aòùghm kcòuò - egyanagar.osou.ac.in

iû

aäKþ-

dê^òUþ

dê^òUþ

dê^òUþ

dê^òUþ

´û\ò

-01

ù~ûM

þ-1 Mù

þ -2 ù~

þ -3 ù~

þ -4 Mù

\òKZ

Mûù~û

ùahYûe

~ûMûù~ûM

~ûMûù~ûM

ùahYû

Zû I

M Mù

e _eòPd

M Mùa

M Mùa

^úZò

MY

ùahY

d

ahYûe

ahYûe

Yù~û

Yûe _

_eòPd

C_û\û^

Mûù

ùRG

_eòPd

d

^

ù~ûM

cþiò-0

d

M

8

aòùgh

W. céYû_âùìe W. @ûgòaògßaò\ý gâú iê]ú gâú iêRòZIWÿògû ù W. \ú_^òùŸðgK

Wü ùRýIWÿògû e

cìk A

WKÖe @

ùi*êeò@

iûcM

W. cûîKêkiPòaIWÿògû e

Printed

hm KcòUò

k PûUûRðú e I cêLý, b

h Kêcûe \ßòùýûkd, bêaù^

úe _…^ûdK

Z Kêcûe cjùK¦âúd aògßaò

K iûc«eûK, ùîþ^ûf

ýûZò _âKûg ceûRý cêq aòg

AõeûRú

@õgêcû^ ùR

@û^þ aògßaò\ý

Mâú C_ôû

i e¬^ _ìRa eûRý cêq aòg

by : Sri Ma

beûZúd R^

ùa\ú, @ûiòÁ^gße -ibý

K,iõ_û\K,

jû«ò, @ûiòÁû<aò\ýûkd, ùK

ûd f GKûùWcú @

cjû_ûZâ, iû´gßaò\ýûkd, i

ú

R^û

ûkd

\^

Rûeú

gßaò\ýûkd, i© OSOU, available uhttp://creativ

andir Public

iõPûe iõiÚ

Áû< _âùìe

ic\éÁò -i

< _âùìe,Kûeû_êU-ib

@`þ aâWÿKûÁò

´û\òKZû I Mi´f_êe -@

@^

ùMû÷Zc ak

_âù~ûRK, ^

i´f_êe 2019. Intr

under a Cvecommons.

cation, Sahid

Úû^, ùXÿuû^û

e ( Kcêý^òù

ibý

, iû´û\òKZûbý

Áòõ @ûŠ cfþUò

MY ù~ûMûù~@ûaûjK

^êaû\

kúdûeiòõj

^êýRþ ùiùb^

roduction toCreative Co.org/licencesd Nagar, Bh

ûk -@]ýl

ùKi^þ ÁWÿòR

I MY ù~ûM

UòcòWÿò@û, bêa

~ûM aòbûM,

^þ

o communicommons As/by-sa/4.0 hubaneswar

Rþ), gòlû I @

Mûù~ûM aòb

aù^gße-ib

i

IWÿògû e

cation reseaAttribution-Sh

r

@^êi§û^

bûM,

bý

iμû\^û

iõaòZ cògâ

eûRý cêq aògß

arch is mahareAlike 4

û

gâ

aò\ýûkd

ade 4.0

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 1

dê̂ òU – 1: MùahYûe _eòPd 1.0: aòhde MV^ 1.1: _V^e CùŸgý 1.2: aòhd _eòPd 1.3: MùahYûe @[ð I iõmû 1.4: MùahYû Keòaûe CùŸgý I MêeêZß 1.5: MùahYû ^òcù« ù_âeYû 1.6: MùahYûe _âKûe 1.7: MêYûZàK I iõLýûZàK MùahYû \éÁòùKûY c¤ùe _û[ðKý 1.8: @ûMc^ûZàK I ò̂Mc^ûZàK MùahYû \éÁòùKûY c¤ùe _û[ðKý 1.9: C©c MùahYûe flY 1.10: K’Y MùahYû ù~ûMý ê̂ùjñ? 1.11: @ûi _âMZòKê cû_òaû

1.1 _V^e CùŸgý Gjò dê̂ òUþe flý ùjCQò- MùahYûe @[ð, iõmû, CùŸgý, _âKûe I MêeêZß iµKðùe aêSûAaû ö Gjò dê̂ òUþ _Xÿòaû _ùe, Zêùc ^òcÜfòLòZ _âgÜMêWÿòKe C©e ù\A _ûeòa:

MùahYû K’Y? MùahYû KûjóKò Keû~ûG?

