
psixikanın quruluş tipi dəyişir biorobot şeytani o
da insani tip psixikaya keccedilir
millətlərin mədəni səviyyəsi və kamilliyi yuumlksəlir
fərdin azadlığından hamının azadlığına doğru
bəşəriyyət təkamuumll edir
instinkt fəaliyyəti şuumlurlu fəaliyyət əvəz edir
Məlumdur ki haqqın nahaqla muumlbarizəsi buumltuumln tarix
boyu gedir K artdıqca bu muumlbarizə haqqın uumlstuumlnluumlyuuml ilə
inkişaf edir K artdıqca bəşəriyyət xoşbəxt gələcəyə
(cənnət- məkana) doğru hərəkət edir
LTolstoyun dəyərli bir kəlamında deyilirldquoİnsan kəsrə
bənzəyir suumlrətdə onun dəyəri məxrəcdə isə onun oumlzuuml haqda
fikirləri dayanır Məxrəc nə qədər boumlyuumlk olarsa kəsrin qiyməti
bir o qədər az olarrdquo Bu kəlam K faktorunun ndash ldquomillətə
məhəbbətin oumlzuumlnə məhəbbətə olan nisbətidirrdquo mənasının
başqa bir formada ifadəsidir
Bu deyilənlərdən belə bir duumlşuumlncə yaranır insan oumlz
potensialını oumlzuumlnə xərcləyəndə az ətrafa xərcləyəndə
18
daha ccedilox xoşbəxt olur Bu duumlşuumlncə ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzdə
utopik goumlruumlnsə də gələcəyin duumlşuumlncəsidir
Toplum uumlccediluumln K qiyməti 20- dən boumlyuumlk olanda
insanlar cənnətəbənzər şəraitdə yaşayacaqlar Bəzi fərdlər
uumlccediluumln K qiyməti boumlyuumlk rəqəmlərlə ifadə olunur Yer əhli
uumlccediluumln ən boumlyuumlk K-ya peyğəmbərlər fatehlər dahi alimlər
malikdirlər
Peyğəmbərlərin kamil duumlşuumlncəsinə bənzər duumlşuumln-
cələrə yunan filosoflarının (Demokrit Aristotel Arximed
Pifaqor Hippokrat və digərlərinin) duumlşuumlncələrində rast
gəlinir Uumlmumiyyətlə qədim yunan filosoflarının fikirləri
heyranedici səviyyədə kamildir Onlar uumlccediluumln K faktorunun
qiyməti təqribən peyğəmbərlərinki qədərdir Onların
bizim doumlvrə ccedilatan kəlamlarını Allahın kəlamları ilə
muumlqayisə etsək xeyli doğmalıq goumlrərik Guumlman etmək
olar ki 124 min peyğəmbərin iccedilərisində bu insanların da
adları var Ccediluumlnki onlar da bəşəriyyət uumlccediluumln peyğəmbər
vəzifələrini yerinə yetirmişlər
Viktor Huumlqoya goumlrə rdquoCəmiyyətin iki noumlv insanlardan
zəhləsi gedir bir onlara huumlcum edənlərdən bir onları muumldafiə
edənlərdənrdquo Cəmiyyətə huumlcum edənlərlə (fatehlərlə) bağlı
muumlnasibət aydındır Cəmiyyətin qayğısına qalan in-
sanlara misal peyğəmbərləri goumlstərmək olar Pey-
ğəmbərlər uumlccediluumln K-nın qiyməti adi insanların K-sından
ccedilox-ccedilox boumlyuumlk olduğundan peyğəmbərlik illərinin
19
başlanğıcında cəmiyyət onları duumlzguumln başa duumlşə bilmir
və bu səbəbdən də ldquozəhləsirdquo gedir Buumltuumln peyğəmbərlərin
ilk illəri ccedilətinliklərlə doludur
K faktoru və dəyərin faiz goumlstəricisi K faktoru də-
yərlərin qiymətləndirilməsinin faiz goumlstəricisinə alter-
nativ bir meyardır Bu səbəbdən də onların arasında fərq
boumlyuumlkduumlr Bu fərqə diqqət yetirək
Faiz ndash buumltoumlvuumln yuumlzdə bir hissəsidir Əldə olunan his-
sənin buumltoumlvə nisbətidir Proqramın oumlyrənilən hissəsinin
oumlyrənilməli olanına nisbətidir İşin goumlruumllən hissəsinin tam
işə olan nisbətidir
K faktoru buumltoumlvuumln əldə olunan hissəsinin defisit hissəsinə
olan nisbətidir K faktoru faizə nisbətən inkişafa ccedilox həs-
sasdır Faizin hiss edə bilmədiyi dəyişikliyi K faktoru hiss
edir
K faktoruna təsir edən amillər İnsanlar anadan do-
ğularkən bəzilərində şəxsi bəzilərində isə ictimai mənafe
hissi uumlstuumlnluumlk təşkil edir Allah -təala canlılar iccedilərisində
ancaq insana şuumlur vermişdir ona goumlrə ki o ictimai
mənafenin uumlstuumlnluumlyuumlnuuml dərk etsin və ondan istifadə edə
bilsin Bu işdə mədəniyyətin təhsilin tərbiyənin və id-
manın rolu boumlyuumlkduumlr Orta təhsilin məzmunu elə
olmalıdır ki məktəbi qurtaran gənclərin əksəriyyətində
ictimai mənafe (doumlvlətccedililik vətənpərvərlik və millətə
qulluq hissi) şəxsi mənafedən (vəzifə hərisliyi varlanmaq
arzusu qohumbazlıq hissi və s) uumlstuumln olsun Orta məktəb
20
dərsliklərində ictimai mənafe vəsf edilməlidir qədərindən
artıq şəxsi mənafe hissləri bədii tarixi nuumlmunələr və
misallarla tənqid edilməlidir Fəaliyyətin hər bir noumlvuumlnuuml
tədris materialının hər bir moumlvzusunu bu prizmadan
keccedilirmək lazımdır Misal uumlccediluumln ilk baxışda əhəmiyyətli
goumlruumlnməyən idmanın bu işdə roluna diqqət yetirək
Məlumdur ki şahmat fərdi idman noumlvuuml olub şəxsi
mənafeyə xidmət edir Amma voleybol futbola və ya
basketbol oyunlarında ictimai maraq daha uumlstuumlnduumlr
Demək şahmatla muumlqayisədə məktəbdə voleybol və
futbola daha ccedilox uumlstuumlnluumlk vermək lazımdır
Dərsliklərin məzmununa diqqət yetirməyi AEyn-
şteyn 1949-cu ildə yazdığı ldquoNiyə sosializmrdquo məqaləsində
qeyd etmişdir O Qərb təhsil sistemini tənqid edərək
goumlstərmişdir ki bu təhsil sistemi pula kapitala sitayiş
əsasında qurulub Bu yol heccedil də xoş gələcəyə aparmır
Sovet doumlvruumlndə ictimai mənafeni guumldənlərin sayı
daha ccedilox idi Bu guumln cəmiyyətdə ccediloxları şəxsi mənafeni
guumlduumlr Guumlman etmək olar ki bir neccedilə ildən sonra şəxsi
mənafeni guumldənlərin sayı daha ccedilox olacaq Ccediluumlnki təhsilin
məzmununda boumlyuumlk deformasiyalar baş verib Cəmiyyət
sosiallaşmaya yox fərdiləşməyə daha meyillidir Bu işdə
mənəviyyatın dirccediləlməsinə ehtiyac boumlyuumlkduumlr Misal uumlccediluumln
mədəniyyəti bu işə cəlb edərkən muğam oxumaqla
muumlqayisədə xor oxumağa xuumlsusi diqqət yetirilməlidir
21
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki inkişaf etmiş oumllkələrdə
uşaqların gənclərin həm fiziki həm də zehni inkişafı
diqqətdə saxlanılır Fiziki inkişafı izləmək uumlccediluumln metr və
tərəzidən istifadə edirlər İntellektual inkişafı İQ (Ay-kuuml)
əmsalı vasitəsilə oumllccedilmək muumlmkuumlnduumlr Adətən İQ
əmsalını təyin etmək uumlccediluumln ldquoağıl yaşırdquo deyilən anlayışdan
istifadə edilir ldquoAğıl yaşırdquo intellektual qabiliyyətdən asılı
olaraq xronoloji yaşa bərabər ondan ccedilox və az da ola bilər
Bu yaşların nisbətinin 100 hasili İQ əmsalını verir K
faktoru ilə intellekt əmsalı İQ əmsalını əvəz etmək
muumlmkuumlnduumlr
22
BİLİYİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Heccedil bilənlə bilməz bir olarmı
ldquoQurani- Kərimrdquodən
Biliyin qiymətləndirilməsi zamanı fərz edilir ki stəkana
(şəkil 1) toumlkuumllən maye ldquobilik mayesidirrdquo Burada Ld biliyin
mənimsənilən Lb isə mənimsənilməyən hissələrini goumlstərir
Bu modeldən istifadə edərək xətti və qeyri-xətti
qiymətləndirmə şkalası duumlzəltmək muumlmkuumlnduumlr
Xətti qiymətləndirmə şkalası Tarixi təcruumlbə əsasında
yaranan biliyin klassik qiymətləndirmə şkalasında yuxa-
rıdakı modeldən soumlvqi-təbii istifadə edilmiş və meyar
olaraq ldquobildiyimizin bilməli olduğumuza nisbətirdquo goumltuumlruumll-
muumlşduumlr Stəkanın dolu hissəsinin huumlnduumlrluumlyuumlnuumln tam
huumlnduumlrluumlk Lo-ya olan nisbətini a hərfi ilə işarə edək
a = Ld Lo
Goumlruumlnduumlyuuml kimi bu əmsal nisbi mənimsəmənin və
ya mənimsəmənin faiz goumlstəricisi olub qiyməti 0 ilə 1
arasında dəyişir Duumlstur 1-in hər tərəfini Lo -ya boumllsək
aşağıdakı ifadəni alarıq
a = 1- Lb Lo (2)
Lb Lo ndashnisbəti biliyin mənimsənilməyən hissəsini
yəni nisbi bilik qıtlığını goumlstərir Onu h ilə işarə etsək
alarıq
a = 1- h
23
Aydındır ki Lb = Lo olarsa yəni stəkan tam boş
olarsa bu tam biliksiz (və ya təhsil fəaliyyəti olmayan)
hala uyğundur Stəkan tam dolu olanda başqa soumlzlə Ld =
Lo olarsa bilik tam mənimsənilib və təhsil fəaliyyətini
muumlkəmməl hesab etmək olar Burada nisbi mənimsəmə
əmsalı a qiymətləndirmənin faiz meyarı kimi ccedilıxış edir
Şəkil 2 Xətti qiymətləndirmə şkalası
a= 1 olanda tədris materialı 100 mənim-
sənilib
a=05 olanda material 50 mənimsənilib və
h= 05
a=0 olanda h = 1 və Lb = Lo olar Bu halda
təhsil yoxdur
bal
100
80
60
40
20
1 2 3 4 5
a
24
Bu deyilənlərə bir az aydınlıq gətirək Misal uumlccediluumln
əgər bilik 700 ballıq şkala ilə qiymətləndirilirsə və təhsil
alanlar 700 (və ya ona yaxın) bal toplayıblarsa demək
təhsil sistemi muumlkəmməldir İndiyə qədər belə təhsil
sistemi qurmaq heccedil bir doumlvlətə muumlyəssər olmayıbdır
Əgər tələbələr 350 plusmn 100 ətrafında bal toplayıblarsa de-
mək təhsil sistemi orta səviyyədədir Əgər tələbələr 0 ilə
plusmn 250 arasında bal toplayıblarsa demək təhsil sisteminin
vəziyyəti bərbaddır Tələbə Qəbulu uumlzrə Doumlvlət Komis-
siyası (TQDK) hər il bəyan edir ki abituriyentlərin uumlmumi
orta balı 250-dən azdır Əgər belədirsə demək təhsil
sisteminin real vəziyyəti ccedilox yarıtmazdır
Beşballıq qiymətləndirmə şkalasında stəkanın Lo
huumlnduumlrluumlyuuml beş bərabər hissəyə boumlluumlnuumlr və birdən beşə
kimi tam ədədlərlə işarə edilir Proqramı 100 mənim-
səyənin biliyi ldquo5rdquo proqramı 60 mənimsəyənin biliyi isə
ldquo3rdquo balla qiymətləndirilir Diskret qiymətlərlə (şərti
ballarla) mənimsəmə dərəcəsi arasında asılılıq xətti oldu-
ğu uumlccediluumln bu şkalanı xətti qiymətləndirmə şkalası da adlan-
dırmaq olar Bu şkala şəkil 2-də goumlstərilmişdir Qeyd
etmək lazımdır ki beşballıq xətti qiymətləndirmə şkalası
ən elementar və sadə şkaladır Min illərdir ki bu şkala
muumlxtəlif variantlarda bəşəriyyətə xidmət edir və
bəşəriyyət oumlz inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə goumlrə həm
də bu şkalaya borcludur
25
Moumlvcud dəyərləndirmə sistemləri və ya qiymət-
ləndirmə şkalası insanların cəmiyyətdə yerini duumlzguumln
təyin edə bilmir Xuumlsusilə a-nın yuumlksək (09 ndash l) qiymət-
lərində subyektiv dəyərləndirmə bəzən obyektiv dəyər-
ləndirməyə uumlstuumln gəlir Bu xuumlsusilə məmur seccedilimində
oumlzuumlnuuml buumlruzə verir Cəmiyyətin daha dəqiq və obyektiv
dəyərləndirmə sisteminə ehtiyacı vardır
Qeyri-xətti qiymətləndirmə şkalası Klassik qiy-
mətləndirmə şkalası əla biləni yaxşı biləndən onu da kafi
biləndən ayıra bilir Ancaq əla bilənlər iccedilərisindən lap əla
biləni dəqiq seccedilə bilmir və əla bilənləri sıraya duumlzə bilmir
Bu quumlsuru aradan qaldırmaq uumlccediluumln yeni meyar olaraq
ldquobildiyimizin bilmədiyimizə nisbətirdquo -indən istifadə etmək
olar Yəni Ld Lb nisbəti meyar olaraq goumltuumlruumlluumlr Əvvəlki
məqalələrdə3 bu nisbət keyfiyyət faktoru adlandırılmış və K
hərfi ilə işarə edilmişdir
Duumlstur (1) -in hər tərəfini Ld-yə boumllsək alarıq
Lo Ld = 1+ 1K
Bu duumlsturu belə də yazmaq olar
Ld Lo = 1 (1+ 1 K)
Ld Lo ndash nisbi mənimsəmə a olduğundan
2 Asgarov Ş Q The philosophy knowledge assessment Journal of Qafqaz
University 13 p 63 ndash72 2004
26
a = 1 (1+ 1 K ) (3)
duumlsturunu alarıq Buradan da keyfiyyət faktoru uumlccediluumln
K=a (1-a) (31)
duumlsturunu alarıq
Duumlstur (31) yeni qiymətləndirmə şkalası yaratmağa
imkan verir Bunun uumlccediluumln a-nın K-dan asılılığını qurmaq
kifayətdir Bu asılılıq şəkil 3-də goumlstərilmişdir Absis
oxunda keyfiyyət faktoru K ordinat oxunda isə
mənimsəmə a goumlstərilmişdir Şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi K
faktoru artdıqca nisbi mənimsəmə a qeyri-xətti artaraq oumlz
maksimal qiymətinə yaxınlaşır Bu səbəbdən də bu şkalanı
qeyri-xətti şkala adlandırmaq olar Şəkil 3-də K əmsalı (0 ndash
50) intervalında dəyişdiyi halda a əmsalı 0 ilə 1 arasında
dəyişir Bu isə biliyin daha dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
boumlyuumlk imkanlar accedilır Əgər
a) K gtgt1 olsa Ld gtgt Lb olar Bu halda təhsil sistemi
muumlkəmməldir
b) K = 1 olsa a = 05 olar Bu halda təhsil sisteminin
səviyyəsi ortadır
c) K ltlt 1 olsa Ld ltlt Lb olar Bu halda təhsil
fəaliyyəti ccedilox pisdir
Birinci halda mənimsənilən material mənimsənil-
məyən materialdan qat-qat ccedilox ikinci halda isə bəra-
bərdir Uumlccediluumlncuuml halda isə mənimsənilən material mənim-
sənilməyəndən qat-qat azdır Doumlvlətlərarası rəqabətin
27
yuumlksək olduğu indiki zamanda təhsil sistemi elə
qurulmalıdır ki onun uumlccediluumln K gtgt1 şərti oumldənilsin
Şəkil 3 Qeyri-xətti qiymətləndirmə şkalası
K-nın qiymətinin geniş intervalda (0 ndash infin) dəyişməsi
fərdlərin əqli və intellektual qabiliyyətini fərqləndirmək
və qiymətləndirmək uumlccediluumln geniş imkanlar accedilır Misal uumlccediluumln
əgər bir şagird 500 sualdan 499-na digəri 490-na duumlzguumln
cavab veribsə bu fərq klassik şkalada 9 bal olduğu halda
(499 ndash490) yeni şkalada 450 bal [(4991) ndash (49010)]
olacaqdır Goumlruumlnduumlyuuml kimi klassik şkalaya goumlrə
şagirdlərin qiymətləri arasında ccedilox az fərq olduğundan
onlar bərabər bilikli yeni şkalada isə bu fərq ccedilox boumlyuumlk
olduğundan (450) onlar fərqli bilikli hesab ediləcəklər Bu
0
01
02
03
04
05
06
07
08
09
1
0 10 20 30 40 50
MƏ
NİM
SƏM
Ə
K
28
meyar qiymətləndirmənin faiz goumlstəricisinə bir alternativ
kimi ccedilıxış edir Qeyri-xətti şkala muumlxtəlif dəyərlərin
qiymətləndirilməsində əvəzsiz uumlstuumlnluumlyə malikdir
Ayındır ki intellektual insanlar uumlccediluumln K-nın qiyməti
boumlyuumlkduumlr Guumlman etmək olar ki yer əhli uumlccediluumln ən boumlyuumlk
K-ya (ən az bilik qıtlığına) peyğəmbərlər malikdirlər
Ccediluumlnki onların qəbul etdiyi qərarlar min illərlə quumlvvədə
qalır Burada britaniyalı bioloq Tomas Heksilin ldquo Əgər
bilik qıtlığı qorxuludursa onda o insan ki biliyi lap ccediloxdur
o tam təhluumlkəsizdirmirdquo ndash tarixi sualına cavab vermək
muumlmkuumlnduumlr Qeyd edək ki az bilik qıtlığına malik olan
buumltuumln peyğəmbərlər həmişə peyğəmbərliklərinin ilk
illərində təqib olunublar və təhluumlkədə yaşayıblar
K faktoru ccediloxsaylı dəyərli insanlar arasından (misal
uumlccediluumln 1000 əlaccedilı tələbə ) ən dəyərlisini obyektiv seccedilməyə
və şuumlurlu varlıqları intellektual baxımdan iyerarxik
strukturda (adi insan muumltəxəssis alim akademik dahi
şəxsiyyət foumlvqəlinsan peyğəmbər və hər şeyə qadir olan
Allah) sıraya duumlzməyə imkan verir
Bu meyarın sosial-iqtisadi proseslərə tətbiqi ilə daha
əhəmiyyətli və daha dəqiq nəticələr əldə etmək muumlm-
kuumlnduumlr Dəqiq qiymətləndirmə şkalası kamil duumlşuumlncəyə
yuumlksək personal və professional keyfiyyətlərə malik olma-
yanların idarəetmə sisteminin yuumlksək səviyyələrinə
qalxmasını yəqin ki ccedilətinləşdirər Şəkil 3-dən goumlruumlnuumlr ki
29
K rarr infin yaxınlaşanda ararr1 yaxınlaşır Bu o deməkdir ki
K artdıqca muumltləq bilik səviyyəsinə yaxınlaşmaq olar
ancaq ona ccedilatmaq muumlmkuumln deyildir Buradan təbii
olaraq başqa bir sual da ccedilıxır Hansı şuumlurlu məxluq uumlccediluumln
K-nın qiyməti sonsuzdur Muumltləq biliyə kim malikdir
Səmavi kitabların verdiyi məlumata goumlrə ancaq qadir
Allah hər şeyi bilir və goumlruumlr Ancaq Onun biliyində qıtlıq
yoxdur Bu baxış Allahın varlığının riyazi isbatı uumlccediluumln əsas
ola bilər
30
ALLAHIN VARLIĞININ RİYAZİ İSBAT4
Elm dinsiz şikəstdir din elmsiz kordur
AEynşteyn
Boumlyuumlk fransız filosofu O Konta goumlrə bəşəriyyətin intel-
lektual təkamuumll tarixi uumlccedil mərhələdən keccedilir a) teoloji b)
metafizik c) pozitivist Birinci mərhələdə Allahın varlığı
isbatsız qəbul olunur İkinci mərhələ boyu (son min il) Allahın
varlığının isbatı filosofları ən ccedilox duumlşuumlnduumlrən suallardan biri
olmuşdur Bu səbəbdən də muumlxtəlif isbatlar moumlvcuddur vəhyə
moumlcuumlzəyə birinci səbəb arqumentinə əsaslanan isbatlar və digər
isbatlar vardır Uumlccediluumlncuuml mərhələ elmə biliyə əsaslanan
mərhələdir Təklif olunan isbatı da biliyə əsaslanan isbata aid
etmək olar
İmanlılar hesab edirlər ki Allahın varlığının isbata
ehtiyacı yoxdur ccediluumlnki onun varlığı hər zaman hər yerdə
hiss edilir Misal uumlccediluumln evdə elektrik lampası yanırsa
demək Allah var Ccediluumlnki Allah metallarda nizamlı quruluş
yaratmasaydı və bunun nəticəsi kimi metal elektronları
sərbəstləşib elektrik sahəsinin təsiri altında bir
istiqamətdə hərəkət edib cərəyan yaratmasaydı heccedil
lampa da yanmazdı Bu məsələdə ateistlər fərqli moumlvqe
tuturlar Nobel muumlkafatı laureatı akademik Vitali
4 Аскеров ШГ Математическое доказательство существования Аллаха
Успехи современного естествознания 4 стр165-166 2011
31
Ginzburqa goumlrə (laquoИзвестияraquo 28112003 ) ldquoİnam və ya
tərsinə ateizm intuitiv anlayışlardır Burada heccedil nəyi riyazi
olaraq isbat etmək muumlmkuumln deyildirrdquo Digər tərəfdən ameri-
kalı filosof Alfred Ayerin gerccediləklik prinsipinə goumlrə ldquo
riyazi və ya məntiqi əsası olmayan heccedil bir bəyanatın əhəmiyyəti
yoxdurrdquo Duumlnya şoumlhrətli alim V Ginzburqun və
AAyerin fikirlərindən goumlruumlnuumlr ki riyazi isbata ehtiyac
boumlyuumlkduumlr
Bu problemin həllində biliyin qiymətləndirilməsinin
yeni meyarından istifadə etmək olar Ccediluumlnki muumlqəddəs
Qurani-Kərimdə bəyan edildiyi kimi ldquoAllah hər şeyi
goumlrəndir və hər şeyi biləndirrdquo
Biliyin qiymətləndirilməsinin bir oumllccediluumlluuml modelinə
goumlrə beşballıq qiymətləndirmə şkalası beş hissəyə boumlluumlnuumlr
və uyğun rəqəmlərlə işarə olunur Hər tələbə uumlccediluumln bu
şkalanı ldquobilirrdquo və ldquobilmirrdquo adlı iki hissəyə boumllmək olar
Misal uumlccediluumln 4 (doumlrd) qiyməti ilə təhsil alan uumlccediluumln ldquo4rdquo
rəqəmindən soldakı hissəni ldquobilirrdquo sağdakı hissəni isə
ldquobilmirrdquo adlandıraq və bu hissələrin uzunluğunu şəkil 1-
ə uyğun olaraq Ld və Lb kimi işarə edək
Burada ldquobilirrdquo hissəsinin ldquobilmirrdquo hissəsinə nisbəti
(yəni Ld Lb ) keyfiyyət faktoru K-dır ldquoBilirrdquo hissəsinin
uzunluğu (Ld) beşballıq şkalanın balları və keyfiyyət fak-
toru K-nın uyğun qiymətləri Cədvəl 1 -də goumlstərilmişdir
32
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ld-nin nisbi qiyməti 0 -
100 arasında dəyişir Beş qiymətinə uyğun mənim-
səmə bilmənin ən yuumlksək ndash muumltləq səviyyəsidir Ancaq
ldquo3rdquo qiymətinə uyğun gələn mənimsəmə 60 -dir Bu
noumlqtə uumlccediluumln ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 3 ldquobilmirrdquo his-
səsinin uzunluğu isə 2 (5-3)-dir Onda bu mənimsəməyə
uyğun gələn keyfiyyət faktorunun qiyməti K = Ld Lb
=32=15 olar Şkalanın 4 qiymətinə uyğun mənimsəmə ndash
80 -dir Yəni tələbə zəruri biliyin 80 -ni bilir 20 -ni
isə bilmir Bu noumlqtə uumlccediluumln ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 4
ldquobilmirrdquo hissəsinin uzunluğu Lb (5-4 ) =1-dir Bu noumlqtəyə
uyğun gələn keyfiyyət faktorunın qiyməti 4 1 = 4
olar Əgər ldquobilirrdquo hissəsinin Ld uzunluğu 475 ldquobilmirrdquo
hissəsinin Lb uzunluğu isə 025 olarsa onda bu halda
K=19 olar Bu səviyyə arzu olunan orta bilik səviyyəsidir
Cədvəl 1
Nisbi mənimsəməLd 20 40 60 80 90 95 98 99 100
5 ballıq şkala
0 1 2 3 4 45 475 49 495 5
Keyfiyyət faktoru K
0 025 067 15 4 9 19 49 99
33
ldquoBilirrdquo hissəsinin uzunluğu 49 olduğu halda bilmir
hissəsinin uzunluğu 01 olur Bu halda K-nın qiyməti 49-
a bərabər olar Ali təhsil ocaqlarında belə bilik nuumlmayiş
etdirən tələbələrə fərqlənmə diplomu verilir
Əgər ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 495 ldquobilmirrdquo his-
səsinin uzunluğu isə 005 olarsa onda keyfiyyət faktoru
495 005 = 99 olar Başqa soumlzlə soruşulan 100 sualdan 99-
nu bilir birini isə bilmir Yəqin ki K-nın bu qiyməti daha
yuumlksək bilik səviyyəsinə uyğundur Hesab etmək olar ki
bu bilik səviyyəsi alimlik səviyyəsinə uyğun gələn bilik
səviyyəsidir
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi ldquobilirrdquo hissəsinin uzun-
luğu artdıqca ldquobilmirrdquo hissəsinin uzunluğu azalır və
keyfiyyət faktorunun qiyməti isə artır Aydındır ki dahi
alimlər və foumlvqəlinsanlar uumlccediluumln K-nın qiyməti daha boumlyuumlk
rəqəmlərlə ifadə olunur
Bu deyilənlərdən ictimai əhəmiyyəti boumlyuumlk olan bir
suala da cavab tapmaq muumlmkuumlnduumlr Yuxarıda qeyd edildi
ki K faktoru bildiyimizin bilmədiyimizə olan nisbətidir
Ld-nin qiyməti 5-ə yaxınlaşdıqca (muumltləq səviyyəyə) Lb -
nin qiyməti (kəsrin məxrəci) sıfıra yaxınlaşır Bu halda K-
nın qiyməti sonsuzluğa yaxınlaşar Bəs onda K = infin uyğun
gələn biliyə kim malikdir Hansı zatın biliyində quumlsur
yoxdur Kim muumltləq biliyə (Ld = 5) malikdir Kimin
34
biliyində qıtlıq yoxdur Hər şeyi bilən hər şeyi goumlrən
kimdir
Bu suala cavab vermək uumlccediluumln ldquoQurani-Kərimrdquoə
muumlraciət edək ldquoƏgər yer uumlzuumlndəki buumltuumln ağaclar qələm
buumltuumln dənizlər muumlrəkkəb olsa sonra yeddi dəniz də buna əlavə
olunsa yenə Allahın kəlamları tuumlkənməz Allah ndash yenilməz
quumldrət və hikmət sahibidirrdquo(3127)
ldquoLoğmanrdquo surəsinin bu ayəsində məhz Allahın malik
olduğu bilik səviyyəsinə işarə edilir Demək K =
infin Allahın malik olduğu bilik səviyyəsidir İlk baxışda
sadə goumlruumlnsə də məsələni dərindən analiz edəndə
maraqlı vəziyyətlə qarşılaşırıq Riyaziyyatdan məlumdur
ki sıfırdan fərqli ədədi sıfıra boumllmək olmaz Onda
buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki muumltləq biliyə
ccedilatmaq qeyri-muumlmkuumlnduumlr Allah bizim bildiklərimizdən
kənardadır yəni O laməkandır
Peyğəmbərlərin malik olduğu bilik səviyyəsi ccedilox
yuumlksəkdir və oumllccediluumlləndir ancaq sonsuz deyil Peyğəm-
bərlərdən az bilik səviyyəsinə foumlvqəlinsanlar dahi alimlər
malikdirlər Bu səviyyələrə uyğun gələn K-nın qiyməti
ccedilox ehtimal ki yuumlzlərlə və minlərə oumllccediluumllər K =
0 səviyyəsinə uyğun bilik səviyyəsi yəqin ki şuumlursuz
fəaliyyət goumlstərən ibtidai insanların və ya duumlnyaya təzə
goumlz accedilan koumlrpənindir
35
Cədvəldən goumlruumlnuumlr ki mənimsəmə 0 ilə1 arasında
keyfiyyət faktoru 0 ilə infin arasında dəyişir İslamın
fundamental muumlddəalarından biri ldquo Allahdan başqa Allah
yoxdurrdquo ( Lā ʾilāha ʾillā l-Lāh)raquo ndash postulatıdır Bu postulatı
rəqəmlərlə də ifadə etmək muumlmkuumlnduumlr ldquoAllah yoxdurrdquo
şərti a və ya K = 0 olanda oumldənilir Allahın varlığı şərti
isə а =1 və ya К = infin olanda oumldənilir Bu muumlhakimə də
riyazi isbatı təsdiqləyir
Dahi alim Fred Hoyle goumlrə ldquoHəyatın oumlz-oumlzuumlnə yaran-
masının ehtimalı qasırğanın zir-zibildən Боинг-747
yaratmaq ehtimalına bərabərdirrdquo Bu fikir dolayısı ilə Ya-
radanın varlığını təsdiq edir Zamanəmizin dahi fiziki
Stefan Hovkinqə goumlrə elm dini inkar etmir sadəcə alternativ
təklif edir Ancaq ldquoNaturerdquo 5 jurnalının yazdığına goumlrə
ABŞ-da dahi alimlərin cəmi 7 faizi Allahın varlığına
inandığı halda sadə alimlər arasında inaclıların sayı
təqribən 40-dir Jurnalın yazdığına goumlrə təhsil səviyyəsi
artdıqca inaclıların sayı azalır
Sonda qeyd edim ki hər il Templton Fondu
tərəfindən mənəvi həyatla bağlı aparılan tədqiqat
uğurlarına və kəşfə goumlrə 1972 -ci ildən Templton muumlkafatı
təsis edilmişdir 2008 -ci ildə polşalı fizik və katolik din
xadimi prof Michał Heller Allahın varlığının riyazi
isbatına goumlrə 1 600 000 $ dəyərində Templton muumlkafatına
5 httpwwwskeptiknetismsci_godhtm
36
layiq goumlruumllmuumlşduumlr Bu muumlkafata 2011-ci ildə kosmoloq və
astrofizik Martin Con Ris layiq goumlruumllmuumlşduumlr
PS Allahın varlığı ilə bağlı yazdığım məqalə ilə bağlı
rus alimlərinin rəyləri ilə tanış olmaq istəyənlər aşağıdakı
internet uumlnvanına httpeconfraeruarticle5677 baxa
bilərlər Bu rəylərdən bir neccediləsini oxuculara təqdim
edirəm
Анисимов Владимир Петрович (26 декабря 2010)
Уважаемый коллега блестяще математически
аргументировал существование Бога но почему то
пессимистически агрессивно резюмировал свое
умозаключение по отношению к своим собратьям по
гуманитарному цеху ndash философам () Видимо ува-
жаемый академик почему то не принимает механизм
этого самосовершенствования человека ( от доцента к
профессору и академику) суть которого выражается в
способности порождать новые гипотезы в добыче новых
для человечества знаний (как исследования) А гипотезы
рождаются на основе интуиции человека ndash эмо-
ционального интеллекта позволяющего проверять и
рационализировать новые модели обустройства внеш-
него окружающего мира Мы к сожалению так увле-
чены познанием внешнего мира что напрочь забываем о
том что внутренний мир человека столь же богат как
иокружающий нас Космос
37
Ивентьев Сергей Иванович (23 августа 2011)
Считаю что работа требует наивысших оценок
Математические формулы существенно сблизили гуман-
итарную науку (математику) с религией Аналогичная
ситуация происходит и с другими отраслями науки Наг-
лядным примером может послужить юридическая
наука (смИвентьев СИ Триединство прав человека
религия наука и моральЦерковь в истории и культуре
России сборник материалов Международной научной
конференции Киров (Вятка) 22-23 октября 2010г ndash
Киров
Изд-во ВятГГУ 2010 с388-389
httpzhurnallibrueditorsiiwentxew_s_i)Безуслов
ночто критический комментарий уважаемого Влади-
мира Петровича Анисимова говорит нам о том что есть
над чем нам ещё работать
38
DUumlZGUumlN QƏRARLARIN QƏBULU
Duumlzluumlyə gedən yol bir səhvə gedən yol mindir
JJRusso
XX əsrdə bəşəriyyət yuumlksək tərəqqiyə nail olsa da mənfi
təzahuumlrlər də ccedilox olmuşdur Kifayətdir ki duumlnya muumlha-
ribələrində həlak olmuş milyonlarla insanı yada salaq İndinin
oumlzuumlndə də iqtisadiyyat və mədəniyyət arasında harmoniya
pozulmuş narkomaniya insan silah alveri və digər mənfur
hərəkətlər geniş yayılmışdır Həyatımızın bir ccedilox sahələrində
mafiya oumlz amansız hərəkətləri ilə fəaliyyət goumlstərir Bir ccedilox
oumllkələrdə varlı insanların canguumldənlərindən sanballı ordu
duumlzəltmək olarBMT Baş katibinin muumlavini qurumun Nar-
kotiklərlə və Cinayətkarlıqla Muumlbarizə İdarəsinin icraccedilı
direktoru Yuri Fedotova goumlrə kriminal biznesin illik gəliri 21
tril USD təşkil edir ki bu da onu duumlnyanın 20 ən guumlcluuml
iqtisadiyyatının birinə ccedilevirir Buumltuumln bu quumlsurların və
kataklizmlərin koumlkuumlndə muumlxtəlif səviyyələrdə qəbul olunmuş
səhv qərarlar durur Hər bir səhv qərar noumlvbəti neqativ
hadisənin toumlrəməsinə səbəb olur Yuumlksək səviyyədə qəbul
olunmuş səhv qərarlar Planetdə nizamı pozur Firavanlıq isə
nizama bağlıdır
Bu paraqrafda yeni metodologiya ilə səhv qərarlar
toumlrəməsinin elmi səbəbi araşdırılır
Duumlstur (1)-in hər tərəfini Lb -yə boumllsək və Ld Lb
nisbətinin K olduğunu nəzərə alsaq aşağıdakı ifadəni
alarıq
Lo Lb = K +1
39
Lb Lo nisbətinin h olduğunu nəzərə alsaq bu
duumlsturu aşağıdakı kimi yazmaq olar
h = 1 (K +1) (5)
Duumlstuumlr (5)-ə goumlrə keyfiyyət faktoru K artdıqca biliyin
nisbi qıtlığı ndash h azalır Belə ki K = infin olanda h=0 K= 0
olanda h = 1 olur Birinci hal tam şuumlurluluq və savadlılıq
ikinci hal isə tam instinkt (savadsızlıq) halına uyğundur
Bilik qıtlığının keyfiyyət faktoru K-dan asılılığı şəkil 4-də
goumlstərilmişdir Absis oxunda K faktoru ordinat oxunda
isə bilik qıtlığı ndash h goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki K
gt 30-dan ccedilox olanda h-ın qiymətində doyma halı başlayır
və noumlqtələr absis oxunun uumlzərində duumlzuumlluumlr Aydındır ki
bilik qıtlığı şəraitində qəbul olunan qərarların xətası ccedilox
bilikli adamların qəbul etdiyi qərarların xətası isə az olar
Bu nəticənin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki o qəbul
olunan qərarların xətası ilə bilik qıtlığı arasında muumlnasibət
yaratmağa imkan verir Bu muumlnasibəti aşağıdakı şəkildə
yazmaq olar
∆Q =c h (6)
Burada ∆Q qəbul edilmiş qərarın xətası olub muumltləq
duumlz qərar ilə cari qərarın fərqinə bərabərdir c ndash sabitdir
Bilik qıtlığı h = Lb L0 olduğundan (6)-nı aşağıdakı şəkildə
yazmaq olar
∆Q =c1 Lb (61)
40
Burada c1 də sabitdir
∆Q = 0 olanda qəbul edilmiş qərar muumltləq duumlz qərara
bərabərdir Buradan əldə etdiyimiz vacib nəticə ondan
ibarətdir ki muumltləq duumlz qərar qəbul etmək uumlccediluumln bilik
qıtlığı sıfıra bərabər olmalıdır Belə qərarı ancaq cənab
Haqq qəbul edə bilər
Bilik qıtlığı h sıfır ilə vahid arasında kəsilməz
dəyişdiyi uumlccediluumln istənilən məsələnin sonsuz həlli var Bu
həllər arasında biri duumlz bəziləri kvazi duumlz qalanları səhv
qərarlardır Bu nəticə J Russonun epiqrafa ccedilıxarılmış
fikrinin riyazi ifadəsidir Yeri gəlmişkən burada Eduard
Dalberqin ldquoSizin hər bir qərarınız səhvdirrdquo fikrinə diqqət
yetirsək bu qənaətə gələrik ki insani qərarların hamısı bu
və ya başqa dərəcədə səhvdir
Peyğəmbərlər də min illərin sınağından ccedilıxan qərar-
lar qəbul edə bilmişlər Foumlvqəlinsanlar da uzun zaman
uumlccediluumln doğru olan qərarlar qəbul edə biliblər Muumldrik
insanların qərarının xətası az cahil insanların qəbul
etdikləri qərarların xətası ccedilox olar Deyilənlərdən belə
nəticə ccedilıxarmaq olar
41
Şəkil 4 Bilik qıtlığının K faktorundan asılılığı
ardıcıl duumlzguumln qərarlar qəbul etməklə insanlar şəx-
siyyətə doumlvlətlər isə quumldrətli doumlvlətə ccedilevrilir Burada bir
məsələyə də toxunmaq yerinə duumlşər Təhsilin məqsədi
hədəfi fəlsəfəsi ilə bağlı bəzi suallara ldquoTəhsilimiz duumlnən
bu guumln sabahrdquo 6 kitabında qismən cavab verilmişdir
Yuxarıda deyilənlərin işığında təhsilin əsas məqsədi nədir
ndash sualına cavab verməyə cəhd edilsə onların iccedilərisində
hədəfin 8-ci 9-cu həlqələrini vuran cavablar ccedilox olar Hər
doumlvlət təhsilini oumlzuuml başa duumlşduumlyuuml səviyyədə
qurduğundan nəticədə doumlvlətlərdə həyat səviyyələri də
muumlxtəlifdir Bəs hədəfin 10-cu həlqəsini vuran cavab
nədir
Duumlşuumlnuumlrəm ki bu suala belə cavab vermək olar
təhsilin əsas məqsədi gənclərə duumlzguumln qərarlar qəbul
etmək sənətini oumlyrətməkdir
6 Əsgərov ŞQ Təhsilimiz duumlnən bu guumln sabah Bakı 2003 280 səh
0
02
04
06
08
1
12
0 20 40 60 80
h
K
hzh
khh
ahh
hh
42
Tarix səhv qərarlarla zəngindir Bəşəriyyətin inki-
şafında muumlşahidə edilən quumlsurların ccediloxu səhv qərarların
nəticəsidir Buumltuumln muumlharibələr səhv qərarlardan touml-
rəyibdir Qeyri-professional məmurların qəbul etdiyi
qərarların əksəriyyəti səhvdir Bu səbəbdən də sahibkar-
lar iş adamları savadlı gəncləri işə goumltuumlrməyi həmişə diq-
qətdə saxlayırlar ki onlar guumlndəlik fəaliyyətlərində
nisbətən duumlzguumln qərarlar qəbul etsinlər
Şəhərimizlə bağlı bir-iki misal ccediləkmək istəyirəm
Hesab edirəm ki Bakıda tıxacların yaranmasının əsas
səbəblərindən biri tramvay və trolleybus xətlərinin soumlkuumllməsi ilə
bağlı qəbul edilmiş səhv qərardır Ccediluumlnki bu xətlər Bakını
kənddən fərqləndirən və boumlyuumlk şəhərlərə məxsus atributlar idi
Beləliklə guumlnuuml -guumlndən goumlzəlləşən Bakı ictimai nəqliyyatı zəif
ldquoboumlyuumlk kəndərdquo ccedilevrildi Hər kəs uşağı bağccedilaya və ya məktəbə
aparan da işə və idmana gedən də şəxsi maşın və ya taksidən
istifadə etmək məcburiyyətində qaldı Şəhər maşınla doldu Min
nəfər əhaliyə duumlşən maşın sayına goumlrə yəqin ki şəhərimiz
regionda oumln sıradadır Bakıda velosiped yoluna boumlyuumlk ehtiyac
duyulur
Digər bir misal Hesab edirəm ki pul sikkələrimizə Azər-
baycanın buguumlnkuuml xəritəsini vurmaq duumlzguumln deyil Heraldika-
dan xəbəri olan hər kəs deyə bilər ki bu bizdən ccedilox ermənilərin
mənafeyinə uyğun qərarın nəticəsidir İstərdim ki bu
fikirlərdə mən səhv etmiş olaydım
43
Yuumlz illərdir torpaqlarımızı itirə-itirə (Goumlyccedilə Zən-
gəzur Borccedilalı Dərələyəz) gələcəyə doğru gedirik Bu
meyilin qarşısını ancaq guumlcluuml təhsillə almaq muumlmkuumlnduumlr
Gənclərimiz gələcəkdə ağlagəlməz hadisələrin iccedilərisindən
duumlzguumln qərarlar qəbul etməklə keccedilə bilərlər və nəticədə
torpaq itirməzlər Bu yerdə Şarl de Qollun ldquoyaxşı plan
tutan yox az səhv edən qalib gəlirrdquo fikri yada duumlşuumlr
Sonda bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm Ayrıca
goumltuumlruumllmuumlş bir oumllkədə hakimiyyətlərin bir- birini əvəz
etməsinin əsas səbəbi olaraq səhv qərarların cəmini
goumltuumlrmək olar Belə ki bu cəm muumləyyən bir kritik həddən
ccedilox olarsa onda koumlhnə hakimiyyət yenisi ilə əvəz olunar
Bəşəriyyətdə buumltuumln qurucu proseslər duumlz qərarların
buumltuumln dağıdıcı proseslər isə səhv qərarların nəticəsidir
Allah bizi səhv qərarlardan qorusun Amin
Bir neccedilə dəyərli kəlamdan da istifadə etməklə bu pa-
raqrafa noumlqtə qoymaq istəyirəm
Səhvlərimi mənə goumlstərəndən Allah razı qalsın
Həzrəti Oumlmər
Yeni qərarlar qəbul etməyənləri yeni problemlər
goumlzləyir Ccediluumlnki zaman boumlyuumlk novatordurrdquo F
Bekon
İNSAN POTENSİALININ İNKİŞAF
İNDEKSİ
44
Məhbub uumll Həq 22 fevral
1934-cuuml ildə Kəşmirdə
anadan olmuşdur 16 iyun
1998-ci ildə ABŞ-da vəfat
etmişdir
Kəraccedili Universitetinin iqtisad uumlzrə
professoru Məhbub uumll Həq insan inkişafı
nəzəriyyəsinin yardıcısı və BMT-nin
İnsan İnkişafı Məruzəsinin banisidir
1989-cu ildə BMT-nin xuumlsusi məsləhətccedilisi
olmuş (1989-1995) və insan inkişafı ilə
bağlı BMT-nin ilk Məruzəsini hazırlayan
alimlərdən ibarət beynəlxalq qrupa
rəhbərlik etmişdir
Doktor Həq muumlxtəlif oumllkələrin insan
inkişafını oumllccedilən və geniş istifadə edilən
goumlstəricinin ndash İnsan Potensialının İnkişaf
Proqramının yaradıcısıdır
Məhbub uumll Həqin yaratdığı İnqilabi
konsepsiyasından bəzi muumlddəlar
Aydın goumlruumlnəni goumlrmək bəzən
ccedilox ccedilətin olur Millətin həqiqi varı onun
xalqıdır
İqtisadi artım ndash ancaq insanların
seccedilim imkanlarını artıran vasitədir
İnsan inkişafı - firavanlığın
yaxşılaşması və seccedilim imkanı prosesinin
genişlənməsidir
İnkişafın son məqsədi ndash insanların firavanlığıdır
Məhbub uumll Həq
Son iyirmi ildə insan potensialı və insan faktoru
anlayışlarından geniş istifadə edilir Belə ki 1990-cı ildən
bəri BMT-nin İnkişaf Proqramı (BMT İP) tərəfindən
45
hazırlanan hesabatlarda insan potensialının inkişafı diq-
qət mərkəzindədir Hər il duumlnya doumlvlətlərinin reytinqi
İnsan Potensialının İnkişaf İndeksinə (İPİİ) goumlrə muumləyyən
edilir Bu indeks qlobal goumlstərici olub doumlvlətlərin inki-
şafını muumlqayisə etməyə imkan verir
Məhbub uumll Həq ilk dəfə milli inkişafın makroiqtisadi
goumlstəricilərinin qiymətləndirilməsinə bir alternativ olaraq
bu indeksi təklif etmişdir Bu indeks inkişafa ccedilox həssas
olub orta inkişaf səviyyəsini təyin edən insan
potensialının inkişafının əsas goumlstəricilərini (təhsil uzun-
oumlmuumlrluumlluumlk və ləyaqətli həyat səviyyəsi) nəzərə alan in-
dekslərin cəmindən ibarətdir
Misal uumlccediluumln BMT tərəfindən 2010-cu ildə ccedilap olunan
Məruzənin7 143 ndash 147-ci səhifələrində 169 doumlvlətin İPİİ-yə
goumlrə reytinqi Əlavə 1-in 3-cuuml suumltununda goumlstərilmişdir
İndeksin qiyməti sıfırla vahid arasında dəyişir Yuumlksək
həyat səviyyəsini təmin etmiş doumlvlətlər uumlccediluumln bu indeks 1-
ə inkişafı ccedilox zəif doumlvlətlər uumlccediluumln bu indeksin qiyməti
sıfıra yaxındır 2010-cu il təqdimatında birinci yerdə Nor-
veccedil axırıncı yerdə isə Zimbabve durur Azərbaycan 2010-
cu ilin hesabatında 2005-ci illə muumlqayisədə 34 pillə
yuumlksələrək 169 oumllkə arasında İnsan İnkişafı İndeksinə goumlrə
101-ci yerdən 67-ci yerə qalxmışdır
Doumlvlətlərin reytinqlərini muumləyyən edərkən praktik
7 Доклад о развитии человека 2010 Издательство laquoВесь Мирraquo 2010
46
olaraq oumllkə əhalisinin həyat şəraitinin buumltuumln goumlstəriciləri
nəzərə alınır təhsil səviyyəsi səhiyyənin vəziyyəti
uzunoumlmuumlrluumlluumlk doğum və oumlluumlm səviyyələri adam-ba-
şına duumlşən UumlDM istehlak qiyməti indeksi mobil telefon
və internet əlaqəsi iccedilməli suyun keyfiyyəti enerji
təminatı meşələrin sahəsi ətraf muumlhitin vəziyyəti insan
huumlquqları sahəsində vəziyyət gender bərabərliyi cinayət-
karlığın səviyyəsi işsizliyin səviyyəsi və s Bu goumlstəriciləri
inkişaf etmiş doumlvlətlər ciddi nəzarətdə saxlayır digər
doumlvlətlər isə lazımınca diqqət yetirmirlər
laquoДоклад о развитии человека 2010raquo kitabındakı sıra
noumlmrəsi ilə ccedilap olunmuş bəzi doumlvlətlərin İPİİ qiymətləri
Cədvəl 2-nin 3-cuuml suumltununda a hərfi ilə goumlstərilmişdir
Planetimizdə a=1 olan oumllkə yoxdur və yəqin ki də ol-
mayacaq Bunu məlum ldquoHəqiqətə ardıcıl surətdə yaxın-
laşmaq olar amma muumltləq həqiqətə ccedilatmaq muumlmkuumln
deyilrdquo fikri də təsdiqləyir və prof SXəlilovun 8 xuumllasə
məqaləsində qeyd edildiyi kimi belə hallarda ldquovahidə
yaxınlaşmaq olar amma ccedilatmaq muumlmkuumln deyilrdquo Səmavi
kitabların məlumatlarına goumlrə a=1 şərti cənnətəbənzər
oumllkələr uumlccediluumln oumldənilər Goumlruumlnduumlyuuml kimi birinci uumlccedil yeri
tutan oumllkələr uumlccediluumln a-nın qiyməti 09-dan boumlyuumlkduumlr
8S Xəlilov Riyyaziyat və elm fəlsəfi muumlstəvidə necə goumlruumlşuumlr Fəlsəfə və
sosial-siyasi elmlər 2 2011 səh 61
47
Demək Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyanı kvazi-
cənnət oumllkələr saymaq olar İnkişaf etməkdə olan oumllkələrə
misal olaraq cədvəldə 65 ndash 67-ci yerləri boumlluumlş-duumlrən
(Rusiya Federasiyası Qazaxıstan Azərbaycan ) oumllkələri
goumlstərmək olar Bu oumllkələr uumlccediluumln a qiyməti 0710 ilə 0720
arasında dəyişir və inkişaf etmiş oumllkələr sırasına yaxın-
laşırlar Cədvəldə 167ndash169-cu yerləri boumlluumlşduumlrən oumllkələr
(Nigeriya Konqo Zimbabve) uumlccediluumln a əmsalının qiyməti
0261 ilə 0140 arasında dəyişir Bu oumllkələrdə həyat şəraiti
ccedilox aşağıdır Misal uumlccediluumln Zimbabve oumlz əhalisi uumlccediluumln
Norveccedilin yaratdığı şəraitin yalnız 14-ni yarada bil-
mişdir
Qeyd etmək lazımdır ki BMT İnkişaf Proqramının
doumlrd səhifəlik cədvəli (baxƏlavə 1) buumltuumln digər cədvəllər
kimi az informativ quru və ruhsuzdur Bu məlumatları
daha canlı şəklə salmaq uumlccediluumln yeni metodologiya lazımdır
Belə bir metodologiya biliyin qiymətləndirilməsi zamanı
istifadə edilmiş K meyarı əsasında hazırlanmışdır Burada
da bu meyardan istifadə edilmişdir Bu halda K faktoru
əldə olunan nailiyyətin ldquonailiyyət qıtlığınardquo olan nisbətini
ifadə edir Bu meyardan istifadə edib doumlvlətləri inkişaf
səviyyəsinə goumlrə sıraya duumlzmək muumlmkuumlnduumlr K
faktorunun muumlxtəlif oumllkələr uumlccediluumln hesablanmış qiyməti
Cədvəl 2 və Əlavə 1-in 4-cuuml suumltunlarında goumlstərilmişdir
Cədvəl 2
48
1 2 3 4
Oumllkələr a K
1 Norveccedil 0938 151
2 Avstraliya 0937 149
3 Yeni Zelandiya 0907 970
65 RF 0719 260
66 Qazaxıstan 0714 250
67 Azərbaycan 0713 248
167 Nigeriya 0261 035
168 Konqo 0239 031
169 Zimbabve 0140 016
BMT tərəfindən hesablanmış a-nın (İPİİ) K-dan
asılılığını qurmaqla duumlnya doumlvlətlərinin bir-birinə nə-
zərən inkişafını daha canlı və ruhlu səkildə təqdim etmək
muumlmkuumlnduumlr Bir sıra doumlvlətlər uumlccediluumln belə bir asılılıq şəkil
5 (a və b)-də goumlstərilmişdir
Şəkillərin absis oxunda K faktoru (şəkil 5a) və ya
onun loqarifması (şəkil 5b) ordinat oxunda İPİİ başqa
soumlzlə həyat səviyyəsinin parametri a goumlstərilmişdir Mə-
lumdur ki statistik rəqəmlər (a=İPİİ və ya K) toplumun
inkişaf səviyyəsini dəqiq goumlstərə bilir ancaq fərdin səviy-
yəsini əks etdirə bilmir Toplumda insan potensialının in-
kişaf indeksi ilə fərdin inkişaf indeksi arasında əlaqəni
aşağıdakı kimi yazmaq muumlmkuumlnduumlr
49
a = a1Y1 + a2Y2 + a3Y3 + = sum ai Yi
Şəkil 5a Bəzi oumllkələrin reytinqinin K-dan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin reytinqi goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ (4) Niderland
(7) İsveccedil (9) Yaponiya (11) İsrail (15) İslandiya (17) İtaliya (23)
Boumlyuumlk Britaniya (26) Ccedilexiya (28) BƏƏ (32) Ccedilernoqoriya (49) RF
(65) Qazaxıstan (66) Azərbaycan (67) Guumlrcuumlstan (74) Tuumlrkiyə
(83) Ekvatorial Qvineya (117) Banqladeş (129) Liberiya (162)
Burada andashtoplumda insan potensialının inkişaf in-
deksi ai ndash toplum daxilində fərdin potensialının inkişaf
indeksidir Yi ndashtoplum daxilində fərdin olma ehtimalıdır
Qrafiklərdən goumlruumlnduumlyuuml kimi muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln
50
İPİİ-nin qiyməti K-dan asılılığı monoton dəyişir Doumlv-
lətlərin reytinqlərinin cədvəl təqdimatı ilə muumlqayisədə
qrafik təqdimatının uumlstuumlnluumlyuuml aydın goumlruumlnuumlr Bir tuumlrk
misalında deyilir ldquoMeşəni goumlrən ağacı ağacı goumlrən meşəni
goumlrməzrdquo Reytinqlərin cədvəl təqdimatında da belədir
Cədvəldə oumllkəni goumlrən cədvəli cədvəli goumlrən oumllkəni goumlrə
bilmir Ancaq qrafik təqdimatında həm oumllkə həm də onun
qrafikdə yeri goumlruumlnuumlr
Şəkil 5a-dan aydın goumlruumlnuumlr ki duumlnya doumlvlətləri
inkişaf səviyyəsinə goumlrə aydın şəkildə uumlccedil qrupa (BMT
sənədlərində duumlnya doumlvlətləri 3 yox 4 qrupa) boumlluumlnuumlrlər
Birinci qrup oumllkələr ccedilox inkişaf etmiş oumllkələrdir və bu
oumllkələr uumlccediluumln a (K) asılılığı zəifdir K artdıqca a tədricən
vahidə yaxınlaşır Bu qrup oumllkələrdə K gt 5-dir və 28
doumlvləti əhatə edir İnkişaf etməkdə olan II qrup oumllkələri
uumlccediluumln K-nın qiyməti 2 ilə 5 arasında dəyişir Bu qrup
oumllkələrə 59 doumlvlət daxildir Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələr uumlccediluumln K
qiyməti 02 ilə 2 arasında dəyişir və a (K) asılılığı quumlv-
vətlidir Bu oumllkələr zəif inkişaf etmiş oumllkələrdir Bu
oumllkələrə misal olaraq Zimbabveni Nigeriya və Konqonu
51
Şəkil 5b Oumllkələrin reytinqinin K-nın loqarifmasın-
dan asılılığı (BMT 2010)
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin reytinqi goumlstərilmişdir
Norveccedil (1) Ccedilexiya (28) Uruqvay (52) Azərbaycan (67)
Qvatemala (116)Sudan (154) Niger (167) Zimbabve (169)
goumlstərmək olar Bu qrup oumllkələrə 82 doumlvlət daxildir Zim-
babve uumlccediluumln K = 016-dır Bu oumllkənin əldə etdiyi nailiyyət
etməli olduğunun 16-ni təşkil edir Təəssuumlf hissi ilə
qeyd etmək lazımdır ki bu oumllkədə Cəhənnəmin əlamətləri
kifayət qədərdir
Duumlnya doumlvlətlərinin reytinqlərinin K faktorundan
asılılığı şəkil 5b-də yarımloqarifmik masştabda goumlstəril-
mişdir K-nın qiyməti 016 (Zimbabve) ilə 151 (Norveccedil)
arasında dəyişir K-nın geniş diapazonda dəyişməsi onu
52
goumlstərir ki duumlnya doumlvlətlərində insanların yaşam tərzi ccedilox
muumlxtəlifdir Kimisi ləyaqətli həyat şəraitini təmin də
bilmiş kimi isə səfalət iccedilərisində yaşayır Monteskuumlnuumln
ldquohər bir xalq oumlz taleyinə layiqdirrdquo ifadəsi bu mənzərəni
dəqiq ifadə edir
Bu oumllkələr muumlxtəlif quruluşlarda yaşayırlar Bu prob-
lemlə bağlı suallara Frensis Fukuyama ldquoTarixin sonu və
axırıncı İnsanrdquo əsərində aydınlıq gətirmişdir FFuku-
yamaya goumlrə idarəetmə sistemi kimi liberal demokratiya
moumlvzusunun legitimliyi ilə bağlı son illərdə goumlruumlnməmiş
bir konsensus yaran-mışdır Bu konsensus bir-biri ilə
rəqabətdə olan ideo-logiyalar (monarxiya faşizm və
sonuncu kommunizm) məğlub olduqca guumlclənir Bundan
əlavə Fukuyama təkid edir ki ola bilsin liberal demokratiya
bəşəriyyətin ideoloji təkamuumlluumlnuumln son məntəqəsidir və
insan cəmiyyətinin axırıncı idarəetmə forması kimi
ldquotarixin sonudurrdquo Bu isə o deməkdir ki əgər əvvəlki
idarəetmə formaları duumlzəldilməsi muumlmkuumln olmayan
deffektlərlə və irrasionalizmlə xarakterizə edilirdilərsə
liberal demokratiya bu cuumlr daxili fundamental ziddiy-
yətlərdən kənardır
Liberal demokratik doumlvlətlərdə də ədalətsizlik və so-
sial problemlər var Ancaq bu problemlər Fukuyamaya
goumlrə liberal-demokratik prinsiplərin tam reallaşma-
masından toumlrəyir Bunun nəticəsində hansısa muumlasir
53
doumlvlətlər stabil liberal demokratik səviyyəyə ccedilatmaqda
uğursuzluqla qarşılaşa bilər digərləri isə idarəetmənin
primitiv teokratik və ya hərbi diktatura formasına qayıda
bilər Ancaq liberal demokratiyanın idealını əvəzləmək
muumlmkuumln deyil
Tarixin son məntəqəsi bu kitabda şərti olaraq
ldquoAllahabadrdquo adlandırılmışdır Yuxarıda qeyd edildiyi
kimi bu məntəqədə idarəetmə liberal-demokratik prin-
siplər əsasında aparılır Demək bəşəriyyət liberal-de-
mokratik prinsiplər əsasında Allahabada tərəf gedir
İPİİ və faktor K artdıqca insani muumlnasibətlərdə yeni
intonasiyalar yeni mədəniyyət nuumlmunələri yaranır İna-
nıram ki bir necə ildən sonra erməni qəsbkarları oumlz
hərəkətlərinin xəcalətini ccediləkəcəklər və torpaqlarımızı
azad edəcəklər
54
MƏNAFELƏRİN MUumlBARİZƏSİ
Allaha ccedilox şuumlkuumlr olsun ki mən vətənimi onun marağına
goumlrə sevmişəm oumlz marağıma goumlrə yox
P Ccediladayev
Duumlnya oumllkələrinin makroiqtisadi goumlstəricilərinə diq-
qət yetirsək goumlrərik ki bu goumlstəricilərin qərarlaşmasında
həlledici rolu toplum daxilində mənafelərin muumlbarizəsi
oynayır Başqa soumlzlə desək inkişaf ictimai mənafe ilə şəxsi
mənafenin muumlbarizəsindən və ikincinin uumlstuumlnluumlyuuml
zamanı baş verir Yuxarıda qeyd edildi ki K ndash ictimai
mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətini xarakterizə edir və K
artdıqca ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artır
Ccediluumlnki duumlnya belə qurulub və Allah belə istəyir Allah
insanı yaradarkən onu da başqa canlılar kimi oumlzuumlnuuml-
muumldafiə instinkti ilə təmin edib Başqa canlılardan fərqli
olaraq uumlstəlik insana şuumlur da verib Şəxsi mənafe
oumlzuumlnuumlqoruma instinktindən toumlrəyir
K vahiddən kiccedilik olanda şəxsi mənafe ictimai
mənafeni uumlstələyir K=1 olanda bu mənafelər bərabərdir
K=10 olanda ictimai mənafe şəxsi mənafedən 10 dəfə
ccediloxdur K = infin olanda ibtidai icma quruluşunda olduğu
kimi şəxsi mənafe sıradan ccedilıxır Amma ibtidai icmadan
fərqli olaraq şuumlur fəaliyyətə tam nəzarət edir
55
Mənafenin həyatda oynadığı rolu boumlyuumlk Mehmet
Akif Ersoy poetik şəkildə belə ifadə etmişdir
Aldanma insanların səmimiyyətinə
Mənfəətləri gəlir hər şeydən oumlncə
Vəd etməsəydi Allah Cənnəti
Ona belə etməzdi səcdə
Duumlnya doumlvlətlərinin həm makroiqtisadi goumlstəriciləri
həm əhalinin duumlşuumlncə tərzi həm də mədəni və mənəvi
səviyyələri bir - birindən xeyli fərqlidirlər Birinci qrup
oumllkələrində ictimai mənafe (Mi) şəxsi mənafedən (Mş) ccedilox-
ccedilox yuumlksəkdir Mi gtgt Mş Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrində şəxsi
mənafe (Mş) ictimai mənafedən (Mi) yuumlksəkdir İnkişaf
etməkdə olan ikinci qrup oumllkələrində qarışıq duumlşuumlncə (hər
bir məsələnin həllinə şəxsi və ictimai moumlvqedən yanaşma)
moumlvcuddur Birinci və uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrinin ictimai
şuumlurlarında goumlruumlnə bilən fərqi aşağıdakı kimi təsvir etmək
olar
I qrup duumlnya
oumllkələri III qrup duumlnya
oumllkələri
1 Mi gtgt Mş Mş gtgt Mi
2 Qanun şahdır Şah qanundur
3 Accedilıq cəmiyyət Qapalı cəmiyyət
4 Duumlşuumlncə demokratikdir Duumlşuumlncə totalitardır
56
Birinci qrup oumllkələrində ictimai nəzarət guumlcluumlduumlr və
kuumltləvi informasiya vasitələri 4-cuuml hakimiyyət hesab
edilir Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrində ictimai nəzarət yox
səviyyəsindədir Duumlnyanın 200 top universitetlərindən
(bax Əlavə 2) 184-uuml birinci qrup doumlvlətlərində 16 -sı isə
ikinci qrup doumlvlətlərində fəaliyyət goumlstərir Uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələrində normal universitet yoxdur
İdarəetmə ilə bağlı bir tuumlrk misalında deyilir ldquoDoumlvlət
ya elmlə ya da zuumllmlə idarə olunar al guumlluumlmlə ver guumlluumlmlə
idarə olunmazrdquo Bu kəlamın işığında şəkil 5-ə diqqət yetir-
sək goumlrərik ki ccedilox inkişaf etmiş oumllkələr elmlə uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələr ldquozuumllmlərdquo ikinci qrup oumllkələrin idarə edilməsində
qarışıq (həm demokratik həm də inzibati) uumlsuldan
istifadə edilir Bu səbəbdən də ən muumlrəkkəb idarəetmə II
qrup oumllkələrinə aiddir
Doumlvlətin idarə edilməsində məmurların rolunu alman
imperiyasının kansleri Otto Bismark belə ifadə etmişdir
ldquoPis qanunlarla və yaxşı məmurlarla oumllkəni idarə etmək
muumlmkuumlnduumlr Yox əgər məmur pisdirsə ən yaxşı qanunlar belə
koumlmək etməzrdquo Aydındır ki yaxşı məmur K-sı yuumlksək olan
pis məmur K-sı aşağı olan məmurdur
5 Elm və təhsil yuumlksəkdir Təhsil və elm zəifdir
6 İctimai nəzarət
yuumlksəkdir
İctimai nəzarət zəifdir
57
Birinci qrup doumlvlətlərə misal olaraq Norveccedil Avs-
traliya və Yeni Zelandiyanı goumlstərmək olar Buoumllkələr bu
duumlnyada Cənnət şəraitinin 90 -ni yarada bilmişlər9
Oumllkələrin real həyat şəraitini və qrafiklərdəki yerlərini
araşdırarkən belə qənaətə gəlmək olar ki K ge 5 olan
doumlvlətlərdə əhalinin (həm idarəedənlərin həm də
idarəolunanların) duumlşuumlncə tərzi K le 1 olan doumlvlətlərin
əhalisinin duumlşuumlncə tərzindən qat-qat kamildir Nisbətən
saf duumlşuumlncə tərzi K ge 5 olan doumlvlətlərdə aparıcıdır və bu
səbəbdən də ictimai maraq şəxsi mənafeni uumlstələyir Bu
oumllkələrdə KİV-ə qarşı qoyulan tələb təqribən belədir ldquoDuumlz
danış nə qədər bacarırsan duumlz danış səndən goumlzləniləndən də
artıq duumlz danış Amma duumlzluumlyuuml axıra kimi deməyə bilərsənrdquo
Əksinə K le 1 olan doumlvlətlərdə duumlşuumlncə qeyri-
kamildir və bu səbəbdən də şəxsi mənafe ictimai mənafeni
uumlstələyir
II qrup oumllkələri uumlccediluumln K-nın qiyməti vahiddən boumlyuumlk
5-dən kiccedilikdir Bu qrup oumllkələrdəki ictimai muumlnasibəti
Lanski 10 belə ifadə edirrdquoBəzi insanlar heccedil zaman yaxşı
olmurlar Bizim hamımızım doumlrddə biri yaxşı doumlrdə uumlccediluuml pisdir
Bərabər olmayan doumlyuumlş gedir bir nəfər uumlccedil nəfərə qarşırdquo
9 Аскеров ШГ Аскеров АШ Корреляционная зависимость между
ИРЧП и ВВП Международный Журнал Экспериментального
Образования 2012 6 стр113ndash116 10 Xью Роусон Неписанные законы жизни М 2002 384 стр
58
Şuumlbhəsiz burada soumlhbət məmurlardan gedir Mə-
murlardan uumlccediluuml şəxsi biri isə uumlmumi mənafeni muumldafiə
edir Bu səbəbdən də bu qrup oumllkələrdə inkişafın suumlrəti
zəif olur İnkişafa lazımi dinamikanı vermək uumlccediluumln bu
oumllkələrin bəzilərində (məsSinqapur) doumlvlət məna-
feyindən sui-istifadə edənlər qanunvericiliklə ciddi cəza-
landırılır K artdıqca məmurların fəaliyyətində uumlmumi
mənafe uumlstuumlnluumlk təşkil edir
Tarixi prosesin 2010-cu ilə olan rəngarəngliyi (şəkil 5)
əsasən zaman və məkan amilinin təsirinin nəticəsidir
Karl Yaspers bəşər tarixini uumlccedil doumlvrə boumlluumlr a) tarixə-
qədərki doumlvr b) tarixi doumlvr c) bəşəriyyətin uumlmumduumlnya
tarixi doumlvruuml Son doumlvr bizim eranın 1000-ci ilindən
başlayır və bu guumlnə qədər davam edir Bu mərhələdə
xalqlar arasında geniş əlaqə yaranmışdır Bu şəkillərdə
sanki uumlmumduumlnya tarixinin bir mənzərəsi əks edilmişdir
Bu doumlvlətlərin hamısı bu guumlnuumln doumlvlətləri olsalar da
bəziləri bu guumlnuuml (K ge 5) bəziləri duumlnəni ( 5 le K le 1)
bəziləri isə keccedilmişi yaşayırlar Başqa soumlzlə şəkildə buumltuumln
formasiyalara (feodalizm kapitalizm accedilıq cəmiyyət) aid
doumlvlətlər tapmaq olar Ancaq tarix yuumlksələn xətlə inkişaf
etdiyi uumlccediluumln Avstraliyanın buguumlnkuuml səviyyəsini sabah
ABŞ daha sonra Boumlyuumlk Britaniya və digər doumlvlətlər əldə
edəcəklər Şuumlbhəsiz Avstraliya yerində saymayacaq
ldquoAllahabadardquo doğru irəliləyəcək Qəti soumlyləmək olar ki
59
Liberiya (162) bu səviyyəyə ccedilatmaq uumlccediluumln yuumlz illərin
tarixini yaşamalıdır
Məlumdur ki tarix azadlıq dərkinin tərəqqisidir Ta-
rix bir nəfərin bir qrupun azadlığından buumltuumln bəşə-
riyyətin azadlığına doğru inkişaf edir Şəkil 5a-da bu
fikirlər praktik həyatda oumlz təsdiqini tapır Aydındır ki
zaman artdıqca K artır K artdıqca azadlığın dərki artır
K ge 5 olan oumllkələrdə demək olar ki buumltuumln insanlar
azaddırlar K le 2 olan oumllkələrdə isə ya bir nəfər ya da bir
qrup insan azaddır Sabiq ABŞ prezidenti C Kennedi
bəşəri inkişafda azadlığın yerini belə muumləyyən etmişdir
ldquoAzadlıq boumlluumlnməzdir əgər bir nəfər əsarətdədirsə onda heccedil kəs
azad deyilrdquo
Doğma planetimizin bir neccedilə oumllkəsi firavan yaşa-
mağın nuumlmunəsini yarada bilmişdir Belə yuumlksək nəticəyə
bu doumlvlətlər ona goumlrə nail ola bilmişlər ki bu oumllkələrdə hər
kəs xoşbəxt gələcək uumlccediluumln oumlz toumlhfəsini verə bilir İnsan oğlu
bu duumlnyaya gəlişinin səbəbini bilməlidir Əminliklə
demək olar ki insan bu duumlnyaya guumlndən bir guumln ildən bir
il yaşamağa gəlməyibdir Onun ilahi missiyası bəşəriy-
yətin gələcək taleyinə oumlz toumlhfəsini verməkdir Bu barədə
ldquoQurani-Kərimrdquodə belə bir ayə var ldquoYaxşı işlər goumlrməkdə
bir-birinizi oumltməyə ccedilalışınrdquo (5 48-49) Bu duumlşuumlncə başqa bir
formada M Prişvin tərəfindən belə ifadə edilmişdir ldquoAli
mənəviyyat ndash oumlz şəxsiyyətini kollektivin xeyrinə qurban
60
verməkdir ldquo Birinci qrup doumlvlətlərin vətəndaşları həm
Allah əmrinə riayət edən həm də yuumlksək mənəviyyata
malik insanlardır
Yuxarıda deyilənləri uumlmumiləşdirərək tarixi inkişafın
belə bir qanunauyğunluğunu muumləyyənləşdirmək olar
İctimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artdıqca bəşə-
riyyət oumlz inkişafının ali səviyyəsinə (məqamına) doğru
təkamuumll edir Məncə bu fikrə bəşəriyyətin inkişaf qanunu
da demək olar
Bəzi doumlvrlər uumlccediluumln bu nisbət vahiddən boumlyuumlk bəziləri
uumlccediluumln isə vahiddən kiccedilikdir Bu səbəbdən də bəşər tarixini
iki doumlvrə boumllmək olar
a) şəxsi mənafenin zorun fiziki guumlcuumln hakim olduğu
doumlvr
b) uumlmumi mənafenin ağlın hakim olduğu doumlvr
Bəşər tarixinin birinci doumlvruuml şəxsi mənafenin hakim
olduğu doumlvrduumlr Bəşər tarixinin bu doumlvrdən başlamasının
əsas səbəbi ldquooumlzuumlnuumlqorumardquo instinktidir Bu doumlvruumln
quumlsuru ilə bərabər uğuru da olmuşdur Bəşəriyyət oumlz
maddi və mənəvi inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə goumlrə
məhz bu doumlvrə borcludur Ccediluumlnki inkişafın hərəkətverici
quumlvvəsi şəxsi mənafe olmuşdur Bu doumlvruuml yaşamış
doumlvlətlər uumlccediluumln Kle 2 -dir və tarixin başlanğıcından XX əsrə
qədərki doumlvruuml əhatə edir K ge 2 olan oumllkələrdə ictimai
mənafe şəxsi mənafedən uumlstuumlnduumlr K boumlyuumlduumlkcə bu
uumlstuumlnluumlk də boumlyuumlyuumlr Cəmiyyətdə əhalinin duumlşuumlncə tərzi
dəyişir kamilləşir Fəaliyyətdə şuumlur həlledici rol oynayır
61
Bu doumlvr XX əsrdən ldquoTarixin sonunardquoqədərki doumlvruuml əhatə
edir
Hesab etmək olar ki ictimai və şəxsi mənafelər əks
quumltblər kimi muumlbarizə aparmırlar Əksinə ictimai mənafe
xuumlsusi mənafenin iccedilərisində yetişir Xuumlsusi mənafe
ictimai mənafe iccedilərisində həll olub yox olur
62
TƏHSİL PROBLEMİ
TƏHSİLİMİZİN DUumlNYA TƏHSİL
SİSTEMİNDƏ YERİ
Bilik ndash insanın goumlzuumlduumlr Biliksiz sənin 100 min goumlzuumln
olsa da onsuz da korsan Biliyin olsa goumlzuumln olmasa
da sadə insanların goumlrə bilmədiklərini goumlrəcəksən
Konfutsi
Qlobal duumlnya iqtisadiyyatı qlobal rəqabətdir Qlobal
iqtisadiyyat şəraitində muumlstəqil yaşamaq ccedilox ccedilətindir Be-
lə şəraitdə zəiflər ya guumlcluumllərin oyun qaydalarını qəbil
etməli ya da rəqabətə davamlı olmasını təmin etməlidir
Rəqabətə davamlı doumlvlət qurmaq guumlcluuml təhsildən keccedilir
Keccedilən əsrin 70-ci illərində ABŞ sualtı atom qayığının atası
sayılan Rikover SSRİ ndashABŞ təhsil sistemlərinin rəqabəti
haqda belə dəmişdir ldquoTəhsil ndashbizim Sovet İttifaqı ilə yarışa
girdiyimiz sahədir Bu yarışı udan tərəf də potensial cəhətdən
qalib tərəf olacaqdırrdquo
Təhsilin cəmiyyətin həyatında oumlnəmi əvəzedil-
məzdir Bu səbəbdən də təhsil sistemimizin duumlnya təhsil
sistemində yerini bilmək doumlvləti əhəmiyyət kəsb edir
Milli təhsildə problemlərin olması hər kəsə məlum-
dur Bu problemlərdən ən əsası təhsilin maraqlar arasında
63
parccedilalanması və təhsil maşınının pulu biliyə ccedilevirə bil-
məməsidir Bundan əlavə olaraq digər problemlər də (12
illik təhsil repititorluq əsgərlik problemi xaricdə təhsil vahid
milli test muumləllimin (alimin) maaşı təhsildə mədəniyyət qıtlığı
təhsildə ruumlşvət təhsil muumlddəti tələbə sayı universitetlərin şəhər
kənarına ccedilıxarılması universitetlərin reytinqi və s )
moumlvcuddur Buumltuumln bu problemlərin varlığı səbəbindən
əhalinin təhsil muumləssisələrinə baxışı pozitiv deyil Bir ccedilox
insanlar təhsil ocaqlarına (məktəblərə universitetlərə) az
idrak işığı yayan məkan kimi baxırlar Professor və
muumləllimlərimiz isə haqq daşıyıcıları funksiyalarını yerinə
yetirənlərə az bənzəyirlər Nəticədə həmişə ictimai
faydalı sahə hesab edilən təhsil sosial-mənəvi sahədən
daha ccedilox qulluq sferasına ccedilevrilməkdədir
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cuuml il 24
oktyabr tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasında
təhsilin inkişafı uumlzrə Doumlvlət Strategiyası təsdiq
edilmişdir Təhsilimiz uumlccediluumln boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edən
bu sənədin Azərbaycan Respublikasında təhsilin vəziy-
yəti adlanan 3-cuuml bəndində yazılıb ldquohellip aparıcı beynəlxalq
təşkilatların statistik təhlilləri Azərbaycan təhsilinin beynəlxalq
rəqabətə davamlılıq goumlstəricilərinin və Azərbaycan Respubli-
kasının ərazisində yerləşən ali təhsil muumləssisələrinin reytinq
səviyyəsinin yuumlksəldilməsinin zəruri olduğunu goumlstərirrdquo
64
Təhsilimizin beynəlxalq təhsil şəbəkəsində yerini bil-
mək rəqabətə davamlı təhsil ocaqları yaratmaq uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Boumlyuumlk Britaniyanın Legatum İnstitutunun analitik
mərkəzi duumlnya doumlvlətlərinin ldquoQlobal Firavanlıq İn-
deksirdquo adlanan muumlrəkkəb goumlstəricini hər il oumllccedilə bilir
Firavanlıq noumlqteyi -nəzərindən doumlvlətlərin nailiyyətləri 8
istiqamətdə (iqtisadiyyat sahibkarlıq idarəetmə təhsil
səhiyyə təhluumlkəsizlik şəxsi azadlıq sosial kapital) təyin
edilir Hər bir istiqamətdə alınmış nəticələr maraqlıdır və
diqqəti cəlb edir
Təhsillə bağlı nəticələr daha boumlyuumlk maraq doğurur
Ccediluumlnkibizim Nizamiyə Qərbin Bekonuna goumlrə guumlcuumln
quumlvvətin mənbəyi bilikdir Əgər qonşun səndən bilikli
olsa sənə əziyyət verə bilər
Legatum İnstitutu 2012 -ci il uumlccediluumln 142 doumlvlətin təhsil
indeksini muumləyyənləşdirmiş və cədvəl şəklində ccedilap
etmişdir Adətən cədvəllər ruhsuz və yorucu olduğun-
dan ondan faydalı bir nəticə almaq muumlmkuumln deyil Ancaq
bu indekslərin K faktorundan asılılığı ccedilox dəyərli nəticələr
almağa imkan verir Belə bir asılılıq şəkil 6-da goumls-
tərilmişdir Qrafikin absis oxunda keyfiyyət faktoru K
ordinat oxunda təhsil indeksi goumlstərilmişdir Qrafikdəki
rəqəmlər bəzi doumlvlətlərin təhsil indeksini goumlstərir
Azərbaycanın təhsil indeksini 87- ci noumlqtə goumlstərir
65
Şəkildən goumlruumlnuumlr ki təhsil indeksinə goumlrə duumlnya doumlv-
lətləri ccedilox fərqlidirlər Hər bir xalq oumlz mədəniyyətinə
tarixinə arxalanaraq yeni texnologiyalar ictimai ideyalar
sosial və siyası institutlar yaradaraq doumlvləti idarə edirlər
İdarəetmə maşınının daxili elementləri muumlxtəlif oldu-
ğundan onun verdiyi son nəticələr də muumlxtəlifdir
Sual oluna bilər ki bu oumllkələrdən hansının təhsilini
ldquostandartrdquo kimi qəbul etmək və ya nuumlmunə kimi goumltuumlr-
mək olar Bu suala duumlzguumln cavab verməklə təhsilin bəzi
problemlərini həll etmək olar Bunun uumlccediluumln rdquoDəyərlərin
qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquonda goumlstərilmiş metod-
ologiyadan burda da istifadə etmək olar
Oumllkələri K parametrinə goumlrə uumlccedil qrupa boumllmək olar
1 K ge 5 olan oumllkələr Bu oumllkələr yuumlksək inkişaf
etmiş oumllkələrdir
2 2 le K le 5 olan oumllkələr Bu oumllkələr inkişaf
etməkdə olan oumllkələrdir
3 0le K le 2 olan oumllkələr Bu oumllkələr zəif inkişaf
etmiş oumllkələrdir
66
Şəkil 6 Duumlnyanın 142 doumlvlətində təhsil reytinqinin K
faktorundan asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə doumlvlətlərin təhsil
reytinqi goumlstərilmişdir 18 ndashLatviya 20 ndashMacarıstan 21ndashBe-
larus 25 ndashKipr 26 ndashSlovakiya 27 ndashRusiya 28 ndashLitva 29 ndash
Ukrayna 40 ndashMalayziya 44 ndashErmənistan 50 ndashCcedilin 51ndash
Bolqarıstan 57 ndashİran 59 ndashMoldova 61 ndashSerbiya 66 ndash
Guumlrcuumlstan 68 ndashTacikistan 78 ndashMeksika 87 ndashAzərbaycan
96 ndashBeliz
0
20
40
60
80
100
120
140
160
0 2 4 6 8 10 12 14 16
21
40
61
27
29
18
87
5766
44
96
5059
68
51
78
20
26
28
25
140 141 142
67
Bu qruplar social-iqtisadi parametlərinə goumlrə bir-
birindən ccedilox fərqlidirlər Qrup daxilindəki oumllkələrin
parametrləri isə bir- birinə nisbətən yaxındır Bu səbəbdən
istənilən bir doumlvlətin hər hansı bir parametrini oumlz mənsub
olduğu qrup oumllkələri ilə muumlqayisə etmək daha mən-
tiqlidir
Aydındır ki oumlrnək olaraq birinci qrup doumlvlətlərin
təcruumlbəsindən istifadə etmək olmaz ccediluumlnki onlarda həm
Oumllkələr Təhsilin
deksi (2012)
K
faktor
UumlDM
(2010)
1 Latviya 18 333 14500
2 Belarus 21 273 13400
3 Kipr 25 426 21000
4 Slovakiya 26 45 22200
5 Rusiya 27 26 15900
6 Litva 28 361 15900
7 Ukrayna 29 245 6700
8 Estoniya 31 432 19000
9 Qazaxıstan 43 25 12500
10 Ermənistan 44 228 5800
11 Moldova 59 165 2500
12 Oumlzbəkistan 65 161 3100
13 Guumlrcuumlstan 66 23 4800
14 Tacikistan 68 138 2000
15 Qırğızıstan 73 149 2200
16 Azərbaycan 87 248 11000
68
adam- başına duumlşən UumlDM həm də K faktorunun qiyməti
ccedilox yuumlksəkdir bu səbəbdən də təhsil standartları ccedilox
yuumlksəkdir Bu oumllkələrdə insanın təhsili anadan olandan
oumlmruumlnuumln axırına kimi doumlvlətin nəzarətindədir Belə
oumllkələrə misal olaraq Yeni Zelandiyanı (1) Avstraliyanı
(2) Kanadanı (3) Norveci (6) və digərlərini goumlstərmək
olar
Model olaraq uumlccediluumlnccediluuml qrup doumlvlətlərdən də istifadə
etmək məqsədəuyğun deyil ccediluumlnki bu oumllkələrin təhsil
standartları xeyli zəifdir onlar ccedilox geridə qalıblar Bu oumll-
kələrə misal olaraq Əfqanıstanı (139) Ccediladı (140) Nigerı
(141) və Mərkəzi Afrika Respublkasını (142) goumlstərmək
olar Bu oumllkələrdə təhsilin vəziyyəti ccedilox bərbaddır
Biz ikinci qrupa daxil olan doumlvlətlərin muumlsbət təc-
ruumlbəsindən oumlrnək kimi istifadə edə bilərik Ccediluumlnki bu
oumllkələrin həm iqtisadi həm də humanitar parametrləri
bir- birinə yaxındır Bu qrupa daxil olan 50-dən ccedilox
doumlvlətin təhsil indeksləri əla ilə pis arasında dəyişir Əla
təhsil indekslərinə malik doumlvlətlərin uğurlarından bəhrə-
lənmək olar Bu qrupa daxil olan bir qisim doumlvlətlərin
təhsil indeksləri şəkildə bəzilərinin sosial-iqtisadi para-
metrləri isə cədvəldə goumlstərilmişdir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki
ikinci qrup oumllkələr arasında Latviya Macarıstan Belarus
yuumlksək təhsil səviyyəs malikdirlər Təhsil indeksinə goumlrə
69
Rusiya 27-ci yerdə Litva Ukrayna isə 28 və 29 yerlər-
dədir Həm qrafikdən həm də cədvəldən goumlruumlnuumlr ki
ikinci qrup doumlvlətləri arasında ən yaxşı təhsil sisteminə
SSRİ-dən qopmuş oumllkələr (Latviya Belarus Rusiya Litva
Ukrayna Estoniya) malikdirlər Bu oumllkələrin təhsil
indeksləri 142 oumllkə iccedilində 18 ilə 44-cuuml yer arasındadır
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Belarusun təhsil indeksi Fransa
Danimarka Yaponiya səviyyəsindədir və Sinqapurdan
yuumlksəkdir Belarus vaxtı ccedilatanda Li Kuan Yunun 7
addımını ata bilsə Şərqi Avropanin Sinqapuruna ccedilevrilə
bilər
Qrafikdən və cədvəldən goumlruumlnuumlr ki ikinci duumlnya və
MDB oumllkələri arasında Azərbaycan təhsilinin vəziyyəti
ccedilox aşağıdır SSRİ-nin suumlqutundan sonra ən dağıdıcı
proseslərə bizim təhsil sistemimiz məruz qalıbdır Digər
respublikalar oumlz təhsil sistemlərini qismən qoruya biliblər
Oumllkəmizin təhsil indeksi bu qrup oumllkələr arasında ən
aşağı olub 87-ci yeri tutaraq Tacikistandan və Qır-
ğızıstandan da geri qalır Təhsildə aparılmış ldquoislahatlarrdquo
onu bərbad hala salıbdır
Sovet təhsil sistemini qoruya bilən doumlvlətlərdə
(Belarus Latviya) təhsilin səviyyəsi ccedilox yuumlksəkdir Bizim
təhsil sistemimiz oumlzbaşına bu səviyyəyə duumlşə bilməzdi
Sanki təhsilimizi bu vəziyyətə salan real quumlvvə fəaliyyət
goumlstəribdir Bu vəziyyətdən ccedilıxmaq uumlccediluumln model olaraq biz
70
Latviya və ya Belarusun təcruumlbələrindən istifadə edə
bilərik
Təhsil sistemizə daxildən baxanda hiss edilir ki
biznes sahəsində olduğu kimi təhsil sferasında da tərəflər
qarşılıqlı muumlnasibətdə rahatlığa maraqlıdırlar Subyekt
oumlzuumlnuuml elə aparır ki guumlya oumlyrədir Obyekt oumlzuumlnuuml elə aparır
ki guumlya oumlyrənir Biri bilir ki kəsirlə bilik verir digər isə
bilir ki aldığı bilik tam deyil yarımccedilıqdır Pat vəziyyət
yaranıbdır Həyat bu cuumlr kəsirlə lilamar axır Bu kəsirləri
duumlzəltmək lazımdır ki təhsil indeksimiz 87-ci yerdən
Guumlrcuumlstan və ya Oumlzbəkistan səviyyəsinə gələ bilsin
71
ŞAGİRD ndash MUumlƏLLİM NİSBƏTİ
Təhsil muumlxtəlif hadisələr arasında gizli əlaqəni aşkar etmək
uumlccediluumln bir vasitədir
Vaslav Havel
Ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzuumln boumlyuumlk muumltəfəkkirlərindən olan
V Havelin təhsilin əhəmiyyəti ilə bağlı dediyi bu fikir ccedilox
qiymətlidir Təhsilə bu quumldrəti verməkdən oumltruuml onun
buumltuumln məsələləri duumlzguumln həll edilməlidir Belə mə-
sələlərin biri də təhsil sistemində ldquoşagirdndash muumləllimrdquo
nisbətinin duumlzguumln muumləyyən edilməsidir Bu nisbət həm
təhsilin keyfiyyətinə həm də muumləllimlərin əməkhaqqına
birbaşa təsir edən faktordur Ona goumlrə inkişafımızın bu-
guumlnkuuml mərhələsində bu nisbətin qiymətini duumlzguumln tap-
maq təhsil sistemimiz uumlccediluumln ccedilox əhəmiyyətlidir
Şəkil 71 ldquoŞagird ndash muumləllimrdquo nisbətinin K fak-
torundan asılılığı
72
Analitik metodla bu suala cavab tapmaq ccedilətindir
Empirik yolla isə muumlmkuumlnduumlr K faktorundan istifadə
etməklə təhsilin bu problemini həll etmək olar Belə ki
hər il BMT Məruzəsində muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln bu
nisbətin qiyməti ccedilap edilir Bu goumlstərici Əlavə 1-in 7-ci
suumltununda verilmişdir Bu rəqəmləri uumlmumiləşdirib
faydalı nəticələr almaq ccedilətindir ancaq K faktorundan isti-
fadə etməklə bu rəqəmləri dəyərli hala salmaq muumlm-
kuumlnduumlr
Muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln ldquoşagird ndash muumləllimrdquo nisbətinin
K-dan asılılığı şəkil 71-də goumlstərilmişdir Ordinat oxunda
bir muumləllimə duumlşən şagird sayı (bu nisbət λ ilə işarə
edilmişdir absis oxunda isə faktor K goumlstərilmişdir Hər
noumlqtə bir doumlvlətə aiddir)
Ccedilox inkişaf etmiş birinci qrup oumllkələr uumlccediluumln λ 10 ilə 25
arasında inkişaf etməkdə olan ikinci qrup oumllkələr uumlccediluumln λ
25 ilə 40 arasında dəyişir Zəif inkişaf etmiş uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələr uumlccediluumln λ 40 ilə 100 arasında dəyişir Şəkil 71-də
Azərbaycan ulduzla işarə edilmişdir Bu ulduzun
koordinatları K= 248 və λ =10-dur Qrafikin məntiqi
analizi goumlstərir ki Azərbaycanı nə ccedilox inkişaf etmiş nə də
ccedilox geri qalmış doumlvlətlərlə muumlqayisə etmək duumlzguumln
deyildir Bir el misalında deyildiyi kimi ldquoTaylı tayın
tapmasa guumlnuuml ah-vayla keccedilər rdquo Azərbaycanı ABŞ-la və
73
ya Yaponiya ilə yox iqtisadi cəhətdən oumlzuumlnə tay olan
doumlvlətlərlə muumlqayisə edib onların əldə etdikləri muumlsbət
Şəkil 72 λ-nın keyfiyyət faktorundan asılılığı
Qrafikdə rəqəmlərlə doumlvlətlərin reytinqi goumlstərilmişdir
62 -Kosta-Rika 63 -Peru 67 -Azərbaycan 70 -İran
72 - Mavriki 73 -Braziliya 74 -Guumlrcuumlstan 75 -Venesuela 78
- Beliz
təcruumlbədən bəhrələnmək olar Bu niyyətlə şəkil 71-ın bir
hissəsi (fraqmenti) daha doğrusu K-sı 2 ilə 3 arasında
dəyişən doumlvlətlər uumlccediluumln λ(K) asılılığı şəkil 72-də goumls-
tərilmişdir Şəkildəki rəqəmlər doumlvlətlərin BMT-nin 2010-
cu il reytinqlərini goumlstərir Bu reytinqə goumlrə Azərbaycan
67-ci yerdədir Şəkildəki rəqəmlərə aid oumllkələrin iqtisadi-
sosial goumlstəriciləri cədvəl 3-də goumlstərilmişdir Cədvəlin
0
4
8
12
16
20
24
28
1 15 2 25 3 35
λ
K
67
62 63
74
75 70
72
73
78
74
birinci suumltununda doumlvlətlərin reytinqi 2-ci suumltununda
oumllkələr 3-cuuml suumltununda İPİİ 4-cuuml suumltununda keyfiyyət
faktoru K 5-ci suumltununda bir muumləllimə duumlşən şagird sayı
λ 6-cı suumltununda isə adambaşına duumlşən UumlDM goumls-
tərilmişdir Bu oumllkələr duumlnyanın muumlxtəlif qitələrində
yerləşmələrinə baxmayaraq iqtisadi goumlstəricilərinə goumlrə
bir-birinə bənzər oumllkələrdir Ccediluumlnki onların həm İPİİ-i həm
K-ı həm də UumlDM-i bir-birinə yaxındır
Həm cədvəldən həm də qrafikdən goumlruumlnuumlr ki bu
qrup oumllkələr uumlccediluumln bir muumləllimə duumlşən şagird sayı λ 10
ilə 30 arasında dəyişir
Təəssuumlflə qeyd etmək lazımdır ki 10 şagirdə bir
muumləllim saxlamaqla təhsil sistemimiz oumlzuumlnuuml ccedilox inkişaf
etmiş oumllkələrdən Lixtenşteyn və ya İsveccedilə bənzədir (bu
oumllkələr uumlccediluumln də λ təqribən 10-a bərabərdir) Ancaq
unudulur ki adambaşına duumlşən UumlDM Lixtenşteyndə 120
000 İsveccedildə isə 39 000 USD-dir Biz nə tayımızı nə də
yerimizi duumlzguumln muumləyyən etmədiyimizdən təhsil sis-
temimizin vəziyyəti arzu olunan səviyyədə deyil
Şəkil 72-də Azərbaycana aid noumlqtə (67) ətrafında
punktirlə bir duumlzbucaqlı ccediləkilmişdir Bu duumlzbucaqlının
iccedilərisində olan oumllkələrin bəziləri iqtisadi cəhətdən bizdən
guumlcluuml (62 63) bəziləri isə (70 72ndash75 78) iqtisadi cəhətdən
bizdən daha zəifdirlər Bu oumllkələrin hər birində λ-nın
qiyməti 10-dan ccediloxdur Həm qrafikdən həm də cədvəldən
75
goumlruumlnduumlyuuml kimi bizim istifadə etdiyimiz λ = 10 rəqəmi
buguumlnkuuml inkişaf səviyyəmizə uyğun gəlmir Ancaq şəkil
72 -dən istifadə edərək λ-nın Azərbaycanın bu guumlnuuml
uumlccediluumln məqbul qiymətini tapmaq muumlmkuumlnduumlr
Cədvəl 3
Burada bir neccedilə yaxınlaşma muumlmkuumlnduumlr İlk yaxın-
laşmada cədvəl 3-uumln 5-ci suumltunundakı rəqəmlərin orta
qiymətini tapmaq olar Bu halda λ=186 rəqəmini alarıq
İkinci yaxınlaşmada bu oumllkələr iccedilərisindən UumlDM-i
bizimkinə bərabər olan oumllkələri seccedilib (Bolqarıstan Kosta-
Reytinq Oumllkələr İPİİ
(a) K λ UumlDM
1 2 3 4 5 6
62 Kosta - Rika 0725 264 19 11400
63 Peru 0723 261 209 9200
67 Azərbaycan 0713 248 10 11000
70 İran 0702 236 20 11200
72 Mavriki 0701 235 217 13344
73 Braziliya 0669 232 23 10900
74 Guumlrcuumlstan 0698 230 125 4800
75 Venesuela 0696 229 162 11846
78 Beliz 0694 227 245 5693
76
Rika İran və Braziliya) onların λ-nın orta qiymətini
hesablamaq olar Bu halda λ=195 alarıq Oumllkəmizin keccedilid
iqtisadiyyatı yaşadığını nəzərə alsaq uumlccediluumlncuuml halda λ-sı
ccedilox olan Braziliyaya (λ=23) uumlstuumlnluumlk vermək olar Yəni
λ=23-uuml oumllkəmizin bu guumlnuuml uumlccediluumln məqbul rəqəm saymaq
olar
Oumllkəmizdə bir muumləllimə duumlşən şagird sayı təqribən
23-dən başlamalı və UumlDM artdıqca azalmalıdır Bu halda
muumləllimlərin əməkhaqqını orta hesabla 23 dəfədən ccedilox
artırmaq olar Əgər muumləllimlərin əməkhaqqını 3 dəfə
artırmaq lazımdırsa onda λ-nın qiymətini 30-a qaldır-
maq lazımdır İnanıram ki nə vaxtsa λ-nın buguumlnkuuml
qiyməti (10) bizim uumlccediluumln də məqbul olacaqdır Bunun uumlccediluumln
adambaşına duumlşən UumlDM-in artması lazımdır
Təhsilin cəmiyyətin inkişafında oynadığı rolu qismən
duumlzguumln dərk etmək uumlccediluumln S Leopardinin bir kəlamından
da istifadə etmək istəyirəm ldquoBilik sərvət deyil ki onu
hissələrə boumlləndə və ya hissələri bir yerə toplayanda uumlmumi
dəyər dəyişməz qalsın O yerdə ki hər kəs az bilir orada hamı az
bilir Ccediluumlnki bilik boumlluumlnməzdirrdquo
77
ALİ TƏHSİLİN ƏHATƏ ƏMSALI
Ali məktəblərin kuumltləvi yaradılmasından elmin elm kimi
məhvolma tendensiyası başlayır
Karl Yaspers
Bu moumlvzu ilə bağlı bəzi suallara ldquoTəhsilimiz duumlnən
bu guumln sabah 11 kitabında qismən cavab verilmişdir və
goumlstərilmişdir ki təhsil sistemində ali məktəblərin sayı
ccedilox da əhəmiyyətli goumlstərici deyildir SSRİ doumlnəmində ali
təhsillə bağlı doumlvlətin təhsil siyasətinin əsas meyarı
əhalinin hər 10 000 nəfərinə duumlşən tələbə sayıdır Oumllkəmiz
uumlccediluumln bu goumlstərici 198081-ci illərdə 172 nəfər olmuşdur
Muumlstəqillik illərində 25 doumlvlət 15 oumlzəl ali təhsil
muumləssisələrində cəmi 120 min nəfər (200001) təhsil almış
və əhalinin hər 10 000 nəfərinə duumlşən tələbə sayı 149-a
enmişdir Buradan da goumlruumlnuumlr ki ali məktəblərin sayı
təhsil siyasətində əsas goumlstərici deyildir Ccediluumlnki elə ali
məktəblər var ki orada 10 minlərlə elə ali məktəb var ki
orada min nəfər tələbə təhsil alır İndi daha muumlkəmməl
meyardan ndash gənclərin ali təhsillə əhatə əmsalından istifadə
edilir Bu əmsal hər 100 gəncdən neccediləsinin ali məktəblərdə
təhsil aldığını goumlstərir
Azərbaycanda ali təhsillə bağlı təzadlı fikirlər var Bir
tərəfdən ali məktəblərin ccediloxluğundan (hər nazirlik oumlz ali
məktəbini accedilıb) digər tərəfdən gənclərin ali təhsillə əhatə
11 Əsgərov ŞQ Təhsilimiz duumlnən bu guumln sabah Bakı 2003 280 səh
78
əmsalının azlığından şikayətlənirlər Ali təhsil sistemində
olan bu problemə işıq salmaq uumlccediluumln burada da keyfiyyət
faktoru K-dan istifadə etmək olar
Şəkil 8 Ali təhsillə əhatə əmsalının K-dan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin BMT-nin (2010)
muumləyyən etdiyi reytinqlər goumlstərilir 2 ndashAvstraliya 3 ndashYeni
Zelandiya 4 ndashABŞ 5 ndashİrlandiya 6 ndashLixtenşteyn 7
ndashNiderland 8 ndashKanada 9 ndashİsveccedil 11 ndashYaponiya 15 ndashİsrail 20
ndashİspaniya 38 ndashQatar 41 ndashPolşa 44 ndashLitva 50 ndashRumıniya 66
ndashQazaxıstan 67 ndashAzərbaycan 74 ndashGuumlrcuumlstan 89 ndashCcedilin 100 ndash
Monqolustan 119 ndashHindistan 129 ndashBanqladeş 168 ndash
Konqo 169 ndashZimbabve
Bu halda K faktoru oumllkədə ali təhsillə əhatə əmsalının
onun kəsir hissəsinə olan nisbətini goumlstərir Şəkil 8-də bəzi
K
79
duumlnya doumlvlətlərində gənclərin ali təhsillə əhatə əmsalının
K faktorundan asılılığı goumlstərilmişdir Qrafik-dən
Azərbaycan uumlccediluumln K faktorunun qiyməti 17-nin (ali təhsillə
əhatə əmsalı) 83-ə (kəsir hissə) nisbətinəyəni 02-yə
bərabərdir
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Azərbaycanda gənclərin ali
təhsillə əhatə əmsalı acınacaqlı dərəcədə aşağıdır ndash 17
Muumlqayisə uumlccediluumln qeyd edək ki Cənubi Koreya uumlccediluumln bu
goumlstərici ndash 96 Rusiya uumlccediluumln ndash 73 Monqolustan uumlccediluumln ndash 50-
dir Qrafikdəki qonşularımız Banqladeş (6) Kamboca (5)
Konqo (4) və Zimbabve (2 ) -dir
Sonda qeyd edim ki oumllkəmizdə hər nazirliyin oumlz ali
mək-təbini accedilması ccedilox zərərli haldır və KYaspers
demişkən elmi və ali təhsil sistemini uccediluruma aparır
Sovetlər zamanı tələbə sayı məzunların təqribən 13 indi
isə 15-dir Yaxın zamanlarda bu sayı 12 ndashyə sonra isə 75-
80 qaldırmaq lazımdır Milləti xoşbəxliyə aparan digər
yol yoxdur Tələbə sayının yuxarı həddi oumllkənin professor
korpusuna bağlanmalıdır Professorlar 20-30 nəfərə yox
100-150 nəfərə muumlhazirə oxuyarsa bu problem həllini
asan tapar
80
ALİ MƏKTƏBDƏ PROFESSOR VƏZİFƏSİ
Muumlasir cəmiyyətdə təhsil məsələsi oumlluumlm-dirim
məsələsidir Cəmiyyətin gələcək taleyinin asılı
olduğu məsələdir
E Renan
Ali təhsil prosesində həm subyekt (muumləllim) həm də
obyekt (tələbə) insandır Bu prosesdə obyekt və subyekt
arasında intellektual səviyyələrin fərqi və ya nisbəti nə
qədər ccedilox olarsa ali məktəb ideala bir o qədər yaxın olar
Bu şərti qorumaq uumlccediluumln Qərbdə professor vəzifəsinə foumlv-
qəladə oumlnəm verilir və muumlhazirə oxumaq ancaq və ancaq
onlara etibar edilir Uumlstəlik bir qayda olaraq professor
tədqiqatccedilı və ya elmi məktəbi olan alimlər iccedilərisindən
seccedililir ki bir tərəfdən keyfiyyətli muumlhazirə oxusun digər
tərəfdən yuxarı kurs tələbələrini elmin ardınca apara bil-
sin Belə olan halda talantlı tələbələr həyatda ldquoitməzlərrdquo
əksinə alimin ardınca elmə gedərlər
Professorun elmi potensialından maksimum istifadə
et-mək uumlccediluumln onun muumlhazirələrini 100 ndash200 nəfərlik geniş
auditoriyada təşkil etmək lazımdır Boumlyuumlk quumlsurdur ki
bəzən bizim professorlar 15 ndash20 nəfərlik auditoriyada dərs
deyir Məntiqli duumlşuumlncəyə goumlrə dəyərli professorun
muumlhazirələrindən 15 ndash20 nəfər yox 100 ndash200 nəfər tələbə
81
bəhrələnməlidir Bu həm də iqtisadi cəhətdən əhəmiy-
yətlidir Universitetlərin reytinqini muumləyyən edən mər-
kəzlər bu parametrə də diqqət verirlər Demək ali mək-
təblərin sayı və ya ali təhsillə əhatə əmsalı oumllkədəki pro-
fessorların sayına bağlanmalıdır
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki uumlmumiyyətlə oumllkə-
mizdə elmi ruumltbə və vəzifələrin verilməsində bir anlaşıl-
mazlıq var Bunun səbəbi sovet keccedilmişimizlə bağlıdır
Sovet doumlnəmində iki elmi ruumltbədən istifadə edilirdi
elmlər na-mizədi və elmlər doktoru Hesab edirəm ki
dolaşıqlığın səbəbi də buradadır Ccediluumlnki ikinci ruumltbəyə
ehtiyac yoxdur Alim alimdir Alimi suumlni şəkildə iki
səviyyəyə boumllmək duumlzguumln deyildir İkipilləlik alim adını
houmlrmətdən salır və ona ictimai-siyasi diqqəti azaldır
Alimlərin bəziləri oumlz intellektual səviyyəsinə əmək-
sevərliyinə elmi məktəb yaratdığına goumlrə fərqlənirlər
Adətən Qərbdə belə alimləri universitet rəhbərliyi pro-
fessor vəzifəsinə dəvət edir və onlara (ancaq onlara) geniş
auditoriyalarda muumlhazirə oxumaq etibar edilir ABŞ-da
professorun ictimai statusu Qərb oumllkə-lərindəkindən də
yuumlksəkdir Bəzən universitet professoru ali doumlvləti
vəzifəyə dəvət edilir və ya əksinə oumllkəni idarə edən şəxs
vaxtı ccedilatanda universitetlərə professor vəzi-fəsinə gedir
Millətin professor korpusu onun duumlşuumlnən beyni və
goumlrən goumlzuumlduumlr Hər bir professor unikal zəka sahibidir
82
Professorun biliyi duumlnyagoumlruumlşuuml ona imkan verir ki
keyfiyyətli muumlhazirə oxumaqla bərabər həm də yeri
gələndə milli mənafe ilə bağlı duumlz qərarların qəbulunda
iştirak edə bilsin
1700-cuuml ildə Henri Misson adlı bir fransiz Britaniyaya
səfər edərkən goumlruumlr ki evlərin qapılarının uumlzərinə at nalı
mismarlayıblar O bunu nə uumlccediluumln etdiklərini soruşarkən
ona deyirlər ki nal dəmirdən olduğundan cinləri qovur
evi və evdəkiləri hifz edir həm də istəyənlərin dostların
xoş arzularını toplamaq uumlccediluumlnduumlr ccediluumlnki nal qapının
girişinə fincan kimi mismarlanır
Bu adətin mənasını bilmədiyimizdən həmin nalı ccedilox
vaxt biz tərsinə uumlzuumlaşağı vururuq Ccediluumlnki formanı gouml-
tuumlruumlruumlk amma məzmuna fikir vermirik Bu quumlsur ccedilox
yerdə həm də universitet professoru vəzifəsində də
oumlzuumlnuuml goumlstərir Elmi nuumlfuzu olmayan həmkarları tərəfin-
dən qəbul edilməyən bəşəriyyətin elm xəzinəsinə toumlhfə
verməyənlərin professor vəzifəsinə təyin edilməsi quumlsurlu
haldır Ali məktəb muumləllimi tələbədən bir neccedilə dəfə yox
100 dəfələrlə ccedilox biləndə ona muumlhazirə deməyi etibar
etmək olar Belə olan halda bilik oumlyrədəndən oumlyrənənə
tərəf axar gənclər elmin ccedilətin və sehrli yolları ilə tanış ola
bilərlər Amerikada Nobel muumlkafatccedilılarının universi-
tetlərə cəlb edilməsinin hikməti də bundadır
83
Bu nisbət 30 ndash50 arasında olanda təhsil muumləssisəsini
texnikum kollec adlandırmaq olar Bu nisbət 10 tərtibin-
də olanda belə təhsil muumləssisəsi texniki-peşə məktəbi
səviyyəsinə enir Bu şərtlər qorunmazsa onda universitet
texniki-peşə məktəbi səviyyəsinə duumlşə bilər Bu şərti
qoruya bilmədiyimiz uumlccediluumln biz duumlnyanın birinci 5000
unversiteti sırasında yer ala bilmirik Bu işlərdə quumlsur
boumlyuumlkduumlr Universitetləri formaca yaradırıq məzmununu
duumlz qura bilmirik 50 ildən ccedilox yaşı olan universitetlərdə
Qərb universitetlərinin magistr pilləsini qurtaranlara
muumlhazirə oxumaq huumlququ vermək bağışlanılmaz səhvdir
Bunu nəzərdə tutaraq K Yaspers yuxarıdakı fikri soumly-
ləmişdir Ccediluumlnki muumlhazırəni professor oxumalıdır Oumll-
kənin professor korpusu məhdud sayda alimlərdən
ibarətdir
İndiki doumlvrdə Təhsil Nazirliyinə tabe olan ali mək-
təblərin sayı nə qədər ccedilox olarsa bir o qədər yaxşıdır
amma bu şərtlə ki professor səviyyəsi beynəlxalq stan-
dartlara cavab versin Tez-tez soumlylədiyim bir fikri bir daha
təkrarlamaq istəyirəm ldquoAli məktəblər giriş qapılarını geniş
accedilmalı ccedilıxış qapılarını isə daraltmalıdırlarrdquo Əgər gənclərin
ali təhsillə əhatə əmsalı 50 olarsa (Monqolustan
səviyyəsi) onda bizim tələbələrin sayı 350 mindən ccedilox
olmalıdır Qərb oumllkələri gəncləri ali təhsillə 100 əhatə
etmək istədiyi bir zamanda bizim hədəfi-imizin 50
84
olması yəni hər iki gəncdən birinin ali mək-təblərdə təhsil
alması qaccedilılmaz arzudur Hər il oumllkəmizdə orta məktəbi
130 minə qədər gənc bitirir Əgər bunların 50 ali
məktəblərdə təhsil alsalar onda tələbələrimizin ildə sayı
65 min nəfər olar Hər il bu qədər gəncə təhsil verə bilən
ali təhsil sistemi qurulmalıdır Bu işin uğuru istəkdən
puldan asılı deyil professorların sayından asılıdır Ccediluumlnki
ali məktəbdə muumlhazirələri professorlar məşğələ və
seminarlar isə sahələr uumlzrə fəlsəfə doktorları apar-
malıdırlar Bu şərtlər oumldənilməyəndə universitet kollec
səviyyəsinə enir
Sonda bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm Ccedilağdaş
doumlvruumlmuumlzdə ccedilox talantlı ifaccedilılara (sənətccedililərə) professor
adı verirlər Belə insanlara boumlyuumlk houmlrmət və ehtiramla
yanaşaraq qeyd etmək istəyirəm ki onlara elmi ad və
vəzifə vermək məntiqi baxımdan duumlzguumln deyildir Misal
uumlccediluumln ldquoSona buumllbuumlllərrdquoi rəhmətlik Qədir Ruumlstəmovdan
yaxşı oxuyana professor adı vermək olarmındash sualına
mənim qəti cavabım belədir Yox İfaccedilının bu qabiliyyəti
elmi muumlstəvidə yox mədəniyyət muumlstəvisi uumlzərində daha
yuumlksək qiymətləndirilməlidir
Elmi adlar və vəzifələr tədqiqatın araşdırmanın nəti-
cələrinə goumlrə verilməlidir Daha doğrusu elmi ad qa-
zanılmalıdır verilməməlidir Təhsildə elmdə professor
vəzifəsi beynəlxalq etalondur Professorun ldquoəldəqayırmardquo
85
və ya ldquoCcedilin variantırdquo olmamalıdır Onlar hər yerdə (Mos-
kvada Ankarada Londonda və s) eyni houmlrmətlə qarşılan-
malıdırlar Professor ruumlşvət almamalıdır ki əli təmiz
qalsın oumlpuumllə bilsin Cəmiyyətdə professor elm-təhsil
sahələrindən başqa həm də mənəvi sahəni təmsil etdi-
yindən gənc nəsil uumlccediluumln oumlrnək olmalıdır
86
UNİVERSİTETLƏRİN REYTİNQİNİN
QRAFİK TƏSVİRİ
Amerika universitetləri quumlvvətlidir ona goumlrə yox ki
Amerika varlıdır Amerika varlıdır ona goumlrə ki
onun universitetləri quumlvvətlidir
ABŞ prezidentlərindən biri
Universitetlərin reytinqinin muumləyyən edilməsi boumlyuumlk
əhəmiyyət kəsb edir Son illərdə bizim gənclərimiz key-
fiyyətli təhsil almaq uumlccediluumln xarici universitetlərə uumlz tuturlar
Ona goumlrə hansı oumllkəyə getmək hansı universiteti seccedilmək
vacib məsələlərdəndir Avropanın bir sıra xırda doumlvlətləri
bir neccedilə superdoumlvlətin (Almaniya Fransa B Britaniya)
əhatəsində rahat yaşamağı bacarırlar Biz də bir sira boumlyuumlk
doumlvlətlərin əhatəsindəyik Subyektiv fikrimə goumlrə bizim
gənclərimizi monopolist doumlvlətlərin universitetlərindən
daha ccedilox belə doumllətlərın qonşuluğunda rahat yaşaya bilən
doumlvlətlərin (Danimarka İsveccedilrə Belccedilika və bk) univer-
sitetlərinə goumlndərməyə uumlstuumlnluumlk verilməlidir Mono-
polist doumlvlətlərin universitetlərinin tədris materiallar ilə
firavan yaşayan xırda doumlvlətlərin uniersitetlərinin tədris
proqramları arasında yəqin ki fərq boumlyuumlkduumlr
Universitetlərin reytinqi zaman-zaman tanınmış araş-
dırma mərkəzləri tərəfindən qiymətləndirilir
87
(httpwwwtimeshighereducationcoukworld-
university-rankings ) və nəticələr cədvəl şəklində təqdim
edilir Duumlnyanın qabaqcıl 200 universitetinin 2010 -cu il
uumlccediluumln reytinq cədvəli 4 səhifədən ibarətdir (bax Əlavə 2 )
Bu universitetlər sırasından istənilən universiteti tapıb
reytinqini muumləyyən etmək ondan yuxarıda və ya aşağıda
yerləşən universitetləri fraqmental goumlrmək də
muumlmkuumlnduumlr Bununla bərabər cədvəl quru və ruhsuz
olduğu uumlccediluumln təsir effekti az olur Reytinq cədvəlini qrafik
şəklində verməyin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr Bu niyyətlə K-
dan istifadə etmək olar Burada da K nailiyyətin nailiyyət
qıtlığına olan nisbətini ifadə edir
Şəkil 9a 200 top universitet reytinqlərinin K - dan
asılılığı
0
20
40
60
80
100
120
0 5 10 15 20 25 30
QİY
MƏ
T
K
Harvard
CalTechMassachusetts Institute
Stanford
Princeton
Cambr
Oxford
Berkel
Yale
University of
Johns
ColuDrexel
88
Universitetlərin fəaliyyətinin uumlmumi qiyməti (faizlərlə)
Əlavə 2-nin 4-cuuml suumltununda verilmişdir Misal uumlccediluumln bu
goumlstərici Harvard Universiteti uumlccediluumln 961 -dir Demək bu
universitet uumlccediluumln K = 961 39= 244 olar Bu uumlsulla digər
universitetlər uumlccediluumln də K faktorunu hesablamaq olar
Bu metodologiyadan istifadə edərək universitetlərin
qiymətləndirilməsinin faiz goumlstəricisinin K asılılığı şəkil
9a -da goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki universitetlər
reytinqə goumlrə aşagıdakı kimi sıralanıb 1 -Harvard
Universiteti 2 ndashKaliforniya Texnologiya İnistitutu 3 -
Massaccedilusets Texnologiya Universiteti 4 ndashStanford Uni-
versiteti 5 ndashPrinceton Universiteti 6 ndashOksford Universiteti 7
ndashKembric Universiteti 8 ndashBerkli Universiteti 9 ndashİmperial
Kollec (London) 10 ndashYale Universiteti 11 ndashKaliforniya
Universiteti 12 ndashCcedilikaqo Universiteti 13 ndashJohns Hopkins
Universiteti və digərləri
Goumlruumlnduumlyuuml kimi cədvəllə muumlqayisədə qrafik
təqdimat daha effektlidir Ccediluumlnki cədvəldən fərqli olaraq
qrafikdə əvvəla universitetləri sıraya duumlzməklə bərabər
digər tərəfdən universitetin birinin digərindən uumlstuumlnluumlk
dərəcəsi vizual goumlruumlnuumlr Beləliklə də universitetləri muumlqa-
yisə etmək və dəyərləndirmək asanlaşır Misal uumlccediluumln
qrafikdən aydın goumlruumlnuumlr ki Stanford Universiteti (4) və
Princeton Universiteti (5) təqribən eyni səviyyəli
89
universitetlərdir Ancaq Princeton Universiteti (5) Oks-
ford Universitetindən (6) xeyli uumlstuumlnduumlr Bu fərqi cəd-
vəldə hiss etmək muumlmkuumln deyildir
Bu qrafikin (şəkil 9a) başlanğıc hissəsi geniş
masştabda şəkil 9b -də goumlstərilmişdir Bu şəkildə K 08 ilə
37 arasında uumlmumi qiymət meyarı isə 45 ilə 80 faiz
arasında dəyişir Duumlnyanın 200 qabaqcıl universitetinin
bir hissəsinin reytinqləri ( 21-lə 200 arasında dəyişən )
şəkil 9b-də goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnən Honq Konq
Universiteti reytinq cədvəlində 21-ci Tokio Universiteti
26-ci Melborn Universiteti 36-cı yerləri tuturlar Bu sırada
Kyoto Universiteti 57-ci Bilkənd Universiteti 112 -ci
Simon Frazer Universiteti isə 199- cu yerlərdədir
Universitetlərin reytinqinə təsir edən faktorlar
ccediloxdur elmi tədqiqatda avtoritetlik professor-muumləllim heyə-
tinin tələbə sayına nisbəti işəgoumltuumlrənlər arasında universitetin
nuumlfuzu elmi işlərə istinadların sayı (istinad indeksi) xarici
tələbələrin nisbəti və xarici muumləllimlərin nisbəti belə
faktorlardandır
90
Şəkil 9b Universitetlərin bəzilərinin reytinqlərinin
K -dan asılılığı
Adlı-sanlı alimlərin universitetdə cəmlənməsi
muumlhazirələrin belə alimlər tərəfindən oxunması elmi
məqalələrin impakt faktoru yuumlksək olan jurnallarda ccedilap
edilməsi reytinqə muumlsbət təsir edən faktorlardandır Vacib
faktorlardan biri də universitet professorunun
muumlhazirəsində iştirak edən tələbə sayıdır Bu say nə qədər
ccedilox olarsa universitetin reytinqi də yuumlksək olar Digər bir
faktor da rektorun şəxsiyyəti ilə bağlıdır Duumlnya şoumlhrətli
alimin və ya şəxsiyyətin rektor olması universitetlərin
reytinqini qaldıra bilən amillərdəndir Belə şəxsiyyətlərin
rektor olma şansını obyektiv olaraq təmin etmək uumlccediluumln
muumlasir doumlvlətlərdə seccedilim prosedurundan istifadə edirlər
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
0 05 1 15 2 25 3 35 4
Qiy
mət
K
University of Hong Kong
University of Tokyo
University of Melbourne
Kyoto University
Bilkənt
Simon Fraser University
91
Universitetlərin reytinqləri sabit qalmayıb hər il də-
yişir Şəkil 9c-də 2013-cuuml il uumlccediluumln duumlnyanın 200 seccedililmiş
universitetinin reytinqlərinin K-dan asılılığı goumlstəril-
mişdir
Şəkil 9c 200 seccedililmiş universitetin reytinqləri ilə K
arasında korrelyasiya
Qrafikdən goumlruumlnduumlyuuml kimi K -sı yuumlksək olan uni-
versitetlərin reytinqi də yuumlksəkdir 2013-cuuml ildə birinci
yeri Kaliforniya Texnologiya İnstitutu ikinci yeri Oksford
Universiteti uumlccediluumlncuuml yeri Stanford Universiteti tutur
2010-ndashcu ilin reytinq cədvəlində bu yerləti Harvard
Kaliforniya Texnologiya İnstitutu və Massaccedilusets
Texnologiya Universitetləri tutmuşdular
0
5
10
15
20
25
0 50 100 150 200 250
K f
akto
ru
Reytinq 2013
California Institute of Technology
University of Oxford
Stanford
Princeton
University of California
Karolinska Institute
Uppsala
University of
Texas AampM University
University of
92
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki 2010 ndashcu il reytinq
cədvəlində Tuumlrkiyənin Bilkənd və Orta Doğu uni-
versitetləri 112 və 183-cuuml yerləri boumlluumlşduumlruumlrduumllər Am-
ma Şərqi Avropanın və MDB doumlvlətlərinin heccedil birinin
Universitetləri reytinq cədvəlində yer tuta bilməmişdilər
Hesab edirəm ki burda bir duumlşuumlncə problemi var Sovet
duumlşuumlncə tərzi ilə reytinq cədvəlində yuumlksək məqam
tutmaq ccedilətindir Bu səbəbdən də heccedil Moskva Doumlvlət
Universitetinin adı duumlnyanın 200 top universiteti arasında
yoxdur Universitetlərə baxış duumlşuumlncə dəyişməlidir
Universitetlərə kommersiya niyyəti ilə yox gələcəyə işıq
saccedilan muumlqəddəs məbəd kimi baxılmalıdır Guumlman etmək
olar ki bizim Qafqaz Universiteti tezliklə reytinq cəd-
vəlində yuumlksək məqam tuta biləcəkdir Ccediluumlnki orada
muumlhit və duumlccediluumlncə xeyli fərqlidir
Oumllkəmizin universitetlərinin elmi uğur meyarına goumlrə
reytinqi dosSŞabanov12 tərəfindən təyin edilmiş və cəd-
vəl şəklində təqdim edilmişdir K faktorundan istifadə
edərək bu nəticələri qrafik şəklində vermək muumlmkuumlnduumlr
Şəkil 9 ccedil-də Azərbaycan ali məktəblərindən bir qis-
minin elmi uğur kriterisinə goumlrə reytinqilə (2011-ci il
uumlccediluumln) K faktoru arasında əlaqə goumlstərilmişdir
12 Sərdar Şabanov Azərbaycanda universitetlərin elmi uğurlarının
dəyərləndiriıməsi Ali təhsil və cəmiyyət 2013 1 səh14ndash19
93
Şəkil 9ccedil Bəzi ali məktəblərin elmi uğur kriterisinə
goumlrə reytinqləri ilə K arasında əlaqə
Rəqəmlər universitetlərin reytinqlərini goumlstərir 1ndash BDU 2ndash
ATU 3ndash ADU 4ndash ADİU 5ndash NDU 6ndash ADPU 7ndash ADNA 8ndash AMİ 9ndash
BSU 10ndash AMİU 11ndashSDU 12ndash ADMİU 13ndash ATU 14ndash AR TPİ 15ndash
GDU 16ndash ADİA 17ndash BMA 18ndash NMİ19ndash AMK 20ndash LDU 21ndash MPİ
22ndashADRA
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki K-sı boumlyuumlk olan univer-
sitetlərin reytinqi də boumlyuumlkduumlr Bakı Doumlvlət Universitti
uumlccediluumln K fa ktor ccedilox boumlyuumlk (241) Azərbaycan Doumlvlət Rəs-
samlıq Akademiyası uumlccediluumln ccedilox kiccedilik (0006) olduğundan
qrafikdə goumlstərilməmişdir
2
3
4 5
6
7
89 10
11
1213
14
15
16
17
18
19 2021
0
005
01
015
02
025
03
035
04
045
0 5 10 15 20 25
K-F
akto
r
Reytinq
Azərbaycan Texniki Universititeti
Mingəcevir Politexnik İnstitutu
Naxccedilıvan Doumlvlət Universiteti
Sumqayıt Doumlvlət Universiteti
Azərb Doumlvlət İqtisad Universiteti
94
ELM VƏ TƏHSİL MUumlHİTİ
Allah uumlzuumlnuuml ağ etsin o adamların ki bir şeyi oumlyrənir və
oumlyrəndiklərini bilməyənlərə oumlyrədir
Hz Məhəmməd
Universitetlərin reytinqinə təsir edən əsas faktor-
lardan biri də elm və təhsil muumlhitidir Təhsilin keyfiyyətini
yuumlksəltmək uumlccediluumln bu faktorun təsiri əsasdır Başqa soumlzlə
desək balığın yaşaması uumlccediluumln su muumlhiti nə qədər
zəruridirsə keyfiyyətli təhsil uumlccediluumln də elm-təhsil muumlhiti bir
o qədər zəruridir
Təhsil muumlhiti elə təşkil edilməlidir ki tələbə guumlndəlik
vaxt resursunun 1524 hissəsini (60) təhsilə sərf edə
bilsin Bu şərti oumldəmək uumlccediluumln qabaqcıl oumllkələrdə şəhər
kənarında kampus tipli universitet şəhərciklərindən isti-
fadə edilir Belə şəhərciklərin digər uumlstuumlnluumlyuuml ondadır ki
tələbələrin nəqliyyata sərf etdiyi vaxt da təhsilə xərclənir
Sual olunur universitet şəhərciyi mərkəzdən hansı ndash
20 40 yoxsa 60 km məsafədə yerləşməlidir Meyar olaraq
burada nədən istifadə etmək olar Məncə məsafə elə
seccedililməlidir ki tələbə şəhər evinə qayıtmağa maraqlı
olmasın Şuumlbhəsiz inkişaf etmiş oumllkələrdə bu məsafə 30
km tərtibindədir Bizim universitetlərin səviyyəsini nəzə-
rə alaraq hesab etmək olar ki bu məsafə 50 km tərtibində
olsa daha yaxşıdır Qərb universitetlərində elmi tədqiqat
95
aparmaq uumlccediluumln hər cuumlr zəruri muumlhit və şərait (elmi
iqtisadi texniki mənəvi mədəni) yaradılır
Aydındır ki tədqiqatccedilı da insandır və onun da
guumlndəlik ccedilay və qəhvə iccedilmək və ya guumlnorta yeməyi yemək
haqqı tanınmalıdır Qərb universitetlərində bu haqq
tanınır Bu ehtiyacları onlar laboratoriyalarda kafedra-
larda yox bu məqsədlə ayrılmış və soyuducusu ccedilay və
qəhvə dəsti və ayrıca 13ndash15 kvadrat ndashmetr sahəsi olan
otaqda oumldəyirlər Laboratoriya uumlzvləri guumlndə ən azı iki
dəfə (saat 1200 və 1500) oumlz insani tələbatlarını oumldəmək
uumlccediluumln bu otağa yığışırlar Aydındır ki belə şərait
olmayanda hər kəs oumlz ehtiyacını primitiv qaydada bir cuumlr
oumldəyir
Muumlntəzəm seminarlar konfranslar yeni elmi nəti-
cələrin ccedilapdan oumlncə muumlzakirəsi də ccedilox əhəmiyyətlidir və
elm-təhsil muumlhitinin tərkib hissəsidir
Belə şərait dəyərli elmi nəticələr almağa səbəb olur
Finlandiyada 3 aylıq ezamiyyətdə olanda mən nəzərdə
tutulan professorla yox əvvəldən tanımadığım elmi iş-
lərinə bələd olmadığım başqa bir professorla ndash Mauri
Luukkala ilə işləməli oldum Birinci ay professorun elmi
işləri və laboratoriyanın elmi hesabatları ilə tanış ol-
duqdan sonra ikinci ay birgə tədqiqatların planını
muumlzakirə etdik Uumlccediluumlncuuml ayndash sona yaxın nəticələri Boumlyuumlk
Britaniyanın ldquoElektron Lettersrdquo jurnalında ccedilapa goumlndərdik
96
və məqalə 31 guumlnə ccedilap olundu Məqaləyə ilk muumlsbət rəy
Nobel muumlkafatı laureatı Allen Kormaxdan gəldı Bunu
xatırlamaqda əsas məqsədim elmi muumlhitin əhəmiyyətini
diqqətə ccediləkməkdir
Tarixən Şərq xalqları guumlnəşli muumlnbit və yeraltı
sərvətlərlə zəngin insanı yaşatma potensialı ccedilox olan
torpaqlarda məskunlaşmışlar Qərblilərin yerləşdiyi tor-
paqlar nisbətən az guumlnəşli və az zəngindir Bu fiziki fərq
tarixin sonrakı gedişinə və elmin inkişafına muumlhuumlm təsir
goumlstərmişdir Şərq xalqları arasında biznes ticarət geniş
yayılıbdır Qərb xalqları yaşamını təmin etmək uumlccediluumln
muumlxtəlif texniki vasitələrin icadına başqa soumlzlə sənaye
istehsalına diqqət yetirmişlər Biznesin əsas məqsədi pul
qazanmaqdır Sənayeccedilinin amalı bazara yeni və key-
fiyyətli mal ccedilıxarmaqdır Bu gedişat duumlşuumlncə tərzində
boumlyuumlk fərq yaratmışdır Tacirin biznesmenin duumlşuumln-
cəsində elmə alimə qayğı yoxdur Sənayeccedili isə yeni və
keyfiyyətli məhsul uumlccediluumln elmə alimə moumlhtacdır Onlar
alimin ixtiraccedilının adi vətəndaşdan fərqini əla bilir və
qiymətləndirirlər Qərb oumllkələrində elm həm doumlvlət həm
də firmalar (sənayeccedililər) tərəfindən maliyyələşir Bu
səbəbdən də Qərbdə elm suumlrətlə inkişaf edir Eynşteynə
goumlrə elm məqsəd yaratmır Ən yaxşı halda elm muumləyyən
məqsədlərə ccedilatmaq uumlccediluumln vasitələr təqdim edir
97
Sonda qeyd edim ki qərbli Con Keynin ticarət yoxsa
istehsal məsələsinə muumlnasibəti belə olmuşdur ldquoBiznes-
men qəbul ediləndir əgər ona vasitə kimi baxsaq Ancaq
məqsəd kimi o bizi təmin etməzrdquo
98
TƏRƏQQİ TEXNOLOGİYA VƏ ELMİN
VƏHDƏTİ 13
Məqalədə inkişafın tərkib hissəsi olan tərəqqi texnologiya
və elm arasındakı uumlzvi əlaqəyə baxılmış və onların iqtisadiyyata
təsiri araşdırılmışdır Goumlstərilmişdir ki inkişafın yuumlksək
pilləsinə ccedilatmaq uumlccediluumln iqtisadiyyatın zamana goumlrə inkişafı qeyri
xətti qanunla inkişaf etdirilməlidir Belə olan halda elm
texnologiyanı texnologiya tərəqqini təqəqqi isə iqtisadiyyatı
inkişaf etdirir Muumlasir cəmiyyətlər elm təhsil və yuumlksək texnolo-
giyaya əsaslanan innovasiyalı iqtisadiyyat doumlvruumlnə daxil
olurlar Bu elmin təhsilin iqtisadiyyatın əlaqəsinin yeni
bir fəlsəfə əsasında oumlyrənilməsini tələb edir Keccedilid
doumlvruumlnuumln yaratdığı problemlər səbəbindən bu prob-
lemlər MDB məkanında lazımınca oumlyrənilməyibdir Belə
doumlvrlərdə adətən uumlzdə olan problemlər diqqət mər-
kəzinə ccediləkilir dərin və koumlkluuml problemlər koumllgədə qalır
Muumlasir doumlvruumln bu ccedilağırışına cavab vermək uumlccediluumln elm və
təhsil həm formaca həm də məzmunca ciddi dəyişməli
yeniləşməli və innovasion iqtisadiyyata təsiri aydın
təsəvvuumlr edilməlidir
Muumlşahidələr goumlstərir ki keccedilid doumlvruumlndə iqtisadiyyat
(İ) zamana goumlrə (t) demək olar ki xətti dəyişir
13 Əsgərov ŞQ Tərəqqi texnologiya və elmin vəhdəti ldquoAli təhsil və
cəmiyyətrdquo 2013 1 səh33ndash 36
99
İqtisadiyyatın zamana goumlrə birinci tərtib toumlrəməsi
tərəqqini xarakterizə edir
dİ = b dt (1)
Burada b ndash tərəqqini xarakterizə edən əmsaldır dİ ndash
iqtisadiyyatın dt = t2 ndash t1 muumlddətində artımıdır Əgər bu
əmsalın qiyməti zamana goumlrə sabit qalarsa onda hər il
iqtisadi yuumlksəliş eyni olar Belə tərəqqi doumlvlət uumlşuumln
kifayət sayıla bilməz ona goumlrə ki zaman keccedildikcə həm
tələbat həm də insanların sayı artır Suumlrətli inkişafı təmin
etmək uumlccediluumln b -nin oumlzuuml də zamana goumlrə artmalıdır Əşər
b(t) asılılığını xətti qəbul etsək onda iqtisadiyyatın za-
mandan asılılığı qeyri -xətti qanunla dəyişəcəkdir
Tərəqqinin zamana goumlrə toumlrəməsi tərəqqinin suumlrəti
olub əsasən texnoloji təsir altında baş verə bilər Əgər
tərəqqinin suumlrəti zamana goumlrə xətti olarsa onda
texnologiyanı (T) aşağıdakı duumlstur ilə təyin etmək olar
T = db dt = k d2İ dt2 (2)
ldquoTexnologiyardquo anlayışının soumlzluumlklərdə və
ensiklopediyalarda mənasına rast gəlmək ccedilətindir Mənim
duumlşuumlncəmə goumlrə texnologiya ndash təbiət qanunlarının suumlni
obyektlərin hazırlanmasına youmlnəldilməsidır
Duumlstur (2)-yə goumlrə texnologiya iqtisadiyyatın za-
mana goumlrə ikinci tərtib toumlrəməsi ilə muumltənasibdir Başqa
100
soumlzlə texnologiya iqtisadiyyatı qeyri xətti inkişaf etdirən
amildir Məişətdə işlətdiyimiz telefonun son yuumlz ildə
keccedildiyi texnoloji təkamuumllə baxsaq bu tezisin duumlz-
guumlnluumlyuumlnuuml aydın goumlrərik Aydın goumlrərik ki tex-
nologiyalar da zamana goumlrə sabit qalmayıb dəyişirlər
Texnologiyanın inkişafı (və ya tərəqqinin təcili) elmin
inkişafı nəticəsində baş verir Başqa soumlzlə elm (E)
texnologiyanı zamana goumlrə dəyişdirən faktordur Bu tezisi
riyazi olaraq aşağıdakı kimi ifadə etmək olar
E = k1 d T dt = k1 d3İ dt3 (3)
Demək texnologiyanın inkişafı elmdən asılı oldu-
ğundan belə nəticəyə gəlmək olar ki elm iqtisadiyyatın
uumlccediluumlncuuml tərtib toumlrəməsinin nəticəsidir Başqa soumlzlə iq-
tisadiyyatı (1) qanunu ilə tənzimlənən oumllkələrdə elmin
inkişafına nail olmaq ccedilətindir
Məlumdur ki iqtisadiyyatın iki guumlcluuml toplananı var
sənaye və ticari Zəif inkişaf etmiş oumllkələrdə ticari yuumlksək
inkişaf etmiş oumllkələrdə isə sənaye toplanan əsasdır
Sərqin bir ccedilox doumlvlətləri ilə Qərbi muumlqayisə etsək bu
deyilənlərin duumlz olduğu qənaətinə gəlmək olar Bu
səbəbdən də FBekon ldquoElmndashguumlcduumlrrdquo aforizmini soumlylə-
mişdir (Yeri gəlmişkən qeyd edim ki bu kəlam dilimizə ldquobilik
ndash guumlcduumlrrdquo kimi səhv tərcuumlmə edilmişdir Hamının bildiyinin
ldquobilikrdquo ancaq alimlərin (fərdlərin) bildiyinin isə ldquoelmrdquo
olduğunu nəzərə alsaq onda belə bir nəticəyə gəlmək olar ki
101
hamının bildiyi guumlc ola bilməz Elmi bilik fərqi guumlc ola
bilər)Elmi inkişaf etdirən subyekt fərddir alimlərdir Yəni
alimlər inkişafın nuumlvəsində duran subyektlərdir Alimlər
oumlz fəaliyyətlərində bəşəriyyətə məlum olmayan yeni elmi
nəticələri alırlar Bu nəticələr bir tərəfdən toplanaraq
biliklər bazasını zənginləşdirir digər tərəfdən elmi
nəticələrin praktiki əhəmiyyət daşıyan hissəsi tətbiq
olunaraq iqtisadiyyatı inkişaf etdirir
Cədvəl 1
Zəif inkişaf
etmiş oumllkələr
İnkişaf etməkdə
olan oumllkələr
İnkişaf etmiş
oumllkələr
Qrup III II I
Oumllkələrin sayı 83 58 28
Top universi-
tetlər nisbi sayı
0200 14200 186200
İPİİ 014- 067 067-083 084-095
K faktoru 016-2 2-5 5-15
Duumlşuumlncə tərzi Totalitar
duumlşuumlncə Şah
qanundur
Qarışıq duumlşuumlncə kamil
duumlşuumlncə
qanun Şahdır
Cədvəl 1 də hər uumlccedil qrup doumlvlətlərinin bəzi iqtisadi-
sosial goumlstəriciləri goumlstərilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi
duumlnyanın 200 top universitetinin 93-i birinci qrup
oumllkələrdə cəmi 7-i isə ikinci qrup oumllkələrdədir Zəif
inkişaf etmiş oumllkələrdə top universitet yoxdur Deyilənlər
əsas verir ki təhsil elm iqtisadiyyat və texnologiya
arasındakı uumlzvi əlaqəni belə təsvir edək ideya elmi elm
texnologiyanı texnologiya yeni texnikanı (tərəqqini)
102
tərəqqi isə innovasiyalı iqtisadiyyatı inkişaf etdirir Buumltuumln
bu qarşılıqlı təsirlər keyfiyyətli təhsil muumlhitində baş verir
İnkişafın yuumlksək pilləsinə ccedilatmaq uumlccediluumln iqtisadiyyatin
zamana goumlrə inkişafının qeyri- xətti qanunla dəyişilməsi
təmin edilməlidir Belə olan halda elm yeni texnologiya
texnologiya isə tərəqqi yaradacaqdır və nəticədə oumllkə
iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş oumllkələr sırasına daxi
olacaqdır Buumltuumln bu dinamikanın mərkəzində alim durur
Bizim universitetlər XXI əsrin dəyişən muumlhitiniə və ya
ccedilağırışına cavab verməyə hazırdrlarmı Bu suala cavab
vermək uumlccediluumln gələcək universitetlərin muumlasir univer-
sitetlərdən fərqi aydın dərk edilməlidir Duumlnya un-
versitetlərinin inkişaf meyilləri və gələcək doumlvruumln
ccedilağırışları bu fərqi Cədvəl 2-də goumlstərildiyi kimi təsəvvuumlr
etməyə imkan verir
Cədvəl 2 XX əsr universitetləri XXI əsr universitetləri
Elm hArr muumlhəndislik hArr
ictimai elmlər
Elmi-texniki sosial innovasiyalar
Hiperixtisaslaşma uumlzrə təhsil
və elm
Elmi sahələr və ya fənlərarası
təhsil və tədqiqatlar
Elmi istiqamətlər uumlzrə
maliyyələşmə
Fənlərarası tədqiqatların
maliyyələşməsi
Ad almaq uumlccediluumln elmi
məqalə ccedilapı fənn PhD
İnnovasiyayoumlnuumlmluuml məqalə ccedilapı
Muumlh PhD
rArr Akademik karyera rArr Texniki rəhbərlik sahibkarlıq
duumlşuumlncəsi
103
Son 2000 illik bəşər tarixinə fikir versək goumlrərik ki
həmişə varlı insanlar ya padşahlar ya da sərkərdələr
olublar XXI əsrin ən varlı adamı isə alimdir ndash Bill
Geytsdir Bu səbəbdən də 1000 il oumlncə boumlyuumlk Nizami
ldquoquumlvvət elmdədir başqa cuumlr heccedil kəs heccedil kəsə uumlstuumlnlk
eyləyə bilməzrdquo fikrini soumlyləmişdir XVIII əsr fransız
filosofu Lametri hesab edirdi ki bəşəriyyət dahi insan-
ların hesabına inkişaf edir Bu fikir də yadda saxlamağa
dəyər
104
OumlMUumlR UZUNLUĞUNUN KEYFİYYƏT
FAKTORUNDAN ASILILIĞI
İnsanları yaşat ki doumlvlət yaşasın
Şeyx Ədabali
Uzunoumlmuumlrluumlluumlk insanların həyat şəraitindən sosial
vəziyyətindən və idarəetmə sistemindən xəbər verən in-
deksdir Bu səbəbdən də bu goumlstərici BMT-nin illik
məruzələrində yer alır BMT İnkişaf Proqramının 2010-cu
il Məruzəsində də bu parametrlər 143-cuuml səhifədə muumlxtəlif
doumlvlətlər uumlccediluumln cədvəl formasında verilmişdir Bu
rəqəmlərin K faktorundan asılılığı şəkil 10-da
goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki insanların ən uzun
oumlmuumlr yaşadığı oumllkə Yaponiyadır Orada orta oumlmuumlr
uzunluğu 83 ildir Qərbin inkişaf etmiş oumllkələrində orta
oumlmuumlr uzunluğu 80 ndash83 il arasında dəyişir və 3-cuuml duumlnya
oumllkələrinkindən 50 ccediloxdur Avstraliyada İsveccedilrədə İs-
landiyada bu goumlstərici 82 il ABŞ-da Boumlyuumlk Britaniyada 80
ildir Azərbaycanda orta insan oumlmruuml 71 ildir Ən qısa oumlmuumlr
uzunluğu Əf-qanstandadır ndash45 il Orta insan oumlmruuml Leso-
toda 46 Zambiya və Zimbabvedə 47 ildir Bu qrafikdə
oumllkəmizin koordinatları belədir K=248 və LL = 71 il Bu
noumlqtədən absis oxuna perpendikulyar bir xətt ccediləkilmişdir
Qrafikdən aydın goumlruumlnuumlr ki K-nın sabit qiymətində LL
105
geniş intervalda 65 illə 79 il arasında dəyişir Guumlman
etmək olar ki K-nın sabit qiymətində
Şəkil 10 Orta oumlmuumlr uzunluğunun K faktorundan
asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin BMT reytinqi
goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3)
Yaponiya (11) Honq Konq (21) Kuumlveyt (47) Kosta-Rika (62)
Vyetnam (113) Əfqanıstan (155) RF (65) Qazaxıstan (66)
Azərbaycan (67) Ukrayna (69)
(K=25) LL boumlyuumlk olan Kosta -Rika (62) doumlvləti daha
muumlkəmməl sosial-muumldafiə sisteminə malikdir Oumllkə-
lərdəki siyasi-iqtisadi vəziyyəti analiz etmədən belə nəti-
cəyə gəlmək olar ki insan oumlmruumlnə muumlsbət təsir edən
2 3
1
11 4
11
3
155
62 47 21
106
faktorlar LL boumlyuumlk olan doumlvlətlərdə (1 2 3 11 21 47 62
113 ) ciddi nəzarət altındadır Azərbaycanda bu para-
metrin nisbətən az olmasına səbəb kimi qaccedilqınlıq həya-
tından toumlrəyən uşaq oumlluumlmuumlnuumln ccedilox olmasını məişət qa-
zından zəhərlənməni ərzaq təhluumlkəsizliyindən qoruna
bilməmək və avtoqəzaları goumlstərmək olar
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki inkişaf etmiş oumllkələrdə
orta oumlmuumlr uzunluğunun ccedilox olması uumlccediluumln məişətdə
qazdan yox elektrik enerjisindən istifadəyə uumlstuumlnluumlk
verirlər Şəhər kənarında tikilən istilik elektrik stan-
siyalarında qaz elektrik enerjisinə ccedilevrilərək əhaliyə
paylanır Bu isə təhluumlkəsiz yaşamaq uumlccediluumln ccedilox əhəmiy-
yətlidir
Son olaraq qeyd edim ki qocalıq yaxşı bir şey olmasa
da ccedilox yaşamağın ondan başqa yolu yoxdur Hər kəs həm
oumlzuumlnuumln həm də digərlərinin ccedilox yaşamasına ccedilalış-
malıdır Belə olan halda bu duumlnya da goumlzəldir
Qrafikdən bu nəticəyə gəlmək olar ki ldquooumlmuumlr ndash alın
yazısıdırrdquo fikri cəfəngiyatdır Ola bilməz ki cənab Haqq bir
millətə (yaponlara) uzun digərinə (əfqanlara) qısa oumlmuumlr
yazsın Uzunoumlmuumlrluumlluumlk təşkil olunmadan və şuumlurlu
yaşamadan asılıdır
107
İSTEHLAK EDİLƏN ENERJİNİN KEYFİYYƏT
FAKTORUNDAN ASILILIĞI 14
Həqiqət sonsuzluğun guumlnəşidir necə olsa doğacaq
Vendell Fillips
Bir neccedilə minillik bəşər tarixinə nəzər salsaq goumlrərik
ki bəzi anlayışlar ictimai şuumluru zəbt edərək tarixin sonrakı
gedişinə guumlcluuml təsir goumlstəribdir a) var-doumlvlət (materiya)
b) enerji və c) informasiya Var-doumlvlət toplamaq niyyəti ilə
doumlvlətlər min illər boyu bir-biri ilə muumlharibə aparıblar
XIX əsrin ikinci yarısın-dan başlayaraq enerji anlayışı
ictimai şuumlura daxil olmuşdur Sonrakı doumlnəmlərdə
muumlharibələr bu qaynaqlar uğrunda aparılıbdır Əgər I
Duumlnya muumlha-ribəsi əsasən at belində odlu silahla
aparılıbsa II Duumlnya muumlharibəsi ldquomotorlarınrdquo muumlharibəsi
olmuşdur Qarabağ muumlharibəsi başlayanda ldquoQarabağ
enerji probleminin goumlruumlnməyən uumlzuumlduumlrrdquo fikrini
soumlyləmişdim
XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq informasiya da
ictimai şuumluru zəbt etməyə başlayıbdır Bu səbəbdən yaşa-
dığımız era informasiya erası adlanır Duumlşuumlncə tərzi
14 ШГАскеров АШАскеров SOCIAL PROCESSES REGULATION IN THE
CONTEXT OF ECONOMICS LAW AND MANAGEMENT
Materials digest of the LIII International Research and Practice Conference
(London June 06 2013) p23 ndash25
108
kitabımda işlətdiyim bir fikirdən təkrarən istifadə etmək
istəyirəm XXI əsrin əsas səciyyəsi onun informasiya əsri
olduğundan bu əsrdə bir doumlvlətin başqa doumlvlət uumlzərində qələbəsi
informasiya cəbhəsində baş verəcəkdir
1960-cı ildə BMT-nin rəhbərliyi altında aparılan elmi
tədqiqatlarda suumlbut edilmişdir ki hansı oumllkədə adam-
başına ccedilox enerji istehlak olunursa həmin oumllkədə adam-
başına duumlşən milli gəlir də ccediloxdur Enerji qaynaqları
uumlzərində aparılan muumlharibələrin koumlkuumlndə bu nəticə
dayanır
Şəkil 11 Adambaşına istifadə edilən enerjinin K fak-
torundan asılılığı Şəkildə noumlqtələr və rəqəmlərlə oumll-
kələrin reytinqi (BMT 2010) goumlstərilir
109
Muumlasir doumlvrdə muumlharibələr sərhədlərdə yox
paytaxtlarda gedir İnformasiya muumlharibəsində uduzan
tərəf ağrısız-acısız uduzur və bunu ccedilox gec başa duumlşuumlr
Adambaşına istehlak edilən enerjinin K faktorundan
asılılığı loqarifmik masştabda şəkil 11-də a-dan asılılığı
şəkil 12-də goumlstərilmişdir Hər iki qrafikdən goumlruumlnuumlr ki
istehlak olunan enerjinin sabit qiymətində həm faktor K
həm də İPİİ (a) geniş intervalda dəyişir a-nın təqribən 028
qiymətində (şəkil 12) absis oxuna perpendikulyar bir xətt
ccediləkilmişdir Bu xəttin sağında və solunda bir neccedilə doumlvlət
uumlccediluumln adambaşına istehlak olunan muumlxtəlif enerjiyə uyğun
noumlqtələr goumlstərilmişdir Ccedilox duumlşuumlnduumlruumlcuumlduumlr ki eyni
həyat tərzinə malik (yəni a = const) oumllkələrin birində
adambaşına 10 kVtsaat digərində 2000 kVtsaat enerji
xərclənir Yəni bərabər həyat şəraitinə malik oumllkələrin
birində digərinə nisbətən 200 dəfə ccedilox enerji sərf edilir Və
ya eyni enerji istehlak edən doumlvlətlərin (ldquo169 -79rdquo xətt
uumlzərində yerləşən) dolanışıq səviyyələri (a parametrləri)
xeyli fərqlidir Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki bu
oumllkələrdə idarəetmə sistemləri ccedilox muumlxtəlifdir Başqa
soumlzlə bir oumllkədə enerjidən qənaətlə digərində israfccedilılıqla
(talanccedilılıqla) istifadə edilir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki a (İPİİ)
artdıqca dispersiya daralır Yəni idarəetmə
təkmilləşdikcə (qanunccediluluq və demokratiya artdıqca)
110
eyni a-ya (həyat səviyyəsinə) malik doumlvlətlərin enerji is-
tehlakında fərq azalır Bu fərq a vahidə yaxınlaşdıqca
Şəkil 12 Adambaşına istifadə edilən enerjinin a-dan
asılılığı Noumlqtələr və rəqəmlər oumllkələrin reytinqini
(BMT 2010) goumlstərir Norveccedil (1) Kolumbiya (79) Əfqanıstan
(155) Mali (160) Ccedilad (163) Mozambik (165) Niger (167)
Demokratik Konqo (168) Зимбaбvе(169)
(ararr1) aradan qalxır Bu isə o deməkdir ki bu
oumllkələrdə ararr1 idarəetmə modelləri təqribən eyni ola-
caqdır Şəkil 12-də Azərbaycanın koordinatları a = 0713
W= 2000 kVtsaat-dır Qənaətcillik baxımından Azər-
baycan orta Avropa doumlvlətləri səviyyəsindədir
1
111
UumlMUMDAXİLİ MƏHSUL İLƏ
KEYFİYYƏT FAKTORU ARASINDA
KORRELYASİYA
Hər bir xalq oumlz taleyinə layiqdir
Monteskuuml
Uumlmumi Daxili Məhsulun tərifinə goumlrə ldquoUumlDM ndash bir
oumllkənin sərhədləri daxilində bir il ərzində istehsal edilən mal və
xidmətlərin sabit qiymətlərlə cəmi dəyərini ifadə edirrdquo Tərifdən
goumlruumlnduumlyuuml kimi oumllkə daxilində istehsal edilən hər bir mal
və xidmətin UumlDM hesabında yer ala bilməsi uumlccediluumln
qiymətinin olması vacibdir
Simon Smith Kuznets 30
aprel 1901-ci ildə
Xarkovda anadan olmuş
8 iyun 1985-ci ildə
duumlnyasını dəyişmişdir
Simon Smith Kuznets hələ Kolumbiya Univer-
sitetində təhsil alarkən statistik rəqəmlərə
əsaslanaraq bir oumllkə daxilində (hətta bir neccedilə
oumllkə daxilində) bir neccedilə il ərzində gedən makroiqtisadi prosesləri dərindən araşdır-
mışdır O statistikaya əsaslanan tətbiqi tədqiqat
metodu yaradaraq bir il muumlddətində oumllkələrdə
yaradılan istifadə edilən hər nə varsa hamısını Uumlmumi Daxili Məhsul adlandırmışdır
SS Kuznets ABŞ-ın Milli İqtisadi Tədqiqatlar
Buumlrosunda işləmiş və eyni zamanda Harvard
Universitetində dərs demişdir İqtisad elminin klassiki Nobel muumlkafatı laureatı
SS Kuznetsin əməyi nəticəsində iqtisad elmi
ideologiyadan milli gəliri hesablaya bilən elmə
ccedilevrilmişdir SS Kuznets goumlstərmişdir ki oumllkələrin bir neccedilə
nəsil muumlddətində mikroiqtisadi goumlstəricilərinin
dinamikası bu oumllkələrdə iqtisadi vəziyyətin
dəyişməsinin tendensiyasını soumlyləməyə imkan verir
112
Tayvanın iqtisadi inkişafını araşdıraraq SKuznets
inkişaf etməkdə olan oumllkələrin iqtisadiyyatı uumlccediluumln belə bir
qanunauyğunluq muumləyyənləşdirmişdir ldquoGəlirlərin pay-
lanmasında qeyri-bərabərlik birinci 10 ildə kəskin artır və sonra
onun bərabərləşmə tendensiyası başlayırrdquo Aydındır ki doumlvləti
iradə olarsa (Sinqapur) bərabərləşmə ten-densiyasının
suumlrəti artar
Şəkil 13 a Oumllkələrin UumlDM ilə K faktoru arasında
korrelyasiya Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ
(4) İrlandiya (5) Lixtenşteyn (6) Luumlksemburq (24) Sinqapur (27)
Bruney (37) Qatar (38) Kuumlveyt (47) Ccedilernoqoriya (49) Guumlrcuumlstan
(74) Ekvatorial Qvineya (117) Anqola (146)
113
İnkişafı qiymətləndirmək uumlccediluumln 1990-cı ilə qədər bir
meyar kimi adambaşına duumlşən UumlDM-dən istifadə edilirdi
Goumlstəricisi yuumlksək amma təhsil səviyyəsi və guumlzəranı
aşağı uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumln həddi qısa olan oumllkələr ccedilox
olduğundan bu meyarı universal və qənaətbəxş hesab
etmək olmaz Muumlxtəlif doumlvlətlərdə sosial inkişafın di-
namikasını duymaq uumlccediluumln adambaşına duumlşən UumlDM-in
keyfiyyət faktorunun K-dan asılılığı şəkil 13 (a)-da adi
şəkil 13 (b və c)-də isə yarımloqarifmik masştablarda goumls-
tərilmişdir Qrafiklərin absis oxunda K faktoru ordinat
oxunda adambaşına duumlşən UumlDM goumlstərilmişdir
Duumlnya doumlvlətlərinin 2010-cu ilə olan iqtisadi-mədəni
mənzərəsi şəkil 13 a-da goumlstərilmişdir UumlDM-in K fakto-
rundan asılılığı dağınıq bir mənzərə yaradır Bu dağınıqlıq
humanitar texnologiyanın qeyri -dəqiqliyi və subyektiv
faktorların təsirinin nəticəsidir Ancaq bu dağınıqlığın
iccedilərisində gizli bir məntiqin olduğu da sezilir Belə ki bu
mənzərə bəşəriyyətin keccedildiyi iqtisadi formasiyaların (feo-
dalizm kapitalizm sosializm accedilıq cəmiyyət) məntiqi
nəticəsidir Bu qeyri-bərabər inkişaf hər bir doumlvlətin
keccedildiyi tarixi yolun muumlxtəlifliyinin təzahuumlr formasıdır
Verilmiş zamanda (2010-cu il) muumlxtəlif qitələrdə yerləşən
bu oumllkələrin (və xalqların) inkişafı bir-birindən ccedilox fərqli
və rəngarəndir Bu rəngarəngliyin əsas səbəblərindən biri
məkan və zaman amilidir Nizami Gəncəvinin ldquoSizin
114
gələcəyiniz sizin keccedilmişinizdirrdquo kəlamına goumlrə bu mənzərə
bu doumlvlətlərin keccedilmişindən toumlrənib Oumllkədaxili siyasət
ideologiya mentalitet mədəniyyət ənənə tarixi gedişat
və bunun kimi faktorlar bu rəngarəngliyə səbəb olan
faktorlardandır
Hər yaşın oumlz ovqatı olduğu kimi UumlDM hər səviy-
yəsinə uyğun onunla harmoniyada olan bir mədəni səviy-
yəyə (K ) moumlvcuddur Misal uumlccediluumln qrafikdən goumlruumlnduumlyuuml
kimi Ccedilernoqoriya ilə Kuumlveytin keyfiyyət faktoru eynidir
və K=332 ndashyə bərabərdir Ancaq adam- başına duumlşən
UumlDM isə uyğun olaraq 9900 və 51700 USD-dir Demək
Ccedilernoqoriyanın inkişafının maddi toplananı ilə mədəni
toplananının harmoniyada olduğunu qəbul etsək onda
Kuumlveytin inkişafında bu harmoniya yoxdur
Şəkildən nəzərə ccedilarpan ikinci məqam oumllkələrin ha-
ccedilalanmış yolla ( standart və qeyri-standart) inkişaf et-
məsidir Birinci qrup oumllkələr tarixi inkişaf mərhələlərini
keccedilmiş doumlvlətlərdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni
Zelandiya (3) ABŞ (4) İrlandiya (5) və digərləri Belə
oumllkələrdə həm UumlDM-in həm də K-nın qiyməti boumlyuumlkduumlr
İkinci qrup oumllkələrə qeyri-standart yolla inkişaf edən
doumlvlətlər daxildir Bu oumllkələr əsasən neft oumllkələridir Belə
oumllkələrə misal olaraq BƏƏ (32) Bruney (37) Qatar (38)
Bəhreyn (39) Kuumlveyt (47) və digərlərini goumlstərmək olar
Bu oumllkələrdə UumlDM yuumlksək olsa da K-nın qiyməti təəssuumlf
115
ki lazımınca boumlyuumlk deyildir Birinci qrup oumllkələrdən
bəziləri (şəkil 13 a) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3)
Ccedilernoqoriya (49) və digərləri diqqəti xuumlsusi cəlb edir Bu
oumllkələr punktir ilə ccediləkilmiş harmonik inkişaf əyrisi
uumlzərindədirlər Bu xətdən aşağıda bir doumlvlət belə yoxdur
Bu oumllkələr harmonik inkişaf edən oumllkələr olduğundan az
iqtisadi potensialla (UumlDM) yuumlksık firavanlıq əldə edə
bilmişlər
UumlDM-in keyfiyyət faktorunun loqarifmasından
asılılığı şəkil 13 b-də goumlstərilmişdir Burada K faktoru
UumlDM cari qiymətinin ldquoUumlDM qıtlığınardquo nisbəti kimi təyin
olunur Bu qrafikin uumlstuumlnluumlyuuml buumltuumln duumlnya doumlvlətlərinin
iqtisadi vəziyyətini və firavanlıq səviyyələri arasında
ələqəni aşkar əks etdirməsidir UumlDM-in loqarifmasının K
faktorundan asılılığı Şəkil 13c-də goumlstərilmişdir Buradakı
K faktorunun qiyməti Əlavə 1-in 4-cuuml suumltununda goumlstə-
rilmişdir Noumlqtələr muumlxtəlif oumllkələrin reytinqini goumlstərir
Aşkar asılılıq olmasa da tendensiya aydın goumlruumlnuumlr
uumlmumidaxili məhsulun qiyməti artdıqca K faktorunun
qiyməti artır
Zəruri və kafi şərt Adambaşına duumlşən UumlDM ccedilox
olanda həyat səviyyəsi də yuumlksək olur Ancaq bu şərt
zəruridir kafi deyil Kafilik şərtini təmin etmək uumlccediluumln uy-
ğun mədəni səviyyə də (uyğun K) təmin olunmalıdır
116
Şəkil 13 b UumlDM-in K faktorundan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi doumlvlətlərin reytinqləri goumls-
tərilmişdir Norveccedil (1) Almaniya (10 ) BƏƏ (32) Qatar (38)
Ruminiya (50) Monqolustan (100 ) Mozambik (165 )
Misal uumlccediluumln Avstraliya (2) Niderland (7) Avstriya
(27) BƏƏ (32) Bəhreyn (39) və Ekvatorial Qvineya (117)
absis oxuna paralel ccediləkilmiş bir duumlz xətt uumlzərində
yerləşmişlər Bu oumllkələrin hər birində adambaşına duumlşən
UumlDM təqribən eynidir və 40000 USD-ə bərabərdir Ancaq
bu oumllkələrdə həyat şəraiti xeyli muumlxtəlifdir Firavanlıq
Avstraliyada ccedilox yuumlksək Ekvatorial Qvineyada isə ccedilox
aşağıdır Ccediluumlnki K Avstraliya uumlccediluumln 149 Ekvatorial
117
Qvineya uumlccediluumln isə 117-dir Demək Ekvatorial Qvineyada
UumlDM həzm olunub K (İPİİ)-yə ccedilevrilə bilmir Avstraliya
səviyyəsinə ccedilatmaq uumlccediluumln bu oumllkə uzun tarixi yol keccedilməli
təhsil elm mədəniyyət ocaqları accedilaraq duumlşuumlncə tərzini
inkişaf etdirib dəyişməlidir Ancaq qeyd etmək lazımdır
ki Ekvatorial Qvineya Avstraliyanın getdiyi tarixi yolu
getməyə məhkumdur Tarix bu mənada təkrar olun-
malıdır Şəkil 13 c-də bir sıra doumlvlətlər diqqət mər-kəzinə
ccediləkilmiş və onların reytinqləri rəqəmlərlə goumls-tərilmişdir
Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccedilernoqoriya (49)
Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan (109) Toqo
(139) və Burundi (166) Bu noumlqtələri bir xəyali əyri ilə
birləşdirmək olar Bu doumlvlətləri birləşdirən səciyyəvi
cəhət onların UumlDM-i sabit qiymətə malik oumllkələr iccediləri-
sində nisbətən yuumlksək K (firavanlıq) əldə edə bilmələridir
Bu oumllkələrdə inkişaf harmonik xarakter daşıyır Məsələn
Ccedilernoqoriya (49) uumlccediluumln UumlDM səviyyəsi təqribən 10 000
USD səviyyəsindədir Bu səviyyədə UumlDM-ə malik bir neccedilə
doumlvlət (Kolumbiya Peru Tunis Makedoniya Surinama)
vardır Ccedilernoqoriya bu doumlvlətlər arasında ən yuumlksək K-ya
nail olubdur Yəni onun malik olduğu doumlvlət maşınının
faydalı iş əmsalı daha ccediloxdur Eyni fikirləri Toqo uumlccediluumln də
demək olar Bu oumllkə ccedilox kasıbdır və adambaşına duumlşən
UumlDM təqribən 900 USD səviyyəsindədir Bu səviyyədə
olan oumllkələr sırasında
118
Şəkil 13 c UumlDM-in loqarifmasının K faktorundan
asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir
Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Luumlksemburq (24)
Ccedilernoqoriya (49) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan
(109) Toqo (139) Burundi (166)
Malavi və Serra Leonenin də adını ccediləkmək olar Toqonun
bu dovlətlərdən fərqi bundadır ki onun uumlccediluumln Kndash 075
Malavininkindash 063 Serra Leoneninki isə 046-dır Bu isə o
deməkdir ki Toqonun idarəetmə sistemi Malavi və Serra
Leonenə nisbətən daha qənaətbəxşdir
Bu qrafiklərdən aşağıdakı nəticələri əldə etmək muumlm-
kuumlnduumlr
119
a) adambaşına duumlşən UumlDM oumllkənin firavan inkişafı
uumlccediluumln zəruridir amma kafi deyil kafilik şərti mədəni
səviyyədən ( K fakorunun qiymətindən) asılıdır
b) adambaşına duumlşən UumlDM eyni olan oumllkələrdən o
oumllkə muumlkəmməl idarəetmə sisteminə malikdir ki orada K
yuumlksəkdir
c) K-sı eyni olan oumllkələrdən o oumllkə muumlkəmməl
idarəetmə sisteminə malikdir ki orada bu səviyyənin əldə
edilməsinə ən az UumlDM sərf edilir
ccedil) keyfiyyət faktoru K (və ya a) artdıqca duumlşuumlncə tərzi
kamilləşərək şəxsi mənafe ilə ictimai mənafe arasındakı
muumlnasibəti ictimai mənafenin xeyrinə dəyişir əlində olan
başında olandır Başında olan dəyişdikcə əlində olan da
dəyişir
d) UumlDM-in sabit qiymətində K-sı boumlyuumlk olan
doumlvlətlərin inkişafı harmoniyadadır və ya idarə olunması
optimaldır Başqa soumlzlə UumlDM tam olaraq K -ya ccedilevrilir
Avstraliyada idarəetmənin keyfiyyəti yuumlksəkdir və
oumll-kənin malik olduğu potensialın 93-i xoş guumlzərana
ccedilevrilir Ekvatorial Qvineyada bu potensialın ancaq 54-i
faydalı işə ccedilevrilir Buradan ccedilıxaracağımız digər vacib
nəticə ondan ibarətdir ki dayanıqlı insan inkişafına nail
olmaq uumlccediluumln Ekvatorial Qvineya Bəhreyn BƏƏ Avstriya
və Niderland oumlz indekslərini Avstraliyanın indeksinə
bərabərləşdirməyə cəhd etməlidirlər Bunun uumlccediluumln bu
120
doumlvlətlər oumlz idarəetmə və huumlquq sistemlərində islahat
modernləşdirmə və ya duumlzəliş etməlidirlər ki muumlxtəlif
səviyyələrdə qəbul edilmiş qərarlarda az səhvə yol
versinlər Belə olan halda həm lokal həm də qlobal
səviyyədə ccedilox potensiala qənaət edilər və duumlnyada bir
tərəfdən dayanıqlı insan inkişafının iqtisadi əsası yaranar
digər tərəfdən əhali artımı ilə bağlı ajiotaj aradan qalxar
Keccedilən əsrin ortalarında SLinsey demokratik institutların
qərarlaşmasının iqtisadi inkişafın səviyyəsindən asılı-
lığını goumlstərmişdir Bu paraqrafa onun soumlzləri ilə yekun
vuraq rdquoOumllkə iqtisadiyyatı nə qədər uğurludursa onun
demokratik millətə ccedilevrilmə şansı daha boumlyuumlkduumlrrdquo
121
İQTİSADİYYAT və MƏDƏNİYYƏTİN
VƏHDƏTİ
Pul əl ccedilirkidi onun dalınca duumlşmək olmaz ancaq onu
noumlqteyi- nəzərdən qaccedilırmaq da olmaz
Aristotel
1990-cı illərdən başlayaraq Məhbub uumll Həqin rəh-
bərliyi ilə BMT İnsan Potensialının İnkişaf İndeksini (İPİİ)
duumlnya doumlvlətlərinin bir makroiqtisadi meyarı olaraq
istifadə edir Duumlnya doumlvlətlərinin reytinqi bu goumlstəriciyə
goumlrə hesablanır Bu meyarın sadəliyi və şəffaflığının
muumltəxəssislər tərəfindən rəğbətlə qarşılanması onun
uumlstuumlnluumlyuuml hesab edilir İPİİ inteqral bir indeks olub
əsasən oumllkədə təhsilin səhiyyənin və adambaşına duumlşən
UumlDM indekslərinin cəmindən ibarətdir Bu indeksin
hesablanma metodologiyası ldquoDuumlşuumlncə tərzirdquondə 15 veril-
mişdir Məhbub uumll Həqin elmə daxil etdiyi İPİİ ilə SS
Kuznetsin elmə daxil etdiyi UumlDM arasında aşkar bir
tandem və ya gizli bir korrelyasiya olduğu şəkil 14-dən
goumlruumlnuumlr Bu şəkil ldquoiqtisadiyyat ndash mədəniyyətrdquo muumlna-
sibətini əks etdirir İlk baxışda qrafikdən faydalı bir nəticə
əldə etmək ccedilətindir Ancaq dərindən təhlil dəyərli
nəticələr almağa imkan verir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki buumltuumln
15 Əsgərov ŞQ Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008 səh 43 ndash 45
122
inkişaf etmiş oumllkələr mədəni buumltuumln mədəni oumllkələr inkişaf
etmiş oumllkələrdir Su qaynayana qədər buumltuumln temperatur
(energetik) səviyyələrindən keccedildiyi kimi hər bir doumlvlət də
varlandıqca əsasən təkamuumll yolu ilə mədəni inkişafın
buumltuumln mərhələlərindən keccedilməlidir
Şəkil 14 UumlDM ilə İPİİ arasında korrelyasiya
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin BMT (2010) reytinqləri
goumlstərilmişdir
Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ (4)
Niderland (7) Avstriya (25) BƏƏ (32) Behreyn (39) Kuveyt (47)
Ccedilernoqoriya (49) Ruminya (50) Xorvatiya (51) SəudƏrəbistanı
(55) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızstan (109) Ekvatorial
Qvineya (117) Anqola (146)
123
KYaspersə goumlrə bəşər tarixinin 3-cuuml mərhələsi
eramızın 1000-ci ilindən başlayır Əgər muumlasir inkişafın
başlanğıc noumlqtəsini bu tarixdən goumltuumlrsək onda bəşəriy-
yətin feodalizmdən sonrakı mərhələləri vəhşi kapitalizm
insana youmlnəlmiş kapitalizm nəhayət insan azadlıqlarının
və huumlquqlarının qarantı olan muumlasir kapitalizm mərhə-
lələrini keccedilərək Karl Poperin Accedilıq cəmiyyətinə doğru
irəliləyir K Poperin arzu etdiyi ali cəmiyyətdə doumlvlət
quruculuğunun təkmilləşməsində hər bir vətəndaşın
yaxından iştirakı tələb olunur Acıq cəmiyyətin duumlşuumlncə
tərzində ictimai-doumlvlət mənafeyi buumltuumln digər mənafe-
lərdən uumlstuumln tutulur total ziyalılıq kamillik və muumldriklik
adi həyat normasına ccedilevrilir Belə cəmiyyətdə muumldriklik ndash
oumlz moumlvqeyini muumldafiə etmədən və tərəf-muumlqabili alccedilalt-
madan əks moumlvqeyə qulaq asmaq bacarığı sayılacaq
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki İPİİ dolayısı ilə
duumlşuumlncənin kamillik dərəcəsini goumlstərir
İndinin oumlzuumlndə bənzər ali keyfiyyətlər muumlşahidə
edilir Qafqazinfoaz saytının 2842012-ci il tarixində yay-
dığı məlumata goumlrə Rumıniya Prezidenti Trayan Basesku
Konfutsinin ldquoCəmiyyətdə əks fikirlər bir-birini tamamlayırrdquo
kəlamını həyata tətbiq edərək oumllkənin yeni baş naziri
vəzifəsinə sol muumlxalifət lideri Viktor Pontanın namizəd-
liyini irəli suumlrmuumlşduumlr Artıq Şərqi Avropada da duumlşuumlncə
tərzində kamilləşmə baş verir və biz bunun şahidi oluruq
124
Cəmiyyətdə insanlar arasında mədəni səviyyənin
yuumlksələcəyi və duumlşuumlncənin saflaşacağı qaccedilılmazdır Bir
neccedilə on il oumlncə ABŞ-da irqccedililik boumlyuumlk problemlər
yaradırdı İndi bu problem tam həllini tapıb Dəyişən
nədir Dəyişən duumlşuumlncə tərzidir Amerikalı boksccedilu
Məhəmməd Əli dəyişmənin zəruriliyini belə ifadə edir
ldquoƏgər siz 50 yaşında duumlnyaya 30 yaşında olandakı kimi
baxırsızsa deməli sizin 20 il oumlmruumlnuumlz hədər gedibdirrdquo
Bir muumldruumlk kəlamda deyilir ldquoİstənilən həqiqət uumlccedil mər-
hələdən keccedilir Birinci mərhələdə deyirlər Bu ola bilməz İkinci
mərhələdə deyirlər Bu ola bilər Uumlccediluumlncuuml mərhələdə deyirlər Bu
ki ccediloxdan məlumdurrdquo Bu deyimdən aydın olur ki duumlşuumlncə
tərzi dəyişə-dəyişə saflaşır Bu guumln bizim uumlccediluumln qəbul-
edilməz ideya bir muumlddətdən sonra muumlmkuumln ideya daha
sonra məlum ideya kimi qəbul edilir
Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyada vətəndaşlar
doumlvlət quruculuğunun təkmilləşməsində iştirak et-
diklərinə goumlrə bu oumllkələr uumlccediluumln İPİİ qiyməti ccedilox boumlyuumlk-duumlr
Ancaq İPİİ-nin kiccedilik qiymətlərində cəmiyyətdə duumlşuumlncə
tərzi elədir ki vətəndaşlar doumlvlətin inkişafına oumlz
toumlhfələrini verə bilmirlər Belə cəmiyyətlərdə bu işlə ancaq
məmurlar məşğul olurlar Bəzən qərarlar şəxsi mənafeni
nəzərə almaqla qəbul edilir Cəmiyyətlər inkişaf etdikcə
B Şounun ideyanın materiyadan uumlstuumlnluumlyuumlnuuml goumlstərən
bir kəlamından faydalanacaqlar ldquoƏgər sənin bir alman
125
varsa əgər mənim bir almam varsa almalarımızı dəyişsək yenə
hərəmizin bir alması olar Əgər sənin bir ideyan varsa və əgər
mənim bir ideyam varsa ideyalarımızı dəyişsək hərəmizin iki
ideyası olarrdquo
K Popperin ldquobəşəriyyətin tarixi ola bilməzrdquo fikrinə
rəğmən şəkil 14-dən goumlruumlnuumlr ki bəşəriyyətin inkişafı
obyektiv qanunlarla tənzimlənir Bu inkişaf xaotik
olmayıb məqsədyoumlnluumlduumlr Şəkildən goumlruumlnuumlr ki buumltuumln
inkişaf etmiş oumllkələr ldquotələbatın artma qanununardquo uyğun
olaraq sağ yuxarı kuumlncdə olan bir məntəqəyə toplaşırlar
və guumlman etmək olar ki digər doumlvlətlər də bu noumlqtəyə
doğru tərəqqi edirlər və ya edəcəklər
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki UumlDM
səviyyəsi ilə İPİİ birlikdə ictimai inkişafda harmoniyanı
birqiymətli təmin edir
İstənilən doumlvlətin şəkil 14-də goumlstərilmiş koor-
dinatları zamana goumlrə dəyişir Zaman keccedildikcə hər bir
noumlqtə sağ yuxarı kuumlncə (bəzi halda geriyə) doğru hərəkət
edir Yuxarıda o məntəqə şərti olaraq ldquoAllahabadrdquo adlan-
dırılmışdır Onun koordinatlarını da muumləyyən etmək olar
Onun absisi 096-dan boumlyuumlk 1-dən kiccedilikdır O noumlqtənin
ordinatı isə təqribən 50 000 USD tərtibindədir Yeri
gəlmişkən qeyd edək ki duumlşuumlncənin həyat tərzinə təsiri
Brayan TreysininldquoИзмени мышлениеndash и ты изменишь
126
свою жизньraquo16 kitabında muumlkəmməl verilmişdir Kitabda
belə bir başlıq da var ldquoOumlzuumlnuuml digərlərinə qulluq etməyə həsr
etrdquo Bu başlıq altında yazılımış dəyərli fikirlərdən birində
deyilir ldquoBizim cəmiyyətdə uğur qazanan insanlar nadir
istisnalarla o insanlardır ki onlar digərlərinə uumlrəklə qulluq
edirlərrdquo Bu səhifədə BTreysi ikinci dəyərli fikir olaraq
Avraam Linkolnun bir fikrindən istifadə edir ldquoKasıblara
koumlməyin ən yaxşı yolu onlardan biri olmamağa ccedilalışmaqdırrdquo
Hər kəs təsdiq edər ki elə bu duumlstur bizim cəmiyyətdə də
işləyir Hesab edirəm ki bu kitabın dilimizə tərcuumlməsinə
boumlyuumlk ehtiyac duyulur
Şeyx Nizaminin bir beytində deyilir
Doumlvruumln kişiləri nakişidirlər
Elmə yox nuumlcuma həvəs edirlər
Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki
muumlasir doumlvruumln kişiləri həm vara həm də elmə meyil et-
məlidirlər ki inkişafda harmoniya təmin olunsun Yəni
iqtisadiyyat və mədəniyyət tandemdə yaşamalıdır
16 Brayan Treysi Измени мышление ndash и ты изменишь свою жизнь Минск
2006
127
MƏDƏNİYYƏT QITLIĞI
Mədəniyyətin amacı idarəetməni elmə tabe etdirməkdir
MƏRəsulzadə
XX və XXI əsrin arzuolunmaz səciyyəvi cəhətlərindən
biri də iqtisadiyyat ilə mədəniyyət arasındakı harmo-
niyanın pozulmasıdır Mədəniyyət və iqtisadiyyat bəşər
oumlvladının həyat vektorunun iki toplananıdır Bu top-
lananlar harmoniyada olanda insan normal və şərəfli
oumlmuumlr yaşayır Son yuumlz illər ərzində muumlşahidə olunan
həyatın iqtisadiyyat toplananının artımı mədəniyyət
toplananının azalması harmoniyanın pozulmasına gəti-
rib ccedilıxarıbdır Həm harmonik inkişafa həm də har-
moniyanın pozulmasına şəkil 14-də ccediloxlu misallar var
Misal uumlccediluumln harmonik inkişafda olan doumlvlətlərə Avs-
traliyanı (2) Yeni Zelandiyanı (3) Ccedilernoqoriyanı (49) və
digələrini goumlstərmək olar Harmoniyada olmayan oumllkə-
lərə Kuumlveyt (47) Ekvatorial Qvineya (117) Anqola (146)
və digərlərini goumlstərmək olar
Anqola (146) ilə Ccedilernoqoriyanı (49) muumlqayisə edək
Bu oumllkələrdə adambaşına duumlşən UumlDM təqribən eynidir və
9000 USD-yə bərabərdir Ancaq bu doumlvlətlərdə mədəni
inkişafın səviyyəsi muumlxtəlidir Belə ki Anqola uumlccediluumln İPİİ
= 040 Ccedilernoqoriya uumlccediluumln isə 077-dir Yəni Anqolada
mədəni inkişaf Ccedilernoqoriya ilə muumlqayisədə ccedilox geridir
128
Anqola ldquomədəniyyət qıtlığırdquo problemini yaşayır Şəkil 14-
də belə misalların sayı ccediloxdur Bu şəkli analiz etsək bəzi
nəticələr əldə edə bilərik
Bəşəriyyətin aparıcı hissəsinin diqqəti ancaq iqtisadi
quumldrətin artmasına youmlnəlib Bəzi oumllkələr varlana- varlana
uccediluruma yuvarlanırlar Həyatın digər vacib komponenti
ndashmədəniyyət (mənəviyyat) komponenti diqqətdən kənar-
da qalıb İlk baxışda iqtisadiyyat və humanitar inkişafı
normal goumlruumlnən bir sıra doumlvlətlərdə ldquomədəniyyət qıtlığırdquo
problemi yaşanır Məlumdur ki yaxşı vərdişlər ccedilətinliklə
əldə olunur ancaq onlarla yaşamaq asandır Pis vərdişlər
əksinə asan oumlyrənilir ancaq onlarla yaşamaq ccedilətindir
Tarix boyu ccedilətinliklə əldə olunmuş yaxşı vərdişlərin
yerini asan oumlyrənilən pis vərdişlər tutur Minlərlə pey-
ğəmbər və zəkalı insanlar tərəfindən tarix boyu yığılmış
mədəni dəyərlər hissediləcək dərəcədə əriməkdədir
Mədəniyyətin bir ccedilox sahələri (və bəzi əyləncə noumlvləri)
xeyli kuumltləviləşibdir Toflerin ldquomoruq cemirdquo qanununa
goumlrə ldquoMədəniyyət moruq cemi yaxmacına bənzəyir Nə qədər
enli yaysan qalınlıq bir o qədər nazik olarrdquo Mədəniyyətin
kuumltləviləşməsi onu nazildərək keyfiyyətsizləşdirir
Bəşəriyyətin buguumlnkuuml mədəni səviyyəsində boumlyuumlk
qıtlıq var Birində ccedilox birində az Şəxsi evlər və ya bağlar
ətrafında ccediləkilmiş huumlnduumlr hasarlar buna misaldır Bir guumln
gələcək bu divarları ldquoyaşıl hasarlarrdquo əvəz edəcəkdir Bu
129
guumln planetin ccedilox yerində ldquooumllduumlrmərdquo mədəniyyəti ldquoya-
şatmardquo mədəniyyətindən uumlstuumlnduumlr Bunu muumləyyən et-
mək uumlccediluumln uşaq oyuncaq mağazalarına baxmaq kifayətdir
Oyuncaqların boumlyuumlk əksəriyyəti hələ də muumlharibə
alətlərini təbliğ edir top tuumlfəng tapanccedila tank və s
Bəşəriyyət inkişaf etdikcə bu quumlsur da aradan goumltuuml-
ruumlləcəkdir Qarabağın ermənilər tərəfindən işğal edilməsi
bəşəriyyət uumlccediluumln bir ləkədir Bəşəriyyət gələcəkdə belə
ləkələrin yayılmasına imkan verməyəcəkdir
130
RUumlŞVƏTLƏ MUumlBARİZƏ
Pul hər şeyi edir deyənlər pul uumlccediluumln hər şey edirlər
B Franklin
Ruumlşvət boumlyuumlk bəladır Doumlvlətlər qeyri- houmlkumət təş-
kilatları bu xəstəliklə muumlbarizə aparırlar Doumlvlət idarə-
etmə sistemi yaranandan bəri ruumlşvət həmişə olub ancaq
onun koumlkuumlnuuml heccedil bir kəs kəsə bilməyib Ccediluumlnki bu
xəstəliyin həm obyektiv həm də subyektiv səbəbləri
ccediloxdur İran şahı Kambiz ruumlşvətxor məmurun dərisini diri
-diri soydurarmış ancaq bununla belə ruumlşvətin koumlkuumlnuuml
kəsə bilməmişdir Rus imperatoru I Nikolay 17 oğlu
gələcək imperator II Aleksandra etiraf edir ldquoBuumltuumln
Rusiyada bir sən və bir də mən oğurlamırıqrdquo BMT Baş
katibinin muumlavini YFedotova goumlrə inkişaf etməkdə olan
oumllkələr korrupsiya səbəbindən ildə 40 mlrd dolları itirir
Bu sosial hadisə ilə bağlı fikirlərimi həm ldquoKeccedilid
doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo 18 həm də ldquo Duumlşuumlncə tərzi rdquo 19 kitab-
larımda geniş şərh etmişəm Yazılarımda ruumlşvətlə bağlı
belə bir məlum tərifdən də istifadə edilmişdir ldquoRuumlşvət ndash
vəzifəli şəxsin oumlz vəzifə səlahiyyəti daxilində ruumlşvət verənin
17 Душенко К В Мысли афоризмы и шутки знаменитых мужчин
ЭКСМО Москва2013 688 стр 18 Şahlar Əsgərov Keccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxış Bakı1998 səh 62 19 Şahlar Əsgərov Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008 səh289 -297
131
xeyrinə goumlrduumlyuuml işin muumlqabilində aldığı pul qiymətli şey muumllk
əşyadırrdquo Bu prosesin nəticəsində qazanan ruumlşvətverən və
alan itirən isə cəmiyyət və doumlvlətdir Bu kitablarda ruumlşvət
və korrupsiyanın fəlsəfəsinə onu doğuran səbəblərə
tarixinə ruumlşvətin zəruri və kafi şərtlərinə geniş yer
ayrılmışdır Ruumlşvət prosesinə diqqətlə nəzər salsaq onun
bəzi qanunauyğunluqlarını muumləyyənləşdirimək muumlm-
kuumlnduumlr
İnzibatı idarəetmədə ruumlşvət idarəolunandan (obyektdən)
idarəedənə (subyektə) tərəf axır
İnzibatccedilılıq artdıqca ruumlşvət artır liberallıq artdıqca
ruumlşvət azalır
Xidmətin keyfiyyət goumlstəricisinin ruumlşvətə hasili sabitdir
Ruumlşvət ccedilox olarsa keyfiyyət az olar və əksinə
Uumlccediluumlncuuml subyektin muumldaxiləsi ruumlşvət muumlhitini muumln-
buumltləşdirir
Ruumlşvət səbəb deyil nəticədir Nəticə ilə yox səbəblə
muumlbarizə aparmaq lazımdır Uumlmumi halda ruumlşvətlə bağlı
duumlnya doumlvlətlərinin xuumlsusi halda bizim doumlvlətin apardığı
muumlbarizə tədbirləri məlumdur Oumllkə başccedilısı cənab İlham
Əliyev rayonlara səfəri zamanı ldquoruumlşvətxorluğa qarşı daha
ciddi muumlbarizə aparılmalıdırrdquo fikirlərini dəfələrlə soumly-
ləmişdir Bu paraqrafda məqsədim ruumlşvət haqda geniş
məlumat vermək deyil Məqsədim bu sosial bəlaya yeni
bir bucaq altında baxmaqdır
132
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi K faktoru uumlmumi
mənafenin şəxsi mənafeyə olan nisbətini xarakterizə edir
Korrupsiya da şəxsi mənafe naminə uumlmumi mənafenin
(doumlvləti mənafenin) qurban verilməsidir Demək K fak-
toru ilə korrupsiyanın uumlzərinə işıq salmaq olar
BMT-nin 2010-cu il məlumatına goumlrə Azərbaycan
uumlccediluumln İPİİ 0713-ə bərabərdir Bu o deməkdir ki hər 100
nəfərdən 71-i fəaliyyətində uumlmumi mənafeni 29 -u isə
şəxsi mənafeni uumlstuumln tutur Əgər idarəetməyə (məmur-
luğa) ldquo71rdquo-lərin iccedilindən cəlb edilərsə onda doumlvlət məna-
feyi qorunar və ruumlşvət kuumlncə sıxılar Praktik həyatda
bunu tətbiq etmək uumlccediluumln demokratik uumlsullardan istifadə
etmək kifayətdir və bundan da istifadə edilir Yox əgər
idarəetməyə ldquo29-larrdquo iccedilərisindən (şəxsi mənafe guumldənlər
iccedilərisindən) cəlb edilərsə onda ruumlşvətin qarşısını almaq
muumlmkuumln olmaz Sovet doumlnəmində idarəetməyə ancaq
ldquo71rdquo-lər iccedilərisindən namizəd seccedilərdilər və həm profes-
sional həm də personal keyfiyyətlərə xuumlsusi diqqət ye-
tirərdilər Uumlstəlik ruumlşvətə qarşı inzibatı yolla da (prokuror
və qanun vasitəsilə) muumlbarizə aparılırdı Hesab edirəm ki
buguumlnkuuml Ccedilində də belədir Ccedilinin İPİİ qiyməti təqribən
066-dır Bu o deməkdir ki bu oumllkədə hər 100 nəfərin 66-sı
doumlvləti 34-uuml isə şəxsi mənafeni qoruyur Əgər bu guumln Ccedilin
yuumlksələn xətlə inkişaf edirsə demək əvvəla məmur
kuumltləsi ldquo66rdquo-ların iccedilərisindən seccedililir İkincisi də ruumlşvətxor
133
amansız cəzalandırılır Duumlnya doumlvlətlərində korrupsiyanı
qavrama indeksinin İPİİ-dən asılılığı şəkil 15 - də
goumlstərilmişdir Ordinat oxunda 10 ballı şkala əsasında
korrupsiyanı qavrama indeksi absis oxunda isə İPİİ
goumlstərilmişdir Ruumlşvətə bulanmayan (yəni ruumlşvəti qav-
rayan) oumllkələr uumlccediluumln bu indeks 10 (on) ruumlşvətə bulanan
oumllkələrdə 1 (vahid) balla qiymətləndirilir
Şəkil 15 Ruumlşvət indeksinin a-dan asılılığı
Muumlxtəlif doumlvlətlər uumlşuumln həm korrupsiya indeksi həm
də İPİİ qiyməti Əlavə 1- də 3-cuuml və 9-cu suumltunda
goumlstərilmişdir Ruumlşvət indekslərinin qiymətləri Trans-
parency International beynəlxalq qeyri- houmlkumət təşki-
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0 02 04 06 08 1
Ruuml
şvət
ind
eksi
İPİİ
YZel
Botsvana
Ruanda
Liviya
ZimbabveYunanıstan
ABŞ
Sinqapur
Əfqanıstan
Barbados
DemKonqoSudan
134
latının 2011-ci il uumlccediluumln təqdim etdiyi hesabatından goumltuuml-
ruumllmuumlşduumlr Qrafikin sağ yuxarı kuumlncuumlnə İPİİ yuumlksək ruumlş-
vət səviyyəsi az aşagı sol kuumlncuumlnə isə İPİİ az ruumlşvət
səviyyəsi yuumlksək olan oumllkələr toplaşmışlar
Bu qrafik duumlnya doumlvlətlərinin inkişafına ruumlşvətin
təsirini aydın goumlstərir Kifayətdir ki Yeni Zelandiya ilə
ABŞ-ı Sinqapur ilə Yunanıstanı Sudan ilə Ruandanı
muumlqayisə edək Yeni Zelandiya ilə ABŞ-ın İPİİ təqribən
eynidir və 0905 tərtibindədir ancaq ldquokorrupsiya indeks-
lərirdquo ccedilox fərqlidir Yeni Zelandiya (95) duumlnyada ruumlşvətin
az olduğu oumllkələrdəndir Bu soumlzləri duumlnynın super doumlvləti
ABŞ uumlccediluumln (71) demək ccedilətindir Beynəlxalq ticarət hərbi
proqramlar və bunun kimi goumlruumlnən və goumlruumlnməyən digər
proqramlar goumlruumlnuumlr ruumlşvətsiz oumltuumlşmuumlr Sinqapur (92)
ilə Yunanıstanı (34 ) muumlqayisə etsək goumlrərik ki bu
oumllkələrdə İPİİ təqribən eynidir Ancaq ruumlşvət indeksləri
ccedilox fərqlidir Təqribən 50 il oumlncə ruumlşvət və boumlhranlar
işərisində boğulan Sinqapur demək olar ki ruumlşvətə
bulaşmayan bir oumllkəyə ccedilevrilmişdir Amma 2500 il oumlncə
duumlnyaya muumldriklik dərsi vermiş Yunanıstan isə ruumlşvətin
iccedilərisindədir 50 il oumlncə sağ təmayuumllluuml oumllkə quran Sin-
qapur tək liberal-demokratik prinsiplər hesabına qabağa
ccedilıxmayıb doumlvlət maraqlarını ciddi qorumaqla boumlyuumlk
nailiyyətlər qazanıbdır Bu oumllkədə ruumlşvət oumlluumlm houmlkmuuml ilə
cəzalandırılır
135
Sudan (16) və Ruandanın (5) muumlqayisəsi də maraq
doğurur Bu oumllkələrin İPİİ -ləri təqrıbən eynidir və 039-a
bərabərdir Amma Sudanda ruumlşvət indeksi 16 olduğu
halda Ruandada bu indeks 5-dir Bu əhəmiyyətli fərq
Ruandanın sosial-iqtisadi goumlstəricilərinə və idarə-et-
məsinə diqqəti cəlb edir Afrikanın bu kasıb oumllkəsində
adambaşına duumlşən UumlDM təqribən 1100 USD-dur və
Sudandan iki dəfə azdır Amma ruumlşvəti qavrama indeksi
Sudandan təqribən 3 dəfə ccediloxdur Bu fərqi izah etmək
uumlccediluumln yuxarıdakılara istinadən demək olar ki bu oumllkələrin
əhalisinin hər 100 nəfərindən 39-u ictimai 61-i isə xuumlsusi
mənafeni muumldafiə edir Ancaq Ruandada iqtidar
məmurluğa 61-lərin yox 39-ların iccedilərisindən seccedilir Amma
Sudanda əksinə məmurlar 61-lərin iccedilərisindən seccedililir
Qrafikdən alacağımız faydalı nəticə bundan ibarətdir
Sinqapur və Ruanda təcruumlbəsi goumlstərir ki korrupsiya
muumlalicə olunan xəstəlikdir Onu elmi yolla aradan
qaldırmaq muumlmkuumlnduumlr Sadəcə bir neccedilə ardıcıl duumlzguumln
addım atmaq lazımdır
Muumlsəlman doumlvlətlərinin iqtisadi-sosial goumlstəriciləri və
bu oumllkələrdə ruumlşvətin səviyyəsi maraq doğurur Ccediluumlnki bu
oumllkələrdə islam qanunları da geniş istifadə olunur və
islam Peyğəmbəri ruumlşvətlə muumlbarizəni boumlyuumlk cihad hesab
etmişdir İslam oumllkələrində ruumlşvətin indeksi ilə K faktoru
arasında ələqə şəkil 16-da goumlstərilmişdir Şəkildən
136
goumlruumlnduumlyuuml kimi Qatar və BƏƏ ruumlşvətin az yayıldığı
muumlsəlman oumllkələridir Uumlstəlik bu oumllkələrdə keyfiyyət
faktorunun qiyməti də Avropa doumlvlətləri (Slovakiya və
Macarıstan) səviyyəsindədir İranla (27) muumlqaisədə ruumlş-
vətin səviyyəsi Tuumlrkiyədə (42) daha azdır Ən pis
vəziyyət isə Əfqanıstandadır (15) Şəkildə absis oxunun
sabit bir qiymətində ( K=22) vertikal xətt ccediləkilmişdir Bu
xətt Sudan (16) Misir (29) Tunis (38) Tuumlrkiyə (42) və
İordaniyaya (45) aid noumlqtələrdən keccedilir Qrafikdən
goumlruumlnuumlr ki İordaniya və Tuumlrkiyədə idarəetmə Tunis Mi-
sir və Sudanla muumlqayisədə daha muumlkəmməldir ccediluumlnki
ruumlşvət daha azdır
Muumlsəlman oumllkələrində UumlDM qaynağı əsasən neft və
ticarətdir Sənaye istehsalı xuumlsusilə yuumlksək texnoloji
məhsul istehsalı bu oumllkələrdə zəifdir Yuumlksək tex-
nologiyaya əsaslanan elmi tibbi cihazlar və hərbi
avadanlıqlar istehsalı Qərb oumllkələrinin monopoliyasında
olduğundan bu oumllkələrdə elmi inkişaf etdirən elmi
tutumlu məhsul istehsalının səviyyəsi ccedilox aşağıdır Qərb-
də elm həm doumlvlət həm də sənayeccedili firmalar tərəfindən
maliyyələşir Muumlsəlman duumlnyasının tacirləri biznes-
menləri elmin maliyyələşməsinə biganədirlər Onların
məqsədi pul qazanmaqdır və bu pulu ticarət vasitəsilə
qazanırlar
137
Şəkil 16 İslam oumllkələri uumlccediluumln ruumlşvətə bulaşmamaq
indeksinin faktor K-dan asılılığı Kvadratlar uumlzərindəki
rəqəmlərlə doumlvlətlərin korrupsiya qavrama indeksləri goumlstəril-
mişdir Qatar (72) BƏƏ (68) Bruney (52) Bəhreyn (51) Kuumlveyt
(46) İordaniya (45) Səudiyyə Ərəbistanı (44)Tuumlrkiyə (42)Tunis
(38) Əlcəzair (29) Misir (29) Qazaxıstan (27) İran (27)
Banqladeş (27) Suriya (26) Azərbaycan (24) Tacikistan (23)
Qırğızıstan (21) Tuumlrkmənistan (16) Oumlzbəkistan (16) Sudan (16)
Əfqanıstan (15)
Azad Mirzəcanzadəyə 20 goumlrə PV Siminov hesab
edir ki təhrif olunmuş ldquoazadlıqrdquo muumlhitində insan əgər
təkrar satışla gəlir əldə edə bilərsə oumlzuumlnuuml istehsala həsr
etməz ccediluumlnki ldquoenerjiyə qənaətə ehtiyacrdquo gen səviyyəsində
qorunur Son bir neccedilə ildə islam oumllkələrini buumlruumlmuumlş rəngli
20 АХ Мирзаджанзаде О пути ХХI Век Баку2001 стр75
68
52
72
514644
272427
38
4542
29
16
29
16
3
212623
27
1615
0
1
2
3
4
5
6
7
8
0 1 2 3 4 5K
138
inqilablar goumlstərir ki muumlsəlman oumllkələrində insanlar
təhrif olunmuş ldquoazadlıqrdquo şəraitində yaşayırdılar Belə
şəraitdə istehsalla yox ticarətlə məşğul olmaq daha
sərfəlidir Ticarətin isə elmin inkişafına koumlməyi dəyməz
Biznesin yaratdığı psixologiya ilə sənaye istehsalının
yaratdığı psixologiya tam fərqlidir Bu səbəbdən də deyir-
lər rdquoTacir varlı yaşayar kasıb oumllər sənayeccedili kasıb yaşayar
amma varlı oumllərrdquo Ticarətin yaratdığı psixologiya ilə bağlı
universitet muumləllimindən eşitdiyim bir soumlhbətdə deyilir
ldquoKeccedilən əsrin əvvəllərində Bakı bəylərindən biri hər guumln işə
gedərkən su satan kasıb uşağa koumlmək məqsədilə bir stəkan suyun
pulunu verər amma su almazdı Yayın isti ccedilağında yenə də bəy
uşağa əvvəlki qaydada pul verir amma yenə də su almır Uşaq
bəyin dalınca ldquoƏmican bu guumlndən suyun qiyməti iki dəfə
artıbdı ndashdeyərək qışqırırrdquo
Ticari muumlhit utancaq yetim uşagı artıq dəyişmişdi
Var-doumlvlətə sahib olmaq insanları muumlşayiət edən dai-
mi istəkdir Hesab edirəm ki bu istəyin dərin qatında oumlzuuml-
nuuml qoruma instinkti durur Ancaq bu istəyin məqbul və
qeyri- məqbul yolları var İstismar zorakılıq varlanmaya
aparır amma məqbul yol deyil Elmi yolla da yeni
texnologiya ilə də varlanmaq muumlmkuumlnduumlr və bu yol
məqbul yol sayılır Məqbul olmayan yolların ən əsası isə
doumlvlət mənafeyinin şəxsi mənafeyə qurban verilməsidir
yəni varlanmaq uumlccediluumln ruumlşvətdən istifadə edilməsidir Bu
139
quumlsur tarix boyu bir oumllkədə ccedilox digərində az cəza obyek-
tidir Boumlyuumlk oumlndər Heydər Əliyev bu problemlə bağlı
demişdir ldquo İnsan cəmiyyəti doumlvlət yaranandan korrupsiya
olubdur Ancaq onunla muumlbarizə də olubdur ldquo
Bu problemlə daim muumlbarizə aparmaq lazimdir
Ccediluumlnki insanlar duumlnya malından doymurlar Ancaq hesab
edirəm ki bu işin zamana ehtiyacı var Bu duumlşuumlncə
məsələsidir Duumlşuumlncə kamilləşdikcə bu problem oumlz həllini
tapacaqdır Qədim yunan filosofu Demokrit atasından
qalan var-doumlvləti ehtiyacı olanlara paylayır Alfred Nobel
və Templton oumlz milyonlarını muumlkafat şəklində duumlşuumlnən
insanlara qaytarır İnanıram ki Norveccedildə Yeni
Zelandiyada Avstraliyda insanların duumlşuumlncəsində ruumlş-
vətə meyillik yoxdur və burada heccedil milyarderlər də
yoxdur Ccediluumlnki artıq belə duumlşuumlncə yoxdur Duumlşuumlncə kamil-
ləşdikcə vara ehtiyac qalmayacaqdır
Bu paraqrafa Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin
71013-cuuml il tarixli ccedilıxışından bir cuumlmlə ilə yekun vuraq
ldquoKorrupsiya sosial-ədalət prinsiplərini pozur cəmiyyətin
uğurlu inkişafını əngəlləyirrdquo
140
SOSİAL DİNAMİKANIN YENİ TİPİ
Oumlzuumlnuuml dəyiş ki duumlnyan dəyişsin
HzƏli
Pozitivist fəlsəfəyə goumlrə cəmiyyətin inkişafı qanuna-
uyğun xarakter daşıyır və muumltərəqqi istiqamətdə kəsil-
məz inkişaf edir Bu fəlsəfi cərəyanın banilərindən olan O
Konta goumlrə cəmiyyətin inkişafında harmoniya əsasdır
Harmoniya hər bir insanın sosial qrupun və xalqların
moumlvcudluğuna imkan yaradır Marksizm fəlsəfəsinə goumlrə
insanın oumlzuumlnuumln inkişaf səviy-yəsi ilə birlikdə goumltuumlruumllən
məhsuldar quumlvvələrin inkişaf dərəcəsi ictimai inkişafın
əsas meyarıdır Bu muumlddəadan belə bir nəticəyə gəlmək
olar ki inkişaf vektorial kəmiyyətdir və iki toplananı var
Bu toplananların hər biri inkişafın bir qanadıdır Absis
oxuna paralel toplanan (şəkil 14) inkişafın humanitar
(mədəniyyət) vertikal toplananı isə inkişafın maddi
(iqtisadi) toplananıdır
Davranış duumlşuumlncəni əks etdirdiyindən tarixi prosesin
gedişatı İPİİ-dən asılıdır və İPİİ (a) artdıqca duumlşuumlncə
saflaşır kamilləşir və tarixin gedişatı obyektiv məcraya
youmlnəlir Bir daha Avstraliya ilə Ekvatorial Qvineyanın
muumlqayisəsinə qayıdaq Avstraliya uumlccediluumln humanitar top-
lanan ilə maddi toplanan harmoniyadadır Maddi
141
toplanan əsasən mədəniyyət ocaqları vasitəsilə həzm
olaraq humanitar toplananı artırır Sonra humanitar
toplanan yeni ideyalar vasitəsilə maddi toplananı artırır
Ekvatorial Qvineyada belə harmoniya yoxdur Onun
iqtisadi toplananı yuumlksək humanitar toplananı isə zəifdir
Avstraliyada kimsə oumlz həyətinin zibilini qonşunun
həyətinə atmaz amma Ekvatorial Qvineyada bu ola bilər
Ccediluumlnki duumlşuumlncə tərzi hələ kamil deyildir Şəkil 17-də
goumlstərilən vəziyyət 3-cuuml duumlnya oumllkələrinə aiddir
Şəkil 17 Qeyrı -kamil duumlşuumlncəyə misal
142
İkinci duumlnya doumlvlətlərində qarışıq duumlşuumlncə moumlvcud
olduğundan ən azı qonşulardan bir neccediləsi oumlz həyətinin
zibilini qonşunun həyətinə toumlkməz
Əminliklə demək olar ki Norveccedil Yeni Zelandiya
Avstraliya tarixin son məntəqəsi olan ldquoAllahabadrdquoa ya-
xınlaşırlar Bu noumlqtəyə yaxınlaşdıqca ziddiyyətlər muumlla-
yimləşir cəmiyyətdə yekdillik və barışıq hissləri uumlstuumlnluumlk
təşkil edir Amma elə oumllkələr də var ki bu noumlqtəyə ccedilatmaq
uumlccediluumln hələ uzun illər yol getməlidirlər Ccediluumlnki son hədəfə
ccedilatmaq problemi başlıca olaraq duumlşuumlncə tərzindən
asılıdır Bu noumlqtəyə tərəf inkişafın sosial dinamikanın
məlum (tsiklik xətti spiralvarı) tipləri ilə yox yeni pillə-
kənvarındash ldquobir addım sağa bir addım yuxarırdquo tipi ilə izahı daha
ağlabatandır Ordinat oxu istiqamətində addım-addım
varlanmaq absis oxu istiqamətində adım-addım kamil-
ləşməyə səbəb olur Varlanıb kamilləşmək daha optimal
yoldur nəinki kamilləşib varlanmaq Həm varlanmaq həm
də kamilləşmək zamandan asılıdır Qəfildən varlanmaq
muumlmkuumlnduumlr amma qəfildən kamilləşmək muumlmkuumln
deyil İnsanın kamilləşməsinə on illərlə millətin kamil-
ləşməsinə yuumlz illərlə vaxt lazımdır
Duumlşuumlncə tərzinin dəyişmə suumlrəti orta hesabla ccedilox
kiccedilik olduğundan toplumun ali duumlşuumlncəyə ccedilatması xeyli
zaman tələb edir Bu zamanı qısaltmaq muumlmkuumlnduumlr
Bunun uumlccediluumln həm milli həm də doumlvləti iradə lazımdır
143
Fərdlər uumlccediluumln duumlşuumlncə qısa zaman muumlddətində də dəyişə
bilər Bu səbəbdən də ldquohər oumltən dəqiqə həyatını dəyişmək
uumlccediluumln bir şansdırrdquo fikrinə tez-tez rast gəlmək olur M
Tetccedilerin 21 fikrinə goumlrə Amerika cəmiyyəti duumlşuumlncəsini
suumlrətlə dəyişir
Cənab HzƏlinin epiqrafa ccedilıxarılmış fikri nəzəri bir
muumlddəa olmayıb birbaşa həyatdan goumltuumlruumllmuumlşduumlr Ccediluumln-
ki o zaman cənab Hz Əlinin əhatəsində olan hər kəs
oumlzuumlnuuml dəyişərək muumlsəlman olmuşdur və yeni bir duumln-
yanın ndashİslam duumlnyasının vətəndaşına ccedilevrilmişdir
21Маргарет Тетчер Искусство управления государством Москва 2005
504 стр
144
DAYANIQLI İNSAN İNKİŞAFI
Biz bu duumlnyaya ona goumlrə gəlmişik ki oumlz toumlhfəmizi verək
Stiv Cobs
Muumlasir doumlvlətlərin inkişafının mərkəzində insanın
inkişafı dayanır Bu guumln bu tezis Qərb duumlnyasında hamı
tərəfindən dərk edilmiş həqiqətdir Şərqdə də zaman-
zaman muumltəfəkkir insanlar tərəfindən insan layiqincə
dəyərləndirilmiş və yaranmışların əşrəfi sayilmışdır Hələ
700 il oumlncə boumlyuumlk Şeyx Ədəbalı Osmanlı imperatoru Os-
man Qaziyə xitabən demişdi ldquoİnsanları yaşat ki doumlvlət
yaşasınrdquo Zəmanəmizin boumlyuumlk dahisi pakistanlı alim
Məhbub uumll Həq ldquoXalqların əsas varı ndash insanlarıdır Bu sadə
həqiqəti bəzən unudurlarrdquondash fikrini soumlyləmişdir ldquoQərbin in-
kişafının paradiqmasırdquo22 məqaləmdə torpaqla muumlqayi-
sədə insanda daha ccedilox yaşatmaq potensialı olduğu soumly-
lənilmişdir Başqa soumlzlə varlanmaq niyyəti ilə qonşu
xalqların torpaqlarını tutmaqdansa oumlz vətəndaşlarını
inkişaf etdirmək daha məqbuldur Mənim duumlşuumlncəmə
goumlrə şimal qonşumuz Kalaşnikov avtomatını satmaqla
daha ccedilox qazanc əldə edər nəinki Şimali Qafqazda
muumlharibə aparmaqla
22 Əsgərov ŞQ Qərbin inkişafının paradiqması ldquoGeostrategiyardquo 2011
6 səh 10-11
145
Bu guumln duumlnyada elm-təhsilin səviyyəsi ccedilox yuumlk-
səkdir Alimlərin sayı indiyədək yaşamış alimlərin cəm
sayından ccediloxdur Bununla bərabər mənfi təzahuumlrluuml
hadisələr meyillər də ccediloxdur Yuxarıda qeyd edildiyi
kimi kriminal biznesin illik gəliri 2009-cu ildə 21 trln
dollar təşkil etmişdir Qaynar noumlqtələr bir yerdə soumln-
məmiş başqa noumlqtədə alovlanır Bir noumlqtədə firavanlıq
digər yerdə aclıqdır Bir noumlqtədə insanlar soyuqdan
donur digər yerdə enerji lazım olandan ccedilox istifadə edilir
İnkişafda bu anormallığı məktəb şagirdi NKəmalə belə
təsvir edir
Bu duumlnyanın bir tərəfi guumlluumlstan
Bir tərəfi Cəhənnəmtək od saccedilır
Kiminisə qamccedilılayır bu zaman
Kimi uumlccediluumln səadətə yol accedilır
Planetin 15 əhalisi (Qərbin və Avropanın) planetin
resursunun 75-ni mənimsəyir Bəşəriyyətin əhalisinin
20-i kasıblıqdan aşağı həddə yaşayır Hər il 15 mln In-
san acından oumlluumlr 100 mln insan aclıq şəraitində yaşayır
Ekoloji boumlhran ndash planetimiz total məhv edilir Torpaq
məhsuldarlığını itirib Sular (okeanlar dəniz və ccedilaylar)
zəhərlənib Hava ccedilirklənib Planetin temperaturu 1 dərə-
cəyə qədər artıb Bu boumlyuumlk bəlalar gətirəcək Arktikada
buzlaqlar suumlrətlə əriyir
146
İnsan alveri kriminal biznes və təbii sərvətlərin
talanccedilılığının vurduğu ziyanlar isə qat-qat ccediloxdur Buumltuumln
bu faktorlar insanın dayanıqlı inkişafına əngəllər toumlrədir
Planetin gələcək taleyi ilə bağlı qarşıya cavabını
goumlzləyən həlli vacib suallar ccedilıxır Bu guumln yaşadığımız
planeti hansı səviyyədə gələcək nəsillərə oumltuumlrə biləcəyik
Bəşəriyyəti inkişaf etdirən və ya onun inkişafını
ləngidən səbəbləri duumlzguumln qiymətləndirmək və planetə
nəzarət etmək uumlccediluumln yeni duumlnyagoumlruumlşə ehtiyac duyulur
Bu prosesləri nəzarət altına almaqdan oumltruuml sistemli elmi
baxış lazımdır Cədvəl 4-də bir neccedilə doumlvlətin BMT tərə-
findən hesablanmış reytinqi (birinci suumltun) UumlDM (uumlccediluumlncuuml
suumltun) İPİİ (doumlrduumlncuuml suumltun) və K faktoru (beşinci suumltun)
goumlstərilmişdir K faktorunu hesablamaq uumlccediluumln (31) formu-
lasından istifadə edilmişdir
Bu oumllkələr muumlxtəlif qitələrdə yerləşsələr də cədvəl-
dən goumlruumlnduumlyuuml kimi adambaşına duumlşən UumlDM təqribən
eynidir və (40 000 plusmn 2000) USD-a bərabərdir
Baxmayaraq ki UumlDM bu oumllkələr uumlccediluumln eynidir 4 və 5-
ci suumltundan goumlruumlnduumlyuuml kimi insanların həyat şəraiti və
ləyaqətli yaşama tərzi ccedilox muumlxtəlifdir Avstraliya İPİİ-yə
goumlrə duumlnyada ikinci Ekvatorial Qvineya isə 117-cidir
Əgər Avstraliyanın doumlvlət maşınının faydalı iş əmsalını
(fiə) 100 qəbul etsək onda yerdə qalan oumllkələr uumlccediluumln
147
bu goumlstəricinin qiymətləri cədvəl 4-uumln 6-cı suumltununda
verilmişdir
Avropanın yuumlksək inkişaf etmiş doumlvlətlərindən biri
Niderlanddır Avstraliya ilə muumlqayisədə bu oumllkənin
doumlvlət maşınının fiə 55-dir Bu o deməkdir ki bu
oumllkənin UumlDM-nin 55 -i insan potensialının inkişafına
45-i isə digər məqsədlər uumlccediluumln qeyri-şəffaf xərclənir
Əgər bu 45 də insan inkişafına xərclənsəydi onda onun
İPİİ və K-sı Avstraliyanın goumlstəricilərinə bərabər olardı
UumlDM = constant Cədvəl 4
1 2 3 4 5 6
Reytinq Oumllkə UumlDMUSD İPİİ K fiələ
2 Avstraliya 41800 0937 15 100
7 Niderland 40500 0890 81 55
25 Avstriya 40300 0851 57 38
32 BƏƏ 40200 0815 44 30
39 Bəhreyn 40400 0801 403 27
117 EkQvineya 37900 0538 116 8
Niderlandın illik UumlDM həcmi təqribən 640 109 USD-
dir Bu sərvətin 288109 USD insan inkişafına yox digər
məqsədlər uumlccediluumln qeyri-şəffaf xərclənir Ekvatoril Qvi-
neyada UumlDM-in qeyri- şəffaf xərclənən hissəsi 92 -dir
Demək bu oumllkənin idarəetmə sistemi guumlnuumln tələblərinə
cavab vermir Yəni insanın inkişafına onun təhsilinə
mədəniyyətinə səhiyyəsinə UumlDM cəmi 8 xərclənir
148
Cədvəldə goumlstərilən digər oumllkələr uumlccediluumln də bu hesabatı
aparmaq olar Buumltuumln duumlnya doumlvlətləri uumlccediluumln bu rəqəmlər
hesablanarsa və inkişafa tərəqqiyə sərf olunarsa onda
nəinki ayrı-ayrı doumlvlətlərdə hətta buumltuumln planetdə da-
yanıqlı inkişafı təmin etmək olar
Cədvəl 5-də K faktorunun sabit qiymətində (320
plusmn017) bir sıra doumlvlətlərin qlobal sosial-iqtisadi makro-
iqtisadi parametrləri goumlstərilmişdir Cədvəldən goumlruumln-
duumlyuuml kimi K faktorunun sabit qiymətinə nail olmaq uumlccediluumln
muumlxtəlif doumlvlətlərdə adambaşına duumlşən UumlDM-in qiyməti
9900 USD-dən 51 700 USD intervalında dəyişir Bu
doumlvlətləri muumlqayisə edəndə Ccedilernoqoriyanın idarəetmə
sisteminin muumlkəmməl olduğu nəzərə ccedilarpır Belə ki bu
doumlvlət K =33 olması uumlccediluumln ən az UumlDM sərf etmiş gələcək
nəsillər uumlccediluumln də pay saxlamışdır Əgər bu doumlvlətin
idarəetmə maşınının fiə-sini 100 qəbul etsək onda
Kuumlveytin doumlvlət maşınının fiə-si 19 -ə bərabər olar
Yəni eyni sosial nəticə əldə etmək uumlccediluumln Kuumlveyt Ccediler-
noqoriyadan beş dəfə daha ccedilox UumlDM xərcləyir Bu isə
dayanıqlı insan inkişafı konsepsiyasına tam ziddir Minik
maşınlarının əsas goumlstəricilərindən biri 100 km məsafəyə
işlətdiyi benzinin miqdarıdır Burada da anoloji olaraq
İPİİ (və ya K faktorunun) sabit qiymətinə nə qədər UumlDM
xərcləndiyini goumlstərmək olar Cədvəl 5-dən goumlruumlnuumlr ki
Ccedilernoqoriya və Kuumlveytin İPİİ təqribən eynidir və uygun
149
olaraq 0769 və 0771-dir Bu səviyyəyə nail olmaq uumlccediluumln
Cernoqoriya adambaşına 9900 USD Kuumlveyt isə 51700
USD pul xərcləyir Yəni Ccedilernoqoriyanın idarəetmə sistemi
Kuumlveytdən beş dəfədən ccedilox muumlkəmməldir
K= constant Cədvəl 5
1 2 3 4 5
Reytinq Oumllkə UumlDMUSD İPİİ K
47 Kuumlveyt 51700 0771 337
49 Ccedilernoqoriya 9900 0769 333
50 Rumıniya 11500 0767 330
51 Xorvatiya 17500 0767 330
52 Uruqvay 13600 0765 326
53 Liviya 13800 0765 308
54 Panama 12700 0765 308
55 Səudiyyə
Ərəbistanı
24200 0752 303
Deyilənlərdən aydın olur ki duumlnyada dayanıqlı insan
inkişafına nail olmaq uumlccediluumln əsas şərtlərdən biri də idarə-
etmə sisteminin dayanıqlı insan inkişafı tələbləri səviy-
yəsinə qaldırılmasıdır Spenserə goumlrə sosial təkamuumll
cəmiyyətin muumltərəqqi inkişafı deməkdir Bu inkişaf
cəmiyyətin quruluşunun modernləşməsi və sosial ins-
titutların təkmilləşməsi yolu ilə baş verir Belə olan halda
UumlDM itkisiz və səffaf olaraq insan potensialının inkişafına
sərf olunar və təbii resurslara qənaət edilər Belə olan
halda dayanıqlı insan inkişafına nail olmaq muumlmkuumlnduumlr
150
və planetin buguumlnkuuml sərvətlərindən gələcək nəsillər uumlccediluumln
də pay saxlamaq olar Yuxarıda deyilənlərdən bir daha bu
nəticəyə gəlirik rdquoUumlDM inkişaf uumlccediluumln zəruridir amma kafi
deyilrdquo
Buumltuumln zamanların ən dahi gitaraccedilısı Jems Hendrixə
goumlrə ldquonə vaxt məhəbbətin hakimiyyəti hakimiyyətə məhəb-
bətdən ccedilox olacaq o zaman yerdə əmin-amanlıq olacaqdır ldquo
Bu fəlsəfi fikrin işığında tarixə baxsaq goumlrərik ki I
duumlnya doumlvlətlərində məhəbbətin hakimiyyəti III duumlnya
doumlvlətlərində hakimiyyətə məhəbbət houmlkm suumlruumlr II
duumlnya doumlvlətlərində isə hər iki duumlşuumlncə houmlkm suumlruumlr
151
DUumlŞUumlNCƏ TƏRZİ
Başqalarının xoşbəxtliyinə ccedilalışmaqla biz oumlz
xoşbəxtliyimizi tapırıq
Platon
Duumlşuumlncə tərzi ilə bağlı fikirlərimin bir hissəsi eyni
adlı kitabda 23 əks olunubdur Əvvəlcə qeyd edim ki
ldquoduumlşuumlncə tərzirdquo anlayışı ldquomentalitetrdquo anlayışının tərkib
hissəsinə daxildir Belə ki mentalitet soumlzuuml bir millətin
duumlşuumlncə tərzini əqli inkişafnı və milli psixologiyasını əhatə
edir Bu termin ətrafında muumlzakirə accedilmadan təkcə onu
qeyd etmək isdərdim ki ldquomilli mentalitetrdquo soumlzuumlnuuml işlət-
mək quumlsurludur ona goumlrə ki millilik mentalitet soumlzuumlnuumln
tərkibində vardır
Oumllkələrin UumlDM ilə K faktoru və UumlDM ilə İPİİ ara-
sında muumlnasibətləri şəkil 13 və 14-də təqdim olun-
muşdur Bu qrafiklərə diqqətlə baxanda əvvəla qənaətim
belədir ldquoFəaliyyətimiz duumlşuumlncəmizin nəticəsidirrdquo və ya
ldquoəlimizdə olan ağlımızda olandırrdquo
Duumlşuumlncə tərzinin həyatımızda oynadığı vacib rolu ay-
dın təsəvvuumlr etmək uumlccediluumln əvvəlcə Cənnət və Cəhənnəm
haqqında eşitdiyim bir pritccedilanı soumlyləmək istəyirəm
23 Əsgərov ŞQ Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008336 səh
152
ldquoBir guumln nurani və xeyirxah bir insan Allahla goumlruumlşmək
uumlccediluumln dualar edir və nəticədə duası qəbul olunur Allahla soumlhbət
zamanı nurani kişi Allahdan soruşur ndash ldquoYaradanım mən Cən-
nət ilə Cəhənnəmin fərqini bilmək istərdimrdquo
Allah bu xeyirxah adamı yan-yana olan iki qapının ağzına
gətirir və qapının birini accedilıb onu iccediləri buraxır İccediləridə boumlyuumlk
dairəvi stolun ortasında dadlı yeməklə dolu ccedilox boumlyuumlk bir qab
var idi Xeyirxah adam yeməyin ccedilox dadlı olduğunu ətrindən
hiss edir Ancaq stolun ətrafında oturan insanlar bədbəxt və
acından oumllənlərə bənzəyirdilər Onların hamısında ələ bərk
bərkidilmiş və dəstəyi uzun qaşıqlar var idi Onlar iccedilərisi dolu
qazandan qaşıqla yemək goumltuumlrə bilirdilər ancaq qaşığın dəstəyi
uzun olduğundan yeməyi ağızlarına apara bilmirdilər Xeyirxah
adam onların bu bədbəxt goumlruumlnuumlşuumlndən sarsıldı
Allah dedi ldquoSənin bu goumlrduumlyuumln Cəhənnəm idirdquo Sonra
Allah xeyirxah adamı ikinci qapıya tərəf aparır və qapını accedilır
Xeyirxah adamın goumlrduumlyuuml səhnə əvvəlki ilə eyni idi
Burda da həmin boumlyuumlk dairəvi stolun uumlstuumlndə iccedilərisində dadlı
yeməklə dolu eyni nəhəng qab var idi Stolun ətrafında oturan
insanların də əllərinə bərk bağlanmış həmin uzun dəstəkli
qaşıqlar var idi Ancaq bu dəfə bu insanlar doymuş xoşbəxt
goumlruumlnuumlrduumllər və bir-birləri ilə şirin soumlhbətlər edirdilər
Allah dedi ldquoSənin indi goumlrduumlyuumln isə Cənnətdirrdquo Nurani
insan Allaha deyir ldquoMən heccedil nə başa duumlşmuumlrəmrdquo
153
ldquoBu ccedilox sadədir ndash Allah dedi ndash Cənnətdə olan insanlar
bir-birini yedizdirirlər Cəhənnəmdə olanlar isə ancaq oumlzləri
haqda duumlşuumlnuumlrlərrdquo
Bu misaldan belə nəticəyə gəlmək olar ki Cəhənnəm
və Cənnət eyni cuumlr qurulub Fərq insanların duumlşuumlncə tər-
zindədir Başqa soumlzlə desək Cəhənnəmdə şəxsi mənafe
Cənnətdə isə ictimai mənafe uumlstuumlnduumlr Bu nəticəni yadda
saxlamağa dəyər
Brayan Treysinin kitabının 24 53-cuuml səhifəsində kamil
duuml-şuumlncə tərzi ilə bağlı dəyərli bir misal var Kasıb bir
şəhərin əhalisi yığışıb razılığa gəlir ki hər bir insan bir iş
goumlrmək istəyəndə qərar qəbul etməzdən qabaq fikirləşsin ki bu
problemi İsa peyğəmbər necə həll edərdi Bu soumlvdanın
nəticəsində şəhərin əhalisi xoşbəx yaşamağa başlayır ccediluumln-
ki kamil duumlşuumlncə ilə iş goumlruumlrduumllər Bu yerdə istər-istəməz
Həzrət Əlinin rdquoOumlzuumlnuuml dəyiş ki duumlnyan dəyişsinrdquo kəlamı da
yada duumlşuumlr
Duumlşuumlncənin fəaliyyətə təsiri ilə bağlı zamənəmizin
boumlyuumlk muumltəfəkkiri İdris Şahın25 hekayələrinin birində soumly-
lənilir
Qədim zamanlarda Xıdır peygəmbər əhaliyə deyir ki tez-
liklə quraqlıq olacaq ccedilaylar bulaqlar quruyacaq sonra təzə
24 Брайан Трейси Измени мышление- и ты изменишь свою жизнь
Минск 2006 25 Идрис Шах Сказки дервишей Москва 1988
154
sular gələndə onu iccedilənlərin duumlşuumlncəsi dəyişəcək Ona goumlrə
ehtiyat uumlccediluumln su goumltuumlruumln
Bir nəfərdən başqa heccedil kəs peyğəmbərin dediyinə qulaq as-
mır Bir muumlddətdən sonra həmin zaman gəlir Quraqlıqdan
sonra hamı təzə sulardan iccedilir və oumlzləri də bilmədən duumlşuumlncələri
dəyişir Normal su iccedilən adam nə qədər onları duumlz yola dəvət edir
və onlara səhv duumlşuumlnduumlklərini səhv danışdıqlarını deyirsə
xeyri olmur Əksinə onlar bu adamın ağlını itirdiyini deyirlər
Bu bir nəfər əziyyətinin nəticə vermədiyini goumlrəndə muumlhitə
doumlzməyib oumlz ehtiyat suyunu toumlkuumlr və hamının iccedildiyi sudan
iccedilərək onlar kimi duumlşuumlnuumlr və fəaliyyət goumlstərir Onun bu
hərəkətini ətrafdakılar razılıqla qarşılayır və deyirlər Allahın
quumldrəti boumlyuumlkduumlr Bir gecənin iccedilərisində bu bədbəxtin ağlını
oumlzuumlnə qaytardı Xıdır peygəmbər əhalinin duumlşuumlncəsini
dəyişə bilmədi
Duumlşuumlncə tərzinin rolunu aydın təsəvvuumlr etmək uumlccediluumln
şəkil 14-də ldquo2 ndash 117rdquo uumlfuumlqi xəttin uumlzərində yerləşən Avs-
traliya (2) Niderland (7) Avstriya (25) BƏƏ (32) Bruney
(39) və Ekvatorial Qvineya (117) doumlvlətlərinə nəzər salaq
Ekvatorial Qvineyada İPİİ qiyməti aşağıdır ndash 054 K
faktoru isə 116-dır Yəni bu oumllkə imkanı daxilində mak-
simal şəraitin 54-nə nail olubdur və ya doumlvlət olaraq
əldə etdiyi nailiyyətin nailiyyət qıtlığına nisbəti 116-dır
Avstraliya uumlccediluumln İPİİ qiyməti 0937-yə K faktorunun qiy-
məti 149-a bərabərdir Yəni əldə etdiyi nailiyyət
155
etmədiyindən 15 dəfə ccediloxdur Bu oumllkə maksimal şəraitin
94 -nə nail olubdur Bu nəticələr ona işarədir ki
Avstraliyada ictimai mənafe şəxsi mənafedən Ekvatorial
Qvineyada isə şəxsi mənafe ictimai mənafedən uumlstuumln
tutulur Bu fikirləri Kuumlveyt (47) və Ccedilernoqoriya (49) uumlccediluumln
də demək olar Kuumlveytdə şəxsi Ccedilernoqoriyada isə doumlvləti
mənafe uumlstuumlnluumlk təşkil edir
Bu deyilənlərin işığında tarixə nəzər salsaq belə nəti-
cəyə gəlmək olar ki quldarlıq feodalizm və kapitalizm
quruluşlarında toplum səviyyəsində şəxsi mənafe ictimai
mənafedən uumlstuumln olubdur Şəxsi mənafe (Mş) ilə ictimai
mənafe (Mi) arasındakı muumlnasibətdən istifadə edərək oumll-
kələri inkişaf və kamillik dərəcəsinə goumlrə təsnifata boumllmək
olar Duumlşuumlncəmə goumlrə əgər
a Mş gtgt Mi olarsa onda belə doumlvlətləri geri qalmış
doumlvlətlər saymaq olar
b Mş ~ Mi olarsa onda belə doumlvlətləri inkişaf
etməkdə olan oumllkələr saymaq olar
c Mş ltlt Mi olarsa onda belə doumlvlətləri ccedilox inkişaf
etmiş doumlvlətlər saymaq olar Belə oumllkələrdə həm
fərd həm də toplum səviyyəsində kamillik
dərəcəsi yuumlksəkdir
Hakim duumlşuumlncə tərzi bəzən paradiqma səviyyəsinə
qalxır Misal uumlccediluumln Mi ≫ Mş şərti oumldənilən accedilıq cəmiy-
yətlərdə bu şərt paradiqma kimi ccedilıxış edir
156
Toplum daxilində kamil duumlşuumlncəyə malik olanların
fikirləri orta səviyyəli hakim duumlşuumlncəlilər tərəfindən ya
rədd edilir ya cəzalandırılır ya da ccedilətinliklə qəbul edilir
Dostlardan biri Fərəh xanım Pəhləviyə istinadən soumlyləyir
ki İranda bir iş adamı yaşadığı qəsəbədə hamam tikir Məmur
gəlir və təkidlə deyir ki bu hamama Şahın adını ver İş adamı
etiraz edir və deyir ki hamama Şahın adını verməzlər Onu
tuturlar və bir neccedilə il iş verirlər ki sən iqtidarın əleyhinəsən
Sonradan Şah bu adamı guumlnahsız tutulduğuna goumlrə əhv edir
Amma onu tutanları cəzalandırmır
Qədim tarixdə toplum daxilində K-sı ccedilox yuumlksək
olub ictimai mənafeni uumlstuumln tutanlar (Mi ≫ Mş) iccedilə-
risindən peygəmbər məqamına yuumlksələnlər olmuşdur
Buumltuumln doumlvrlərdə K-sı ccedilox yuumlksək və Mş ≫ Mi olanlar
(Stalin Napoleon Teymurləng Makedoniyalı İsgəndər
və s) fuumlrsət duumlşəndə hakimiyyəti ələ ala biliblər
Xoşbəxt gələcəyə gedən yol Mi ≫ Mş şərtindən keccedilir
Praktik həyatda bu şərti təmin etmək uumlccediluumln hələ 1949-cu
ildə AEynşteyn ldquoNiyə sosializmrdquo essesində yazırdı
ldquoBizdə təhsil alanlara rəqabətə meyil pula səcdə aşılanır
karyeraya hazırlıq kimi onlara uğur əldə etməyə sitayiş
etməyi oumlyrədirlərrdquo Platonun epiqrafa ccedilıxarılmış kəla-
mına Ccedilarlz Dikkensin bir fikri ilə dəstək vermək olar
ldquoDigərlərinə sərf edilən guumln sənin uumlccediluumln itirilmiş guumln deyilrdquo
157
KAMİLLƏŞƏN DUumlŞUumlNCƏ
Əvəzedilməz olmaq uumlccediluumln hər zaman dəyişmək lazımdır
К Şanel
Stenford Universitetinin tələbələrinin buraxılış təd-
birində Stiv Cobs belə bir fikir soumlyləmişdir ldquoHər guumln guumlz-
guumlnuumln qarşısında durub oumlzuumlmdən soruşuram əgər bu guumln
sənin həyatının son guumlnuuml olsaydı istərdinmi ki bu guumln etmək
istədiyini edəsən Əgər bir neccedilə guumln dalbadal ldquoyoxrdquo cavabı
alırdımsa onda başa duumlşuumlrduumlm ki dəyişmək lazımdırrdquo
XX əsrdə iki duumlnya muumlharibəsindən keccedilən Avropada
bu guumln bir Avropa doumlvlətinin digəri ilə muumlharibə etməsi
vətəndaş muumlharibəsi hesab edilir 100 il bundan oumlncə odlu
silahla Afrikaya gedib nadir heyvanları qıran avropalılar
bu guumln təbiəti onun bitki və heyvanat aləmini qorumaq
uumlccediluumln muumlxtəlif fondlar cəmiyyətlər yaradaraq təbiətdə nə
varsa hamısını qayğı altına alırlar Afrikaya sanitar ccedilan-
taları ilə gedərək xəstələnmiş ccediloumll heyvanlarını muumlalicə
edirlər 40 il oumlncə ABŞ-da zənciləri qıran kukluxklanlar indi
seccedilkilərdə zəncilərə səs verirlər
Dəyişən nədir Əlbəttə dəyişən duumlşuumlncədir Dəyişən
duumlnyada duumlşuumlncə kamilləşir
İnsan dəyişə bilən varlıqdır Aydındır ki təhsil
tərbiyə fiziki və psixoloji təsir tv-lərdə intellektual
158
verilişlər konfranslar səyahətlər duumlşuumlncəni dəyişə bilən
faktorlardır
Duumlşuumlncənin dəyişməsinə dair bir misal ccediləkmək istə-
yirəm
Xorasanlı boumlyuumlk muumltəfəkkir Əbduumllqadir Cilani 15 yaşında
olanda anası onu karvanla Bağdada təhsil almağa goumlndərir
Yolda quldurlar karvanın qabağını kəsir və pullarını alırlar
Noumlvbə Əbduumllqadirə ccedilatanda quldurbaşı soruşur
ndash Pulun var
ndash Əmican var
ndash Haradadır
ndash Anam cibimin iccedilinə tikib
ndash Hər kəs yalan danışır nədən sən doğru danışdın
ndash Mən yola ccedilıxanda anam dedi ki heccedil zaman yalan soumly-
ləmə cənab Haqq hər şeyi goumlruumlr
Uşaqdan eşitdiyi soumlzlərdən quldurbaşının goumlzləri yaşarır
Cənab Haqqın goumlzləri oumlnuumlndə illərlə quldurluq oumlmruuml yaşadığını
anlayır Dərhal ruhunda dəyişiklik baş verir Pulların geri
qaytarılması əmrini verir və Əbduumllqadirdən soruşur
ndash Oğlum hara gedirsən
ndash Bağdada təhsil almağa
ndash Gəl bərabər gedək və mənə oumlvladlıq elə -deyərək quldur
dəstəsini dağıdır Əbduumllqadiri mədrəsəyə yerləşdirərək təhsilinə
koumlməklik edir
159
Uşağın Allaha qəlbən inamı bir quldurbaşının
duumlşuumlncəsinin dəyişməsinə yəni kamilləşməsinə və K-nın
artmasına səbəb oldu
Guumlnuumlmuumlzdən bir neccedilə misal ccediləkmək istəyirəm
Teleqrafcom-un Tuumlrkiyə mətbuatına istinadən (2013)
verdiyi məlumata goumlrə beynəlxalq konfransın accedilılış
mərasimində iştirak edən M Bərzani ccedilıxışında deyib
Hədəflərimizi həyata keccedilirmək uumlccediluumln silahlı muumlbarizənin vaxtı
keccedilib Parlament kimi demokratik yolla və dialoq vasitəsilə
muumlbarizə aparmalıyıq Biz Suriya İraq və tuumlrk kuumlrdlərinin hər
zaman yanındayıq Oumlz haqlarımızı silahla tələb etməkdən əl
ccediləkməliyik Əks təqdirdə beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəyini ala
bilməyəcəyik
M Bərzaninin yanaşması hər baxımdan duumlzguumln
yanaşmadır
Dəyərli ziyalımız prof Sudiyef İmamverdiyev soumlh-
bət edir ki guumlnlərin birində bir nazir muumlavini xəs-
təxanaya yanıma gəldi Soumlhbət zamanı hiss etdim ki kefi
yoxdur Səbəbini soruşdum Dedi ki 6 ay oumlncə Yapon-
iyada olmuşam Orda goumlrduumlklərimin hələ də təsiri altın-
dayam Sonra dedi Doktor onlar insandırlarsa bəs onda
biz kimik
Mənim bu soumlhbətə virtual muumldaxiləm şuumlbhəsiz biz
də insanıq Ancaq fərqimiz bundadır ki onlar bizə
baxanda nisbətən kamil duumlşuumlncə ilə fəaliyyət goumlstərirlər
BMT-nin məlumatına goumlrə (2010-cu il) Yaponiyanın İPİİ
160
0884-ə bizimki isə 0713-ə bərabərdir Nazir muumlavinin
sualının cavabı bu fərqdədir Fərqi aradan goumltuumlrmək uumlccediluumln
duuml-şuumlncəni dəyişmək lazımdır Bunun uumlccediluumln insan oğlu
keyfiyyətli təhsil və mədəniyyət sistemindən keccedilməlidir
Qapalı cəmiyyətlərdə boumlyuumlmuumlş insanların duumlşuumlncə
tərzi ilə accedilıq cəmiyyətlərdə boumlyuumlmuumlş insanların duumlşuumlncə
tərzində fərq boumlyuumlkduumlr Ccediluumlnki bu quruluşların əsas-
landığı dəyərlər sistemi fərqlidir Misal uumlccediluumln əgər bir
insan iş yerini tez-tez dəyişərsə totalitar quruluşda buna
pis baxarlar və onu ldquocəngəlrdquo adam sayarlar Accedilıq cəmiy-
yətdə isə bu hərəkət təqdir olunar insan isə təşəbbuumlskar
ədalət sevən innovasiyaya meyilli sayılar
İctimai mənafenin (Mi) şəxsi mənafeyə (Mş ) nisbətini
meyar kimi istifadı etmək olar Belə ki
Mi Mş ≫ 1 olarsa belə oumllkələri ccedilox inkişaf etmiş
Mi Mş = 1 olarsa oumllkələri inkişaf etməkdə olan
Mi Mş le 1 olarsa oumllkələri geri qalmış hesab etmək
olar
Sual olunur duumlşuumlncəni dəyişən əsas səbəb nədir Muuml-
şahidələr goumlstərir ki K artdıqca duumlşuumlncə dəyişərək
kamilləşir Bir misal ccediləkmək istəyirəm
2012-ci ilin oktyabr ayında KİV-lərdə yayımlanan bir xoş
məlumatda deyilir Nyu-York metrosunun 20 stansiyasına
yapışdırılmış islam əleyhinə şuumlarlara yəhudi və xristian qrupları
161
elə şuumlarlarla cavab verib Yəhudi Ravvinləri İcmasının
şuumlarlarında yazılıb laquoKinlə nifrət arasında qalanda sevgini
seccedilin Muumlsəlman qonşularınıza qarşı doumlzuumlmsuumlzluumlyuuml dayan-
dırınraquoXristian qrupunun elanında isə yazılıb laquoMuumlsəlman
qonşularınızı sevinraquo
Başqa bir misal KİV-lərin 15 oktyabr 2012 -ci ildə
verdiyi məlumata goumlrə 2014-cuuml ildə Şotlandiyada muumls-
təqillik referendumu keciriləcək Bununla bağlı Boumlyuumlk
Britaniyanın baş naziri Devid Kemeron və Şotlandiyanın
1-ci naziri Aleks Salmond sənədə imza atıblar Onu da
qeyd edək ki hazırda Aleks Salmondun rəhbərlik etdiyi
Şotland Milli Partiyası artıq 80 ildir ki muumlstəqilliklə bağlı
məsələni qaldırır
Bu misallar goumlstərir ki problemlərin həlli guumlc muumls-
təvisindən suumllh muumlstəvisinə keccedilirilir Ccediluumlnki mədəniyyət
yuumlksəlir duumlşuumlncə dəyişir Volfqanq Goumltenin dahiyanə
bir fikrində deyilir ldquoMədəniyyətin alccedilaq səviyyəsində milli
nifrət guumlcluumlduumlr və barışmazdır Ancaq elə bir səviyyə var ki o
tamam yox olur hansı ki qonşu xalqın xoşbəxtliyi və faciəsi
oumlzuumlnuumlnkuuml kimi qəbul edilirrdquo
Bu fikri xoşbəxtliyə gedən yolun accediları saymaq olar
Mədəni səviyyənin aşağı qiymətində insan millətccedilidir
oumlzuumlnuuml sevəndir başqalarına nifrət edəndir Ancaq elə bir
mədəni səviyyə var ki insan oumlz məhəbbətini ətrafla
162
bərabər boumlluumlşduumlruumlr Mədəni səviyyənin daha yuumlksək qiy-
mətində insanın duumlşməni yoxa ccedilıxır İnsan hamıya dost
kimi baxır Bir muumldrik kəlamda deyildiyi kimirdquo Heccedil kəs
sənin duumlşmənin deyil hər kəs sənin muumləllimindirrdquo
Məmurun yuxarıdakı sualına cavab vermək uumlccediluumln
Oguumlst Kontun ldquoBəşəriyyətin intellektual təkamuumlluumlnuumln boumlyuumlk
və əsas qanunurdquo26na muumlraciət etmək lazımdır Bu qanuna
goumlrə insanların idraki fəaliyyəti ictimai şuumluru oumlz in-
kişafında uumlccedil mərhələdən keccedilir teoloji metafizik və elmi
(pozitivist) Belə nəticəyə gəlmək olar ki duumlşuumlncə
kamilləşdikcə bir mərhələdən digərinə keccedilid baş verir Ən
kamil duumlşuumlncəyə isə bəşəriyyət uumlccediluumlncuuml mərhələyə daxil
olanda malik olacaqlar
Verilmiş toplum daxilində duumlşuumlncə fərqindən zid-
diyyətlərin toumlrəməsi labuumldduumlr Nəsiminin Qalileyin Ko-
pernikin və digərlərinin cəza alma səbəbləri onların duuml-
şuumlncəsi ilə hakim duumlşuumlncə arasındakı fərq idi
Bu fikirdən aydın goumlruumlnuumlr ki təhsil tərbiyə və
mədəniyyət duumlşuumlncəni dəyişmək uumlccediluumln muumlstəsna əhə-
miyyət kəsb edir və muumlstəsna guumlcə malikdir Təhsil va-
sitəsilə insanı dindar və ya ateist eqoist və ya alturist oumlzuuml-
nuuml sevən və ya vətənpərvər etmək muumlmkuumlnduumlr Bu
səbəbdən də təhsil və tərbiyə sistemi elə qurulmalıdır ki
ictimai mənafenin şəxsi mənafedən uumlstuumlnluumlyuumlnuuml təmin
26 QAbbasova Z Hacıyev Sosial fəlsəfə Bakı 2001səh449
163
edə bilsinTəhsil tək maddi dəyərləri yox həm də mənəvi
dəyərləri mənimsəməyə youmlnəlməlidir Bu səbəbdən Vik-
tor Huumlqo ldquoİnsanı dəyişmək uumlccediluumln onun nənəsindən
başlamaq lazımdırrdquo ndash fikrini soumlyləmişdir
İslam mədəniyyətinin əsas muumlddəalarının biri
ldquoHər oumltən dəqiqə həyatını dəyişmək uumlccediluumln bir şansdırrdquo ndashfikridir
Duumlşuumlncəni şuumlurlu şəkildə idarə etməsən gec dəyişər
Onu dəyişməyin təbii və texnoloji yolları var Yada salaq
ki ayaqqabı dabankeşinin uzunluğu oumlzbaşına 5 sm -dən
50 sm -ə kimi 50 ilə uzandı Ancaq ekstremal şərait (muuml-
haribə təbii fəlakət və s) duumlşuumlncəni aktivləşdirir tərəq-
qini suumlrətləndirir elmi inkişaf etdirir
164
İDARƏETMƏDƏ NAİLİYYƏT QITLIĞI
Axırıncı ağac kəsiləndə axırıncı balıq
tutulanda axırıncı ccedilay zəhərlənəndə insanlar
başa duumlşəcəklər ki pulu yemək olmur
Anonim
Biliyin qiymətləndirilməsi paraqrafında ldquobilik qıtlığırdquo
adlanan h parametrindən istifadə edilmişdir Bu parametr
biliyin mənimsənilməyən hissəsini goumlstərir və h= Lb L0
duumlsturu ilə təyin olunur Yuxarıda goumlstərilmişdir ki nisbi
mənimsəmə (a) və nisbi bilik qıtlığı (h) arasında muumlna-
sibət aşağıdakı duumlstur ilə təyin olunur
a= 1-h
İqtisadi və sosial məsələlərin həllində də analoji
parametrdən istifadə etmək olar Bu halda da onu ldquonai-
liyyət qıtlığırdquo və ya ldquofiravanlıq qıtlığırdquo adlandırmaq olar
ldquoNailiyyət qıtlığınırdquo nailiyyətin maksimal qiyməti ilə cari
qiyməti arasındakı fərq goumlstərir Əgər BMT-nin təyin
etdiyi insan potensialının inkişaf indeksini (a) nailiyyətin
cari qiyməti hesab etsək onda h kəmiyyəti
h = 1- a (7)
duumlsturu ilə təyin olunar
Adambaşına duumlşən UumlDM ilə h parametri arsında əlaqə
yarımloqarifmik masştabda şəkil 18-də goumlstərilmişdir
165
Absis oxunda h ndash parametr ordinat oxunda isə UumlDM
loqarifmik masştabda goumlstərilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi
hndash parametrin qiyməti 0 ilə 1 arasında adambaşına duumlşən
UumlDM-in qiyməti isə 300 ilə 300 000 USD arasında dəyişir
Şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi inkişaf etmiş doumlvlətlər uumlccediluumln h
ndash parametrin qiyməti 015-dən kiccedilik ccedilox geri qalmış
doumlvlətlər uumlccediluumln isə 080-dən boumlyuumlkduumlr
Şəkil 18 UumlDM ilə ldquonailiyyət qıtlığırdquo arasında əlaqə
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccediler-
noqoriya (49) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan
(109) Ekvatorial Qvineya (117) Toqo (139) Anqola (146) Bu-
rundi (166)
100
1000
10000
100000
0 02 04 06 08 1
GDP
h
166
139
11210999
74
49
32
146
117
166
Bəzi doumlvlətlərin reytinq goumlstəriciləri (BMT 2010)
qrafikdə rəqəmlərlə goumlstərilmişdir Bu doumlvlətlərdən Avs-
traliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccedilernoqoriya (49) Guumlr-
cuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan (109) Toqo (139)
Burundi (166) və digərlərini birləşdirən xəttin yarım-
loqarifmik masştabda duumlz xətt olması onu aşağıdakı
duumlstur ilə ifadə etməyə imkan verir
UumlDM = A exp [ -h b ] (8)
ln UumlDM = lnA ndash h b (81)
Burada A və b sabitlərdir
Əgər bu duumlz xətti ordinat oxunu kəsənə qədər (h=0)
uzatsaq onda ln UumlDM = ln A olar Demək ln A h =0
qiymətinə uyğun gələn adambaşına duumlşən ln UumlDM
goumlstərir Aydındır ki baxdığımız duumlz xəttə paralel bir ne-
ccedilə duumlz xətt ccediləkmək olar Bu xətlərin hər biri ordinat oxunu
muumlxtəlif noumlqtələrdə kəsir Beləliklə A uumlccediluumln muumlxtəlif
qiymətlər alarıq Planetin təbii resursunun məh-dud
olduğunu nəzərə alsaq cəmiyyətin idarə edilməsində o
idarəetmə modelinə uumlstuumlnluumlk verilməlidir ki onun uumlccediluumln
A qiyməti minimum olsun Ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzdə buna
nuumlmunə olaraq Yeni Zelandiyanı goumlstərmək olar Belə ki
bu oumllkədə h= 0093 səviyyəsinə nail olmaq uumlccediluumln adam-
başına cəmi 28 000 USD xərclənir
167
Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına goumlrə pla-
netin UumlDM-i təqribən 78 853 109 USD-dir Yer kuumlrəsi
əhalisinin təqribən 7109 nəfər olduğunu nəzərə alsaq on-
da Yer kuumlrəsində adambaşına duumlşən UumlDM təqribən 11 200
USD olar Bu rəqəm planetin əhalisinin firavanlığını (İPİİ)
071 səviyyədə saxlamağa imkan verər Demək insan
artımı ilə bağlı keccedilirilən həyəcan əbəsdir Sadəcə təbii
sərvətlərdən qənaətlə və elmlə istifadə etmək lazımdır
Şəkil 18-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ccedilernoqoriyada (49) və
Anqoloda (146) adambaşına duumlşən UumlDM eyni olub təqri-
bən 10 000 USD -dir Ancaq firavanlıq qıtlığı Ccedilernoqo-
riyada 023 Anqolada isə 060-dır Demək Anqola da
Ccedilernoqoriya kimi idarəetmə sisteminə malik olsaydı
onda onun əhalisi də Ccedilernoqoriya səviyyəsində yaşaya
bilərdi Şəkil 18-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ccedilernoqoriya və bir
neccedilə doumlvlət (2 3 74 99 109 112 139 166 ) bir xətt
uumlzərində yerləşir Bu doumlvlətlərdən solda bir doumlvlət belə
yoxdur Belə qənaətə gəlmək olar ki bu doumlvlətlərin
idarəetmə sistemi nisbətən optimal olub sağ tərəfdə
yerləşən qonşularına nisbətən daha muumlkəmməldir Bu
doumlvlətlərin doumlvlət maşınlarının faydalı iş əmsalı (fiə)
təqribən eynidir Əgər buumltuumln duumlnya doumlvlətləri eyni
dərəcədə muumlkəmməl idarəetmə sisteminə malik olsaydı
onda buumltuumln oumllkələr ldquo2 ndash 166rdquo xətti boyunca duumlzuumllərdilər
Başqa soumlzlə oumllkələrdə idarəetmə muumlkəmməlləşdikcə
168
noumlqtələr ldquo2 ndash 166rdquo xəttinə doğruuml suumlruumlşərlər Deyilənlərə
əsaslanaraq ldquo2 ndash 166rdquo xəttini ldquoharmonik inkişaf xəttirdquo ad-
landırmaq olar Bu xətt uumlzərində olan doumlvlətlər harmonik
inkişafda olan doumlvlətlərdir Bu doumlvlətləri birləşdirən digər
uumlmumi cəhət doumlvlət mənafeyinin digər mənafelərdən
uumlstuumln olmasıdır Heydər Əliyevin bir kəlamında deyilir
ldquoHəyatda şərəflə şərəfsizliyi şəxsi rifahla ictimai borcu
tamahkarlıqla vicdanlılığı hər bir kəs oumlzuuml seccedilirrdquo ldquo2 ndash 166rdquo xətti
uumlzərində yerləşən doumlvlətlər şərəfi və ictimai borcu uumlstuumln
tutan oumllkələrdir
Duumlnya insan artımı ilə bağlı bir əndişə yaşayır Yer
kuumlrəsi potensialının gələcək nəsillərə ccedilatmayacağı qor-
xusu var Maltusun məşhur fikri tez-tez təkrarlanır
Duumlnyanın kiccedilik bir qrup insan (duumlnya houmlkuməti ma-
sonlar illuumlminati ldquoskull and bonesrdquo Boqema klubu 300-
lərin komitəsi) tərəfindən idarə edilməsi haqqında soumlh-
bətlər gedir kitablar yazılır Ola bilsin ki bunlar var
Ancaq araşdırmalar goumlstərir ki bəşəriyyətin bir ildə hasil
etdiyi UumlDM duumlzguumln və ədalətli xərclənərsə o nəinki 7109
insana hətta ondan dəfələrlə ccedilox insana bəs edər XXI
əsrin əsas paradiqması elmə soumlykənən olmalıdır Əgər hər
qəbul edilən qərar elmi olarsa gələcəyə muumlharibəsiz
dilənccedilisiz gedərik Bu yerdə MƏRəsulzadənin dəyərli bir
kəlamı yada duumlşuumlr ldquoMədəniyyətin amacı idarəetməni elmə
tabe etdirməkdirrdquo Duumlnyanın tarazlığını pozan səhv
169
qərarlardır Elmi qərarlar səhv ola bilməz Səhv qərarların
toumlrəməsi kadr seccedilimi ilə bağlıdır Əgər hər bir oumllkə kadr
seccediliminə ciddi yanaşarsa və məmurları doumlvlət mənafeyini
uumlstuumln tutanların sırasından seccedilərsə gələcəyə rahat getmək
olar
Şəkil 19 İdarəetmə indeksi ilə K faktoru arasında
korrelyasiya
Şəkil 19-da 142 doumlvlətin idarəetmə indekslərinin K
faktorundan asılılığı goumlstərilmişdir İdarəetmə indeksləri
Legatum İnstitutunun wwwprosperitycom saytından goumltuuml-
ruumllmuumlşduumlr Şəkildən goumlruumlnuumlr ki duumlnya doumlvlətlərinin
idarəedilməsində boumlyuumlk pərakəndəlik var Birinci duumlnya
doumlvlətləri uumlccediluumln K 5 ilə 15 idarəetmə indeksləri isə 0 ilə 20
0
20
40
60
80
100
120
140
160
0 5 10 15 20
İDA
RƏ
ETM
Ə İN
DEK
Sİ
K
K-R
Tr
Az
RF
AB
İr
Yn
CA
Bot CcedililiYZ
Nr
Av
AFR
170
arasında dəyişir Bu doumlvlətlərə misal olaraq şəkildə Nor-
veccedil Avstraliya Yeni Zelandiya ABŞ və AFR goumls-
tərilmişdir Yeni Zelandiya bu doumlvlətlər arasında ən yaxşı
Yunanıstan isə pis idarə olunan doumlvlətdir Uumlccediluumlncuuml duumlnya
doumlvlətləri uumlccediluumln K 05 ilə 2 arasında idarəetmə indeksləri
isə 40 ilə 140 arasında dəyişir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki ikinci
duumlnya doumlvlətlərindənTuumlrkiyə və Azərbaycan Rusiya və
İrana nisbətən daha yaxşı idarə olunurlar Botsvana
Cənubi Afrika Respublikası və Kosta -Rikanın
idarəolunması diqqəti cəlb edir Xuumlsusilə Botsvana
idarəetmə indeksinə goumlrə duumlnyada 32-ci Kosta- Rika isə
34 -cuuml yerləri tuturlar Bu oumllkələrdə ruumlşvətin səviyyəsi də
şəkil 15-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ccedilox aşağıdır
Hesab etmək olar ki bu gedişatda inkişafın dina-
mikası ldquobir addım sağa bir addım yuxarı rdquo modeli uumlzrə
baş verir UumlDM -in verilmiş səviyyəsinə uyğun humanitar
toplanan inkişaf edərsə bunun nəticəsində iqtisadi
toplanan təzədən artar İqtisadi toplananın artması oumlz
noumlvbəsində təzədən humanitar toplananı (İPİİ) artırır
Beləliklə UumlDM-in artımı İPİİ-nin İPİİ-nin artımı isə
UumlDM-in artmasına səbəb olar Nəticədə bəşəriyyət Al-
lahabad meqapolisinə doğru uğurla irəliləyər
171
DOumlVLƏT MAŞINININ UumlCcedil STƏKAN
MODELİ
Yaxşı houmlkumət o deyil ki insanları xoşbəxt etmək istəyir o
houmlkumətdir ki buna hər hansı yollarla nail olmağı bacarır
Heydər Əliyev
Boumlyuumlk alman filosofu İohann Herder doumlvləti idarə
edən qurumu maşınla qurğu ilə muumlqayisə etmiş və o
zamandan da ldquodoumlvlət maşınırdquo anlayışından istifadə edilir
Doumlvlət maşınının sonsuz modelini təbiətin oumlzuuml yarat-
mışdır Sadəcə onları goumlruumlb-goumltuumlrmək və həyatda tətbiq
etmək lazımdır İnsanın arzu və istəklərinin ccediloxu poten-
sial şəkildə qara torpaqda var Bəşəriyyət inkişaf etdikcə
insanlar oumlz arzu və istəklərini torpağın potensialı hesabına
oumldəyirlər Misal uumlccediluumln əgər insanın uumlrəyi ldquouumlzuumlmrdquo meyvəsi
istəyirsə qara torpağın uumlzuumlm potensialından istifadə et-
mək uumlccediluumln torpağa ldquouumlzuumlm ccedilubuğurdquo əkmək və zəruri muumlhiti
şəraiti yaratmaq lazımdır Nəticədə ldquouumlzuumlm ccedilubuğurdquo
torpağın ldquouumlzuumlmrdquo potensialını insanın arzusuna ccedilevirər
Əgər uumlrəyimiz bal istəyirsə o potensialı torpaqdan qopar-
maq uumlccediluumln biz ldquoarı pətəyindənrdquo istifadə edə bilərik ldquoArı
pətəyirdquo torpağın bal potensialını bala ccedilevirəcəkdir Belə-
liklə torpağın zuumllal ətir meyvə və digər potensialını
muumlxtəlif ldquoqurğularrdquo vasitəsilə torpaqdan almaq muumlm-
kuumlnduumlr
172
Suumlni obyekt olan avtomaşın muumlhərriki benzinin poten-
sialını insanın suumlrətlə hərəkət etmək arzusuna ccedilevirir
Muumlhərrik potensialı arzuya ccedilevirən qurğudur
Bu təbiət və texnoloji modelləri humanitar sahəyə də
tətbiq etmək olar Həm ayrı-ayrı vətəndaşların həm də
cəmiyyətin qara torpaq kimi muumləyyən potensialı vardır
Doumlvlət həmin potensialı cəmiyyətin arzusuna ccedilevirib
xalqın oumlz istifadəsinə verməyə borcludur Əgər doumlvlət
cəmiyyətdə toplanmış potensialı cəmiyyətin xeyrinə
istifadə edə bilməzsə onda ayrı-ayrı kənar quumlvvələr bu
potensialı cəmiyyətin zərərinə də işlədə bilərlər
ldquoKeccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo 27 kitabımda mexaniki
model olaraq doumlvlət maşını yan-yana qoyulmuş və bir-biri
ilə əlaqədə olan uumlccedil qab ndash uumlccedil stəkan kimi təsəvvuumlr edil-
mişdir Sol stəkana oumllkənin potensialı toumlkuumlluumlr sağ stəkana
xalqın arzusu toplanır Orta stəkan (ldquo uumlzuumlm ağacırdquo ldquoarı
pətəyirdquo ldquoavtomobil motorurdquo kimi) potensialı arzuya
ccedilevirən qurğudur
Doumlvlət maşınının uumlccedil stəkan modeli şəkil 20-də
goumlstərilmişdir 1-ci stəkana təbii sərvətlər insan əməyi və
intellektual potensial toumlkuumlluumlr Uumlccediluumlncuuml stəkana insanın
xoşbəxt yaşamaq və yaradıcı fəaliyyətlə məşğul olmaq
arzuları toplanır İkinci stəkan potensialı arzuya ccedilevirən
qurğudur
27 Əsgərov ŞQ Keccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxış Bakı 1998 səh71 ndash77
173
Sol stəkana nə toumlkuumllməsindən asılı olaraq oumllkələri
təsnifata boumllmək olar O oumllkələr inkişaf etmiş oumllkələr
sayılır ki onlar sol stəkana əsasən intellektual və mədəni
potensial toumlkuumlrlər Belə doumlvlətlərdə UumlDM-in tərkibində
intellektual muumllkiyyətin payı 50-dən ccediloxdur İnkişaf
etməkdə olan oumllkələr isə qarışıq potensialdan ndash həm təbii
sərvətlərdən həm də insan potensialından istifadə edir-
lər Uumlccediluumlncuuml duumlnya oumllkələrində sol stəkana ancaq təbii
resurs toumlkuumlluumlr
Muumlxtəlif doumlvlətlərdə həyat səviyyələri muumlxtəlif ol-
duğuna goumlrə belə nəticəyə gəlmək olar ki reytinqləri
yuumlksək olan oumllkələrin doumlvlət maşını daha muumlkəmməldir
Onun faydalı iş əmsalı boumlyuumlkduumlr ccediluumlnki potensialı arzuya
itkisiz ccedilevirir
Doumlvlət maşınının işləməsində şuumlbhəsiz ki potensial
kimi mədəniyyətdən mentalitetdən də istifadə etmək
olar Yaponiya Danimarka kimi oumllkələrin doumlvlət maşı-
nının işlətdiyi xammal əsasən intellektual potensialdır
Yəni elm və təhsil sisteminin yaratdığı potensialdır
Oumllkədə təhsilin keyfiyyəti aşağı olanda doumlvlət maşınının
fiə da aşağı duumlşər Birinci stəkana nə toumlkuumllməsindən
asılı olaraq doumlvlətlərin inkişafı muumlxtəlif xətt boyunca
gedir Şəkil 13 a-dan goumlruumlnduumlyuuml kimi neftlə zəngin
oumllkələrin inkişafı təbii-tarixi yol keccedilmiş oumllkələrin inki-
şafından anormallığı ilə fərqlənir
174
Şəkil 20 Doumlvlət maşınının uumlccedil stəkan modeli
Bizim oumllkədə sol stəkana toumlkuumllən potensialın tərkibini
axtarıb muumləyyən etmək muumltəxəssislərin qarşısında duran
əsas problemlərdəndir Ccediluumlnki Azərbaycan rəngarəng
potensiala malik oumllkədir Neft pambıq uumlzuumlm 9 iqlim
zonası ucsuz-bucaqsız qumlu-meşəli Xəzər sahili Elmlər
Akademiyası universitetlər mədəni potensial teatrlar
muzeylər sol stəkana toumlkuumllə bilən potensialın tərkib
hissələri ola bilər Goumlruumlnduumlyuuml kimi iqtisadiyyatın
inkişafının məntiqini axtarıb tapmaq asan iş deyildir və elmi
tədqiqatlara soumlykənməlidir Başqa soumlzlə bu işdə elmi
qərar qəbul edilməlidir
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi ccedilox inkişaf etmiş
oumllkələrdə Mi ≫ Mş şərti oumldənilir Bu şərti qorumaq uumlccediluumln
doumlvlət ədalətli və guumlcluuml huumlquq sisteminə malik olmalıdır
Yəni oumllkənin huumlquq sistemi şəxsi mənafeni yox ictimai
mənafeni ciddi qorumalıdır Başqa soumlzlə Roxas demişkən
ldquoqızıl yuumlkluuml eşşək saraya girməməlidirrdquo Bu sahədə
bəşəriyyətin Stalin Trumel və digər ldquodoumlvlət kişilərirdquo
1 2 3
175
nuumlmunələri vardı Deyilənlərə goumlrə Stalin oumlz iş otağında
ccediləkməsini təmir edib Trumelin iş masasının uumlstuumlndə
ldquoBurda dolların houmlkmuuml yoxdurrdquo soumlzləri yazılmışdır Him-
lerin meyitindən corabını ccedilıxaranda onun yamaqlı ol-
duğunu goumlrmuumlşlər Tarixin yaddaşında belə nuumlmunələr
ccediloxdur
Otto fon Bismarkın bir kəlamı ilə bu moumlvzuya son
vermək istəyirəm ldquoPis qanunlarla və yaxşı məmurlarla
oumllkəni idarə etmək muumlmkuumlnduumlr Yox əgər məmur pis-
dirsə ən yaxşı qanunlar belə koumlmək etməzrdquo Bu dəyərli
fikrə ancaq onu əlavə etmək istərdim ki əgər maşın koumlh-
nədirsə onda heccedil nə koumlmək etməz Humanitar texno-
logiya da daim təkmilləşməlidir
176
İDARƏETMƏNİN ACcedilIQ CƏMİYYƏT
MODELİ
Duumlnyada sonuncu insan azad olana qədər
muumlbarizə davam edəcəkdir
Tomas Ceferson
London İqtisadi Məktəbinin pro-
fessoru Karl Reymund Popper elmi
metod və ictimai elmlərin fəlsəfəsinə
dair qlobal və tarixi əhəmiyyətli əsərlər
yazmışdır ldquoElmi biliyin məntiqirdquo və
ldquoAccedilıq cəmiyyət və onun duumlşmənlərirdquo
onun fundamental əsər-lərindəndir O
oumlz fəlsəfi konsepsiyasını tənqidi rasio-
nalizm adlandırmışdır Sosial fəlsəfə
sahəsində KPopper 28 genişmiqyaslı
radikal sosial dəyişikliklərin əleyhinə
olmuş-dur O hesab edirdi ki belə
proyektlər bir qayda olaraq kuumltlənin
yox kiccedilik bir qrupun maraqlarına
uyğundur O cəmiyyətin tədricən dəyi-
şərək quumlsurları aradan goumltuumlrərək inki-
şafının tərəfdarı idi Popper doumlvlət qu-
ruluşunun ən yaxşı forması kimi ldquoAcıq cəmiyyətrdquo ideyasını
muumldafiə edirdi
Onun fikrincə belə cəmiyyətin əsasını doumlvlət struk-
turlarının təkmilləşməsində vətəndaşların aktiv iştirak
28 Пол Оливер 101 ключевая идея философияМосква2001
Karl Reymund Popper
28 iyun 1902-ci ildə
Vyanada anadan
olmuşdur 1994-cuuml
ilin 17 sentyabrında
92 yaşında Londonda
duumlnyasını dəyişmişdir
177
azadlığının təmin edilməsi dayanır Bu zaman sistem bir
doumlvlət liderinin digəri ilə ancaq suumllh yolu ilə əvəz-
lənməsini təmin etməlidir O tolerantlığın və liberializmin
prinsip və tələblərini muumldafiə edirdi
Doğma planetimizin taleyi haqqında dəyərli elmi irs
qoymuş alimlərdən biri də Karl Popperdir O ldquoAccedilıq
cəmiyyətrdquo ideyasının alovlu tərəfdarı və banilərindən
biridir KPopperdən qabaq ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo ideyasını Anri
Berqson irəli suumlrmuumlşduumlr O hesab edirdi ki indiyə kimi
moumlvcud olmuş buumltuumln quruluşlar qapalı cəmiyyət olmuşlar
Bəşəriyyətin tərəqqisi ictimai şuumluru xeyli kamilləşdir-
mişdir İnsanların həm maddi həm də humanitar im-
kanları xeyli yuumlksəlmiş seccedilim imkanları xeyli artmışdır
Bu inkişafın bir dirəniş noumlqtəsi varmı Hara gedir bu
duumlnya ndash tez-tez eşitdiyimiz suallardandır
ABerqson və KPopperin ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo ideyası prof
ƏAbbasovun ldquoAccedilıq cəmiyyətə doğru transformasiyardquo29 məqa-
ləsində geniş təhlil edilmişdir
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquoin əsaslandığı ideya insan zəkasının
guumlcluuml tənqidi potensiala malik olmasıdır Burada fikir
pluumlralizmi muumldafiə olunur stimullaşdırılır və cəmiyyətin
təkmilləşməsinə youmlnəlmiş azadlıqlar muumldafiə olunur dəs-
təklənir O faşizmi kommunizmi və totalitarizmi fərd-
lərin ayrılmaz huumlquqlarını azaltdıqları uumlccediluumln tənqid edirdi
29 ƏAbbasov Accedilıq cəmiyyətə doğru transformasiya ldquoAzərbaycanrdquo qəz
22112009
178
Karl Popper yazırdı ldquoHər halda ağılla zor arasında seccedilim
etməliyik Mən zəkaya inanıram Nəzərə almalıyıq ki buumltuumln
hallarda kobud zorun tətbiqi ndash birbaşa cinayətdir Bir zorakılıq
başqasını doğurur inqilablar inqilabccedilıların oumlzuumlnuuml məhv edir
uumlstəlik ideyaları goumlzdən salır rdquo
KPopperin tarix elminə (tarixizmə) baxışı da maraq-
lıdır O ictimai inkişafda universal qanunauyğunluqların
moumlvcudluğunu inkar edirdi Onun fikrincə bəşəriyyətin
tarixində siyasi hakimiyyətin tarixi muumlhuumlm yer tutur
siyasi hakimiyyətin tarixi isə bəşər tarixi deyildir
KPopperə goumlrə tarix fərdi unikal və təkrarolunmaz
hadisələrin xaosudur Popper tarixi prosesdə iqtisadi
muumlnasibətlərin aparıcı rolu və sosial qanunların fəaliyyəti
haqda marksist təliminə qarşı ccedilıxanların biridir O hesab
edirdi ki buumltoumlvluumlkdə tarixi izah edən heccedil bir qanun ola
bilməz gələcəyi qabaqcadan goumlrmək muumlmkuumln deyildir
KPopperin Hegelə muumlnasibəti ccedilox mənfi olub və onu
totalitarizmin muumldafiəccedilisi kimi ağır soumlzlərlə ittiham edib O
hesab edir ki Hegel Heraklit Platon və Aristotelin ldquoto-
talitarrdquo ənənəsini davam etdirib və bu səbəbdən də ldquoAccedilıq
cəmiyyətrdquoin xain duumlşmənidir Platon doumlvlətə pərəstiş edir
fərdi tam olaraq doumlvlətə tabe etdirir axırıncı isə muumls-
təqilliyini tam itirir O bu fikri əsaslandırarkən Platonu
qapalı cəmiyyətin ideya muumləllifi sayır və onun ldquoheccedil vaxt
heccedil kim ndash nə kişilər nə qadınlar rəissiz qalmamalıdırlarrdquo
179
fikrini ciddi tənqid edir O Hegeli Marksı liberalizmə qaygı
və dəstək vermədiklərinə goumlrə ciddi şəkildə qınayır
Hesab edirəm ki Popper rdquoAccedilıq cəmiyyətərdquo gedən yolun
totalitarizmdən keccedildiyini nəzərə almayıb və bu səbəbdən
də totalitar quruluşun nəzəri əsaslarını yaradanları ciddi
tənqid edirdi KPopper qeyri-standart duumlşuumlnən filosofdur
O nəzəri muumlddəaların elmliyinin meyarı kimi verifika-
siyanı yox falsifikasiyanı uumlstuumln sayırdı O elmi ideyanın
gerccediləkliyini onu təsdiq edən nəticələrlə yox onu inkar
edən faktlarla yoxlamağı uumlstuumln hesab edirdi
Karl Popper həm elmi həm də ictimai-siyasi hadi-
sələrin qarşılıqlı houmlrmət əsasında rassional muumlzakirəsini
problemin həlli uumlccediluumln muumlhuumlm vasitə sayırdı O hesab
edirdi ki sərbəst muumlzakirələr səhvləri yanlışlıqları uumlzə
ccedilıxarır Bu isə səhv nəticələr əsasında qərarların qəbulunu
əngəlləyir
Sonda qeyd edək ki Acıq cəmiyyət kapitalizmin sosia-
lizmlə (və ya əksinə) zənginləşməsi başqa soumlzlə kapita-
lizmlə sosializmin konvergensiyası deyildir Bu cəmiyyət
inkişaf etmiş kapitalizmin son mərhələsidir
Toplumun duumlşuumlncə tərzindən asılı olaraq muumlsbət və
ya mənfi konvergensiya muumlmkuumlnduumlr Bu tezisə inanmaq
uumlccediluumln postsovet doumlvlətlərinin K (UumlDM) asılılığı şəkil 20-
də goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki bir qrup oumllkələr
uumlccediluumln (Estoniya Litva Latviya) muumlsbət yerdə qalan
180
doumlvlətlər uumlccediluumln isə mənfi konvergensiya moumlvcuddur Kndash
uumlmumi mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti mənasını daşı-
dığına goumlrə belə nəticəyə gəlmək olar ki ancaq muumlsbət
konvergensiya Baltikyanı doumlvlətlərdə baş veribdir
Şəkil 21 Postsovet məkanında yaranmış doumlvlətlər
uumlccediluumln
K-nın UumlDM asılılığı Rəqəmlərlə doumlvlətlər goumls-
tərilmişdir 1 -Estoniya 2 -Litva 3 -Latviya 4 ndashRusiy 5 -Belarus 6
-Qazaxıstan 7 -Azərbaycan 8 -Tuumlrmənista 9 -Ukrayna 10 -
Ermənistan 11 -Guumlrcuumlstan 12 -Oumlzbəkistan 13 -Moldova 14 -
Qırğızıstan 15 -Tacikistan
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Tuumlrkmənistana (8) Oumlz-
bəkistana (12) və Rusiyaya (4) aid noumlqtələr anormal
vəziyyətləri ilə diqqəti cəlb edirlər
0
05
1
15
2
25
3
35
4
45
5
0 5000 10000 15000 20000
1
2
3
4 5
7 8
9
15 14 12
6
10
11
1 13
181
ALİ İCMA
Bir hadisənin izahını vermək İrana
şah olmaqdan daha sevinclidir
Demokrit
Pənah Qurbanovun30 konsepsiyası ccedilox sadə və eyni
zamanda muumlkəmməldir O bəşəriyyətin keccedildiyi tarixi yo-
lu 3 doumlvrə boumlluumlr ibtidai icma keccedilid doumlvruuml və ali icma
quruluşu
30 Pənah Qurbanov Həyati occedilerklər Bakı 2010 304 s
HZərdabi adına Gəncə Pedaqoji İnstitutunun
kimya-biologiya fakuumlltəsini (1963) bitirmiş
ADNA-nın muumləllimi kimya elmləri doktoru
Pənah Qurbanov ldquoHəyati occedilerklərrdquo (Yeni fəlsəfi
konsepsiya və ya sivilizasiyanın xilas şansı)
kitabında yazır
Yer qabığının isinməsinin təbii yanğın
hadisələrinin artmasına səbəb olacağı
şuumlbhə doğura bilməz Ehtizaz enerjisi
zəlzələlərin vaxtından əvvəl
yetişməsinə səbəb olur
Bu guumln bəşəriyyətin xilası duumlnyada
ədalətin bərqərar olmasına bağlıdır
Vahid duumlnya əmələ gəldikdə
vətənpərvərlik hissləri daha da
zəifləyəcək və onun yerini uumlmumduumlnya
sevgisi tutacaqdır
Qurbanov
Pənah Abdulla oğlu
1112 1940-cı ildə
Qərbi Azərbayca-
nın Goumlyccedilə mahalın-
da anadan olmuş-
dur 54 2010-cu il
tarixdə Bakıda duumln-
yasını dəyişmişdir
182
Bəşəriyyət milyon il ibtidai icma quruluşunda yarıac
-yarıtox amma huumlrriyyət iccedilərisində yaşamışdır İbtidai
icmada ədalət prinsipi kortəbii houmlkm suumlrmuumlşduumlr İnsan-
lar oumlzuumlnuumlqoruma instinktinin (soumlvqi-təbii) təsiri altında
fəaliyyət goumlstərmişlər Bu quruluşda iqtisadi yuumlksəliş və
ya tərəqqi olmayıbdır İnsanların fəaliyyətinə şuumlur daxil
olduqca şəxsi mənafe meydana gəlmiş və bu əsasda
sonralar quldarlıq feodalizm və kapitalizm quruluşları
ardıcıl şəkildə bir- birini əvəz etmişdir Pənah muumləllim bu
uumlccedil formasiyanı birləşdirərək onu keccedilid doumlvruuml adlandırır
Bu doumlvruumln muumlddəti təqribən 18 min ildir Bu doumlvrdə
fəaliyyətə ağıl qoşulur şəxsi mənafe uumlzə ccedilıxır və ədalət
prinsipi getdikcə zəifləyir Şəxsi mənafe zəminində iqti-
sadiyyat inkişaf edir elm və bəşəri tərəqqi başlayır
Pənah muumləllim hesab edirdi ki keccedilid doumlvruuml bitəndən
sonra Ali icma qurulacaq və insanlar bu ədalətli quru-
luşda daha rahat yaşayacaqlar ccediluumlnki fəaliyyətə ancaq ağıl
goumlstəriş verəcək
Pənah muumləllim BMT-nin AB-nin yaranmasını Ali
icmanın ilk ruumlşeymləri sayır
ldquoGərək hər bir doumlvlət oumlzuumlnuumln iqtisadi və hərbi guumlcuuml ilə
deyil apardığı ədalətli siyasəti ilə oumlyuumlnsuumln ccediluumlnki bu guumln
bəşəriyyətin xilası duumlnyada ədalətin bərqərar olmasına bağlıdır
və yalnız bu yolla bəşəriyyət birləşə və ekoloji fəlakətdən yan keccedilə
bilərrdquo
183
O qeyri-standart duumlşuumlnən alimlərimizdən idi və
hesab edirdi ki avtomobillərin yer qabığına oumltuumlrduumlkləri
ehtizaz enerjisi yerin nuumlvəsinin temperaturunu əlavə 8
dərəcə artırıb Demək moumlvcud qlobal istiləşmə atmosferlə
deyil yerin qabığı ilə bağlıdır Nəticədə buzlaqlar Guuml-
nəşin istisindən uumlstdən yox daha ccedilox altdan əriyir Bu-
xarlanan suyun miqdarı artır və bu sular leysan yağışları
kimi yerə qayıdır və fəlakət mənbəyinə cevrilir Yağın-
tıların oumlzləri ilə su houmlvzələrinə gətirdikləri kuumllli miqdarda
zəhərli atmosfer tullantıları suda yaşayan bioloji varlıq-
ların həyatını zəhərləyərək məhv edir
Doktor Qurbanov bəşəriyyəti Ali icmanın tez yaradıl-
masına səsləyir və deyirdi ki qarşıdan bəşəriyyəti məhv
edəcək fəlakətlər gəlir onun qarşısını ancaq birlikdə
almaq olar Belə fəlakətlərin ən qorxulusunu o ekoloji
fəlakət sayırdı Pənah muumləllim təkidlə ccedilağırır ldquoGəlin keccedilidlə
qurtarıb suumlrətlə Ali icma quruluşunu quraq Necə ki ABŞ və
AB var Onda ədalət prinsipi oumlz guumlcuuml ilə işləyəcəkdir Yer
kuumlrəsində xoşbəxt həyat başlayacaqdırrdquo
Pənah Qurbanovun duumlnyagoumlruumlşuumlnə goumlrə bəşəriy-
yətin Ali icma qurması əslində buumltuumln doumlvlətlərin bir doumlv-
lət halında birləşməsi milli hisslərin soumlnməsi və bəşəri
hisslərin alovlanması deməkdir Demək Pənah muumləllimə
goumlrə bəşəriyyət oumlz inkişafının ali mərhələsinə doğru gedir
184
və sivilizasiyanın oumlnuumlndə sonsuz yolccediluluq durur P Qur-
banovun oumlluumlmuumlndən iki il sonra BMT Baş katibi Pan Gi
Munun da 2012-ci ildə Kopenhagendə ldquoduumlnya houmlkumətirdquo-
nin qurulması zərurətindən danışması Pənah muumləllimin
ideyasının nə qədər aktual olduğunu goumlstərir
Bir şərqli olaraq Pənah Qurbanov həm də şair idi O
oumlz bədii kitablarını Pənah Goumlyccedilə imzası ilə ccedilap etdirirdi
Onun şeirlərində də duumlnyanın taleyi ilə bağlı moumlvzular
uumlstuumlnluumlk təşkil edirdi
Gərək bilsin hamı birləşmək nədir
O həyat uğrunda muumlbarizədir
PQurbanov ldquoHəyatın xilası muumlmkuumlnduumlrrdquo məqa-
ləsində yazırdı ldquoİnsan əvvəl ailələrdə sonralar qəbilələr
doumlvlətlər imperiyalar dinlər ətrafında tədricən boumlyuumlyən
birliklərdə bir araya gəldi Bu guumln o birləşmə estafetinin
sonuncu mərhələsinə ali icmada birləşmək mərhələsinə
başlayır və bu birləşmə labuumldduumlrrdquo
185
HARA GEDİR BU DUumlNYA
Yolumuz duman olmuş yaxşılar yaman olmuş
Haqq bu guumln oumlz haqqını haqsızdan uman olmuş
Hara gedir bu duumlnya
BVahabzadə
Duumlnyanın haradan gəldiyi haqqında fikir demək olar
ki yekdildir Hegelə goumlrə ldquouumlmumduumlnya tarixi Şərqdən
Qərbə doğru irəliləyir ccediluumlnki şuumlbhəsiz Avropa uumlmum-
duumlnya tarixinin yekunu olduğu kimi Asiya onun
başlanğıcıdırrdquo Duumlnyanın bu guumlnuuml məlum Bəs sabahı
Unudulmaz şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə demişkən Hara
gedir bu duumlnya
Şəkil 22 Şəhərlər təbiəti yeyir
186
F Fukuyamaya 31 goumlrə həm Hegel həm də Marks
inanırdılar ki insan cəmiyyətinin təkamuumlluuml sonsuz deyil
və insanların əsas və fundamental dilək və arzuları təmin
edildikdə dayanacaqdır Beləliklə hər iki dahi ldquotarixin
sonunurdquo postulat kimi vermişlər Hegel uumlccediluumln bu liberal
demokratiya Marks uumlccediluumln isə kommunizm cəmiyyəti idi Bu
heccedil də o demək deyil ki təbii həyat tsikli dayanacaq və
doğum həyat oumlluumlm olmayacaq və ya qəzetlər də
məlumatları ccedilap etməyəcəklər Bu o deməkdir ki əsas
məsələlər oumlz həllini tapdığı uumlccediluumln ictimai quruluşun
prinsipləri və institutlarının tərəqqisi dayanacaqdır
Marksın ideyası iflasa uğradı Fəhlə sinfi kapitalistlərin
qəbirqazanı olmadı Demək bəşəriyyət liberal demokratik
prinsiplərlə tarixin sonuna tərəf gedir ldquoBu gedişatın yolu
duumlzduumlrmuumlrdquo sualına şəkil 22-dən təqribən ldquoyoxrdquo cavabı
alırıq
İnsan ictimai inkişafın həm hərəkətverici quumlvvəsi
həm də istifadəccedilisi olduğundan inkişaf o noumlqtəyə tərəf
getməlidir ki həm tərəqqi olsun həm də həyat ləyaqətlə
yaşansın İctimai tərəqqinin son məqsədi firavan həyatdır
BMT-nin yaranma tarixi (2661945) bəşər tarixinin ən
dəyərli səhifələrindəndir Bu tarixdən başlayaraq irqin-
dən rəngindən inancından cinsindən asılı olmayaraq
millətlər gələcəyə bir yerdə getməyə qərar vermişlər
31 FFukuyama Tarixin sonu və axırıncı İnsan Moskva 2010 588 səh
187
Əslində bu qərarın oumlzuuml yeni bir eranın başlanğıcıdır
Duumlzduumlr hal-hazırda BMT elə bir qlobal guumlc sahibi deyil
Qəbul etdiyi qərarların əməl olunmasına ccedilox vaxt guumlcuuml
ccedilatmır Məsələn Qarabağla bağlı qəbul etdiyi qətnamələr
hələ də kağız uumlzərindədir Ancaq tarixin gedişi BMT-ni
guumlc mərkəzinə ccedilevirəcəkdir Bu işin zamana ehtiyacı var
Ccediluumlnki Yer kuumlrəsində qəbul edilən səhv qərarlar və bunun
nəticəsində toumlrəyən boumlhranlar (mənəvi maddi maliyyə
demoqrafik ərzaq ekoloji və s) getdikcə artır
Hər il 15 mln insan acından oumlluumlr 100 mln insan
aclıq şəraitində yaşayır
Bəşəriyyətin əhalisinin 20-i kasıblıqdan aşağı
həddə yaşayır
Ekoloji boumlhran nəticəsində planetimiz total məhv
edilir torpaq məhsuldarlığını itirir
Hava ccedilirklənir sular (okeanlar dəniz və ccedilaylar)
zəhərlənir
Arktikada buzlaqlar suumlrətlə əriyir
Bunların boumlyuumlk bəlalar gətirəcəyi goumlzlənilir Bəzi oumll-
kələrdə sərvətlər talan edilir bəzilərində idarəccedililik guumlnuumln
tələblərinə cavab vermir Bəzilərində idarəedənlərlə ida-
rəolunanlar arasında konsensus yoxdur
Yerdə bir qlobal nizam-intizama ehtiyac duyulur
İnkişafın zamana goumlrə dəyişməsini şəkil 23-dəki kimi
təsəvvuumlr etmək olar İbtidai icma quruluşu (başlanğıcdan
188
A noumlqtəsinə qədər) milyon ildən ccedilox oumlmuumlr suumlrsə də
toplumda şəxsi mənafe olmadığından insanlar ac-susuz
ancaq azad yaşamışlar Nəzərə alsaq ki tərəqqi inkişafın
zamana goumlrə toumlrəməsidir onda ibtidai icma quruluşunda
tərəqqi olmamışdır ccediluumlnki inkişaf olmamışdır A noumlq-
təsindən B noumlqtəsinə kimi P Qurbanova goumlrə bəşəriyyət
keccedilid doumlvruumlnuuml yaşamışdır Cəmiyyət idarəedənlərə və
idarəolunanlara boumlluumlnmuumlşduumlr Bu doumlvr quldarlıq feo-
dalizm və kapitalizmi əhatə edir Bu doumlvruumln muumlddəti
təqribən 18 000 ildir Fəaliyyətə şəxsi mənafe hakim
olduğundan inkişaf yuumlksələn xətlə artmış və bəşəriyyət
tərəqqi etmişdir Alfred Veberə goumlrə bu 18 000 ilin ancaq
6000 ili muumlasir insan tarixidir Bəşər cəmiyyətinin inkişafı
əsasən muumlasir insan tarixindən başlayır Bu muumlddət
ərzində bəşəriyyət inkişaf edərək buguumlnkuuml səviyyəyə
ccedilatmışdır
K Popperin tarixlə bağlı fikirlərinə rəğmən bəşər
tarixi qanunauyğunluqlarla zəngindir Bu tarixdə bə-
şəriyyət vahid proses olan duumlnya tarixinin həm subyekti
həm də obyekti olmuşdur və muumltərəqqi istiqamətdə in-
kişaf edir
B noumlqtəsindən başlayaraq bəşəriyyət formaca accedilıq
məzmunca yeni mədəni səviyyəsi yuumlksək bir icmada ndash
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquodə yaşamağa doğru irəliləyir Duumlşuumlncə
tərzinin yuumlksək həddə ccedilatması səbəbindən bu mərhələdə
189
şəxsi mənafe olmayacaq ancaq hamı ləyaqətlə oumlmuumlr
suumlrəcək Bu mərhələdə inkişaf stabilləşəcək və cəmiyyətdə
tam harmoniya bərqərar olacaq tərəqqi də olmayacaq
ccediluumlnki ona ehtiyac olmayacaqdır Demək bəşəriyyət
Allahabad meqopolisinə doğru irəliləyir
Şəkil 23 İnkişafın zamana goumlrə dəyişməsi
Muumlxtəlif doumlvlətlər bu səfərə muumlxtəlif zamanlarda
ccedilıxıblar Kimi min il oumlncə kimi yuumlz il oumlncə kimi on il əv-
vəl Son məntəqəyə də oumllkələr eyni zamanda yox muumlxtəlif
zamanlarda ccedilatacaqlar Kimi yaxın zamanlarda kimi 50 il
sonra kimi yuumlz il sonra Bu duumlşuumlncə tərzindən asılı
olacaqdır Tez kamilləşənlər son məntəqəyə tez də
ccedilatacaqlar O cəmiyyətləri kamil hesab etmək olar ki onlar
İnkişaf B
A Zaman
190
intellektual təkamuumlluumln uumlccediluumlncuuml ndash elmi mərhələsini yaşa-
yırlar Bu guumlnlərimizdə Norveccedil Avstraliya Yeni Zelan-
diya son məntəqəyə ən yaxın doumlvlətlərdir Bu oumllkələr
insan azadlıqlarının buumltuumln spektrinə insan haq-larına və
demokratiyaya boumlyuumlk oumlnəm verirlər Onları izləmək
vacibdir Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki bu yol sonu
olmayan yoldur Uumlfuumlqə yaxınlaşdıqca uumlfuumlq uzaqlaşdığı
kimi Allahabada yaxınlaşdıqca o da bizdən uzaqlaşacaq
Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev Res-
publika guumlnuuml muumlnasibətilə etdiyi ccedilıxışında (2552012)
demişdir ldquoBiz demokratik inkişafa sadiqik Azərbaycanda
buumltuumln demokratik institutlar fəaliyyət goumlstərir Huumlquqi doumlvlət
quruculuğu sahəsində boumlyuumlk uğurlar vardır Demokratiyanın
inkişafı bizim vəzifəmizdir borcumuzdur Bu ilk noumlvbədə
Azərbaycan xalqına lazımdır Biz bu sahədəki fəaliyyətimizi
kiminsə xoşuna gəlmək uumlccediluumln yox Azərbaycan xalqının rifah
halını yaxşılaşdırmaq və buumltuumln azadlıqları təmin etmək uumlccediluumln
edirik Biz bundan sonra da bu siyasətə sadiq olacağıqrdquo
Goumlruumlnduumlyuuml kimi biz də bu yolun yolccedilusuyuq və
xoşbəxt gələcəyə doğru gedirik
ldquoHarada yerləşir bu məntəqərdquo ndash sualına belə cavab
vermək olar insan potensialının inkişaf indeksi 0 96-dan
ccedilox olan istənilən yerdə istənilən coğrafiyada Bu
coğrafiya uumlccediluumln ən azından K gt 25 olmalıdır
191
Accedilıq cəmiyyətin səciyyəvi cəhətlərini təxminən belə
təsəvvuumlr etmək olar
bull uumlmumi mənafenin şəxsi mənafedən ccedilox uumlstuumln ol-
duğu cəmiyyət kimi
bull fiziki və intellektual potensialını oumlzuumlnə yox ətra-
fına xərcləyən ali insanların yaşayacağı cəmiyyət kimi
bull bir nəfərin bir qrupun yox hamının azad olduğu
cəmiyyət kimi
bull instinkt yox şuumlurla fəaliyyət goumlstərən insan cəmiy-
yəti kimi
bull bir neccedilə nəsil ali təhsilli insanların yaşayacağı
cəmiyyət kimi
bull insan arzu və istəklərinin (bəşəri dəyərlərin) təmin
olunduğu cəmiyyət kimi
bull həm fərd həm də toplum səviyyəsində muumld-
rikliyin kamil duumlşuumlncə tərzinin ziyalılığın houmlkm suumlrduumlyuuml
cəmiyyət kimi
bull azadlığın buumltuumln spektrinin soumlz azadlığının fikir
pluumlralizminin tam bərqərar olduğu cəmiyyət kimi
bull harmoniya və stabilliyin houmlkm suumlrduumlyuuml doumlvlətlər
birliyi kimi
bull stabil inkişafa (yəni zəif tərəqqiyə) malik cəmiyyət kimi
bull intellektual təkamuumlluumln son pilləsini yaşayan yəni
elmi qərarlar qəbul edən cəmiyyət kimi
192
bull izafi var-doumlvlət yığmaq duumlşuumlncəsindən uzaq olan
insanların cəmiyyəti kimi
bull ldquotarixin sonurdquonu yaşayan insan cəmiyyəti kimi
Bu sıranı artırmaq da olar
Ali icma ibtidai icma quruluşu kimi sinifsiz uzun-
oumlmuumlrluuml əhalisi nəsilbənəsil savadlı və azad qərarları elmi
və kamil cəmiyyət olacaqdır
Ali icmaya qədərki doumlvrdə insan oğlu oumlz potensialını
əsasən oumlzuumlnə tərəf istiqamətləndirmişdir Təsəvvuumlr et-
mək olar ki Accedilıq cəmiyyətdə insan oumlz muumlsbət enerjisini
potensialını oumlzuumlnə yox cəmiyyətə və onun uumlzvlərinə tərəf
youmlnəldəcəkdir İqtisadiyyat istehsal uumlzərində ictimai
nəzarət olduğundan ekoloji problem aradan qalxacaqdır
Duumlşuumlncə tərzi kamilləşdikcə ccedilox şeylər dəyişəcək Bu guumln
əgər hər hansı bir məmur cəmiyyətin hesabına varlanmaq
istəyirsə gələcəkdə (K sonsuzluğa İPİİ vahidə yaxın-
laşdıqca) əks proseslər muumlşahidə ediləcəkdir Şuumlbhə yox-
dur ki faktor K boumlyuumlk qiymətə a vahidə yaxınlaşdıqca
məmurlar və digər vətəndaşlar oumlzlərinin artıq vəsaitini və
muumllkuumlnuuml koumlnuumllluuml olaraq cəmiyyətə qaytaracaqlar
Duumlnya K Popperin Accedilıq cəmiyyətinə P Qurbanovun
Ali icmasına Pan Ge Munun ldquoDuumlnya houmlkumətinərdquo doğru
gedir Bu gediş tarixi gedişdir və alternativi yoxdur
Guumlndə bir guumln ildə bir il buumltoumlvlikdə bir oumlmuumlr (şəkil 24)
yaşamağımızın mənası bundan ibarətdir ki hər kəs bu
tarixi gedişə oumlz toumlhfəsini versin İnsan bədəninin buumltuumln
193
uumlzvləri vahid bir məqsədə ndash insanı yaşatmağa qulluq
etdiyi kimi buumltuumln insanlar da vahid bir məqsədə ndash xoşbəxt
cəmiyyət yaratmağa ccedilalışmalıdırlar Hər bir insanın
missiyası bu işə oumlz toumlhfəsini verməkdir
Oumllməz Səməd Vurğunun ldquoBir yandan boşalır bir yandan
dolur sirrini verməyir sirdaşa duumlnyardquo misralarindaki sirr
bundan ibarətdir ki insan oumlzuumlnə yox tərəf- muumlqabilinə
ətrafa oumlz toumlhfəsini verməlidirBəşəriyyəti duumlz yoldan
haqq yoldan bəzən sapdırmaq muumlmkuumln olsa da cəmiyyət
muumltərəqqi istiqamətdə inkişaf edir və bu inkişaf qaccedilılmaz
olduğundan qanunauyğun xarakter daşıyır Neqativ yuumlk-
lənmiş insanlar ancaq inkişafı ləngidə bilərlər Belə ne-
qativ ruhlu insanların fəaliyyətlərinin əsas səbəbi quumlsurlu
duumlşuumlncə tərzidir daha accedilıq desək şəxsi mənafeyə alu-
dəccedililik və gələcəyi goumlrməməkdir Əminliklə demək olar
ki tam alitəhsilli insanların Accedilıq cəmiyyətində bunlar
olmayacaq Faktor K artdıqca ku-kuli-klanlar kimi skin-
hedlər də narkobaronlar da və digər mənfi uumlnsuumlrlər də
oumlz-oumlzuumlnə sıradan ccedilıxacaqlar Accedilıq cəmiyyətə yaxınlaş-
dıqca insanların həm cəmiyyətdaxili həm də doumlvlətlər-
arası qəbul etdikləri qərarlar elmi olacaqdır
Boumlyuumlk Nizaminin minillik məsləhəti
Quumlvvət elmdədir başqa cuumlr heccedil kəs
Heccedil kəsə uumlstuumlnluumlk eyləyə bilməz
ndash həyatda hamı tərəfindən qəbul ediləcəkdir
194
Şəkil 24 Bir yandan boşalır bir yandan dolur
Elmə əsaslanan duumlz qərarlar qəbul etməklə xoşbəxt
gələcəyə doğru gedir bəşəriyyətin bu karvanı
Sonda qeyd edim ki Ali icmada şəxsiyyətin cəmiy-
yətdə rolunun azalacağı ehtimal olunur Ccediluumlnki cəmiy-
yətdaxili və doumlvlətlərarası ccediloxlu ziddiyyətlər aradan ccedilıx-
dığına goumlrə muumldrik padşaha sərkərdəyə peyğəmbərə
ehtiyac olmayacaq
195
SONUNCU PEYĞƏMBƏR ndash
HƏZRƏTİ MƏHƏMMƏD
Buumltuumln din xadimləri hesab edirlər ki Həzrəti Mə-
həmməd Allahın seccedildiyi sonuncu peyğəmbər və ldquoQurani-
Kərimrdquo isə Allahın yerə goumlndərdiyi sonuncu kitabdır Bu
faktlar təbii olaraq sual doğurur 124 min peyğəmbərin
sonuncusunun Hz Məhəmmədin olmasını necə izah
etmək olar
Bu suala mənafelərin muumlbarizəsi fonunda cavab
vermək olar Hz Məhəmməd peyğəmbərin əsas vəzi-
fələri (Allahın əmrlərini bildirmək insanların iccedil aləmini
təmizləmək kitab və hikmət oumlyrətmək) ilə bərabər həm
də şəxsi mənafenin hakim olduğu bir zamanda ictimai
mənafenin qoruyucusu missiyasını yerinə yetirmişdir Bu
tezisi onun həyat tərzi təsdiq edir
Peyğəmbərlə bağlı hədislərin birində deyilir rdquoBir guumln
Peyğəmbər kasıblara paylamaq uumlccediluumln qurban kəsir Xanımı Ai-
şədən soruşur ldquoQurbanı payladınmırdquo Xanımı cavab verir
rdquoHamısını payladım bizə qoyunun bir kuumlrəyi qaldı rdquo Pey-
ğəmbər deyir ldquoYox buumltuumln payladıqların bizə qalıb payla-
madığın bizimki deyilrdquo
Misaldan goumlruumlnuumlr ki Peyğəmbər duumlşuumlncəsində icti-
mai mənafeyə necə yuumlksək dəyər verilir Bu duumlşuumlncə
gələcək nəsillər uumlccediluumln bir nuumlmunə olmuşdur Bəşəriyyət
196
inkişaf etdikcə ictimai mənafe şəxsi mənafeni uumlstələdi-
yindən HzMəhəmməddən sonra daha noumlvbəti pey-
ğəmbərə ehtiyac qalmır Ccediluumlnki Ali icmada peygəmbər
vəzifələrini hər bir fərd kənar subyektin (peyğəmbərin)
koumlməyinə ehtiyac olmadan oumlzuuml edəcəkdir Buna goumlrə də Həzrəti Məhəmməd bəşəriyyətin sonuncu peyğəmbərdir
197
FİRAVANLIĞA GEDƏN YOL
Nə uumlccediluumln birlikdə barış və uyğunlaşma iccedilində yaşa-
mayaqHamımız eyni ulduzlara baxırıq eyni planetin
uumlzərindəki yol yoldaşlarıyıq və eyni səmanın altında yaşayırıq
Aunius Aurelius Simachus
Gələcəyə səfərə ccedilıxmış duumlnya doumlvlətlərinin karvanı
hara gedir ndash sualına Məhbub uumll Həqin cavabı qısa
olmuşdur ldquoXoşbəxt gələcəyə doğrurdquo Doktor Həqin əmin-
liyinin səbəbi nədir Belə bir deyim var ldquoGələcəyimiz
keccedilmişimizdirrdquo Keccedilmişimizdə gələcəyimiz haqda bir
işarə əlamət məlumat varmı
Bəşəri makroiqtisadi goumlstəricilərin yeni meyar olan K
faktorundan asılılıqlarının oumlyrənilməsi və tədqiqatların
nəticələrinin qrafik təsviri yeni ideyalar baxışlar soumly-
ləməyə imkan verir Bu baxışların əsasında yeni qanuna-
uyğunluqlar muumləyyən etmək muumlmkuumlnduumlr Bu qanuna-
uyğunluqlar duumlnya doumlvlətlərinin inkişafının dinamikasını
proqnozlaşdırmağa duymağa və bir ccedilox suallara cavab
verməyə imkan verir
1 Bəşəriyyət inkişaf etdikcə insani fəaliyyətdə instinkt
fəaliyyət azalır şuumlurlu fəaliyyət artır
Bu guumln bizim fəaliyyətimizdə həm instinktin həm də
şuumlurun payı var Tarixin sonunda (K faktorunun boumlyuumlk
198
qiymətlərində) buumltuumln fəaliyyət instinkt yox şuumlurlu
olacaqdır
Hal- hazırda duumlnya intellektual cəhətdən ccedilox inkişaf
etmişdir Bu intellektual səviyyə insani fəaliyyəti youmlnəl-
dir Ayzek Zinqerin ldquoMən oumlz sağlamlığım xətrinə yox
heyvanların sağlamlığı xətrinə vegetarian oldumrdquo ndash fikri
fəaliyyətdə şuumlurun dominant olduğunu goumlstərir İnsanlar
oumlzuumlnuumltəkminləşdirərək gələcəyə doğru gedirlər Bu
prosesində boumlyuumlk hikmət və gizli potensial vardır
2 Bəşəriyyət tərəqqi etdikcə formasiyalar bir- birini
əvəz etdikcə uumlmumi mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artır
Bu artım bəşəriyyətin xoş gələcəyə getməsinə əsas verir
Bu qanundan toumlrəyən və praktiki əhəmiyyət kəsb
edən nəticə ondan ibarətdir ki idarəetməyə şəxsi mənafe
yox ancaq uumlmumi mənafe daşıyıcıları cəlb edilməlidir
Bəşəriyyət qapalı cəmiyyətlərdən Acıq cəmiyyətə keccedil-
dikcə insan oğlu malik olduğu fiziki və əqli potensialı oumlzuumlnə
yox cəmiyyətə sərf edir Yəni insani fəaliyyətin tətbiq ob-
yektini dəyişir Tarix boyu insan oumlz guumlcuumlnuuml və po-
tensialını əsasən oumlzuumlnuumln və nəslinin xoşbəxtliyinə sərf
etmişdir ldquoTarixin sonunardquo (Fukuyamanın anlamında)
yaxınlaşdıqca insan oumlz xoşbəxtliyi naminə tədricən bu
enerjini ətrafa cəmiyyətə youmlnəldir Tarixin muumlxtəlif
doumlvrlərində bu haqda xoş sədalar var bu səsləri eşidək
199
a) Platona goumlrə başqalarının xoşbəxtliyinə ccedilalış-
maqla insan oumlz xoşbəxtliyini tapar
b) Pifaqora goumlrə xoşbəxtlik tək adam işi deyil
xoşbəxlik ən azından iki nəfərin işidir
c) Ccedilarlz Dikkensə goumlrə digərlərinə həsr edilən guumln
sənin uumlccediluumln itirilmiş guumln deyil
ccedil) insan oumlz saccedilından tutub ayaqlarını yerdən uumlzə
bilməz Amma başqasının saccedilından tutub ayağın yerdən
uumlzə bilər
Demək hər bir insan malik olduğu potensialı oumlzuumlnə
yox cəmiyyətə ətrafdakılara xərcləyəndə daha xoşbəxt
olur Bir cox zəngin və dəyərli insanlar islam mədəniy-
yətinin əsas muumlddəalarından olan ldquoSərvətlərin yığdığın
qədər deyil verdiyin qədərdirrdquo muumlddəasını rəhbər tu-
taraq oumlz varidatlarını muumlkafatlar şəklində parlayıblar
Alfred Nobel Templton Holher Kraford Cozef Plutser
və digərləri milyonlarla oumlccediluumllən var-doumlvlətlərinin muumlkafat
şəklində cəmiyyətə qaytarılmasını vəsiyyət etmişlər Bu
insanların varisləri bu pulları banklarda saxlamaqla yox
muumlkafat şəklində paylamaqla daha xoşbəxtdirlər
3 Bəşər oumlvladının humanitar (mədəni ) səviyyəsi yuumlk-
səldikcə duumlşuumlncəsi kamilləşir və qəbul etdiyi qərarlar elmi və
ya İlahi olur
Qəbul edilən qərarların mədəni səviyyədən asılılığına
ilk dəfə Volfqanq Goumlte diqqət yetirmişdir ldquoMədəniyyətin
200
alccedilaq səviyyəsində milli nifrət guumlcluumlduumlr və barışmazdır Ancaq
elə bir səviyyə var ki o tamam yox olur hansı ki qonşu xalqın
xoşbəxtliyi və faciəsi oumlzuumlnuumlnkuuml kimi qəbul edilirrdquo Bu səbəbdən
də XX əsrdə iki Duumlnya muumlharibəsindən keccedilmiş
avropalılar bu guumln iki Avropa doumlvləti arasında muumlha-
ribəni vətəndaş muumlharibəsi hesab edirlər Bu Avropada
mədəniyyətin suumlrətlə inkişafının nəticəsidir ABŞ-ın
keccedilmiş prezidenti Con Kennedi bu fikrin masştabını bir az
da genişləndirmişdir ldquoYa insanlar muumlharibə ilə qurtara-
caqlar ya da muumlharibə insanlarlardquo Şuumlkuumlrlər olsun ki insan-
lar muumlharibə ilə qurtarmaq uumlzrədirlər
4 Bəşəriyyət inkişaf etdikcə bir nəfərin azadlığından
hamının azadlığına gedir və insanlar duumlnya malından doyur
İlk baxışda inanılmaz goumlruumlnən bu muumlddəanı da
təsdiqləyən ccediloxsaylı tarixi fikirlər var
a) eramızdan 8 əsr əvvəl yaşamış Homer ldquoİnsan hər
şeydən yuxudan və şirin sevgidən doyurrdquo ndash fikrini soumlylə-
mişdir
b) sevimli peyğəmbərimiz Həzrəti Məhəmməd ldquo İki
şəxs doymaq bilməz elm təşnəsi və duumlnya (malı) hərisirdquo Bu
fikrə rəğmən Həzrəti Məhəmmədin oumlzuuml duumlnya malından
doymuş bəşər oumlvladı idi
c) a(K) asılılığından (şəkil 5a) goumlruumlnuumlr ki K art-
dıqca a da artır Bunun uumlccediluumln uumlmumi mənafe (Mi) şəxsi
mənafedən (Mş) uumlstuumln olmalıdır Qrafik goumlstərir ki
201
fəaliyyətdə şuumlur artdıqca insan duumlnya malından doyur
Demək duumlnya malına hərislik instinktlə bağlıdır
ccedil) Brayan Treysiyə 32 goumlrə Amerika cəmiyyətində
təqribən 20 milyon milyoner var İqtisadi azadlıq əldə
etdikdən sonra onlar artıq varlanmaq daha ccedilox işləyib
(guumlndə 8 saat yox 10 saat) daha ccedilox pul qazanmaq
istəmirlər Sağlamlıqlarını daha vacib sayırlar
Firavan yaşama arzusu bəşəriyyətin tarixi qədər
qədimdir Bəşəriyyət bu arzuya tərəf getməklə inkişaf
edir Bu deyilənlər kifayətdir hesab edək ki bəşəriyyət
xoş gələcəyə Haqq yolu ilə gedir Allahın nəzərdə tutduğu
niyyət bəd ola bilməzdi
Sonda bu deyilənlərə praktik dəstək verən bir rəva-
yətdən istifadə etmək istəyirəm
Bir ana səhər yeməyinə uumlccedil yumurta bişirir və hər oumlvladına
bir yumurta verir Oumlvladlardan biri
ndash Anacan bəs sən nə yeyəcəksən
ndash Narahat olmayın əzizlərim mən bir şey tapıb yeyərəm
ndash Yox ana belə olmaz Mən oumlz payımı sənlə boumlləcəyəm ndash
deyir uşaqların biri və boumlluumlr
Digər uşaqlar da oumlz paylarının yarısını analarına verirlər
və ananın payı daha ccedilox olur
Ana -bala muumlnasibəti instinkt-şuumlur səviyyəsində olan
muumlnasibətdir Bu muumlnasibətdə də xoşbəxtlik potensialı
32 Brayan Treysi Измени мышление ndash и ты изменишь свою жизнь Минск
2006
202
var Ana balanın xoşbəxtliyini istər və ona ccedilalışar Bala
boumlyuumlyuumlb mənsəb sahibi olanda ananın xoşbəxtlik
borcunu qaytarmalıdır Onda ana da xoşbəxt olar
Bu deyilənlərdən bəzi praktiki nəticələr almaq olar
Nəticə I Ailə xoşbəxtliyinin resepti Ailə subyektlərinin
hər biri oumlzuumlnuumln yox tərəf- muumlqabilinin xoşbəxtliyinə
ccedilalışmalıdır Yəni ər və arvad oumlzlərinin yox ər arvadın
arvad ərin xoşbəxtliyinə ccedilalışanda ailə daha xoşbəxt olar
Nəticə II Dostluqda xoşbəxtlik potensialı var Dost-
luq təmənnasız olanda xoşbəxtliyin səviyyəsi daha
yuumlksəlir Yəni dostların hər biri oumlzuumlnuumln yox tərəf-muuml-
qabilinin xoşbəxtliyinə ccedilalışarsa oumlzuuml də xoşbəxt olar
203
SON SOumlZ
Bəşəriyyətin tarixi karvanı Şərqdən başlayaraq Qərbə
tərəf gedir Yəqin ki ldquotarixin sonurdquo da Allahabadda
qurtaracaqdır ldquoTarixin sonundanrdquo sonra başlayan yeni
tarixə ilk olaraq planetimizin ən ccedilox inkişaf etmiş oumllkə-
lərinin (Norveccedil Avstraliya Yeni Zelandiya və digərləri )
daxil olacaqlarını guumlman etmək olar Bu tarixin də
muumlddəti yəqin ki ibtidai icma quruluşunda olduğu kimi
sonsuz olacaqdır Ccediluumlnki bu quruluşda da şəxsi mənafe
olmayacaq və fəaliyyətə daim şuumlur nəzarət edəcəkdir
Araşdırmalar goumlstərir ki bəşəriyyətin (və ya doumlvlətin)
inkişafı ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətindən
asılıdır Bu nisbət artdıqca əvvəla bəşəriyyət oumlz inkişafının
ali səviyyəsinə (məqamına) doğru təkamuumll edir və bu oumlzuuml-
nuumlmuumldafiə instinktinin təsiri altda baş verir Nəticədə
bəşəriyyət keccedilmişdən gələcəyə həm varlanaraq həm də
kamilləşərək gedir Duumlşuumlncə kamilləşdikcə insan oğlu
məxsusi yaşama potensialını əsasən oumlzuumlnə (yaxınlarına)
yox cəmiyyətin ehtiyacına youmlnəldir Bəşər tarixinin
inkişafının ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətindən
asılılığına baxdıqda onun iki doumlvrə boumlluumlnduumlyuumlnuuml gouml-
ruumlruumlk
a) şəxsi mənafenin uumlstuumln olduğu başlanğıc tarixi doumlvr
b) ictimai mənafenin uumlstuumln olduğu son tarixi doumlvr
204
Şəxsi mənafenin hakim olduğu doumlvr padşahların
kralların zorun fiziki guumlcuumln hakim olduğu doumlvrduumlr Bu
doumlvr dar ağacı boyun koumltuumlyuuml muumlharibələr uumlsyanlar
inqilablar kimi məşəqqətli hadisələrlə zəngindir Bu doumlv-
ruumln quumlsuru ilə bərabər uğuru da ccedilox olmuşdur Bəşə-
riyyət oumlz maddi və əqli inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə
goumlrə məhz bu doumlvrə borcludur Şəxsi mənafe və oumlzuumlnuuml-
qoruma instinkti bu doumlvruumln hərəkətverici quumlvvəsi olmuş
və bu zəmində doumlvlətlər insanlar varlanmış elm mədə-
niyyət inkişaf etmişdir Bu doumlvrdə ictimai mənafenin rolu
zəif olmuş əsasən peyğəmbərlər xalq qəhrəmanları
tərəfindən qorunmuşdur Bu doumlvr tarixin başlanğıcından
bu guumlnuumlmuumlzə qədərki doumlvruuml əhatə edir
Uumlmumi mənafenin hakim olduğu doumlvrdə uumlmumi
mənafe şəxsi mənafeni şuumlurlu fəaliyyət instinkt fəaliyyəti
uumlstələyir və insanların duumlşuumlncəsi kamilləşir Oumlzuumlnuumlmuuml-
dafiə instinktinin rolu azalır insanları muumlkəmməl huumlquq
sistemi qanunlar qoruyur Ədalətli padşaha qoşuna
sərkərdəyə yeni peyğəmbərə ehtiyac qalmır Uumlmumi
mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti 10 dəfədən ccedilox olan
doumlvlətlər bu doumlvruuml bu guumlndən yaşayırlar Hesab etmək
olar ki bu doumlvr oumlz başlanğıcını Məhəmməd peyğəmbərin
doumlvruumlndən goumltuumlruumlr ccediluumlnki bu doumlvrdə ictimai mənafeni
qorumaq doumlvlət siyasəti səviyyəsinə qalxmışdır Bu doumlvr
XX əsrin ortalarından demokratik duumlşuumlncə bərqərar
205
olduqca genişlənir ldquotarixin sonunardquo qədərki və ondan
sonrakı doumlvrdə hakim moumlvqeyə malik olacaqdır Araş-
dırmalar goumlstərir ki Maltusun nəzəriyyəsindən təşvişə
duumlşmək əsassızdır Əvvəla ona goumlrə ki planetin po-
tensialı ccediloxdur İkincisi insanın oumlzuuml də boumlyuumlk potensiala
malikdir Uumlccediluumlncuumlsuuml cəmiyyətlər tam alitəhsilli insan-
lardan təşkil olunduğundan gələcək insanların duumlşuumlncəsi
Maltus doumlvruumlnə nəzərən daha kamil duumlşuumlncəli olacaqdır
Uumlstəlik əhalinin maddi mədəni və intellektual səviy-
yələrində qıtlıq olmayacaqdır
Bəşəriyyətin karvanı bir nəfərin azadlığından hamı-
nın azadlığına tərəf ağlın uumlstuumlnluumlyuuml ilə yol gedir Boumlyuumlk
Nizaminin dediyi kimi bu tarixi yolun sonunda hamının
azadlığı gəlir Stiv Cobsun vəsiyyətinə goumlrə hər kəs bu
gedişata oumlz toumlhfəsini verməlidir
Bir guumln Diogendən soruşurlar
ndash Haralısan
ndash Mən duumlnya vətəndaşıyam ndash cavabını verir
Hesab etmək olar ki Diogen 2500 il qabağı goumlrə
bilmişdi Doumlvlətlərin vahid bir houmlkumət halına gələcəyi
indi geniş muumlzakirə edilir Boumlyuumlk ehtimalla demək olar ki
gələcəkdə hamı duumlnya vətəndaşı olacaqdır
Hər bir karvanın ideya muumləllifi və sarvanı olduğu
kimi bu karvanın ideya muumləllifi cənab Haqq sarvanı hələ
ki Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyadır Bəşəriyyəti
206
xoşbəxt gələcəyə aparan bu karvanın ardınca su ataraq
oxuculara duumlşuumlncələrini kamilləşdirərək xoşbəxt gələcəyə
doğru inamla irəliləmək arzu edirəm
ƏLAVƏ 1
DUumlNYA DOumlVLƏTLƏRİNİN BƏZİ
MAKROİQTİSADİ
GOumlSTƏRİCİLƏRİ ( BMT 2010)
Rey
tin
q
Oumllkə İPİİ
K
Fakt
or
UumlDM
$ada
m
Adam
başına
istehl
olun
enerji
kvsaa
t
adam
mt NN
Orta
oumlmuuml
r
uzu
nl
LL
il
Ruumlşv
ət
inde
ksi
(2012
)
2 3 4 5 6 7 8 9
1 Norveccedil 0938 151 59100 25855 81 9
2 Avstraliya 0937 149 41 300 9700 158 82 88
3 Y
Zelandiya 0907 97 28 000 171 81
95
4 ABŞ 0902 92 47 400 12360 145 80 71
5 İrlandiya 0895 85 37 600 178 80 75
6 Linxtenştey
n 0891 82
122 10
0 95 80
7 Niderland 0890 81 40 500 7410 80 89
8 Kanada 0888 79 39 600 15420 81 87
9 İsveccedil 0885 77 39 000 14400 107 81 93
10 Almaniya 0885 77 35 900 6700 18 80 80
11 Yaponiya 0884 76 34 200 7200 188 83 80
12 Koreya
Respub 0877 71 30 200 7740 24 80
54
207
13 İsveccedilrə 0874 69 47 400 7970 181 82 88
14 Fransa 0872 68 33 300 6800 203 82 70
15 İsrail 0872 68 29 500 6200 172 81 58
16 Finlandiya 0871 675 35 300 16160 159 80 94
17 İslandiya 0869 663 38 400 82 83
18 Belccedilika 0864 62 37 900 126 80 75
19 Danimarka 0866 646 37 000 79 94
20 İspaniya 0863 63 29 500 5990 13 81 62
21 Honq Konq
(Ccedilin) 0862 625 45 600 825
84
22 Yunanıstan 0855 59 30 200 101 80 34
23 İtaliya 0854 57 30 700 5220 104 814 39
24 Luumlksembru
q 0852 57 81 800 131 80
85
25 Avstriya 0851 57 40 300 129 80 78
26 Birləşmiş
Krallıq 0849 56 35 100 5540 201 80
78
27 Sinqapur 0846 55 62 200 5850 195 81 92
28 Ccedilexiya 0841 52 25 600 173 77 44
29 Sloveniya 0828 481 28 400 171 79 59
30 Andorra 0824 468 81
31 Slovakiya 0818 45 22 200 5300 186 75 4
32 BƏƏ 0815 44 40 200 14350 172 78 68
33 Malta 0815 44 25 100 121 80 56
34 Estoniya 0812 432 19 000 74 64
35 Kipr 0810 426 21 000 15 80 63
36 Macarıstan 0805 413 19 000 106 74 46
37 Bruney
Daruumlssəlam 0805 413 50 300 101 77
52
38 Qatar 0803 408 145 30
0 76
72
39 Behreyn 0801 403 40 400 79 51
40 Portuqaliya 0795 39 23 000 4590 117 79 61
41 Polşa 0795 39 18 800 3390 110 76 55
42 Barbados 0788 372 21 700 135 78 78
43 Bahama 0784 363 28 600 158 74 73
44 Litva 0783 361 15 900 97 72 48
208
45 Ccedilili 0783 361 15 500 3100 262 79 72
46 Argentina 0775 34 14 700 2470 148 76 3
47 Kuumlveyt 0771 337 51 700 91 80 46
48 Latviya 0769 333 14 500 128 73 42
49 Ccedilernoqoriya 0769 333 9 900 75 4
50 Rumıniya 0767 33 11 500 2300 163 73 36
51 Xorvatiya 0767 33 17 500 173 77 4
52 Uruqvay 0765 326 13 600 155 77 7
53 Liviya 0765 308 13 800 3450 75 2
54 Panama 0765 308 12 700 242 76 33
55 Səudiyyə
Ərəbistanı 0752 303 24 200 6420 73
44
56 Meksika 0750 3 13 800 1620 28 77 3
57 Malayziya 0744 29 14 700 3500 175 75 43
58 Bolqarıstan 0743 289 12 800 4060 161 74 33
59 Trinidad və
Tobaqo 0736 279 22 100 172 70
32
60 Serbiya 0735 28 11 000 3390 74 33
61 Belarus 0732 273 13 400 3220 70 24
62 Kosta-Rika 0725 264 11 400 19 79 48
63 Peru 0723 261 9 200 990 209 74 34
64 Albaniya 0719 26 8 000 77 31
65 Rusiya 0719 26 15 900 7160 67 24
66 Qazaxıstan 0714 25 12 500 4700 65 27
67 Azərbaycan 0713 248 11 000 1980 71 24
68
Bosniya və
Herseqovin
a
0710 245 6 600 76
32
69 Ukrayna 0710 245 6 700 2950 69 23
70 İran 0702 236 11 200 2030 20 72 27
71 Makedoniy
a 0701 235 9 400 75
39
72 Mauritius 0701 235 13 500 217 72
73 Braziliya 0699 232 10 900 2065 23 73 38
74 Guumlrcuumlstan 0698 23 4 800 125 72 41
75 Venesuela 0696 229 12 600 2820 162 74 19
76 Ermənistan 0695 228 5 800 1460 74 26
209
77 Ekvador 0695 228 7 800 1090 226 75 27
78 Beliz 0694 227 8 400 245 77
79 Kolumbiya 0689 22 9 800 834 294 73 34
80 Yamayka 0688 221 8 400 295 72 33
81 Tunis 0683 215 9 500 1131 173 74 38
82 İordaniya 0681 213 5 300 1650 122 73 45
83 Tuumlrkiyə 0679 212 12 300 2690 72 42
84 Əlcəzair 0677 21 7 400 812 989 73 29
85 Tonqa 0677 21 6 300 72 31
86 Fici 0669 202 4 300 261 69
87 Tuumlrkmənist
an 0669 202 7 400 2540 65
16
88 Dominikan
Respub 0663 197
8 600
10500 1260 196 73
26
89 Ccedilin 0663 197 7 400 2550 183 74 36
90 Salvador 0659 193 7 300 760 333 72 34
91 Şri-lanka 0658 192 4 900 225 74 33
92 Tailand 0654 19 8 700 2120 212 69 34
93 Qabon 0648 184 14 600 36 61 3
94 Surinam 0646 182 9 900 132 69 3
95 Boliviya 0643 18 4 800 470 25 66 28
96 Paraqvay 0640 178 4 900 1340 166 72 22
97 Filippin 0638 176 3 500 480 337 72 26
98 Botsvana 0633 172 13 100 254 56 61
99 Moldova 0623 165 2 500 69 29
100 Monqolusta
n 0622 164 3 300 316 67
27
101 Misir 0620 163 6 200 720 219 71 29
102 Oumlzbəkistan 0617 161 3 100 1400 68 16
103 Mikroneziy
a 0614 69
104 Guyana 0611 6 800 256 68 25
105 Namibiya 0606 154 6 900 294 62 44
106 Honduras 0604 152 4 200 630 233 73 26
107 Maldiv 0602 151 4 500 133 72 25
108 İndoneziya 0600 15 4 300 500 214 72 3
109 Qırğızıstan 0598 149 2 200 1640 68 21
210
110 Cənubi
Afrika 0597 148
10 700
4360 52
41
111 Suriya 0589 143 4 800 75 26
112 Tacikistan 0580 138 2 000 2400 222 67 23
113 Vyetnam 0572 13 3 100 870 209 75 29
114 Marokko 0567 131 4 900 299 72 34
115 Nikaraqua 0565 130 2 900 450 292 74 25
116 Qvatemala 0560 127 510 294 71 27
117 Ekvatorial
Qvineya 0538 116 37 900 545 51
19
118 Cape Verde 0534 114 244 72
119 Hindistan 0519 110 3 400 470 407 64 31
120 Timor 0502 101 2 600 374 62 24
121 Svazilend 0498 099 4 500 324 47 31
122 Laos 0497 099 2 400 280 66 22
123 Solomon
adaları 0494 098 2 800 67
27
124 Kamboca 0494 098 2 000 90 485 62 21
125 Pakistan 0490 096 2 400 410 407 67 25
126 Konqo 0489 096 4 200 51 54 22
127 Sao Tome
və Principe 0488 095 308 66
3
128 Keniya 0470 089 1 600 120 465 56 22
129 Banqladeş 0469 088 1 700 130 437 67 27
130 Qana 0467 088 1 600 240 322 57 39
131 Kamerun 0460 085 2 300 250 52 25
132 Myanmarа 0451 082 288 63 15
133 Yəmən 0439 073 2 600 64 21
134 Benin 0435 077 1 600 446 62 3
135 Madaqaskar 0435 077 1 000 50 472 61 3
136 Mavritaniya 0433 076 2 100 372 57 24
137 Papua-Yeni
Qvineya 0431 076 2 500 400 62
22
138 Nepal 0428 075 80 378 68 22
139 Toqo 0428 075 900 100 376 63 24
140 Komor 0428 075 1 000 302 66
141 Lesoto 0427 075 1 700 37 46 35
211
142 Nigeriya 0423 073 2 400 120 463 48 24
143 Uqanda 0422 073 1 200 60 499 54 24
144 Seneqal 0411 070 1 900 110 364 56 29
145 Haiti 0404 068 1 200 62 18
146 Anqola 0403 068 8 700 160 48 2
147 Cibuti 0402 067 2 800 56 3
148 Tanzaniya 0398 066 1 500 70 522 57 3
149 Kot de Sahil 0397 066 1 800 419 58
150 Zambiya 0395 064 1 500 680 634 47 32
151 Qambiya 0390 064 344 57
152 Ruanda 0385 063 1 100 702 51 5
153 Malavi 0385 063 900 100 55 3
154 Sudan 0379 061 2 200 110 367 59 16
155 Əfqanıstan 0349 054 1 000 8 45 15
156 Qvineya 0340 052 1 000 441 59 21
157 Efiopiya 0328 049 1 000 59 56 27
158 Syerra
Leone 0317 046 900 442 48
25
159 CAR 0315 046 700 100 48 22
160 Mali 0309 044 1 200 33 514 49 28
161 Burkina -
Faso 0305 044 1 200 49 54
3
162 Liberiya 0300 043 500 239 59 32
163 Ccedilad 0295 042 1 800 8 176
2 49
2
164 Qvineya-
Bisau 0289 041 1 100 881 49
22
165 Mozabik 0284 040 1 000 500 641 48 27
166 Burundi 0282 039 300 52 51 19
167 Niger 0261 035 300 1260 407 53 25
168 Dem
Konqo 0239 031 300 90 39 48
2
169 Zimbabve 0140 016 400 870 47 22
212
ƏLAVƏ 2
Top 200 ndash Duumlnya universitetlərinin reytinqləri
httpwwwtimeshighereducationcoukworld-
university-rankings )
Duumlnya
reytenqi UNİVERSİTETLƏR DOumlVLƏTLƏR
Uumlmumi
qiymət
K -faktor
1 2 3 4 5
1 Harvard
University United States 961 2464
2
California
Institute of
Technology
United States 960 24
3
Massachusetts
Institute of
Technology
United States 956 2173
4 Stanford
University
United States 943 165
5 Princeton
University
United States 942 1624
6 University of
Cambridge
United
Kingdom 912 104
7 University of
Oxford
United
Kingdom 912 104
213
8
University of
California
Berkeley
United States 911 102
9 Imperial College
London
United
Kingdom 906 96
10 Yale University United States 895 85
11
University of
California Los
Angeles
United States 877 713
12 University of
Chicago
United States 869 663
13 Johns Hopkins
University
United States 864 63
14 Cornell University United States 839 52
15
Swiss Federal
Institute of
Technology
Zurich
Switzerland 834 502
15 University of
Michigan
United States 834 502
17 University of
Toronto
Canada 820 455
18 Columbia
University
United States 810 426
19 University of
Pennsylvania
United States 795 388
214
20 Carnegie Mellon
University
United States 793 383
21 University of
Hong Kong
Hong Kong 792 380
22 University College
London
United
Kingdom 784 363
23 University of
Washington
United States 780 355
24 Duke University United States 765 326
25 Northwestern
University
United States 759 314
26 University of
Tokyo
Japan 756 31
27 Georgia Institute
of Technology
United States 753 305
28
Pohang University
of Science and
Technology
Republic of
Korea 751 302
29
University of
California Santa
Barbara
United States 750 30
30 University of
British Columbia
Canada 738 282
31
University of
North Carolina
Chapel Hill
United States 738 282
215
32
University of
California San
Diego
United States 732 273
33 University of
Illinois - Urbana
United States 730 27
34
National
University of
Singapore
Singapore 729 269
35 McGill University Canada 717 253
36 University of
Melbourne
Australia 710 245
37 Peking University China 707 241
38
Washington
University Saint
Louis
United States 699 232
39 Ecole
Polytechnique
France 695 228
40 University of
Edinburgh
United
Kingdom 692 225
41
Hong Kong
University of
Science and
Technology
Hong Kong 690 2226
42 Ecole Normale
Superieure Paris
France 686 218
216
43
Australian
National
University
Australia 670 203
43 University of
Goumlttingen
Germany 670 203
43 Karolinska
Institute
Sweden 670 203
43 University of
Wisconsin
United States 670 203
47 Rice University United States 669 202
48
Eacutecole
Polytechnique
Federale of
Lausanne
Switzerland 665 199
49
University of
Science and
Technology of
China
China 660 194
49 University of
California Irvine
United States 660 194
51 Vanderbilt
University
United States 659 193
52 University of
Minnesota
United States 656 191
53 Tufts University United States 652 187
54 University of
California Davis
United States 650 186
217
55 Brown University United States 649 185
56 University of
Massachusetts
United States 647 183
57 Kyoto University Japan 646 182
58 Tsinghua
University
China 642 179
59 Boston University United States 640 178
60 New York
University
United States 639 177
61 University of
Munich
Germany 630 170
61 Emory University United States 630 170
63 University of
Notre Dame
United States 628 169
64 University of
Pittsburgh
United States 627 168
65
Case Western
Reserve
University
United States 622 165
66 Ohio State
University
United States 621 164
67 University of
Colorado
United States 616 160
68 University of
Bristol
United
Kingdom 614 159
218
68
University of
California Santa
Cruz
United States 614 159
68 Yeshiva
University
United States 614 159
71 University of
Sydney
Australia 612 158
72 University of
Virginia
United States 611 157
73 University of
Adelaide
Australia 607 154
73
University of
Southern
California
United States 607 154
75 William amp Mary United States 604 152
76 Trinity College
Dublin
Ireland 603 152
77 Kings College
London
United
Kingdom 597 148
78 Stony Brook
University
United States 596 1475
79
Korea Advanced
Institute of
Science and
Technology
Republic of
Korea 595 147
219
79 University of
Sussex
United
Kingdom 595 147
81
University of
Queensland
Australia
Australia 591 145
81 University of York
United
Kingdom 591 145
83
Ruprecht Karl
University of
Heidelberg
Germany 590 144
83 University of Utah United States 590 144
85 Durham
University
United
Kingdom 589 143
86
London School of
Economics and
Political Science
United
Kingdom 583 140
87 University of
Manchester
United
Kingdom 580 138
88
Royal Holloway
University of
London
United
Kingdom 579 138
89 Lund University Sweden 578 137
90 University of
Zurich
Switzerland 577 136
90 University of
Southampton
United
Kingdom 577 136
220
90 Wake Forest
University
United States 577 136
93 McMaster
University
Canada 576 136
94 University College
Dublin
Ireland 575 135
95 University of
Basel
Switzerland 573 134
95
George
Washington
University
United States 573 134
95 University of
Arizona
United States 573 134
98
University of
Maryland College
Park
United States 572 134
99 Dartmouth
College
United States 571 133
100 ENS de Lyon France 570 133
101
Technical
University of
Munich
Germany 569 132
102 University of
Helsinki
Finland 566 130
103 University of St
Andrews
United
Kingdom 565 130
221
104
Rensselaer
Polytechnic
Institute
United States 564 129
105
Rutgers the State
University of New
Jersey
United States 563 129
106 Purdue University United States 562 128
107 University of
Cape Town
South Africa 561 128
107 National Tsing
Hua University
Taiwan 561 128
109 Seoul National
University
Republic of
Korea
560
127
109 Pennsylvania
State University
United States 560 127
111 Hong Kong
Baptist University
Hong Kong 556 125
112 Bilkənt University Turkey 554 124
113 Tokyo Institute of
Technology Japan 554 124
114
Eindhoven
University of
Technology
Netherlands 553 124
115 National Taiwan
University
Taiwan 552 123
222
115 University of
Hawaii
United States 552 123
117
University of
California
Riverside
United States 551 123
118 University of
Geneva
Switzerland 550 122
119
Catholic
University of
Leuven
Belgium 548 121
120 Nanjing
University
China 546 120
121
Queen Mary
University of
London
United
Kingdom 546 120
122
Technical
University of
Denmark
Denmark 545 120
122 Michigan State
University
United States 545 120
124 Ghent University Belgium 544 119
124 Leiden University Netherlands 544 119
124 Lancaster
University
United
Kingdom 544 119
127 University of
Alberta
Canada 543 119
223
128 University of
Glasgow
United
Kingdom 542 118
129 Stockholm
University
Sweden 540 117
130 University of
Victoria
Canada 534 115
130 Osaka University Japan 534 115
132 University of
Freiburg
Germany 533 114
132 Tohoku
University
Japan 533 114
132 University of Iowa United States 533 114
135 University of
Bergen
Norway 527 111
136 University of
Lausanne
Switzerland 526 111
137 University of
Sheffield
United
Kingdom 525 111
138 University of
Montreal
Canada 524 110
139 VU University
Amsterdam
Netherlands 523 110
140 Pierre and Marie
Curie University
France 522 109
140 University of
Dundee
United
Kingdom 522 109
224
142 University of
Barcelona
Spain 521 109
143 Utrecht University Netherlands 520 109
144
Wageningen
University and
Research Center
Netherlands 519 108
145 University of
Auckland
New Zealand 518 107
145 University of
Birmingham
United
Kingdom 518 107
147 Alexandria
University
Egypt 516 107
147 Uppsala
University
Sweden 516 107
149
Hong Kong
Polytechnic
University
Hong Kong 514 106
149 University of
Aberdeen
United
Kingdom 514 106
151 Delft University of
Technology
Netherlands 513 105
152 University of New
South Wales
Australia 512 105
152
Birkbeck
University of
London
United
Kingdom 512 105
225
152 Newcastle
University
United
Kingdom 512 105
155 Pompeu Fabra
University
Spain 511 104
156 Indiana
University
United States 510 104
156 Iowa State
University
United States 510 104
158 Medical College of
Georgia
United States 507 103
159
Erasmus
University
Rotterdam
Netherlands 504 102
159 University of
Delaware
United States 504 102
161 Arizona State
University
United States 503 101
161 Boston College United States 503 101
163 National Sun Yat-
Sen University
Taiwan 502 101
164 Georgetown
University
United States 501 101
165 University of
Amsterdam
Netherlands 500 100
165 University of
Liverpool
United
Kingdom 500 100
167 Aarhus University Denmark 499 100
226
168 University of
Wuumlrzburg
Germany 498 099
168 University of
Leeds
United
Kingdom 498 099
170 University of
Groningen
Netherlands 497 099
171 Sun Yat-sen
University
China 496 098
172
Johann Wolfgang
Goethe University
Frankfurt am
Main
Germany 494 098
173 Bielefeld
University
Germany 493 097
174
Nanyang
Technological
University
Singapore 490 096
174 University of East
Anglia
United
Kingdom 490 096
174 University of
Nottingham
United
Kingdom 490 096
177 University of
Copenhagen
Denmark 488 095
178 Monash
University
Australia 485 094
227
178
Humboldt
University of
Berlin
Germany 485 094
178 University of
Bonn
Germany 485 094
181 National Chiao
Tung University
Taiwan 483 093
182 RWTH Aachen
University
Germany 482 093
183
Middle east
Technical
University
Turkey 477 091
184 University of
Exeter
United
Kingdom 476 091
185 University of
Twente
Netherlands 475 090
186 University of
Konstanz
Germany 473 090
187 University of
Innsbruck
Austria 472 089
187
Karlsruhe
Institute of
Technology
Germany 472 089
189
Eberhard Karls
University
Tuumlbingen
Germany 470 089
228
190 Yonsei University
Republic of
Korea 469 088
190 Drexel University United States 469 088
190 University of
Cincinnati
United States 469 088
193 Dalhousie
University
Canada 468 088
193 Royal Institute of
Technology
Sweden 468 088
195 University of
Vienna
Austria 467 088
196 Kent State
University
United States 465 087
197 Zhejiang
University
China 464 087
197 University of
Illinois - Chicago
United States 464 087
199 Simon Fraser
University
Canada 462 086
199
Swedish
University of
Agricultural
Sciences
Sweden 462 086
229
MUumlNDƏRİCAT
230
Şahlar Əsgərov
Kamilləşən Duumlşuumlncə
231
232
Yığılmağa verilmişdir 02072012
Ccedilapa imzalanmışdır 16082012
Ofset kağızı Format 60x84 116
233
Şərti ccedilap vərəqi 75
Tiraj 300
234
Китаб ldquoELrdquo Няшриййат вя Полиграфийа Ширкяти
ММЪ-нин
235
мятбяясиндя щазыр
деопозитивлярдян истифадя
олунмагла
офсет цсулу иля чап
едилмишдир
Цнван Бакы шящяри Дярняэцл
гясябяси 3105-ъи мящялля
Тел 562-83-03 Faks 563-54-42
Директор Ъяфяр Язиз оьлу Баьыров
Əsgərov Şahlar Qaccedilay oğlu 1941-ci ildə Kəlbəcər
rayonunda anadan olmuş və 1963-cuuml ildə Azərbaycan
Doumlvlət Universitetinin (indiki BDU) fizika fakuumlltəsini
bitirmişdir Aspirantura illərində aldığı elmi nəticələr bu
guumln də NASA tərəfindən kosmik gəmilərin ion
muumlhərriklərinin hazırlanmasında geniş istifadə edilir
Prof ŞƏsgərovun respublikamızda əsasını qoyduğu
digər elmi istiqamət qeyri-bircins metal-yarımkeccedilirici
kontaktının fizikasının oumlyrənilməsidir Onun bu
istiqamətdə aldığı nəticələr beynəlxalq səviyyədə yuumlksək
qiymətləndirilmişdir ŞƏsgərov ictimai elmlər sahəsində
də tədqiqatlar aparmışdır Bu istiqamətdə aldığı elmi
nəticələr ldquoPedaqogika uumlccediluumln yeni paradiqmardquo və ldquoBiliyin qiymət-
ləndirməsinin fəlsəfəsirdquo kimi 20-yə yaxın məqalədə və bir
sira (ldquoKeccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo (1998) ldquoTəhsilimiz duumlnən bu
guumln və sabahrdquo (2003) ldquoDuumlşuumlncə tərzirdquo (2008)rdquoDəyərlərin
qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo (2012) ) kitablarında ccedilap
edilmişdir
236
Prof Şahlar Əsgərov 300-dən ccedilox elmi 700-ə qədər
publisistik məqalənin onlarla kitabın muumləllifidir Onun
nuumlmuzmatika kriminalistika və tətbiqi incəsənət
sahələrində ixtira və patentləri var
ŞQ Əsgərov 1995-2005-ci illərdə Milli Məclisin uumlzvuuml 2000ndash
2005-ci illərdə Elm və təhsil məsələləri daimi
komissiyasının sədri vəzifəsində ccedilalışmışdır Onun əməyi
doumlvlətimiz tərəfindən də layiqincə qiymətləndirilib O bir
sıra Beynəlxalq Akademiyaların ( РАЕ АСПН ) uumlzvuumlduumlr
4
maddi rifah gəlirin artması yaxşı iş imkanları heccedil də
xoşbəxtliyi buumltoumlvluumlkdə təmin edə bilmir Xoşbəxtlik
indeksinin yuumlksəlməsi uumlccediluumln zəruri sayılan mənəvi-əxlaqi
tələbatlara laqeyd muumlnasibət Qərbdə rifah həddinin
əvvəlcə sabitləşməsi sonra isə azalması ilə nəticələnib
Demək həqiqi və daimi rifah uumlccediluumln bir cəmiyyətdə maddi
tələbatları təmin etməklə yanaşı mənəvi-əxlaqi tərəqqiyə
də diqqət yetirmək lazımdır
Dini-aksioloji dəyərlərdən sosial və ideoloji
muumlstəvidə imtina etmiş duumlnyəvi cəmiyyətlərdə eləcə də
materialist-liberal duumlnyagoumlruumlşuumlndə inkişaf modellərinin
başlıca goumlstəricisi kimi iqtisadi-texnoloji və elmi tərəqqi
ccedilıxış edir Təbii ki məlum sahələrin inkişafı cəmiyyətdə
muumləyyən dərəcədə rifahı təmin edir amma bu rifah tam
deyildir Belə cəmiyyətlərdə insanların yalnız maddi-elmi
tələbatları nəzərə alındığından sırf maddi tərəqqi ilə rifah
yaratmaq fəlsəfəsinə əsaslanan inkişaf modelləri muumləyyən
vaxtdan sonra əvvəlki kimi səmərəli olmur Muumlasir
doumlvrdə maddi cəhətdən korluq ccediləkməyən Qərb insanının
duumlşduumlyuuml mənəvi boşluq və kollektiv-sosial depressiya
dediklərimizin əyani suumlbutudur
Dini duumlnyagoumlruumlşuumlndə o cuumlmlədən islamda isə inkişaf
daha geniş məna daşıyır Ccediluumlnki din insana maddi və
mənəvi tərəflərdən ibarət varlıq kimi yanaşır Bu
səbəbdən insanın xoşbəxtliyi uumlccediluumln onun buumltuumln maddi və
5
mənəvi ehtiyaclarını təmin etmək zəruri sayılır O da qeyd
olunmalıdır ki mənəvi tələbatları təmin etmək islam
təlimlərində insan oğlunun başlıca huumlquqlarından birini
əmələ gətirir Əgər biz şəriətin məqsədlərinə nəzər salsaq
goumlrəcəyik ki islam dini bəşəriyyətin xoşbəxtliyi uumlccediluumln
maddi və mənəvi tələbatları vəhdətdə goumltuumlruumlr Əsas
vəzifəsi bəşəriyyətə ldquofayda verməkrdquo olan islam bu
səbəbdən dini canı ağlı var-doumlvlət və nəsli qorumağı
başlıca məqsəd sayır Bu məqsədləri həyata keccedilirmək fuumlr-
sət yaradır ki cəmiyyətdə əxlaqi maddi və intellektual
inkişaf demək həqiqi inkişaf baş versin İnsana fiziki və
mənəvi komponentlərdən ibarət bir buumltoumlv kimi yanaşmaq
imkan verəcəkdir ki xoşbəxtlik naminə bu kom-
ponentlərdən irəli gələn tələbatlar ayrı-ayrılıqda təmin
edilsin
Barəsində danışdığımız problem ndash bəşəriyyətin
xoşbəxt gələcəyi problemi duumlnyanın muumlxtəlif oumllkələrinin
muumltəxəssislərində olduğu kimi respublikamızın alim-
lərini də narahat edir Belə elm insanlarından biri də cəfa-
keş alim goumlrkəmli muumltəxəssis Şahlar muumləllimdir Şahlar
muumləllim həm fizikdir həm sosioloq-filosofdur həm
pedaqoq həm də aksioloqdur Dəyərlər haqda sanballı
soumlz soumlyləmək istəyən şəxs gərək dəyər insanı olsun Şahlar
muumləllimin milli-mənəvi dəyərlərlə bağlı qələmə aldığı
yazılar əsərlər həm də ona goumlrə uğurlu alınıb ki o dəyər
6
insanıdır dəyərlər uumlzərində həyatını bina edən
şəxsiyyətdir O kəs ki həyatının məğzini dəyərlər əsasında
muumləyyənləşdirir yazdıqları nəzəri-quru cuumlmlələrdən
ibarət olmayacaq praktikliyi və səmimiliyi ilə seccedililə-
cəkdir Odur ki Şahlar muumləllimin həm keccedilən il qələmə
aldığı ldquoDəyərlərin qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo
həm də bu kitabın əsasında təkmilləşdirilmiş qələm
məhsulu olaraq təqdim etdiyi ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo adlı
kitabları soumlzuumlgedən istiqamətdə əvəzsiz nailiyyətlər hesab
olunmalıdır Sonuncu kitabın moumlvzusu inkişafın fərqli
prizmadan nəzərdən keccedilirilməsindən bəhs edir odur ki
ccedilox aktualdır Ccediluumlnki qloballaşma doumlvruumlndə bəlkə də ən
ccedilox muumlzakirə olunan problemlərdən biri inkişafla
bağlıdır
Təqdim olunan bu kitab muumlasir iqtisadi sosial və
fəlsəfi təlimlərin əsas tədqiqat obyekti olan inkişaf
anlayışından bəhs edir Kitabda həqiqi inkişafın mahiy-
yəti şərtləri və meyarları haqda danışılır Muumləllif inkişafla
əlaqədar oumlzuumlnuumln ənənəvi baxışlardan kənar yeni
yanaşmasını təqdim edir Əlaqədar moumlvzulara oumlzuumlnə-
məxsus tərzdə muumlnasibət bildirən Şahlar muumləllim bəşəriy-
yətin inkişafı problemində irəli suumlrduumlyuuml yeni həll
variantını (K faktoru vasitəsilə) real və praktik yanaşma
ilə əsaslandırır
7
Duumlşuumlnuumlruumlk ki ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo kitabı oumllkə-
mizin gələcəyini duumlşuumlnən məsul şəxslərin diqqətini cəlb
edəcək problemin aktuallığını əyani şəkildə onların nəzə-
rinə ccedilatdıracaqdır
Elvuumlsal Məmmədov
AMEA akad ZM Buumlnyadov adına
Şərqşuumlnaslıq İnstitutunun əməkdaşı
fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə doktoru
8
GİRİŞ
ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo bir il əvvəl ccedilap olunmuş ldquoDə-
yərlərin qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo (Bakı 2012)
kitabının elmi əsası saxlanılmaqla məzmun və sosial
əhatəsi xeyli genişləndirilmiş variantıdır Bu səbəbdən də
kitab oxuculara yeni adda təqdim edilir Bəşəriyyətin
inkişafının tarixi dinamikası və ona təsir edən faktorlar
kitabda yeni meyar vasitəsilə araşdırılır
Ccedilox inkişaf etmiş oumllkələr maddi və intellektual
baxımdan inkişafın son mərhələsinə F Fukuyamanın 1
diliylə desək ldquotarixin sonuna rdquo yaxınlaşmaqla yuumlksək
texnologiyaya və tərəqqiyə nail olmuşlar
Tərəqqi irəliyə doğru hərəkəti aşağı səviyyədən
yuumlksək səviyyəyə az muumlkəmməllikdən ccedilox muumlkəm-
məlliyə kəmiyyət və keyfiyyət artımına doğru inkişafı
goumlstərir Bu inkişaf həm də ccediloxlu sayda suallar doğurur
Tərəqqi məqsədsizdir yoxsa hədəfi var İnkişaf yolunun
sonu varmı yoxsa bu sonu olmayan yoldur Son mən-
təqə haqqında dini duumlnyagoumlruumlşuuml məlumdur bəs elmi
duumlnyagoumlruumlşuuml nə deyir Cənnət cəhənnəm kommunizm
ideyalarına elmi baxış necədir Bəşəriyyətin məqsədi in-
qilablardan muumlharibələrdən keccedilərək guumlndə bir guumln ildə
bir il yaşamaqdırmı İnsan həyatının məğzi və əsas
1 FFukuyama Tarixin sonu və axırıncı İnsan Moskva2010 588 səh
9
missiya nədir İnsaniyyətın boumlyuumlk hissəsi əzab və əziyyət
iccedilərisində yaşayır ki az bir qrup insan firavanmı yaşasın
İnsana şuumlur verməkdə Yaradanın məqsədi nə olub
Məlumdur ki inkişafda təkamuumlluumln rolu əsasdır İnsan
cəmiyyətlərində tərəqqi formasiyaların inkişafında
təşəkkuumll tapıb Tarixə qısa nəzər salsaq goumlrərik ki ibtidai
icma quruluşunun oumlmruuml təqribən iki milyon il olub və bu
quruluşda şəxsi mənafe olmadığından cəmiyyət idarə-
edənlərə və idarəolunanlara boumlluumlnməyibdir Bu səbəbdən
də tərəqqi olmayıbdır Fəaliyyətdə şuumlur yox instinkt rol
oynayıbdır Tərəqqi sonrakı formasiyalarda şəxsi mənafe
zəminində baş verib Quldarlıq feodalizm və kapital-
izmin birlikdə oumlmruuml 20 000 ildən azdır Bu doumlvrlərdə
insanlar şuumlursuz fəaliyyətdən şuumlurlu fəaliyyətə doğru
inkişaf ediblər Bu inkişafa təsir edən əsas amil guumlc və ağıl
olmuşdur İnsanlar inkişaf edərək tam şuumlurlu fəaliyyətə
nə vaxt keccediləcəklər Boumlyuumlk Səməd Vurğun demişkən
ldquoQalib gələcəkmi cahanda kamalrdquo
Duumlnya insan artımı ilə bağlı bir əndişə yaşayır Yer
kuumlrəsinin potensialının gələcək nəsillərə ccedilatmayacağı qor-
xusu var Maltusun məşhur fikri tez-tez təkrarlanır
Duumlnyanın kiccedilik bir qrup insanlar (duumlnya houmlkuməti ldquo300-
lərin komitəsirdquo masonlar Bilderberq və Bogema klubları
ldquoskull and bonesrdquo və s) tərəfindən idarə edilməsi
haqqında soumlhbətlər gedir kitablar yazılır Bir tərəfdə 300
10
ailə digər tərəfdə 6 milyard əhali duumlnya malını bərabər
boumlluumlrlər Bu boumllguumlyə Allah-təala xeyir-dua veribmi
Təhluumlkəsiz gələcək şuumlbhə altına alınır Tez-tez ərzaq
təhluumlkəsizliyindən danışılır Gələcəyə pessimist baxış for-
malaşmaqdadır Kitabda bu tip suallara aydınlıq gətir-
məyə cəhd edilir
Planetdə qlobal sosial-iqtisadi dəyişiliklərə muumlkəm-
məl nəzarət etmək uumlccediluumln yeni duumlnyagoumlruumlşə yeni me-
todologiyaya yeni meyara ehtiyac vardır Kitabda istifa-
də edilən Uumlmumi Daxili Məhsul (UumlDM) və İnsan Poten-
sialının İnkişaf İndeksi (İPİİ) anlayışları muumltəxəssislərə
yaxşı məlumdur K faktoru anlayışı isə yenidir və sosial-
iqtisadi hadisələrin qiymətləndirilməsində ilk dəfədir ki
meyar kimi istifadə edilir Misal uumlccediluumln tarixən biliyin
qiymətləndirilməsi zamanı bildiyimizin bilməli olduğumuza
nisbəti meyar goumltuumlruumlluumlrduumlsə burada K faktoru
bildiyimizin bilmədiyimizə olan nisbətidir Əgər soumlhbət di-
gər sosial-iqtisadi və mədəni hadisələrin dəyərlən-
dirilməsindən gedirsə onda K faktoru nailiyyətin əldə
edilən hissəsinin onun əldə edilə bilməyən hissəsinə
(nailiyyət qıtlığına) olan nisbətini goumlstərir Başqa soumlzlə K
faktoru faizə alternativ bir meyar kimi ccedilıxış edir və iqtisadi
sosial mədəni pedaqoji və digər prosesləri dəyər-
ləndirmək uumlccediluumln istifadə edilir
11
K faktoru vasitəsilə əldə olunmuş korrelyasiyalar bir
ccedilox sosial hadisələrin mahiyyətini dərindən başa duumlşməyə
imkan verir
Bəzi sosial -iqtisadi goumlstəricilərin (universitetlərin
reytinqləri adambaşına istehlak olunan enerji və s) K
faktorundan asılılığı kitabda cədvəl şəklində yox ilk dəfə
olaraq qrafik şəklində təqdim edilmişdir Bu meto-
dologiya qlobal sosial-iqdisadi hadisələrin mahiyyətinə
baxmağa inkişafın dinamikasını izləməyə imkan verir
Tədqiqatlar zamanı tərəqqiyə vektorial kəmiyyət kimi
baxılmış və hesab edilmişdir ki onun uumlfuumlqi toplananı
humanitar inkişafla şaquli toplananı isə maddi inkişafla
məsuldur Uumlfuumlqi toplananın artması (bu toplanan İPİİ ilə
muumltənasibdir) nəticədə UumlDM-i artırır UumlDM artımı
ldquohəzmrdquo olunaraq təzədən uumlfuumlqi toplananı (İPİİ) artırır
Uumlfuumlqi toplananın artımı duumlşuumlncə tərzini kamilləşdirir Bu
toplananların biri digəri uumlccediluumln əsasdır və daim
harmoniyada inkişaf edir Harmoniya isə stabil inkişaf
uumlccediluumln vacibdir İnsaniyyət kamilləşdikcə və varlandıqca
bəşəriyyət Accedilıq cəmiyyətə doğru gedir Duumlnya doumlv-
lətlərindən Avstraliya Yeni Zelandiya Accedilıq cəmiyyətın gi-
riş qapısına yaxınlaşırlar Onlar bu duumlnyada Cənnət şə-
raitinin 90 faizindən ccediloxuna nail olmuşlar Qeyd etmək
lazımdır ki muumltləq xoşbəxt cəmiyyət qurmaq qeyri-
muumlmkuumlnduumlr ancaq ona yaxınlaşmaq muumlmkuumlnduumlr ccediluumlnki
12
insanın potensial imkanı sonsuzdur Demək bəşəriyyətin
xoşbəxt gələcəyə doğru yolu acıqdır
Kitabda əks edilmiş ideya və fikirlər son illərdə
muumləllifin AMEA-nın muumlxtəlif institutlarında Fəlsəfə və
Siyasi-Huumlquq Tədqiqatları İnstitutu (29411) və (6113)
Kibernetika İnstitutu (22611) AMEA RH FR və TE
boumllməsində (7312) və Qafqaz Universitetində (18412)
etdiyi ccedilıxılarda oumlz əksini tapmışdır
Kitabın yazılmasına mənəvi dəstək verən AMEA-nın
vitsendash prezidenti akademik ACHacıyevə dəyərli məs-
ləhətləri uumlccediluumln akad ANadirova akad U Ələkbərova və
prof MNƏliyevə təşəkkuumlruumlmuuml bildirirəm Redaktorluq
əziyyətini oumlz uumlzərinə goumltuumlrən filologiya uumlzrə fəlsəfə
doktoru Ələmdar Cabbarlıya və rəyccedili fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə
doktoru Elvuumlsal Məmmədova da dərin təşəkkuumlr edirəm