K’Y MùahYû ê̂ùjñ?

C©c MùahYûe flYMêWÿòK K’Y?

1.2 aòhd _eòPd @ûRòKûfò MùahYû GK @Zý« _eòPòZ g± ùjûA MfûYò ö Gjû @ûc Pûeò _ûLùe

ejòQò, ùaùkùaùk Gbkò RYû_ùW ù~, @ûùc MùahYû KeêQ«ò ùaûfò Kò«ê _âKéZùe RûYò jêG^ûjó ö @ù^K icdùe KòQò _eúlY aû @^ê¤û^Kê @û]ûe Keò @ûùc iìP^û _ûA[ûC ö ùZùa @^ýû^ý iìP^û Zêk^ûùe @ûùc icùÉ MùahYû bò©òK iìP^ûKê jó @]òK _âû]û^ý I c~ðýû\û ù\A[ûC ö


MùahYû \êAUò cûMðùe @ûce ù\÷^¦ò^ Rúa^e GK @õg ùjûAQò; ùMûUòG- MùahKu \ßûeû ùjC[òaû MùahYû Gaõ @^ýUò- ùKøYiò aýqòuê cû¤c Keò ù~Cñ MùahYû Keû~ûGö RùY QûZâ, KcðRúaú, _eûcgð\ûZû- ù~ ùKjò aò MùahYûùe ^òRKê ò̂ùdûRòZ Keò _ûeòùa ö

RùY ù_gû\ûe MùahK ùjaû i¸a, ù~CñVò ò̂dcòZ Kcð \ûdòZßùe MùahYû GK @õg @ùU ö aòmû_^, aò_Y^, iû´û\òKZû, eûRù^÷ZòK eY^úZò bkò ùKùZK aé©ò ejòQò, ù~CñVò ù_gû\ûe MùahKu MùahYû C_ùe ò̂¿©ò ò̂@û~ûA[ûG ö MùahYû GK aé©ò ùjûA _ûeòa Kò?

@ûRòKûfò _âùZýK aé©òùe ùKøYiò ^û ùKøYiò aûUùe MùahYû ù\LòaûKê còkêQò ö aòbò Ü̂ Éeùe bò̂ Ü bò̂ Ü KcðRúaú ejòQ«ò, ~òG Z[ý iõMâj Keò ZûjûKê aòPûe Keò[û’«ò; ^ò¿©ò/^ò‰ðdKê _âbûagûkú I Kêgk Keòaûùe Gjû ijûdK jêG ö \gðKu eêPò I _i¦Kê RûYòaû _ûAñ i´û\ iõiÚûMêWÿòK ^û^û MùahYû Ke«ò ö

aòmû_^ aû _âPûe iù¦g \gðKu ò̂KUùe ù~còZò _j*òaû K[û, ùicòZò _j*ò _ûeòQò Kò ^ûjó; Zûjûe ~û* Keòaû ò̂cù« ùicûù^ iùaðlY aû ùMûÂúMZ @ûùfûP^û c]ý Keò[û’«ò ö RùY aýqò _eûcgð\ûZû c]ý ùjûA _ûeòùa Gaõ MùahYû bò©òK ò̂ŸòðÁ Kcð Pd^ Keò ò̂Re _ûeògâcòK _ûA _ûeòùa ö ùK¦â I eûRý ieKûe, @YieKûeú iõMV^, aýaiûdòK iõiÚû, gòlû ê̂Âû^, ÊZª aò© ù_ûhY GùR^èò Gaõ @Y-fûbKûeú iõMV^MêWÿòK MùahYû PkûAaû ò̂cù« MùahKuê (Cbd @û[òðK Gaõ ùa÷hdòK) ajêk bûaùe ijûdZû ù~ûMûAù\A[ûG ö