Dəyərli məsləhətləri uumlccediluumln siyasi elm uumlzrə fəlsəfə doktoru
dos Rəcəb Rəhimliyə də minnətdarlığımı bildirirəm
Bu kitabda yer almış bəzi moumlvzularla shah-
larasgerovcom saytından da tanış olmaq olar
Əvvəlcədən təşəkkuumlruumlmuuml bildirərək kitab haqqında tən-
qidi fikir və təkliflərinizi ashahlarhotmailcom uumlnva-
nına goumlndərməyinizi xahiş edirəm
13
DƏYƏRLƏRİN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN ELMİ
ƏSASI
Oumllccediluumldən boumlyuumlk səadət yoxdur Oumllccediluuml
harmoniyanın əsasıdır
El məsəlı
Duumlnyada gedən qlobal ictimai-siyasi və sosial
prosesləri anlamaq uumlccediluumln dahi alimlər tərəfindən zəruri
elmi baza və konsepsiyalar yaradılmışdır Boumlyuumlk houmlrmət
hissi ilə ldquo uumlmumi daxili məhsul rdquo və ldquo insan potensialının in-
kişaf indeksi rdquo anlayışlarını elmə daxil edən Simon Smith
Kuznetsin və Məhbub uumll Həqin adlarını yada salmaq
istərdim Bu guumln təşkilatlanmanın alternativsiz goumlruumlnən
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo formasının yaradıcılarından biri və alovlu
muumldafiəccedilisi Karl Popper də minnətdarlıq hissi ilə yad
edilməlidir Ccediluumlnki bu anlayışlar duumlnyada gedən qlobal
ictimai-siyasi prosesləri başa duumlşmək və idarə etmək işinə
xeyli aydınlıq gətirmişdir İctimai inkişafın məlum
konsepsiyaları yaradılarkən bu anlayışlar elmə məlum
deyildi Bu yeni meyarların işığında tarixi inkişafın qa-
nunauyğunluqlarna təzədən baxmağa ehtiyac duyulur
Ancaq bu dahi alimlərin ideyalarını irəli aparmaq uumlccediluumln
daha həssas meyara ehtiyac vardır Dəqiq meyar ictimai
14
tərəqqinin mahiyyətini başa duumlşmək uumlccediluumln ccedilox əhəmiy-
yətlidir Ccediluumlnki yeni meyar bəşəri inkişafa yeni bucaq
altında baxmağa imkan verər
Dəyər deyəndə obyekt və ideyanın cəmiyyətin gouml-
zuumlndə əhəmiyyəti və qədir-qiyməti başa duumlşuumlluumlr Kitabda
dəyər olaraq biliyin qiymətləndirilməsi doumlvlətlərin
universitetlərin reytinq goumlstəriciləri habelə adambaşına
istehlak olunan enerji uzunoumlmuumlrluumlluumlk və s nəzərdə
tutulur
Dəyərləndirmə modeli Dəyərləndirmə modeli olaraq
iccedilərisində maye olan stəkan goumltuumlrmək olar Stəkanın dolu
hissəsinin huumlnduumlrluumlyuuml Ld boş hissəsi Lb tam
huumlnduumlrluumlyuuml isə Lo-dur Aydındır ki stəkanın dolu və boş
hissəsinin cəmi onun tam huumlnduumlrluumlyuuml Lo ndasha bərabərdir
Lo = Ld + Lb (1)
Şəkil 1 Dəyərlərin qiymətləndirilməsinin ikioumllccediluumlluuml modeli
L0
Lb
Ld
15
Şəkil 1-də goumlstərilən ikioumllccediluumlluuml model və duumlstur (1)
muumlxtəlif meyarlar və şkalalar yaratmağa imkan verir
Aydındır ki Ld Lo nisbəti muumlvəffəqiyyətin (uğurun)
nisbi goumlstəricidir Min illərdir ki bu nisbətdən faiz adlı
meyar kimi istifadə edilir Onu a hərfi ilə işarə edək
a= Ld Lo
Stəkanın dolu hissəsinin boş hissəyə nisbətindən (Ld
Lb) də yeni meyar kimi istifadə etmək olar Bu nisbət
uğurun uğur qıtlığından neccedilə dəfə ccedilox olduğunu goumlstərir
Bu nisbəti keyfiyyət faktoru adlandıraq və K hərfi ilə işarə
edək2
K= Ld Lb
K faktorunun mənası K -nın qiyməti sıfır ilə son-
suzluq arasında dəyişir Yer əhli uumlccediluumln ən boumlyuumlk K -ya
krallar şahlar peyğəmbərlər sərkərdələr və alimlər
malikdirlər İbtidai icma quruluşundan bu guumlnə kimi
bəşəriyyətin inkişafı instinkt fəaliyyətdən şuumlurlu fəaliy-
yətə doğru təkamuumll edir K faktoru bu inkişafın di-
namikasını izləməyə imkan verir Muumlxtəlif hadisələrdə
(siyasi iqtisadi mənəvi ictimai və s) K faktoru muumlxtəlif
mənalara malikdir Araşdırmalar goumlstərir ki
2 Аскеров ШГ Оценка знаний Поиск рационального варианта
Народное образования Москва 2004 1 с141
16
K ndash şuumlurlu fəaliyyətin şuumlursuz fəaliyyətə olan
nisbətidir K artdıqca insanın şuumlurlu fəaliyyəti artır
instinkt fəaliyyəti azalır
K ndash ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə olan nis-
bətidir K artdıqca ictimai mənafe artır şəxsi mənafe
azalır
Kndash haqqın nahaqqa olan nisbətidir K artdıqca
haqq nahaqqa uumlstuumln gəlir
K ndash uğurun uğur qıtlığına (ccedilatışmazlığa) olan
nisbətidir
Kndash nailiyyətin nailiyyət qıtlığına olan nisbətidir
Kndash goumlruumlləsi işin goumlruumllən hissəsinin goumlruumllməyən
hissəsinə olan nisbətidir
K ndash proqramın mənimsənilən hissəsinin mənim-
sənilməyən hissəsinə olan nisbətidir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi K faktoru mənəvi meyar olaraq icti-
mai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətini iqtisadi meyar
olaraq işin goumlruumllən hissəsinin goumlruumllməyən hissəsinə
nisbətini pedaqoji meyar olaraq bildiyimizin bilmədiyi-
mizə nisbətini ifadə edir
Keyfiyyət faktoru K artdıqca
insan kamilləşir duumlnya malından goumlzuuml doyur və
iqtisadı azadlığını təmin etməklə kifayətlənir
oumlzuumlnə məhəbbət azalır millətə məhəbbət artır
17
idarəetmə təkmilləşir muumlkəmməlləşir identikləşir
nəticədə firavanlıq artır
mənəvi tələbatın fiziki tələbata nisbəti artır
həm fərd həm də kuumltlə duumlzguumln qərarlar qəbil edir
ədalət azadlıq bilik və mədəniyyət artır duumlşuumlncə
saflaşır daş atana guumll uzadırlar
elitar və vətəndaş sırası arasında məsafə azalır
psixikanın quruluş tipi dəyişir biorobot şeytani o
da insani tip psixikaya keccedilir
millətlərin mədəni səviyyəsi və kamilliyi yuumlksəlir
fərdin azadlığından hamının azadlığına doğru
bəşəriyyət təkamuumll edir
instinkt fəaliyyəti şuumlurlu fəaliyyət əvəz edir
Məlumdur ki haqqın nahaqla muumlbarizəsi buumltuumln tarix
boyu gedir K artdıqca bu muumlbarizə haqqın uumlstuumlnluumlyuuml ilə
inkişaf edir K artdıqca bəşəriyyət xoşbəxt gələcəyə
(cənnət- məkana) doğru hərəkət edir
LTolstoyun dəyərli bir kəlamında deyilirldquoİnsan kəsrə
bənzəyir suumlrətdə onun dəyəri məxrəcdə isə onun oumlzuuml haqda
fikirləri dayanır Məxrəc nə qədər boumlyuumlk olarsa kəsrin qiyməti
bir o qədər az olarrdquo Bu kəlam K faktorunun ndash ldquomillətə
məhəbbətin oumlzuumlnə məhəbbətə olan nisbətidirrdquo mənasının
başqa bir formada ifadəsidir
Bu deyilənlərdən belə bir duumlşuumlncə yaranır insan oumlz
potensialını oumlzuumlnə xərcləyəndə az ətrafa xərcləyəndə
18
daha ccedilox xoşbəxt olur Bu duumlşuumlncə ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzdə
utopik goumlruumlnsə də gələcəyin duumlşuumlncəsidir
Toplum uumlccediluumln K qiyməti 20- dən boumlyuumlk olanda
insanlar cənnətəbənzər şəraitdə yaşayacaqlar Bəzi fərdlər
uumlccediluumln K qiyməti boumlyuumlk rəqəmlərlə ifadə olunur Yer əhli
uumlccediluumln ən boumlyuumlk K-ya peyğəmbərlər fatehlər dahi alimlər
malikdirlər
Peyğəmbərlərin kamil duumlşuumlncəsinə bənzər duumlşuumln-
cələrə yunan filosoflarının (Demokrit Aristotel Arximed
Pifaqor Hippokrat və digərlərinin) duumlşuumlncələrində rast
gəlinir Uumlmumiyyətlə qədim yunan filosoflarının fikirləri
heyranedici səviyyədə kamildir Onlar uumlccediluumln K faktorunun
qiyməti təqribən peyğəmbərlərinki qədərdir Onların
bizim doumlvrə ccedilatan kəlamlarını Allahın kəlamları ilə
muumlqayisə etsək xeyli doğmalıq goumlrərik Guumlman etmək
olar ki 124 min peyğəmbərin iccedilərisində bu insanların da
adları var Ccediluumlnki onlar da bəşəriyyət uumlccediluumln peyğəmbər
vəzifələrini yerinə yetirmişlər
Viktor Huumlqoya goumlrə rdquoCəmiyyətin iki noumlv insanlardan
zəhləsi gedir bir onlara huumlcum edənlərdən bir onları muumldafiə
edənlərdənrdquo Cəmiyyətə huumlcum edənlərlə (fatehlərlə) bağlı
muumlnasibət aydındır Cəmiyyətin qayğısına qalan in-
sanlara misal peyğəmbərləri goumlstərmək olar Pey-
ğəmbərlər uumlccediluumln K-nın qiyməti adi insanların K-sından
ccedilox-ccedilox boumlyuumlk olduğundan peyğəmbərlik illərinin
19
başlanğıcında cəmiyyət onları duumlzguumln başa duumlşə bilmir
və bu səbəbdən də ldquozəhləsirdquo gedir Buumltuumln peyğəmbərlərin
ilk illəri ccedilətinliklərlə doludur
K faktoru və dəyərin faiz goumlstəricisi K faktoru də-
yərlərin qiymətləndirilməsinin faiz goumlstəricisinə alter-
nativ bir meyardır Bu səbəbdən də onların arasında fərq
boumlyuumlkduumlr Bu fərqə diqqət yetirək
Faiz ndash buumltoumlvuumln yuumlzdə bir hissəsidir Əldə olunan his-
sənin buumltoumlvə nisbətidir Proqramın oumlyrənilən hissəsinin
oumlyrənilməli olanına nisbətidir İşin goumlruumllən hissəsinin tam
işə olan nisbətidir
K faktoru buumltoumlvuumln əldə olunan hissəsinin defisit hissəsinə
olan nisbətidir K faktoru faizə nisbətən inkişafa ccedilox həs-
sasdır Faizin hiss edə bilmədiyi dəyişikliyi K faktoru hiss
edir
K faktoruna təsir edən amillər İnsanlar anadan do-
ğularkən bəzilərində şəxsi bəzilərində isə ictimai mənafe
hissi uumlstuumlnluumlk təşkil edir Allah -təala canlılar iccedilərisində
ancaq insana şuumlur vermişdir ona goumlrə ki o ictimai
mənafenin uumlstuumlnluumlyuumlnuuml dərk etsin və ondan istifadə edə
bilsin Bu işdə mədəniyyətin təhsilin tərbiyənin və id-
manın rolu boumlyuumlkduumlr Orta təhsilin məzmunu elə
olmalıdır ki məktəbi qurtaran gənclərin əksəriyyətində
ictimai mənafe (doumlvlətccedililik vətənpərvərlik və millətə
qulluq hissi) şəxsi mənafedən (vəzifə hərisliyi varlanmaq
arzusu qohumbazlıq hissi və s) uumlstuumln olsun Orta məktəb
20
dərsliklərində ictimai mənafe vəsf edilməlidir qədərindən
artıq şəxsi mənafe hissləri bədii tarixi nuumlmunələr və
misallarla tənqid edilməlidir Fəaliyyətin hər bir noumlvuumlnuuml
tədris materialının hər bir moumlvzusunu bu prizmadan
keccedilirmək lazımdır Misal uumlccediluumln ilk baxışda əhəmiyyətli
goumlruumlnməyən idmanın bu işdə roluna diqqət yetirək
Məlumdur ki şahmat fərdi idman noumlvuuml olub şəxsi
mənafeyə xidmət edir Amma voleybol futbola və ya
basketbol oyunlarında ictimai maraq daha uumlstuumlnduumlr
Demək şahmatla muumlqayisədə məktəbdə voleybol və
futbola daha ccedilox uumlstuumlnluumlk vermək lazımdır
Dərsliklərin məzmununa diqqət yetirməyi AEyn-
şteyn 1949-cu ildə yazdığı ldquoNiyə sosializmrdquo məqaləsində
qeyd etmişdir O Qərb təhsil sistemini tənqid edərək
goumlstərmişdir ki bu təhsil sistemi pula kapitala sitayiş
əsasında qurulub Bu yol heccedil də xoş gələcəyə aparmır
Sovet doumlvruumlndə ictimai mənafeni guumldənlərin sayı
daha ccedilox idi Bu guumln cəmiyyətdə ccediloxları şəxsi mənafeni
guumlduumlr Guumlman etmək olar ki bir neccedilə ildən sonra şəxsi
mənafeni guumldənlərin sayı daha ccedilox olacaq Ccediluumlnki təhsilin
məzmununda boumlyuumlk deformasiyalar baş verib Cəmiyyət
sosiallaşmaya yox fərdiləşməyə daha meyillidir Bu işdə
mənəviyyatın dirccediləlməsinə ehtiyac boumlyuumlkduumlr Misal uumlccediluumln
mədəniyyəti bu işə cəlb edərkən muğam oxumaqla
muumlqayisədə xor oxumağa xuumlsusi diqqət yetirilməlidir
21
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki inkişaf etmiş oumllkələrdə
uşaqların gənclərin həm fiziki həm də zehni inkişafı
diqqətdə saxlanılır Fiziki inkişafı izləmək uumlccediluumln metr və
tərəzidən istifadə edirlər İntellektual inkişafı İQ (Ay-kuuml)
əmsalı vasitəsilə oumllccedilmək muumlmkuumlnduumlr Adətən İQ
əmsalını təyin etmək uumlccediluumln ldquoağıl yaşırdquo deyilən anlayışdan
istifadə edilir ldquoAğıl yaşırdquo intellektual qabiliyyətdən asılı
olaraq xronoloji yaşa bərabər ondan ccedilox və az da ola bilər
Bu yaşların nisbətinin 100 hasili İQ əmsalını verir K
faktoru ilə intellekt əmsalı İQ əmsalını əvəz etmək
muumlmkuumlnduumlr
22
BİLİYİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Heccedil bilənlə bilməz bir olarmı
ldquoQurani- Kərimrdquodən
Biliyin qiymətləndirilməsi zamanı fərz edilir ki stəkana
(şəkil 1) toumlkuumllən maye ldquobilik mayesidirrdquo Burada Ld biliyin
mənimsənilən Lb isə mənimsənilməyən hissələrini goumlstərir
Bu modeldən istifadə edərək xətti və qeyri-xətti
qiymətləndirmə şkalası duumlzəltmək muumlmkuumlnduumlr
Xətti qiymətləndirmə şkalası Tarixi təcruumlbə əsasında
yaranan biliyin klassik qiymətləndirmə şkalasında yuxa-
rıdakı modeldən soumlvqi-təbii istifadə edilmiş və meyar
olaraq ldquobildiyimizin bilməli olduğumuza nisbətirdquo goumltuumlruumll-
muumlşduumlr Stəkanın dolu hissəsinin huumlnduumlrluumlyuumlnuumln tam
huumlnduumlrluumlk Lo-ya olan nisbətini a hərfi ilə işarə edək
a = Ld Lo
Goumlruumlnduumlyuuml kimi bu əmsal nisbi mənimsəmənin və
ya mənimsəmənin faiz goumlstəricisi olub qiyməti 0 ilə 1
arasında dəyişir Duumlstur 1-in hər tərəfini Lo -ya boumllsək
aşağıdakı ifadəni alarıq
a = 1- Lb Lo (2)
Lb Lo ndashnisbəti biliyin mənimsənilməyən hissəsini
yəni nisbi bilik qıtlığını goumlstərir Onu h ilə işarə etsək
alarıq
a = 1- h
23
Aydındır ki Lb = Lo olarsa yəni stəkan tam boş
olarsa bu tam biliksiz (və ya təhsil fəaliyyəti olmayan)
hala uyğundur Stəkan tam dolu olanda başqa soumlzlə Ld =
Lo olarsa bilik tam mənimsənilib və təhsil fəaliyyətini
muumlkəmməl hesab etmək olar Burada nisbi mənimsəmə
əmsalı a qiymətləndirmənin faiz meyarı kimi ccedilıxış edir
Şəkil 2 Xətti qiymətləndirmə şkalası
a= 1 olanda tədris materialı 100 mənim-
sənilib
a=05 olanda material 50 mənimsənilib və
h= 05
a=0 olanda h = 1 və Lb = Lo olar Bu halda
təhsil yoxdur
bal
100
80
60
40
20
1 2 3 4 5
a
24
Bu deyilənlərə bir az aydınlıq gətirək Misal uumlccediluumln
əgər bilik 700 ballıq şkala ilə qiymətləndirilirsə və təhsil
alanlar 700 (və ya ona yaxın) bal toplayıblarsa demək
təhsil sistemi muumlkəmməldir İndiyə qədər belə təhsil
sistemi qurmaq heccedil bir doumlvlətə muumlyəssər olmayıbdır
Əgər tələbələr 350 plusmn 100 ətrafında bal toplayıblarsa de-
mək təhsil sistemi orta səviyyədədir Əgər tələbələr 0 ilə
plusmn 250 arasında bal toplayıblarsa demək təhsil sisteminin
vəziyyəti bərbaddır Tələbə Qəbulu uumlzrə Doumlvlət Komis-
siyası (TQDK) hər il bəyan edir ki abituriyentlərin uumlmumi
orta balı 250-dən azdır Əgər belədirsə demək təhsil
sisteminin real vəziyyəti ccedilox yarıtmazdır
Beşballıq qiymətləndirmə şkalasında stəkanın Lo
huumlnduumlrluumlyuuml beş bərabər hissəyə boumlluumlnuumlr və birdən beşə
kimi tam ədədlərlə işarə edilir Proqramı 100 mənim-
səyənin biliyi ldquo5rdquo proqramı 60 mənimsəyənin biliyi isə
ldquo3rdquo balla qiymətləndirilir Diskret qiymətlərlə (şərti
ballarla) mənimsəmə dərəcəsi arasında asılılıq xətti oldu-
ğu uumlccediluumln bu şkalanı xətti qiymətləndirmə şkalası da adlan-
dırmaq olar Bu şkala şəkil 2-də goumlstərilmişdir Qeyd
etmək lazımdır ki beşballıq xətti qiymətləndirmə şkalası
ən elementar və sadə şkaladır Min illərdir ki bu şkala
muumlxtəlif variantlarda bəşəriyyətə xidmət edir və
bəşəriyyət oumlz inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə goumlrə həm
də bu şkalaya borcludur
25
Moumlvcud dəyərləndirmə sistemləri və ya qiymət-
ləndirmə şkalası insanların cəmiyyətdə yerini duumlzguumln
təyin edə bilmir Xuumlsusilə a-nın yuumlksək (09 ndash l) qiymət-
lərində subyektiv dəyərləndirmə bəzən obyektiv dəyər-
ləndirməyə uumlstuumln gəlir Bu xuumlsusilə məmur seccedilimində
oumlzuumlnuuml buumlruzə verir Cəmiyyətin daha dəqiq və obyektiv
dəyərləndirmə sisteminə ehtiyacı vardır
Qeyri-xətti qiymətləndirmə şkalası Klassik qiy-
mətləndirmə şkalası əla biləni yaxşı biləndən onu da kafi
biləndən ayıra bilir Ancaq əla bilənlər iccedilərisindən lap əla
biləni dəqiq seccedilə bilmir və əla bilənləri sıraya duumlzə bilmir
Bu quumlsuru aradan qaldırmaq uumlccediluumln yeni meyar olaraq
ldquobildiyimizin bilmədiyimizə nisbətirdquo -indən istifadə etmək
olar Yəni Ld Lb nisbəti meyar olaraq goumltuumlruumlluumlr Əvvəlki
məqalələrdə3 bu nisbət keyfiyyət faktoru adlandırılmış və K
hərfi ilə işarə edilmişdir
Duumlstur (1) -in hər tərəfini Ld-yə boumllsək alarıq
Lo Ld = 1+ 1K
Bu duumlsturu belə də yazmaq olar
Ld Lo = 1 (1+ 1 K)
Ld Lo ndash nisbi mənimsəmə a olduğundan
2 Asgarov Ş Q The philosophy knowledge assessment Journal of Qafqaz
University 13 p 63 ndash72 2004
26
a = 1 (1+ 1 K ) (3)
duumlsturunu alarıq Buradan da keyfiyyət faktoru uumlccediluumln
K=a (1-a) (31)
duumlsturunu alarıq
Duumlstur (31) yeni qiymətləndirmə şkalası yaratmağa
imkan verir Bunun uumlccediluumln a-nın K-dan asılılığını qurmaq
kifayətdir Bu asılılıq şəkil 3-də goumlstərilmişdir Absis
oxunda keyfiyyət faktoru K ordinat oxunda isə
mənimsəmə a goumlstərilmişdir Şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi K
faktoru artdıqca nisbi mənimsəmə a qeyri-xətti artaraq oumlz
maksimal qiymətinə yaxınlaşır Bu səbəbdən də bu şkalanı
qeyri-xətti şkala adlandırmaq olar Şəkil 3-də K əmsalı (0 ndash
50) intervalında dəyişdiyi halda a əmsalı 0 ilə 1 arasında
dəyişir Bu isə biliyin daha dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
boumlyuumlk imkanlar accedilır Əgər
a) K gtgt1 olsa Ld gtgt Lb olar Bu halda təhsil sistemi
muumlkəmməldir
b) K = 1 olsa a = 05 olar Bu halda təhsil sisteminin
səviyyəsi ortadır
c) K ltlt 1 olsa Ld ltlt Lb olar Bu halda təhsil
fəaliyyəti ccedilox pisdir
Birinci halda mənimsənilən material mənimsənil-
məyən materialdan qat-qat ccedilox ikinci halda isə bəra-
bərdir Uumlccediluumlncuuml halda isə mənimsənilən material mənim-
sənilməyəndən qat-qat azdır Doumlvlətlərarası rəqabətin
27
yuumlksək olduğu indiki zamanda təhsil sistemi elə
qurulmalıdır ki onun uumlccediluumln K gtgt1 şərti oumldənilsin
Şəkil 3 Qeyri-xətti qiymətləndirmə şkalası
K-nın qiymətinin geniş intervalda (0 ndash infin) dəyişməsi
fərdlərin əqli və intellektual qabiliyyətini fərqləndirmək
və qiymətləndirmək uumlccediluumln geniş imkanlar accedilır Misal uumlccediluumln
əgər bir şagird 500 sualdan 499-na digəri 490-na duumlzguumln
cavab veribsə bu fərq klassik şkalada 9 bal olduğu halda
(499 ndash490) yeni şkalada 450 bal [(4991) ndash (49010)]
olacaqdır Goumlruumlnduumlyuuml kimi klassik şkalaya goumlrə
şagirdlərin qiymətləri arasında ccedilox az fərq olduğundan
onlar bərabər bilikli yeni şkalada isə bu fərq ccedilox boumlyuumlk
olduğundan (450) onlar fərqli bilikli hesab ediləcəklər Bu
0
01
02
03
04
05
06
07
08
09
1
0 10 20 30 40 50
MƏ
NİM
SƏM
Ə
K
28
meyar qiymətləndirmənin faiz goumlstəricisinə bir alternativ
kimi ccedilıxış edir Qeyri-xətti şkala muumlxtəlif dəyərlərin
qiymətləndirilməsində əvəzsiz uumlstuumlnluumlyə malikdir
Ayındır ki intellektual insanlar uumlccediluumln K-nın qiyməti
boumlyuumlkduumlr Guumlman etmək olar ki yer əhli uumlccediluumln ən boumlyuumlk
K-ya (ən az bilik qıtlığına) peyğəmbərlər malikdirlər
Ccediluumlnki onların qəbul etdiyi qərarlar min illərlə quumlvvədə
qalır Burada britaniyalı bioloq Tomas Heksilin ldquo Əgər
bilik qıtlığı qorxuludursa onda o insan ki biliyi lap ccediloxdur
o tam təhluumlkəsizdirmirdquo ndash tarixi sualına cavab vermək
muumlmkuumlnduumlr Qeyd edək ki az bilik qıtlığına malik olan
buumltuumln peyğəmbərlər həmişə peyğəmbərliklərinin ilk
illərində təqib olunublar və təhluumlkədə yaşayıblar
K faktoru ccediloxsaylı dəyərli insanlar arasından (misal
uumlccediluumln 1000 əlaccedilı tələbə ) ən dəyərlisini obyektiv seccedilməyə
və şuumlurlu varlıqları intellektual baxımdan iyerarxik
strukturda (adi insan muumltəxəssis alim akademik dahi
şəxsiyyət foumlvqəlinsan peyğəmbər və hər şeyə qadir olan
Allah) sıraya duumlzməyə imkan verir
Bu meyarın sosial-iqtisadi proseslərə tətbiqi ilə daha
əhəmiyyətli və daha dəqiq nəticələr əldə etmək muumlm-
kuumlnduumlr Dəqiq qiymətləndirmə şkalası kamil duumlşuumlncəyə
yuumlksək personal və professional keyfiyyətlərə malik olma-
yanların idarəetmə sisteminin yuumlksək səviyyələrinə
qalxmasını yəqin ki ccedilətinləşdirər Şəkil 3-dən goumlruumlnuumlr ki
29
K rarr infin yaxınlaşanda ararr1 yaxınlaşır Bu o deməkdir ki
K artdıqca muumltləq bilik səviyyəsinə yaxınlaşmaq olar
ancaq ona ccedilatmaq muumlmkuumln deyildir Buradan təbii
olaraq başqa bir sual da ccedilıxır Hansı şuumlurlu məxluq uumlccediluumln
K-nın qiyməti sonsuzdur Muumltləq biliyə kim malikdir
Səmavi kitabların verdiyi məlumata goumlrə ancaq qadir
Allah hər şeyi bilir və goumlruumlr Ancaq Onun biliyində qıtlıq
yoxdur Bu baxış Allahın varlığının riyazi isbatı uumlccediluumln əsas
ola bilər
30
ALLAHIN VARLIĞININ RİYAZİ İSBAT4
Elm dinsiz şikəstdir din elmsiz kordur
AEynşteyn
Boumlyuumlk fransız filosofu O Konta goumlrə bəşəriyyətin intel-
lektual təkamuumll tarixi uumlccedil mərhələdən keccedilir a) teoloji b)
metafizik c) pozitivist Birinci mərhələdə Allahın varlığı
isbatsız qəbul olunur İkinci mərhələ boyu (son min il) Allahın
varlığının isbatı filosofları ən ccedilox duumlşuumlnduumlrən suallardan biri
olmuşdur Bu səbəbdən də muumlxtəlif isbatlar moumlvcuddur vəhyə
moumlcuumlzəyə birinci səbəb arqumentinə əsaslanan isbatlar və digər
isbatlar vardır Uumlccediluumlncuuml mərhələ elmə biliyə əsaslanan
mərhələdir Təklif olunan isbatı da biliyə əsaslanan isbata aid
etmək olar
İmanlılar hesab edirlər ki Allahın varlığının isbata
ehtiyacı yoxdur ccediluumlnki onun varlığı hər zaman hər yerdə
hiss edilir Misal uumlccediluumln evdə elektrik lampası yanırsa
demək Allah var Ccediluumlnki Allah metallarda nizamlı quruluş
yaratmasaydı və bunun nəticəsi kimi metal elektronları
sərbəstləşib elektrik sahəsinin təsiri altında bir
istiqamətdə hərəkət edib cərəyan yaratmasaydı heccedil
lampa da yanmazdı Bu məsələdə ateistlər fərqli moumlvqe
tuturlar Nobel muumlkafatı laureatı akademik Vitali
4 Аскеров ШГ Математическое доказательство существования Аллаха
Успехи современного естествознания 4 стр165-166 2011
31
Ginzburqa goumlrə (laquoИзвестияraquo 28112003 ) ldquoİnam və ya
tərsinə ateizm intuitiv anlayışlardır Burada heccedil nəyi riyazi
olaraq isbat etmək muumlmkuumln deyildirrdquo Digər tərəfdən ameri-
kalı filosof Alfred Ayerin gerccediləklik prinsipinə goumlrə ldquo
riyazi və ya məntiqi əsası olmayan heccedil bir bəyanatın əhəmiyyəti
yoxdurrdquo Duumlnya şoumlhrətli alim V Ginzburqun və
AAyerin fikirlərindən goumlruumlnuumlr ki riyazi isbata ehtiyac
boumlyuumlkduumlr
Bu problemin həllində biliyin qiymətləndirilməsinin
yeni meyarından istifadə etmək olar Ccediluumlnki muumlqəddəs
Qurani-Kərimdə bəyan edildiyi kimi ldquoAllah hər şeyi
goumlrəndir və hər şeyi biləndirrdquo
Biliyin qiymətləndirilməsinin bir oumllccediluumlluuml modelinə
goumlrə beşballıq qiymətləndirmə şkalası beş hissəyə boumlluumlnuumlr
və uyğun rəqəmlərlə işarə olunur Hər tələbə uumlccediluumln bu
şkalanı ldquobilirrdquo və ldquobilmirrdquo adlı iki hissəyə boumllmək olar
Misal uumlccediluumln 4 (doumlrd) qiyməti ilə təhsil alan uumlccediluumln ldquo4rdquo
rəqəmindən soldakı hissəni ldquobilirrdquo sağdakı hissəni isə
ldquobilmirrdquo adlandıraq və bu hissələrin uzunluğunu şəkil 1-
ə uyğun olaraq Ld və Lb kimi işarə edək
Burada ldquobilirrdquo hissəsinin ldquobilmirrdquo hissəsinə nisbəti
(yəni Ld Lb ) keyfiyyət faktoru K-dır ldquoBilirrdquo hissəsinin
uzunluğu (Ld) beşballıq şkalanın balları və keyfiyyət fak-
toru K-nın uyğun qiymətləri Cədvəl 1 -də goumlstərilmişdir
32
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ld-nin nisbi qiyməti 0 -
100 arasında dəyişir Beş qiymətinə uyğun mənim-
səmə bilmənin ən yuumlksək ndash muumltləq səviyyəsidir Ancaq
ldquo3rdquo qiymətinə uyğun gələn mənimsəmə 60 -dir Bu
noumlqtə uumlccediluumln ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 3 ldquobilmirrdquo his-
səsinin uzunluğu isə 2 (5-3)-dir Onda bu mənimsəməyə
uyğun gələn keyfiyyət faktorunun qiyməti K = Ld Lb
=32=15 olar Şkalanın 4 qiymətinə uyğun mənimsəmə ndash
80 -dir Yəni tələbə zəruri biliyin 80 -ni bilir 20 -ni
isə bilmir Bu noumlqtə uumlccediluumln ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 4
ldquobilmirrdquo hissəsinin uzunluğu Lb (5-4 ) =1-dir Bu noumlqtəyə
uyğun gələn keyfiyyət faktorunın qiyməti 4 1 = 4
olar Əgər ldquobilirrdquo hissəsinin Ld uzunluğu 475 ldquobilmirrdquo
hissəsinin Lb uzunluğu isə 025 olarsa onda bu halda
K=19 olar Bu səviyyə arzu olunan orta bilik səviyyəsidir
Cədvəl 1
Nisbi mənimsəməLd 20 40 60 80 90 95 98 99 100
5 ballıq şkala
0 1 2 3 4 45 475 49 495 5
Keyfiyyət faktoru K
0 025 067 15 4 9 19 49 99
33
ldquoBilirrdquo hissəsinin uzunluğu 49 olduğu halda bilmir
hissəsinin uzunluğu 01 olur Bu halda K-nın qiyməti 49-
a bərabər olar Ali təhsil ocaqlarında belə bilik nuumlmayiş
etdirən tələbələrə fərqlənmə diplomu verilir
Əgər ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 495 ldquobilmirrdquo his-
səsinin uzunluğu isə 005 olarsa onda keyfiyyət faktoru
495 005 = 99 olar Başqa soumlzlə soruşulan 100 sualdan 99-
nu bilir birini isə bilmir Yəqin ki K-nın bu qiyməti daha
yuumlksək bilik səviyyəsinə uyğundur Hesab etmək olar ki
bu bilik səviyyəsi alimlik səviyyəsinə uyğun gələn bilik
səviyyəsidir
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi ldquobilirrdquo hissəsinin uzun-
luğu artdıqca ldquobilmirrdquo hissəsinin uzunluğu azalır və
keyfiyyət faktorunun qiyməti isə artır Aydındır ki dahi
alimlər və foumlvqəlinsanlar uumlccediluumln K-nın qiyməti daha boumlyuumlk
rəqəmlərlə ifadə olunur
Bu deyilənlərdən ictimai əhəmiyyəti boumlyuumlk olan bir
suala da cavab tapmaq muumlmkuumlnduumlr Yuxarıda qeyd edildi
ki K faktoru bildiyimizin bilmədiyimizə olan nisbətidir
Ld-nin qiyməti 5-ə yaxınlaşdıqca (muumltləq səviyyəyə) Lb -
nin qiyməti (kəsrin məxrəci) sıfıra yaxınlaşır Bu halda K-
nın qiyməti sonsuzluğa yaxınlaşar Bəs onda K = infin uyğun
gələn biliyə kim malikdir Hansı zatın biliyində quumlsur
yoxdur Kim muumltləq biliyə (Ld = 5) malikdir Kimin
34
biliyində qıtlıq yoxdur Hər şeyi bilən hər şeyi goumlrən
kimdir
Bu suala cavab vermək uumlccediluumln ldquoQurani-Kərimrdquoə
muumlraciət edək ldquoƏgər yer uumlzuumlndəki buumltuumln ağaclar qələm
buumltuumln dənizlər muumlrəkkəb olsa sonra yeddi dəniz də buna əlavə
olunsa yenə Allahın kəlamları tuumlkənməz Allah ndash yenilməz
quumldrət və hikmət sahibidirrdquo(3127)
ldquoLoğmanrdquo surəsinin bu ayəsində məhz Allahın malik
olduğu bilik səviyyəsinə işarə edilir Demək K =
infin Allahın malik olduğu bilik səviyyəsidir İlk baxışda
sadə goumlruumlnsə də məsələni dərindən analiz edəndə
maraqlı vəziyyətlə qarşılaşırıq Riyaziyyatdan məlumdur
ki sıfırdan fərqli ədədi sıfıra boumllmək olmaz Onda
buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki muumltləq biliyə
ccedilatmaq qeyri-muumlmkuumlnduumlr Allah bizim bildiklərimizdən
kənardadır yəni O laməkandır
Peyğəmbərlərin malik olduğu bilik səviyyəsi ccedilox
yuumlksəkdir və oumllccediluumlləndir ancaq sonsuz deyil Peyğəm-
bərlərdən az bilik səviyyəsinə foumlvqəlinsanlar dahi alimlər
malikdirlər Bu səviyyələrə uyğun gələn K-nın qiyməti
ccedilox ehtimal ki yuumlzlərlə və minlərə oumllccediluumllər K =
0 səviyyəsinə uyğun bilik səviyyəsi yəqin ki şuumlursuz
fəaliyyət goumlstərən ibtidai insanların və ya duumlnyaya təzə
goumlz accedilan koumlrpənindir
35
Cədvəldən goumlruumlnuumlr ki mənimsəmə 0 ilə1 arasında
keyfiyyət faktoru 0 ilə infin arasında dəyişir İslamın
fundamental muumlddəalarından biri ldquo Allahdan başqa Allah
yoxdurrdquo ( Lā ʾilāha ʾillā l-Lāh)raquo ndash postulatıdır Bu postulatı
rəqəmlərlə də ifadə etmək muumlmkuumlnduumlr ldquoAllah yoxdurrdquo
şərti a və ya K = 0 olanda oumldənilir Allahın varlığı şərti
isə а =1 və ya К = infin olanda oumldənilir Bu muumlhakimə də
riyazi isbatı təsdiqləyir
Dahi alim Fred Hoyle goumlrə ldquoHəyatın oumlz-oumlzuumlnə yaran-
masının ehtimalı qasırğanın zir-zibildən Боинг-747
yaratmaq ehtimalına bərabərdirrdquo Bu fikir dolayısı ilə Ya-
radanın varlığını təsdiq edir Zamanəmizin dahi fiziki
Stefan Hovkinqə goumlrə elm dini inkar etmir sadəcə alternativ
təklif edir Ancaq ldquoNaturerdquo 5 jurnalının yazdığına goumlrə
ABŞ-da dahi alimlərin cəmi 7 faizi Allahın varlığına
inandığı halda sadə alimlər arasında inaclıların sayı
təqribən 40-dir Jurnalın yazdığına goumlrə təhsil səviyyəsi
artdıqca inaclıların sayı azalır
Sonda qeyd edim ki hər il Templton Fondu
tərəfindən mənəvi həyatla bağlı aparılan tədqiqat
uğurlarına və kəşfə goumlrə 1972 -ci ildən Templton muumlkafatı
təsis edilmişdir 2008 -ci ildə polşalı fizik və katolik din
xadimi prof Michał Heller Allahın varlığının riyazi
isbatına goumlrə 1 600 000 $ dəyərində Templton muumlkafatına
5 httpwwwskeptiknetismsci_godhtm
36
layiq goumlruumllmuumlşduumlr Bu muumlkafata 2011-ci ildə kosmoloq və
astrofizik Martin Con Ris layiq goumlruumllmuumlşduumlr
PS Allahın varlığı ilə bağlı yazdığım məqalə ilə bağlı
rus alimlərinin rəyləri ilə tanış olmaq istəyənlər aşağıdakı
internet uumlnvanına httpeconfraeruarticle5677 baxa
bilərlər Bu rəylərdən bir neccediləsini oxuculara təqdim
edirəm
Анисимов Владимир Петрович (26 декабря 2010)
Уважаемый коллега блестяще математически
аргументировал существование Бога но почему то
пессимистически агрессивно резюмировал свое
умозаключение по отношению к своим собратьям по
гуманитарному цеху ndash философам () Видимо ува-
жаемый академик почему то не принимает механизм
этого самосовершенствования человека ( от доцента к
профессору и академику) суть которого выражается в
способности порождать новые гипотезы в добыче новых
для человечества знаний (как исследования) А гипотезы
рождаются на основе интуиции человека ndash эмо-
ционального интеллекта позволяющего проверять и
рационализировать новые модели обустройства внеш-
него окружающего мира Мы к сожалению так увле-
чены познанием внешнего мира что напрочь забываем о
том что внутренний мир человека столь же богат как
иокружающий нас Космос
37
Ивентьев Сергей Иванович (23 августа 2011)
Считаю что работа требует наивысших оценок
Математические формулы существенно сблизили гуман-
итарную науку (математику) с религией Аналогичная
ситуация происходит и с другими отраслями науки Наг-
лядным примером может послужить юридическая
наука (смИвентьев СИ Триединство прав человека
религия наука и моральЦерковь в истории и культуре
России сборник материалов Международной научной
конференции Киров (Вятка) 22-23 октября 2010г ndash
Киров
Изд-во ВятГГУ 2010 с388-389
httpzhurnallibrueditorsiiwentxew_s_i)Безуслов
ночто критический комментарий уважаемого Влади-
мира Петровича Анисимова говорит нам о том что есть
над чем нам ещё работать
38
DUumlZGUumlN QƏRARLARIN QƏBULU
Duumlzluumlyə gedən yol bir səhvə gedən yol mindir
JJRusso
XX əsrdə bəşəriyyət yuumlksək tərəqqiyə nail olsa da mənfi
təzahuumlrlər də ccedilox olmuşdur Kifayətdir ki duumlnya muumlha-
ribələrində həlak olmuş milyonlarla insanı yada salaq İndinin
oumlzuumlndə də iqtisadiyyat və mədəniyyət arasında harmoniya
pozulmuş narkomaniya insan silah alveri və digər mənfur
hərəkətlər geniş yayılmışdır Həyatımızın bir ccedilox sahələrində
mafiya oumlz amansız hərəkətləri ilə fəaliyyət goumlstərir Bir ccedilox
oumllkələrdə varlı insanların canguumldənlərindən sanballı ordu
duumlzəltmək olarBMT Baş katibinin muumlavini qurumun Nar-
kotiklərlə və Cinayətkarlıqla Muumlbarizə İdarəsinin icraccedilı
direktoru Yuri Fedotova goumlrə kriminal biznesin illik gəliri 21
tril USD təşkil edir ki bu da onu duumlnyanın 20 ən guumlcluuml
iqtisadiyyatının birinə ccedilevirir Buumltuumln bu quumlsurların və
kataklizmlərin koumlkuumlndə muumlxtəlif səviyyələrdə qəbul olunmuş
səhv qərarlar durur Hər bir səhv qərar noumlvbəti neqativ
hadisənin toumlrəməsinə səbəb olur Yuumlksək səviyyədə qəbul
olunmuş səhv qərarlar Planetdə nizamı pozur Firavanlıq isə
nizama bağlıdır
Bu paraqrafda yeni metodologiya ilə səhv qərarlar
toumlrəməsinin elmi səbəbi araşdırılır
Duumlstur (1)-in hər tərəfini Lb -yə boumllsək və Ld Lb
nisbətinin K olduğunu nəzərə alsaq aşağıdakı ifadəni
alarıq
Lo Lb = K +1
39
Lb Lo nisbətinin h olduğunu nəzərə alsaq bu
duumlsturu aşağıdakı kimi yazmaq olar
h = 1 (K +1) (5)
Duumlstuumlr (5)-ə goumlrə keyfiyyət faktoru K artdıqca biliyin
nisbi qıtlığı ndash h azalır Belə ki K = infin olanda h=0 K= 0
olanda h = 1 olur Birinci hal tam şuumlurluluq və savadlılıq
ikinci hal isə tam instinkt (savadsızlıq) halına uyğundur
Bilik qıtlığının keyfiyyət faktoru K-dan asılılığı şəkil 4-də
goumlstərilmişdir Absis oxunda K faktoru ordinat oxunda
isə bilik qıtlığı ndash h goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki K
gt 30-dan ccedilox olanda h-ın qiymətində doyma halı başlayır
və noumlqtələr absis oxunun uumlzərində duumlzuumlluumlr Aydındır ki
bilik qıtlığı şəraitində qəbul olunan qərarların xətası ccedilox
bilikli adamların qəbul etdiyi qərarların xətası isə az olar
Bu nəticənin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki o qəbul
olunan qərarların xətası ilə bilik qıtlığı arasında muumlnasibət
yaratmağa imkan verir Bu muumlnasibəti aşağıdakı şəkildə
yazmaq olar
∆Q =c h (6)
Burada ∆Q qəbul edilmiş qərarın xətası olub muumltləq
duumlz qərar ilə cari qərarın fərqinə bərabərdir c ndash sabitdir
Bilik qıtlığı h = Lb L0 olduğundan (6)-nı aşağıdakı şəkildə
yazmaq olar
∆Q =c1 Lb (61)
40
Burada c1 də sabitdir
∆Q = 0 olanda qəbul edilmiş qərar muumltləq duumlz qərara
bərabərdir Buradan əldə etdiyimiz vacib nəticə ondan
ibarətdir ki muumltləq duumlz qərar qəbul etmək uumlccediluumln bilik
qıtlığı sıfıra bərabər olmalıdır Belə qərarı ancaq cənab
Haqq qəbul edə bilər
Bilik qıtlığı h sıfır ilə vahid arasında kəsilməz
dəyişdiyi uumlccediluumln istənilən məsələnin sonsuz həlli var Bu
həllər arasında biri duumlz bəziləri kvazi duumlz qalanları səhv
qərarlardır Bu nəticə J Russonun epiqrafa ccedilıxarılmış
fikrinin riyazi ifadəsidir Yeri gəlmişkən burada Eduard
Dalberqin ldquoSizin hər bir qərarınız səhvdirrdquo fikrinə diqqət
yetirsək bu qənaətə gələrik ki insani qərarların hamısı bu
və ya başqa dərəcədə səhvdir
Peyğəmbərlər də min illərin sınağından ccedilıxan qərar-
lar qəbul edə bilmişlər Foumlvqəlinsanlar da uzun zaman
uumlccediluumln doğru olan qərarlar qəbul edə biliblər Muumldrik
insanların qərarının xətası az cahil insanların qəbul
etdikləri qərarların xətası ccedilox olar Deyilənlərdən belə
nəticə ccedilıxarmaq olar
41
Şəkil 4 Bilik qıtlığının K faktorundan asılılığı
ardıcıl duumlzguumln qərarlar qəbul etməklə insanlar şəx-
siyyətə doumlvlətlər isə quumldrətli doumlvlətə ccedilevrilir Burada bir
məsələyə də toxunmaq yerinə duumlşər Təhsilin məqsədi
hədəfi fəlsəfəsi ilə bağlı bəzi suallara ldquoTəhsilimiz duumlnən
bu guumln sabahrdquo 6 kitabında qismən cavab verilmişdir
Yuxarıda deyilənlərin işığında təhsilin əsas məqsədi nədir
ndash sualına cavab verməyə cəhd edilsə onların iccedilərisində
hədəfin 8-ci 9-cu həlqələrini vuran cavablar ccedilox olar Hər
doumlvlət təhsilini oumlzuuml başa duumlşduumlyuuml səviyyədə
qurduğundan nəticədə doumlvlətlərdə həyat səviyyələri də
muumlxtəlifdir Bəs hədəfin 10-cu həlqəsini vuran cavab
nədir
Duumlşuumlnuumlrəm ki bu suala belə cavab vermək olar
təhsilin əsas məqsədi gənclərə duumlzguumln qərarlar qəbul
etmək sənətini oumlyrətməkdir
6 Əsgərov ŞQ Təhsilimiz duumlnən bu guumln sabah Bakı 2003 280 səh
0
02
04
06
08
1
12
0 20 40 60 80
h
K
hzh
khh
ahh
hh
42
Tarix səhv qərarlarla zəngindir Bəşəriyyətin inki-
şafında muumlşahidə edilən quumlsurların ccediloxu səhv qərarların
nəticəsidir Buumltuumln muumlharibələr səhv qərarlardan touml-
rəyibdir Qeyri-professional məmurların qəbul etdiyi
qərarların əksəriyyəti səhvdir Bu səbəbdən də sahibkar-
lar iş adamları savadlı gəncləri işə goumltuumlrməyi həmişə diq-
qətdə saxlayırlar ki onlar guumlndəlik fəaliyyətlərində
nisbətən duumlzguumln qərarlar qəbul etsinlər
Şəhərimizlə bağlı bir-iki misal ccediləkmək istəyirəm
Hesab edirəm ki Bakıda tıxacların yaranmasının əsas
səbəblərindən biri tramvay və trolleybus xətlərinin soumlkuumllməsi ilə
bağlı qəbul edilmiş səhv qərardır Ccediluumlnki bu xətlər Bakını
kənddən fərqləndirən və boumlyuumlk şəhərlərə məxsus atributlar idi
Beləliklə guumlnuuml -guumlndən goumlzəlləşən Bakı ictimai nəqliyyatı zəif
ldquoboumlyuumlk kəndərdquo ccedilevrildi Hər kəs uşağı bağccedilaya və ya məktəbə
aparan da işə və idmana gedən də şəxsi maşın və ya taksidən
istifadə etmək məcburiyyətində qaldı Şəhər maşınla doldu Min
nəfər əhaliyə duumlşən maşın sayına goumlrə yəqin ki şəhərimiz
regionda oumln sıradadır Bakıda velosiped yoluna boumlyuumlk ehtiyac
duyulur
Digər bir misal Hesab edirəm ki pul sikkələrimizə Azər-
baycanın buguumlnkuuml xəritəsini vurmaq duumlzguumln deyil Heraldika-
dan xəbəri olan hər kəs deyə bilər ki bu bizdən ccedilox ermənilərin
mənafeyinə uyğun qərarın nəticəsidir İstərdim ki bu
fikirlərdə mən səhv etmiş olaydım
43
Yuumlz illərdir torpaqlarımızı itirə-itirə (Goumlyccedilə Zən-
gəzur Borccedilalı Dərələyəz) gələcəyə doğru gedirik Bu
meyilin qarşısını ancaq guumlcluuml təhsillə almaq muumlmkuumlnduumlr
Gənclərimiz gələcəkdə ağlagəlməz hadisələrin iccedilərisindən
duumlzguumln qərarlar qəbul etməklə keccedilə bilərlər və nəticədə
torpaq itirməzlər Bu yerdə Şarl de Qollun ldquoyaxşı plan
tutan yox az səhv edən qalib gəlirrdquo fikri yada duumlşuumlr
Sonda bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm Ayrıca
goumltuumlruumllmuumlş bir oumllkədə hakimiyyətlərin bir- birini əvəz
etməsinin əsas səbəbi olaraq səhv qərarların cəmini
goumltuumlrmək olar Belə ki bu cəm muumləyyən bir kritik həddən
ccedilox olarsa onda koumlhnə hakimiyyət yenisi ilə əvəz olunar
Bəşəriyyətdə buumltuumln qurucu proseslər duumlz qərarların
buumltuumln dağıdıcı proseslər isə səhv qərarların nəticəsidir
Allah bizi səhv qərarlardan qorusun Amin
Bir neccedilə dəyərli kəlamdan da istifadə etməklə bu pa-
raqrafa noumlqtə qoymaq istəyirəm
Səhvlərimi mənə goumlstərəndən Allah razı qalsın
Həzrəti Oumlmər
Yeni qərarlar qəbul etməyənləri yeni problemlər
goumlzləyir Ccediluumlnki zaman boumlyuumlk novatordurrdquo F
Bekon
İNSAN POTENSİALININ İNKİŞAF
İNDEKSİ
44
Məhbub uumll Həq 22 fevral
1934-cuuml ildə Kəşmirdə
anadan olmuşdur 16 iyun
1998-ci ildə ABŞ-da vəfat
etmişdir
Kəraccedili Universitetinin iqtisad uumlzrə
professoru Məhbub uumll Həq insan inkişafı
nəzəriyyəsinin yardıcısı və BMT-nin
İnsan İnkişafı Məruzəsinin banisidir
1989-cu ildə BMT-nin xuumlsusi məsləhətccedilisi
olmuş (1989-1995) və insan inkişafı ilə
bağlı BMT-nin ilk Məruzəsini hazırlayan
alimlərdən ibarət beynəlxalq qrupa
rəhbərlik etmişdir
Doktor Həq muumlxtəlif oumllkələrin insan
inkişafını oumllccedilən və geniş istifadə edilən
goumlstəricinin ndash İnsan Potensialının İnkişaf
Proqramının yaradıcısıdır
Məhbub uumll Həqin yaratdığı İnqilabi
konsepsiyasından bəzi muumlddəlar
Aydın goumlruumlnəni goumlrmək bəzən
ccedilox ccedilətin olur Millətin həqiqi varı onun
xalqıdır
İqtisadi artım ndash ancaq insanların
seccedilim imkanlarını artıran vasitədir
İnsan inkişafı - firavanlığın
yaxşılaşması və seccedilim imkanı prosesinin
genişlənməsidir
İnkişafın son məqsədi ndash insanların firavanlığıdır
Məhbub uumll Həq
Son iyirmi ildə insan potensialı və insan faktoru
anlayışlarından geniş istifadə edilir Belə ki 1990-cı ildən
bəri BMT-nin İnkişaf Proqramı (BMT İP) tərəfindən
45
hazırlanan hesabatlarda insan potensialının inkişafı diq-
qət mərkəzindədir Hər il duumlnya doumlvlətlərinin reytinqi
İnsan Potensialının İnkişaf İndeksinə (İPİİ) goumlrə muumləyyən
edilir Bu indeks qlobal goumlstərici olub doumlvlətlərin inki-
şafını muumlqayisə etməyə imkan verir
Məhbub uumll Həq ilk dəfə milli inkişafın makroiqtisadi
goumlstəricilərinin qiymətləndirilməsinə bir alternativ olaraq
bu indeksi təklif etmişdir Bu indeks inkişafa ccedilox həssas
olub orta inkişaf səviyyəsini təyin edən insan
potensialının inkişafının əsas goumlstəricilərini (təhsil uzun-
oumlmuumlrluumlluumlk və ləyaqətli həyat səviyyəsi) nəzərə alan in-
dekslərin cəmindən ibarətdir
Misal uumlccediluumln BMT tərəfindən 2010-cu ildə ccedilap olunan
Məruzənin7 143 ndash 147-ci səhifələrində 169 doumlvlətin İPİİ-yə
goumlrə reytinqi Əlavə 1-in 3-cuuml suumltununda goumlstərilmişdir
İndeksin qiyməti sıfırla vahid arasında dəyişir Yuumlksək
həyat səviyyəsini təmin etmiş doumlvlətlər uumlccediluumln bu indeks 1-
ə inkişafı ccedilox zəif doumlvlətlər uumlccediluumln bu indeksin qiyməti
sıfıra yaxındır 2010-cu il təqdimatında birinci yerdə Nor-
veccedil axırıncı yerdə isə Zimbabve durur Azərbaycan 2010-
cu ilin hesabatında 2005-ci illə muumlqayisədə 34 pillə
yuumlksələrək 169 oumllkə arasında İnsan İnkişafı İndeksinə goumlrə
101-ci yerdən 67-ci yerə qalxmışdır
Doumlvlətlərin reytinqlərini muumləyyən edərkən praktik
7 Доклад о развитии человека 2010 Издательство laquoВесь Мирraquo 2010
46
olaraq oumllkə əhalisinin həyat şəraitinin buumltuumln goumlstəriciləri
nəzərə alınır təhsil səviyyəsi səhiyyənin vəziyyəti
uzunoumlmuumlrluumlluumlk doğum və oumlluumlm səviyyələri adam-ba-
şına duumlşən UumlDM istehlak qiyməti indeksi mobil telefon
və internet əlaqəsi iccedilməli suyun keyfiyyəti enerji
təminatı meşələrin sahəsi ətraf muumlhitin vəziyyəti insan
huumlquqları sahəsində vəziyyət gender bərabərliyi cinayət-
karlığın səviyyəsi işsizliyin səviyyəsi və s Bu goumlstəriciləri
inkişaf etmiş doumlvlətlər ciddi nəzarətdə saxlayır digər
doumlvlətlər isə lazımınca diqqət yetirmirlər
laquoДоклад о развитии человека 2010raquo kitabındakı sıra
noumlmrəsi ilə ccedilap olunmuş bəzi doumlvlətlərin İPİİ qiymətləri
Cədvəl 2-nin 3-cuuml suumltununda a hərfi ilə goumlstərilmişdir
Planetimizdə a=1 olan oumllkə yoxdur və yəqin ki də ol-
mayacaq Bunu məlum ldquoHəqiqətə ardıcıl surətdə yaxın-
laşmaq olar amma muumltləq həqiqətə ccedilatmaq muumlmkuumln
deyilrdquo fikri də təsdiqləyir və prof SXəlilovun 8 xuumllasə
məqaləsində qeyd edildiyi kimi belə hallarda ldquovahidə
yaxınlaşmaq olar amma ccedilatmaq muumlmkuumln deyilrdquo Səmavi
kitabların məlumatlarına goumlrə a=1 şərti cənnətəbənzər
oumllkələr uumlccediluumln oumldənilər Goumlruumlnduumlyuuml kimi birinci uumlccedil yeri
tutan oumllkələr uumlccediluumln a-nın qiyməti 09-dan boumlyuumlkduumlr
8S Xəlilov Riyyaziyat və elm fəlsəfi muumlstəvidə necə goumlruumlşuumlr Fəlsəfə və
sosial-siyasi elmlər 2 2011 səh 61
47
Demək Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyanı kvazi-
cənnət oumllkələr saymaq olar İnkişaf etməkdə olan oumllkələrə
misal olaraq cədvəldə 65 ndash 67-ci yerləri boumlluumlş-duumlrən
(Rusiya Federasiyası Qazaxıstan Azərbaycan ) oumllkələri
goumlstərmək olar Bu oumllkələr uumlccediluumln a qiyməti 0710 ilə 0720
arasında dəyişir və inkişaf etmiş oumllkələr sırasına yaxın-
laşırlar Cədvəldə 167ndash169-cu yerləri boumlluumlşduumlrən oumllkələr
(Nigeriya Konqo Zimbabve) uumlccediluumln a əmsalının qiyməti
0261 ilə 0140 arasında dəyişir Bu oumllkələrdə həyat şəraiti
ccedilox aşağıdır Misal uumlccediluumln Zimbabve oumlz əhalisi uumlccediluumln
Norveccedilin yaratdığı şəraitin yalnız 14-ni yarada bil-
mişdir
Qeyd etmək lazımdır ki BMT İnkişaf Proqramının
doumlrd səhifəlik cədvəli (baxƏlavə 1) buumltuumln digər cədvəllər
kimi az informativ quru və ruhsuzdur Bu məlumatları
daha canlı şəklə salmaq uumlccediluumln yeni metodologiya lazımdır
Belə bir metodologiya biliyin qiymətləndirilməsi zamanı
istifadə edilmiş K meyarı əsasında hazırlanmışdır Burada
da bu meyardan istifadə edilmişdir Bu halda K faktoru
əldə olunan nailiyyətin ldquonailiyyət qıtlığınardquo olan nisbətini
ifadə edir Bu meyardan istifadə edib doumlvlətləri inkişaf
səviyyəsinə goumlrə sıraya duumlzmək muumlmkuumlnduumlr K
faktorunun muumlxtəlif oumllkələr uumlccediluumln hesablanmış qiyməti
Cədvəl 2 və Əlavə 1-in 4-cuuml suumltunlarında goumlstərilmişdir
Cədvəl 2
48
1 2 3 4
Oumllkələr a K
1 Norveccedil 0938 151
2 Avstraliya 0937 149
3 Yeni Zelandiya 0907 970
65 RF 0719 260
66 Qazaxıstan 0714 250
67 Azərbaycan 0713 248
167 Nigeriya 0261 035
168 Konqo 0239 031
169 Zimbabve 0140 016
BMT tərəfindən hesablanmış a-nın (İPİİ) K-dan
asılılığını qurmaqla duumlnya doumlvlətlərinin bir-birinə nə-
zərən inkişafını daha canlı və ruhlu səkildə təqdim etmək
muumlmkuumlnduumlr Bir sıra doumlvlətlər uumlccediluumln belə bir asılılıq şəkil
5 (a və b)-də goumlstərilmişdir
Şəkillərin absis oxunda K faktoru (şəkil 5a) və ya
onun loqarifması (şəkil 5b) ordinat oxunda İPİİ başqa
soumlzlə həyat səviyyəsinin parametri a goumlstərilmişdir Mə-
lumdur ki statistik rəqəmlər (a=İPİİ və ya K) toplumun
inkişaf səviyyəsini dəqiq goumlstərə bilir ancaq fərdin səviy-
yəsini əks etdirə bilmir Toplumda insan potensialının in-
kişaf indeksi ilə fərdin inkişaf indeksi arasında əlaqəni
aşağıdakı kimi yazmaq muumlmkuumlnduumlr
49
a = a1Y1 + a2Y2 + a3Y3 + = sum ai Yi
Şəkil 5a Bəzi oumllkələrin reytinqinin K-dan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin reytinqi goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ (4) Niderland
(7) İsveccedil (9) Yaponiya (11) İsrail (15) İslandiya (17) İtaliya (23)
Boumlyuumlk Britaniya (26) Ccedilexiya (28) BƏƏ (32) Ccedilernoqoriya (49) RF
(65) Qazaxıstan (66) Azərbaycan (67) Guumlrcuumlstan (74) Tuumlrkiyə
(83) Ekvatorial Qvineya (117) Banqladeş (129) Liberiya (162)
Burada andashtoplumda insan potensialının inkişaf in-
deksi ai ndash toplum daxilində fərdin potensialının inkişaf
indeksidir Yi ndashtoplum daxilində fərdin olma ehtimalıdır
Qrafiklərdən goumlruumlnduumlyuuml kimi muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln
50
İPİİ-nin qiyməti K-dan asılılığı monoton dəyişir Doumlv-
lətlərin reytinqlərinin cədvəl təqdimatı ilə muumlqayisədə
qrafik təqdimatının uumlstuumlnluumlyuuml aydın goumlruumlnuumlr Bir tuumlrk
misalında deyilir ldquoMeşəni goumlrən ağacı ağacı goumlrən meşəni
goumlrməzrdquo Reytinqlərin cədvəl təqdimatında da belədir
Cədvəldə oumllkəni goumlrən cədvəli cədvəli goumlrən oumllkəni goumlrə
bilmir Ancaq qrafik təqdimatında həm oumllkə həm də onun
qrafikdə yeri goumlruumlnuumlr
Şəkil 5a-dan aydın goumlruumlnuumlr ki duumlnya doumlvlətləri
inkişaf səviyyəsinə goumlrə aydın şəkildə uumlccedil qrupa (BMT
sənədlərində duumlnya doumlvlətləri 3 yox 4 qrupa) boumlluumlnuumlrlər
Birinci qrup oumllkələr ccedilox inkişaf etmiş oumllkələrdir və bu
oumllkələr uumlccediluumln a (K) asılılığı zəifdir K artdıqca a tədricən
vahidə yaxınlaşır Bu qrup oumllkələrdə K gt 5-dir və 28
doumlvləti əhatə edir İnkişaf etməkdə olan II qrup oumllkələri
uumlccediluumln K-nın qiyməti 2 ilə 5 arasında dəyişir Bu qrup
oumllkələrə 59 doumlvlət daxildir Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələr uumlccediluumln K
qiyməti 02 ilə 2 arasında dəyişir və a (K) asılılığı quumlv-
vətlidir Bu oumllkələr zəif inkişaf etmiş oumllkələrdir Bu
oumllkələrə misal olaraq Zimbabveni Nigeriya və Konqonu
51
Şəkil 5b Oumllkələrin reytinqinin K-nın loqarifmasın-
dan asılılığı (BMT 2010)
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin reytinqi goumlstərilmişdir
Norveccedil (1) Ccedilexiya (28) Uruqvay (52) Azərbaycan (67)
Qvatemala (116)Sudan (154) Niger (167) Zimbabve (169)
goumlstərmək olar Bu qrup oumllkələrə 82 doumlvlət daxildir Zim-
babve uumlccediluumln K = 016-dır Bu oumllkənin əldə etdiyi nailiyyət
etməli olduğunun 16-ni təşkil edir Təəssuumlf hissi ilə
qeyd etmək lazımdır ki bu oumllkədə Cəhənnəmin əlamətləri
kifayət qədərdir
Duumlnya doumlvlətlərinin reytinqlərinin K faktorundan
asılılığı şəkil 5b-də yarımloqarifmik masştabda goumlstəril-
mişdir K-nın qiyməti 016 (Zimbabve) ilə 151 (Norveccedil)
arasında dəyişir K-nın geniş diapazonda dəyişməsi onu
52
goumlstərir ki duumlnya doumlvlətlərində insanların yaşam tərzi ccedilox
muumlxtəlifdir Kimisi ləyaqətli həyat şəraitini təmin də
bilmiş kimi isə səfalət iccedilərisində yaşayır Monteskuumlnuumln
ldquohər bir xalq oumlz taleyinə layiqdirrdquo ifadəsi bu mənzərəni
dəqiq ifadə edir
Bu oumllkələr muumlxtəlif quruluşlarda yaşayırlar Bu prob-
lemlə bağlı suallara Frensis Fukuyama ldquoTarixin sonu və
axırıncı İnsanrdquo əsərində aydınlıq gətirmişdir FFuku-
yamaya goumlrə idarəetmə sistemi kimi liberal demokratiya
moumlvzusunun legitimliyi ilə bağlı son illərdə goumlruumlnməmiş
bir konsensus yaran-mışdır Bu konsensus bir-biri ilə
rəqabətdə olan ideo-logiyalar (monarxiya faşizm və
sonuncu kommunizm) məğlub olduqca guumlclənir Bundan
əlavə Fukuyama təkid edir ki ola bilsin liberal demokratiya
bəşəriyyətin ideoloji təkamuumlluumlnuumln son məntəqəsidir və
insan cəmiyyətinin axırıncı idarəetmə forması kimi
ldquotarixin sonudurrdquo Bu isə o deməkdir ki əgər əvvəlki
idarəetmə formaları duumlzəldilməsi muumlmkuumln olmayan
deffektlərlə və irrasionalizmlə xarakterizə edilirdilərsə
liberal demokratiya bu cuumlr daxili fundamental ziddiy-
yətlərdən kənardır
Liberal demokratik doumlvlətlərdə də ədalətsizlik və so-
sial problemlər var Ancaq bu problemlər Fukuyamaya
goumlrə liberal-demokratik prinsiplərin tam reallaşma-
masından toumlrəyir Bunun nəticəsində hansısa muumlasir
53
doumlvlətlər stabil liberal demokratik səviyyəyə ccedilatmaqda
uğursuzluqla qarşılaşa bilər digərləri isə idarəetmənin
primitiv teokratik və ya hərbi diktatura formasına qayıda
bilər Ancaq liberal demokratiyanın idealını əvəzləmək
muumlmkuumln deyil
Tarixin son məntəqəsi bu kitabda şərti olaraq
ldquoAllahabadrdquo adlandırılmışdır Yuxarıda qeyd edildiyi
kimi bu məntəqədə idarəetmə liberal-demokratik prin-
siplər əsasında aparılır Demək bəşəriyyət liberal-de-
mokratik prinsiplər əsasında Allahabada tərəf gedir
İPİİ və faktor K artdıqca insani muumlnasibətlərdə yeni
intonasiyalar yeni mədəniyyət nuumlmunələri yaranır İna-
nıram ki bir necə ildən sonra erməni qəsbkarları oumlz
hərəkətlərinin xəcalətini ccediləkəcəklər və torpaqlarımızı
azad edəcəklər
54
MƏNAFELƏRİN MUumlBARİZƏSİ
Allaha ccedilox şuumlkuumlr olsun ki mən vətənimi onun marağına
goumlrə sevmişəm oumlz marağıma goumlrə yox
P Ccediladayev
Duumlnya oumllkələrinin makroiqtisadi goumlstəricilərinə diq-
qət yetirsək goumlrərik ki bu goumlstəricilərin qərarlaşmasında
həlledici rolu toplum daxilində mənafelərin muumlbarizəsi
oynayır Başqa soumlzlə desək inkişaf ictimai mənafe ilə şəxsi
mənafenin muumlbarizəsindən və ikincinin uumlstuumlnluumlyuuml
zamanı baş verir Yuxarıda qeyd edildi ki K ndash ictimai
mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətini xarakterizə edir və K
artdıqca ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artır
Ccediluumlnki duumlnya belə qurulub və Allah belə istəyir Allah
insanı yaradarkən onu da başqa canlılar kimi oumlzuumlnuuml-
muumldafiə instinkti ilə təmin edib Başqa canlılardan fərqli
olaraq uumlstəlik insana şuumlur da verib Şəxsi mənafe
oumlzuumlnuumlqoruma instinktindən toumlrəyir
K vahiddən kiccedilik olanda şəxsi mənafe ictimai
mənafeni uumlstələyir K=1 olanda bu mənafelər bərabərdir
K=10 olanda ictimai mənafe şəxsi mənafedən 10 dəfə
ccediloxdur K = infin olanda ibtidai icma quruluşunda olduğu
kimi şəxsi mənafe sıradan ccedilıxır Amma ibtidai icmadan
fərqli olaraq şuumlur fəaliyyətə tam nəzarət edir
55
Mənafenin həyatda oynadığı rolu boumlyuumlk Mehmet
Akif Ersoy poetik şəkildə belə ifadə etmişdir
Aldanma insanların səmimiyyətinə
Mənfəətləri gəlir hər şeydən oumlncə
Vəd etməsəydi Allah Cənnəti
Ona belə etməzdi səcdə
Duumlnya doumlvlətlərinin həm makroiqtisadi goumlstəriciləri
həm əhalinin duumlşuumlncə tərzi həm də mədəni və mənəvi
səviyyələri bir - birindən xeyli fərqlidirlər Birinci qrup
oumllkələrində ictimai mənafe (Mi) şəxsi mənafedən (Mş) ccedilox-
ccedilox yuumlksəkdir Mi gtgt Mş Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrində şəxsi
mənafe (Mş) ictimai mənafedən (Mi) yuumlksəkdir İnkişaf
etməkdə olan ikinci qrup oumllkələrində qarışıq duumlşuumlncə (hər
bir məsələnin həllinə şəxsi və ictimai moumlvqedən yanaşma)
moumlvcuddur Birinci və uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrinin ictimai
şuumlurlarında goumlruumlnə bilən fərqi aşağıdakı kimi təsvir etmək
olar
I qrup duumlnya
oumllkələri III qrup duumlnya
oumllkələri
1 Mi gtgt Mş Mş gtgt Mi
2 Qanun şahdır Şah qanundur
3 Accedilıq cəmiyyət Qapalı cəmiyyət
4 Duumlşuumlncə demokratikdir Duumlşuumlncə totalitardır
56
Birinci qrup oumllkələrində ictimai nəzarət guumlcluumlduumlr və
kuumltləvi informasiya vasitələri 4-cuuml hakimiyyət hesab
edilir Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrində ictimai nəzarət yox
səviyyəsindədir Duumlnyanın 200 top universitetlərindən
(bax Əlavə 2) 184-uuml birinci qrup doumlvlətlərində 16 -sı isə
ikinci qrup doumlvlətlərində fəaliyyət goumlstərir Uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələrində normal universitet yoxdur
İdarəetmə ilə bağlı bir tuumlrk misalında deyilir ldquoDoumlvlət
ya elmlə ya da zuumllmlə idarə olunar al guumlluumlmlə ver guumlluumlmlə
idarə olunmazrdquo Bu kəlamın işığında şəkil 5-ə diqqət yetir-
sək goumlrərik ki ccedilox inkişaf etmiş oumllkələr elmlə uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələr ldquozuumllmlərdquo ikinci qrup oumllkələrin idarə edilməsində
qarışıq (həm demokratik həm də inzibati) uumlsuldan
istifadə edilir Bu səbəbdən də ən muumlrəkkəb idarəetmə II
qrup oumllkələrinə aiddir
Doumlvlətin idarə edilməsində məmurların rolunu alman
imperiyasının kansleri Otto Bismark belə ifadə etmişdir
ldquoPis qanunlarla və yaxşı məmurlarla oumllkəni idarə etmək
muumlmkuumlnduumlr Yox əgər məmur pisdirsə ən yaxşı qanunlar belə
koumlmək etməzrdquo Aydındır ki yaxşı məmur K-sı yuumlksək olan
pis məmur K-sı aşağı olan məmurdur
5 Elm və təhsil yuumlksəkdir Təhsil və elm zəifdir
6 İctimai nəzarət
yuumlksəkdir
İctimai nəzarət zəifdir
57
Birinci qrup doumlvlətlərə misal olaraq Norveccedil Avs-
traliya və Yeni Zelandiyanı goumlstərmək olar Buoumllkələr bu
duumlnyada Cənnət şəraitinin 90 -ni yarada bilmişlər9
Oumllkələrin real həyat şəraitini və qrafiklərdəki yerlərini
araşdırarkən belə qənaətə gəlmək olar ki K ge 5 olan
doumlvlətlərdə əhalinin (həm idarəedənlərin həm də
idarəolunanların) duumlşuumlncə tərzi K le 1 olan doumlvlətlərin
əhalisinin duumlşuumlncə tərzindən qat-qat kamildir Nisbətən
saf duumlşuumlncə tərzi K ge 5 olan doumlvlətlərdə aparıcıdır və bu
səbəbdən də ictimai maraq şəxsi mənafeni uumlstələyir Bu
oumllkələrdə KİV-ə qarşı qoyulan tələb təqribən belədir ldquoDuumlz
danış nə qədər bacarırsan duumlz danış səndən goumlzləniləndən də
artıq duumlz danış Amma duumlzluumlyuuml axıra kimi deməyə bilərsənrdquo
Əksinə K le 1 olan doumlvlətlərdə duumlşuumlncə qeyri-
kamildir və bu səbəbdən də şəxsi mənafe ictimai mənafeni
uumlstələyir
II qrup oumllkələri uumlccediluumln K-nın qiyməti vahiddən boumlyuumlk
5-dən kiccedilikdir Bu qrup oumllkələrdəki ictimai muumlnasibəti
Lanski 10 belə ifadə edirrdquoBəzi insanlar heccedil zaman yaxşı
olmurlar Bizim hamımızım doumlrddə biri yaxşı doumlrdə uumlccediluuml pisdir
Bərabər olmayan doumlyuumlş gedir bir nəfər uumlccedil nəfərə qarşırdquo
9 Аскеров ШГ Аскеров АШ Корреляционная зависимость между
ИРЧП и ВВП Международный Журнал Экспериментального
Образования 2012 6 стр113ndash116 10 Xью Роусон Неписанные законы жизни М 2002 384 стр
58
Şuumlbhəsiz burada soumlhbət məmurlardan gedir Mə-
murlardan uumlccediluuml şəxsi biri isə uumlmumi mənafeni muumldafiə
edir Bu səbəbdən də bu qrup oumllkələrdə inkişafın suumlrəti
zəif olur İnkişafa lazımi dinamikanı vermək uumlccediluumln bu
oumllkələrin bəzilərində (məsSinqapur) doumlvlət məna-
feyindən sui-istifadə edənlər qanunvericiliklə ciddi cəza-
landırılır K artdıqca məmurların fəaliyyətində uumlmumi
mənafe uumlstuumlnluumlk təşkil edir
Tarixi prosesin 2010-cu ilə olan rəngarəngliyi (şəkil 5)
əsasən zaman və məkan amilinin təsirinin nəticəsidir
Karl Yaspers bəşər tarixini uumlccedil doumlvrə boumlluumlr a) tarixə-
qədərki doumlvr b) tarixi doumlvr c) bəşəriyyətin uumlmumduumlnya
tarixi doumlvruuml Son doumlvr bizim eranın 1000-ci ilindən
başlayır və bu guumlnə qədər davam edir Bu mərhələdə
xalqlar arasında geniş əlaqə yaranmışdır Bu şəkillərdə
sanki uumlmumduumlnya tarixinin bir mənzərəsi əks edilmişdir
Bu doumlvlətlərin hamısı bu guumlnuumln doumlvlətləri olsalar da
bəziləri bu guumlnuuml (K ge 5) bəziləri duumlnəni ( 5 le K le 1)
bəziləri isə keccedilmişi yaşayırlar Başqa soumlzlə şəkildə buumltuumln
formasiyalara (feodalizm kapitalizm accedilıq cəmiyyət) aid
doumlvlətlər tapmaq olar Ancaq tarix yuumlksələn xətlə inkişaf
etdiyi uumlccediluumln Avstraliyanın buguumlnkuuml səviyyəsini sabah
ABŞ daha sonra Boumlyuumlk Britaniya və digər doumlvlətlər əldə
edəcəklər Şuumlbhəsiz Avstraliya yerində saymayacaq
ldquoAllahabadardquo doğru irəliləyəcək Qəti soumlyləmək olar ki
59
Liberiya (162) bu səviyyəyə ccedilatmaq uumlccediluumln yuumlz illərin
tarixini yaşamalıdır
Məlumdur ki tarix azadlıq dərkinin tərəqqisidir Ta-
rix bir nəfərin bir qrupun azadlığından buumltuumln bəşə-
riyyətin azadlığına doğru inkişaf edir Şəkil 5a-da bu
fikirlər praktik həyatda oumlz təsdiqini tapır Aydındır ki
zaman artdıqca K artır K artdıqca azadlığın dərki artır
K ge 5 olan oumllkələrdə demək olar ki buumltuumln insanlar
azaddırlar K le 2 olan oumllkələrdə isə ya bir nəfər ya da bir
qrup insan azaddır Sabiq ABŞ prezidenti C Kennedi
bəşəri inkişafda azadlığın yerini belə muumləyyən etmişdir
ldquoAzadlıq boumlluumlnməzdir əgər bir nəfər əsarətdədirsə onda heccedil kəs
azad deyilrdquo
Doğma planetimizin bir neccedilə oumllkəsi firavan yaşa-
mağın nuumlmunəsini yarada bilmişdir Belə yuumlksək nəticəyə
bu doumlvlətlər ona goumlrə nail ola bilmişlər ki bu oumllkələrdə hər
kəs xoşbəxt gələcək uumlccediluumln oumlz toumlhfəsini verə bilir İnsan oğlu
bu duumlnyaya gəlişinin səbəbini bilməlidir Əminliklə
demək olar ki insan bu duumlnyaya guumlndən bir guumln ildən bir
il yaşamağa gəlməyibdir Onun ilahi missiyası bəşəriy-
yətin gələcək taleyinə oumlz toumlhfəsini verməkdir Bu barədə
ldquoQurani-Kərimrdquodə belə bir ayə var ldquoYaxşı işlər goumlrməkdə
bir-birinizi oumltməyə ccedilalışınrdquo (5 48-49) Bu duumlşuumlncə başqa bir
formada M Prişvin tərəfindən belə ifadə edilmişdir ldquoAli
mənəviyyat ndash oumlz şəxsiyyətini kollektivin xeyrinə qurban
60
verməkdir ldquo Birinci qrup doumlvlətlərin vətəndaşları həm
Allah əmrinə riayət edən həm də yuumlksək mənəviyyata
malik insanlardır
Yuxarıda deyilənləri uumlmumiləşdirərək tarixi inkişafın
belə bir qanunauyğunluğunu muumləyyənləşdirmək olar
İctimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artdıqca bəşə-
riyyət oumlz inkişafının ali səviyyəsinə (məqamına) doğru
təkamuumll edir Məncə bu fikrə bəşəriyyətin inkişaf qanunu
da demək olar
Bəzi doumlvrlər uumlccediluumln bu nisbət vahiddən boumlyuumlk bəziləri
uumlccediluumln isə vahiddən kiccedilikdir Bu səbəbdən də bəşər tarixini
iki doumlvrə boumllmək olar
a) şəxsi mənafenin zorun fiziki guumlcuumln hakim olduğu
doumlvr
b) uumlmumi mənafenin ağlın hakim olduğu doumlvr
Bəşər tarixinin birinci doumlvruuml şəxsi mənafenin hakim
olduğu doumlvrduumlr Bəşər tarixinin bu doumlvrdən başlamasının
əsas səbəbi ldquooumlzuumlnuumlqorumardquo instinktidir Bu doumlvruumln
quumlsuru ilə bərabər uğuru da olmuşdur Bəşəriyyət oumlz
maddi və mənəvi inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə goumlrə
məhz bu doumlvrə borcludur Ccediluumlnki inkişafın hərəkətverici
quumlvvəsi şəxsi mənafe olmuşdur Bu doumlvruuml yaşamış
doumlvlətlər uumlccediluumln Kle 2 -dir və tarixin başlanğıcından XX əsrə
qədərki doumlvruuml əhatə edir K ge 2 olan oumllkələrdə ictimai
mənafe şəxsi mənafedən uumlstuumlnduumlr K boumlyuumlduumlkcə bu
uumlstuumlnluumlk də boumlyuumlyuumlr Cəmiyyətdə əhalinin duumlşuumlncə tərzi
dəyişir kamilləşir Fəaliyyətdə şuumlur həlledici rol oynayır
61
Bu doumlvr XX əsrdən ldquoTarixin sonunardquoqədərki doumlvruuml əhatə
edir
Hesab etmək olar ki ictimai və şəxsi mənafelər əks
quumltblər kimi muumlbarizə aparmırlar Əksinə ictimai mənafe
xuumlsusi mənafenin iccedilərisində yetişir Xuumlsusi mənafe
ictimai mənafe iccedilərisində həll olub yox olur
62
TƏHSİL PROBLEMİ
TƏHSİLİMİZİN DUumlNYA TƏHSİL
SİSTEMİNDƏ YERİ
Bilik ndash insanın goumlzuumlduumlr Biliksiz sənin 100 min goumlzuumln
olsa da onsuz da korsan Biliyin olsa goumlzuumln olmasa
da sadə insanların goumlrə bilmədiklərini goumlrəcəksən
Konfutsi
Qlobal duumlnya iqtisadiyyatı qlobal rəqabətdir Qlobal
iqtisadiyyat şəraitində muumlstəqil yaşamaq ccedilox ccedilətindir Be-
lə şəraitdə zəiflər ya guumlcluumllərin oyun qaydalarını qəbil
etməli ya da rəqabətə davamlı olmasını təmin etməlidir
Rəqabətə davamlı doumlvlət qurmaq guumlcluuml təhsildən keccedilir
Keccedilən əsrin 70-ci illərində ABŞ sualtı atom qayığının atası
sayılan Rikover SSRİ ndashABŞ təhsil sistemlərinin rəqabəti
haqda belə dəmişdir ldquoTəhsil ndashbizim Sovet İttifaqı ilə yarışa
girdiyimiz sahədir Bu yarışı udan tərəf də potensial cəhətdən
qalib tərəf olacaqdırrdquo
Təhsilin cəmiyyətin həyatında oumlnəmi əvəzedil-
məzdir Bu səbəbdən də təhsil sistemimizin duumlnya təhsil
sistemində yerini bilmək doumlvləti əhəmiyyət kəsb edir
Milli təhsildə problemlərin olması hər kəsə məlum-
dur Bu problemlərdən ən əsası təhsilin maraqlar arasında
63
parccedilalanması və təhsil maşınının pulu biliyə ccedilevirə bil-
məməsidir Bundan əlavə olaraq digər problemlər də (12
illik təhsil repititorluq əsgərlik problemi xaricdə təhsil vahid
milli test muumləllimin (alimin) maaşı təhsildə mədəniyyət qıtlığı
təhsildə ruumlşvət təhsil muumlddəti tələbə sayı universitetlərin şəhər
kənarına ccedilıxarılması universitetlərin reytinqi və s )
moumlvcuddur Buumltuumln bu problemlərin varlığı səbəbindən
əhalinin təhsil muumləssisələrinə baxışı pozitiv deyil Bir ccedilox
insanlar təhsil ocaqlarına (məktəblərə universitetlərə) az
idrak işığı yayan məkan kimi baxırlar Professor və
muumləllimlərimiz isə haqq daşıyıcıları funksiyalarını yerinə
yetirənlərə az bənzəyirlər Nəticədə həmişə ictimai
faydalı sahə hesab edilən təhsil sosial-mənəvi sahədən
daha ccedilox qulluq sferasına ccedilevrilməkdədir
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cuuml il 24
oktyabr tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasında
təhsilin inkişafı uumlzrə Doumlvlət Strategiyası təsdiq
edilmişdir Təhsilimiz uumlccediluumln boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edən
bu sənədin Azərbaycan Respublikasında təhsilin vəziy-
yəti adlanan 3-cuuml bəndində yazılıb ldquohellip aparıcı beynəlxalq
təşkilatların statistik təhlilləri Azərbaycan təhsilinin beynəlxalq
rəqabətə davamlılıq goumlstəricilərinin və Azərbaycan Respubli-
kasının ərazisində yerləşən ali təhsil muumləssisələrinin reytinq
səviyyəsinin yuumlksəldilməsinin zəruri olduğunu goumlstərirrdquo
64
Təhsilimizin beynəlxalq təhsil şəbəkəsində yerini bil-
mək rəqabətə davamlı təhsil ocaqları yaratmaq uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Boumlyuumlk Britaniyanın Legatum İnstitutunun analitik
mərkəzi duumlnya doumlvlətlərinin ldquoQlobal Firavanlıq İn-
deksirdquo adlanan muumlrəkkəb goumlstəricini hər il oumllccedilə bilir
Firavanlıq noumlqteyi -nəzərindən doumlvlətlərin nailiyyətləri 8
istiqamətdə (iqtisadiyyat sahibkarlıq idarəetmə təhsil
səhiyyə təhluumlkəsizlik şəxsi azadlıq sosial kapital) təyin
edilir Hər bir istiqamətdə alınmış nəticələr maraqlıdır və
diqqəti cəlb edir
Təhsillə bağlı nəticələr daha boumlyuumlk maraq doğurur
Ccediluumlnkibizim Nizamiyə Qərbin Bekonuna goumlrə guumlcuumln
quumlvvətin mənbəyi bilikdir Əgər qonşun səndən bilikli
olsa sənə əziyyət verə bilər
Legatum İnstitutu 2012 -ci il uumlccediluumln 142 doumlvlətin təhsil
indeksini muumləyyənləşdirmiş və cədvəl şəklində ccedilap
etmişdir Adətən cədvəllər ruhsuz və yorucu olduğun-
dan ondan faydalı bir nəticə almaq muumlmkuumln deyil Ancaq
bu indekslərin K faktorundan asılılığı ccedilox dəyərli nəticələr
almağa imkan verir Belə bir asılılıq şəkil 6-da goumls-
tərilmişdir Qrafikin absis oxunda keyfiyyət faktoru K
ordinat oxunda təhsil indeksi goumlstərilmişdir Qrafikdəki
rəqəmlər bəzi doumlvlətlərin təhsil indeksini goumlstərir
Azərbaycanın təhsil indeksini 87- ci noumlqtə goumlstərir
65
Şəkildən goumlruumlnuumlr ki təhsil indeksinə goumlrə duumlnya doumlv-
lətləri ccedilox fərqlidirlər Hər bir xalq oumlz mədəniyyətinə
tarixinə arxalanaraq yeni texnologiyalar ictimai ideyalar
sosial və siyası institutlar yaradaraq doumlvləti idarə edirlər
İdarəetmə maşınının daxili elementləri muumlxtəlif oldu-
ğundan onun verdiyi son nəticələr də muumlxtəlifdir
Sual oluna bilər ki bu oumllkələrdən hansının təhsilini
ldquostandartrdquo kimi qəbul etmək və ya nuumlmunə kimi goumltuumlr-
mək olar Bu suala duumlzguumln cavab verməklə təhsilin bəzi
problemlərini həll etmək olar Bunun uumlccediluumln rdquoDəyərlərin
qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquonda goumlstərilmiş metod-
ologiyadan burda da istifadə etmək olar
Oumllkələri K parametrinə goumlrə uumlccedil qrupa boumllmək olar
1 K ge 5 olan oumllkələr Bu oumllkələr yuumlksək inkişaf
etmiş oumllkələrdir
2 2 le K le 5 olan oumllkələr Bu oumllkələr inkişaf
etməkdə olan oumllkələrdir
3 0le K le 2 olan oumllkələr Bu oumllkələr zəif inkişaf
etmiş oumllkələrdir
66
Şəkil 6 Duumlnyanın 142 doumlvlətində təhsil reytinqinin K
faktorundan asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə doumlvlətlərin təhsil
reytinqi goumlstərilmişdir 18 ndashLatviya 20 ndashMacarıstan 21ndashBe-
larus 25 ndashKipr 26 ndashSlovakiya 27 ndashRusiya 28 ndashLitva 29 ndash
Ukrayna 40 ndashMalayziya 44 ndashErmənistan 50 ndashCcedilin 51ndash
Bolqarıstan 57 ndashİran 59 ndashMoldova 61 ndashSerbiya 66 ndash
Guumlrcuumlstan 68 ndashTacikistan 78 ndashMeksika 87 ndashAzərbaycan
96 ndashBeliz
0
20
40
60
80
100
120
140
160
0 2 4 6 8 10 12 14 16
21
40
61
27
29
18
87
5766
44
96
5059
68
51
78
20
26
28
25
140 141 142
67
Bu qruplar social-iqtisadi parametlərinə goumlrə bir-
birindən ccedilox fərqlidirlər Qrup daxilindəki oumllkələrin
parametrləri isə bir- birinə nisbətən yaxındır Bu səbəbdən
istənilən bir doumlvlətin hər hansı bir parametrini oumlz mənsub
olduğu qrup oumllkələri ilə muumlqayisə etmək daha mən-
tiqlidir
Aydındır ki oumlrnək olaraq birinci qrup doumlvlətlərin
təcruumlbəsindən istifadə etmək olmaz ccediluumlnki onlarda həm
Oumllkələr Təhsilin
deksi (2012)
K
faktor
UumlDM
(2010)
1 Latviya 18 333 14500
2 Belarus 21 273 13400
3 Kipr 25 426 21000
4 Slovakiya 26 45 22200
5 Rusiya 27 26 15900
6 Litva 28 361 15900
7 Ukrayna 29 245 6700
8 Estoniya 31 432 19000
9 Qazaxıstan 43 25 12500
10 Ermənistan 44 228 5800
11 Moldova 59 165 2500
12 Oumlzbəkistan 65 161 3100
13 Guumlrcuumlstan 66 23 4800
14 Tacikistan 68 138 2000
15 Qırğızıstan 73 149 2200
16 Azərbaycan 87 248 11000
68
adam- başına duumlşən UumlDM həm də K faktorunun qiyməti
ccedilox yuumlksəkdir bu səbəbdən də təhsil standartları ccedilox
yuumlksəkdir Bu oumllkələrdə insanın təhsili anadan olandan
oumlmruumlnuumln axırına kimi doumlvlətin nəzarətindədir Belə
oumllkələrə misal olaraq Yeni Zelandiyanı (1) Avstraliyanı
(2) Kanadanı (3) Norveci (6) və digərlərini goumlstərmək
olar
Model olaraq uumlccediluumlnccediluuml qrup doumlvlətlərdən də istifadə
etmək məqsədəuyğun deyil ccediluumlnki bu oumllkələrin təhsil
standartları xeyli zəifdir onlar ccedilox geridə qalıblar Bu oumll-
kələrə misal olaraq Əfqanıstanı (139) Ccediladı (140) Nigerı
(141) və Mərkəzi Afrika Respublkasını (142) goumlstərmək
olar Bu oumllkələrdə təhsilin vəziyyəti ccedilox bərbaddır
Biz ikinci qrupa daxil olan doumlvlətlərin muumlsbət təc-
ruumlbəsindən oumlrnək kimi istifadə edə bilərik Ccediluumlnki bu
oumllkələrin həm iqtisadi həm də humanitar parametrləri
bir- birinə yaxındır Bu qrupa daxil olan 50-dən ccedilox
doumlvlətin təhsil indeksləri əla ilə pis arasında dəyişir Əla
təhsil indekslərinə malik doumlvlətlərin uğurlarından bəhrə-
lənmək olar Bu qrupa daxil olan bir qisim doumlvlətlərin
təhsil indeksləri şəkildə bəzilərinin sosial-iqtisadi para-
metrləri isə cədvəldə goumlstərilmişdir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki
ikinci qrup oumllkələr arasında Latviya Macarıstan Belarus
yuumlksək təhsil səviyyəs malikdirlər Təhsil indeksinə goumlrə
69
Rusiya 27-ci yerdə Litva Ukrayna isə 28 və 29 yerlər-
dədir Həm qrafikdən həm də cədvəldən goumlruumlnuumlr ki
ikinci qrup doumlvlətləri arasında ən yaxşı təhsil sisteminə
SSRİ-dən qopmuş oumllkələr (Latviya Belarus Rusiya Litva
Ukrayna Estoniya) malikdirlər Bu oumllkələrin təhsil
indeksləri 142 oumllkə iccedilində 18 ilə 44-cuuml yer arasındadır
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Belarusun təhsil indeksi Fransa
Danimarka Yaponiya səviyyəsindədir və Sinqapurdan
yuumlksəkdir Belarus vaxtı ccedilatanda Li Kuan Yunun 7
addımını ata bilsə Şərqi Avropanin Sinqapuruna ccedilevrilə
bilər
Qrafikdən və cədvəldən goumlruumlnuumlr ki ikinci duumlnya və
MDB oumllkələri arasında Azərbaycan təhsilinin vəziyyəti
ccedilox aşağıdır SSRİ-nin suumlqutundan sonra ən dağıdıcı
proseslərə bizim təhsil sistemimiz məruz qalıbdır Digər
respublikalar oumlz təhsil sistemlərini qismən qoruya biliblər
Oumllkəmizin təhsil indeksi bu qrup oumllkələr arasında ən
aşağı olub 87-ci yeri tutaraq Tacikistandan və Qır-
ğızıstandan da geri qalır Təhsildə aparılmış ldquoislahatlarrdquo
onu bərbad hala salıbdır
Sovet təhsil sistemini qoruya bilən doumlvlətlərdə
(Belarus Latviya) təhsilin səviyyəsi ccedilox yuumlksəkdir Bizim
təhsil sistemimiz oumlzbaşına bu səviyyəyə duumlşə bilməzdi
Sanki təhsilimizi bu vəziyyətə salan real quumlvvə fəaliyyət
goumlstəribdir Bu vəziyyətdən ccedilıxmaq uumlccediluumln model olaraq biz
70
Latviya və ya Belarusun təcruumlbələrindən istifadə edə
bilərik
Təhsil sistemizə daxildən baxanda hiss edilir ki
biznes sahəsində olduğu kimi təhsil sferasında da tərəflər
qarşılıqlı muumlnasibətdə rahatlığa maraqlıdırlar Subyekt
oumlzuumlnuuml elə aparır ki guumlya oumlyrədir Obyekt oumlzuumlnuuml elə aparır
ki guumlya oumlyrənir Biri bilir ki kəsirlə bilik verir digər isə
bilir ki aldığı bilik tam deyil yarımccedilıqdır Pat vəziyyət
yaranıbdır Həyat bu cuumlr kəsirlə lilamar axır Bu kəsirləri
duumlzəltmək lazımdır ki təhsil indeksimiz 87-ci yerdən
Guumlrcuumlstan və ya Oumlzbəkistan səviyyəsinə gələ bilsin
71
ŞAGİRD ndash MUumlƏLLİM NİSBƏTİ
Təhsil muumlxtəlif hadisələr arasında gizli əlaqəni aşkar etmək
uumlccediluumln bir vasitədir
Vaslav Havel
Ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzuumln boumlyuumlk muumltəfəkkirlərindən olan
V Havelin təhsilin əhəmiyyəti ilə bağlı dediyi bu fikir ccedilox
qiymətlidir Təhsilə bu quumldrəti verməkdən oumltruuml onun
buumltuumln məsələləri duumlzguumln həll edilməlidir Belə mə-
sələlərin biri də təhsil sistemində ldquoşagirdndash muumləllimrdquo
nisbətinin duumlzguumln muumləyyən edilməsidir Bu nisbət həm
təhsilin keyfiyyətinə həm də muumləllimlərin əməkhaqqına
birbaşa təsir edən faktordur Ona goumlrə inkişafımızın bu-
guumlnkuuml mərhələsində bu nisbətin qiymətini duumlzguumln tap-
maq təhsil sistemimiz uumlccediluumln ccedilox əhəmiyyətlidir
Şəkil 71 ldquoŞagird ndash muumləllimrdquo nisbətinin K fak-
torundan asılılığı
72
Analitik metodla bu suala cavab tapmaq ccedilətindir
Empirik yolla isə muumlmkuumlnduumlr K faktorundan istifadə
etməklə təhsilin bu problemini həll etmək olar Belə ki
hər il BMT Məruzəsində muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln bu
nisbətin qiyməti ccedilap edilir Bu goumlstərici Əlavə 1-in 7-ci
suumltununda verilmişdir Bu rəqəmləri uumlmumiləşdirib
faydalı nəticələr almaq ccedilətindir ancaq K faktorundan isti-
fadə etməklə bu rəqəmləri dəyərli hala salmaq muumlm-
kuumlnduumlr
Muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln ldquoşagird ndash muumləllimrdquo nisbətinin
K-dan asılılığı şəkil 71-də goumlstərilmişdir Ordinat oxunda
bir muumləllimə duumlşən şagird sayı (bu nisbət λ ilə işarə
edilmişdir absis oxunda isə faktor K goumlstərilmişdir Hər
noumlqtə bir doumlvlətə aiddir)
Ccedilox inkişaf etmiş birinci qrup oumllkələr uumlccediluumln λ 10 ilə 25
arasında inkişaf etməkdə olan ikinci qrup oumllkələr uumlccediluumln λ
25 ilə 40 arasında dəyişir Zəif inkişaf etmiş uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələr uumlccediluumln λ 40 ilə 100 arasında dəyişir Şəkil 71-də
Azərbaycan ulduzla işarə edilmişdir Bu ulduzun
koordinatları K= 248 və λ =10-dur Qrafikin məntiqi
analizi goumlstərir ki Azərbaycanı nə ccedilox inkişaf etmiş nə də
ccedilox geri qalmış doumlvlətlərlə muumlqayisə etmək duumlzguumln
deyildir Bir el misalında deyildiyi kimi ldquoTaylı tayın
tapmasa guumlnuuml ah-vayla keccedilər rdquo Azərbaycanı ABŞ-la və
73
ya Yaponiya ilə yox iqtisadi cəhətdən oumlzuumlnə tay olan
doumlvlətlərlə muumlqayisə edib onların əldə etdikləri muumlsbət
Şəkil 72 λ-nın keyfiyyət faktorundan asılılığı
Qrafikdə rəqəmlərlə doumlvlətlərin reytinqi goumlstərilmişdir
62 -Kosta-Rika 63 -Peru 67 -Azərbaycan 70 -İran
72 - Mavriki 73 -Braziliya 74 -Guumlrcuumlstan 75 -Venesuela 78
- Beliz
təcruumlbədən bəhrələnmək olar Bu niyyətlə şəkil 71-ın bir
hissəsi (fraqmenti) daha doğrusu K-sı 2 ilə 3 arasında
dəyişən doumlvlətlər uumlccediluumln λ(K) asılılığı şəkil 72-də goumls-
tərilmişdir Şəkildəki rəqəmlər doumlvlətlərin BMT-nin 2010-
cu il reytinqlərini goumlstərir Bu reytinqə goumlrə Azərbaycan
67-ci yerdədir Şəkildəki rəqəmlərə aid oumllkələrin iqtisadi-
sosial goumlstəriciləri cədvəl 3-də goumlstərilmişdir Cədvəlin
0
4
8
12
16
20
24
28
1 15 2 25 3 35
λ
K
67
62 63
74
75 70
72
73
78
74
birinci suumltununda doumlvlətlərin reytinqi 2-ci suumltununda
oumllkələr 3-cuuml suumltununda İPİİ 4-cuuml suumltununda keyfiyyət
faktoru K 5-ci suumltununda bir muumləllimə duumlşən şagird sayı
λ 6-cı suumltununda isə adambaşına duumlşən UumlDM goumls-
tərilmişdir Bu oumllkələr duumlnyanın muumlxtəlif qitələrində
yerləşmələrinə baxmayaraq iqtisadi goumlstəricilərinə goumlrə
bir-birinə bənzər oumllkələrdir Ccediluumlnki onların həm İPİİ-i həm
K-ı həm də UumlDM-i bir-birinə yaxındır
Həm cədvəldən həm də qrafikdən goumlruumlnuumlr ki bu
qrup oumllkələr uumlccediluumln bir muumləllimə duumlşən şagird sayı λ 10
ilə 30 arasında dəyişir
Təəssuumlflə qeyd etmək lazımdır ki 10 şagirdə bir
muumləllim saxlamaqla təhsil sistemimiz oumlzuumlnuuml ccedilox inkişaf
etmiş oumllkələrdən Lixtenşteyn və ya İsveccedilə bənzədir (bu
oumllkələr uumlccediluumln də λ təqribən 10-a bərabərdir) Ancaq
unudulur ki adambaşına duumlşən UumlDM Lixtenşteyndə 120
000 İsveccedildə isə 39 000 USD-dir Biz nə tayımızı nə də
yerimizi duumlzguumln muumləyyən etmədiyimizdən təhsil sis-
temimizin vəziyyəti arzu olunan səviyyədə deyil
Şəkil 72-də Azərbaycana aid noumlqtə (67) ətrafında
punktirlə bir duumlzbucaqlı ccediləkilmişdir Bu duumlzbucaqlının
iccedilərisində olan oumllkələrin bəziləri iqtisadi cəhətdən bizdən
guumlcluuml (62 63) bəziləri isə (70 72ndash75 78) iqtisadi cəhətdən
bizdən daha zəifdirlər Bu oumllkələrin hər birində λ-nın
qiyməti 10-dan ccediloxdur Həm qrafikdən həm də cədvəldən
75
goumlruumlnduumlyuuml kimi bizim istifadə etdiyimiz λ = 10 rəqəmi
buguumlnkuuml inkişaf səviyyəmizə uyğun gəlmir Ancaq şəkil
72 -dən istifadə edərək λ-nın Azərbaycanın bu guumlnuuml
uumlccediluumln məqbul qiymətini tapmaq muumlmkuumlnduumlr
Cədvəl 3
Burada bir neccedilə yaxınlaşma muumlmkuumlnduumlr İlk yaxın-
laşmada cədvəl 3-uumln 5-ci suumltunundakı rəqəmlərin orta
qiymətini tapmaq olar Bu halda λ=186 rəqəmini alarıq
İkinci yaxınlaşmada bu oumllkələr iccedilərisindən UumlDM-i
bizimkinə bərabər olan oumllkələri seccedilib (Bolqarıstan Kosta-
Reytinq Oumllkələr İPİİ
(a) K λ UumlDM
1 2 3 4 5 6
62 Kosta - Rika 0725 264 19 11400
63 Peru 0723 261 209 9200
67 Azərbaycan 0713 248 10 11000
70 İran 0702 236 20 11200
72 Mavriki 0701 235 217 13344
73 Braziliya 0669 232 23 10900
74 Guumlrcuumlstan 0698 230 125 4800
75 Venesuela 0696 229 162 11846
78 Beliz 0694 227 245 5693
76
Rika İran və Braziliya) onların λ-nın orta qiymətini
hesablamaq olar Bu halda λ=195 alarıq Oumllkəmizin keccedilid
iqtisadiyyatı yaşadığını nəzərə alsaq uumlccediluumlncuuml halda λ-sı
ccedilox olan Braziliyaya (λ=23) uumlstuumlnluumlk vermək olar Yəni
λ=23-uuml oumllkəmizin bu guumlnuuml uumlccediluumln məqbul rəqəm saymaq
olar
Oumllkəmizdə bir muumləllimə duumlşən şagird sayı təqribən
23-dən başlamalı və UumlDM artdıqca azalmalıdır Bu halda
muumləllimlərin əməkhaqqını orta hesabla 23 dəfədən ccedilox
artırmaq olar Əgər muumləllimlərin əməkhaqqını 3 dəfə
artırmaq lazımdırsa onda λ-nın qiymətini 30-a qaldır-
maq lazımdır İnanıram ki nə vaxtsa λ-nın buguumlnkuuml
qiyməti (10) bizim uumlccediluumln də məqbul olacaqdır Bunun uumlccediluumln
adambaşına duumlşən UumlDM-in artması lazımdır
Təhsilin cəmiyyətin inkişafında oynadığı rolu qismən
duumlzguumln dərk etmək uumlccediluumln S Leopardinin bir kəlamından
da istifadə etmək istəyirəm ldquoBilik sərvət deyil ki onu
hissələrə boumlləndə və ya hissələri bir yerə toplayanda uumlmumi
dəyər dəyişməz qalsın O yerdə ki hər kəs az bilir orada hamı az
bilir Ccediluumlnki bilik boumlluumlnməzdirrdquo
77
ALİ TƏHSİLİN ƏHATƏ ƏMSALI
Ali məktəblərin kuumltləvi yaradılmasından elmin elm kimi
məhvolma tendensiyası başlayır
Karl Yaspers
Bu moumlvzu ilə bağlı bəzi suallara ldquoTəhsilimiz duumlnən
bu guumln sabah 11 kitabında qismən cavab verilmişdir və
goumlstərilmişdir ki təhsil sistemində ali məktəblərin sayı
ccedilox da əhəmiyyətli goumlstərici deyildir SSRİ doumlnəmində ali
təhsillə bağlı doumlvlətin təhsil siyasətinin əsas meyarı
əhalinin hər 10 000 nəfərinə duumlşən tələbə sayıdır Oumllkəmiz
uumlccediluumln bu goumlstərici 198081-ci illərdə 172 nəfər olmuşdur
Muumlstəqillik illərində 25 doumlvlət 15 oumlzəl ali təhsil
muumləssisələrində cəmi 120 min nəfər (200001) təhsil almış
və əhalinin hər 10 000 nəfərinə duumlşən tələbə sayı 149-a
enmişdir Buradan da goumlruumlnuumlr ki ali məktəblərin sayı
təhsil siyasətində əsas goumlstərici deyildir Ccediluumlnki elə ali
məktəblər var ki orada 10 minlərlə elə ali məktəb var ki
orada min nəfər tələbə təhsil alır İndi daha muumlkəmməl
meyardan ndash gənclərin ali təhsillə əhatə əmsalından istifadə
edilir Bu əmsal hər 100 gəncdən neccediləsinin ali məktəblərdə
təhsil aldığını goumlstərir
Azərbaycanda ali təhsillə bağlı təzadlı fikirlər var Bir
tərəfdən ali məktəblərin ccediloxluğundan (hər nazirlik oumlz ali
məktəbini accedilıb) digər tərəfdən gənclərin ali təhsillə əhatə
11 Əsgərov ŞQ Təhsilimiz duumlnən bu guumln sabah Bakı 2003 280 səh
78
əmsalının azlığından şikayətlənirlər Ali təhsil sistemində
olan bu problemə işıq salmaq uumlccediluumln burada da keyfiyyət
faktoru K-dan istifadə etmək olar
Şəkil 8 Ali təhsillə əhatə əmsalının K-dan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin BMT-nin (2010)
muumləyyən etdiyi reytinqlər goumlstərilir 2 ndashAvstraliya 3 ndashYeni
Zelandiya 4 ndashABŞ 5 ndashİrlandiya 6 ndashLixtenşteyn 7
ndashNiderland 8 ndashKanada 9 ndashİsveccedil 11 ndashYaponiya 15 ndashİsrail 20
ndashİspaniya 38 ndashQatar 41 ndashPolşa 44 ndashLitva 50 ndashRumıniya 66
ndashQazaxıstan 67 ndashAzərbaycan 74 ndashGuumlrcuumlstan 89 ndashCcedilin 100 ndash
Monqolustan 119 ndashHindistan 129 ndashBanqladeş 168 ndash
Konqo 169 ndashZimbabve
Bu halda K faktoru oumllkədə ali təhsillə əhatə əmsalının
onun kəsir hissəsinə olan nisbətini goumlstərir Şəkil 8-də bəzi
K
79
duumlnya doumlvlətlərində gənclərin ali təhsillə əhatə əmsalının
K faktorundan asılılığı goumlstərilmişdir Qrafik-dən
Azərbaycan uumlccediluumln K faktorunun qiyməti 17-nin (ali təhsillə
əhatə əmsalı) 83-ə (kəsir hissə) nisbətinəyəni 02-yə
bərabərdir
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Azərbaycanda gənclərin ali
təhsillə əhatə əmsalı acınacaqlı dərəcədə aşağıdır ndash 17
Muumlqayisə uumlccediluumln qeyd edək ki Cənubi Koreya uumlccediluumln bu
goumlstərici ndash 96 Rusiya uumlccediluumln ndash 73 Monqolustan uumlccediluumln ndash 50-
dir Qrafikdəki qonşularımız Banqladeş (6) Kamboca (5)
Konqo (4) və Zimbabve (2 ) -dir
Sonda qeyd edim ki oumllkəmizdə hər nazirliyin oumlz ali
mək-təbini accedilması ccedilox zərərli haldır və KYaspers
demişkən elmi və ali təhsil sistemini uccediluruma aparır
Sovetlər zamanı tələbə sayı məzunların təqribən 13 indi
isə 15-dir Yaxın zamanlarda bu sayı 12 ndashyə sonra isə 75-
80 qaldırmaq lazımdır Milləti xoşbəxliyə aparan digər
yol yoxdur Tələbə sayının yuxarı həddi oumllkənin professor
korpusuna bağlanmalıdır Professorlar 20-30 nəfərə yox
100-150 nəfərə muumlhazirə oxuyarsa bu problem həllini
asan tapar
80
ALİ MƏKTƏBDƏ PROFESSOR VƏZİFƏSİ
Muumlasir cəmiyyətdə təhsil məsələsi oumlluumlm-dirim
məsələsidir Cəmiyyətin gələcək taleyinin asılı
olduğu məsələdir
E Renan
Ali təhsil prosesində həm subyekt (muumləllim) həm də
obyekt (tələbə) insandır Bu prosesdə obyekt və subyekt
arasında intellektual səviyyələrin fərqi və ya nisbəti nə
qədər ccedilox olarsa ali məktəb ideala bir o qədər yaxın olar
Bu şərti qorumaq uumlccediluumln Qərbdə professor vəzifəsinə foumlv-
qəladə oumlnəm verilir və muumlhazirə oxumaq ancaq və ancaq
onlara etibar edilir Uumlstəlik bir qayda olaraq professor
tədqiqatccedilı və ya elmi məktəbi olan alimlər iccedilərisindən
seccedililir ki bir tərəfdən keyfiyyətli muumlhazirə oxusun digər
tərəfdən yuxarı kurs tələbələrini elmin ardınca apara bil-
sin Belə olan halda talantlı tələbələr həyatda ldquoitməzlərrdquo
əksinə alimin ardınca elmə gedərlər
Professorun elmi potensialından maksimum istifadə
et-mək uumlccediluumln onun muumlhazirələrini 100 ndash200 nəfərlik geniş
auditoriyada təşkil etmək lazımdır Boumlyuumlk quumlsurdur ki
bəzən bizim professorlar 15 ndash20 nəfərlik auditoriyada dərs
deyir Məntiqli duumlşuumlncəyə goumlrə dəyərli professorun
muumlhazirələrindən 15 ndash20 nəfər yox 100 ndash200 nəfər tələbə
81
bəhrələnməlidir Bu həm də iqtisadi cəhətdən əhəmiy-
yətlidir Universitetlərin reytinqini muumləyyən edən mər-
kəzlər bu parametrə də diqqət verirlər Demək ali mək-
təblərin sayı və ya ali təhsillə əhatə əmsalı oumllkədəki pro-
fessorların sayına bağlanmalıdır
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki uumlmumiyyətlə oumllkə-
mizdə elmi ruumltbə və vəzifələrin verilməsində bir anlaşıl-
mazlıq var Bunun səbəbi sovet keccedilmişimizlə bağlıdır
Sovet doumlnəmində iki elmi ruumltbədən istifadə edilirdi
elmlər na-mizədi və elmlər doktoru Hesab edirəm ki
dolaşıqlığın səbəbi də buradadır Ccediluumlnki ikinci ruumltbəyə
ehtiyac yoxdur Alim alimdir Alimi suumlni şəkildə iki
səviyyəyə boumllmək duumlzguumln deyildir İkipilləlik alim adını
houmlrmətdən salır və ona ictimai-siyasi diqqəti azaldır
Alimlərin bəziləri oumlz intellektual səviyyəsinə əmək-
sevərliyinə elmi məktəb yaratdığına goumlrə fərqlənirlər
Adətən Qərbdə belə alimləri universitet rəhbərliyi pro-
fessor vəzifəsinə dəvət edir və onlara (ancaq onlara) geniş
auditoriyalarda muumlhazirə oxumaq etibar edilir ABŞ-da
professorun ictimai statusu Qərb oumllkə-lərindəkindən də
yuumlksəkdir Bəzən universitet professoru ali doumlvləti
vəzifəyə dəvət edilir və ya əksinə oumllkəni idarə edən şəxs
vaxtı ccedilatanda universitetlərə professor vəzi-fəsinə gedir
Millətin professor korpusu onun duumlşuumlnən beyni və
goumlrən goumlzuumlduumlr Hər bir professor unikal zəka sahibidir
82
Professorun biliyi duumlnyagoumlruumlşuuml ona imkan verir ki
keyfiyyətli muumlhazirə oxumaqla bərabər həm də yeri
gələndə milli mənafe ilə bağlı duumlz qərarların qəbulunda
iştirak edə bilsin
1700-cuuml ildə Henri Misson adlı bir fransiz Britaniyaya
səfər edərkən goumlruumlr ki evlərin qapılarının uumlzərinə at nalı
mismarlayıblar O bunu nə uumlccediluumln etdiklərini soruşarkən
ona deyirlər ki nal dəmirdən olduğundan cinləri qovur
evi və evdəkiləri hifz edir həm də istəyənlərin dostların
xoş arzularını toplamaq uumlccediluumlnduumlr ccediluumlnki nal qapının
girişinə fincan kimi mismarlanır
Bu adətin mənasını bilmədiyimizdən həmin nalı ccedilox
vaxt biz tərsinə uumlzuumlaşağı vururuq Ccediluumlnki formanı gouml-
tuumlruumlruumlk amma məzmuna fikir vermirik Bu quumlsur ccedilox
yerdə həm də universitet professoru vəzifəsində də
oumlzuumlnuuml goumlstərir Elmi nuumlfuzu olmayan həmkarları tərəfin-
dən qəbul edilməyən bəşəriyyətin elm xəzinəsinə toumlhfə
verməyənlərin professor vəzifəsinə təyin edilməsi quumlsurlu
haldır Ali məktəb muumləllimi tələbədən bir neccedilə dəfə yox
100 dəfələrlə ccedilox biləndə ona muumlhazirə deməyi etibar
etmək olar Belə olan halda bilik oumlyrədəndən oumlyrənənə
tərəf axar gənclər elmin ccedilətin və sehrli yolları ilə tanış ola
bilərlər Amerikada Nobel muumlkafatccedilılarının universi-
tetlərə cəlb edilməsinin hikməti də bundadır
83
Bu nisbət 30 ndash50 arasında olanda təhsil muumləssisəsini
texnikum kollec adlandırmaq olar Bu nisbət 10 tərtibin-
də olanda belə təhsil muumləssisəsi texniki-peşə məktəbi
səviyyəsinə enir Bu şərtlər qorunmazsa onda universitet
texniki-peşə məktəbi səviyyəsinə duumlşə bilər Bu şərti
qoruya bilmədiyimiz uumlccediluumln biz duumlnyanın birinci 5000
unversiteti sırasında yer ala bilmirik Bu işlərdə quumlsur
boumlyuumlkduumlr Universitetləri formaca yaradırıq məzmununu
duumlz qura bilmirik 50 ildən ccedilox yaşı olan universitetlərdə
Qərb universitetlərinin magistr pilləsini qurtaranlara
muumlhazirə oxumaq huumlququ vermək bağışlanılmaz səhvdir
Bunu nəzərdə tutaraq K Yaspers yuxarıdakı fikri soumly-
ləmişdir Ccediluumlnki muumlhazırəni professor oxumalıdır Oumll-
kənin professor korpusu məhdud sayda alimlərdən
ibarətdir
İndiki doumlvrdə Təhsil Nazirliyinə tabe olan ali mək-
təblərin sayı nə qədər ccedilox olarsa bir o qədər yaxşıdır
amma bu şərtlə ki professor səviyyəsi beynəlxalq stan-
dartlara cavab versin Tez-tez soumlylədiyim bir fikri bir daha
təkrarlamaq istəyirəm ldquoAli məktəblər giriş qapılarını geniş
accedilmalı ccedilıxış qapılarını isə daraltmalıdırlarrdquo Əgər gənclərin
ali təhsillə əhatə əmsalı 50 olarsa (Monqolustan
səviyyəsi) onda bizim tələbələrin sayı 350 mindən ccedilox
olmalıdır Qərb oumllkələri gəncləri ali təhsillə 100 əhatə
etmək istədiyi bir zamanda bizim hədəfi-imizin 50
84
olması yəni hər iki gəncdən birinin ali mək-təblərdə təhsil
alması qaccedilılmaz arzudur Hər il oumllkəmizdə orta məktəbi
130 minə qədər gənc bitirir Əgər bunların 50 ali
məktəblərdə təhsil alsalar onda tələbələrimizin ildə sayı
65 min nəfər olar Hər il bu qədər gəncə təhsil verə bilən
ali təhsil sistemi qurulmalıdır Bu işin uğuru istəkdən
puldan asılı deyil professorların sayından asılıdır Ccediluumlnki
ali məktəbdə muumlhazirələri professorlar məşğələ və
seminarlar isə sahələr uumlzrə fəlsəfə doktorları apar-
malıdırlar Bu şərtlər oumldənilməyəndə universitet kollec
səviyyəsinə enir
Sonda bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm Ccedilağdaş
doumlvruumlmuumlzdə ccedilox talantlı ifaccedilılara (sənətccedililərə) professor
adı verirlər Belə insanlara boumlyuumlk houmlrmət və ehtiramla
yanaşaraq qeyd etmək istəyirəm ki onlara elmi ad və
vəzifə vermək məntiqi baxımdan duumlzguumln deyildir Misal
uumlccediluumln ldquoSona buumllbuumlllərrdquoi rəhmətlik Qədir Ruumlstəmovdan
yaxşı oxuyana professor adı vermək olarmındash sualına
mənim qəti cavabım belədir Yox İfaccedilının bu qabiliyyəti
elmi muumlstəvidə yox mədəniyyət muumlstəvisi uumlzərində daha
yuumlksək qiymətləndirilməlidir
Elmi adlar və vəzifələr tədqiqatın araşdırmanın nəti-
cələrinə goumlrə verilməlidir Daha doğrusu elmi ad qa-
zanılmalıdır verilməməlidir Təhsildə elmdə professor
vəzifəsi beynəlxalq etalondur Professorun ldquoəldəqayırmardquo
85
və ya ldquoCcedilin variantırdquo olmamalıdır Onlar hər yerdə (Mos-
kvada Ankarada Londonda və s) eyni houmlrmətlə qarşılan-
malıdırlar Professor ruumlşvət almamalıdır ki əli təmiz
qalsın oumlpuumllə bilsin Cəmiyyətdə professor elm-təhsil
sahələrindən başqa həm də mənəvi sahəni təmsil etdi-
yindən gənc nəsil uumlccediluumln oumlrnək olmalıdır
86
UNİVERSİTETLƏRİN REYTİNQİNİN
QRAFİK TƏSVİRİ
Amerika universitetləri quumlvvətlidir ona goumlrə yox ki
Amerika varlıdır Amerika varlıdır ona goumlrə ki
onun universitetləri quumlvvətlidir
ABŞ prezidentlərindən biri
Universitetlərin reytinqinin muumləyyən edilməsi boumlyuumlk
əhəmiyyət kəsb edir Son illərdə bizim gənclərimiz key-
fiyyətli təhsil almaq uumlccediluumln xarici universitetlərə uumlz tuturlar
Ona goumlrə hansı oumllkəyə getmək hansı universiteti seccedilmək
vacib məsələlərdəndir Avropanın bir sıra xırda doumlvlətləri
bir neccedilə superdoumlvlətin (Almaniya Fransa B Britaniya)
əhatəsində rahat yaşamağı bacarırlar Biz də bir sira boumlyuumlk
doumlvlətlərin əhatəsindəyik Subyektiv fikrimə goumlrə bizim
gənclərimizi monopolist doumlvlətlərin universitetlərindən
daha ccedilox belə doumllətlərın qonşuluğunda rahat yaşaya bilən
doumlvlətlərin (Danimarka İsveccedilrə Belccedilika və bk) univer-
sitetlərinə goumlndərməyə uumlstuumlnluumlk verilməlidir Mono-
polist doumlvlətlərin universitetlərinin tədris materiallar ilə
firavan yaşayan xırda doumlvlətlərin uniersitetlərinin tədris
proqramları arasında yəqin ki fərq boumlyuumlkduumlr
Universitetlərin reytinqi zaman-zaman tanınmış araş-
dırma mərkəzləri tərəfindən qiymətləndirilir
87
(httpwwwtimeshighereducationcoukworld-
university-rankings ) və nəticələr cədvəl şəklində təqdim
edilir Duumlnyanın qabaqcıl 200 universitetinin 2010 -cu il
uumlccediluumln reytinq cədvəli 4 səhifədən ibarətdir (bax Əlavə 2 )
Bu universitetlər sırasından istənilən universiteti tapıb
reytinqini muumləyyən etmək ondan yuxarıda və ya aşağıda
yerləşən universitetləri fraqmental goumlrmək də
muumlmkuumlnduumlr Bununla bərabər cədvəl quru və ruhsuz
olduğu uumlccediluumln təsir effekti az olur Reytinq cədvəlini qrafik
şəklində verməyin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr Bu niyyətlə K-
dan istifadə etmək olar Burada da K nailiyyətin nailiyyət
qıtlığına olan nisbətini ifadə edir
Şəkil 9a 200 top universitet reytinqlərinin K - dan
asılılığı
0
20
40
60
80
100
120
0 5 10 15 20 25 30
QİY
MƏ
T
K
Harvard
CalTechMassachusetts Institute
Stanford
Princeton
Cambr
Oxford
Berkel
Yale
University of
Johns
ColuDrexel
88
Universitetlərin fəaliyyətinin uumlmumi qiyməti (faizlərlə)
Əlavə 2-nin 4-cuuml suumltununda verilmişdir Misal uumlccediluumln bu
goumlstərici Harvard Universiteti uumlccediluumln 961 -dir Demək bu
universitet uumlccediluumln K = 961 39= 244 olar Bu uumlsulla digər
universitetlər uumlccediluumln də K faktorunu hesablamaq olar
Bu metodologiyadan istifadə edərək universitetlərin
qiymətləndirilməsinin faiz goumlstəricisinin K asılılığı şəkil
9a -da goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki universitetlər
reytinqə goumlrə aşagıdakı kimi sıralanıb 1 -Harvard
Universiteti 2 ndashKaliforniya Texnologiya İnistitutu 3 -
Massaccedilusets Texnologiya Universiteti 4 ndashStanford Uni-
versiteti 5 ndashPrinceton Universiteti 6 ndashOksford Universiteti 7
ndashKembric Universiteti 8 ndashBerkli Universiteti 9 ndashİmperial
Kollec (London) 10 ndashYale Universiteti 11 ndashKaliforniya
Universiteti 12 ndashCcedilikaqo Universiteti 13 ndashJohns Hopkins
Universiteti və digərləri
Goumlruumlnduumlyuuml kimi cədvəllə muumlqayisədə qrafik
təqdimat daha effektlidir Ccediluumlnki cədvəldən fərqli olaraq
qrafikdə əvvəla universitetləri sıraya duumlzməklə bərabər
digər tərəfdən universitetin birinin digərindən uumlstuumlnluumlk
dərəcəsi vizual goumlruumlnuumlr Beləliklə də universitetləri muumlqa-
yisə etmək və dəyərləndirmək asanlaşır Misal uumlccediluumln
qrafikdən aydın goumlruumlnuumlr ki Stanford Universiteti (4) və
Princeton Universiteti (5) təqribən eyni səviyyəli
89
universitetlərdir Ancaq Princeton Universiteti (5) Oks-
ford Universitetindən (6) xeyli uumlstuumlnduumlr Bu fərqi cəd-
vəldə hiss etmək muumlmkuumln deyildir
Bu qrafikin (şəkil 9a) başlanğıc hissəsi geniş
masştabda şəkil 9b -də goumlstərilmişdir Bu şəkildə K 08 ilə
37 arasında uumlmumi qiymət meyarı isə 45 ilə 80 faiz
arasında dəyişir Duumlnyanın 200 qabaqcıl universitetinin
bir hissəsinin reytinqləri ( 21-lə 200 arasında dəyişən )
şəkil 9b-də goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnən Honq Konq
Universiteti reytinq cədvəlində 21-ci Tokio Universiteti
26-ci Melborn Universiteti 36-cı yerləri tuturlar Bu sırada
Kyoto Universiteti 57-ci Bilkənd Universiteti 112 -ci
Simon Frazer Universiteti isə 199- cu yerlərdədir
Universitetlərin reytinqinə təsir edən faktorlar
ccediloxdur elmi tədqiqatda avtoritetlik professor-muumləllim heyə-
tinin tələbə sayına nisbəti işəgoumltuumlrənlər arasında universitetin
nuumlfuzu elmi işlərə istinadların sayı (istinad indeksi) xarici
tələbələrin nisbəti və xarici muumləllimlərin nisbəti belə
faktorlardandır
90
Şəkil 9b Universitetlərin bəzilərinin reytinqlərinin
K -dan asılılığı
Adlı-sanlı alimlərin universitetdə cəmlənməsi
muumlhazirələrin belə alimlər tərəfindən oxunması elmi
məqalələrin impakt faktoru yuumlksək olan jurnallarda ccedilap
edilməsi reytinqə muumlsbət təsir edən faktorlardandır Vacib
faktorlardan biri də universitet professorunun
muumlhazirəsində iştirak edən tələbə sayıdır Bu say nə qədər
ccedilox olarsa universitetin reytinqi də yuumlksək olar Digər bir
faktor da rektorun şəxsiyyəti ilə bağlıdır Duumlnya şoumlhrətli
alimin və ya şəxsiyyətin rektor olması universitetlərin
reytinqini qaldıra bilən amillərdəndir Belə şəxsiyyətlərin
rektor olma şansını obyektiv olaraq təmin etmək uumlccediluumln
muumlasir doumlvlətlərdə seccedilim prosedurundan istifadə edirlər
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
0 05 1 15 2 25 3 35 4
Qiy
mət
K
University of Hong Kong
University of Tokyo
University of Melbourne
Kyoto University
Bilkənt
Simon Fraser University
91
Universitetlərin reytinqləri sabit qalmayıb hər il də-
yişir Şəkil 9c-də 2013-cuuml il uumlccediluumln duumlnyanın 200 seccedililmiş
universitetinin reytinqlərinin K-dan asılılığı goumlstəril-
mişdir
Şəkil 9c 200 seccedililmiş universitetin reytinqləri ilə K
arasında korrelyasiya
Qrafikdən goumlruumlnduumlyuuml kimi K -sı yuumlksək olan uni-
versitetlərin reytinqi də yuumlksəkdir 2013-cuuml ildə birinci
yeri Kaliforniya Texnologiya İnstitutu ikinci yeri Oksford
Universiteti uumlccediluumlncuuml yeri Stanford Universiteti tutur
2010-ndashcu ilin reytinq cədvəlində bu yerləti Harvard
Kaliforniya Texnologiya İnstitutu və Massaccedilusets
Texnologiya Universitetləri tutmuşdular
0
5
10
15
20
25
0 50 100 150 200 250
K f
akto
ru
Reytinq 2013
California Institute of Technology
University of Oxford
Stanford
Princeton
University of California
Karolinska Institute
Uppsala
University of
Texas AampM University
University of
92
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki 2010 ndashcu il reytinq
cədvəlində Tuumlrkiyənin Bilkənd və Orta Doğu uni-
versitetləri 112 və 183-cuuml yerləri boumlluumlşduumlruumlrduumllər Am-
ma Şərqi Avropanın və MDB doumlvlətlərinin heccedil birinin
Universitetləri reytinq cədvəlində yer tuta bilməmişdilər
Hesab edirəm ki burda bir duumlşuumlncə problemi var Sovet
duumlşuumlncə tərzi ilə reytinq cədvəlində yuumlksək məqam
tutmaq ccedilətindir Bu səbəbdən də heccedil Moskva Doumlvlət
Universitetinin adı duumlnyanın 200 top universiteti arasında
yoxdur Universitetlərə baxış duumlşuumlncə dəyişməlidir
Universitetlərə kommersiya niyyəti ilə yox gələcəyə işıq
saccedilan muumlqəddəs məbəd kimi baxılmalıdır Guumlman etmək
olar ki bizim Qafqaz Universiteti tezliklə reytinq cəd-
vəlində yuumlksək məqam tuta biləcəkdir Ccediluumlnki orada
muumlhit və duumlccediluumlncə xeyli fərqlidir
Oumllkəmizin universitetlərinin elmi uğur meyarına goumlrə
reytinqi dosSŞabanov12 tərəfindən təyin edilmiş və cəd-
vəl şəklində təqdim edilmişdir K faktorundan istifadə
edərək bu nəticələri qrafik şəklində vermək muumlmkuumlnduumlr
Şəkil 9 ccedil-də Azərbaycan ali məktəblərindən bir qis-
minin elmi uğur kriterisinə goumlrə reytinqilə (2011-ci il
uumlccediluumln) K faktoru arasında əlaqə goumlstərilmişdir
12 Sərdar Şabanov Azərbaycanda universitetlərin elmi uğurlarının
dəyərləndiriıməsi Ali təhsil və cəmiyyət 2013 1 səh14ndash19
93
Şəkil 9ccedil Bəzi ali məktəblərin elmi uğur kriterisinə
goumlrə reytinqləri ilə K arasında əlaqə
Rəqəmlər universitetlərin reytinqlərini goumlstərir 1ndash BDU 2ndash
ATU 3ndash ADU 4ndash ADİU 5ndash NDU 6ndash ADPU 7ndash ADNA 8ndash AMİ 9ndash
BSU 10ndash AMİU 11ndashSDU 12ndash ADMİU 13ndash ATU 14ndash AR TPİ 15ndash
GDU 16ndash ADİA 17ndash BMA 18ndash NMİ19ndash AMK 20ndash LDU 21ndash MPİ
22ndashADRA
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki K-sı boumlyuumlk olan univer-
sitetlərin reytinqi də boumlyuumlkduumlr Bakı Doumlvlət Universitti
uumlccediluumln K fa ktor ccedilox boumlyuumlk (241) Azərbaycan Doumlvlət Rəs-
samlıq Akademiyası uumlccediluumln ccedilox kiccedilik (0006) olduğundan
qrafikdə goumlstərilməmişdir
2
3
4 5
6
7
89 10
11
1213
14
15
16
17
18
19 2021
0
005
01
015
02
025
03
035
04
045
0 5 10 15 20 25
K-F
akto
r
Reytinq
Azərbaycan Texniki Universititeti
Mingəcevir Politexnik İnstitutu
Naxccedilıvan Doumlvlət Universiteti
Sumqayıt Doumlvlət Universiteti
Azərb Doumlvlət İqtisad Universiteti
94
ELM VƏ TƏHSİL MUumlHİTİ
Allah uumlzuumlnuuml ağ etsin o adamların ki bir şeyi oumlyrənir və
oumlyrəndiklərini bilməyənlərə oumlyrədir
Hz Məhəmməd
Universitetlərin reytinqinə təsir edən əsas faktor-
lardan biri də elm və təhsil muumlhitidir Təhsilin keyfiyyətini
yuumlksəltmək uumlccediluumln bu faktorun təsiri əsasdır Başqa soumlzlə
desək balığın yaşaması uumlccediluumln su muumlhiti nə qədər
zəruridirsə keyfiyyətli təhsil uumlccediluumln də elm-təhsil muumlhiti bir
o qədər zəruridir
Təhsil muumlhiti elə təşkil edilməlidir ki tələbə guumlndəlik
vaxt resursunun 1524 hissəsini (60) təhsilə sərf edə
bilsin Bu şərti oumldəmək uumlccediluumln qabaqcıl oumllkələrdə şəhər
kənarında kampus tipli universitet şəhərciklərindən isti-
fadə edilir Belə şəhərciklərin digər uumlstuumlnluumlyuuml ondadır ki
tələbələrin nəqliyyata sərf etdiyi vaxt da təhsilə xərclənir
Sual olunur universitet şəhərciyi mərkəzdən hansı ndash
20 40 yoxsa 60 km məsafədə yerləşməlidir Meyar olaraq
burada nədən istifadə etmək olar Məncə məsafə elə
seccedililməlidir ki tələbə şəhər evinə qayıtmağa maraqlı
olmasın Şuumlbhəsiz inkişaf etmiş oumllkələrdə bu məsafə 30
km tərtibindədir Bizim universitetlərin səviyyəsini nəzə-
rə alaraq hesab etmək olar ki bu məsafə 50 km tərtibində
olsa daha yaxşıdır Qərb universitetlərində elmi tədqiqat
95
aparmaq uumlccediluumln hər cuumlr zəruri muumlhit və şərait (elmi
iqtisadi texniki mənəvi mədəni) yaradılır
Aydındır ki tədqiqatccedilı da insandır və onun da
guumlndəlik ccedilay və qəhvə iccedilmək və ya guumlnorta yeməyi yemək
haqqı tanınmalıdır Qərb universitetlərində bu haqq
tanınır Bu ehtiyacları onlar laboratoriyalarda kafedra-
larda yox bu məqsədlə ayrılmış və soyuducusu ccedilay və
qəhvə dəsti və ayrıca 13ndash15 kvadrat ndashmetr sahəsi olan
otaqda oumldəyirlər Laboratoriya uumlzvləri guumlndə ən azı iki
dəfə (saat 1200 və 1500) oumlz insani tələbatlarını oumldəmək
uumlccediluumln bu otağa yığışırlar Aydındır ki belə şərait
olmayanda hər kəs oumlz ehtiyacını primitiv qaydada bir cuumlr
oumldəyir
Muumlntəzəm seminarlar konfranslar yeni elmi nəti-
cələrin ccedilapdan oumlncə muumlzakirəsi də ccedilox əhəmiyyətlidir və
elm-təhsil muumlhitinin tərkib hissəsidir
Belə şərait dəyərli elmi nəticələr almağa səbəb olur
Finlandiyada 3 aylıq ezamiyyətdə olanda mən nəzərdə
tutulan professorla yox əvvəldən tanımadığım elmi iş-
lərinə bələd olmadığım başqa bir professorla ndash Mauri
Luukkala ilə işləməli oldum Birinci ay professorun elmi
işləri və laboratoriyanın elmi hesabatları ilə tanış ol-
duqdan sonra ikinci ay birgə tədqiqatların planını
muumlzakirə etdik Uumlccediluumlncuuml ayndash sona yaxın nəticələri Boumlyuumlk
Britaniyanın ldquoElektron Lettersrdquo jurnalında ccedilapa goumlndərdik
96
və məqalə 31 guumlnə ccedilap olundu Məqaləyə ilk muumlsbət rəy
Nobel muumlkafatı laureatı Allen Kormaxdan gəldı Bunu
xatırlamaqda əsas məqsədim elmi muumlhitin əhəmiyyətini
diqqətə ccediləkməkdir
Tarixən Şərq xalqları guumlnəşli muumlnbit və yeraltı
sərvətlərlə zəngin insanı yaşatma potensialı ccedilox olan
torpaqlarda məskunlaşmışlar Qərblilərin yerləşdiyi tor-
paqlar nisbətən az guumlnəşli və az zəngindir Bu fiziki fərq
tarixin sonrakı gedişinə və elmin inkişafına muumlhuumlm təsir
goumlstərmişdir Şərq xalqları arasında biznes ticarət geniş
yayılıbdır Qərb xalqları yaşamını təmin etmək uumlccediluumln
muumlxtəlif texniki vasitələrin icadına başqa soumlzlə sənaye
istehsalına diqqət yetirmişlər Biznesin əsas məqsədi pul
qazanmaqdır Sənayeccedilinin amalı bazara yeni və key-
fiyyətli mal ccedilıxarmaqdır Bu gedişat duumlşuumlncə tərzində
boumlyuumlk fərq yaratmışdır Tacirin biznesmenin duumlşuumln-
cəsində elmə alimə qayğı yoxdur Sənayeccedili isə yeni və
keyfiyyətli məhsul uumlccediluumln elmə alimə moumlhtacdır Onlar
alimin ixtiraccedilının adi vətəndaşdan fərqini əla bilir və
qiymətləndirirlər Qərb oumllkələrində elm həm doumlvlət həm
də firmalar (sənayeccedililər) tərəfindən maliyyələşir Bu
səbəbdən də Qərbdə elm suumlrətlə inkişaf edir Eynşteynə
goumlrə elm məqsəd yaratmır Ən yaxşı halda elm muumləyyən
məqsədlərə ccedilatmaq uumlccediluumln vasitələr təqdim edir
97
Sonda qeyd edim ki qərbli Con Keynin ticarət yoxsa
istehsal məsələsinə muumlnasibəti belə olmuşdur ldquoBiznes-
men qəbul ediləndir əgər ona vasitə kimi baxsaq Ancaq
məqsəd kimi o bizi təmin etməzrdquo
98
TƏRƏQQİ TEXNOLOGİYA VƏ ELMİN
VƏHDƏTİ 13
Məqalədə inkişafın tərkib hissəsi olan tərəqqi texnologiya
və elm arasındakı uumlzvi əlaqəyə baxılmış və onların iqtisadiyyata
təsiri araşdırılmışdır Goumlstərilmişdir ki inkişafın yuumlksək
pilləsinə ccedilatmaq uumlccediluumln iqtisadiyyatın zamana goumlrə inkişafı qeyri
xətti qanunla inkişaf etdirilməlidir Belə olan halda elm
texnologiyanı texnologiya tərəqqini təqəqqi isə iqtisadiyyatı
inkişaf etdirir Muumlasir cəmiyyətlər elm təhsil və yuumlksək texnolo-
giyaya əsaslanan innovasiyalı iqtisadiyyat doumlvruumlnə daxil
olurlar Bu elmin təhsilin iqtisadiyyatın əlaqəsinin yeni
bir fəlsəfə əsasında oumlyrənilməsini tələb edir Keccedilid
doumlvruumlnuumln yaratdığı problemlər səbəbindən bu prob-
lemlər MDB məkanında lazımınca oumlyrənilməyibdir Belə
doumlvrlərdə adətən uumlzdə olan problemlər diqqət mər-
kəzinə ccediləkilir dərin və koumlkluuml problemlər koumllgədə qalır
Muumlasir doumlvruumln bu ccedilağırışına cavab vermək uumlccediluumln elm və
təhsil həm formaca həm də məzmunca ciddi dəyişməli
yeniləşməli və innovasion iqtisadiyyata təsiri aydın
təsəvvuumlr edilməlidir
Muumlşahidələr goumlstərir ki keccedilid doumlvruumlndə iqtisadiyyat
(İ) zamana goumlrə (t) demək olar ki xətti dəyişir
13 Əsgərov ŞQ Tərəqqi texnologiya və elmin vəhdəti ldquoAli təhsil və
cəmiyyətrdquo 2013 1 səh33ndash 36
99
İqtisadiyyatın zamana goumlrə birinci tərtib toumlrəməsi
tərəqqini xarakterizə edir
dİ = b dt (1)
Burada b ndash tərəqqini xarakterizə edən əmsaldır dİ ndash
iqtisadiyyatın dt = t2 ndash t1 muumlddətində artımıdır Əgər bu
əmsalın qiyməti zamana goumlrə sabit qalarsa onda hər il
iqtisadi yuumlksəliş eyni olar Belə tərəqqi doumlvlət uumlşuumln
kifayət sayıla bilməz ona goumlrə ki zaman keccedildikcə həm
tələbat həm də insanların sayı artır Suumlrətli inkişafı təmin
etmək uumlccediluumln b -nin oumlzuuml də zamana goumlrə artmalıdır Əşər
b(t) asılılığını xətti qəbul etsək onda iqtisadiyyatın za-
mandan asılılığı qeyri -xətti qanunla dəyişəcəkdir
Tərəqqinin zamana goumlrə toumlrəməsi tərəqqinin suumlrəti
olub əsasən texnoloji təsir altında baş verə bilər Əgər
tərəqqinin suumlrəti zamana goumlrə xətti olarsa onda
texnologiyanı (T) aşağıdakı duumlstur ilə təyin etmək olar
T = db dt = k d2İ dt2 (2)
ldquoTexnologiyardquo anlayışının soumlzluumlklərdə və
ensiklopediyalarda mənasına rast gəlmək ccedilətindir Mənim
duumlşuumlncəmə goumlrə texnologiya ndash təbiət qanunlarının suumlni
obyektlərin hazırlanmasına youmlnəldilməsidır
Duumlstur (2)-yə goumlrə texnologiya iqtisadiyyatın za-
mana goumlrə ikinci tərtib toumlrəməsi ilə muumltənasibdir Başqa
100
soumlzlə texnologiya iqtisadiyyatı qeyri xətti inkişaf etdirən
amildir Məişətdə işlətdiyimiz telefonun son yuumlz ildə
keccedildiyi texnoloji təkamuumllə baxsaq bu tezisin duumlz-
guumlnluumlyuumlnuuml aydın goumlrərik Aydın goumlrərik ki tex-
nologiyalar da zamana goumlrə sabit qalmayıb dəyişirlər
Texnologiyanın inkişafı (və ya tərəqqinin təcili) elmin
inkişafı nəticəsində baş verir Başqa soumlzlə elm (E)
texnologiyanı zamana goumlrə dəyişdirən faktordur Bu tezisi
riyazi olaraq aşağıdakı kimi ifadə etmək olar
E = k1 d T dt = k1 d3İ dt3 (3)
Demək texnologiyanın inkişafı elmdən asılı oldu-
ğundan belə nəticəyə gəlmək olar ki elm iqtisadiyyatın
uumlccediluumlncuuml tərtib toumlrəməsinin nəticəsidir Başqa soumlzlə iq-
tisadiyyatı (1) qanunu ilə tənzimlənən oumllkələrdə elmin
inkişafına nail olmaq ccedilətindir
Məlumdur ki iqtisadiyyatın iki guumlcluuml toplananı var
sənaye və ticari Zəif inkişaf etmiş oumllkələrdə ticari yuumlksək
inkişaf etmiş oumllkələrdə isə sənaye toplanan əsasdır
Sərqin bir ccedilox doumlvlətləri ilə Qərbi muumlqayisə etsək bu
deyilənlərin duumlz olduğu qənaətinə gəlmək olar Bu
səbəbdən də FBekon ldquoElmndashguumlcduumlrrdquo aforizmini soumlylə-
mişdir (Yeri gəlmişkən qeyd edim ki bu kəlam dilimizə ldquobilik
ndash guumlcduumlrrdquo kimi səhv tərcuumlmə edilmişdir Hamının bildiyinin
ldquobilikrdquo ancaq alimlərin (fərdlərin) bildiyinin isə ldquoelmrdquo
olduğunu nəzərə alsaq onda belə bir nəticəyə gəlmək olar ki
101
hamının bildiyi guumlc ola bilməz Elmi bilik fərqi guumlc ola
bilər)Elmi inkişaf etdirən subyekt fərddir alimlərdir Yəni
alimlər inkişafın nuumlvəsində duran subyektlərdir Alimlər
oumlz fəaliyyətlərində bəşəriyyətə məlum olmayan yeni elmi
nəticələri alırlar Bu nəticələr bir tərəfdən toplanaraq
biliklər bazasını zənginləşdirir digər tərəfdən elmi
nəticələrin praktiki əhəmiyyət daşıyan hissəsi tətbiq
olunaraq iqtisadiyyatı inkişaf etdirir
Cədvəl 1
Zəif inkişaf
etmiş oumllkələr
İnkişaf etməkdə
olan oumllkələr
İnkişaf etmiş
oumllkələr
Qrup III II I
Oumllkələrin sayı 83 58 28
Top universi-
tetlər nisbi sayı
0200 14200 186200
İPİİ 014- 067 067-083 084-095
K faktoru 016-2 2-5 5-15
Duumlşuumlncə tərzi Totalitar
duumlşuumlncə Şah
qanundur
Qarışıq duumlşuumlncə kamil
duumlşuumlncə
qanun Şahdır
Cədvəl 1 də hər uumlccedil qrup doumlvlətlərinin bəzi iqtisadi-
sosial goumlstəriciləri goumlstərilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi
duumlnyanın 200 top universitetinin 93-i birinci qrup
oumllkələrdə cəmi 7-i isə ikinci qrup oumllkələrdədir Zəif
inkişaf etmiş oumllkələrdə top universitet yoxdur Deyilənlər
əsas verir ki təhsil elm iqtisadiyyat və texnologiya
arasındakı uumlzvi əlaqəni belə təsvir edək ideya elmi elm
texnologiyanı texnologiya yeni texnikanı (tərəqqini)
102
tərəqqi isə innovasiyalı iqtisadiyyatı inkişaf etdirir Buumltuumln
bu qarşılıqlı təsirlər keyfiyyətli təhsil muumlhitində baş verir
İnkişafın yuumlksək pilləsinə ccedilatmaq uumlccediluumln iqtisadiyyatin
zamana goumlrə inkişafının qeyri- xətti qanunla dəyişilməsi
təmin edilməlidir Belə olan halda elm yeni texnologiya
texnologiya isə tərəqqi yaradacaqdır və nəticədə oumllkə
iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş oumllkələr sırasına daxi
olacaqdır Buumltuumln bu dinamikanın mərkəzində alim durur
Bizim universitetlər XXI əsrin dəyişən muumlhitiniə və ya
ccedilağırışına cavab verməyə hazırdrlarmı Bu suala cavab
vermək uumlccediluumln gələcək universitetlərin muumlasir univer-
sitetlərdən fərqi aydın dərk edilməlidir Duumlnya un-
versitetlərinin inkişaf meyilləri və gələcək doumlvruumln
ccedilağırışları bu fərqi Cədvəl 2-də goumlstərildiyi kimi təsəvvuumlr
etməyə imkan verir
Cədvəl 2 XX əsr universitetləri XXI əsr universitetləri
Elm hArr muumlhəndislik hArr
ictimai elmlər
Elmi-texniki sosial innovasiyalar
Hiperixtisaslaşma uumlzrə təhsil
və elm
Elmi sahələr və ya fənlərarası
təhsil və tədqiqatlar
Elmi istiqamətlər uumlzrə
maliyyələşmə
Fənlərarası tədqiqatların
maliyyələşməsi
Ad almaq uumlccediluumln elmi
məqalə ccedilapı fənn PhD
İnnovasiyayoumlnuumlmluuml məqalə ccedilapı
Muumlh PhD
rArr Akademik karyera rArr Texniki rəhbərlik sahibkarlıq
duumlşuumlncəsi
103
Son 2000 illik bəşər tarixinə fikir versək goumlrərik ki
həmişə varlı insanlar ya padşahlar ya da sərkərdələr
olublar XXI əsrin ən varlı adamı isə alimdir ndash Bill
Geytsdir Bu səbəbdən də 1000 il oumlncə boumlyuumlk Nizami
ldquoquumlvvət elmdədir başqa cuumlr heccedil kəs heccedil kəsə uumlstuumlnlk
eyləyə bilməzrdquo fikrini soumlyləmişdir XVIII əsr fransız
filosofu Lametri hesab edirdi ki bəşəriyyət dahi insan-
ların hesabına inkişaf edir Bu fikir də yadda saxlamağa
dəyər
104
OumlMUumlR UZUNLUĞUNUN KEYFİYYƏT
FAKTORUNDAN ASILILIĞI
İnsanları yaşat ki doumlvlət yaşasın
Şeyx Ədabali
Uzunoumlmuumlrluumlluumlk insanların həyat şəraitindən sosial
vəziyyətindən və idarəetmə sistemindən xəbər verən in-
deksdir Bu səbəbdən də bu goumlstərici BMT-nin illik
məruzələrində yer alır BMT İnkişaf Proqramının 2010-cu
il Məruzəsində də bu parametrlər 143-cuuml səhifədə muumlxtəlif
doumlvlətlər uumlccediluumln cədvəl formasında verilmişdir Bu
rəqəmlərin K faktorundan asılılığı şəkil 10-da
goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki insanların ən uzun
oumlmuumlr yaşadığı oumllkə Yaponiyadır Orada orta oumlmuumlr
uzunluğu 83 ildir Qərbin inkişaf etmiş oumllkələrində orta
oumlmuumlr uzunluğu 80 ndash83 il arasında dəyişir və 3-cuuml duumlnya
oumllkələrinkindən 50 ccediloxdur Avstraliyada İsveccedilrədə İs-
landiyada bu goumlstərici 82 il ABŞ-da Boumlyuumlk Britaniyada 80
ildir Azərbaycanda orta insan oumlmruuml 71 ildir Ən qısa oumlmuumlr
uzunluğu Əf-qanstandadır ndash45 il Orta insan oumlmruuml Leso-
toda 46 Zambiya və Zimbabvedə 47 ildir Bu qrafikdə
oumllkəmizin koordinatları belədir K=248 və LL = 71 il Bu
noumlqtədən absis oxuna perpendikulyar bir xətt ccediləkilmişdir
Qrafikdən aydın goumlruumlnuumlr ki K-nın sabit qiymətində LL
105
geniş intervalda 65 illə 79 il arasında dəyişir Guumlman
etmək olar ki K-nın sabit qiymətində
Şəkil 10 Orta oumlmuumlr uzunluğunun K faktorundan
asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin BMT reytinqi
goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3)
Yaponiya (11) Honq Konq (21) Kuumlveyt (47) Kosta-Rika (62)
Vyetnam (113) Əfqanıstan (155) RF (65) Qazaxıstan (66)
Azərbaycan (67) Ukrayna (69)
(K=25) LL boumlyuumlk olan Kosta -Rika (62) doumlvləti daha
muumlkəmməl sosial-muumldafiə sisteminə malikdir Oumllkə-
lərdəki siyasi-iqtisadi vəziyyəti analiz etmədən belə nəti-
cəyə gəlmək olar ki insan oumlmruumlnə muumlsbət təsir edən
2 3
1
11 4
11
3
155
62 47 21
106
faktorlar LL boumlyuumlk olan doumlvlətlərdə (1 2 3 11 21 47 62
113 ) ciddi nəzarət altındadır Azərbaycanda bu para-
metrin nisbətən az olmasına səbəb kimi qaccedilqınlıq həya-
tından toumlrəyən uşaq oumlluumlmuumlnuumln ccedilox olmasını məişət qa-
zından zəhərlənməni ərzaq təhluumlkəsizliyindən qoruna
bilməmək və avtoqəzaları goumlstərmək olar
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki inkişaf etmiş oumllkələrdə
orta oumlmuumlr uzunluğunun ccedilox olması uumlccediluumln məişətdə
qazdan yox elektrik enerjisindən istifadəyə uumlstuumlnluumlk
verirlər Şəhər kənarında tikilən istilik elektrik stan-
siyalarında qaz elektrik enerjisinə ccedilevrilərək əhaliyə
paylanır Bu isə təhluumlkəsiz yaşamaq uumlccediluumln ccedilox əhəmiy-
yətlidir
Son olaraq qeyd edim ki qocalıq yaxşı bir şey olmasa
da ccedilox yaşamağın ondan başqa yolu yoxdur Hər kəs həm
oumlzuumlnuumln həm də digərlərinin ccedilox yaşamasına ccedilalış-
malıdır Belə olan halda bu duumlnya da goumlzəldir
Qrafikdən bu nəticəyə gəlmək olar ki ldquooumlmuumlr ndash alın
yazısıdırrdquo fikri cəfəngiyatdır Ola bilməz ki cənab Haqq bir
millətə (yaponlara) uzun digərinə (əfqanlara) qısa oumlmuumlr
yazsın Uzunoumlmuumlrluumlluumlk təşkil olunmadan və şuumlurlu
yaşamadan asılıdır
107
İSTEHLAK EDİLƏN ENERJİNİN KEYFİYYƏT
FAKTORUNDAN ASILILIĞI 14
Həqiqət sonsuzluğun guumlnəşidir necə olsa doğacaq
Vendell Fillips
Bir neccedilə minillik bəşər tarixinə nəzər salsaq goumlrərik
ki bəzi anlayışlar ictimai şuumluru zəbt edərək tarixin sonrakı
gedişinə guumlcluuml təsir goumlstəribdir a) var-doumlvlət (materiya)
b) enerji və c) informasiya Var-doumlvlət toplamaq niyyəti ilə
doumlvlətlər min illər boyu bir-biri ilə muumlharibə aparıblar
XIX əsrin ikinci yarısın-dan başlayaraq enerji anlayışı
ictimai şuumlura daxil olmuşdur Sonrakı doumlnəmlərdə
muumlharibələr bu qaynaqlar uğrunda aparılıbdır Əgər I
Duumlnya muumlha-ribəsi əsasən at belində odlu silahla
aparılıbsa II Duumlnya muumlharibəsi ldquomotorlarınrdquo muumlharibəsi
olmuşdur Qarabağ muumlharibəsi başlayanda ldquoQarabağ
enerji probleminin goumlruumlnməyən uumlzuumlduumlrrdquo fikrini
soumlyləmişdim
XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq informasiya da
ictimai şuumluru zəbt etməyə başlayıbdır Bu səbəbdən yaşa-
dığımız era informasiya erası adlanır Duumlşuumlncə tərzi
14 ШГАскеров АШАскеров SOCIAL PROCESSES REGULATION IN THE
CONTEXT OF ECONOMICS LAW AND MANAGEMENT
Materials digest of the LIII International Research and Practice Conference
(London June 06 2013) p23 ndash25
108
kitabımda işlətdiyim bir fikirdən təkrarən istifadə etmək
istəyirəm XXI əsrin əsas səciyyəsi onun informasiya əsri
olduğundan bu əsrdə bir doumlvlətin başqa doumlvlət uumlzərində qələbəsi
informasiya cəbhəsində baş verəcəkdir
1960-cı ildə BMT-nin rəhbərliyi altında aparılan elmi
tədqiqatlarda suumlbut edilmişdir ki hansı oumllkədə adam-
başına ccedilox enerji istehlak olunursa həmin oumllkədə adam-
başına duumlşən milli gəlir də ccediloxdur Enerji qaynaqları
uumlzərində aparılan muumlharibələrin koumlkuumlndə bu nəticə
dayanır
Şəkil 11 Adambaşına istifadə edilən enerjinin K fak-
torundan asılılığı Şəkildə noumlqtələr və rəqəmlərlə oumll-
kələrin reytinqi (BMT 2010) goumlstərilir
109
Muumlasir doumlvrdə muumlharibələr sərhədlərdə yox
paytaxtlarda gedir İnformasiya muumlharibəsində uduzan
tərəf ağrısız-acısız uduzur və bunu ccedilox gec başa duumlşuumlr
Adambaşına istehlak edilən enerjinin K faktorundan
asılılığı loqarifmik masştabda şəkil 11-də a-dan asılılığı
şəkil 12-də goumlstərilmişdir Hər iki qrafikdən goumlruumlnuumlr ki
istehlak olunan enerjinin sabit qiymətində həm faktor K
həm də İPİİ (a) geniş intervalda dəyişir a-nın təqribən 028
qiymətində (şəkil 12) absis oxuna perpendikulyar bir xətt
ccediləkilmişdir Bu xəttin sağında və solunda bir neccedilə doumlvlət
uumlccediluumln adambaşına istehlak olunan muumlxtəlif enerjiyə uyğun
noumlqtələr goumlstərilmişdir Ccedilox duumlşuumlnduumlruumlcuumlduumlr ki eyni
həyat tərzinə malik (yəni a = const) oumllkələrin birində
adambaşına 10 kVtsaat digərində 2000 kVtsaat enerji
xərclənir Yəni bərabər həyat şəraitinə malik oumllkələrin
birində digərinə nisbətən 200 dəfə ccedilox enerji sərf edilir Və
ya eyni enerji istehlak edən doumlvlətlərin (ldquo169 -79rdquo xətt
uumlzərində yerləşən) dolanışıq səviyyələri (a parametrləri)
xeyli fərqlidir Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki bu
oumllkələrdə idarəetmə sistemləri ccedilox muumlxtəlifdir Başqa
soumlzlə bir oumllkədə enerjidən qənaətlə digərində israfccedilılıqla
(talanccedilılıqla) istifadə edilir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki a (İPİİ)
artdıqca dispersiya daralır Yəni idarəetmə
təkmilləşdikcə (qanunccediluluq və demokratiya artdıqca)
110
eyni a-ya (həyat səviyyəsinə) malik doumlvlətlərin enerji is-
tehlakında fərq azalır Bu fərq a vahidə yaxınlaşdıqca
Şəkil 12 Adambaşına istifadə edilən enerjinin a-dan
asılılığı Noumlqtələr və rəqəmlər oumllkələrin reytinqini
(BMT 2010) goumlstərir Norveccedil (1) Kolumbiya (79) Əfqanıstan
(155) Mali (160) Ccedilad (163) Mozambik (165) Niger (167)
Demokratik Konqo (168) Зимбaбvе(169)
(ararr1) aradan qalxır Bu isə o deməkdir ki bu
oumllkələrdə ararr1 idarəetmə modelləri təqribən eyni ola-
caqdır Şəkil 12-də Azərbaycanın koordinatları a = 0713
W= 2000 kVtsaat-dır Qənaətcillik baxımından Azər-
baycan orta Avropa doumlvlətləri səviyyəsindədir
1
111
UumlMUMDAXİLİ MƏHSUL İLƏ
KEYFİYYƏT FAKTORU ARASINDA
KORRELYASİYA
Hər bir xalq oumlz taleyinə layiqdir
Monteskuuml
Uumlmumi Daxili Məhsulun tərifinə goumlrə ldquoUumlDM ndash bir
oumllkənin sərhədləri daxilində bir il ərzində istehsal edilən mal və
xidmətlərin sabit qiymətlərlə cəmi dəyərini ifadə edirrdquo Tərifdən
goumlruumlnduumlyuuml kimi oumllkə daxilində istehsal edilən hər bir mal
və xidmətin UumlDM hesabında yer ala bilməsi uumlccediluumln
qiymətinin olması vacibdir
Simon Smith Kuznets 30
aprel 1901-ci ildə
Xarkovda anadan olmuş
8 iyun 1985-ci ildə
duumlnyasını dəyişmişdir
Simon Smith Kuznets hələ Kolumbiya Univer-
sitetində təhsil alarkən statistik rəqəmlərə
əsaslanaraq bir oumllkə daxilində (hətta bir neccedilə
oumllkə daxilində) bir neccedilə il ərzində gedən makroiqtisadi prosesləri dərindən araşdır-
mışdır O statistikaya əsaslanan tətbiqi tədqiqat
metodu yaradaraq bir il muumlddətində oumllkələrdə
yaradılan istifadə edilən hər nə varsa hamısını Uumlmumi Daxili Məhsul adlandırmışdır
SS Kuznets ABŞ-ın Milli İqtisadi Tədqiqatlar
Buumlrosunda işləmiş və eyni zamanda Harvard
Universitetində dərs demişdir İqtisad elminin klassiki Nobel muumlkafatı laureatı
SS Kuznetsin əməyi nəticəsində iqtisad elmi
ideologiyadan milli gəliri hesablaya bilən elmə
ccedilevrilmişdir SS Kuznets goumlstərmişdir ki oumllkələrin bir neccedilə
nəsil muumlddətində mikroiqtisadi goumlstəricilərinin
dinamikası bu oumllkələrdə iqtisadi vəziyyətin
dəyişməsinin tendensiyasını soumlyləməyə imkan verir
112
Tayvanın iqtisadi inkişafını araşdıraraq SKuznets
inkişaf etməkdə olan oumllkələrin iqtisadiyyatı uumlccediluumln belə bir
qanunauyğunluq muumləyyənləşdirmişdir ldquoGəlirlərin pay-
lanmasında qeyri-bərabərlik birinci 10 ildə kəskin artır və sonra
onun bərabərləşmə tendensiyası başlayırrdquo Aydındır ki doumlvləti
iradə olarsa (Sinqapur) bərabərləşmə ten-densiyasının
suumlrəti artar
Şəkil 13 a Oumllkələrin UumlDM ilə K faktoru arasında
korrelyasiya Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ
(4) İrlandiya (5) Lixtenşteyn (6) Luumlksemburq (24) Sinqapur (27)
Bruney (37) Qatar (38) Kuumlveyt (47) Ccedilernoqoriya (49) Guumlrcuumlstan
(74) Ekvatorial Qvineya (117) Anqola (146)
113
İnkişafı qiymətləndirmək uumlccediluumln 1990-cı ilə qədər bir
meyar kimi adambaşına duumlşən UumlDM-dən istifadə edilirdi
Goumlstəricisi yuumlksək amma təhsil səviyyəsi və guumlzəranı
aşağı uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumln həddi qısa olan oumllkələr ccedilox
olduğundan bu meyarı universal və qənaətbəxş hesab
etmək olmaz Muumlxtəlif doumlvlətlərdə sosial inkişafın di-
namikasını duymaq uumlccediluumln adambaşına duumlşən UumlDM-in
keyfiyyət faktorunun K-dan asılılığı şəkil 13 (a)-da adi
şəkil 13 (b və c)-də isə yarımloqarifmik masştablarda goumls-
tərilmişdir Qrafiklərin absis oxunda K faktoru ordinat
oxunda adambaşına duumlşən UumlDM goumlstərilmişdir
Duumlnya doumlvlətlərinin 2010-cu ilə olan iqtisadi-mədəni
mənzərəsi şəkil 13 a-da goumlstərilmişdir UumlDM-in K fakto-
rundan asılılığı dağınıq bir mənzərə yaradır Bu dağınıqlıq
humanitar texnologiyanın qeyri -dəqiqliyi və subyektiv
faktorların təsirinin nəticəsidir Ancaq bu dağınıqlığın
iccedilərisində gizli bir məntiqin olduğu da sezilir Belə ki bu
mənzərə bəşəriyyətin keccedildiyi iqtisadi formasiyaların (feo-
dalizm kapitalizm sosializm accedilıq cəmiyyət) məntiqi
nəticəsidir Bu qeyri-bərabər inkişaf hər bir doumlvlətin
keccedildiyi tarixi yolun muumlxtəlifliyinin təzahuumlr formasıdır
Verilmiş zamanda (2010-cu il) muumlxtəlif qitələrdə yerləşən
bu oumllkələrin (və xalqların) inkişafı bir-birindən ccedilox fərqli
və rəngarəndir Bu rəngarəngliyin əsas səbəblərindən biri
məkan və zaman amilidir Nizami Gəncəvinin ldquoSizin
114
gələcəyiniz sizin keccedilmişinizdirrdquo kəlamına goumlrə bu mənzərə
bu doumlvlətlərin keccedilmişindən toumlrənib Oumllkədaxili siyasət
ideologiya mentalitet mədəniyyət ənənə tarixi gedişat
və bunun kimi faktorlar bu rəngarəngliyə səbəb olan
faktorlardandır
Hər yaşın oumlz ovqatı olduğu kimi UumlDM hər səviy-
yəsinə uyğun onunla harmoniyada olan bir mədəni səviy-
yəyə (K ) moumlvcuddur Misal uumlccediluumln qrafikdən goumlruumlnduumlyuuml
kimi Ccedilernoqoriya ilə Kuumlveytin keyfiyyət faktoru eynidir
və K=332 ndashyə bərabərdir Ancaq adam- başına duumlşən
UumlDM isə uyğun olaraq 9900 və 51700 USD-dir Demək
Ccedilernoqoriyanın inkişafının maddi toplananı ilə mədəni
toplananının harmoniyada olduğunu qəbul etsək onda
Kuumlveytin inkişafında bu harmoniya yoxdur
Şəkildən nəzərə ccedilarpan ikinci məqam oumllkələrin ha-
ccedilalanmış yolla ( standart və qeyri-standart) inkişaf et-
məsidir Birinci qrup oumllkələr tarixi inkişaf mərhələlərini
keccedilmiş doumlvlətlərdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni
Zelandiya (3) ABŞ (4) İrlandiya (5) və digərləri Belə
oumllkələrdə həm UumlDM-in həm də K-nın qiyməti boumlyuumlkduumlr
İkinci qrup oumllkələrə qeyri-standart yolla inkişaf edən
doumlvlətlər daxildir Bu oumllkələr əsasən neft oumllkələridir Belə
oumllkələrə misal olaraq BƏƏ (32) Bruney (37) Qatar (38)
Bəhreyn (39) Kuumlveyt (47) və digərlərini goumlstərmək olar
Bu oumllkələrdə UumlDM yuumlksək olsa da K-nın qiyməti təəssuumlf
115
ki lazımınca boumlyuumlk deyildir Birinci qrup oumllkələrdən
bəziləri (şəkil 13 a) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3)
Ccedilernoqoriya (49) və digərləri diqqəti xuumlsusi cəlb edir Bu
oumllkələr punktir ilə ccediləkilmiş harmonik inkişaf əyrisi
uumlzərindədirlər Bu xətdən aşağıda bir doumlvlət belə yoxdur
Bu oumllkələr harmonik inkişaf edən oumllkələr olduğundan az
iqtisadi potensialla (UumlDM) yuumlksık firavanlıq əldə edə
bilmişlər
UumlDM-in keyfiyyət faktorunun loqarifmasından
asılılığı şəkil 13 b-də goumlstərilmişdir Burada K faktoru
UumlDM cari qiymətinin ldquoUumlDM qıtlığınardquo nisbəti kimi təyin
olunur Bu qrafikin uumlstuumlnluumlyuuml buumltuumln duumlnya doumlvlətlərinin
iqtisadi vəziyyətini və firavanlıq səviyyələri arasında
ələqəni aşkar əks etdirməsidir UumlDM-in loqarifmasının K
faktorundan asılılığı Şəkil 13c-də goumlstərilmişdir Buradakı
K faktorunun qiyməti Əlavə 1-in 4-cuuml suumltununda goumlstə-
rilmişdir Noumlqtələr muumlxtəlif oumllkələrin reytinqini goumlstərir
Aşkar asılılıq olmasa da tendensiya aydın goumlruumlnuumlr
uumlmumidaxili məhsulun qiyməti artdıqca K faktorunun
qiyməti artır
Zəruri və kafi şərt Adambaşına duumlşən UumlDM ccedilox
olanda həyat səviyyəsi də yuumlksək olur Ancaq bu şərt
zəruridir kafi deyil Kafilik şərtini təmin etmək uumlccediluumln uy-
ğun mədəni səviyyə də (uyğun K) təmin olunmalıdır
116
Şəkil 13 b UumlDM-in K faktorundan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi doumlvlətlərin reytinqləri goumls-
tərilmişdir Norveccedil (1) Almaniya (10 ) BƏƏ (32) Qatar (38)
Ruminiya (50) Monqolustan (100 ) Mozambik (165 )
Misal uumlccediluumln Avstraliya (2) Niderland (7) Avstriya
(27) BƏƏ (32) Bəhreyn (39) və Ekvatorial Qvineya (117)
absis oxuna paralel ccediləkilmiş bir duumlz xətt uumlzərində
yerləşmişlər Bu oumllkələrin hər birində adambaşına duumlşən
UumlDM təqribən eynidir və 40000 USD-ə bərabərdir Ancaq
bu oumllkələrdə həyat şəraiti xeyli muumlxtəlifdir Firavanlıq
Avstraliyada ccedilox yuumlksək Ekvatorial Qvineyada isə ccedilox
aşağıdır Ccediluumlnki K Avstraliya uumlccediluumln 149 Ekvatorial
117
Qvineya uumlccediluumln isə 117-dir Demək Ekvatorial Qvineyada
UumlDM həzm olunub K (İPİİ)-yə ccedilevrilə bilmir Avstraliya
səviyyəsinə ccedilatmaq uumlccediluumln bu oumllkə uzun tarixi yol keccedilməli
təhsil elm mədəniyyət ocaqları accedilaraq duumlşuumlncə tərzini
inkişaf etdirib dəyişməlidir Ancaq qeyd etmək lazımdır
ki Ekvatorial Qvineya Avstraliyanın getdiyi tarixi yolu
getməyə məhkumdur Tarix bu mənada təkrar olun-
malıdır Şəkil 13 c-də bir sıra doumlvlətlər diqqət mər-kəzinə
ccediləkilmiş və onların reytinqləri rəqəmlərlə goumls-tərilmişdir
Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccedilernoqoriya (49)
Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan (109) Toqo
(139) və Burundi (166) Bu noumlqtələri bir xəyali əyri ilə
birləşdirmək olar Bu doumlvlətləri birləşdirən səciyyəvi
cəhət onların UumlDM-i sabit qiymətə malik oumllkələr iccediləri-
sində nisbətən yuumlksək K (firavanlıq) əldə edə bilmələridir
Bu oumllkələrdə inkişaf harmonik xarakter daşıyır Məsələn
Ccedilernoqoriya (49) uumlccediluumln UumlDM səviyyəsi təqribən 10 000
USD səviyyəsindədir Bu səviyyədə UumlDM-ə malik bir neccedilə
doumlvlət (Kolumbiya Peru Tunis Makedoniya Surinama)
vardır Ccedilernoqoriya bu doumlvlətlər arasında ən yuumlksək K-ya
nail olubdur Yəni onun malik olduğu doumlvlət maşınının
faydalı iş əmsalı daha ccediloxdur Eyni fikirləri Toqo uumlccediluumln də
demək olar Bu oumllkə ccedilox kasıbdır və adambaşına duumlşən
UumlDM təqribən 900 USD səviyyəsindədir Bu səviyyədə
olan oumllkələr sırasında
118
Şəkil 13 c UumlDM-in loqarifmasının K faktorundan
asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir
Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Luumlksemburq (24)
Ccedilernoqoriya (49) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan
(109) Toqo (139) Burundi (166)
Malavi və Serra Leonenin də adını ccediləkmək olar Toqonun
bu dovlətlərdən fərqi bundadır ki onun uumlccediluumln Kndash 075
Malavininkindash 063 Serra Leoneninki isə 046-dır Bu isə o
deməkdir ki Toqonun idarəetmə sistemi Malavi və Serra
Leonenə nisbətən daha qənaətbəxşdir
Bu qrafiklərdən aşağıdakı nəticələri əldə etmək muumlm-
kuumlnduumlr
119
a) adambaşına duumlşən UumlDM oumllkənin firavan inkişafı
uumlccediluumln zəruridir amma kafi deyil kafilik şərti mədəni
səviyyədən ( K fakorunun qiymətindən) asılıdır
b) adambaşına duumlşən UumlDM eyni olan oumllkələrdən o
oumllkə muumlkəmməl idarəetmə sisteminə malikdir ki orada K
yuumlksəkdir
c) K-sı eyni olan oumllkələrdən o oumllkə muumlkəmməl
idarəetmə sisteminə malikdir ki orada bu səviyyənin əldə
edilməsinə ən az UumlDM sərf edilir
ccedil) keyfiyyət faktoru K (və ya a) artdıqca duumlşuumlncə tərzi
kamilləşərək şəxsi mənafe ilə ictimai mənafe arasındakı
muumlnasibəti ictimai mənafenin xeyrinə dəyişir əlində olan
başında olandır Başında olan dəyişdikcə əlində olan da
dəyişir
d) UumlDM-in sabit qiymətində K-sı boumlyuumlk olan
doumlvlətlərin inkişafı harmoniyadadır və ya idarə olunması
optimaldır Başqa soumlzlə UumlDM tam olaraq K -ya ccedilevrilir
Avstraliyada idarəetmənin keyfiyyəti yuumlksəkdir və
oumll-kənin malik olduğu potensialın 93-i xoş guumlzərana
ccedilevrilir Ekvatorial Qvineyada bu potensialın ancaq 54-i
faydalı işə ccedilevrilir Buradan ccedilıxaracağımız digər vacib
nəticə ondan ibarətdir ki dayanıqlı insan inkişafına nail
olmaq uumlccediluumln Ekvatorial Qvineya Bəhreyn BƏƏ Avstriya
və Niderland oumlz indekslərini Avstraliyanın indeksinə
bərabərləşdirməyə cəhd etməlidirlər Bunun uumlccediluumln bu
120
doumlvlətlər oumlz idarəetmə və huumlquq sistemlərində islahat
modernləşdirmə və ya duumlzəliş etməlidirlər ki muumlxtəlif
səviyyələrdə qəbul edilmiş qərarlarda az səhvə yol
versinlər Belə olan halda həm lokal həm də qlobal
səviyyədə ccedilox potensiala qənaət edilər və duumlnyada bir
tərəfdən dayanıqlı insan inkişafının iqtisadi əsası yaranar
digər tərəfdən əhali artımı ilə bağlı ajiotaj aradan qalxar
Keccedilən əsrin ortalarında SLinsey demokratik institutların
qərarlaşmasının iqtisadi inkişafın səviyyəsindən asılı-
lığını goumlstərmişdir Bu paraqrafa onun soumlzləri ilə yekun
vuraq rdquoOumllkə iqtisadiyyatı nə qədər uğurludursa onun
demokratik millətə ccedilevrilmə şansı daha boumlyuumlkduumlrrdquo
121
İQTİSADİYYAT və MƏDƏNİYYƏTİN
VƏHDƏTİ
Pul əl ccedilirkidi onun dalınca duumlşmək olmaz ancaq onu
noumlqteyi- nəzərdən qaccedilırmaq da olmaz
Aristotel
1990-cı illərdən başlayaraq Məhbub uumll Həqin rəh-
bərliyi ilə BMT İnsan Potensialının İnkişaf İndeksini (İPİİ)
duumlnya doumlvlətlərinin bir makroiqtisadi meyarı olaraq
istifadə edir Duumlnya doumlvlətlərinin reytinqi bu goumlstəriciyə
goumlrə hesablanır Bu meyarın sadəliyi və şəffaflığının
muumltəxəssislər tərəfindən rəğbətlə qarşılanması onun
uumlstuumlnluumlyuuml hesab edilir İPİİ inteqral bir indeks olub
əsasən oumllkədə təhsilin səhiyyənin və adambaşına duumlşən
UumlDM indekslərinin cəmindən ibarətdir Bu indeksin
hesablanma metodologiyası ldquoDuumlşuumlncə tərzirdquondə 15 veril-
mişdir Məhbub uumll Həqin elmə daxil etdiyi İPİİ ilə SS
Kuznetsin elmə daxil etdiyi UumlDM arasında aşkar bir
tandem və ya gizli bir korrelyasiya olduğu şəkil 14-dən
goumlruumlnuumlr Bu şəkil ldquoiqtisadiyyat ndash mədəniyyətrdquo muumlna-
sibətini əks etdirir İlk baxışda qrafikdən faydalı bir nəticə
əldə etmək ccedilətindir Ancaq dərindən təhlil dəyərli
nəticələr almağa imkan verir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki buumltuumln
15 Əsgərov ŞQ Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008 səh 43 ndash 45
122
inkişaf etmiş oumllkələr mədəni buumltuumln mədəni oumllkələr inkişaf
etmiş oumllkələrdir Su qaynayana qədər buumltuumln temperatur
(energetik) səviyyələrindən keccedildiyi kimi hər bir doumlvlət də
varlandıqca əsasən təkamuumll yolu ilə mədəni inkişafın
buumltuumln mərhələlərindən keccedilməlidir
Şəkil 14 UumlDM ilə İPİİ arasında korrelyasiya
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin BMT (2010) reytinqləri
goumlstərilmişdir
Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ (4)