GK aé©ò bûaùe MùahYû _ìað @ù_lû Lêaþ fûb_â\ ùjûA _ûeòQò ö aûÉaùe KjòaûKê Mùf eûR^úZò, KâúWÿû, cù^ûe¬^ Gaõ iûcûRòK ùlZâùe @ù^K MùahYû ùjCQò ö Gjòbkò _âùZýK ùlZâùe MùahYû GK @aòbq @õg _ûfUò~ûAQò Gaõ iKk Éeùe ÊúKûe Keû~ûAQò ù~, ^òe«e MùahYû aò^û ùKøYiò @ ê̂Âû^ ZòÂò _ûeòùa ^ûjó ö f´û ù\øWÿùe a*ôaû I iÚòZò Rûjòeþ KeòaûKê ùjùf MùahYû bò©òK ~êqò~êq ò̂‰ðd jó PûaòKûVò ö

1.3 MùahYûe @[ð I iõmû

MùahYû, iû]ûeYZü KjòaûKê Mùf, mû^/Ròmûiûe i§û^ @ùU ö ùZùa icÉ i§û^ ~ûjû KòQò aò iìP^û @ûYò[ûG, ZûjûKê MùahYû Kjò _ûeòaû ^ûjó ö MùahYû GK @aòzò Ü̂ _âKâòdû ~ûjû ^ìZ^ mû^ _â\û^ Kùe, _âPkòZ I @ûagýK mû^ c]ýùe [òaû gì̂ ýZûKê _ìeû Keò_ûùe Gaõ ùKøYiò iciýû C_êRòùf GK ÆÁ flý bò©òK, iõePòZ I iêiõMZ @^êi§û^ \ßûeû Zû’e icû]û^ c]ý Keò_ûùe ö


MùahYû ùjCQò: K’Y:

^ìZ^ mû^ @ûjeYe _âKâòdû KûjóKò:

_âPkòZ I @ûagýK mû^ c]ýùe [òaû gì̂ ýZûKê _ìeû Keòaû @[aû iciýûe icû]û^ Keòaû

ùKcòZò: GK ÆÁ flý bò©òK, iõePòZ I iêiõMZ @^êi§û^ \ßûeû

MùahYûe iõmû ùjfû- ùKøYiò ^òŸòðÁ aòhdùe CPòZþ iìP^û _ûAaû ò̂cù« GK ùa÷mû ò̂K Gaõ aýaiÚòZ i§û^ (ùKûVûeú, 2009) ö ùZùa MùahYû ùjCQò ùa÷mû^òK @^êi§û^e GK Kkû ö \ @ûWbû è̂þ f^ðiðþ WòKèò^ûeú @`þ Kùe<þ Aõfòiþ MùahYûe @[ð Keò GcòZò aêSûAQ«ò- “GK ~ZÜgúk @^êi§û^ aû ~û*þ, aòùgh Keò ù~ùKøYiò ùlZâùe mû^ @ûjeY Keòaû ^òcù« ì̂@û ì̂@û Z[ý ùLûRòaû’’ ö MùahYûe aòbò^Ü aýûLýû:

@ûC [ùe ùLûR (@ûC [ùe + ùLûR) ùKøYiò ò̂ŸòðÁ aòhdùe CPòZ iìP^û _ûAaû ò̂cù« GK ùa÷mû^òK Gaõ aýaiÚòZ i§û^ GK ~ZÜgúk @^êi§û^ aû ~û*, aòùgh Keò ù~ùKøYiò ùlZâùe mû^ @ûjeY ^òcù«