Niderland (7) Avstriya (25) BƏƏ (32) Behreyn (39) Kuveyt (47)
Ccedilernoqoriya (49) Ruminya (50) Xorvatiya (51) SəudƏrəbistanı
(55) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızstan (109) Ekvatorial
Qvineya (117) Anqola (146)
123
KYaspersə goumlrə bəşər tarixinin 3-cuuml mərhələsi
eramızın 1000-ci ilindən başlayır Əgər muumlasir inkişafın
başlanğıc noumlqtəsini bu tarixdən goumltuumlrsək onda bəşəriy-
yətin feodalizmdən sonrakı mərhələləri vəhşi kapitalizm
insana youmlnəlmiş kapitalizm nəhayət insan azadlıqlarının
və huumlquqlarının qarantı olan muumlasir kapitalizm mərhə-
lələrini keccedilərək Karl Poperin Accedilıq cəmiyyətinə doğru
irəliləyir K Poperin arzu etdiyi ali cəmiyyətdə doumlvlət
quruculuğunun təkmilləşməsində hər bir vətəndaşın
yaxından iştirakı tələb olunur Acıq cəmiyyətin duumlşuumlncə
tərzində ictimai-doumlvlət mənafeyi buumltuumln digər mənafe-
lərdən uumlstuumln tutulur total ziyalılıq kamillik və muumldriklik
adi həyat normasına ccedilevrilir Belə cəmiyyətdə muumldriklik ndash
oumlz moumlvqeyini muumldafiə etmədən və tərəf-muumlqabili alccedilalt-
madan əks moumlvqeyə qulaq asmaq bacarığı sayılacaq
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki İPİİ dolayısı ilə
duumlşuumlncənin kamillik dərəcəsini goumlstərir
İndinin oumlzuumlndə bənzər ali keyfiyyətlər muumlşahidə
edilir Qafqazinfoaz saytının 2842012-ci il tarixində yay-
dığı məlumata goumlrə Rumıniya Prezidenti Trayan Basesku
Konfutsinin ldquoCəmiyyətdə əks fikirlər bir-birini tamamlayırrdquo
kəlamını həyata tətbiq edərək oumllkənin yeni baş naziri
vəzifəsinə sol muumlxalifət lideri Viktor Pontanın namizəd-
liyini irəli suumlrmuumlşduumlr Artıq Şərqi Avropada da duumlşuumlncə
tərzində kamilləşmə baş verir və biz bunun şahidi oluruq
124
Cəmiyyətdə insanlar arasında mədəni səviyyənin
yuumlksələcəyi və duumlşuumlncənin saflaşacağı qaccedilılmazdır Bir
neccedilə on il oumlncə ABŞ-da irqccedililik boumlyuumlk problemlər
yaradırdı İndi bu problem tam həllini tapıb Dəyişən
nədir Dəyişən duumlşuumlncə tərzidir Amerikalı boksccedilu
Məhəmməd Əli dəyişmənin zəruriliyini belə ifadə edir
ldquoƏgər siz 50 yaşında duumlnyaya 30 yaşında olandakı kimi
baxırsızsa deməli sizin 20 il oumlmruumlnuumlz hədər gedibdirrdquo
Bir muumldruumlk kəlamda deyilir ldquoİstənilən həqiqət uumlccedil mər-
hələdən keccedilir Birinci mərhələdə deyirlər Bu ola bilməz İkinci
mərhələdə deyirlər Bu ola bilər Uumlccediluumlncuuml mərhələdə deyirlər Bu
ki ccediloxdan məlumdurrdquo Bu deyimdən aydın olur ki duumlşuumlncə
tərzi dəyişə-dəyişə saflaşır Bu guumln bizim uumlccediluumln qəbul-
edilməz ideya bir muumlddətdən sonra muumlmkuumln ideya daha
sonra məlum ideya kimi qəbul edilir
Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyada vətəndaşlar
doumlvlət quruculuğunun təkmilləşməsində iştirak et-
diklərinə goumlrə bu oumllkələr uumlccediluumln İPİİ qiyməti ccedilox boumlyuumlk-duumlr
Ancaq İPİİ-nin kiccedilik qiymətlərində cəmiyyətdə duumlşuumlncə
tərzi elədir ki vətəndaşlar doumlvlətin inkişafına oumlz
toumlhfələrini verə bilmirlər Belə cəmiyyətlərdə bu işlə ancaq
məmurlar məşğul olurlar Bəzən qərarlar şəxsi mənafeni
nəzərə almaqla qəbul edilir Cəmiyyətlər inkişaf etdikcə
B Şounun ideyanın materiyadan uumlstuumlnluumlyuumlnuuml goumlstərən
bir kəlamından faydalanacaqlar ldquoƏgər sənin bir alman
125
varsa əgər mənim bir almam varsa almalarımızı dəyişsək yenə
hərəmizin bir alması olar Əgər sənin bir ideyan varsa və əgər
mənim bir ideyam varsa ideyalarımızı dəyişsək hərəmizin iki
ideyası olarrdquo
K Popperin ldquobəşəriyyətin tarixi ola bilməzrdquo fikrinə
rəğmən şəkil 14-dən goumlruumlnuumlr ki bəşəriyyətin inkişafı
obyektiv qanunlarla tənzimlənir Bu inkişaf xaotik
olmayıb məqsədyoumlnluumlduumlr Şəkildən goumlruumlnuumlr ki buumltuumln
inkişaf etmiş oumllkələr ldquotələbatın artma qanununardquo uyğun
olaraq sağ yuxarı kuumlncdə olan bir məntəqəyə toplaşırlar
və guumlman etmək olar ki digər doumlvlətlər də bu noumlqtəyə
doğru tərəqqi edirlər və ya edəcəklər
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki UumlDM
səviyyəsi ilə İPİİ birlikdə ictimai inkişafda harmoniyanı
birqiymətli təmin edir
İstənilən doumlvlətin şəkil 14-də goumlstərilmiş koor-
dinatları zamana goumlrə dəyişir Zaman keccedildikcə hər bir
noumlqtə sağ yuxarı kuumlncə (bəzi halda geriyə) doğru hərəkət
edir Yuxarıda o məntəqə şərti olaraq ldquoAllahabadrdquo adlan-
dırılmışdır Onun koordinatlarını da muumləyyən etmək olar
Onun absisi 096-dan boumlyuumlk 1-dən kiccedilikdır O noumlqtənin
ordinatı isə təqribən 50 000 USD tərtibindədir Yeri
gəlmişkən qeyd edək ki duumlşuumlncənin həyat tərzinə təsiri
Brayan TreysininldquoИзмени мышлениеndash и ты изменишь
126
свою жизньraquo16 kitabında muumlkəmməl verilmişdir Kitabda
belə bir başlıq da var ldquoOumlzuumlnuuml digərlərinə qulluq etməyə həsr
etrdquo Bu başlıq altında yazılımış dəyərli fikirlərdən birində
deyilir ldquoBizim cəmiyyətdə uğur qazanan insanlar nadir
istisnalarla o insanlardır ki onlar digərlərinə uumlrəklə qulluq
edirlərrdquo Bu səhifədə BTreysi ikinci dəyərli fikir olaraq
Avraam Linkolnun bir fikrindən istifadə edir ldquoKasıblara
koumlməyin ən yaxşı yolu onlardan biri olmamağa ccedilalışmaqdırrdquo
Hər kəs təsdiq edər ki elə bu duumlstur bizim cəmiyyətdə də
işləyir Hesab edirəm ki bu kitabın dilimizə tərcuumlməsinə
boumlyuumlk ehtiyac duyulur
Şeyx Nizaminin bir beytində deyilir
Doumlvruumln kişiləri nakişidirlər
Elmə yox nuumlcuma həvəs edirlər
Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki
muumlasir doumlvruumln kişiləri həm vara həm də elmə meyil et-
məlidirlər ki inkişafda harmoniya təmin olunsun Yəni
iqtisadiyyat və mədəniyyət tandemdə yaşamalıdır
16 Brayan Treysi Измени мышление ndash и ты изменишь свою жизнь Минск
2006
127
MƏDƏNİYYƏT QITLIĞI
Mədəniyyətin amacı idarəetməni elmə tabe etdirməkdir
MƏRəsulzadə
XX və XXI əsrin arzuolunmaz səciyyəvi cəhətlərindən
biri də iqtisadiyyat ilə mədəniyyət arasındakı harmo-
niyanın pozulmasıdır Mədəniyyət və iqtisadiyyat bəşər
oumlvladının həyat vektorunun iki toplananıdır Bu top-
lananlar harmoniyada olanda insan normal və şərəfli
oumlmuumlr yaşayır Son yuumlz illər ərzində muumlşahidə olunan
həyatın iqtisadiyyat toplananının artımı mədəniyyət
toplananının azalması harmoniyanın pozulmasına gəti-
rib ccedilıxarıbdır Həm harmonik inkişafa həm də har-
moniyanın pozulmasına şəkil 14-də ccediloxlu misallar var
Misal uumlccediluumln harmonik inkişafda olan doumlvlətlərə Avs-
traliyanı (2) Yeni Zelandiyanı (3) Ccedilernoqoriyanı (49) və
digələrini goumlstərmək olar Harmoniyada olmayan oumllkə-
lərə Kuumlveyt (47) Ekvatorial Qvineya (117) Anqola (146)
və digərlərini goumlstərmək olar
Anqola (146) ilə Ccedilernoqoriyanı (49) muumlqayisə edək
Bu oumllkələrdə adambaşına duumlşən UumlDM təqribən eynidir və
9000 USD-yə bərabərdir Ancaq bu doumlvlətlərdə mədəni
inkişafın səviyyəsi muumlxtəlidir Belə ki Anqola uumlccediluumln İPİİ
= 040 Ccedilernoqoriya uumlccediluumln isə 077-dir Yəni Anqolada
mədəni inkişaf Ccedilernoqoriya ilə muumlqayisədə ccedilox geridir
128
Anqola ldquomədəniyyət qıtlığırdquo problemini yaşayır Şəkil 14-
də belə misalların sayı ccediloxdur Bu şəkli analiz etsək bəzi
nəticələr əldə edə bilərik
Bəşəriyyətin aparıcı hissəsinin diqqəti ancaq iqtisadi
quumldrətin artmasına youmlnəlib Bəzi oumllkələr varlana- varlana
uccediluruma yuvarlanırlar Həyatın digər vacib komponenti
ndashmədəniyyət (mənəviyyat) komponenti diqqətdən kənar-
da qalıb İlk baxışda iqtisadiyyat və humanitar inkişafı
normal goumlruumlnən bir sıra doumlvlətlərdə ldquomədəniyyət qıtlığırdquo
problemi yaşanır Məlumdur ki yaxşı vərdişlər ccedilətinliklə
əldə olunur ancaq onlarla yaşamaq asandır Pis vərdişlər
əksinə asan oumlyrənilir ancaq onlarla yaşamaq ccedilətindir
Tarix boyu ccedilətinliklə əldə olunmuş yaxşı vərdişlərin
yerini asan oumlyrənilən pis vərdişlər tutur Minlərlə pey-
ğəmbər və zəkalı insanlar tərəfindən tarix boyu yığılmış
mədəni dəyərlər hissediləcək dərəcədə əriməkdədir
Mədəniyyətin bir ccedilox sahələri (və bəzi əyləncə noumlvləri)
xeyli kuumltləviləşibdir Toflerin ldquomoruq cemirdquo qanununa
goumlrə ldquoMədəniyyət moruq cemi yaxmacına bənzəyir Nə qədər
enli yaysan qalınlıq bir o qədər nazik olarrdquo Mədəniyyətin
kuumltləviləşməsi onu nazildərək keyfiyyətsizləşdirir
Bəşəriyyətin buguumlnkuuml mədəni səviyyəsində boumlyuumlk
qıtlıq var Birində ccedilox birində az Şəxsi evlər və ya bağlar
ətrafında ccediləkilmiş huumlnduumlr hasarlar buna misaldır Bir guumln
gələcək bu divarları ldquoyaşıl hasarlarrdquo əvəz edəcəkdir Bu
129
guumln planetin ccedilox yerində ldquooumllduumlrmərdquo mədəniyyəti ldquoya-
şatmardquo mədəniyyətindən uumlstuumlnduumlr Bunu muumləyyən et-
mək uumlccediluumln uşaq oyuncaq mağazalarına baxmaq kifayətdir
Oyuncaqların boumlyuumlk əksəriyyəti hələ də muumlharibə
alətlərini təbliğ edir top tuumlfəng tapanccedila tank və s
Bəşəriyyət inkişaf etdikcə bu quumlsur da aradan goumltuuml-
ruumlləcəkdir Qarabağın ermənilər tərəfindən işğal edilməsi
bəşəriyyət uumlccediluumln bir ləkədir Bəşəriyyət gələcəkdə belə
ləkələrin yayılmasına imkan verməyəcəkdir
130
RUumlŞVƏTLƏ MUumlBARİZƏ
Pul hər şeyi edir deyənlər pul uumlccediluumln hər şey edirlər
B Franklin
Ruumlşvət boumlyuumlk bəladır Doumlvlətlər qeyri- houmlkumət təş-
kilatları bu xəstəliklə muumlbarizə aparırlar Doumlvlət idarə-
etmə sistemi yaranandan bəri ruumlşvət həmişə olub ancaq
onun koumlkuumlnuuml heccedil bir kəs kəsə bilməyib Ccediluumlnki bu
xəstəliyin həm obyektiv həm də subyektiv səbəbləri
ccediloxdur İran şahı Kambiz ruumlşvətxor məmurun dərisini diri
-diri soydurarmış ancaq bununla belə ruumlşvətin koumlkuumlnuuml
kəsə bilməmişdir Rus imperatoru I Nikolay 17 oğlu
gələcək imperator II Aleksandra etiraf edir ldquoBuumltuumln
Rusiyada bir sən və bir də mən oğurlamırıqrdquo BMT Baş
katibinin muumlavini YFedotova goumlrə inkişaf etməkdə olan
oumllkələr korrupsiya səbəbindən ildə 40 mlrd dolları itirir
Bu sosial hadisə ilə bağlı fikirlərimi həm ldquoKeccedilid
doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo 18 həm də ldquo Duumlşuumlncə tərzi rdquo 19 kitab-
larımda geniş şərh etmişəm Yazılarımda ruumlşvətlə bağlı
belə bir məlum tərifdən də istifadə edilmişdir ldquoRuumlşvət ndash
vəzifəli şəxsin oumlz vəzifə səlahiyyəti daxilində ruumlşvət verənin
17 Душенко К В Мысли афоризмы и шутки знаменитых мужчин
ЭКСМО Москва2013 688 стр 18 Şahlar Əsgərov Keccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxış Bakı1998 səh 62 19 Şahlar Əsgərov Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008 səh289 -297
131
xeyrinə goumlrduumlyuuml işin muumlqabilində aldığı pul qiymətli şey muumllk
əşyadırrdquo Bu prosesin nəticəsində qazanan ruumlşvətverən və
alan itirən isə cəmiyyət və doumlvlətdir Bu kitablarda ruumlşvət
və korrupsiyanın fəlsəfəsinə onu doğuran səbəblərə
tarixinə ruumlşvətin zəruri və kafi şərtlərinə geniş yer
ayrılmışdır Ruumlşvət prosesinə diqqətlə nəzər salsaq onun
bəzi qanunauyğunluqlarını muumləyyənləşdirimək muumlm-
kuumlnduumlr
İnzibatı idarəetmədə ruumlşvət idarəolunandan (obyektdən)
idarəedənə (subyektə) tərəf axır
İnzibatccedilılıq artdıqca ruumlşvət artır liberallıq artdıqca
ruumlşvət azalır
Xidmətin keyfiyyət goumlstəricisinin ruumlşvətə hasili sabitdir
Ruumlşvət ccedilox olarsa keyfiyyət az olar və əksinə
Uumlccediluumlncuuml subyektin muumldaxiləsi ruumlşvət muumlhitini muumln-
buumltləşdirir
Ruumlşvət səbəb deyil nəticədir Nəticə ilə yox səbəblə
muumlbarizə aparmaq lazımdır Uumlmumi halda ruumlşvətlə bağlı
duumlnya doumlvlətlərinin xuumlsusi halda bizim doumlvlətin apardığı
muumlbarizə tədbirləri məlumdur Oumllkə başccedilısı cənab İlham
Əliyev rayonlara səfəri zamanı ldquoruumlşvətxorluğa qarşı daha
ciddi muumlbarizə aparılmalıdırrdquo fikirlərini dəfələrlə soumly-
ləmişdir Bu paraqrafda məqsədim ruumlşvət haqda geniş
məlumat vermək deyil Məqsədim bu sosial bəlaya yeni
bir bucaq altında baxmaqdır
132
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi K faktoru uumlmumi
mənafenin şəxsi mənafeyə olan nisbətini xarakterizə edir
Korrupsiya da şəxsi mənafe naminə uumlmumi mənafenin
(doumlvləti mənafenin) qurban verilməsidir Demək K fak-
toru ilə korrupsiyanın uumlzərinə işıq salmaq olar
BMT-nin 2010-cu il məlumatına goumlrə Azərbaycan
uumlccediluumln İPİİ 0713-ə bərabərdir Bu o deməkdir ki hər 100
nəfərdən 71-i fəaliyyətində uumlmumi mənafeni 29 -u isə
şəxsi mənafeni uumlstuumln tutur Əgər idarəetməyə (məmur-
luğa) ldquo71rdquo-lərin iccedilindən cəlb edilərsə onda doumlvlət məna-
feyi qorunar və ruumlşvət kuumlncə sıxılar Praktik həyatda
bunu tətbiq etmək uumlccediluumln demokratik uumlsullardan istifadə
etmək kifayətdir və bundan da istifadə edilir Yox əgər
idarəetməyə ldquo29-larrdquo iccedilərisindən (şəxsi mənafe guumldənlər
iccedilərisindən) cəlb edilərsə onda ruumlşvətin qarşısını almaq
muumlmkuumln olmaz Sovet doumlnəmində idarəetməyə ancaq
ldquo71rdquo-lər iccedilərisindən namizəd seccedilərdilər və həm profes-
sional həm də personal keyfiyyətlərə xuumlsusi diqqət ye-
tirərdilər Uumlstəlik ruumlşvətə qarşı inzibatı yolla da (prokuror
və qanun vasitəsilə) muumlbarizə aparılırdı Hesab edirəm ki
buguumlnkuuml Ccedilində də belədir Ccedilinin İPİİ qiyməti təqribən
066-dır Bu o deməkdir ki bu oumllkədə hər 100 nəfərin 66-sı
doumlvləti 34-uuml isə şəxsi mənafeni qoruyur Əgər bu guumln Ccedilin
yuumlksələn xətlə inkişaf edirsə demək əvvəla məmur
kuumltləsi ldquo66rdquo-ların iccedilərisindən seccedililir İkincisi də ruumlşvətxor
133
amansız cəzalandırılır Duumlnya doumlvlətlərində korrupsiyanı
qavrama indeksinin İPİİ-dən asılılığı şəkil 15 - də
goumlstərilmişdir Ordinat oxunda 10 ballı şkala əsasında
korrupsiyanı qavrama indeksi absis oxunda isə İPİİ
goumlstərilmişdir Ruumlşvətə bulanmayan (yəni ruumlşvəti qav-
rayan) oumllkələr uumlccediluumln bu indeks 10 (on) ruumlşvətə bulanan
oumllkələrdə 1 (vahid) balla qiymətləndirilir
Şəkil 15 Ruumlşvət indeksinin a-dan asılılığı
Muumlxtəlif doumlvlətlər uumlşuumln həm korrupsiya indeksi həm
də İPİİ qiyməti Əlavə 1- də 3-cuuml və 9-cu suumltunda
goumlstərilmişdir Ruumlşvət indekslərinin qiymətləri Trans-
parency International beynəlxalq qeyri- houmlkumət təşki-
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0 02 04 06 08 1
Ruuml
şvət
ind
eksi
İPİİ
YZel
Botsvana
Ruanda
Liviya
ZimbabveYunanıstan
ABŞ
Sinqapur
Əfqanıstan
Barbados
DemKonqoSudan
134
latının 2011-ci il uumlccediluumln təqdim etdiyi hesabatından goumltuuml-
ruumllmuumlşduumlr Qrafikin sağ yuxarı kuumlncuumlnə İPİİ yuumlksək ruumlş-
vət səviyyəsi az aşagı sol kuumlncuumlnə isə İPİİ az ruumlşvət
səviyyəsi yuumlksək olan oumllkələr toplaşmışlar
Bu qrafik duumlnya doumlvlətlərinin inkişafına ruumlşvətin
təsirini aydın goumlstərir Kifayətdir ki Yeni Zelandiya ilə
ABŞ-ı Sinqapur ilə Yunanıstanı Sudan ilə Ruandanı
muumlqayisə edək Yeni Zelandiya ilə ABŞ-ın İPİİ təqribən
eynidir və 0905 tərtibindədir ancaq ldquokorrupsiya indeks-
lərirdquo ccedilox fərqlidir Yeni Zelandiya (95) duumlnyada ruumlşvətin
az olduğu oumllkələrdəndir Bu soumlzləri duumlnynın super doumlvləti
ABŞ uumlccediluumln (71) demək ccedilətindir Beynəlxalq ticarət hərbi
proqramlar və bunun kimi goumlruumlnən və goumlruumlnməyən digər
proqramlar goumlruumlnuumlr ruumlşvətsiz oumltuumlşmuumlr Sinqapur (92)
ilə Yunanıstanı (34 ) muumlqayisə etsək goumlrərik ki bu
oumllkələrdə İPİİ təqribən eynidir Ancaq ruumlşvət indeksləri
ccedilox fərqlidir Təqribən 50 il oumlncə ruumlşvət və boumlhranlar
işərisində boğulan Sinqapur demək olar ki ruumlşvətə
bulaşmayan bir oumllkəyə ccedilevrilmişdir Amma 2500 il oumlncə
duumlnyaya muumldriklik dərsi vermiş Yunanıstan isə ruumlşvətin
iccedilərisindədir 50 il oumlncə sağ təmayuumllluuml oumllkə quran Sin-
qapur tək liberal-demokratik prinsiplər hesabına qabağa
ccedilıxmayıb doumlvlət maraqlarını ciddi qorumaqla boumlyuumlk
nailiyyətlər qazanıbdır Bu oumllkədə ruumlşvət oumlluumlm houmlkmuuml ilə
cəzalandırılır
135
Sudan (16) və Ruandanın (5) muumlqayisəsi də maraq
doğurur Bu oumllkələrin İPİİ -ləri təqrıbən eynidir və 039-a
bərabərdir Amma Sudanda ruumlşvət indeksi 16 olduğu
halda Ruandada bu indeks 5-dir Bu əhəmiyyətli fərq
Ruandanın sosial-iqtisadi goumlstəricilərinə və idarə-et-
məsinə diqqəti cəlb edir Afrikanın bu kasıb oumllkəsində
adambaşına duumlşən UumlDM təqribən 1100 USD-dur və
Sudandan iki dəfə azdır Amma ruumlşvəti qavrama indeksi
Sudandan təqribən 3 dəfə ccediloxdur Bu fərqi izah etmək
uumlccediluumln yuxarıdakılara istinadən demək olar ki bu oumllkələrin
əhalisinin hər 100 nəfərindən 39-u ictimai 61-i isə xuumlsusi
mənafeni muumldafiə edir Ancaq Ruandada iqtidar
məmurluğa 61-lərin yox 39-ların iccedilərisindən seccedilir Amma
Sudanda əksinə məmurlar 61-lərin iccedilərisindən seccedililir
Qrafikdən alacağımız faydalı nəticə bundan ibarətdir
Sinqapur və Ruanda təcruumlbəsi goumlstərir ki korrupsiya
muumlalicə olunan xəstəlikdir Onu elmi yolla aradan
qaldırmaq muumlmkuumlnduumlr Sadəcə bir neccedilə ardıcıl duumlzguumln
addım atmaq lazımdır
Muumlsəlman doumlvlətlərinin iqtisadi-sosial goumlstəriciləri və
bu oumllkələrdə ruumlşvətin səviyyəsi maraq doğurur Ccediluumlnki bu
oumllkələrdə islam qanunları da geniş istifadə olunur və
islam Peyğəmbəri ruumlşvətlə muumlbarizəni boumlyuumlk cihad hesab
etmişdir İslam oumllkələrində ruumlşvətin indeksi ilə K faktoru
arasında ələqə şəkil 16-da goumlstərilmişdir Şəkildən
136
goumlruumlnduumlyuuml kimi Qatar və BƏƏ ruumlşvətin az yayıldığı
muumlsəlman oumllkələridir Uumlstəlik bu oumllkələrdə keyfiyyət
faktorunun qiyməti də Avropa doumlvlətləri (Slovakiya və
Macarıstan) səviyyəsindədir İranla (27) muumlqaisədə ruumlş-
vətin səviyyəsi Tuumlrkiyədə (42) daha azdır Ən pis
vəziyyət isə Əfqanıstandadır (15) Şəkildə absis oxunun
sabit bir qiymətində ( K=22) vertikal xətt ccediləkilmişdir Bu
xətt Sudan (16) Misir (29) Tunis (38) Tuumlrkiyə (42) və
İordaniyaya (45) aid noumlqtələrdən keccedilir Qrafikdən
goumlruumlnuumlr ki İordaniya və Tuumlrkiyədə idarəetmə Tunis Mi-
sir və Sudanla muumlqayisədə daha muumlkəmməldir ccediluumlnki
ruumlşvət daha azdır
Muumlsəlman oumllkələrində UumlDM qaynağı əsasən neft və
ticarətdir Sənaye istehsalı xuumlsusilə yuumlksək texnoloji
məhsul istehsalı bu oumllkələrdə zəifdir Yuumlksək tex-
nologiyaya əsaslanan elmi tibbi cihazlar və hərbi
avadanlıqlar istehsalı Qərb oumllkələrinin monopoliyasında
olduğundan bu oumllkələrdə elmi inkişaf etdirən elmi
tutumlu məhsul istehsalının səviyyəsi ccedilox aşağıdır Qərb-
də elm həm doumlvlət həm də sənayeccedili firmalar tərəfindən
maliyyələşir Muumlsəlman duumlnyasının tacirləri biznes-
menləri elmin maliyyələşməsinə biganədirlər Onların
məqsədi pul qazanmaqdır və bu pulu ticarət vasitəsilə
qazanırlar
137
Şəkil 16 İslam oumllkələri uumlccediluumln ruumlşvətə bulaşmamaq
indeksinin faktor K-dan asılılığı Kvadratlar uumlzərindəki
rəqəmlərlə doumlvlətlərin korrupsiya qavrama indeksləri goumlstəril-
mişdir Qatar (72) BƏƏ (68) Bruney (52) Bəhreyn (51) Kuumlveyt
(46) İordaniya (45) Səudiyyə Ərəbistanı (44)Tuumlrkiyə (42)Tunis
(38) Əlcəzair (29) Misir (29) Qazaxıstan (27) İran (27)
Banqladeş (27) Suriya (26) Azərbaycan (24) Tacikistan (23)
Qırğızıstan (21) Tuumlrkmənistan (16) Oumlzbəkistan (16) Sudan (16)
Əfqanıstan (15)
Azad Mirzəcanzadəyə 20 goumlrə PV Siminov hesab
edir ki təhrif olunmuş ldquoazadlıqrdquo muumlhitində insan əgər
təkrar satışla gəlir əldə edə bilərsə oumlzuumlnuuml istehsala həsr
etməz ccediluumlnki ldquoenerjiyə qənaətə ehtiyacrdquo gen səviyyəsində
qorunur Son bir neccedilə ildə islam oumllkələrini buumlruumlmuumlş rəngli
20 АХ Мирзаджанзаде О пути ХХI Век Баку2001 стр75
68
52
72
514644
272427
38
4542
29
16
29
16
3
212623
27
1615
0
1
2
3
4
5
6
7
8
0 1 2 3 4 5K
138
inqilablar goumlstərir ki muumlsəlman oumllkələrində insanlar
təhrif olunmuş ldquoazadlıqrdquo şəraitində yaşayırdılar Belə
şəraitdə istehsalla yox ticarətlə məşğul olmaq daha
sərfəlidir Ticarətin isə elmin inkişafına koumlməyi dəyməz
Biznesin yaratdığı psixologiya ilə sənaye istehsalının
yaratdığı psixologiya tam fərqlidir Bu səbəbdən də deyir-
lər rdquoTacir varlı yaşayar kasıb oumllər sənayeccedili kasıb yaşayar
amma varlı oumllərrdquo Ticarətin yaratdığı psixologiya ilə bağlı
universitet muumləllimindən eşitdiyim bir soumlhbətdə deyilir
ldquoKeccedilən əsrin əvvəllərində Bakı bəylərindən biri hər guumln işə
gedərkən su satan kasıb uşağa koumlmək məqsədilə bir stəkan suyun
pulunu verər amma su almazdı Yayın isti ccedilağında yenə də bəy
uşağa əvvəlki qaydada pul verir amma yenə də su almır Uşaq
bəyin dalınca ldquoƏmican bu guumlndən suyun qiyməti iki dəfə
artıbdı ndashdeyərək qışqırırrdquo
Ticari muumlhit utancaq yetim uşagı artıq dəyişmişdi
Var-doumlvlətə sahib olmaq insanları muumlşayiət edən dai-
mi istəkdir Hesab edirəm ki bu istəyin dərin qatında oumlzuuml-
nuuml qoruma instinkti durur Ancaq bu istəyin məqbul və
qeyri- məqbul yolları var İstismar zorakılıq varlanmaya
aparır amma məqbul yol deyil Elmi yolla da yeni
texnologiya ilə də varlanmaq muumlmkuumlnduumlr və bu yol
məqbul yol sayılır Məqbul olmayan yolların ən əsası isə
doumlvlət mənafeyinin şəxsi mənafeyə qurban verilməsidir
yəni varlanmaq uumlccediluumln ruumlşvətdən istifadə edilməsidir Bu
139
quumlsur tarix boyu bir oumllkədə ccedilox digərində az cəza obyek-
tidir Boumlyuumlk oumlndər Heydər Əliyev bu problemlə bağlı
demişdir ldquo İnsan cəmiyyəti doumlvlət yaranandan korrupsiya
olubdur Ancaq onunla muumlbarizə də olubdur ldquo
Bu problemlə daim muumlbarizə aparmaq lazimdir
Ccediluumlnki insanlar duumlnya malından doymurlar Ancaq hesab
edirəm ki bu işin zamana ehtiyacı var Bu duumlşuumlncə
məsələsidir Duumlşuumlncə kamilləşdikcə bu problem oumlz həllini
tapacaqdır Qədim yunan filosofu Demokrit atasından
qalan var-doumlvləti ehtiyacı olanlara paylayır Alfred Nobel
və Templton oumlz milyonlarını muumlkafat şəklində duumlşuumlnən
insanlara qaytarır İnanıram ki Norveccedildə Yeni
Zelandiyada Avstraliyda insanların duumlşuumlncəsində ruumlş-
vətə meyillik yoxdur və burada heccedil milyarderlər də
yoxdur Ccediluumlnki artıq belə duumlşuumlncə yoxdur Duumlşuumlncə kamil-
ləşdikcə vara ehtiyac qalmayacaqdır
Bu paraqrafa Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin
71013-cuuml il tarixli ccedilıxışından bir cuumlmlə ilə yekun vuraq
ldquoKorrupsiya sosial-ədalət prinsiplərini pozur cəmiyyətin
uğurlu inkişafını əngəlləyirrdquo
140
SOSİAL DİNAMİKANIN YENİ TİPİ
Oumlzuumlnuuml dəyiş ki duumlnyan dəyişsin
HzƏli
Pozitivist fəlsəfəyə goumlrə cəmiyyətin inkişafı qanuna-
uyğun xarakter daşıyır və muumltərəqqi istiqamətdə kəsil-
məz inkişaf edir Bu fəlsəfi cərəyanın banilərindən olan O
Konta goumlrə cəmiyyətin inkişafında harmoniya əsasdır
Harmoniya hər bir insanın sosial qrupun və xalqların
moumlvcudluğuna imkan yaradır Marksizm fəlsəfəsinə goumlrə
insanın oumlzuumlnuumln inkişaf səviy-yəsi ilə birlikdə goumltuumlruumllən
məhsuldar quumlvvələrin inkişaf dərəcəsi ictimai inkişafın
əsas meyarıdır Bu muumlddəadan belə bir nəticəyə gəlmək
olar ki inkişaf vektorial kəmiyyətdir və iki toplananı var
Bu toplananların hər biri inkişafın bir qanadıdır Absis
oxuna paralel toplanan (şəkil 14) inkişafın humanitar
(mədəniyyət) vertikal toplananı isə inkişafın maddi
(iqtisadi) toplananıdır
Davranış duumlşuumlncəni əks etdirdiyindən tarixi prosesin
gedişatı İPİİ-dən asılıdır və İPİİ (a) artdıqca duumlşuumlncə
saflaşır kamilləşir və tarixin gedişatı obyektiv məcraya
youmlnəlir Bir daha Avstraliya ilə Ekvatorial Qvineyanın
muumlqayisəsinə qayıdaq Avstraliya uumlccediluumln humanitar top-
lanan ilə maddi toplanan harmoniyadadır Maddi
141
toplanan əsasən mədəniyyət ocaqları vasitəsilə həzm
olaraq humanitar toplananı artırır Sonra humanitar
toplanan yeni ideyalar vasitəsilə maddi toplananı artırır
Ekvatorial Qvineyada belə harmoniya yoxdur Onun
iqtisadi toplananı yuumlksək humanitar toplananı isə zəifdir
Avstraliyada kimsə oumlz həyətinin zibilini qonşunun
həyətinə atmaz amma Ekvatorial Qvineyada bu ola bilər
Ccediluumlnki duumlşuumlncə tərzi hələ kamil deyildir Şəkil 17-də
goumlstərilən vəziyyət 3-cuuml duumlnya oumllkələrinə aiddir
Şəkil 17 Qeyrı -kamil duumlşuumlncəyə misal
142
İkinci duumlnya doumlvlətlərində qarışıq duumlşuumlncə moumlvcud
olduğundan ən azı qonşulardan bir neccediləsi oumlz həyətinin
zibilini qonşunun həyətinə toumlkməz
Əminliklə demək olar ki Norveccedil Yeni Zelandiya
Avstraliya tarixin son məntəqəsi olan ldquoAllahabadrdquoa ya-
xınlaşırlar Bu noumlqtəyə yaxınlaşdıqca ziddiyyətlər muumlla-
yimləşir cəmiyyətdə yekdillik və barışıq hissləri uumlstuumlnluumlk
təşkil edir Amma elə oumllkələr də var ki bu noumlqtəyə ccedilatmaq
uumlccediluumln hələ uzun illər yol getməlidirlər Ccediluumlnki son hədəfə
ccedilatmaq problemi başlıca olaraq duumlşuumlncə tərzindən
asılıdır Bu noumlqtəyə tərəf inkişafın sosial dinamikanın
məlum (tsiklik xətti spiralvarı) tipləri ilə yox yeni pillə-
kənvarındash ldquobir addım sağa bir addım yuxarırdquo tipi ilə izahı daha
ağlabatandır Ordinat oxu istiqamətində addım-addım
varlanmaq absis oxu istiqamətində adım-addım kamil-
ləşməyə səbəb olur Varlanıb kamilləşmək daha optimal
yoldur nəinki kamilləşib varlanmaq Həm varlanmaq həm
də kamilləşmək zamandan asılıdır Qəfildən varlanmaq
muumlmkuumlnduumlr amma qəfildən kamilləşmək muumlmkuumln
deyil İnsanın kamilləşməsinə on illərlə millətin kamil-
ləşməsinə yuumlz illərlə vaxt lazımdır
Duumlşuumlncə tərzinin dəyişmə suumlrəti orta hesabla ccedilox
kiccedilik olduğundan toplumun ali duumlşuumlncəyə ccedilatması xeyli
zaman tələb edir Bu zamanı qısaltmaq muumlmkuumlnduumlr
Bunun uumlccediluumln həm milli həm də doumlvləti iradə lazımdır
143
Fərdlər uumlccediluumln duumlşuumlncə qısa zaman muumlddətində də dəyişə
bilər Bu səbəbdən də ldquohər oumltən dəqiqə həyatını dəyişmək
uumlccediluumln bir şansdırrdquo fikrinə tez-tez rast gəlmək olur M
Tetccedilerin 21 fikrinə goumlrə Amerika cəmiyyəti duumlşuumlncəsini
suumlrətlə dəyişir
Cənab HzƏlinin epiqrafa ccedilıxarılmış fikri nəzəri bir
muumlddəa olmayıb birbaşa həyatdan goumltuumlruumllmuumlşduumlr Ccediluumln-
ki o zaman cənab Hz Əlinin əhatəsində olan hər kəs
oumlzuumlnuuml dəyişərək muumlsəlman olmuşdur və yeni bir duumln-
yanın ndashİslam duumlnyasının vətəndaşına ccedilevrilmişdir
21Маргарет Тетчер Искусство управления государством Москва 2005
504 стр
144
DAYANIQLI İNSAN İNKİŞAFI
Biz bu duumlnyaya ona goumlrə gəlmişik ki oumlz toumlhfəmizi verək
Stiv Cobs
Muumlasir doumlvlətlərin inkişafının mərkəzində insanın
inkişafı dayanır Bu guumln bu tezis Qərb duumlnyasında hamı
tərəfindən dərk edilmiş həqiqətdir Şərqdə də zaman-
zaman muumltəfəkkir insanlar tərəfindən insan layiqincə
dəyərləndirilmiş və yaranmışların əşrəfi sayilmışdır Hələ
700 il oumlncə boumlyuumlk Şeyx Ədəbalı Osmanlı imperatoru Os-
man Qaziyə xitabən demişdi ldquoİnsanları yaşat ki doumlvlət
yaşasınrdquo Zəmanəmizin boumlyuumlk dahisi pakistanlı alim
Məhbub uumll Həq ldquoXalqların əsas varı ndash insanlarıdır Bu sadə
həqiqəti bəzən unudurlarrdquondash fikrini soumlyləmişdir ldquoQərbin in-
kişafının paradiqmasırdquo22 məqaləmdə torpaqla muumlqayi-
sədə insanda daha ccedilox yaşatmaq potensialı olduğu soumly-
lənilmişdir Başqa soumlzlə varlanmaq niyyəti ilə qonşu
xalqların torpaqlarını tutmaqdansa oumlz vətəndaşlarını
inkişaf etdirmək daha məqbuldur Mənim duumlşuumlncəmə
goumlrə şimal qonşumuz Kalaşnikov avtomatını satmaqla
daha ccedilox qazanc əldə edər nəinki Şimali Qafqazda
muumlharibə aparmaqla
22 Əsgərov ŞQ Qərbin inkişafının paradiqması ldquoGeostrategiyardquo 2011
6 səh 10-11
145
Bu guumln duumlnyada elm-təhsilin səviyyəsi ccedilox yuumlk-
səkdir Alimlərin sayı indiyədək yaşamış alimlərin cəm
sayından ccediloxdur Bununla bərabər mənfi təzahuumlrluuml
hadisələr meyillər də ccediloxdur Yuxarıda qeyd edildiyi
kimi kriminal biznesin illik gəliri 2009-cu ildə 21 trln
dollar təşkil etmişdir Qaynar noumlqtələr bir yerdə soumln-
məmiş başqa noumlqtədə alovlanır Bir noumlqtədə firavanlıq
digər yerdə aclıqdır Bir noumlqtədə insanlar soyuqdan
donur digər yerdə enerji lazım olandan ccedilox istifadə edilir
İnkişafda bu anormallığı məktəb şagirdi NKəmalə belə
təsvir edir
Bu duumlnyanın bir tərəfi guumlluumlstan
Bir tərəfi Cəhənnəmtək od saccedilır
Kiminisə qamccedilılayır bu zaman
Kimi uumlccediluumln səadətə yol accedilır
Planetin 15 əhalisi (Qərbin və Avropanın) planetin
resursunun 75-ni mənimsəyir Bəşəriyyətin əhalisinin
20-i kasıblıqdan aşağı həddə yaşayır Hər il 15 mln In-
san acından oumlluumlr 100 mln insan aclıq şəraitində yaşayır
Ekoloji boumlhran ndash planetimiz total məhv edilir Torpaq
məhsuldarlığını itirib Sular (okeanlar dəniz və ccedilaylar)
zəhərlənib Hava ccedilirklənib Planetin temperaturu 1 dərə-
cəyə qədər artıb Bu boumlyuumlk bəlalar gətirəcək Arktikada
buzlaqlar suumlrətlə əriyir
146
İnsan alveri kriminal biznes və təbii sərvətlərin
talanccedilılığının vurduğu ziyanlar isə qat-qat ccediloxdur Buumltuumln
bu faktorlar insanın dayanıqlı inkişafına əngəllər toumlrədir
Planetin gələcək taleyi ilə bağlı qarşıya cavabını
goumlzləyən həlli vacib suallar ccedilıxır Bu guumln yaşadığımız
planeti hansı səviyyədə gələcək nəsillərə oumltuumlrə biləcəyik
Bəşəriyyəti inkişaf etdirən və ya onun inkişafını
ləngidən səbəbləri duumlzguumln qiymətləndirmək və planetə
nəzarət etmək uumlccediluumln yeni duumlnyagoumlruumlşə ehtiyac duyulur
Bu prosesləri nəzarət altına almaqdan oumltruuml sistemli elmi
baxış lazımdır Cədvəl 4-də bir neccedilə doumlvlətin BMT tərə-
findən hesablanmış reytinqi (birinci suumltun) UumlDM (uumlccediluumlncuuml
suumltun) İPİİ (doumlrduumlncuuml suumltun) və K faktoru (beşinci suumltun)
goumlstərilmişdir K faktorunu hesablamaq uumlccediluumln (31) formu-
lasından istifadə edilmişdir
Bu oumllkələr muumlxtəlif qitələrdə yerləşsələr də cədvəl-
dən goumlruumlnduumlyuuml kimi adambaşına duumlşən UumlDM təqribən
eynidir və (40 000 plusmn 2000) USD-a bərabərdir
Baxmayaraq ki UumlDM bu oumllkələr uumlccediluumln eynidir 4 və 5-
ci suumltundan goumlruumlnduumlyuuml kimi insanların həyat şəraiti və
ləyaqətli yaşama tərzi ccedilox muumlxtəlifdir Avstraliya İPİİ-yə
goumlrə duumlnyada ikinci Ekvatorial Qvineya isə 117-cidir
Əgər Avstraliyanın doumlvlət maşınının faydalı iş əmsalını
(fiə) 100 qəbul etsək onda yerdə qalan oumllkələr uumlccediluumln
147
bu goumlstəricinin qiymətləri cədvəl 4-uumln 6-cı suumltununda
verilmişdir
Avropanın yuumlksək inkişaf etmiş doumlvlətlərindən biri
Niderlanddır Avstraliya ilə muumlqayisədə bu oumllkənin
doumlvlət maşınının fiə 55-dir Bu o deməkdir ki bu
oumllkənin UumlDM-nin 55 -i insan potensialının inkişafına
45-i isə digər məqsədlər uumlccediluumln qeyri-şəffaf xərclənir
Əgər bu 45 də insan inkişafına xərclənsəydi onda onun
İPİİ və K-sı Avstraliyanın goumlstəricilərinə bərabər olardı
UumlDM = constant Cədvəl 4
1 2 3 4 5 6
Reytinq Oumllkə UumlDMUSD İPİİ K fiələ
2 Avstraliya 41800 0937 15 100
7 Niderland 40500 0890 81 55
25 Avstriya 40300 0851 57 38
32 BƏƏ 40200 0815 44 30
39 Bəhreyn 40400 0801 403 27
117 EkQvineya 37900 0538 116 8
Niderlandın illik UumlDM həcmi təqribən 640 109 USD-
dir Bu sərvətin 288109 USD insan inkişafına yox digər
məqsədlər uumlccediluumln qeyri-şəffaf xərclənir Ekvatoril Qvi-
neyada UumlDM-in qeyri- şəffaf xərclənən hissəsi 92 -dir
Demək bu oumllkənin idarəetmə sistemi guumlnuumln tələblərinə
cavab vermir Yəni insanın inkişafına onun təhsilinə
mədəniyyətinə səhiyyəsinə UumlDM cəmi 8 xərclənir
148
Cədvəldə goumlstərilən digər oumllkələr uumlccediluumln də bu hesabatı
aparmaq olar Buumltuumln duumlnya doumlvlətləri uumlccediluumln bu rəqəmlər
hesablanarsa və inkişafa tərəqqiyə sərf olunarsa onda
nəinki ayrı-ayrı doumlvlətlərdə hətta buumltuumln planetdə da-
yanıqlı inkişafı təmin etmək olar
Cədvəl 5-də K faktorunun sabit qiymətində (320
plusmn017) bir sıra doumlvlətlərin qlobal sosial-iqtisadi makro-
iqtisadi parametrləri goumlstərilmişdir Cədvəldən goumlruumln-
duumlyuuml kimi K faktorunun sabit qiymətinə nail olmaq uumlccediluumln
muumlxtəlif doumlvlətlərdə adambaşına duumlşən UumlDM-in qiyməti
9900 USD-dən 51 700 USD intervalında dəyişir Bu
doumlvlətləri muumlqayisə edəndə Ccedilernoqoriyanın idarəetmə
sisteminin muumlkəmməl olduğu nəzərə ccedilarpır Belə ki bu
doumlvlət K =33 olması uumlccediluumln ən az UumlDM sərf etmiş gələcək
nəsillər uumlccediluumln də pay saxlamışdır Əgər bu doumlvlətin
idarəetmə maşınının fiə-sini 100 qəbul etsək onda
Kuumlveytin doumlvlət maşınının fiə-si 19 -ə bərabər olar
Yəni eyni sosial nəticə əldə etmək uumlccediluumln Kuumlveyt Ccediler-
noqoriyadan beş dəfə daha ccedilox UumlDM xərcləyir Bu isə
dayanıqlı insan inkişafı konsepsiyasına tam ziddir Minik
maşınlarının əsas goumlstəricilərindən biri 100 km məsafəyə
işlətdiyi benzinin miqdarıdır Burada da anoloji olaraq
İPİİ (və ya K faktorunun) sabit qiymətinə nə qədər UumlDM
xərcləndiyini goumlstərmək olar Cədvəl 5-dən goumlruumlnuumlr ki
Ccedilernoqoriya və Kuumlveytin İPİİ təqribən eynidir və uygun
149
olaraq 0769 və 0771-dir Bu səviyyəyə nail olmaq uumlccediluumln
Cernoqoriya adambaşına 9900 USD Kuumlveyt isə 51700
USD pul xərcləyir Yəni Ccedilernoqoriyanın idarəetmə sistemi
Kuumlveytdən beş dəfədən ccedilox muumlkəmməldir
K= constant Cədvəl 5
1 2 3 4 5
Reytinq Oumllkə UumlDMUSD İPİİ K
47 Kuumlveyt 51700 0771 337
49 Ccedilernoqoriya 9900 0769 333
50 Rumıniya 11500 0767 330
51 Xorvatiya 17500 0767 330
52 Uruqvay 13600 0765 326
53 Liviya 13800 0765 308
54 Panama 12700 0765 308
55 Səudiyyə
Ərəbistanı
24200 0752 303
Deyilənlərdən aydın olur ki duumlnyada dayanıqlı insan
inkişafına nail olmaq uumlccediluumln əsas şərtlərdən biri də idarə-
etmə sisteminin dayanıqlı insan inkişafı tələbləri səviy-
yəsinə qaldırılmasıdır Spenserə goumlrə sosial təkamuumll
cəmiyyətin muumltərəqqi inkişafı deməkdir Bu inkişaf
cəmiyyətin quruluşunun modernləşməsi və sosial ins-
titutların təkmilləşməsi yolu ilə baş verir Belə olan halda
UumlDM itkisiz və səffaf olaraq insan potensialının inkişafına
sərf olunar və təbii resurslara qənaət edilər Belə olan
halda dayanıqlı insan inkişafına nail olmaq muumlmkuumlnduumlr
150
və planetin buguumlnkuuml sərvətlərindən gələcək nəsillər uumlccediluumln
də pay saxlamaq olar Yuxarıda deyilənlərdən bir daha bu
nəticəyə gəlirik rdquoUumlDM inkişaf uumlccediluumln zəruridir amma kafi
deyilrdquo
Buumltuumln zamanların ən dahi gitaraccedilısı Jems Hendrixə
goumlrə ldquonə vaxt məhəbbətin hakimiyyəti hakimiyyətə məhəb-
bətdən ccedilox olacaq o zaman yerdə əmin-amanlıq olacaqdır ldquo
Bu fəlsəfi fikrin işığında tarixə baxsaq goumlrərik ki I
duumlnya doumlvlətlərində məhəbbətin hakimiyyəti III duumlnya
doumlvlətlərində hakimiyyətə məhəbbət houmlkm suumlruumlr II
duumlnya doumlvlətlərində isə hər iki duumlşuumlncə houmlkm suumlruumlr
151
DUumlŞUumlNCƏ TƏRZİ
Başqalarının xoşbəxtliyinə ccedilalışmaqla biz oumlz
xoşbəxtliyimizi tapırıq
Platon
Duumlşuumlncə tərzi ilə bağlı fikirlərimin bir hissəsi eyni
adlı kitabda 23 əks olunubdur Əvvəlcə qeyd edim ki
ldquoduumlşuumlncə tərzirdquo anlayışı ldquomentalitetrdquo anlayışının tərkib
hissəsinə daxildir Belə ki mentalitet soumlzuuml bir millətin
duumlşuumlncə tərzini əqli inkişafnı və milli psixologiyasını əhatə
edir Bu termin ətrafında muumlzakirə accedilmadan təkcə onu
qeyd etmək isdərdim ki ldquomilli mentalitetrdquo soumlzuumlnuuml işlət-
mək quumlsurludur ona goumlrə ki millilik mentalitet soumlzuumlnuumln
tərkibində vardır
Oumllkələrin UumlDM ilə K faktoru və UumlDM ilə İPİİ ara-
sında muumlnasibətləri şəkil 13 və 14-də təqdim olun-
muşdur Bu qrafiklərə diqqətlə baxanda əvvəla qənaətim
belədir ldquoFəaliyyətimiz duumlşuumlncəmizin nəticəsidirrdquo və ya
ldquoəlimizdə olan ağlımızda olandırrdquo
Duumlşuumlncə tərzinin həyatımızda oynadığı vacib rolu ay-
dın təsəvvuumlr etmək uumlccediluumln əvvəlcə Cənnət və Cəhənnəm
haqqında eşitdiyim bir pritccedilanı soumlyləmək istəyirəm
23 Əsgərov ŞQ Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008336 səh
152
ldquoBir guumln nurani və xeyirxah bir insan Allahla goumlruumlşmək
uumlccediluumln dualar edir və nəticədə duası qəbul olunur Allahla soumlhbət
zamanı nurani kişi Allahdan soruşur ndash ldquoYaradanım mən Cən-
nət ilə Cəhənnəmin fərqini bilmək istərdimrdquo
Allah bu xeyirxah adamı yan-yana olan iki qapının ağzına
gətirir və qapının birini accedilıb onu iccediləri buraxır İccediləridə boumlyuumlk
dairəvi stolun ortasında dadlı yeməklə dolu ccedilox boumlyuumlk bir qab
var idi Xeyirxah adam yeməyin ccedilox dadlı olduğunu ətrindən
hiss edir Ancaq stolun ətrafında oturan insanlar bədbəxt və
acından oumllənlərə bənzəyirdilər Onların hamısında ələ bərk
bərkidilmiş və dəstəyi uzun qaşıqlar var idi Onlar iccedilərisi dolu
qazandan qaşıqla yemək goumltuumlrə bilirdilər ancaq qaşığın dəstəyi
uzun olduğundan yeməyi ağızlarına apara bilmirdilər Xeyirxah
adam onların bu bədbəxt goumlruumlnuumlşuumlndən sarsıldı
Allah dedi ldquoSənin bu goumlrduumlyuumln Cəhənnəm idirdquo Sonra
Allah xeyirxah adamı ikinci qapıya tərəf aparır və qapını accedilır
Xeyirxah adamın goumlrduumlyuuml səhnə əvvəlki ilə eyni idi
Burda da həmin boumlyuumlk dairəvi stolun uumlstuumlndə iccedilərisində dadlı
yeməklə dolu eyni nəhəng qab var idi Stolun ətrafında oturan
insanların də əllərinə bərk bağlanmış həmin uzun dəstəkli
qaşıqlar var idi Ancaq bu dəfə bu insanlar doymuş xoşbəxt
goumlruumlnuumlrduumllər və bir-birləri ilə şirin soumlhbətlər edirdilər
Allah dedi ldquoSənin indi goumlrduumlyuumln isə Cənnətdirrdquo Nurani
insan Allaha deyir ldquoMən heccedil nə başa duumlşmuumlrəmrdquo
153
ldquoBu ccedilox sadədir ndash Allah dedi ndash Cənnətdə olan insanlar
bir-birini yedizdirirlər Cəhənnəmdə olanlar isə ancaq oumlzləri
haqda duumlşuumlnuumlrlərrdquo
Bu misaldan belə nəticəyə gəlmək olar ki Cəhənnəm
və Cənnət eyni cuumlr qurulub Fərq insanların duumlşuumlncə tər-
zindədir Başqa soumlzlə desək Cəhənnəmdə şəxsi mənafe
Cənnətdə isə ictimai mənafe uumlstuumlnduumlr Bu nəticəni yadda
saxlamağa dəyər
Brayan Treysinin kitabının 24 53-cuuml səhifəsində kamil
duuml-şuumlncə tərzi ilə bağlı dəyərli bir misal var Kasıb bir
şəhərin əhalisi yığışıb razılığa gəlir ki hər bir insan bir iş
goumlrmək istəyəndə qərar qəbul etməzdən qabaq fikirləşsin ki bu
problemi İsa peyğəmbər necə həll edərdi Bu soumlvdanın
nəticəsində şəhərin əhalisi xoşbəx yaşamağa başlayır ccediluumln-
ki kamil duumlşuumlncə ilə iş goumlruumlrduumllər Bu yerdə istər-istəməz
Həzrət Əlinin rdquoOumlzuumlnuuml dəyiş ki duumlnyan dəyişsinrdquo kəlamı da
yada duumlşuumlr
Duumlşuumlncənin fəaliyyətə təsiri ilə bağlı zamənəmizin
boumlyuumlk muumltəfəkkiri İdris Şahın25 hekayələrinin birində soumly-
lənilir
Qədim zamanlarda Xıdır peygəmbər əhaliyə deyir ki tez-
liklə quraqlıq olacaq ccedilaylar bulaqlar quruyacaq sonra təzə
24 Брайан Трейси Измени мышление- и ты изменишь свою жизнь
Минск 2006 25 Идрис Шах Сказки дервишей Москва 1988
154
sular gələndə onu iccedilənlərin duumlşuumlncəsi dəyişəcək Ona goumlrə
ehtiyat uumlccediluumln su goumltuumlruumln
Bir nəfərdən başqa heccedil kəs peyğəmbərin dediyinə qulaq as-
mır Bir muumlddətdən sonra həmin zaman gəlir Quraqlıqdan
sonra hamı təzə sulardan iccedilir və oumlzləri də bilmədən duumlşuumlncələri
dəyişir Normal su iccedilən adam nə qədər onları duumlz yola dəvət edir
və onlara səhv duumlşuumlnduumlklərini səhv danışdıqlarını deyirsə
xeyri olmur Əksinə onlar bu adamın ağlını itirdiyini deyirlər
Bu bir nəfər əziyyətinin nəticə vermədiyini goumlrəndə muumlhitə
doumlzməyib oumlz ehtiyat suyunu toumlkuumlr və hamının iccedildiyi sudan
iccedilərək onlar kimi duumlşuumlnuumlr və fəaliyyət goumlstərir Onun bu
hərəkətini ətrafdakılar razılıqla qarşılayır və deyirlər Allahın
quumldrəti boumlyuumlkduumlr Bir gecənin iccedilərisində bu bədbəxtin ağlını
oumlzuumlnə qaytardı Xıdır peygəmbər əhalinin duumlşuumlncəsini
dəyişə bilmədi
Duumlşuumlncə tərzinin rolunu aydın təsəvvuumlr etmək uumlccediluumln
şəkil 14-də ldquo2 ndash 117rdquo uumlfuumlqi xəttin uumlzərində yerləşən Avs-
traliya (2) Niderland (7) Avstriya (25) BƏƏ (32) Bruney
(39) və Ekvatorial Qvineya (117) doumlvlətlərinə nəzər salaq
Ekvatorial Qvineyada İPİİ qiyməti aşağıdır ndash 054 K
faktoru isə 116-dır Yəni bu oumllkə imkanı daxilində mak-
simal şəraitin 54-nə nail olubdur və ya doumlvlət olaraq
əldə etdiyi nailiyyətin nailiyyət qıtlığına nisbəti 116-dır
Avstraliya uumlccediluumln İPİİ qiyməti 0937-yə K faktorunun qiy-
məti 149-a bərabərdir Yəni əldə etdiyi nailiyyət
155
etmədiyindən 15 dəfə ccediloxdur Bu oumllkə maksimal şəraitin
94 -nə nail olubdur Bu nəticələr ona işarədir ki
Avstraliyada ictimai mənafe şəxsi mənafedən Ekvatorial
Qvineyada isə şəxsi mənafe ictimai mənafedən uumlstuumln
tutulur Bu fikirləri Kuumlveyt (47) və Ccedilernoqoriya (49) uumlccediluumln
də demək olar Kuumlveytdə şəxsi Ccedilernoqoriyada isə doumlvləti
mənafe uumlstuumlnluumlk təşkil edir
Bu deyilənlərin işığında tarixə nəzər salsaq belə nəti-
cəyə gəlmək olar ki quldarlıq feodalizm və kapitalizm
quruluşlarında toplum səviyyəsində şəxsi mənafe ictimai
mənafedən uumlstuumln olubdur Şəxsi mənafe (Mş) ilə ictimai
mənafe (Mi) arasındakı muumlnasibətdən istifadə edərək oumll-
kələri inkişaf və kamillik dərəcəsinə goumlrə təsnifata boumllmək
olar Duumlşuumlncəmə goumlrə əgər
a Mş gtgt Mi olarsa onda belə doumlvlətləri geri qalmış
doumlvlətlər saymaq olar
b Mş ~ Mi olarsa onda belə doumlvlətləri inkişaf
etməkdə olan oumllkələr saymaq olar
c Mş ltlt Mi olarsa onda belə doumlvlətləri ccedilox inkişaf
etmiş doumlvlətlər saymaq olar Belə oumllkələrdə həm
fərd həm də toplum səviyyəsində kamillik
dərəcəsi yuumlksəkdir
Hakim duumlşuumlncə tərzi bəzən paradiqma səviyyəsinə
qalxır Misal uumlccediluumln Mi ≫ Mş şərti oumldənilən accedilıq cəmiy-
yətlərdə bu şərt paradiqma kimi ccedilıxış edir
156
Toplum daxilində kamil duumlşuumlncəyə malik olanların
fikirləri orta səviyyəli hakim duumlşuumlncəlilər tərəfindən ya
rədd edilir ya cəzalandırılır ya da ccedilətinliklə qəbul edilir
Dostlardan biri Fərəh xanım Pəhləviyə istinadən soumlyləyir
ki İranda bir iş adamı yaşadığı qəsəbədə hamam tikir Məmur
gəlir və təkidlə deyir ki bu hamama Şahın adını ver İş adamı
etiraz edir və deyir ki hamama Şahın adını verməzlər Onu
tuturlar və bir neccedilə il iş verirlər ki sən iqtidarın əleyhinəsən
Sonradan Şah bu adamı guumlnahsız tutulduğuna goumlrə əhv edir
Amma onu tutanları cəzalandırmır
Qədim tarixdə toplum daxilində K-sı ccedilox yuumlksək
olub ictimai mənafeni uumlstuumln tutanlar (Mi ≫ Mş) iccedilə-
risindən peygəmbər məqamına yuumlksələnlər olmuşdur
Buumltuumln doumlvrlərdə K-sı ccedilox yuumlksək və Mş ≫ Mi olanlar
(Stalin Napoleon Teymurləng Makedoniyalı İsgəndər
və s) fuumlrsət duumlşəndə hakimiyyəti ələ ala biliblər
Xoşbəxt gələcəyə gedən yol Mi ≫ Mş şərtindən keccedilir
Praktik həyatda bu şərti təmin etmək uumlccediluumln hələ 1949-cu
ildə AEynşteyn ldquoNiyə sosializmrdquo essesində yazırdı
ldquoBizdə təhsil alanlara rəqabətə meyil pula səcdə aşılanır
karyeraya hazırlıq kimi onlara uğur əldə etməyə sitayiş
etməyi oumlyrədirlərrdquo Platonun epiqrafa ccedilıxarılmış kəla-
mına Ccedilarlz Dikkensin bir fikri ilə dəstək vermək olar
ldquoDigərlərinə sərf edilən guumln sənin uumlccediluumln itirilmiş guumln deyilrdquo
157
KAMİLLƏŞƏN DUumlŞUumlNCƏ
Əvəzedilməz olmaq uumlccediluumln hər zaman dəyişmək lazımdır
К Şanel
Stenford Universitetinin tələbələrinin buraxılış təd-
birində Stiv Cobs belə bir fikir soumlyləmişdir ldquoHər guumln guumlz-
guumlnuumln qarşısında durub oumlzuumlmdən soruşuram əgər bu guumln
sənin həyatının son guumlnuuml olsaydı istərdinmi ki bu guumln etmək
istədiyini edəsən Əgər bir neccedilə guumln dalbadal ldquoyoxrdquo cavabı
alırdımsa onda başa duumlşuumlrduumlm ki dəyişmək lazımdırrdquo
XX əsrdə iki duumlnya muumlharibəsindən keccedilən Avropada
bu guumln bir Avropa doumlvlətinin digəri ilə muumlharibə etməsi
vətəndaş muumlharibəsi hesab edilir 100 il bundan oumlncə odlu
silahla Afrikaya gedib nadir heyvanları qıran avropalılar
bu guumln təbiəti onun bitki və heyvanat aləmini qorumaq
uumlccediluumln muumlxtəlif fondlar cəmiyyətlər yaradaraq təbiətdə nə
varsa hamısını qayğı altına alırlar Afrikaya sanitar ccedilan-
taları ilə gedərək xəstələnmiş ccediloumll heyvanlarını muumlalicə
edirlər 40 il oumlncə ABŞ-da zənciləri qıran kukluxklanlar indi
seccedilkilərdə zəncilərə səs verirlər
Dəyişən nədir Əlbəttə dəyişən duumlşuumlncədir Dəyişən
duumlnyada duumlşuumlncə kamilləşir
İnsan dəyişə bilən varlıqdır Aydındır ki təhsil
tərbiyə fiziki və psixoloji təsir tv-lərdə intellektual
158
verilişlər konfranslar səyahətlər duumlşuumlncəni dəyişə bilən
faktorlardır
Duumlşuumlncənin dəyişməsinə dair bir misal ccediləkmək istə-
yirəm
Xorasanlı boumlyuumlk muumltəfəkkir Əbduumllqadir Cilani 15 yaşında
olanda anası onu karvanla Bağdada təhsil almağa goumlndərir
Yolda quldurlar karvanın qabağını kəsir və pullarını alırlar
Noumlvbə Əbduumllqadirə ccedilatanda quldurbaşı soruşur
ndash Pulun var
ndash Əmican var
ndash Haradadır
ndash Anam cibimin iccedilinə tikib
ndash Hər kəs yalan danışır nədən sən doğru danışdın
ndash Mən yola ccedilıxanda anam dedi ki heccedil zaman yalan soumly-
ləmə cənab Haqq hər şeyi goumlruumlr
Uşaqdan eşitdiyi soumlzlərdən quldurbaşının goumlzləri yaşarır
Cənab Haqqın goumlzləri oumlnuumlndə illərlə quldurluq oumlmruuml yaşadığını
anlayır Dərhal ruhunda dəyişiklik baş verir Pulların geri
qaytarılması əmrini verir və Əbduumllqadirdən soruşur
ndash Oğlum hara gedirsən
ndash Bağdada təhsil almağa
ndash Gəl bərabər gedək və mənə oumlvladlıq elə -deyərək quldur
dəstəsini dağıdır Əbduumllqadiri mədrəsəyə yerləşdirərək təhsilinə
koumlməklik edir
159
Uşağın Allaha qəlbən inamı bir quldurbaşının
duumlşuumlncəsinin dəyişməsinə yəni kamilləşməsinə və K-nın
artmasına səbəb oldu
Guumlnuumlmuumlzdən bir neccedilə misal ccediləkmək istəyirəm
Teleqrafcom-un Tuumlrkiyə mətbuatına istinadən (2013)
verdiyi məlumata goumlrə beynəlxalq konfransın accedilılış
mərasimində iştirak edən M Bərzani ccedilıxışında deyib
Hədəflərimizi həyata keccedilirmək uumlccediluumln silahlı muumlbarizənin vaxtı
keccedilib Parlament kimi demokratik yolla və dialoq vasitəsilə
muumlbarizə aparmalıyıq Biz Suriya İraq və tuumlrk kuumlrdlərinin hər
zaman yanındayıq Oumlz haqlarımızı silahla tələb etməkdən əl
ccediləkməliyik Əks təqdirdə beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəyini ala
bilməyəcəyik
M Bərzaninin yanaşması hər baxımdan duumlzguumln
yanaşmadır
Dəyərli ziyalımız prof Sudiyef İmamverdiyev soumlh-
bət edir ki guumlnlərin birində bir nazir muumlavini xəs-
təxanaya yanıma gəldi Soumlhbət zamanı hiss etdim ki kefi
yoxdur Səbəbini soruşdum Dedi ki 6 ay oumlncə Yapon-
iyada olmuşam Orda goumlrduumlklərimin hələ də təsiri altın-
dayam Sonra dedi Doktor onlar insandırlarsa bəs onda
biz kimik
Mənim bu soumlhbətə virtual muumldaxiləm şuumlbhəsiz biz
də insanıq Ancaq fərqimiz bundadır ki onlar bizə
baxanda nisbətən kamil duumlşuumlncə ilə fəaliyyət goumlstərirlər
BMT-nin məlumatına goumlrə (2010-cu il) Yaponiyanın İPİİ
160
0884-ə bizimki isə 0713-ə bərabərdir Nazir muumlavinin
sualının cavabı bu fərqdədir Fərqi aradan goumltuumlrmək uumlccediluumln
duuml-şuumlncəni dəyişmək lazımdır Bunun uumlccediluumln insan oğlu
keyfiyyətli təhsil və mədəniyyət sistemindən keccedilməlidir
Qapalı cəmiyyətlərdə boumlyuumlmuumlş insanların duumlşuumlncə
tərzi ilə accedilıq cəmiyyətlərdə boumlyuumlmuumlş insanların duumlşuumlncə
tərzində fərq boumlyuumlkduumlr Ccediluumlnki bu quruluşların əsas-
landığı dəyərlər sistemi fərqlidir Misal uumlccediluumln əgər bir
insan iş yerini tez-tez dəyişərsə totalitar quruluşda buna
pis baxarlar və onu ldquocəngəlrdquo adam sayarlar Accedilıq cəmiy-
yətdə isə bu hərəkət təqdir olunar insan isə təşəbbuumlskar
ədalət sevən innovasiyaya meyilli sayılar
İctimai mənafenin (Mi) şəxsi mənafeyə (Mş ) nisbətini
meyar kimi istifadı etmək olar Belə ki
Mi Mş ≫ 1 olarsa belə oumllkələri ccedilox inkişaf etmiş
Mi Mş = 1 olarsa oumllkələri inkişaf etməkdə olan
Mi Mş le 1 olarsa oumllkələri geri qalmış hesab etmək
olar
Sual olunur duumlşuumlncəni dəyişən əsas səbəb nədir Muuml-
şahidələr goumlstərir ki K artdıqca duumlşuumlncə dəyişərək
kamilləşir Bir misal ccediləkmək istəyirəm
2012-ci ilin oktyabr ayında KİV-lərdə yayımlanan bir xoş
məlumatda deyilir Nyu-York metrosunun 20 stansiyasına
yapışdırılmış islam əleyhinə şuumlarlara yəhudi və xristian qrupları
161
elə şuumlarlarla cavab verib Yəhudi Ravvinləri İcmasının
şuumlarlarında yazılıb laquoKinlə nifrət arasında qalanda sevgini
seccedilin Muumlsəlman qonşularınıza qarşı doumlzuumlmsuumlzluumlyuuml dayan-
dırınraquoXristian qrupunun elanında isə yazılıb laquoMuumlsəlman
qonşularınızı sevinraquo
Başqa bir misal KİV-lərin 15 oktyabr 2012 -ci ildə
verdiyi məlumata goumlrə 2014-cuuml ildə Şotlandiyada muumls-
təqillik referendumu keciriləcək Bununla bağlı Boumlyuumlk
Britaniyanın baş naziri Devid Kemeron və Şotlandiyanın
1-ci naziri Aleks Salmond sənədə imza atıblar Onu da
qeyd edək ki hazırda Aleks Salmondun rəhbərlik etdiyi
Şotland Milli Partiyası artıq 80 ildir ki muumlstəqilliklə bağlı
məsələni qaldırır
Bu misallar goumlstərir ki problemlərin həlli guumlc muumls-
təvisindən suumllh muumlstəvisinə keccedilirilir Ccediluumlnki mədəniyyət
yuumlksəlir duumlşuumlncə dəyişir Volfqanq Goumltenin dahiyanə
bir fikrində deyilir ldquoMədəniyyətin alccedilaq səviyyəsində milli
nifrət guumlcluumlduumlr və barışmazdır Ancaq elə bir səviyyə var ki o
tamam yox olur hansı ki qonşu xalqın xoşbəxtliyi və faciəsi
oumlzuumlnuumlnkuuml kimi qəbul edilirrdquo
Bu fikri xoşbəxtliyə gedən yolun accediları saymaq olar
Mədəni səviyyənin aşağı qiymətində insan millətccedilidir
oumlzuumlnuuml sevəndir başqalarına nifrət edəndir Ancaq elə bir
mədəni səviyyə var ki insan oumlz məhəbbətini ətrafla
162
bərabər boumlluumlşduumlruumlr Mədəni səviyyənin daha yuumlksək qiy-
mətində insanın duumlşməni yoxa ccedilıxır İnsan hamıya dost
kimi baxır Bir muumldrik kəlamda deyildiyi kimirdquo Heccedil kəs
sənin duumlşmənin deyil hər kəs sənin muumləllimindirrdquo
Məmurun yuxarıdakı sualına cavab vermək uumlccediluumln
Oguumlst Kontun ldquoBəşəriyyətin intellektual təkamuumlluumlnuumln boumlyuumlk
və əsas qanunurdquo26na muumlraciət etmək lazımdır Bu qanuna
goumlrə insanların idraki fəaliyyəti ictimai şuumluru oumlz in-
kişafında uumlccedil mərhələdən keccedilir teoloji metafizik və elmi
(pozitivist) Belə nəticəyə gəlmək olar ki duumlşuumlncə
kamilləşdikcə bir mərhələdən digərinə keccedilid baş verir Ən
kamil duumlşuumlncəyə isə bəşəriyyət uumlccediluumlncuuml mərhələyə daxil
olanda malik olacaqlar
Verilmiş toplum daxilində duumlşuumlncə fərqindən zid-
diyyətlərin toumlrəməsi labuumldduumlr Nəsiminin Qalileyin Ko-
pernikin və digərlərinin cəza alma səbəbləri onların duuml-
şuumlncəsi ilə hakim duumlşuumlncə arasındakı fərq idi
Bu fikirdən aydın goumlruumlnuumlr ki təhsil tərbiyə və
mədəniyyət duumlşuumlncəni dəyişmək uumlccediluumln muumlstəsna əhə-
miyyət kəsb edir və muumlstəsna guumlcə malikdir Təhsil va-
sitəsilə insanı dindar və ya ateist eqoist və ya alturist oumlzuuml-
nuuml sevən və ya vətənpərvər etmək muumlmkuumlnduumlr Bu
səbəbdən də təhsil və tərbiyə sistemi elə qurulmalıdır ki
ictimai mənafenin şəxsi mənafedən uumlstuumlnluumlyuumlnuuml təmin
26 QAbbasova Z Hacıyev Sosial fəlsəfə Bakı 2001səh449
163
edə bilsinTəhsil tək maddi dəyərləri yox həm də mənəvi
dəyərləri mənimsəməyə youmlnəlməlidir Bu səbəbdən Vik-
tor Huumlqo ldquoİnsanı dəyişmək uumlccediluumln onun nənəsindən
başlamaq lazımdırrdquo ndash fikrini soumlyləmişdir
İslam mədəniyyətinin əsas muumlddəalarının biri
ldquoHər oumltən dəqiqə həyatını dəyişmək uumlccediluumln bir şansdırrdquo ndashfikridir
Duumlşuumlncəni şuumlurlu şəkildə idarə etməsən gec dəyişər
Onu dəyişməyin təbii və texnoloji yolları var Yada salaq
ki ayaqqabı dabankeşinin uzunluğu oumlzbaşına 5 sm -dən
50 sm -ə kimi 50 ilə uzandı Ancaq ekstremal şərait (muuml-
haribə təbii fəlakət və s) duumlşuumlncəni aktivləşdirir tərəq-
qini suumlrətləndirir elmi inkişaf etdirir
164
İDARƏETMƏDƏ NAİLİYYƏT QITLIĞI
Axırıncı ağac kəsiləndə axırıncı balıq
tutulanda axırıncı ccedilay zəhərlənəndə insanlar
başa duumlşəcəklər ki pulu yemək olmur
Anonim
Biliyin qiymətləndirilməsi paraqrafında ldquobilik qıtlığırdquo
adlanan h parametrindən istifadə edilmişdir Bu parametr
biliyin mənimsənilməyən hissəsini goumlstərir və h= Lb L0
duumlsturu ilə təyin olunur Yuxarıda goumlstərilmişdir ki nisbi
mənimsəmə (a) və nisbi bilik qıtlığı (h) arasında muumlna-
sibət aşağıdakı duumlstur ilə təyin olunur
a= 1-h
İqtisadi və sosial məsələlərin həllində də analoji
parametrdən istifadə etmək olar Bu halda da onu ldquonai-
liyyət qıtlığırdquo və ya ldquofiravanlıq qıtlığırdquo adlandırmaq olar
ldquoNailiyyət qıtlığınırdquo nailiyyətin maksimal qiyməti ilə cari
qiyməti arasındakı fərq goumlstərir Əgər BMT-nin təyin
etdiyi insan potensialının inkişaf indeksini (a) nailiyyətin
cari qiyməti hesab etsək onda h kəmiyyəti
h = 1- a (7)
duumlsturu ilə təyin olunar
Adambaşına duumlşən UumlDM ilə h parametri arsında əlaqə
yarımloqarifmik masştabda şəkil 18-də goumlstərilmişdir
165
Absis oxunda h ndash parametr ordinat oxunda isə UumlDM
loqarifmik masştabda goumlstərilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi
hndash parametrin qiyməti 0 ilə 1 arasında adambaşına duumlşən
UumlDM-in qiyməti isə 300 ilə 300 000 USD arasında dəyişir
Şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi inkişaf etmiş doumlvlətlər uumlccediluumln h
ndash parametrin qiyməti 015-dən kiccedilik ccedilox geri qalmış
doumlvlətlər uumlccediluumln isə 080-dən boumlyuumlkduumlr
Şəkil 18 UumlDM ilə ldquonailiyyət qıtlığırdquo arasında əlaqə
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccediler-
noqoriya (49) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan
(109) Ekvatorial Qvineya (117) Toqo (139) Anqola (146) Bu-
rundi (166)
100
1000
10000
100000
0 02 04 06 08 1
GDP
h
166
139
11210999
74
49
32
146
117
166
Bəzi doumlvlətlərin reytinq goumlstəriciləri (BMT 2010)
qrafikdə rəqəmlərlə goumlstərilmişdir Bu doumlvlətlərdən Avs-
traliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccedilernoqoriya (49) Guumlr-
cuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan (109) Toqo (139)
Burundi (166) və digərlərini birləşdirən xəttin yarım-
loqarifmik masştabda duumlz xətt olması onu aşağıdakı
duumlstur ilə ifadə etməyə imkan verir
UumlDM = A exp [ -h b ] (8)
ln UumlDM = lnA ndash h b (81)
Burada A və b sabitlərdir
Əgər bu duumlz xətti ordinat oxunu kəsənə qədər (h=0)
uzatsaq onda ln UumlDM = ln A olar Demək ln A h =0
qiymətinə uyğun gələn adambaşına duumlşən ln UumlDM
goumlstərir Aydındır ki baxdığımız duumlz xəttə paralel bir ne-
ccedilə duumlz xətt ccediləkmək olar Bu xətlərin hər biri ordinat oxunu
muumlxtəlif noumlqtələrdə kəsir Beləliklə A uumlccediluumln muumlxtəlif
qiymətlər alarıq Planetin təbii resursunun məh-dud
olduğunu nəzərə alsaq cəmiyyətin idarə edilməsində o
idarəetmə modelinə uumlstuumlnluumlk verilməlidir ki onun uumlccediluumln
A qiyməti minimum olsun Ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzdə buna
nuumlmunə olaraq Yeni Zelandiyanı goumlstərmək olar Belə ki
bu oumllkədə h= 0093 səviyyəsinə nail olmaq uumlccediluumln adam-
başına cəmi 28 000 USD xərclənir
167
Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına goumlrə pla-
netin UumlDM-i təqribən 78 853 109 USD-dir Yer kuumlrəsi
əhalisinin təqribən 7109 nəfər olduğunu nəzərə alsaq on-
da Yer kuumlrəsində adambaşına duumlşən UumlDM təqribən 11 200
USD olar Bu rəqəm planetin əhalisinin firavanlığını (İPİİ)
071 səviyyədə saxlamağa imkan verər Demək insan
artımı ilə bağlı keccedilirilən həyəcan əbəsdir Sadəcə təbii
sərvətlərdən qənaətlə və elmlə istifadə etmək lazımdır
Şəkil 18-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ccedilernoqoriyada (49) və
Anqoloda (146) adambaşına duumlşən UumlDM eyni olub təqri-
bən 10 000 USD -dir Ancaq firavanlıq qıtlığı Ccedilernoqo-
riyada 023 Anqolada isə 060-dır Demək Anqola da
Ccedilernoqoriya kimi idarəetmə sisteminə malik olsaydı
onda onun əhalisi də Ccedilernoqoriya səviyyəsində yaşaya
bilərdi Şəkil 18-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ccedilernoqoriya və bir
neccedilə doumlvlət (2 3 74 99 109 112 139 166 ) bir xətt
uumlzərində yerləşir Bu doumlvlətlərdən solda bir doumlvlət belə
yoxdur Belə qənaətə gəlmək olar ki bu doumlvlətlərin
idarəetmə sistemi nisbətən optimal olub sağ tərəfdə
yerləşən qonşularına nisbətən daha muumlkəmməldir Bu
doumlvlətlərin doumlvlət maşınlarının faydalı iş əmsalı (fiə)
təqribən eynidir Əgər buumltuumln duumlnya doumlvlətləri eyni
dərəcədə muumlkəmməl idarəetmə sisteminə malik olsaydı
onda buumltuumln oumllkələr ldquo2 ndash 166rdquo xətti boyunca duumlzuumllərdilər
Başqa soumlzlə oumllkələrdə idarəetmə muumlkəmməlləşdikcə
168
noumlqtələr ldquo2 ndash 166rdquo xəttinə doğruuml suumlruumlşərlər Deyilənlərə
əsaslanaraq ldquo2 ndash 166rdquo xəttini ldquoharmonik inkişaf xəttirdquo ad-
landırmaq olar Bu xətt uumlzərində olan doumlvlətlər harmonik
inkişafda olan doumlvlətlərdir Bu doumlvlətləri birləşdirən digər
uumlmumi cəhət doumlvlət mənafeyinin digər mənafelərdən
uumlstuumln olmasıdır Heydər Əliyevin bir kəlamında deyilir
ldquoHəyatda şərəflə şərəfsizliyi şəxsi rifahla ictimai borcu
tamahkarlıqla vicdanlılığı hər bir kəs oumlzuuml seccedilirrdquo ldquo2 ndash 166rdquo xətti
uumlzərində yerləşən doumlvlətlər şərəfi və ictimai borcu uumlstuumln
tutan oumllkələrdir
Duumlnya insan artımı ilə bağlı bir əndişə yaşayır Yer
kuumlrəsi potensialının gələcək nəsillərə ccedilatmayacağı qor-
xusu var Maltusun məşhur fikri tez-tez təkrarlanır
Duumlnyanın kiccedilik bir qrup insan (duumlnya houmlkuməti ma-
sonlar illuumlminati ldquoskull and bonesrdquo Boqema klubu 300-
lərin komitəsi) tərəfindən idarə edilməsi haqqında soumlh-
bətlər gedir kitablar yazılır Ola bilsin ki bunlar var
Ancaq araşdırmalar goumlstərir ki bəşəriyyətin bir ildə hasil
etdiyi UumlDM duumlzguumln və ədalətli xərclənərsə o nəinki 7109
insana hətta ondan dəfələrlə ccedilox insana bəs edər XXI
əsrin əsas paradiqması elmə soumlykənən olmalıdır Əgər hər
qəbul edilən qərar elmi olarsa gələcəyə muumlharibəsiz
dilənccedilisiz gedərik Bu yerdə MƏRəsulzadənin dəyərli bir
kəlamı yada duumlşuumlr ldquoMədəniyyətin amacı idarəetməni elmə
tabe etdirməkdirrdquo Duumlnyanın tarazlığını pozan səhv
169
qərarlardır Elmi qərarlar səhv ola bilməz Səhv qərarların
toumlrəməsi kadr seccedilimi ilə bağlıdır Əgər hər bir oumllkə kadr
seccediliminə ciddi yanaşarsa və məmurları doumlvlət mənafeyini
uumlstuumln tutanların sırasından seccedilərsə gələcəyə rahat getmək
olar
Şəkil 19 İdarəetmə indeksi ilə K faktoru arasında
korrelyasiya
Şəkil 19-da 142 doumlvlətin idarəetmə indekslərinin K
faktorundan asılılığı goumlstərilmişdir İdarəetmə indeksləri
Legatum İnstitutunun wwwprosperitycom saytından goumltuuml-
ruumllmuumlşduumlr Şəkildən goumlruumlnuumlr ki duumlnya doumlvlətlərinin
idarəedilməsində boumlyuumlk pərakəndəlik var Birinci duumlnya
doumlvlətləri uumlccediluumln K 5 ilə 15 idarəetmə indeksləri isə 0 ilə 20
0
20
40
60
80
100
120
140
160
0 5 10 15 20
İDA
RƏ
ETM
Ə İN
DEK
Sİ
K
K-R
Tr
Az
RF
AB
İr
Yn
CA
Bot CcedililiYZ
Nr
Av
AFR
170
arasında dəyişir Bu doumlvlətlərə misal olaraq şəkildə Nor-
veccedil Avstraliya Yeni Zelandiya ABŞ və AFR goumls-
tərilmişdir Yeni Zelandiya bu doumlvlətlər arasında ən yaxşı
Yunanıstan isə pis idarə olunan doumlvlətdir Uumlccediluumlncuuml duumlnya
doumlvlətləri uumlccediluumln K 05 ilə 2 arasında idarəetmə indeksləri
isə 40 ilə 140 arasında dəyişir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki ikinci
duumlnya doumlvlətlərindənTuumlrkiyə və Azərbaycan Rusiya və
İrana nisbətən daha yaxşı idarə olunurlar Botsvana
Cənubi Afrika Respublikası və Kosta -Rikanın
idarəolunması diqqəti cəlb edir Xuumlsusilə Botsvana
idarəetmə indeksinə goumlrə duumlnyada 32-ci Kosta- Rika isə
34 -cuuml yerləri tuturlar Bu oumllkələrdə ruumlşvətin səviyyəsi də
şəkil 15-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ccedilox aşağıdır
Hesab etmək olar ki bu gedişatda inkişafın dina-
mikası ldquobir addım sağa bir addım yuxarı rdquo modeli uumlzrə
baş verir UumlDM -in verilmiş səviyyəsinə uyğun humanitar
toplanan inkişaf edərsə bunun nəticəsində iqtisadi
toplanan təzədən artar İqtisadi toplananın artması oumlz
noumlvbəsində təzədən humanitar toplananı (İPİİ) artırır
Beləliklə UumlDM-in artımı İPİİ-nin İPİİ-nin artımı isə
UumlDM-in artmasına səbəb olar Nəticədə bəşəriyyət Al-
lahabad meqapolisinə doğru uğurla irəliləyər
171
DOumlVLƏT MAŞINININ UumlCcedil STƏKAN
MODELİ
Yaxşı houmlkumət o deyil ki insanları xoşbəxt etmək istəyir o
houmlkumətdir ki buna hər hansı yollarla nail olmağı bacarır
Heydər Əliyev
Boumlyuumlk alman filosofu İohann Herder doumlvləti idarə
edən qurumu maşınla qurğu ilə muumlqayisə etmiş və o
zamandan da ldquodoumlvlət maşınırdquo anlayışından istifadə edilir
Doumlvlət maşınının sonsuz modelini təbiətin oumlzuuml yarat-
mışdır Sadəcə onları goumlruumlb-goumltuumlrmək və həyatda tətbiq
etmək lazımdır İnsanın arzu və istəklərinin ccediloxu poten-
sial şəkildə qara torpaqda var Bəşəriyyət inkişaf etdikcə
insanlar oumlz arzu və istəklərini torpağın potensialı hesabına
oumldəyirlər Misal uumlccediluumln əgər insanın uumlrəyi ldquouumlzuumlmrdquo meyvəsi
istəyirsə qara torpağın uumlzuumlm potensialından istifadə et-
mək uumlccediluumln torpağa ldquouumlzuumlm ccedilubuğurdquo əkmək və zəruri muumlhiti
şəraiti yaratmaq lazımdır Nəticədə ldquouumlzuumlm ccedilubuğurdquo
torpağın ldquouumlzuumlmrdquo potensialını insanın arzusuna ccedilevirər
Əgər uumlrəyimiz bal istəyirsə o potensialı torpaqdan qopar-
maq uumlccediluumln biz ldquoarı pətəyindənrdquo istifadə edə bilərik ldquoArı
pətəyirdquo torpağın bal potensialını bala ccedilevirəcəkdir Belə-
liklə torpağın zuumllal ətir meyvə və digər potensialını
muumlxtəlif ldquoqurğularrdquo vasitəsilə torpaqdan almaq muumlm-
kuumlnduumlr
172
Suumlni obyekt olan avtomaşın muumlhərriki benzinin poten-
sialını insanın suumlrətlə hərəkət etmək arzusuna ccedilevirir
Muumlhərrik potensialı arzuya ccedilevirən qurğudur
Bu təbiət və texnoloji modelləri humanitar sahəyə də
tətbiq etmək olar Həm ayrı-ayrı vətəndaşların həm də
cəmiyyətin qara torpaq kimi muumləyyən potensialı vardır
Doumlvlət həmin potensialı cəmiyyətin arzusuna ccedilevirib
xalqın oumlz istifadəsinə verməyə borcludur Əgər doumlvlət
cəmiyyətdə toplanmış potensialı cəmiyyətin xeyrinə
istifadə edə bilməzsə onda ayrı-ayrı kənar quumlvvələr bu
potensialı cəmiyyətin zərərinə də işlədə bilərlər
ldquoKeccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo 27 kitabımda mexaniki
model olaraq doumlvlət maşını yan-yana qoyulmuş və bir-biri
ilə əlaqədə olan uumlccedil qab ndash uumlccedil stəkan kimi təsəvvuumlr edil-
mişdir Sol stəkana oumllkənin potensialı toumlkuumlluumlr sağ stəkana
xalqın arzusu toplanır Orta stəkan (ldquo uumlzuumlm ağacırdquo ldquoarı
pətəyirdquo ldquoavtomobil motorurdquo kimi) potensialı arzuya
ccedilevirən qurğudur
Doumlvlət maşınının uumlccedil stəkan modeli şəkil 20-də
goumlstərilmişdir 1-ci stəkana təbii sərvətlər insan əməyi və
intellektual potensial toumlkuumlluumlr Uumlccediluumlncuuml stəkana insanın
xoşbəxt yaşamaq və yaradıcı fəaliyyətlə məşğul olmaq
arzuları toplanır İkinci stəkan potensialı arzuya ccedilevirən
qurğudur
27 Əsgərov ŞQ Keccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxış Bakı 1998 səh71 ndash77
173
Sol stəkana nə toumlkuumllməsindən asılı olaraq oumllkələri
təsnifata boumllmək olar O oumllkələr inkişaf etmiş oumllkələr
sayılır ki onlar sol stəkana əsasən intellektual və mədəni
potensial toumlkuumlrlər Belə doumlvlətlərdə UumlDM-in tərkibində
intellektual muumllkiyyətin payı 50-dən ccediloxdur İnkişaf
etməkdə olan oumllkələr isə qarışıq potensialdan ndash həm təbii
sərvətlərdən həm də insan potensialından istifadə edir-
lər Uumlccediluumlncuuml duumlnya oumllkələrində sol stəkana ancaq təbii
resurs toumlkuumlluumlr
Muumlxtəlif doumlvlətlərdə həyat səviyyələri muumlxtəlif ol-
duğuna goumlrə belə nəticəyə gəlmək olar ki reytinqləri
yuumlksək olan oumllkələrin doumlvlət maşını daha muumlkəmməldir
Onun faydalı iş əmsalı boumlyuumlkduumlr ccediluumlnki potensialı arzuya
itkisiz ccedilevirir
Doumlvlət maşınının işləməsində şuumlbhəsiz ki potensial
kimi mədəniyyətdən mentalitetdən də istifadə etmək
olar Yaponiya Danimarka kimi oumllkələrin doumlvlət maşı-
nının işlətdiyi xammal əsasən intellektual potensialdır
Yəni elm və təhsil sisteminin yaratdığı potensialdır
Oumllkədə təhsilin keyfiyyəti aşağı olanda doumlvlət maşınının
fiə da aşağı duumlşər Birinci stəkana nə toumlkuumllməsindən
asılı olaraq doumlvlətlərin inkişafı muumlxtəlif xətt boyunca
gedir Şəkil 13 a-dan goumlruumlnduumlyuuml kimi neftlə zəngin
oumllkələrin inkişafı təbii-tarixi yol keccedilmiş oumllkələrin inki-
şafından anormallığı ilə fərqlənir
174
Şəkil 20 Doumlvlət maşınının uumlccedil stəkan modeli
Bizim oumllkədə sol stəkana toumlkuumllən potensialın tərkibini
axtarıb muumləyyən etmək muumltəxəssislərin qarşısında duran
əsas problemlərdəndir Ccediluumlnki Azərbaycan rəngarəng
potensiala malik oumllkədir Neft pambıq uumlzuumlm 9 iqlim
zonası ucsuz-bucaqsız qumlu-meşəli Xəzər sahili Elmlər
Akademiyası universitetlər mədəni potensial teatrlar
muzeylər sol stəkana toumlkuumllə bilən potensialın tərkib
hissələri ola bilər Goumlruumlnduumlyuuml kimi iqtisadiyyatın
inkişafının məntiqini axtarıb tapmaq asan iş deyildir və elmi
tədqiqatlara soumlykənməlidir Başqa soumlzlə bu işdə elmi
qərar qəbul edilməlidir
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi ccedilox inkişaf etmiş
oumllkələrdə Mi ≫ Mş şərti oumldənilir Bu şərti qorumaq uumlccediluumln
doumlvlət ədalətli və guumlcluuml huumlquq sisteminə malik olmalıdır
Yəni oumllkənin huumlquq sistemi şəxsi mənafeni yox ictimai
mənafeni ciddi qorumalıdır Başqa soumlzlə Roxas demişkən
ldquoqızıl yuumlkluuml eşşək saraya girməməlidirrdquo Bu sahədə
bəşəriyyətin Stalin Trumel və digər ldquodoumlvlət kişilərirdquo
1 2 3
175
nuumlmunələri vardı Deyilənlərə goumlrə Stalin oumlz iş otağında
ccediləkməsini təmir edib Trumelin iş masasının uumlstuumlndə
ldquoBurda dolların houmlkmuuml yoxdurrdquo soumlzləri yazılmışdır Him-
lerin meyitindən corabını ccedilıxaranda onun yamaqlı ol-
duğunu goumlrmuumlşlər Tarixin yaddaşında belə nuumlmunələr
ccediloxdur
Otto fon Bismarkın bir kəlamı ilə bu moumlvzuya son
vermək istəyirəm ldquoPis qanunlarla və yaxşı məmurlarla
oumllkəni idarə etmək muumlmkuumlnduumlr Yox əgər məmur pis-
dirsə ən yaxşı qanunlar belə koumlmək etməzrdquo Bu dəyərli
fikrə ancaq onu əlavə etmək istərdim ki əgər maşın koumlh-
nədirsə onda heccedil nə koumlmək etməz Humanitar texno-
logiya da daim təkmilləşməlidir
176
İDARƏETMƏNİN ACcedilIQ CƏMİYYƏT
MODELİ
Duumlnyada sonuncu insan azad olana qədər
muumlbarizə davam edəcəkdir
Tomas Ceferson
London İqtisadi Məktəbinin pro-
fessoru Karl Reymund Popper elmi
metod və ictimai elmlərin fəlsəfəsinə
dair qlobal və tarixi əhəmiyyətli əsərlər
yazmışdır ldquoElmi biliyin məntiqirdquo və
ldquoAccedilıq cəmiyyət və onun duumlşmənlərirdquo
onun fundamental əsər-lərindəndir O
oumlz fəlsəfi konsepsiyasını tənqidi rasio-
nalizm adlandırmışdır Sosial fəlsəfə
sahəsində KPopper 28 genişmiqyaslı
radikal sosial dəyişikliklərin əleyhinə
olmuş-dur O hesab edirdi ki belə
proyektlər bir qayda olaraq kuumltlənin
yox kiccedilik bir qrupun maraqlarına
uyğundur O cəmiyyətin tədricən dəyi-
şərək quumlsurları aradan goumltuumlrərək inki-
şafının tərəfdarı idi Popper doumlvlət qu-
ruluşunun ən yaxşı forması kimi ldquoAcıq cəmiyyətrdquo ideyasını
muumldafiə edirdi
Onun fikrincə belə cəmiyyətin əsasını doumlvlət struk-
turlarının təkmilləşməsində vətəndaşların aktiv iştirak
28 Пол Оливер 101 ключевая идея философияМосква2001
Karl Reymund Popper
28 iyun 1902-ci ildə
Vyanada anadan
olmuşdur 1994-cuuml
ilin 17 sentyabrında
92 yaşında Londonda
duumlnyasını dəyişmişdir
177
azadlığının təmin edilməsi dayanır Bu zaman sistem bir
doumlvlət liderinin digəri ilə ancaq suumllh yolu ilə əvəz-
lənməsini təmin etməlidir O tolerantlığın və liberializmin
prinsip və tələblərini muumldafiə edirdi
Doğma planetimizin taleyi haqqında dəyərli elmi irs
qoymuş alimlərdən biri də Karl Popperdir O ldquoAccedilıq
cəmiyyətrdquo ideyasının alovlu tərəfdarı və banilərindən
biridir KPopperdən qabaq ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo ideyasını Anri
Berqson irəli suumlrmuumlşduumlr O hesab edirdi ki indiyə kimi
moumlvcud olmuş buumltuumln quruluşlar qapalı cəmiyyət olmuşlar
Bəşəriyyətin tərəqqisi ictimai şuumluru xeyli kamilləşdir-
mişdir İnsanların həm maddi həm də humanitar im-
kanları xeyli yuumlksəlmiş seccedilim imkanları xeyli artmışdır
Bu inkişafın bir dirəniş noumlqtəsi varmı Hara gedir bu
duumlnya ndash tez-tez eşitdiyimiz suallardandır
ABerqson və KPopperin ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo ideyası prof
ƏAbbasovun ldquoAccedilıq cəmiyyətə doğru transformasiyardquo29 məqa-
ləsində geniş təhlil edilmişdir
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquoin əsaslandığı ideya insan zəkasının
guumlcluuml tənqidi potensiala malik olmasıdır Burada fikir
pluumlralizmi muumldafiə olunur stimullaşdırılır və cəmiyyətin
təkmilləşməsinə youmlnəlmiş azadlıqlar muumldafiə olunur dəs-
təklənir O faşizmi kommunizmi və totalitarizmi fərd-
lərin ayrılmaz huumlquqlarını azaltdıqları uumlccediluumln tənqid edirdi
29 ƏAbbasov Accedilıq cəmiyyətə doğru transformasiya ldquoAzərbaycanrdquo qəz
22112009
178
Karl Popper yazırdı ldquoHər halda ağılla zor arasında seccedilim
etməliyik Mən zəkaya inanıram Nəzərə almalıyıq ki buumltuumln
hallarda kobud zorun tətbiqi ndash birbaşa cinayətdir Bir zorakılıq
başqasını doğurur inqilablar inqilabccedilıların oumlzuumlnuuml məhv edir
uumlstəlik ideyaları goumlzdən salır rdquo
KPopperin tarix elminə (tarixizmə) baxışı da maraq-
lıdır O ictimai inkişafda universal qanunauyğunluqların
moumlvcudluğunu inkar edirdi Onun fikrincə bəşəriyyətin
tarixində siyasi hakimiyyətin tarixi muumlhuumlm yer tutur
siyasi hakimiyyətin tarixi isə bəşər tarixi deyildir
KPopperə goumlrə tarix fərdi unikal və təkrarolunmaz
hadisələrin xaosudur Popper tarixi prosesdə iqtisadi
muumlnasibətlərin aparıcı rolu və sosial qanunların fəaliyyəti
haqda marksist təliminə qarşı ccedilıxanların biridir O hesab
edirdi ki buumltoumlvluumlkdə tarixi izah edən heccedil bir qanun ola
bilməz gələcəyi qabaqcadan goumlrmək muumlmkuumln deyildir
KPopperin Hegelə muumlnasibəti ccedilox mənfi olub və onu
totalitarizmin muumldafiəccedilisi kimi ağır soumlzlərlə ittiham edib O
hesab edir ki Hegel Heraklit Platon və Aristotelin ldquoto-
talitarrdquo ənənəsini davam etdirib və bu səbəbdən də ldquoAccedilıq
cəmiyyətrdquoin xain duumlşmənidir Platon doumlvlətə pərəstiş edir
fərdi tam olaraq doumlvlətə tabe etdirir axırıncı isə muumls-
təqilliyini tam itirir O bu fikri əsaslandırarkən Platonu
qapalı cəmiyyətin ideya muumləllifi sayır və onun ldquoheccedil vaxt
heccedil kim ndash nə kişilər nə qadınlar rəissiz qalmamalıdırlarrdquo
179
fikrini ciddi tənqid edir O Hegeli Marksı liberalizmə qaygı
və dəstək vermədiklərinə goumlrə ciddi şəkildə qınayır
Hesab edirəm ki Popper rdquoAccedilıq cəmiyyətərdquo gedən yolun
totalitarizmdən keccedildiyini nəzərə almayıb və bu səbəbdən
də totalitar quruluşun nəzəri əsaslarını yaradanları ciddi
tənqid edirdi KPopper qeyri-standart duumlşuumlnən filosofdur
O nəzəri muumlddəaların elmliyinin meyarı kimi verifika-
siyanı yox falsifikasiyanı uumlstuumln sayırdı O elmi ideyanın
gerccediləkliyini onu təsdiq edən nəticələrlə yox onu inkar
edən faktlarla yoxlamağı uumlstuumln hesab edirdi
Karl Popper həm elmi həm də ictimai-siyasi hadi-
sələrin qarşılıqlı houmlrmət əsasında rassional muumlzakirəsini
problemin həlli uumlccediluumln muumlhuumlm vasitə sayırdı O hesab
edirdi ki sərbəst muumlzakirələr səhvləri yanlışlıqları uumlzə
ccedilıxarır Bu isə səhv nəticələr əsasında qərarların qəbulunu
əngəlləyir
Sonda qeyd edək ki Acıq cəmiyyət kapitalizmin sosia-
lizmlə (və ya əksinə) zənginləşməsi başqa soumlzlə kapita-
lizmlə sosializmin konvergensiyası deyildir Bu cəmiyyət
inkişaf etmiş kapitalizmin son mərhələsidir
Toplumun duumlşuumlncə tərzindən asılı olaraq muumlsbət və
ya mənfi konvergensiya muumlmkuumlnduumlr Bu tezisə inanmaq
uumlccediluumln postsovet doumlvlətlərinin K (UumlDM) asılılığı şəkil 20-
də goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki bir qrup oumllkələr
uumlccediluumln (Estoniya Litva Latviya) muumlsbət yerdə qalan
180
doumlvlətlər uumlccediluumln isə mənfi konvergensiya moumlvcuddur Kndash
uumlmumi mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti mənasını daşı-
dığına goumlrə belə nəticəyə gəlmək olar ki ancaq muumlsbət
konvergensiya Baltikyanı doumlvlətlərdə baş veribdir
Şəkil 21 Postsovet məkanında yaranmış doumlvlətlər
uumlccediluumln
K-nın UumlDM asılılığı Rəqəmlərlə doumlvlətlər goumls-
tərilmişdir 1 -Estoniya 2 -Litva 3 -Latviya 4 ndashRusiy 5 -Belarus 6
-Qazaxıstan 7 -Azərbaycan 8 -Tuumlrmənista 9 -Ukrayna 10 -
Ermənistan 11 -Guumlrcuumlstan 12 -Oumlzbəkistan 13 -Moldova 14 -
Qırğızıstan 15 -Tacikistan
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Tuumlrkmənistana (8) Oumlz-
bəkistana (12) və Rusiyaya (4) aid noumlqtələr anormal
vəziyyətləri ilə diqqəti cəlb edirlər
0
05
1
15
2
25
3
35
4
45
5
0 5000 10000 15000 20000
1
2
3
4 5
7 8
9
15 14 12
6
10
11
1 13
181
ALİ İCMA
Bir hadisənin izahını vermək İrana
şah olmaqdan daha sevinclidir
Demokrit
Pənah Qurbanovun30 konsepsiyası ccedilox sadə və eyni
zamanda muumlkəmməldir O bəşəriyyətin keccedildiyi tarixi yo-
lu 3 doumlvrə boumlluumlr ibtidai icma keccedilid doumlvruuml və ali icma
quruluşu
30 Pənah Qurbanov Həyati occedilerklər Bakı 2010 304 s
HZərdabi adına Gəncə Pedaqoji İnstitutunun
kimya-biologiya fakuumlltəsini (1963) bitirmiş
ADNA-nın muumləllimi kimya elmləri doktoru
Pənah Qurbanov ldquoHəyati occedilerklərrdquo (Yeni fəlsəfi
konsepsiya və ya sivilizasiyanın xilas şansı)
kitabında yazır
Yer qabığının isinməsinin təbii yanğın
hadisələrinin artmasına səbəb olacağı
şuumlbhə doğura bilməz Ehtizaz enerjisi
zəlzələlərin vaxtından əvvəl
yetişməsinə səbəb olur
Bu guumln bəşəriyyətin xilası duumlnyada
ədalətin bərqərar olmasına bağlıdır
Vahid duumlnya əmələ gəldikdə
vətənpərvərlik hissləri daha da
zəifləyəcək və onun yerini uumlmumduumlnya
sevgisi tutacaqdır
Qurbanov
Pənah Abdulla oğlu
1112 1940-cı ildə
Qərbi Azərbayca-
nın Goumlyccedilə mahalın-
da anadan olmuş-
dur 54 2010-cu il
tarixdə Bakıda duumln-
yasını dəyişmişdir
182
Bəşəriyyət milyon il ibtidai icma quruluşunda yarıac
-yarıtox amma huumlrriyyət iccedilərisində yaşamışdır İbtidai
icmada ədalət prinsipi kortəbii houmlkm suumlrmuumlşduumlr İnsan-
lar oumlzuumlnuumlqoruma instinktinin (soumlvqi-təbii) təsiri altında
fəaliyyət goumlstərmişlər Bu quruluşda iqtisadi yuumlksəliş və
ya tərəqqi olmayıbdır İnsanların fəaliyyətinə şuumlur daxil
olduqca şəxsi mənafe meydana gəlmiş və bu əsasda
sonralar quldarlıq feodalizm və kapitalizm quruluşları
ardıcıl şəkildə bir- birini əvəz etmişdir Pənah muumləllim bu
uumlccedil formasiyanı birləşdirərək onu keccedilid doumlvruuml adlandırır
Bu doumlvruumln muumlddəti təqribən 18 min ildir Bu doumlvrdə
fəaliyyətə ağıl qoşulur şəxsi mənafe uumlzə ccedilıxır və ədalət
prinsipi getdikcə zəifləyir Şəxsi mənafe zəminində iqti-
sadiyyat inkişaf edir elm və bəşəri tərəqqi başlayır
Pənah muumləllim hesab edirdi ki keccedilid doumlvruuml bitəndən
sonra Ali icma qurulacaq və insanlar bu ədalətli quru-
luşda daha rahat yaşayacaqlar ccediluumlnki fəaliyyətə ancaq ağıl
goumlstəriş verəcək
Pənah muumləllim BMT-nin AB-nin yaranmasını Ali
icmanın ilk ruumlşeymləri sayır
ldquoGərək hər bir doumlvlət oumlzuumlnuumln iqtisadi və hərbi guumlcuuml ilə
deyil apardığı ədalətli siyasəti ilə oumlyuumlnsuumln ccediluumlnki bu guumln
bəşəriyyətin xilası duumlnyada ədalətin bərqərar olmasına bağlıdır
və yalnız bu yolla bəşəriyyət birləşə və ekoloji fəlakətdən yan keccedilə
bilərrdquo
183
O qeyri-standart duumlşuumlnən alimlərimizdən idi və
hesab edirdi ki avtomobillərin yer qabığına oumltuumlrduumlkləri
ehtizaz enerjisi yerin nuumlvəsinin temperaturunu əlavə 8
dərəcə artırıb Demək moumlvcud qlobal istiləşmə atmosferlə
deyil yerin qabığı ilə bağlıdır Nəticədə buzlaqlar Guuml-
nəşin istisindən uumlstdən yox daha ccedilox altdan əriyir Bu-
xarlanan suyun miqdarı artır və bu sular leysan yağışları
kimi yerə qayıdır və fəlakət mənbəyinə cevrilir Yağın-
tıların oumlzləri ilə su houmlvzələrinə gətirdikləri kuumllli miqdarda
zəhərli atmosfer tullantıları suda yaşayan bioloji varlıq-
ların həyatını zəhərləyərək məhv edir
Doktor Qurbanov bəşəriyyəti Ali icmanın tez yaradıl-
masına səsləyir və deyirdi ki qarşıdan bəşəriyyəti məhv
edəcək fəlakətlər gəlir onun qarşısını ancaq birlikdə
almaq olar Belə fəlakətlərin ən qorxulusunu o ekoloji
fəlakət sayırdı Pənah muumləllim təkidlə ccedilağırır ldquoGəlin keccedilidlə
qurtarıb suumlrətlə Ali icma quruluşunu quraq Necə ki ABŞ və
AB var Onda ədalət prinsipi oumlz guumlcuuml ilə işləyəcəkdir Yer
kuumlrəsində xoşbəxt həyat başlayacaqdırrdquo
Pənah Qurbanovun duumlnyagoumlruumlşuumlnə goumlrə bəşəriy-
yətin Ali icma qurması əslində buumltuumln doumlvlətlərin bir doumlv-
lət halında birləşməsi milli hisslərin soumlnməsi və bəşəri
hisslərin alovlanması deməkdir Demək Pənah muumləllimə
goumlrə bəşəriyyət oumlz inkişafının ali mərhələsinə doğru gedir
184
və sivilizasiyanın oumlnuumlndə sonsuz yolccediluluq durur P Qur-
banovun oumlluumlmuumlndən iki il sonra BMT Baş katibi Pan Gi
Munun da 2012-ci ildə Kopenhagendə ldquoduumlnya houmlkumətirdquo-
nin qurulması zərurətindən danışması Pənah muumləllimin
ideyasının nə qədər aktual olduğunu goumlstərir
Bir şərqli olaraq Pənah Qurbanov həm də şair idi O
oumlz bədii kitablarını Pənah Goumlyccedilə imzası ilə ccedilap etdirirdi
Onun şeirlərində də duumlnyanın taleyi ilə bağlı moumlvzular
uumlstuumlnluumlk təşkil edirdi
Gərək bilsin hamı birləşmək nədir
O həyat uğrunda muumlbarizədir
PQurbanov ldquoHəyatın xilası muumlmkuumlnduumlrrdquo məqa-
ləsində yazırdı ldquoİnsan əvvəl ailələrdə sonralar qəbilələr
doumlvlətlər imperiyalar dinlər ətrafında tədricən boumlyuumlyən
birliklərdə bir araya gəldi Bu guumln o birləşmə estafetinin
sonuncu mərhələsinə ali icmada birləşmək mərhələsinə
başlayır və bu birləşmə labuumldduumlrrdquo
185
HARA GEDİR BU DUumlNYA
Yolumuz duman olmuş yaxşılar yaman olmuş
Haqq bu guumln oumlz haqqını haqsızdan uman olmuş
Hara gedir bu duumlnya
BVahabzadə
Duumlnyanın haradan gəldiyi haqqında fikir demək olar
ki yekdildir Hegelə goumlrə ldquouumlmumduumlnya tarixi Şərqdən
Qərbə doğru irəliləyir ccediluumlnki şuumlbhəsiz Avropa uumlmum-
duumlnya tarixinin yekunu olduğu kimi Asiya onun
başlanğıcıdırrdquo Duumlnyanın bu guumlnuuml məlum Bəs sabahı
Unudulmaz şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə demişkən Hara
gedir bu duumlnya
Şəkil 22 Şəhərlər təbiəti yeyir
186
F Fukuyamaya 31 goumlrə həm Hegel həm də Marks
inanırdılar ki insan cəmiyyətinin təkamuumlluuml sonsuz deyil
və insanların əsas və fundamental dilək və arzuları təmin
edildikdə dayanacaqdır Beləliklə hər iki dahi ldquotarixin
sonunurdquo postulat kimi vermişlər Hegel uumlccediluumln bu liberal
demokratiya Marks uumlccediluumln isə kommunizm cəmiyyəti idi Bu
heccedil də o demək deyil ki təbii həyat tsikli dayanacaq və
doğum həyat oumlluumlm olmayacaq və ya qəzetlər də
məlumatları ccedilap etməyəcəklər Bu o deməkdir ki əsas
məsələlər oumlz həllini tapdığı uumlccediluumln ictimai quruluşun
prinsipləri və institutlarının tərəqqisi dayanacaqdır
Marksın ideyası iflasa uğradı Fəhlə sinfi kapitalistlərin
qəbirqazanı olmadı Demək bəşəriyyət liberal demokratik
prinsiplərlə tarixin sonuna tərəf gedir ldquoBu gedişatın yolu
duumlzduumlrmuumlrdquo sualına şəkil 22-dən təqribən ldquoyoxrdquo cavabı
alırıq
İnsan ictimai inkişafın həm hərəkətverici quumlvvəsi
həm də istifadəccedilisi olduğundan inkişaf o noumlqtəyə tərəf
getməlidir ki həm tərəqqi olsun həm də həyat ləyaqətlə
yaşansın İctimai tərəqqinin son məqsədi firavan həyatdır
BMT-nin yaranma tarixi (2661945) bəşər tarixinin ən
dəyərli səhifələrindəndir Bu tarixdən başlayaraq irqin-
dən rəngindən inancından cinsindən asılı olmayaraq
millətlər gələcəyə bir yerdə getməyə qərar vermişlər
31 FFukuyama Tarixin sonu və axırıncı İnsan Moskva 2010 588 səh
187
Əslində bu qərarın oumlzuuml yeni bir eranın başlanğıcıdır
Duumlzduumlr hal-hazırda BMT elə bir qlobal guumlc sahibi deyil
Qəbul etdiyi qərarların əməl olunmasına ccedilox vaxt guumlcuuml
ccedilatmır Məsələn Qarabağla bağlı qəbul etdiyi qətnamələr
hələ də kağız uumlzərindədir Ancaq tarixin gedişi BMT-ni
guumlc mərkəzinə ccedilevirəcəkdir Bu işin zamana ehtiyacı var
Ccediluumlnki Yer kuumlrəsində qəbul edilən səhv qərarlar və bunun
nəticəsində toumlrəyən boumlhranlar (mənəvi maddi maliyyə
demoqrafik ərzaq ekoloji və s) getdikcə artır
Hər il 15 mln insan acından oumlluumlr 100 mln insan
aclıq şəraitində yaşayır
Bəşəriyyətin əhalisinin 20-i kasıblıqdan aşağı
həddə yaşayır
Ekoloji boumlhran nəticəsində planetimiz total məhv
edilir torpaq məhsuldarlığını itirir
Hava ccedilirklənir sular (okeanlar dəniz və ccedilaylar)
zəhərlənir
Arktikada buzlaqlar suumlrətlə əriyir
Bunların boumlyuumlk bəlalar gətirəcəyi goumlzlənilir Bəzi oumll-
kələrdə sərvətlər talan edilir bəzilərində idarəccedililik guumlnuumln
tələblərinə cavab vermir Bəzilərində idarəedənlərlə ida-
rəolunanlar arasında konsensus yoxdur
Yerdə bir qlobal nizam-intizama ehtiyac duyulur
İnkişafın zamana goumlrə dəyişməsini şəkil 23-dəki kimi
təsəvvuumlr etmək olar İbtidai icma quruluşu (başlanğıcdan
188
A noumlqtəsinə qədər) milyon ildən ccedilox oumlmuumlr suumlrsə də
toplumda şəxsi mənafe olmadığından insanlar ac-susuz
ancaq azad yaşamışlar Nəzərə alsaq ki tərəqqi inkişafın
zamana goumlrə toumlrəməsidir onda ibtidai icma quruluşunda
tərəqqi olmamışdır ccediluumlnki inkişaf olmamışdır A noumlq-
təsindən B noumlqtəsinə kimi P Qurbanova goumlrə bəşəriyyət
keccedilid doumlvruumlnuuml yaşamışdır Cəmiyyət idarəedənlərə və
idarəolunanlara boumlluumlnmuumlşduumlr Bu doumlvr quldarlıq feo-
dalizm və kapitalizmi əhatə edir Bu doumlvruumln muumlddəti
təqribən 18 000 ildir Fəaliyyətə şəxsi mənafe hakim
olduğundan inkişaf yuumlksələn xətlə artmış və bəşəriyyət
tərəqqi etmişdir Alfred Veberə goumlrə bu 18 000 ilin ancaq
6000 ili muumlasir insan tarixidir Bəşər cəmiyyətinin inkişafı
əsasən muumlasir insan tarixindən başlayır Bu muumlddət
ərzində bəşəriyyət inkişaf edərək buguumlnkuuml səviyyəyə
ccedilatmışdır
K Popperin tarixlə bağlı fikirlərinə rəğmən bəşər
tarixi qanunauyğunluqlarla zəngindir Bu tarixdə bə-
şəriyyət vahid proses olan duumlnya tarixinin həm subyekti
həm də obyekti olmuşdur və muumltərəqqi istiqamətdə in-
kişaf edir
B noumlqtəsindən başlayaraq bəşəriyyət formaca accedilıq
məzmunca yeni mədəni səviyyəsi yuumlksək bir icmada ndash
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquodə yaşamağa doğru irəliləyir Duumlşuumlncə
tərzinin yuumlksək həddə ccedilatması səbəbindən bu mərhələdə
189
şəxsi mənafe olmayacaq ancaq hamı ləyaqətlə oumlmuumlr
suumlrəcək Bu mərhələdə inkişaf stabilləşəcək və cəmiyyətdə
tam harmoniya bərqərar olacaq tərəqqi də olmayacaq
ccediluumlnki ona ehtiyac olmayacaqdır Demək bəşəriyyət
Allahabad meqopolisinə doğru irəliləyir
Şəkil 23 İnkişafın zamana goumlrə dəyişməsi
Muumlxtəlif doumlvlətlər bu səfərə muumlxtəlif zamanlarda
ccedilıxıblar Kimi min il oumlncə kimi yuumlz il oumlncə kimi on il əv-
vəl Son məntəqəyə də oumllkələr eyni zamanda yox muumlxtəlif
zamanlarda ccedilatacaqlar Kimi yaxın zamanlarda kimi 50 il
sonra kimi yuumlz il sonra Bu duumlşuumlncə tərzindən asılı
olacaqdır Tez kamilləşənlər son məntəqəyə tez də
ccedilatacaqlar O cəmiyyətləri kamil hesab etmək olar ki onlar
İnkişaf B
A Zaman
190
intellektual təkamuumlluumln uumlccediluumlncuuml ndash elmi mərhələsini yaşa-
yırlar Bu guumlnlərimizdə Norveccedil Avstraliya Yeni Zelan-
diya son məntəqəyə ən yaxın doumlvlətlərdir Bu oumllkələr
insan azadlıqlarının buumltuumln spektrinə insan haq-larına və
demokratiyaya boumlyuumlk oumlnəm verirlər Onları izləmək
vacibdir Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki bu yol sonu
olmayan yoldur Uumlfuumlqə yaxınlaşdıqca uumlfuumlq uzaqlaşdığı
kimi Allahabada yaxınlaşdıqca o da bizdən uzaqlaşacaq
Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev Res-
publika guumlnuuml muumlnasibətilə etdiyi ccedilıxışında (2552012)
demişdir ldquoBiz demokratik inkişafa sadiqik Azərbaycanda
buumltuumln demokratik institutlar fəaliyyət goumlstərir Huumlquqi doumlvlət
quruculuğu sahəsində boumlyuumlk uğurlar vardır Demokratiyanın
inkişafı bizim vəzifəmizdir borcumuzdur Bu ilk noumlvbədə
Azərbaycan xalqına lazımdır Biz bu sahədəki fəaliyyətimizi
kiminsə xoşuna gəlmək uumlccediluumln yox Azərbaycan xalqının rifah
halını yaxşılaşdırmaq və buumltuumln azadlıqları təmin etmək uumlccediluumln
edirik Biz bundan sonra da bu siyasətə sadiq olacağıqrdquo
Goumlruumlnduumlyuuml kimi biz də bu yolun yolccedilusuyuq və
xoşbəxt gələcəyə doğru gedirik
ldquoHarada yerləşir bu məntəqərdquo ndash sualına belə cavab
vermək olar insan potensialının inkişaf indeksi 0 96-dan
ccedilox olan istənilən yerdə istənilən coğrafiyada Bu
coğrafiya uumlccediluumln ən azından K gt 25 olmalıdır
191
Accedilıq cəmiyyətin səciyyəvi cəhətlərini təxminən belə
təsəvvuumlr etmək olar
bull uumlmumi mənafenin şəxsi mənafedən ccedilox uumlstuumln ol-
duğu cəmiyyət kimi
bull fiziki və intellektual potensialını oumlzuumlnə yox ətra-
fına xərcləyən ali insanların yaşayacağı cəmiyyət kimi
bull bir nəfərin bir qrupun yox hamının azad olduğu
cəmiyyət kimi
bull instinkt yox şuumlurla fəaliyyət goumlstərən insan cəmiy-
yəti kimi
bull bir neccedilə nəsil ali təhsilli insanların yaşayacağı
cəmiyyət kimi
bull insan arzu və istəklərinin (bəşəri dəyərlərin) təmin
olunduğu cəmiyyət kimi
bull həm fərd həm də toplum səviyyəsində muumld-
rikliyin kamil duumlşuumlncə tərzinin ziyalılığın houmlkm suumlrduumlyuuml
cəmiyyət kimi
bull azadlığın buumltuumln spektrinin soumlz azadlığının fikir
pluumlralizminin tam bərqərar olduğu cəmiyyət kimi
bull harmoniya və stabilliyin houmlkm suumlrduumlyuuml doumlvlətlər
birliyi kimi
bull stabil inkişafa (yəni zəif tərəqqiyə) malik cəmiyyət kimi
bull intellektual təkamuumlluumln son pilləsini yaşayan yəni
elmi qərarlar qəbul edən cəmiyyət kimi
192
bull izafi var-doumlvlət yığmaq duumlşuumlncəsindən uzaq olan
insanların cəmiyyəti kimi
bull ldquotarixin sonurdquonu yaşayan insan cəmiyyəti kimi
Bu sıranı artırmaq da olar
Ali icma ibtidai icma quruluşu kimi sinifsiz uzun-
oumlmuumlrluuml əhalisi nəsilbənəsil savadlı və azad qərarları elmi
və kamil cəmiyyət olacaqdır
Ali icmaya qədərki doumlvrdə insan oğlu oumlz potensialını
əsasən oumlzuumlnə tərəf istiqamətləndirmişdir Təsəvvuumlr et-
mək olar ki Accedilıq cəmiyyətdə insan oumlz muumlsbət enerjisini
potensialını oumlzuumlnə yox cəmiyyətə və onun uumlzvlərinə tərəf
youmlnəldəcəkdir İqtisadiyyat istehsal uumlzərində ictimai
nəzarət olduğundan ekoloji problem aradan qalxacaqdır
Duumlşuumlncə tərzi kamilləşdikcə ccedilox şeylər dəyişəcək Bu guumln
əgər hər hansı bir məmur cəmiyyətin hesabına varlanmaq
istəyirsə gələcəkdə (K sonsuzluğa İPİİ vahidə yaxın-
laşdıqca) əks proseslər muumlşahidə ediləcəkdir Şuumlbhə yox-
dur ki faktor K boumlyuumlk qiymətə a vahidə yaxınlaşdıqca
məmurlar və digər vətəndaşlar oumlzlərinin artıq vəsaitini və
muumllkuumlnuuml koumlnuumllluuml olaraq cəmiyyətə qaytaracaqlar
Duumlnya K Popperin Accedilıq cəmiyyətinə P Qurbanovun
Ali icmasına Pan Ge Munun ldquoDuumlnya houmlkumətinərdquo doğru
gedir Bu gediş tarixi gedişdir və alternativi yoxdur
Guumlndə bir guumln ildə bir il buumltoumlvlikdə bir oumlmuumlr (şəkil 24)
yaşamağımızın mənası bundan ibarətdir ki hər kəs bu
tarixi gedişə oumlz toumlhfəsini versin İnsan bədəninin buumltuumln
193
uumlzvləri vahid bir məqsədə ndash insanı yaşatmağa qulluq
etdiyi kimi buumltuumln insanlar da vahid bir məqsədə ndash xoşbəxt
cəmiyyət yaratmağa ccedilalışmalıdırlar Hər bir insanın
missiyası bu işə oumlz toumlhfəsini verməkdir
Oumllməz Səməd Vurğunun ldquoBir yandan boşalır bir yandan
dolur sirrini verməyir sirdaşa duumlnyardquo misralarindaki sirr
bundan ibarətdir ki insan oumlzuumlnə yox tərəf- muumlqabilinə
ətrafa oumlz toumlhfəsini verməlidirBəşəriyyəti duumlz yoldan
haqq yoldan bəzən sapdırmaq muumlmkuumln olsa da cəmiyyət
muumltərəqqi istiqamətdə inkişaf edir və bu inkişaf qaccedilılmaz
olduğundan qanunauyğun xarakter daşıyır Neqativ yuumlk-
lənmiş insanlar ancaq inkişafı ləngidə bilərlər Belə ne-
qativ ruhlu insanların fəaliyyətlərinin əsas səbəbi quumlsurlu
duumlşuumlncə tərzidir daha accedilıq desək şəxsi mənafeyə alu-
dəccedililik və gələcəyi goumlrməməkdir Əminliklə demək olar
ki tam alitəhsilli insanların Accedilıq cəmiyyətində bunlar
olmayacaq Faktor K artdıqca ku-kuli-klanlar kimi skin-
hedlər də narkobaronlar da və digər mənfi uumlnsuumlrlər də
oumlz-oumlzuumlnə sıradan ccedilıxacaqlar Accedilıq cəmiyyətə yaxınlaş-
dıqca insanların həm cəmiyyətdaxili həm də doumlvlətlər-
arası qəbul etdikləri qərarlar elmi olacaqdır
Boumlyuumlk Nizaminin minillik məsləhəti
Quumlvvət elmdədir başqa cuumlr heccedil kəs
Heccedil kəsə uumlstuumlnluumlk eyləyə bilməz
ndash həyatda hamı tərəfindən qəbul ediləcəkdir
194
Şəkil 24 Bir yandan boşalır bir yandan dolur
Elmə əsaslanan duumlz qərarlar qəbul etməklə xoşbəxt
gələcəyə doğru gedir bəşəriyyətin bu karvanı
Sonda qeyd edim ki Ali icmada şəxsiyyətin cəmiy-
yətdə rolunun azalacağı ehtimal olunur Ccediluumlnki cəmiy-
yətdaxili və doumlvlətlərarası ccediloxlu ziddiyyətlər aradan ccedilıx-
dığına goumlrə muumldrik padşaha sərkərdəyə peyğəmbərə
ehtiyac olmayacaq
195
SONUNCU PEYĞƏMBƏR ndash
HƏZRƏTİ MƏHƏMMƏD
Buumltuumln din xadimləri hesab edirlər ki Həzrəti Mə-
həmməd Allahın seccedildiyi sonuncu peyğəmbər və ldquoQurani-
Kərimrdquo isə Allahın yerə goumlndərdiyi sonuncu kitabdır Bu
faktlar təbii olaraq sual doğurur 124 min peyğəmbərin
sonuncusunun Hz Məhəmmədin olmasını necə izah
etmək olar
Bu suala mənafelərin muumlbarizəsi fonunda cavab
vermək olar Hz Məhəmməd peyğəmbərin əsas vəzi-
fələri (Allahın əmrlərini bildirmək insanların iccedil aləmini
təmizləmək kitab və hikmət oumlyrətmək) ilə bərabər həm
də şəxsi mənafenin hakim olduğu bir zamanda ictimai
mənafenin qoruyucusu missiyasını yerinə yetirmişdir Bu
tezisi onun həyat tərzi təsdiq edir
Peyğəmbərlə bağlı hədislərin birində deyilir rdquoBir guumln
Peyğəmbər kasıblara paylamaq uumlccediluumln qurban kəsir Xanımı Ai-
şədən soruşur ldquoQurbanı payladınmırdquo Xanımı cavab verir
rdquoHamısını payladım bizə qoyunun bir kuumlrəyi qaldı rdquo Pey-
ğəmbər deyir ldquoYox buumltuumln payladıqların bizə qalıb payla-
madığın bizimki deyilrdquo
Misaldan goumlruumlnuumlr ki Peyğəmbər duumlşuumlncəsində icti-
mai mənafeyə necə yuumlksək dəyər verilir Bu duumlşuumlncə
gələcək nəsillər uumlccediluumln bir nuumlmunə olmuşdur Bəşəriyyət
196
inkişaf etdikcə ictimai mənafe şəxsi mənafeni uumlstələdi-
yindən HzMəhəmməddən sonra daha noumlvbəti pey-
ğəmbərə ehtiyac qalmır Ccediluumlnki Ali icmada peygəmbər
vəzifələrini hər bir fərd kənar subyektin (peyğəmbərin)
koumlməyinə ehtiyac olmadan oumlzuuml edəcəkdir Buna goumlrə də Həzrəti Məhəmməd bəşəriyyətin sonuncu peyğəmbərdir
197
FİRAVANLIĞA GEDƏN YOL
Nə uumlccediluumln birlikdə barış və uyğunlaşma iccedilində yaşa-
mayaqHamımız eyni ulduzlara baxırıq eyni planetin
uumlzərindəki yol yoldaşlarıyıq və eyni səmanın altında yaşayırıq
Aunius Aurelius Simachus
Gələcəyə səfərə ccedilıxmış duumlnya doumlvlətlərinin karvanı
hara gedir ndash sualına Məhbub uumll Həqin cavabı qısa
olmuşdur ldquoXoşbəxt gələcəyə doğrurdquo Doktor Həqin əmin-
liyinin səbəbi nədir Belə bir deyim var ldquoGələcəyimiz
keccedilmişimizdirrdquo Keccedilmişimizdə gələcəyimiz haqda bir
işarə əlamət məlumat varmı
Bəşəri makroiqtisadi goumlstəricilərin yeni meyar olan K
faktorundan asılılıqlarının oumlyrənilməsi və tədqiqatların
nəticələrinin qrafik təsviri yeni ideyalar baxışlar soumly-
ləməyə imkan verir Bu baxışların əsasında yeni qanuna-
uyğunluqlar muumləyyən etmək muumlmkuumlnduumlr Bu qanuna-
uyğunluqlar duumlnya doumlvlətlərinin inkişafının dinamikasını
proqnozlaşdırmağa duymağa və bir ccedilox suallara cavab
verməyə imkan verir
1 Bəşəriyyət inkişaf etdikcə insani fəaliyyətdə instinkt
fəaliyyət azalır şuumlurlu fəaliyyət artır
Bu guumln bizim fəaliyyətimizdə həm instinktin həm də
şuumlurun payı var Tarixin sonunda (K faktorunun boumlyuumlk
198
qiymətlərində) buumltuumln fəaliyyət instinkt yox şuumlurlu
olacaqdır
Hal- hazırda duumlnya intellektual cəhətdən ccedilox inkişaf
etmişdir Bu intellektual səviyyə insani fəaliyyəti youmlnəl-
dir Ayzek Zinqerin ldquoMən oumlz sağlamlığım xətrinə yox
heyvanların sağlamlığı xətrinə vegetarian oldumrdquo ndash fikri
fəaliyyətdə şuumlurun dominant olduğunu goumlstərir İnsanlar
oumlzuumlnuumltəkminləşdirərək gələcəyə doğru gedirlər Bu
prosesində boumlyuumlk hikmət və gizli potensial vardır
2 Bəşəriyyət tərəqqi etdikcə formasiyalar bir- birini
əvəz etdikcə uumlmumi mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artır
Bu artım bəşəriyyətin xoş gələcəyə getməsinə əsas verir
Bu qanundan toumlrəyən və praktiki əhəmiyyət kəsb
edən nəticə ondan ibarətdir ki idarəetməyə şəxsi mənafe
yox ancaq uumlmumi mənafe daşıyıcıları cəlb edilməlidir
Bəşəriyyət qapalı cəmiyyətlərdən Acıq cəmiyyətə keccedil-
dikcə insan oğlu malik olduğu fiziki və əqli potensialı oumlzuumlnə
yox cəmiyyətə sərf edir Yəni insani fəaliyyətin tətbiq ob-
yektini dəyişir Tarix boyu insan oumlz guumlcuumlnuuml və po-
tensialını əsasən oumlzuumlnuumln və nəslinin xoşbəxtliyinə sərf
etmişdir ldquoTarixin sonunardquo (Fukuyamanın anlamında)
yaxınlaşdıqca insan oumlz xoşbəxtliyi naminə tədricən bu
enerjini ətrafa cəmiyyətə youmlnəldir Tarixin muumlxtəlif
doumlvrlərində bu haqda xoş sədalar var bu səsləri eşidək
199
a) Platona goumlrə başqalarının xoşbəxtliyinə ccedilalış-
maqla insan oumlz xoşbəxtliyini tapar
b) Pifaqora goumlrə xoşbəxtlik tək adam işi deyil
xoşbəxlik ən azından iki nəfərin işidir
c) Ccedilarlz Dikkensə goumlrə digərlərinə həsr edilən guumln
sənin uumlccediluumln itirilmiş guumln deyil
ccedil) insan oumlz saccedilından tutub ayaqlarını yerdən uumlzə
bilməz Amma başqasının saccedilından tutub ayağın yerdən
uumlzə bilər
Demək hər bir insan malik olduğu potensialı oumlzuumlnə
yox cəmiyyətə ətrafdakılara xərcləyəndə daha xoşbəxt
olur Bir cox zəngin və dəyərli insanlar islam mədəniy-
yətinin əsas muumlddəalarından olan ldquoSərvətlərin yığdığın
qədər deyil verdiyin qədərdirrdquo muumlddəasını rəhbər tu-
taraq oumlz varidatlarını muumlkafatlar şəklində parlayıblar
Alfred Nobel Templton Holher Kraford Cozef Plutser
və digərləri milyonlarla oumlccediluumllən var-doumlvlətlərinin muumlkafat
şəklində cəmiyyətə qaytarılmasını vəsiyyət etmişlər Bu
insanların varisləri bu pulları banklarda saxlamaqla yox
muumlkafat şəklində paylamaqla daha xoşbəxtdirlər
3 Bəşər oumlvladının humanitar (mədəni ) səviyyəsi yuumlk-
səldikcə duumlşuumlncəsi kamilləşir və qəbul etdiyi qərarlar elmi və
ya İlahi olur
Qəbul edilən qərarların mədəni səviyyədən asılılığına
ilk dəfə Volfqanq Goumlte diqqət yetirmişdir ldquoMədəniyyətin
200
alccedilaq səviyyəsində milli nifrət guumlcluumlduumlr və barışmazdır Ancaq
elə bir səviyyə var ki o tamam yox olur hansı ki qonşu xalqın
xoşbəxtliyi və faciəsi oumlzuumlnuumlnkuuml kimi qəbul edilirrdquo Bu səbəbdən
də XX əsrdə iki Duumlnya muumlharibəsindən keccedilmiş
avropalılar bu guumln iki Avropa doumlvləti arasında muumlha-
ribəni vətəndaş muumlharibəsi hesab edirlər Bu Avropada
mədəniyyətin suumlrətlə inkişafının nəticəsidir ABŞ-ın
keccedilmiş prezidenti Con Kennedi bu fikrin masştabını bir az
da genişləndirmişdir ldquoYa insanlar muumlharibə ilə qurtara-
caqlar ya da muumlharibə insanlarlardquo Şuumlkuumlrlər olsun ki insan-
lar muumlharibə ilə qurtarmaq uumlzrədirlər
4 Bəşəriyyət inkişaf etdikcə bir nəfərin azadlığından
hamının azadlığına gedir və insanlar duumlnya malından doyur
İlk baxışda inanılmaz goumlruumlnən bu muumlddəanı da
təsdiqləyən ccediloxsaylı tarixi fikirlər var
a) eramızdan 8 əsr əvvəl yaşamış Homer ldquoİnsan hər
şeydən yuxudan və şirin sevgidən doyurrdquo ndash fikrini soumlylə-
mişdir
b) sevimli peyğəmbərimiz Həzrəti Məhəmməd ldquo İki
şəxs doymaq bilməz elm təşnəsi və duumlnya (malı) hərisirdquo Bu
fikrə rəğmən Həzrəti Məhəmmədin oumlzuuml duumlnya malından
doymuş bəşər oumlvladı idi
c) a(K) asılılığından (şəkil 5a) goumlruumlnuumlr ki K art-
dıqca a da artır Bunun uumlccediluumln uumlmumi mənafe (Mi) şəxsi
mənafedən (Mş) uumlstuumln olmalıdır Qrafik goumlstərir ki
201
fəaliyyətdə şuumlur artdıqca insan duumlnya malından doyur
Demək duumlnya malına hərislik instinktlə bağlıdır
ccedil) Brayan Treysiyə 32 goumlrə Amerika cəmiyyətində
təqribən 20 milyon milyoner var İqtisadi azadlıq əldə
etdikdən sonra onlar artıq varlanmaq daha ccedilox işləyib
(guumlndə 8 saat yox 10 saat) daha ccedilox pul qazanmaq
istəmirlər Sağlamlıqlarını daha vacib sayırlar
Firavan yaşama arzusu bəşəriyyətin tarixi qədər
qədimdir Bəşəriyyət bu arzuya tərəf getməklə inkişaf
edir Bu deyilənlər kifayətdir hesab edək ki bəşəriyyət
xoş gələcəyə Haqq yolu ilə gedir Allahın nəzərdə tutduğu
niyyət bəd ola bilməzdi
Sonda bu deyilənlərə praktik dəstək verən bir rəva-
yətdən istifadə etmək istəyirəm
Bir ana səhər yeməyinə uumlccedil yumurta bişirir və hər oumlvladına
bir yumurta verir Oumlvladlardan biri
ndash Anacan bəs sən nə yeyəcəksən
ndash Narahat olmayın əzizlərim mən bir şey tapıb yeyərəm
ndash Yox ana belə olmaz Mən oumlz payımı sənlə boumlləcəyəm ndash
deyir uşaqların biri və boumlluumlr
Digər uşaqlar da oumlz paylarının yarısını analarına verirlər
və ananın payı daha ccedilox olur
Ana -bala muumlnasibəti instinkt-şuumlur səviyyəsində olan
muumlnasibətdir Bu muumlnasibətdə də xoşbəxtlik potensialı
32 Brayan Treysi Измени мышление ndash и ты изменишь свою жизнь Минск
2006
202
var Ana balanın xoşbəxtliyini istər və ona ccedilalışar Bala
boumlyuumlyuumlb mənsəb sahibi olanda ananın xoşbəxtlik
borcunu qaytarmalıdır Onda ana da xoşbəxt olar
Bu deyilənlərdən bəzi praktiki nəticələr almaq olar
Nəticə I Ailə xoşbəxtliyinin resepti Ailə subyektlərinin
hər biri oumlzuumlnuumln yox tərəf- muumlqabilinin xoşbəxtliyinə
ccedilalışmalıdır Yəni ər və arvad oumlzlərinin yox ər arvadın
arvad ərin xoşbəxtliyinə ccedilalışanda ailə daha xoşbəxt olar
Nəticə II Dostluqda xoşbəxtlik potensialı var Dost-
luq təmənnasız olanda xoşbəxtliyin səviyyəsi daha
yuumlksəlir Yəni dostların hər biri oumlzuumlnuumln yox tərəf-muuml-
qabilinin xoşbəxtliyinə ccedilalışarsa oumlzuuml də xoşbəxt olar
203
SON SOumlZ
Bəşəriyyətin tarixi karvanı Şərqdən başlayaraq Qərbə
tərəf gedir Yəqin ki ldquotarixin sonurdquo da Allahabadda
qurtaracaqdır ldquoTarixin sonundanrdquo sonra başlayan yeni
tarixə ilk olaraq planetimizin ən ccedilox inkişaf etmiş oumllkə-
lərinin (Norveccedil Avstraliya Yeni Zelandiya və digərləri )
daxil olacaqlarını guumlman etmək olar Bu tarixin də
muumlddəti yəqin ki ibtidai icma quruluşunda olduğu kimi
sonsuz olacaqdır Ccediluumlnki bu quruluşda da şəxsi mənafe
olmayacaq və fəaliyyətə daim şuumlur nəzarət edəcəkdir
Araşdırmalar goumlstərir ki bəşəriyyətin (və ya doumlvlətin)
inkişafı ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətindən
asılıdır Bu nisbət artdıqca əvvəla bəşəriyyət oumlz inkişafının
ali səviyyəsinə (məqamına) doğru təkamuumll edir və bu oumlzuuml-
nuumlmuumldafiə instinktinin təsiri altda baş verir Nəticədə
bəşəriyyət keccedilmişdən gələcəyə həm varlanaraq həm də
kamilləşərək gedir Duumlşuumlncə kamilləşdikcə insan oğlu
məxsusi yaşama potensialını əsasən oumlzuumlnə (yaxınlarına)
yox cəmiyyətin ehtiyacına youmlnəldir Bəşər tarixinin
inkişafının ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətindən
asılılığına baxdıqda onun iki doumlvrə boumlluumlnduumlyuumlnuuml gouml-
ruumlruumlk
a) şəxsi mənafenin uumlstuumln olduğu başlanğıc tarixi doumlvr
b) ictimai mənafenin uumlstuumln olduğu son tarixi doumlvr
204
Şəxsi mənafenin hakim olduğu doumlvr padşahların
kralların zorun fiziki guumlcuumln hakim olduğu doumlvrduumlr Bu
doumlvr dar ağacı boyun koumltuumlyuuml muumlharibələr uumlsyanlar
inqilablar kimi məşəqqətli hadisələrlə zəngindir Bu doumlv-
ruumln quumlsuru ilə bərabər uğuru da ccedilox olmuşdur Bəşə-
riyyət oumlz maddi və əqli inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə
goumlrə məhz bu doumlvrə borcludur Şəxsi mənafe və oumlzuumlnuuml-
qoruma instinkti bu doumlvruumln hərəkətverici quumlvvəsi olmuş
və bu zəmində doumlvlətlər insanlar varlanmış elm mədə-
niyyət inkişaf etmişdir Bu doumlvrdə ictimai mənafenin rolu
zəif olmuş əsasən peyğəmbərlər xalq qəhrəmanları
tərəfindən qorunmuşdur Bu doumlvr tarixin başlanğıcından
bu guumlnuumlmuumlzə qədərki doumlvruuml əhatə edir
Uumlmumi mənafenin hakim olduğu doumlvrdə uumlmumi
mənafe şəxsi mənafeni şuumlurlu fəaliyyət instinkt fəaliyyəti
uumlstələyir və insanların duumlşuumlncəsi kamilləşir Oumlzuumlnuumlmuuml-
dafiə instinktinin rolu azalır insanları muumlkəmməl huumlquq
sistemi qanunlar qoruyur Ədalətli padşaha qoşuna
sərkərdəyə yeni peyğəmbərə ehtiyac qalmır Uumlmumi
mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti 10 dəfədən ccedilox olan
doumlvlətlər bu doumlvruuml bu guumlndən yaşayırlar Hesab etmək
olar ki bu doumlvr oumlz başlanğıcını Məhəmməd peyğəmbərin
doumlvruumlndən goumltuumlruumlr ccediluumlnki bu doumlvrdə ictimai mənafeni
qorumaq doumlvlət siyasəti səviyyəsinə qalxmışdır Bu doumlvr
XX əsrin ortalarından demokratik duumlşuumlncə bərqərar
205
olduqca genişlənir ldquotarixin sonunardquo qədərki və ondan
sonrakı doumlvrdə hakim moumlvqeyə malik olacaqdır Araş-
dırmalar goumlstərir ki Maltusun nəzəriyyəsindən təşvişə
duumlşmək əsassızdır Əvvəla ona goumlrə ki planetin po-
tensialı ccediloxdur İkincisi insanın oumlzuuml də boumlyuumlk potensiala
malikdir Uumlccediluumlncuumlsuuml cəmiyyətlər tam alitəhsilli insan-
lardan təşkil olunduğundan gələcək insanların duumlşuumlncəsi
Maltus doumlvruumlnə nəzərən daha kamil duumlşuumlncəli olacaqdır
Uumlstəlik əhalinin maddi mədəni və intellektual səviy-
yələrində qıtlıq olmayacaqdır
Bəşəriyyətin karvanı bir nəfərin azadlığından hamı-
nın azadlığına tərəf ağlın uumlstuumlnluumlyuuml ilə yol gedir Boumlyuumlk
Nizaminin dediyi kimi bu tarixi yolun sonunda hamının
azadlığı gəlir Stiv Cobsun vəsiyyətinə goumlrə hər kəs bu
gedişata oumlz toumlhfəsini verməlidir
Bir guumln Diogendən soruşurlar
ndash Haralısan
ndash Mən duumlnya vətəndaşıyam ndash cavabını verir
Hesab etmək olar ki Diogen 2500 il qabağı goumlrə
bilmişdi Doumlvlətlərin vahid bir houmlkumət halına gələcəyi
indi geniş muumlzakirə edilir Boumlyuumlk ehtimalla demək olar ki
gələcəkdə hamı duumlnya vətəndaşı olacaqdır
Hər bir karvanın ideya muumləllifi və sarvanı olduğu
kimi bu karvanın ideya muumləllifi cənab Haqq sarvanı hələ
ki Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyadır Bəşəriyyəti
206
xoşbəxt gələcəyə aparan bu karvanın ardınca su ataraq
oxuculara duumlşuumlncələrini kamilləşdirərək xoşbəxt gələcəyə
doğru inamla irəliləmək arzu edirəm
ƏLAVƏ 1
DUumlNYA DOumlVLƏTLƏRİNİN BƏZİ
MAKROİQTİSADİ
GOumlSTƏRİCİLƏRİ ( BMT 2010)
Rey
tin
q
Oumllkə İPİİ
K
Fakt
or
UumlDM
$ada
m
Adam
başına
istehl
olun
enerji
kvsaa
t
adam
mt NN
Orta
oumlmuuml
r
uzu
nl
LL
il
Ruumlşv
ət
inde
ksi
(2012
)
2 3 4 5 6 7 8 9
1 Norveccedil 0938 151 59100 25855 81 9
2 Avstraliya 0937 149 41 300 9700 158 82 88
3 Y
Zelandiya 0907 97 28 000 171 81
95
4 ABŞ 0902 92 47 400 12360 145 80 71
5 İrlandiya 0895 85 37 600 178 80 75
6 Linxtenştey
n 0891 82
122 10
0 95 80
7 Niderland 0890 81 40 500 7410 80 89
8 Kanada 0888 79 39 600 15420 81 87
9 İsveccedil 0885 77 39 000 14400 107 81 93
10 Almaniya 0885 77 35 900 6700 18 80 80
11 Yaponiya 0884 76 34 200 7200 188 83 80
12 Koreya
Respub 0877 71 30 200 7740 24 80
54
207
13 İsveccedilrə 0874 69 47 400 7970 181 82 88
14 Fransa 0872 68 33 300 6800 203 82 70
15 İsrail 0872 68 29 500 6200 172 81 58
16 Finlandiya 0871 675 35 300 16160 159 80 94
17 İslandiya 0869 663 38 400 82 83
18 Belccedilika 0864 62 37 900 126 80 75
19 Danimarka 0866 646 37 000 79 94
20 İspaniya 0863 63 29 500 5990 13 81 62
21 Honq Konq
(Ccedilin) 0862 625 45 600 825
84
22 Yunanıstan 0855 59 30 200 101 80 34
23 İtaliya 0854 57 30 700 5220 104 814 39
24 Luumlksembru
q 0852 57 81 800 131 80
85
25 Avstriya 0851 57 40 300 129 80 78
26 Birləşmiş
Krallıq 0849 56 35 100 5540 201 80
78
27 Sinqapur 0846 55 62 200 5850 195 81 92
28 Ccedilexiya 0841 52 25 600 173 77 44
29 Sloveniya 0828 481 28 400 171 79 59
30 Andorra 0824 468 81
31 Slovakiya 0818 45 22 200 5300 186 75 4
32 BƏƏ 0815 44 40 200 14350 172 78 68
33 Malta 0815 44 25 100 121 80 56
34 Estoniya 0812 432 19 000 74 64
35 Kipr 0810 426 21 000 15 80 63
36 Macarıstan 0805 413 19 000 106 74 46
37 Bruney
Daruumlssəlam 0805 413 50 300 101 77
52
38 Qatar 0803 408 145 30
0 76
72
39 Behreyn 0801 403 40 400 79 51
40 Portuqaliya 0795 39 23 000 4590 117 79 61
41 Polşa 0795 39 18 800 3390 110 76 55
42 Barbados 0788 372 21 700 135 78 78
43 Bahama 0784 363 28 600 158 74 73
44 Litva 0783 361 15 900 97 72 48
208
45 Ccedilili 0783 361 15 500 3100 262 79 72
46 Argentina 0775 34 14 700 2470 148 76 3
47 Kuumlveyt 0771 337 51 700 91 80 46
48 Latviya 0769 333 14 500 128 73 42
49 Ccedilernoqoriya 0769 333 9 900 75 4
50 Rumıniya 0767 33 11 500 2300 163 73 36
51 Xorvatiya 0767 33 17 500 173 77 4
52 Uruqvay 0765 326 13 600 155 77 7
53 Liviya 0765 308 13 800 3450 75 2
54 Panama 0765 308 12 700 242 76 33
55 Səudiyyə
Ərəbistanı 0752 303 24 200 6420 73
44
56 Meksika 0750 3 13 800 1620 28 77 3
57 Malayziya 0744 29 14 700 3500 175 75 43
58 Bolqarıstan 0743 289 12 800 4060 161 74 33
59 Trinidad və
Tobaqo 0736 279 22 100 172 70
32
60 Serbiya 0735 28 11 000 3390 74 33
61 Belarus 0732 273 13 400 3220 70 24
62 Kosta-Rika 0725 264 11 400 19 79 48
63 Peru 0723 261 9 200 990 209 74 34
64 Albaniya 0719 26 8 000 77 31
65 Rusiya 0719 26 15 900 7160 67 24
66 Qazaxıstan 0714 25 12 500 4700 65 27
67 Azərbaycan 0713 248 11 000 1980 71 24
68
Bosniya və
Herseqovin
a
0710 245 6 600 76
32
69 Ukrayna 0710 245 6 700 2950 69 23
70 İran 0702 236 11 200 2030 20 72 27
71 Makedoniy
a 0701 235 9 400 75
39
72 Mauritius 0701 235 13 500 217 72
73 Braziliya 0699 232 10 900 2065 23 73 38
74 Guumlrcuumlstan 0698 23 4 800 125 72 41
75 Venesuela 0696 229 12 600 2820 162 74 19
76 Ermənistan 0695 228 5 800 1460 74 26
209
77 Ekvador 0695 228 7 800 1090 226 75 27
78 Beliz 0694 227 8 400 245 77
79 Kolumbiya 0689 22 9 800 834 294 73 34
80 Yamayka 0688 221 8 400 295 72 33
81 Tunis 0683 215 9 500 1131 173 74 38
82 İordaniya 0681 213 5 300 1650 122 73 45
83 Tuumlrkiyə 0679 212 12 300 2690 72 42
84 Əlcəzair 0677 21 7 400 812 989 73 29
85 Tonqa 0677 21 6 300 72 31
86 Fici 0669 202 4 300 261 69
87 Tuumlrkmənist
an 0669 202 7 400 2540 65
16
88 Dominikan
Respub 0663 197
8 600
10500 1260 196 73
26
89 Ccedilin 0663 197 7 400 2550 183 74 36
90 Salvador 0659 193 7 300 760 333 72 34
91 Şri-lanka 0658 192 4 900 225 74 33
92 Tailand 0654 19 8 700 2120 212 69 34
93 Qabon 0648 184 14 600 36 61 3
94 Surinam 0646 182 9 900 132 69 3
95 Boliviya 0643 18 4 800 470 25 66 28
96 Paraqvay 0640 178 4 900 1340 166 72 22
97 Filippin 0638 176 3 500 480 337 72 26
98 Botsvana 0633 172 13 100 254 56 61
99 Moldova 0623 165 2 500 69 29
100 Monqolusta
n 0622 164 3 300 316 67
27
101 Misir 0620 163 6 200 720 219 71 29
102 Oumlzbəkistan 0617 161 3 100 1400 68 16
103 Mikroneziy
a 0614 69
104 Guyana 0611 6 800 256 68 25
105 Namibiya 0606 154 6 900 294 62 44
106 Honduras 0604 152 4 200 630 233 73 26
107 Maldiv 0602 151 4 500 133 72 25
108 İndoneziya 0600 15 4 300 500 214 72 3
109 Qırğızıstan 0598 149 2 200 1640 68 21
210
110 Cənubi
Afrika 0597 148
10 700
4360 52
41
111 Suriya 0589 143 4 800 75 26
112 Tacikistan 0580 138 2 000 2400 222 67 23
113 Vyetnam 0572 13 3 100 870 209 75 29
114 Marokko 0567 131 4 900 299 72 34
115 Nikaraqua 0565 130 2 900 450 292 74 25
116 Qvatemala 0560 127 510 294 71 27
117 Ekvatorial
Qvineya 0538 116 37 900 545 51
19
118 Cape Verde 0534 114 244 72
119 Hindistan 0519 110 3 400 470 407 64 31
120 Timor 0502 101 2 600 374 62 24
121 Svazilend 0498 099 4 500 324 47 31
122 Laos 0497 099 2 400 280 66 22
123 Solomon
adaları 0494 098 2 800 67
27
124 Kamboca 0494 098 2 000 90 485 62 21
125 Pakistan 0490 096 2 400 410 407 67 25
126 Konqo 0489 096 4 200 51 54 22
127 Sao Tome
və Principe 0488 095 308 66
3
128 Keniya 0470 089 1 600 120 465 56 22
129 Banqladeş 0469 088 1 700 130 437 67 27
130 Qana 0467 088 1 600 240 322 57 39
131 Kamerun 0460 085 2 300 250 52 25
132 Myanmarа 0451 082 288 63 15
133 Yəmən 0439 073 2 600 64 21
134 Benin 0435 077 1 600 446 62 3
135 Madaqaskar 0435 077 1 000 50 472 61 3
136 Mavritaniya 0433 076 2 100 372 57 24
137 Papua-Yeni
Qvineya 0431 076 2 500 400 62
22
138 Nepal 0428 075 80 378 68 22
139 Toqo 0428 075 900 100 376 63 24
140 Komor 0428 075 1 000 302 66
141 Lesoto 0427 075 1 700 37 46 35
211
142 Nigeriya 0423 073 2 400 120 463 48 24
143 Uqanda 0422 073 1 200 60 499 54 24
144 Seneqal 0411 070 1 900 110 364 56 29
145 Haiti 0404 068 1 200 62 18
146 Anqola 0403 068 8 700 160 48 2
147 Cibuti 0402 067 2 800 56 3
148 Tanzaniya 0398 066 1 500 70 522 57 3
149 Kot de Sahil 0397 066 1 800 419 58
150 Zambiya 0395 064 1 500 680 634 47 32
151 Qambiya 0390 064 344 57
152 Ruanda 0385 063 1 100 702 51 5
153 Malavi 0385 063 900 100 55 3
154 Sudan 0379 061 2 200 110 367 59 16
155 Əfqanıstan 0349 054 1 000 8 45 15
156 Qvineya 0340 052 1 000 441 59 21
157 Efiopiya 0328 049 1 000 59 56 27
158 Syerra
Leone 0317 046 900 442 48
25
159 CAR 0315 046 700 100 48 22
160 Mali 0309 044 1 200 33 514 49 28
161 Burkina -
Faso 0305 044 1 200 49 54
3
162 Liberiya 0300 043 500 239 59 32
163 Ccedilad 0295 042 1 800 8 176
2 49
2
164 Qvineya-
Bisau 0289 041 1 100 881 49
22
165 Mozabik 0284 040 1 000 500 641 48 27
166 Burundi 0282 039 300 52 51 19
167 Niger 0261 035 300 1260 407 53 25
168 Dem
Konqo 0239 031 300 90 39 48
2
169 Zimbabve 0140 016 400 870 47 22
212
ƏLAVƏ 2
Top 200 ndash Duumlnya universitetlərinin reytinqləri
httpwwwtimeshighereducationcoukworld-
university-rankings )
Duumlnya
reytenqi UNİVERSİTETLƏR DOumlVLƏTLƏR
Uumlmumi
qiymət
K -faktor
1 2 3 4 5
1 Harvard
University United States 961 2464
2
California
Institute of
Technology
United States 960 24
3
Massachusetts
Institute of
Technology
United States 956 2173
4 Stanford
University
United States 943 165
5 Princeton
University
United States 942 1624
6 University of
Cambridge
United
Kingdom 912 104
7 University of
Oxford
United
Kingdom 912 104
213
8
University of
California
Berkeley
United States 911 102
9 Imperial College
London
United
Kingdom 906 96
10 Yale University United States 895 85
11
University of
California Los
Angeles
United States 877 713
12 University of
Chicago
United States 869 663
13 Johns Hopkins
University
United States 864 63
14 Cornell University United States 839 52
15
Swiss Federal
Institute of
Technology
Zurich
Switzerland 834 502
15 University of
Michigan
United States 834 502
17 University of
Toronto
Canada 820 455
18 Columbia
University
United States 810 426
19 University of
Pennsylvania
United States 795 388
214
20 Carnegie Mellon
University
United States 793 383
21 University of
Hong Kong
Hong Kong 792 380
22 University College
London
United
Kingdom 784 363
23 University of
Washington
United States 780 355
24 Duke University United States 765 326
25 Northwestern
University
United States 759 314
26 University of
Tokyo
Japan 756 31
27 Georgia Institute
of Technology
United States 753 305
28
Pohang University
of Science and
Technology
Republic of
Korea 751 302
29
University of
California Santa
Barbara
United States 750 30
30 University of
British Columbia
Canada 738 282
31
University of
North Carolina
Chapel Hill
United States 738 282
215
32
University of
California San
Diego
United States 732 273
33 University of
Illinois - Urbana
United States 730 27
34
National
University of
Singapore
Singapore 729 269
35 McGill University Canada 717 253
36 University of
Melbourne
Australia 710 245
37 Peking University China 707 241
38
Washington
University Saint
Louis
United States 699 232
39 Ecole
Polytechnique
France 695 228
40 University of
Edinburgh
United
Kingdom 692 225
41
Hong Kong
University of
Science and
Technology
Hong Kong 690 2226
42 Ecole Normale
Superieure Paris
France 686 218
216
43
Australian
National
University
Australia 670 203
43 University of
Goumlttingen
Germany 670 203
43 Karolinska
Institute
Sweden 670 203
43 University of
Wisconsin
United States 670 203
47 Rice University United States 669 202
48
Eacutecole
Polytechnique
Federale of
Lausanne
Switzerland 665 199
49
University of
Science and
Technology of
China
China 660 194
49 University of
California Irvine
United States 660 194
51 Vanderbilt
University
United States 659 193
52 University of
Minnesota
United States 656 191
53 Tufts University United States 652 187
54 University of
California Davis
United States 650 186
217
55 Brown University United States 649 185
56 University of
Massachusetts
United States 647 183
57 Kyoto University Japan 646 182
58 Tsinghua
University
China 642 179
59 Boston University United States 640 178
60 New York
University
United States 639 177
61 University of
Munich
Germany 630 170
61 Emory University United States 630 170
63 University of
Notre Dame
United States 628 169
64 University of
Pittsburgh
United States 627 168
65
Case Western
Reserve
University
United States 622 165
66 Ohio State
University
United States 621 164
67 University of
Colorado
United States 616 160
68 University of
Bristol
United
Kingdom 614 159
218
68
University of
California Santa
Cruz
United States 614 159
68 Yeshiva
University
United States 614 159
71 University of
Sydney
Australia 612 158
72 University of
Virginia
United States 611 157
73 University of
Adelaide
Australia 607 154
73
University of
Southern
California
United States 607 154
75 William amp Mary United States 604 152
76 Trinity College
Dublin
Ireland 603 152
77 Kings College
London
United
Kingdom 597 148
78 Stony Brook
University
United States 596 1475
79
Korea Advanced
Institute of
Science and
Technology
Republic of
Korea 595 147
219
79 University of
Sussex
United
Kingdom 595 147
81
University of
Queensland
Australia
Australia 591 145
81 University of York
United
Kingdom 591 145
83
Ruprecht Karl
University of
Heidelberg
Germany 590 144
83 University of Utah United States 590 144
85 Durham
University
United
Kingdom 589 143
86
London School of
Economics and
Political Science
United
Kingdom 583 140
87 University of
Manchester
United
Kingdom 580 138
88
Royal Holloway
University of
London
United
Kingdom 579 138
89 Lund University Sweden 578 137
90 University of
Zurich
Switzerland 577 136
90 University of
Southampton
United
Kingdom 577 136
220
90 Wake Forest
University
United States 577 136
93 McMaster
University
Canada 576 136
94 University College
Dublin
Ireland 575 135
95 University of
Basel
Switzerland 573 134
95
George
Washington
University
United States 573 134
95 University of
Arizona
United States 573 134
98
University of
Maryland College
Park
United States 572 134
99 Dartmouth
College
United States 571 133
100 ENS de Lyon France 570 133
101
Technical
University of
Munich
Germany 569 132
102 University of
Helsinki
Finland 566 130
103 University of St
Andrews
United
Kingdom 565 130
221
104
Rensselaer
Polytechnic
Institute
United States 564 129
105
Rutgers the State
University of New
Jersey
United States 563 129
106 Purdue University United States 562 128
107 University of
Cape Town
South Africa 561 128
107 National Tsing
Hua University
Taiwan 561 128
109 Seoul National
University
Republic of
Korea
560
127
109 Pennsylvania
State University
United States 560 127
111 Hong Kong
Baptist University
Hong Kong 556 125
112 Bilkənt University Turkey 554 124
113 Tokyo Institute of
Technology Japan 554 124
114
Eindhoven
University of
Technology
Netherlands 553 124
115 National Taiwan
University
Taiwan 552 123
222
115 University of
Hawaii
United States 552 123
117
University of
California
Riverside
United States 551 123
118 University of
Geneva
Switzerland 550 122
119
Catholic
University of
Leuven
Belgium 548 121
120 Nanjing
University
China 546 120
121
Queen Mary
University of
London
United
Kingdom 546 120
122
Technical
University of
Denmark
Denmark 545 120
122 Michigan State
University
United States 545 120
124 Ghent University Belgium 544 119
124 Leiden University Netherlands 544 119
124 Lancaster
University
United
Kingdom 544 119
127 University of
Alberta
Canada 543 119
223
128 University of
Glasgow
United
Kingdom 542 118
129 Stockholm
University
Sweden 540 117
130 University of
Victoria
Canada 534 115
130 Osaka University Japan 534 115
132 University of
Freiburg
Germany 533 114
132 Tohoku
University
Japan 533 114
132 University of Iowa United States 533 114
135 University of
Bergen
Norway 527 111
136 University of
Lausanne
Switzerland 526 111
137 University of
Sheffield
United
Kingdom 525 111
138 University of
Montreal
Canada 524 110
139 VU University
Amsterdam
Netherlands 523 110
140 Pierre and Marie
Curie University
France 522 109
140 University of
Dundee
United
Kingdom 522 109
224
142 University of
Barcelona
Spain 521 109
143 Utrecht University Netherlands 520 109
144
Wageningen
University and
Research Center
Netherlands 519 108
145 University of
Auckland
New Zealand 518 107
145 University of
Birmingham
United
Kingdom 518 107
147 Alexandria
University
Egypt 516 107
147 Uppsala
University
Sweden 516 107
149
Hong Kong
Polytechnic
University
Hong Kong 514 106
149 University of
Aberdeen
United
Kingdom 514 106
151 Delft University of
Technology
Netherlands 513 105
152 University of New
South Wales
Australia 512 105
152
Birkbeck
University of
London
United
Kingdom 512 105
225
152 Newcastle
University
United
Kingdom 512 105
155 Pompeu Fabra
University
Spain 511 104
156 Indiana
University
United States 510 104
156 Iowa State
University
United States 510 104
158 Medical College of
Georgia
United States 507 103
159
Erasmus
University
Rotterdam
Netherlands 504 102
159 University of
Delaware
United States 504 102
161 Arizona State
University
United States 503 101
161 Boston College United States 503 101
163 National Sun Yat-
Sen University
Taiwan 502 101
164 Georgetown
University
United States 501 101
165 University of
Amsterdam
Netherlands 500 100
165 University of
Liverpool
United
Kingdom 500 100
167 Aarhus University Denmark 499 100
226
168 University of
Wuumlrzburg
Germany 498 099
168 University of
Leeds
United
Kingdom 498 099
170 University of
Groningen
Netherlands 497 099
171 Sun Yat-sen
University
China 496 098
172
Johann Wolfgang
Goethe University
Frankfurt am
Main
Germany 494 098
173 Bielefeld
University
Germany 493 097
174
Nanyang
Technological
University
Singapore 490 096
174 University of East
Anglia
United
Kingdom 490 096
174 University of
Nottingham
United
Kingdom 490 096
177 University of
Copenhagen
Denmark 488 095
178 Monash
University
Australia 485 094
227
178
Humboldt
University of
Berlin
Germany 485 094
178 University of
Bonn
Germany 485 094
181 National Chiao
Tung University
Taiwan 483 093
182 RWTH Aachen
University
Germany 482 093
183
Middle east
Technical
University
Turkey 477 091
184 University of
Exeter
United
Kingdom 476 091
185 University of
Twente
Netherlands 475 090
186 University of
Konstanz
Germany 473 090
187 University of
Innsbruck
Austria 472 089
187
Karlsruhe
Institute of
Technology
Germany 472 089
189
Eberhard Karls
University
Tuumlbingen
Germany 470 089
228
190 Yonsei University
Republic of
Korea 469 088
190 Drexel University United States 469 088
190 University of
Cincinnati
United States 469 088
193 Dalhousie
University
Canada 468 088
193 Royal Institute of
Technology
Sweden 468 088
195 University of
Vienna
Austria 467 088
196 Kent State
University
United States 465 087
197 Zhejiang
University
China 464 087
197 University of
Illinois - Chicago
United States 464 087
199 Simon Fraser
University
Canada 462 086
199
Swedish
University of
Agricultural
Sciences
Sweden 462 086
229
MUumlNDƏRİCAT
230
Şahlar Əsgərov
Kamilləşən Duumlşuumlncə
231
232
Yığılmağa verilmişdir 02072012
Ccedilapa imzalanmışdır 16082012
Ofset kağızı Format 60x84 116
233
Şərti ccedilap vərəqi 75
Tiraj 300
234
Китаб ldquoELrdquo Няшриййат вя Полиграфийа Ширкяти
ММЪ-нин
235
мятбяясиндя щазыр
деопозитивлярдян истифадя
олунмагла
офсет цсулу иля чап
едилмишдир
Цнван Бакы шящяри Дярняэцл
гясябяси 3105-ъи мящялля
Тел 562-83-03 Faks 563-54-42
Директор Ъяфяр Язиз оьлу Баьыров
Əsgərov Şahlar Qaccedilay oğlu 1941-ci ildə Kəlbəcər
rayonunda anadan olmuş və 1963-cuuml ildə Azərbaycan
Doumlvlət Universitetinin (indiki BDU) fizika fakuumlltəsini
bitirmişdir Aspirantura illərində aldığı elmi nəticələr bu
guumln də NASA tərəfindən kosmik gəmilərin ion
muumlhərriklərinin hazırlanmasında geniş istifadə edilir
Prof ŞƏsgərovun respublikamızda əsasını qoyduğu
digər elmi istiqamət qeyri-bircins metal-yarımkeccedilirici
kontaktının fizikasının oumlyrənilməsidir Onun bu
istiqamətdə aldığı nəticələr beynəlxalq səviyyədə yuumlksək
qiymətləndirilmişdir ŞƏsgərov ictimai elmlər sahəsində
də tədqiqatlar aparmışdır Bu istiqamətdə aldığı elmi
nəticələr ldquoPedaqogika uumlccediluumln yeni paradiqmardquo və ldquoBiliyin qiymət-
ləndirməsinin fəlsəfəsirdquo kimi 20-yə yaxın məqalədə və bir
sira (ldquoKeccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo (1998) ldquoTəhsilimiz duumlnən bu
guumln və sabahrdquo (2003) ldquoDuumlşuumlncə tərzirdquo (2008)rdquoDəyərlərin
qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo (2012) ) kitablarında ccedilap
edilmişdir
236
Prof Şahlar Əsgərov 300-dən ccedilox elmi 700-ə qədər
publisistik məqalənin onlarla kitabın muumləllifidir Onun
nuumlmuzmatika kriminalistika və tətbiqi incəsənət
sahələrində ixtira və patentləri var
ŞQ Əsgərov 1995-2005-ci illərdə Milli Məclisin uumlzvuuml 2000ndash
2005-ci illərdə Elm və təhsil məsələləri daimi
komissiyasının sədri vəzifəsində ccedilalışmışdır Onun əməyi
doumlvlətimiz tərəfindən də layiqincə qiymətləndirilib O bir
sıra Beynəlxalq Akademiyaların ( РАЕ АСПН ) uumlzvuumlduumlr
5
mənəvi ehtiyaclarını təmin etmək zəruri sayılır O da qeyd
olunmalıdır ki mənəvi tələbatları təmin etmək islam
təlimlərində insan oğlunun başlıca huumlquqlarından birini
əmələ gətirir Əgər biz şəriətin məqsədlərinə nəzər salsaq
goumlrəcəyik ki islam dini bəşəriyyətin xoşbəxtliyi uumlccediluumln
maddi və mənəvi tələbatları vəhdətdə goumltuumlruumlr Əsas
vəzifəsi bəşəriyyətə ldquofayda verməkrdquo olan islam bu
səbəbdən dini canı ağlı var-doumlvlət və nəsli qorumağı
başlıca məqsəd sayır Bu məqsədləri həyata keccedilirmək fuumlr-
sət yaradır ki cəmiyyətdə əxlaqi maddi və intellektual
inkişaf demək həqiqi inkişaf baş versin İnsana fiziki və
mənəvi komponentlərdən ibarət bir buumltoumlv kimi yanaşmaq
imkan verəcəkdir ki xoşbəxtlik naminə bu kom-
ponentlərdən irəli gələn tələbatlar ayrı-ayrılıqda təmin
edilsin
Barəsində danışdığımız problem ndash bəşəriyyətin
xoşbəxt gələcəyi problemi duumlnyanın muumlxtəlif oumllkələrinin
muumltəxəssislərində olduğu kimi respublikamızın alim-
lərini də narahat edir Belə elm insanlarından biri də cəfa-
keş alim goumlrkəmli muumltəxəssis Şahlar muumləllimdir Şahlar
muumləllim həm fizikdir həm sosioloq-filosofdur həm
pedaqoq həm də aksioloqdur Dəyərlər haqda sanballı
soumlz soumlyləmək istəyən şəxs gərək dəyər insanı olsun Şahlar
muumləllimin milli-mənəvi dəyərlərlə bağlı qələmə aldığı
yazılar əsərlər həm də ona goumlrə uğurlu alınıb ki o dəyər
6
insanıdır dəyərlər uumlzərində həyatını bina edən
şəxsiyyətdir O kəs ki həyatının məğzini dəyərlər əsasında
muumləyyənləşdirir yazdıqları nəzəri-quru cuumlmlələrdən
ibarət olmayacaq praktikliyi və səmimiliyi ilə seccedililə-
cəkdir Odur ki Şahlar muumləllimin həm keccedilən il qələmə
aldığı ldquoDəyərlərin qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo
həm də bu kitabın əsasında təkmilləşdirilmiş qələm
məhsulu olaraq təqdim etdiyi ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo adlı
kitabları soumlzuumlgedən istiqamətdə əvəzsiz nailiyyətlər hesab
olunmalıdır Sonuncu kitabın moumlvzusu inkişafın fərqli
prizmadan nəzərdən keccedilirilməsindən bəhs edir odur ki
ccedilox aktualdır Ccediluumlnki qloballaşma doumlvruumlndə bəlkə də ən
ccedilox muumlzakirə olunan problemlərdən biri inkişafla
bağlıdır
Təqdim olunan bu kitab muumlasir iqtisadi sosial və
fəlsəfi təlimlərin əsas tədqiqat obyekti olan inkişaf
anlayışından bəhs edir Kitabda həqiqi inkişafın mahiy-
yəti şərtləri və meyarları haqda danışılır Muumləllif inkişafla
əlaqədar oumlzuumlnuumln ənənəvi baxışlardan kənar yeni
yanaşmasını təqdim edir Əlaqədar moumlvzulara oumlzuumlnə-
məxsus tərzdə muumlnasibət bildirən Şahlar muumləllim bəşəriy-
yətin inkişafı problemində irəli suumlrduumlyuuml yeni həll
variantını (K faktoru vasitəsilə) real və praktik yanaşma
ilə əsaslandırır
7
Duumlşuumlnuumlruumlk ki ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo kitabı oumllkə-
mizin gələcəyini duumlşuumlnən məsul şəxslərin diqqətini cəlb
edəcək problemin aktuallığını əyani şəkildə onların nəzə-
rinə ccedilatdıracaqdır
Elvuumlsal Məmmədov
AMEA akad ZM Buumlnyadov adına
Şərqşuumlnaslıq İnstitutunun əməkdaşı
fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə doktoru
8
GİRİŞ
ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo bir il əvvəl ccedilap olunmuş ldquoDə-
yərlərin qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo (Bakı 2012)
kitabının elmi əsası saxlanılmaqla məzmun və sosial
əhatəsi xeyli genişləndirilmiş variantıdır Bu səbəbdən də
kitab oxuculara yeni adda təqdim edilir Bəşəriyyətin
inkişafının tarixi dinamikası və ona təsir edən faktorlar
kitabda yeni meyar vasitəsilə araşdırılır
Ccedilox inkişaf etmiş oumllkələr maddi və intellektual
baxımdan inkişafın son mərhələsinə F Fukuyamanın 1
diliylə desək ldquotarixin sonuna rdquo yaxınlaşmaqla yuumlksək
texnologiyaya və tərəqqiyə nail olmuşlar
Tərəqqi irəliyə doğru hərəkəti aşağı səviyyədən
yuumlksək səviyyəyə az muumlkəmməllikdən ccedilox muumlkəm-
məlliyə kəmiyyət və keyfiyyət artımına doğru inkişafı
goumlstərir Bu inkişaf həm də ccediloxlu sayda suallar doğurur
Tərəqqi məqsədsizdir yoxsa hədəfi var İnkişaf yolunun
sonu varmı yoxsa bu sonu olmayan yoldur Son mən-
təqə haqqında dini duumlnyagoumlruumlşuuml məlumdur bəs elmi
duumlnyagoumlruumlşuuml nə deyir Cənnət cəhənnəm kommunizm
ideyalarına elmi baxış necədir Bəşəriyyətin məqsədi in-
qilablardan muumlharibələrdən keccedilərək guumlndə bir guumln ildə
bir il yaşamaqdırmı İnsan həyatının məğzi və əsas
1 FFukuyama Tarixin sonu və axırıncı İnsan Moskva2010 588 səh
9
missiya nədir İnsaniyyətın boumlyuumlk hissəsi əzab və əziyyət
iccedilərisində yaşayır ki az bir qrup insan firavanmı yaşasın
İnsana şuumlur verməkdə Yaradanın məqsədi nə olub
Məlumdur ki inkişafda təkamuumlluumln rolu əsasdır İnsan
cəmiyyətlərində tərəqqi formasiyaların inkişafında
təşəkkuumll tapıb Tarixə qısa nəzər salsaq goumlrərik ki ibtidai
icma quruluşunun oumlmruuml təqribən iki milyon il olub və bu
quruluşda şəxsi mənafe olmadığından cəmiyyət idarə-
edənlərə və idarəolunanlara boumlluumlnməyibdir Bu səbəbdən
də tərəqqi olmayıbdır Fəaliyyətdə şuumlur yox instinkt rol
oynayıbdır Tərəqqi sonrakı formasiyalarda şəxsi mənafe
zəminində baş verib Quldarlıq feodalizm və kapital-
izmin birlikdə oumlmruuml 20 000 ildən azdır Bu doumlvrlərdə
insanlar şuumlursuz fəaliyyətdən şuumlurlu fəaliyyətə doğru
inkişaf ediblər Bu inkişafa təsir edən əsas amil guumlc və ağıl
olmuşdur İnsanlar inkişaf edərək tam şuumlurlu fəaliyyətə
nə vaxt keccediləcəklər Boumlyuumlk Səməd Vurğun demişkən
ldquoQalib gələcəkmi cahanda kamalrdquo
Duumlnya insan artımı ilə bağlı bir əndişə yaşayır Yer
kuumlrəsinin potensialının gələcək nəsillərə ccedilatmayacağı qor-
xusu var Maltusun məşhur fikri tez-tez təkrarlanır
Duumlnyanın kiccedilik bir qrup insanlar (duumlnya houmlkuməti ldquo300-
lərin komitəsirdquo masonlar Bilderberq və Bogema klubları
ldquoskull and bonesrdquo və s) tərəfindən idarə edilməsi
haqqında soumlhbətlər gedir kitablar yazılır Bir tərəfdə 300
10
ailə digər tərəfdə 6 milyard əhali duumlnya malını bərabər
boumlluumlrlər Bu boumllguumlyə Allah-təala xeyir-dua veribmi
Təhluumlkəsiz gələcək şuumlbhə altına alınır Tez-tez ərzaq
təhluumlkəsizliyindən danışılır Gələcəyə pessimist baxış for-
malaşmaqdadır Kitabda bu tip suallara aydınlıq gətir-
məyə cəhd edilir
Planetdə qlobal sosial-iqtisadi dəyişiliklərə muumlkəm-
məl nəzarət etmək uumlccediluumln yeni duumlnyagoumlruumlşə yeni me-
todologiyaya yeni meyara ehtiyac vardır Kitabda istifa-
də edilən Uumlmumi Daxili Məhsul (UumlDM) və İnsan Poten-
sialının İnkişaf İndeksi (İPİİ) anlayışları muumltəxəssislərə
yaxşı məlumdur K faktoru anlayışı isə yenidir və sosial-
iqtisadi hadisələrin qiymətləndirilməsində ilk dəfədir ki
meyar kimi istifadə edilir Misal uumlccediluumln tarixən biliyin
qiymətləndirilməsi zamanı bildiyimizin bilməli olduğumuza
nisbəti meyar goumltuumlruumlluumlrduumlsə burada K faktoru
bildiyimizin bilmədiyimizə olan nisbətidir Əgər soumlhbət di-
gər sosial-iqtisadi və mədəni hadisələrin dəyərlən-
dirilməsindən gedirsə onda K faktoru nailiyyətin əldə
edilən hissəsinin onun əldə edilə bilməyən hissəsinə
(nailiyyət qıtlığına) olan nisbətini goumlstərir Başqa soumlzlə K
faktoru faizə alternativ bir meyar kimi ccedilıxış edir və iqtisadi
sosial mədəni pedaqoji və digər prosesləri dəyər-
ləndirmək uumlccediluumln istifadə edilir
11
K faktoru vasitəsilə əldə olunmuş korrelyasiyalar bir
ccedilox sosial hadisələrin mahiyyətini dərindən başa duumlşməyə
imkan verir
Bəzi sosial -iqtisadi goumlstəricilərin (universitetlərin
reytinqləri adambaşına istehlak olunan enerji və s) K
faktorundan asılılığı kitabda cədvəl şəklində yox ilk dəfə
olaraq qrafik şəklində təqdim edilmişdir Bu meto-
dologiya qlobal sosial-iqdisadi hadisələrin mahiyyətinə
baxmağa inkişafın dinamikasını izləməyə imkan verir
Tədqiqatlar zamanı tərəqqiyə vektorial kəmiyyət kimi
baxılmış və hesab edilmişdir ki onun uumlfuumlqi toplananı
humanitar inkişafla şaquli toplananı isə maddi inkişafla
məsuldur Uumlfuumlqi toplananın artması (bu toplanan İPİİ ilə
muumltənasibdir) nəticədə UumlDM-i artırır UumlDM artımı
ldquohəzmrdquo olunaraq təzədən uumlfuumlqi toplananı (İPİİ) artırır
Uumlfuumlqi toplananın artımı duumlşuumlncə tərzini kamilləşdirir Bu
toplananların biri digəri uumlccediluumln əsasdır və daim
harmoniyada inkişaf edir Harmoniya isə stabil inkişaf
uumlccediluumln vacibdir İnsaniyyət kamilləşdikcə və varlandıqca
bəşəriyyət Accedilıq cəmiyyətə doğru gedir Duumlnya doumlv-
lətlərindən Avstraliya Yeni Zelandiya Accedilıq cəmiyyətın gi-
riş qapısına yaxınlaşırlar Onlar bu duumlnyada Cənnət şə-
raitinin 90 faizindən ccediloxuna nail olmuşlar Qeyd etmək
lazımdır ki muumltləq xoşbəxt cəmiyyət qurmaq qeyri-
muumlmkuumlnduumlr ancaq ona yaxınlaşmaq muumlmkuumlnduumlr ccediluumlnki
12
insanın potensial imkanı sonsuzdur Demək bəşəriyyətin
xoşbəxt gələcəyə doğru yolu acıqdır
Kitabda əks edilmiş ideya və fikirlər son illərdə
muumləllifin AMEA-nın muumlxtəlif institutlarında Fəlsəfə və
Siyasi-Huumlquq Tədqiqatları İnstitutu (29411) və (6113)
Kibernetika İnstitutu (22611) AMEA RH FR və TE
boumllməsində (7312) və Qafqaz Universitetində (18412)
etdiyi ccedilıxılarda oumlz əksini tapmışdır
Kitabın yazılmasına mənəvi dəstək verən AMEA-nın
vitsendash prezidenti akademik ACHacıyevə dəyərli məs-
ləhətləri uumlccediluumln akad ANadirova akad U Ələkbərova və
prof MNƏliyevə təşəkkuumlruumlmuuml bildirirəm Redaktorluq
əziyyətini oumlz uumlzərinə goumltuumlrən filologiya uumlzrə fəlsəfə
doktoru Ələmdar Cabbarlıya və rəyccedili fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə
doktoru Elvuumlsal Məmmədova da dərin təşəkkuumlr edirəm
Dəyərli məsləhətləri uumlccediluumln siyasi elm uumlzrə fəlsəfə doktoru
dos Rəcəb Rəhimliyə də minnətdarlığımı bildirirəm
Bu kitabda yer almış bəzi moumlvzularla shah-
larasgerovcom saytından da tanış olmaq olar
Əvvəlcədən təşəkkuumlruumlmuuml bildirərək kitab haqqında tən-
qidi fikir və təkliflərinizi ashahlarhotmailcom uumlnva-
nına goumlndərməyinizi xahiş edirəm
13
DƏYƏRLƏRİN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN ELMİ
ƏSASI
Oumllccediluumldən boumlyuumlk səadət yoxdur Oumllccediluuml
harmoniyanın əsasıdır
El məsəlı
Duumlnyada gedən qlobal ictimai-siyasi və sosial
prosesləri anlamaq uumlccediluumln dahi alimlər tərəfindən zəruri
elmi baza və konsepsiyalar yaradılmışdır Boumlyuumlk houmlrmət
hissi ilə ldquo uumlmumi daxili məhsul rdquo və ldquo insan potensialının in-
kişaf indeksi rdquo anlayışlarını elmə daxil edən Simon Smith
Kuznetsin və Məhbub uumll Həqin adlarını yada salmaq
istərdim Bu guumln təşkilatlanmanın alternativsiz goumlruumlnən
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo formasının yaradıcılarından biri və alovlu
muumldafiəccedilisi Karl Popper də minnətdarlıq hissi ilə yad
edilməlidir Ccediluumlnki bu anlayışlar duumlnyada gedən qlobal
ictimai-siyasi prosesləri başa duumlşmək və idarə etmək işinə
xeyli aydınlıq gətirmişdir İctimai inkişafın məlum
konsepsiyaları yaradılarkən bu anlayışlar elmə məlum
deyildi Bu yeni meyarların işığında tarixi inkişafın qa-
nunauyğunluqlarna təzədən baxmağa ehtiyac duyulur
Ancaq bu dahi alimlərin ideyalarını irəli aparmaq uumlccediluumln
daha həssas meyara ehtiyac vardır Dəqiq meyar ictimai
14
tərəqqinin mahiyyətini başa duumlşmək uumlccediluumln ccedilox əhəmiy-
yətlidir Ccediluumlnki yeni meyar bəşəri inkişafa yeni bucaq
altında baxmağa imkan verər
Dəyər deyəndə obyekt və ideyanın cəmiyyətin gouml-
zuumlndə əhəmiyyəti və qədir-qiyməti başa duumlşuumlluumlr Kitabda
dəyər olaraq biliyin qiymətləndirilməsi doumlvlətlərin
universitetlərin reytinq goumlstəriciləri habelə adambaşına
istehlak olunan enerji uzunoumlmuumlrluumlluumlk və s nəzərdə
tutulur
Dəyərləndirmə modeli Dəyərləndirmə modeli olaraq
iccedilərisində maye olan stəkan goumltuumlrmək olar Stəkanın dolu
hissəsinin huumlnduumlrluumlyuuml Ld boş hissəsi Lb tam
huumlnduumlrluumlyuuml isə Lo-dur Aydındır ki stəkanın dolu və boş
hissəsinin cəmi onun tam huumlnduumlrluumlyuuml Lo ndasha bərabərdir
Lo = Ld + Lb (1)
Şəkil 1 Dəyərlərin qiymətləndirilməsinin ikioumllccediluumlluuml modeli
L0
Lb
Ld
15
Şəkil 1-də goumlstərilən ikioumllccediluumlluuml model və duumlstur (1)
muumlxtəlif meyarlar və şkalalar yaratmağa imkan verir
Aydındır ki Ld Lo nisbəti muumlvəffəqiyyətin (uğurun)
nisbi goumlstəricidir Min illərdir ki bu nisbətdən faiz adlı
meyar kimi istifadə edilir Onu a hərfi ilə işarə edək
a= Ld Lo
Stəkanın dolu hissəsinin boş hissəyə nisbətindən (Ld
Lb) də yeni meyar kimi istifadə etmək olar Bu nisbət
uğurun uğur qıtlığından neccedilə dəfə ccedilox olduğunu goumlstərir
Bu nisbəti keyfiyyət faktoru adlandıraq və K hərfi ilə işarə
edək2
K= Ld Lb
K faktorunun mənası K -nın qiyməti sıfır ilə son-
suzluq arasında dəyişir Yer əhli uumlccediluumln ən boumlyuumlk K -ya
krallar şahlar peyğəmbərlər sərkərdələr və alimlər
malikdirlər İbtidai icma quruluşundan bu guumlnə kimi
bəşəriyyətin inkişafı instinkt fəaliyyətdən şuumlurlu fəaliy-
yətə doğru təkamuumll edir K faktoru bu inkişafın di-
namikasını izləməyə imkan verir Muumlxtəlif hadisələrdə
(siyasi iqtisadi mənəvi ictimai və s) K faktoru muumlxtəlif
mənalara malikdir Araşdırmalar goumlstərir ki
2 Аскеров ШГ Оценка знаний Поиск рационального варианта
Народное образования Москва 2004 1 с141
16
K ndash şuumlurlu fəaliyyətin şuumlursuz fəaliyyətə olan
nisbətidir K artdıqca insanın şuumlurlu fəaliyyəti artır
instinkt fəaliyyəti azalır
K ndash ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə olan nis-
bətidir K artdıqca ictimai mənafe artır şəxsi mənafe
azalır
Kndash haqqın nahaqqa olan nisbətidir K artdıqca
haqq nahaqqa uumlstuumln gəlir
K ndash uğurun uğur qıtlığına (ccedilatışmazlığa) olan
nisbətidir
Kndash nailiyyətin nailiyyət qıtlığına olan nisbətidir
Kndash goumlruumlləsi işin goumlruumllən hissəsinin goumlruumllməyən
hissəsinə olan nisbətidir
K ndash proqramın mənimsənilən hissəsinin mənim-
sənilməyən hissəsinə olan nisbətidir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi K faktoru mənəvi meyar olaraq icti-
mai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətini iqtisadi meyar
olaraq işin goumlruumllən hissəsinin goumlruumllməyən hissəsinə
nisbətini pedaqoji meyar olaraq bildiyimizin bilmədiyi-
mizə nisbətini ifadə edir
Keyfiyyət faktoru K artdıqca
insan kamilləşir duumlnya malından goumlzuuml doyur və
iqtisadı azadlığını təmin etməklə kifayətlənir
oumlzuumlnə məhəbbət azalır millətə məhəbbət artır
17
idarəetmə təkmilləşir muumlkəmməlləşir identikləşir
nəticədə firavanlıq artır
mənəvi tələbatın fiziki tələbata nisbəti artır
həm fərd həm də kuumltlə duumlzguumln qərarlar qəbil edir
ədalət azadlıq bilik və mədəniyyət artır duumlşuumlncə
saflaşır daş atana guumll uzadırlar
elitar və vətəndaş sırası arasında məsafə azalır
psixikanın quruluş tipi dəyişir biorobot şeytani o
da insani tip psixikaya keccedilir
millətlərin mədəni səviyyəsi və kamilliyi yuumlksəlir
fərdin azadlığından hamının azadlığına doğru
bəşəriyyət təkamuumll edir
instinkt fəaliyyəti şuumlurlu fəaliyyət əvəz edir
Məlumdur ki haqqın nahaqla muumlbarizəsi buumltuumln tarix
boyu gedir K artdıqca bu muumlbarizə haqqın uumlstuumlnluumlyuuml ilə
inkişaf edir K artdıqca bəşəriyyət xoşbəxt gələcəyə
(cənnət- məkana) doğru hərəkət edir
LTolstoyun dəyərli bir kəlamında deyilirldquoİnsan kəsrə
bənzəyir suumlrətdə onun dəyəri məxrəcdə isə onun oumlzuuml haqda
fikirləri dayanır Məxrəc nə qədər boumlyuumlk olarsa kəsrin qiyməti
bir o qədər az olarrdquo Bu kəlam K faktorunun ndash ldquomillətə
məhəbbətin oumlzuumlnə məhəbbətə olan nisbətidirrdquo mənasının
başqa bir formada ifadəsidir
Bu deyilənlərdən belə bir duumlşuumlncə yaranır insan oumlz
potensialını oumlzuumlnə xərcləyəndə az ətrafa xərcləyəndə
18
daha ccedilox xoşbəxt olur Bu duumlşuumlncə ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzdə
utopik goumlruumlnsə də gələcəyin duumlşuumlncəsidir
Toplum uumlccediluumln K qiyməti 20- dən boumlyuumlk olanda
insanlar cənnətəbənzər şəraitdə yaşayacaqlar Bəzi fərdlər
uumlccediluumln K qiyməti boumlyuumlk rəqəmlərlə ifadə olunur Yer əhli
uumlccediluumln ən boumlyuumlk K-ya peyğəmbərlər fatehlər dahi alimlər
malikdirlər
Peyğəmbərlərin kamil duumlşuumlncəsinə bənzər duumlşuumln-
cələrə yunan filosoflarının (Demokrit Aristotel Arximed
Pifaqor Hippokrat və digərlərinin) duumlşuumlncələrində rast
gəlinir Uumlmumiyyətlə qədim yunan filosoflarının fikirləri
heyranedici səviyyədə kamildir Onlar uumlccediluumln K faktorunun
qiyməti təqribən peyğəmbərlərinki qədərdir Onların
bizim doumlvrə ccedilatan kəlamlarını Allahın kəlamları ilə
muumlqayisə etsək xeyli doğmalıq goumlrərik Guumlman etmək
olar ki 124 min peyğəmbərin iccedilərisində bu insanların da
adları var Ccediluumlnki onlar da bəşəriyyət uumlccediluumln peyğəmbər
vəzifələrini yerinə yetirmişlər
Viktor Huumlqoya goumlrə rdquoCəmiyyətin iki noumlv insanlardan
zəhləsi gedir bir onlara huumlcum edənlərdən bir onları muumldafiə
edənlərdənrdquo Cəmiyyətə huumlcum edənlərlə (fatehlərlə) bağlı
muumlnasibət aydındır Cəmiyyətin qayğısına qalan in-
sanlara misal peyğəmbərləri goumlstərmək olar Pey-
ğəmbərlər uumlccediluumln K-nın qiyməti adi insanların K-sından
ccedilox-ccedilox boumlyuumlk olduğundan peyğəmbərlik illərinin
19
başlanğıcında cəmiyyət onları duumlzguumln başa duumlşə bilmir
və bu səbəbdən də ldquozəhləsirdquo gedir Buumltuumln peyğəmbərlərin
ilk illəri ccedilətinliklərlə doludur
K faktoru və dəyərin faiz goumlstəricisi K faktoru də-
yərlərin qiymətləndirilməsinin faiz goumlstəricisinə alter-
nativ bir meyardır Bu səbəbdən də onların arasında fərq
boumlyuumlkduumlr Bu fərqə diqqət yetirək
Faiz ndash buumltoumlvuumln yuumlzdə bir hissəsidir Əldə olunan his-
sənin buumltoumlvə nisbətidir Proqramın oumlyrənilən hissəsinin
oumlyrənilməli olanına nisbətidir İşin goumlruumllən hissəsinin tam
işə olan nisbətidir
K faktoru buumltoumlvuumln əldə olunan hissəsinin defisit hissəsinə
olan nisbətidir K faktoru faizə nisbətən inkişafa ccedilox həs-
sasdır Faizin hiss edə bilmədiyi dəyişikliyi K faktoru hiss
edir
K faktoruna təsir edən amillər İnsanlar anadan do-
ğularkən bəzilərində şəxsi bəzilərində isə ictimai mənafe
hissi uumlstuumlnluumlk təşkil edir Allah -təala canlılar iccedilərisində
ancaq insana şuumlur vermişdir ona goumlrə ki o ictimai
mənafenin uumlstuumlnluumlyuumlnuuml dərk etsin və ondan istifadə edə
bilsin Bu işdə mədəniyyətin təhsilin tərbiyənin və id-
manın rolu boumlyuumlkduumlr Orta təhsilin məzmunu elə
olmalıdır ki məktəbi qurtaran gənclərin əksəriyyətində
ictimai mənafe (doumlvlətccedililik vətənpərvərlik və millətə
qulluq hissi) şəxsi mənafedən (vəzifə hərisliyi varlanmaq
arzusu qohumbazlıq hissi və s) uumlstuumln olsun Orta məktəb
20
dərsliklərində ictimai mənafe vəsf edilməlidir qədərindən
artıq şəxsi mənafe hissləri bədii tarixi nuumlmunələr və
misallarla tənqid edilməlidir Fəaliyyətin hər bir noumlvuumlnuuml
tədris materialının hər bir moumlvzusunu bu prizmadan
keccedilirmək lazımdır Misal uumlccediluumln ilk baxışda əhəmiyyətli
goumlruumlnməyən idmanın bu işdə roluna diqqət yetirək
Məlumdur ki şahmat fərdi idman noumlvuuml olub şəxsi
mənafeyə xidmət edir Amma voleybol futbola və ya
basketbol oyunlarında ictimai maraq daha uumlstuumlnduumlr
Demək şahmatla muumlqayisədə məktəbdə voleybol və
futbola daha ccedilox uumlstuumlnluumlk vermək lazımdır
Dərsliklərin məzmununa diqqət yetirməyi AEyn-
şteyn 1949-cu ildə yazdığı ldquoNiyə sosializmrdquo məqaləsində
qeyd etmişdir O Qərb təhsil sistemini tənqid edərək
goumlstərmişdir ki bu təhsil sistemi pula kapitala sitayiş
əsasında qurulub Bu yol heccedil də xoş gələcəyə aparmır
Sovet doumlvruumlndə ictimai mənafeni guumldənlərin sayı
daha ccedilox idi Bu guumln cəmiyyətdə ccediloxları şəxsi mənafeni
guumlduumlr Guumlman etmək olar ki bir neccedilə ildən sonra şəxsi
mənafeni guumldənlərin sayı daha ccedilox olacaq Ccediluumlnki təhsilin
məzmununda boumlyuumlk deformasiyalar baş verib Cəmiyyət
sosiallaşmaya yox fərdiləşməyə daha meyillidir Bu işdə
mənəviyyatın dirccediləlməsinə ehtiyac boumlyuumlkduumlr Misal uumlccediluumln
mədəniyyəti bu işə cəlb edərkən muğam oxumaqla
muumlqayisədə xor oxumağa xuumlsusi diqqət yetirilməlidir
21
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki inkişaf etmiş oumllkələrdə
uşaqların gənclərin həm fiziki həm də zehni inkişafı
diqqətdə saxlanılır Fiziki inkişafı izləmək uumlccediluumln metr və
tərəzidən istifadə edirlər İntellektual inkişafı İQ (Ay-kuuml)
əmsalı vasitəsilə oumllccedilmək muumlmkuumlnduumlr Adətən İQ
əmsalını təyin etmək uumlccediluumln ldquoağıl yaşırdquo deyilən anlayışdan
istifadə edilir ldquoAğıl yaşırdquo intellektual qabiliyyətdən asılı
olaraq xronoloji yaşa bərabər ondan ccedilox və az da ola bilər
Bu yaşların nisbətinin 100 hasili İQ əmsalını verir K
faktoru ilə intellekt əmsalı İQ əmsalını əvəz etmək
muumlmkuumlnduumlr
22
BİLİYİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Heccedil bilənlə bilməz bir olarmı
ldquoQurani- Kərimrdquodən
Biliyin qiymətləndirilməsi zamanı fərz edilir ki stəkana
(şəkil 1) toumlkuumllən maye ldquobilik mayesidirrdquo Burada Ld biliyin
mənimsənilən Lb isə mənimsənilməyən hissələrini goumlstərir
Bu modeldən istifadə edərək xətti və qeyri-xətti
qiymətləndirmə şkalası duumlzəltmək muumlmkuumlnduumlr
Xətti qiymətləndirmə şkalası Tarixi təcruumlbə əsasında
yaranan biliyin klassik qiymətləndirmə şkalasında yuxa-
rıdakı modeldən soumlvqi-təbii istifadə edilmiş və meyar
olaraq ldquobildiyimizin bilməli olduğumuza nisbətirdquo goumltuumlruumll-
muumlşduumlr Stəkanın dolu hissəsinin huumlnduumlrluumlyuumlnuumln tam
huumlnduumlrluumlk Lo-ya olan nisbətini a hərfi ilə işarə edək
a = Ld Lo
Goumlruumlnduumlyuuml kimi bu əmsal nisbi mənimsəmənin və
ya mənimsəmənin faiz goumlstəricisi olub qiyməti 0 ilə 1
arasında dəyişir Duumlstur 1-in hər tərəfini Lo -ya boumllsək
aşağıdakı ifadəni alarıq
a = 1- Lb Lo (2)
Lb Lo ndashnisbəti biliyin mənimsənilməyən hissəsini
yəni nisbi bilik qıtlığını goumlstərir Onu h ilə işarə etsək
alarıq
a = 1- h
23
Aydındır ki Lb = Lo olarsa yəni stəkan tam boş
olarsa bu tam biliksiz (və ya təhsil fəaliyyəti olmayan)
hala uyğundur Stəkan tam dolu olanda başqa soumlzlə Ld =
Lo olarsa bilik tam mənimsənilib və təhsil fəaliyyətini
muumlkəmməl hesab etmək olar Burada nisbi mənimsəmə
əmsalı a qiymətləndirmənin faiz meyarı kimi ccedilıxış edir
Şəkil 2 Xətti qiymətləndirmə şkalası
a= 1 olanda tədris materialı 100 mənim-
sənilib
a=05 olanda material 50 mənimsənilib və
h= 05
a=0 olanda h = 1 və Lb = Lo olar Bu halda
təhsil yoxdur
bal
100
80
60
40
20
1 2 3 4 5
a
24
Bu deyilənlərə bir az aydınlıq gətirək Misal uumlccediluumln
əgər bilik 700 ballıq şkala ilə qiymətləndirilirsə və təhsil
alanlar 700 (və ya ona yaxın) bal toplayıblarsa demək
təhsil sistemi muumlkəmməldir İndiyə qədər belə təhsil
sistemi qurmaq heccedil bir doumlvlətə muumlyəssər olmayıbdır
Əgər tələbələr 350 plusmn 100 ətrafında bal toplayıblarsa de-
mək təhsil sistemi orta səviyyədədir Əgər tələbələr 0 ilə
plusmn 250 arasında bal toplayıblarsa demək təhsil sisteminin
vəziyyəti bərbaddır Tələbə Qəbulu uumlzrə Doumlvlət Komis-
siyası (TQDK) hər il bəyan edir ki abituriyentlərin uumlmumi
orta balı 250-dən azdır Əgər belədirsə demək təhsil
sisteminin real vəziyyəti ccedilox yarıtmazdır
Beşballıq qiymətləndirmə şkalasında stəkanın Lo
huumlnduumlrluumlyuuml beş bərabər hissəyə boumlluumlnuumlr və birdən beşə
kimi tam ədədlərlə işarə edilir Proqramı 100 mənim-
səyənin biliyi ldquo5rdquo proqramı 60 mənimsəyənin biliyi isə
ldquo3rdquo balla qiymətləndirilir Diskret qiymətlərlə (şərti
ballarla) mənimsəmə dərəcəsi arasında asılılıq xətti oldu-
ğu uumlccediluumln bu şkalanı xətti qiymətləndirmə şkalası da adlan-
dırmaq olar Bu şkala şəkil 2-də goumlstərilmişdir Qeyd
etmək lazımdır ki beşballıq xətti qiymətləndirmə şkalası
ən elementar və sadə şkaladır Min illərdir ki bu şkala
muumlxtəlif variantlarda bəşəriyyətə xidmət edir və
bəşəriyyət oumlz inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə goumlrə həm
də bu şkalaya borcludur
25
Moumlvcud dəyərləndirmə sistemləri və ya qiymət-
ləndirmə şkalası insanların cəmiyyətdə yerini duumlzguumln
təyin edə bilmir Xuumlsusilə a-nın yuumlksək (09 ndash l) qiymət-
lərində subyektiv dəyərləndirmə bəzən obyektiv dəyər-
ləndirməyə uumlstuumln gəlir Bu xuumlsusilə məmur seccedilimində
oumlzuumlnuuml buumlruzə verir Cəmiyyətin daha dəqiq və obyektiv
dəyərləndirmə sisteminə ehtiyacı vardır
Qeyri-xətti qiymətləndirmə şkalası Klassik qiy-
mətləndirmə şkalası əla biləni yaxşı biləndən onu da kafi
biləndən ayıra bilir Ancaq əla bilənlər iccedilərisindən lap əla
biləni dəqiq seccedilə bilmir və əla bilənləri sıraya duumlzə bilmir
Bu quumlsuru aradan qaldırmaq uumlccediluumln yeni meyar olaraq
ldquobildiyimizin bilmədiyimizə nisbətirdquo -indən istifadə etmək
olar Yəni Ld Lb nisbəti meyar olaraq goumltuumlruumlluumlr Əvvəlki
məqalələrdə3 bu nisbət keyfiyyət faktoru adlandırılmış və K
hərfi ilə işarə edilmişdir
Duumlstur (1) -in hər tərəfini Ld-yə boumllsək alarıq
Lo Ld = 1+ 1K
Bu duumlsturu belə də yazmaq olar
Ld Lo = 1 (1+ 1 K)
Ld Lo ndash nisbi mənimsəmə a olduğundan
2 Asgarov Ş Q The philosophy knowledge assessment Journal of Qafqaz
University 13 p 63 ndash72 2004
26
a = 1 (1+ 1 K ) (3)
duumlsturunu alarıq Buradan da keyfiyyət faktoru uumlccediluumln
K=a (1-a) (31)
duumlsturunu alarıq
Duumlstur (31) yeni qiymətləndirmə şkalası yaratmağa
imkan verir Bunun uumlccediluumln a-nın K-dan asılılığını qurmaq
kifayətdir Bu asılılıq şəkil 3-də goumlstərilmişdir Absis
oxunda keyfiyyət faktoru K ordinat oxunda isə
mənimsəmə a goumlstərilmişdir Şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi K
faktoru artdıqca nisbi mənimsəmə a qeyri-xətti artaraq oumlz
maksimal qiymətinə yaxınlaşır Bu səbəbdən də bu şkalanı
qeyri-xətti şkala adlandırmaq olar Şəkil 3-də K əmsalı (0 ndash
50) intervalında dəyişdiyi halda a əmsalı 0 ilə 1 arasında
dəyişir Bu isə biliyin daha dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
boumlyuumlk imkanlar accedilır Əgər
a) K gtgt1 olsa Ld gtgt Lb olar Bu halda təhsil sistemi
muumlkəmməldir
b) K = 1 olsa a = 05 olar Bu halda təhsil sisteminin
səviyyəsi ortadır
c) K ltlt 1 olsa Ld ltlt Lb olar Bu halda təhsil
fəaliyyəti ccedilox pisdir
Birinci halda mənimsənilən material mənimsənil-
məyən materialdan qat-qat ccedilox ikinci halda isə bəra-
bərdir Uumlccediluumlncuuml halda isə mənimsənilən material mənim-
sənilməyəndən qat-qat azdır Doumlvlətlərarası rəqabətin
27
yuumlksək olduğu indiki zamanda təhsil sistemi elə
qurulmalıdır ki onun uumlccediluumln K gtgt1 şərti oumldənilsin
Şəkil 3 Qeyri-xətti qiymətləndirmə şkalası
K-nın qiymətinin geniş intervalda (0 ndash infin) dəyişməsi
fərdlərin əqli və intellektual qabiliyyətini fərqləndirmək
və qiymətləndirmək uumlccediluumln geniş imkanlar accedilır Misal uumlccediluumln
əgər bir şagird 500 sualdan 499-na digəri 490-na duumlzguumln
cavab veribsə bu fərq klassik şkalada 9 bal olduğu halda
(499 ndash490) yeni şkalada 450 bal [(4991) ndash (49010)]
olacaqdır Goumlruumlnduumlyuuml kimi klassik şkalaya goumlrə
şagirdlərin qiymətləri arasında ccedilox az fərq olduğundan
onlar bərabər bilikli yeni şkalada isə bu fərq ccedilox boumlyuumlk
olduğundan (450) onlar fərqli bilikli hesab ediləcəklər Bu
0
01
02
03
04
05
06
07
08
09
1
0 10 20 30 40 50
MƏ
NİM
SƏM
Ə
K
28
meyar qiymətləndirmənin faiz goumlstəricisinə bir alternativ
kimi ccedilıxış edir Qeyri-xətti şkala muumlxtəlif dəyərlərin
qiymətləndirilməsində əvəzsiz uumlstuumlnluumlyə malikdir
Ayındır ki intellektual insanlar uumlccediluumln K-nın qiyməti
boumlyuumlkduumlr Guumlman etmək olar ki yer əhli uumlccediluumln ən boumlyuumlk
K-ya (ən az bilik qıtlığına) peyğəmbərlər malikdirlər
Ccediluumlnki onların qəbul etdiyi qərarlar min illərlə quumlvvədə
qalır Burada britaniyalı bioloq Tomas Heksilin ldquo Əgər
bilik qıtlığı qorxuludursa onda o insan ki biliyi lap ccediloxdur
o tam təhluumlkəsizdirmirdquo ndash tarixi sualına cavab vermək
muumlmkuumlnduumlr Qeyd edək ki az bilik qıtlığına malik olan
buumltuumln peyğəmbərlər həmişə peyğəmbərliklərinin ilk
illərində təqib olunublar və təhluumlkədə yaşayıblar
K faktoru ccediloxsaylı dəyərli insanlar arasından (misal
uumlccediluumln 1000 əlaccedilı tələbə ) ən dəyərlisini obyektiv seccedilməyə
və şuumlurlu varlıqları intellektual baxımdan iyerarxik
strukturda (adi insan muumltəxəssis alim akademik dahi
şəxsiyyət foumlvqəlinsan peyğəmbər və hər şeyə qadir olan
Allah) sıraya duumlzməyə imkan verir
Bu meyarın sosial-iqtisadi proseslərə tətbiqi ilə daha
əhəmiyyətli və daha dəqiq nəticələr əldə etmək muumlm-
kuumlnduumlr Dəqiq qiymətləndirmə şkalası kamil duumlşuumlncəyə
yuumlksək personal və professional keyfiyyətlərə malik olma-
yanların idarəetmə sisteminin yuumlksək səviyyələrinə
qalxmasını yəqin ki ccedilətinləşdirər Şəkil 3-dən goumlruumlnuumlr ki
29
K rarr infin yaxınlaşanda ararr1 yaxınlaşır Bu o deməkdir ki
K artdıqca muumltləq bilik səviyyəsinə yaxınlaşmaq olar
ancaq ona ccedilatmaq muumlmkuumln deyildir Buradan təbii
olaraq başqa bir sual da ccedilıxır Hansı şuumlurlu məxluq uumlccediluumln
K-nın qiyməti sonsuzdur Muumltləq biliyə kim malikdir
Səmavi kitabların verdiyi məlumata goumlrə ancaq qadir
Allah hər şeyi bilir və goumlruumlr Ancaq Onun biliyində qıtlıq
yoxdur Bu baxış Allahın varlığının riyazi isbatı uumlccediluumln əsas
ola bilər
30
ALLAHIN VARLIĞININ RİYAZİ İSBAT4
Elm dinsiz şikəstdir din elmsiz kordur
AEynşteyn
Boumlyuumlk fransız filosofu O Konta goumlrə bəşəriyyətin intel-
lektual təkamuumll tarixi uumlccedil mərhələdən keccedilir a) teoloji b)
metafizik c) pozitivist Birinci mərhələdə Allahın varlığı
isbatsız qəbul olunur İkinci mərhələ boyu (son min il) Allahın
varlığının isbatı filosofları ən ccedilox duumlşuumlnduumlrən suallardan biri
olmuşdur Bu səbəbdən də muumlxtəlif isbatlar moumlvcuddur vəhyə
moumlcuumlzəyə birinci səbəb arqumentinə əsaslanan isbatlar və digər
isbatlar vardır Uumlccediluumlncuuml mərhələ elmə biliyə əsaslanan
mərhələdir Təklif olunan isbatı da biliyə əsaslanan isbata aid
etmək olar
İmanlılar hesab edirlər ki Allahın varlığının isbata
ehtiyacı yoxdur ccediluumlnki onun varlığı hər zaman hər yerdə
hiss edilir Misal uumlccediluumln evdə elektrik lampası yanırsa
demək Allah var Ccediluumlnki Allah metallarda nizamlı quruluş
yaratmasaydı və bunun nəticəsi kimi metal elektronları
sərbəstləşib elektrik sahəsinin təsiri altında bir
istiqamətdə hərəkət edib cərəyan yaratmasaydı heccedil
lampa da yanmazdı Bu məsələdə ateistlər fərqli moumlvqe
tuturlar Nobel muumlkafatı laureatı akademik Vitali
4 Аскеров ШГ Математическое доказательство существования Аллаха
Успехи современного естествознания 4 стр165-166 2011
31
Ginzburqa goumlrə (laquoИзвестияraquo 28112003 ) ldquoİnam və ya
tərsinə ateizm intuitiv anlayışlardır Burada heccedil nəyi riyazi
olaraq isbat etmək muumlmkuumln deyildirrdquo Digər tərəfdən ameri-
kalı filosof Alfred Ayerin gerccediləklik prinsipinə goumlrə ldquo
riyazi və ya məntiqi əsası olmayan heccedil bir bəyanatın əhəmiyyəti
yoxdurrdquo Duumlnya şoumlhrətli alim V Ginzburqun və
AAyerin fikirlərindən goumlruumlnuumlr ki riyazi isbata ehtiyac
boumlyuumlkduumlr
Bu problemin həllində biliyin qiymətləndirilməsinin
yeni meyarından istifadə etmək olar Ccediluumlnki muumlqəddəs
Qurani-Kərimdə bəyan edildiyi kimi ldquoAllah hər şeyi
goumlrəndir və hər şeyi biləndirrdquo
Biliyin qiymətləndirilməsinin bir oumllccediluumlluuml modelinə
goumlrə beşballıq qiymətləndirmə şkalası beş hissəyə boumlluumlnuumlr
və uyğun rəqəmlərlə işarə olunur Hər tələbə uumlccediluumln bu
şkalanı ldquobilirrdquo və ldquobilmirrdquo adlı iki hissəyə boumllmək olar
Misal uumlccediluumln 4 (doumlrd) qiyməti ilə təhsil alan uumlccediluumln ldquo4rdquo
rəqəmindən soldakı hissəni ldquobilirrdquo sağdakı hissəni isə
ldquobilmirrdquo adlandıraq və bu hissələrin uzunluğunu şəkil 1-
ə uyğun olaraq Ld və Lb kimi işarə edək
Burada ldquobilirrdquo hissəsinin ldquobilmirrdquo hissəsinə nisbəti
(yəni Ld Lb ) keyfiyyət faktoru K-dır ldquoBilirrdquo hissəsinin
uzunluğu (Ld) beşballıq şkalanın balları və keyfiyyət fak-
toru K-nın uyğun qiymətləri Cədvəl 1 -də goumlstərilmişdir
32
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ld-nin nisbi qiyməti 0 -
100 arasında dəyişir Beş qiymətinə uyğun mənim-
səmə bilmənin ən yuumlksək ndash muumltləq səviyyəsidir Ancaq
ldquo3rdquo qiymətinə uyğun gələn mənimsəmə 60 -dir Bu
noumlqtə uumlccediluumln ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 3 ldquobilmirrdquo his-
səsinin uzunluğu isə 2 (5-3)-dir Onda bu mənimsəməyə
uyğun gələn keyfiyyət faktorunun qiyməti K = Ld Lb
=32=15 olar Şkalanın 4 qiymətinə uyğun mənimsəmə ndash
80 -dir Yəni tələbə zəruri biliyin 80 -ni bilir 20 -ni
isə bilmir Bu noumlqtə uumlccediluumln ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 4
ldquobilmirrdquo hissəsinin uzunluğu Lb (5-4 ) =1-dir Bu noumlqtəyə
uyğun gələn keyfiyyət faktorunın qiyməti 4 1 = 4
olar Əgər ldquobilirrdquo hissəsinin Ld uzunluğu 475 ldquobilmirrdquo
hissəsinin Lb uzunluğu isə 025 olarsa onda bu halda
K=19 olar Bu səviyyə arzu olunan orta bilik səviyyəsidir
Cədvəl 1
Nisbi mənimsəməLd 20 40 60 80 90 95 98 99 100
5 ballıq şkala
0 1 2 3 4 45 475 49 495 5
Keyfiyyət faktoru K
0 025 067 15 4 9 19 49 99
33
ldquoBilirrdquo hissəsinin uzunluğu 49 olduğu halda bilmir
hissəsinin uzunluğu 01 olur Bu halda K-nın qiyməti 49-
a bərabər olar Ali təhsil ocaqlarında belə bilik nuumlmayiş
etdirən tələbələrə fərqlənmə diplomu verilir
Əgər ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 495 ldquobilmirrdquo his-
səsinin uzunluğu isə 005 olarsa onda keyfiyyət faktoru
495 005 = 99 olar Başqa soumlzlə soruşulan 100 sualdan 99-
nu bilir birini isə bilmir Yəqin ki K-nın bu qiyməti daha
yuumlksək bilik səviyyəsinə uyğundur Hesab etmək olar ki
bu bilik səviyyəsi alimlik səviyyəsinə uyğun gələn bilik
səviyyəsidir
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi ldquobilirrdquo hissəsinin uzun-
luğu artdıqca ldquobilmirrdquo hissəsinin uzunluğu azalır və
keyfiyyət faktorunun qiyməti isə artır Aydındır ki dahi
alimlər və foumlvqəlinsanlar uumlccediluumln K-nın qiyməti daha boumlyuumlk
rəqəmlərlə ifadə olunur
Bu deyilənlərdən ictimai əhəmiyyəti boumlyuumlk olan bir
suala da cavab tapmaq muumlmkuumlnduumlr Yuxarıda qeyd edildi
ki K faktoru bildiyimizin bilmədiyimizə olan nisbətidir
Ld-nin qiyməti 5-ə yaxınlaşdıqca (muumltləq səviyyəyə) Lb -
nin qiyməti (kəsrin məxrəci) sıfıra yaxınlaşır Bu halda K-
nın qiyməti sonsuzluğa yaxınlaşar Bəs onda K = infin uyğun
gələn biliyə kim malikdir Hansı zatın biliyində quumlsur
yoxdur Kim muumltləq biliyə (Ld = 5) malikdir Kimin
34
biliyində qıtlıq yoxdur Hər şeyi bilən hər şeyi goumlrən
kimdir
Bu suala cavab vermək uumlccediluumln ldquoQurani-Kərimrdquoə
muumlraciət edək ldquoƏgər yer uumlzuumlndəki buumltuumln ağaclar qələm
buumltuumln dənizlər muumlrəkkəb olsa sonra yeddi dəniz də buna əlavə
olunsa yenə Allahın kəlamları tuumlkənməz Allah ndash yenilməz
quumldrət və hikmət sahibidirrdquo(3127)
ldquoLoğmanrdquo surəsinin bu ayəsində məhz Allahın malik
olduğu bilik səviyyəsinə işarə edilir Demək K =
infin Allahın malik olduğu bilik səviyyəsidir İlk baxışda
sadə goumlruumlnsə də məsələni dərindən analiz edəndə
maraqlı vəziyyətlə qarşılaşırıq Riyaziyyatdan məlumdur
ki sıfırdan fərqli ədədi sıfıra boumllmək olmaz Onda
buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki muumltləq biliyə
ccedilatmaq qeyri-muumlmkuumlnduumlr Allah bizim bildiklərimizdən
kənardadır yəni O laməkandır
Peyğəmbərlərin malik olduğu bilik səviyyəsi ccedilox
yuumlksəkdir və oumllccediluumlləndir ancaq sonsuz deyil Peyğəm-
bərlərdən az bilik səviyyəsinə foumlvqəlinsanlar dahi alimlər
malikdirlər Bu səviyyələrə uyğun gələn K-nın qiyməti
ccedilox ehtimal ki yuumlzlərlə və minlərə oumllccediluumllər K =
0 səviyyəsinə uyğun bilik səviyyəsi yəqin ki şuumlursuz
fəaliyyət goumlstərən ibtidai insanların və ya duumlnyaya təzə
goumlz accedilan koumlrpənindir
35
Cədvəldən goumlruumlnuumlr ki mənimsəmə 0 ilə1 arasında
keyfiyyət faktoru 0 ilə infin arasında dəyişir İslamın
fundamental muumlddəalarından biri ldquo Allahdan başqa Allah
yoxdurrdquo ( Lā ʾilāha ʾillā l-Lāh)raquo ndash postulatıdır Bu postulatı
rəqəmlərlə də ifadə etmək muumlmkuumlnduumlr ldquoAllah yoxdurrdquo
şərti a və ya K = 0 olanda oumldənilir Allahın varlığı şərti
isə а =1 və ya К = infin olanda oumldənilir Bu muumlhakimə də
riyazi isbatı təsdiqləyir
Dahi alim Fred Hoyle goumlrə ldquoHəyatın oumlz-oumlzuumlnə yaran-
masının ehtimalı qasırğanın zir-zibildən Боинг-747
yaratmaq ehtimalına bərabərdirrdquo Bu fikir dolayısı ilə Ya-
radanın varlığını təsdiq edir Zamanəmizin dahi fiziki
Stefan Hovkinqə goumlrə elm dini inkar etmir sadəcə alternativ
təklif edir Ancaq ldquoNaturerdquo 5 jurnalının yazdığına goumlrə
ABŞ-da dahi alimlərin cəmi 7 faizi Allahın varlığına
inandığı halda sadə alimlər arasında inaclıların sayı
təqribən 40-dir Jurnalın yazdığına goumlrə təhsil səviyyəsi
artdıqca inaclıların sayı azalır
Sonda qeyd edim ki hər il Templton Fondu
tərəfindən mənəvi həyatla bağlı aparılan tədqiqat
uğurlarına və kəşfə goumlrə 1972 -ci ildən Templton muumlkafatı
təsis edilmişdir 2008 -ci ildə polşalı fizik və katolik din
xadimi prof Michał Heller Allahın varlığının riyazi
isbatına goumlrə 1 600 000 $ dəyərində Templton muumlkafatına
5 httpwwwskeptiknetismsci_godhtm
36
layiq goumlruumllmuumlşduumlr Bu muumlkafata 2011-ci ildə kosmoloq və
astrofizik Martin Con Ris layiq goumlruumllmuumlşduumlr
PS Allahın varlığı ilə bağlı yazdığım məqalə ilə bağlı
rus alimlərinin rəyləri ilə tanış olmaq istəyənlər aşağıdakı
internet uumlnvanına httpeconfraeruarticle5677 baxa
bilərlər Bu rəylərdən bir neccediləsini oxuculara təqdim
edirəm
Анисимов Владимир Петрович (26 декабря 2010)
Уважаемый коллега блестяще математически
аргументировал существование Бога но почему то
пессимистически агрессивно резюмировал свое
умозаключение по отношению к своим собратьям по
гуманитарному цеху ndash философам () Видимо ува-
жаемый академик почему то не принимает механизм
этого самосовершенствования человека ( от доцента к
профессору и академику) суть которого выражается в
способности порождать новые гипотезы в добыче новых
для человечества знаний (как исследования) А гипотезы
рождаются на основе интуиции человека ndash эмо-
ционального интеллекта позволяющего проверять и
рационализировать новые модели обустройства внеш-
него окружающего мира Мы к сожалению так увле-
чены познанием внешнего мира что напрочь забываем о
том что внутренний мир человека столь же богат как
иокружающий нас Космос
37
Ивентьев Сергей Иванович (23 августа 2011)
Считаю что работа требует наивысших оценок
Математические формулы существенно сблизили гуман-
итарную науку (математику) с религией Аналогичная
ситуация происходит и с другими отраслями науки Наг-
лядным примером может послужить юридическая
наука (смИвентьев СИ Триединство прав человека
религия наука и моральЦерковь в истории и культуре
России сборник материалов Международной научной
конференции Киров (Вятка) 22-23 октября 2010г ndash
Киров
Изд-во ВятГГУ 2010 с388-389
httpzhurnallibrueditorsiiwentxew_s_i)Безуслов
ночто критический комментарий уважаемого Влади-
мира Петровича Анисимова говорит нам о том что есть
над чем нам ещё работать
38
DUumlZGUumlN QƏRARLARIN QƏBULU
Duumlzluumlyə gedən yol bir səhvə gedən yol mindir
JJRusso
XX əsrdə bəşəriyyət yuumlksək tərəqqiyə nail olsa da mənfi
təzahuumlrlər də ccedilox olmuşdur Kifayətdir ki duumlnya muumlha-
ribələrində həlak olmuş milyonlarla insanı yada salaq İndinin
oumlzuumlndə də iqtisadiyyat və mədəniyyət arasında harmoniya
pozulmuş narkomaniya insan silah alveri və digər mənfur
hərəkətlər geniş yayılmışdır Həyatımızın bir ccedilox sahələrində
mafiya oumlz amansız hərəkətləri ilə fəaliyyət goumlstərir Bir ccedilox
oumllkələrdə varlı insanların canguumldənlərindən sanballı ordu
duumlzəltmək olarBMT Baş katibinin muumlavini qurumun Nar-
kotiklərlə və Cinayətkarlıqla Muumlbarizə İdarəsinin icraccedilı
direktoru Yuri Fedotova goumlrə kriminal biznesin illik gəliri 21
tril USD təşkil edir ki bu da onu duumlnyanın 20 ən guumlcluuml
iqtisadiyyatının birinə ccedilevirir Buumltuumln bu quumlsurların və
kataklizmlərin koumlkuumlndə muumlxtəlif səviyyələrdə qəbul olunmuş
səhv qərarlar durur Hər bir səhv qərar noumlvbəti neqativ
hadisənin toumlrəməsinə səbəb olur Yuumlksək səviyyədə qəbul
olunmuş səhv qərarlar Planetdə nizamı pozur Firavanlıq isə
nizama bağlıdır
Bu paraqrafda yeni metodologiya ilə səhv qərarlar
toumlrəməsinin elmi səbəbi araşdırılır
Duumlstur (1)-in hər tərəfini Lb -yə boumllsək və Ld Lb
nisbətinin K olduğunu nəzərə alsaq aşağıdakı ifadəni
alarıq
Lo Lb = K +1
39
Lb Lo nisbətinin h olduğunu nəzərə alsaq bu
duumlsturu aşağıdakı kimi yazmaq olar
h = 1 (K +1) (5)
Duumlstuumlr (5)-ə goumlrə keyfiyyət faktoru K artdıqca biliyin
nisbi qıtlığı ndash h azalır Belə ki K = infin olanda h=0 K= 0
olanda h = 1 olur Birinci hal tam şuumlurluluq və savadlılıq
ikinci hal isə tam instinkt (savadsızlıq) halına uyğundur
Bilik qıtlığının keyfiyyət faktoru K-dan asılılığı şəkil 4-də
goumlstərilmişdir Absis oxunda K faktoru ordinat oxunda
isə bilik qıtlığı ndash h goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki K
gt 30-dan ccedilox olanda h-ın qiymətində doyma halı başlayır
və noumlqtələr absis oxunun uumlzərində duumlzuumlluumlr Aydındır ki
bilik qıtlığı şəraitində qəbul olunan qərarların xətası ccedilox
bilikli adamların qəbul etdiyi qərarların xətası isə az olar
Bu nəticənin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki o qəbul
olunan qərarların xətası ilə bilik qıtlığı arasında muumlnasibət
yaratmağa imkan verir Bu muumlnasibəti aşağıdakı şəkildə
yazmaq olar
∆Q =c h (6)
Burada ∆Q qəbul edilmiş qərarın xətası olub muumltləq
duumlz qərar ilə cari qərarın fərqinə bərabərdir c ndash sabitdir
Bilik qıtlığı h = Lb L0 olduğundan (6)-nı aşağıdakı şəkildə
yazmaq olar
∆Q =c1 Lb (61)
40
Burada c1 də sabitdir
∆Q = 0 olanda qəbul edilmiş qərar muumltləq duumlz qərara
bərabərdir Buradan əldə etdiyimiz vacib nəticə ondan
ibarətdir ki muumltləq duumlz qərar qəbul etmək uumlccediluumln bilik
qıtlığı sıfıra bərabər olmalıdır Belə qərarı ancaq cənab
Haqq qəbul edə bilər
Bilik qıtlığı h sıfır ilə vahid arasında kəsilməz
dəyişdiyi uumlccediluumln istənilən məsələnin sonsuz həlli var Bu
həllər arasında biri duumlz bəziləri kvazi duumlz qalanları səhv
qərarlardır Bu nəticə J Russonun epiqrafa ccedilıxarılmış
fikrinin riyazi ifadəsidir Yeri gəlmişkən burada Eduard
Dalberqin ldquoSizin hər bir qərarınız səhvdirrdquo fikrinə diqqət
yetirsək bu qənaətə gələrik ki insani qərarların hamısı bu
və ya başqa dərəcədə səhvdir
Peyğəmbərlər də min illərin sınağından ccedilıxan qərar-
lar qəbul edə bilmişlər Foumlvqəlinsanlar da uzun zaman
uumlccediluumln doğru olan qərarlar qəbul edə biliblər Muumldrik
insanların qərarının xətası az cahil insanların qəbul
etdikləri qərarların xətası ccedilox olar Deyilənlərdən belə
nəticə ccedilıxarmaq olar
41
Şəkil 4 Bilik qıtlığının K faktorundan asılılığı
ardıcıl duumlzguumln qərarlar qəbul etməklə insanlar şəx-
siyyətə doumlvlətlər isə quumldrətli doumlvlətə ccedilevrilir Burada bir
məsələyə də toxunmaq yerinə duumlşər Təhsilin məqsədi
hədəfi fəlsəfəsi ilə bağlı bəzi suallara ldquoTəhsilimiz duumlnən
bu guumln sabahrdquo 6 kitabında qismən cavab verilmişdir
Yuxarıda deyilənlərin işığında təhsilin əsas məqsədi nədir
ndash sualına cavab verməyə cəhd edilsə onların iccedilərisində
hədəfin 8-ci 9-cu həlqələrini vuran cavablar ccedilox olar Hər
doumlvlət təhsilini oumlzuuml başa duumlşduumlyuuml səviyyədə
qurduğundan nəticədə doumlvlətlərdə həyat səviyyələri də
muumlxtəlifdir Bəs hədəfin 10-cu həlqəsini vuran cavab
nədir
Duumlşuumlnuumlrəm ki bu suala belə cavab vermək olar
təhsilin əsas məqsədi gənclərə duumlzguumln qərarlar qəbul
etmək sənətini oumlyrətməkdir
6 Əsgərov ŞQ Təhsilimiz duumlnən bu guumln sabah Bakı 2003 280 səh
0
02
04
06
08
1
12
0 20 40 60 80
h
K
hzh
khh
ahh
hh
42
Tarix səhv qərarlarla zəngindir Bəşəriyyətin inki-
şafında muumlşahidə edilən quumlsurların ccediloxu səhv qərarların
nəticəsidir Buumltuumln muumlharibələr səhv qərarlardan touml-
rəyibdir Qeyri-professional məmurların qəbul etdiyi
qərarların əksəriyyəti səhvdir Bu səbəbdən də sahibkar-
lar iş adamları savadlı gəncləri işə goumltuumlrməyi həmişə diq-
qətdə saxlayırlar ki onlar guumlndəlik fəaliyyətlərində
nisbətən duumlzguumln qərarlar qəbul etsinlər
Şəhərimizlə bağlı bir-iki misal ccediləkmək istəyirəm
Hesab edirəm ki Bakıda tıxacların yaranmasının əsas
səbəblərindən biri tramvay və trolleybus xətlərinin soumlkuumllməsi ilə
bağlı qəbul edilmiş səhv qərardır Ccediluumlnki bu xətlər Bakını
kənddən fərqləndirən və boumlyuumlk şəhərlərə məxsus atributlar idi
Beləliklə guumlnuuml -guumlndən goumlzəlləşən Bakı ictimai nəqliyyatı zəif
ldquoboumlyuumlk kəndərdquo ccedilevrildi Hər kəs uşağı bağccedilaya və ya məktəbə
aparan da işə və idmana gedən də şəxsi maşın və ya taksidən
istifadə etmək məcburiyyətində qaldı Şəhər maşınla doldu Min
nəfər əhaliyə duumlşən maşın sayına goumlrə yəqin ki şəhərimiz
regionda oumln sıradadır Bakıda velosiped yoluna boumlyuumlk ehtiyac
duyulur
Digər bir misal Hesab edirəm ki pul sikkələrimizə Azər-
baycanın buguumlnkuuml xəritəsini vurmaq duumlzguumln deyil Heraldika-
dan xəbəri olan hər kəs deyə bilər ki bu bizdən ccedilox ermənilərin
mənafeyinə uyğun qərarın nəticəsidir İstərdim ki bu
fikirlərdə mən səhv etmiş olaydım
43
Yuumlz illərdir torpaqlarımızı itirə-itirə (Goumlyccedilə Zən-
gəzur Borccedilalı Dərələyəz) gələcəyə doğru gedirik Bu
meyilin qarşısını ancaq guumlcluuml təhsillə almaq muumlmkuumlnduumlr
Gənclərimiz gələcəkdə ağlagəlməz hadisələrin iccedilərisindən
duumlzguumln qərarlar qəbul etməklə keccedilə bilərlər və nəticədə
torpaq itirməzlər Bu yerdə Şarl de Qollun ldquoyaxşı plan
tutan yox az səhv edən qalib gəlirrdquo fikri yada duumlşuumlr
Sonda bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm Ayrıca
goumltuumlruumllmuumlş bir oumllkədə hakimiyyətlərin bir- birini əvəz
etməsinin əsas səbəbi olaraq səhv qərarların cəmini
goumltuumlrmək olar Belə ki bu cəm muumləyyən bir kritik həddən
ccedilox olarsa onda koumlhnə hakimiyyət yenisi ilə əvəz olunar
Bəşəriyyətdə buumltuumln qurucu proseslər duumlz qərarların
buumltuumln dağıdıcı proseslər isə səhv qərarların nəticəsidir
Allah bizi səhv qərarlardan qorusun Amin
Bir neccedilə dəyərli kəlamdan da istifadə etməklə bu pa-
raqrafa noumlqtə qoymaq istəyirəm
Səhvlərimi mənə goumlstərəndən Allah razı qalsın
Həzrəti Oumlmər
Yeni qərarlar qəbul etməyənləri yeni problemlər
goumlzləyir Ccediluumlnki zaman boumlyuumlk novatordurrdquo F
Bekon
İNSAN POTENSİALININ İNKİŞAF
İNDEKSİ
44
Məhbub uumll Həq 22 fevral
1934-cuuml ildə Kəşmirdə
anadan olmuşdur 16 iyun
1998-ci ildə ABŞ-da vəfat
etmişdir
Kəraccedili Universitetinin iqtisad uumlzrə
professoru Məhbub uumll Həq insan inkişafı
nəzəriyyəsinin yardıcısı və BMT-nin
İnsan İnkişafı Məruzəsinin banisidir
1989-cu ildə BMT-nin xuumlsusi məsləhətccedilisi
olmuş (1989-1995) və insan inkişafı ilə
bağlı BMT-nin ilk Məruzəsini hazırlayan
alimlərdən ibarət beynəlxalq qrupa
rəhbərlik etmişdir
Doktor Həq muumlxtəlif oumllkələrin insan
inkişafını oumllccedilən və geniş istifadə edilən
goumlstəricinin ndash İnsan Potensialının İnkişaf
Proqramının yaradıcısıdır
Məhbub uumll Həqin yaratdığı İnqilabi
konsepsiyasından bəzi muumlddəlar
Aydın goumlruumlnəni goumlrmək bəzən
ccedilox ccedilətin olur Millətin həqiqi varı onun
xalqıdır
İqtisadi artım ndash ancaq insanların
seccedilim imkanlarını artıran vasitədir
İnsan inkişafı - firavanlığın
yaxşılaşması və seccedilim imkanı prosesinin
genişlənməsidir
İnkişafın son məqsədi ndash insanların firavanlığıdır
Məhbub uumll Həq
Son iyirmi ildə insan potensialı və insan faktoru
anlayışlarından geniş istifadə edilir Belə ki 1990-cı ildən
bəri BMT-nin İnkişaf Proqramı (BMT İP) tərəfindən
45
hazırlanan hesabatlarda insan potensialının inkişafı diq-
qət mərkəzindədir Hər il duumlnya doumlvlətlərinin reytinqi
İnsan Potensialının İnkişaf İndeksinə (İPİİ) goumlrə muumləyyən
edilir Bu indeks qlobal goumlstərici olub doumlvlətlərin inki-
şafını muumlqayisə etməyə imkan verir
Məhbub uumll Həq ilk dəfə milli inkişafın makroiqtisadi
goumlstəricilərinin qiymətləndirilməsinə bir alternativ olaraq
bu indeksi təklif etmişdir Bu indeks inkişafa ccedilox həssas
olub orta inkişaf səviyyəsini təyin edən insan
potensialının inkişafının əsas goumlstəricilərini (təhsil uzun-
oumlmuumlrluumlluumlk və ləyaqətli həyat səviyyəsi) nəzərə alan in-
dekslərin cəmindən ibarətdir
Misal uumlccediluumln BMT tərəfindən 2010-cu ildə ccedilap olunan
Məruzənin7 143 ndash 147-ci səhifələrində 169 doumlvlətin İPİİ-yə
goumlrə reytinqi Əlavə 1-in 3-cuuml suumltununda goumlstərilmişdir
İndeksin qiyməti sıfırla vahid arasında dəyişir Yuumlksək
həyat səviyyəsini təmin etmiş doumlvlətlər uumlccediluumln bu indeks 1-
ə inkişafı ccedilox zəif doumlvlətlər uumlccediluumln bu indeksin qiyməti
sıfıra yaxındır 2010-cu il təqdimatında birinci yerdə Nor-
veccedil axırıncı yerdə isə Zimbabve durur Azərbaycan 2010-
cu ilin hesabatında 2005-ci illə muumlqayisədə 34 pillə
yuumlksələrək 169 oumllkə arasında İnsan İnkişafı İndeksinə goumlrə
101-ci yerdən 67-ci yerə qalxmışdır
Doumlvlətlərin reytinqlərini muumləyyən edərkən praktik
7 Доклад о развитии человека 2010 Издательство laquoВесь Мирraquo 2010
46
olaraq oumllkə əhalisinin həyat şəraitinin buumltuumln goumlstəriciləri
nəzərə alınır təhsil səviyyəsi səhiyyənin vəziyyəti
uzunoumlmuumlrluumlluumlk doğum və oumlluumlm səviyyələri adam-ba-
şına duumlşən UumlDM istehlak qiyməti indeksi mobil telefon
və internet əlaqəsi iccedilməli suyun keyfiyyəti enerji
təminatı meşələrin sahəsi ətraf muumlhitin vəziyyəti insan
huumlquqları sahəsində vəziyyət gender bərabərliyi cinayət-
karlığın səviyyəsi işsizliyin səviyyəsi və s Bu goumlstəriciləri
inkişaf etmiş doumlvlətlər ciddi nəzarətdə saxlayır digər
doumlvlətlər isə lazımınca diqqət yetirmirlər
laquoДоклад о развитии человека 2010raquo kitabındakı sıra
noumlmrəsi ilə ccedilap olunmuş bəzi doumlvlətlərin İPİİ qiymətləri
Cədvəl 2-nin 3-cuuml suumltununda a hərfi ilə goumlstərilmişdir
Planetimizdə a=1 olan oumllkə yoxdur və yəqin ki də ol-
mayacaq Bunu məlum ldquoHəqiqətə ardıcıl surətdə yaxın-
laşmaq olar amma muumltləq həqiqətə ccedilatmaq muumlmkuumln
deyilrdquo fikri də təsdiqləyir və prof SXəlilovun 8 xuumllasə
məqaləsində qeyd edildiyi kimi belə hallarda ldquovahidə
yaxınlaşmaq olar amma ccedilatmaq muumlmkuumln deyilrdquo Səmavi
kitabların məlumatlarına goumlrə a=1 şərti cənnətəbənzər
oumllkələr uumlccediluumln oumldənilər Goumlruumlnduumlyuuml kimi birinci uumlccedil yeri
tutan oumllkələr uumlccediluumln a-nın qiyməti 09-dan boumlyuumlkduumlr
8S Xəlilov Riyyaziyat və elm fəlsəfi muumlstəvidə necə goumlruumlşuumlr Fəlsəfə və
sosial-siyasi elmlər 2 2011 səh 61
47
Demək Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyanı kvazi-
cənnət oumllkələr saymaq olar İnkişaf etməkdə olan oumllkələrə
misal olaraq cədvəldə 65 ndash 67-ci yerləri boumlluumlş-duumlrən
(Rusiya Federasiyası Qazaxıstan Azərbaycan ) oumllkələri
goumlstərmək olar Bu oumllkələr uumlccediluumln a qiyməti 0710 ilə 0720
arasında dəyişir və inkişaf etmiş oumllkələr sırasına yaxın-
laşırlar Cədvəldə 167ndash169-cu yerləri boumlluumlşduumlrən oumllkələr
(Nigeriya Konqo Zimbabve) uumlccediluumln a əmsalının qiyməti
0261 ilə 0140 arasında dəyişir Bu oumllkələrdə həyat şəraiti
ccedilox aşağıdır Misal uumlccediluumln Zimbabve oumlz əhalisi uumlccediluumln
Norveccedilin yaratdığı şəraitin yalnız 14-ni yarada bil-
mişdir
Qeyd etmək lazımdır ki BMT İnkişaf Proqramının
doumlrd səhifəlik cədvəli (baxƏlavə 1) buumltuumln digər cədvəllər
kimi az informativ quru və ruhsuzdur Bu məlumatları
daha canlı şəklə salmaq uumlccediluumln yeni metodologiya lazımdır
Belə bir metodologiya biliyin qiymətləndirilməsi zamanı
istifadə edilmiş K meyarı əsasında hazırlanmışdır Burada
da bu meyardan istifadə edilmişdir Bu halda K faktoru
əldə olunan nailiyyətin ldquonailiyyət qıtlığınardquo olan nisbətini
ifadə edir Bu meyardan istifadə edib doumlvlətləri inkişaf
səviyyəsinə goumlrə sıraya duumlzmək muumlmkuumlnduumlr K
faktorunun muumlxtəlif oumllkələr uumlccediluumln hesablanmış qiyməti
Cədvəl 2 və Əlavə 1-in 4-cuuml suumltunlarında goumlstərilmişdir
Cədvəl 2
48
1 2 3 4
Oumllkələr a K
1 Norveccedil 0938 151
2 Avstraliya 0937 149
3 Yeni Zelandiya 0907 970
65 RF 0719 260
66 Qazaxıstan 0714 250
67 Azərbaycan 0713 248
167 Nigeriya 0261 035
168 Konqo 0239 031
169 Zimbabve 0140 016
BMT tərəfindən hesablanmış a-nın (İPİİ) K-dan
asılılığını qurmaqla duumlnya doumlvlətlərinin bir-birinə nə-
zərən inkişafını daha canlı və ruhlu səkildə təqdim etmək
muumlmkuumlnduumlr Bir sıra doumlvlətlər uumlccediluumln belə bir asılılıq şəkil
5 (a və b)-də goumlstərilmişdir
Şəkillərin absis oxunda K faktoru (şəkil 5a) və ya
onun loqarifması (şəkil 5b) ordinat oxunda İPİİ başqa
soumlzlə həyat səviyyəsinin parametri a goumlstərilmişdir Mə-
lumdur ki statistik rəqəmlər (a=İPİİ və ya K) toplumun
inkişaf səviyyəsini dəqiq goumlstərə bilir ancaq fərdin səviy-
yəsini əks etdirə bilmir Toplumda insan potensialının in-
kişaf indeksi ilə fərdin inkişaf indeksi arasında əlaqəni
aşağıdakı kimi yazmaq muumlmkuumlnduumlr
49
a = a1Y1 + a2Y2 + a3Y3 + = sum ai Yi
Şəkil 5a Bəzi oumllkələrin reytinqinin K-dan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin reytinqi goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ (4) Niderland
(7) İsveccedil (9) Yaponiya (11) İsrail (15) İslandiya (17) İtaliya (23)
Boumlyuumlk Britaniya (26) Ccedilexiya (28) BƏƏ (32) Ccedilernoqoriya (49) RF
(65) Qazaxıstan (66) Azərbaycan (67) Guumlrcuumlstan (74) Tuumlrkiyə
(83) Ekvatorial Qvineya (117) Banqladeş (129) Liberiya (162)
Burada andashtoplumda insan potensialının inkişaf in-
deksi ai ndash toplum daxilində fərdin potensialının inkişaf
indeksidir Yi ndashtoplum daxilində fərdin olma ehtimalıdır
Qrafiklərdən goumlruumlnduumlyuuml kimi muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln
50
İPİİ-nin qiyməti K-dan asılılığı monoton dəyişir Doumlv-
lətlərin reytinqlərinin cədvəl təqdimatı ilə muumlqayisədə
qrafik təqdimatının uumlstuumlnluumlyuuml aydın goumlruumlnuumlr Bir tuumlrk
misalında deyilir ldquoMeşəni goumlrən ağacı ağacı goumlrən meşəni
goumlrməzrdquo Reytinqlərin cədvəl təqdimatında da belədir
Cədvəldə oumllkəni goumlrən cədvəli cədvəli goumlrən oumllkəni goumlrə
bilmir Ancaq qrafik təqdimatında həm oumllkə həm də onun
qrafikdə yeri goumlruumlnuumlr
Şəkil 5a-dan aydın goumlruumlnuumlr ki duumlnya doumlvlətləri
inkişaf səviyyəsinə goumlrə aydın şəkildə uumlccedil qrupa (BMT
sənədlərində duumlnya doumlvlətləri 3 yox 4 qrupa) boumlluumlnuumlrlər
Birinci qrup oumllkələr ccedilox inkişaf etmiş oumllkələrdir və bu
oumllkələr uumlccediluumln a (K) asılılığı zəifdir K artdıqca a tədricən
vahidə yaxınlaşır Bu qrup oumllkələrdə K gt 5-dir və 28
doumlvləti əhatə edir İnkişaf etməkdə olan II qrup oumllkələri
uumlccediluumln K-nın qiyməti 2 ilə 5 arasında dəyişir Bu qrup
oumllkələrə 59 doumlvlət daxildir Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələr uumlccediluumln K
qiyməti 02 ilə 2 arasında dəyişir və a (K) asılılığı quumlv-
vətlidir Bu oumllkələr zəif inkişaf etmiş oumllkələrdir Bu
oumllkələrə misal olaraq Zimbabveni Nigeriya və Konqonu
51
Şəkil 5b Oumllkələrin reytinqinin K-nın loqarifmasın-
dan asılılığı (BMT 2010)
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin reytinqi goumlstərilmişdir
Norveccedil (1) Ccedilexiya (28) Uruqvay (52) Azərbaycan (67)
Qvatemala (116)Sudan (154) Niger (167) Zimbabve (169)
goumlstərmək olar Bu qrup oumllkələrə 82 doumlvlət daxildir Zim-
babve uumlccediluumln K = 016-dır Bu oumllkənin əldə etdiyi nailiyyət
etməli olduğunun 16-ni təşkil edir Təəssuumlf hissi ilə
qeyd etmək lazımdır ki bu oumllkədə Cəhənnəmin əlamətləri
kifayət qədərdir
Duumlnya doumlvlətlərinin reytinqlərinin K faktorundan
asılılığı şəkil 5b-də yarımloqarifmik masştabda goumlstəril-
mişdir K-nın qiyməti 016 (Zimbabve) ilə 151 (Norveccedil)
arasında dəyişir K-nın geniş diapazonda dəyişməsi onu
52
goumlstərir ki duumlnya doumlvlətlərində insanların yaşam tərzi ccedilox
muumlxtəlifdir Kimisi ləyaqətli həyat şəraitini təmin də
bilmiş kimi isə səfalət iccedilərisində yaşayır Monteskuumlnuumln
ldquohər bir xalq oumlz taleyinə layiqdirrdquo ifadəsi bu mənzərəni
dəqiq ifadə edir
Bu oumllkələr muumlxtəlif quruluşlarda yaşayırlar Bu prob-
lemlə bağlı suallara Frensis Fukuyama ldquoTarixin sonu və
axırıncı İnsanrdquo əsərində aydınlıq gətirmişdir FFuku-
yamaya goumlrə idarəetmə sistemi kimi liberal demokratiya
moumlvzusunun legitimliyi ilə bağlı son illərdə goumlruumlnməmiş
bir konsensus yaran-mışdır Bu konsensus bir-biri ilə
rəqabətdə olan ideo-logiyalar (monarxiya faşizm və
sonuncu kommunizm) məğlub olduqca guumlclənir Bundan
əlavə Fukuyama təkid edir ki ola bilsin liberal demokratiya
bəşəriyyətin ideoloji təkamuumlluumlnuumln son məntəqəsidir və
insan cəmiyyətinin axırıncı idarəetmə forması kimi
ldquotarixin sonudurrdquo Bu isə o deməkdir ki əgər əvvəlki
idarəetmə formaları duumlzəldilməsi muumlmkuumln olmayan
deffektlərlə və irrasionalizmlə xarakterizə edilirdilərsə
liberal demokratiya bu cuumlr daxili fundamental ziddiy-
yətlərdən kənardır
Liberal demokratik doumlvlətlərdə də ədalətsizlik və so-
sial problemlər var Ancaq bu problemlər Fukuyamaya
goumlrə liberal-demokratik prinsiplərin tam reallaşma-
masından toumlrəyir Bunun nəticəsində hansısa muumlasir
53
doumlvlətlər stabil liberal demokratik səviyyəyə ccedilatmaqda
uğursuzluqla qarşılaşa bilər digərləri isə idarəetmənin
primitiv teokratik və ya hərbi diktatura formasına qayıda
bilər Ancaq liberal demokratiyanın idealını əvəzləmək
muumlmkuumln deyil
Tarixin son məntəqəsi bu kitabda şərti olaraq
ldquoAllahabadrdquo adlandırılmışdır Yuxarıda qeyd edildiyi
kimi bu məntəqədə idarəetmə liberal-demokratik prin-
siplər əsasında aparılır Demək bəşəriyyət liberal-de-
mokratik prinsiplər əsasında Allahabada tərəf gedir
İPİİ və faktor K artdıqca insani muumlnasibətlərdə yeni
intonasiyalar yeni mədəniyyət nuumlmunələri yaranır İna-
nıram ki bir necə ildən sonra erməni qəsbkarları oumlz
hərəkətlərinin xəcalətini ccediləkəcəklər və torpaqlarımızı
azad edəcəklər
54
MƏNAFELƏRİN MUumlBARİZƏSİ
Allaha ccedilox şuumlkuumlr olsun ki mən vətənimi onun marağına
goumlrə sevmişəm oumlz marağıma goumlrə yox
P Ccediladayev
Duumlnya oumllkələrinin makroiqtisadi goumlstəricilərinə diq-
qət yetirsək goumlrərik ki bu goumlstəricilərin qərarlaşmasında
həlledici rolu toplum daxilində mənafelərin muumlbarizəsi
oynayır Başqa soumlzlə desək inkişaf ictimai mənafe ilə şəxsi
mənafenin muumlbarizəsindən və ikincinin uumlstuumlnluumlyuuml
zamanı baş verir Yuxarıda qeyd edildi ki K ndash ictimai
mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətini xarakterizə edir və K
artdıqca ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artır
Ccediluumlnki duumlnya belə qurulub və Allah belə istəyir Allah
insanı yaradarkən onu da başqa canlılar kimi oumlzuumlnuuml-
muumldafiə instinkti ilə təmin edib Başqa canlılardan fərqli
olaraq uumlstəlik insana şuumlur da verib Şəxsi mənafe
oumlzuumlnuumlqoruma instinktindən toumlrəyir
K vahiddən kiccedilik olanda şəxsi mənafe ictimai
mənafeni uumlstələyir K=1 olanda bu mənafelər bərabərdir
K=10 olanda ictimai mənafe şəxsi mənafedən 10 dəfə
ccediloxdur K = infin olanda ibtidai icma quruluşunda olduğu
kimi şəxsi mənafe sıradan ccedilıxır Amma ibtidai icmadan
fərqli olaraq şuumlur fəaliyyətə tam nəzarət edir
55
Mənafenin həyatda oynadığı rolu boumlyuumlk Mehmet
Akif Ersoy poetik şəkildə belə ifadə etmişdir
Aldanma insanların səmimiyyətinə
Mənfəətləri gəlir hər şeydən oumlncə
Vəd etməsəydi Allah Cənnəti
Ona belə etməzdi səcdə
Duumlnya doumlvlətlərinin həm makroiqtisadi goumlstəriciləri
həm əhalinin duumlşuumlncə tərzi həm də mədəni və mənəvi
səviyyələri bir - birindən xeyli fərqlidirlər Birinci qrup
oumllkələrində ictimai mənafe (Mi) şəxsi mənafedən (Mş) ccedilox-
ccedilox yuumlksəkdir Mi gtgt Mş Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrində şəxsi
mənafe (Mş) ictimai mənafedən (Mi) yuumlksəkdir İnkişaf
etməkdə olan ikinci qrup oumllkələrində qarışıq duumlşuumlncə (hər
bir məsələnin həllinə şəxsi və ictimai moumlvqedən yanaşma)
moumlvcuddur Birinci və uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrinin ictimai
şuumlurlarında goumlruumlnə bilən fərqi aşağıdakı kimi təsvir etmək
olar
I qrup duumlnya
oumllkələri III qrup duumlnya
oumllkələri
1 Mi gtgt Mş Mş gtgt Mi
2 Qanun şahdır Şah qanundur
3 Accedilıq cəmiyyət Qapalı cəmiyyət
4 Duumlşuumlncə demokratikdir Duumlşuumlncə totalitardır
56
Birinci qrup oumllkələrində ictimai nəzarət guumlcluumlduumlr və
kuumltləvi informasiya vasitələri 4-cuuml hakimiyyət hesab
edilir Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrində ictimai nəzarət yox
səviyyəsindədir Duumlnyanın 200 top universitetlərindən
(bax Əlavə 2) 184-uuml birinci qrup doumlvlətlərində 16 -sı isə
ikinci qrup doumlvlətlərində fəaliyyət goumlstərir Uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələrində normal universitet yoxdur
İdarəetmə ilə bağlı bir tuumlrk misalında deyilir ldquoDoumlvlət
ya elmlə ya da zuumllmlə idarə olunar al guumlluumlmlə ver guumlluumlmlə
idarə olunmazrdquo Bu kəlamın işığında şəkil 5-ə diqqət yetir-
sək goumlrərik ki ccedilox inkişaf etmiş oumllkələr elmlə uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələr ldquozuumllmlərdquo ikinci qrup oumllkələrin idarə edilməsində
qarışıq (həm demokratik həm də inzibati) uumlsuldan
istifadə edilir Bu səbəbdən də ən muumlrəkkəb idarəetmə II
qrup oumllkələrinə aiddir
Doumlvlətin idarə edilməsində məmurların rolunu alman
imperiyasının kansleri Otto Bismark belə ifadə etmişdir
ldquoPis qanunlarla və yaxşı məmurlarla oumllkəni idarə etmək
muumlmkuumlnduumlr Yox əgər məmur pisdirsə ən yaxşı qanunlar belə
koumlmək etməzrdquo Aydındır ki yaxşı məmur K-sı yuumlksək olan
pis məmur K-sı aşağı olan məmurdur
5 Elm və təhsil yuumlksəkdir Təhsil və elm zəifdir
6 İctimai nəzarət
yuumlksəkdir
İctimai nəzarət zəifdir
57
Birinci qrup doumlvlətlərə misal olaraq Norveccedil Avs-
traliya və Yeni Zelandiyanı goumlstərmək olar Buoumllkələr bu
duumlnyada Cənnət şəraitinin 90 -ni yarada bilmişlər9
Oumllkələrin real həyat şəraitini və qrafiklərdəki yerlərini
araşdırarkən belə qənaətə gəlmək olar ki K ge 5 olan
doumlvlətlərdə əhalinin (həm idarəedənlərin həm də
idarəolunanların) duumlşuumlncə tərzi K le 1 olan doumlvlətlərin
əhalisinin duumlşuumlncə tərzindən qat-qat kamildir Nisbətən
saf duumlşuumlncə tərzi K ge 5 olan doumlvlətlərdə aparıcıdır və bu
səbəbdən də ictimai maraq şəxsi mənafeni uumlstələyir Bu
oumllkələrdə KİV-ə qarşı qoyulan tələb təqribən belədir ldquoDuumlz
danış nə qədər bacarırsan duumlz danış səndən goumlzləniləndən də
artıq duumlz danış Amma duumlzluumlyuuml axıra kimi deməyə bilərsənrdquo
Əksinə K le 1 olan doumlvlətlərdə duumlşuumlncə qeyri-
kamildir və bu səbəbdən də şəxsi mənafe ictimai mənafeni
uumlstələyir
II qrup oumllkələri uumlccediluumln K-nın qiyməti vahiddən boumlyuumlk
5-dən kiccedilikdir Bu qrup oumllkələrdəki ictimai muumlnasibəti
Lanski 10 belə ifadə edirrdquoBəzi insanlar heccedil zaman yaxşı
olmurlar Bizim hamımızım doumlrddə biri yaxşı doumlrdə uumlccediluuml pisdir
Bərabər olmayan doumlyuumlş gedir bir nəfər uumlccedil nəfərə qarşırdquo
9 Аскеров ШГ Аскеров АШ Корреляционная зависимость между
ИРЧП и ВВП Международный Журнал Экспериментального
Образования 2012 6 стр113ndash116 10 Xью Роусон Неписанные законы жизни М 2002 384 стр
58
Şuumlbhəsiz burada soumlhbət məmurlardan gedir Mə-
murlardan uumlccediluuml şəxsi biri isə uumlmumi mənafeni muumldafiə
edir Bu səbəbdən də bu qrup oumllkələrdə inkişafın suumlrəti
zəif olur İnkişafa lazımi dinamikanı vermək uumlccediluumln bu
oumllkələrin bəzilərində (məsSinqapur) doumlvlət məna-
feyindən sui-istifadə edənlər qanunvericiliklə ciddi cəza-
landırılır K artdıqca məmurların fəaliyyətində uumlmumi
mənafe uumlstuumlnluumlk təşkil edir
Tarixi prosesin 2010-cu ilə olan rəngarəngliyi (şəkil 5)
əsasən zaman və məkan amilinin təsirinin nəticəsidir
Karl Yaspers bəşər tarixini uumlccedil doumlvrə boumlluumlr a) tarixə-
qədərki doumlvr b) tarixi doumlvr c) bəşəriyyətin uumlmumduumlnya
tarixi doumlvruuml Son doumlvr bizim eranın 1000-ci ilindən
başlayır və bu guumlnə qədər davam edir Bu mərhələdə
xalqlar arasında geniş əlaqə yaranmışdır Bu şəkillərdə
sanki uumlmumduumlnya tarixinin bir mənzərəsi əks edilmişdir
Bu doumlvlətlərin hamısı bu guumlnuumln doumlvlətləri olsalar da
bəziləri bu guumlnuuml (K ge 5) bəziləri duumlnəni ( 5 le K le 1)
bəziləri isə keccedilmişi yaşayırlar Başqa soumlzlə şəkildə buumltuumln
formasiyalara (feodalizm kapitalizm accedilıq cəmiyyət) aid
doumlvlətlər tapmaq olar Ancaq tarix yuumlksələn xətlə inkişaf
etdiyi uumlccediluumln Avstraliyanın buguumlnkuuml səviyyəsini sabah
ABŞ daha sonra Boumlyuumlk Britaniya və digər doumlvlətlər əldə
edəcəklər Şuumlbhəsiz Avstraliya yerində saymayacaq
ldquoAllahabadardquo doğru irəliləyəcək Qəti soumlyləmək olar ki
59
Liberiya (162) bu səviyyəyə ccedilatmaq uumlccediluumln yuumlz illərin
tarixini yaşamalıdır
Məlumdur ki tarix azadlıq dərkinin tərəqqisidir Ta-
rix bir nəfərin bir qrupun azadlığından buumltuumln bəşə-
riyyətin azadlığına doğru inkişaf edir Şəkil 5a-da bu
fikirlər praktik həyatda oumlz təsdiqini tapır Aydındır ki
zaman artdıqca K artır K artdıqca azadlığın dərki artır
K ge 5 olan oumllkələrdə demək olar ki buumltuumln insanlar
azaddırlar K le 2 olan oumllkələrdə isə ya bir nəfər ya da bir
qrup insan azaddır Sabiq ABŞ prezidenti C Kennedi
bəşəri inkişafda azadlığın yerini belə muumləyyən etmişdir
ldquoAzadlıq boumlluumlnməzdir əgər bir nəfər əsarətdədirsə onda heccedil kəs
azad deyilrdquo
Doğma planetimizin bir neccedilə oumllkəsi firavan yaşa-
mağın nuumlmunəsini yarada bilmişdir Belə yuumlksək nəticəyə
bu doumlvlətlər ona goumlrə nail ola bilmişlər ki bu oumllkələrdə hər
kəs xoşbəxt gələcək uumlccediluumln oumlz toumlhfəsini verə bilir İnsan oğlu
bu duumlnyaya gəlişinin səbəbini bilməlidir Əminliklə
demək olar ki insan bu duumlnyaya guumlndən bir guumln ildən bir
il yaşamağa gəlməyibdir Onun ilahi missiyası bəşəriy-
yətin gələcək taleyinə oumlz toumlhfəsini verməkdir Bu barədə
ldquoQurani-Kərimrdquodə belə bir ayə var ldquoYaxşı işlər goumlrməkdə
bir-birinizi oumltməyə ccedilalışınrdquo (5 48-49) Bu duumlşuumlncə başqa bir
formada M Prişvin tərəfindən belə ifadə edilmişdir ldquoAli
mənəviyyat ndash oumlz şəxsiyyətini kollektivin xeyrinə qurban
60
verməkdir ldquo Birinci qrup doumlvlətlərin vətəndaşları həm
Allah əmrinə riayət edən həm də yuumlksək mənəviyyata
malik insanlardır
Yuxarıda deyilənləri uumlmumiləşdirərək tarixi inkişafın
belə bir qanunauyğunluğunu muumləyyənləşdirmək olar
İctimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artdıqca bəşə-
riyyət oumlz inkişafının ali səviyyəsinə (məqamına) doğru
təkamuumll edir Məncə bu fikrə bəşəriyyətin inkişaf qanunu
da demək olar
Bəzi doumlvrlər uumlccediluumln bu nisbət vahiddən boumlyuumlk bəziləri
uumlccediluumln isə vahiddən kiccedilikdir Bu səbəbdən də bəşər tarixini
iki doumlvrə boumllmək olar
a) şəxsi mənafenin zorun fiziki guumlcuumln hakim olduğu
doumlvr
b) uumlmumi mənafenin ağlın hakim olduğu doumlvr
Bəşər tarixinin birinci doumlvruuml şəxsi mənafenin hakim
olduğu doumlvrduumlr Bəşər tarixinin bu doumlvrdən başlamasının
əsas səbəbi ldquooumlzuumlnuumlqorumardquo instinktidir Bu doumlvruumln
quumlsuru ilə bərabər uğuru da olmuşdur Bəşəriyyət oumlz
maddi və mənəvi inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə goumlrə
məhz bu doumlvrə borcludur Ccediluumlnki inkişafın hərəkətverici
quumlvvəsi şəxsi mənafe olmuşdur Bu doumlvruuml yaşamış
doumlvlətlər uumlccediluumln Kle 2 -dir və tarixin başlanğıcından XX əsrə
qədərki doumlvruuml əhatə edir K ge 2 olan oumllkələrdə ictimai
mənafe şəxsi mənafedən uumlstuumlnduumlr K boumlyuumlduumlkcə bu
uumlstuumlnluumlk də boumlyuumlyuumlr Cəmiyyətdə əhalinin duumlşuumlncə tərzi
dəyişir kamilləşir Fəaliyyətdə şuumlur həlledici rol oynayır
61
Bu doumlvr XX əsrdən ldquoTarixin sonunardquoqədərki doumlvruuml əhatə
edir
Hesab etmək olar ki ictimai və şəxsi mənafelər əks
quumltblər kimi muumlbarizə aparmırlar Əksinə ictimai mənafe
xuumlsusi mənafenin iccedilərisində yetişir Xuumlsusi mənafe
ictimai mənafe iccedilərisində həll olub yox olur
62
TƏHSİL PROBLEMİ
TƏHSİLİMİZİN DUumlNYA TƏHSİL
SİSTEMİNDƏ YERİ
Bilik ndash insanın goumlzuumlduumlr Biliksiz sənin 100 min goumlzuumln
olsa da onsuz da korsan Biliyin olsa goumlzuumln olmasa
da sadə insanların goumlrə bilmədiklərini goumlrəcəksən
Konfutsi
Qlobal duumlnya iqtisadiyyatı qlobal rəqabətdir Qlobal
iqtisadiyyat şəraitində muumlstəqil yaşamaq ccedilox ccedilətindir Be-
lə şəraitdə zəiflər ya guumlcluumllərin oyun qaydalarını qəbil
etməli ya da rəqabətə davamlı olmasını təmin etməlidir
Rəqabətə davamlı doumlvlət qurmaq guumlcluuml təhsildən keccedilir
Keccedilən əsrin 70-ci illərində ABŞ sualtı atom qayığının atası
sayılan Rikover SSRİ ndashABŞ təhsil sistemlərinin rəqabəti
haqda belə dəmişdir ldquoTəhsil ndashbizim Sovet İttifaqı ilə yarışa
girdiyimiz sahədir Bu yarışı udan tərəf də potensial cəhətdən
qalib tərəf olacaqdırrdquo
Təhsilin cəmiyyətin həyatında oumlnəmi əvəzedil-
məzdir Bu səbəbdən də təhsil sistemimizin duumlnya təhsil
sistemində yerini bilmək doumlvləti əhəmiyyət kəsb edir
Milli təhsildə problemlərin olması hər kəsə məlum-
dur Bu problemlərdən ən əsası təhsilin maraqlar arasında
63
parccedilalanması və təhsil maşınının pulu biliyə ccedilevirə bil-
məməsidir Bundan əlavə olaraq digər problemlər də (12
illik təhsil repititorluq əsgərlik problemi xaricdə təhsil vahid
milli test muumləllimin (alimin) maaşı təhsildə mədəniyyət qıtlığı
təhsildə ruumlşvət təhsil muumlddəti tələbə sayı universitetlərin şəhər
kənarına ccedilıxarılması universitetlərin reytinqi və s )
moumlvcuddur Buumltuumln bu problemlərin varlığı səbəbindən
əhalinin təhsil muumləssisələrinə baxışı pozitiv deyil Bir ccedilox
insanlar təhsil ocaqlarına (məktəblərə universitetlərə) az
idrak işığı yayan məkan kimi baxırlar Professor və
muumləllimlərimiz isə haqq daşıyıcıları funksiyalarını yerinə
yetirənlərə az bənzəyirlər Nəticədə həmişə ictimai
faydalı sahə hesab edilən təhsil sosial-mənəvi sahədən
daha ccedilox qulluq sferasına ccedilevrilməkdədir
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cuuml il 24
oktyabr tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasında
təhsilin inkişafı uumlzrə Doumlvlət Strategiyası təsdiq
edilmişdir Təhsilimiz uumlccediluumln boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edən
bu sənədin Azərbaycan Respublikasında təhsilin vəziy-
yəti adlanan 3-cuuml bəndində yazılıb ldquohellip aparıcı beynəlxalq
təşkilatların statistik təhlilləri Azərbaycan təhsilinin beynəlxalq
rəqabətə davamlılıq goumlstəricilərinin və Azərbaycan Respubli-
kasının ərazisində yerləşən ali təhsil muumləssisələrinin reytinq
səviyyəsinin yuumlksəldilməsinin zəruri olduğunu goumlstərirrdquo
64
Təhsilimizin beynəlxalq təhsil şəbəkəsində yerini bil-
mək rəqabətə davamlı təhsil ocaqları yaratmaq uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Boumlyuumlk Britaniyanın Legatum İnstitutunun analitik
mərkəzi duumlnya doumlvlətlərinin ldquoQlobal Firavanlıq İn-
deksirdquo adlanan muumlrəkkəb goumlstəricini hər il oumllccedilə bilir
Firavanlıq noumlqteyi -nəzərindən doumlvlətlərin nailiyyətləri 8
istiqamətdə (iqtisadiyyat sahibkarlıq idarəetmə təhsil
səhiyyə təhluumlkəsizlik şəxsi azadlıq sosial kapital) təyin
edilir Hər bir istiqamətdə alınmış nəticələr maraqlıdır və
diqqəti cəlb edir
Təhsillə bağlı nəticələr daha boumlyuumlk maraq doğurur
Ccediluumlnkibizim Nizamiyə Qərbin Bekonuna goumlrə guumlcuumln
quumlvvətin mənbəyi bilikdir Əgər qonşun səndən bilikli
olsa sənə əziyyət verə bilər
Legatum İnstitutu 2012 -ci il uumlccediluumln 142 doumlvlətin təhsil
indeksini muumləyyənləşdirmiş və cədvəl şəklində ccedilap
etmişdir Adətən cədvəllər ruhsuz və yorucu olduğun-
dan ondan faydalı bir nəticə almaq muumlmkuumln deyil Ancaq
bu indekslərin K faktorundan asılılığı ccedilox dəyərli nəticələr
almağa imkan verir Belə bir asılılıq şəkil 6-da goumls-
tərilmişdir Qrafikin absis oxunda keyfiyyət faktoru K
ordinat oxunda təhsil indeksi goumlstərilmişdir Qrafikdəki
rəqəmlər bəzi doumlvlətlərin təhsil indeksini goumlstərir
Azərbaycanın təhsil indeksini 87- ci noumlqtə goumlstərir
65
Şəkildən goumlruumlnuumlr ki təhsil indeksinə goumlrə duumlnya doumlv-
lətləri ccedilox fərqlidirlər Hər bir xalq oumlz mədəniyyətinə
tarixinə arxalanaraq yeni texnologiyalar ictimai ideyalar
sosial və siyası institutlar yaradaraq doumlvləti idarə edirlər
İdarəetmə maşınının daxili elementləri muumlxtəlif oldu-
ğundan onun verdiyi son nəticələr də muumlxtəlifdir
Sual oluna bilər ki bu oumllkələrdən hansının təhsilini
ldquostandartrdquo kimi qəbul etmək və ya nuumlmunə kimi goumltuumlr-
mək olar Bu suala duumlzguumln cavab verməklə təhsilin bəzi
problemlərini həll etmək olar Bunun uumlccediluumln rdquoDəyərlərin
qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquonda goumlstərilmiş metod-
ologiyadan burda da istifadə etmək olar
Oumllkələri K parametrinə goumlrə uumlccedil qrupa boumllmək olar
1 K ge 5 olan oumllkələr Bu oumllkələr yuumlksək inkişaf
etmiş oumllkələrdir
2 2 le K le 5 olan oumllkələr Bu oumllkələr inkişaf
etməkdə olan oumllkələrdir
3 0le K le 2 olan oumllkələr Bu oumllkələr zəif inkişaf
etmiş oumllkələrdir
66
Şəkil 6 Duumlnyanın 142 doumlvlətində təhsil reytinqinin K
faktorundan asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə doumlvlətlərin təhsil
reytinqi goumlstərilmişdir 18 ndashLatviya 20 ndashMacarıstan 21ndashBe-
larus 25 ndashKipr 26 ndashSlovakiya 27 ndashRusiya 28 ndashLitva 29 ndash
Ukrayna 40 ndashMalayziya 44 ndashErmənistan 50 ndashCcedilin 51ndash
Bolqarıstan 57 ndashİran 59 ndashMoldova 61 ndashSerbiya 66 ndash
Guumlrcuumlstan 68 ndashTacikistan 78 ndashMeksika 87 ndashAzərbaycan
96 ndashBeliz
0
20
40
60
80
100
120
140
160
0 2 4 6 8 10 12 14 16
21
40
61
27
29
18
87
5766
44
96
5059
68
51
78
20
26
28
25
140 141 142
67
Bu qruplar social-iqtisadi parametlərinə goumlrə bir-
birindən ccedilox fərqlidirlər Qrup daxilindəki oumllkələrin
parametrləri isə bir- birinə nisbətən yaxındır Bu səbəbdən
istənilən bir doumlvlətin hər hansı bir parametrini oumlz mənsub
olduğu qrup oumllkələri ilə muumlqayisə etmək daha mən-
tiqlidir
Aydındır ki oumlrnək olaraq birinci qrup doumlvlətlərin
təcruumlbəsindən istifadə etmək olmaz ccediluumlnki onlarda həm
Oumllkələr Təhsilin
deksi (2012)
K
faktor
UumlDM
(2010)
1 Latviya 18 333 14500
2 Belarus 21 273 13400
3 Kipr 25 426 21000
4 Slovakiya 26 45 22200
5 Rusiya 27 26 15900
6 Litva 28 361 15900
7 Ukrayna 29 245 6700
8 Estoniya 31 432 19000
9 Qazaxıstan 43 25 12500
10 Ermənistan 44 228 5800
11 Moldova 59 165 2500
12 Oumlzbəkistan 65 161 3100
13 Guumlrcuumlstan 66 23 4800
14 Tacikistan 68 138 2000
15 Qırğızıstan 73 149 2200
16 Azərbaycan 87 248 11000
68
adam- başına duumlşən UumlDM həm də K faktorunun qiyməti
ccedilox yuumlksəkdir bu səbəbdən də təhsil standartları ccedilox
yuumlksəkdir Bu oumllkələrdə insanın təhsili anadan olandan
oumlmruumlnuumln axırına kimi doumlvlətin nəzarətindədir Belə
oumllkələrə misal olaraq Yeni Zelandiyanı (1) Avstraliyanı
(2) Kanadanı (3) Norveci (6) və digərlərini goumlstərmək
olar
Model olaraq uumlccediluumlnccediluuml qrup doumlvlətlərdən də istifadə
etmək məqsədəuyğun deyil ccediluumlnki bu oumllkələrin təhsil
standartları xeyli zəifdir onlar ccedilox geridə qalıblar Bu oumll-
kələrə misal olaraq Əfqanıstanı (139) Ccediladı (140) Nigerı
(141) və Mərkəzi Afrika Respublkasını (142) goumlstərmək
olar Bu oumllkələrdə təhsilin vəziyyəti ccedilox bərbaddır
Biz ikinci qrupa daxil olan doumlvlətlərin muumlsbət təc-
ruumlbəsindən oumlrnək kimi istifadə edə bilərik Ccediluumlnki bu
oumllkələrin həm iqtisadi həm də humanitar parametrləri
bir- birinə yaxındır Bu qrupa daxil olan 50-dən ccedilox
doumlvlətin təhsil indeksləri əla ilə pis arasında dəyişir Əla
təhsil indekslərinə malik doumlvlətlərin uğurlarından bəhrə-
lənmək olar Bu qrupa daxil olan bir qisim doumlvlətlərin
təhsil indeksləri şəkildə bəzilərinin sosial-iqtisadi para-
metrləri isə cədvəldə goumlstərilmişdir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki
ikinci qrup oumllkələr arasında Latviya Macarıstan Belarus
yuumlksək təhsil səviyyəs malikdirlər Təhsil indeksinə goumlrə
69
Rusiya 27-ci yerdə Litva Ukrayna isə 28 və 29 yerlər-
dədir Həm qrafikdən həm də cədvəldən goumlruumlnuumlr ki
ikinci qrup doumlvlətləri arasında ən yaxşı təhsil sisteminə
SSRİ-dən qopmuş oumllkələr (Latviya Belarus Rusiya Litva
Ukrayna Estoniya) malikdirlər Bu oumllkələrin təhsil
indeksləri 142 oumllkə iccedilində 18 ilə 44-cuuml yer arasındadır
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Belarusun təhsil indeksi Fransa
Danimarka Yaponiya səviyyəsindədir və Sinqapurdan
yuumlksəkdir Belarus vaxtı ccedilatanda Li Kuan Yunun 7
addımını ata bilsə Şərqi Avropanin Sinqapuruna ccedilevrilə
bilər
Qrafikdən və cədvəldən goumlruumlnuumlr ki ikinci duumlnya və
MDB oumllkələri arasında Azərbaycan təhsilinin vəziyyəti
ccedilox aşağıdır SSRİ-nin suumlqutundan sonra ən dağıdıcı
proseslərə bizim təhsil sistemimiz məruz qalıbdır Digər
respublikalar oumlz təhsil sistemlərini qismən qoruya biliblər
Oumllkəmizin təhsil indeksi bu qrup oumllkələr arasında ən
aşağı olub 87-ci yeri tutaraq Tacikistandan və Qır-
ğızıstandan da geri qalır Təhsildə aparılmış ldquoislahatlarrdquo
onu bərbad hala salıbdır
Sovet təhsil sistemini qoruya bilən doumlvlətlərdə
(Belarus Latviya) təhsilin səviyyəsi ccedilox yuumlksəkdir Bizim
təhsil sistemimiz oumlzbaşına bu səviyyəyə duumlşə bilməzdi
Sanki təhsilimizi bu vəziyyətə salan real quumlvvə fəaliyyət
goumlstəribdir Bu vəziyyətdən ccedilıxmaq uumlccediluumln model olaraq biz
70
Latviya və ya Belarusun təcruumlbələrindən istifadə edə
bilərik
Təhsil sistemizə daxildən baxanda hiss edilir ki
biznes sahəsində olduğu kimi təhsil sferasında da tərəflər
qarşılıqlı muumlnasibətdə rahatlığa maraqlıdırlar Subyekt
oumlzuumlnuuml elə aparır ki guumlya oumlyrədir Obyekt oumlzuumlnuuml elə aparır
ki guumlya oumlyrənir Biri bilir ki kəsirlə bilik verir digər isə
bilir ki aldığı bilik tam deyil yarımccedilıqdır Pat vəziyyət
yaranıbdır Həyat bu cuumlr kəsirlə lilamar axır Bu kəsirləri
duumlzəltmək lazımdır ki təhsil indeksimiz 87-ci yerdən
Guumlrcuumlstan və ya Oumlzbəkistan səviyyəsinə gələ bilsin
71
ŞAGİRD ndash MUumlƏLLİM NİSBƏTİ
Təhsil muumlxtəlif hadisələr arasında gizli əlaqəni aşkar etmək
uumlccediluumln bir vasitədir
Vaslav Havel
Ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzuumln boumlyuumlk muumltəfəkkirlərindən olan
V Havelin təhsilin əhəmiyyəti ilə bağlı dediyi bu fikir ccedilox
qiymətlidir Təhsilə bu quumldrəti verməkdən oumltruuml onun
buumltuumln məsələləri duumlzguumln həll edilməlidir Belə mə-
sələlərin biri də təhsil sistemində ldquoşagirdndash muumləllimrdquo
nisbətinin duumlzguumln muumləyyən edilməsidir Bu nisbət həm
təhsilin keyfiyyətinə həm də muumləllimlərin əməkhaqqına
birbaşa təsir edən faktordur Ona goumlrə inkişafımızın bu-
guumlnkuuml mərhələsində bu nisbətin qiymətini duumlzguumln tap-
maq təhsil sistemimiz uumlccediluumln ccedilox əhəmiyyətlidir
Şəkil 71 ldquoŞagird ndash muumləllimrdquo nisbətinin K fak-
torundan asılılığı
72
Analitik metodla bu suala cavab tapmaq ccedilətindir
Empirik yolla isə muumlmkuumlnduumlr K faktorundan istifadə
etməklə təhsilin bu problemini həll etmək olar Belə ki
hər il BMT Məruzəsində muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln bu
nisbətin qiyməti ccedilap edilir Bu goumlstərici Əlavə 1-in 7-ci
suumltununda verilmişdir Bu rəqəmləri uumlmumiləşdirib
faydalı nəticələr almaq ccedilətindir ancaq K faktorundan isti-
fadə etməklə bu rəqəmləri dəyərli hala salmaq muumlm-
kuumlnduumlr
Muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln ldquoşagird ndash muumləllimrdquo nisbətinin
K-dan asılılığı şəkil 71-də goumlstərilmişdir Ordinat oxunda
bir muumləllimə duumlşən şagird sayı (bu nisbət λ ilə işarə
edilmişdir absis oxunda isə faktor K goumlstərilmişdir Hər
noumlqtə bir doumlvlətə aiddir)
Ccedilox inkişaf etmiş birinci qrup oumllkələr uumlccediluumln λ 10 ilə 25
arasında inkişaf etməkdə olan ikinci qrup oumllkələr uumlccediluumln λ
25 ilə 40 arasında dəyişir Zəif inkişaf etmiş uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələr uumlccediluumln λ 40 ilə 100 arasında dəyişir Şəkil 71-də
Azərbaycan ulduzla işarə edilmişdir Bu ulduzun
koordinatları K= 248 və λ =10-dur Qrafikin məntiqi
analizi goumlstərir ki Azərbaycanı nə ccedilox inkişaf etmiş nə də
ccedilox geri qalmış doumlvlətlərlə muumlqayisə etmək duumlzguumln
deyildir Bir el misalında deyildiyi kimi ldquoTaylı tayın
tapmasa guumlnuuml ah-vayla keccedilər rdquo Azərbaycanı ABŞ-la və
73
ya Yaponiya ilə yox iqtisadi cəhətdən oumlzuumlnə tay olan
doumlvlətlərlə muumlqayisə edib onların əldə etdikləri muumlsbət
Şəkil 72 λ-nın keyfiyyət faktorundan asılılığı
Qrafikdə rəqəmlərlə doumlvlətlərin reytinqi goumlstərilmişdir
62 -Kosta-Rika 63 -Peru 67 -Azərbaycan 70 -İran
72 - Mavriki 73 -Braziliya 74 -Guumlrcuumlstan 75 -Venesuela 78
- Beliz
təcruumlbədən bəhrələnmək olar Bu niyyətlə şəkil 71-ın bir
hissəsi (fraqmenti) daha doğrusu K-sı 2 ilə 3 arasında
dəyişən doumlvlətlər uumlccediluumln λ(K) asılılığı şəkil 72-də goumls-
tərilmişdir Şəkildəki rəqəmlər doumlvlətlərin BMT-nin 2010-
cu il reytinqlərini goumlstərir Bu reytinqə goumlrə Azərbaycan
67-ci yerdədir Şəkildəki rəqəmlərə aid oumllkələrin iqtisadi-
sosial goumlstəriciləri cədvəl 3-də goumlstərilmişdir Cədvəlin
0
4
8
12
16
20
24
28
1 15 2 25 3 35
λ
K
67
62 63
74
75 70
72
73
78
74
birinci suumltununda doumlvlətlərin reytinqi 2-ci suumltununda
oumllkələr 3-cuuml suumltununda İPİİ 4-cuuml suumltununda keyfiyyət
faktoru K 5-ci suumltununda bir muumləllimə duumlşən şagird sayı
λ 6-cı suumltununda isə adambaşına duumlşən UumlDM goumls-
tərilmişdir Bu oumllkələr duumlnyanın muumlxtəlif qitələrində
yerləşmələrinə baxmayaraq iqtisadi goumlstəricilərinə goumlrə
bir-birinə bənzər oumllkələrdir Ccediluumlnki onların həm İPİİ-i həm
K-ı həm də UumlDM-i bir-birinə yaxındır
Həm cədvəldən həm də qrafikdən goumlruumlnuumlr ki bu
qrup oumllkələr uumlccediluumln bir muumləllimə duumlşən şagird sayı λ 10
ilə 30 arasında dəyişir
Təəssuumlflə qeyd etmək lazımdır ki 10 şagirdə bir
muumləllim saxlamaqla təhsil sistemimiz oumlzuumlnuuml ccedilox inkişaf
etmiş oumllkələrdən Lixtenşteyn və ya İsveccedilə bənzədir (bu
oumllkələr uumlccediluumln də λ təqribən 10-a bərabərdir) Ancaq
unudulur ki adambaşına duumlşən UumlDM Lixtenşteyndə 120
000 İsveccedildə isə 39 000 USD-dir Biz nə tayımızı nə də
yerimizi duumlzguumln muumləyyən etmədiyimizdən təhsil sis-
temimizin vəziyyəti arzu olunan səviyyədə deyil
Şəkil 72-də Azərbaycana aid noumlqtə (67) ətrafında
punktirlə bir duumlzbucaqlı ccediləkilmişdir Bu duumlzbucaqlının
iccedilərisində olan oumllkələrin bəziləri iqtisadi cəhətdən bizdən
guumlcluuml (62 63) bəziləri isə (70 72ndash75 78) iqtisadi cəhətdən
bizdən daha zəifdirlər Bu oumllkələrin hər birində λ-nın
qiyməti 10-dan ccediloxdur Həm qrafikdən həm də cədvəldən
75
goumlruumlnduumlyuuml kimi bizim istifadə etdiyimiz λ = 10 rəqəmi
buguumlnkuuml inkişaf səviyyəmizə uyğun gəlmir Ancaq şəkil
72 -dən istifadə edərək λ-nın Azərbaycanın bu guumlnuuml
uumlccediluumln məqbul qiymətini tapmaq muumlmkuumlnduumlr
Cədvəl 3
Burada bir neccedilə yaxınlaşma muumlmkuumlnduumlr İlk yaxın-
laşmada cədvəl 3-uumln 5-ci suumltunundakı rəqəmlərin orta
qiymətini tapmaq olar Bu halda λ=186 rəqəmini alarıq
İkinci yaxınlaşmada bu oumllkələr iccedilərisindən UumlDM-i
bizimkinə bərabər olan oumllkələri seccedilib (Bolqarıstan Kosta-
Reytinq Oumllkələr İPİİ
(a) K λ UumlDM
1 2 3 4 5 6
62 Kosta - Rika 0725 264 19 11400
63 Peru 0723 261 209 9200
67 Azərbaycan 0713 248 10 11000
70 İran 0702 236 20 11200
72 Mavriki 0701 235 217 13344
73 Braziliya 0669 232 23 10900
74 Guumlrcuumlstan 0698 230 125 4800
75 Venesuela 0696 229 162 11846
78 Beliz 0694 227 245 5693
76
Rika İran və Braziliya) onların λ-nın orta qiymətini
hesablamaq olar Bu halda λ=195 alarıq Oumllkəmizin keccedilid
iqtisadiyyatı yaşadığını nəzərə alsaq uumlccediluumlncuuml halda λ-sı
ccedilox olan Braziliyaya (λ=23) uumlstuumlnluumlk vermək olar Yəni
λ=23-uuml oumllkəmizin bu guumlnuuml uumlccediluumln məqbul rəqəm saymaq
olar
Oumllkəmizdə bir muumləllimə duumlşən şagird sayı təqribən
23-dən başlamalı və UumlDM artdıqca azalmalıdır Bu halda
muumləllimlərin əməkhaqqını orta hesabla 23 dəfədən ccedilox
artırmaq olar Əgər muumləllimlərin əməkhaqqını 3 dəfə
artırmaq lazımdırsa onda λ-nın qiymətini 30-a qaldır-
maq lazımdır İnanıram ki nə vaxtsa λ-nın buguumlnkuuml
qiyməti (10) bizim uumlccediluumln də məqbul olacaqdır Bunun uumlccediluumln
adambaşına duumlşən UumlDM-in artması lazımdır
Təhsilin cəmiyyətin inkişafında oynadığı rolu qismən
duumlzguumln dərk etmək uumlccediluumln S Leopardinin bir kəlamından
da istifadə etmək istəyirəm ldquoBilik sərvət deyil ki onu
hissələrə boumlləndə və ya hissələri bir yerə toplayanda uumlmumi
dəyər dəyişməz qalsın O yerdə ki hər kəs az bilir orada hamı az
bilir Ccediluumlnki bilik boumlluumlnməzdirrdquo
77
ALİ TƏHSİLİN ƏHATƏ ƏMSALI
Ali məktəblərin kuumltləvi yaradılmasından elmin elm kimi
məhvolma tendensiyası başlayır
Karl Yaspers
Bu moumlvzu ilə bağlı bəzi suallara ldquoTəhsilimiz duumlnən
bu guumln sabah 11 kitabında qismən cavab verilmişdir və
goumlstərilmişdir ki təhsil sistemində ali məktəblərin sayı
ccedilox da əhəmiyyətli goumlstərici deyildir SSRİ doumlnəmində ali
təhsillə bağlı doumlvlətin təhsil siyasətinin əsas meyarı
əhalinin hər 10 000 nəfərinə duumlşən tələbə sayıdır Oumllkəmiz
uumlccediluumln bu goumlstərici 198081-ci illərdə 172 nəfər olmuşdur
Muumlstəqillik illərində 25 doumlvlət 15 oumlzəl ali təhsil
muumləssisələrində cəmi 120 min nəfər (200001) təhsil almış
və əhalinin hər 10 000 nəfərinə duumlşən tələbə sayı 149-a
enmişdir Buradan da goumlruumlnuumlr ki ali məktəblərin sayı
təhsil siyasətində əsas goumlstərici deyildir Ccediluumlnki elə ali
məktəblər var ki orada 10 minlərlə elə ali məktəb var ki
orada min nəfər tələbə təhsil alır İndi daha muumlkəmməl
meyardan ndash gənclərin ali təhsillə əhatə əmsalından istifadə
edilir Bu əmsal hər 100 gəncdən neccediləsinin ali məktəblərdə
təhsil aldığını goumlstərir
Azərbaycanda ali təhsillə bağlı təzadlı fikirlər var Bir
tərəfdən ali məktəblərin ccediloxluğundan (hər nazirlik oumlz ali
məktəbini accedilıb) digər tərəfdən gənclərin ali təhsillə əhatə
11 Əsgərov ŞQ Təhsilimiz duumlnən bu guumln sabah Bakı 2003 280 səh
78
əmsalının azlığından şikayətlənirlər Ali təhsil sistemində
olan bu problemə işıq salmaq uumlccediluumln burada da keyfiyyət
faktoru K-dan istifadə etmək olar
Şəkil 8 Ali təhsillə əhatə əmsalının K-dan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin BMT-nin (2010)
muumləyyən etdiyi reytinqlər goumlstərilir 2 ndashAvstraliya 3 ndashYeni
Zelandiya 4 ndashABŞ 5 ndashİrlandiya 6 ndashLixtenşteyn 7
ndashNiderland 8 ndashKanada 9 ndashİsveccedil 11 ndashYaponiya 15 ndashİsrail 20
ndashİspaniya 38 ndashQatar 41 ndashPolşa 44 ndashLitva 50 ndashRumıniya 66
ndashQazaxıstan 67 ndashAzərbaycan 74 ndashGuumlrcuumlstan 89 ndashCcedilin 100 ndash
Monqolustan 119 ndashHindistan 129 ndashBanqladeş 168 ndash
Konqo 169 ndashZimbabve
Bu halda K faktoru oumllkədə ali təhsillə əhatə əmsalının
onun kəsir hissəsinə olan nisbətini goumlstərir Şəkil 8-də bəzi
K
79
duumlnya doumlvlətlərində gənclərin ali təhsillə əhatə əmsalının
K faktorundan asılılığı goumlstərilmişdir Qrafik-dən
Azərbaycan uumlccediluumln K faktorunun qiyməti 17-nin (ali təhsillə
əhatə əmsalı) 83-ə (kəsir hissə) nisbətinəyəni 02-yə
bərabərdir
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Azərbaycanda gənclərin ali
təhsillə əhatə əmsalı acınacaqlı dərəcədə aşağıdır ndash 17
Muumlqayisə uumlccediluumln qeyd edək ki Cənubi Koreya uumlccediluumln bu
goumlstərici ndash 96 Rusiya uumlccediluumln ndash 73 Monqolustan uumlccediluumln ndash 50-
dir Qrafikdəki qonşularımız Banqladeş (6) Kamboca (5)
Konqo (4) və Zimbabve (2 ) -dir
Sonda qeyd edim ki oumllkəmizdə hər nazirliyin oumlz ali
mək-təbini accedilması ccedilox zərərli haldır və KYaspers
demişkən elmi və ali təhsil sistemini uccediluruma aparır
Sovetlər zamanı tələbə sayı məzunların təqribən 13 indi
isə 15-dir Yaxın zamanlarda bu sayı 12 ndashyə sonra isə 75-
80 qaldırmaq lazımdır Milləti xoşbəxliyə aparan digər
yol yoxdur Tələbə sayının yuxarı həddi oumllkənin professor
korpusuna bağlanmalıdır Professorlar 20-30 nəfərə yox
100-150 nəfərə muumlhazirə oxuyarsa bu problem həllini
asan tapar
80
ALİ MƏKTƏBDƏ PROFESSOR VƏZİFƏSİ
Muumlasir cəmiyyətdə təhsil məsələsi oumlluumlm-dirim
məsələsidir Cəmiyyətin gələcək taleyinin asılı
olduğu məsələdir
E Renan
Ali təhsil prosesində həm subyekt (muumləllim) həm də
obyekt (tələbə) insandır Bu prosesdə obyekt və subyekt
arasında intellektual səviyyələrin fərqi və ya nisbəti nə
qədər ccedilox olarsa ali məktəb ideala bir o qədər yaxın olar
Bu şərti qorumaq uumlccediluumln Qərbdə professor vəzifəsinə foumlv-
qəladə oumlnəm verilir və muumlhazirə oxumaq ancaq və ancaq
onlara etibar edilir Uumlstəlik bir qayda olaraq professor
tədqiqatccedilı və ya elmi məktəbi olan alimlər iccedilərisindən
seccedililir ki bir tərəfdən keyfiyyətli muumlhazirə oxusun digər
tərəfdən yuxarı kurs tələbələrini elmin ardınca apara bil-
sin Belə olan halda talantlı tələbələr həyatda ldquoitməzlərrdquo
əksinə alimin ardınca elmə gedərlər
Professorun elmi potensialından maksimum istifadə
et-mək uumlccediluumln onun muumlhazirələrini 100 ndash200 nəfərlik geniş
auditoriyada təşkil etmək lazımdır Boumlyuumlk quumlsurdur ki
bəzən bizim professorlar 15 ndash20 nəfərlik auditoriyada dərs
deyir Məntiqli duumlşuumlncəyə goumlrə dəyərli professorun
muumlhazirələrindən 15 ndash20 nəfər yox 100 ndash200 nəfər tələbə
81
bəhrələnməlidir Bu həm də iqtisadi cəhətdən əhəmiy-
yətlidir Universitetlərin reytinqini muumləyyən edən mər-
kəzlər bu parametrə də diqqət verirlər Demək ali mək-
təblərin sayı və ya ali təhsillə əhatə əmsalı oumllkədəki pro-
fessorların sayına bağlanmalıdır
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki uumlmumiyyətlə oumllkə-
mizdə elmi ruumltbə və vəzifələrin verilməsində bir anlaşıl-
mazlıq var Bunun səbəbi sovet keccedilmişimizlə bağlıdır
Sovet doumlnəmində iki elmi ruumltbədən istifadə edilirdi
elmlər na-mizədi və elmlər doktoru Hesab edirəm ki
dolaşıqlığın səbəbi də buradadır Ccediluumlnki ikinci ruumltbəyə
ehtiyac yoxdur Alim alimdir Alimi suumlni şəkildə iki
səviyyəyə boumllmək duumlzguumln deyildir İkipilləlik alim adını
houmlrmətdən salır və ona ictimai-siyasi diqqəti azaldır
Alimlərin bəziləri oumlz intellektual səviyyəsinə əmək-
sevərliyinə elmi məktəb yaratdığına goumlrə fərqlənirlər
Adətən Qərbdə belə alimləri universitet rəhbərliyi pro-
fessor vəzifəsinə dəvət edir və onlara (ancaq onlara) geniş
auditoriyalarda muumlhazirə oxumaq etibar edilir ABŞ-da
professorun ictimai statusu Qərb oumllkə-lərindəkindən də
yuumlksəkdir Bəzən universitet professoru ali doumlvləti
vəzifəyə dəvət edilir və ya əksinə oumllkəni idarə edən şəxs
vaxtı ccedilatanda universitetlərə professor vəzi-fəsinə gedir
Millətin professor korpusu onun duumlşuumlnən beyni və
goumlrən goumlzuumlduumlr Hər bir professor unikal zəka sahibidir
82
Professorun biliyi duumlnyagoumlruumlşuuml ona imkan verir ki
keyfiyyətli muumlhazirə oxumaqla bərabər həm də yeri
gələndə milli mənafe ilə bağlı duumlz qərarların qəbulunda
iştirak edə bilsin
1700-cuuml ildə Henri Misson adlı bir fransiz Britaniyaya
səfər edərkən goumlruumlr ki evlərin qapılarının uumlzərinə at nalı
mismarlayıblar O bunu nə uumlccediluumln etdiklərini soruşarkən
ona deyirlər ki nal dəmirdən olduğundan cinləri qovur
evi və evdəkiləri hifz edir həm də istəyənlərin dostların
xoş arzularını toplamaq uumlccediluumlnduumlr ccediluumlnki nal qapının
girişinə fincan kimi mismarlanır
Bu adətin mənasını bilmədiyimizdən həmin nalı ccedilox
vaxt biz tərsinə uumlzuumlaşağı vururuq Ccediluumlnki formanı gouml-
tuumlruumlruumlk amma məzmuna fikir vermirik Bu quumlsur ccedilox
yerdə həm də universitet professoru vəzifəsində də
oumlzuumlnuuml goumlstərir Elmi nuumlfuzu olmayan həmkarları tərəfin-
dən qəbul edilməyən bəşəriyyətin elm xəzinəsinə toumlhfə
verməyənlərin professor vəzifəsinə təyin edilməsi quumlsurlu
haldır Ali məktəb muumləllimi tələbədən bir neccedilə dəfə yox
100 dəfələrlə ccedilox biləndə ona muumlhazirə deməyi etibar
etmək olar Belə olan halda bilik oumlyrədəndən oumlyrənənə
tərəf axar gənclər elmin ccedilətin və sehrli yolları ilə tanış ola
bilərlər Amerikada Nobel muumlkafatccedilılarının universi-
tetlərə cəlb edilməsinin hikməti də bundadır
83
Bu nisbət 30 ndash50 arasında olanda təhsil muumləssisəsini
texnikum kollec adlandırmaq olar Bu nisbət 10 tərtibin-
də olanda belə təhsil muumləssisəsi texniki-peşə məktəbi
səviyyəsinə enir Bu şərtlər qorunmazsa onda universitet
texniki-peşə məktəbi səviyyəsinə duumlşə bilər Bu şərti
qoruya bilmədiyimiz uumlccediluumln biz duumlnyanın birinci 5000
unversiteti sırasında yer ala bilmirik Bu işlərdə quumlsur
boumlyuumlkduumlr Universitetləri formaca yaradırıq məzmununu
duumlz qura bilmirik 50 ildən ccedilox yaşı olan universitetlərdə
Qərb universitetlərinin magistr pilləsini qurtaranlara
muumlhazirə oxumaq huumlququ vermək bağışlanılmaz səhvdir
Bunu nəzərdə tutaraq K Yaspers yuxarıdakı fikri soumly-
ləmişdir Ccediluumlnki muumlhazırəni professor oxumalıdır Oumll-
kənin professor korpusu məhdud sayda alimlərdən
ibarətdir
İndiki doumlvrdə Təhsil Nazirliyinə tabe olan ali mək-
təblərin sayı nə qədər ccedilox olarsa bir o qədər yaxşıdır
amma bu şərtlə ki professor səviyyəsi beynəlxalq stan-
dartlara cavab versin Tez-tez soumlylədiyim bir fikri bir daha
təkrarlamaq istəyirəm ldquoAli məktəblər giriş qapılarını geniş
accedilmalı ccedilıxış qapılarını isə daraltmalıdırlarrdquo Əgər gənclərin
ali təhsillə əhatə əmsalı 50 olarsa (Monqolustan
səviyyəsi) onda bizim tələbələrin sayı 350 mindən ccedilox
olmalıdır Qərb oumllkələri gəncləri ali təhsillə 100 əhatə
etmək istədiyi bir zamanda bizim hədəfi-imizin 50
84
olması yəni hər iki gəncdən birinin ali mək-təblərdə təhsil
alması qaccedilılmaz arzudur Hər il oumllkəmizdə orta məktəbi
130 minə qədər gənc bitirir Əgər bunların 50 ali
məktəblərdə təhsil alsalar onda tələbələrimizin ildə sayı
65 min nəfər olar Hər il bu qədər gəncə təhsil verə bilən
ali təhsil sistemi qurulmalıdır Bu işin uğuru istəkdən
puldan asılı deyil professorların sayından asılıdır Ccediluumlnki
ali məktəbdə muumlhazirələri professorlar məşğələ və
seminarlar isə sahələr uumlzrə fəlsəfə doktorları apar-
malıdırlar Bu şərtlər oumldənilməyəndə universitet kollec
səviyyəsinə enir
Sonda bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm Ccedilağdaş
doumlvruumlmuumlzdə ccedilox talantlı ifaccedilılara (sənətccedililərə) professor
adı verirlər Belə insanlara boumlyuumlk houmlrmət və ehtiramla
yanaşaraq qeyd etmək istəyirəm ki onlara elmi ad və
vəzifə vermək məntiqi baxımdan duumlzguumln deyildir Misal
uumlccediluumln ldquoSona buumllbuumlllərrdquoi rəhmətlik Qədir Ruumlstəmovdan
yaxşı oxuyana professor adı vermək olarmındash sualına
mənim qəti cavabım belədir Yox İfaccedilının bu qabiliyyəti
elmi muumlstəvidə yox mədəniyyət muumlstəvisi uumlzərində daha
yuumlksək qiymətləndirilməlidir
Elmi adlar və vəzifələr tədqiqatın araşdırmanın nəti-
cələrinə goumlrə verilməlidir Daha doğrusu elmi ad qa-
zanılmalıdır verilməməlidir Təhsildə elmdə professor
vəzifəsi beynəlxalq etalondur Professorun ldquoəldəqayırmardquo
85
və ya ldquoCcedilin variantırdquo olmamalıdır Onlar hər yerdə (Mos-
kvada Ankarada Londonda və s) eyni houmlrmətlə qarşılan-
malıdırlar Professor ruumlşvət almamalıdır ki əli təmiz
qalsın oumlpuumllə bilsin Cəmiyyətdə professor elm-təhsil
sahələrindən başqa həm də mənəvi sahəni təmsil etdi-
yindən gənc nəsil uumlccediluumln oumlrnək olmalıdır
86
UNİVERSİTETLƏRİN REYTİNQİNİN
QRAFİK TƏSVİRİ
Amerika universitetləri quumlvvətlidir ona goumlrə yox ki
Amerika varlıdır Amerika varlıdır ona goumlrə ki
onun universitetləri quumlvvətlidir
ABŞ prezidentlərindən biri
Universitetlərin reytinqinin muumləyyən edilməsi boumlyuumlk
əhəmiyyət kəsb edir Son illərdə bizim gənclərimiz key-
fiyyətli təhsil almaq uumlccediluumln xarici universitetlərə uumlz tuturlar
Ona goumlrə hansı oumllkəyə getmək hansı universiteti seccedilmək
vacib məsələlərdəndir Avropanın bir sıra xırda doumlvlətləri
bir neccedilə superdoumlvlətin (Almaniya Fransa B Britaniya)
əhatəsində rahat yaşamağı bacarırlar Biz də bir sira boumlyuumlk
doumlvlətlərin əhatəsindəyik Subyektiv fikrimə goumlrə bizim
gənclərimizi monopolist doumlvlətlərin universitetlərindən
daha ccedilox belə doumllətlərın qonşuluğunda rahat yaşaya bilən
doumlvlətlərin (Danimarka İsveccedilrə Belccedilika və bk) univer-
sitetlərinə goumlndərməyə uumlstuumlnluumlk verilməlidir Mono-
polist doumlvlətlərin universitetlərinin tədris materiallar ilə
firavan yaşayan xırda doumlvlətlərin uniersitetlərinin tədris
proqramları arasında yəqin ki fərq boumlyuumlkduumlr
Universitetlərin reytinqi zaman-zaman tanınmış araş-
dırma mərkəzləri tərəfindən qiymətləndirilir
87
(httpwwwtimeshighereducationcoukworld-
university-rankings ) və nəticələr cədvəl şəklində təqdim
edilir Duumlnyanın qabaqcıl 200 universitetinin 2010 -cu il
uumlccediluumln reytinq cədvəli 4 səhifədən ibarətdir (bax Əlavə 2 )
Bu universitetlər sırasından istənilən universiteti tapıb
reytinqini muumləyyən etmək ondan yuxarıda və ya aşağıda
yerləşən universitetləri fraqmental goumlrmək də
muumlmkuumlnduumlr Bununla bərabər cədvəl quru və ruhsuz
olduğu uumlccediluumln təsir effekti az olur Reytinq cədvəlini qrafik
şəklində verməyin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr Bu niyyətlə K-
dan istifadə etmək olar Burada da K nailiyyətin nailiyyət
qıtlığına olan nisbətini ifadə edir
Şəkil 9a 200 top universitet reytinqlərinin K - dan
asılılığı
0
20
40
60
80
100
120
0 5 10 15 20 25 30
QİY
MƏ
T
K
Harvard
CalTechMassachusetts Institute
Stanford
Princeton
Cambr
Oxford
Berkel
Yale
University of
Johns
ColuDrexel
88
Universitetlərin fəaliyyətinin uumlmumi qiyməti (faizlərlə)
Əlavə 2-nin 4-cuuml suumltununda verilmişdir Misal uumlccediluumln bu
goumlstərici Harvard Universiteti uumlccediluumln 961 -dir Demək bu
universitet uumlccediluumln K = 961 39= 244 olar Bu uumlsulla digər
universitetlər uumlccediluumln də K faktorunu hesablamaq olar
Bu metodologiyadan istifadə edərək universitetlərin
qiymətləndirilməsinin faiz goumlstəricisinin K asılılığı şəkil
9a -da goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki universitetlər
reytinqə goumlrə aşagıdakı kimi sıralanıb 1 -Harvard
Universiteti 2 ndashKaliforniya Texnologiya İnistitutu 3 -
Massaccedilusets Texnologiya Universiteti 4 ndashStanford Uni-
versiteti 5 ndashPrinceton Universiteti 6 ndashOksford Universiteti 7
ndashKembric Universiteti 8 ndashBerkli Universiteti 9 ndashİmperial
Kollec (London) 10 ndashYale Universiteti 11 ndashKaliforniya
Universiteti 12 ndashCcedilikaqo Universiteti 13 ndashJohns Hopkins
Universiteti və digərləri
Goumlruumlnduumlyuuml kimi cədvəllə muumlqayisədə qrafik
təqdimat daha effektlidir Ccediluumlnki cədvəldən fərqli olaraq
qrafikdə əvvəla universitetləri sıraya duumlzməklə bərabər
digər tərəfdən universitetin birinin digərindən uumlstuumlnluumlk
dərəcəsi vizual goumlruumlnuumlr Beləliklə də universitetləri muumlqa-
yisə etmək və dəyərləndirmək asanlaşır Misal uumlccediluumln
qrafikdən aydın goumlruumlnuumlr ki Stanford Universiteti (4) və
Princeton Universiteti (5) təqribən eyni səviyyəli
89
universitetlərdir Ancaq Princeton Universiteti (5) Oks-
ford Universitetindən (6) xeyli uumlstuumlnduumlr Bu fərqi cəd-
vəldə hiss etmək muumlmkuumln deyildir
Bu qrafikin (şəkil 9a) başlanğıc hissəsi geniş
masştabda şəkil 9b -də goumlstərilmişdir Bu şəkildə K 08 ilə
37 arasında uumlmumi qiymət meyarı isə 45 ilə 80 faiz
arasında dəyişir Duumlnyanın 200 qabaqcıl universitetinin
bir hissəsinin reytinqləri ( 21-lə 200 arasında dəyişən )
şəkil 9b-də goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnən Honq Konq
Universiteti reytinq cədvəlində 21-ci Tokio Universiteti
26-ci Melborn Universiteti 36-cı yerləri tuturlar Bu sırada
Kyoto Universiteti 57-ci Bilkənd Universiteti 112 -ci
Simon Frazer Universiteti isə 199- cu yerlərdədir
Universitetlərin reytinqinə təsir edən faktorlar
ccediloxdur elmi tədqiqatda avtoritetlik professor-muumləllim heyə-
tinin tələbə sayına nisbəti işəgoumltuumlrənlər arasında universitetin
nuumlfuzu elmi işlərə istinadların sayı (istinad indeksi) xarici
tələbələrin nisbəti və xarici muumləllimlərin nisbəti belə
faktorlardandır
90
Şəkil 9b Universitetlərin bəzilərinin reytinqlərinin
K -dan asılılığı
Adlı-sanlı alimlərin universitetdə cəmlənməsi
muumlhazirələrin belə alimlər tərəfindən oxunması elmi
məqalələrin impakt faktoru yuumlksək olan jurnallarda ccedilap
edilməsi reytinqə muumlsbət təsir edən faktorlardandır Vacib
faktorlardan biri də universitet professorunun
muumlhazirəsində iştirak edən tələbə sayıdır Bu say nə qədər
ccedilox olarsa universitetin reytinqi də yuumlksək olar Digər bir
faktor da rektorun şəxsiyyəti ilə bağlıdır Duumlnya şoumlhrətli
alimin və ya şəxsiyyətin rektor olması universitetlərin
reytinqini qaldıra bilən amillərdəndir Belə şəxsiyyətlərin
rektor olma şansını obyektiv olaraq təmin etmək uumlccediluumln
muumlasir doumlvlətlərdə seccedilim prosedurundan istifadə edirlər
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
0 05 1 15 2 25 3 35 4
Qiy
mət
K
University of Hong Kong
University of Tokyo
University of Melbourne
Kyoto University
Bilkənt
Simon Fraser University
91
Universitetlərin reytinqləri sabit qalmayıb hər il də-
yişir Şəkil 9c-də 2013-cuuml il uumlccediluumln duumlnyanın 200 seccedililmiş
universitetinin reytinqlərinin K-dan asılılığı goumlstəril-
mişdir
Şəkil 9c 200 seccedililmiş universitetin reytinqləri ilə K
arasında korrelyasiya
Qrafikdən goumlruumlnduumlyuuml kimi K -sı yuumlksək olan uni-
versitetlərin reytinqi də yuumlksəkdir 2013-cuuml ildə birinci
yeri Kaliforniya Texnologiya İnstitutu ikinci yeri Oksford
Universiteti uumlccediluumlncuuml yeri Stanford Universiteti tutur
2010-ndashcu ilin reytinq cədvəlində bu yerləti Harvard
Kaliforniya Texnologiya İnstitutu və Massaccedilusets
Texnologiya Universitetləri tutmuşdular
0
5
10
15
20
25
0 50 100 150 200 250
K f
akto
ru
Reytinq 2013
California Institute of Technology
University of Oxford
Stanford
Princeton
University of California
Karolinska Institute
Uppsala
University of
Texas AampM University
University of
92
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki 2010 ndashcu il reytinq
cədvəlində Tuumlrkiyənin Bilkənd və Orta Doğu uni-
versitetləri 112 və 183-cuuml yerləri boumlluumlşduumlruumlrduumllər Am-
ma Şərqi Avropanın və MDB doumlvlətlərinin heccedil birinin
Universitetləri reytinq cədvəlində yer tuta bilməmişdilər
Hesab edirəm ki burda bir duumlşuumlncə problemi var Sovet
duumlşuumlncə tərzi ilə reytinq cədvəlində yuumlksək məqam
tutmaq ccedilətindir Bu səbəbdən də heccedil Moskva Doumlvlət
Universitetinin adı duumlnyanın 200 top universiteti arasında
yoxdur Universitetlərə baxış duumlşuumlncə dəyişməlidir
Universitetlərə kommersiya niyyəti ilə yox gələcəyə işıq
saccedilan muumlqəddəs məbəd kimi baxılmalıdır Guumlman etmək
olar ki bizim Qafqaz Universiteti tezliklə reytinq cəd-
vəlində yuumlksək məqam tuta biləcəkdir Ccediluumlnki orada
muumlhit və duumlccediluumlncə xeyli fərqlidir
Oumllkəmizin universitetlərinin elmi uğur meyarına goumlrə
reytinqi dosSŞabanov12 tərəfindən təyin edilmiş və cəd-
vəl şəklində təqdim edilmişdir K faktorundan istifadə
edərək bu nəticələri qrafik şəklində vermək muumlmkuumlnduumlr
Şəkil 9 ccedil-də Azərbaycan ali məktəblərindən bir qis-
minin elmi uğur kriterisinə goumlrə reytinqilə (2011-ci il
uumlccediluumln) K faktoru arasında əlaqə goumlstərilmişdir
12 Sərdar Şabanov Azərbaycanda universitetlərin elmi uğurlarının
dəyərləndiriıməsi Ali təhsil və cəmiyyət 2013 1 səh14ndash19
93
Şəkil 9ccedil Bəzi ali məktəblərin elmi uğur kriterisinə
goumlrə reytinqləri ilə K arasında əlaqə
Rəqəmlər universitetlərin reytinqlərini goumlstərir 1ndash BDU 2ndash
ATU 3ndash ADU 4ndash ADİU 5ndash NDU 6ndash ADPU 7ndash ADNA 8ndash AMİ 9ndash
BSU 10ndash AMİU 11ndashSDU 12ndash ADMİU 13ndash ATU 14ndash AR TPİ 15ndash
GDU 16ndash ADİA 17ndash BMA 18ndash NMİ19ndash AMK 20ndash LDU 21ndash MPİ
22ndashADRA
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki K-sı boumlyuumlk olan univer-
sitetlərin reytinqi də boumlyuumlkduumlr Bakı Doumlvlət Universitti
uumlccediluumln K fa ktor ccedilox boumlyuumlk (241) Azərbaycan Doumlvlət Rəs-
samlıq Akademiyası uumlccediluumln ccedilox kiccedilik (0006) olduğundan
qrafikdə goumlstərilməmişdir
2
3
4 5
6
7
89 10
11
1213
14
15
16
17
18
19 2021
0
005
01
015
02
025
03
035
04
045
0 5 10 15 20 25
K-F
akto
r
Reytinq
Azərbaycan Texniki Universititeti
Mingəcevir Politexnik İnstitutu
Naxccedilıvan Doumlvlət Universiteti
Sumqayıt Doumlvlət Universiteti
Azərb Doumlvlət İqtisad Universiteti
94
ELM VƏ TƏHSİL MUumlHİTİ
Allah uumlzuumlnuuml ağ etsin o adamların ki bir şeyi oumlyrənir və
oumlyrəndiklərini bilməyənlərə oumlyrədir
Hz Məhəmməd
Universitetlərin reytinqinə təsir edən əsas faktor-
lardan biri də elm və təhsil muumlhitidir Təhsilin keyfiyyətini
yuumlksəltmək uumlccediluumln bu faktorun təsiri əsasdır Başqa soumlzlə
desək balığın yaşaması uumlccediluumln su muumlhiti nə qədər
zəruridirsə keyfiyyətli təhsil uumlccediluumln də elm-təhsil muumlhiti bir
o qədər zəruridir
Təhsil muumlhiti elə təşkil edilməlidir ki tələbə guumlndəlik
vaxt resursunun 1524 hissəsini (60) təhsilə sərf edə
bilsin Bu şərti oumldəmək uumlccediluumln qabaqcıl oumllkələrdə şəhər
kənarında kampus tipli universitet şəhərciklərindən isti-
fadə edilir Belə şəhərciklərin digər uumlstuumlnluumlyuuml ondadır ki
tələbələrin nəqliyyata sərf etdiyi vaxt da təhsilə xərclənir
Sual olunur universitet şəhərciyi mərkəzdən hansı ndash
20 40 yoxsa 60 km məsafədə yerləşməlidir Meyar olaraq
burada nədən istifadə etmək olar Məncə məsafə elə
seccedililməlidir ki tələbə şəhər evinə qayıtmağa maraqlı
olmasın Şuumlbhəsiz inkişaf etmiş oumllkələrdə bu məsafə 30
km tərtibindədir Bizim universitetlərin səviyyəsini nəzə-
rə alaraq hesab etmək olar ki bu məsafə 50 km tərtibində
olsa daha yaxşıdır Qərb universitetlərində elmi tədqiqat
95
aparmaq uumlccediluumln hər cuumlr zəruri muumlhit və şərait (elmi
iqtisadi texniki mənəvi mədəni) yaradılır
Aydındır ki tədqiqatccedilı da insandır və onun da
guumlndəlik ccedilay və qəhvə iccedilmək və ya guumlnorta yeməyi yemək
haqqı tanınmalıdır Qərb universitetlərində bu haqq
tanınır Bu ehtiyacları onlar laboratoriyalarda kafedra-
larda yox bu məqsədlə ayrılmış və soyuducusu ccedilay və
qəhvə dəsti və ayrıca 13ndash15 kvadrat ndashmetr sahəsi olan
otaqda oumldəyirlər Laboratoriya uumlzvləri guumlndə ən azı iki
dəfə (saat 1200 və 1500) oumlz insani tələbatlarını oumldəmək
uumlccediluumln bu otağa yığışırlar Aydındır ki belə şərait
olmayanda hər kəs oumlz ehtiyacını primitiv qaydada bir cuumlr
oumldəyir
Muumlntəzəm seminarlar konfranslar yeni elmi nəti-
cələrin ccedilapdan oumlncə muumlzakirəsi də ccedilox əhəmiyyətlidir və
elm-təhsil muumlhitinin tərkib hissəsidir
Belə şərait dəyərli elmi nəticələr almağa səbəb olur
Finlandiyada 3 aylıq ezamiyyətdə olanda mən nəzərdə
tutulan professorla yox əvvəldən tanımadığım elmi iş-
lərinə bələd olmadığım başqa bir professorla ndash Mauri
Luukkala ilə işləməli oldum Birinci ay professorun elmi
işləri və laboratoriyanın elmi hesabatları ilə tanış ol-
duqdan sonra ikinci ay birgə tədqiqatların planını
muumlzakirə etdik Uumlccediluumlncuuml ayndash sona yaxın nəticələri Boumlyuumlk
Britaniyanın ldquoElektron Lettersrdquo jurnalında ccedilapa goumlndərdik
96
və məqalə 31 guumlnə ccedilap olundu Məqaləyə ilk muumlsbət rəy
Nobel muumlkafatı laureatı Allen Kormaxdan gəldı Bunu
xatırlamaqda əsas məqsədim elmi muumlhitin əhəmiyyətini
diqqətə ccediləkməkdir
Tarixən Şərq xalqları guumlnəşli muumlnbit və yeraltı
sərvətlərlə zəngin insanı yaşatma potensialı ccedilox olan
torpaqlarda məskunlaşmışlar Qərblilərin yerləşdiyi tor-
paqlar nisbətən az guumlnəşli və az zəngindir Bu fiziki fərq
tarixin sonrakı gedişinə və elmin inkişafına muumlhuumlm təsir
goumlstərmişdir Şərq xalqları arasında biznes ticarət geniş
yayılıbdır Qərb xalqları yaşamını təmin etmək uumlccediluumln
muumlxtəlif texniki vasitələrin icadına başqa soumlzlə sənaye
istehsalına diqqət yetirmişlər Biznesin əsas məqsədi pul
qazanmaqdır Sənayeccedilinin amalı bazara yeni və key-
fiyyətli mal ccedilıxarmaqdır Bu gedişat duumlşuumlncə tərzində
boumlyuumlk fərq yaratmışdır Tacirin biznesmenin duumlşuumln-
cəsində elmə alimə qayğı yoxdur Sənayeccedili isə yeni və
keyfiyyətli məhsul uumlccediluumln elmə alimə moumlhtacdır Onlar
alimin ixtiraccedilının adi vətəndaşdan fərqini əla bilir və
qiymətləndirirlər Qərb oumllkələrində elm həm doumlvlət həm
də firmalar (sənayeccedililər) tərəfindən maliyyələşir Bu
səbəbdən də Qərbdə elm suumlrətlə inkişaf edir Eynşteynə
goumlrə elm məqsəd yaratmır Ən yaxşı halda elm muumləyyən
məqsədlərə ccedilatmaq uumlccediluumln vasitələr təqdim edir
97
Sonda qeyd edim ki qərbli Con Keynin ticarət yoxsa
istehsal məsələsinə muumlnasibəti belə olmuşdur ldquoBiznes-
men qəbul ediləndir əgər ona vasitə kimi baxsaq Ancaq
məqsəd kimi o bizi təmin etməzrdquo
98
TƏRƏQQİ TEXNOLOGİYA VƏ ELMİN
VƏHDƏTİ 13
Məqalədə inkişafın tərkib hissəsi olan tərəqqi texnologiya
və elm arasındakı uumlzvi əlaqəyə baxılmış və onların iqtisadiyyata
təsiri araşdırılmışdır Goumlstərilmişdir ki inkişafın yuumlksək
pilləsinə ccedilatmaq uumlccediluumln iqtisadiyyatın zamana goumlrə inkişafı qeyri
xətti qanunla inkişaf etdirilməlidir Belə olan halda elm
texnologiyanı texnologiya tərəqqini təqəqqi isə iqtisadiyyatı
inkişaf etdirir Muumlasir cəmiyyətlər elm təhsil və yuumlksək texnolo-
giyaya əsaslanan innovasiyalı iqtisadiyyat doumlvruumlnə daxil
olurlar Bu elmin təhsilin iqtisadiyyatın əlaqəsinin yeni
bir fəlsəfə əsasında oumlyrənilməsini tələb edir Keccedilid
doumlvruumlnuumln yaratdığı problemlər səbəbindən bu prob-
lemlər MDB məkanında lazımınca oumlyrənilməyibdir Belə
doumlvrlərdə adətən uumlzdə olan problemlər diqqət mər-
kəzinə ccediləkilir dərin və koumlkluuml problemlər koumllgədə qalır
Muumlasir doumlvruumln bu ccedilağırışına cavab vermək uumlccediluumln elm və
təhsil həm formaca həm də məzmunca ciddi dəyişməli
yeniləşməli və innovasion iqtisadiyyata təsiri aydın
təsəvvuumlr edilməlidir
Muumlşahidələr goumlstərir ki keccedilid doumlvruumlndə iqtisadiyyat
(İ) zamana goumlrə (t) demək olar ki xətti dəyişir
13 Əsgərov ŞQ Tərəqqi texnologiya və elmin vəhdəti ldquoAli təhsil və
cəmiyyətrdquo 2013 1 səh33ndash 36
99
İqtisadiyyatın zamana goumlrə birinci tərtib toumlrəməsi
tərəqqini xarakterizə edir
dİ = b dt (1)
Burada b ndash tərəqqini xarakterizə edən əmsaldır dİ ndash
iqtisadiyyatın dt = t2 ndash t1 muumlddətində artımıdır Əgər bu
əmsalın qiyməti zamana goumlrə sabit qalarsa onda hər il
iqtisadi yuumlksəliş eyni olar Belə tərəqqi doumlvlət uumlşuumln
kifayət sayıla bilməz ona goumlrə ki zaman keccedildikcə həm
tələbat həm də insanların sayı artır Suumlrətli inkişafı təmin
etmək uumlccediluumln b -nin oumlzuuml də zamana goumlrə artmalıdır Əşər
b(t) asılılığını xətti qəbul etsək onda iqtisadiyyatın za-
mandan asılılığı qeyri -xətti qanunla dəyişəcəkdir
Tərəqqinin zamana goumlrə toumlrəməsi tərəqqinin suumlrəti
olub əsasən texnoloji təsir altında baş verə bilər Əgər
tərəqqinin suumlrəti zamana goumlrə xətti olarsa onda
texnologiyanı (T) aşağıdakı duumlstur ilə təyin etmək olar
T = db dt = k d2İ dt2 (2)
ldquoTexnologiyardquo anlayışının soumlzluumlklərdə və
ensiklopediyalarda mənasına rast gəlmək ccedilətindir Mənim
duumlşuumlncəmə goumlrə texnologiya ndash təbiət qanunlarının suumlni
obyektlərin hazırlanmasına youmlnəldilməsidır
Duumlstur (2)-yə goumlrə texnologiya iqtisadiyyatın za-
mana goumlrə ikinci tərtib toumlrəməsi ilə muumltənasibdir Başqa
100
soumlzlə texnologiya iqtisadiyyatı qeyri xətti inkişaf etdirən
amildir Məişətdə işlətdiyimiz telefonun son yuumlz ildə
keccedildiyi texnoloji təkamuumllə baxsaq bu tezisin duumlz-
guumlnluumlyuumlnuuml aydın goumlrərik Aydın goumlrərik ki tex-
nologiyalar da zamana goumlrə sabit qalmayıb dəyişirlər
Texnologiyanın inkişafı (və ya tərəqqinin təcili) elmin
inkişafı nəticəsində baş verir Başqa soumlzlə elm (E)
texnologiyanı zamana goumlrə dəyişdirən faktordur Bu tezisi
riyazi olaraq aşağıdakı kimi ifadə etmək olar
E = k1 d T dt = k1 d3İ dt3 (3)
Demək texnologiyanın inkişafı elmdən asılı oldu-
ğundan belə nəticəyə gəlmək olar ki elm iqtisadiyyatın
uumlccediluumlncuuml tərtib toumlrəməsinin nəticəsidir Başqa soumlzlə iq-
tisadiyyatı (1) qanunu ilə tənzimlənən oumllkələrdə elmin
inkişafına nail olmaq ccedilətindir
Məlumdur ki iqtisadiyyatın iki guumlcluuml toplananı var
sənaye və ticari Zəif inkişaf etmiş oumllkələrdə ticari yuumlksək
inkişaf etmiş oumllkələrdə isə sənaye toplanan əsasdır
Sərqin bir ccedilox doumlvlətləri ilə Qərbi muumlqayisə etsək bu
deyilənlərin duumlz olduğu qənaətinə gəlmək olar Bu
səbəbdən də FBekon ldquoElmndashguumlcduumlrrdquo aforizmini soumlylə-
mişdir (Yeri gəlmişkən qeyd edim ki bu kəlam dilimizə ldquobilik
ndash guumlcduumlrrdquo kimi səhv tərcuumlmə edilmişdir Hamının bildiyinin
ldquobilikrdquo ancaq alimlərin (fərdlərin) bildiyinin isə ldquoelmrdquo
olduğunu nəzərə alsaq onda belə bir nəticəyə gəlmək olar ki
101
hamının bildiyi guumlc ola bilməz Elmi bilik fərqi guumlc ola
bilər)Elmi inkişaf etdirən subyekt fərddir alimlərdir Yəni
alimlər inkişafın nuumlvəsində duran subyektlərdir Alimlər
oumlz fəaliyyətlərində bəşəriyyətə məlum olmayan yeni elmi
nəticələri alırlar Bu nəticələr bir tərəfdən toplanaraq
biliklər bazasını zənginləşdirir digər tərəfdən elmi
nəticələrin praktiki əhəmiyyət daşıyan hissəsi tətbiq
olunaraq iqtisadiyyatı inkişaf etdirir
Cədvəl 1
Zəif inkişaf
etmiş oumllkələr
İnkişaf etməkdə
olan oumllkələr
İnkişaf etmiş
oumllkələr
Qrup III II I
Oumllkələrin sayı 83 58 28
Top universi-
tetlər nisbi sayı
0200 14200 186200
İPİİ 014- 067 067-083 084-095
K faktoru 016-2 2-5 5-15
Duumlşuumlncə tərzi Totalitar
duumlşuumlncə Şah
qanundur
Qarışıq duumlşuumlncə kamil
duumlşuumlncə
qanun Şahdır
Cədvəl 1 də hər uumlccedil qrup doumlvlətlərinin bəzi iqtisadi-
sosial goumlstəriciləri goumlstərilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi
duumlnyanın 200 top universitetinin 93-i birinci qrup
oumllkələrdə cəmi 7-i isə ikinci qrup oumllkələrdədir Zəif
inkişaf etmiş oumllkələrdə top universitet yoxdur Deyilənlər
əsas verir ki təhsil elm iqtisadiyyat və texnologiya
arasındakı uumlzvi əlaqəni belə təsvir edək ideya elmi elm
texnologiyanı texnologiya yeni texnikanı (tərəqqini)
102
tərəqqi isə innovasiyalı iqtisadiyyatı inkişaf etdirir Buumltuumln
bu qarşılıqlı təsirlər keyfiyyətli təhsil muumlhitində baş verir
İnkişafın yuumlksək pilləsinə ccedilatmaq uumlccediluumln iqtisadiyyatin
zamana goumlrə inkişafının qeyri- xətti qanunla dəyişilməsi
təmin edilməlidir Belə olan halda elm yeni texnologiya
texnologiya isə tərəqqi yaradacaqdır və nəticədə oumllkə
iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş oumllkələr sırasına daxi
olacaqdır Buumltuumln bu dinamikanın mərkəzində alim durur
Bizim universitetlər XXI əsrin dəyişən muumlhitiniə və ya
ccedilağırışına cavab verməyə hazırdrlarmı Bu suala cavab
vermək uumlccediluumln gələcək universitetlərin muumlasir univer-
sitetlərdən fərqi aydın dərk edilməlidir Duumlnya un-
versitetlərinin inkişaf meyilləri və gələcək doumlvruumln
ccedilağırışları bu fərqi Cədvəl 2-də goumlstərildiyi kimi təsəvvuumlr
etməyə imkan verir
Cədvəl 2 XX əsr universitetləri XXI əsr universitetləri
Elm hArr muumlhəndislik hArr
ictimai elmlər
Elmi-texniki sosial innovasiyalar
Hiperixtisaslaşma uumlzrə təhsil
və elm
Elmi sahələr və ya fənlərarası
təhsil və tədqiqatlar
Elmi istiqamətlər uumlzrə
maliyyələşmə
Fənlərarası tədqiqatların
maliyyələşməsi
Ad almaq uumlccediluumln elmi
məqalə ccedilapı fənn PhD
İnnovasiyayoumlnuumlmluuml məqalə ccedilapı
Muumlh PhD
rArr Akademik karyera rArr Texniki rəhbərlik sahibkarlıq
duumlşuumlncəsi
103
Son 2000 illik bəşər tarixinə fikir versək goumlrərik ki
həmişə varlı insanlar ya padşahlar ya da sərkərdələr
olublar XXI əsrin ən varlı adamı isə alimdir ndash Bill
Geytsdir Bu səbəbdən də 1000 il oumlncə boumlyuumlk Nizami
ldquoquumlvvət elmdədir başqa cuumlr heccedil kəs heccedil kəsə uumlstuumlnlk
eyləyə bilməzrdquo fikrini soumlyləmişdir XVIII əsr fransız
filosofu Lametri hesab edirdi ki bəşəriyyət dahi insan-
ların hesabına inkişaf edir Bu fikir də yadda saxlamağa
dəyər
104
OumlMUumlR UZUNLUĞUNUN KEYFİYYƏT
FAKTORUNDAN ASILILIĞI
İnsanları yaşat ki doumlvlət yaşasın
Şeyx Ədabali
Uzunoumlmuumlrluumlluumlk insanların həyat şəraitindən sosial
vəziyyətindən və idarəetmə sistemindən xəbər verən in-
deksdir Bu səbəbdən də bu goumlstərici BMT-nin illik
məruzələrində yer alır BMT İnkişaf Proqramının 2010-cu
il Məruzəsində də bu parametrlər 143-cuuml səhifədə muumlxtəlif
doumlvlətlər uumlccediluumln cədvəl formasında verilmişdir Bu
rəqəmlərin K faktorundan asılılığı şəkil 10-da
goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki insanların ən uzun
oumlmuumlr yaşadığı oumllkə Yaponiyadır Orada orta oumlmuumlr
uzunluğu 83 ildir Qərbin inkişaf etmiş oumllkələrində orta
oumlmuumlr uzunluğu 80 ndash83 il arasında dəyişir və 3-cuuml duumlnya
oumllkələrinkindən 50 ccediloxdur Avstraliyada İsveccedilrədə İs-
landiyada bu goumlstərici 82 il ABŞ-da Boumlyuumlk Britaniyada 80
ildir Azərbaycanda orta insan oumlmruuml 71 ildir Ən qısa oumlmuumlr
uzunluğu Əf-qanstandadır ndash45 il Orta insan oumlmruuml Leso-
toda 46 Zambiya və Zimbabvedə 47 ildir Bu qrafikdə
oumllkəmizin koordinatları belədir K=248 və LL = 71 il Bu
noumlqtədən absis oxuna perpendikulyar bir xətt ccediləkilmişdir
Qrafikdən aydın goumlruumlnuumlr ki K-nın sabit qiymətində LL
105
geniş intervalda 65 illə 79 il arasında dəyişir Guumlman
etmək olar ki K-nın sabit qiymətində
Şəkil 10 Orta oumlmuumlr uzunluğunun K faktorundan
asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin BMT reytinqi
goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3)
Yaponiya (11) Honq Konq (21) Kuumlveyt (47) Kosta-Rika (62)
Vyetnam (113) Əfqanıstan (155) RF (65) Qazaxıstan (66)
Azərbaycan (67) Ukrayna (69)
(K=25) LL boumlyuumlk olan Kosta -Rika (62) doumlvləti daha
muumlkəmməl sosial-muumldafiə sisteminə malikdir Oumllkə-
lərdəki siyasi-iqtisadi vəziyyəti analiz etmədən belə nəti-
cəyə gəlmək olar ki insan oumlmruumlnə muumlsbət təsir edən
2 3
1
11 4
11
3
155
62 47 21
106
faktorlar LL boumlyuumlk olan doumlvlətlərdə (1 2 3 11 21 47 62
113 ) ciddi nəzarət altındadır Azərbaycanda bu para-
metrin nisbətən az olmasına səbəb kimi qaccedilqınlıq həya-
tından toumlrəyən uşaq oumlluumlmuumlnuumln ccedilox olmasını məişət qa-
zından zəhərlənməni ərzaq təhluumlkəsizliyindən qoruna
bilməmək və avtoqəzaları goumlstərmək olar
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki inkişaf etmiş oumllkələrdə
orta oumlmuumlr uzunluğunun ccedilox olması uumlccediluumln məişətdə
qazdan yox elektrik enerjisindən istifadəyə uumlstuumlnluumlk
verirlər Şəhər kənarında tikilən istilik elektrik stan-
siyalarında qaz elektrik enerjisinə ccedilevrilərək əhaliyə
paylanır Bu isə təhluumlkəsiz yaşamaq uumlccediluumln ccedilox əhəmiy-
yətlidir
Son olaraq qeyd edim ki qocalıq yaxşı bir şey olmasa
da ccedilox yaşamağın ondan başqa yolu yoxdur Hər kəs həm
oumlzuumlnuumln həm də digərlərinin ccedilox yaşamasına ccedilalış-
malıdır Belə olan halda bu duumlnya da goumlzəldir
Qrafikdən bu nəticəyə gəlmək olar ki ldquooumlmuumlr ndash alın
yazısıdırrdquo fikri cəfəngiyatdır Ola bilməz ki cənab Haqq bir
millətə (yaponlara) uzun digərinə (əfqanlara) qısa oumlmuumlr
yazsın Uzunoumlmuumlrluumlluumlk təşkil olunmadan və şuumlurlu
yaşamadan asılıdır
107
İSTEHLAK EDİLƏN ENERJİNİN KEYFİYYƏT
FAKTORUNDAN ASILILIĞI 14
Həqiqət sonsuzluğun guumlnəşidir necə olsa doğacaq
Vendell Fillips
Bir neccedilə minillik bəşər tarixinə nəzər salsaq goumlrərik
ki bəzi anlayışlar ictimai şuumluru zəbt edərək tarixin sonrakı
gedişinə guumlcluuml təsir goumlstəribdir a) var-doumlvlət (materiya)
b) enerji və c) informasiya Var-doumlvlət toplamaq niyyəti ilə
doumlvlətlər min illər boyu bir-biri ilə muumlharibə aparıblar
XIX əsrin ikinci yarısın-dan başlayaraq enerji anlayışı
ictimai şuumlura daxil olmuşdur Sonrakı doumlnəmlərdə
muumlharibələr bu qaynaqlar uğrunda aparılıbdır Əgər I
Duumlnya muumlha-ribəsi əsasən at belində odlu silahla
aparılıbsa II Duumlnya muumlharibəsi ldquomotorlarınrdquo muumlharibəsi
olmuşdur Qarabağ muumlharibəsi başlayanda ldquoQarabağ
enerji probleminin goumlruumlnməyən uumlzuumlduumlrrdquo fikrini
soumlyləmişdim
XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq informasiya da
ictimai şuumluru zəbt etməyə başlayıbdır Bu səbəbdən yaşa-
dığımız era informasiya erası adlanır Duumlşuumlncə tərzi
14 ШГАскеров АШАскеров SOCIAL PROCESSES REGULATION IN THE
CONTEXT OF ECONOMICS LAW AND MANAGEMENT
Materials digest of the LIII International Research and Practice Conference
(London June 06 2013) p23 ndash25
108
kitabımda işlətdiyim bir fikirdən təkrarən istifadə etmək
istəyirəm XXI əsrin əsas səciyyəsi onun informasiya əsri
olduğundan bu əsrdə bir doumlvlətin başqa doumlvlət uumlzərində qələbəsi
informasiya cəbhəsində baş verəcəkdir
1960-cı ildə BMT-nin rəhbərliyi altında aparılan elmi
tədqiqatlarda suumlbut edilmişdir ki hansı oumllkədə adam-
başına ccedilox enerji istehlak olunursa həmin oumllkədə adam-
başına duumlşən milli gəlir də ccediloxdur Enerji qaynaqları
uumlzərində aparılan muumlharibələrin koumlkuumlndə bu nəticə
dayanır
Şəkil 11 Adambaşına istifadə edilən enerjinin K fak-
torundan asılılığı Şəkildə noumlqtələr və rəqəmlərlə oumll-
kələrin reytinqi (BMT 2010) goumlstərilir
109
Muumlasir doumlvrdə muumlharibələr sərhədlərdə yox
paytaxtlarda gedir İnformasiya muumlharibəsində uduzan
tərəf ağrısız-acısız uduzur və bunu ccedilox gec başa duumlşuumlr
Adambaşına istehlak edilən enerjinin K faktorundan
asılılığı loqarifmik masştabda şəkil 11-də a-dan asılılığı
şəkil 12-də goumlstərilmişdir Hər iki qrafikdən goumlruumlnuumlr ki
istehlak olunan enerjinin sabit qiymətində həm faktor K
həm də İPİİ (a) geniş intervalda dəyişir a-nın təqribən 028
qiymətində (şəkil 12) absis oxuna perpendikulyar bir xətt
ccediləkilmişdir Bu xəttin sağında və solunda bir neccedilə doumlvlət
uumlccediluumln adambaşına istehlak olunan muumlxtəlif enerjiyə uyğun
noumlqtələr goumlstərilmişdir Ccedilox duumlşuumlnduumlruumlcuumlduumlr ki eyni
həyat tərzinə malik (yəni a = const) oumllkələrin birində
adambaşına 10 kVtsaat digərində 2000 kVtsaat enerji
xərclənir Yəni bərabər həyat şəraitinə malik oumllkələrin
birində digərinə nisbətən 200 dəfə ccedilox enerji sərf edilir Və
ya eyni enerji istehlak edən doumlvlətlərin (ldquo169 -79rdquo xətt
uumlzərində yerləşən) dolanışıq səviyyələri (a parametrləri)
xeyli fərqlidir Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki bu
oumllkələrdə idarəetmə sistemləri ccedilox muumlxtəlifdir Başqa
soumlzlə bir oumllkədə enerjidən qənaətlə digərində israfccedilılıqla
(talanccedilılıqla) istifadə edilir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki a (İPİİ)
artdıqca dispersiya daralır Yəni idarəetmə
təkmilləşdikcə (qanunccediluluq və demokratiya artdıqca)
110
eyni a-ya (həyat səviyyəsinə) malik doumlvlətlərin enerji is-
tehlakında fərq azalır Bu fərq a vahidə yaxınlaşdıqca
Şəkil 12 Adambaşına istifadə edilən enerjinin a-dan
asılılığı Noumlqtələr və rəqəmlər oumllkələrin reytinqini
(BMT 2010) goumlstərir Norveccedil (1) Kolumbiya (79) Əfqanıstan
(155) Mali (160) Ccedilad (163) Mozambik (165) Niger (167)
Demokratik Konqo (168) Зимбaбvе(169)
(ararr1) aradan qalxır Bu isə o deməkdir ki bu
oumllkələrdə ararr1 idarəetmə modelləri təqribən eyni ola-
caqdır Şəkil 12-də Azərbaycanın koordinatları a = 0713
W= 2000 kVtsaat-dır Qənaətcillik baxımından Azər-
baycan orta Avropa doumlvlətləri səviyyəsindədir
1
111
UumlMUMDAXİLİ MƏHSUL İLƏ
KEYFİYYƏT FAKTORU ARASINDA
KORRELYASİYA
Hər bir xalq oumlz taleyinə layiqdir
Monteskuuml
Uumlmumi Daxili Məhsulun tərifinə goumlrə ldquoUumlDM ndash bir
oumllkənin sərhədləri daxilində bir il ərzində istehsal edilən mal və
xidmətlərin sabit qiymətlərlə cəmi dəyərini ifadə edirrdquo Tərifdən
goumlruumlnduumlyuuml kimi oumllkə daxilində istehsal edilən hər bir mal
və xidmətin UumlDM hesabında yer ala bilməsi uumlccediluumln
qiymətinin olması vacibdir
Simon Smith Kuznets 30
aprel 1901-ci ildə
Xarkovda anadan olmuş
8 iyun 1985-ci ildə
duumlnyasını dəyişmişdir
Simon Smith Kuznets hələ Kolumbiya Univer-
sitetində təhsil alarkən statistik rəqəmlərə
əsaslanaraq bir oumllkə daxilində (hətta bir neccedilə
oumllkə daxilində) bir neccedilə il ərzində gedən makroiqtisadi prosesləri dərindən araşdır-
mışdır O statistikaya əsaslanan tətbiqi tədqiqat
metodu yaradaraq bir il muumlddətində oumllkələrdə
yaradılan istifadə edilən hər nə varsa hamısını Uumlmumi Daxili Məhsul adlandırmışdır
SS Kuznets ABŞ-ın Milli İqtisadi Tədqiqatlar
Buumlrosunda işləmiş və eyni zamanda Harvard
Universitetində dərs demişdir İqtisad elminin klassiki Nobel muumlkafatı laureatı
SS Kuznetsin əməyi nəticəsində iqtisad elmi
ideologiyadan milli gəliri hesablaya bilən elmə
ccedilevrilmişdir SS Kuznets goumlstərmişdir ki oumllkələrin bir neccedilə
nəsil muumlddətində mikroiqtisadi goumlstəricilərinin
dinamikası bu oumllkələrdə iqtisadi vəziyyətin
dəyişməsinin tendensiyasını soumlyləməyə imkan verir
112
Tayvanın iqtisadi inkişafını araşdıraraq SKuznets
inkişaf etməkdə olan oumllkələrin iqtisadiyyatı uumlccediluumln belə bir
qanunauyğunluq muumləyyənləşdirmişdir ldquoGəlirlərin pay-
lanmasında qeyri-bərabərlik birinci 10 ildə kəskin artır və sonra
onun bərabərləşmə tendensiyası başlayırrdquo Aydındır ki doumlvləti
iradə olarsa (Sinqapur) bərabərləşmə ten-densiyasının
suumlrəti artar
Şəkil 13 a Oumllkələrin UumlDM ilə K faktoru arasında
korrelyasiya Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ
(4) İrlandiya (5) Lixtenşteyn (6) Luumlksemburq (24) Sinqapur (27)
Bruney (37) Qatar (38) Kuumlveyt (47) Ccedilernoqoriya (49) Guumlrcuumlstan
(74) Ekvatorial Qvineya (117) Anqola (146)
113
İnkişafı qiymətləndirmək uumlccediluumln 1990-cı ilə qədər bir
meyar kimi adambaşına duumlşən UumlDM-dən istifadə edilirdi
Goumlstəricisi yuumlksək amma təhsil səviyyəsi və guumlzəranı
aşağı uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumln həddi qısa olan oumllkələr ccedilox
olduğundan bu meyarı universal və qənaətbəxş hesab
etmək olmaz Muumlxtəlif doumlvlətlərdə sosial inkişafın di-
namikasını duymaq uumlccediluumln adambaşına duumlşən UumlDM-in
keyfiyyət faktorunun K-dan asılılığı şəkil 13 (a)-da adi
şəkil 13 (b və c)-də isə yarımloqarifmik masştablarda goumls-
tərilmişdir Qrafiklərin absis oxunda K faktoru ordinat
oxunda adambaşına duumlşən UumlDM goumlstərilmişdir
Duumlnya doumlvlətlərinin 2010-cu ilə olan iqtisadi-mədəni
mənzərəsi şəkil 13 a-da goumlstərilmişdir UumlDM-in K fakto-
rundan asılılığı dağınıq bir mənzərə yaradır Bu dağınıqlıq
humanitar texnologiyanın qeyri -dəqiqliyi və subyektiv
faktorların təsirinin nəticəsidir Ancaq bu dağınıqlığın
iccedilərisində gizli bir məntiqin olduğu da sezilir Belə ki bu
mənzərə bəşəriyyətin keccedildiyi iqtisadi formasiyaların (feo-
dalizm kapitalizm sosializm accedilıq cəmiyyət) məntiqi
nəticəsidir Bu qeyri-bərabər inkişaf hər bir doumlvlətin
keccedildiyi tarixi yolun muumlxtəlifliyinin təzahuumlr formasıdır
Verilmiş zamanda (2010-cu il) muumlxtəlif qitələrdə yerləşən
bu oumllkələrin (və xalqların) inkişafı bir-birindən ccedilox fərqli
və rəngarəndir Bu rəngarəngliyin əsas səbəblərindən biri
məkan və zaman amilidir Nizami Gəncəvinin ldquoSizin
114
gələcəyiniz sizin keccedilmişinizdirrdquo kəlamına goumlrə bu mənzərə
bu doumlvlətlərin keccedilmişindən toumlrənib Oumllkədaxili siyasət
ideologiya mentalitet mədəniyyət ənənə tarixi gedişat
və bunun kimi faktorlar bu rəngarəngliyə səbəb olan
faktorlardandır
Hər yaşın oumlz ovqatı olduğu kimi UumlDM hər səviy-
yəsinə uyğun onunla harmoniyada olan bir mədəni səviy-
yəyə (K ) moumlvcuddur Misal uumlccediluumln qrafikdən goumlruumlnduumlyuuml
kimi Ccedilernoqoriya ilə Kuumlveytin keyfiyyət faktoru eynidir
və K=332 ndashyə bərabərdir Ancaq adam- başına duumlşən
UumlDM isə uyğun olaraq 9900 və 51700 USD-dir Demək
Ccedilernoqoriyanın inkişafının maddi toplananı ilə mədəni
toplananının harmoniyada olduğunu qəbul etsək onda
Kuumlveytin inkişafında bu harmoniya yoxdur
Şəkildən nəzərə ccedilarpan ikinci məqam oumllkələrin ha-
ccedilalanmış yolla ( standart və qeyri-standart) inkişaf et-
məsidir Birinci qrup oumllkələr tarixi inkişaf mərhələlərini
keccedilmiş doumlvlətlərdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni
Zelandiya (3) ABŞ (4) İrlandiya (5) və digərləri Belə
oumllkələrdə həm UumlDM-in həm də K-nın qiyməti boumlyuumlkduumlr
İkinci qrup oumllkələrə qeyri-standart yolla inkişaf edən
doumlvlətlər daxildir Bu oumllkələr əsasən neft oumllkələridir Belə
oumllkələrə misal olaraq BƏƏ (32) Bruney (37) Qatar (38)
Bəhreyn (39) Kuumlveyt (47) və digərlərini goumlstərmək olar
Bu oumllkələrdə UumlDM yuumlksək olsa da K-nın qiyməti təəssuumlf
115
ki lazımınca boumlyuumlk deyildir Birinci qrup oumllkələrdən
bəziləri (şəkil 13 a) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3)
Ccedilernoqoriya (49) və digərləri diqqəti xuumlsusi cəlb edir Bu
oumllkələr punktir ilə ccediləkilmiş harmonik inkişaf əyrisi
uumlzərindədirlər Bu xətdən aşağıda bir doumlvlət belə yoxdur
Bu oumllkələr harmonik inkişaf edən oumllkələr olduğundan az
iqtisadi potensialla (UumlDM) yuumlksık firavanlıq əldə edə
bilmişlər
UumlDM-in keyfiyyət faktorunun loqarifmasından
asılılığı şəkil 13 b-də goumlstərilmişdir Burada K faktoru
UumlDM cari qiymətinin ldquoUumlDM qıtlığınardquo nisbəti kimi təyin
olunur Bu qrafikin uumlstuumlnluumlyuuml buumltuumln duumlnya doumlvlətlərinin
iqtisadi vəziyyətini və firavanlıq səviyyələri arasında
ələqəni aşkar əks etdirməsidir UumlDM-in loqarifmasının K
faktorundan asılılığı Şəkil 13c-də goumlstərilmişdir Buradakı
K faktorunun qiyməti Əlavə 1-in 4-cuuml suumltununda goumlstə-
rilmişdir Noumlqtələr muumlxtəlif oumllkələrin reytinqini goumlstərir
Aşkar asılılıq olmasa da tendensiya aydın goumlruumlnuumlr
uumlmumidaxili məhsulun qiyməti artdıqca K faktorunun
qiyməti artır
Zəruri və kafi şərt Adambaşına duumlşən UumlDM ccedilox
olanda həyat səviyyəsi də yuumlksək olur Ancaq bu şərt
zəruridir kafi deyil Kafilik şərtini təmin etmək uumlccediluumln uy-
ğun mədəni səviyyə də (uyğun K) təmin olunmalıdır
116
Şəkil 13 b UumlDM-in K faktorundan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi doumlvlətlərin reytinqləri goumls-
tərilmişdir Norveccedil (1) Almaniya (10 ) BƏƏ (32) Qatar (38)
Ruminiya (50) Monqolustan (100 ) Mozambik (165 )
Misal uumlccediluumln Avstraliya (2) Niderland (7) Avstriya
(27) BƏƏ (32) Bəhreyn (39) və Ekvatorial Qvineya (117)
absis oxuna paralel ccediləkilmiş bir duumlz xətt uumlzərində
yerləşmişlər Bu oumllkələrin hər birində adambaşına duumlşən
UumlDM təqribən eynidir və 40000 USD-ə bərabərdir Ancaq
bu oumllkələrdə həyat şəraiti xeyli muumlxtəlifdir Firavanlıq
Avstraliyada ccedilox yuumlksək Ekvatorial Qvineyada isə ccedilox
aşağıdır Ccediluumlnki K Avstraliya uumlccediluumln 149 Ekvatorial
117
Qvineya uumlccediluumln isə 117-dir Demək Ekvatorial Qvineyada
UumlDM həzm olunub K (İPİİ)-yə ccedilevrilə bilmir Avstraliya
səviyyəsinə ccedilatmaq uumlccediluumln bu oumllkə uzun tarixi yol keccedilməli
təhsil elm mədəniyyət ocaqları accedilaraq duumlşuumlncə tərzini
inkişaf etdirib dəyişməlidir Ancaq qeyd etmək lazımdır
ki Ekvatorial Qvineya Avstraliyanın getdiyi tarixi yolu
getməyə məhkumdur Tarix bu mənada təkrar olun-
malıdır Şəkil 13 c-də bir sıra doumlvlətlər diqqət mər-kəzinə
ccediləkilmiş və onların reytinqləri rəqəmlərlə goumls-tərilmişdir
Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccedilernoqoriya (49)
Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan (109) Toqo
(139) və Burundi (166) Bu noumlqtələri bir xəyali əyri ilə
birləşdirmək olar Bu doumlvlətləri birləşdirən səciyyəvi
cəhət onların UumlDM-i sabit qiymətə malik oumllkələr iccediləri-
sində nisbətən yuumlksək K (firavanlıq) əldə edə bilmələridir
Bu oumllkələrdə inkişaf harmonik xarakter daşıyır Məsələn
Ccedilernoqoriya (49) uumlccediluumln UumlDM səviyyəsi təqribən 10 000
USD səviyyəsindədir Bu səviyyədə UumlDM-ə malik bir neccedilə
doumlvlət (Kolumbiya Peru Tunis Makedoniya Surinama)
vardır Ccedilernoqoriya bu doumlvlətlər arasında ən yuumlksək K-ya
nail olubdur Yəni onun malik olduğu doumlvlət maşınının
faydalı iş əmsalı daha ccediloxdur Eyni fikirləri Toqo uumlccediluumln də
demək olar Bu oumllkə ccedilox kasıbdır və adambaşına duumlşən
UumlDM təqribən 900 USD səviyyəsindədir Bu səviyyədə
olan oumllkələr sırasında
118
Şəkil 13 c UumlDM-in loqarifmasının K faktorundan
asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir
Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Luumlksemburq (24)
Ccedilernoqoriya (49) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan
(109) Toqo (139) Burundi (166)
Malavi və Serra Leonenin də adını ccediləkmək olar Toqonun
bu dovlətlərdən fərqi bundadır ki onun uumlccediluumln Kndash 075
Malavininkindash 063 Serra Leoneninki isə 046-dır Bu isə o
deməkdir ki Toqonun idarəetmə sistemi Malavi və Serra
Leonenə nisbətən daha qənaətbəxşdir
Bu qrafiklərdən aşağıdakı nəticələri əldə etmək muumlm-
kuumlnduumlr
119
a) adambaşına duumlşən UumlDM oumllkənin firavan inkişafı
uumlccediluumln zəruridir amma kafi deyil kafilik şərti mədəni
səviyyədən ( K fakorunun qiymətindən) asılıdır
b) adambaşına duumlşən UumlDM eyni olan oumllkələrdən o
oumllkə muumlkəmməl idarəetmə sisteminə malikdir ki orada K
yuumlksəkdir
c) K-sı eyni olan oumllkələrdən o oumllkə muumlkəmməl
idarəetmə sisteminə malikdir ki orada bu səviyyənin əldə
edilməsinə ən az UumlDM sərf edilir
ccedil) keyfiyyət faktoru K (və ya a) artdıqca duumlşuumlncə tərzi
kamilləşərək şəxsi mənafe ilə ictimai mənafe arasındakı
muumlnasibəti ictimai mənafenin xeyrinə dəyişir əlində olan
başında olandır Başında olan dəyişdikcə əlində olan da
dəyişir
d) UumlDM-in sabit qiymətində K-sı boumlyuumlk olan
doumlvlətlərin inkişafı harmoniyadadır və ya idarə olunması
optimaldır Başqa soumlzlə UumlDM tam olaraq K -ya ccedilevrilir
Avstraliyada idarəetmənin keyfiyyəti yuumlksəkdir və
oumll-kənin malik olduğu potensialın 93-i xoş guumlzərana
ccedilevrilir Ekvatorial Qvineyada bu potensialın ancaq 54-i
faydalı işə ccedilevrilir Buradan ccedilıxaracağımız digər vacib
nəticə ondan ibarətdir ki dayanıqlı insan inkişafına nail
olmaq uumlccediluumln Ekvatorial Qvineya Bəhreyn BƏƏ Avstriya
və Niderland oumlz indekslərini Avstraliyanın indeksinə
bərabərləşdirməyə cəhd etməlidirlər Bunun uumlccediluumln bu
120
doumlvlətlər oumlz idarəetmə və huumlquq sistemlərində islahat
modernləşdirmə və ya duumlzəliş etməlidirlər ki muumlxtəlif
səviyyələrdə qəbul edilmiş qərarlarda az səhvə yol
versinlər Belə olan halda həm lokal həm də qlobal
səviyyədə ccedilox potensiala qənaət edilər və duumlnyada bir
tərəfdən dayanıqlı insan inkişafının iqtisadi əsası yaranar
digər tərəfdən əhali artımı ilə bağlı ajiotaj aradan qalxar
Keccedilən əsrin ortalarında SLinsey demokratik institutların
qərarlaşmasının iqtisadi inkişafın səviyyəsindən asılı-
lığını goumlstərmişdir Bu paraqrafa onun soumlzləri ilə yekun
vuraq rdquoOumllkə iqtisadiyyatı nə qədər uğurludursa onun
demokratik millətə ccedilevrilmə şansı daha boumlyuumlkduumlrrdquo
121
İQTİSADİYYAT və MƏDƏNİYYƏTİN
VƏHDƏTİ
Pul əl ccedilirkidi onun dalınca duumlşmək olmaz ancaq onu
noumlqteyi- nəzərdən qaccedilırmaq da olmaz
Aristotel
1990-cı illərdən başlayaraq Məhbub uumll Həqin rəh-
bərliyi ilə BMT İnsan Potensialının İnkişaf İndeksini (İPİİ)
duumlnya doumlvlətlərinin bir makroiqtisadi meyarı olaraq
istifadə edir Duumlnya doumlvlətlərinin reytinqi bu goumlstəriciyə
goumlrə hesablanır Bu meyarın sadəliyi və şəffaflığının
muumltəxəssislər tərəfindən rəğbətlə qarşılanması onun
uumlstuumlnluumlyuuml hesab edilir İPİİ inteqral bir indeks olub
əsasən oumllkədə təhsilin səhiyyənin və adambaşına duumlşən
UumlDM indekslərinin cəmindən ibarətdir Bu indeksin
hesablanma metodologiyası ldquoDuumlşuumlncə tərzirdquondə 15 veril-
mişdir Məhbub uumll Həqin elmə daxil etdiyi İPİİ ilə SS
Kuznetsin elmə daxil etdiyi UumlDM arasında aşkar bir
tandem və ya gizli bir korrelyasiya olduğu şəkil 14-dən
goumlruumlnuumlr Bu şəkil ldquoiqtisadiyyat ndash mədəniyyətrdquo muumlna-
sibətini əks etdirir İlk baxışda qrafikdən faydalı bir nəticə
əldə etmək ccedilətindir Ancaq dərindən təhlil dəyərli
nəticələr almağa imkan verir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki buumltuumln
15 Əsgərov ŞQ Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008 səh 43 ndash 45
122
inkişaf etmiş oumllkələr mədəni buumltuumln mədəni oumllkələr inkişaf
etmiş oumllkələrdir Su qaynayana qədər buumltuumln temperatur
(energetik) səviyyələrindən keccedildiyi kimi hər bir doumlvlət də
varlandıqca əsasən təkamuumll yolu ilə mədəni inkişafın
buumltuumln mərhələlərindən keccedilməlidir
Şəkil 14 UumlDM ilə İPİİ arasında korrelyasiya
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin BMT (2010) reytinqləri
goumlstərilmişdir
Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ (4)
Niderland (7) Avstriya (25) BƏƏ (32) Behreyn (39) Kuveyt (47)
Ccedilernoqoriya (49) Ruminya (50) Xorvatiya (51) SəudƏrəbistanı
(55) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızstan (109) Ekvatorial
Qvineya (117) Anqola (146)
123
KYaspersə goumlrə bəşər tarixinin 3-cuuml mərhələsi
eramızın 1000-ci ilindən başlayır Əgər muumlasir inkişafın
başlanğıc noumlqtəsini bu tarixdən goumltuumlrsək onda bəşəriy-
yətin feodalizmdən sonrakı mərhələləri vəhşi kapitalizm
insana youmlnəlmiş kapitalizm nəhayət insan azadlıqlarının
və huumlquqlarının qarantı olan muumlasir kapitalizm mərhə-
lələrini keccedilərək Karl Poperin Accedilıq cəmiyyətinə doğru
irəliləyir K Poperin arzu etdiyi ali cəmiyyətdə doumlvlət
quruculuğunun təkmilləşməsində hər bir vətəndaşın
yaxından iştirakı tələb olunur Acıq cəmiyyətin duumlşuumlncə
tərzində ictimai-doumlvlət mənafeyi buumltuumln digər mənafe-
lərdən uumlstuumln tutulur total ziyalılıq kamillik və muumldriklik
adi həyat normasına ccedilevrilir Belə cəmiyyətdə muumldriklik ndash
oumlz moumlvqeyini muumldafiə etmədən və tərəf-muumlqabili alccedilalt-
madan əks moumlvqeyə qulaq asmaq bacarığı sayılacaq
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki İPİİ dolayısı ilə
duumlşuumlncənin kamillik dərəcəsini goumlstərir
İndinin oumlzuumlndə bənzər ali keyfiyyətlər muumlşahidə
edilir Qafqazinfoaz saytının 2842012-ci il tarixində yay-
dığı məlumata goumlrə Rumıniya Prezidenti Trayan Basesku
Konfutsinin ldquoCəmiyyətdə əks fikirlər bir-birini tamamlayırrdquo
kəlamını həyata tətbiq edərək oumllkənin yeni baş naziri
vəzifəsinə sol muumlxalifət lideri Viktor Pontanın namizəd-
liyini irəli suumlrmuumlşduumlr Artıq Şərqi Avropada da duumlşuumlncə
tərzində kamilləşmə baş verir və biz bunun şahidi oluruq
124
Cəmiyyətdə insanlar arasında mədəni səviyyənin
yuumlksələcəyi və duumlşuumlncənin saflaşacağı qaccedilılmazdır Bir
neccedilə on il oumlncə ABŞ-da irqccedililik boumlyuumlk problemlər
yaradırdı İndi bu problem tam həllini tapıb Dəyişən
nədir Dəyişən duumlşuumlncə tərzidir Amerikalı boksccedilu
Məhəmməd Əli dəyişmənin zəruriliyini belə ifadə edir
ldquoƏgər siz 50 yaşında duumlnyaya 30 yaşında olandakı kimi
baxırsızsa deməli sizin 20 il oumlmruumlnuumlz hədər gedibdirrdquo
Bir muumldruumlk kəlamda deyilir ldquoİstənilən həqiqət uumlccedil mər-
hələdən keccedilir Birinci mərhələdə deyirlər Bu ola bilməz İkinci
mərhələdə deyirlər Bu ola bilər Uumlccediluumlncuuml mərhələdə deyirlər Bu
ki ccediloxdan məlumdurrdquo Bu deyimdən aydın olur ki duumlşuumlncə
tərzi dəyişə-dəyişə saflaşır Bu guumln bizim uumlccediluumln qəbul-
edilməz ideya bir muumlddətdən sonra muumlmkuumln ideya daha
sonra məlum ideya kimi qəbul edilir
Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyada vətəndaşlar
doumlvlət quruculuğunun təkmilləşməsində iştirak et-
diklərinə goumlrə bu oumllkələr uumlccediluumln İPİİ qiyməti ccedilox boumlyuumlk-duumlr
Ancaq İPİİ-nin kiccedilik qiymətlərində cəmiyyətdə duumlşuumlncə
tərzi elədir ki vətəndaşlar doumlvlətin inkişafına oumlz
toumlhfələrini verə bilmirlər Belə cəmiyyətlərdə bu işlə ancaq
məmurlar məşğul olurlar Bəzən qərarlar şəxsi mənafeni
nəzərə almaqla qəbul edilir Cəmiyyətlər inkişaf etdikcə
B Şounun ideyanın materiyadan uumlstuumlnluumlyuumlnuuml goumlstərən
bir kəlamından faydalanacaqlar ldquoƏgər sənin bir alman
125
varsa əgər mənim bir almam varsa almalarımızı dəyişsək yenə
hərəmizin bir alması olar Əgər sənin bir ideyan varsa və əgər
mənim bir ideyam varsa ideyalarımızı dəyişsək hərəmizin iki
ideyası olarrdquo
K Popperin ldquobəşəriyyətin tarixi ola bilməzrdquo fikrinə
rəğmən şəkil 14-dən goumlruumlnuumlr ki bəşəriyyətin inkişafı
obyektiv qanunlarla tənzimlənir Bu inkişaf xaotik
olmayıb məqsədyoumlnluumlduumlr Şəkildən goumlruumlnuumlr ki buumltuumln
inkişaf etmiş oumllkələr ldquotələbatın artma qanununardquo uyğun
olaraq sağ yuxarı kuumlncdə olan bir məntəqəyə toplaşırlar
və guumlman etmək olar ki digər doumlvlətlər də bu noumlqtəyə
doğru tərəqqi edirlər və ya edəcəklər
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki UumlDM
səviyyəsi ilə İPİİ birlikdə ictimai inkişafda harmoniyanı
birqiymətli təmin edir
İstənilən doumlvlətin şəkil 14-də goumlstərilmiş koor-
dinatları zamana goumlrə dəyişir Zaman keccedildikcə hər bir
noumlqtə sağ yuxarı kuumlncə (bəzi halda geriyə) doğru hərəkət
edir Yuxarıda o məntəqə şərti olaraq ldquoAllahabadrdquo adlan-
dırılmışdır Onun koordinatlarını da muumləyyən etmək olar
Onun absisi 096-dan boumlyuumlk 1-dən kiccedilikdır O noumlqtənin
ordinatı isə təqribən 50 000 USD tərtibindədir Yeri
gəlmişkən qeyd edək ki duumlşuumlncənin həyat tərzinə təsiri
Brayan TreysininldquoИзмени мышлениеndash и ты изменишь
126
свою жизньraquo16 kitabında muumlkəmməl verilmişdir Kitabda
belə bir başlıq da var ldquoOumlzuumlnuuml digərlərinə qulluq etməyə həsr
etrdquo Bu başlıq altında yazılımış dəyərli fikirlərdən birində
deyilir ldquoBizim cəmiyyətdə uğur qazanan insanlar nadir
istisnalarla o insanlardır ki onlar digərlərinə uumlrəklə qulluq
edirlərrdquo Bu səhifədə BTreysi ikinci dəyərli fikir olaraq
Avraam Linkolnun bir fikrindən istifadə edir ldquoKasıblara
koumlməyin ən yaxşı yolu onlardan biri olmamağa ccedilalışmaqdırrdquo
Hər kəs təsdiq edər ki elə bu duumlstur bizim cəmiyyətdə də
işləyir Hesab edirəm ki bu kitabın dilimizə tərcuumlməsinə
boumlyuumlk ehtiyac duyulur
Şeyx Nizaminin bir beytində deyilir
Doumlvruumln kişiləri nakişidirlər
Elmə yox nuumlcuma həvəs edirlər
Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki
muumlasir doumlvruumln kişiləri həm vara həm də elmə meyil et-
məlidirlər ki inkişafda harmoniya təmin olunsun Yəni
iqtisadiyyat və mədəniyyət tandemdə yaşamalıdır
16 Brayan Treysi Измени мышление ndash и ты изменишь свою жизнь Минск
2006
127
MƏDƏNİYYƏT QITLIĞI
Mədəniyyətin amacı idarəetməni elmə tabe etdirməkdir
MƏRəsulzadə
XX və XXI əsrin arzuolunmaz səciyyəvi cəhətlərindən
biri də iqtisadiyyat ilə mədəniyyət arasındakı harmo-
niyanın pozulmasıdır Mədəniyyət və iqtisadiyyat bəşər
oumlvladının həyat vektorunun iki toplananıdır Bu top-
lananlar harmoniyada olanda insan normal və şərəfli
oumlmuumlr yaşayır Son yuumlz illər ərzində muumlşahidə olunan
həyatın iqtisadiyyat toplananının artımı mədəniyyət
toplananının azalması harmoniyanın pozulmasına gəti-
rib ccedilıxarıbdır Həm harmonik inkişafa həm də har-
moniyanın pozulmasına şəkil 14-də ccediloxlu misallar var
Misal uumlccediluumln harmonik inkişafda olan doumlvlətlərə Avs-
traliyanı (2) Yeni Zelandiyanı (3) Ccedilernoqoriyanı (49) və
digələrini goumlstərmək olar Harmoniyada olmayan oumllkə-
lərə Kuumlveyt (47) Ekvatorial Qvineya (117) Anqola (146)
və digərlərini goumlstərmək olar
Anqola (146) ilə Ccedilernoqoriyanı (49) muumlqayisə edək
Bu oumllkələrdə adambaşına duumlşən UumlDM təqribən eynidir və
9000 USD-yə bərabərdir Ancaq bu doumlvlətlərdə mədəni
inkişafın səviyyəsi muumlxtəlidir Belə ki Anqola uumlccediluumln İPİİ
= 040 Ccedilernoqoriya uumlccediluumln isə 077-dir Yəni Anqolada
mədəni inkişaf Ccedilernoqoriya ilə muumlqayisədə ccedilox geridir
128
Anqola ldquomədəniyyət qıtlığırdquo problemini yaşayır Şəkil 14-
də belə misalların sayı ccediloxdur Bu şəkli analiz etsək bəzi
nəticələr əldə edə bilərik
Bəşəriyyətin aparıcı hissəsinin diqqəti ancaq iqtisadi
quumldrətin artmasına youmlnəlib Bəzi oumllkələr varlana- varlana
uccediluruma yuvarlanırlar Həyatın digər vacib komponenti
ndashmədəniyyət (mənəviyyat) komponenti diqqətdən kənar-
da qalıb İlk baxışda iqtisadiyyat və humanitar inkişafı
normal goumlruumlnən bir sıra doumlvlətlərdə ldquomədəniyyət qıtlığırdquo
problemi yaşanır Məlumdur ki yaxşı vərdişlər ccedilətinliklə
əldə olunur ancaq onlarla yaşamaq asandır Pis vərdişlər
əksinə asan oumlyrənilir ancaq onlarla yaşamaq ccedilətindir
Tarix boyu ccedilətinliklə əldə olunmuş yaxşı vərdişlərin
yerini asan oumlyrənilən pis vərdişlər tutur Minlərlə pey-
ğəmbər və zəkalı insanlar tərəfindən tarix boyu yığılmış
mədəni dəyərlər hissediləcək dərəcədə əriməkdədir
Mədəniyyətin bir ccedilox sahələri (və bəzi əyləncə noumlvləri)
xeyli kuumltləviləşibdir Toflerin ldquomoruq cemirdquo qanununa
goumlrə ldquoMədəniyyət moruq cemi yaxmacına bənzəyir Nə qədər
enli yaysan qalınlıq bir o qədər nazik olarrdquo Mədəniyyətin
kuumltləviləşməsi onu nazildərək keyfiyyətsizləşdirir
Bəşəriyyətin buguumlnkuuml mədəni səviyyəsində boumlyuumlk
qıtlıq var Birində ccedilox birində az Şəxsi evlər və ya bağlar
ətrafında ccediləkilmiş huumlnduumlr hasarlar buna misaldır Bir guumln
gələcək bu divarları ldquoyaşıl hasarlarrdquo əvəz edəcəkdir Bu
129
guumln planetin ccedilox yerində ldquooumllduumlrmərdquo mədəniyyəti ldquoya-
şatmardquo mədəniyyətindən uumlstuumlnduumlr Bunu muumləyyən et-
mək uumlccediluumln uşaq oyuncaq mağazalarına baxmaq kifayətdir
Oyuncaqların boumlyuumlk əksəriyyəti hələ də muumlharibə
alətlərini təbliğ edir top tuumlfəng tapanccedila tank və s
Bəşəriyyət inkişaf etdikcə bu quumlsur da aradan goumltuuml-
ruumlləcəkdir Qarabağın ermənilər tərəfindən işğal edilməsi
bəşəriyyət uumlccediluumln bir ləkədir Bəşəriyyət gələcəkdə belə
ləkələrin yayılmasına imkan verməyəcəkdir
130
RUumlŞVƏTLƏ MUumlBARİZƏ
Pul hər şeyi edir deyənlər pul uumlccediluumln hər şey edirlər
B Franklin
Ruumlşvət boumlyuumlk bəladır Doumlvlətlər qeyri- houmlkumət təş-
kilatları bu xəstəliklə muumlbarizə aparırlar Doumlvlət idarə-
etmə sistemi yaranandan bəri ruumlşvət həmişə olub ancaq
onun koumlkuumlnuuml heccedil bir kəs kəsə bilməyib Ccediluumlnki bu
xəstəliyin həm obyektiv həm də subyektiv səbəbləri
ccediloxdur İran şahı Kambiz ruumlşvətxor məmurun dərisini diri
-diri soydurarmış ancaq bununla belə ruumlşvətin koumlkuumlnuuml
kəsə bilməmişdir Rus imperatoru I Nikolay 17 oğlu
gələcək imperator II Aleksandra etiraf edir ldquoBuumltuumln
Rusiyada bir sən və bir də mən oğurlamırıqrdquo BMT Baş
katibinin muumlavini YFedotova goumlrə inkişaf etməkdə olan
oumllkələr korrupsiya səbəbindən ildə 40 mlrd dolları itirir
Bu sosial hadisə ilə bağlı fikirlərimi həm ldquoKeccedilid
doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo 18 həm də ldquo Duumlşuumlncə tərzi rdquo 19 kitab-
larımda geniş şərh etmişəm Yazılarımda ruumlşvətlə bağlı
belə bir məlum tərifdən də istifadə edilmişdir ldquoRuumlşvət ndash
vəzifəli şəxsin oumlz vəzifə səlahiyyəti daxilində ruumlşvət verənin
17 Душенко К В Мысли афоризмы и шутки знаменитых мужчин
ЭКСМО Москва2013 688 стр 18 Şahlar Əsgərov Keccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxış Bakı1998 səh 62 19 Şahlar Əsgərov Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008 səh289 -297
131
xeyrinə goumlrduumlyuuml işin muumlqabilində aldığı pul qiymətli şey muumllk
əşyadırrdquo Bu prosesin nəticəsində qazanan ruumlşvətverən və
alan itirən isə cəmiyyət və doumlvlətdir Bu kitablarda ruumlşvət
və korrupsiyanın fəlsəfəsinə onu doğuran səbəblərə
tarixinə ruumlşvətin zəruri və kafi şərtlərinə geniş yer
ayrılmışdır Ruumlşvət prosesinə diqqətlə nəzər salsaq onun
bəzi qanunauyğunluqlarını muumləyyənləşdirimək muumlm-
kuumlnduumlr
İnzibatı idarəetmədə ruumlşvət idarəolunandan (obyektdən)
idarəedənə (subyektə) tərəf axır
İnzibatccedilılıq artdıqca ruumlşvət artır liberallıq artdıqca
ruumlşvət azalır
Xidmətin keyfiyyət goumlstəricisinin ruumlşvətə hasili sabitdir
Ruumlşvət ccedilox olarsa keyfiyyət az olar və əksinə
Uumlccediluumlncuuml subyektin muumldaxiləsi ruumlşvət muumlhitini muumln-
buumltləşdirir
Ruumlşvət səbəb deyil nəticədir Nəticə ilə yox səbəblə
muumlbarizə aparmaq lazımdır Uumlmumi halda ruumlşvətlə bağlı
duumlnya doumlvlətlərinin xuumlsusi halda bizim doumlvlətin apardığı
muumlbarizə tədbirləri məlumdur Oumllkə başccedilısı cənab İlham
Əliyev rayonlara səfəri zamanı ldquoruumlşvətxorluğa qarşı daha
ciddi muumlbarizə aparılmalıdırrdquo fikirlərini dəfələrlə soumly-
ləmişdir Bu paraqrafda məqsədim ruumlşvət haqda geniş
məlumat vermək deyil Məqsədim bu sosial bəlaya yeni
bir bucaq altında baxmaqdır
132
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi K faktoru uumlmumi
mənafenin şəxsi mənafeyə olan nisbətini xarakterizə edir
Korrupsiya da şəxsi mənafe naminə uumlmumi mənafenin
(doumlvləti mənafenin) qurban verilməsidir Demək K fak-
toru ilə korrupsiyanın uumlzərinə işıq salmaq olar
BMT-nin 2010-cu il məlumatına goumlrə Azərbaycan
uumlccediluumln İPİİ 0713-ə bərabərdir Bu o deməkdir ki hər 100
nəfərdən 71-i fəaliyyətində uumlmumi mənafeni 29 -u isə
şəxsi mənafeni uumlstuumln tutur Əgər idarəetməyə (məmur-
luğa) ldquo71rdquo-lərin iccedilindən cəlb edilərsə onda doumlvlət məna-
feyi qorunar və ruumlşvət kuumlncə sıxılar Praktik həyatda
bunu tətbiq etmək uumlccediluumln demokratik uumlsullardan istifadə
etmək kifayətdir və bundan da istifadə edilir Yox əgər
idarəetməyə ldquo29-larrdquo iccedilərisindən (şəxsi mənafe guumldənlər
iccedilərisindən) cəlb edilərsə onda ruumlşvətin qarşısını almaq
muumlmkuumln olmaz Sovet doumlnəmində idarəetməyə ancaq
ldquo71rdquo-lər iccedilərisindən namizəd seccedilərdilər və həm profes-
sional həm də personal keyfiyyətlərə xuumlsusi diqqət ye-
tirərdilər Uumlstəlik ruumlşvətə qarşı inzibatı yolla da (prokuror
və qanun vasitəsilə) muumlbarizə aparılırdı Hesab edirəm ki
buguumlnkuuml Ccedilində də belədir Ccedilinin İPİİ qiyməti təqribən
066-dır Bu o deməkdir ki bu oumllkədə hər 100 nəfərin 66-sı
doumlvləti 34-uuml isə şəxsi mənafeni qoruyur Əgər bu guumln Ccedilin
yuumlksələn xətlə inkişaf edirsə demək əvvəla məmur
kuumltləsi ldquo66rdquo-ların iccedilərisindən seccedililir İkincisi də ruumlşvətxor
133
amansız cəzalandırılır Duumlnya doumlvlətlərində korrupsiyanı
qavrama indeksinin İPİİ-dən asılılığı şəkil 15 - də
goumlstərilmişdir Ordinat oxunda 10 ballı şkala əsasında
korrupsiyanı qavrama indeksi absis oxunda isə İPİİ
goumlstərilmişdir Ruumlşvətə bulanmayan (yəni ruumlşvəti qav-
rayan) oumllkələr uumlccediluumln bu indeks 10 (on) ruumlşvətə bulanan
oumllkələrdə 1 (vahid) balla qiymətləndirilir
Şəkil 15 Ruumlşvət indeksinin a-dan asılılığı
Muumlxtəlif doumlvlətlər uumlşuumln həm korrupsiya indeksi həm
də İPİİ qiyməti Əlavə 1- də 3-cuuml və 9-cu suumltunda
goumlstərilmişdir Ruumlşvət indekslərinin qiymətləri Trans-
parency International beynəlxalq qeyri- houmlkumət təşki-
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0 02 04 06 08 1
Ruuml
şvət
ind
eksi
İPİİ
YZel
Botsvana
Ruanda
Liviya
ZimbabveYunanıstan
ABŞ
Sinqapur
Əfqanıstan
Barbados
DemKonqoSudan
134
latının 2011-ci il uumlccediluumln təqdim etdiyi hesabatından goumltuuml-
ruumllmuumlşduumlr Qrafikin sağ yuxarı kuumlncuumlnə İPİİ yuumlksək ruumlş-
vət səviyyəsi az aşagı sol kuumlncuumlnə isə İPİİ az ruumlşvət
səviyyəsi yuumlksək olan oumllkələr toplaşmışlar
Bu qrafik duumlnya doumlvlətlərinin inkişafına ruumlşvətin
təsirini aydın goumlstərir Kifayətdir ki Yeni Zelandiya ilə
ABŞ-ı Sinqapur ilə Yunanıstanı Sudan ilə Ruandanı
muumlqayisə edək Yeni Zelandiya ilə ABŞ-ın İPİİ təqribən
eynidir və 0905 tərtibindədir ancaq ldquokorrupsiya indeks-
lərirdquo ccedilox fərqlidir Yeni Zelandiya (95) duumlnyada ruumlşvətin
az olduğu oumllkələrdəndir Bu soumlzləri duumlnynın super doumlvləti
ABŞ uumlccediluumln (71) demək ccedilətindir Beynəlxalq ticarət hərbi
proqramlar və bunun kimi goumlruumlnən və goumlruumlnməyən digər
proqramlar goumlruumlnuumlr ruumlşvətsiz oumltuumlşmuumlr Sinqapur (92)
ilə Yunanıstanı (34 ) muumlqayisə etsək goumlrərik ki bu
oumllkələrdə İPİİ təqribən eynidir Ancaq ruumlşvət indeksləri
ccedilox fərqlidir Təqribən 50 il oumlncə ruumlşvət və boumlhranlar
işərisində boğulan Sinqapur demək olar ki ruumlşvətə
bulaşmayan bir oumllkəyə ccedilevrilmişdir Amma 2500 il oumlncə
duumlnyaya muumldriklik dərsi vermiş Yunanıstan isə ruumlşvətin
iccedilərisindədir 50 il oumlncə sağ təmayuumllluuml oumllkə quran Sin-
qapur tək liberal-demokratik prinsiplər hesabına qabağa
ccedilıxmayıb doumlvlət maraqlarını ciddi qorumaqla boumlyuumlk
nailiyyətlər qazanıbdır Bu oumllkədə ruumlşvət oumlluumlm houmlkmuuml ilə
cəzalandırılır
135
Sudan (16) və Ruandanın (5) muumlqayisəsi də maraq
doğurur Bu oumllkələrin İPİİ -ləri təqrıbən eynidir və 039-a
bərabərdir Amma Sudanda ruumlşvət indeksi 16 olduğu
halda Ruandada bu indeks 5-dir Bu əhəmiyyətli fərq
Ruandanın sosial-iqtisadi goumlstəricilərinə və idarə-et-
məsinə diqqəti cəlb edir Afrikanın bu kasıb oumllkəsində
adambaşına duumlşən UumlDM təqribən 1100 USD-dur və
Sudandan iki dəfə azdır Amma ruumlşvəti qavrama indeksi
Sudandan təqribən 3 dəfə ccediloxdur Bu fərqi izah etmək
uumlccediluumln yuxarıdakılara istinadən demək olar ki bu oumllkələrin
əhalisinin hər 100 nəfərindən 39-u ictimai 61-i isə xuumlsusi
mənafeni muumldafiə edir Ancaq Ruandada iqtidar
məmurluğa 61-lərin yox 39-ların iccedilərisindən seccedilir Amma
Sudanda əksinə məmurlar 61-lərin iccedilərisindən seccedililir
Qrafikdən alacağımız faydalı nəticə bundan ibarətdir
Sinqapur və Ruanda təcruumlbəsi goumlstərir ki korrupsiya
muumlalicə olunan xəstəlikdir Onu elmi yolla aradan
qaldırmaq muumlmkuumlnduumlr Sadəcə bir neccedilə ardıcıl duumlzguumln
addım atmaq lazımdır
Muumlsəlman doumlvlətlərinin iqtisadi-sosial goumlstəriciləri və
bu oumllkələrdə ruumlşvətin səviyyəsi maraq doğurur Ccediluumlnki bu
oumllkələrdə islam qanunları da geniş istifadə olunur və
islam Peyğəmbəri ruumlşvətlə muumlbarizəni boumlyuumlk cihad hesab
etmişdir İslam oumllkələrində ruumlşvətin indeksi ilə K faktoru
arasında ələqə şəkil 16-da goumlstərilmişdir Şəkildən
136
goumlruumlnduumlyuuml kimi Qatar və BƏƏ ruumlşvətin az yayıldığı
muumlsəlman oumllkələridir Uumlstəlik bu oumllkələrdə keyfiyyət
faktorunun qiyməti də Avropa doumlvlətləri (Slovakiya və
Macarıstan) səviyyəsindədir İranla (27) muumlqaisədə ruumlş-
vətin səviyyəsi Tuumlrkiyədə (42) daha azdır Ən pis
vəziyyət isə Əfqanıstandadır (15) Şəkildə absis oxunun
sabit bir qiymətində ( K=22) vertikal xətt ccediləkilmişdir Bu
xətt Sudan (16) Misir (29) Tunis (38) Tuumlrkiyə (42) və
İordaniyaya (45) aid noumlqtələrdən keccedilir Qrafikdən
goumlruumlnuumlr ki İordaniya və Tuumlrkiyədə idarəetmə Tunis Mi-
sir və Sudanla muumlqayisədə daha muumlkəmməldir ccediluumlnki
ruumlşvət daha azdır
Muumlsəlman oumllkələrində UumlDM qaynağı əsasən neft və
ticarətdir Sənaye istehsalı xuumlsusilə yuumlksək texnoloji
məhsul istehsalı bu oumllkələrdə zəifdir Yuumlksək tex-
nologiyaya əsaslanan elmi tibbi cihazlar və hərbi
avadanlıqlar istehsalı Qərb oumllkələrinin monopoliyasında
olduğundan bu oumllkələrdə elmi inkişaf etdirən elmi
tutumlu məhsul istehsalının səviyyəsi ccedilox aşağıdır Qərb-
də elm həm doumlvlət həm də sənayeccedili firmalar tərəfindən
maliyyələşir Muumlsəlman duumlnyasının tacirləri biznes-
menləri elmin maliyyələşməsinə biganədirlər Onların
məqsədi pul qazanmaqdır və bu pulu ticarət vasitəsilə
qazanırlar
137
Şəkil 16 İslam oumllkələri uumlccediluumln ruumlşvətə bulaşmamaq
indeksinin faktor K-dan asılılığı Kvadratlar uumlzərindəki
rəqəmlərlə doumlvlətlərin korrupsiya qavrama indeksləri goumlstəril-
mişdir Qatar (72) BƏƏ (68) Bruney (52) Bəhreyn (51) Kuumlveyt
(46) İordaniya (45) Səudiyyə Ərəbistanı (44)Tuumlrkiyə (42)Tunis
(38) Əlcəzair (29) Misir (29) Qazaxıstan (27) İran (27)
Banqladeş (27) Suriya (26) Azərbaycan (24) Tacikistan (23)
Qırğızıstan (21) Tuumlrkmənistan (16) Oumlzbəkistan (16) Sudan (16)
Əfqanıstan (15)
Azad Mirzəcanzadəyə 20 goumlrə PV Siminov hesab
edir ki təhrif olunmuş ldquoazadlıqrdquo muumlhitində insan əgər
təkrar satışla gəlir əldə edə bilərsə oumlzuumlnuuml istehsala həsr
etməz ccediluumlnki ldquoenerjiyə qənaətə ehtiyacrdquo gen səviyyəsində
qorunur Son bir neccedilə ildə islam oumllkələrini buumlruumlmuumlş rəngli
20 АХ Мирзаджанзаде О пути ХХI Век Баку2001 стр75
68
52
72
514644
272427
38
4542
29
16
29
16
3
212623
27
1615
0
1
2
3
4
5
6
7
8
0 1 2 3 4 5K
138
inqilablar goumlstərir ki muumlsəlman oumllkələrində insanlar
təhrif olunmuş ldquoazadlıqrdquo şəraitində yaşayırdılar Belə
şəraitdə istehsalla yox ticarətlə məşğul olmaq daha
sərfəlidir Ticarətin isə elmin inkişafına koumlməyi dəyməz
Biznesin yaratdığı psixologiya ilə sənaye istehsalının
yaratdığı psixologiya tam fərqlidir Bu səbəbdən də deyir-
lər rdquoTacir varlı yaşayar kasıb oumllər sənayeccedili kasıb yaşayar
amma varlı oumllərrdquo Ticarətin yaratdığı psixologiya ilə bağlı
universitet muumləllimindən eşitdiyim bir soumlhbətdə deyilir
ldquoKeccedilən əsrin əvvəllərində Bakı bəylərindən biri hər guumln işə
gedərkən su satan kasıb uşağa koumlmək məqsədilə bir stəkan suyun
pulunu verər amma su almazdı Yayın isti ccedilağında yenə də bəy
uşağa əvvəlki qaydada pul verir amma yenə də su almır Uşaq
bəyin dalınca ldquoƏmican bu guumlndən suyun qiyməti iki dəfə
artıbdı ndashdeyərək qışqırırrdquo
Ticari muumlhit utancaq yetim uşagı artıq dəyişmişdi
Var-doumlvlətə sahib olmaq insanları muumlşayiət edən dai-
mi istəkdir Hesab edirəm ki bu istəyin dərin qatında oumlzuuml-
nuuml qoruma instinkti durur Ancaq bu istəyin məqbul və
qeyri- məqbul yolları var İstismar zorakılıq varlanmaya
aparır amma məqbul yol deyil Elmi yolla da yeni
texnologiya ilə də varlanmaq muumlmkuumlnduumlr və bu yol
məqbul yol sayılır Məqbul olmayan yolların ən əsası isə
doumlvlət mənafeyinin şəxsi mənafeyə qurban verilməsidir
yəni varlanmaq uumlccediluumln ruumlşvətdən istifadə edilməsidir Bu
139
quumlsur tarix boyu bir oumllkədə ccedilox digərində az cəza obyek-
tidir Boumlyuumlk oumlndər Heydər Əliyev bu problemlə bağlı
demişdir ldquo İnsan cəmiyyəti doumlvlət yaranandan korrupsiya
olubdur Ancaq onunla muumlbarizə də olubdur ldquo
Bu problemlə daim muumlbarizə aparmaq lazimdir
Ccediluumlnki insanlar duumlnya malından doymurlar Ancaq hesab
edirəm ki bu işin zamana ehtiyacı var Bu duumlşuumlncə
məsələsidir Duumlşuumlncə kamilləşdikcə bu problem oumlz həllini
tapacaqdır Qədim yunan filosofu Demokrit atasından
qalan var-doumlvləti ehtiyacı olanlara paylayır Alfred Nobel
və Templton oumlz milyonlarını muumlkafat şəklində duumlşuumlnən
insanlara qaytarır İnanıram ki Norveccedildə Yeni
Zelandiyada Avstraliyda insanların duumlşuumlncəsində ruumlş-
vətə meyillik yoxdur və burada heccedil milyarderlər də
yoxdur Ccediluumlnki artıq belə duumlşuumlncə yoxdur Duumlşuumlncə kamil-
ləşdikcə vara ehtiyac qalmayacaqdır
Bu paraqrafa Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin
71013-cuuml il tarixli ccedilıxışından bir cuumlmlə ilə yekun vuraq
ldquoKorrupsiya sosial-ədalət prinsiplərini pozur cəmiyyətin
uğurlu inkişafını əngəlləyirrdquo
140
SOSİAL DİNAMİKANIN YENİ TİPİ
Oumlzuumlnuuml dəyiş ki duumlnyan dəyişsin
HzƏli
Pozitivist fəlsəfəyə goumlrə cəmiyyətin inkişafı qanuna-
uyğun xarakter daşıyır və muumltərəqqi istiqamətdə kəsil-
məz inkişaf edir Bu fəlsəfi cərəyanın banilərindən olan O
Konta goumlrə cəmiyyətin inkişafında harmoniya əsasdır
Harmoniya hər bir insanın sosial qrupun və xalqların
moumlvcudluğuna imkan yaradır Marksizm fəlsəfəsinə goumlrə
insanın oumlzuumlnuumln inkişaf səviy-yəsi ilə birlikdə goumltuumlruumllən
məhsuldar quumlvvələrin inkişaf dərəcəsi ictimai inkişafın
əsas meyarıdır Bu muumlddəadan belə bir nəticəyə gəlmək
olar ki inkişaf vektorial kəmiyyətdir və iki toplananı var
Bu toplananların hər biri inkişafın bir qanadıdır Absis
oxuna paralel toplanan (şəkil 14) inkişafın humanitar
(mədəniyyət) vertikal toplananı isə inkişafın maddi
(iqtisadi) toplananıdır
Davranış duumlşuumlncəni əks etdirdiyindən tarixi prosesin
gedişatı İPİİ-dən asılıdır və İPİİ (a) artdıqca duumlşuumlncə
saflaşır kamilləşir və tarixin gedişatı obyektiv məcraya
youmlnəlir Bir daha Avstraliya ilə Ekvatorial Qvineyanın
muumlqayisəsinə qayıdaq Avstraliya uumlccediluumln humanitar top-
lanan ilə maddi toplanan harmoniyadadır Maddi
141
toplanan əsasən mədəniyyət ocaqları vasitəsilə həzm
olaraq humanitar toplananı artırır Sonra humanitar
toplanan yeni ideyalar vasitəsilə maddi toplananı artırır
Ekvatorial Qvineyada belə harmoniya yoxdur Onun
iqtisadi toplananı yuumlksək humanitar toplananı isə zəifdir
Avstraliyada kimsə oumlz həyətinin zibilini qonşunun
həyətinə atmaz amma Ekvatorial Qvineyada bu ola bilər
Ccediluumlnki duumlşuumlncə tərzi hələ kamil deyildir Şəkil 17-də
goumlstərilən vəziyyət 3-cuuml duumlnya oumllkələrinə aiddir
Şəkil 17 Qeyrı -kamil duumlşuumlncəyə misal
142
İkinci duumlnya doumlvlətlərində qarışıq duumlşuumlncə moumlvcud
olduğundan ən azı qonşulardan bir neccediləsi oumlz həyətinin
zibilini qonşunun həyətinə toumlkməz
Əminliklə demək olar ki Norveccedil Yeni Zelandiya
Avstraliya tarixin son məntəqəsi olan ldquoAllahabadrdquoa ya-
xınlaşırlar Bu noumlqtəyə yaxınlaşdıqca ziddiyyətlər muumlla-
yimləşir cəmiyyətdə yekdillik və barışıq hissləri uumlstuumlnluumlk
təşkil edir Amma elə oumllkələr də var ki bu noumlqtəyə ccedilatmaq
uumlccediluumln hələ uzun illər yol getməlidirlər Ccediluumlnki son hədəfə
ccedilatmaq problemi başlıca olaraq duumlşuumlncə tərzindən
asılıdır Bu noumlqtəyə tərəf inkişafın sosial dinamikanın
məlum (tsiklik xətti spiralvarı) tipləri ilə yox yeni pillə-
kənvarındash ldquobir addım sağa bir addım yuxarırdquo tipi ilə izahı daha
ağlabatandır Ordinat oxu istiqamətində addım-addım
varlanmaq absis oxu istiqamətində adım-addım kamil-
ləşməyə səbəb olur Varlanıb kamilləşmək daha optimal
yoldur nəinki kamilləşib varlanmaq Həm varlanmaq həm
də kamilləşmək zamandan asılıdır Qəfildən varlanmaq
muumlmkuumlnduumlr amma qəfildən kamilləşmək muumlmkuumln
deyil İnsanın kamilləşməsinə on illərlə millətin kamil-
ləşməsinə yuumlz illərlə vaxt lazımdır
Duumlşuumlncə tərzinin dəyişmə suumlrəti orta hesabla ccedilox
kiccedilik olduğundan toplumun ali duumlşuumlncəyə ccedilatması xeyli
zaman tələb edir Bu zamanı qısaltmaq muumlmkuumlnduumlr
Bunun uumlccediluumln həm milli həm də doumlvləti iradə lazımdır
143
Fərdlər uumlccediluumln duumlşuumlncə qısa zaman muumlddətində də dəyişə
bilər Bu səbəbdən də ldquohər oumltən dəqiqə həyatını dəyişmək
uumlccediluumln bir şansdırrdquo fikrinə tez-tez rast gəlmək olur M
Tetccedilerin 21 fikrinə goumlrə Amerika cəmiyyəti duumlşuumlncəsini
suumlrətlə dəyişir
Cənab HzƏlinin epiqrafa ccedilıxarılmış fikri nəzəri bir
muumlddəa olmayıb birbaşa həyatdan goumltuumlruumllmuumlşduumlr Ccediluumln-
ki o zaman cənab Hz Əlinin əhatəsində olan hər kəs
oumlzuumlnuuml dəyişərək muumlsəlman olmuşdur və yeni bir duumln-
yanın ndashİslam duumlnyasının vətəndaşına ccedilevrilmişdir
21Маргарет Тетчер Искусство управления государством Москва 2005
504 стр
144
DAYANIQLI İNSAN İNKİŞAFI
Biz bu duumlnyaya ona goumlrə gəlmişik ki oumlz toumlhfəmizi verək
Stiv Cobs
Muumlasir doumlvlətlərin inkişafının mərkəzində insanın
inkişafı dayanır Bu guumln bu tezis Qərb duumlnyasında hamı
tərəfindən dərk edilmiş həqiqətdir Şərqdə də zaman-
zaman muumltəfəkkir insanlar tərəfindən insan layiqincə
dəyərləndirilmiş və yaranmışların əşrəfi sayilmışdır Hələ
700 il oumlncə boumlyuumlk Şeyx Ədəbalı Osmanlı imperatoru Os-
man Qaziyə xitabən demişdi ldquoİnsanları yaşat ki doumlvlət
yaşasınrdquo Zəmanəmizin boumlyuumlk dahisi pakistanlı alim
Məhbub uumll Həq ldquoXalqların əsas varı ndash insanlarıdır Bu sadə
həqiqəti bəzən unudurlarrdquondash fikrini soumlyləmişdir ldquoQərbin in-
kişafının paradiqmasırdquo22 məqaləmdə torpaqla muumlqayi-
sədə insanda daha ccedilox yaşatmaq potensialı olduğu soumly-
lənilmişdir Başqa soumlzlə varlanmaq niyyəti ilə qonşu
xalqların torpaqlarını tutmaqdansa oumlz vətəndaşlarını
inkişaf etdirmək daha məqbuldur Mənim duumlşuumlncəmə
goumlrə şimal qonşumuz Kalaşnikov avtomatını satmaqla
daha ccedilox qazanc əldə edər nəinki Şimali Qafqazda
muumlharibə aparmaqla
22 Əsgərov ŞQ Qərbin inkişafının paradiqması ldquoGeostrategiyardquo 2011
6 səh 10-11
145
Bu guumln duumlnyada elm-təhsilin səviyyəsi ccedilox yuumlk-
səkdir Alimlərin sayı indiyədək yaşamış alimlərin cəm
sayından ccediloxdur Bununla bərabər mənfi təzahuumlrluuml
hadisələr meyillər də ccediloxdur Yuxarıda qeyd edildiyi
kimi kriminal biznesin illik gəliri 2009-cu ildə 21 trln
dollar təşkil etmişdir Qaynar noumlqtələr bir yerdə soumln-
məmiş başqa noumlqtədə alovlanır Bir noumlqtədə firavanlıq
digər yerdə aclıqdır Bir noumlqtədə insanlar soyuqdan
donur digər yerdə enerji lazım olandan ccedilox istifadə edilir
İnkişafda bu anormallığı məktəb şagirdi NKəmalə belə
təsvir edir
Bu duumlnyanın bir tərəfi guumlluumlstan
Bir tərəfi Cəhənnəmtək od saccedilır
Kiminisə qamccedilılayır bu zaman
Kimi uumlccediluumln səadətə yol accedilır
Planetin 15 əhalisi (Qərbin və Avropanın) planetin
resursunun 75-ni mənimsəyir Bəşəriyyətin əhalisinin
20-i kasıblıqdan aşağı həddə yaşayır Hər il 15 mln In-
san acından oumlluumlr 100 mln insan aclıq şəraitində yaşayır
Ekoloji boumlhran ndash planetimiz total məhv edilir Torpaq
məhsuldarlığını itirib Sular (okeanlar dəniz və ccedilaylar)
zəhərlənib Hava ccedilirklənib Planetin temperaturu 1 dərə-
cəyə qədər artıb Bu boumlyuumlk bəlalar gətirəcək Arktikada
buzlaqlar suumlrətlə əriyir
146
İnsan alveri kriminal biznes və təbii sərvətlərin
talanccedilılığının vurduğu ziyanlar isə qat-qat ccediloxdur Buumltuumln
bu faktorlar insanın dayanıqlı inkişafına əngəllər toumlrədir
Planetin gələcək taleyi ilə bağlı qarşıya cavabını
goumlzləyən həlli vacib suallar ccedilıxır Bu guumln yaşadığımız
planeti hansı səviyyədə gələcək nəsillərə oumltuumlrə biləcəyik
Bəşəriyyəti inkişaf etdirən və ya onun inkişafını
ləngidən səbəbləri duumlzguumln qiymətləndirmək və planetə
nəzarət etmək uumlccediluumln yeni duumlnyagoumlruumlşə ehtiyac duyulur
Bu prosesləri nəzarət altına almaqdan oumltruuml sistemli elmi
baxış lazımdır Cədvəl 4-də bir neccedilə doumlvlətin BMT tərə-
findən hesablanmış reytinqi (birinci suumltun) UumlDM (uumlccediluumlncuuml
suumltun) İPİİ (doumlrduumlncuuml suumltun) və K faktoru (beşinci suumltun)
goumlstərilmişdir K faktorunu hesablamaq uumlccediluumln (31) formu-
lasından istifadə edilmişdir
Bu oumllkələr muumlxtəlif qitələrdə yerləşsələr də cədvəl-
dən goumlruumlnduumlyuuml kimi adambaşına duumlşən UumlDM təqribən
eynidir və (40 000 plusmn 2000) USD-a bərabərdir
Baxmayaraq ki UumlDM bu oumllkələr uumlccediluumln eynidir 4 və 5-
ci suumltundan goumlruumlnduumlyuuml kimi insanların həyat şəraiti və
ləyaqətli yaşama tərzi ccedilox muumlxtəlifdir Avstraliya İPİİ-yə
goumlrə duumlnyada ikinci Ekvatorial Qvineya isə 117-cidir
Əgər Avstraliyanın doumlvlət maşınının faydalı iş əmsalını
(fiə) 100 qəbul etsək onda yerdə qalan oumllkələr uumlccediluumln
147
bu goumlstəricinin qiymətləri cədvəl 4-uumln 6-cı suumltununda
verilmişdir
Avropanın yuumlksək inkişaf etmiş doumlvlətlərindən biri
Niderlanddır Avstraliya ilə muumlqayisədə bu oumllkənin
doumlvlət maşınının fiə 55-dir Bu o deməkdir ki bu
oumllkənin UumlDM-nin 55 -i insan potensialının inkişafına
45-i isə digər məqsədlər uumlccediluumln qeyri-şəffaf xərclənir
Əgər bu 45 də insan inkişafına xərclənsəydi onda onun
İPİİ və K-sı Avstraliyanın goumlstəricilərinə bərabər olardı
UumlDM = constant Cədvəl 4
1 2 3 4 5 6
Reytinq Oumllkə UumlDMUSD İPİİ K fiələ
2 Avstraliya 41800 0937 15 100
7 Niderland 40500 0890 81 55
25 Avstriya 40300 0851 57 38
32 BƏƏ 40200 0815 44 30
39 Bəhreyn 40400 0801 403 27
117 EkQvineya 37900 0538 116 8
Niderlandın illik UumlDM həcmi təqribən 640 109 USD-
dir Bu sərvətin 288109 USD insan inkişafına yox digər
məqsədlər uumlccediluumln qeyri-şəffaf xərclənir Ekvatoril Qvi-
neyada UumlDM-in qeyri- şəffaf xərclənən hissəsi 92 -dir
Demək bu oumllkənin idarəetmə sistemi guumlnuumln tələblərinə
cavab vermir Yəni insanın inkişafına onun təhsilinə
mədəniyyətinə səhiyyəsinə UumlDM cəmi 8 xərclənir
148
Cədvəldə goumlstərilən digər oumllkələr uumlccediluumln də bu hesabatı
aparmaq olar Buumltuumln duumlnya doumlvlətləri uumlccediluumln bu rəqəmlər
hesablanarsa və inkişafa tərəqqiyə sərf olunarsa onda
nəinki ayrı-ayrı doumlvlətlərdə hətta buumltuumln planetdə da-
yanıqlı inkişafı təmin etmək olar
Cədvəl 5-də K faktorunun sabit qiymətində (320
plusmn017) bir sıra doumlvlətlərin qlobal sosial-iqtisadi makro-
iqtisadi parametrləri goumlstərilmişdir Cədvəldən goumlruumln-
duumlyuuml kimi K faktorunun sabit qiymətinə nail olmaq uumlccediluumln
muumlxtəlif doumlvlətlərdə adambaşına duumlşən UumlDM-in qiyməti
9900 USD-dən 51 700 USD intervalında dəyişir Bu
doumlvlətləri muumlqayisə edəndə Ccedilernoqoriyanın idarəetmə
sisteminin muumlkəmməl olduğu nəzərə ccedilarpır Belə ki bu
doumlvlət K =33 olması uumlccediluumln ən az UumlDM sərf etmiş gələcək
nəsillər uumlccediluumln də pay saxlamışdır Əgər bu doumlvlətin
idarəetmə maşınının fiə-sini 100 qəbul etsək onda
Kuumlveytin doumlvlət maşınının fiə-si 19 -ə bərabər olar
Yəni eyni sosial nəticə əldə etmək uumlccediluumln Kuumlveyt Ccediler-
noqoriyadan beş dəfə daha ccedilox UumlDM xərcləyir Bu isə
dayanıqlı insan inkişafı konsepsiyasına tam ziddir Minik
maşınlarının əsas goumlstəricilərindən biri 100 km məsafəyə
işlətdiyi benzinin miqdarıdır Burada da anoloji olaraq
İPİİ (və ya K faktorunun) sabit qiymətinə nə qədər UumlDM
xərcləndiyini goumlstərmək olar Cədvəl 5-dən goumlruumlnuumlr ki
Ccedilernoqoriya və Kuumlveytin İPİİ təqribən eynidir və uygun
149
olaraq 0769 və 0771-dir Bu səviyyəyə nail olmaq uumlccediluumln
Cernoqoriya adambaşına 9900 USD Kuumlveyt isə 51700
USD pul xərcləyir Yəni Ccedilernoqoriyanın idarəetmə sistemi
Kuumlveytdən beş dəfədən ccedilox muumlkəmməldir
K= constant Cədvəl 5
1 2 3 4 5
Reytinq Oumllkə UumlDMUSD İPİİ K
47 Kuumlveyt 51700 0771 337
49 Ccedilernoqoriya 9900 0769 333
50 Rumıniya 11500 0767 330
51 Xorvatiya 17500 0767 330
52 Uruqvay 13600 0765 326
53 Liviya 13800 0765 308
54 Panama 12700 0765 308
55 Səudiyyə
Ərəbistanı
24200 0752 303
Deyilənlərdən aydın olur ki duumlnyada dayanıqlı insan
inkişafına nail olmaq uumlccediluumln əsas şərtlərdən biri də idarə-
etmə sisteminin dayanıqlı insan inkişafı tələbləri səviy-
yəsinə qaldırılmasıdır Spenserə goumlrə sosial təkamuumll
cəmiyyətin muumltərəqqi inkişafı deməkdir Bu inkişaf
cəmiyyətin quruluşunun modernləşməsi və sosial ins-
titutların təkmilləşməsi yolu ilə baş verir Belə olan halda
UumlDM itkisiz və səffaf olaraq insan potensialının inkişafına
sərf olunar və təbii resurslara qənaət edilər Belə olan
halda dayanıqlı insan inkişafına nail olmaq muumlmkuumlnduumlr
150
və planetin buguumlnkuuml sərvətlərindən gələcək nəsillər uumlccediluumln
də pay saxlamaq olar Yuxarıda deyilənlərdən bir daha bu
nəticəyə gəlirik rdquoUumlDM inkişaf uumlccediluumln zəruridir amma kafi
deyilrdquo
Buumltuumln zamanların ən dahi gitaraccedilısı Jems Hendrixə
goumlrə ldquonə vaxt məhəbbətin hakimiyyəti hakimiyyətə məhəb-
bətdən ccedilox olacaq o zaman yerdə əmin-amanlıq olacaqdır ldquo
Bu fəlsəfi fikrin işığında tarixə baxsaq goumlrərik ki I
duumlnya doumlvlətlərində məhəbbətin hakimiyyəti III duumlnya
doumlvlətlərində hakimiyyətə məhəbbət houmlkm suumlruumlr II
duumlnya doumlvlətlərində isə hər iki duumlşuumlncə houmlkm suumlruumlr
151
DUumlŞUumlNCƏ TƏRZİ
Başqalarının xoşbəxtliyinə ccedilalışmaqla biz oumlz
xoşbəxtliyimizi tapırıq
Platon
Duumlşuumlncə tərzi ilə bağlı fikirlərimin bir hissəsi eyni
adlı kitabda 23 əks olunubdur Əvvəlcə qeyd edim ki
ldquoduumlşuumlncə tərzirdquo anlayışı ldquomentalitetrdquo anlayışının tərkib
hissəsinə daxildir Belə ki mentalitet soumlzuuml bir millətin
duumlşuumlncə tərzini əqli inkişafnı və milli psixologiyasını əhatə
edir Bu termin ətrafında muumlzakirə accedilmadan təkcə onu
qeyd etmək isdərdim ki ldquomilli mentalitetrdquo soumlzuumlnuuml işlət-
mək quumlsurludur ona goumlrə ki millilik mentalitet soumlzuumlnuumln
tərkibində vardır
Oumllkələrin UumlDM ilə K faktoru və UumlDM ilə İPİİ ara-
sında muumlnasibətləri şəkil 13 və 14-də təqdim olun-
muşdur Bu qrafiklərə diqqətlə baxanda əvvəla qənaətim
belədir ldquoFəaliyyətimiz duumlşuumlncəmizin nəticəsidirrdquo və ya
ldquoəlimizdə olan ağlımızda olandırrdquo
Duumlşuumlncə tərzinin həyatımızda oynadığı vacib rolu ay-
dın təsəvvuumlr etmək uumlccediluumln əvvəlcə Cənnət və Cəhənnəm
haqqında eşitdiyim bir pritccedilanı soumlyləmək istəyirəm
23 Əsgərov ŞQ Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008336 səh
152
ldquoBir guumln nurani və xeyirxah bir insan Allahla goumlruumlşmək
uumlccediluumln dualar edir və nəticədə duası qəbul olunur Allahla soumlhbət
zamanı nurani kişi Allahdan soruşur ndash ldquoYaradanım mən Cən-
nət ilə Cəhənnəmin fərqini bilmək istərdimrdquo
Allah bu xeyirxah adamı yan-yana olan iki qapının ağzına
gətirir və qapının birini accedilıb onu iccediləri buraxır İccediləridə boumlyuumlk
dairəvi stolun ortasında dadlı yeməklə dolu ccedilox boumlyuumlk bir qab
var idi Xeyirxah adam yeməyin ccedilox dadlı olduğunu ətrindən
hiss edir Ancaq stolun ətrafında oturan insanlar bədbəxt və
acından oumllənlərə bənzəyirdilər Onların hamısında ələ bərk
bərkidilmiş və dəstəyi uzun qaşıqlar var idi Onlar iccedilərisi dolu
qazandan qaşıqla yemək goumltuumlrə bilirdilər ancaq qaşığın dəstəyi
uzun olduğundan yeməyi ağızlarına apara bilmirdilər Xeyirxah
adam onların bu bədbəxt goumlruumlnuumlşuumlndən sarsıldı
Allah dedi ldquoSənin bu goumlrduumlyuumln Cəhənnəm idirdquo Sonra
Allah xeyirxah adamı ikinci qapıya tərəf aparır və qapını accedilır
Xeyirxah adamın goumlrduumlyuuml səhnə əvvəlki ilə eyni idi
Burda da həmin boumlyuumlk dairəvi stolun uumlstuumlndə iccedilərisində dadlı
yeməklə dolu eyni nəhəng qab var idi Stolun ətrafında oturan
insanların də əllərinə bərk bağlanmış həmin uzun dəstəkli
qaşıqlar var idi Ancaq bu dəfə bu insanlar doymuş xoşbəxt
goumlruumlnuumlrduumllər və bir-birləri ilə şirin soumlhbətlər edirdilər
Allah dedi ldquoSənin indi goumlrduumlyuumln isə Cənnətdirrdquo Nurani
insan Allaha deyir ldquoMən heccedil nə başa duumlşmuumlrəmrdquo
153
ldquoBu ccedilox sadədir ndash Allah dedi ndash Cənnətdə olan insanlar
bir-birini yedizdirirlər Cəhənnəmdə olanlar isə ancaq oumlzləri
haqda duumlşuumlnuumlrlərrdquo
Bu misaldan belə nəticəyə gəlmək olar ki Cəhənnəm
və Cənnət eyni cuumlr qurulub Fərq insanların duumlşuumlncə tər-
zindədir Başqa soumlzlə desək Cəhənnəmdə şəxsi mənafe
Cənnətdə isə ictimai mənafe uumlstuumlnduumlr Bu nəticəni yadda
saxlamağa dəyər
Brayan Treysinin kitabının 24 53-cuuml səhifəsində kamil
duuml-şuumlncə tərzi ilə bağlı dəyərli bir misal var Kasıb bir
şəhərin əhalisi yığışıb razılığa gəlir ki hər bir insan bir iş
goumlrmək istəyəndə qərar qəbul etməzdən qabaq fikirləşsin ki bu
problemi İsa peyğəmbər necə həll edərdi Bu soumlvdanın
nəticəsində şəhərin əhalisi xoşbəx yaşamağa başlayır ccediluumln-
ki kamil duumlşuumlncə ilə iş goumlruumlrduumllər Bu yerdə istər-istəməz
Həzrət Əlinin rdquoOumlzuumlnuuml dəyiş ki duumlnyan dəyişsinrdquo kəlamı da
yada duumlşuumlr
Duumlşuumlncənin fəaliyyətə təsiri ilə bağlı zamənəmizin
boumlyuumlk muumltəfəkkiri İdris Şahın25 hekayələrinin birində soumly-
lənilir
Qədim zamanlarda Xıdır peygəmbər əhaliyə deyir ki tez-
liklə quraqlıq olacaq ccedilaylar bulaqlar quruyacaq sonra təzə
24 Брайан Трейси Измени мышление- и ты изменишь свою жизнь
Минск 2006 25 Идрис Шах Сказки дервишей Москва 1988
154
sular gələndə onu iccedilənlərin duumlşuumlncəsi dəyişəcək Ona goumlrə
ehtiyat uumlccediluumln su goumltuumlruumln
Bir nəfərdən başqa heccedil kəs peyğəmbərin dediyinə qulaq as-
mır Bir muumlddətdən sonra həmin zaman gəlir Quraqlıqdan
sonra hamı təzə sulardan iccedilir və oumlzləri də bilmədən duumlşuumlncələri
dəyişir Normal su iccedilən adam nə qədər onları duumlz yola dəvət edir
və onlara səhv duumlşuumlnduumlklərini səhv danışdıqlarını deyirsə
xeyri olmur Əksinə onlar bu adamın ağlını itirdiyini deyirlər
Bu bir nəfər əziyyətinin nəticə vermədiyini goumlrəndə muumlhitə
doumlzməyib oumlz ehtiyat suyunu toumlkuumlr və hamının iccedildiyi sudan
iccedilərək onlar kimi duumlşuumlnuumlr və fəaliyyət goumlstərir Onun bu
hərəkətini ətrafdakılar razılıqla qarşılayır və deyirlər Allahın
quumldrəti boumlyuumlkduumlr Bir gecənin iccedilərisində bu bədbəxtin ağlını
oumlzuumlnə qaytardı Xıdır peygəmbər əhalinin duumlşuumlncəsini
dəyişə bilmədi
Duumlşuumlncə tərzinin rolunu aydın təsəvvuumlr etmək uumlccediluumln
şəkil 14-də ldquo2 ndash 117rdquo uumlfuumlqi xəttin uumlzərində yerləşən Avs-
traliya (2) Niderland (7) Avstriya (25) BƏƏ (32) Bruney
(39) və Ekvatorial Qvineya (117) doumlvlətlərinə nəzər salaq
Ekvatorial Qvineyada İPİİ qiyməti aşağıdır ndash 054 K
faktoru isə 116-dır Yəni bu oumllkə imkanı daxilində mak-
simal şəraitin 54-nə nail olubdur və ya doumlvlət olaraq
əldə etdiyi nailiyyətin nailiyyət qıtlığına nisbəti 116-dır
Avstraliya uumlccediluumln İPİİ qiyməti 0937-yə K faktorunun qiy-
məti 149-a bərabərdir Yəni əldə etdiyi nailiyyət
155
etmədiyindən 15 dəfə ccediloxdur Bu oumllkə maksimal şəraitin
94 -nə nail olubdur Bu nəticələr ona işarədir ki
Avstraliyada ictimai mənafe şəxsi mənafedən Ekvatorial
Qvineyada isə şəxsi mənafe ictimai mənafedən uumlstuumln
tutulur Bu fikirləri Kuumlveyt (47) və Ccedilernoqoriya (49) uumlccediluumln
də demək olar Kuumlveytdə şəxsi Ccedilernoqoriyada isə doumlvləti
mənafe uumlstuumlnluumlk təşkil edir
Bu deyilənlərin işığında tarixə nəzər salsaq belə nəti-
cəyə gəlmək olar ki quldarlıq feodalizm və kapitalizm
quruluşlarında toplum səviyyəsində şəxsi mənafe ictimai
mənafedən uumlstuumln olubdur Şəxsi mənafe (Mş) ilə ictimai
mənafe (Mi) arasındakı muumlnasibətdən istifadə edərək oumll-
kələri inkişaf və kamillik dərəcəsinə goumlrə təsnifata boumllmək
olar Duumlşuumlncəmə goumlrə əgər
a Mş gtgt Mi olarsa onda belə doumlvlətləri geri qalmış
doumlvlətlər saymaq olar
b Mş ~ Mi olarsa onda belə doumlvlətləri inkişaf
etməkdə olan oumllkələr saymaq olar
c Mş ltlt Mi olarsa onda belə doumlvlətləri ccedilox inkişaf
etmiş doumlvlətlər saymaq olar Belə oumllkələrdə həm
fərd həm də toplum səviyyəsində kamillik
dərəcəsi yuumlksəkdir
Hakim duumlşuumlncə tərzi bəzən paradiqma səviyyəsinə
qalxır Misal uumlccediluumln Mi ≫ Mş şərti oumldənilən accedilıq cəmiy-
yətlərdə bu şərt paradiqma kimi ccedilıxış edir
156
Toplum daxilində kamil duumlşuumlncəyə malik olanların
fikirləri orta səviyyəli hakim duumlşuumlncəlilər tərəfindən ya
rədd edilir ya cəzalandırılır ya da ccedilətinliklə qəbul edilir
Dostlardan biri Fərəh xanım Pəhləviyə istinadən soumlyləyir
ki İranda bir iş adamı yaşadığı qəsəbədə hamam tikir Məmur
gəlir və təkidlə deyir ki bu hamama Şahın adını ver İş adamı
etiraz edir və deyir ki hamama Şahın adını verməzlər Onu
tuturlar və bir neccedilə il iş verirlər ki sən iqtidarın əleyhinəsən
Sonradan Şah bu adamı guumlnahsız tutulduğuna goumlrə əhv edir
Amma onu tutanları cəzalandırmır
Qədim tarixdə toplum daxilində K-sı ccedilox yuumlksək
olub ictimai mənafeni uumlstuumln tutanlar (Mi ≫ Mş) iccedilə-
risindən peygəmbər məqamına yuumlksələnlər olmuşdur
Buumltuumln doumlvrlərdə K-sı ccedilox yuumlksək və Mş ≫ Mi olanlar
(Stalin Napoleon Teymurləng Makedoniyalı İsgəndər
və s) fuumlrsət duumlşəndə hakimiyyəti ələ ala biliblər
Xoşbəxt gələcəyə gedən yol Mi ≫ Mş şərtindən keccedilir
Praktik həyatda bu şərti təmin etmək uumlccediluumln hələ 1949-cu
ildə AEynşteyn ldquoNiyə sosializmrdquo essesində yazırdı
ldquoBizdə təhsil alanlara rəqabətə meyil pula səcdə aşılanır
karyeraya hazırlıq kimi onlara uğur əldə etməyə sitayiş
etməyi oumlyrədirlərrdquo Platonun epiqrafa ccedilıxarılmış kəla-
mına Ccedilarlz Dikkensin bir fikri ilə dəstək vermək olar
ldquoDigərlərinə sərf edilən guumln sənin uumlccediluumln itirilmiş guumln deyilrdquo
157
KAMİLLƏŞƏN DUumlŞUumlNCƏ
Əvəzedilməz olmaq uumlccediluumln hər zaman dəyişmək lazımdır
К Şanel
Stenford Universitetinin tələbələrinin buraxılış təd-
birində Stiv Cobs belə bir fikir soumlyləmişdir ldquoHər guumln guumlz-
guumlnuumln qarşısında durub oumlzuumlmdən soruşuram əgər bu guumln
sənin həyatının son guumlnuuml olsaydı istərdinmi ki bu guumln etmək
istədiyini edəsən Əgər bir neccedilə guumln dalbadal ldquoyoxrdquo cavabı
alırdımsa onda başa duumlşuumlrduumlm ki dəyişmək lazımdırrdquo
XX əsrdə iki duumlnya muumlharibəsindən keccedilən Avropada
bu guumln bir Avropa doumlvlətinin digəri ilə muumlharibə etməsi
vətəndaş muumlharibəsi hesab edilir 100 il bundan oumlncə odlu
silahla Afrikaya gedib nadir heyvanları qıran avropalılar
bu guumln təbiəti onun bitki və heyvanat aləmini qorumaq
uumlccediluumln muumlxtəlif fondlar cəmiyyətlər yaradaraq təbiətdə nə
varsa hamısını qayğı altına alırlar Afrikaya sanitar ccedilan-
taları ilə gedərək xəstələnmiş ccediloumll heyvanlarını muumlalicə
edirlər 40 il oumlncə ABŞ-da zənciləri qıran kukluxklanlar indi
seccedilkilərdə zəncilərə səs verirlər
Dəyişən nədir Əlbəttə dəyişən duumlşuumlncədir Dəyişən
duumlnyada duumlşuumlncə kamilləşir
İnsan dəyişə bilən varlıqdır Aydındır ki təhsil
tərbiyə fiziki və psixoloji təsir tv-lərdə intellektual
158
verilişlər konfranslar səyahətlər duumlşuumlncəni dəyişə bilən
faktorlardır
Duumlşuumlncənin dəyişməsinə dair bir misal ccediləkmək istə-
yirəm
Xorasanlı boumlyuumlk muumltəfəkkir Əbduumllqadir Cilani 15 yaşında
olanda anası onu karvanla Bağdada təhsil almağa goumlndərir
Yolda quldurlar karvanın qabağını kəsir və pullarını alırlar
Noumlvbə Əbduumllqadirə ccedilatanda quldurbaşı soruşur
ndash Pulun var
ndash Əmican var
ndash Haradadır
ndash Anam cibimin iccedilinə tikib
ndash Hər kəs yalan danışır nədən sən doğru danışdın
ndash Mən yola ccedilıxanda anam dedi ki heccedil zaman yalan soumly-
ləmə cənab Haqq hər şeyi goumlruumlr
Uşaqdan eşitdiyi soumlzlərdən quldurbaşının goumlzləri yaşarır
Cənab Haqqın goumlzləri oumlnuumlndə illərlə quldurluq oumlmruuml yaşadığını
anlayır Dərhal ruhunda dəyişiklik baş verir Pulların geri
qaytarılması əmrini verir və Əbduumllqadirdən soruşur
ndash Oğlum hara gedirsən
ndash Bağdada təhsil almağa
ndash Gəl bərabər gedək və mənə oumlvladlıq elə -deyərək quldur
dəstəsini dağıdır Əbduumllqadiri mədrəsəyə yerləşdirərək təhsilinə
koumlməklik edir
159
Uşağın Allaha qəlbən inamı bir quldurbaşının
duumlşuumlncəsinin dəyişməsinə yəni kamilləşməsinə və K-nın
artmasına səbəb oldu
Guumlnuumlmuumlzdən bir neccedilə misal ccediləkmək istəyirəm
Teleqrafcom-un Tuumlrkiyə mətbuatına istinadən (2013)
verdiyi məlumata goumlrə beynəlxalq konfransın accedilılış
mərasimində iştirak edən M Bərzani ccedilıxışında deyib
Hədəflərimizi həyata keccedilirmək uumlccediluumln silahlı muumlbarizənin vaxtı
keccedilib Parlament kimi demokratik yolla və dialoq vasitəsilə
muumlbarizə aparmalıyıq Biz Suriya İraq və tuumlrk kuumlrdlərinin hər
zaman yanındayıq Oumlz haqlarımızı silahla tələb etməkdən əl
ccediləkməliyik Əks təqdirdə beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəyini ala
bilməyəcəyik
M Bərzaninin yanaşması hər baxımdan duumlzguumln
yanaşmadır
Dəyərli ziyalımız prof Sudiyef İmamverdiyev soumlh-
bət edir ki guumlnlərin birində bir nazir muumlavini xəs-
təxanaya yanıma gəldi Soumlhbət zamanı hiss etdim ki kefi
yoxdur Səbəbini soruşdum Dedi ki 6 ay oumlncə Yapon-
iyada olmuşam Orda goumlrduumlklərimin hələ də təsiri altın-
dayam Sonra dedi Doktor onlar insandırlarsa bəs onda
biz kimik
Mənim bu soumlhbətə virtual muumldaxiləm şuumlbhəsiz biz
də insanıq Ancaq fərqimiz bundadır ki onlar bizə
baxanda nisbətən kamil duumlşuumlncə ilə fəaliyyət goumlstərirlər
BMT-nin məlumatına goumlrə (2010-cu il) Yaponiyanın İPİİ
160
0884-ə bizimki isə 0713-ə bərabərdir Nazir muumlavinin
sualının cavabı bu fərqdədir Fərqi aradan goumltuumlrmək uumlccediluumln
duuml-şuumlncəni dəyişmək lazımdır Bunun uumlccediluumln insan oğlu
keyfiyyətli təhsil və mədəniyyət sistemindən keccedilməlidir
Qapalı cəmiyyətlərdə boumlyuumlmuumlş insanların duumlşuumlncə
tərzi ilə accedilıq cəmiyyətlərdə boumlyuumlmuumlş insanların duumlşuumlncə
tərzində fərq boumlyuumlkduumlr Ccediluumlnki bu quruluşların əsas-
landığı dəyərlər sistemi fərqlidir Misal uumlccediluumln əgər bir
insan iş yerini tez-tez dəyişərsə totalitar quruluşda buna
pis baxarlar və onu ldquocəngəlrdquo adam sayarlar Accedilıq cəmiy-
yətdə isə bu hərəkət təqdir olunar insan isə təşəbbuumlskar
ədalət sevən innovasiyaya meyilli sayılar
İctimai mənafenin (Mi) şəxsi mənafeyə (Mş ) nisbətini
meyar kimi istifadı etmək olar Belə ki
Mi Mş ≫ 1 olarsa belə oumllkələri ccedilox inkişaf etmiş
Mi Mş = 1 olarsa oumllkələri inkişaf etməkdə olan
Mi Mş le 1 olarsa oumllkələri geri qalmış hesab etmək
olar
Sual olunur duumlşuumlncəni dəyişən əsas səbəb nədir Muuml-
şahidələr goumlstərir ki K artdıqca duumlşuumlncə dəyişərək
kamilləşir Bir misal ccediləkmək istəyirəm
2012-ci ilin oktyabr ayında KİV-lərdə yayımlanan bir xoş
məlumatda deyilir Nyu-York metrosunun 20 stansiyasına
yapışdırılmış islam əleyhinə şuumlarlara yəhudi və xristian qrupları
161
elə şuumlarlarla cavab verib Yəhudi Ravvinləri İcmasının
şuumlarlarında yazılıb laquoKinlə nifrət arasında qalanda sevgini
seccedilin Muumlsəlman qonşularınıza qarşı doumlzuumlmsuumlzluumlyuuml dayan-
dırınraquoXristian qrupunun elanında isə yazılıb laquoMuumlsəlman
qonşularınızı sevinraquo
Başqa bir misal KİV-lərin 15 oktyabr 2012 -ci ildə
verdiyi məlumata goumlrə 2014-cuuml ildə Şotlandiyada muumls-
təqillik referendumu keciriləcək Bununla bağlı Boumlyuumlk
Britaniyanın baş naziri Devid Kemeron və Şotlandiyanın
1-ci naziri Aleks Salmond sənədə imza atıblar Onu da
qeyd edək ki hazırda Aleks Salmondun rəhbərlik etdiyi
Şotland Milli Partiyası artıq 80 ildir ki muumlstəqilliklə bağlı
məsələni qaldırır
Bu misallar goumlstərir ki problemlərin həlli guumlc muumls-
təvisindən suumllh muumlstəvisinə keccedilirilir Ccediluumlnki mədəniyyət
yuumlksəlir duumlşuumlncə dəyişir Volfqanq Goumltenin dahiyanə
bir fikrində deyilir ldquoMədəniyyətin alccedilaq səviyyəsində milli
nifrət guumlcluumlduumlr və barışmazdır Ancaq elə bir səviyyə var ki o
tamam yox olur hansı ki qonşu xalqın xoşbəxtliyi və faciəsi
oumlzuumlnuumlnkuuml kimi qəbul edilirrdquo
Bu fikri xoşbəxtliyə gedən yolun accediları saymaq olar
Mədəni səviyyənin aşağı qiymətində insan millətccedilidir
oumlzuumlnuuml sevəndir başqalarına nifrət edəndir Ancaq elə bir
mədəni səviyyə var ki insan oumlz məhəbbətini ətrafla
162
bərabər boumlluumlşduumlruumlr Mədəni səviyyənin daha yuumlksək qiy-
mətində insanın duumlşməni yoxa ccedilıxır İnsan hamıya dost
kimi baxır Bir muumldrik kəlamda deyildiyi kimirdquo Heccedil kəs
sənin duumlşmənin deyil hər kəs sənin muumləllimindirrdquo
Məmurun yuxarıdakı sualına cavab vermək uumlccediluumln
Oguumlst Kontun ldquoBəşəriyyətin intellektual təkamuumlluumlnuumln boumlyuumlk
və əsas qanunurdquo26na muumlraciət etmək lazımdır Bu qanuna
goumlrə insanların idraki fəaliyyəti ictimai şuumluru oumlz in-
kişafında uumlccedil mərhələdən keccedilir teoloji metafizik və elmi
(pozitivist) Belə nəticəyə gəlmək olar ki duumlşuumlncə
kamilləşdikcə bir mərhələdən digərinə keccedilid baş verir Ən
kamil duumlşuumlncəyə isə bəşəriyyət uumlccediluumlncuuml mərhələyə daxil
olanda malik olacaqlar
Verilmiş toplum daxilində duumlşuumlncə fərqindən zid-
diyyətlərin toumlrəməsi labuumldduumlr Nəsiminin Qalileyin Ko-
pernikin və digərlərinin cəza alma səbəbləri onların duuml-
şuumlncəsi ilə hakim duumlşuumlncə arasındakı fərq idi
Bu fikirdən aydın goumlruumlnuumlr ki təhsil tərbiyə və
mədəniyyət duumlşuumlncəni dəyişmək uumlccediluumln muumlstəsna əhə-
miyyət kəsb edir və muumlstəsna guumlcə malikdir Təhsil va-
sitəsilə insanı dindar və ya ateist eqoist və ya alturist oumlzuuml-
nuuml sevən və ya vətənpərvər etmək muumlmkuumlnduumlr Bu
səbəbdən də təhsil və tərbiyə sistemi elə qurulmalıdır ki
ictimai mənafenin şəxsi mənafedən uumlstuumlnluumlyuumlnuuml təmin
26 QAbbasova Z Hacıyev Sosial fəlsəfə Bakı 2001səh449
163
edə bilsinTəhsil tək maddi dəyərləri yox həm də mənəvi
dəyərləri mənimsəməyə youmlnəlməlidir Bu səbəbdən Vik-
tor Huumlqo ldquoİnsanı dəyişmək uumlccediluumln onun nənəsindən
başlamaq lazımdırrdquo ndash fikrini soumlyləmişdir
İslam mədəniyyətinin əsas muumlddəalarının biri
ldquoHər oumltən dəqiqə həyatını dəyişmək uumlccediluumln bir şansdırrdquo ndashfikridir
Duumlşuumlncəni şuumlurlu şəkildə idarə etməsən gec dəyişər
Onu dəyişməyin təbii və texnoloji yolları var Yada salaq
ki ayaqqabı dabankeşinin uzunluğu oumlzbaşına 5 sm -dən
50 sm -ə kimi 50 ilə uzandı Ancaq ekstremal şərait (muuml-
haribə təbii fəlakət və s) duumlşuumlncəni aktivləşdirir tərəq-
qini suumlrətləndirir elmi inkişaf etdirir
164
İDARƏETMƏDƏ NAİLİYYƏT QITLIĞI
Axırıncı ağac kəsiləndə axırıncı balıq
tutulanda axırıncı ccedilay zəhərlənəndə insanlar
başa duumlşəcəklər ki pulu yemək olmur
Anonim
Biliyin qiymətləndirilməsi paraqrafında ldquobilik qıtlığırdquo
adlanan h parametrindən istifadə edilmişdir Bu parametr
biliyin mənimsənilməyən hissəsini goumlstərir və h= Lb L0
duumlsturu ilə təyin olunur Yuxarıda goumlstərilmişdir ki nisbi
mənimsəmə (a) və nisbi bilik qıtlığı (h) arasında muumlna-
sibət aşağıdakı duumlstur ilə təyin olunur
a= 1-h
İqtisadi və sosial məsələlərin həllində də analoji
parametrdən istifadə etmək olar Bu halda da onu ldquonai-
liyyət qıtlığırdquo və ya ldquofiravanlıq qıtlığırdquo adlandırmaq olar
ldquoNailiyyət qıtlığınırdquo nailiyyətin maksimal qiyməti ilə cari
qiyməti arasındakı fərq goumlstərir Əgər BMT-nin təyin
etdiyi insan potensialının inkişaf indeksini (a) nailiyyətin
cari qiyməti hesab etsək onda h kəmiyyəti
h = 1- a (7)
duumlsturu ilə təyin olunar
Adambaşına duumlşən UumlDM ilə h parametri arsında əlaqə
yarımloqarifmik masştabda şəkil 18-də goumlstərilmişdir
165
Absis oxunda h ndash parametr ordinat oxunda isə UumlDM
loqarifmik masştabda goumlstərilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi
hndash parametrin qiyməti 0 ilə 1 arasında adambaşına duumlşən
UumlDM-in qiyməti isə 300 ilə 300 000 USD arasında dəyişir
Şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi inkişaf etmiş doumlvlətlər uumlccediluumln h
ndash parametrin qiyməti 015-dən kiccedilik ccedilox geri qalmış
doumlvlətlər uumlccediluumln isə 080-dən boumlyuumlkduumlr
Şəkil 18 UumlDM ilə ldquonailiyyət qıtlığırdquo arasında əlaqə
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccediler-
noqoriya (49) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan
(109) Ekvatorial Qvineya (117) Toqo (139) Anqola (146) Bu-
rundi (166)
100
1000
10000
100000
0 02 04 06 08 1
GDP
h
166
139
11210999
74
49
32
146
117
166
Bəzi doumlvlətlərin reytinq goumlstəriciləri (BMT 2010)
qrafikdə rəqəmlərlə goumlstərilmişdir Bu doumlvlətlərdən Avs-
traliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccedilernoqoriya (49) Guumlr-
cuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan (109) Toqo (139)
Burundi (166) və digərlərini birləşdirən xəttin yarım-
loqarifmik masştabda duumlz xətt olması onu aşağıdakı
duumlstur ilə ifadə etməyə imkan verir
UumlDM = A exp [ -h b ] (8)
ln UumlDM = lnA ndash h b (81)
Burada A və b sabitlərdir
Əgər bu duumlz xətti ordinat oxunu kəsənə qədər (h=0)
uzatsaq onda ln UumlDM = ln A olar Demək ln A h =0
qiymətinə uyğun gələn adambaşına duumlşən ln UumlDM
goumlstərir Aydındır ki baxdığımız duumlz xəttə paralel bir ne-
ccedilə duumlz xətt ccediləkmək olar Bu xətlərin hər biri ordinat oxunu
muumlxtəlif noumlqtələrdə kəsir Beləliklə A uumlccediluumln muumlxtəlif
qiymətlər alarıq Planetin təbii resursunun məh-dud
olduğunu nəzərə alsaq cəmiyyətin idarə edilməsində o
idarəetmə modelinə uumlstuumlnluumlk verilməlidir ki onun uumlccediluumln
A qiyməti minimum olsun Ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzdə buna
nuumlmunə olaraq Yeni Zelandiyanı goumlstərmək olar Belə ki
bu oumllkədə h= 0093 səviyyəsinə nail olmaq uumlccediluumln adam-
başına cəmi 28 000 USD xərclənir
167
Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına goumlrə pla-
netin UumlDM-i təqribən 78 853 109 USD-dir Yer kuumlrəsi
əhalisinin təqribən 7109 nəfər olduğunu nəzərə alsaq on-
da Yer kuumlrəsində adambaşına duumlşən UumlDM təqribən 11 200
USD olar Bu rəqəm planetin əhalisinin firavanlığını (İPİİ)
071 səviyyədə saxlamağa imkan verər Demək insan
artımı ilə bağlı keccedilirilən həyəcan əbəsdir Sadəcə təbii
sərvətlərdən qənaətlə və elmlə istifadə etmək lazımdır
Şəkil 18-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ccedilernoqoriyada (49) və
Anqoloda (146) adambaşına duumlşən UumlDM eyni olub təqri-
bən 10 000 USD -dir Ancaq firavanlıq qıtlığı Ccedilernoqo-
riyada 023 Anqolada isə 060-dır Demək Anqola da
Ccedilernoqoriya kimi idarəetmə sisteminə malik olsaydı
onda onun əhalisi də Ccedilernoqoriya səviyyəsində yaşaya
bilərdi Şəkil 18-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ccedilernoqoriya və bir
neccedilə doumlvlət (2 3 74 99 109 112 139 166 ) bir xətt
uumlzərində yerləşir Bu doumlvlətlərdən solda bir doumlvlət belə
yoxdur Belə qənaətə gəlmək olar ki bu doumlvlətlərin
idarəetmə sistemi nisbətən optimal olub sağ tərəfdə
yerləşən qonşularına nisbətən daha muumlkəmməldir Bu
doumlvlətlərin doumlvlət maşınlarının faydalı iş əmsalı (fiə)
təqribən eynidir Əgər buumltuumln duumlnya doumlvlətləri eyni
dərəcədə muumlkəmməl idarəetmə sisteminə malik olsaydı
onda buumltuumln oumllkələr ldquo2 ndash 166rdquo xətti boyunca duumlzuumllərdilər
Başqa soumlzlə oumllkələrdə idarəetmə muumlkəmməlləşdikcə
168
noumlqtələr ldquo2 ndash 166rdquo xəttinə doğruuml suumlruumlşərlər Deyilənlərə
əsaslanaraq ldquo2 ndash 166rdquo xəttini ldquoharmonik inkişaf xəttirdquo ad-
landırmaq olar Bu xətt uumlzərində olan doumlvlətlər harmonik
inkişafda olan doumlvlətlərdir Bu doumlvlətləri birləşdirən digər
uumlmumi cəhət doumlvlət mənafeyinin digər mənafelərdən
uumlstuumln olmasıdır Heydər Əliyevin bir kəlamında deyilir
ldquoHəyatda şərəflə şərəfsizliyi şəxsi rifahla ictimai borcu
tamahkarlıqla vicdanlılığı hər bir kəs oumlzuuml seccedilirrdquo ldquo2 ndash 166rdquo xətti
uumlzərində yerləşən doumlvlətlər şərəfi və ictimai borcu uumlstuumln
tutan oumllkələrdir
Duumlnya insan artımı ilə bağlı bir əndişə yaşayır Yer
kuumlrəsi potensialının gələcək nəsillərə ccedilatmayacağı qor-
xusu var Maltusun məşhur fikri tez-tez təkrarlanır
Duumlnyanın kiccedilik bir qrup insan (duumlnya houmlkuməti ma-
sonlar illuumlminati ldquoskull and bonesrdquo Boqema klubu 300-
lərin komitəsi) tərəfindən idarə edilməsi haqqında soumlh-
bətlər gedir kitablar yazılır Ola bilsin ki bunlar var
Ancaq araşdırmalar goumlstərir ki bəşəriyyətin bir ildə hasil
etdiyi UumlDM duumlzguumln və ədalətli xərclənərsə o nəinki 7109
insana hətta ondan dəfələrlə ccedilox insana bəs edər XXI
əsrin əsas paradiqması elmə soumlykənən olmalıdır Əgər hər
qəbul edilən qərar elmi olarsa gələcəyə muumlharibəsiz
dilənccedilisiz gedərik Bu yerdə MƏRəsulzadənin dəyərli bir
kəlamı yada duumlşuumlr ldquoMədəniyyətin amacı idarəetməni elmə
tabe etdirməkdirrdquo Duumlnyanın tarazlığını pozan səhv
169
qərarlardır Elmi qərarlar səhv ola bilməz Səhv qərarların
toumlrəməsi kadr seccedilimi ilə bağlıdır Əgər hər bir oumllkə kadr
seccediliminə ciddi yanaşarsa və məmurları doumlvlət mənafeyini
uumlstuumln tutanların sırasından seccedilərsə gələcəyə rahat getmək
olar
Şəkil 19 İdarəetmə indeksi ilə K faktoru arasında
korrelyasiya
Şəkil 19-da 142 doumlvlətin idarəetmə indekslərinin K
faktorundan asılılığı goumlstərilmişdir İdarəetmə indeksləri
Legatum İnstitutunun wwwprosperitycom saytından goumltuuml-
ruumllmuumlşduumlr Şəkildən goumlruumlnuumlr ki duumlnya doumlvlətlərinin
idarəedilməsində boumlyuumlk pərakəndəlik var Birinci duumlnya
doumlvlətləri uumlccediluumln K 5 ilə 15 idarəetmə indeksləri isə 0 ilə 20
0
20
40
60
80
100
120
140
160
0 5 10 15 20
İDA
RƏ
ETM
Ə İN
DEK
Sİ
K
K-R
Tr
Az
RF
AB
İr
Yn
CA
Bot CcedililiYZ
Nr
Av
AFR
170
arasında dəyişir Bu doumlvlətlərə misal olaraq şəkildə Nor-
veccedil Avstraliya Yeni Zelandiya ABŞ və AFR goumls-
tərilmişdir Yeni Zelandiya bu doumlvlətlər arasında ən yaxşı
Yunanıstan isə pis idarə olunan doumlvlətdir Uumlccediluumlncuuml duumlnya
doumlvlətləri uumlccediluumln K 05 ilə 2 arasında idarəetmə indeksləri
isə 40 ilə 140 arasında dəyişir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki ikinci
duumlnya doumlvlətlərindənTuumlrkiyə və Azərbaycan Rusiya və
İrana nisbətən daha yaxşı idarə olunurlar Botsvana
Cənubi Afrika Respublikası və Kosta -Rikanın
idarəolunması diqqəti cəlb edir Xuumlsusilə Botsvana
idarəetmə indeksinə goumlrə duumlnyada 32-ci Kosta- Rika isə
34 -cuuml yerləri tuturlar Bu oumllkələrdə ruumlşvətin səviyyəsi də
şəkil 15-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ccedilox aşağıdır
Hesab etmək olar ki bu gedişatda inkişafın dina-
mikası ldquobir addım sağa bir addım yuxarı rdquo modeli uumlzrə
baş verir UumlDM -in verilmiş səviyyəsinə uyğun humanitar
toplanan inkişaf edərsə bunun nəticəsində iqtisadi
toplanan təzədən artar İqtisadi toplananın artması oumlz
noumlvbəsində təzədən humanitar toplananı (İPİİ) artırır
Beləliklə UumlDM-in artımı İPİİ-nin İPİİ-nin artımı isə
UumlDM-in artmasına səbəb olar Nəticədə bəşəriyyət Al-
lahabad meqapolisinə doğru uğurla irəliləyər
171
DOumlVLƏT MAŞINININ UumlCcedil STƏKAN
MODELİ
Yaxşı houmlkumət o deyil ki insanları xoşbəxt etmək istəyir o
houmlkumətdir ki buna hər hansı yollarla nail olmağı bacarır
Heydər Əliyev
Boumlyuumlk alman filosofu İohann Herder doumlvləti idarə
edən qurumu maşınla qurğu ilə muumlqayisə etmiş və o
zamandan da ldquodoumlvlət maşınırdquo anlayışından istifadə edilir
Doumlvlət maşınının sonsuz modelini təbiətin oumlzuuml yarat-
mışdır Sadəcə onları goumlruumlb-goumltuumlrmək və həyatda tətbiq
etmək lazımdır İnsanın arzu və istəklərinin ccediloxu poten-
sial şəkildə qara torpaqda var Bəşəriyyət inkişaf etdikcə
insanlar oumlz arzu və istəklərini torpağın potensialı hesabına
oumldəyirlər Misal uumlccediluumln əgər insanın uumlrəyi ldquouumlzuumlmrdquo meyvəsi
istəyirsə qara torpağın uumlzuumlm potensialından istifadə et-
mək uumlccediluumln torpağa ldquouumlzuumlm ccedilubuğurdquo əkmək və zəruri muumlhiti
şəraiti yaratmaq lazımdır Nəticədə ldquouumlzuumlm ccedilubuğurdquo
torpağın ldquouumlzuumlmrdquo potensialını insanın arzusuna ccedilevirər
Əgər uumlrəyimiz bal istəyirsə o potensialı torpaqdan qopar-
maq uumlccediluumln biz ldquoarı pətəyindənrdquo istifadə edə bilərik ldquoArı
pətəyirdquo torpağın bal potensialını bala ccedilevirəcəkdir Belə-
liklə torpağın zuumllal ətir meyvə və digər potensialını
muumlxtəlif ldquoqurğularrdquo vasitəsilə torpaqdan almaq muumlm-
kuumlnduumlr
172
Suumlni obyekt olan avtomaşın muumlhərriki benzinin poten-
sialını insanın suumlrətlə hərəkət etmək arzusuna ccedilevirir
Muumlhərrik potensialı arzuya ccedilevirən qurğudur
Bu təbiət və texnoloji modelləri humanitar sahəyə də
tətbiq etmək olar Həm ayrı-ayrı vətəndaşların həm də
cəmiyyətin qara torpaq kimi muumləyyən potensialı vardır
Doumlvlət həmin potensialı cəmiyyətin arzusuna ccedilevirib
xalqın oumlz istifadəsinə verməyə borcludur Əgər doumlvlət
cəmiyyətdə toplanmış potensialı cəmiyyətin xeyrinə
istifadə edə bilməzsə onda ayrı-ayrı kənar quumlvvələr bu
potensialı cəmiyyətin zərərinə də işlədə bilərlər
ldquoKeccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo 27 kitabımda mexaniki
model olaraq doumlvlət maşını yan-yana qoyulmuş və bir-biri
ilə əlaqədə olan uumlccedil qab ndash uumlccedil stəkan kimi təsəvvuumlr edil-
mişdir Sol stəkana oumllkənin potensialı toumlkuumlluumlr sağ stəkana
xalqın arzusu toplanır Orta stəkan (ldquo uumlzuumlm ağacırdquo ldquoarı
pətəyirdquo ldquoavtomobil motorurdquo kimi) potensialı arzuya
ccedilevirən qurğudur
Doumlvlət maşınının uumlccedil stəkan modeli şəkil 20-də
goumlstərilmişdir 1-ci stəkana təbii sərvətlər insan əməyi və
intellektual potensial toumlkuumlluumlr Uumlccediluumlncuuml stəkana insanın
xoşbəxt yaşamaq və yaradıcı fəaliyyətlə məşğul olmaq
arzuları toplanır İkinci stəkan potensialı arzuya ccedilevirən
qurğudur
27 Əsgərov ŞQ Keccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxış Bakı 1998 səh71 ndash77
173
Sol stəkana nə toumlkuumllməsindən asılı olaraq oumllkələri
təsnifata boumllmək olar O oumllkələr inkişaf etmiş oumllkələr
sayılır ki onlar sol stəkana əsasən intellektual və mədəni
potensial toumlkuumlrlər Belə doumlvlətlərdə UumlDM-in tərkibində
intellektual muumllkiyyətin payı 50-dən ccediloxdur İnkişaf
etməkdə olan oumllkələr isə qarışıq potensialdan ndash həm təbii
sərvətlərdən həm də insan potensialından istifadə edir-
lər Uumlccediluumlncuuml duumlnya oumllkələrində sol stəkana ancaq təbii
resurs toumlkuumlluumlr
Muumlxtəlif doumlvlətlərdə həyat səviyyələri muumlxtəlif ol-
duğuna goumlrə belə nəticəyə gəlmək olar ki reytinqləri
yuumlksək olan oumllkələrin doumlvlət maşını daha muumlkəmməldir
Onun faydalı iş əmsalı boumlyuumlkduumlr ccediluumlnki potensialı arzuya
itkisiz ccedilevirir
Doumlvlət maşınının işləməsində şuumlbhəsiz ki potensial
kimi mədəniyyətdən mentalitetdən də istifadə etmək
olar Yaponiya Danimarka kimi oumllkələrin doumlvlət maşı-
nının işlətdiyi xammal əsasən intellektual potensialdır
Yəni elm və təhsil sisteminin yaratdığı potensialdır
Oumllkədə təhsilin keyfiyyəti aşağı olanda doumlvlət maşınının
fiə da aşağı duumlşər Birinci stəkana nə toumlkuumllməsindən
asılı olaraq doumlvlətlərin inkişafı muumlxtəlif xətt boyunca
gedir Şəkil 13 a-dan goumlruumlnduumlyuuml kimi neftlə zəngin
oumllkələrin inkişafı təbii-tarixi yol keccedilmiş oumllkələrin inki-
şafından anormallığı ilə fərqlənir
174
Şəkil 20 Doumlvlət maşınının uumlccedil stəkan modeli
Bizim oumllkədə sol stəkana toumlkuumllən potensialın tərkibini
axtarıb muumləyyən etmək muumltəxəssislərin qarşısında duran
əsas problemlərdəndir Ccediluumlnki Azərbaycan rəngarəng
potensiala malik oumllkədir Neft pambıq uumlzuumlm 9 iqlim
zonası ucsuz-bucaqsız qumlu-meşəli Xəzər sahili Elmlər
Akademiyası universitetlər mədəni potensial teatrlar
muzeylər sol stəkana toumlkuumllə bilən potensialın tərkib
hissələri ola bilər Goumlruumlnduumlyuuml kimi iqtisadiyyatın
inkişafının məntiqini axtarıb tapmaq asan iş deyildir və elmi
tədqiqatlara soumlykənməlidir Başqa soumlzlə bu işdə elmi
qərar qəbul edilməlidir
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi ccedilox inkişaf etmiş
oumllkələrdə Mi ≫ Mş şərti oumldənilir Bu şərti qorumaq uumlccediluumln
doumlvlət ədalətli və guumlcluuml huumlquq sisteminə malik olmalıdır
Yəni oumllkənin huumlquq sistemi şəxsi mənafeni yox ictimai
mənafeni ciddi qorumalıdır Başqa soumlzlə Roxas demişkən
ldquoqızıl yuumlkluuml eşşək saraya girməməlidirrdquo Bu sahədə
bəşəriyyətin Stalin Trumel və digər ldquodoumlvlət kişilərirdquo
1 2 3
175
nuumlmunələri vardı Deyilənlərə goumlrə Stalin oumlz iş otağında
ccediləkməsini təmir edib Trumelin iş masasının uumlstuumlndə
ldquoBurda dolların houmlkmuuml yoxdurrdquo soumlzləri yazılmışdır Him-
lerin meyitindən corabını ccedilıxaranda onun yamaqlı ol-
duğunu goumlrmuumlşlər Tarixin yaddaşında belə nuumlmunələr
ccediloxdur
Otto fon Bismarkın bir kəlamı ilə bu moumlvzuya son
vermək istəyirəm ldquoPis qanunlarla və yaxşı məmurlarla
oumllkəni idarə etmək muumlmkuumlnduumlr Yox əgər məmur pis-
dirsə ən yaxşı qanunlar belə koumlmək etməzrdquo Bu dəyərli
fikrə ancaq onu əlavə etmək istərdim ki əgər maşın koumlh-
nədirsə onda heccedil nə koumlmək etməz Humanitar texno-
logiya da daim təkmilləşməlidir
176
İDARƏETMƏNİN ACcedilIQ CƏMİYYƏT
MODELİ
Duumlnyada sonuncu insan azad olana qədər
muumlbarizə davam edəcəkdir
Tomas Ceferson
London İqtisadi Məktəbinin pro-
fessoru Karl Reymund Popper elmi
metod və ictimai elmlərin fəlsəfəsinə
dair qlobal və tarixi əhəmiyyətli əsərlər
yazmışdır ldquoElmi biliyin məntiqirdquo və
ldquoAccedilıq cəmiyyət və onun duumlşmənlərirdquo
onun fundamental əsər-lərindəndir O
oumlz fəlsəfi konsepsiyasını tənqidi rasio-
nalizm adlandırmışdır Sosial fəlsəfə
sahəsində KPopper 28 genişmiqyaslı
radikal sosial dəyişikliklərin əleyhinə
olmuş-dur O hesab edirdi ki belə
proyektlər bir qayda olaraq kuumltlənin
yox kiccedilik bir qrupun maraqlarına
uyğundur O cəmiyyətin tədricən dəyi-
şərək quumlsurları aradan goumltuumlrərək inki-
şafının tərəfdarı idi Popper doumlvlət qu-
ruluşunun ən yaxşı forması kimi ldquoAcıq cəmiyyətrdquo ideyasını
muumldafiə edirdi
Onun fikrincə belə cəmiyyətin əsasını doumlvlət struk-
turlarının təkmilləşməsində vətəndaşların aktiv iştirak
28 Пол Оливер 101 ключевая идея философияМосква2001
Karl Reymund Popper
28 iyun 1902-ci ildə
Vyanada anadan
olmuşdur 1994-cuuml
ilin 17 sentyabrında
92 yaşında Londonda
duumlnyasını dəyişmişdir
177
azadlığının təmin edilməsi dayanır Bu zaman sistem bir
doumlvlət liderinin digəri ilə ancaq suumllh yolu ilə əvəz-
lənməsini təmin etməlidir O tolerantlığın və liberializmin
prinsip və tələblərini muumldafiə edirdi
Doğma planetimizin taleyi haqqında dəyərli elmi irs
qoymuş alimlərdən biri də Karl Popperdir O ldquoAccedilıq
cəmiyyətrdquo ideyasının alovlu tərəfdarı və banilərindən
biridir KPopperdən qabaq ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo ideyasını Anri
Berqson irəli suumlrmuumlşduumlr O hesab edirdi ki indiyə kimi
moumlvcud olmuş buumltuumln quruluşlar qapalı cəmiyyət olmuşlar
Bəşəriyyətin tərəqqisi ictimai şuumluru xeyli kamilləşdir-
mişdir İnsanların həm maddi həm də humanitar im-
kanları xeyli yuumlksəlmiş seccedilim imkanları xeyli artmışdır
Bu inkişafın bir dirəniş noumlqtəsi varmı Hara gedir bu
duumlnya ndash tez-tez eşitdiyimiz suallardandır
ABerqson və KPopperin ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo ideyası prof
ƏAbbasovun ldquoAccedilıq cəmiyyətə doğru transformasiyardquo29 məqa-
ləsində geniş təhlil edilmişdir
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquoin əsaslandığı ideya insan zəkasının
guumlcluuml tənqidi potensiala malik olmasıdır Burada fikir
pluumlralizmi muumldafiə olunur stimullaşdırılır və cəmiyyətin
təkmilləşməsinə youmlnəlmiş azadlıqlar muumldafiə olunur dəs-
təklənir O faşizmi kommunizmi və totalitarizmi fərd-
lərin ayrılmaz huumlquqlarını azaltdıqları uumlccediluumln tənqid edirdi
29 ƏAbbasov Accedilıq cəmiyyətə doğru transformasiya ldquoAzərbaycanrdquo qəz
22112009
178
Karl Popper yazırdı ldquoHər halda ağılla zor arasında seccedilim
etməliyik Mən zəkaya inanıram Nəzərə almalıyıq ki buumltuumln
hallarda kobud zorun tətbiqi ndash birbaşa cinayətdir Bir zorakılıq
başqasını doğurur inqilablar inqilabccedilıların oumlzuumlnuuml məhv edir
uumlstəlik ideyaları goumlzdən salır rdquo
KPopperin tarix elminə (tarixizmə) baxışı da maraq-
lıdır O ictimai inkişafda universal qanunauyğunluqların
moumlvcudluğunu inkar edirdi Onun fikrincə bəşəriyyətin
tarixində siyasi hakimiyyətin tarixi muumlhuumlm yer tutur
siyasi hakimiyyətin tarixi isə bəşər tarixi deyildir
KPopperə goumlrə tarix fərdi unikal və təkrarolunmaz
hadisələrin xaosudur Popper tarixi prosesdə iqtisadi
muumlnasibətlərin aparıcı rolu və sosial qanunların fəaliyyəti
haqda marksist təliminə qarşı ccedilıxanların biridir O hesab
edirdi ki buumltoumlvluumlkdə tarixi izah edən heccedil bir qanun ola
bilməz gələcəyi qabaqcadan goumlrmək muumlmkuumln deyildir
KPopperin Hegelə muumlnasibəti ccedilox mənfi olub və onu
totalitarizmin muumldafiəccedilisi kimi ağır soumlzlərlə ittiham edib O
hesab edir ki Hegel Heraklit Platon və Aristotelin ldquoto-
talitarrdquo ənənəsini davam etdirib və bu səbəbdən də ldquoAccedilıq
cəmiyyətrdquoin xain duumlşmənidir Platon doumlvlətə pərəstiş edir
fərdi tam olaraq doumlvlətə tabe etdirir axırıncı isə muumls-
təqilliyini tam itirir O bu fikri əsaslandırarkən Platonu
qapalı cəmiyyətin ideya muumləllifi sayır və onun ldquoheccedil vaxt
heccedil kim ndash nə kişilər nə qadınlar rəissiz qalmamalıdırlarrdquo
179
fikrini ciddi tənqid edir O Hegeli Marksı liberalizmə qaygı
və dəstək vermədiklərinə goumlrə ciddi şəkildə qınayır
Hesab edirəm ki Popper rdquoAccedilıq cəmiyyətərdquo gedən yolun
totalitarizmdən keccedildiyini nəzərə almayıb və bu səbəbdən
də totalitar quruluşun nəzəri əsaslarını yaradanları ciddi
tənqid edirdi KPopper qeyri-standart duumlşuumlnən filosofdur
O nəzəri muumlddəaların elmliyinin meyarı kimi verifika-
siyanı yox falsifikasiyanı uumlstuumln sayırdı O elmi ideyanın
gerccediləkliyini onu təsdiq edən nəticələrlə yox onu inkar
edən faktlarla yoxlamağı uumlstuumln hesab edirdi
Karl Popper həm elmi həm də ictimai-siyasi hadi-
sələrin qarşılıqlı houmlrmət əsasında rassional muumlzakirəsini
problemin həlli uumlccediluumln muumlhuumlm vasitə sayırdı O hesab
edirdi ki sərbəst muumlzakirələr səhvləri yanlışlıqları uumlzə
ccedilıxarır Bu isə səhv nəticələr əsasında qərarların qəbulunu
əngəlləyir
Sonda qeyd edək ki Acıq cəmiyyət kapitalizmin sosia-
lizmlə (və ya əksinə) zənginləşməsi başqa soumlzlə kapita-
lizmlə sosializmin konvergensiyası deyildir Bu cəmiyyət
inkişaf etmiş kapitalizmin son mərhələsidir
Toplumun duumlşuumlncə tərzindən asılı olaraq muumlsbət və
ya mənfi konvergensiya muumlmkuumlnduumlr Bu tezisə inanmaq
uumlccediluumln postsovet doumlvlətlərinin K (UumlDM) asılılığı şəkil 20-
də goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki bir qrup oumllkələr
uumlccediluumln (Estoniya Litva Latviya) muumlsbət yerdə qalan
180
doumlvlətlər uumlccediluumln isə mənfi konvergensiya moumlvcuddur Kndash
uumlmumi mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti mənasını daşı-
dığına goumlrə belə nəticəyə gəlmək olar ki ancaq muumlsbət
konvergensiya Baltikyanı doumlvlətlərdə baş veribdir
Şəkil 21 Postsovet məkanında yaranmış doumlvlətlər
uumlccediluumln
K-nın UumlDM asılılığı Rəqəmlərlə doumlvlətlər goumls-
tərilmişdir 1 -Estoniya 2 -Litva 3 -Latviya 4 ndashRusiy 5 -Belarus 6
-Qazaxıstan 7 -Azərbaycan 8 -Tuumlrmənista 9 -Ukrayna 10 -
Ermənistan 11 -Guumlrcuumlstan 12 -Oumlzbəkistan 13 -Moldova 14 -
Qırğızıstan 15 -Tacikistan
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Tuumlrkmənistana (8) Oumlz-
bəkistana (12) və Rusiyaya (4) aid noumlqtələr anormal
vəziyyətləri ilə diqqəti cəlb edirlər
0
05
1
15
2
25
3
35
4
45
5
0 5000 10000 15000 20000
1
2
3
4 5
7 8
9
15 14 12
6
10
11
1 13
181
ALİ İCMA
Bir hadisənin izahını vermək İrana
şah olmaqdan daha sevinclidir
Demokrit
Pənah Qurbanovun30 konsepsiyası ccedilox sadə və eyni
zamanda muumlkəmməldir O bəşəriyyətin keccedildiyi tarixi yo-
lu 3 doumlvrə boumlluumlr ibtidai icma keccedilid doumlvruuml və ali icma
quruluşu
30 Pənah Qurbanov Həyati occedilerklər Bakı 2010 304 s
HZərdabi adına Gəncə Pedaqoji İnstitutunun
kimya-biologiya fakuumlltəsini (1963) bitirmiş
ADNA-nın muumləllimi kimya elmləri doktoru
Pənah Qurbanov ldquoHəyati occedilerklərrdquo (Yeni fəlsəfi
konsepsiya və ya sivilizasiyanın xilas şansı)
kitabında yazır
Yer qabığının isinməsinin təbii yanğın
hadisələrinin artmasına səbəb olacağı
şuumlbhə doğura bilməz Ehtizaz enerjisi
zəlzələlərin vaxtından əvvəl
yetişməsinə səbəb olur
Bu guumln bəşəriyyətin xilası duumlnyada
ədalətin bərqərar olmasına bağlıdır
Vahid duumlnya əmələ gəldikdə
vətənpərvərlik hissləri daha da
zəifləyəcək və onun yerini uumlmumduumlnya
sevgisi tutacaqdır
Qurbanov
Pənah Abdulla oğlu
1112 1940-cı ildə
Qərbi Azərbayca-
nın Goumlyccedilə mahalın-
da anadan olmuş-
dur 54 2010-cu il
tarixdə Bakıda duumln-
yasını dəyişmişdir
182
Bəşəriyyət milyon il ibtidai icma quruluşunda yarıac
-yarıtox amma huumlrriyyət iccedilərisində yaşamışdır İbtidai
icmada ədalət prinsipi kortəbii houmlkm suumlrmuumlşduumlr İnsan-
lar oumlzuumlnuumlqoruma instinktinin (soumlvqi-təbii) təsiri altında
fəaliyyət goumlstərmişlər Bu quruluşda iqtisadi yuumlksəliş və
ya tərəqqi olmayıbdır İnsanların fəaliyyətinə şuumlur daxil
olduqca şəxsi mənafe meydana gəlmiş və bu əsasda
sonralar quldarlıq feodalizm və kapitalizm quruluşları
ardıcıl şəkildə bir- birini əvəz etmişdir Pənah muumləllim bu
uumlccedil formasiyanı birləşdirərək onu keccedilid doumlvruuml adlandırır
Bu doumlvruumln muumlddəti təqribən 18 min ildir Bu doumlvrdə
fəaliyyətə ağıl qoşulur şəxsi mənafe uumlzə ccedilıxır və ədalət
prinsipi getdikcə zəifləyir Şəxsi mənafe zəminində iqti-
sadiyyat inkişaf edir elm və bəşəri tərəqqi başlayır
Pənah muumləllim hesab edirdi ki keccedilid doumlvruuml bitəndən
sonra Ali icma qurulacaq və insanlar bu ədalətli quru-
luşda daha rahat yaşayacaqlar ccediluumlnki fəaliyyətə ancaq ağıl
goumlstəriş verəcək
Pənah muumləllim BMT-nin AB-nin yaranmasını Ali
icmanın ilk ruumlşeymləri sayır
ldquoGərək hər bir doumlvlət oumlzuumlnuumln iqtisadi və hərbi guumlcuuml ilə
deyil apardığı ədalətli siyasəti ilə oumlyuumlnsuumln ccediluumlnki bu guumln
bəşəriyyətin xilası duumlnyada ədalətin bərqərar olmasına bağlıdır
və yalnız bu yolla bəşəriyyət birləşə və ekoloji fəlakətdən yan keccedilə
bilərrdquo
183
O qeyri-standart duumlşuumlnən alimlərimizdən idi və
hesab edirdi ki avtomobillərin yer qabığına oumltuumlrduumlkləri
ehtizaz enerjisi yerin nuumlvəsinin temperaturunu əlavə 8
dərəcə artırıb Demək moumlvcud qlobal istiləşmə atmosferlə
deyil yerin qabığı ilə bağlıdır Nəticədə buzlaqlar Guuml-
nəşin istisindən uumlstdən yox daha ccedilox altdan əriyir Bu-
xarlanan suyun miqdarı artır və bu sular leysan yağışları
kimi yerə qayıdır və fəlakət mənbəyinə cevrilir Yağın-
tıların oumlzləri ilə su houmlvzələrinə gətirdikləri kuumllli miqdarda
zəhərli atmosfer tullantıları suda yaşayan bioloji varlıq-
ların həyatını zəhərləyərək məhv edir
Doktor Qurbanov bəşəriyyəti Ali icmanın tez yaradıl-
masına səsləyir və deyirdi ki qarşıdan bəşəriyyəti məhv
edəcək fəlakətlər gəlir onun qarşısını ancaq birlikdə
almaq olar Belə fəlakətlərin ən qorxulusunu o ekoloji
fəlakət sayırdı Pənah muumləllim təkidlə ccedilağırır ldquoGəlin keccedilidlə
qurtarıb suumlrətlə Ali icma quruluşunu quraq Necə ki ABŞ və
AB var Onda ədalət prinsipi oumlz guumlcuuml ilə işləyəcəkdir Yer
kuumlrəsində xoşbəxt həyat başlayacaqdırrdquo
Pənah Qurbanovun duumlnyagoumlruumlşuumlnə goumlrə bəşəriy-
yətin Ali icma qurması əslində buumltuumln doumlvlətlərin bir doumlv-
lət halında birləşməsi milli hisslərin soumlnməsi və bəşəri
hisslərin alovlanması deməkdir Demək Pənah muumləllimə
goumlrə bəşəriyyət oumlz inkişafının ali mərhələsinə doğru gedir
184
və sivilizasiyanın oumlnuumlndə sonsuz yolccediluluq durur P Qur-
banovun oumlluumlmuumlndən iki il sonra BMT Baş katibi Pan Gi
Munun da 2012-ci ildə Kopenhagendə ldquoduumlnya houmlkumətirdquo-
nin qurulması zərurətindən danışması Pənah muumləllimin
ideyasının nə qədər aktual olduğunu goumlstərir
Bir şərqli olaraq Pənah Qurbanov həm də şair idi O
oumlz bədii kitablarını Pənah Goumlyccedilə imzası ilə ccedilap etdirirdi
Onun şeirlərində də duumlnyanın taleyi ilə bağlı moumlvzular
uumlstuumlnluumlk təşkil edirdi
Gərək bilsin hamı birləşmək nədir
O həyat uğrunda muumlbarizədir
PQurbanov ldquoHəyatın xilası muumlmkuumlnduumlrrdquo məqa-
ləsində yazırdı ldquoİnsan əvvəl ailələrdə sonralar qəbilələr
doumlvlətlər imperiyalar dinlər ətrafında tədricən boumlyuumlyən
birliklərdə bir araya gəldi Bu guumln o birləşmə estafetinin
sonuncu mərhələsinə ali icmada birləşmək mərhələsinə
başlayır və bu birləşmə labuumldduumlrrdquo
185
HARA GEDİR BU DUumlNYA
Yolumuz duman olmuş yaxşılar yaman olmuş
Haqq bu guumln oumlz haqqını haqsızdan uman olmuş
Hara gedir bu duumlnya
BVahabzadə
Duumlnyanın haradan gəldiyi haqqında fikir demək olar
ki yekdildir Hegelə goumlrə ldquouumlmumduumlnya tarixi Şərqdən
Qərbə doğru irəliləyir ccediluumlnki şuumlbhəsiz Avropa uumlmum-
duumlnya tarixinin yekunu olduğu kimi Asiya onun
başlanğıcıdırrdquo Duumlnyanın bu guumlnuuml məlum Bəs sabahı
Unudulmaz şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə demişkən Hara
gedir bu duumlnya
Şəkil 22 Şəhərlər təbiəti yeyir
186
F Fukuyamaya 31 goumlrə həm Hegel həm də Marks
inanırdılar ki insan cəmiyyətinin təkamuumlluuml sonsuz deyil
və insanların əsas və fundamental dilək və arzuları təmin
edildikdə dayanacaqdır Beləliklə hər iki dahi ldquotarixin
sonunurdquo postulat kimi vermişlər Hegel uumlccediluumln bu liberal
demokratiya Marks uumlccediluumln isə kommunizm cəmiyyəti idi Bu
heccedil də o demək deyil ki təbii həyat tsikli dayanacaq və
doğum həyat oumlluumlm olmayacaq və ya qəzetlər də
məlumatları ccedilap etməyəcəklər Bu o deməkdir ki əsas
məsələlər oumlz həllini tapdığı uumlccediluumln ictimai quruluşun
prinsipləri və institutlarının tərəqqisi dayanacaqdır
Marksın ideyası iflasa uğradı Fəhlə sinfi kapitalistlərin
qəbirqazanı olmadı Demək bəşəriyyət liberal demokratik
prinsiplərlə tarixin sonuna tərəf gedir ldquoBu gedişatın yolu
duumlzduumlrmuumlrdquo sualına şəkil 22-dən təqribən ldquoyoxrdquo cavabı
alırıq
İnsan ictimai inkişafın həm hərəkətverici quumlvvəsi
həm də istifadəccedilisi olduğundan inkişaf o noumlqtəyə tərəf
getməlidir ki həm tərəqqi olsun həm də həyat ləyaqətlə
yaşansın İctimai tərəqqinin son məqsədi firavan həyatdır
BMT-nin yaranma tarixi (2661945) bəşər tarixinin ən
dəyərli səhifələrindəndir Bu tarixdən başlayaraq irqin-
dən rəngindən inancından cinsindən asılı olmayaraq
millətlər gələcəyə bir yerdə getməyə qərar vermişlər
31 FFukuyama Tarixin sonu və axırıncı İnsan Moskva 2010 588 səh
187
Əslində bu qərarın oumlzuuml yeni bir eranın başlanğıcıdır
Duumlzduumlr hal-hazırda BMT elə bir qlobal guumlc sahibi deyil
Qəbul etdiyi qərarların əməl olunmasına ccedilox vaxt guumlcuuml
ccedilatmır Məsələn Qarabağla bağlı qəbul etdiyi qətnamələr
hələ də kağız uumlzərindədir Ancaq tarixin gedişi BMT-ni
guumlc mərkəzinə ccedilevirəcəkdir Bu işin zamana ehtiyacı var
Ccediluumlnki Yer kuumlrəsində qəbul edilən səhv qərarlar və bunun
nəticəsində toumlrəyən boumlhranlar (mənəvi maddi maliyyə
demoqrafik ərzaq ekoloji və s) getdikcə artır
Hər il 15 mln insan acından oumlluumlr 100 mln insan
aclıq şəraitində yaşayır
Bəşəriyyətin əhalisinin 20-i kasıblıqdan aşağı
həddə yaşayır
Ekoloji boumlhran nəticəsində planetimiz total məhv
edilir torpaq məhsuldarlığını itirir
Hava ccedilirklənir sular (okeanlar dəniz və ccedilaylar)
zəhərlənir
Arktikada buzlaqlar suumlrətlə əriyir
Bunların boumlyuumlk bəlalar gətirəcəyi goumlzlənilir Bəzi oumll-
kələrdə sərvətlər talan edilir bəzilərində idarəccedililik guumlnuumln
tələblərinə cavab vermir Bəzilərində idarəedənlərlə ida-
rəolunanlar arasında konsensus yoxdur
Yerdə bir qlobal nizam-intizama ehtiyac duyulur
İnkişafın zamana goumlrə dəyişməsini şəkil 23-dəki kimi
təsəvvuumlr etmək olar İbtidai icma quruluşu (başlanğıcdan
188
A noumlqtəsinə qədər) milyon ildən ccedilox oumlmuumlr suumlrsə də
toplumda şəxsi mənafe olmadığından insanlar ac-susuz
ancaq azad yaşamışlar Nəzərə alsaq ki tərəqqi inkişafın
zamana goumlrə toumlrəməsidir onda ibtidai icma quruluşunda
tərəqqi olmamışdır ccediluumlnki inkişaf olmamışdır A noumlq-
təsindən B noumlqtəsinə kimi P Qurbanova goumlrə bəşəriyyət
keccedilid doumlvruumlnuuml yaşamışdır Cəmiyyət idarəedənlərə və
idarəolunanlara boumlluumlnmuumlşduumlr Bu doumlvr quldarlıq feo-
dalizm və kapitalizmi əhatə edir Bu doumlvruumln muumlddəti
təqribən 18 000 ildir Fəaliyyətə şəxsi mənafe hakim
olduğundan inkişaf yuumlksələn xətlə artmış və bəşəriyyət
tərəqqi etmişdir Alfred Veberə goumlrə bu 18 000 ilin ancaq
6000 ili muumlasir insan tarixidir Bəşər cəmiyyətinin inkişafı
əsasən muumlasir insan tarixindən başlayır Bu muumlddət
ərzində bəşəriyyət inkişaf edərək buguumlnkuuml səviyyəyə
ccedilatmışdır
K Popperin tarixlə bağlı fikirlərinə rəğmən bəşər
tarixi qanunauyğunluqlarla zəngindir Bu tarixdə bə-
şəriyyət vahid proses olan duumlnya tarixinin həm subyekti
həm də obyekti olmuşdur və muumltərəqqi istiqamətdə in-
kişaf edir
B noumlqtəsindən başlayaraq bəşəriyyət formaca accedilıq
məzmunca yeni mədəni səviyyəsi yuumlksək bir icmada ndash
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquodə yaşamağa doğru irəliləyir Duumlşuumlncə
tərzinin yuumlksək həddə ccedilatması səbəbindən bu mərhələdə
189
şəxsi mənafe olmayacaq ancaq hamı ləyaqətlə oumlmuumlr
suumlrəcək Bu mərhələdə inkişaf stabilləşəcək və cəmiyyətdə
tam harmoniya bərqərar olacaq tərəqqi də olmayacaq
ccediluumlnki ona ehtiyac olmayacaqdır Demək bəşəriyyət
Allahabad meqopolisinə doğru irəliləyir
Şəkil 23 İnkişafın zamana goumlrə dəyişməsi
Muumlxtəlif doumlvlətlər bu səfərə muumlxtəlif zamanlarda
ccedilıxıblar Kimi min il oumlncə kimi yuumlz il oumlncə kimi on il əv-
vəl Son məntəqəyə də oumllkələr eyni zamanda yox muumlxtəlif
zamanlarda ccedilatacaqlar Kimi yaxın zamanlarda kimi 50 il
sonra kimi yuumlz il sonra Bu duumlşuumlncə tərzindən asılı
olacaqdır Tez kamilləşənlər son məntəqəyə tez də
ccedilatacaqlar O cəmiyyətləri kamil hesab etmək olar ki onlar
İnkişaf B
A Zaman
190
intellektual təkamuumlluumln uumlccediluumlncuuml ndash elmi mərhələsini yaşa-
yırlar Bu guumlnlərimizdə Norveccedil Avstraliya Yeni Zelan-
diya son məntəqəyə ən yaxın doumlvlətlərdir Bu oumllkələr
insan azadlıqlarının buumltuumln spektrinə insan haq-larına və
demokratiyaya boumlyuumlk oumlnəm verirlər Onları izləmək
vacibdir Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki bu yol sonu
olmayan yoldur Uumlfuumlqə yaxınlaşdıqca uumlfuumlq uzaqlaşdığı
kimi Allahabada yaxınlaşdıqca o da bizdən uzaqlaşacaq
Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev Res-
publika guumlnuuml muumlnasibətilə etdiyi ccedilıxışında (2552012)
demişdir ldquoBiz demokratik inkişafa sadiqik Azərbaycanda
buumltuumln demokratik institutlar fəaliyyət goumlstərir Huumlquqi doumlvlət
quruculuğu sahəsində boumlyuumlk uğurlar vardır Demokratiyanın
inkişafı bizim vəzifəmizdir borcumuzdur Bu ilk noumlvbədə
Azərbaycan xalqına lazımdır Biz bu sahədəki fəaliyyətimizi
kiminsə xoşuna gəlmək uumlccediluumln yox Azərbaycan xalqının rifah
halını yaxşılaşdırmaq və buumltuumln azadlıqları təmin etmək uumlccediluumln
edirik Biz bundan sonra da bu siyasətə sadiq olacağıqrdquo
Goumlruumlnduumlyuuml kimi biz də bu yolun yolccedilusuyuq və
xoşbəxt gələcəyə doğru gedirik
ldquoHarada yerləşir bu məntəqərdquo ndash sualına belə cavab
vermək olar insan potensialının inkişaf indeksi 0 96-dan
ccedilox olan istənilən yerdə istənilən coğrafiyada Bu
coğrafiya uumlccediluumln ən azından K gt 25 olmalıdır
191
Accedilıq cəmiyyətin səciyyəvi cəhətlərini təxminən belə
təsəvvuumlr etmək olar
bull uumlmumi mənafenin şəxsi mənafedən ccedilox uumlstuumln ol-
duğu cəmiyyət kimi
bull fiziki və intellektual potensialını oumlzuumlnə yox ətra-
fına xərcləyən ali insanların yaşayacağı cəmiyyət kimi
bull bir nəfərin bir qrupun yox hamının azad olduğu
cəmiyyət kimi
bull instinkt yox şuumlurla fəaliyyət goumlstərən insan cəmiy-
yəti kimi
bull bir neccedilə nəsil ali təhsilli insanların yaşayacağı
cəmiyyət kimi
bull insan arzu və istəklərinin (bəşəri dəyərlərin) təmin
olunduğu cəmiyyət kimi
bull həm fərd həm də toplum səviyyəsində muumld-
rikliyin kamil duumlşuumlncə tərzinin ziyalılığın houmlkm suumlrduumlyuuml
cəmiyyət kimi
bull azadlığın buumltuumln spektrinin soumlz azadlığının fikir
pluumlralizminin tam bərqərar olduğu cəmiyyət kimi
bull harmoniya və stabilliyin houmlkm suumlrduumlyuuml doumlvlətlər
birliyi kimi
bull stabil inkişafa (yəni zəif tərəqqiyə) malik cəmiyyət kimi
bull intellektual təkamuumlluumln son pilləsini yaşayan yəni
elmi qərarlar qəbul edən cəmiyyət kimi
192
bull izafi var-doumlvlət yığmaq duumlşuumlncəsindən uzaq olan
insanların cəmiyyəti kimi
bull ldquotarixin sonurdquonu yaşayan insan cəmiyyəti kimi
Bu sıranı artırmaq da olar
Ali icma ibtidai icma quruluşu kimi sinifsiz uzun-
oumlmuumlrluuml əhalisi nəsilbənəsil savadlı və azad qərarları elmi
və kamil cəmiyyət olacaqdır
Ali icmaya qədərki doumlvrdə insan oğlu oumlz potensialını
əsasən oumlzuumlnə tərəf istiqamətləndirmişdir Təsəvvuumlr et-
mək olar ki Accedilıq cəmiyyətdə insan oumlz muumlsbət enerjisini
potensialını oumlzuumlnə yox cəmiyyətə və onun uumlzvlərinə tərəf
youmlnəldəcəkdir İqtisadiyyat istehsal uumlzərində ictimai
nəzarət olduğundan ekoloji problem aradan qalxacaqdır
Duumlşuumlncə tərzi kamilləşdikcə ccedilox şeylər dəyişəcək Bu guumln
əgər hər hansı bir məmur cəmiyyətin hesabına varlanmaq
istəyirsə gələcəkdə (K sonsuzluğa İPİİ vahidə yaxın-
laşdıqca) əks proseslər muumlşahidə ediləcəkdir Şuumlbhə yox-
dur ki faktor K boumlyuumlk qiymətə a vahidə yaxınlaşdıqca
məmurlar və digər vətəndaşlar oumlzlərinin artıq vəsaitini və
muumllkuumlnuuml koumlnuumllluuml olaraq cəmiyyətə qaytaracaqlar
Duumlnya K Popperin Accedilıq cəmiyyətinə P Qurbanovun
Ali icmasına Pan Ge Munun ldquoDuumlnya houmlkumətinərdquo doğru
gedir Bu gediş tarixi gedişdir və alternativi yoxdur
Guumlndə bir guumln ildə bir il buumltoumlvlikdə bir oumlmuumlr (şəkil 24)
yaşamağımızın mənası bundan ibarətdir ki hər kəs bu
tarixi gedişə oumlz toumlhfəsini versin İnsan bədəninin buumltuumln
193
uumlzvləri vahid bir məqsədə ndash insanı yaşatmağa qulluq
etdiyi kimi buumltuumln insanlar da vahid bir məqsədə ndash xoşbəxt
cəmiyyət yaratmağa ccedilalışmalıdırlar Hər bir insanın
missiyası bu işə oumlz toumlhfəsini verməkdir
Oumllməz Səməd Vurğunun ldquoBir yandan boşalır bir yandan
dolur sirrini verməyir sirdaşa duumlnyardquo misralarindaki sirr
bundan ibarətdir ki insan oumlzuumlnə yox tərəf- muumlqabilinə
ətrafa oumlz toumlhfəsini verməlidirBəşəriyyəti duumlz yoldan
haqq yoldan bəzən sapdırmaq muumlmkuumln olsa da cəmiyyət
muumltərəqqi istiqamətdə inkişaf edir və bu inkişaf qaccedilılmaz
olduğundan qanunauyğun xarakter daşıyır Neqativ yuumlk-
lənmiş insanlar ancaq inkişafı ləngidə bilərlər Belə ne-
qativ ruhlu insanların fəaliyyətlərinin əsas səbəbi quumlsurlu
duumlşuumlncə tərzidir daha accedilıq desək şəxsi mənafeyə alu-
dəccedililik və gələcəyi goumlrməməkdir Əminliklə demək olar
ki tam alitəhsilli insanların Accedilıq cəmiyyətində bunlar
olmayacaq Faktor K artdıqca ku-kuli-klanlar kimi skin-
hedlər də narkobaronlar da və digər mənfi uumlnsuumlrlər də
oumlz-oumlzuumlnə sıradan ccedilıxacaqlar Accedilıq cəmiyyətə yaxınlaş-
dıqca insanların həm cəmiyyətdaxili həm də doumlvlətlər-
arası qəbul etdikləri qərarlar elmi olacaqdır
Boumlyuumlk Nizaminin minillik məsləhəti
Quumlvvət elmdədir başqa cuumlr heccedil kəs
Heccedil kəsə uumlstuumlnluumlk eyləyə bilməz
ndash həyatda hamı tərəfindən qəbul ediləcəkdir
194
Şəkil 24 Bir yandan boşalır bir yandan dolur
Elmə əsaslanan duumlz qərarlar qəbul etməklə xoşbəxt
gələcəyə doğru gedir bəşəriyyətin bu karvanı
Sonda qeyd edim ki Ali icmada şəxsiyyətin cəmiy-
yətdə rolunun azalacağı ehtimal olunur Ccediluumlnki cəmiy-
yətdaxili və doumlvlətlərarası ccediloxlu ziddiyyətlər aradan ccedilıx-
dığına goumlrə muumldrik padşaha sərkərdəyə peyğəmbərə
ehtiyac olmayacaq
195
SONUNCU PEYĞƏMBƏR ndash
HƏZRƏTİ MƏHƏMMƏD
Buumltuumln din xadimləri hesab edirlər ki Həzrəti Mə-
həmməd Allahın seccedildiyi sonuncu peyğəmbər və ldquoQurani-
Kərimrdquo isə Allahın yerə goumlndərdiyi sonuncu kitabdır Bu
faktlar təbii olaraq sual doğurur 124 min peyğəmbərin
sonuncusunun Hz Məhəmmədin olmasını necə izah
etmək olar
Bu suala mənafelərin muumlbarizəsi fonunda cavab
vermək olar Hz Məhəmməd peyğəmbərin əsas vəzi-
fələri (Allahın əmrlərini bildirmək insanların iccedil aləmini
təmizləmək kitab və hikmət oumlyrətmək) ilə bərabər həm
də şəxsi mənafenin hakim olduğu bir zamanda ictimai
mənafenin qoruyucusu missiyasını yerinə yetirmişdir Bu
tezisi onun həyat tərzi təsdiq edir
Peyğəmbərlə bağlı hədislərin birində deyilir rdquoBir guumln
Peyğəmbər kasıblara paylamaq uumlccediluumln qurban kəsir Xanımı Ai-
şədən soruşur ldquoQurbanı payladınmırdquo Xanımı cavab verir
rdquoHamısını payladım bizə qoyunun bir kuumlrəyi qaldı rdquo Pey-
ğəmbər deyir ldquoYox buumltuumln payladıqların bizə qalıb payla-
madığın bizimki deyilrdquo
Misaldan goumlruumlnuumlr ki Peyğəmbər duumlşuumlncəsində icti-
mai mənafeyə necə yuumlksək dəyər verilir Bu duumlşuumlncə
gələcək nəsillər uumlccediluumln bir nuumlmunə olmuşdur Bəşəriyyət
196
inkişaf etdikcə ictimai mənafe şəxsi mənafeni uumlstələdi-
yindən HzMəhəmməddən sonra daha noumlvbəti pey-
ğəmbərə ehtiyac qalmır Ccediluumlnki Ali icmada peygəmbər
vəzifələrini hər bir fərd kənar subyektin (peyğəmbərin)
koumlməyinə ehtiyac olmadan oumlzuuml edəcəkdir Buna goumlrə də Həzrəti Məhəmməd bəşəriyyətin sonuncu peyğəmbərdir
197
FİRAVANLIĞA GEDƏN YOL
Nə uumlccediluumln birlikdə barış və uyğunlaşma iccedilində yaşa-
mayaqHamımız eyni ulduzlara baxırıq eyni planetin
uumlzərindəki yol yoldaşlarıyıq və eyni səmanın altında yaşayırıq
Aunius Aurelius Simachus
Gələcəyə səfərə ccedilıxmış duumlnya doumlvlətlərinin karvanı
hara gedir ndash sualına Məhbub uumll Həqin cavabı qısa
olmuşdur ldquoXoşbəxt gələcəyə doğrurdquo Doktor Həqin əmin-
liyinin səbəbi nədir Belə bir deyim var ldquoGələcəyimiz
keccedilmişimizdirrdquo Keccedilmişimizdə gələcəyimiz haqda bir
işarə əlamət məlumat varmı
Bəşəri makroiqtisadi goumlstəricilərin yeni meyar olan K
faktorundan asılılıqlarının oumlyrənilməsi və tədqiqatların
nəticələrinin qrafik təsviri yeni ideyalar baxışlar soumly-
ləməyə imkan verir Bu baxışların əsasında yeni qanuna-
uyğunluqlar muumləyyən etmək muumlmkuumlnduumlr Bu qanuna-
uyğunluqlar duumlnya doumlvlətlərinin inkişafının dinamikasını
proqnozlaşdırmağa duymağa və bir ccedilox suallara cavab
verməyə imkan verir
1 Bəşəriyyət inkişaf etdikcə insani fəaliyyətdə instinkt
fəaliyyət azalır şuumlurlu fəaliyyət artır
Bu guumln bizim fəaliyyətimizdə həm instinktin həm də
şuumlurun payı var Tarixin sonunda (K faktorunun boumlyuumlk
198
qiymətlərində) buumltuumln fəaliyyət instinkt yox şuumlurlu
olacaqdır
Hal- hazırda duumlnya intellektual cəhətdən ccedilox inkişaf
etmişdir Bu intellektual səviyyə insani fəaliyyəti youmlnəl-
dir Ayzek Zinqerin ldquoMən oumlz sağlamlığım xətrinə yox
heyvanların sağlamlığı xətrinə vegetarian oldumrdquo ndash fikri
fəaliyyətdə şuumlurun dominant olduğunu goumlstərir İnsanlar
oumlzuumlnuumltəkminləşdirərək gələcəyə doğru gedirlər Bu
prosesində boumlyuumlk hikmət və gizli potensial vardır
2 Bəşəriyyət tərəqqi etdikcə formasiyalar bir- birini
əvəz etdikcə uumlmumi mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artır
Bu artım bəşəriyyətin xoş gələcəyə getməsinə əsas verir
Bu qanundan toumlrəyən və praktiki əhəmiyyət kəsb
edən nəticə ondan ibarətdir ki idarəetməyə şəxsi mənafe
yox ancaq uumlmumi mənafe daşıyıcıları cəlb edilməlidir
Bəşəriyyət qapalı cəmiyyətlərdən Acıq cəmiyyətə keccedil-
dikcə insan oğlu malik olduğu fiziki və əqli potensialı oumlzuumlnə
yox cəmiyyətə sərf edir Yəni insani fəaliyyətin tətbiq ob-
yektini dəyişir Tarix boyu insan oumlz guumlcuumlnuuml və po-
tensialını əsasən oumlzuumlnuumln və nəslinin xoşbəxtliyinə sərf
etmişdir ldquoTarixin sonunardquo (Fukuyamanın anlamında)
yaxınlaşdıqca insan oumlz xoşbəxtliyi naminə tədricən bu
enerjini ətrafa cəmiyyətə youmlnəldir Tarixin muumlxtəlif
doumlvrlərində bu haqda xoş sədalar var bu səsləri eşidək
199
a) Platona goumlrə başqalarının xoşbəxtliyinə ccedilalış-
maqla insan oumlz xoşbəxtliyini tapar
b) Pifaqora goumlrə xoşbəxtlik tək adam işi deyil
xoşbəxlik ən azından iki nəfərin işidir
c) Ccedilarlz Dikkensə goumlrə digərlərinə həsr edilən guumln
sənin uumlccediluumln itirilmiş guumln deyil
ccedil) insan oumlz saccedilından tutub ayaqlarını yerdən uumlzə
bilməz Amma başqasının saccedilından tutub ayağın yerdən
uumlzə bilər
Demək hər bir insan malik olduğu potensialı oumlzuumlnə
yox cəmiyyətə ətrafdakılara xərcləyəndə daha xoşbəxt
olur Bir cox zəngin və dəyərli insanlar islam mədəniy-
yətinin əsas muumlddəalarından olan ldquoSərvətlərin yığdığın
qədər deyil verdiyin qədərdirrdquo muumlddəasını rəhbər tu-
taraq oumlz varidatlarını muumlkafatlar şəklində parlayıblar
Alfred Nobel Templton Holher Kraford Cozef Plutser
və digərləri milyonlarla oumlccediluumllən var-doumlvlətlərinin muumlkafat
şəklində cəmiyyətə qaytarılmasını vəsiyyət etmişlər Bu
insanların varisləri bu pulları banklarda saxlamaqla yox
muumlkafat şəklində paylamaqla daha xoşbəxtdirlər
3 Bəşər oumlvladının humanitar (mədəni ) səviyyəsi yuumlk-
səldikcə duumlşuumlncəsi kamilləşir və qəbul etdiyi qərarlar elmi və
ya İlahi olur
Qəbul edilən qərarların mədəni səviyyədən asılılığına
ilk dəfə Volfqanq Goumlte diqqət yetirmişdir ldquoMədəniyyətin
200
alccedilaq səviyyəsində milli nifrət guumlcluumlduumlr və barışmazdır Ancaq
elə bir səviyyə var ki o tamam yox olur hansı ki qonşu xalqın
xoşbəxtliyi və faciəsi oumlzuumlnuumlnkuuml kimi qəbul edilirrdquo Bu səbəbdən
də XX əsrdə iki Duumlnya muumlharibəsindən keccedilmiş
avropalılar bu guumln iki Avropa doumlvləti arasında muumlha-
ribəni vətəndaş muumlharibəsi hesab edirlər Bu Avropada
mədəniyyətin suumlrətlə inkişafının nəticəsidir ABŞ-ın
keccedilmiş prezidenti Con Kennedi bu fikrin masştabını bir az
da genişləndirmişdir ldquoYa insanlar muumlharibə ilə qurtara-
caqlar ya da muumlharibə insanlarlardquo Şuumlkuumlrlər olsun ki insan-
lar muumlharibə ilə qurtarmaq uumlzrədirlər
4 Bəşəriyyət inkişaf etdikcə bir nəfərin azadlığından
hamının azadlığına gedir və insanlar duumlnya malından doyur
İlk baxışda inanılmaz goumlruumlnən bu muumlddəanı da
təsdiqləyən ccediloxsaylı tarixi fikirlər var
a) eramızdan 8 əsr əvvəl yaşamış Homer ldquoİnsan hər
şeydən yuxudan və şirin sevgidən doyurrdquo ndash fikrini soumlylə-
mişdir
b) sevimli peyğəmbərimiz Həzrəti Məhəmməd ldquo İki
şəxs doymaq bilməz elm təşnəsi və duumlnya (malı) hərisirdquo Bu
fikrə rəğmən Həzrəti Məhəmmədin oumlzuuml duumlnya malından
doymuş bəşər oumlvladı idi
c) a(K) asılılığından (şəkil 5a) goumlruumlnuumlr ki K art-
dıqca a da artır Bunun uumlccediluumln uumlmumi mənafe (Mi) şəxsi
mənafedən (Mş) uumlstuumln olmalıdır Qrafik goumlstərir ki
201
fəaliyyətdə şuumlur artdıqca insan duumlnya malından doyur
Demək duumlnya malına hərislik instinktlə bağlıdır
ccedil) Brayan Treysiyə 32 goumlrə Amerika cəmiyyətində
təqribən 20 milyon milyoner var İqtisadi azadlıq əldə
etdikdən sonra onlar artıq varlanmaq daha ccedilox işləyib
(guumlndə 8 saat yox 10 saat) daha ccedilox pul qazanmaq
istəmirlər Sağlamlıqlarını daha vacib sayırlar
Firavan yaşama arzusu bəşəriyyətin tarixi qədər
qədimdir Bəşəriyyət bu arzuya tərəf getməklə inkişaf
edir Bu deyilənlər kifayətdir hesab edək ki bəşəriyyət
xoş gələcəyə Haqq yolu ilə gedir Allahın nəzərdə tutduğu
niyyət bəd ola bilməzdi
Sonda bu deyilənlərə praktik dəstək verən bir rəva-
yətdən istifadə etmək istəyirəm
Bir ana səhər yeməyinə uumlccedil yumurta bişirir və hər oumlvladına
bir yumurta verir Oumlvladlardan biri
ndash Anacan bəs sən nə yeyəcəksən
ndash Narahat olmayın əzizlərim mən bir şey tapıb yeyərəm
ndash Yox ana belə olmaz Mən oumlz payımı sənlə boumlləcəyəm ndash
deyir uşaqların biri və boumlluumlr
Digər uşaqlar da oumlz paylarının yarısını analarına verirlər
və ananın payı daha ccedilox olur
Ana -bala muumlnasibəti instinkt-şuumlur səviyyəsində olan
muumlnasibətdir Bu muumlnasibətdə də xoşbəxtlik potensialı
32 Brayan Treysi Измени мышление ndash и ты изменишь свою жизнь Минск
2006
202
var Ana balanın xoşbəxtliyini istər və ona ccedilalışar Bala
boumlyuumlyuumlb mənsəb sahibi olanda ananın xoşbəxtlik
borcunu qaytarmalıdır Onda ana da xoşbəxt olar
Bu deyilənlərdən bəzi praktiki nəticələr almaq olar
Nəticə I Ailə xoşbəxtliyinin resepti Ailə subyektlərinin
hər biri oumlzuumlnuumln yox tərəf- muumlqabilinin xoşbəxtliyinə
ccedilalışmalıdır Yəni ər və arvad oumlzlərinin yox ər arvadın
arvad ərin xoşbəxtliyinə ccedilalışanda ailə daha xoşbəxt olar
Nəticə II Dostluqda xoşbəxtlik potensialı var Dost-
luq təmənnasız olanda xoşbəxtliyin səviyyəsi daha
yuumlksəlir Yəni dostların hər biri oumlzuumlnuumln yox tərəf-muuml-
qabilinin xoşbəxtliyinə ccedilalışarsa oumlzuuml də xoşbəxt olar
203
SON SOumlZ
Bəşəriyyətin tarixi karvanı Şərqdən başlayaraq Qərbə
tərəf gedir Yəqin ki ldquotarixin sonurdquo da Allahabadda
qurtaracaqdır ldquoTarixin sonundanrdquo sonra başlayan yeni
tarixə ilk olaraq planetimizin ən ccedilox inkişaf etmiş oumllkə-
lərinin (Norveccedil Avstraliya Yeni Zelandiya və digərləri )
daxil olacaqlarını guumlman etmək olar Bu tarixin də
muumlddəti yəqin ki ibtidai icma quruluşunda olduğu kimi
sonsuz olacaqdır Ccediluumlnki bu quruluşda da şəxsi mənafe
olmayacaq və fəaliyyətə daim şuumlur nəzarət edəcəkdir
Araşdırmalar goumlstərir ki bəşəriyyətin (və ya doumlvlətin)
inkişafı ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətindən
asılıdır Bu nisbət artdıqca əvvəla bəşəriyyət oumlz inkişafının
ali səviyyəsinə (məqamına) doğru təkamuumll edir və bu oumlzuuml-
nuumlmuumldafiə instinktinin təsiri altda baş verir Nəticədə
bəşəriyyət keccedilmişdən gələcəyə həm varlanaraq həm də
kamilləşərək gedir Duumlşuumlncə kamilləşdikcə insan oğlu
məxsusi yaşama potensialını əsasən oumlzuumlnə (yaxınlarına)
yox cəmiyyətin ehtiyacına youmlnəldir Bəşər tarixinin
inkişafının ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətindən
asılılığına baxdıqda onun iki doumlvrə boumlluumlnduumlyuumlnuuml gouml-
ruumlruumlk
a) şəxsi mənafenin uumlstuumln olduğu başlanğıc tarixi doumlvr
b) ictimai mənafenin uumlstuumln olduğu son tarixi doumlvr
204
Şəxsi mənafenin hakim olduğu doumlvr padşahların
kralların zorun fiziki guumlcuumln hakim olduğu doumlvrduumlr Bu
doumlvr dar ağacı boyun koumltuumlyuuml muumlharibələr uumlsyanlar
inqilablar kimi məşəqqətli hadisələrlə zəngindir Bu doumlv-
ruumln quumlsuru ilə bərabər uğuru da ccedilox olmuşdur Bəşə-
riyyət oumlz maddi və əqli inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə
goumlrə məhz bu doumlvrə borcludur Şəxsi mənafe və oumlzuumlnuuml-
qoruma instinkti bu doumlvruumln hərəkətverici quumlvvəsi olmuş
və bu zəmində doumlvlətlər insanlar varlanmış elm mədə-
niyyət inkişaf etmişdir Bu doumlvrdə ictimai mənafenin rolu
zəif olmuş əsasən peyğəmbərlər xalq qəhrəmanları
tərəfindən qorunmuşdur Bu doumlvr tarixin başlanğıcından
bu guumlnuumlmuumlzə qədərki doumlvruuml əhatə edir
Uumlmumi mənafenin hakim olduğu doumlvrdə uumlmumi
mənafe şəxsi mənafeni şuumlurlu fəaliyyət instinkt fəaliyyəti
uumlstələyir və insanların duumlşuumlncəsi kamilləşir Oumlzuumlnuumlmuuml-
dafiə instinktinin rolu azalır insanları muumlkəmməl huumlquq
sistemi qanunlar qoruyur Ədalətli padşaha qoşuna
sərkərdəyə yeni peyğəmbərə ehtiyac qalmır Uumlmumi
mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti 10 dəfədən ccedilox olan
doumlvlətlər bu doumlvruuml bu guumlndən yaşayırlar Hesab etmək
olar ki bu doumlvr oumlz başlanğıcını Məhəmməd peyğəmbərin
doumlvruumlndən goumltuumlruumlr ccediluumlnki bu doumlvrdə ictimai mənafeni
qorumaq doumlvlət siyasəti səviyyəsinə qalxmışdır Bu doumlvr
XX əsrin ortalarından demokratik duumlşuumlncə bərqərar
205
olduqca genişlənir ldquotarixin sonunardquo qədərki və ondan
sonrakı doumlvrdə hakim moumlvqeyə malik olacaqdır Araş-
dırmalar goumlstərir ki Maltusun nəzəriyyəsindən təşvişə
duumlşmək əsassızdır Əvvəla ona goumlrə ki planetin po-
tensialı ccediloxdur İkincisi insanın oumlzuuml də boumlyuumlk potensiala
malikdir Uumlccediluumlncuumlsuuml cəmiyyətlər tam alitəhsilli insan-
lardan təşkil olunduğundan gələcək insanların duumlşuumlncəsi
Maltus doumlvruumlnə nəzərən daha kamil duumlşuumlncəli olacaqdır
Uumlstəlik əhalinin maddi mədəni və intellektual səviy-
yələrində qıtlıq olmayacaqdır
Bəşəriyyətin karvanı bir nəfərin azadlığından hamı-
nın azadlığına tərəf ağlın uumlstuumlnluumlyuuml ilə yol gedir Boumlyuumlk
Nizaminin dediyi kimi bu tarixi yolun sonunda hamının
azadlığı gəlir Stiv Cobsun vəsiyyətinə goumlrə hər kəs bu
gedişata oumlz toumlhfəsini verməlidir
Bir guumln Diogendən soruşurlar
ndash Haralısan
ndash Mən duumlnya vətəndaşıyam ndash cavabını verir
Hesab etmək olar ki Diogen 2500 il qabağı goumlrə
bilmişdi Doumlvlətlərin vahid bir houmlkumət halına gələcəyi
indi geniş muumlzakirə edilir Boumlyuumlk ehtimalla demək olar ki
gələcəkdə hamı duumlnya vətəndaşı olacaqdır
Hər bir karvanın ideya muumləllifi və sarvanı olduğu
kimi bu karvanın ideya muumləllifi cənab Haqq sarvanı hələ
ki Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyadır Bəşəriyyəti
206
xoşbəxt gələcəyə aparan bu karvanın ardınca su ataraq
oxuculara duumlşuumlncələrini kamilləşdirərək xoşbəxt gələcəyə
doğru inamla irəliləmək arzu edirəm
ƏLAVƏ 1
DUumlNYA DOumlVLƏTLƏRİNİN BƏZİ
MAKROİQTİSADİ
GOumlSTƏRİCİLƏRİ ( BMT 2010)
Rey
tin
q
Oumllkə İPİİ
K
Fakt
or
UumlDM
$ada
m
Adam
başına
istehl
olun
enerji
kvsaa
t
adam
mt NN
Orta
oumlmuuml
r
uzu
nl
LL
il
Ruumlşv
ət
inde
ksi
(2012
)
2 3 4 5 6 7 8 9
1 Norveccedil 0938 151 59100 25855 81 9
2 Avstraliya 0937 149 41 300 9700 158 82 88
3 Y
Zelandiya 0907 97 28 000 171 81
95
4 ABŞ 0902 92 47 400 12360 145 80 71
5 İrlandiya 0895 85 37 600 178 80 75
6 Linxtenştey
n 0891 82
122 10
0 95 80
7 Niderland 0890 81 40 500 7410 80 89
8 Kanada 0888 79 39 600 15420 81 87
9 İsveccedil 0885 77 39 000 14400 107 81 93
10 Almaniya 0885 77 35 900 6700 18 80 80
11 Yaponiya 0884 76 34 200 7200 188 83 80
12 Koreya
Respub 0877 71 30 200 7740 24 80
54
207
13 İsveccedilrə 0874 69 47 400 7970 181 82 88
14 Fransa 0872 68 33 300 6800 203 82 70
15 İsrail 0872 68 29 500 6200 172 81 58
16 Finlandiya 0871 675 35 300 16160 159 80 94
17 İslandiya 0869 663 38 400 82 83
18 Belccedilika 0864 62 37 900 126 80 75
19 Danimarka 0866 646 37 000 79 94
20 İspaniya 0863 63 29 500 5990 13 81 62
21 Honq Konq
(Ccedilin) 0862 625 45 600 825
84
22 Yunanıstan 0855 59 30 200 101 80 34
23 İtaliya 0854 57 30 700 5220 104 814 39
24 Luumlksembru
q 0852 57 81 800 131 80
85
25 Avstriya 0851 57 40 300 129 80 78
26 Birləşmiş
Krallıq 0849 56 35 100 5540 201 80
78
27 Sinqapur 0846 55 62 200 5850 195 81 92
28 Ccedilexiya 0841 52 25 600 173 77 44
29 Sloveniya 0828 481 28 400 171 79 59
30 Andorra 0824 468 81
31 Slovakiya 0818 45 22 200 5300 186 75 4
32 BƏƏ 0815 44 40 200 14350 172 78 68
33 Malta 0815 44 25 100 121 80 56
34 Estoniya 0812 432 19 000 74 64
35 Kipr 0810 426 21 000 15 80 63
36 Macarıstan 0805 413 19 000 106 74 46
37 Bruney
Daruumlssəlam 0805 413 50 300 101 77
52
38 Qatar 0803 408 145 30
0 76
72
39 Behreyn 0801 403 40 400 79 51
40 Portuqaliya 0795 39 23 000 4590 117 79 61
41 Polşa 0795 39 18 800 3390 110 76 55
42 Barbados 0788 372 21 700 135 78 78
43 Bahama 0784 363 28 600 158 74 73
44 Litva 0783 361 15 900 97 72 48
208
45 Ccedilili 0783 361 15 500 3100 262 79 72
46 Argentina 0775 34 14 700 2470 148 76 3
47 Kuumlveyt 0771 337 51 700 91 80 46
48 Latviya 0769 333 14 500 128 73 42
49 Ccedilernoqoriya 0769 333 9 900 75 4
50 Rumıniya 0767 33 11 500 2300 163 73 36
51 Xorvatiya 0767 33 17 500 173 77 4
52 Uruqvay 0765 326 13 600 155 77 7
53 Liviya 0765 308 13 800 3450 75 2
54 Panama 0765 308 12 700 242 76 33
55 Səudiyyə
Ərəbistanı 0752 303 24 200 6420 73
44
56 Meksika 0750 3 13 800 1620 28 77 3
57 Malayziya 0744 29 14 700 3500 175 75 43
58 Bolqarıstan 0743 289 12 800 4060 161 74 33
59 Trinidad və
Tobaqo 0736 279 22 100 172 70
32
60 Serbiya 0735 28 11 000 3390 74 33
61 Belarus 0732 273 13 400 3220 70 24
62 Kosta-Rika 0725 264 11 400 19 79 48
63 Peru 0723 261 9 200 990 209 74 34
64 Albaniya 0719 26 8 000 77 31
65 Rusiya 0719 26 15 900 7160 67 24
66 Qazaxıstan 0714 25 12 500 4700 65 27
67 Azərbaycan 0713 248 11 000 1980 71 24
68
Bosniya və
Herseqovin
a
0710 245 6 600 76
32
69 Ukrayna 0710 245 6 700 2950 69 23
70 İran 0702 236 11 200 2030 20 72 27
71 Makedoniy
a 0701 235 9 400 75
39
72 Mauritius 0701 235 13 500 217 72
73 Braziliya 0699 232 10 900 2065 23 73 38
74 Guumlrcuumlstan 0698 23 4 800 125 72 41
75 Venesuela 0696 229 12 600 2820 162 74 19
76 Ermənistan 0695 228 5 800 1460 74 26
209
77 Ekvador 0695 228 7 800 1090 226 75 27
78 Beliz 0694 227 8 400 245 77
79 Kolumbiya 0689 22 9 800 834 294 73 34
80 Yamayka 0688 221 8 400 295 72 33
81 Tunis 0683 215 9 500 1131 173 74 38
82 İordaniya 0681 213 5 300 1650 122 73 45
83 Tuumlrkiyə 0679 212 12 300 2690 72 42
84 Əlcəzair 0677 21 7 400 812 989 73 29
85 Tonqa 0677 21 6 300 72 31
86 Fici 0669 202 4 300 261 69
87 Tuumlrkmənist
an 0669 202 7 400 2540 65
16
88 Dominikan
Respub 0663 197
8 600
10500 1260 196 73
26
89 Ccedilin 0663 197 7 400 2550 183 74 36
90 Salvador 0659 193 7 300 760 333 72 34
91 Şri-lanka 0658 192 4 900 225 74 33
92 Tailand 0654 19 8 700 2120 212 69 34
93 Qabon 0648 184 14 600 36 61 3
94 Surinam 0646 182 9 900 132 69 3
95 Boliviya 0643 18 4 800 470 25 66 28
96 Paraqvay 0640 178 4 900 1340 166 72 22
97 Filippin 0638 176 3 500 480 337 72 26
98 Botsvana 0633 172 13 100 254 56 61
99 Moldova 0623 165 2 500 69 29
100 Monqolusta
n 0622 164 3 300 316 67
27
101 Misir 0620 163 6 200 720 219 71 29
102 Oumlzbəkistan 0617 161 3 100 1400 68 16
103 Mikroneziy
a 0614 69
104 Guyana 0611 6 800 256 68 25
105 Namibiya 0606 154 6 900 294 62 44
106 Honduras 0604 152 4 200 630 233 73 26
107 Maldiv 0602 151 4 500 133 72 25
108 İndoneziya 0600 15 4 300 500 214 72 3
109 Qırğızıstan 0598 149 2 200 1640 68 21
210
110 Cənubi
Afrika 0597 148
10 700
4360 52
41
111 Suriya 0589 143 4 800 75 26
112 Tacikistan 0580 138 2 000 2400 222 67 23
113 Vyetnam 0572 13 3 100 870 209 75 29
114 Marokko 0567 131 4 900 299 72 34
115 Nikaraqua 0565 130 2 900 450 292 74 25
116 Qvatemala 0560 127 510 294 71 27
117 Ekvatorial
Qvineya 0538 116 37 900 545 51
19
118 Cape Verde 0534 114 244 72
119 Hindistan 0519 110 3 400 470 407 64 31
120 Timor 0502 101 2 600 374 62 24
121 Svazilend 0498 099 4 500 324 47 31
122 Laos 0497 099 2 400 280 66 22
123 Solomon
adaları 0494 098 2 800 67
27
124 Kamboca 0494 098 2 000 90 485 62 21
125 Pakistan 0490 096 2 400 410 407 67 25
126 Konqo 0489 096 4 200 51 54 22
127 Sao Tome
və Principe 0488 095 308 66
3
128 Keniya 0470 089 1 600 120 465 56 22
129 Banqladeş 0469 088 1 700 130 437 67 27
130 Qana 0467 088 1 600 240 322 57 39
131 Kamerun 0460 085 2 300 250 52 25
132 Myanmarа 0451 082 288 63 15
133 Yəmən 0439 073 2 600 64 21
134 Benin 0435 077 1 600 446 62 3
135 Madaqaskar 0435 077 1 000 50 472 61 3
136 Mavritaniya 0433 076 2 100 372 57 24
137 Papua-Yeni
Qvineya 0431 076 2 500 400 62
22
138 Nepal 0428 075 80 378 68 22
139 Toqo 0428 075 900 100 376 63 24
140 Komor 0428 075 1 000 302 66
141 Lesoto 0427 075 1 700 37 46 35
211
142 Nigeriya 0423 073 2 400 120 463 48 24
143 Uqanda 0422 073 1 200 60 499 54 24
144 Seneqal 0411 070 1 900 110 364 56 29
145 Haiti 0404 068 1 200 62 18
146 Anqola 0403 068 8 700 160 48 2
147 Cibuti 0402 067 2 800 56 3
148 Tanzaniya 0398 066 1 500 70 522 57 3
149 Kot de Sahil 0397 066 1 800 419 58
150 Zambiya 0395 064 1 500 680 634 47 32
151 Qambiya 0390 064 344 57
152 Ruanda 0385 063 1 100 702 51 5
153 Malavi 0385 063 900 100 55 3
154 Sudan 0379 061 2 200 110 367 59 16
155 Əfqanıstan 0349 054 1 000 8 45 15
156 Qvineya 0340 052 1 000 441 59 21
157 Efiopiya 0328 049 1 000 59 56 27
158 Syerra
Leone 0317 046 900 442 48
25
159 CAR 0315 046 700 100 48 22
160 Mali 0309 044 1 200 33 514 49 28
161 Burkina -
Faso 0305 044 1 200 49 54
3
162 Liberiya 0300 043 500 239 59 32
163 Ccedilad 0295 042 1 800 8 176
2 49
2
164 Qvineya-
Bisau 0289 041 1 100 881 49
22
165 Mozabik 0284 040 1 000 500 641 48 27
166 Burundi 0282 039 300 52 51 19
167 Niger 0261 035 300 1260 407 53 25
168 Dem
Konqo 0239 031 300 90 39 48
2
169 Zimbabve 0140 016 400 870 47 22
212
ƏLAVƏ 2
Top 200 ndash Duumlnya universitetlərinin reytinqləri
httpwwwtimeshighereducationcoukworld-
university-rankings )
Duumlnya
reytenqi UNİVERSİTETLƏR DOumlVLƏTLƏR
Uumlmumi
qiymət
K -faktor
1 2 3 4 5
1 Harvard
University United States 961 2464
2
California
Institute of
Technology
United States 960 24
3
Massachusetts
Institute of
Technology
United States 956 2173
4 Stanford
University
United States 943 165
5 Princeton
University
United States 942 1624
6 University of
Cambridge
United
Kingdom 912 104
7 University of
Oxford
United
Kingdom 912 104
213
8
University of
California
Berkeley
United States 911 102
9 Imperial College
London
United
Kingdom 906 96
10 Yale University United States 895 85
11
University of
California Los
Angeles
United States 877 713
12 University of
Chicago
United States 869 663
13 Johns Hopkins
University
United States 864 63
14 Cornell University United States 839 52
15
Swiss Federal
Institute of
Technology
Zurich
Switzerland 834 502
15 University of
Michigan
United States 834 502
17 University of
Toronto
Canada 820 455
18 Columbia
University
United States 810 426
19 University of
Pennsylvania
United States 795 388
214
20 Carnegie Mellon
University
United States 793 383
21 University of
Hong Kong
Hong Kong 792 380
22 University College
London
United
Kingdom 784 363
23 University of
Washington
United States 780 355
24 Duke University United States 765 326
25 Northwestern
University
United States 759 314
26 University of
Tokyo
Japan 756 31
27 Georgia Institute
of Technology
United States 753 305
28
Pohang University
of Science and
Technology
Republic of
Korea 751 302
29
University of
California Santa
Barbara
United States 750 30
30 University of
British Columbia
Canada 738 282
31
University of
North Carolina
Chapel Hill
United States 738 282
215
32
University of
California San
Diego
United States 732 273
33 University of
Illinois - Urbana
United States 730 27
34
National
University of
Singapore
Singapore 729 269
35 McGill University Canada 717 253
36 University of
Melbourne
Australia 710 245
37 Peking University China 707 241
38
Washington
University Saint
Louis
United States 699 232
39 Ecole
Polytechnique
France 695 228
40 University of
Edinburgh
United
Kingdom 692 225
41
Hong Kong
University of
Science and
Technology
Hong Kong 690 2226
42 Ecole Normale
Superieure Paris
France 686 218
216
43
Australian
National
University
Australia 670 203
43 University of
Goumlttingen
Germany 670 203
43 Karolinska
Institute
Sweden 670 203
43 University of
Wisconsin
United States 670 203
47 Rice University United States 669 202
48
Eacutecole
Polytechnique
Federale of
Lausanne
Switzerland 665 199
49
University of
Science and
Technology of
China
China 660 194
49 University of
California Irvine
United States 660 194
51 Vanderbilt
University
United States 659 193
52 University of
Minnesota
United States 656 191
53 Tufts University United States 652 187
54 University of
California Davis
United States 650 186
217
55 Brown University United States 649 185
56 University of
Massachusetts
United States 647 183
57 Kyoto University Japan 646 182
58 Tsinghua
University
China 642 179
59 Boston University United States 640 178
60 New York
University
United States 639 177
61 University of
Munich
Germany 630 170
61 Emory University United States 630 170
63 University of
Notre Dame
United States 628 169
64 University of
Pittsburgh
United States 627 168
65
Case Western
Reserve
University
United States 622 165
66 Ohio State
University
United States 621 164
67 University of
Colorado
United States 616 160
68 University of
Bristol
United
Kingdom 614 159
218
68
University of
California Santa
Cruz
United States 614 159
68 Yeshiva
University
United States 614 159
71 University of
Sydney
Australia 612 158
72 University of
Virginia
United States 611 157
73 University of
Adelaide
Australia 607 154
73
University of
Southern
California
United States 607 154
75 William amp Mary United States 604 152
76 Trinity College
Dublin
Ireland 603 152
77 Kings College
London
United
Kingdom 597 148
78 Stony Brook
University
United States 596 1475
79
Korea Advanced
Institute of
Science and
Technology
Republic of
Korea 595 147
219
79 University of
Sussex
United
Kingdom 595 147
81
University of
Queensland
Australia
Australia 591 145
81 University of York
United
Kingdom 591 145
83
Ruprecht Karl
University of
Heidelberg
Germany 590 144
83 University of Utah United States 590 144
85 Durham
University
United
Kingdom 589 143
86
London School of
Economics and
Political Science
United
Kingdom 583 140
87 University of
Manchester
United
Kingdom 580 138
88
Royal Holloway
University of
London
United
Kingdom 579 138
89 Lund University Sweden 578 137
90 University of
Zurich
Switzerland 577 136
90 University of
Southampton
United
Kingdom 577 136
220
90 Wake Forest
University
United States 577 136
93 McMaster
University
Canada 576 136
94 University College
Dublin
Ireland 575 135
95 University of
Basel
Switzerland 573 134
95
George
Washington
University
United States 573 134
95 University of
Arizona
United States 573 134
98
University of
Maryland College
Park
United States 572 134
99 Dartmouth
College
United States 571 133
100 ENS de Lyon France 570 133
101
Technical
University of
Munich
Germany 569 132
102 University of
Helsinki
Finland 566 130
103 University of St
Andrews
United
Kingdom 565 130
221
104
Rensselaer
Polytechnic
Institute
United States 564 129
105
Rutgers the State
University of New
Jersey
United States 563 129
106 Purdue University United States 562 128
107 University of
Cape Town
South Africa 561 128
107 National Tsing
Hua University
Taiwan 561 128
109 Seoul National
University
Republic of
Korea
560
127
109 Pennsylvania
State University
United States 560 127
111 Hong Kong
Baptist University
Hong Kong 556 125
112 Bilkənt University Turkey 554 124
113 Tokyo Institute of
Technology Japan 554 124
114
Eindhoven
University of
Technology
Netherlands 553 124
115 National Taiwan
University
Taiwan 552 123
222
115 University of
Hawaii
United States 552 123
117
University of
California
Riverside
United States 551 123
118 University of
Geneva
Switzerland 550 122
119
Catholic
University of
Leuven
Belgium 548 121
120 Nanjing
University
China 546 120
121
Queen Mary
University of
London
United
Kingdom 546 120
122
Technical
University of
Denmark
Denmark 545 120
122 Michigan State
University
United States 545 120
124 Ghent University Belgium 544 119
124 Leiden University Netherlands 544 119
124 Lancaster
University
United
Kingdom 544 119
127 University of
Alberta
Canada 543 119
223
128 University of
Glasgow
United
Kingdom 542 118
129 Stockholm
University
Sweden 540 117
130 University of
Victoria
Canada 534 115
130 Osaka University Japan 534 115
132 University of
Freiburg
Germany 533 114
132 Tohoku
University
Japan 533 114
132 University of Iowa United States 533 114
135 University of
Bergen
Norway 527 111
136 University of
Lausanne
Switzerland 526 111
137 University of
Sheffield
United
Kingdom 525 111
138 University of
Montreal
Canada 524 110
139 VU University
Amsterdam
Netherlands 523 110
140 Pierre and Marie
Curie University
France 522 109
140 University of
Dundee
United
Kingdom 522 109
224
142 University of
Barcelona
Spain 521 109
143 Utrecht University Netherlands 520 109
144
Wageningen
University and
Research Center
Netherlands 519 108
145 University of
Auckland
New Zealand 518 107
145 University of
Birmingham
United
Kingdom 518 107
147 Alexandria
University
Egypt 516 107
147 Uppsala
University
Sweden 516 107
149
Hong Kong
Polytechnic
University
Hong Kong 514 106
149 University of
Aberdeen
United
Kingdom 514 106
151 Delft University of
Technology
Netherlands 513 105
152 University of New
South Wales
Australia 512 105
152
Birkbeck
University of
London
United
Kingdom 512 105
225
152 Newcastle
University
United
Kingdom 512 105
155 Pompeu Fabra
University
Spain 511 104
156 Indiana
University
United States 510 104
156 Iowa State
University
United States 510 104
158 Medical College of
Georgia
United States 507 103
159
Erasmus
University
Rotterdam
Netherlands 504 102
159 University of
Delaware
United States 504 102
161 Arizona State
University
United States 503 101
161 Boston College United States 503 101
163 National Sun Yat-
Sen University
Taiwan 502 101
164 Georgetown
University
United States 501 101
165 University of
Amsterdam
Netherlands 500 100
165 University of
Liverpool
United
Kingdom 500 100
167 Aarhus University Denmark 499 100
226
168 University of
Wuumlrzburg
Germany 498 099
168 University of
Leeds
United
Kingdom 498 099
170 University of
Groningen
Netherlands 497 099
171 Sun Yat-sen
University
China 496 098
172
Johann Wolfgang
Goethe University
Frankfurt am
Main
Germany 494 098
173 Bielefeld
University
Germany 493 097
174
Nanyang
Technological
University
Singapore 490 096
174 University of East
Anglia
United
Kingdom 490 096
174 University of
Nottingham
United
Kingdom 490 096
177 University of
Copenhagen
Denmark 488 095
178 Monash
University
Australia 485 094
227
178
Humboldt
University of
Berlin
Germany 485 094
178 University of
Bonn
Germany 485 094
181 National Chiao
Tung University
Taiwan 483 093
182 RWTH Aachen
University
Germany 482 093
183
Middle east
Technical
University
Turkey 477 091
184 University of
Exeter
United
Kingdom 476 091
185 University of
Twente
Netherlands 475 090
186 University of
Konstanz
Germany 473 090
187 University of
Innsbruck
Austria 472 089
187
Karlsruhe
Institute of
Technology
Germany 472 089
189
Eberhard Karls
University
Tuumlbingen
Germany 470 089
228
190 Yonsei University
Republic of
Korea 469 088
190 Drexel University United States 469 088
190 University of
Cincinnati
United States 469 088
193 Dalhousie
University
Canada 468 088
193 Royal Institute of
Technology
Sweden 468 088
195 University of
Vienna
Austria 467 088
196 Kent State
University
United States 465 087
197 Zhejiang
University
China 464 087
197 University of
Illinois - Chicago
United States 464 087
199 Simon Fraser
University
Canada 462 086
199
Swedish
University of
Agricultural
Sciences
Sweden 462 086
229
MUumlNDƏRİCAT
230
Şahlar Əsgərov
Kamilləşən Duumlşuumlncə
231
232
Yığılmağa verilmişdir 02072012
Ccedilapa imzalanmışdır 16082012
Ofset kağızı Format 60x84 116
233
Şərti ccedilap vərəqi 75
Tiraj 300
234
Китаб ldquoELrdquo Няшриййат вя Полиграфийа Ширкяти
ММЪ-нин
235
мятбяясиндя щазыр
деопозитивлярдян истифадя
олунмагла
офсет цсулу иля чап
едилмишдир
Цнван Бакы шящяри Дярняэцл
гясябяси 3105-ъи мящялля
Тел 562-83-03 Faks 563-54-42
Директор Ъяфяр Язиз оьлу Баьыров
Əsgərov Şahlar Qaccedilay oğlu 1941-ci ildə Kəlbəcər
rayonunda anadan olmuş və 1963-cuuml ildə Azərbaycan
Doumlvlət Universitetinin (indiki BDU) fizika fakuumlltəsini
bitirmişdir Aspirantura illərində aldığı elmi nəticələr bu
guumln də NASA tərəfindən kosmik gəmilərin ion
muumlhərriklərinin hazırlanmasında geniş istifadə edilir
Prof ŞƏsgərovun respublikamızda əsasını qoyduğu
digər elmi istiqamət qeyri-bircins metal-yarımkeccedilirici
kontaktının fizikasının oumlyrənilməsidir Onun bu
istiqamətdə aldığı nəticələr beynəlxalq səviyyədə yuumlksək
qiymətləndirilmişdir ŞƏsgərov ictimai elmlər sahəsində
də tədqiqatlar aparmışdır Bu istiqamətdə aldığı elmi
nəticələr ldquoPedaqogika uumlccediluumln yeni paradiqmardquo və ldquoBiliyin qiymət-
ləndirməsinin fəlsəfəsirdquo kimi 20-yə yaxın məqalədə və bir
sira (ldquoKeccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo (1998) ldquoTəhsilimiz duumlnən bu
guumln və sabahrdquo (2003) ldquoDuumlşuumlncə tərzirdquo (2008)rdquoDəyərlərin
qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo (2012) ) kitablarında ccedilap
edilmişdir
236
Prof Şahlar Əsgərov 300-dən ccedilox elmi 700-ə qədər
publisistik məqalənin onlarla kitabın muumləllifidir Onun
nuumlmuzmatika kriminalistika və tətbiqi incəsənət
sahələrində ixtira və patentləri var
ŞQ Əsgərov 1995-2005-ci illərdə Milli Məclisin uumlzvuuml 2000ndash
2005-ci illərdə Elm və təhsil məsələləri daimi
komissiyasının sədri vəzifəsində ccedilalışmışdır Onun əməyi
doumlvlətimiz tərəfindən də layiqincə qiymətləndirilib O bir
sıra Beynəlxalq Akademiyaların ( РАЕ АСПН ) uumlzvuumlduumlr
6
insanıdır dəyərlər uumlzərində həyatını bina edən
şəxsiyyətdir O kəs ki həyatının məğzini dəyərlər əsasında
muumləyyənləşdirir yazdıqları nəzəri-quru cuumlmlələrdən
ibarət olmayacaq praktikliyi və səmimiliyi ilə seccedililə-
cəkdir Odur ki Şahlar muumləllimin həm keccedilən il qələmə
aldığı ldquoDəyərlərin qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo
həm də bu kitabın əsasında təkmilləşdirilmiş qələm
məhsulu olaraq təqdim etdiyi ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo adlı
kitabları soumlzuumlgedən istiqamətdə əvəzsiz nailiyyətlər hesab
olunmalıdır Sonuncu kitabın moumlvzusu inkişafın fərqli
prizmadan nəzərdən keccedilirilməsindən bəhs edir odur ki
ccedilox aktualdır Ccediluumlnki qloballaşma doumlvruumlndə bəlkə də ən
ccedilox muumlzakirə olunan problemlərdən biri inkişafla
bağlıdır
Təqdim olunan bu kitab muumlasir iqtisadi sosial və
fəlsəfi təlimlərin əsas tədqiqat obyekti olan inkişaf
anlayışından bəhs edir Kitabda həqiqi inkişafın mahiy-
yəti şərtləri və meyarları haqda danışılır Muumləllif inkişafla
əlaqədar oumlzuumlnuumln ənənəvi baxışlardan kənar yeni
yanaşmasını təqdim edir Əlaqədar moumlvzulara oumlzuumlnə-
məxsus tərzdə muumlnasibət bildirən Şahlar muumləllim bəşəriy-
yətin inkişafı problemində irəli suumlrduumlyuuml yeni həll
variantını (K faktoru vasitəsilə) real və praktik yanaşma
ilə əsaslandırır
7
Duumlşuumlnuumlruumlk ki ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo kitabı oumllkə-
mizin gələcəyini duumlşuumlnən məsul şəxslərin diqqətini cəlb
edəcək problemin aktuallığını əyani şəkildə onların nəzə-
rinə ccedilatdıracaqdır
Elvuumlsal Məmmədov
AMEA akad ZM Buumlnyadov adına
Şərqşuumlnaslıq İnstitutunun əməkdaşı
fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə doktoru
8
GİRİŞ
ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo bir il əvvəl ccedilap olunmuş ldquoDə-
yərlərin qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo (Bakı 2012)
kitabının elmi əsası saxlanılmaqla məzmun və sosial
əhatəsi xeyli genişləndirilmiş variantıdır Bu səbəbdən də
kitab oxuculara yeni adda təqdim edilir Bəşəriyyətin
inkişafının tarixi dinamikası və ona təsir edən faktorlar
kitabda yeni meyar vasitəsilə araşdırılır
Ccedilox inkişaf etmiş oumllkələr maddi və intellektual
baxımdan inkişafın son mərhələsinə F Fukuyamanın 1
diliylə desək ldquotarixin sonuna rdquo yaxınlaşmaqla yuumlksək
texnologiyaya və tərəqqiyə nail olmuşlar
Tərəqqi irəliyə doğru hərəkəti aşağı səviyyədən
yuumlksək səviyyəyə az muumlkəmməllikdən ccedilox muumlkəm-
məlliyə kəmiyyət və keyfiyyət artımına doğru inkişafı
goumlstərir Bu inkişaf həm də ccediloxlu sayda suallar doğurur
Tərəqqi məqsədsizdir yoxsa hədəfi var İnkişaf yolunun
sonu varmı yoxsa bu sonu olmayan yoldur Son mən-
təqə haqqında dini duumlnyagoumlruumlşuuml məlumdur bəs elmi
duumlnyagoumlruumlşuuml nə deyir Cənnət cəhənnəm kommunizm
ideyalarına elmi baxış necədir Bəşəriyyətin məqsədi in-
qilablardan muumlharibələrdən keccedilərək guumlndə bir guumln ildə
bir il yaşamaqdırmı İnsan həyatının məğzi və əsas
1 FFukuyama Tarixin sonu və axırıncı İnsan Moskva2010 588 səh
9
missiya nədir İnsaniyyətın boumlyuumlk hissəsi əzab və əziyyət
iccedilərisində yaşayır ki az bir qrup insan firavanmı yaşasın
İnsana şuumlur verməkdə Yaradanın məqsədi nə olub
Məlumdur ki inkişafda təkamuumlluumln rolu əsasdır İnsan
cəmiyyətlərində tərəqqi formasiyaların inkişafında
təşəkkuumll tapıb Tarixə qısa nəzər salsaq goumlrərik ki ibtidai
icma quruluşunun oumlmruuml təqribən iki milyon il olub və bu
quruluşda şəxsi mənafe olmadığından cəmiyyət idarə-
edənlərə və idarəolunanlara boumlluumlnməyibdir Bu səbəbdən
də tərəqqi olmayıbdır Fəaliyyətdə şuumlur yox instinkt rol
oynayıbdır Tərəqqi sonrakı formasiyalarda şəxsi mənafe
zəminində baş verib Quldarlıq feodalizm və kapital-
izmin birlikdə oumlmruuml 20 000 ildən azdır Bu doumlvrlərdə
insanlar şuumlursuz fəaliyyətdən şuumlurlu fəaliyyətə doğru
inkişaf ediblər Bu inkişafa təsir edən əsas amil guumlc və ağıl
olmuşdur İnsanlar inkişaf edərək tam şuumlurlu fəaliyyətə
nə vaxt keccediləcəklər Boumlyuumlk Səməd Vurğun demişkən
ldquoQalib gələcəkmi cahanda kamalrdquo
Duumlnya insan artımı ilə bağlı bir əndişə yaşayır Yer
kuumlrəsinin potensialının gələcək nəsillərə ccedilatmayacağı qor-
xusu var Maltusun məşhur fikri tez-tez təkrarlanır
Duumlnyanın kiccedilik bir qrup insanlar (duumlnya houmlkuməti ldquo300-
lərin komitəsirdquo masonlar Bilderberq və Bogema klubları
ldquoskull and bonesrdquo və s) tərəfindən idarə edilməsi
haqqında soumlhbətlər gedir kitablar yazılır Bir tərəfdə 300
10
ailə digər tərəfdə 6 milyard əhali duumlnya malını bərabər
boumlluumlrlər Bu boumllguumlyə Allah-təala xeyir-dua veribmi
Təhluumlkəsiz gələcək şuumlbhə altına alınır Tez-tez ərzaq
təhluumlkəsizliyindən danışılır Gələcəyə pessimist baxış for-
malaşmaqdadır Kitabda bu tip suallara aydınlıq gətir-
məyə cəhd edilir
Planetdə qlobal sosial-iqtisadi dəyişiliklərə muumlkəm-
məl nəzarət etmək uumlccediluumln yeni duumlnyagoumlruumlşə yeni me-
todologiyaya yeni meyara ehtiyac vardır Kitabda istifa-
də edilən Uumlmumi Daxili Məhsul (UumlDM) və İnsan Poten-
sialının İnkişaf İndeksi (İPİİ) anlayışları muumltəxəssislərə
yaxşı məlumdur K faktoru anlayışı isə yenidir və sosial-
iqtisadi hadisələrin qiymətləndirilməsində ilk dəfədir ki
meyar kimi istifadə edilir Misal uumlccediluumln tarixən biliyin
qiymətləndirilməsi zamanı bildiyimizin bilməli olduğumuza
nisbəti meyar goumltuumlruumlluumlrduumlsə burada K faktoru
bildiyimizin bilmədiyimizə olan nisbətidir Əgər soumlhbət di-
gər sosial-iqtisadi və mədəni hadisələrin dəyərlən-
dirilməsindən gedirsə onda K faktoru nailiyyətin əldə
edilən hissəsinin onun əldə edilə bilməyən hissəsinə
(nailiyyət qıtlığına) olan nisbətini goumlstərir Başqa soumlzlə K
faktoru faizə alternativ bir meyar kimi ccedilıxış edir və iqtisadi
sosial mədəni pedaqoji və digər prosesləri dəyər-
ləndirmək uumlccediluumln istifadə edilir
11
K faktoru vasitəsilə əldə olunmuş korrelyasiyalar bir
ccedilox sosial hadisələrin mahiyyətini dərindən başa duumlşməyə
imkan verir
Bəzi sosial -iqtisadi goumlstəricilərin (universitetlərin
reytinqləri adambaşına istehlak olunan enerji və s) K
faktorundan asılılığı kitabda cədvəl şəklində yox ilk dəfə
olaraq qrafik şəklində təqdim edilmişdir Bu meto-
dologiya qlobal sosial-iqdisadi hadisələrin mahiyyətinə
baxmağa inkişafın dinamikasını izləməyə imkan verir
Tədqiqatlar zamanı tərəqqiyə vektorial kəmiyyət kimi
baxılmış və hesab edilmişdir ki onun uumlfuumlqi toplananı
humanitar inkişafla şaquli toplananı isə maddi inkişafla
məsuldur Uumlfuumlqi toplananın artması (bu toplanan İPİİ ilə
muumltənasibdir) nəticədə UumlDM-i artırır UumlDM artımı
ldquohəzmrdquo olunaraq təzədən uumlfuumlqi toplananı (İPİİ) artırır
Uumlfuumlqi toplananın artımı duumlşuumlncə tərzini kamilləşdirir Bu
toplananların biri digəri uumlccediluumln əsasdır və daim
harmoniyada inkişaf edir Harmoniya isə stabil inkişaf
uumlccediluumln vacibdir İnsaniyyət kamilləşdikcə və varlandıqca
bəşəriyyət Accedilıq cəmiyyətə doğru gedir Duumlnya doumlv-
lətlərindən Avstraliya Yeni Zelandiya Accedilıq cəmiyyətın gi-
riş qapısına yaxınlaşırlar Onlar bu duumlnyada Cənnət şə-
raitinin 90 faizindən ccediloxuna nail olmuşlar Qeyd etmək
lazımdır ki muumltləq xoşbəxt cəmiyyət qurmaq qeyri-
muumlmkuumlnduumlr ancaq ona yaxınlaşmaq muumlmkuumlnduumlr ccediluumlnki
12
insanın potensial imkanı sonsuzdur Demək bəşəriyyətin
xoşbəxt gələcəyə doğru yolu acıqdır
Kitabda əks edilmiş ideya və fikirlər son illərdə
muumləllifin AMEA-nın muumlxtəlif institutlarında Fəlsəfə və
Siyasi-Huumlquq Tədqiqatları İnstitutu (29411) və (6113)
Kibernetika İnstitutu (22611) AMEA RH FR və TE
boumllməsində (7312) və Qafqaz Universitetində (18412)
etdiyi ccedilıxılarda oumlz əksini tapmışdır
Kitabın yazılmasına mənəvi dəstək verən AMEA-nın
vitsendash prezidenti akademik ACHacıyevə dəyərli məs-
ləhətləri uumlccediluumln akad ANadirova akad U Ələkbərova və
prof MNƏliyevə təşəkkuumlruumlmuuml bildirirəm Redaktorluq
əziyyətini oumlz uumlzərinə goumltuumlrən filologiya uumlzrə fəlsəfə
doktoru Ələmdar Cabbarlıya və rəyccedili fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə
doktoru Elvuumlsal Məmmədova da dərin təşəkkuumlr edirəm
Dəyərli məsləhətləri uumlccediluumln siyasi elm uumlzrə fəlsəfə doktoru
dos Rəcəb Rəhimliyə də minnətdarlığımı bildirirəm
Bu kitabda yer almış bəzi moumlvzularla shah-
larasgerovcom saytından da tanış olmaq olar
Əvvəlcədən təşəkkuumlruumlmuuml bildirərək kitab haqqında tən-
qidi fikir və təkliflərinizi ashahlarhotmailcom uumlnva-
nına goumlndərməyinizi xahiş edirəm
13
DƏYƏRLƏRİN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN ELMİ
ƏSASI
Oumllccediluumldən boumlyuumlk səadət yoxdur Oumllccediluuml
harmoniyanın əsasıdır
El məsəlı
Duumlnyada gedən qlobal ictimai-siyasi və sosial
prosesləri anlamaq uumlccediluumln dahi alimlər tərəfindən zəruri
elmi baza və konsepsiyalar yaradılmışdır Boumlyuumlk houmlrmət
hissi ilə ldquo uumlmumi daxili məhsul rdquo və ldquo insan potensialının in-
kişaf indeksi rdquo anlayışlarını elmə daxil edən Simon Smith
Kuznetsin və Məhbub uumll Həqin adlarını yada salmaq
istərdim Bu guumln təşkilatlanmanın alternativsiz goumlruumlnən
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo formasının yaradıcılarından biri və alovlu
muumldafiəccedilisi Karl Popper də minnətdarlıq hissi ilə yad
edilməlidir Ccediluumlnki bu anlayışlar duumlnyada gedən qlobal
ictimai-siyasi prosesləri başa duumlşmək və idarə etmək işinə
xeyli aydınlıq gətirmişdir İctimai inkişafın məlum
konsepsiyaları yaradılarkən bu anlayışlar elmə məlum
deyildi Bu yeni meyarların işığında tarixi inkişafın qa-
nunauyğunluqlarna təzədən baxmağa ehtiyac duyulur
Ancaq bu dahi alimlərin ideyalarını irəli aparmaq uumlccediluumln
daha həssas meyara ehtiyac vardır Dəqiq meyar ictimai
14
tərəqqinin mahiyyətini başa duumlşmək uumlccediluumln ccedilox əhəmiy-
yətlidir Ccediluumlnki yeni meyar bəşəri inkişafa yeni bucaq
altında baxmağa imkan verər
Dəyər deyəndə obyekt və ideyanın cəmiyyətin gouml-
zuumlndə əhəmiyyəti və qədir-qiyməti başa duumlşuumlluumlr Kitabda
dəyər olaraq biliyin qiymətləndirilməsi doumlvlətlərin
universitetlərin reytinq goumlstəriciləri habelə adambaşına
istehlak olunan enerji uzunoumlmuumlrluumlluumlk və s nəzərdə
tutulur
Dəyərləndirmə modeli Dəyərləndirmə modeli olaraq
iccedilərisində maye olan stəkan goumltuumlrmək olar Stəkanın dolu
hissəsinin huumlnduumlrluumlyuuml Ld boş hissəsi Lb tam
huumlnduumlrluumlyuuml isə Lo-dur Aydındır ki stəkanın dolu və boş
hissəsinin cəmi onun tam huumlnduumlrluumlyuuml Lo ndasha bərabərdir
Lo = Ld + Lb (1)
Şəkil 1 Dəyərlərin qiymətləndirilməsinin ikioumllccediluumlluuml modeli
L0
Lb
Ld
15
Şəkil 1-də goumlstərilən ikioumllccediluumlluuml model və duumlstur (1)
muumlxtəlif meyarlar və şkalalar yaratmağa imkan verir
Aydındır ki Ld Lo nisbəti muumlvəffəqiyyətin (uğurun)
nisbi goumlstəricidir Min illərdir ki bu nisbətdən faiz adlı
meyar kimi istifadə edilir Onu a hərfi ilə işarə edək
a= Ld Lo
Stəkanın dolu hissəsinin boş hissəyə nisbətindən (Ld
Lb) də yeni meyar kimi istifadə etmək olar Bu nisbət
uğurun uğur qıtlığından neccedilə dəfə ccedilox olduğunu goumlstərir
Bu nisbəti keyfiyyət faktoru adlandıraq və K hərfi ilə işarə
edək2
K= Ld Lb
K faktorunun mənası K -nın qiyməti sıfır ilə son-
suzluq arasında dəyişir Yer əhli uumlccediluumln ən boumlyuumlk K -ya
krallar şahlar peyğəmbərlər sərkərdələr və alimlər
malikdirlər İbtidai icma quruluşundan bu guumlnə kimi
bəşəriyyətin inkişafı instinkt fəaliyyətdən şuumlurlu fəaliy-
yətə doğru təkamuumll edir K faktoru bu inkişafın di-
namikasını izləməyə imkan verir Muumlxtəlif hadisələrdə
(siyasi iqtisadi mənəvi ictimai və s) K faktoru muumlxtəlif
mənalara malikdir Araşdırmalar goumlstərir ki
2 Аскеров ШГ Оценка знаний Поиск рационального варианта
Народное образования Москва 2004 1 с141
16
K ndash şuumlurlu fəaliyyətin şuumlursuz fəaliyyətə olan
nisbətidir K artdıqca insanın şuumlurlu fəaliyyəti artır
instinkt fəaliyyəti azalır
K ndash ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə olan nis-
bətidir K artdıqca ictimai mənafe artır şəxsi mənafe
azalır
Kndash haqqın nahaqqa olan nisbətidir K artdıqca
haqq nahaqqa uumlstuumln gəlir
K ndash uğurun uğur qıtlığına (ccedilatışmazlığa) olan
nisbətidir
Kndash nailiyyətin nailiyyət qıtlığına olan nisbətidir
Kndash goumlruumlləsi işin goumlruumllən hissəsinin goumlruumllməyən
hissəsinə olan nisbətidir
K ndash proqramın mənimsənilən hissəsinin mənim-
sənilməyən hissəsinə olan nisbətidir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi K faktoru mənəvi meyar olaraq icti-
mai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətini iqtisadi meyar
olaraq işin goumlruumllən hissəsinin goumlruumllməyən hissəsinə
nisbətini pedaqoji meyar olaraq bildiyimizin bilmədiyi-
mizə nisbətini ifadə edir
Keyfiyyət faktoru K artdıqca
insan kamilləşir duumlnya malından goumlzuuml doyur və
iqtisadı azadlığını təmin etməklə kifayətlənir
oumlzuumlnə məhəbbət azalır millətə məhəbbət artır
17
idarəetmə təkmilləşir muumlkəmməlləşir identikləşir
nəticədə firavanlıq artır
mənəvi tələbatın fiziki tələbata nisbəti artır
həm fərd həm də kuumltlə duumlzguumln qərarlar qəbil edir
ədalət azadlıq bilik və mədəniyyət artır duumlşuumlncə
saflaşır daş atana guumll uzadırlar
elitar və vətəndaş sırası arasında məsafə azalır
psixikanın quruluş tipi dəyişir biorobot şeytani o
da insani tip psixikaya keccedilir
millətlərin mədəni səviyyəsi və kamilliyi yuumlksəlir
fərdin azadlığından hamının azadlığına doğru
bəşəriyyət təkamuumll edir
instinkt fəaliyyəti şuumlurlu fəaliyyət əvəz edir
Məlumdur ki haqqın nahaqla muumlbarizəsi buumltuumln tarix
boyu gedir K artdıqca bu muumlbarizə haqqın uumlstuumlnluumlyuuml ilə
inkişaf edir K artdıqca bəşəriyyət xoşbəxt gələcəyə
(cənnət- məkana) doğru hərəkət edir
LTolstoyun dəyərli bir kəlamında deyilirldquoİnsan kəsrə
bənzəyir suumlrətdə onun dəyəri məxrəcdə isə onun oumlzuuml haqda
fikirləri dayanır Məxrəc nə qədər boumlyuumlk olarsa kəsrin qiyməti
bir o qədər az olarrdquo Bu kəlam K faktorunun ndash ldquomillətə
məhəbbətin oumlzuumlnə məhəbbətə olan nisbətidirrdquo mənasının
başqa bir formada ifadəsidir
Bu deyilənlərdən belə bir duumlşuumlncə yaranır insan oumlz
potensialını oumlzuumlnə xərcləyəndə az ətrafa xərcləyəndə
18
daha ccedilox xoşbəxt olur Bu duumlşuumlncə ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzdə
utopik goumlruumlnsə də gələcəyin duumlşuumlncəsidir
Toplum uumlccediluumln K qiyməti 20- dən boumlyuumlk olanda
insanlar cənnətəbənzər şəraitdə yaşayacaqlar Bəzi fərdlər
uumlccediluumln K qiyməti boumlyuumlk rəqəmlərlə ifadə olunur Yer əhli
uumlccediluumln ən boumlyuumlk K-ya peyğəmbərlər fatehlər dahi alimlər
malikdirlər
Peyğəmbərlərin kamil duumlşuumlncəsinə bənzər duumlşuumln-
cələrə yunan filosoflarının (Demokrit Aristotel Arximed
Pifaqor Hippokrat və digərlərinin) duumlşuumlncələrində rast
gəlinir Uumlmumiyyətlə qədim yunan filosoflarının fikirləri
heyranedici səviyyədə kamildir Onlar uumlccediluumln K faktorunun
qiyməti təqribən peyğəmbərlərinki qədərdir Onların
bizim doumlvrə ccedilatan kəlamlarını Allahın kəlamları ilə
muumlqayisə etsək xeyli doğmalıq goumlrərik Guumlman etmək
olar ki 124 min peyğəmbərin iccedilərisində bu insanların da
adları var Ccediluumlnki onlar da bəşəriyyət uumlccediluumln peyğəmbər
vəzifələrini yerinə yetirmişlər
Viktor Huumlqoya goumlrə rdquoCəmiyyətin iki noumlv insanlardan
zəhləsi gedir bir onlara huumlcum edənlərdən bir onları muumldafiə
edənlərdənrdquo Cəmiyyətə huumlcum edənlərlə (fatehlərlə) bağlı
muumlnasibət aydındır Cəmiyyətin qayğısına qalan in-
sanlara misal peyğəmbərləri goumlstərmək olar Pey-
ğəmbərlər uumlccediluumln K-nın qiyməti adi insanların K-sından
ccedilox-ccedilox boumlyuumlk olduğundan peyğəmbərlik illərinin
19
başlanğıcında cəmiyyət onları duumlzguumln başa duumlşə bilmir
və bu səbəbdən də ldquozəhləsirdquo gedir Buumltuumln peyğəmbərlərin
ilk illəri ccedilətinliklərlə doludur
K faktoru və dəyərin faiz goumlstəricisi K faktoru də-
yərlərin qiymətləndirilməsinin faiz goumlstəricisinə alter-
nativ bir meyardır Bu səbəbdən də onların arasında fərq
boumlyuumlkduumlr Bu fərqə diqqət yetirək
Faiz ndash buumltoumlvuumln yuumlzdə bir hissəsidir Əldə olunan his-
sənin buumltoumlvə nisbətidir Proqramın oumlyrənilən hissəsinin
oumlyrənilməli olanına nisbətidir İşin goumlruumllən hissəsinin tam
işə olan nisbətidir
K faktoru buumltoumlvuumln əldə olunan hissəsinin defisit hissəsinə
olan nisbətidir K faktoru faizə nisbətən inkişafa ccedilox həs-
sasdır Faizin hiss edə bilmədiyi dəyişikliyi K faktoru hiss
edir
K faktoruna təsir edən amillər İnsanlar anadan do-
ğularkən bəzilərində şəxsi bəzilərində isə ictimai mənafe
hissi uumlstuumlnluumlk təşkil edir Allah -təala canlılar iccedilərisində
ancaq insana şuumlur vermişdir ona goumlrə ki o ictimai
mənafenin uumlstuumlnluumlyuumlnuuml dərk etsin və ondan istifadə edə
bilsin Bu işdə mədəniyyətin təhsilin tərbiyənin və id-
manın rolu boumlyuumlkduumlr Orta təhsilin məzmunu elə
olmalıdır ki məktəbi qurtaran gənclərin əksəriyyətində
ictimai mənafe (doumlvlətccedililik vətənpərvərlik və millətə
qulluq hissi) şəxsi mənafedən (vəzifə hərisliyi varlanmaq
arzusu qohumbazlıq hissi və s) uumlstuumln olsun Orta məktəb
20
dərsliklərində ictimai mənafe vəsf edilməlidir qədərindən
artıq şəxsi mənafe hissləri bədii tarixi nuumlmunələr və
misallarla tənqid edilməlidir Fəaliyyətin hər bir noumlvuumlnuuml
tədris materialının hər bir moumlvzusunu bu prizmadan
keccedilirmək lazımdır Misal uumlccediluumln ilk baxışda əhəmiyyətli
goumlruumlnməyən idmanın bu işdə roluna diqqət yetirək
Məlumdur ki şahmat fərdi idman noumlvuuml olub şəxsi
mənafeyə xidmət edir Amma voleybol futbola və ya
basketbol oyunlarında ictimai maraq daha uumlstuumlnduumlr
Demək şahmatla muumlqayisədə məktəbdə voleybol və
futbola daha ccedilox uumlstuumlnluumlk vermək lazımdır
Dərsliklərin məzmununa diqqət yetirməyi AEyn-
şteyn 1949-cu ildə yazdığı ldquoNiyə sosializmrdquo məqaləsində
qeyd etmişdir O Qərb təhsil sistemini tənqid edərək
goumlstərmişdir ki bu təhsil sistemi pula kapitala sitayiş
əsasında qurulub Bu yol heccedil də xoş gələcəyə aparmır
Sovet doumlvruumlndə ictimai mənafeni guumldənlərin sayı
daha ccedilox idi Bu guumln cəmiyyətdə ccediloxları şəxsi mənafeni
guumlduumlr Guumlman etmək olar ki bir neccedilə ildən sonra şəxsi
mənafeni guumldənlərin sayı daha ccedilox olacaq Ccediluumlnki təhsilin
məzmununda boumlyuumlk deformasiyalar baş verib Cəmiyyət
sosiallaşmaya yox fərdiləşməyə daha meyillidir Bu işdə
mənəviyyatın dirccediləlməsinə ehtiyac boumlyuumlkduumlr Misal uumlccediluumln
mədəniyyəti bu işə cəlb edərkən muğam oxumaqla
muumlqayisədə xor oxumağa xuumlsusi diqqət yetirilməlidir
21
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki inkişaf etmiş oumllkələrdə
uşaqların gənclərin həm fiziki həm də zehni inkişafı
diqqətdə saxlanılır Fiziki inkişafı izləmək uumlccediluumln metr və
tərəzidən istifadə edirlər İntellektual inkişafı İQ (Ay-kuuml)
əmsalı vasitəsilə oumllccedilmək muumlmkuumlnduumlr Adətən İQ
əmsalını təyin etmək uumlccediluumln ldquoağıl yaşırdquo deyilən anlayışdan
istifadə edilir ldquoAğıl yaşırdquo intellektual qabiliyyətdən asılı
olaraq xronoloji yaşa bərabər ondan ccedilox və az da ola bilər
Bu yaşların nisbətinin 100 hasili İQ əmsalını verir K
faktoru ilə intellekt əmsalı İQ əmsalını əvəz etmək
muumlmkuumlnduumlr
22
BİLİYİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Heccedil bilənlə bilməz bir olarmı
ldquoQurani- Kərimrdquodən
Biliyin qiymətləndirilməsi zamanı fərz edilir ki stəkana
(şəkil 1) toumlkuumllən maye ldquobilik mayesidirrdquo Burada Ld biliyin
mənimsənilən Lb isə mənimsənilməyən hissələrini goumlstərir
Bu modeldən istifadə edərək xətti və qeyri-xətti
qiymətləndirmə şkalası duumlzəltmək muumlmkuumlnduumlr
Xətti qiymətləndirmə şkalası Tarixi təcruumlbə əsasında
yaranan biliyin klassik qiymətləndirmə şkalasında yuxa-
rıdakı modeldən soumlvqi-təbii istifadə edilmiş və meyar
olaraq ldquobildiyimizin bilməli olduğumuza nisbətirdquo goumltuumlruumll-
muumlşduumlr Stəkanın dolu hissəsinin huumlnduumlrluumlyuumlnuumln tam
huumlnduumlrluumlk Lo-ya olan nisbətini a hərfi ilə işarə edək
a = Ld Lo
Goumlruumlnduumlyuuml kimi bu əmsal nisbi mənimsəmənin və
ya mənimsəmənin faiz goumlstəricisi olub qiyməti 0 ilə 1
arasında dəyişir Duumlstur 1-in hər tərəfini Lo -ya boumllsək
aşağıdakı ifadəni alarıq
a = 1- Lb Lo (2)
Lb Lo ndashnisbəti biliyin mənimsənilməyən hissəsini
yəni nisbi bilik qıtlığını goumlstərir Onu h ilə işarə etsək
alarıq
a = 1- h
23
Aydındır ki Lb = Lo olarsa yəni stəkan tam boş
olarsa bu tam biliksiz (və ya təhsil fəaliyyəti olmayan)
hala uyğundur Stəkan tam dolu olanda başqa soumlzlə Ld =
Lo olarsa bilik tam mənimsənilib və təhsil fəaliyyətini
muumlkəmməl hesab etmək olar Burada nisbi mənimsəmə
əmsalı a qiymətləndirmənin faiz meyarı kimi ccedilıxış edir
Şəkil 2 Xətti qiymətləndirmə şkalası
a= 1 olanda tədris materialı 100 mənim-
sənilib
a=05 olanda material 50 mənimsənilib və
h= 05
a=0 olanda h = 1 və Lb = Lo olar Bu halda
təhsil yoxdur
bal
100
80
60
40
20
1 2 3 4 5
a
24
Bu deyilənlərə bir az aydınlıq gətirək Misal uumlccediluumln
əgər bilik 700 ballıq şkala ilə qiymətləndirilirsə və təhsil
alanlar 700 (və ya ona yaxın) bal toplayıblarsa demək
təhsil sistemi muumlkəmməldir İndiyə qədər belə təhsil
sistemi qurmaq heccedil bir doumlvlətə muumlyəssər olmayıbdır
Əgər tələbələr 350 plusmn 100 ətrafında bal toplayıblarsa de-
mək təhsil sistemi orta səviyyədədir Əgər tələbələr 0 ilə
plusmn 250 arasında bal toplayıblarsa demək təhsil sisteminin
vəziyyəti bərbaddır Tələbə Qəbulu uumlzrə Doumlvlət Komis-
siyası (TQDK) hər il bəyan edir ki abituriyentlərin uumlmumi
orta balı 250-dən azdır Əgər belədirsə demək təhsil
sisteminin real vəziyyəti ccedilox yarıtmazdır
Beşballıq qiymətləndirmə şkalasında stəkanın Lo
huumlnduumlrluumlyuuml beş bərabər hissəyə boumlluumlnuumlr və birdən beşə
kimi tam ədədlərlə işarə edilir Proqramı 100 mənim-
səyənin biliyi ldquo5rdquo proqramı 60 mənimsəyənin biliyi isə
ldquo3rdquo balla qiymətləndirilir Diskret qiymətlərlə (şərti
ballarla) mənimsəmə dərəcəsi arasında asılılıq xətti oldu-
ğu uumlccediluumln bu şkalanı xətti qiymətləndirmə şkalası da adlan-
dırmaq olar Bu şkala şəkil 2-də goumlstərilmişdir Qeyd
etmək lazımdır ki beşballıq xətti qiymətləndirmə şkalası
ən elementar və sadə şkaladır Min illərdir ki bu şkala
muumlxtəlif variantlarda bəşəriyyətə xidmət edir və
bəşəriyyət oumlz inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə goumlrə həm
də bu şkalaya borcludur
25
Moumlvcud dəyərləndirmə sistemləri və ya qiymət-
ləndirmə şkalası insanların cəmiyyətdə yerini duumlzguumln
təyin edə bilmir Xuumlsusilə a-nın yuumlksək (09 ndash l) qiymət-
lərində subyektiv dəyərləndirmə bəzən obyektiv dəyər-
ləndirməyə uumlstuumln gəlir Bu xuumlsusilə məmur seccedilimində
oumlzuumlnuuml buumlruzə verir Cəmiyyətin daha dəqiq və obyektiv
dəyərləndirmə sisteminə ehtiyacı vardır
Qeyri-xətti qiymətləndirmə şkalası Klassik qiy-
mətləndirmə şkalası əla biləni yaxşı biləndən onu da kafi
biləndən ayıra bilir Ancaq əla bilənlər iccedilərisindən lap əla
biləni dəqiq seccedilə bilmir və əla bilənləri sıraya duumlzə bilmir
Bu quumlsuru aradan qaldırmaq uumlccediluumln yeni meyar olaraq
ldquobildiyimizin bilmədiyimizə nisbətirdquo -indən istifadə etmək
olar Yəni Ld Lb nisbəti meyar olaraq goumltuumlruumlluumlr Əvvəlki
məqalələrdə3 bu nisbət keyfiyyət faktoru adlandırılmış və K
hərfi ilə işarə edilmişdir
Duumlstur (1) -in hər tərəfini Ld-yə boumllsək alarıq
Lo Ld = 1+ 1K
Bu duumlsturu belə də yazmaq olar
Ld Lo = 1 (1+ 1 K)
Ld Lo ndash nisbi mənimsəmə a olduğundan
2 Asgarov Ş Q The philosophy knowledge assessment Journal of Qafqaz
University 13 p 63 ndash72 2004
26
a = 1 (1+ 1 K ) (3)
duumlsturunu alarıq Buradan da keyfiyyət faktoru uumlccediluumln
K=a (1-a) (31)
duumlsturunu alarıq
Duumlstur (31) yeni qiymətləndirmə şkalası yaratmağa
imkan verir Bunun uumlccediluumln a-nın K-dan asılılığını qurmaq
kifayətdir Bu asılılıq şəkil 3-də goumlstərilmişdir Absis
oxunda keyfiyyət faktoru K ordinat oxunda isə
mənimsəmə a goumlstərilmişdir Şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi K
faktoru artdıqca nisbi mənimsəmə a qeyri-xətti artaraq oumlz
maksimal qiymətinə yaxınlaşır Bu səbəbdən də bu şkalanı
qeyri-xətti şkala adlandırmaq olar Şəkil 3-də K əmsalı (0 ndash
50) intervalında dəyişdiyi halda a əmsalı 0 ilə 1 arasında
dəyişir Bu isə biliyin daha dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
boumlyuumlk imkanlar accedilır Əgər
a) K gtgt1 olsa Ld gtgt Lb olar Bu halda təhsil sistemi
muumlkəmməldir
b) K = 1 olsa a = 05 olar Bu halda təhsil sisteminin
səviyyəsi ortadır
c) K ltlt 1 olsa Ld ltlt Lb olar Bu halda təhsil
fəaliyyəti ccedilox pisdir
Birinci halda mənimsənilən material mənimsənil-
məyən materialdan qat-qat ccedilox ikinci halda isə bəra-
bərdir Uumlccediluumlncuuml halda isə mənimsənilən material mənim-
sənilməyəndən qat-qat azdır Doumlvlətlərarası rəqabətin
27
yuumlksək olduğu indiki zamanda təhsil sistemi elə
qurulmalıdır ki onun uumlccediluumln K gtgt1 şərti oumldənilsin
Şəkil 3 Qeyri-xətti qiymətləndirmə şkalası
K-nın qiymətinin geniş intervalda (0 ndash infin) dəyişməsi
fərdlərin əqli və intellektual qabiliyyətini fərqləndirmək
və qiymətləndirmək uumlccediluumln geniş imkanlar accedilır Misal uumlccediluumln
əgər bir şagird 500 sualdan 499-na digəri 490-na duumlzguumln
cavab veribsə bu fərq klassik şkalada 9 bal olduğu halda
(499 ndash490) yeni şkalada 450 bal [(4991) ndash (49010)]
olacaqdır Goumlruumlnduumlyuuml kimi klassik şkalaya goumlrə
şagirdlərin qiymətləri arasında ccedilox az fərq olduğundan
onlar bərabər bilikli yeni şkalada isə bu fərq ccedilox boumlyuumlk
olduğundan (450) onlar fərqli bilikli hesab ediləcəklər Bu
0
01
02
03
04
05
06
07
08
09
1
0 10 20 30 40 50
MƏ
NİM
SƏM
Ə
K
28
meyar qiymətləndirmənin faiz goumlstəricisinə bir alternativ
kimi ccedilıxış edir Qeyri-xətti şkala muumlxtəlif dəyərlərin
qiymətləndirilməsində əvəzsiz uumlstuumlnluumlyə malikdir
Ayındır ki intellektual insanlar uumlccediluumln K-nın qiyməti
boumlyuumlkduumlr Guumlman etmək olar ki yer əhli uumlccediluumln ən boumlyuumlk
K-ya (ən az bilik qıtlığına) peyğəmbərlər malikdirlər
Ccediluumlnki onların qəbul etdiyi qərarlar min illərlə quumlvvədə
qalır Burada britaniyalı bioloq Tomas Heksilin ldquo Əgər
bilik qıtlığı qorxuludursa onda o insan ki biliyi lap ccediloxdur
o tam təhluumlkəsizdirmirdquo ndash tarixi sualına cavab vermək
muumlmkuumlnduumlr Qeyd edək ki az bilik qıtlığına malik olan
buumltuumln peyğəmbərlər həmişə peyğəmbərliklərinin ilk
illərində təqib olunublar və təhluumlkədə yaşayıblar
K faktoru ccediloxsaylı dəyərli insanlar arasından (misal
uumlccediluumln 1000 əlaccedilı tələbə ) ən dəyərlisini obyektiv seccedilməyə
və şuumlurlu varlıqları intellektual baxımdan iyerarxik
strukturda (adi insan muumltəxəssis alim akademik dahi
şəxsiyyət foumlvqəlinsan peyğəmbər və hər şeyə qadir olan
Allah) sıraya duumlzməyə imkan verir
Bu meyarın sosial-iqtisadi proseslərə tətbiqi ilə daha
əhəmiyyətli və daha dəqiq nəticələr əldə etmək muumlm-
kuumlnduumlr Dəqiq qiymətləndirmə şkalası kamil duumlşuumlncəyə
yuumlksək personal və professional keyfiyyətlərə malik olma-
yanların idarəetmə sisteminin yuumlksək səviyyələrinə
qalxmasını yəqin ki ccedilətinləşdirər Şəkil 3-dən goumlruumlnuumlr ki
29
K rarr infin yaxınlaşanda ararr1 yaxınlaşır Bu o deməkdir ki
K artdıqca muumltləq bilik səviyyəsinə yaxınlaşmaq olar
ancaq ona ccedilatmaq muumlmkuumln deyildir Buradan təbii
olaraq başqa bir sual da ccedilıxır Hansı şuumlurlu məxluq uumlccediluumln
K-nın qiyməti sonsuzdur Muumltləq biliyə kim malikdir
Səmavi kitabların verdiyi məlumata goumlrə ancaq qadir
Allah hər şeyi bilir və goumlruumlr Ancaq Onun biliyində qıtlıq
yoxdur Bu baxış Allahın varlığının riyazi isbatı uumlccediluumln əsas
ola bilər
30
ALLAHIN VARLIĞININ RİYAZİ İSBAT4
Elm dinsiz şikəstdir din elmsiz kordur
AEynşteyn
Boumlyuumlk fransız filosofu O Konta goumlrə bəşəriyyətin intel-
lektual təkamuumll tarixi uumlccedil mərhələdən keccedilir a) teoloji b)
metafizik c) pozitivist Birinci mərhələdə Allahın varlığı
isbatsız qəbul olunur İkinci mərhələ boyu (son min il) Allahın
varlığının isbatı filosofları ən ccedilox duumlşuumlnduumlrən suallardan biri
olmuşdur Bu səbəbdən də muumlxtəlif isbatlar moumlvcuddur vəhyə
moumlcuumlzəyə birinci səbəb arqumentinə əsaslanan isbatlar və digər
isbatlar vardır Uumlccediluumlncuuml mərhələ elmə biliyə əsaslanan
mərhələdir Təklif olunan isbatı da biliyə əsaslanan isbata aid
etmək olar
İmanlılar hesab edirlər ki Allahın varlığının isbata
ehtiyacı yoxdur ccediluumlnki onun varlığı hər zaman hər yerdə
hiss edilir Misal uumlccediluumln evdə elektrik lampası yanırsa
demək Allah var Ccediluumlnki Allah metallarda nizamlı quruluş
yaratmasaydı və bunun nəticəsi kimi metal elektronları
sərbəstləşib elektrik sahəsinin təsiri altında bir
istiqamətdə hərəkət edib cərəyan yaratmasaydı heccedil
lampa da yanmazdı Bu məsələdə ateistlər fərqli moumlvqe
tuturlar Nobel muumlkafatı laureatı akademik Vitali
4 Аскеров ШГ Математическое доказательство существования Аллаха
Успехи современного естествознания 4 стр165-166 2011
31
Ginzburqa goumlrə (laquoИзвестияraquo 28112003 ) ldquoİnam və ya
tərsinə ateizm intuitiv anlayışlardır Burada heccedil nəyi riyazi
olaraq isbat etmək muumlmkuumln deyildirrdquo Digər tərəfdən ameri-
kalı filosof Alfred Ayerin gerccediləklik prinsipinə goumlrə ldquo
riyazi və ya məntiqi əsası olmayan heccedil bir bəyanatın əhəmiyyəti
yoxdurrdquo Duumlnya şoumlhrətli alim V Ginzburqun və
AAyerin fikirlərindən goumlruumlnuumlr ki riyazi isbata ehtiyac
boumlyuumlkduumlr
Bu problemin həllində biliyin qiymətləndirilməsinin
yeni meyarından istifadə etmək olar Ccediluumlnki muumlqəddəs
Qurani-Kərimdə bəyan edildiyi kimi ldquoAllah hər şeyi
goumlrəndir və hər şeyi biləndirrdquo
Biliyin qiymətləndirilməsinin bir oumllccediluumlluuml modelinə
goumlrə beşballıq qiymətləndirmə şkalası beş hissəyə boumlluumlnuumlr
və uyğun rəqəmlərlə işarə olunur Hər tələbə uumlccediluumln bu
şkalanı ldquobilirrdquo və ldquobilmirrdquo adlı iki hissəyə boumllmək olar
Misal uumlccediluumln 4 (doumlrd) qiyməti ilə təhsil alan uumlccediluumln ldquo4rdquo
rəqəmindən soldakı hissəni ldquobilirrdquo sağdakı hissəni isə
ldquobilmirrdquo adlandıraq və bu hissələrin uzunluğunu şəkil 1-
ə uyğun olaraq Ld və Lb kimi işarə edək
Burada ldquobilirrdquo hissəsinin ldquobilmirrdquo hissəsinə nisbəti
(yəni Ld Lb ) keyfiyyət faktoru K-dır ldquoBilirrdquo hissəsinin
uzunluğu (Ld) beşballıq şkalanın balları və keyfiyyət fak-
toru K-nın uyğun qiymətləri Cədvəl 1 -də goumlstərilmişdir
32
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ld-nin nisbi qiyməti 0 -
100 arasında dəyişir Beş qiymətinə uyğun mənim-
səmə bilmənin ən yuumlksək ndash muumltləq səviyyəsidir Ancaq
ldquo3rdquo qiymətinə uyğun gələn mənimsəmə 60 -dir Bu
noumlqtə uumlccediluumln ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 3 ldquobilmirrdquo his-
səsinin uzunluğu isə 2 (5-3)-dir Onda bu mənimsəməyə
uyğun gələn keyfiyyət faktorunun qiyməti K = Ld Lb
=32=15 olar Şkalanın 4 qiymətinə uyğun mənimsəmə ndash
80 -dir Yəni tələbə zəruri biliyin 80 -ni bilir 20 -ni
isə bilmir Bu noumlqtə uumlccediluumln ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 4
ldquobilmirrdquo hissəsinin uzunluğu Lb (5-4 ) =1-dir Bu noumlqtəyə
uyğun gələn keyfiyyət faktorunın qiyməti 4 1 = 4
olar Əgər ldquobilirrdquo hissəsinin Ld uzunluğu 475 ldquobilmirrdquo
hissəsinin Lb uzunluğu isə 025 olarsa onda bu halda
K=19 olar Bu səviyyə arzu olunan orta bilik səviyyəsidir
Cədvəl 1
Nisbi mənimsəməLd 20 40 60 80 90 95 98 99 100
5 ballıq şkala
0 1 2 3 4 45 475 49 495 5
Keyfiyyət faktoru K
0 025 067 15 4 9 19 49 99
33
ldquoBilirrdquo hissəsinin uzunluğu 49 olduğu halda bilmir
hissəsinin uzunluğu 01 olur Bu halda K-nın qiyməti 49-
a bərabər olar Ali təhsil ocaqlarında belə bilik nuumlmayiş
etdirən tələbələrə fərqlənmə diplomu verilir
Əgər ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 495 ldquobilmirrdquo his-
səsinin uzunluğu isə 005 olarsa onda keyfiyyət faktoru
495 005 = 99 olar Başqa soumlzlə soruşulan 100 sualdan 99-
nu bilir birini isə bilmir Yəqin ki K-nın bu qiyməti daha
yuumlksək bilik səviyyəsinə uyğundur Hesab etmək olar ki
bu bilik səviyyəsi alimlik səviyyəsinə uyğun gələn bilik
səviyyəsidir
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi ldquobilirrdquo hissəsinin uzun-
luğu artdıqca ldquobilmirrdquo hissəsinin uzunluğu azalır və
keyfiyyət faktorunun qiyməti isə artır Aydındır ki dahi
alimlər və foumlvqəlinsanlar uumlccediluumln K-nın qiyməti daha boumlyuumlk
rəqəmlərlə ifadə olunur
Bu deyilənlərdən ictimai əhəmiyyəti boumlyuumlk olan bir
suala da cavab tapmaq muumlmkuumlnduumlr Yuxarıda qeyd edildi
ki K faktoru bildiyimizin bilmədiyimizə olan nisbətidir
Ld-nin qiyməti 5-ə yaxınlaşdıqca (muumltləq səviyyəyə) Lb -
nin qiyməti (kəsrin məxrəci) sıfıra yaxınlaşır Bu halda K-
nın qiyməti sonsuzluğa yaxınlaşar Bəs onda K = infin uyğun
gələn biliyə kim malikdir Hansı zatın biliyində quumlsur
yoxdur Kim muumltləq biliyə (Ld = 5) malikdir Kimin
34
biliyində qıtlıq yoxdur Hər şeyi bilən hər şeyi goumlrən
kimdir
Bu suala cavab vermək uumlccediluumln ldquoQurani-Kərimrdquoə
muumlraciət edək ldquoƏgər yer uumlzuumlndəki buumltuumln ağaclar qələm
buumltuumln dənizlər muumlrəkkəb olsa sonra yeddi dəniz də buna əlavə
olunsa yenə Allahın kəlamları tuumlkənməz Allah ndash yenilməz
quumldrət və hikmət sahibidirrdquo(3127)
ldquoLoğmanrdquo surəsinin bu ayəsində məhz Allahın malik
olduğu bilik səviyyəsinə işarə edilir Demək K =
infin Allahın malik olduğu bilik səviyyəsidir İlk baxışda
sadə goumlruumlnsə də məsələni dərindən analiz edəndə
maraqlı vəziyyətlə qarşılaşırıq Riyaziyyatdan məlumdur
ki sıfırdan fərqli ədədi sıfıra boumllmək olmaz Onda
buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki muumltləq biliyə
ccedilatmaq qeyri-muumlmkuumlnduumlr Allah bizim bildiklərimizdən
kənardadır yəni O laməkandır
Peyğəmbərlərin malik olduğu bilik səviyyəsi ccedilox
yuumlksəkdir və oumllccediluumlləndir ancaq sonsuz deyil Peyğəm-
bərlərdən az bilik səviyyəsinə foumlvqəlinsanlar dahi alimlər
malikdirlər Bu səviyyələrə uyğun gələn K-nın qiyməti
ccedilox ehtimal ki yuumlzlərlə və minlərə oumllccediluumllər K =
0 səviyyəsinə uyğun bilik səviyyəsi yəqin ki şuumlursuz
fəaliyyət goumlstərən ibtidai insanların və ya duumlnyaya təzə
goumlz accedilan koumlrpənindir
35
Cədvəldən goumlruumlnuumlr ki mənimsəmə 0 ilə1 arasında
keyfiyyət faktoru 0 ilə infin arasında dəyişir İslamın
fundamental muumlddəalarından biri ldquo Allahdan başqa Allah
yoxdurrdquo ( Lā ʾilāha ʾillā l-Lāh)raquo ndash postulatıdır Bu postulatı
rəqəmlərlə də ifadə etmək muumlmkuumlnduumlr ldquoAllah yoxdurrdquo
şərti a və ya K = 0 olanda oumldənilir Allahın varlığı şərti
isə а =1 və ya К = infin olanda oumldənilir Bu muumlhakimə də
riyazi isbatı təsdiqləyir
Dahi alim Fred Hoyle goumlrə ldquoHəyatın oumlz-oumlzuumlnə yaran-
masının ehtimalı qasırğanın zir-zibildən Боинг-747
yaratmaq ehtimalına bərabərdirrdquo Bu fikir dolayısı ilə Ya-
radanın varlığını təsdiq edir Zamanəmizin dahi fiziki
Stefan Hovkinqə goumlrə elm dini inkar etmir sadəcə alternativ
təklif edir Ancaq ldquoNaturerdquo 5 jurnalının yazdığına goumlrə
ABŞ-da dahi alimlərin cəmi 7 faizi Allahın varlığına
inandığı halda sadə alimlər arasında inaclıların sayı
təqribən 40-dir Jurnalın yazdığına goumlrə təhsil səviyyəsi
artdıqca inaclıların sayı azalır
Sonda qeyd edim ki hər il Templton Fondu
tərəfindən mənəvi həyatla bağlı aparılan tədqiqat
uğurlarına və kəşfə goumlrə 1972 -ci ildən Templton muumlkafatı
təsis edilmişdir 2008 -ci ildə polşalı fizik və katolik din
xadimi prof Michał Heller Allahın varlığının riyazi
isbatına goumlrə 1 600 000 $ dəyərində Templton muumlkafatına
5 httpwwwskeptiknetismsci_godhtm
36
layiq goumlruumllmuumlşduumlr Bu muumlkafata 2011-ci ildə kosmoloq və
astrofizik Martin Con Ris layiq goumlruumllmuumlşduumlr
PS Allahın varlığı ilə bağlı yazdığım məqalə ilə bağlı
rus alimlərinin rəyləri ilə tanış olmaq istəyənlər aşağıdakı
internet uumlnvanına httpeconfraeruarticle5677 baxa
bilərlər Bu rəylərdən bir neccediləsini oxuculara təqdim
edirəm
Анисимов Владимир Петрович (26 декабря 2010)
Уважаемый коллега блестяще математически
аргументировал существование Бога но почему то
пессимистически агрессивно резюмировал свое
умозаключение по отношению к своим собратьям по
гуманитарному цеху ndash философам () Видимо ува-
жаемый академик почему то не принимает механизм
этого самосовершенствования человека ( от доцента к
профессору и академику) суть которого выражается в
способности порождать новые гипотезы в добыче новых
для человечества знаний (как исследования) А гипотезы
рождаются на основе интуиции человека ndash эмо-
ционального интеллекта позволяющего проверять и
рационализировать новые модели обустройства внеш-
него окружающего мира Мы к сожалению так увле-
чены познанием внешнего мира что напрочь забываем о
том что внутренний мир человека столь же богат как
иокружающий нас Космос
37
Ивентьев Сергей Иванович (23 августа 2011)
Считаю что работа требует наивысших оценок
Математические формулы существенно сблизили гуман-
итарную науку (математику) с религией Аналогичная
ситуация происходит и с другими отраслями науки Наг-
лядным примером может послужить юридическая
наука (смИвентьев СИ Триединство прав человека
религия наука и моральЦерковь в истории и культуре
России сборник материалов Международной научной
конференции Киров (Вятка) 22-23 октября 2010г ndash
Киров
Изд-во ВятГГУ 2010 с388-389
httpzhurnallibrueditorsiiwentxew_s_i)Безуслов
ночто критический комментарий уважаемого Влади-
мира Петровича Анисимова говорит нам о том что есть
над чем нам ещё работать
38
DUumlZGUumlN QƏRARLARIN QƏBULU
Duumlzluumlyə gedən yol bir səhvə gedən yol mindir
JJRusso
XX əsrdə bəşəriyyət yuumlksək tərəqqiyə nail olsa da mənfi
təzahuumlrlər də ccedilox olmuşdur Kifayətdir ki duumlnya muumlha-
ribələrində həlak olmuş milyonlarla insanı yada salaq İndinin
oumlzuumlndə də iqtisadiyyat və mədəniyyət arasında harmoniya
pozulmuş narkomaniya insan silah alveri və digər mənfur
hərəkətlər geniş yayılmışdır Həyatımızın bir ccedilox sahələrində
mafiya oumlz amansız hərəkətləri ilə fəaliyyət goumlstərir Bir ccedilox
oumllkələrdə varlı insanların canguumldənlərindən sanballı ordu
duumlzəltmək olarBMT Baş katibinin muumlavini qurumun Nar-
kotiklərlə və Cinayətkarlıqla Muumlbarizə İdarəsinin icraccedilı
direktoru Yuri Fedotova goumlrə kriminal biznesin illik gəliri 21
tril USD təşkil edir ki bu da onu duumlnyanın 20 ən guumlcluuml
iqtisadiyyatının birinə ccedilevirir Buumltuumln bu quumlsurların və
kataklizmlərin koumlkuumlndə muumlxtəlif səviyyələrdə qəbul olunmuş
səhv qərarlar durur Hər bir səhv qərar noumlvbəti neqativ
hadisənin toumlrəməsinə səbəb olur Yuumlksək səviyyədə qəbul
olunmuş səhv qərarlar Planetdə nizamı pozur Firavanlıq isə
nizama bağlıdır
Bu paraqrafda yeni metodologiya ilə səhv qərarlar
toumlrəməsinin elmi səbəbi araşdırılır
Duumlstur (1)-in hər tərəfini Lb -yə boumllsək və Ld Lb
nisbətinin K olduğunu nəzərə alsaq aşağıdakı ifadəni
alarıq
Lo Lb = K +1
39
Lb Lo nisbətinin h olduğunu nəzərə alsaq bu
duumlsturu aşağıdakı kimi yazmaq olar
h = 1 (K +1) (5)
Duumlstuumlr (5)-ə goumlrə keyfiyyət faktoru K artdıqca biliyin
nisbi qıtlığı ndash h azalır Belə ki K = infin olanda h=0 K= 0
olanda h = 1 olur Birinci hal tam şuumlurluluq və savadlılıq
ikinci hal isə tam instinkt (savadsızlıq) halına uyğundur
Bilik qıtlığının keyfiyyət faktoru K-dan asılılığı şəkil 4-də
goumlstərilmişdir Absis oxunda K faktoru ordinat oxunda
isə bilik qıtlığı ndash h goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki K
gt 30-dan ccedilox olanda h-ın qiymətində doyma halı başlayır
və noumlqtələr absis oxunun uumlzərində duumlzuumlluumlr Aydındır ki
bilik qıtlığı şəraitində qəbul olunan qərarların xətası ccedilox
bilikli adamların qəbul etdiyi qərarların xətası isə az olar
Bu nəticənin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki o qəbul
olunan qərarların xətası ilə bilik qıtlığı arasında muumlnasibət
yaratmağa imkan verir Bu muumlnasibəti aşağıdakı şəkildə
yazmaq olar
∆Q =c h (6)
Burada ∆Q qəbul edilmiş qərarın xətası olub muumltləq
duumlz qərar ilə cari qərarın fərqinə bərabərdir c ndash sabitdir
Bilik qıtlığı h = Lb L0 olduğundan (6)-nı aşağıdakı şəkildə
yazmaq olar
∆Q =c1 Lb (61)
40
Burada c1 də sabitdir
∆Q = 0 olanda qəbul edilmiş qərar muumltləq duumlz qərara
bərabərdir Buradan əldə etdiyimiz vacib nəticə ondan
ibarətdir ki muumltləq duumlz qərar qəbul etmək uumlccediluumln bilik
qıtlığı sıfıra bərabər olmalıdır Belə qərarı ancaq cənab
Haqq qəbul edə bilər
Bilik qıtlığı h sıfır ilə vahid arasında kəsilməz
dəyişdiyi uumlccediluumln istənilən məsələnin sonsuz həlli var Bu
həllər arasında biri duumlz bəziləri kvazi duumlz qalanları səhv
qərarlardır Bu nəticə J Russonun epiqrafa ccedilıxarılmış
fikrinin riyazi ifadəsidir Yeri gəlmişkən burada Eduard
Dalberqin ldquoSizin hər bir qərarınız səhvdirrdquo fikrinə diqqət
yetirsək bu qənaətə gələrik ki insani qərarların hamısı bu
və ya başqa dərəcədə səhvdir
Peyğəmbərlər də min illərin sınağından ccedilıxan qərar-
lar qəbul edə bilmişlər Foumlvqəlinsanlar da uzun zaman
uumlccediluumln doğru olan qərarlar qəbul edə biliblər Muumldrik
insanların qərarının xətası az cahil insanların qəbul
etdikləri qərarların xətası ccedilox olar Deyilənlərdən belə
nəticə ccedilıxarmaq olar
41
Şəkil 4 Bilik qıtlığının K faktorundan asılılığı
ardıcıl duumlzguumln qərarlar qəbul etməklə insanlar şəx-
siyyətə doumlvlətlər isə quumldrətli doumlvlətə ccedilevrilir Burada bir
məsələyə də toxunmaq yerinə duumlşər Təhsilin məqsədi
hədəfi fəlsəfəsi ilə bağlı bəzi suallara ldquoTəhsilimiz duumlnən
bu guumln sabahrdquo 6 kitabında qismən cavab verilmişdir
Yuxarıda deyilənlərin işığında təhsilin əsas məqsədi nədir
ndash sualına cavab verməyə cəhd edilsə onların iccedilərisində
hədəfin 8-ci 9-cu həlqələrini vuran cavablar ccedilox olar Hər
doumlvlət təhsilini oumlzuuml başa duumlşduumlyuuml səviyyədə
qurduğundan nəticədə doumlvlətlərdə həyat səviyyələri də
muumlxtəlifdir Bəs hədəfin 10-cu həlqəsini vuran cavab
nədir
Duumlşuumlnuumlrəm ki bu suala belə cavab vermək olar
təhsilin əsas məqsədi gənclərə duumlzguumln qərarlar qəbul
etmək sənətini oumlyrətməkdir
6 Əsgərov ŞQ Təhsilimiz duumlnən bu guumln sabah Bakı 2003 280 səh
0
02
04
06
08
1
12
0 20 40 60 80
h
K
hzh
khh
ahh
hh
42
Tarix səhv qərarlarla zəngindir Bəşəriyyətin inki-
şafında muumlşahidə edilən quumlsurların ccediloxu səhv qərarların
nəticəsidir Buumltuumln muumlharibələr səhv qərarlardan touml-
rəyibdir Qeyri-professional məmurların qəbul etdiyi
qərarların əksəriyyəti səhvdir Bu səbəbdən də sahibkar-
lar iş adamları savadlı gəncləri işə goumltuumlrməyi həmişə diq-
qətdə saxlayırlar ki onlar guumlndəlik fəaliyyətlərində
nisbətən duumlzguumln qərarlar qəbul etsinlər
Şəhərimizlə bağlı bir-iki misal ccediləkmək istəyirəm
Hesab edirəm ki Bakıda tıxacların yaranmasının əsas
səbəblərindən biri tramvay və trolleybus xətlərinin soumlkuumllməsi ilə
bağlı qəbul edilmiş səhv qərardır Ccediluumlnki bu xətlər Bakını
kənddən fərqləndirən və boumlyuumlk şəhərlərə məxsus atributlar idi
Beləliklə guumlnuuml -guumlndən goumlzəlləşən Bakı ictimai nəqliyyatı zəif
ldquoboumlyuumlk kəndərdquo ccedilevrildi Hər kəs uşağı bağccedilaya və ya məktəbə
aparan da işə və idmana gedən də şəxsi maşın və ya taksidən
istifadə etmək məcburiyyətində qaldı Şəhər maşınla doldu Min
nəfər əhaliyə duumlşən maşın sayına goumlrə yəqin ki şəhərimiz
regionda oumln sıradadır Bakıda velosiped yoluna boumlyuumlk ehtiyac
duyulur
Digər bir misal Hesab edirəm ki pul sikkələrimizə Azər-
baycanın buguumlnkuuml xəritəsini vurmaq duumlzguumln deyil Heraldika-
dan xəbəri olan hər kəs deyə bilər ki bu bizdən ccedilox ermənilərin
mənafeyinə uyğun qərarın nəticəsidir İstərdim ki bu
fikirlərdə mən səhv etmiş olaydım
43
Yuumlz illərdir torpaqlarımızı itirə-itirə (Goumlyccedilə Zən-
gəzur Borccedilalı Dərələyəz) gələcəyə doğru gedirik Bu
meyilin qarşısını ancaq guumlcluuml təhsillə almaq muumlmkuumlnduumlr
Gənclərimiz gələcəkdə ağlagəlməz hadisələrin iccedilərisindən
duumlzguumln qərarlar qəbul etməklə keccedilə bilərlər və nəticədə
torpaq itirməzlər Bu yerdə Şarl de Qollun ldquoyaxşı plan
tutan yox az səhv edən qalib gəlirrdquo fikri yada duumlşuumlr
Sonda bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm Ayrıca
goumltuumlruumllmuumlş bir oumllkədə hakimiyyətlərin bir- birini əvəz
etməsinin əsas səbəbi olaraq səhv qərarların cəmini
goumltuumlrmək olar Belə ki bu cəm muumləyyən bir kritik həddən
ccedilox olarsa onda koumlhnə hakimiyyət yenisi ilə əvəz olunar
Bəşəriyyətdə buumltuumln qurucu proseslər duumlz qərarların
buumltuumln dağıdıcı proseslər isə səhv qərarların nəticəsidir
Allah bizi səhv qərarlardan qorusun Amin
Bir neccedilə dəyərli kəlamdan da istifadə etməklə bu pa-
raqrafa noumlqtə qoymaq istəyirəm
Səhvlərimi mənə goumlstərəndən Allah razı qalsın
Həzrəti Oumlmər
Yeni qərarlar qəbul etməyənləri yeni problemlər
goumlzləyir Ccediluumlnki zaman boumlyuumlk novatordurrdquo F
Bekon
İNSAN POTENSİALININ İNKİŞAF
İNDEKSİ
44
Məhbub uumll Həq 22 fevral
1934-cuuml ildə Kəşmirdə
anadan olmuşdur 16 iyun
1998-ci ildə ABŞ-da vəfat
etmişdir
Kəraccedili Universitetinin iqtisad uumlzrə
professoru Məhbub uumll Həq insan inkişafı
nəzəriyyəsinin yardıcısı və BMT-nin
İnsan İnkişafı Məruzəsinin banisidir
1989-cu ildə BMT-nin xuumlsusi məsləhətccedilisi
olmuş (1989-1995) və insan inkişafı ilə
bağlı BMT-nin ilk Məruzəsini hazırlayan
alimlərdən ibarət beynəlxalq qrupa
rəhbərlik etmişdir
Doktor Həq muumlxtəlif oumllkələrin insan
inkişafını oumllccedilən və geniş istifadə edilən
goumlstəricinin ndash İnsan Potensialının İnkişaf
Proqramının yaradıcısıdır
Məhbub uumll Həqin yaratdığı İnqilabi
konsepsiyasından bəzi muumlddəlar
Aydın goumlruumlnəni goumlrmək bəzən
ccedilox ccedilətin olur Millətin həqiqi varı onun
xalqıdır
İqtisadi artım ndash ancaq insanların
seccedilim imkanlarını artıran vasitədir
İnsan inkişafı - firavanlığın
yaxşılaşması və seccedilim imkanı prosesinin
genişlənməsidir
İnkişafın son məqsədi ndash insanların firavanlığıdır
Məhbub uumll Həq
Son iyirmi ildə insan potensialı və insan faktoru
anlayışlarından geniş istifadə edilir Belə ki 1990-cı ildən
bəri BMT-nin İnkişaf Proqramı (BMT İP) tərəfindən
45
hazırlanan hesabatlarda insan potensialının inkişafı diq-
qət mərkəzindədir Hər il duumlnya doumlvlətlərinin reytinqi
İnsan Potensialının İnkişaf İndeksinə (İPİİ) goumlrə muumləyyən
edilir Bu indeks qlobal goumlstərici olub doumlvlətlərin inki-
şafını muumlqayisə etməyə imkan verir
Məhbub uumll Həq ilk dəfə milli inkişafın makroiqtisadi
goumlstəricilərinin qiymətləndirilməsinə bir alternativ olaraq
bu indeksi təklif etmişdir Bu indeks inkişafa ccedilox həssas
olub orta inkişaf səviyyəsini təyin edən insan
potensialının inkişafının əsas goumlstəricilərini (təhsil uzun-
oumlmuumlrluumlluumlk və ləyaqətli həyat səviyyəsi) nəzərə alan in-
dekslərin cəmindən ibarətdir
Misal uumlccediluumln BMT tərəfindən 2010-cu ildə ccedilap olunan
Məruzənin7 143 ndash 147-ci səhifələrində 169 doumlvlətin İPİİ-yə
goumlrə reytinqi Əlavə 1-in 3-cuuml suumltununda goumlstərilmişdir
İndeksin qiyməti sıfırla vahid arasında dəyişir Yuumlksək
həyat səviyyəsini təmin etmiş doumlvlətlər uumlccediluumln bu indeks 1-
ə inkişafı ccedilox zəif doumlvlətlər uumlccediluumln bu indeksin qiyməti
sıfıra yaxındır 2010-cu il təqdimatında birinci yerdə Nor-
veccedil axırıncı yerdə isə Zimbabve durur Azərbaycan 2010-
cu ilin hesabatında 2005-ci illə muumlqayisədə 34 pillə
yuumlksələrək 169 oumllkə arasında İnsan İnkişafı İndeksinə goumlrə
101-ci yerdən 67-ci yerə qalxmışdır
Doumlvlətlərin reytinqlərini muumləyyən edərkən praktik
7 Доклад о развитии человека 2010 Издательство laquoВесь Мирraquo 2010
46
olaraq oumllkə əhalisinin həyat şəraitinin buumltuumln goumlstəriciləri
nəzərə alınır təhsil səviyyəsi səhiyyənin vəziyyəti
uzunoumlmuumlrluumlluumlk doğum və oumlluumlm səviyyələri adam-ba-
şına duumlşən UumlDM istehlak qiyməti indeksi mobil telefon
və internet əlaqəsi iccedilməli suyun keyfiyyəti enerji
təminatı meşələrin sahəsi ətraf muumlhitin vəziyyəti insan
huumlquqları sahəsində vəziyyət gender bərabərliyi cinayət-
karlığın səviyyəsi işsizliyin səviyyəsi və s Bu goumlstəriciləri
inkişaf etmiş doumlvlətlər ciddi nəzarətdə saxlayır digər
doumlvlətlər isə lazımınca diqqət yetirmirlər
laquoДоклад о развитии человека 2010raquo kitabındakı sıra
noumlmrəsi ilə ccedilap olunmuş bəzi doumlvlətlərin İPİİ qiymətləri
Cədvəl 2-nin 3-cuuml suumltununda a hərfi ilə goumlstərilmişdir
Planetimizdə a=1 olan oumllkə yoxdur və yəqin ki də ol-
mayacaq Bunu məlum ldquoHəqiqətə ardıcıl surətdə yaxın-
laşmaq olar amma muumltləq həqiqətə ccedilatmaq muumlmkuumln
deyilrdquo fikri də təsdiqləyir və prof SXəlilovun 8 xuumllasə
məqaləsində qeyd edildiyi kimi belə hallarda ldquovahidə
yaxınlaşmaq olar amma ccedilatmaq muumlmkuumln deyilrdquo Səmavi
kitabların məlumatlarına goumlrə a=1 şərti cənnətəbənzər
oumllkələr uumlccediluumln oumldənilər Goumlruumlnduumlyuuml kimi birinci uumlccedil yeri
tutan oumllkələr uumlccediluumln a-nın qiyməti 09-dan boumlyuumlkduumlr
8S Xəlilov Riyyaziyat və elm fəlsəfi muumlstəvidə necə goumlruumlşuumlr Fəlsəfə və
sosial-siyasi elmlər 2 2011 səh 61
47
Demək Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyanı kvazi-
cənnət oumllkələr saymaq olar İnkişaf etməkdə olan oumllkələrə
misal olaraq cədvəldə 65 ndash 67-ci yerləri boumlluumlş-duumlrən
(Rusiya Federasiyası Qazaxıstan Azərbaycan ) oumllkələri
goumlstərmək olar Bu oumllkələr uumlccediluumln a qiyməti 0710 ilə 0720
arasında dəyişir və inkişaf etmiş oumllkələr sırasına yaxın-
laşırlar Cədvəldə 167ndash169-cu yerləri boumlluumlşduumlrən oumllkələr
(Nigeriya Konqo Zimbabve) uumlccediluumln a əmsalının qiyməti
0261 ilə 0140 arasında dəyişir Bu oumllkələrdə həyat şəraiti
ccedilox aşağıdır Misal uumlccediluumln Zimbabve oumlz əhalisi uumlccediluumln
Norveccedilin yaratdığı şəraitin yalnız 14-ni yarada bil-
mişdir
Qeyd etmək lazımdır ki BMT İnkişaf Proqramının
doumlrd səhifəlik cədvəli (baxƏlavə 1) buumltuumln digər cədvəllər
kimi az informativ quru və ruhsuzdur Bu məlumatları
daha canlı şəklə salmaq uumlccediluumln yeni metodologiya lazımdır
Belə bir metodologiya biliyin qiymətləndirilməsi zamanı
istifadə edilmiş K meyarı əsasında hazırlanmışdır Burada
da bu meyardan istifadə edilmişdir Bu halda K faktoru
əldə olunan nailiyyətin ldquonailiyyət qıtlığınardquo olan nisbətini
ifadə edir Bu meyardan istifadə edib doumlvlətləri inkişaf
səviyyəsinə goumlrə sıraya duumlzmək muumlmkuumlnduumlr K
faktorunun muumlxtəlif oumllkələr uumlccediluumln hesablanmış qiyməti
Cədvəl 2 və Əlavə 1-in 4-cuuml suumltunlarında goumlstərilmişdir
Cədvəl 2
48
1 2 3 4
Oumllkələr a K
1 Norveccedil 0938 151
2 Avstraliya 0937 149
3 Yeni Zelandiya 0907 970
65 RF 0719 260
66 Qazaxıstan 0714 250
67 Azərbaycan 0713 248
167 Nigeriya 0261 035
168 Konqo 0239 031
169 Zimbabve 0140 016
BMT tərəfindən hesablanmış a-nın (İPİİ) K-dan
asılılığını qurmaqla duumlnya doumlvlətlərinin bir-birinə nə-
zərən inkişafını daha canlı və ruhlu səkildə təqdim etmək
muumlmkuumlnduumlr Bir sıra doumlvlətlər uumlccediluumln belə bir asılılıq şəkil
5 (a və b)-də goumlstərilmişdir
Şəkillərin absis oxunda K faktoru (şəkil 5a) və ya
onun loqarifması (şəkil 5b) ordinat oxunda İPİİ başqa
soumlzlə həyat səviyyəsinin parametri a goumlstərilmişdir Mə-
lumdur ki statistik rəqəmlər (a=İPİİ və ya K) toplumun
inkişaf səviyyəsini dəqiq goumlstərə bilir ancaq fərdin səviy-
yəsini əks etdirə bilmir Toplumda insan potensialının in-
kişaf indeksi ilə fərdin inkişaf indeksi arasında əlaqəni
aşağıdakı kimi yazmaq muumlmkuumlnduumlr
49
a = a1Y1 + a2Y2 + a3Y3 + = sum ai Yi
Şəkil 5a Bəzi oumllkələrin reytinqinin K-dan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin reytinqi goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ (4) Niderland
(7) İsveccedil (9) Yaponiya (11) İsrail (15) İslandiya (17) İtaliya (23)
Boumlyuumlk Britaniya (26) Ccedilexiya (28) BƏƏ (32) Ccedilernoqoriya (49) RF
(65) Qazaxıstan (66) Azərbaycan (67) Guumlrcuumlstan (74) Tuumlrkiyə
(83) Ekvatorial Qvineya (117) Banqladeş (129) Liberiya (162)
Burada andashtoplumda insan potensialının inkişaf in-
deksi ai ndash toplum daxilində fərdin potensialının inkişaf
indeksidir Yi ndashtoplum daxilində fərdin olma ehtimalıdır
Qrafiklərdən goumlruumlnduumlyuuml kimi muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln
50
İPİİ-nin qiyməti K-dan asılılığı monoton dəyişir Doumlv-
lətlərin reytinqlərinin cədvəl təqdimatı ilə muumlqayisədə
qrafik təqdimatının uumlstuumlnluumlyuuml aydın goumlruumlnuumlr Bir tuumlrk
misalında deyilir ldquoMeşəni goumlrən ağacı ağacı goumlrən meşəni
goumlrməzrdquo Reytinqlərin cədvəl təqdimatında da belədir
Cədvəldə oumllkəni goumlrən cədvəli cədvəli goumlrən oumllkəni goumlrə
bilmir Ancaq qrafik təqdimatında həm oumllkə həm də onun
qrafikdə yeri goumlruumlnuumlr
Şəkil 5a-dan aydın goumlruumlnuumlr ki duumlnya doumlvlətləri
inkişaf səviyyəsinə goumlrə aydın şəkildə uumlccedil qrupa (BMT
sənədlərində duumlnya doumlvlətləri 3 yox 4 qrupa) boumlluumlnuumlrlər
Birinci qrup oumllkələr ccedilox inkişaf etmiş oumllkələrdir və bu
oumllkələr uumlccediluumln a (K) asılılığı zəifdir K artdıqca a tədricən
vahidə yaxınlaşır Bu qrup oumllkələrdə K gt 5-dir və 28
doumlvləti əhatə edir İnkişaf etməkdə olan II qrup oumllkələri
uumlccediluumln K-nın qiyməti 2 ilə 5 arasında dəyişir Bu qrup
oumllkələrə 59 doumlvlət daxildir Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələr uumlccediluumln K
qiyməti 02 ilə 2 arasında dəyişir və a (K) asılılığı quumlv-
vətlidir Bu oumllkələr zəif inkişaf etmiş oumllkələrdir Bu
oumllkələrə misal olaraq Zimbabveni Nigeriya və Konqonu
51
Şəkil 5b Oumllkələrin reytinqinin K-nın loqarifmasın-
dan asılılığı (BMT 2010)
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin reytinqi goumlstərilmişdir
Norveccedil (1) Ccedilexiya (28) Uruqvay (52) Azərbaycan (67)
Qvatemala (116)Sudan (154) Niger (167) Zimbabve (169)
goumlstərmək olar Bu qrup oumllkələrə 82 doumlvlət daxildir Zim-
babve uumlccediluumln K = 016-dır Bu oumllkənin əldə etdiyi nailiyyət
etməli olduğunun 16-ni təşkil edir Təəssuumlf hissi ilə
qeyd etmək lazımdır ki bu oumllkədə Cəhənnəmin əlamətləri
kifayət qədərdir
Duumlnya doumlvlətlərinin reytinqlərinin K faktorundan
asılılığı şəkil 5b-də yarımloqarifmik masştabda goumlstəril-
mişdir K-nın qiyməti 016 (Zimbabve) ilə 151 (Norveccedil)
arasında dəyişir K-nın geniş diapazonda dəyişməsi onu
52
goumlstərir ki duumlnya doumlvlətlərində insanların yaşam tərzi ccedilox
muumlxtəlifdir Kimisi ləyaqətli həyat şəraitini təmin də
bilmiş kimi isə səfalət iccedilərisində yaşayır Monteskuumlnuumln
ldquohər bir xalq oumlz taleyinə layiqdirrdquo ifadəsi bu mənzərəni
dəqiq ifadə edir
Bu oumllkələr muumlxtəlif quruluşlarda yaşayırlar Bu prob-
lemlə bağlı suallara Frensis Fukuyama ldquoTarixin sonu və
axırıncı İnsanrdquo əsərində aydınlıq gətirmişdir FFuku-
yamaya goumlrə idarəetmə sistemi kimi liberal demokratiya
moumlvzusunun legitimliyi ilə bağlı son illərdə goumlruumlnməmiş
bir konsensus yaran-mışdır Bu konsensus bir-biri ilə
rəqabətdə olan ideo-logiyalar (monarxiya faşizm və
sonuncu kommunizm) məğlub olduqca guumlclənir Bundan
əlavə Fukuyama təkid edir ki ola bilsin liberal demokratiya
bəşəriyyətin ideoloji təkamuumlluumlnuumln son məntəqəsidir və
insan cəmiyyətinin axırıncı idarəetmə forması kimi
ldquotarixin sonudurrdquo Bu isə o deməkdir ki əgər əvvəlki
idarəetmə formaları duumlzəldilməsi muumlmkuumln olmayan
deffektlərlə və irrasionalizmlə xarakterizə edilirdilərsə
liberal demokratiya bu cuumlr daxili fundamental ziddiy-
yətlərdən kənardır
Liberal demokratik doumlvlətlərdə də ədalətsizlik və so-
sial problemlər var Ancaq bu problemlər Fukuyamaya
goumlrə liberal-demokratik prinsiplərin tam reallaşma-
masından toumlrəyir Bunun nəticəsində hansısa muumlasir
53
doumlvlətlər stabil liberal demokratik səviyyəyə ccedilatmaqda
uğursuzluqla qarşılaşa bilər digərləri isə idarəetmənin
primitiv teokratik və ya hərbi diktatura formasına qayıda
bilər Ancaq liberal demokratiyanın idealını əvəzləmək
muumlmkuumln deyil
Tarixin son məntəqəsi bu kitabda şərti olaraq
ldquoAllahabadrdquo adlandırılmışdır Yuxarıda qeyd edildiyi
kimi bu məntəqədə idarəetmə liberal-demokratik prin-
siplər əsasında aparılır Demək bəşəriyyət liberal-de-
mokratik prinsiplər əsasında Allahabada tərəf gedir
İPİİ və faktor K artdıqca insani muumlnasibətlərdə yeni
intonasiyalar yeni mədəniyyət nuumlmunələri yaranır İna-
nıram ki bir necə ildən sonra erməni qəsbkarları oumlz
hərəkətlərinin xəcalətini ccediləkəcəklər və torpaqlarımızı
azad edəcəklər
54
MƏNAFELƏRİN MUumlBARİZƏSİ
Allaha ccedilox şuumlkuumlr olsun ki mən vətənimi onun marağına
goumlrə sevmişəm oumlz marağıma goumlrə yox
P Ccediladayev
Duumlnya oumllkələrinin makroiqtisadi goumlstəricilərinə diq-
qət yetirsək goumlrərik ki bu goumlstəricilərin qərarlaşmasında
həlledici rolu toplum daxilində mənafelərin muumlbarizəsi
oynayır Başqa soumlzlə desək inkişaf ictimai mənafe ilə şəxsi
mənafenin muumlbarizəsindən və ikincinin uumlstuumlnluumlyuuml
zamanı baş verir Yuxarıda qeyd edildi ki K ndash ictimai
mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətini xarakterizə edir və K
artdıqca ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artır
Ccediluumlnki duumlnya belə qurulub və Allah belə istəyir Allah
insanı yaradarkən onu da başqa canlılar kimi oumlzuumlnuuml-
muumldafiə instinkti ilə təmin edib Başqa canlılardan fərqli
olaraq uumlstəlik insana şuumlur da verib Şəxsi mənafe
oumlzuumlnuumlqoruma instinktindən toumlrəyir
K vahiddən kiccedilik olanda şəxsi mənafe ictimai
mənafeni uumlstələyir K=1 olanda bu mənafelər bərabərdir
K=10 olanda ictimai mənafe şəxsi mənafedən 10 dəfə
ccediloxdur K = infin olanda ibtidai icma quruluşunda olduğu
kimi şəxsi mənafe sıradan ccedilıxır Amma ibtidai icmadan
fərqli olaraq şuumlur fəaliyyətə tam nəzarət edir
55
Mənafenin həyatda oynadığı rolu boumlyuumlk Mehmet
Akif Ersoy poetik şəkildə belə ifadə etmişdir
Aldanma insanların səmimiyyətinə
Mənfəətləri gəlir hər şeydən oumlncə
Vəd etməsəydi Allah Cənnəti
Ona belə etməzdi səcdə
Duumlnya doumlvlətlərinin həm makroiqtisadi goumlstəriciləri
həm əhalinin duumlşuumlncə tərzi həm də mədəni və mənəvi
səviyyələri bir - birindən xeyli fərqlidirlər Birinci qrup
oumllkələrində ictimai mənafe (Mi) şəxsi mənafedən (Mş) ccedilox-
ccedilox yuumlksəkdir Mi gtgt Mş Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrində şəxsi
mənafe (Mş) ictimai mənafedən (Mi) yuumlksəkdir İnkişaf
etməkdə olan ikinci qrup oumllkələrində qarışıq duumlşuumlncə (hər
bir məsələnin həllinə şəxsi və ictimai moumlvqedən yanaşma)
moumlvcuddur Birinci və uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrinin ictimai
şuumlurlarında goumlruumlnə bilən fərqi aşağıdakı kimi təsvir etmək
olar
I qrup duumlnya
oumllkələri III qrup duumlnya
oumllkələri
1 Mi gtgt Mş Mş gtgt Mi
2 Qanun şahdır Şah qanundur
3 Accedilıq cəmiyyət Qapalı cəmiyyət
4 Duumlşuumlncə demokratikdir Duumlşuumlncə totalitardır
56
Birinci qrup oumllkələrində ictimai nəzarət guumlcluumlduumlr və
kuumltləvi informasiya vasitələri 4-cuuml hakimiyyət hesab
edilir Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrində ictimai nəzarət yox
səviyyəsindədir Duumlnyanın 200 top universitetlərindən
(bax Əlavə 2) 184-uuml birinci qrup doumlvlətlərində 16 -sı isə
ikinci qrup doumlvlətlərində fəaliyyət goumlstərir Uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələrində normal universitet yoxdur
İdarəetmə ilə bağlı bir tuumlrk misalında deyilir ldquoDoumlvlət
ya elmlə ya da zuumllmlə idarə olunar al guumlluumlmlə ver guumlluumlmlə
idarə olunmazrdquo Bu kəlamın işığında şəkil 5-ə diqqət yetir-
sək goumlrərik ki ccedilox inkişaf etmiş oumllkələr elmlə uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələr ldquozuumllmlərdquo ikinci qrup oumllkələrin idarə edilməsində
qarışıq (həm demokratik həm də inzibati) uumlsuldan
istifadə edilir Bu səbəbdən də ən muumlrəkkəb idarəetmə II
qrup oumllkələrinə aiddir
Doumlvlətin idarə edilməsində məmurların rolunu alman
imperiyasının kansleri Otto Bismark belə ifadə etmişdir
ldquoPis qanunlarla və yaxşı məmurlarla oumllkəni idarə etmək
muumlmkuumlnduumlr Yox əgər məmur pisdirsə ən yaxşı qanunlar belə
koumlmək etməzrdquo Aydındır ki yaxşı məmur K-sı yuumlksək olan
pis məmur K-sı aşağı olan məmurdur
5 Elm və təhsil yuumlksəkdir Təhsil və elm zəifdir
6 İctimai nəzarət
yuumlksəkdir
İctimai nəzarət zəifdir
57
Birinci qrup doumlvlətlərə misal olaraq Norveccedil Avs-
traliya və Yeni Zelandiyanı goumlstərmək olar Buoumllkələr bu
duumlnyada Cənnət şəraitinin 90 -ni yarada bilmişlər9
Oumllkələrin real həyat şəraitini və qrafiklərdəki yerlərini
araşdırarkən belə qənaətə gəlmək olar ki K ge 5 olan
doumlvlətlərdə əhalinin (həm idarəedənlərin həm də
idarəolunanların) duumlşuumlncə tərzi K le 1 olan doumlvlətlərin
əhalisinin duumlşuumlncə tərzindən qat-qat kamildir Nisbətən
saf duumlşuumlncə tərzi K ge 5 olan doumlvlətlərdə aparıcıdır və bu
səbəbdən də ictimai maraq şəxsi mənafeni uumlstələyir Bu
oumllkələrdə KİV-ə qarşı qoyulan tələb təqribən belədir ldquoDuumlz
danış nə qədər bacarırsan duumlz danış səndən goumlzləniləndən də
artıq duumlz danış Amma duumlzluumlyuuml axıra kimi deməyə bilərsənrdquo
Əksinə K le 1 olan doumlvlətlərdə duumlşuumlncə qeyri-
kamildir və bu səbəbdən də şəxsi mənafe ictimai mənafeni
uumlstələyir
II qrup oumllkələri uumlccediluumln K-nın qiyməti vahiddən boumlyuumlk
5-dən kiccedilikdir Bu qrup oumllkələrdəki ictimai muumlnasibəti
Lanski 10 belə ifadə edirrdquoBəzi insanlar heccedil zaman yaxşı
olmurlar Bizim hamımızım doumlrddə biri yaxşı doumlrdə uumlccediluuml pisdir
Bərabər olmayan doumlyuumlş gedir bir nəfər uumlccedil nəfərə qarşırdquo
9 Аскеров ШГ Аскеров АШ Корреляционная зависимость между
ИРЧП и ВВП Международный Журнал Экспериментального
Образования 2012 6 стр113ndash116 10 Xью Роусон Неписанные законы жизни М 2002 384 стр
58
Şuumlbhəsiz burada soumlhbət məmurlardan gedir Mə-
murlardan uumlccediluuml şəxsi biri isə uumlmumi mənafeni muumldafiə
edir Bu səbəbdən də bu qrup oumllkələrdə inkişafın suumlrəti
zəif olur İnkişafa lazımi dinamikanı vermək uumlccediluumln bu
oumllkələrin bəzilərində (məsSinqapur) doumlvlət məna-
feyindən sui-istifadə edənlər qanunvericiliklə ciddi cəza-
landırılır K artdıqca məmurların fəaliyyətində uumlmumi
mənafe uumlstuumlnluumlk təşkil edir
Tarixi prosesin 2010-cu ilə olan rəngarəngliyi (şəkil 5)
əsasən zaman və məkan amilinin təsirinin nəticəsidir
Karl Yaspers bəşər tarixini uumlccedil doumlvrə boumlluumlr a) tarixə-
qədərki doumlvr b) tarixi doumlvr c) bəşəriyyətin uumlmumduumlnya
tarixi doumlvruuml Son doumlvr bizim eranın 1000-ci ilindən
başlayır və bu guumlnə qədər davam edir Bu mərhələdə
xalqlar arasında geniş əlaqə yaranmışdır Bu şəkillərdə
sanki uumlmumduumlnya tarixinin bir mənzərəsi əks edilmişdir
Bu doumlvlətlərin hamısı bu guumlnuumln doumlvlətləri olsalar da
bəziləri bu guumlnuuml (K ge 5) bəziləri duumlnəni ( 5 le K le 1)
bəziləri isə keccedilmişi yaşayırlar Başqa soumlzlə şəkildə buumltuumln
formasiyalara (feodalizm kapitalizm accedilıq cəmiyyət) aid
doumlvlətlər tapmaq olar Ancaq tarix yuumlksələn xətlə inkişaf
etdiyi uumlccediluumln Avstraliyanın buguumlnkuuml səviyyəsini sabah
ABŞ daha sonra Boumlyuumlk Britaniya və digər doumlvlətlər əldə
edəcəklər Şuumlbhəsiz Avstraliya yerində saymayacaq
ldquoAllahabadardquo doğru irəliləyəcək Qəti soumlyləmək olar ki
59
Liberiya (162) bu səviyyəyə ccedilatmaq uumlccediluumln yuumlz illərin
tarixini yaşamalıdır
Məlumdur ki tarix azadlıq dərkinin tərəqqisidir Ta-
rix bir nəfərin bir qrupun azadlığından buumltuumln bəşə-
riyyətin azadlığına doğru inkişaf edir Şəkil 5a-da bu
fikirlər praktik həyatda oumlz təsdiqini tapır Aydındır ki
zaman artdıqca K artır K artdıqca azadlığın dərki artır
K ge 5 olan oumllkələrdə demək olar ki buumltuumln insanlar
azaddırlar K le 2 olan oumllkələrdə isə ya bir nəfər ya da bir
qrup insan azaddır Sabiq ABŞ prezidenti C Kennedi
bəşəri inkişafda azadlığın yerini belə muumləyyən etmişdir
ldquoAzadlıq boumlluumlnməzdir əgər bir nəfər əsarətdədirsə onda heccedil kəs
azad deyilrdquo
Doğma planetimizin bir neccedilə oumllkəsi firavan yaşa-
mağın nuumlmunəsini yarada bilmişdir Belə yuumlksək nəticəyə
bu doumlvlətlər ona goumlrə nail ola bilmişlər ki bu oumllkələrdə hər
kəs xoşbəxt gələcək uumlccediluumln oumlz toumlhfəsini verə bilir İnsan oğlu
bu duumlnyaya gəlişinin səbəbini bilməlidir Əminliklə
demək olar ki insan bu duumlnyaya guumlndən bir guumln ildən bir
il yaşamağa gəlməyibdir Onun ilahi missiyası bəşəriy-
yətin gələcək taleyinə oumlz toumlhfəsini verməkdir Bu barədə
ldquoQurani-Kərimrdquodə belə bir ayə var ldquoYaxşı işlər goumlrməkdə
bir-birinizi oumltməyə ccedilalışınrdquo (5 48-49) Bu duumlşuumlncə başqa bir
formada M Prişvin tərəfindən belə ifadə edilmişdir ldquoAli
mənəviyyat ndash oumlz şəxsiyyətini kollektivin xeyrinə qurban
60
verməkdir ldquo Birinci qrup doumlvlətlərin vətəndaşları həm
Allah əmrinə riayət edən həm də yuumlksək mənəviyyata
malik insanlardır
Yuxarıda deyilənləri uumlmumiləşdirərək tarixi inkişafın
belə bir qanunauyğunluğunu muumləyyənləşdirmək olar
İctimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artdıqca bəşə-
riyyət oumlz inkişafının ali səviyyəsinə (məqamına) doğru
təkamuumll edir Məncə bu fikrə bəşəriyyətin inkişaf qanunu
da demək olar
Bəzi doumlvrlər uumlccediluumln bu nisbət vahiddən boumlyuumlk bəziləri
uumlccediluumln isə vahiddən kiccedilikdir Bu səbəbdən də bəşər tarixini
iki doumlvrə boumllmək olar
a) şəxsi mənafenin zorun fiziki guumlcuumln hakim olduğu
doumlvr
b) uumlmumi mənafenin ağlın hakim olduğu doumlvr
Bəşər tarixinin birinci doumlvruuml şəxsi mənafenin hakim
olduğu doumlvrduumlr Bəşər tarixinin bu doumlvrdən başlamasının
əsas səbəbi ldquooumlzuumlnuumlqorumardquo instinktidir Bu doumlvruumln
quumlsuru ilə bərabər uğuru da olmuşdur Bəşəriyyət oumlz
maddi və mənəvi inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə goumlrə
məhz bu doumlvrə borcludur Ccediluumlnki inkişafın hərəkətverici
quumlvvəsi şəxsi mənafe olmuşdur Bu doumlvruuml yaşamış
doumlvlətlər uumlccediluumln Kle 2 -dir və tarixin başlanğıcından XX əsrə
qədərki doumlvruuml əhatə edir K ge 2 olan oumllkələrdə ictimai
mənafe şəxsi mənafedən uumlstuumlnduumlr K boumlyuumlduumlkcə bu
uumlstuumlnluumlk də boumlyuumlyuumlr Cəmiyyətdə əhalinin duumlşuumlncə tərzi
dəyişir kamilləşir Fəaliyyətdə şuumlur həlledici rol oynayır
61
Bu doumlvr XX əsrdən ldquoTarixin sonunardquoqədərki doumlvruuml əhatə
edir
Hesab etmək olar ki ictimai və şəxsi mənafelər əks
quumltblər kimi muumlbarizə aparmırlar Əksinə ictimai mənafe
xuumlsusi mənafenin iccedilərisində yetişir Xuumlsusi mənafe
ictimai mənafe iccedilərisində həll olub yox olur
62
TƏHSİL PROBLEMİ
TƏHSİLİMİZİN DUumlNYA TƏHSİL
SİSTEMİNDƏ YERİ
Bilik ndash insanın goumlzuumlduumlr Biliksiz sənin 100 min goumlzuumln
olsa da onsuz da korsan Biliyin olsa goumlzuumln olmasa
da sadə insanların goumlrə bilmədiklərini goumlrəcəksən
Konfutsi
Qlobal duumlnya iqtisadiyyatı qlobal rəqabətdir Qlobal
iqtisadiyyat şəraitində muumlstəqil yaşamaq ccedilox ccedilətindir Be-
lə şəraitdə zəiflər ya guumlcluumllərin oyun qaydalarını qəbil
etməli ya da rəqabətə davamlı olmasını təmin etməlidir
Rəqabətə davamlı doumlvlət qurmaq guumlcluuml təhsildən keccedilir
Keccedilən əsrin 70-ci illərində ABŞ sualtı atom qayığının atası
sayılan Rikover SSRİ ndashABŞ təhsil sistemlərinin rəqabəti
haqda belə dəmişdir ldquoTəhsil ndashbizim Sovet İttifaqı ilə yarışa
girdiyimiz sahədir Bu yarışı udan tərəf də potensial cəhətdən
qalib tərəf olacaqdırrdquo
Təhsilin cəmiyyətin həyatında oumlnəmi əvəzedil-
məzdir Bu səbəbdən də təhsil sistemimizin duumlnya təhsil
sistemində yerini bilmək doumlvləti əhəmiyyət kəsb edir
Milli təhsildə problemlərin olması hər kəsə məlum-
dur Bu problemlərdən ən əsası təhsilin maraqlar arasında
63
parccedilalanması və təhsil maşınının pulu biliyə ccedilevirə bil-
məməsidir Bundan əlavə olaraq digər problemlər də (12
illik təhsil repititorluq əsgərlik problemi xaricdə təhsil vahid
milli test muumləllimin (alimin) maaşı təhsildə mədəniyyət qıtlığı
təhsildə ruumlşvət təhsil muumlddəti tələbə sayı universitetlərin şəhər
kənarına ccedilıxarılması universitetlərin reytinqi və s )
moumlvcuddur Buumltuumln bu problemlərin varlığı səbəbindən
əhalinin təhsil muumləssisələrinə baxışı pozitiv deyil Bir ccedilox
insanlar təhsil ocaqlarına (məktəblərə universitetlərə) az
idrak işığı yayan məkan kimi baxırlar Professor və
muumləllimlərimiz isə haqq daşıyıcıları funksiyalarını yerinə
yetirənlərə az bənzəyirlər Nəticədə həmişə ictimai
faydalı sahə hesab edilən təhsil sosial-mənəvi sahədən
daha ccedilox qulluq sferasına ccedilevrilməkdədir
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cuuml il 24
oktyabr tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasında
təhsilin inkişafı uumlzrə Doumlvlət Strategiyası təsdiq
edilmişdir Təhsilimiz uumlccediluumln boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edən
bu sənədin Azərbaycan Respublikasında təhsilin vəziy-
yəti adlanan 3-cuuml bəndində yazılıb ldquohellip aparıcı beynəlxalq
təşkilatların statistik təhlilləri Azərbaycan təhsilinin beynəlxalq
rəqabətə davamlılıq goumlstəricilərinin və Azərbaycan Respubli-
kasının ərazisində yerləşən ali təhsil muumləssisələrinin reytinq
səviyyəsinin yuumlksəldilməsinin zəruri olduğunu goumlstərirrdquo
64
Təhsilimizin beynəlxalq təhsil şəbəkəsində yerini bil-
mək rəqabətə davamlı təhsil ocaqları yaratmaq uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Boumlyuumlk Britaniyanın Legatum İnstitutunun analitik
mərkəzi duumlnya doumlvlətlərinin ldquoQlobal Firavanlıq İn-
deksirdquo adlanan muumlrəkkəb goumlstəricini hər il oumllccedilə bilir
Firavanlıq noumlqteyi -nəzərindən doumlvlətlərin nailiyyətləri 8
istiqamətdə (iqtisadiyyat sahibkarlıq idarəetmə təhsil
səhiyyə təhluumlkəsizlik şəxsi azadlıq sosial kapital) təyin
edilir Hər bir istiqamətdə alınmış nəticələr maraqlıdır və
diqqəti cəlb edir
Təhsillə bağlı nəticələr daha boumlyuumlk maraq doğurur
Ccediluumlnkibizim Nizamiyə Qərbin Bekonuna goumlrə guumlcuumln
quumlvvətin mənbəyi bilikdir Əgər qonşun səndən bilikli
olsa sənə əziyyət verə bilər
Legatum İnstitutu 2012 -ci il uumlccediluumln 142 doumlvlətin təhsil
indeksini muumləyyənləşdirmiş və cədvəl şəklində ccedilap
etmişdir Adətən cədvəllər ruhsuz və yorucu olduğun-
dan ondan faydalı bir nəticə almaq muumlmkuumln deyil Ancaq
bu indekslərin K faktorundan asılılığı ccedilox dəyərli nəticələr
almağa imkan verir Belə bir asılılıq şəkil 6-da goumls-
tərilmişdir Qrafikin absis oxunda keyfiyyət faktoru K
ordinat oxunda təhsil indeksi goumlstərilmişdir Qrafikdəki
rəqəmlər bəzi doumlvlətlərin təhsil indeksini goumlstərir
Azərbaycanın təhsil indeksini 87- ci noumlqtə goumlstərir
65
Şəkildən goumlruumlnuumlr ki təhsil indeksinə goumlrə duumlnya doumlv-
lətləri ccedilox fərqlidirlər Hər bir xalq oumlz mədəniyyətinə
tarixinə arxalanaraq yeni texnologiyalar ictimai ideyalar
sosial və siyası institutlar yaradaraq doumlvləti idarə edirlər
İdarəetmə maşınının daxili elementləri muumlxtəlif oldu-
ğundan onun verdiyi son nəticələr də muumlxtəlifdir
Sual oluna bilər ki bu oumllkələrdən hansının təhsilini
ldquostandartrdquo kimi qəbul etmək və ya nuumlmunə kimi goumltuumlr-
mək olar Bu suala duumlzguumln cavab verməklə təhsilin bəzi
problemlərini həll etmək olar Bunun uumlccediluumln rdquoDəyərlərin
qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquonda goumlstərilmiş metod-
ologiyadan burda da istifadə etmək olar
Oumllkələri K parametrinə goumlrə uumlccedil qrupa boumllmək olar
1 K ge 5 olan oumllkələr Bu oumllkələr yuumlksək inkişaf
etmiş oumllkələrdir
2 2 le K le 5 olan oumllkələr Bu oumllkələr inkişaf
etməkdə olan oumllkələrdir
3 0le K le 2 olan oumllkələr Bu oumllkələr zəif inkişaf
etmiş oumllkələrdir
66
Şəkil 6 Duumlnyanın 142 doumlvlətində təhsil reytinqinin K
faktorundan asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə doumlvlətlərin təhsil
reytinqi goumlstərilmişdir 18 ndashLatviya 20 ndashMacarıstan 21ndashBe-
larus 25 ndashKipr 26 ndashSlovakiya 27 ndashRusiya 28 ndashLitva 29 ndash
Ukrayna 40 ndashMalayziya 44 ndashErmənistan 50 ndashCcedilin 51ndash
Bolqarıstan 57 ndashİran 59 ndashMoldova 61 ndashSerbiya 66 ndash
Guumlrcuumlstan 68 ndashTacikistan 78 ndashMeksika 87 ndashAzərbaycan
96 ndashBeliz
0
20
40
60
80
100
120
140
160
0 2 4 6 8 10 12 14 16
21
40
61
27
29
18
87
5766
44
96
5059
68
51
78
20
26
28
25
140 141 142
67
Bu qruplar social-iqtisadi parametlərinə goumlrə bir-
birindən ccedilox fərqlidirlər Qrup daxilindəki oumllkələrin
parametrləri isə bir- birinə nisbətən yaxındır Bu səbəbdən
istənilən bir doumlvlətin hər hansı bir parametrini oumlz mənsub
olduğu qrup oumllkələri ilə muumlqayisə etmək daha mən-
tiqlidir
Aydındır ki oumlrnək olaraq birinci qrup doumlvlətlərin
təcruumlbəsindən istifadə etmək olmaz ccediluumlnki onlarda həm
Oumllkələr Təhsilin
deksi (2012)
K
faktor
UumlDM
(2010)
1 Latviya 18 333 14500
2 Belarus 21 273 13400
3 Kipr 25 426 21000
4 Slovakiya 26 45 22200
5 Rusiya 27 26 15900
6 Litva 28 361 15900
7 Ukrayna 29 245 6700
8 Estoniya 31 432 19000
9 Qazaxıstan 43 25 12500
10 Ermənistan 44 228 5800
11 Moldova 59 165 2500
12 Oumlzbəkistan 65 161 3100
13 Guumlrcuumlstan 66 23 4800
14 Tacikistan 68 138 2000
15 Qırğızıstan 73 149 2200
16 Azərbaycan 87 248 11000
68
adam- başına duumlşən UumlDM həm də K faktorunun qiyməti
ccedilox yuumlksəkdir bu səbəbdən də təhsil standartları ccedilox
yuumlksəkdir Bu oumllkələrdə insanın təhsili anadan olandan
oumlmruumlnuumln axırına kimi doumlvlətin nəzarətindədir Belə
oumllkələrə misal olaraq Yeni Zelandiyanı (1) Avstraliyanı
(2) Kanadanı (3) Norveci (6) və digərlərini goumlstərmək
olar
Model olaraq uumlccediluumlnccediluuml qrup doumlvlətlərdən də istifadə
etmək məqsədəuyğun deyil ccediluumlnki bu oumllkələrin təhsil
standartları xeyli zəifdir onlar ccedilox geridə qalıblar Bu oumll-
kələrə misal olaraq Əfqanıstanı (139) Ccediladı (140) Nigerı
(141) və Mərkəzi Afrika Respublkasını (142) goumlstərmək
olar Bu oumllkələrdə təhsilin vəziyyəti ccedilox bərbaddır
Biz ikinci qrupa daxil olan doumlvlətlərin muumlsbət təc-
ruumlbəsindən oumlrnək kimi istifadə edə bilərik Ccediluumlnki bu
oumllkələrin həm iqtisadi həm də humanitar parametrləri
bir- birinə yaxındır Bu qrupa daxil olan 50-dən ccedilox
doumlvlətin təhsil indeksləri əla ilə pis arasında dəyişir Əla
təhsil indekslərinə malik doumlvlətlərin uğurlarından bəhrə-
lənmək olar Bu qrupa daxil olan bir qisim doumlvlətlərin
təhsil indeksləri şəkildə bəzilərinin sosial-iqtisadi para-
metrləri isə cədvəldə goumlstərilmişdir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki
ikinci qrup oumllkələr arasında Latviya Macarıstan Belarus
yuumlksək təhsil səviyyəs malikdirlər Təhsil indeksinə goumlrə
69
Rusiya 27-ci yerdə Litva Ukrayna isə 28 və 29 yerlər-
dədir Həm qrafikdən həm də cədvəldən goumlruumlnuumlr ki
ikinci qrup doumlvlətləri arasında ən yaxşı təhsil sisteminə
SSRİ-dən qopmuş oumllkələr (Latviya Belarus Rusiya Litva
Ukrayna Estoniya) malikdirlər Bu oumllkələrin təhsil
indeksləri 142 oumllkə iccedilində 18 ilə 44-cuuml yer arasındadır
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Belarusun təhsil indeksi Fransa
Danimarka Yaponiya səviyyəsindədir və Sinqapurdan
yuumlksəkdir Belarus vaxtı ccedilatanda Li Kuan Yunun 7
addımını ata bilsə Şərqi Avropanin Sinqapuruna ccedilevrilə
bilər
Qrafikdən və cədvəldən goumlruumlnuumlr ki ikinci duumlnya və
MDB oumllkələri arasında Azərbaycan təhsilinin vəziyyəti
ccedilox aşağıdır SSRİ-nin suumlqutundan sonra ən dağıdıcı
proseslərə bizim təhsil sistemimiz məruz qalıbdır Digər
respublikalar oumlz təhsil sistemlərini qismən qoruya biliblər
Oumllkəmizin təhsil indeksi bu qrup oumllkələr arasında ən
aşağı olub 87-ci yeri tutaraq Tacikistandan və Qır-
ğızıstandan da geri qalır Təhsildə aparılmış ldquoislahatlarrdquo
onu bərbad hala salıbdır
Sovet təhsil sistemini qoruya bilən doumlvlətlərdə
(Belarus Latviya) təhsilin səviyyəsi ccedilox yuumlksəkdir Bizim
təhsil sistemimiz oumlzbaşına bu səviyyəyə duumlşə bilməzdi
Sanki təhsilimizi bu vəziyyətə salan real quumlvvə fəaliyyət
goumlstəribdir Bu vəziyyətdən ccedilıxmaq uumlccediluumln model olaraq biz
70
Latviya və ya Belarusun təcruumlbələrindən istifadə edə
bilərik
Təhsil sistemizə daxildən baxanda hiss edilir ki
biznes sahəsində olduğu kimi təhsil sferasında da tərəflər
qarşılıqlı muumlnasibətdə rahatlığa maraqlıdırlar Subyekt
oumlzuumlnuuml elə aparır ki guumlya oumlyrədir Obyekt oumlzuumlnuuml elə aparır
ki guumlya oumlyrənir Biri bilir ki kəsirlə bilik verir digər isə
bilir ki aldığı bilik tam deyil yarımccedilıqdır Pat vəziyyət
yaranıbdır Həyat bu cuumlr kəsirlə lilamar axır Bu kəsirləri
duumlzəltmək lazımdır ki təhsil indeksimiz 87-ci yerdən
Guumlrcuumlstan və ya Oumlzbəkistan səviyyəsinə gələ bilsin
71
ŞAGİRD ndash MUumlƏLLİM NİSBƏTİ
Təhsil muumlxtəlif hadisələr arasında gizli əlaqəni aşkar etmək
uumlccediluumln bir vasitədir
Vaslav Havel
Ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzuumln boumlyuumlk muumltəfəkkirlərindən olan
V Havelin təhsilin əhəmiyyəti ilə bağlı dediyi bu fikir ccedilox
qiymətlidir Təhsilə bu quumldrəti verməkdən oumltruuml onun
buumltuumln məsələləri duumlzguumln həll edilməlidir Belə mə-
sələlərin biri də təhsil sistemində ldquoşagirdndash muumləllimrdquo
nisbətinin duumlzguumln muumləyyən edilməsidir Bu nisbət həm
təhsilin keyfiyyətinə həm də muumləllimlərin əməkhaqqına
birbaşa təsir edən faktordur Ona goumlrə inkişafımızın bu-
guumlnkuuml mərhələsində bu nisbətin qiymətini duumlzguumln tap-
maq təhsil sistemimiz uumlccediluumln ccedilox əhəmiyyətlidir
Şəkil 71 ldquoŞagird ndash muumləllimrdquo nisbətinin K fak-
torundan asılılığı
72
Analitik metodla bu suala cavab tapmaq ccedilətindir
Empirik yolla isə muumlmkuumlnduumlr K faktorundan istifadə
etməklə təhsilin bu problemini həll etmək olar Belə ki
hər il BMT Məruzəsində muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln bu
nisbətin qiyməti ccedilap edilir Bu goumlstərici Əlavə 1-in 7-ci
suumltununda verilmişdir Bu rəqəmləri uumlmumiləşdirib
faydalı nəticələr almaq ccedilətindir ancaq K faktorundan isti-
fadə etməklə bu rəqəmləri dəyərli hala salmaq muumlm-
kuumlnduumlr
Muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln ldquoşagird ndash muumləllimrdquo nisbətinin
K-dan asılılığı şəkil 71-də goumlstərilmişdir Ordinat oxunda
bir muumləllimə duumlşən şagird sayı (bu nisbət λ ilə işarə
edilmişdir absis oxunda isə faktor K goumlstərilmişdir Hər
noumlqtə bir doumlvlətə aiddir)
Ccedilox inkişaf etmiş birinci qrup oumllkələr uumlccediluumln λ 10 ilə 25
arasında inkişaf etməkdə olan ikinci qrup oumllkələr uumlccediluumln λ
25 ilə 40 arasında dəyişir Zəif inkişaf etmiş uumlccediluumlncuuml qrup
oumllkələr uumlccediluumln λ 40 ilə 100 arasında dəyişir Şəkil 71-də
Azərbaycan ulduzla işarə edilmişdir Bu ulduzun
koordinatları K= 248 və λ =10-dur Qrafikin məntiqi
analizi goumlstərir ki Azərbaycanı nə ccedilox inkişaf etmiş nə də
ccedilox geri qalmış doumlvlətlərlə muumlqayisə etmək duumlzguumln
deyildir Bir el misalında deyildiyi kimi ldquoTaylı tayın
tapmasa guumlnuuml ah-vayla keccedilər rdquo Azərbaycanı ABŞ-la və
73
ya Yaponiya ilə yox iqtisadi cəhətdən oumlzuumlnə tay olan
doumlvlətlərlə muumlqayisə edib onların əldə etdikləri muumlsbət
Şəkil 72 λ-nın keyfiyyət faktorundan asılılığı
Qrafikdə rəqəmlərlə doumlvlətlərin reytinqi goumlstərilmişdir
62 -Kosta-Rika 63 -Peru 67 -Azərbaycan 70 -İran
72 - Mavriki 73 -Braziliya 74 -Guumlrcuumlstan 75 -Venesuela 78
- Beliz
təcruumlbədən bəhrələnmək olar Bu niyyətlə şəkil 71-ın bir
hissəsi (fraqmenti) daha doğrusu K-sı 2 ilə 3 arasında
dəyişən doumlvlətlər uumlccediluumln λ(K) asılılığı şəkil 72-də goumls-
tərilmişdir Şəkildəki rəqəmlər doumlvlətlərin BMT-nin 2010-
cu il reytinqlərini goumlstərir Bu reytinqə goumlrə Azərbaycan
67-ci yerdədir Şəkildəki rəqəmlərə aid oumllkələrin iqtisadi-
sosial goumlstəriciləri cədvəl 3-də goumlstərilmişdir Cədvəlin
0
4
8
12
16
20
24
28
1 15 2 25 3 35
λ
K
67
62 63
74
75 70
72
73
78
74
birinci suumltununda doumlvlətlərin reytinqi 2-ci suumltununda
oumllkələr 3-cuuml suumltununda İPİİ 4-cuuml suumltununda keyfiyyət
faktoru K 5-ci suumltununda bir muumləllimə duumlşən şagird sayı
λ 6-cı suumltununda isə adambaşına duumlşən UumlDM goumls-
tərilmişdir Bu oumllkələr duumlnyanın muumlxtəlif qitələrində
yerləşmələrinə baxmayaraq iqtisadi goumlstəricilərinə goumlrə
bir-birinə bənzər oumllkələrdir Ccediluumlnki onların həm İPİİ-i həm
K-ı həm də UumlDM-i bir-birinə yaxındır
Həm cədvəldən həm də qrafikdən goumlruumlnuumlr ki bu
qrup oumllkələr uumlccediluumln bir muumləllimə duumlşən şagird sayı λ 10
ilə 30 arasında dəyişir
Təəssuumlflə qeyd etmək lazımdır ki 10 şagirdə bir
muumləllim saxlamaqla təhsil sistemimiz oumlzuumlnuuml ccedilox inkişaf
etmiş oumllkələrdən Lixtenşteyn və ya İsveccedilə bənzədir (bu
oumllkələr uumlccediluumln də λ təqribən 10-a bərabərdir) Ancaq
unudulur ki adambaşına duumlşən UumlDM Lixtenşteyndə 120
000 İsveccedildə isə 39 000 USD-dir Biz nə tayımızı nə də
yerimizi duumlzguumln muumləyyən etmədiyimizdən təhsil sis-
temimizin vəziyyəti arzu olunan səviyyədə deyil
Şəkil 72-də Azərbaycana aid noumlqtə (67) ətrafında
punktirlə bir duumlzbucaqlı ccediləkilmişdir Bu duumlzbucaqlının
iccedilərisində olan oumllkələrin bəziləri iqtisadi cəhətdən bizdən
guumlcluuml (62 63) bəziləri isə (70 72ndash75 78) iqtisadi cəhətdən
bizdən daha zəifdirlər Bu oumllkələrin hər birində λ-nın
qiyməti 10-dan ccediloxdur Həm qrafikdən həm də cədvəldən
75
goumlruumlnduumlyuuml kimi bizim istifadə etdiyimiz λ = 10 rəqəmi
buguumlnkuuml inkişaf səviyyəmizə uyğun gəlmir Ancaq şəkil
72 -dən istifadə edərək λ-nın Azərbaycanın bu guumlnuuml
uumlccediluumln məqbul qiymətini tapmaq muumlmkuumlnduumlr
Cədvəl 3
Burada bir neccedilə yaxınlaşma muumlmkuumlnduumlr İlk yaxın-
laşmada cədvəl 3-uumln 5-ci suumltunundakı rəqəmlərin orta
qiymətini tapmaq olar Bu halda λ=186 rəqəmini alarıq
İkinci yaxınlaşmada bu oumllkələr iccedilərisindən UumlDM-i
bizimkinə bərabər olan oumllkələri seccedilib (Bolqarıstan Kosta-
Reytinq Oumllkələr İPİİ
(a) K λ UumlDM
1 2 3 4 5 6
62 Kosta - Rika 0725 264 19 11400
63 Peru 0723 261 209 9200
67 Azərbaycan 0713 248 10 11000
70 İran 0702 236 20 11200
72 Mavriki 0701 235 217 13344
73 Braziliya 0669 232 23 10900
74 Guumlrcuumlstan 0698 230 125 4800
75 Venesuela 0696 229 162 11846
78 Beliz 0694 227 245 5693
76
Rika İran və Braziliya) onların λ-nın orta qiymətini
hesablamaq olar Bu halda λ=195 alarıq Oumllkəmizin keccedilid
iqtisadiyyatı yaşadığını nəzərə alsaq uumlccediluumlncuuml halda λ-sı
ccedilox olan Braziliyaya (λ=23) uumlstuumlnluumlk vermək olar Yəni
λ=23-uuml oumllkəmizin bu guumlnuuml uumlccediluumln məqbul rəqəm saymaq
olar
Oumllkəmizdə bir muumləllimə duumlşən şagird sayı təqribən
23-dən başlamalı və UumlDM artdıqca azalmalıdır Bu halda
muumləllimlərin əməkhaqqını orta hesabla 23 dəfədən ccedilox
artırmaq olar Əgər muumləllimlərin əməkhaqqını 3 dəfə
artırmaq lazımdırsa onda λ-nın qiymətini 30-a qaldır-
maq lazımdır İnanıram ki nə vaxtsa λ-nın buguumlnkuuml
qiyməti (10) bizim uumlccediluumln də məqbul olacaqdır Bunun uumlccediluumln
adambaşına duumlşən UumlDM-in artması lazımdır
Təhsilin cəmiyyətin inkişafında oynadığı rolu qismən
duumlzguumln dərk etmək uumlccediluumln S Leopardinin bir kəlamından
da istifadə etmək istəyirəm ldquoBilik sərvət deyil ki onu
hissələrə boumlləndə və ya hissələri bir yerə toplayanda uumlmumi
dəyər dəyişməz qalsın O yerdə ki hər kəs az bilir orada hamı az
bilir Ccediluumlnki bilik boumlluumlnməzdirrdquo
77
ALİ TƏHSİLİN ƏHATƏ ƏMSALI
Ali məktəblərin kuumltləvi yaradılmasından elmin elm kimi
məhvolma tendensiyası başlayır
Karl Yaspers
Bu moumlvzu ilə bağlı bəzi suallara ldquoTəhsilimiz duumlnən
bu guumln sabah 11 kitabında qismən cavab verilmişdir və
goumlstərilmişdir ki təhsil sistemində ali məktəblərin sayı
ccedilox da əhəmiyyətli goumlstərici deyildir SSRİ doumlnəmində ali
təhsillə bağlı doumlvlətin təhsil siyasətinin əsas meyarı
əhalinin hər 10 000 nəfərinə duumlşən tələbə sayıdır Oumllkəmiz
uumlccediluumln bu goumlstərici 198081-ci illərdə 172 nəfər olmuşdur
Muumlstəqillik illərində 25 doumlvlət 15 oumlzəl ali təhsil
muumləssisələrində cəmi 120 min nəfər (200001) təhsil almış
və əhalinin hər 10 000 nəfərinə duumlşən tələbə sayı 149-a
enmişdir Buradan da goumlruumlnuumlr ki ali məktəblərin sayı
təhsil siyasətində əsas goumlstərici deyildir Ccediluumlnki elə ali
məktəblər var ki orada 10 minlərlə elə ali məktəb var ki
orada min nəfər tələbə təhsil alır İndi daha muumlkəmməl
meyardan ndash gənclərin ali təhsillə əhatə əmsalından istifadə
edilir Bu əmsal hər 100 gəncdən neccediləsinin ali məktəblərdə
təhsil aldığını goumlstərir
Azərbaycanda ali təhsillə bağlı təzadlı fikirlər var Bir
tərəfdən ali məktəblərin ccediloxluğundan (hər nazirlik oumlz ali
məktəbini accedilıb) digər tərəfdən gənclərin ali təhsillə əhatə
11 Əsgərov ŞQ Təhsilimiz duumlnən bu guumln sabah Bakı 2003 280 səh
78
əmsalının azlığından şikayətlənirlər Ali təhsil sistemində
olan bu problemə işıq salmaq uumlccediluumln burada da keyfiyyət
faktoru K-dan istifadə etmək olar
Şəkil 8 Ali təhsillə əhatə əmsalının K-dan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin BMT-nin (2010)
muumləyyən etdiyi reytinqlər goumlstərilir 2 ndashAvstraliya 3 ndashYeni
Zelandiya 4 ndashABŞ 5 ndashİrlandiya 6 ndashLixtenşteyn 7
ndashNiderland 8 ndashKanada 9 ndashİsveccedil 11 ndashYaponiya 15 ndashİsrail 20
ndashİspaniya 38 ndashQatar 41 ndashPolşa 44 ndashLitva 50 ndashRumıniya 66
ndashQazaxıstan 67 ndashAzərbaycan 74 ndashGuumlrcuumlstan 89 ndashCcedilin 100 ndash
Monqolustan 119 ndashHindistan 129 ndashBanqladeş 168 ndash
Konqo 169 ndashZimbabve
Bu halda K faktoru oumllkədə ali təhsillə əhatə əmsalının
onun kəsir hissəsinə olan nisbətini goumlstərir Şəkil 8-də bəzi
K
79
duumlnya doumlvlətlərində gənclərin ali təhsillə əhatə əmsalının
K faktorundan asılılığı goumlstərilmişdir Qrafik-dən
Azərbaycan uumlccediluumln K faktorunun qiyməti 17-nin (ali təhsillə
əhatə əmsalı) 83-ə (kəsir hissə) nisbətinəyəni 02-yə
bərabərdir
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Azərbaycanda gənclərin ali
təhsillə əhatə əmsalı acınacaqlı dərəcədə aşağıdır ndash 17
Muumlqayisə uumlccediluumln qeyd edək ki Cənubi Koreya uumlccediluumln bu
goumlstərici ndash 96 Rusiya uumlccediluumln ndash 73 Monqolustan uumlccediluumln ndash 50-
dir Qrafikdəki qonşularımız Banqladeş (6) Kamboca (5)
Konqo (4) və Zimbabve (2 ) -dir
Sonda qeyd edim ki oumllkəmizdə hər nazirliyin oumlz ali
mək-təbini accedilması ccedilox zərərli haldır və KYaspers
demişkən elmi və ali təhsil sistemini uccediluruma aparır
Sovetlər zamanı tələbə sayı məzunların təqribən 13 indi
isə 15-dir Yaxın zamanlarda bu sayı 12 ndashyə sonra isə 75-
80 qaldırmaq lazımdır Milləti xoşbəxliyə aparan digər
yol yoxdur Tələbə sayının yuxarı həddi oumllkənin professor
korpusuna bağlanmalıdır Professorlar 20-30 nəfərə yox
100-150 nəfərə muumlhazirə oxuyarsa bu problem həllini
asan tapar
80
ALİ MƏKTƏBDƏ PROFESSOR VƏZİFƏSİ
Muumlasir cəmiyyətdə təhsil məsələsi oumlluumlm-dirim
məsələsidir Cəmiyyətin gələcək taleyinin asılı
olduğu məsələdir
E Renan
Ali təhsil prosesində həm subyekt (muumləllim) həm də
obyekt (tələbə) insandır Bu prosesdə obyekt və subyekt
arasında intellektual səviyyələrin fərqi və ya nisbəti nə
qədər ccedilox olarsa ali məktəb ideala bir o qədər yaxın olar
Bu şərti qorumaq uumlccediluumln Qərbdə professor vəzifəsinə foumlv-
qəladə oumlnəm verilir və muumlhazirə oxumaq ancaq və ancaq
onlara etibar edilir Uumlstəlik bir qayda olaraq professor
tədqiqatccedilı və ya elmi məktəbi olan alimlər iccedilərisindən
seccedililir ki bir tərəfdən keyfiyyətli muumlhazirə oxusun digər
tərəfdən yuxarı kurs tələbələrini elmin ardınca apara bil-
sin Belə olan halda talantlı tələbələr həyatda ldquoitməzlərrdquo
əksinə alimin ardınca elmə gedərlər
Professorun elmi potensialından maksimum istifadə
et-mək uumlccediluumln onun muumlhazirələrini 100 ndash200 nəfərlik geniş
auditoriyada təşkil etmək lazımdır Boumlyuumlk quumlsurdur ki
bəzən bizim professorlar 15 ndash20 nəfərlik auditoriyada dərs
deyir Məntiqli duumlşuumlncəyə goumlrə dəyərli professorun
muumlhazirələrindən 15 ndash20 nəfər yox 100 ndash200 nəfər tələbə
81
bəhrələnməlidir Bu həm də iqtisadi cəhətdən əhəmiy-
yətlidir Universitetlərin reytinqini muumləyyən edən mər-
kəzlər bu parametrə də diqqət verirlər Demək ali mək-
təblərin sayı və ya ali təhsillə əhatə əmsalı oumllkədəki pro-
fessorların sayına bağlanmalıdır
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki uumlmumiyyətlə oumllkə-
mizdə elmi ruumltbə və vəzifələrin verilməsində bir anlaşıl-
mazlıq var Bunun səbəbi sovet keccedilmişimizlə bağlıdır
Sovet doumlnəmində iki elmi ruumltbədən istifadə edilirdi
elmlər na-mizədi və elmlər doktoru Hesab edirəm ki
dolaşıqlığın səbəbi də buradadır Ccediluumlnki ikinci ruumltbəyə
ehtiyac yoxdur Alim alimdir Alimi suumlni şəkildə iki
səviyyəyə boumllmək duumlzguumln deyildir İkipilləlik alim adını
houmlrmətdən salır və ona ictimai-siyasi diqqəti azaldır
Alimlərin bəziləri oumlz intellektual səviyyəsinə əmək-
sevərliyinə elmi məktəb yaratdığına goumlrə fərqlənirlər
Adətən Qərbdə belə alimləri universitet rəhbərliyi pro-
fessor vəzifəsinə dəvət edir və onlara (ancaq onlara) geniş
auditoriyalarda muumlhazirə oxumaq etibar edilir ABŞ-da
professorun ictimai statusu Qərb oumllkə-lərindəkindən də
yuumlksəkdir Bəzən universitet professoru ali doumlvləti
vəzifəyə dəvət edilir və ya əksinə oumllkəni idarə edən şəxs
vaxtı ccedilatanda universitetlərə professor vəzi-fəsinə gedir
Millətin professor korpusu onun duumlşuumlnən beyni və
goumlrən goumlzuumlduumlr Hər bir professor unikal zəka sahibidir
82
Professorun biliyi duumlnyagoumlruumlşuuml ona imkan verir ki
keyfiyyətli muumlhazirə oxumaqla bərabər həm də yeri
gələndə milli mənafe ilə bağlı duumlz qərarların qəbulunda
iştirak edə bilsin
1700-cuuml ildə Henri Misson adlı bir fransiz Britaniyaya
səfər edərkən goumlruumlr ki evlərin qapılarının uumlzərinə at nalı
mismarlayıblar O bunu nə uumlccediluumln etdiklərini soruşarkən
ona deyirlər ki nal dəmirdən olduğundan cinləri qovur
evi və evdəkiləri hifz edir həm də istəyənlərin dostların
xoş arzularını toplamaq uumlccediluumlnduumlr ccediluumlnki nal qapının
girişinə fincan kimi mismarlanır
Bu adətin mənasını bilmədiyimizdən həmin nalı ccedilox
vaxt biz tərsinə uumlzuumlaşağı vururuq Ccediluumlnki formanı gouml-
tuumlruumlruumlk amma məzmuna fikir vermirik Bu quumlsur ccedilox
yerdə həm də universitet professoru vəzifəsində də
oumlzuumlnuuml goumlstərir Elmi nuumlfuzu olmayan həmkarları tərəfin-
dən qəbul edilməyən bəşəriyyətin elm xəzinəsinə toumlhfə
verməyənlərin professor vəzifəsinə təyin edilməsi quumlsurlu
haldır Ali məktəb muumləllimi tələbədən bir neccedilə dəfə yox
100 dəfələrlə ccedilox biləndə ona muumlhazirə deməyi etibar
etmək olar Belə olan halda bilik oumlyrədəndən oumlyrənənə
tərəf axar gənclər elmin ccedilətin və sehrli yolları ilə tanış ola
bilərlər Amerikada Nobel muumlkafatccedilılarının universi-
tetlərə cəlb edilməsinin hikməti də bundadır
83
Bu nisbət 30 ndash50 arasında olanda təhsil muumləssisəsini
texnikum kollec adlandırmaq olar Bu nisbət 10 tərtibin-
də olanda belə təhsil muumləssisəsi texniki-peşə məktəbi
səviyyəsinə enir Bu şərtlər qorunmazsa onda universitet
texniki-peşə məktəbi səviyyəsinə duumlşə bilər Bu şərti
qoruya bilmədiyimiz uumlccediluumln biz duumlnyanın birinci 5000
unversiteti sırasında yer ala bilmirik Bu işlərdə quumlsur
boumlyuumlkduumlr Universitetləri formaca yaradırıq məzmununu
duumlz qura bilmirik 50 ildən ccedilox yaşı olan universitetlərdə
Qərb universitetlərinin magistr pilləsini qurtaranlara
muumlhazirə oxumaq huumlququ vermək bağışlanılmaz səhvdir
Bunu nəzərdə tutaraq K Yaspers yuxarıdakı fikri soumly-
ləmişdir Ccediluumlnki muumlhazırəni professor oxumalıdır Oumll-
kənin professor korpusu məhdud sayda alimlərdən
ibarətdir
İndiki doumlvrdə Təhsil Nazirliyinə tabe olan ali mək-
təblərin sayı nə qədər ccedilox olarsa bir o qədər yaxşıdır
amma bu şərtlə ki professor səviyyəsi beynəlxalq stan-
dartlara cavab versin Tez-tez soumlylədiyim bir fikri bir daha
təkrarlamaq istəyirəm ldquoAli məktəblər giriş qapılarını geniş
accedilmalı ccedilıxış qapılarını isə daraltmalıdırlarrdquo Əgər gənclərin
ali təhsillə əhatə əmsalı 50 olarsa (Monqolustan
səviyyəsi) onda bizim tələbələrin sayı 350 mindən ccedilox
olmalıdır Qərb oumllkələri gəncləri ali təhsillə 100 əhatə
etmək istədiyi bir zamanda bizim hədəfi-imizin 50
84
olması yəni hər iki gəncdən birinin ali mək-təblərdə təhsil
alması qaccedilılmaz arzudur Hər il oumllkəmizdə orta məktəbi
130 minə qədər gənc bitirir Əgər bunların 50 ali
məktəblərdə təhsil alsalar onda tələbələrimizin ildə sayı
65 min nəfər olar Hər il bu qədər gəncə təhsil verə bilən
ali təhsil sistemi qurulmalıdır Bu işin uğuru istəkdən
puldan asılı deyil professorların sayından asılıdır Ccediluumlnki
ali məktəbdə muumlhazirələri professorlar məşğələ və
seminarlar isə sahələr uumlzrə fəlsəfə doktorları apar-
malıdırlar Bu şərtlər oumldənilməyəndə universitet kollec
səviyyəsinə enir
Sonda bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm Ccedilağdaş
doumlvruumlmuumlzdə ccedilox talantlı ifaccedilılara (sənətccedililərə) professor
adı verirlər Belə insanlara boumlyuumlk houmlrmət və ehtiramla
yanaşaraq qeyd etmək istəyirəm ki onlara elmi ad və
vəzifə vermək məntiqi baxımdan duumlzguumln deyildir Misal
uumlccediluumln ldquoSona buumllbuumlllərrdquoi rəhmətlik Qədir Ruumlstəmovdan
yaxşı oxuyana professor adı vermək olarmındash sualına
mənim qəti cavabım belədir Yox İfaccedilının bu qabiliyyəti
elmi muumlstəvidə yox mədəniyyət muumlstəvisi uumlzərində daha
yuumlksək qiymətləndirilməlidir
Elmi adlar və vəzifələr tədqiqatın araşdırmanın nəti-
cələrinə goumlrə verilməlidir Daha doğrusu elmi ad qa-
zanılmalıdır verilməməlidir Təhsildə elmdə professor
vəzifəsi beynəlxalq etalondur Professorun ldquoəldəqayırmardquo
85
və ya ldquoCcedilin variantırdquo olmamalıdır Onlar hər yerdə (Mos-
kvada Ankarada Londonda və s) eyni houmlrmətlə qarşılan-
malıdırlar Professor ruumlşvət almamalıdır ki əli təmiz
qalsın oumlpuumllə bilsin Cəmiyyətdə professor elm-təhsil
sahələrindən başqa həm də mənəvi sahəni təmsil etdi-
yindən gənc nəsil uumlccediluumln oumlrnək olmalıdır
86
UNİVERSİTETLƏRİN REYTİNQİNİN
QRAFİK TƏSVİRİ
Amerika universitetləri quumlvvətlidir ona goumlrə yox ki
Amerika varlıdır Amerika varlıdır ona goumlrə ki
onun universitetləri quumlvvətlidir
ABŞ prezidentlərindən biri
Universitetlərin reytinqinin muumləyyən edilməsi boumlyuumlk
əhəmiyyət kəsb edir Son illərdə bizim gənclərimiz key-
fiyyətli təhsil almaq uumlccediluumln xarici universitetlərə uumlz tuturlar
Ona goumlrə hansı oumllkəyə getmək hansı universiteti seccedilmək
vacib məsələlərdəndir Avropanın bir sıra xırda doumlvlətləri
bir neccedilə superdoumlvlətin (Almaniya Fransa B Britaniya)
əhatəsində rahat yaşamağı bacarırlar Biz də bir sira boumlyuumlk
doumlvlətlərin əhatəsindəyik Subyektiv fikrimə goumlrə bizim
gənclərimizi monopolist doumlvlətlərin universitetlərindən
daha ccedilox belə doumllətlərın qonşuluğunda rahat yaşaya bilən
doumlvlətlərin (Danimarka İsveccedilrə Belccedilika və bk) univer-
sitetlərinə goumlndərməyə uumlstuumlnluumlk verilməlidir Mono-
polist doumlvlətlərin universitetlərinin tədris materiallar ilə
firavan yaşayan xırda doumlvlətlərin uniersitetlərinin tədris
proqramları arasında yəqin ki fərq boumlyuumlkduumlr
Universitetlərin reytinqi zaman-zaman tanınmış araş-
dırma mərkəzləri tərəfindən qiymətləndirilir
87
(httpwwwtimeshighereducationcoukworld-
university-rankings ) və nəticələr cədvəl şəklində təqdim
edilir Duumlnyanın qabaqcıl 200 universitetinin 2010 -cu il
uumlccediluumln reytinq cədvəli 4 səhifədən ibarətdir (bax Əlavə 2 )
Bu universitetlər sırasından istənilən universiteti tapıb
reytinqini muumləyyən etmək ondan yuxarıda və ya aşağıda
yerləşən universitetləri fraqmental goumlrmək də
muumlmkuumlnduumlr Bununla bərabər cədvəl quru və ruhsuz
olduğu uumlccediluumln təsir effekti az olur Reytinq cədvəlini qrafik
şəklində verməyin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr Bu niyyətlə K-
dan istifadə etmək olar Burada da K nailiyyətin nailiyyət
qıtlığına olan nisbətini ifadə edir
Şəkil 9a 200 top universitet reytinqlərinin K - dan
asılılığı
0
20
40
60
80
100
120
0 5 10 15 20 25 30
QİY
MƏ
T
K
Harvard
CalTechMassachusetts Institute
Stanford
Princeton
Cambr
Oxford
Berkel
Yale
University of
Johns
ColuDrexel
88
Universitetlərin fəaliyyətinin uumlmumi qiyməti (faizlərlə)
Əlavə 2-nin 4-cuuml suumltununda verilmişdir Misal uumlccediluumln bu
goumlstərici Harvard Universiteti uumlccediluumln 961 -dir Demək bu
universitet uumlccediluumln K = 961 39= 244 olar Bu uumlsulla digər
universitetlər uumlccediluumln də K faktorunu hesablamaq olar
Bu metodologiyadan istifadə edərək universitetlərin
qiymətləndirilməsinin faiz goumlstəricisinin K asılılığı şəkil
9a -da goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki universitetlər
reytinqə goumlrə aşagıdakı kimi sıralanıb 1 -Harvard
Universiteti 2 ndashKaliforniya Texnologiya İnistitutu 3 -
Massaccedilusets Texnologiya Universiteti 4 ndashStanford Uni-
versiteti 5 ndashPrinceton Universiteti 6 ndashOksford Universiteti 7
ndashKembric Universiteti 8 ndashBerkli Universiteti 9 ndashİmperial
Kollec (London) 10 ndashYale Universiteti 11 ndashKaliforniya
Universiteti 12 ndashCcedilikaqo Universiteti 13 ndashJohns Hopkins
Universiteti və digərləri
Goumlruumlnduumlyuuml kimi cədvəllə muumlqayisədə qrafik
təqdimat daha effektlidir Ccediluumlnki cədvəldən fərqli olaraq
qrafikdə əvvəla universitetləri sıraya duumlzməklə bərabər
digər tərəfdən universitetin birinin digərindən uumlstuumlnluumlk
dərəcəsi vizual goumlruumlnuumlr Beləliklə də universitetləri muumlqa-
yisə etmək və dəyərləndirmək asanlaşır Misal uumlccediluumln
qrafikdən aydın goumlruumlnuumlr ki Stanford Universiteti (4) və
Princeton Universiteti (5) təqribən eyni səviyyəli
89
universitetlərdir Ancaq Princeton Universiteti (5) Oks-
ford Universitetindən (6) xeyli uumlstuumlnduumlr Bu fərqi cəd-
vəldə hiss etmək muumlmkuumln deyildir
Bu qrafikin (şəkil 9a) başlanğıc hissəsi geniş
masştabda şəkil 9b -də goumlstərilmişdir Bu şəkildə K 08 ilə
37 arasında uumlmumi qiymət meyarı isə 45 ilə 80 faiz
arasında dəyişir Duumlnyanın 200 qabaqcıl universitetinin
bir hissəsinin reytinqləri ( 21-lə 200 arasında dəyişən )
şəkil 9b-də goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnən Honq Konq
Universiteti reytinq cədvəlində 21-ci Tokio Universiteti
26-ci Melborn Universiteti 36-cı yerləri tuturlar Bu sırada
Kyoto Universiteti 57-ci Bilkənd Universiteti 112 -ci
Simon Frazer Universiteti isə 199- cu yerlərdədir
Universitetlərin reytinqinə təsir edən faktorlar
ccediloxdur elmi tədqiqatda avtoritetlik professor-muumləllim heyə-
tinin tələbə sayına nisbəti işəgoumltuumlrənlər arasında universitetin
nuumlfuzu elmi işlərə istinadların sayı (istinad indeksi) xarici
tələbələrin nisbəti və xarici muumləllimlərin nisbəti belə
faktorlardandır
90
Şəkil 9b Universitetlərin bəzilərinin reytinqlərinin
K -dan asılılığı
Adlı-sanlı alimlərin universitetdə cəmlənməsi
muumlhazirələrin belə alimlər tərəfindən oxunması elmi
məqalələrin impakt faktoru yuumlksək olan jurnallarda ccedilap
edilməsi reytinqə muumlsbət təsir edən faktorlardandır Vacib
faktorlardan biri də universitet professorunun
muumlhazirəsində iştirak edən tələbə sayıdır Bu say nə qədər
ccedilox olarsa universitetin reytinqi də yuumlksək olar Digər bir
faktor da rektorun şəxsiyyəti ilə bağlıdır Duumlnya şoumlhrətli
alimin və ya şəxsiyyətin rektor olması universitetlərin
reytinqini qaldıra bilən amillərdəndir Belə şəxsiyyətlərin
rektor olma şansını obyektiv olaraq təmin etmək uumlccediluumln
muumlasir doumlvlətlərdə seccedilim prosedurundan istifadə edirlər
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
0 05 1 15 2 25 3 35 4
Qiy
mət
K
University of Hong Kong
University of Tokyo
University of Melbourne
Kyoto University
Bilkənt
Simon Fraser University
91
Universitetlərin reytinqləri sabit qalmayıb hər il də-
yişir Şəkil 9c-də 2013-cuuml il uumlccediluumln duumlnyanın 200 seccedililmiş
universitetinin reytinqlərinin K-dan asılılığı goumlstəril-
mişdir
Şəkil 9c 200 seccedililmiş universitetin reytinqləri ilə K
arasında korrelyasiya
Qrafikdən goumlruumlnduumlyuuml kimi K -sı yuumlksək olan uni-
versitetlərin reytinqi də yuumlksəkdir 2013-cuuml ildə birinci
yeri Kaliforniya Texnologiya İnstitutu ikinci yeri Oksford
Universiteti uumlccediluumlncuuml yeri Stanford Universiteti tutur
2010-ndashcu ilin reytinq cədvəlində bu yerləti Harvard
Kaliforniya Texnologiya İnstitutu və Massaccedilusets
Texnologiya Universitetləri tutmuşdular
0
5
10
15
20
25
0 50 100 150 200 250
K f
akto
ru
Reytinq 2013
California Institute of Technology
University of Oxford
Stanford
Princeton
University of California
Karolinska Institute
Uppsala
University of
Texas AampM University
University of
92
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki 2010 ndashcu il reytinq
cədvəlində Tuumlrkiyənin Bilkənd və Orta Doğu uni-
versitetləri 112 və 183-cuuml yerləri boumlluumlşduumlruumlrduumllər Am-
ma Şərqi Avropanın və MDB doumlvlətlərinin heccedil birinin
Universitetləri reytinq cədvəlində yer tuta bilməmişdilər
Hesab edirəm ki burda bir duumlşuumlncə problemi var Sovet
duumlşuumlncə tərzi ilə reytinq cədvəlində yuumlksək məqam
tutmaq ccedilətindir Bu səbəbdən də heccedil Moskva Doumlvlət
Universitetinin adı duumlnyanın 200 top universiteti arasında
yoxdur Universitetlərə baxış duumlşuumlncə dəyişməlidir
Universitetlərə kommersiya niyyəti ilə yox gələcəyə işıq
saccedilan muumlqəddəs məbəd kimi baxılmalıdır Guumlman etmək
olar ki bizim Qafqaz Universiteti tezliklə reytinq cəd-
vəlində yuumlksək məqam tuta biləcəkdir Ccediluumlnki orada
muumlhit və duumlccediluumlncə xeyli fərqlidir
Oumllkəmizin universitetlərinin elmi uğur meyarına goumlrə
reytinqi dosSŞabanov12 tərəfindən təyin edilmiş və cəd-
vəl şəklində təqdim edilmişdir K faktorundan istifadə
edərək bu nəticələri qrafik şəklində vermək muumlmkuumlnduumlr
Şəkil 9 ccedil-də Azərbaycan ali məktəblərindən bir qis-
minin elmi uğur kriterisinə goumlrə reytinqilə (2011-ci il
uumlccediluumln) K faktoru arasında əlaqə goumlstərilmişdir
12 Sərdar Şabanov Azərbaycanda universitetlərin elmi uğurlarının
dəyərləndiriıməsi Ali təhsil və cəmiyyət 2013 1 səh14ndash19
93
Şəkil 9ccedil Bəzi ali məktəblərin elmi uğur kriterisinə
goumlrə reytinqləri ilə K arasında əlaqə
Rəqəmlər universitetlərin reytinqlərini goumlstərir 1ndash BDU 2ndash
ATU 3ndash ADU 4ndash ADİU 5ndash NDU 6ndash ADPU 7ndash ADNA 8ndash AMİ 9ndash
BSU 10ndash AMİU 11ndashSDU 12ndash ADMİU 13ndash ATU 14ndash AR TPİ 15ndash
GDU 16ndash ADİA 17ndash BMA 18ndash NMİ19ndash AMK 20ndash LDU 21ndash MPİ
22ndashADRA
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki K-sı boumlyuumlk olan univer-
sitetlərin reytinqi də boumlyuumlkduumlr Bakı Doumlvlət Universitti
uumlccediluumln K fa ktor ccedilox boumlyuumlk (241) Azərbaycan Doumlvlət Rəs-
samlıq Akademiyası uumlccediluumln ccedilox kiccedilik (0006) olduğundan
qrafikdə goumlstərilməmişdir
2
3
4 5
6
7
89 10
11
1213
14
15
16
17
18
19 2021
0
005
01
015
02
025
03
035
04
045
0 5 10 15 20 25
K-F
akto
r
Reytinq
Azərbaycan Texniki Universititeti
Mingəcevir Politexnik İnstitutu
Naxccedilıvan Doumlvlət Universiteti
Sumqayıt Doumlvlət Universiteti
Azərb Doumlvlət İqtisad Universiteti
94
ELM VƏ TƏHSİL MUumlHİTİ
Allah uumlzuumlnuuml ağ etsin o adamların ki bir şeyi oumlyrənir və
oumlyrəndiklərini bilməyənlərə oumlyrədir
Hz Məhəmməd
Universitetlərin reytinqinə təsir edən əsas faktor-
lardan biri də elm və təhsil muumlhitidir Təhsilin keyfiyyətini
yuumlksəltmək uumlccediluumln bu faktorun təsiri əsasdır Başqa soumlzlə
desək balığın yaşaması uumlccediluumln su muumlhiti nə qədər
zəruridirsə keyfiyyətli təhsil uumlccediluumln də elm-təhsil muumlhiti bir
o qədər zəruridir
Təhsil muumlhiti elə təşkil edilməlidir ki tələbə guumlndəlik
vaxt resursunun 1524 hissəsini (60) təhsilə sərf edə
bilsin Bu şərti oumldəmək uumlccediluumln qabaqcıl oumllkələrdə şəhər
kənarında kampus tipli universitet şəhərciklərindən isti-
fadə edilir Belə şəhərciklərin digər uumlstuumlnluumlyuuml ondadır ki
tələbələrin nəqliyyata sərf etdiyi vaxt da təhsilə xərclənir
Sual olunur universitet şəhərciyi mərkəzdən hansı ndash
20 40 yoxsa 60 km məsafədə yerləşməlidir Meyar olaraq
burada nədən istifadə etmək olar Məncə məsafə elə
seccedililməlidir ki tələbə şəhər evinə qayıtmağa maraqlı
olmasın Şuumlbhəsiz inkişaf etmiş oumllkələrdə bu məsafə 30
km tərtibindədir Bizim universitetlərin səviyyəsini nəzə-
rə alaraq hesab etmək olar ki bu məsafə 50 km tərtibində
olsa daha yaxşıdır Qərb universitetlərində elmi tədqiqat
95
aparmaq uumlccediluumln hər cuumlr zəruri muumlhit və şərait (elmi
iqtisadi texniki mənəvi mədəni) yaradılır
Aydındır ki tədqiqatccedilı da insandır və onun da
guumlndəlik ccedilay və qəhvə iccedilmək və ya guumlnorta yeməyi yemək
haqqı tanınmalıdır Qərb universitetlərində bu haqq
tanınır Bu ehtiyacları onlar laboratoriyalarda kafedra-
larda yox bu məqsədlə ayrılmış və soyuducusu ccedilay və
qəhvə dəsti və ayrıca 13ndash15 kvadrat ndashmetr sahəsi olan
otaqda oumldəyirlər Laboratoriya uumlzvləri guumlndə ən azı iki
dəfə (saat 1200 və 1500) oumlz insani tələbatlarını oumldəmək
uumlccediluumln bu otağa yığışırlar Aydındır ki belə şərait
olmayanda hər kəs oumlz ehtiyacını primitiv qaydada bir cuumlr
oumldəyir
Muumlntəzəm seminarlar konfranslar yeni elmi nəti-
cələrin ccedilapdan oumlncə muumlzakirəsi də ccedilox əhəmiyyətlidir və
elm-təhsil muumlhitinin tərkib hissəsidir
Belə şərait dəyərli elmi nəticələr almağa səbəb olur
Finlandiyada 3 aylıq ezamiyyətdə olanda mən nəzərdə
tutulan professorla yox əvvəldən tanımadığım elmi iş-
lərinə bələd olmadığım başqa bir professorla ndash Mauri
Luukkala ilə işləməli oldum Birinci ay professorun elmi
işləri və laboratoriyanın elmi hesabatları ilə tanış ol-
duqdan sonra ikinci ay birgə tədqiqatların planını
muumlzakirə etdik Uumlccediluumlncuuml ayndash sona yaxın nəticələri Boumlyuumlk
Britaniyanın ldquoElektron Lettersrdquo jurnalında ccedilapa goumlndərdik
96
və məqalə 31 guumlnə ccedilap olundu Məqaləyə ilk muumlsbət rəy
Nobel muumlkafatı laureatı Allen Kormaxdan gəldı Bunu
xatırlamaqda əsas məqsədim elmi muumlhitin əhəmiyyətini
diqqətə ccediləkməkdir
Tarixən Şərq xalqları guumlnəşli muumlnbit və yeraltı
sərvətlərlə zəngin insanı yaşatma potensialı ccedilox olan
torpaqlarda məskunlaşmışlar Qərblilərin yerləşdiyi tor-
paqlar nisbətən az guumlnəşli və az zəngindir Bu fiziki fərq
tarixin sonrakı gedişinə və elmin inkişafına muumlhuumlm təsir
goumlstərmişdir Şərq xalqları arasında biznes ticarət geniş
yayılıbdır Qərb xalqları yaşamını təmin etmək uumlccediluumln
muumlxtəlif texniki vasitələrin icadına başqa soumlzlə sənaye
istehsalına diqqət yetirmişlər Biznesin əsas məqsədi pul
qazanmaqdır Sənayeccedilinin amalı bazara yeni və key-
fiyyətli mal ccedilıxarmaqdır Bu gedişat duumlşuumlncə tərzində
boumlyuumlk fərq yaratmışdır Tacirin biznesmenin duumlşuumln-
cəsində elmə alimə qayğı yoxdur Sənayeccedili isə yeni və
keyfiyyətli məhsul uumlccediluumln elmə alimə moumlhtacdır Onlar
alimin ixtiraccedilının adi vətəndaşdan fərqini əla bilir və
qiymətləndirirlər Qərb oumllkələrində elm həm doumlvlət həm
də firmalar (sənayeccedililər) tərəfindən maliyyələşir Bu
səbəbdən də Qərbdə elm suumlrətlə inkişaf edir Eynşteynə
goumlrə elm məqsəd yaratmır Ən yaxşı halda elm muumləyyən
məqsədlərə ccedilatmaq uumlccediluumln vasitələr təqdim edir
97
Sonda qeyd edim ki qərbli Con Keynin ticarət yoxsa
istehsal məsələsinə muumlnasibəti belə olmuşdur ldquoBiznes-
men qəbul ediləndir əgər ona vasitə kimi baxsaq Ancaq
məqsəd kimi o bizi təmin etməzrdquo
98
TƏRƏQQİ TEXNOLOGİYA VƏ ELMİN
VƏHDƏTİ 13
Məqalədə inkişafın tərkib hissəsi olan tərəqqi texnologiya
və elm arasındakı uumlzvi əlaqəyə baxılmış və onların iqtisadiyyata
təsiri araşdırılmışdır Goumlstərilmişdir ki inkişafın yuumlksək
pilləsinə ccedilatmaq uumlccediluumln iqtisadiyyatın zamana goumlrə inkişafı qeyri
xətti qanunla inkişaf etdirilməlidir Belə olan halda elm
texnologiyanı texnologiya tərəqqini təqəqqi isə iqtisadiyyatı
inkişaf etdirir Muumlasir cəmiyyətlər elm təhsil və yuumlksək texnolo-
giyaya əsaslanan innovasiyalı iqtisadiyyat doumlvruumlnə daxil
olurlar Bu elmin təhsilin iqtisadiyyatın əlaqəsinin yeni
bir fəlsəfə əsasında oumlyrənilməsini tələb edir Keccedilid
doumlvruumlnuumln yaratdığı problemlər səbəbindən bu prob-
lemlər MDB məkanında lazımınca oumlyrənilməyibdir Belə
doumlvrlərdə adətən uumlzdə olan problemlər diqqət mər-
kəzinə ccediləkilir dərin və koumlkluuml problemlər koumllgədə qalır
Muumlasir doumlvruumln bu ccedilağırışına cavab vermək uumlccediluumln elm və
təhsil həm formaca həm də məzmunca ciddi dəyişməli
yeniləşməli və innovasion iqtisadiyyata təsiri aydın
təsəvvuumlr edilməlidir
Muumlşahidələr goumlstərir ki keccedilid doumlvruumlndə iqtisadiyyat
(İ) zamana goumlrə (t) demək olar ki xətti dəyişir
13 Əsgərov ŞQ Tərəqqi texnologiya və elmin vəhdəti ldquoAli təhsil və
cəmiyyətrdquo 2013 1 səh33ndash 36
99
İqtisadiyyatın zamana goumlrə birinci tərtib toumlrəməsi
tərəqqini xarakterizə edir
dİ = b dt (1)
Burada b ndash tərəqqini xarakterizə edən əmsaldır dİ ndash
iqtisadiyyatın dt = t2 ndash t1 muumlddətində artımıdır Əgər bu
əmsalın qiyməti zamana goumlrə sabit qalarsa onda hər il
iqtisadi yuumlksəliş eyni olar Belə tərəqqi doumlvlət uumlşuumln
kifayət sayıla bilməz ona goumlrə ki zaman keccedildikcə həm
tələbat həm də insanların sayı artır Suumlrətli inkişafı təmin
etmək uumlccediluumln b -nin oumlzuuml də zamana goumlrə artmalıdır Əşər
b(t) asılılığını xətti qəbul etsək onda iqtisadiyyatın za-
mandan asılılığı qeyri -xətti qanunla dəyişəcəkdir
Tərəqqinin zamana goumlrə toumlrəməsi tərəqqinin suumlrəti
olub əsasən texnoloji təsir altında baş verə bilər Əgər
tərəqqinin suumlrəti zamana goumlrə xətti olarsa onda
texnologiyanı (T) aşağıdakı duumlstur ilə təyin etmək olar
T = db dt = k d2İ dt2 (2)
ldquoTexnologiyardquo anlayışının soumlzluumlklərdə və
ensiklopediyalarda mənasına rast gəlmək ccedilətindir Mənim
duumlşuumlncəmə goumlrə texnologiya ndash təbiət qanunlarının suumlni
obyektlərin hazırlanmasına youmlnəldilməsidır
Duumlstur (2)-yə goumlrə texnologiya iqtisadiyyatın za-
mana goumlrə ikinci tərtib toumlrəməsi ilə muumltənasibdir Başqa
100
soumlzlə texnologiya iqtisadiyyatı qeyri xətti inkişaf etdirən
amildir Məişətdə işlətdiyimiz telefonun son yuumlz ildə
keccedildiyi texnoloji təkamuumllə baxsaq bu tezisin duumlz-
guumlnluumlyuumlnuuml aydın goumlrərik Aydın goumlrərik ki tex-
nologiyalar da zamana goumlrə sabit qalmayıb dəyişirlər
Texnologiyanın inkişafı (və ya tərəqqinin təcili) elmin
inkişafı nəticəsində baş verir Başqa soumlzlə elm (E)
texnologiyanı zamana goumlrə dəyişdirən faktordur Bu tezisi
riyazi olaraq aşağıdakı kimi ifadə etmək olar
E = k1 d T dt = k1 d3İ dt3 (3)
Demək texnologiyanın inkişafı elmdən asılı oldu-
ğundan belə nəticəyə gəlmək olar ki elm iqtisadiyyatın
uumlccediluumlncuuml tərtib toumlrəməsinin nəticəsidir Başqa soumlzlə iq-
tisadiyyatı (1) qanunu ilə tənzimlənən oumllkələrdə elmin
inkişafına nail olmaq ccedilətindir
Məlumdur ki iqtisadiyyatın iki guumlcluuml toplananı var
sənaye və ticari Zəif inkişaf etmiş oumllkələrdə ticari yuumlksək
inkişaf etmiş oumllkələrdə isə sənaye toplanan əsasdır
Sərqin bir ccedilox doumlvlətləri ilə Qərbi muumlqayisə etsək bu
deyilənlərin duumlz olduğu qənaətinə gəlmək olar Bu
səbəbdən də FBekon ldquoElmndashguumlcduumlrrdquo aforizmini soumlylə-
mişdir (Yeri gəlmişkən qeyd edim ki bu kəlam dilimizə ldquobilik
ndash guumlcduumlrrdquo kimi səhv tərcuumlmə edilmişdir Hamının bildiyinin
ldquobilikrdquo ancaq alimlərin (fərdlərin) bildiyinin isə ldquoelmrdquo
olduğunu nəzərə alsaq onda belə bir nəticəyə gəlmək olar ki
101
hamının bildiyi guumlc ola bilməz Elmi bilik fərqi guumlc ola
bilər)Elmi inkişaf etdirən subyekt fərddir alimlərdir Yəni
alimlər inkişafın nuumlvəsində duran subyektlərdir Alimlər
oumlz fəaliyyətlərində bəşəriyyətə məlum olmayan yeni elmi
nəticələri alırlar Bu nəticələr bir tərəfdən toplanaraq
biliklər bazasını zənginləşdirir digər tərəfdən elmi
nəticələrin praktiki əhəmiyyət daşıyan hissəsi tətbiq
olunaraq iqtisadiyyatı inkişaf etdirir
Cədvəl 1
Zəif inkişaf
etmiş oumllkələr
İnkişaf etməkdə
olan oumllkələr
İnkişaf etmiş
oumllkələr
Qrup III II I
Oumllkələrin sayı 83 58 28
Top universi-
tetlər nisbi sayı
0200 14200 186200
İPİİ 014- 067 067-083 084-095
K faktoru 016-2 2-5 5-15
Duumlşuumlncə tərzi Totalitar
duumlşuumlncə Şah
qanundur
Qarışıq duumlşuumlncə kamil
duumlşuumlncə
qanun Şahdır
Cədvəl 1 də hər uumlccedil qrup doumlvlətlərinin bəzi iqtisadi-
sosial goumlstəriciləri goumlstərilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi
duumlnyanın 200 top universitetinin 93-i birinci qrup
oumllkələrdə cəmi 7-i isə ikinci qrup oumllkələrdədir Zəif
inkişaf etmiş oumllkələrdə top universitet yoxdur Deyilənlər
əsas verir ki təhsil elm iqtisadiyyat və texnologiya
arasındakı uumlzvi əlaqəni belə təsvir edək ideya elmi elm
texnologiyanı texnologiya yeni texnikanı (tərəqqini)
102
tərəqqi isə innovasiyalı iqtisadiyyatı inkişaf etdirir Buumltuumln
bu qarşılıqlı təsirlər keyfiyyətli təhsil muumlhitində baş verir
İnkişafın yuumlksək pilləsinə ccedilatmaq uumlccediluumln iqtisadiyyatin
zamana goumlrə inkişafının qeyri- xətti qanunla dəyişilməsi
təmin edilməlidir Belə olan halda elm yeni texnologiya
texnologiya isə tərəqqi yaradacaqdır və nəticədə oumllkə
iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş oumllkələr sırasına daxi
olacaqdır Buumltuumln bu dinamikanın mərkəzində alim durur
Bizim universitetlər XXI əsrin dəyişən muumlhitiniə və ya
ccedilağırışına cavab verməyə hazırdrlarmı Bu suala cavab
vermək uumlccediluumln gələcək universitetlərin muumlasir univer-
sitetlərdən fərqi aydın dərk edilməlidir Duumlnya un-
versitetlərinin inkişaf meyilləri və gələcək doumlvruumln
ccedilağırışları bu fərqi Cədvəl 2-də goumlstərildiyi kimi təsəvvuumlr
etməyə imkan verir
Cədvəl 2 XX əsr universitetləri XXI əsr universitetləri
Elm hArr muumlhəndislik hArr
ictimai elmlər
Elmi-texniki sosial innovasiyalar
Hiperixtisaslaşma uumlzrə təhsil
və elm
Elmi sahələr və ya fənlərarası
təhsil və tədqiqatlar
Elmi istiqamətlər uumlzrə
maliyyələşmə
Fənlərarası tədqiqatların
maliyyələşməsi
Ad almaq uumlccediluumln elmi
məqalə ccedilapı fənn PhD
İnnovasiyayoumlnuumlmluuml məqalə ccedilapı
Muumlh PhD
rArr Akademik karyera rArr Texniki rəhbərlik sahibkarlıq
duumlşuumlncəsi
103
Son 2000 illik bəşər tarixinə fikir versək goumlrərik ki
həmişə varlı insanlar ya padşahlar ya da sərkərdələr
olublar XXI əsrin ən varlı adamı isə alimdir ndash Bill
Geytsdir Bu səbəbdən də 1000 il oumlncə boumlyuumlk Nizami
ldquoquumlvvət elmdədir başqa cuumlr heccedil kəs heccedil kəsə uumlstuumlnlk
eyləyə bilməzrdquo fikrini soumlyləmişdir XVIII əsr fransız
filosofu Lametri hesab edirdi ki bəşəriyyət dahi insan-
ların hesabına inkişaf edir Bu fikir də yadda saxlamağa
dəyər
104
OumlMUumlR UZUNLUĞUNUN KEYFİYYƏT
FAKTORUNDAN ASILILIĞI
İnsanları yaşat ki doumlvlət yaşasın
Şeyx Ədabali
Uzunoumlmuumlrluumlluumlk insanların həyat şəraitindən sosial
vəziyyətindən və idarəetmə sistemindən xəbər verən in-
deksdir Bu səbəbdən də bu goumlstərici BMT-nin illik
məruzələrində yer alır BMT İnkişaf Proqramının 2010-cu
il Məruzəsində də bu parametrlər 143-cuuml səhifədə muumlxtəlif
doumlvlətlər uumlccediluumln cədvəl formasında verilmişdir Bu
rəqəmlərin K faktorundan asılılığı şəkil 10-da
goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki insanların ən uzun
oumlmuumlr yaşadığı oumllkə Yaponiyadır Orada orta oumlmuumlr
uzunluğu 83 ildir Qərbin inkişaf etmiş oumllkələrində orta
oumlmuumlr uzunluğu 80 ndash83 il arasında dəyişir və 3-cuuml duumlnya
oumllkələrinkindən 50 ccediloxdur Avstraliyada İsveccedilrədə İs-
landiyada bu goumlstərici 82 il ABŞ-da Boumlyuumlk Britaniyada 80
ildir Azərbaycanda orta insan oumlmruuml 71 ildir Ən qısa oumlmuumlr
uzunluğu Əf-qanstandadır ndash45 il Orta insan oumlmruuml Leso-
toda 46 Zambiya və Zimbabvedə 47 ildir Bu qrafikdə
oumllkəmizin koordinatları belədir K=248 və LL = 71 il Bu
noumlqtədən absis oxuna perpendikulyar bir xətt ccediləkilmişdir
Qrafikdən aydın goumlruumlnuumlr ki K-nın sabit qiymətində LL
105
geniş intervalda 65 illə 79 il arasında dəyişir Guumlman
etmək olar ki K-nın sabit qiymətində
Şəkil 10 Orta oumlmuumlr uzunluğunun K faktorundan
asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin BMT reytinqi
goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3)
Yaponiya (11) Honq Konq (21) Kuumlveyt (47) Kosta-Rika (62)
Vyetnam (113) Əfqanıstan (155) RF (65) Qazaxıstan (66)
Azərbaycan (67) Ukrayna (69)
(K=25) LL boumlyuumlk olan Kosta -Rika (62) doumlvləti daha
muumlkəmməl sosial-muumldafiə sisteminə malikdir Oumllkə-
lərdəki siyasi-iqtisadi vəziyyəti analiz etmədən belə nəti-
cəyə gəlmək olar ki insan oumlmruumlnə muumlsbət təsir edən
2 3
1
11 4
11
3
155
62 47 21
106
faktorlar LL boumlyuumlk olan doumlvlətlərdə (1 2 3 11 21 47 62
113 ) ciddi nəzarət altındadır Azərbaycanda bu para-
metrin nisbətən az olmasına səbəb kimi qaccedilqınlıq həya-
tından toumlrəyən uşaq oumlluumlmuumlnuumln ccedilox olmasını məişət qa-
zından zəhərlənməni ərzaq təhluumlkəsizliyindən qoruna
bilməmək və avtoqəzaları goumlstərmək olar
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki inkişaf etmiş oumllkələrdə
orta oumlmuumlr uzunluğunun ccedilox olması uumlccediluumln məişətdə
qazdan yox elektrik enerjisindən istifadəyə uumlstuumlnluumlk
verirlər Şəhər kənarında tikilən istilik elektrik stan-
siyalarında qaz elektrik enerjisinə ccedilevrilərək əhaliyə
paylanır Bu isə təhluumlkəsiz yaşamaq uumlccediluumln ccedilox əhəmiy-
yətlidir
Son olaraq qeyd edim ki qocalıq yaxşı bir şey olmasa
da ccedilox yaşamağın ondan başqa yolu yoxdur Hər kəs həm
oumlzuumlnuumln həm də digərlərinin ccedilox yaşamasına ccedilalış-
malıdır Belə olan halda bu duumlnya da goumlzəldir
Qrafikdən bu nəticəyə gəlmək olar ki ldquooumlmuumlr ndash alın
yazısıdırrdquo fikri cəfəngiyatdır Ola bilməz ki cənab Haqq bir
millətə (yaponlara) uzun digərinə (əfqanlara) qısa oumlmuumlr
yazsın Uzunoumlmuumlrluumlluumlk təşkil olunmadan və şuumlurlu
yaşamadan asılıdır
107
İSTEHLAK EDİLƏN ENERJİNİN KEYFİYYƏT
FAKTORUNDAN ASILILIĞI 14
Həqiqət sonsuzluğun guumlnəşidir necə olsa doğacaq
Vendell Fillips
Bir neccedilə minillik bəşər tarixinə nəzər salsaq goumlrərik
ki bəzi anlayışlar ictimai şuumluru zəbt edərək tarixin sonrakı
gedişinə guumlcluuml təsir goumlstəribdir a) var-doumlvlət (materiya)
b) enerji və c) informasiya Var-doumlvlət toplamaq niyyəti ilə
doumlvlətlər min illər boyu bir-biri ilə muumlharibə aparıblar
XIX əsrin ikinci yarısın-dan başlayaraq enerji anlayışı
ictimai şuumlura daxil olmuşdur Sonrakı doumlnəmlərdə
muumlharibələr bu qaynaqlar uğrunda aparılıbdır Əgər I
Duumlnya muumlha-ribəsi əsasən at belində odlu silahla
aparılıbsa II Duumlnya muumlharibəsi ldquomotorlarınrdquo muumlharibəsi
olmuşdur Qarabağ muumlharibəsi başlayanda ldquoQarabağ
enerji probleminin goumlruumlnməyən uumlzuumlduumlrrdquo fikrini
soumlyləmişdim
XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq informasiya da
ictimai şuumluru zəbt etməyə başlayıbdır Bu səbəbdən yaşa-
dığımız era informasiya erası adlanır Duumlşuumlncə tərzi
14 ШГАскеров АШАскеров SOCIAL PROCESSES REGULATION IN THE
CONTEXT OF ECONOMICS LAW AND MANAGEMENT
Materials digest of the LIII International Research and Practice Conference
(London June 06 2013) p23 ndash25
108
kitabımda işlətdiyim bir fikirdən təkrarən istifadə etmək
istəyirəm XXI əsrin əsas səciyyəsi onun informasiya əsri
olduğundan bu əsrdə bir doumlvlətin başqa doumlvlət uumlzərində qələbəsi
informasiya cəbhəsində baş verəcəkdir
1960-cı ildə BMT-nin rəhbərliyi altında aparılan elmi
tədqiqatlarda suumlbut edilmişdir ki hansı oumllkədə adam-
başına ccedilox enerji istehlak olunursa həmin oumllkədə adam-
başına duumlşən milli gəlir də ccediloxdur Enerji qaynaqları
uumlzərində aparılan muumlharibələrin koumlkuumlndə bu nəticə
dayanır
Şəkil 11 Adambaşına istifadə edilən enerjinin K fak-
torundan asılılığı Şəkildə noumlqtələr və rəqəmlərlə oumll-
kələrin reytinqi (BMT 2010) goumlstərilir
109
Muumlasir doumlvrdə muumlharibələr sərhədlərdə yox
paytaxtlarda gedir İnformasiya muumlharibəsində uduzan
tərəf ağrısız-acısız uduzur və bunu ccedilox gec başa duumlşuumlr
Adambaşına istehlak edilən enerjinin K faktorundan
asılılığı loqarifmik masştabda şəkil 11-də a-dan asılılığı
şəkil 12-də goumlstərilmişdir Hər iki qrafikdən goumlruumlnuumlr ki
istehlak olunan enerjinin sabit qiymətində həm faktor K
həm də İPİİ (a) geniş intervalda dəyişir a-nın təqribən 028
qiymətində (şəkil 12) absis oxuna perpendikulyar bir xətt
ccediləkilmişdir Bu xəttin sağında və solunda bir neccedilə doumlvlət
uumlccediluumln adambaşına istehlak olunan muumlxtəlif enerjiyə uyğun
noumlqtələr goumlstərilmişdir Ccedilox duumlşuumlnduumlruumlcuumlduumlr ki eyni
həyat tərzinə malik (yəni a = const) oumllkələrin birində
adambaşına 10 kVtsaat digərində 2000 kVtsaat enerji
xərclənir Yəni bərabər həyat şəraitinə malik oumllkələrin
birində digərinə nisbətən 200 dəfə ccedilox enerji sərf edilir Və
ya eyni enerji istehlak edən doumlvlətlərin (ldquo169 -79rdquo xətt
uumlzərində yerləşən) dolanışıq səviyyələri (a parametrləri)
xeyli fərqlidir Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki bu
oumllkələrdə idarəetmə sistemləri ccedilox muumlxtəlifdir Başqa
soumlzlə bir oumllkədə enerjidən qənaətlə digərində israfccedilılıqla
(talanccedilılıqla) istifadə edilir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki a (İPİİ)
artdıqca dispersiya daralır Yəni idarəetmə
təkmilləşdikcə (qanunccediluluq və demokratiya artdıqca)
110
eyni a-ya (həyat səviyyəsinə) malik doumlvlətlərin enerji is-
tehlakında fərq azalır Bu fərq a vahidə yaxınlaşdıqca
Şəkil 12 Adambaşına istifadə edilən enerjinin a-dan
asılılığı Noumlqtələr və rəqəmlər oumllkələrin reytinqini
(BMT 2010) goumlstərir Norveccedil (1) Kolumbiya (79) Əfqanıstan
(155) Mali (160) Ccedilad (163) Mozambik (165) Niger (167)
Demokratik Konqo (168) Зимбaбvе(169)
(ararr1) aradan qalxır Bu isə o deməkdir ki bu
oumllkələrdə ararr1 idarəetmə modelləri təqribən eyni ola-
caqdır Şəkil 12-də Azərbaycanın koordinatları a = 0713
W= 2000 kVtsaat-dır Qənaətcillik baxımından Azər-
baycan orta Avropa doumlvlətləri səviyyəsindədir
1
111
UumlMUMDAXİLİ MƏHSUL İLƏ
KEYFİYYƏT FAKTORU ARASINDA
KORRELYASİYA
Hər bir xalq oumlz taleyinə layiqdir
Monteskuuml
Uumlmumi Daxili Məhsulun tərifinə goumlrə ldquoUumlDM ndash bir
oumllkənin sərhədləri daxilində bir il ərzində istehsal edilən mal və
xidmətlərin sabit qiymətlərlə cəmi dəyərini ifadə edirrdquo Tərifdən
goumlruumlnduumlyuuml kimi oumllkə daxilində istehsal edilən hər bir mal
və xidmətin UumlDM hesabında yer ala bilməsi uumlccediluumln
qiymətinin olması vacibdir
Simon Smith Kuznets 30
aprel 1901-ci ildə
Xarkovda anadan olmuş
8 iyun 1985-ci ildə
duumlnyasını dəyişmişdir
Simon Smith Kuznets hələ Kolumbiya Univer-
sitetində təhsil alarkən statistik rəqəmlərə
əsaslanaraq bir oumllkə daxilində (hətta bir neccedilə
oumllkə daxilində) bir neccedilə il ərzində gedən makroiqtisadi prosesləri dərindən araşdır-
mışdır O statistikaya əsaslanan tətbiqi tədqiqat
metodu yaradaraq bir il muumlddətində oumllkələrdə
yaradılan istifadə edilən hər nə varsa hamısını Uumlmumi Daxili Məhsul adlandırmışdır
SS Kuznets ABŞ-ın Milli İqtisadi Tədqiqatlar
Buumlrosunda işləmiş və eyni zamanda Harvard
Universitetində dərs demişdir İqtisad elminin klassiki Nobel muumlkafatı laureatı
SS Kuznetsin əməyi nəticəsində iqtisad elmi
ideologiyadan milli gəliri hesablaya bilən elmə
ccedilevrilmişdir SS Kuznets goumlstərmişdir ki oumllkələrin bir neccedilə
nəsil muumlddətində mikroiqtisadi goumlstəricilərinin
dinamikası bu oumllkələrdə iqtisadi vəziyyətin
dəyişməsinin tendensiyasını soumlyləməyə imkan verir
112
Tayvanın iqtisadi inkişafını araşdıraraq SKuznets
inkişaf etməkdə olan oumllkələrin iqtisadiyyatı uumlccediluumln belə bir
qanunauyğunluq muumləyyənləşdirmişdir ldquoGəlirlərin pay-
lanmasında qeyri-bərabərlik birinci 10 ildə kəskin artır və sonra
onun bərabərləşmə tendensiyası başlayırrdquo Aydındır ki doumlvləti
iradə olarsa (Sinqapur) bərabərləşmə ten-densiyasının
suumlrəti artar
Şəkil 13 a Oumllkələrin UumlDM ilə K faktoru arasında
korrelyasiya Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ
(4) İrlandiya (5) Lixtenşteyn (6) Luumlksemburq (24) Sinqapur (27)
Bruney (37) Qatar (38) Kuumlveyt (47) Ccedilernoqoriya (49) Guumlrcuumlstan
(74) Ekvatorial Qvineya (117) Anqola (146)
113
İnkişafı qiymətləndirmək uumlccediluumln 1990-cı ilə qədər bir
meyar kimi adambaşına duumlşən UumlDM-dən istifadə edilirdi
Goumlstəricisi yuumlksək amma təhsil səviyyəsi və guumlzəranı
aşağı uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumln həddi qısa olan oumllkələr ccedilox
olduğundan bu meyarı universal və qənaətbəxş hesab
etmək olmaz Muumlxtəlif doumlvlətlərdə sosial inkişafın di-
namikasını duymaq uumlccediluumln adambaşına duumlşən UumlDM-in
keyfiyyət faktorunun K-dan asılılığı şəkil 13 (a)-da adi
şəkil 13 (b və c)-də isə yarımloqarifmik masştablarda goumls-
tərilmişdir Qrafiklərin absis oxunda K faktoru ordinat
oxunda adambaşına duumlşən UumlDM goumlstərilmişdir
Duumlnya doumlvlətlərinin 2010-cu ilə olan iqtisadi-mədəni
mənzərəsi şəkil 13 a-da goumlstərilmişdir UumlDM-in K fakto-
rundan asılılığı dağınıq bir mənzərə yaradır Bu dağınıqlıq
humanitar texnologiyanın qeyri -dəqiqliyi və subyektiv
faktorların təsirinin nəticəsidir Ancaq bu dağınıqlığın
iccedilərisində gizli bir məntiqin olduğu da sezilir Belə ki bu
mənzərə bəşəriyyətin keccedildiyi iqtisadi formasiyaların (feo-
dalizm kapitalizm sosializm accedilıq cəmiyyət) məntiqi
nəticəsidir Bu qeyri-bərabər inkişaf hər bir doumlvlətin
keccedildiyi tarixi yolun muumlxtəlifliyinin təzahuumlr formasıdır
Verilmiş zamanda (2010-cu il) muumlxtəlif qitələrdə yerləşən
bu oumllkələrin (və xalqların) inkişafı bir-birindən ccedilox fərqli
və rəngarəndir Bu rəngarəngliyin əsas səbəblərindən biri
məkan və zaman amilidir Nizami Gəncəvinin ldquoSizin
114
gələcəyiniz sizin keccedilmişinizdirrdquo kəlamına goumlrə bu mənzərə
bu doumlvlətlərin keccedilmişindən toumlrənib Oumllkədaxili siyasət
ideologiya mentalitet mədəniyyət ənənə tarixi gedişat
və bunun kimi faktorlar bu rəngarəngliyə səbəb olan
faktorlardandır
Hər yaşın oumlz ovqatı olduğu kimi UumlDM hər səviy-
yəsinə uyğun onunla harmoniyada olan bir mədəni səviy-
yəyə (K ) moumlvcuddur Misal uumlccediluumln qrafikdən goumlruumlnduumlyuuml
kimi Ccedilernoqoriya ilə Kuumlveytin keyfiyyət faktoru eynidir
və K=332 ndashyə bərabərdir Ancaq adam- başına duumlşən
UumlDM isə uyğun olaraq 9900 və 51700 USD-dir Demək
Ccedilernoqoriyanın inkişafının maddi toplananı ilə mədəni
toplananının harmoniyada olduğunu qəbul etsək onda
Kuumlveytin inkişafında bu harmoniya yoxdur
Şəkildən nəzərə ccedilarpan ikinci məqam oumllkələrin ha-
ccedilalanmış yolla ( standart və qeyri-standart) inkişaf et-
məsidir Birinci qrup oumllkələr tarixi inkişaf mərhələlərini
keccedilmiş doumlvlətlərdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni
Zelandiya (3) ABŞ (4) İrlandiya (5) və digərləri Belə
oumllkələrdə həm UumlDM-in həm də K-nın qiyməti boumlyuumlkduumlr
İkinci qrup oumllkələrə qeyri-standart yolla inkişaf edən
doumlvlətlər daxildir Bu oumllkələr əsasən neft oumllkələridir Belə
oumllkələrə misal olaraq BƏƏ (32) Bruney (37) Qatar (38)
Bəhreyn (39) Kuumlveyt (47) və digərlərini goumlstərmək olar
Bu oumllkələrdə UumlDM yuumlksək olsa da K-nın qiyməti təəssuumlf
115
ki lazımınca boumlyuumlk deyildir Birinci qrup oumllkələrdən
bəziləri (şəkil 13 a) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3)
Ccedilernoqoriya (49) və digərləri diqqəti xuumlsusi cəlb edir Bu
oumllkələr punktir ilə ccediləkilmiş harmonik inkişaf əyrisi
uumlzərindədirlər Bu xətdən aşağıda bir doumlvlət belə yoxdur
Bu oumllkələr harmonik inkişaf edən oumllkələr olduğundan az
iqtisadi potensialla (UumlDM) yuumlksık firavanlıq əldə edə
bilmişlər
UumlDM-in keyfiyyət faktorunun loqarifmasından
asılılığı şəkil 13 b-də goumlstərilmişdir Burada K faktoru
UumlDM cari qiymətinin ldquoUumlDM qıtlığınardquo nisbəti kimi təyin
olunur Bu qrafikin uumlstuumlnluumlyuuml buumltuumln duumlnya doumlvlətlərinin
iqtisadi vəziyyətini və firavanlıq səviyyələri arasında
ələqəni aşkar əks etdirməsidir UumlDM-in loqarifmasının K
faktorundan asılılığı Şəkil 13c-də goumlstərilmişdir Buradakı
K faktorunun qiyməti Əlavə 1-in 4-cuuml suumltununda goumlstə-
rilmişdir Noumlqtələr muumlxtəlif oumllkələrin reytinqini goumlstərir
Aşkar asılılıq olmasa da tendensiya aydın goumlruumlnuumlr
uumlmumidaxili məhsulun qiyməti artdıqca K faktorunun
qiyməti artır
Zəruri və kafi şərt Adambaşına duumlşən UumlDM ccedilox
olanda həyat səviyyəsi də yuumlksək olur Ancaq bu şərt
zəruridir kafi deyil Kafilik şərtini təmin etmək uumlccediluumln uy-
ğun mədəni səviyyə də (uyğun K) təmin olunmalıdır
116
Şəkil 13 b UumlDM-in K faktorundan asılılığı
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi doumlvlətlərin reytinqləri goumls-
tərilmişdir Norveccedil (1) Almaniya (10 ) BƏƏ (32) Qatar (38)
Ruminiya (50) Monqolustan (100 ) Mozambik (165 )
Misal uumlccediluumln Avstraliya (2) Niderland (7) Avstriya
(27) BƏƏ (32) Bəhreyn (39) və Ekvatorial Qvineya (117)
absis oxuna paralel ccediləkilmiş bir duumlz xətt uumlzərində
yerləşmişlər Bu oumllkələrin hər birində adambaşına duumlşən
UumlDM təqribən eynidir və 40000 USD-ə bərabərdir Ancaq
bu oumllkələrdə həyat şəraiti xeyli muumlxtəlifdir Firavanlıq
Avstraliyada ccedilox yuumlksək Ekvatorial Qvineyada isə ccedilox
aşağıdır Ccediluumlnki K Avstraliya uumlccediluumln 149 Ekvatorial
117
Qvineya uumlccediluumln isə 117-dir Demək Ekvatorial Qvineyada
UumlDM həzm olunub K (İPİİ)-yə ccedilevrilə bilmir Avstraliya
səviyyəsinə ccedilatmaq uumlccediluumln bu oumllkə uzun tarixi yol keccedilməli
təhsil elm mədəniyyət ocaqları accedilaraq duumlşuumlncə tərzini
inkişaf etdirib dəyişməlidir Ancaq qeyd etmək lazımdır
ki Ekvatorial Qvineya Avstraliyanın getdiyi tarixi yolu
getməyə məhkumdur Tarix bu mənada təkrar olun-
malıdır Şəkil 13 c-də bir sıra doumlvlətlər diqqət mər-kəzinə
ccediləkilmiş və onların reytinqləri rəqəmlərlə goumls-tərilmişdir
Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccedilernoqoriya (49)
Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan (109) Toqo
(139) və Burundi (166) Bu noumlqtələri bir xəyali əyri ilə
birləşdirmək olar Bu doumlvlətləri birləşdirən səciyyəvi
cəhət onların UumlDM-i sabit qiymətə malik oumllkələr iccediləri-
sində nisbətən yuumlksək K (firavanlıq) əldə edə bilmələridir
Bu oumllkələrdə inkişaf harmonik xarakter daşıyır Məsələn
Ccedilernoqoriya (49) uumlccediluumln UumlDM səviyyəsi təqribən 10 000
USD səviyyəsindədir Bu səviyyədə UumlDM-ə malik bir neccedilə
doumlvlət (Kolumbiya Peru Tunis Makedoniya Surinama)
vardır Ccedilernoqoriya bu doumlvlətlər arasında ən yuumlksək K-ya
nail olubdur Yəni onun malik olduğu doumlvlət maşınının
faydalı iş əmsalı daha ccediloxdur Eyni fikirləri Toqo uumlccediluumln də
demək olar Bu oumllkə ccedilox kasıbdır və adambaşına duumlşən
UumlDM təqribən 900 USD səviyyəsindədir Bu səviyyədə
olan oumllkələr sırasında
118
Şəkil 13 c UumlDM-in loqarifmasının K faktorundan
asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir
Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Luumlksemburq (24)
Ccedilernoqoriya (49) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan
(109) Toqo (139) Burundi (166)
Malavi və Serra Leonenin də adını ccediləkmək olar Toqonun
bu dovlətlərdən fərqi bundadır ki onun uumlccediluumln Kndash 075
Malavininkindash 063 Serra Leoneninki isə 046-dır Bu isə o
deməkdir ki Toqonun idarəetmə sistemi Malavi və Serra
Leonenə nisbətən daha qənaətbəxşdir
Bu qrafiklərdən aşağıdakı nəticələri əldə etmək muumlm-
kuumlnduumlr
119
a) adambaşına duumlşən UumlDM oumllkənin firavan inkişafı
uumlccediluumln zəruridir amma kafi deyil kafilik şərti mədəni
səviyyədən ( K fakorunun qiymətindən) asılıdır
b) adambaşına duumlşən UumlDM eyni olan oumllkələrdən o
oumllkə muumlkəmməl idarəetmə sisteminə malikdir ki orada K
yuumlksəkdir
c) K-sı eyni olan oumllkələrdən o oumllkə muumlkəmməl
idarəetmə sisteminə malikdir ki orada bu səviyyənin əldə
edilməsinə ən az UumlDM sərf edilir
ccedil) keyfiyyət faktoru K (və ya a) artdıqca duumlşuumlncə tərzi
kamilləşərək şəxsi mənafe ilə ictimai mənafe arasındakı
muumlnasibəti ictimai mənafenin xeyrinə dəyişir əlində olan
başında olandır Başında olan dəyişdikcə əlində olan da
dəyişir
d) UumlDM-in sabit qiymətində K-sı boumlyuumlk olan
doumlvlətlərin inkişafı harmoniyadadır və ya idarə olunması
optimaldır Başqa soumlzlə UumlDM tam olaraq K -ya ccedilevrilir
Avstraliyada idarəetmənin keyfiyyəti yuumlksəkdir və
oumll-kənin malik olduğu potensialın 93-i xoş guumlzərana
ccedilevrilir Ekvatorial Qvineyada bu potensialın ancaq 54-i
faydalı işə ccedilevrilir Buradan ccedilıxaracağımız digər vacib
nəticə ondan ibarətdir ki dayanıqlı insan inkişafına nail
olmaq uumlccediluumln Ekvatorial Qvineya Bəhreyn BƏƏ Avstriya
və Niderland oumlz indekslərini Avstraliyanın indeksinə
bərabərləşdirməyə cəhd etməlidirlər Bunun uumlccediluumln bu
120
doumlvlətlər oumlz idarəetmə və huumlquq sistemlərində islahat
modernləşdirmə və ya duumlzəliş etməlidirlər ki muumlxtəlif
səviyyələrdə qəbul edilmiş qərarlarda az səhvə yol
versinlər Belə olan halda həm lokal həm də qlobal
səviyyədə ccedilox potensiala qənaət edilər və duumlnyada bir
tərəfdən dayanıqlı insan inkişafının iqtisadi əsası yaranar
digər tərəfdən əhali artımı ilə bağlı ajiotaj aradan qalxar
Keccedilən əsrin ortalarında SLinsey demokratik institutların
qərarlaşmasının iqtisadi inkişafın səviyyəsindən asılı-
lığını goumlstərmişdir Bu paraqrafa onun soumlzləri ilə yekun
vuraq rdquoOumllkə iqtisadiyyatı nə qədər uğurludursa onun
demokratik millətə ccedilevrilmə şansı daha boumlyuumlkduumlrrdquo
121
İQTİSADİYYAT və MƏDƏNİYYƏTİN
VƏHDƏTİ
Pul əl ccedilirkidi onun dalınca duumlşmək olmaz ancaq onu
noumlqteyi- nəzərdən qaccedilırmaq da olmaz
Aristotel
1990-cı illərdən başlayaraq Məhbub uumll Həqin rəh-
bərliyi ilə BMT İnsan Potensialının İnkişaf İndeksini (İPİİ)
duumlnya doumlvlətlərinin bir makroiqtisadi meyarı olaraq
istifadə edir Duumlnya doumlvlətlərinin reytinqi bu goumlstəriciyə
goumlrə hesablanır Bu meyarın sadəliyi və şəffaflığının
muumltəxəssislər tərəfindən rəğbətlə qarşılanması onun
uumlstuumlnluumlyuuml hesab edilir İPİİ inteqral bir indeks olub
əsasən oumllkədə təhsilin səhiyyənin və adambaşına duumlşən
UumlDM indekslərinin cəmindən ibarətdir Bu indeksin
hesablanma metodologiyası ldquoDuumlşuumlncə tərzirdquondə 15 veril-
mişdir Məhbub uumll Həqin elmə daxil etdiyi İPİİ ilə SS
Kuznetsin elmə daxil etdiyi UumlDM arasında aşkar bir
tandem və ya gizli bir korrelyasiya olduğu şəkil 14-dən
goumlruumlnuumlr Bu şəkil ldquoiqtisadiyyat ndash mədəniyyətrdquo muumlna-
sibətini əks etdirir İlk baxışda qrafikdən faydalı bir nəticə
əldə etmək ccedilətindir Ancaq dərindən təhlil dəyərli
nəticələr almağa imkan verir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki buumltuumln
15 Əsgərov ŞQ Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008 səh 43 ndash 45
122
inkişaf etmiş oumllkələr mədəni buumltuumln mədəni oumllkələr inkişaf
etmiş oumllkələrdir Su qaynayana qədər buumltuumln temperatur
(energetik) səviyyələrindən keccedildiyi kimi hər bir doumlvlət də
varlandıqca əsasən təkamuumll yolu ilə mədəni inkişafın
buumltuumln mərhələlərindən keccedilməlidir
Şəkil 14 UumlDM ilə İPİİ arasında korrelyasiya
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin BMT (2010) reytinqləri
goumlstərilmişdir
Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ (4)
Niderland (7) Avstriya (25) BƏƏ (32) Behreyn (39) Kuveyt (47)
Ccedilernoqoriya (49) Ruminya (50) Xorvatiya (51) SəudƏrəbistanı
(55) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızstan (109) Ekvatorial
Qvineya (117) Anqola (146)
123
KYaspersə goumlrə bəşər tarixinin 3-cuuml mərhələsi
eramızın 1000-ci ilindən başlayır Əgər muumlasir inkişafın
başlanğıc noumlqtəsini bu tarixdən goumltuumlrsək onda bəşəriy-
yətin feodalizmdən sonrakı mərhələləri vəhşi kapitalizm
insana youmlnəlmiş kapitalizm nəhayət insan azadlıqlarının
və huumlquqlarının qarantı olan muumlasir kapitalizm mərhə-
lələrini keccedilərək Karl Poperin Accedilıq cəmiyyətinə doğru
irəliləyir K Poperin arzu etdiyi ali cəmiyyətdə doumlvlət
quruculuğunun təkmilləşməsində hər bir vətəndaşın
yaxından iştirakı tələb olunur Acıq cəmiyyətin duumlşuumlncə
tərzində ictimai-doumlvlət mənafeyi buumltuumln digər mənafe-
lərdən uumlstuumln tutulur total ziyalılıq kamillik və muumldriklik
adi həyat normasına ccedilevrilir Belə cəmiyyətdə muumldriklik ndash
oumlz moumlvqeyini muumldafiə etmədən və tərəf-muumlqabili alccedilalt-
madan əks moumlvqeyə qulaq asmaq bacarığı sayılacaq
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki İPİİ dolayısı ilə
duumlşuumlncənin kamillik dərəcəsini goumlstərir
İndinin oumlzuumlndə bənzər ali keyfiyyətlər muumlşahidə
edilir Qafqazinfoaz saytının 2842012-ci il tarixində yay-
dığı məlumata goumlrə Rumıniya Prezidenti Trayan Basesku
Konfutsinin ldquoCəmiyyətdə əks fikirlər bir-birini tamamlayırrdquo
kəlamını həyata tətbiq edərək oumllkənin yeni baş naziri
vəzifəsinə sol muumlxalifət lideri Viktor Pontanın namizəd-
liyini irəli suumlrmuumlşduumlr Artıq Şərqi Avropada da duumlşuumlncə
tərzində kamilləşmə baş verir və biz bunun şahidi oluruq
124
Cəmiyyətdə insanlar arasında mədəni səviyyənin
yuumlksələcəyi və duumlşuumlncənin saflaşacağı qaccedilılmazdır Bir
neccedilə on il oumlncə ABŞ-da irqccedililik boumlyuumlk problemlər
yaradırdı İndi bu problem tam həllini tapıb Dəyişən
nədir Dəyişən duumlşuumlncə tərzidir Amerikalı boksccedilu
Məhəmməd Əli dəyişmənin zəruriliyini belə ifadə edir
ldquoƏgər siz 50 yaşında duumlnyaya 30 yaşında olandakı kimi
baxırsızsa deməli sizin 20 il oumlmruumlnuumlz hədər gedibdirrdquo
Bir muumldruumlk kəlamda deyilir ldquoİstənilən həqiqət uumlccedil mər-
hələdən keccedilir Birinci mərhələdə deyirlər Bu ola bilməz İkinci
mərhələdə deyirlər Bu ola bilər Uumlccediluumlncuuml mərhələdə deyirlər Bu
ki ccediloxdan məlumdurrdquo Bu deyimdən aydın olur ki duumlşuumlncə
tərzi dəyişə-dəyişə saflaşır Bu guumln bizim uumlccediluumln qəbul-
edilməz ideya bir muumlddətdən sonra muumlmkuumln ideya daha
sonra məlum ideya kimi qəbul edilir
Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyada vətəndaşlar
doumlvlət quruculuğunun təkmilləşməsində iştirak et-
diklərinə goumlrə bu oumllkələr uumlccediluumln İPİİ qiyməti ccedilox boumlyuumlk-duumlr
Ancaq İPİİ-nin kiccedilik qiymətlərində cəmiyyətdə duumlşuumlncə
tərzi elədir ki vətəndaşlar doumlvlətin inkişafına oumlz
toumlhfələrini verə bilmirlər Belə cəmiyyətlərdə bu işlə ancaq
məmurlar məşğul olurlar Bəzən qərarlar şəxsi mənafeni
nəzərə almaqla qəbul edilir Cəmiyyətlər inkişaf etdikcə
B Şounun ideyanın materiyadan uumlstuumlnluumlyuumlnuuml goumlstərən
bir kəlamından faydalanacaqlar ldquoƏgər sənin bir alman
125
varsa əgər mənim bir almam varsa almalarımızı dəyişsək yenə
hərəmizin bir alması olar Əgər sənin bir ideyan varsa və əgər
mənim bir ideyam varsa ideyalarımızı dəyişsək hərəmizin iki
ideyası olarrdquo
K Popperin ldquobəşəriyyətin tarixi ola bilməzrdquo fikrinə
rəğmən şəkil 14-dən goumlruumlnuumlr ki bəşəriyyətin inkişafı
obyektiv qanunlarla tənzimlənir Bu inkişaf xaotik
olmayıb məqsədyoumlnluumlduumlr Şəkildən goumlruumlnuumlr ki buumltuumln
inkişaf etmiş oumllkələr ldquotələbatın artma qanununardquo uyğun
olaraq sağ yuxarı kuumlncdə olan bir məntəqəyə toplaşırlar
və guumlman etmək olar ki digər doumlvlətlər də bu noumlqtəyə
doğru tərəqqi edirlər və ya edəcəklər
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki UumlDM
səviyyəsi ilə İPİİ birlikdə ictimai inkişafda harmoniyanı
birqiymətli təmin edir
İstənilən doumlvlətin şəkil 14-də goumlstərilmiş koor-
dinatları zamana goumlrə dəyişir Zaman keccedildikcə hər bir
noumlqtə sağ yuxarı kuumlncə (bəzi halda geriyə) doğru hərəkət
edir Yuxarıda o məntəqə şərti olaraq ldquoAllahabadrdquo adlan-
dırılmışdır Onun koordinatlarını da muumləyyən etmək olar
Onun absisi 096-dan boumlyuumlk 1-dən kiccedilikdır O noumlqtənin
ordinatı isə təqribən 50 000 USD tərtibindədir Yeri
gəlmişkən qeyd edək ki duumlşuumlncənin həyat tərzinə təsiri
Brayan TreysininldquoИзмени мышлениеndash и ты изменишь
126
свою жизньraquo16 kitabında muumlkəmməl verilmişdir Kitabda
belə bir başlıq da var ldquoOumlzuumlnuuml digərlərinə qulluq etməyə həsr
etrdquo Bu başlıq altında yazılımış dəyərli fikirlərdən birində
deyilir ldquoBizim cəmiyyətdə uğur qazanan insanlar nadir
istisnalarla o insanlardır ki onlar digərlərinə uumlrəklə qulluq
edirlərrdquo Bu səhifədə BTreysi ikinci dəyərli fikir olaraq
Avraam Linkolnun bir fikrindən istifadə edir ldquoKasıblara
koumlməyin ən yaxşı yolu onlardan biri olmamağa ccedilalışmaqdırrdquo
Hər kəs təsdiq edər ki elə bu duumlstur bizim cəmiyyətdə də
işləyir Hesab edirəm ki bu kitabın dilimizə tərcuumlməsinə
boumlyuumlk ehtiyac duyulur
Şeyx Nizaminin bir beytində deyilir
Doumlvruumln kişiləri nakişidirlər
Elmə yox nuumlcuma həvəs edirlər
Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki
muumlasir doumlvruumln kişiləri həm vara həm də elmə meyil et-
məlidirlər ki inkişafda harmoniya təmin olunsun Yəni
iqtisadiyyat və mədəniyyət tandemdə yaşamalıdır
16 Brayan Treysi Измени мышление ndash и ты изменишь свою жизнь Минск
2006
127
MƏDƏNİYYƏT QITLIĞI
Mədəniyyətin amacı idarəetməni elmə tabe etdirməkdir
MƏRəsulzadə
XX və XXI əsrin arzuolunmaz səciyyəvi cəhətlərindən
biri də iqtisadiyyat ilə mədəniyyət arasındakı harmo-
niyanın pozulmasıdır Mədəniyyət və iqtisadiyyat bəşər
oumlvladının həyat vektorunun iki toplananıdır Bu top-
lananlar harmoniyada olanda insan normal və şərəfli
oumlmuumlr yaşayır Son yuumlz illər ərzində muumlşahidə olunan
həyatın iqtisadiyyat toplananının artımı mədəniyyət
toplananının azalması harmoniyanın pozulmasına gəti-
rib ccedilıxarıbdır Həm harmonik inkişafa həm də har-
moniyanın pozulmasına şəkil 14-də ccediloxlu misallar var
Misal uumlccediluumln harmonik inkişafda olan doumlvlətlərə Avs-
traliyanı (2) Yeni Zelandiyanı (3) Ccedilernoqoriyanı (49) və
digələrini goumlstərmək olar Harmoniyada olmayan oumllkə-
lərə Kuumlveyt (47) Ekvatorial Qvineya (117) Anqola (146)
və digərlərini goumlstərmək olar
Anqola (146) ilə Ccedilernoqoriyanı (49) muumlqayisə edək
Bu oumllkələrdə adambaşına duumlşən UumlDM təqribən eynidir və
9000 USD-yə bərabərdir Ancaq bu doumlvlətlərdə mədəni
inkişafın səviyyəsi muumlxtəlidir Belə ki Anqola uumlccediluumln İPİİ
= 040 Ccedilernoqoriya uumlccediluumln isə 077-dir Yəni Anqolada
mədəni inkişaf Ccedilernoqoriya ilə muumlqayisədə ccedilox geridir
128
Anqola ldquomədəniyyət qıtlığırdquo problemini yaşayır Şəkil 14-
də belə misalların sayı ccediloxdur Bu şəkli analiz etsək bəzi
nəticələr əldə edə bilərik
Bəşəriyyətin aparıcı hissəsinin diqqəti ancaq iqtisadi
quumldrətin artmasına youmlnəlib Bəzi oumllkələr varlana- varlana
uccediluruma yuvarlanırlar Həyatın digər vacib komponenti
ndashmədəniyyət (mənəviyyat) komponenti diqqətdən kənar-
da qalıb İlk baxışda iqtisadiyyat və humanitar inkişafı
normal goumlruumlnən bir sıra doumlvlətlərdə ldquomədəniyyət qıtlığırdquo
problemi yaşanır Məlumdur ki yaxşı vərdişlər ccedilətinliklə
əldə olunur ancaq onlarla yaşamaq asandır Pis vərdişlər
əksinə asan oumlyrənilir ancaq onlarla yaşamaq ccedilətindir
Tarix boyu ccedilətinliklə əldə olunmuş yaxşı vərdişlərin
yerini asan oumlyrənilən pis vərdişlər tutur Minlərlə pey-
ğəmbər və zəkalı insanlar tərəfindən tarix boyu yığılmış
mədəni dəyərlər hissediləcək dərəcədə əriməkdədir
Mədəniyyətin bir ccedilox sahələri (və bəzi əyləncə noumlvləri)
xeyli kuumltləviləşibdir Toflerin ldquomoruq cemirdquo qanununa
goumlrə ldquoMədəniyyət moruq cemi yaxmacına bənzəyir Nə qədər
enli yaysan qalınlıq bir o qədər nazik olarrdquo Mədəniyyətin
kuumltləviləşməsi onu nazildərək keyfiyyətsizləşdirir
Bəşəriyyətin buguumlnkuuml mədəni səviyyəsində boumlyuumlk
qıtlıq var Birində ccedilox birində az Şəxsi evlər və ya bağlar
ətrafında ccediləkilmiş huumlnduumlr hasarlar buna misaldır Bir guumln
gələcək bu divarları ldquoyaşıl hasarlarrdquo əvəz edəcəkdir Bu
129
guumln planetin ccedilox yerində ldquooumllduumlrmərdquo mədəniyyəti ldquoya-
şatmardquo mədəniyyətindən uumlstuumlnduumlr Bunu muumləyyən et-
mək uumlccediluumln uşaq oyuncaq mağazalarına baxmaq kifayətdir
Oyuncaqların boumlyuumlk əksəriyyəti hələ də muumlharibə
alətlərini təbliğ edir top tuumlfəng tapanccedila tank və s
Bəşəriyyət inkişaf etdikcə bu quumlsur da aradan goumltuuml-
ruumlləcəkdir Qarabağın ermənilər tərəfindən işğal edilməsi
bəşəriyyət uumlccediluumln bir ləkədir Bəşəriyyət gələcəkdə belə
ləkələrin yayılmasına imkan verməyəcəkdir
130
RUumlŞVƏTLƏ MUumlBARİZƏ
Pul hər şeyi edir deyənlər pul uumlccediluumln hər şey edirlər
B Franklin
Ruumlşvət boumlyuumlk bəladır Doumlvlətlər qeyri- houmlkumət təş-
kilatları bu xəstəliklə muumlbarizə aparırlar Doumlvlət idarə-
etmə sistemi yaranandan bəri ruumlşvət həmişə olub ancaq
onun koumlkuumlnuuml heccedil bir kəs kəsə bilməyib Ccediluumlnki bu
xəstəliyin həm obyektiv həm də subyektiv səbəbləri
ccediloxdur İran şahı Kambiz ruumlşvətxor məmurun dərisini diri
-diri soydurarmış ancaq bununla belə ruumlşvətin koumlkuumlnuuml
kəsə bilməmişdir Rus imperatoru I Nikolay 17 oğlu
gələcək imperator II Aleksandra etiraf edir ldquoBuumltuumln
Rusiyada bir sən və bir də mən oğurlamırıqrdquo BMT Baş
katibinin muumlavini YFedotova goumlrə inkişaf etməkdə olan
oumllkələr korrupsiya səbəbindən ildə 40 mlrd dolları itirir
Bu sosial hadisə ilə bağlı fikirlərimi həm ldquoKeccedilid
doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo 18 həm də ldquo Duumlşuumlncə tərzi rdquo 19 kitab-
larımda geniş şərh etmişəm Yazılarımda ruumlşvətlə bağlı
belə bir məlum tərifdən də istifadə edilmişdir ldquoRuumlşvət ndash
vəzifəli şəxsin oumlz vəzifə səlahiyyəti daxilində ruumlşvət verənin
17 Душенко К В Мысли афоризмы и шутки знаменитых мужчин
ЭКСМО Москва2013 688 стр 18 Şahlar Əsgərov Keccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxış Bakı1998 səh 62 19 Şahlar Əsgərov Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008 səh289 -297
131
xeyrinə goumlrduumlyuuml işin muumlqabilində aldığı pul qiymətli şey muumllk
əşyadırrdquo Bu prosesin nəticəsində qazanan ruumlşvətverən və
alan itirən isə cəmiyyət və doumlvlətdir Bu kitablarda ruumlşvət
və korrupsiyanın fəlsəfəsinə onu doğuran səbəblərə
tarixinə ruumlşvətin zəruri və kafi şərtlərinə geniş yer
ayrılmışdır Ruumlşvət prosesinə diqqətlə nəzər salsaq onun
bəzi qanunauyğunluqlarını muumləyyənləşdirimək muumlm-
kuumlnduumlr
İnzibatı idarəetmədə ruumlşvət idarəolunandan (obyektdən)
idarəedənə (subyektə) tərəf axır
İnzibatccedilılıq artdıqca ruumlşvət artır liberallıq artdıqca
ruumlşvət azalır
Xidmətin keyfiyyət goumlstəricisinin ruumlşvətə hasili sabitdir
Ruumlşvət ccedilox olarsa keyfiyyət az olar və əksinə
Uumlccediluumlncuuml subyektin muumldaxiləsi ruumlşvət muumlhitini muumln-
buumltləşdirir
Ruumlşvət səbəb deyil nəticədir Nəticə ilə yox səbəblə
muumlbarizə aparmaq lazımdır Uumlmumi halda ruumlşvətlə bağlı
duumlnya doumlvlətlərinin xuumlsusi halda bizim doumlvlətin apardığı
muumlbarizə tədbirləri məlumdur Oumllkə başccedilısı cənab İlham
Əliyev rayonlara səfəri zamanı ldquoruumlşvətxorluğa qarşı daha
ciddi muumlbarizə aparılmalıdırrdquo fikirlərini dəfələrlə soumly-
ləmişdir Bu paraqrafda məqsədim ruumlşvət haqda geniş
məlumat vermək deyil Məqsədim bu sosial bəlaya yeni
bir bucaq altında baxmaqdır
132
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi K faktoru uumlmumi
mənafenin şəxsi mənafeyə olan nisbətini xarakterizə edir
Korrupsiya da şəxsi mənafe naminə uumlmumi mənafenin
(doumlvləti mənafenin) qurban verilməsidir Demək K fak-
toru ilə korrupsiyanın uumlzərinə işıq salmaq olar
BMT-nin 2010-cu il məlumatına goumlrə Azərbaycan
uumlccediluumln İPİİ 0713-ə bərabərdir Bu o deməkdir ki hər 100
nəfərdən 71-i fəaliyyətində uumlmumi mənafeni 29 -u isə
şəxsi mənafeni uumlstuumln tutur Əgər idarəetməyə (məmur-
luğa) ldquo71rdquo-lərin iccedilindən cəlb edilərsə onda doumlvlət məna-
feyi qorunar və ruumlşvət kuumlncə sıxılar Praktik həyatda
bunu tətbiq etmək uumlccediluumln demokratik uumlsullardan istifadə
etmək kifayətdir və bundan da istifadə edilir Yox əgər
idarəetməyə ldquo29-larrdquo iccedilərisindən (şəxsi mənafe guumldənlər
iccedilərisindən) cəlb edilərsə onda ruumlşvətin qarşısını almaq
muumlmkuumln olmaz Sovet doumlnəmində idarəetməyə ancaq
ldquo71rdquo-lər iccedilərisindən namizəd seccedilərdilər və həm profes-
sional həm də personal keyfiyyətlərə xuumlsusi diqqət ye-
tirərdilər Uumlstəlik ruumlşvətə qarşı inzibatı yolla da (prokuror
və qanun vasitəsilə) muumlbarizə aparılırdı Hesab edirəm ki
buguumlnkuuml Ccedilində də belədir Ccedilinin İPİİ qiyməti təqribən
066-dır Bu o deməkdir ki bu oumllkədə hər 100 nəfərin 66-sı
doumlvləti 34-uuml isə şəxsi mənafeni qoruyur Əgər bu guumln Ccedilin
yuumlksələn xətlə inkişaf edirsə demək əvvəla məmur
kuumltləsi ldquo66rdquo-ların iccedilərisindən seccedililir İkincisi də ruumlşvətxor
133
amansız cəzalandırılır Duumlnya doumlvlətlərində korrupsiyanı
qavrama indeksinin İPİİ-dən asılılığı şəkil 15 - də
goumlstərilmişdir Ordinat oxunda 10 ballı şkala əsasında
korrupsiyanı qavrama indeksi absis oxunda isə İPİİ
goumlstərilmişdir Ruumlşvətə bulanmayan (yəni ruumlşvəti qav-
rayan) oumllkələr uumlccediluumln bu indeks 10 (on) ruumlşvətə bulanan
oumllkələrdə 1 (vahid) balla qiymətləndirilir
Şəkil 15 Ruumlşvət indeksinin a-dan asılılığı
Muumlxtəlif doumlvlətlər uumlşuumln həm korrupsiya indeksi həm
də İPİİ qiyməti Əlavə 1- də 3-cuuml və 9-cu suumltunda
goumlstərilmişdir Ruumlşvət indekslərinin qiymətləri Trans-
parency International beynəlxalq qeyri- houmlkumət təşki-
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0 02 04 06 08 1
Ruuml
şvət
ind
eksi
İPİİ
YZel
Botsvana
Ruanda
Liviya
ZimbabveYunanıstan
ABŞ
Sinqapur
Əfqanıstan
Barbados
DemKonqoSudan
134
latının 2011-ci il uumlccediluumln təqdim etdiyi hesabatından goumltuuml-
ruumllmuumlşduumlr Qrafikin sağ yuxarı kuumlncuumlnə İPİİ yuumlksək ruumlş-
vət səviyyəsi az aşagı sol kuumlncuumlnə isə İPİİ az ruumlşvət
səviyyəsi yuumlksək olan oumllkələr toplaşmışlar
Bu qrafik duumlnya doumlvlətlərinin inkişafına ruumlşvətin
təsirini aydın goumlstərir Kifayətdir ki Yeni Zelandiya ilə
ABŞ-ı Sinqapur ilə Yunanıstanı Sudan ilə Ruandanı
muumlqayisə edək Yeni Zelandiya ilə ABŞ-ın İPİİ təqribən
eynidir və 0905 tərtibindədir ancaq ldquokorrupsiya indeks-
lərirdquo ccedilox fərqlidir Yeni Zelandiya (95) duumlnyada ruumlşvətin
az olduğu oumllkələrdəndir Bu soumlzləri duumlnynın super doumlvləti
ABŞ uumlccediluumln (71) demək ccedilətindir Beynəlxalq ticarət hərbi
proqramlar və bunun kimi goumlruumlnən və goumlruumlnməyən digər
proqramlar goumlruumlnuumlr ruumlşvətsiz oumltuumlşmuumlr Sinqapur (92)
ilə Yunanıstanı (34 ) muumlqayisə etsək goumlrərik ki bu
oumllkələrdə İPİİ təqribən eynidir Ancaq ruumlşvət indeksləri
ccedilox fərqlidir Təqribən 50 il oumlncə ruumlşvət və boumlhranlar
işərisində boğulan Sinqapur demək olar ki ruumlşvətə
bulaşmayan bir oumllkəyə ccedilevrilmişdir Amma 2500 il oumlncə
duumlnyaya muumldriklik dərsi vermiş Yunanıstan isə ruumlşvətin
iccedilərisindədir 50 il oumlncə sağ təmayuumllluuml oumllkə quran Sin-
qapur tək liberal-demokratik prinsiplər hesabına qabağa
ccedilıxmayıb doumlvlət maraqlarını ciddi qorumaqla boumlyuumlk
nailiyyətlər qazanıbdır Bu oumllkədə ruumlşvət oumlluumlm houmlkmuuml ilə
cəzalandırılır
135
Sudan (16) və Ruandanın (5) muumlqayisəsi də maraq
doğurur Bu oumllkələrin İPİİ -ləri təqrıbən eynidir və 039-a
bərabərdir Amma Sudanda ruumlşvət indeksi 16 olduğu
halda Ruandada bu indeks 5-dir Bu əhəmiyyətli fərq
Ruandanın sosial-iqtisadi goumlstəricilərinə və idarə-et-
məsinə diqqəti cəlb edir Afrikanın bu kasıb oumllkəsində
adambaşına duumlşən UumlDM təqribən 1100 USD-dur və
Sudandan iki dəfə azdır Amma ruumlşvəti qavrama indeksi
Sudandan təqribən 3 dəfə ccediloxdur Bu fərqi izah etmək
uumlccediluumln yuxarıdakılara istinadən demək olar ki bu oumllkələrin
əhalisinin hər 100 nəfərindən 39-u ictimai 61-i isə xuumlsusi
mənafeni muumldafiə edir Ancaq Ruandada iqtidar
məmurluğa 61-lərin yox 39-ların iccedilərisindən seccedilir Amma
Sudanda əksinə məmurlar 61-lərin iccedilərisindən seccedililir
Qrafikdən alacağımız faydalı nəticə bundan ibarətdir
Sinqapur və Ruanda təcruumlbəsi goumlstərir ki korrupsiya
muumlalicə olunan xəstəlikdir Onu elmi yolla aradan
qaldırmaq muumlmkuumlnduumlr Sadəcə bir neccedilə ardıcıl duumlzguumln
addım atmaq lazımdır
Muumlsəlman doumlvlətlərinin iqtisadi-sosial goumlstəriciləri və
bu oumllkələrdə ruumlşvətin səviyyəsi maraq doğurur Ccediluumlnki bu
oumllkələrdə islam qanunları da geniş istifadə olunur və
islam Peyğəmbəri ruumlşvətlə muumlbarizəni boumlyuumlk cihad hesab
etmişdir İslam oumllkələrində ruumlşvətin indeksi ilə K faktoru
arasında ələqə şəkil 16-da goumlstərilmişdir Şəkildən
136
goumlruumlnduumlyuuml kimi Qatar və BƏƏ ruumlşvətin az yayıldığı
muumlsəlman oumllkələridir Uumlstəlik bu oumllkələrdə keyfiyyət
faktorunun qiyməti də Avropa doumlvlətləri (Slovakiya və
Macarıstan) səviyyəsindədir İranla (27) muumlqaisədə ruumlş-
vətin səviyyəsi Tuumlrkiyədə (42) daha azdır Ən pis
vəziyyət isə Əfqanıstandadır (15) Şəkildə absis oxunun
sabit bir qiymətində ( K=22) vertikal xətt ccediləkilmişdir Bu
xətt Sudan (16) Misir (29) Tunis (38) Tuumlrkiyə (42) və
İordaniyaya (45) aid noumlqtələrdən keccedilir Qrafikdən
goumlruumlnuumlr ki İordaniya və Tuumlrkiyədə idarəetmə Tunis Mi-
sir və Sudanla muumlqayisədə daha muumlkəmməldir ccediluumlnki
ruumlşvət daha azdır
Muumlsəlman oumllkələrində UumlDM qaynağı əsasən neft və
ticarətdir Sənaye istehsalı xuumlsusilə yuumlksək texnoloji
məhsul istehsalı bu oumllkələrdə zəifdir Yuumlksək tex-
nologiyaya əsaslanan elmi tibbi cihazlar və hərbi
avadanlıqlar istehsalı Qərb oumllkələrinin monopoliyasında
olduğundan bu oumllkələrdə elmi inkişaf etdirən elmi
tutumlu məhsul istehsalının səviyyəsi ccedilox aşağıdır Qərb-
də elm həm doumlvlət həm də sənayeccedili firmalar tərəfindən
maliyyələşir Muumlsəlman duumlnyasının tacirləri biznes-
menləri elmin maliyyələşməsinə biganədirlər Onların
məqsədi pul qazanmaqdır və bu pulu ticarət vasitəsilə
qazanırlar
137
Şəkil 16 İslam oumllkələri uumlccediluumln ruumlşvətə bulaşmamaq
indeksinin faktor K-dan asılılığı Kvadratlar uumlzərindəki
rəqəmlərlə doumlvlətlərin korrupsiya qavrama indeksləri goumlstəril-
mişdir Qatar (72) BƏƏ (68) Bruney (52) Bəhreyn (51) Kuumlveyt
(46) İordaniya (45) Səudiyyə Ərəbistanı (44)Tuumlrkiyə (42)Tunis
(38) Əlcəzair (29) Misir (29) Qazaxıstan (27) İran (27)
Banqladeş (27) Suriya (26) Azərbaycan (24) Tacikistan (23)
Qırğızıstan (21) Tuumlrkmənistan (16) Oumlzbəkistan (16) Sudan (16)
Əfqanıstan (15)
Azad Mirzəcanzadəyə 20 goumlrə PV Siminov hesab
edir ki təhrif olunmuş ldquoazadlıqrdquo muumlhitində insan əgər
təkrar satışla gəlir əldə edə bilərsə oumlzuumlnuuml istehsala həsr
etməz ccediluumlnki ldquoenerjiyə qənaətə ehtiyacrdquo gen səviyyəsində
qorunur Son bir neccedilə ildə islam oumllkələrini buumlruumlmuumlş rəngli
20 АХ Мирзаджанзаде О пути ХХI Век Баку2001 стр75
68
52
72
514644
272427
38
4542
29
16
29
16
3
212623
27
1615
0
1
2
3
4
5
6
7
8
0 1 2 3 4 5K
138
inqilablar goumlstərir ki muumlsəlman oumllkələrində insanlar
təhrif olunmuş ldquoazadlıqrdquo şəraitində yaşayırdılar Belə
şəraitdə istehsalla yox ticarətlə məşğul olmaq daha
sərfəlidir Ticarətin isə elmin inkişafına koumlməyi dəyməz
Biznesin yaratdığı psixologiya ilə sənaye istehsalının
yaratdığı psixologiya tam fərqlidir Bu səbəbdən də deyir-
lər rdquoTacir varlı yaşayar kasıb oumllər sənayeccedili kasıb yaşayar
amma varlı oumllərrdquo Ticarətin yaratdığı psixologiya ilə bağlı
universitet muumləllimindən eşitdiyim bir soumlhbətdə deyilir
ldquoKeccedilən əsrin əvvəllərində Bakı bəylərindən biri hər guumln işə
gedərkən su satan kasıb uşağa koumlmək məqsədilə bir stəkan suyun
pulunu verər amma su almazdı Yayın isti ccedilağında yenə də bəy
uşağa əvvəlki qaydada pul verir amma yenə də su almır Uşaq
bəyin dalınca ldquoƏmican bu guumlndən suyun qiyməti iki dəfə
artıbdı ndashdeyərək qışqırırrdquo
Ticari muumlhit utancaq yetim uşagı artıq dəyişmişdi
Var-doumlvlətə sahib olmaq insanları muumlşayiət edən dai-
mi istəkdir Hesab edirəm ki bu istəyin dərin qatında oumlzuuml-
nuuml qoruma instinkti durur Ancaq bu istəyin məqbul və
qeyri- məqbul yolları var İstismar zorakılıq varlanmaya
aparır amma məqbul yol deyil Elmi yolla da yeni
texnologiya ilə də varlanmaq muumlmkuumlnduumlr və bu yol
məqbul yol sayılır Məqbul olmayan yolların ən əsası isə
doumlvlət mənafeyinin şəxsi mənafeyə qurban verilməsidir
yəni varlanmaq uumlccediluumln ruumlşvətdən istifadə edilməsidir Bu
139
quumlsur tarix boyu bir oumllkədə ccedilox digərində az cəza obyek-
tidir Boumlyuumlk oumlndər Heydər Əliyev bu problemlə bağlı
demişdir ldquo İnsan cəmiyyəti doumlvlət yaranandan korrupsiya
olubdur Ancaq onunla muumlbarizə də olubdur ldquo
Bu problemlə daim muumlbarizə aparmaq lazimdir
Ccediluumlnki insanlar duumlnya malından doymurlar Ancaq hesab
edirəm ki bu işin zamana ehtiyacı var Bu duumlşuumlncə
məsələsidir Duumlşuumlncə kamilləşdikcə bu problem oumlz həllini
tapacaqdır Qədim yunan filosofu Demokrit atasından
qalan var-doumlvləti ehtiyacı olanlara paylayır Alfred Nobel
və Templton oumlz milyonlarını muumlkafat şəklində duumlşuumlnən
insanlara qaytarır İnanıram ki Norveccedildə Yeni
Zelandiyada Avstraliyda insanların duumlşuumlncəsində ruumlş-
vətə meyillik yoxdur və burada heccedil milyarderlər də
yoxdur Ccediluumlnki artıq belə duumlşuumlncə yoxdur Duumlşuumlncə kamil-
ləşdikcə vara ehtiyac qalmayacaqdır
Bu paraqrafa Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin
71013-cuuml il tarixli ccedilıxışından bir cuumlmlə ilə yekun vuraq
ldquoKorrupsiya sosial-ədalət prinsiplərini pozur cəmiyyətin
uğurlu inkişafını əngəlləyirrdquo
140
SOSİAL DİNAMİKANIN YENİ TİPİ
Oumlzuumlnuuml dəyiş ki duumlnyan dəyişsin
HzƏli
Pozitivist fəlsəfəyə goumlrə cəmiyyətin inkişafı qanuna-
uyğun xarakter daşıyır və muumltərəqqi istiqamətdə kəsil-
məz inkişaf edir Bu fəlsəfi cərəyanın banilərindən olan O
Konta goumlrə cəmiyyətin inkişafında harmoniya əsasdır
Harmoniya hər bir insanın sosial qrupun və xalqların
moumlvcudluğuna imkan yaradır Marksizm fəlsəfəsinə goumlrə
insanın oumlzuumlnuumln inkişaf səviy-yəsi ilə birlikdə goumltuumlruumllən
məhsuldar quumlvvələrin inkişaf dərəcəsi ictimai inkişafın
əsas meyarıdır Bu muumlddəadan belə bir nəticəyə gəlmək
olar ki inkişaf vektorial kəmiyyətdir və iki toplananı var
Bu toplananların hər biri inkişafın bir qanadıdır Absis
oxuna paralel toplanan (şəkil 14) inkişafın humanitar
(mədəniyyət) vertikal toplananı isə inkişafın maddi
(iqtisadi) toplananıdır
Davranış duumlşuumlncəni əks etdirdiyindən tarixi prosesin
gedişatı İPİİ-dən asılıdır və İPİİ (a) artdıqca duumlşuumlncə
saflaşır kamilləşir və tarixin gedişatı obyektiv məcraya
youmlnəlir Bir daha Avstraliya ilə Ekvatorial Qvineyanın
muumlqayisəsinə qayıdaq Avstraliya uumlccediluumln humanitar top-
lanan ilə maddi toplanan harmoniyadadır Maddi
141
toplanan əsasən mədəniyyət ocaqları vasitəsilə həzm
olaraq humanitar toplananı artırır Sonra humanitar
toplanan yeni ideyalar vasitəsilə maddi toplananı artırır
Ekvatorial Qvineyada belə harmoniya yoxdur Onun
iqtisadi toplananı yuumlksək humanitar toplananı isə zəifdir
Avstraliyada kimsə oumlz həyətinin zibilini qonşunun
həyətinə atmaz amma Ekvatorial Qvineyada bu ola bilər
Ccediluumlnki duumlşuumlncə tərzi hələ kamil deyildir Şəkil 17-də
goumlstərilən vəziyyət 3-cuuml duumlnya oumllkələrinə aiddir
Şəkil 17 Qeyrı -kamil duumlşuumlncəyə misal
142
İkinci duumlnya doumlvlətlərində qarışıq duumlşuumlncə moumlvcud
olduğundan ən azı qonşulardan bir neccediləsi oumlz həyətinin
zibilini qonşunun həyətinə toumlkməz
Əminliklə demək olar ki Norveccedil Yeni Zelandiya
Avstraliya tarixin son məntəqəsi olan ldquoAllahabadrdquoa ya-
xınlaşırlar Bu noumlqtəyə yaxınlaşdıqca ziddiyyətlər muumlla-
yimləşir cəmiyyətdə yekdillik və barışıq hissləri uumlstuumlnluumlk
təşkil edir Amma elə oumllkələr də var ki bu noumlqtəyə ccedilatmaq
uumlccediluumln hələ uzun illər yol getməlidirlər Ccediluumlnki son hədəfə
ccedilatmaq problemi başlıca olaraq duumlşuumlncə tərzindən
asılıdır Bu noumlqtəyə tərəf inkişafın sosial dinamikanın
məlum (tsiklik xətti spiralvarı) tipləri ilə yox yeni pillə-
kənvarındash ldquobir addım sağa bir addım yuxarırdquo tipi ilə izahı daha
ağlabatandır Ordinat oxu istiqamətində addım-addım
varlanmaq absis oxu istiqamətində adım-addım kamil-
ləşməyə səbəb olur Varlanıb kamilləşmək daha optimal
yoldur nəinki kamilləşib varlanmaq Həm varlanmaq həm
də kamilləşmək zamandan asılıdır Qəfildən varlanmaq
muumlmkuumlnduumlr amma qəfildən kamilləşmək muumlmkuumln
deyil İnsanın kamilləşməsinə on illərlə millətin kamil-
ləşməsinə yuumlz illərlə vaxt lazımdır
Duumlşuumlncə tərzinin dəyişmə suumlrəti orta hesabla ccedilox
kiccedilik olduğundan toplumun ali duumlşuumlncəyə ccedilatması xeyli
zaman tələb edir Bu zamanı qısaltmaq muumlmkuumlnduumlr
Bunun uumlccediluumln həm milli həm də doumlvləti iradə lazımdır
143
Fərdlər uumlccediluumln duumlşuumlncə qısa zaman muumlddətində də dəyişə
bilər Bu səbəbdən də ldquohər oumltən dəqiqə həyatını dəyişmək
uumlccediluumln bir şansdırrdquo fikrinə tez-tez rast gəlmək olur M
Tetccedilerin 21 fikrinə goumlrə Amerika cəmiyyəti duumlşuumlncəsini
suumlrətlə dəyişir
Cənab HzƏlinin epiqrafa ccedilıxarılmış fikri nəzəri bir
muumlddəa olmayıb birbaşa həyatdan goumltuumlruumllmuumlşduumlr Ccediluumln-
ki o zaman cənab Hz Əlinin əhatəsində olan hər kəs
oumlzuumlnuuml dəyişərək muumlsəlman olmuşdur və yeni bir duumln-
yanın ndashİslam duumlnyasının vətəndaşına ccedilevrilmişdir
21Маргарет Тетчер Искусство управления государством Москва 2005
504 стр
144
DAYANIQLI İNSAN İNKİŞAFI
Biz bu duumlnyaya ona goumlrə gəlmişik ki oumlz toumlhfəmizi verək
Stiv Cobs
Muumlasir doumlvlətlərin inkişafının mərkəzində insanın
inkişafı dayanır Bu guumln bu tezis Qərb duumlnyasında hamı
tərəfindən dərk edilmiş həqiqətdir Şərqdə də zaman-
zaman muumltəfəkkir insanlar tərəfindən insan layiqincə
dəyərləndirilmiş və yaranmışların əşrəfi sayilmışdır Hələ
700 il oumlncə boumlyuumlk Şeyx Ədəbalı Osmanlı imperatoru Os-
man Qaziyə xitabən demişdi ldquoİnsanları yaşat ki doumlvlət
yaşasınrdquo Zəmanəmizin boumlyuumlk dahisi pakistanlı alim
Məhbub uumll Həq ldquoXalqların əsas varı ndash insanlarıdır Bu sadə
həqiqəti bəzən unudurlarrdquondash fikrini soumlyləmişdir ldquoQərbin in-
kişafının paradiqmasırdquo22 məqaləmdə torpaqla muumlqayi-
sədə insanda daha ccedilox yaşatmaq potensialı olduğu soumly-
lənilmişdir Başqa soumlzlə varlanmaq niyyəti ilə qonşu
xalqların torpaqlarını tutmaqdansa oumlz vətəndaşlarını
inkişaf etdirmək daha məqbuldur Mənim duumlşuumlncəmə
goumlrə şimal qonşumuz Kalaşnikov avtomatını satmaqla
daha ccedilox qazanc əldə edər nəinki Şimali Qafqazda
muumlharibə aparmaqla
22 Əsgərov ŞQ Qərbin inkişafının paradiqması ldquoGeostrategiyardquo 2011
6 səh 10-11
145
Bu guumln duumlnyada elm-təhsilin səviyyəsi ccedilox yuumlk-
səkdir Alimlərin sayı indiyədək yaşamış alimlərin cəm
sayından ccediloxdur Bununla bərabər mənfi təzahuumlrluuml
hadisələr meyillər də ccediloxdur Yuxarıda qeyd edildiyi
kimi kriminal biznesin illik gəliri 2009-cu ildə 21 trln
dollar təşkil etmişdir Qaynar noumlqtələr bir yerdə soumln-
məmiş başqa noumlqtədə alovlanır Bir noumlqtədə firavanlıq
digər yerdə aclıqdır Bir noumlqtədə insanlar soyuqdan
donur digər yerdə enerji lazım olandan ccedilox istifadə edilir
İnkişafda bu anormallığı məktəb şagirdi NKəmalə belə
təsvir edir
Bu duumlnyanın bir tərəfi guumlluumlstan
Bir tərəfi Cəhənnəmtək od saccedilır
Kiminisə qamccedilılayır bu zaman
Kimi uumlccediluumln səadətə yol accedilır
Planetin 15 əhalisi (Qərbin və Avropanın) planetin
resursunun 75-ni mənimsəyir Bəşəriyyətin əhalisinin
20-i kasıblıqdan aşağı həddə yaşayır Hər il 15 mln In-
san acından oumlluumlr 100 mln insan aclıq şəraitində yaşayır
Ekoloji boumlhran ndash planetimiz total məhv edilir Torpaq
məhsuldarlığını itirib Sular (okeanlar dəniz və ccedilaylar)
zəhərlənib Hava ccedilirklənib Planetin temperaturu 1 dərə-
cəyə qədər artıb Bu boumlyuumlk bəlalar gətirəcək Arktikada
buzlaqlar suumlrətlə əriyir
146
İnsan alveri kriminal biznes və təbii sərvətlərin
talanccedilılığının vurduğu ziyanlar isə qat-qat ccediloxdur Buumltuumln
bu faktorlar insanın dayanıqlı inkişafına əngəllər toumlrədir
Planetin gələcək taleyi ilə bağlı qarşıya cavabını
goumlzləyən həlli vacib suallar ccedilıxır Bu guumln yaşadığımız
planeti hansı səviyyədə gələcək nəsillərə oumltuumlrə biləcəyik
Bəşəriyyəti inkişaf etdirən və ya onun inkişafını
ləngidən səbəbləri duumlzguumln qiymətləndirmək və planetə
nəzarət etmək uumlccediluumln yeni duumlnyagoumlruumlşə ehtiyac duyulur
Bu prosesləri nəzarət altına almaqdan oumltruuml sistemli elmi
baxış lazımdır Cədvəl 4-də bir neccedilə doumlvlətin BMT tərə-
findən hesablanmış reytinqi (birinci suumltun) UumlDM (uumlccediluumlncuuml
suumltun) İPİİ (doumlrduumlncuuml suumltun) və K faktoru (beşinci suumltun)
goumlstərilmişdir K faktorunu hesablamaq uumlccediluumln (31) formu-
lasından istifadə edilmişdir
Bu oumllkələr muumlxtəlif qitələrdə yerləşsələr də cədvəl-
dən goumlruumlnduumlyuuml kimi adambaşına duumlşən UumlDM təqribən
eynidir və (40 000 plusmn 2000) USD-a bərabərdir
Baxmayaraq ki UumlDM bu oumllkələr uumlccediluumln eynidir 4 və 5-
ci suumltundan goumlruumlnduumlyuuml kimi insanların həyat şəraiti və
ləyaqətli yaşama tərzi ccedilox muumlxtəlifdir Avstraliya İPİİ-yə
goumlrə duumlnyada ikinci Ekvatorial Qvineya isə 117-cidir
Əgər Avstraliyanın doumlvlət maşınının faydalı iş əmsalını
(fiə) 100 qəbul etsək onda yerdə qalan oumllkələr uumlccediluumln
147
bu goumlstəricinin qiymətləri cədvəl 4-uumln 6-cı suumltununda
verilmişdir
Avropanın yuumlksək inkişaf etmiş doumlvlətlərindən biri
Niderlanddır Avstraliya ilə muumlqayisədə bu oumllkənin
doumlvlət maşınının fiə 55-dir Bu o deməkdir ki bu
oumllkənin UumlDM-nin 55 -i insan potensialının inkişafına
45-i isə digər məqsədlər uumlccediluumln qeyri-şəffaf xərclənir
Əgər bu 45 də insan inkişafına xərclənsəydi onda onun
İPİİ və K-sı Avstraliyanın goumlstəricilərinə bərabər olardı
UumlDM = constant Cədvəl 4
1 2 3 4 5 6
Reytinq Oumllkə UumlDMUSD İPİİ K fiələ
2 Avstraliya 41800 0937 15 100
7 Niderland 40500 0890 81 55
25 Avstriya 40300 0851 57 38
32 BƏƏ 40200 0815 44 30
39 Bəhreyn 40400 0801 403 27
117 EkQvineya 37900 0538 116 8
Niderlandın illik UumlDM həcmi təqribən 640 109 USD-
dir Bu sərvətin 288109 USD insan inkişafına yox digər
məqsədlər uumlccediluumln qeyri-şəffaf xərclənir Ekvatoril Qvi-
neyada UumlDM-in qeyri- şəffaf xərclənən hissəsi 92 -dir
Demək bu oumllkənin idarəetmə sistemi guumlnuumln tələblərinə
cavab vermir Yəni insanın inkişafına onun təhsilinə
mədəniyyətinə səhiyyəsinə UumlDM cəmi 8 xərclənir
148
Cədvəldə goumlstərilən digər oumllkələr uumlccediluumln də bu hesabatı
aparmaq olar Buumltuumln duumlnya doumlvlətləri uumlccediluumln bu rəqəmlər
hesablanarsa və inkişafa tərəqqiyə sərf olunarsa onda
nəinki ayrı-ayrı doumlvlətlərdə hətta buumltuumln planetdə da-
yanıqlı inkişafı təmin etmək olar
Cədvəl 5-də K faktorunun sabit qiymətində (320
plusmn017) bir sıra doumlvlətlərin qlobal sosial-iqtisadi makro-
iqtisadi parametrləri goumlstərilmişdir Cədvəldən goumlruumln-
duumlyuuml kimi K faktorunun sabit qiymətinə nail olmaq uumlccediluumln
muumlxtəlif doumlvlətlərdə adambaşına duumlşən UumlDM-in qiyməti
9900 USD-dən 51 700 USD intervalında dəyişir Bu
doumlvlətləri muumlqayisə edəndə Ccedilernoqoriyanın idarəetmə
sisteminin muumlkəmməl olduğu nəzərə ccedilarpır Belə ki bu
doumlvlət K =33 olması uumlccediluumln ən az UumlDM sərf etmiş gələcək
nəsillər uumlccediluumln də pay saxlamışdır Əgər bu doumlvlətin
idarəetmə maşınının fiə-sini 100 qəbul etsək onda
Kuumlveytin doumlvlət maşınının fiə-si 19 -ə bərabər olar
Yəni eyni sosial nəticə əldə etmək uumlccediluumln Kuumlveyt Ccediler-
noqoriyadan beş dəfə daha ccedilox UumlDM xərcləyir Bu isə
dayanıqlı insan inkişafı konsepsiyasına tam ziddir Minik
maşınlarının əsas goumlstəricilərindən biri 100 km məsafəyə
işlətdiyi benzinin miqdarıdır Burada da anoloji olaraq
İPİİ (və ya K faktorunun) sabit qiymətinə nə qədər UumlDM
xərcləndiyini goumlstərmək olar Cədvəl 5-dən goumlruumlnuumlr ki
Ccedilernoqoriya və Kuumlveytin İPİİ təqribən eynidir və uygun
149
olaraq 0769 və 0771-dir Bu səviyyəyə nail olmaq uumlccediluumln
Cernoqoriya adambaşına 9900 USD Kuumlveyt isə 51700
USD pul xərcləyir Yəni Ccedilernoqoriyanın idarəetmə sistemi
Kuumlveytdən beş dəfədən ccedilox muumlkəmməldir
K= constant Cədvəl 5
1 2 3 4 5
Reytinq Oumllkə UumlDMUSD İPİİ K
47 Kuumlveyt 51700 0771 337
49 Ccedilernoqoriya 9900 0769 333
50 Rumıniya 11500 0767 330
51 Xorvatiya 17500 0767 330
52 Uruqvay 13600 0765 326
53 Liviya 13800 0765 308
54 Panama 12700 0765 308
55 Səudiyyə
Ərəbistanı
24200 0752 303
Deyilənlərdən aydın olur ki duumlnyada dayanıqlı insan
inkişafına nail olmaq uumlccediluumln əsas şərtlərdən biri də idarə-
etmə sisteminin dayanıqlı insan inkişafı tələbləri səviy-
yəsinə qaldırılmasıdır Spenserə goumlrə sosial təkamuumll
cəmiyyətin muumltərəqqi inkişafı deməkdir Bu inkişaf
cəmiyyətin quruluşunun modernləşməsi və sosial ins-
titutların təkmilləşməsi yolu ilə baş verir Belə olan halda
UumlDM itkisiz və səffaf olaraq insan potensialının inkişafına
sərf olunar və təbii resurslara qənaət edilər Belə olan
halda dayanıqlı insan inkişafına nail olmaq muumlmkuumlnduumlr
150
və planetin buguumlnkuuml sərvətlərindən gələcək nəsillər uumlccediluumln
də pay saxlamaq olar Yuxarıda deyilənlərdən bir daha bu
nəticəyə gəlirik rdquoUumlDM inkişaf uumlccediluumln zəruridir amma kafi
deyilrdquo
Buumltuumln zamanların ən dahi gitaraccedilısı Jems Hendrixə
goumlrə ldquonə vaxt məhəbbətin hakimiyyəti hakimiyyətə məhəb-
bətdən ccedilox olacaq o zaman yerdə əmin-amanlıq olacaqdır ldquo
Bu fəlsəfi fikrin işığında tarixə baxsaq goumlrərik ki I
duumlnya doumlvlətlərində məhəbbətin hakimiyyəti III duumlnya
doumlvlətlərində hakimiyyətə məhəbbət houmlkm suumlruumlr II
duumlnya doumlvlətlərində isə hər iki duumlşuumlncə houmlkm suumlruumlr
151
DUumlŞUumlNCƏ TƏRZİ
Başqalarının xoşbəxtliyinə ccedilalışmaqla biz oumlz
xoşbəxtliyimizi tapırıq
Platon
Duumlşuumlncə tərzi ilə bağlı fikirlərimin bir hissəsi eyni
adlı kitabda 23 əks olunubdur Əvvəlcə qeyd edim ki
ldquoduumlşuumlncə tərzirdquo anlayışı ldquomentalitetrdquo anlayışının tərkib
hissəsinə daxildir Belə ki mentalitet soumlzuuml bir millətin
duumlşuumlncə tərzini əqli inkişafnı və milli psixologiyasını əhatə
edir Bu termin ətrafında muumlzakirə accedilmadan təkcə onu
qeyd etmək isdərdim ki ldquomilli mentalitetrdquo soumlzuumlnuuml işlət-
mək quumlsurludur ona goumlrə ki millilik mentalitet soumlzuumlnuumln
tərkibində vardır
Oumllkələrin UumlDM ilə K faktoru və UumlDM ilə İPİİ ara-
sında muumlnasibətləri şəkil 13 və 14-də təqdim olun-
muşdur Bu qrafiklərə diqqətlə baxanda əvvəla qənaətim
belədir ldquoFəaliyyətimiz duumlşuumlncəmizin nəticəsidirrdquo və ya
ldquoəlimizdə olan ağlımızda olandırrdquo
Duumlşuumlncə tərzinin həyatımızda oynadığı vacib rolu ay-
dın təsəvvuumlr etmək uumlccediluumln əvvəlcə Cənnət və Cəhənnəm
haqqında eşitdiyim bir pritccedilanı soumlyləmək istəyirəm
23 Əsgərov ŞQ Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008336 səh
152
ldquoBir guumln nurani və xeyirxah bir insan Allahla goumlruumlşmək
uumlccediluumln dualar edir və nəticədə duası qəbul olunur Allahla soumlhbət
zamanı nurani kişi Allahdan soruşur ndash ldquoYaradanım mən Cən-
nət ilə Cəhənnəmin fərqini bilmək istərdimrdquo
Allah bu xeyirxah adamı yan-yana olan iki qapının ağzına
gətirir və qapının birini accedilıb onu iccediləri buraxır İccediləridə boumlyuumlk
dairəvi stolun ortasında dadlı yeməklə dolu ccedilox boumlyuumlk bir qab
var idi Xeyirxah adam yeməyin ccedilox dadlı olduğunu ətrindən
hiss edir Ancaq stolun ətrafında oturan insanlar bədbəxt və
acından oumllənlərə bənzəyirdilər Onların hamısında ələ bərk
bərkidilmiş və dəstəyi uzun qaşıqlar var idi Onlar iccedilərisi dolu
qazandan qaşıqla yemək goumltuumlrə bilirdilər ancaq qaşığın dəstəyi
uzun olduğundan yeməyi ağızlarına apara bilmirdilər Xeyirxah
adam onların bu bədbəxt goumlruumlnuumlşuumlndən sarsıldı
Allah dedi ldquoSənin bu goumlrduumlyuumln Cəhənnəm idirdquo Sonra
Allah xeyirxah adamı ikinci qapıya tərəf aparır və qapını accedilır
Xeyirxah adamın goumlrduumlyuuml səhnə əvvəlki ilə eyni idi
Burda da həmin boumlyuumlk dairəvi stolun uumlstuumlndə iccedilərisində dadlı
yeməklə dolu eyni nəhəng qab var idi Stolun ətrafında oturan
insanların də əllərinə bərk bağlanmış həmin uzun dəstəkli
qaşıqlar var idi Ancaq bu dəfə bu insanlar doymuş xoşbəxt
goumlruumlnuumlrduumllər və bir-birləri ilə şirin soumlhbətlər edirdilər
Allah dedi ldquoSənin indi goumlrduumlyuumln isə Cənnətdirrdquo Nurani
insan Allaha deyir ldquoMən heccedil nə başa duumlşmuumlrəmrdquo
153
ldquoBu ccedilox sadədir ndash Allah dedi ndash Cənnətdə olan insanlar
bir-birini yedizdirirlər Cəhənnəmdə olanlar isə ancaq oumlzləri
haqda duumlşuumlnuumlrlərrdquo
Bu misaldan belə nəticəyə gəlmək olar ki Cəhənnəm
və Cənnət eyni cuumlr qurulub Fərq insanların duumlşuumlncə tər-
zindədir Başqa soumlzlə desək Cəhənnəmdə şəxsi mənafe
Cənnətdə isə ictimai mənafe uumlstuumlnduumlr Bu nəticəni yadda
saxlamağa dəyər
Brayan Treysinin kitabının 24 53-cuuml səhifəsində kamil
duuml-şuumlncə tərzi ilə bağlı dəyərli bir misal var Kasıb bir
şəhərin əhalisi yığışıb razılığa gəlir ki hər bir insan bir iş
goumlrmək istəyəndə qərar qəbul etməzdən qabaq fikirləşsin ki bu
problemi İsa peyğəmbər necə həll edərdi Bu soumlvdanın
nəticəsində şəhərin əhalisi xoşbəx yaşamağa başlayır ccediluumln-
ki kamil duumlşuumlncə ilə iş goumlruumlrduumllər Bu yerdə istər-istəməz
Həzrət Əlinin rdquoOumlzuumlnuuml dəyiş ki duumlnyan dəyişsinrdquo kəlamı da
yada duumlşuumlr
Duumlşuumlncənin fəaliyyətə təsiri ilə bağlı zamənəmizin
boumlyuumlk muumltəfəkkiri İdris Şahın25 hekayələrinin birində soumly-
lənilir
Qədim zamanlarda Xıdır peygəmbər əhaliyə deyir ki tez-
liklə quraqlıq olacaq ccedilaylar bulaqlar quruyacaq sonra təzə
24 Брайан Трейси Измени мышление- и ты изменишь свою жизнь
Минск 2006 25 Идрис Шах Сказки дервишей Москва 1988
154
sular gələndə onu iccedilənlərin duumlşuumlncəsi dəyişəcək Ona goumlrə
ehtiyat uumlccediluumln su goumltuumlruumln
Bir nəfərdən başqa heccedil kəs peyğəmbərin dediyinə qulaq as-
mır Bir muumlddətdən sonra həmin zaman gəlir Quraqlıqdan
sonra hamı təzə sulardan iccedilir və oumlzləri də bilmədən duumlşuumlncələri
dəyişir Normal su iccedilən adam nə qədər onları duumlz yola dəvət edir
və onlara səhv duumlşuumlnduumlklərini səhv danışdıqlarını deyirsə
xeyri olmur Əksinə onlar bu adamın ağlını itirdiyini deyirlər
Bu bir nəfər əziyyətinin nəticə vermədiyini goumlrəndə muumlhitə
doumlzməyib oumlz ehtiyat suyunu toumlkuumlr və hamının iccedildiyi sudan
iccedilərək onlar kimi duumlşuumlnuumlr və fəaliyyət goumlstərir Onun bu
hərəkətini ətrafdakılar razılıqla qarşılayır və deyirlər Allahın
quumldrəti boumlyuumlkduumlr Bir gecənin iccedilərisində bu bədbəxtin ağlını
oumlzuumlnə qaytardı Xıdır peygəmbər əhalinin duumlşuumlncəsini
dəyişə bilmədi
Duumlşuumlncə tərzinin rolunu aydın təsəvvuumlr etmək uumlccediluumln
şəkil 14-də ldquo2 ndash 117rdquo uumlfuumlqi xəttin uumlzərində yerləşən Avs-
traliya (2) Niderland (7) Avstriya (25) BƏƏ (32) Bruney
(39) və Ekvatorial Qvineya (117) doumlvlətlərinə nəzər salaq
Ekvatorial Qvineyada İPİİ qiyməti aşağıdır ndash 054 K
faktoru isə 116-dır Yəni bu oumllkə imkanı daxilində mak-
simal şəraitin 54-nə nail olubdur və ya doumlvlət olaraq
əldə etdiyi nailiyyətin nailiyyət qıtlığına nisbəti 116-dır
Avstraliya uumlccediluumln İPİİ qiyməti 0937-yə K faktorunun qiy-
məti 149-a bərabərdir Yəni əldə etdiyi nailiyyət
155
etmədiyindən 15 dəfə ccediloxdur Bu oumllkə maksimal şəraitin
94 -nə nail olubdur Bu nəticələr ona işarədir ki
Avstraliyada ictimai mənafe şəxsi mənafedən Ekvatorial
Qvineyada isə şəxsi mənafe ictimai mənafedən uumlstuumln
tutulur Bu fikirləri Kuumlveyt (47) və Ccedilernoqoriya (49) uumlccediluumln
də demək olar Kuumlveytdə şəxsi Ccedilernoqoriyada isə doumlvləti
mənafe uumlstuumlnluumlk təşkil edir
Bu deyilənlərin işığında tarixə nəzər salsaq belə nəti-
cəyə gəlmək olar ki quldarlıq feodalizm və kapitalizm
quruluşlarında toplum səviyyəsində şəxsi mənafe ictimai
mənafedən uumlstuumln olubdur Şəxsi mənafe (Mş) ilə ictimai
mənafe (Mi) arasındakı muumlnasibətdən istifadə edərək oumll-
kələri inkişaf və kamillik dərəcəsinə goumlrə təsnifata boumllmək
olar Duumlşuumlncəmə goumlrə əgər
a Mş gtgt Mi olarsa onda belə doumlvlətləri geri qalmış
doumlvlətlər saymaq olar
b Mş ~ Mi olarsa onda belə doumlvlətləri inkişaf
etməkdə olan oumllkələr saymaq olar
c Mş ltlt Mi olarsa onda belə doumlvlətləri ccedilox inkişaf
etmiş doumlvlətlər saymaq olar Belə oumllkələrdə həm
fərd həm də toplum səviyyəsində kamillik
dərəcəsi yuumlksəkdir
Hakim duumlşuumlncə tərzi bəzən paradiqma səviyyəsinə
qalxır Misal uumlccediluumln Mi ≫ Mş şərti oumldənilən accedilıq cəmiy-
yətlərdə bu şərt paradiqma kimi ccedilıxış edir
156
Toplum daxilində kamil duumlşuumlncəyə malik olanların
fikirləri orta səviyyəli hakim duumlşuumlncəlilər tərəfindən ya
rədd edilir ya cəzalandırılır ya da ccedilətinliklə qəbul edilir
Dostlardan biri Fərəh xanım Pəhləviyə istinadən soumlyləyir
ki İranda bir iş adamı yaşadığı qəsəbədə hamam tikir Məmur
gəlir və təkidlə deyir ki bu hamama Şahın adını ver İş adamı
etiraz edir və deyir ki hamama Şahın adını verməzlər Onu
tuturlar və bir neccedilə il iş verirlər ki sən iqtidarın əleyhinəsən
Sonradan Şah bu adamı guumlnahsız tutulduğuna goumlrə əhv edir
Amma onu tutanları cəzalandırmır
Qədim tarixdə toplum daxilində K-sı ccedilox yuumlksək
olub ictimai mənafeni uumlstuumln tutanlar (Mi ≫ Mş) iccedilə-
risindən peygəmbər məqamına yuumlksələnlər olmuşdur
Buumltuumln doumlvrlərdə K-sı ccedilox yuumlksək və Mş ≫ Mi olanlar
(Stalin Napoleon Teymurləng Makedoniyalı İsgəndər
və s) fuumlrsət duumlşəndə hakimiyyəti ələ ala biliblər
Xoşbəxt gələcəyə gedən yol Mi ≫ Mş şərtindən keccedilir
Praktik həyatda bu şərti təmin etmək uumlccediluumln hələ 1949-cu
ildə AEynşteyn ldquoNiyə sosializmrdquo essesində yazırdı
ldquoBizdə təhsil alanlara rəqabətə meyil pula səcdə aşılanır
karyeraya hazırlıq kimi onlara uğur əldə etməyə sitayiş
etməyi oumlyrədirlərrdquo Platonun epiqrafa ccedilıxarılmış kəla-
mına Ccedilarlz Dikkensin bir fikri ilə dəstək vermək olar
ldquoDigərlərinə sərf edilən guumln sənin uumlccediluumln itirilmiş guumln deyilrdquo
157
KAMİLLƏŞƏN DUumlŞUumlNCƏ
Əvəzedilməz olmaq uumlccediluumln hər zaman dəyişmək lazımdır
К Şanel
Stenford Universitetinin tələbələrinin buraxılış təd-
birində Stiv Cobs belə bir fikir soumlyləmişdir ldquoHər guumln guumlz-
guumlnuumln qarşısında durub oumlzuumlmdən soruşuram əgər bu guumln
sənin həyatının son guumlnuuml olsaydı istərdinmi ki bu guumln etmək
istədiyini edəsən Əgər bir neccedilə guumln dalbadal ldquoyoxrdquo cavabı
alırdımsa onda başa duumlşuumlrduumlm ki dəyişmək lazımdırrdquo
XX əsrdə iki duumlnya muumlharibəsindən keccedilən Avropada
bu guumln bir Avropa doumlvlətinin digəri ilə muumlharibə etməsi
vətəndaş muumlharibəsi hesab edilir 100 il bundan oumlncə odlu
silahla Afrikaya gedib nadir heyvanları qıran avropalılar
bu guumln təbiəti onun bitki və heyvanat aləmini qorumaq
uumlccediluumln muumlxtəlif fondlar cəmiyyətlər yaradaraq təbiətdə nə
varsa hamısını qayğı altına alırlar Afrikaya sanitar ccedilan-
taları ilə gedərək xəstələnmiş ccediloumll heyvanlarını muumlalicə
edirlər 40 il oumlncə ABŞ-da zənciləri qıran kukluxklanlar indi
seccedilkilərdə zəncilərə səs verirlər
Dəyişən nədir Əlbəttə dəyişən duumlşuumlncədir Dəyişən
duumlnyada duumlşuumlncə kamilləşir
İnsan dəyişə bilən varlıqdır Aydındır ki təhsil
tərbiyə fiziki və psixoloji təsir tv-lərdə intellektual
158
verilişlər konfranslar səyahətlər duumlşuumlncəni dəyişə bilən
faktorlardır
Duumlşuumlncənin dəyişməsinə dair bir misal ccediləkmək istə-
yirəm
Xorasanlı boumlyuumlk muumltəfəkkir Əbduumllqadir Cilani 15 yaşında
olanda anası onu karvanla Bağdada təhsil almağa goumlndərir
Yolda quldurlar karvanın qabağını kəsir və pullarını alırlar
Noumlvbə Əbduumllqadirə ccedilatanda quldurbaşı soruşur
ndash Pulun var
ndash Əmican var
ndash Haradadır
ndash Anam cibimin iccedilinə tikib
ndash Hər kəs yalan danışır nədən sən doğru danışdın
ndash Mən yola ccedilıxanda anam dedi ki heccedil zaman yalan soumly-
ləmə cənab Haqq hər şeyi goumlruumlr
Uşaqdan eşitdiyi soumlzlərdən quldurbaşının goumlzləri yaşarır
Cənab Haqqın goumlzləri oumlnuumlndə illərlə quldurluq oumlmruuml yaşadığını
anlayır Dərhal ruhunda dəyişiklik baş verir Pulların geri
qaytarılması əmrini verir və Əbduumllqadirdən soruşur
ndash Oğlum hara gedirsən
ndash Bağdada təhsil almağa
ndash Gəl bərabər gedək və mənə oumlvladlıq elə -deyərək quldur
dəstəsini dağıdır Əbduumllqadiri mədrəsəyə yerləşdirərək təhsilinə
koumlməklik edir
159
Uşağın Allaha qəlbən inamı bir quldurbaşının
duumlşuumlncəsinin dəyişməsinə yəni kamilləşməsinə və K-nın
artmasına səbəb oldu
Guumlnuumlmuumlzdən bir neccedilə misal ccediləkmək istəyirəm
Teleqrafcom-un Tuumlrkiyə mətbuatına istinadən (2013)
verdiyi məlumata goumlrə beynəlxalq konfransın accedilılış
mərasimində iştirak edən M Bərzani ccedilıxışında deyib
Hədəflərimizi həyata keccedilirmək uumlccediluumln silahlı muumlbarizənin vaxtı
keccedilib Parlament kimi demokratik yolla və dialoq vasitəsilə
muumlbarizə aparmalıyıq Biz Suriya İraq və tuumlrk kuumlrdlərinin hər
zaman yanındayıq Oumlz haqlarımızı silahla tələb etməkdən əl
ccediləkməliyik Əks təqdirdə beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəyini ala
bilməyəcəyik
M Bərzaninin yanaşması hər baxımdan duumlzguumln
yanaşmadır
Dəyərli ziyalımız prof Sudiyef İmamverdiyev soumlh-
bət edir ki guumlnlərin birində bir nazir muumlavini xəs-
təxanaya yanıma gəldi Soumlhbət zamanı hiss etdim ki kefi
yoxdur Səbəbini soruşdum Dedi ki 6 ay oumlncə Yapon-
iyada olmuşam Orda goumlrduumlklərimin hələ də təsiri altın-
dayam Sonra dedi Doktor onlar insandırlarsa bəs onda
biz kimik
Mənim bu soumlhbətə virtual muumldaxiləm şuumlbhəsiz biz
də insanıq Ancaq fərqimiz bundadır ki onlar bizə
baxanda nisbətən kamil duumlşuumlncə ilə fəaliyyət goumlstərirlər
BMT-nin məlumatına goumlrə (2010-cu il) Yaponiyanın İPİİ
160
0884-ə bizimki isə 0713-ə bərabərdir Nazir muumlavinin
sualının cavabı bu fərqdədir Fərqi aradan goumltuumlrmək uumlccediluumln
duuml-şuumlncəni dəyişmək lazımdır Bunun uumlccediluumln insan oğlu
keyfiyyətli təhsil və mədəniyyət sistemindən keccedilməlidir
Qapalı cəmiyyətlərdə boumlyuumlmuumlş insanların duumlşuumlncə
tərzi ilə accedilıq cəmiyyətlərdə boumlyuumlmuumlş insanların duumlşuumlncə
tərzində fərq boumlyuumlkduumlr Ccediluumlnki bu quruluşların əsas-
landığı dəyərlər sistemi fərqlidir Misal uumlccediluumln əgər bir
insan iş yerini tez-tez dəyişərsə totalitar quruluşda buna
pis baxarlar və onu ldquocəngəlrdquo adam sayarlar Accedilıq cəmiy-
yətdə isə bu hərəkət təqdir olunar insan isə təşəbbuumlskar
ədalət sevən innovasiyaya meyilli sayılar
İctimai mənafenin (Mi) şəxsi mənafeyə (Mş ) nisbətini
meyar kimi istifadı etmək olar Belə ki
Mi Mş ≫ 1 olarsa belə oumllkələri ccedilox inkişaf etmiş
Mi Mş = 1 olarsa oumllkələri inkişaf etməkdə olan
Mi Mş le 1 olarsa oumllkələri geri qalmış hesab etmək
olar
Sual olunur duumlşuumlncəni dəyişən əsas səbəb nədir Muuml-
şahidələr goumlstərir ki K artdıqca duumlşuumlncə dəyişərək
kamilləşir Bir misal ccediləkmək istəyirəm
2012-ci ilin oktyabr ayında KİV-lərdə yayımlanan bir xoş
məlumatda deyilir Nyu-York metrosunun 20 stansiyasına
yapışdırılmış islam əleyhinə şuumlarlara yəhudi və xristian qrupları
161
elə şuumlarlarla cavab verib Yəhudi Ravvinləri İcmasının
şuumlarlarında yazılıb laquoKinlə nifrət arasında qalanda sevgini
seccedilin Muumlsəlman qonşularınıza qarşı doumlzuumlmsuumlzluumlyuuml dayan-
dırınraquoXristian qrupunun elanında isə yazılıb laquoMuumlsəlman
qonşularınızı sevinraquo
Başqa bir misal KİV-lərin 15 oktyabr 2012 -ci ildə
verdiyi məlumata goumlrə 2014-cuuml ildə Şotlandiyada muumls-
təqillik referendumu keciriləcək Bununla bağlı Boumlyuumlk
Britaniyanın baş naziri Devid Kemeron və Şotlandiyanın
1-ci naziri Aleks Salmond sənədə imza atıblar Onu da
qeyd edək ki hazırda Aleks Salmondun rəhbərlik etdiyi
Şotland Milli Partiyası artıq 80 ildir ki muumlstəqilliklə bağlı
məsələni qaldırır
Bu misallar goumlstərir ki problemlərin həlli guumlc muumls-
təvisindən suumllh muumlstəvisinə keccedilirilir Ccediluumlnki mədəniyyət
yuumlksəlir duumlşuumlncə dəyişir Volfqanq Goumltenin dahiyanə
bir fikrində deyilir ldquoMədəniyyətin alccedilaq səviyyəsində milli
nifrət guumlcluumlduumlr və barışmazdır Ancaq elə bir səviyyə var ki o
tamam yox olur hansı ki qonşu xalqın xoşbəxtliyi və faciəsi
oumlzuumlnuumlnkuuml kimi qəbul edilirrdquo
Bu fikri xoşbəxtliyə gedən yolun accediları saymaq olar
Mədəni səviyyənin aşağı qiymətində insan millətccedilidir
oumlzuumlnuuml sevəndir başqalarına nifrət edəndir Ancaq elə bir
mədəni səviyyə var ki insan oumlz məhəbbətini ətrafla
162
bərabər boumlluumlşduumlruumlr Mədəni səviyyənin daha yuumlksək qiy-
mətində insanın duumlşməni yoxa ccedilıxır İnsan hamıya dost
kimi baxır Bir muumldrik kəlamda deyildiyi kimirdquo Heccedil kəs
sənin duumlşmənin deyil hər kəs sənin muumləllimindirrdquo
Məmurun yuxarıdakı sualına cavab vermək uumlccediluumln
Oguumlst Kontun ldquoBəşəriyyətin intellektual təkamuumlluumlnuumln boumlyuumlk
və əsas qanunurdquo26na muumlraciət etmək lazımdır Bu qanuna
goumlrə insanların idraki fəaliyyəti ictimai şuumluru oumlz in-
kişafında uumlccedil mərhələdən keccedilir teoloji metafizik və elmi
(pozitivist) Belə nəticəyə gəlmək olar ki duumlşuumlncə
kamilləşdikcə bir mərhələdən digərinə keccedilid baş verir Ən
kamil duumlşuumlncəyə isə bəşəriyyət uumlccediluumlncuuml mərhələyə daxil
olanda malik olacaqlar
Verilmiş toplum daxilində duumlşuumlncə fərqindən zid-
diyyətlərin toumlrəməsi labuumldduumlr Nəsiminin Qalileyin Ko-
pernikin və digərlərinin cəza alma səbəbləri onların duuml-
şuumlncəsi ilə hakim duumlşuumlncə arasındakı fərq idi
Bu fikirdən aydın goumlruumlnuumlr ki təhsil tərbiyə və
mədəniyyət duumlşuumlncəni dəyişmək uumlccediluumln muumlstəsna əhə-
miyyət kəsb edir və muumlstəsna guumlcə malikdir Təhsil va-
sitəsilə insanı dindar və ya ateist eqoist və ya alturist oumlzuuml-
nuuml sevən və ya vətənpərvər etmək muumlmkuumlnduumlr Bu
səbəbdən də təhsil və tərbiyə sistemi elə qurulmalıdır ki
ictimai mənafenin şəxsi mənafedən uumlstuumlnluumlyuumlnuuml təmin
26 QAbbasova Z Hacıyev Sosial fəlsəfə Bakı 2001səh449
163
edə bilsinTəhsil tək maddi dəyərləri yox həm də mənəvi
dəyərləri mənimsəməyə youmlnəlməlidir Bu səbəbdən Vik-
tor Huumlqo ldquoİnsanı dəyişmək uumlccediluumln onun nənəsindən
başlamaq lazımdırrdquo ndash fikrini soumlyləmişdir
İslam mədəniyyətinin əsas muumlddəalarının biri
ldquoHər oumltən dəqiqə həyatını dəyişmək uumlccediluumln bir şansdırrdquo ndashfikridir
Duumlşuumlncəni şuumlurlu şəkildə idarə etməsən gec dəyişər
Onu dəyişməyin təbii və texnoloji yolları var Yada salaq
ki ayaqqabı dabankeşinin uzunluğu oumlzbaşına 5 sm -dən
50 sm -ə kimi 50 ilə uzandı Ancaq ekstremal şərait (muuml-
haribə təbii fəlakət və s) duumlşuumlncəni aktivləşdirir tərəq-
qini suumlrətləndirir elmi inkişaf etdirir
164
İDARƏETMƏDƏ NAİLİYYƏT QITLIĞI
Axırıncı ağac kəsiləndə axırıncı balıq
tutulanda axırıncı ccedilay zəhərlənəndə insanlar
başa duumlşəcəklər ki pulu yemək olmur
Anonim
Biliyin qiymətləndirilməsi paraqrafında ldquobilik qıtlığırdquo
adlanan h parametrindən istifadə edilmişdir Bu parametr
biliyin mənimsənilməyən hissəsini goumlstərir və h= Lb L0
duumlsturu ilə təyin olunur Yuxarıda goumlstərilmişdir ki nisbi
mənimsəmə (a) və nisbi bilik qıtlığı (h) arasında muumlna-
sibət aşağıdakı duumlstur ilə təyin olunur
a= 1-h
İqtisadi və sosial məsələlərin həllində də analoji
parametrdən istifadə etmək olar Bu halda da onu ldquonai-
liyyət qıtlığırdquo və ya ldquofiravanlıq qıtlığırdquo adlandırmaq olar
ldquoNailiyyət qıtlığınırdquo nailiyyətin maksimal qiyməti ilə cari
qiyməti arasındakı fərq goumlstərir Əgər BMT-nin təyin
etdiyi insan potensialının inkişaf indeksini (a) nailiyyətin
cari qiyməti hesab etsək onda h kəmiyyəti
h = 1- a (7)
duumlsturu ilə təyin olunar
Adambaşına duumlşən UumlDM ilə h parametri arsında əlaqə
yarımloqarifmik masştabda şəkil 18-də goumlstərilmişdir
165
Absis oxunda h ndash parametr ordinat oxunda isə UumlDM
loqarifmik masştabda goumlstərilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi
hndash parametrin qiyməti 0 ilə 1 arasında adambaşına duumlşən
UumlDM-in qiyməti isə 300 ilə 300 000 USD arasında dəyişir
Şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi inkişaf etmiş doumlvlətlər uumlccediluumln h
ndash parametrin qiyməti 015-dən kiccedilik ccedilox geri qalmış
doumlvlətlər uumlccediluumln isə 080-dən boumlyuumlkduumlr
Şəkil 18 UumlDM ilə ldquonailiyyət qıtlığırdquo arasında əlaqə
Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi
goumlstərilmişdir Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccediler-
noqoriya (49) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan
(109) Ekvatorial Qvineya (117) Toqo (139) Anqola (146) Bu-
rundi (166)
100
1000
10000
100000
0 02 04 06 08 1
GDP
h
166
139
11210999
74
49
32
146
117
166
Bəzi doumlvlətlərin reytinq goumlstəriciləri (BMT 2010)
qrafikdə rəqəmlərlə goumlstərilmişdir Bu doumlvlətlərdən Avs-
traliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccedilernoqoriya (49) Guumlr-
cuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan (109) Toqo (139)
Burundi (166) və digərlərini birləşdirən xəttin yarım-
loqarifmik masştabda duumlz xətt olması onu aşağıdakı
duumlstur ilə ifadə etməyə imkan verir
UumlDM = A exp [ -h b ] (8)
ln UumlDM = lnA ndash h b (81)
Burada A və b sabitlərdir
Əgər bu duumlz xətti ordinat oxunu kəsənə qədər (h=0)
uzatsaq onda ln UumlDM = ln A olar Demək ln A h =0
qiymətinə uyğun gələn adambaşına duumlşən ln UumlDM
goumlstərir Aydındır ki baxdığımız duumlz xəttə paralel bir ne-
ccedilə duumlz xətt ccediləkmək olar Bu xətlərin hər biri ordinat oxunu
muumlxtəlif noumlqtələrdə kəsir Beləliklə A uumlccediluumln muumlxtəlif
qiymətlər alarıq Planetin təbii resursunun məh-dud
olduğunu nəzərə alsaq cəmiyyətin idarə edilməsində o
idarəetmə modelinə uumlstuumlnluumlk verilməlidir ki onun uumlccediluumln
A qiyməti minimum olsun Ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzdə buna
nuumlmunə olaraq Yeni Zelandiyanı goumlstərmək olar Belə ki
bu oumllkədə h= 0093 səviyyəsinə nail olmaq uumlccediluumln adam-
başına cəmi 28 000 USD xərclənir
167
Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına goumlrə pla-
netin UumlDM-i təqribən 78 853 109 USD-dir Yer kuumlrəsi
əhalisinin təqribən 7109 nəfər olduğunu nəzərə alsaq on-
da Yer kuumlrəsində adambaşına duumlşən UumlDM təqribən 11 200
USD olar Bu rəqəm planetin əhalisinin firavanlığını (İPİİ)
071 səviyyədə saxlamağa imkan verər Demək insan
artımı ilə bağlı keccedilirilən həyəcan əbəsdir Sadəcə təbii
sərvətlərdən qənaətlə və elmlə istifadə etmək lazımdır
Şəkil 18-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ccedilernoqoriyada (49) və
Anqoloda (146) adambaşına duumlşən UumlDM eyni olub təqri-
bən 10 000 USD -dir Ancaq firavanlıq qıtlığı Ccedilernoqo-
riyada 023 Anqolada isə 060-dır Demək Anqola da
Ccedilernoqoriya kimi idarəetmə sisteminə malik olsaydı
onda onun əhalisi də Ccedilernoqoriya səviyyəsində yaşaya
bilərdi Şəkil 18-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ccedilernoqoriya və bir
neccedilə doumlvlət (2 3 74 99 109 112 139 166 ) bir xətt
uumlzərində yerləşir Bu doumlvlətlərdən solda bir doumlvlət belə
yoxdur Belə qənaətə gəlmək olar ki bu doumlvlətlərin
idarəetmə sistemi nisbətən optimal olub sağ tərəfdə
yerləşən qonşularına nisbətən daha muumlkəmməldir Bu
doumlvlətlərin doumlvlət maşınlarının faydalı iş əmsalı (fiə)
təqribən eynidir Əgər buumltuumln duumlnya doumlvlətləri eyni
dərəcədə muumlkəmməl idarəetmə sisteminə malik olsaydı
onda buumltuumln oumllkələr ldquo2 ndash 166rdquo xətti boyunca duumlzuumllərdilər
Başqa soumlzlə oumllkələrdə idarəetmə muumlkəmməlləşdikcə
168
noumlqtələr ldquo2 ndash 166rdquo xəttinə doğruuml suumlruumlşərlər Deyilənlərə
əsaslanaraq ldquo2 ndash 166rdquo xəttini ldquoharmonik inkişaf xəttirdquo ad-
landırmaq olar Bu xətt uumlzərində olan doumlvlətlər harmonik
inkişafda olan doumlvlətlərdir Bu doumlvlətləri birləşdirən digər
uumlmumi cəhət doumlvlət mənafeyinin digər mənafelərdən
uumlstuumln olmasıdır Heydər Əliyevin bir kəlamında deyilir
ldquoHəyatda şərəflə şərəfsizliyi şəxsi rifahla ictimai borcu
tamahkarlıqla vicdanlılığı hər bir kəs oumlzuuml seccedilirrdquo ldquo2 ndash 166rdquo xətti
uumlzərində yerləşən doumlvlətlər şərəfi və ictimai borcu uumlstuumln
tutan oumllkələrdir
Duumlnya insan artımı ilə bağlı bir əndişə yaşayır Yer
kuumlrəsi potensialının gələcək nəsillərə ccedilatmayacağı qor-
xusu var Maltusun məşhur fikri tez-tez təkrarlanır
Duumlnyanın kiccedilik bir qrup insan (duumlnya houmlkuməti ma-
sonlar illuumlminati ldquoskull and bonesrdquo Boqema klubu 300-
lərin komitəsi) tərəfindən idarə edilməsi haqqında soumlh-
bətlər gedir kitablar yazılır Ola bilsin ki bunlar var
Ancaq araşdırmalar goumlstərir ki bəşəriyyətin bir ildə hasil
etdiyi UumlDM duumlzguumln və ədalətli xərclənərsə o nəinki 7109
insana hətta ondan dəfələrlə ccedilox insana bəs edər XXI
əsrin əsas paradiqması elmə soumlykənən olmalıdır Əgər hər
qəbul edilən qərar elmi olarsa gələcəyə muumlharibəsiz
dilənccedilisiz gedərik Bu yerdə MƏRəsulzadənin dəyərli bir
kəlamı yada duumlşuumlr ldquoMədəniyyətin amacı idarəetməni elmə
tabe etdirməkdirrdquo Duumlnyanın tarazlığını pozan səhv
169
qərarlardır Elmi qərarlar səhv ola bilməz Səhv qərarların
toumlrəməsi kadr seccedilimi ilə bağlıdır Əgər hər bir oumllkə kadr
seccediliminə ciddi yanaşarsa və məmurları doumlvlət mənafeyini
uumlstuumln tutanların sırasından seccedilərsə gələcəyə rahat getmək
olar
Şəkil 19 İdarəetmə indeksi ilə K faktoru arasında
korrelyasiya
Şəkil 19-da 142 doumlvlətin idarəetmə indekslərinin K
faktorundan asılılığı goumlstərilmişdir İdarəetmə indeksləri
Legatum İnstitutunun wwwprosperitycom saytından goumltuuml-
ruumllmuumlşduumlr Şəkildən goumlruumlnuumlr ki duumlnya doumlvlətlərinin
idarəedilməsində boumlyuumlk pərakəndəlik var Birinci duumlnya
doumlvlətləri uumlccediluumln K 5 ilə 15 idarəetmə indeksləri isə 0 ilə 20
0
20
40
60
80
100
120
140
160
0 5 10 15 20
İDA
RƏ
ETM
Ə İN
DEK
Sİ
K
K-R
Tr
Az
RF
AB
İr
Yn
CA
Bot CcedililiYZ
Nr
Av
AFR
170
arasında dəyişir Bu doumlvlətlərə misal olaraq şəkildə Nor-
veccedil Avstraliya Yeni Zelandiya ABŞ və AFR goumls-
tərilmişdir Yeni Zelandiya bu doumlvlətlər arasında ən yaxşı
Yunanıstan isə pis idarə olunan doumlvlətdir Uumlccediluumlncuuml duumlnya
doumlvlətləri uumlccediluumln K 05 ilə 2 arasında idarəetmə indeksləri
isə 40 ilə 140 arasında dəyişir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki ikinci
duumlnya doumlvlətlərindənTuumlrkiyə və Azərbaycan Rusiya və
İrana nisbətən daha yaxşı idarə olunurlar Botsvana
Cənubi Afrika Respublikası və Kosta -Rikanın
idarəolunması diqqəti cəlb edir Xuumlsusilə Botsvana
idarəetmə indeksinə goumlrə duumlnyada 32-ci Kosta- Rika isə
34 -cuuml yerləri tuturlar Bu oumllkələrdə ruumlşvətin səviyyəsi də
şəkil 15-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ccedilox aşağıdır
Hesab etmək olar ki bu gedişatda inkişafın dina-
mikası ldquobir addım sağa bir addım yuxarı rdquo modeli uumlzrə
baş verir UumlDM -in verilmiş səviyyəsinə uyğun humanitar
toplanan inkişaf edərsə bunun nəticəsində iqtisadi
toplanan təzədən artar İqtisadi toplananın artması oumlz
noumlvbəsində təzədən humanitar toplananı (İPİİ) artırır
Beləliklə UumlDM-in artımı İPİİ-nin İPİİ-nin artımı isə
UumlDM-in artmasına səbəb olar Nəticədə bəşəriyyət Al-
lahabad meqapolisinə doğru uğurla irəliləyər
171
DOumlVLƏT MAŞINININ UumlCcedil STƏKAN
MODELİ
Yaxşı houmlkumət o deyil ki insanları xoşbəxt etmək istəyir o
houmlkumətdir ki buna hər hansı yollarla nail olmağı bacarır
Heydər Əliyev
Boumlyuumlk alman filosofu İohann Herder doumlvləti idarə
edən qurumu maşınla qurğu ilə muumlqayisə etmiş və o
zamandan da ldquodoumlvlət maşınırdquo anlayışından istifadə edilir
Doumlvlət maşınının sonsuz modelini təbiətin oumlzuuml yarat-
mışdır Sadəcə onları goumlruumlb-goumltuumlrmək və həyatda tətbiq
etmək lazımdır İnsanın arzu və istəklərinin ccediloxu poten-
sial şəkildə qara torpaqda var Bəşəriyyət inkişaf etdikcə
insanlar oumlz arzu və istəklərini torpağın potensialı hesabına
oumldəyirlər Misal uumlccediluumln əgər insanın uumlrəyi ldquouumlzuumlmrdquo meyvəsi
istəyirsə qara torpağın uumlzuumlm potensialından istifadə et-
mək uumlccediluumln torpağa ldquouumlzuumlm ccedilubuğurdquo əkmək və zəruri muumlhiti
şəraiti yaratmaq lazımdır Nəticədə ldquouumlzuumlm ccedilubuğurdquo
torpağın ldquouumlzuumlmrdquo potensialını insanın arzusuna ccedilevirər
Əgər uumlrəyimiz bal istəyirsə o potensialı torpaqdan qopar-
maq uumlccediluumln biz ldquoarı pətəyindənrdquo istifadə edə bilərik ldquoArı
pətəyirdquo torpağın bal potensialını bala ccedilevirəcəkdir Belə-
liklə torpağın zuumllal ətir meyvə və digər potensialını
muumlxtəlif ldquoqurğularrdquo vasitəsilə torpaqdan almaq muumlm-
kuumlnduumlr
172
Suumlni obyekt olan avtomaşın muumlhərriki benzinin poten-
sialını insanın suumlrətlə hərəkət etmək arzusuna ccedilevirir
Muumlhərrik potensialı arzuya ccedilevirən qurğudur
Bu təbiət və texnoloji modelləri humanitar sahəyə də
tətbiq etmək olar Həm ayrı-ayrı vətəndaşların həm də
cəmiyyətin qara torpaq kimi muumləyyən potensialı vardır
Doumlvlət həmin potensialı cəmiyyətin arzusuna ccedilevirib
xalqın oumlz istifadəsinə verməyə borcludur Əgər doumlvlət
cəmiyyətdə toplanmış potensialı cəmiyyətin xeyrinə
istifadə edə bilməzsə onda ayrı-ayrı kənar quumlvvələr bu
potensialı cəmiyyətin zərərinə də işlədə bilərlər
ldquoKeccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo 27 kitabımda mexaniki
model olaraq doumlvlət maşını yan-yana qoyulmuş və bir-biri
ilə əlaqədə olan uumlccedil qab ndash uumlccedil stəkan kimi təsəvvuumlr edil-
mişdir Sol stəkana oumllkənin potensialı toumlkuumlluumlr sağ stəkana
xalqın arzusu toplanır Orta stəkan (ldquo uumlzuumlm ağacırdquo ldquoarı
pətəyirdquo ldquoavtomobil motorurdquo kimi) potensialı arzuya
ccedilevirən qurğudur
Doumlvlət maşınının uumlccedil stəkan modeli şəkil 20-də
goumlstərilmişdir 1-ci stəkana təbii sərvətlər insan əməyi və
intellektual potensial toumlkuumlluumlr Uumlccediluumlncuuml stəkana insanın
xoşbəxt yaşamaq və yaradıcı fəaliyyətlə məşğul olmaq
arzuları toplanır İkinci stəkan potensialı arzuya ccedilevirən
qurğudur
27 Əsgərov ŞQ Keccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxış Bakı 1998 səh71 ndash77
173
Sol stəkana nə toumlkuumllməsindən asılı olaraq oumllkələri
təsnifata boumllmək olar O oumllkələr inkişaf etmiş oumllkələr
sayılır ki onlar sol stəkana əsasən intellektual və mədəni
potensial toumlkuumlrlər Belə doumlvlətlərdə UumlDM-in tərkibində
intellektual muumllkiyyətin payı 50-dən ccediloxdur İnkişaf
etməkdə olan oumllkələr isə qarışıq potensialdan ndash həm təbii
sərvətlərdən həm də insan potensialından istifadə edir-
lər Uumlccediluumlncuuml duumlnya oumllkələrində sol stəkana ancaq təbii
resurs toumlkuumlluumlr
Muumlxtəlif doumlvlətlərdə həyat səviyyələri muumlxtəlif ol-
duğuna goumlrə belə nəticəyə gəlmək olar ki reytinqləri
yuumlksək olan oumllkələrin doumlvlət maşını daha muumlkəmməldir
Onun faydalı iş əmsalı boumlyuumlkduumlr ccediluumlnki potensialı arzuya
itkisiz ccedilevirir
Doumlvlət maşınının işləməsində şuumlbhəsiz ki potensial
kimi mədəniyyətdən mentalitetdən də istifadə etmək
olar Yaponiya Danimarka kimi oumllkələrin doumlvlət maşı-
nının işlətdiyi xammal əsasən intellektual potensialdır
Yəni elm və təhsil sisteminin yaratdığı potensialdır
Oumllkədə təhsilin keyfiyyəti aşağı olanda doumlvlət maşınının
fiə da aşağı duumlşər Birinci stəkana nə toumlkuumllməsindən
asılı olaraq doumlvlətlərin inkişafı muumlxtəlif xətt boyunca
gedir Şəkil 13 a-dan goumlruumlnduumlyuuml kimi neftlə zəngin
oumllkələrin inkişafı təbii-tarixi yol keccedilmiş oumllkələrin inki-
şafından anormallığı ilə fərqlənir
174
Şəkil 20 Doumlvlət maşınının uumlccedil stəkan modeli
Bizim oumllkədə sol stəkana toumlkuumllən potensialın tərkibini
axtarıb muumləyyən etmək muumltəxəssislərin qarşısında duran
əsas problemlərdəndir Ccediluumlnki Azərbaycan rəngarəng
potensiala malik oumllkədir Neft pambıq uumlzuumlm 9 iqlim
zonası ucsuz-bucaqsız qumlu-meşəli Xəzər sahili Elmlər
Akademiyası universitetlər mədəni potensial teatrlar
muzeylər sol stəkana toumlkuumllə bilən potensialın tərkib
hissələri ola bilər Goumlruumlnduumlyuuml kimi iqtisadiyyatın
inkişafının məntiqini axtarıb tapmaq asan iş deyildir və elmi
tədqiqatlara soumlykənməlidir Başqa soumlzlə bu işdə elmi
qərar qəbul edilməlidir
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi ccedilox inkişaf etmiş
oumllkələrdə Mi ≫ Mş şərti oumldənilir Bu şərti qorumaq uumlccediluumln
doumlvlət ədalətli və guumlcluuml huumlquq sisteminə malik olmalıdır
Yəni oumllkənin huumlquq sistemi şəxsi mənafeni yox ictimai
mənafeni ciddi qorumalıdır Başqa soumlzlə Roxas demişkən
ldquoqızıl yuumlkluuml eşşək saraya girməməlidirrdquo Bu sahədə
bəşəriyyətin Stalin Trumel və digər ldquodoumlvlət kişilərirdquo
1 2 3
175
nuumlmunələri vardı Deyilənlərə goumlrə Stalin oumlz iş otağında
ccediləkməsini təmir edib Trumelin iş masasının uumlstuumlndə
ldquoBurda dolların houmlkmuuml yoxdurrdquo soumlzləri yazılmışdır Him-
lerin meyitindən corabını ccedilıxaranda onun yamaqlı ol-
duğunu goumlrmuumlşlər Tarixin yaddaşında belə nuumlmunələr
ccediloxdur
Otto fon Bismarkın bir kəlamı ilə bu moumlvzuya son
vermək istəyirəm ldquoPis qanunlarla və yaxşı məmurlarla
oumllkəni idarə etmək muumlmkuumlnduumlr Yox əgər məmur pis-
dirsə ən yaxşı qanunlar belə koumlmək etməzrdquo Bu dəyərli
fikrə ancaq onu əlavə etmək istərdim ki əgər maşın koumlh-
nədirsə onda heccedil nə koumlmək etməz Humanitar texno-
logiya da daim təkmilləşməlidir
176
İDARƏETMƏNİN ACcedilIQ CƏMİYYƏT
MODELİ
Duumlnyada sonuncu insan azad olana qədər
muumlbarizə davam edəcəkdir
Tomas Ceferson
London İqtisadi Məktəbinin pro-
fessoru Karl Reymund Popper elmi
metod və ictimai elmlərin fəlsəfəsinə
dair qlobal və tarixi əhəmiyyətli əsərlər
yazmışdır ldquoElmi biliyin məntiqirdquo və
ldquoAccedilıq cəmiyyət və onun duumlşmənlərirdquo
onun fundamental əsər-lərindəndir O
oumlz fəlsəfi konsepsiyasını tənqidi rasio-
nalizm adlandırmışdır Sosial fəlsəfə
sahəsində KPopper 28 genişmiqyaslı
radikal sosial dəyişikliklərin əleyhinə
olmuş-dur O hesab edirdi ki belə
proyektlər bir qayda olaraq kuumltlənin
yox kiccedilik bir qrupun maraqlarına
uyğundur O cəmiyyətin tədricən dəyi-
şərək quumlsurları aradan goumltuumlrərək inki-
şafının tərəfdarı idi Popper doumlvlət qu-
ruluşunun ən yaxşı forması kimi ldquoAcıq cəmiyyətrdquo ideyasını
muumldafiə edirdi
Onun fikrincə belə cəmiyyətin əsasını doumlvlət struk-
turlarının təkmilləşməsində vətəndaşların aktiv iştirak
28 Пол Оливер 101 ключевая идея философияМосква2001
Karl Reymund Popper
28 iyun 1902-ci ildə
Vyanada anadan
olmuşdur 1994-cuuml
ilin 17 sentyabrında
92 yaşında Londonda
duumlnyasını dəyişmişdir
177
azadlığının təmin edilməsi dayanır Bu zaman sistem bir
doumlvlət liderinin digəri ilə ancaq suumllh yolu ilə əvəz-
lənməsini təmin etməlidir O tolerantlığın və liberializmin
prinsip və tələblərini muumldafiə edirdi
Doğma planetimizin taleyi haqqında dəyərli elmi irs
qoymuş alimlərdən biri də Karl Popperdir O ldquoAccedilıq
cəmiyyətrdquo ideyasının alovlu tərəfdarı və banilərindən
biridir KPopperdən qabaq ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo ideyasını Anri
Berqson irəli suumlrmuumlşduumlr O hesab edirdi ki indiyə kimi
moumlvcud olmuş buumltuumln quruluşlar qapalı cəmiyyət olmuşlar
Bəşəriyyətin tərəqqisi ictimai şuumluru xeyli kamilləşdir-
mişdir İnsanların həm maddi həm də humanitar im-
kanları xeyli yuumlksəlmiş seccedilim imkanları xeyli artmışdır
Bu inkişafın bir dirəniş noumlqtəsi varmı Hara gedir bu
duumlnya ndash tez-tez eşitdiyimiz suallardandır
ABerqson və KPopperin ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo ideyası prof
ƏAbbasovun ldquoAccedilıq cəmiyyətə doğru transformasiyardquo29 məqa-
ləsində geniş təhlil edilmişdir
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquoin əsaslandığı ideya insan zəkasının
guumlcluuml tənqidi potensiala malik olmasıdır Burada fikir
pluumlralizmi muumldafiə olunur stimullaşdırılır və cəmiyyətin
təkmilləşməsinə youmlnəlmiş azadlıqlar muumldafiə olunur dəs-
təklənir O faşizmi kommunizmi və totalitarizmi fərd-
lərin ayrılmaz huumlquqlarını azaltdıqları uumlccediluumln tənqid edirdi
29 ƏAbbasov Accedilıq cəmiyyətə doğru transformasiya ldquoAzərbaycanrdquo qəz
22112009
178
Karl Popper yazırdı ldquoHər halda ağılla zor arasında seccedilim
etməliyik Mən zəkaya inanıram Nəzərə almalıyıq ki buumltuumln
hallarda kobud zorun tətbiqi ndash birbaşa cinayətdir Bir zorakılıq
başqasını doğurur inqilablar inqilabccedilıların oumlzuumlnuuml məhv edir
uumlstəlik ideyaları goumlzdən salır rdquo
KPopperin tarix elminə (tarixizmə) baxışı da maraq-
lıdır O ictimai inkişafda universal qanunauyğunluqların
moumlvcudluğunu inkar edirdi Onun fikrincə bəşəriyyətin
tarixində siyasi hakimiyyətin tarixi muumlhuumlm yer tutur
siyasi hakimiyyətin tarixi isə bəşər tarixi deyildir
KPopperə goumlrə tarix fərdi unikal və təkrarolunmaz
hadisələrin xaosudur Popper tarixi prosesdə iqtisadi
muumlnasibətlərin aparıcı rolu və sosial qanunların fəaliyyəti
haqda marksist təliminə qarşı ccedilıxanların biridir O hesab
edirdi ki buumltoumlvluumlkdə tarixi izah edən heccedil bir qanun ola
bilməz gələcəyi qabaqcadan goumlrmək muumlmkuumln deyildir
KPopperin Hegelə muumlnasibəti ccedilox mənfi olub və onu
totalitarizmin muumldafiəccedilisi kimi ağır soumlzlərlə ittiham edib O
hesab edir ki Hegel Heraklit Platon və Aristotelin ldquoto-
talitarrdquo ənənəsini davam etdirib və bu səbəbdən də ldquoAccedilıq
cəmiyyətrdquoin xain duumlşmənidir Platon doumlvlətə pərəstiş edir
fərdi tam olaraq doumlvlətə tabe etdirir axırıncı isə muumls-
təqilliyini tam itirir O bu fikri əsaslandırarkən Platonu
qapalı cəmiyyətin ideya muumləllifi sayır və onun ldquoheccedil vaxt
heccedil kim ndash nə kişilər nə qadınlar rəissiz qalmamalıdırlarrdquo
179
fikrini ciddi tənqid edir O Hegeli Marksı liberalizmə qaygı
və dəstək vermədiklərinə goumlrə ciddi şəkildə qınayır
Hesab edirəm ki Popper rdquoAccedilıq cəmiyyətərdquo gedən yolun
totalitarizmdən keccedildiyini nəzərə almayıb və bu səbəbdən
də totalitar quruluşun nəzəri əsaslarını yaradanları ciddi
tənqid edirdi KPopper qeyri-standart duumlşuumlnən filosofdur
O nəzəri muumlddəaların elmliyinin meyarı kimi verifika-
siyanı yox falsifikasiyanı uumlstuumln sayırdı O elmi ideyanın
gerccediləkliyini onu təsdiq edən nəticələrlə yox onu inkar
edən faktlarla yoxlamağı uumlstuumln hesab edirdi
Karl Popper həm elmi həm də ictimai-siyasi hadi-
sələrin qarşılıqlı houmlrmət əsasında rassional muumlzakirəsini
problemin həlli uumlccediluumln muumlhuumlm vasitə sayırdı O hesab
edirdi ki sərbəst muumlzakirələr səhvləri yanlışlıqları uumlzə
ccedilıxarır Bu isə səhv nəticələr əsasında qərarların qəbulunu
əngəlləyir
Sonda qeyd edək ki Acıq cəmiyyət kapitalizmin sosia-
lizmlə (və ya əksinə) zənginləşməsi başqa soumlzlə kapita-
lizmlə sosializmin konvergensiyası deyildir Bu cəmiyyət
inkişaf etmiş kapitalizmin son mərhələsidir
Toplumun duumlşuumlncə tərzindən asılı olaraq muumlsbət və
ya mənfi konvergensiya muumlmkuumlnduumlr Bu tezisə inanmaq
uumlccediluumln postsovet doumlvlətlərinin K (UumlDM) asılılığı şəkil 20-
də goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki bir qrup oumllkələr
uumlccediluumln (Estoniya Litva Latviya) muumlsbət yerdə qalan
180
doumlvlətlər uumlccediluumln isə mənfi konvergensiya moumlvcuddur Kndash
uumlmumi mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti mənasını daşı-
dığına goumlrə belə nəticəyə gəlmək olar ki ancaq muumlsbət
konvergensiya Baltikyanı doumlvlətlərdə baş veribdir
Şəkil 21 Postsovet məkanında yaranmış doumlvlətlər
uumlccediluumln
K-nın UumlDM asılılığı Rəqəmlərlə doumlvlətlər goumls-
tərilmişdir 1 -Estoniya 2 -Litva 3 -Latviya 4 ndashRusiy 5 -Belarus 6
-Qazaxıstan 7 -Azərbaycan 8 -Tuumlrmənista 9 -Ukrayna 10 -
Ermənistan 11 -Guumlrcuumlstan 12 -Oumlzbəkistan 13 -Moldova 14 -
Qırğızıstan 15 -Tacikistan
Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Tuumlrkmənistana (8) Oumlz-
bəkistana (12) və Rusiyaya (4) aid noumlqtələr anormal
vəziyyətləri ilə diqqəti cəlb edirlər
0
05
1
15
2
25
3
35
4
45
5
0 5000 10000 15000 20000
1
2
3
4 5
7 8
9
15 14 12
6
10
11
1 13
181
ALİ İCMA
Bir hadisənin izahını vermək İrana
şah olmaqdan daha sevinclidir
Demokrit
Pənah Qurbanovun30 konsepsiyası ccedilox sadə və eyni
zamanda muumlkəmməldir O bəşəriyyətin keccedildiyi tarixi yo-
lu 3 doumlvrə boumlluumlr ibtidai icma keccedilid doumlvruuml və ali icma
quruluşu
30 Pənah Qurbanov Həyati occedilerklər Bakı 2010 304 s
HZərdabi adına Gəncə Pedaqoji İnstitutunun
kimya-biologiya fakuumlltəsini (1963) bitirmiş
ADNA-nın muumləllimi kimya elmləri doktoru
Pənah Qurbanov ldquoHəyati occedilerklərrdquo (Yeni fəlsəfi
konsepsiya və ya sivilizasiyanın xilas şansı)
kitabında yazır
Yer qabığının isinməsinin təbii yanğın
hadisələrinin artmasına səbəb olacağı
şuumlbhə doğura bilməz Ehtizaz enerjisi
zəlzələlərin vaxtından əvvəl
yetişməsinə səbəb olur
Bu guumln bəşəriyyətin xilası duumlnyada
ədalətin bərqərar olmasına bağlıdır
Vahid duumlnya əmələ gəldikdə
vətənpərvərlik hissləri daha da
zəifləyəcək və onun yerini uumlmumduumlnya
sevgisi tutacaqdır
Qurbanov
Pənah Abdulla oğlu
1112 1940-cı ildə
Qərbi Azərbayca-
nın Goumlyccedilə mahalın-
da anadan olmuş-
dur 54 2010-cu il
tarixdə Bakıda duumln-
yasını dəyişmişdir
182
Bəşəriyyət milyon il ibtidai icma quruluşunda yarıac
-yarıtox amma huumlrriyyət iccedilərisində yaşamışdır İbtidai
icmada ədalət prinsipi kortəbii houmlkm suumlrmuumlşduumlr İnsan-
lar oumlzuumlnuumlqoruma instinktinin (soumlvqi-təbii) təsiri altında
fəaliyyət goumlstərmişlər Bu quruluşda iqtisadi yuumlksəliş və
ya tərəqqi olmayıbdır İnsanların fəaliyyətinə şuumlur daxil
olduqca şəxsi mənafe meydana gəlmiş və bu əsasda
sonralar quldarlıq feodalizm və kapitalizm quruluşları
ardıcıl şəkildə bir- birini əvəz etmişdir Pənah muumləllim bu
uumlccedil formasiyanı birləşdirərək onu keccedilid doumlvruuml adlandırır
Bu doumlvruumln muumlddəti təqribən 18 min ildir Bu doumlvrdə
fəaliyyətə ağıl qoşulur şəxsi mənafe uumlzə ccedilıxır və ədalət
prinsipi getdikcə zəifləyir Şəxsi mənafe zəminində iqti-
sadiyyat inkişaf edir elm və bəşəri tərəqqi başlayır
Pənah muumləllim hesab edirdi ki keccedilid doumlvruuml bitəndən
sonra Ali icma qurulacaq və insanlar bu ədalətli quru-
luşda daha rahat yaşayacaqlar ccediluumlnki fəaliyyətə ancaq ağıl
goumlstəriş verəcək
Pənah muumləllim BMT-nin AB-nin yaranmasını Ali
icmanın ilk ruumlşeymləri sayır
ldquoGərək hər bir doumlvlət oumlzuumlnuumln iqtisadi və hərbi guumlcuuml ilə
deyil apardığı ədalətli siyasəti ilə oumlyuumlnsuumln ccediluumlnki bu guumln
bəşəriyyətin xilası duumlnyada ədalətin bərqərar olmasına bağlıdır
və yalnız bu yolla bəşəriyyət birləşə və ekoloji fəlakətdən yan keccedilə
bilərrdquo
183
O qeyri-standart duumlşuumlnən alimlərimizdən idi və
hesab edirdi ki avtomobillərin yer qabığına oumltuumlrduumlkləri
ehtizaz enerjisi yerin nuumlvəsinin temperaturunu əlavə 8
dərəcə artırıb Demək moumlvcud qlobal istiləşmə atmosferlə
deyil yerin qabığı ilə bağlıdır Nəticədə buzlaqlar Guuml-
nəşin istisindən uumlstdən yox daha ccedilox altdan əriyir Bu-
xarlanan suyun miqdarı artır və bu sular leysan yağışları
kimi yerə qayıdır və fəlakət mənbəyinə cevrilir Yağın-
tıların oumlzləri ilə su houmlvzələrinə gətirdikləri kuumllli miqdarda
zəhərli atmosfer tullantıları suda yaşayan bioloji varlıq-
ların həyatını zəhərləyərək məhv edir
Doktor Qurbanov bəşəriyyəti Ali icmanın tez yaradıl-
masına səsləyir və deyirdi ki qarşıdan bəşəriyyəti məhv
edəcək fəlakətlər gəlir onun qarşısını ancaq birlikdə
almaq olar Belə fəlakətlərin ən qorxulusunu o ekoloji
fəlakət sayırdı Pənah muumləllim təkidlə ccedilağırır ldquoGəlin keccedilidlə
qurtarıb suumlrətlə Ali icma quruluşunu quraq Necə ki ABŞ və
AB var Onda ədalət prinsipi oumlz guumlcuuml ilə işləyəcəkdir Yer
kuumlrəsində xoşbəxt həyat başlayacaqdırrdquo
Pənah Qurbanovun duumlnyagoumlruumlşuumlnə goumlrə bəşəriy-
yətin Ali icma qurması əslində buumltuumln doumlvlətlərin bir doumlv-
lət halında birləşməsi milli hisslərin soumlnməsi və bəşəri
hisslərin alovlanması deməkdir Demək Pənah muumləllimə
goumlrə bəşəriyyət oumlz inkişafının ali mərhələsinə doğru gedir
184
və sivilizasiyanın oumlnuumlndə sonsuz yolccediluluq durur P Qur-
banovun oumlluumlmuumlndən iki il sonra BMT Baş katibi Pan Gi
Munun da 2012-ci ildə Kopenhagendə ldquoduumlnya houmlkumətirdquo-
nin qurulması zərurətindən danışması Pənah muumləllimin
ideyasının nə qədər aktual olduğunu goumlstərir
Bir şərqli olaraq Pənah Qurbanov həm də şair idi O
oumlz bədii kitablarını Pənah Goumlyccedilə imzası ilə ccedilap etdirirdi
Onun şeirlərində də duumlnyanın taleyi ilə bağlı moumlvzular
uumlstuumlnluumlk təşkil edirdi
Gərək bilsin hamı birləşmək nədir
O həyat uğrunda muumlbarizədir
PQurbanov ldquoHəyatın xilası muumlmkuumlnduumlrrdquo məqa-
ləsində yazırdı ldquoİnsan əvvəl ailələrdə sonralar qəbilələr
doumlvlətlər imperiyalar dinlər ətrafında tədricən boumlyuumlyən
birliklərdə bir araya gəldi Bu guumln o birləşmə estafetinin
sonuncu mərhələsinə ali icmada birləşmək mərhələsinə
başlayır və bu birləşmə labuumldduumlrrdquo
185
HARA GEDİR BU DUumlNYA
Yolumuz duman olmuş yaxşılar yaman olmuş
Haqq bu guumln oumlz haqqını haqsızdan uman olmuş
Hara gedir bu duumlnya
BVahabzadə
Duumlnyanın haradan gəldiyi haqqında fikir demək olar
ki yekdildir Hegelə goumlrə ldquouumlmumduumlnya tarixi Şərqdən
Qərbə doğru irəliləyir ccediluumlnki şuumlbhəsiz Avropa uumlmum-
duumlnya tarixinin yekunu olduğu kimi Asiya onun
başlanğıcıdırrdquo Duumlnyanın bu guumlnuuml məlum Bəs sabahı
Unudulmaz şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə demişkən Hara
gedir bu duumlnya
Şəkil 22 Şəhərlər təbiəti yeyir
186
F Fukuyamaya 31 goumlrə həm Hegel həm də Marks
inanırdılar ki insan cəmiyyətinin təkamuumlluuml sonsuz deyil
və insanların əsas və fundamental dilək və arzuları təmin
edildikdə dayanacaqdır Beləliklə hər iki dahi ldquotarixin
sonunurdquo postulat kimi vermişlər Hegel uumlccediluumln bu liberal
demokratiya Marks uumlccediluumln isə kommunizm cəmiyyəti idi Bu
heccedil də o demək deyil ki təbii həyat tsikli dayanacaq və
doğum həyat oumlluumlm olmayacaq və ya qəzetlər də
məlumatları ccedilap etməyəcəklər Bu o deməkdir ki əsas
məsələlər oumlz həllini tapdığı uumlccediluumln ictimai quruluşun
prinsipləri və institutlarının tərəqqisi dayanacaqdır
Marksın ideyası iflasa uğradı Fəhlə sinfi kapitalistlərin
qəbirqazanı olmadı Demək bəşəriyyət liberal demokratik
prinsiplərlə tarixin sonuna tərəf gedir ldquoBu gedişatın yolu
duumlzduumlrmuumlrdquo sualına şəkil 22-dən təqribən ldquoyoxrdquo cavabı
alırıq
İnsan ictimai inkişafın həm hərəkətverici quumlvvəsi
həm də istifadəccedilisi olduğundan inkişaf o noumlqtəyə tərəf
getməlidir ki həm tərəqqi olsun həm də həyat ləyaqətlə
yaşansın İctimai tərəqqinin son məqsədi firavan həyatdır
BMT-nin yaranma tarixi (2661945) bəşər tarixinin ən
dəyərli səhifələrindəndir Bu tarixdən başlayaraq irqin-
dən rəngindən inancından cinsindən asılı olmayaraq
millətlər gələcəyə bir yerdə getməyə qərar vermişlər
31 FFukuyama Tarixin sonu və axırıncı İnsan Moskva 2010 588 səh
187
Əslində bu qərarın oumlzuuml yeni bir eranın başlanğıcıdır
Duumlzduumlr hal-hazırda BMT elə bir qlobal guumlc sahibi deyil
Qəbul etdiyi qərarların əməl olunmasına ccedilox vaxt guumlcuuml
ccedilatmır Məsələn Qarabağla bağlı qəbul etdiyi qətnamələr
hələ də kağız uumlzərindədir Ancaq tarixin gedişi BMT-ni
guumlc mərkəzinə ccedilevirəcəkdir Bu işin zamana ehtiyacı var
Ccediluumlnki Yer kuumlrəsində qəbul edilən səhv qərarlar və bunun
nəticəsində toumlrəyən boumlhranlar (mənəvi maddi maliyyə
demoqrafik ərzaq ekoloji və s) getdikcə artır
Hər il 15 mln insan acından oumlluumlr 100 mln insan
aclıq şəraitində yaşayır
Bəşəriyyətin əhalisinin 20-i kasıblıqdan aşağı
həddə yaşayır
Ekoloji boumlhran nəticəsində planetimiz total məhv
edilir torpaq məhsuldarlığını itirir
Hava ccedilirklənir sular (okeanlar dəniz və ccedilaylar)
zəhərlənir
Arktikada buzlaqlar suumlrətlə əriyir
Bunların boumlyuumlk bəlalar gətirəcəyi goumlzlənilir Bəzi oumll-
kələrdə sərvətlər talan edilir bəzilərində idarəccedililik guumlnuumln
tələblərinə cavab vermir Bəzilərində idarəedənlərlə ida-
rəolunanlar arasında konsensus yoxdur
Yerdə bir qlobal nizam-intizama ehtiyac duyulur
İnkişafın zamana goumlrə dəyişməsini şəkil 23-dəki kimi
təsəvvuumlr etmək olar İbtidai icma quruluşu (başlanğıcdan
188
A noumlqtəsinə qədər) milyon ildən ccedilox oumlmuumlr suumlrsə də
toplumda şəxsi mənafe olmadığından insanlar ac-susuz
ancaq azad yaşamışlar Nəzərə alsaq ki tərəqqi inkişafın
zamana goumlrə toumlrəməsidir onda ibtidai icma quruluşunda
tərəqqi olmamışdır ccediluumlnki inkişaf olmamışdır A noumlq-
təsindən B noumlqtəsinə kimi P Qurbanova goumlrə bəşəriyyət
keccedilid doumlvruumlnuuml yaşamışdır Cəmiyyət idarəedənlərə və
idarəolunanlara boumlluumlnmuumlşduumlr Bu doumlvr quldarlıq feo-
dalizm və kapitalizmi əhatə edir Bu doumlvruumln muumlddəti
təqribən 18 000 ildir Fəaliyyətə şəxsi mənafe hakim
olduğundan inkişaf yuumlksələn xətlə artmış və bəşəriyyət
tərəqqi etmişdir Alfred Veberə goumlrə bu 18 000 ilin ancaq
6000 ili muumlasir insan tarixidir Bəşər cəmiyyətinin inkişafı
əsasən muumlasir insan tarixindən başlayır Bu muumlddət
ərzində bəşəriyyət inkişaf edərək buguumlnkuuml səviyyəyə
ccedilatmışdır
K Popperin tarixlə bağlı fikirlərinə rəğmən bəşər
tarixi qanunauyğunluqlarla zəngindir Bu tarixdə bə-
şəriyyət vahid proses olan duumlnya tarixinin həm subyekti
həm də obyekti olmuşdur və muumltərəqqi istiqamətdə in-
kişaf edir
B noumlqtəsindən başlayaraq bəşəriyyət formaca accedilıq
məzmunca yeni mədəni səviyyəsi yuumlksək bir icmada ndash
ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquodə yaşamağa doğru irəliləyir Duumlşuumlncə
tərzinin yuumlksək həddə ccedilatması səbəbindən bu mərhələdə
189
şəxsi mənafe olmayacaq ancaq hamı ləyaqətlə oumlmuumlr
suumlrəcək Bu mərhələdə inkişaf stabilləşəcək və cəmiyyətdə
tam harmoniya bərqərar olacaq tərəqqi də olmayacaq
ccediluumlnki ona ehtiyac olmayacaqdır Demək bəşəriyyət
Allahabad meqopolisinə doğru irəliləyir
Şəkil 23 İnkişafın zamana goumlrə dəyişməsi
Muumlxtəlif doumlvlətlər bu səfərə muumlxtəlif zamanlarda
ccedilıxıblar Kimi min il oumlncə kimi yuumlz il oumlncə kimi on il əv-
vəl Son məntəqəyə də oumllkələr eyni zamanda yox muumlxtəlif
zamanlarda ccedilatacaqlar Kimi yaxın zamanlarda kimi 50 il
sonra kimi yuumlz il sonra Bu duumlşuumlncə tərzindən asılı
olacaqdır Tez kamilləşənlər son məntəqəyə tez də
ccedilatacaqlar O cəmiyyətləri kamil hesab etmək olar ki onlar
İnkişaf B
A Zaman
190
intellektual təkamuumlluumln uumlccediluumlncuuml ndash elmi mərhələsini yaşa-
yırlar Bu guumlnlərimizdə Norveccedil Avstraliya Yeni Zelan-
diya son məntəqəyə ən yaxın doumlvlətlərdir Bu oumllkələr
insan azadlıqlarının buumltuumln spektrinə insan haq-larına və
demokratiyaya boumlyuumlk oumlnəm verirlər Onları izləmək
vacibdir Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki bu yol sonu
olmayan yoldur Uumlfuumlqə yaxınlaşdıqca uumlfuumlq uzaqlaşdığı
kimi Allahabada yaxınlaşdıqca o da bizdən uzaqlaşacaq
Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev Res-
publika guumlnuuml muumlnasibətilə etdiyi ccedilıxışında (2552012)
demişdir ldquoBiz demokratik inkişafa sadiqik Azərbaycanda
buumltuumln demokratik institutlar fəaliyyət goumlstərir Huumlquqi doumlvlət
quruculuğu sahəsində boumlyuumlk uğurlar vardır Demokratiyanın
inkişafı bizim vəzifəmizdir borcumuzdur Bu ilk noumlvbədə
Azərbaycan xalqına lazımdır Biz bu sahədəki fəaliyyətimizi
kiminsə xoşuna gəlmək uumlccediluumln yox Azərbaycan xalqının rifah
halını yaxşılaşdırmaq və buumltuumln azadlıqları təmin etmək uumlccediluumln
edirik Biz bundan sonra da bu siyasətə sadiq olacağıqrdquo
Goumlruumlnduumlyuuml kimi biz də bu yolun yolccedilusuyuq və
xoşbəxt gələcəyə doğru gedirik
ldquoHarada yerləşir bu məntəqərdquo ndash sualına belə cavab
vermək olar insan potensialının inkişaf indeksi 0 96-dan
ccedilox olan istənilən yerdə istənilən coğrafiyada Bu
coğrafiya uumlccediluumln ən azından K gt 25 olmalıdır
191
Accedilıq cəmiyyətin səciyyəvi cəhətlərini təxminən belə
təsəvvuumlr etmək olar
bull uumlmumi mənafenin şəxsi mənafedən ccedilox uumlstuumln ol-
duğu cəmiyyət kimi
bull fiziki və intellektual potensialını oumlzuumlnə yox ətra-
fına xərcləyən ali insanların yaşayacağı cəmiyyət kimi
bull bir nəfərin bir qrupun yox hamının azad olduğu
cəmiyyət kimi
bull instinkt yox şuumlurla fəaliyyət goumlstərən insan cəmiy-
yəti kimi
bull bir neccedilə nəsil ali təhsilli insanların yaşayacağı
cəmiyyət kimi
bull insan arzu və istəklərinin (bəşəri dəyərlərin) təmin
olunduğu cəmiyyət kimi
bull həm fərd həm də toplum səviyyəsində muumld-
rikliyin kamil duumlşuumlncə tərzinin ziyalılığın houmlkm suumlrduumlyuuml
cəmiyyət kimi
bull azadlığın buumltuumln spektrinin soumlz azadlığının fikir
pluumlralizminin tam bərqərar olduğu cəmiyyət kimi
bull harmoniya və stabilliyin houmlkm suumlrduumlyuuml doumlvlətlər
birliyi kimi
bull stabil inkişafa (yəni zəif tərəqqiyə) malik cəmiyyət kimi
bull intellektual təkamuumlluumln son pilləsini yaşayan yəni
elmi qərarlar qəbul edən cəmiyyət kimi
192
bull izafi var-doumlvlət yığmaq duumlşuumlncəsindən uzaq olan
insanların cəmiyyəti kimi
bull ldquotarixin sonurdquonu yaşayan insan cəmiyyəti kimi
Bu sıranı artırmaq da olar
Ali icma ibtidai icma quruluşu kimi sinifsiz uzun-
oumlmuumlrluuml əhalisi nəsilbənəsil savadlı və azad qərarları elmi
və kamil cəmiyyət olacaqdır
Ali icmaya qədərki doumlvrdə insan oğlu oumlz potensialını
əsasən oumlzuumlnə tərəf istiqamətləndirmişdir Təsəvvuumlr et-
mək olar ki Accedilıq cəmiyyətdə insan oumlz muumlsbət enerjisini
potensialını oumlzuumlnə yox cəmiyyətə və onun uumlzvlərinə tərəf
youmlnəldəcəkdir İqtisadiyyat istehsal uumlzərində ictimai
nəzarət olduğundan ekoloji problem aradan qalxacaqdır
Duumlşuumlncə tərzi kamilləşdikcə ccedilox şeylər dəyişəcək Bu guumln
əgər hər hansı bir məmur cəmiyyətin hesabına varlanmaq
istəyirsə gələcəkdə (K sonsuzluğa İPİİ vahidə yaxın-
laşdıqca) əks proseslər muumlşahidə ediləcəkdir Şuumlbhə yox-
dur ki faktor K boumlyuumlk qiymətə a vahidə yaxınlaşdıqca
məmurlar və digər vətəndaşlar oumlzlərinin artıq vəsaitini və
muumllkuumlnuuml koumlnuumllluuml olaraq cəmiyyətə qaytaracaqlar
Duumlnya K Popperin Accedilıq cəmiyyətinə P Qurbanovun
Ali icmasına Pan Ge Munun ldquoDuumlnya houmlkumətinərdquo doğru
gedir Bu gediş tarixi gedişdir və alternativi yoxdur
Guumlndə bir guumln ildə bir il buumltoumlvlikdə bir oumlmuumlr (şəkil 24)
yaşamağımızın mənası bundan ibarətdir ki hər kəs bu
tarixi gedişə oumlz toumlhfəsini versin İnsan bədəninin buumltuumln
193
uumlzvləri vahid bir məqsədə ndash insanı yaşatmağa qulluq
etdiyi kimi buumltuumln insanlar da vahid bir məqsədə ndash xoşbəxt
cəmiyyət yaratmağa ccedilalışmalıdırlar Hər bir insanın
missiyası bu işə oumlz toumlhfəsini verməkdir
Oumllməz Səməd Vurğunun ldquoBir yandan boşalır bir yandan
dolur sirrini verməyir sirdaşa duumlnyardquo misralarindaki sirr
bundan ibarətdir ki insan oumlzuumlnə yox tərəf- muumlqabilinə
ətrafa oumlz toumlhfəsini verməlidirBəşəriyyəti duumlz yoldan
haqq yoldan bəzən sapdırmaq muumlmkuumln olsa da cəmiyyət
muumltərəqqi istiqamətdə inkişaf edir və bu inkişaf qaccedilılmaz
olduğundan qanunauyğun xarakter daşıyır Neqativ yuumlk-
lənmiş insanlar ancaq inkişafı ləngidə bilərlər Belə ne-
qativ ruhlu insanların fəaliyyətlərinin əsas səbəbi quumlsurlu
duumlşuumlncə tərzidir daha accedilıq desək şəxsi mənafeyə alu-
dəccedililik və gələcəyi goumlrməməkdir Əminliklə demək olar
ki tam alitəhsilli insanların Accedilıq cəmiyyətində bunlar
olmayacaq Faktor K artdıqca ku-kuli-klanlar kimi skin-
hedlər də narkobaronlar da və digər mənfi uumlnsuumlrlər də
oumlz-oumlzuumlnə sıradan ccedilıxacaqlar Accedilıq cəmiyyətə yaxınlaş-
dıqca insanların həm cəmiyyətdaxili həm də doumlvlətlər-
arası qəbul etdikləri qərarlar elmi olacaqdır
Boumlyuumlk Nizaminin minillik məsləhəti
Quumlvvət elmdədir başqa cuumlr heccedil kəs
Heccedil kəsə uumlstuumlnluumlk eyləyə bilməz
ndash həyatda hamı tərəfindən qəbul ediləcəkdir
194
Şəkil 24 Bir yandan boşalır bir yandan dolur
Elmə əsaslanan duumlz qərarlar qəbul etməklə xoşbəxt
gələcəyə doğru gedir bəşəriyyətin bu karvanı
Sonda qeyd edim ki Ali icmada şəxsiyyətin cəmiy-
yətdə rolunun azalacağı ehtimal olunur Ccediluumlnki cəmiy-
yətdaxili və doumlvlətlərarası ccediloxlu ziddiyyətlər aradan ccedilıx-
dığına goumlrə muumldrik padşaha sərkərdəyə peyğəmbərə
ehtiyac olmayacaq
195
SONUNCU PEYĞƏMBƏR ndash
HƏZRƏTİ MƏHƏMMƏD
Buumltuumln din xadimləri hesab edirlər ki Həzrəti Mə-
həmməd Allahın seccedildiyi sonuncu peyğəmbər və ldquoQurani-
Kərimrdquo isə Allahın yerə goumlndərdiyi sonuncu kitabdır Bu
faktlar təbii olaraq sual doğurur 124 min peyğəmbərin
sonuncusunun Hz Məhəmmədin olmasını necə izah
etmək olar
Bu suala mənafelərin muumlbarizəsi fonunda cavab
vermək olar Hz Məhəmməd peyğəmbərin əsas vəzi-
fələri (Allahın əmrlərini bildirmək insanların iccedil aləmini
təmizləmək kitab və hikmət oumlyrətmək) ilə bərabər həm
də şəxsi mənafenin hakim olduğu bir zamanda ictimai
mənafenin qoruyucusu missiyasını yerinə yetirmişdir Bu
tezisi onun həyat tərzi təsdiq edir
Peyğəmbərlə bağlı hədislərin birində deyilir rdquoBir guumln
Peyğəmbər kasıblara paylamaq uumlccediluumln qurban kəsir Xanımı Ai-
şədən soruşur ldquoQurbanı payladınmırdquo Xanımı cavab verir
rdquoHamısını payladım bizə qoyunun bir kuumlrəyi qaldı rdquo Pey-
ğəmbər deyir ldquoYox buumltuumln payladıqların bizə qalıb payla-
madığın bizimki deyilrdquo
Misaldan goumlruumlnuumlr ki Peyğəmbər duumlşuumlncəsində icti-
mai mənafeyə necə yuumlksək dəyər verilir Bu duumlşuumlncə
gələcək nəsillər uumlccediluumln bir nuumlmunə olmuşdur Bəşəriyyət
196
inkişaf etdikcə ictimai mənafe şəxsi mənafeni uumlstələdi-
yindən HzMəhəmməddən sonra daha noumlvbəti pey-
ğəmbərə ehtiyac qalmır Ccediluumlnki Ali icmada peygəmbər
vəzifələrini hər bir fərd kənar subyektin (peyğəmbərin)
koumlməyinə ehtiyac olmadan oumlzuuml edəcəkdir Buna goumlrə də Həzrəti Məhəmməd bəşəriyyətin sonuncu peyğəmbərdir
197
FİRAVANLIĞA GEDƏN YOL
Nə uumlccediluumln birlikdə barış və uyğunlaşma iccedilində yaşa-
mayaqHamımız eyni ulduzlara baxırıq eyni planetin
uumlzərindəki yol yoldaşlarıyıq və eyni səmanın altında yaşayırıq
Aunius Aurelius Simachus
Gələcəyə səfərə ccedilıxmış duumlnya doumlvlətlərinin karvanı
hara gedir ndash sualına Məhbub uumll Həqin cavabı qısa
olmuşdur ldquoXoşbəxt gələcəyə doğrurdquo Doktor Həqin əmin-
liyinin səbəbi nədir Belə bir deyim var ldquoGələcəyimiz
keccedilmişimizdirrdquo Keccedilmişimizdə gələcəyimiz haqda bir
işarə əlamət məlumat varmı
Bəşəri makroiqtisadi goumlstəricilərin yeni meyar olan K
faktorundan asılılıqlarının oumlyrənilməsi və tədqiqatların
nəticələrinin qrafik təsviri yeni ideyalar baxışlar soumly-
ləməyə imkan verir Bu baxışların əsasında yeni qanuna-
uyğunluqlar muumləyyən etmək muumlmkuumlnduumlr Bu qanuna-
uyğunluqlar duumlnya doumlvlətlərinin inkişafının dinamikasını
proqnozlaşdırmağa duymağa və bir ccedilox suallara cavab
verməyə imkan verir
1 Bəşəriyyət inkişaf etdikcə insani fəaliyyətdə instinkt
fəaliyyət azalır şuumlurlu fəaliyyət artır
Bu guumln bizim fəaliyyətimizdə həm instinktin həm də
şuumlurun payı var Tarixin sonunda (K faktorunun boumlyuumlk
198
qiymətlərində) buumltuumln fəaliyyət instinkt yox şuumlurlu
olacaqdır
Hal- hazırda duumlnya intellektual cəhətdən ccedilox inkişaf
etmişdir Bu intellektual səviyyə insani fəaliyyəti youmlnəl-
dir Ayzek Zinqerin ldquoMən oumlz sağlamlığım xətrinə yox
heyvanların sağlamlığı xətrinə vegetarian oldumrdquo ndash fikri
fəaliyyətdə şuumlurun dominant olduğunu goumlstərir İnsanlar
oumlzuumlnuumltəkminləşdirərək gələcəyə doğru gedirlər Bu
prosesində boumlyuumlk hikmət və gizli potensial vardır
2 Bəşəriyyət tərəqqi etdikcə formasiyalar bir- birini
əvəz etdikcə uumlmumi mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artır
Bu artım bəşəriyyətin xoş gələcəyə getməsinə əsas verir
Bu qanundan toumlrəyən və praktiki əhəmiyyət kəsb
edən nəticə ondan ibarətdir ki idarəetməyə şəxsi mənafe
yox ancaq uumlmumi mənafe daşıyıcıları cəlb edilməlidir
Bəşəriyyət qapalı cəmiyyətlərdən Acıq cəmiyyətə keccedil-
dikcə insan oğlu malik olduğu fiziki və əqli potensialı oumlzuumlnə
yox cəmiyyətə sərf edir Yəni insani fəaliyyətin tətbiq ob-
yektini dəyişir Tarix boyu insan oumlz guumlcuumlnuuml və po-
tensialını əsasən oumlzuumlnuumln və nəslinin xoşbəxtliyinə sərf
etmişdir ldquoTarixin sonunardquo (Fukuyamanın anlamında)
yaxınlaşdıqca insan oumlz xoşbəxtliyi naminə tədricən bu
enerjini ətrafa cəmiyyətə youmlnəldir Tarixin muumlxtəlif
doumlvrlərində bu haqda xoş sədalar var bu səsləri eşidək
199
a) Platona goumlrə başqalarının xoşbəxtliyinə ccedilalış-
maqla insan oumlz xoşbəxtliyini tapar
b) Pifaqora goumlrə xoşbəxtlik tək adam işi deyil
xoşbəxlik ən azından iki nəfərin işidir
c) Ccedilarlz Dikkensə goumlrə digərlərinə həsr edilən guumln
sənin uumlccediluumln itirilmiş guumln deyil
ccedil) insan oumlz saccedilından tutub ayaqlarını yerdən uumlzə
bilməz Amma başqasının saccedilından tutub ayağın yerdən
uumlzə bilər
Demək hər bir insan malik olduğu potensialı oumlzuumlnə
yox cəmiyyətə ətrafdakılara xərcləyəndə daha xoşbəxt
olur Bir cox zəngin və dəyərli insanlar islam mədəniy-
yətinin əsas muumlddəalarından olan ldquoSərvətlərin yığdığın
qədər deyil verdiyin qədərdirrdquo muumlddəasını rəhbər tu-
taraq oumlz varidatlarını muumlkafatlar şəklində parlayıblar
Alfred Nobel Templton Holher Kraford Cozef Plutser
və digərləri milyonlarla oumlccediluumllən var-doumlvlətlərinin muumlkafat
şəklində cəmiyyətə qaytarılmasını vəsiyyət etmişlər Bu
insanların varisləri bu pulları banklarda saxlamaqla yox
muumlkafat şəklində paylamaqla daha xoşbəxtdirlər
3 Bəşər oumlvladının humanitar (mədəni ) səviyyəsi yuumlk-
səldikcə duumlşuumlncəsi kamilləşir və qəbul etdiyi qərarlar elmi və
ya İlahi olur
Qəbul edilən qərarların mədəni səviyyədən asılılığına
ilk dəfə Volfqanq Goumlte diqqət yetirmişdir ldquoMədəniyyətin
200
alccedilaq səviyyəsində milli nifrət guumlcluumlduumlr və barışmazdır Ancaq
elə bir səviyyə var ki o tamam yox olur hansı ki qonşu xalqın
xoşbəxtliyi və faciəsi oumlzuumlnuumlnkuuml kimi qəbul edilirrdquo Bu səbəbdən
də XX əsrdə iki Duumlnya muumlharibəsindən keccedilmiş
avropalılar bu guumln iki Avropa doumlvləti arasında muumlha-
ribəni vətəndaş muumlharibəsi hesab edirlər Bu Avropada
mədəniyyətin suumlrətlə inkişafının nəticəsidir ABŞ-ın
keccedilmiş prezidenti Con Kennedi bu fikrin masştabını bir az
da genişləndirmişdir ldquoYa insanlar muumlharibə ilə qurtara-
caqlar ya da muumlharibə insanlarlardquo Şuumlkuumlrlər olsun ki insan-
lar muumlharibə ilə qurtarmaq uumlzrədirlər
4 Bəşəriyyət inkişaf etdikcə bir nəfərin azadlığından
hamının azadlığına gedir və insanlar duumlnya malından doyur
İlk baxışda inanılmaz goumlruumlnən bu muumlddəanı da
təsdiqləyən ccediloxsaylı tarixi fikirlər var
a) eramızdan 8 əsr əvvəl yaşamış Homer ldquoİnsan hər
şeydən yuxudan və şirin sevgidən doyurrdquo ndash fikrini soumlylə-
mişdir
b) sevimli peyğəmbərimiz Həzrəti Məhəmməd ldquo İki
şəxs doymaq bilməz elm təşnəsi və duumlnya (malı) hərisirdquo Bu
fikrə rəğmən Həzrəti Məhəmmədin oumlzuuml duumlnya malından
doymuş bəşər oumlvladı idi
c) a(K) asılılığından (şəkil 5a) goumlruumlnuumlr ki K art-
dıqca a da artır Bunun uumlccediluumln uumlmumi mənafe (Mi) şəxsi
mənafedən (Mş) uumlstuumln olmalıdır Qrafik goumlstərir ki
201
fəaliyyətdə şuumlur artdıqca insan duumlnya malından doyur
Demək duumlnya malına hərislik instinktlə bağlıdır
ccedil) Brayan Treysiyə 32 goumlrə Amerika cəmiyyətində
təqribən 20 milyon milyoner var İqtisadi azadlıq əldə
etdikdən sonra onlar artıq varlanmaq daha ccedilox işləyib
(guumlndə 8 saat yox 10 saat) daha ccedilox pul qazanmaq
istəmirlər Sağlamlıqlarını daha vacib sayırlar
Firavan yaşama arzusu bəşəriyyətin tarixi qədər
qədimdir Bəşəriyyət bu arzuya tərəf getməklə inkişaf
edir Bu deyilənlər kifayətdir hesab edək ki bəşəriyyət
xoş gələcəyə Haqq yolu ilə gedir Allahın nəzərdə tutduğu
niyyət bəd ola bilməzdi
Sonda bu deyilənlərə praktik dəstək verən bir rəva-
yətdən istifadə etmək istəyirəm
Bir ana səhər yeməyinə uumlccedil yumurta bişirir və hər oumlvladına
bir yumurta verir Oumlvladlardan biri
ndash Anacan bəs sən nə yeyəcəksən
ndash Narahat olmayın əzizlərim mən bir şey tapıb yeyərəm
ndash Yox ana belə olmaz Mən oumlz payımı sənlə boumlləcəyəm ndash
deyir uşaqların biri və boumlluumlr
Digər uşaqlar da oumlz paylarının yarısını analarına verirlər
və ananın payı daha ccedilox olur
Ana -bala muumlnasibəti instinkt-şuumlur səviyyəsində olan
muumlnasibətdir Bu muumlnasibətdə də xoşbəxtlik potensialı
32 Brayan Treysi Измени мышление ndash и ты изменишь свою жизнь Минск
2006
202
var Ana balanın xoşbəxtliyini istər və ona ccedilalışar Bala
boumlyuumlyuumlb mənsəb sahibi olanda ananın xoşbəxtlik
borcunu qaytarmalıdır Onda ana da xoşbəxt olar
Bu deyilənlərdən bəzi praktiki nəticələr almaq olar
Nəticə I Ailə xoşbəxtliyinin resepti Ailə subyektlərinin
hər biri oumlzuumlnuumln yox tərəf- muumlqabilinin xoşbəxtliyinə
ccedilalışmalıdır Yəni ər və arvad oumlzlərinin yox ər arvadın
arvad ərin xoşbəxtliyinə ccedilalışanda ailə daha xoşbəxt olar
Nəticə II Dostluqda xoşbəxtlik potensialı var Dost-
luq təmənnasız olanda xoşbəxtliyin səviyyəsi daha
yuumlksəlir Yəni dostların hər biri oumlzuumlnuumln yox tərəf-muuml-
qabilinin xoşbəxtliyinə ccedilalışarsa oumlzuuml də xoşbəxt olar
203
SON SOumlZ
Bəşəriyyətin tarixi karvanı Şərqdən başlayaraq Qərbə
tərəf gedir Yəqin ki ldquotarixin sonurdquo da Allahabadda
qurtaracaqdır ldquoTarixin sonundanrdquo sonra başlayan yeni
tarixə ilk olaraq planetimizin ən ccedilox inkişaf etmiş oumllkə-
lərinin (Norveccedil Avstraliya Yeni Zelandiya və digərləri )
daxil olacaqlarını guumlman etmək olar Bu tarixin də
muumlddəti yəqin ki ibtidai icma quruluşunda olduğu kimi
sonsuz olacaqdır Ccediluumlnki bu quruluşda da şəxsi mənafe
olmayacaq və fəaliyyətə daim şuumlur nəzarət edəcəkdir
Araşdırmalar goumlstərir ki bəşəriyyətin (və ya doumlvlətin)
inkişafı ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətindən
asılıdır Bu nisbət artdıqca əvvəla bəşəriyyət oumlz inkişafının
ali səviyyəsinə (məqamına) doğru təkamuumll edir və bu oumlzuuml-
nuumlmuumldafiə instinktinin təsiri altda baş verir Nəticədə
bəşəriyyət keccedilmişdən gələcəyə həm varlanaraq həm də
kamilləşərək gedir Duumlşuumlncə kamilləşdikcə insan oğlu
məxsusi yaşama potensialını əsasən oumlzuumlnə (yaxınlarına)
yox cəmiyyətin ehtiyacına youmlnəldir Bəşər tarixinin
inkişafının ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətindən
asılılığına baxdıqda onun iki doumlvrə boumlluumlnduumlyuumlnuuml gouml-
ruumlruumlk
a) şəxsi mənafenin uumlstuumln olduğu başlanğıc tarixi doumlvr
b) ictimai mənafenin uumlstuumln olduğu son tarixi doumlvr
204
Şəxsi mənafenin hakim olduğu doumlvr padşahların
kralların zorun fiziki guumlcuumln hakim olduğu doumlvrduumlr Bu
doumlvr dar ağacı boyun koumltuumlyuuml muumlharibələr uumlsyanlar
inqilablar kimi məşəqqətli hadisələrlə zəngindir Bu doumlv-
ruumln quumlsuru ilə bərabər uğuru da ccedilox olmuşdur Bəşə-
riyyət oumlz maddi və əqli inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə
goumlrə məhz bu doumlvrə borcludur Şəxsi mənafe və oumlzuumlnuuml-
qoruma instinkti bu doumlvruumln hərəkətverici quumlvvəsi olmuş
və bu zəmində doumlvlətlər insanlar varlanmış elm mədə-
niyyət inkişaf etmişdir Bu doumlvrdə ictimai mənafenin rolu
zəif olmuş əsasən peyğəmbərlər xalq qəhrəmanları
tərəfindən qorunmuşdur Bu doumlvr tarixin başlanğıcından
bu guumlnuumlmuumlzə qədərki doumlvruuml əhatə edir
Uumlmumi mənafenin hakim olduğu doumlvrdə uumlmumi
mənafe şəxsi mənafeni şuumlurlu fəaliyyət instinkt fəaliyyəti
uumlstələyir və insanların duumlşuumlncəsi kamilləşir Oumlzuumlnuumlmuuml-
dafiə instinktinin rolu azalır insanları muumlkəmməl huumlquq
sistemi qanunlar qoruyur Ədalətli padşaha qoşuna
sərkərdəyə yeni peyğəmbərə ehtiyac qalmır Uumlmumi
mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti 10 dəfədən ccedilox olan
doumlvlətlər bu doumlvruuml bu guumlndən yaşayırlar Hesab etmək
olar ki bu doumlvr oumlz başlanğıcını Məhəmməd peyğəmbərin
doumlvruumlndən goumltuumlruumlr ccediluumlnki bu doumlvrdə ictimai mənafeni
qorumaq doumlvlət siyasəti səviyyəsinə qalxmışdır Bu doumlvr
XX əsrin ortalarından demokratik duumlşuumlncə bərqərar
205
olduqca genişlənir ldquotarixin sonunardquo qədərki və ondan
sonrakı doumlvrdə hakim moumlvqeyə malik olacaqdır Araş-
dırmalar goumlstərir ki Maltusun nəzəriyyəsindən təşvişə
duumlşmək əsassızdır Əvvəla ona goumlrə ki planetin po-
tensialı ccediloxdur İkincisi insanın oumlzuuml də boumlyuumlk potensiala
malikdir Uumlccediluumlncuumlsuuml cəmiyyətlər tam alitəhsilli insan-
lardan təşkil olunduğundan gələcək insanların duumlşuumlncəsi
Maltus doumlvruumlnə nəzərən daha kamil duumlşuumlncəli olacaqdır
Uumlstəlik əhalinin maddi mədəni və intellektual səviy-
yələrində qıtlıq olmayacaqdır
Bəşəriyyətin karvanı bir nəfərin azadlığından hamı-
nın azadlığına tərəf ağlın uumlstuumlnluumlyuuml ilə yol gedir Boumlyuumlk
Nizaminin dediyi kimi bu tarixi yolun sonunda hamının
azadlığı gəlir Stiv Cobsun vəsiyyətinə goumlrə hər kəs bu
gedişata oumlz toumlhfəsini verməlidir
Bir guumln Diogendən soruşurlar
ndash Haralısan
ndash Mən duumlnya vətəndaşıyam ndash cavabını verir
Hesab etmək olar ki Diogen 2500 il qabağı goumlrə
bilmişdi Doumlvlətlərin vahid bir houmlkumət halına gələcəyi
indi geniş muumlzakirə edilir Boumlyuumlk ehtimalla demək olar ki
gələcəkdə hamı duumlnya vətəndaşı olacaqdır
Hər bir karvanın ideya muumləllifi və sarvanı olduğu
kimi bu karvanın ideya muumləllifi cənab Haqq sarvanı hələ
ki Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyadır Bəşəriyyəti
206
xoşbəxt gələcəyə aparan bu karvanın ardınca su ataraq
oxuculara duumlşuumlncələrini kamilləşdirərək xoşbəxt gələcəyə
doğru inamla irəliləmək arzu edirəm
ƏLAVƏ 1
DUumlNYA DOumlVLƏTLƏRİNİN BƏZİ
MAKROİQTİSADİ
GOumlSTƏRİCİLƏRİ ( BMT 2010)
Rey
tin
q
Oumllkə İPİİ
K
Fakt
or
UumlDM
$ada
m
Adam
başına
istehl
olun
enerji
kvsaa
t
adam
mt NN
Orta
oumlmuuml
r
uzu
nl
LL
il
Ruumlşv
ət
inde
ksi
(2012
)
2 3 4 5 6 7 8 9
1 Norveccedil 0938 151 59100 25855 81 9
2 Avstraliya 0937 149 41 300 9700 158 82 88
3 Y
Zelandiya 0907 97 28 000 171 81
95
4 ABŞ 0902 92 47 400 12360 145 80 71
5 İrlandiya 0895 85 37 600 178 80 75
6 Linxtenştey
n 0891 82
122 10
0 95 80
7 Niderland 0890 81 40 500 7410 80 89
8 Kanada 0888 79 39 600 15420 81 87
9 İsveccedil 0885 77 39 000 14400 107 81 93
10 Almaniya 0885 77 35 900 6700 18 80 80
11 Yaponiya 0884 76 34 200 7200 188 83 80
12 Koreya
Respub 0877 71 30 200 7740 24 80
54
207
13 İsveccedilrə 0874 69 47 400 7970 181 82 88
14 Fransa 0872 68 33 300 6800 203 82 70
15 İsrail 0872 68 29 500 6200 172 81 58
16 Finlandiya 0871 675 35 300 16160 159 80 94
17 İslandiya 0869 663 38 400 82 83
18 Belccedilika 0864 62 37 900 126 80 75
19 Danimarka 0866 646 37 000 79 94
20 İspaniya 0863 63 29 500 5990 13 81 62
21 Honq Konq
(Ccedilin) 0862 625 45 600 825
84
22 Yunanıstan 0855 59 30 200 101 80 34
23 İtaliya 0854 57 30 700 5220 104 814 39
24 Luumlksembru
q 0852 57 81 800 131 80
85
25 Avstriya 0851 57 40 300 129 80 78
26 Birləşmiş
Krallıq 0849 56 35 100 5540 201 80
78
27 Sinqapur 0846 55 62 200 5850 195 81 92
28 Ccedilexiya 0841 52 25 600 173 77 44
29 Sloveniya 0828 481 28 400 171 79 59
30 Andorra 0824 468 81
31 Slovakiya 0818 45 22 200 5300 186 75 4
32 BƏƏ 0815 44 40 200 14350 172 78 68
33 Malta 0815 44 25 100 121 80 56
34 Estoniya 0812 432 19 000 74 64
35 Kipr 0810 426 21 000 15 80 63
36 Macarıstan 0805 413 19 000 106 74 46
37 Bruney
Daruumlssəlam 0805 413 50 300 101 77
52
38 Qatar 0803 408 145 30
0 76
72
39 Behreyn 0801 403 40 400 79 51
40 Portuqaliya 0795 39 23 000 4590 117 79 61
41 Polşa 0795 39 18 800 3390 110 76 55
42 Barbados 0788 372 21 700 135 78 78
43 Bahama 0784 363 28 600 158 74 73
44 Litva 0783 361 15 900 97 72 48
208
45 Ccedilili 0783 361 15 500 3100 262 79 72
46 Argentina 0775 34 14 700 2470 148 76 3
47 Kuumlveyt 0771 337 51 700 91 80 46
48 Latviya 0769 333 14 500 128 73 42
49 Ccedilernoqoriya 0769 333 9 900 75 4
50 Rumıniya 0767 33 11 500 2300 163 73 36
51 Xorvatiya 0767 33 17 500 173 77 4
52 Uruqvay 0765 326 13 600 155 77 7
53 Liviya 0765 308 13 800 3450 75 2
54 Panama 0765 308 12 700 242 76 33
55 Səudiyyə
Ərəbistanı 0752 303 24 200 6420 73
44
56 Meksika 0750 3 13 800 1620 28 77 3
57 Malayziya 0744 29 14 700 3500 175 75 43
58 Bolqarıstan 0743 289 12 800 4060 161 74 33
59 Trinidad və
Tobaqo 0736 279 22 100 172 70
32
60 Serbiya 0735 28 11 000 3390 74 33
61 Belarus 0732 273 13 400 3220 70 24
62 Kosta-Rika 0725 264 11 400 19 79 48
63 Peru 0723 261 9 200 990 209 74 34
64 Albaniya 0719 26 8 000 77 31
65 Rusiya 0719 26 15 900 7160 67 24
66 Qazaxıstan 0714 25 12 500 4700 65 27
67 Azərbaycan 0713 248 11 000 1980 71 24
68
Bosniya və
Herseqovin
a
0710 245 6 600 76
32
69 Ukrayna 0710 245 6 700 2950 69 23
70 İran 0702 236 11 200 2030 20 72 27
71 Makedoniy
a 0701 235 9 400 75
39
72 Mauritius 0701 235 13 500 217 72
73 Braziliya 0699 232 10 900 2065 23 73 38
74 Guumlrcuumlstan 0698 23 4 800 125 72 41
75 Venesuela 0696 229 12 600 2820 162 74 19
76 Ermənistan 0695 228 5 800 1460 74 26
209
77 Ekvador 0695 228 7 800 1090 226 75 27
78 Beliz 0694 227 8 400 245 77
79 Kolumbiya 0689 22 9 800 834 294 73 34
80 Yamayka 0688 221 8 400 295 72 33
81 Tunis 0683 215 9 500 1131 173 74 38
82 İordaniya 0681 213 5 300 1650 122 73 45
83 Tuumlrkiyə 0679 212 12 300 2690 72 42
84 Əlcəzair 0677 21 7 400 812 989 73 29
85 Tonqa 0677 21 6 300 72 31
86 Fici 0669 202 4 300 261 69
87 Tuumlrkmənist
an 0669 202 7 400 2540 65
16
88 Dominikan
Respub 0663 197
8 600
10500 1260 196 73
26
89 Ccedilin 0663 197 7 400 2550 183 74 36
90 Salvador 0659 193 7 300 760 333 72 34
91 Şri-lanka 0658 192 4 900 225 74 33
92 Tailand 0654 19 8 700 2120 212 69 34
93 Qabon 0648 184 14 600 36 61 3
94 Surinam 0646 182 9 900 132 69 3
95 Boliviya 0643 18 4 800 470 25 66 28
96 Paraqvay 0640 178 4 900 1340 166 72 22
97 Filippin 0638 176 3 500 480 337 72 26
98 Botsvana 0633 172 13 100 254 56 61
99 Moldova 0623 165 2 500 69 29
100 Monqolusta
n 0622 164 3 300 316 67
27
101 Misir 0620 163 6 200 720 219 71 29
102 Oumlzbəkistan 0617 161 3 100 1400 68 16
103 Mikroneziy
a 0614 69
104 Guyana 0611 6 800 256 68 25
105 Namibiya 0606 154 6 900 294 62 44
106 Honduras 0604 152 4 200 630 233 73 26
107 Maldiv 0602 151 4 500 133 72 25
108 İndoneziya 0600 15 4 300 500 214 72 3
109 Qırğızıstan 0598 149 2 200 1640 68 21
210
110 Cənubi
Afrika 0597 148
10 700
4360 52
41
111 Suriya 0589 143 4 800 75 26
112 Tacikistan 0580 138 2 000 2400 222 67 23
113 Vyetnam 0572 13 3 100 870 209 75 29
114 Marokko 0567 131 4 900 299 72 34
115 Nikaraqua 0565 130 2 900 450 292 74 25
116 Qvatemala 0560 127 510 294 71 27
117 Ekvatorial
Qvineya 0538 116 37 900 545 51
19
118 Cape Verde 0534 114 244 72
119 Hindistan 0519 110 3 400 470 407 64 31
120 Timor 0502 101 2 600 374 62 24
121 Svazilend 0498 099 4 500 324 47 31
122 Laos 0497 099 2 400 280 66 22
123 Solomon
adaları 0494 098 2 800 67
27
124 Kamboca 0494 098 2 000 90 485 62 21
125 Pakistan 0490 096 2 400 410 407 67 25
126 Konqo 0489 096 4 200 51 54 22
127 Sao Tome
və Principe 0488 095 308 66
3
128 Keniya 0470 089 1 600 120 465 56 22
129 Banqladeş 0469 088 1 700 130 437 67 27
130 Qana 0467 088 1 600 240 322 57 39
131 Kamerun 0460 085 2 300 250 52 25
132 Myanmarа 0451 082 288 63 15
133 Yəmən 0439 073 2 600 64 21
134 Benin 0435 077 1 600 446 62 3
135 Madaqaskar 0435 077 1 000 50 472 61 3
136 Mavritaniya 0433 076 2 100 372 57 24
137 Papua-Yeni
Qvineya 0431 076 2 500 400 62
22
138 Nepal 0428 075 80 378 68 22
139 Toqo 0428 075 900 100 376 63 24
140 Komor 0428 075 1 000 302 66
141 Lesoto 0427 075 1 700 37 46 35
211
142 Nigeriya 0423 073 2 400 120 463 48 24
143 Uqanda 0422 073 1 200 60 499 54 24
144 Seneqal 0411 070 1 900 110 364 56 29
145 Haiti 0404 068 1 200 62 18
146 Anqola 0403 068 8 700 160 48 2
147 Cibuti 0402 067 2 800 56 3
148 Tanzaniya 0398 066 1 500 70 522 57 3
149 Kot de Sahil 0397 066 1 800 419 58
150 Zambiya 0395 064 1 500 680 634 47 32
151 Qambiya 0390 064 344 57
152 Ruanda 0385 063 1 100 702 51 5
153 Malavi 0385 063 900 100 55 3
154 Sudan 0379 061 2 200 110 367 59 16
155 Əfqanıstan 0349 054 1 000 8 45 15
156 Qvineya 0340 052 1 000 441 59 21
157 Efiopiya 0328 049 1 000 59 56 27
158 Syerra
Leone 0317 046 900 442 48
25
159 CAR 0315 046 700 100 48 22
160 Mali 0309 044 1 200 33 514 49 28
161 Burkina -
Faso 0305 044 1 200 49 54
3
162 Liberiya 0300 043 500 239 59 32
163 Ccedilad 0295 042 1 800 8 176
2 49
2
164 Qvineya-
Bisau 0289 041 1 100 881 49
22
165 Mozabik 0284 040 1 000 500 641 48 27
166 Burundi 0282 039 300 52 51 19
167 Niger 0261 035 300 1260 407 53 25
168 Dem
Konqo 0239 031 300 90 39 48
2
169 Zimbabve 0140 016 400 870 47 22
212
ƏLAVƏ 2
Top 200 ndash Duumlnya universitetlərinin reytinqləri
httpwwwtimeshighereducationcoukworld-
university-rankings )
Duumlnya
reytenqi UNİVERSİTETLƏR DOumlVLƏTLƏR
Uumlmumi
qiymət
K -faktor
1 2 3 4 5
1 Harvard
University United States 961 2464
2
California
Institute of
Technology
United States 960 24
3
Massachusetts
Institute of
Technology
United States 956 2173
4 Stanford
University
United States 943 165
5 Princeton
University
United States 942 1624
6 University of
Cambridge
United
Kingdom 912 104
7 University of
Oxford
United
Kingdom 912 104
213
8
University of
California
Berkeley
United States 911 102
9 Imperial College
London
United
Kingdom 906 96
10 Yale University United States 895 85
11
University of
California Los
Angeles
United States 877 713
12 University of
Chicago
United States 869 663
13 Johns Hopkins
University
United States 864 63
14 Cornell University United States 839 52
15
Swiss Federal
Institute of
Technology
Zurich
Switzerland 834 502
15 University of
Michigan
United States 834 502
17 University of
Toronto
Canada 820 455
18 Columbia
University
United States 810 426
19 University of
Pennsylvania
United States 795 388
214
20 Carnegie Mellon
University
United States 793 383
21 University of
Hong Kong
Hong Kong 792 380
22 University College
London
United
Kingdom 784 363
23 University of
Washington
United States 780 355
24 Duke University United States 765 326
25 Northwestern
University
United States 759 314
26 University of
Tokyo
Japan 756 31
27 Georgia Institute
of Technology
United States 753 305
28
Pohang University
of Science and
Technology
Republic of
Korea 751 302
29
University of
California Santa
Barbara
United States 750 30
30 University of
British Columbia
Canada 738 282
31
University of
North Carolina
Chapel Hill
United States 738 282
215
32
University of
California San
Diego
United States 732 273
33 University of
Illinois - Urbana
United States 730 27
34
National
University of
Singapore
Singapore 729 269
35 McGill University Canada 717 253
36 University of
Melbourne
Australia 710 245
37 Peking University China 707 241
38
Washington
University Saint
Louis
United States 699 232
39 Ecole
Polytechnique
France 695 228
40 University of
Edinburgh
United
Kingdom 692 225
41
Hong Kong
University of
Science and
Technology
Hong Kong 690 2226
42 Ecole Normale
Superieure Paris
France 686 218
216
43
Australian
National
University
Australia 670 203
43 University of
Goumlttingen
Germany 670 203
43 Karolinska
Institute
Sweden 670 203
43 University of
Wisconsin
United States 670 203
47 Rice University United States 669 202
48
Eacutecole
Polytechnique
Federale of
Lausanne
Switzerland 665 199
49
University of
Science and
Technology of
China
China 660 194
49 University of
California Irvine
United States 660 194
51 Vanderbilt
University
United States 659 193
52 University of
Minnesota
United States 656 191
53 Tufts University United States 652 187
54 University of
California Davis
United States 650 186
217
55 Brown University United States 649 185
56 University of
Massachusetts
United States 647 183
57 Kyoto University Japan 646 182
58 Tsinghua
University
China 642 179
59 Boston University United States 640 178
60 New York
University
United States 639 177
61 University of
Munich
Germany 630 170
61 Emory University United States 630 170
63 University of
Notre Dame
United States 628 169
64 University of
Pittsburgh
United States 627 168
65
Case Western
Reserve
University
United States 622 165
66 Ohio State
University
United States 621 164
67 University of
Colorado
United States 616 160
68 University of
Bristol
United
Kingdom 614 159
218
68
University of
California Santa
Cruz
United States 614 159
68 Yeshiva
University
United States 614 159
71 University of
Sydney
Australia 612 158
72 University of
Virginia
United States 611 157
73 University of
Adelaide
Australia 607 154
73
University of
Southern
California
United States 607 154
75 William amp Mary United States 604 152
76 Trinity College
Dublin
Ireland 603 152
77 Kings College
London
United
Kingdom 597 148
78 Stony Brook
University
United States 596 1475
79
Korea Advanced
Institute of
Science and
Technology
Republic of
Korea 595 147
219
79 University of
Sussex
United
Kingdom 595 147
81
University of
Queensland
Australia
Australia 591 145
81 University of York
United
Kingdom 591 145
83
Ruprecht Karl
University of
Heidelberg
Germany 590 144
83 University of Utah United States 590 144
85 Durham
University
United
Kingdom 589 143
86
London School of
Economics and
Political Science
United
Kingdom 583 140
87 University of
Manchester
United
Kingdom 580 138
88
Royal Holloway
University of
London
United
Kingdom 579 138
89 Lund University Sweden 578 137
90 University of
Zurich
Switzerland 577 136
90 University of
Southampton
United
Kingdom 577 136
220
90 Wake Forest
University
United States 577 136
93 McMaster
University
Canada 576 136
94 University College
Dublin
Ireland 575 135
95 University of
Basel
Switzerland 573 134
95
George
Washington
University
United States 573 134
95 University of
Arizona
United States 573 134
98
University of
Maryland College
Park
United States 572 134
99 Dartmouth
College
United States 571 133
100 ENS de Lyon France 570 133
101
Technical
University of
Munich
Germany 569 132
102 University of
Helsinki
Finland 566 130
103 University of St
Andrews
United
Kingdom 565 130
221
104
Rensselaer
Polytechnic
Institute
United States 564 129
105
Rutgers the State
University of New
Jersey
United States 563 129
106 Purdue University United States 562 128
107 University of
Cape Town
South Africa 561 128
107 National Tsing
Hua University
Taiwan 561 128
109 Seoul National
University
Republic of
Korea
560
127
109 Pennsylvania
State University
United States 560 127
111 Hong Kong
Baptist University
Hong Kong 556 125
112 Bilkənt University Turkey 554 124
113 Tokyo Institute of
Technology Japan 554 124
114
Eindhoven
University of
Technology
Netherlands 553 124
115 National Taiwan
University
Taiwan 552 123
222
115 University of
Hawaii
United States 552 123
117
University of
California
Riverside
United States 551 123
118 University of
Geneva
Switzerland 550 122
119
Catholic
University of
Leuven
Belgium 548 121
120 Nanjing
University
China 546 120
121
Queen Mary
University of
London
United
Kingdom 546 120
122
Technical
University of
Denmark
Denmark 545 120
122 Michigan State
University
United States 545 120
124 Ghent University Belgium 544 119
124 Leiden University Netherlands 544 119
124 Lancaster
University
United
Kingdom 544 119
127 University of
Alberta
Canada 543 119
223
128 University of
Glasgow
United
Kingdom 542 118
129 Stockholm
University
Sweden 540 117
130 University of
Victoria
Canada 534 115
130 Osaka University Japan 534 115
132 University of
Freiburg
Germany 533 114
132 Tohoku
University
Japan 533 114
132 University of Iowa United States 533 114
135 University of
Bergen
Norway 527 111
136 University of
Lausanne
Switzerland 526 111
137 University of
Sheffield
United
Kingdom 525 111
138 University of
Montreal
Canada 524 110
139 VU University
Amsterdam
Netherlands 523 110
140 Pierre and Marie
Curie University
France 522 109
140 University of
Dundee
United
Kingdom 522 109
224
142 University of
Barcelona
Spain 521 109
143 Utrecht University Netherlands 520 109
144
Wageningen
University and
Research Center
Netherlands 519 108
145 University of
Auckland
New Zealand 518 107
145 University of
Birmingham
United
Kingdom 518 107
147 Alexandria
University
Egypt 516 107
147 Uppsala
University
Sweden 516 107
149
Hong Kong
Polytechnic
University
Hong Kong 514 106
149 University of
Aberdeen
United
Kingdom 514 106
151 Delft University of
Technology
Netherlands 513 105
152 University of New
South Wales
Australia 512 105
152
Birkbeck
University of
London
United
Kingdom 512 105
225
152 Newcastle
University
United
Kingdom 512 105
155 Pompeu Fabra
University
Spain 511 104
156 Indiana
University
United States 510 104
156 Iowa State
University
United States 510 104
158 Medical College of
Georgia
United States 507 103
159
Erasmus
University
Rotterdam
Netherlands 504 102
159 University of
Delaware
United States 504 102
161 Arizona State
University
United States 503 101
161 Boston College United States 503 101
163 National Sun Yat-
Sen University
Taiwan 502 101
164 Georgetown
University
United States 501 101
165 University of
Amsterdam
Netherlands 500 100
165 University of
Liverpool
United
Kingdom 500 100
167 Aarhus University Denmark 499 100
226
168 University of
Wuumlrzburg
Germany 498 099
168 University of
Leeds
United
Kingdom 498 099
170 University of
Groningen
Netherlands 497 099
171 Sun Yat-sen
University
China 496 098
172
Johann Wolfgang
Goethe University
Frankfurt am
Main
Germany 494 098
173 Bielefeld
University
Germany 493 097
174
Nanyang
Technological
University
Singapore 490 096
174 University of East
Anglia
United
Kingdom 490 096
174 University of
Nottingham
United
Kingdom 490 096
177 University of
Copenhagen
Denmark 488 095
178 Monash
University
Australia 485 094
227
178
Humboldt
University of
Berlin
Germany 485 094
178 University of
Bonn
Germany 485 094
181 National Chiao
Tung University
Taiwan 483 093
182 RWTH Aachen
University
Germany 482 093
183
Middle east
Technical
University
Turkey 477 091
184 University of
Exeter
United
Kingdom 476 091
185 University of
Twente
Netherlands 475 090
186 University of
Konstanz
Germany 473 090
187 University of
Innsbruck
Austria 472 089
187
Karlsruhe
Institute of
Technology
Germany 472 089
189
Eberhard Karls
University
Tuumlbingen
Germany 470 089
228
190 Yonsei University
Republic of
Korea 469 088
190 Drexel University United States 469 088
190 University of
Cincinnati
United States 469 088
193 Dalhousie
University
Canada 468 088
193 Royal Institute of
Technology
Sweden 468 088
195 University of
Vienna
Austria 467 088
196 Kent State
University
United States 465 087
197 Zhejiang
University
China 464 087
197 University of
Illinois - Chicago
United States 464 087
199 Simon Fraser
University
Canada 462 086
199
Swedish
University of
Agricultural
Sciences
Sweden 462 086
229
MUumlNDƏRİCAT
230
Şahlar Əsgərov
Kamilləşən Duumlşuumlncə
231
232
Yığılmağa verilmişdir 02072012
Ccedilapa imzalanmışdır 16082012
Ofset kağızı Format 60x84 116
233
Şərti ccedilap vərəqi 75
Tiraj 300
234
Китаб ldquoELrdquo Няшриййат вя Полиграфийа Ширкяти
ММЪ-нин
235
мятбяясиндя щазыр
деопозитивлярдян истифадя
олунмагла
офсет цсулу иля чап
едилмишдир
Цнван Бакы шящяри Дярняэцл
гясябяси 3105-ъи мящялля
Тел 562-83-03 Faks 563-54-42
Директор Ъяфяр Язиз оьлу Баьыров
Əsgərov Şahlar Qaccedilay oğlu 1941-ci ildə Kəlbəcər
rayonunda anadan olmuş və 1963-cuuml ildə Azərbaycan
Doumlvlət Universitetinin (indiki BDU) fizika fakuumlltəsini
bitirmişdir Aspirantura illərində aldığı elmi nəticələr bu
guumln də NASA tərəfindən kosmik gəmilərin ion
muumlhərriklərinin hazırlanmasında geniş istifadə edilir
Prof ŞƏsgərovun respublikamızda əsasını qoyduğu
digər elmi istiqamət qeyri-bircins metal-yarımkeccedilirici
kontaktının fizikasının oumlyrənilməsidir Onun bu
istiqamətdə aldığı nəticələr beynəlxalq səviyyədə yuumlksək
qiymətləndirilmişdir ŞƏsgərov ictimai elmlər sahəsində
də tədqiqatlar aparmışdır Bu istiqamətdə aldığı elmi
nəticələr ldquoPedaqogika uumlccediluumln yeni paradiqmardquo və ldquoBiliyin qiymət-
ləndirməsinin fəlsəfəsirdquo kimi 20-yə yaxın məqalədə və bir
sira (ldquoKeccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo (1998) ldquoTəhsilimiz duumlnən bu
guumln və sabahrdquo (2003) ldquoDuumlşuumlncə tərzirdquo (2008)rdquoDəyərlərin
qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo (2012) ) kitablarında ccedilap
edilmişdir
236
Prof Şahlar Əsgərov 300-dən ccedilox elmi 700-ə qədər
publisistik məqalənin onlarla kitabın muumləllifidir Onun
nuumlmuzmatika kriminalistika və tətbiqi incəsənət
sahələrində ixtira və patentləri var
ŞQ Əsgərov 1995-2005-ci illərdə Milli Məclisin uumlzvuuml 2000ndash
2005-ci illərdə Elm və təhsil məsələləri daimi
komissiyasının sədri vəzifəsində ccedilalışmışdır Onun əməyi
doumlvlətimiz tərəfindən də layiqincə qiymətləndirilib O bir
sıra Beynəlxalq Akademiyaların ( РАЕ АСПН ) uumlzvuumlduumlr