ì̂@û ì̂@û Z[ý ùLûRòaû ì̂Z^ mû^ @ûjeY ò̂cù« GK aýaiÚòZ _âdûi ùKøYiò aÉê, ]ûeYû aû iùuZKê aûe´ûe _eLòaû iû]ûeY/aòÉéZ/gê¡/_âcûYòZ mû^

jûif ^òcù« KòQò ì̂@û Gaõ @[ðiò¡ @ûaòÃûee ùaø¡òK MZòaò]ò

1.2 MùahYûe CùŸgý I MêeêZß _âùZýK MùahYûe ò̂RÊ CùŸgý ejò[ûG, ~ûjû ùagþ ^ò@ûeû @ùU ö ùZYê MùahYû Keòaûe _âKâòdûUò iò]ûikL CùŸgý Gaõ _eòYûc ij ù~ûWÿò ùjûA eùj ö iû]ûeYZü aòmû^ i¹Z _âKâòdûKê _âùdûM Keò _âûiwòK _âgÜMêWÿòKe C©e ùLûRò _ûAaû ò̂cù« MùahYû Keû~ûA[ûG ö MùahYûe cêLý CùŸgý ùjfû- cj©ß_ì‰ð ^òeúlY Keòaû; ùKøYiò aòhd, Z[ý, _eòiÚòZò, NUYû, aýqò, ùMûÂú, iwV^ aûa\ùe iVòKZû _âZò`kòZ Keòaû ö


NUYûUò ùKùZ [e NUòQò aû Kûjû ij RWÿòZ, G[òùe @^ý KòQò _âûiwòKZû ejêQò Kò ^ûjó, _âbûaòZ aÉêMêWÿòK c]ýùe K’Y iµKð @Qò; Giaêe ò̂¡ðûeY ò̂cù« c]ý MùahYû Keû~ûG ö _eòiÚòZò, @ûagýKZû Gaõ _âiwKê \éÁòùe eLò MùahYû Keû~ûA[ûG ö iaêVê iû]ûeY CùŸgý ùjCQò ^òŸòÁ iciýûe icû]û^ ö iciýûe bò Ü̂ bò Ü̂ \òMKê @ûùfûP^û Keòaû c]ý MùahYû @ùUö iê]ûe ^òcù« _eûcgð ù\aû, _âKâòdûKê ijR Keòaû, GK aýaiÚûe \lZû aXÿûAaû c]ý MùahYûe CùŸgý ö _ìað Z[ýKê aòPûe Keò NUYûe ò̂eazò̂ ÜZû, _âaûj, ùg÷kú, _âcûY @û\ò i§û^ KeòaûKê c]ý MùahYû Kêjû~ûA _ûùe ö MùahYû Keòaûe CùŸgý: NUYû ijòZ _eòPòZ ùjaû @[aû ^ìZ^ _eòPd _âû¯ Keòaû (^ìZ^ mû^ @ûjeY/ @ûaòÃûe) GK ò̂ŸòðÁ aýqò, _eòiÚòZò aû ùMûÂú aûa\ùe Mbúe / aòÉéZ @]ýd^ _âiwe ò̂eazò Ü̂Zû, gê¡Zû, \lZû ò̂¡ðûeY Keòaû bò Ü̂ bò̂ Ü aÉê c]ýùe [òaû iµKð (@ûKiàòK/ iûcûRòK/ _ûeÆeòK)Kê _eLòaû

MùahYû Reò@ûùe mû^ @ûjeY I a<^ GK KVò̂ I KâcûMZ _âKâòdû @ùU ö ùKøYiò MùahYû icÉ _âgÜ Kò iciýûe C©e ùjûA ^ _ûùe ö ~\òI KòQò _âgÜe Gjû VòK C©e ù\A[ûG, iaêVò Gaõ iaê icdùe Gjû _âùdûM ù~ûMý @[aû aýajû~ðý ùjûA ^ _ûùe ö ùZYê, cù^ eLòaû Lêaþ Reêeú ù~, MùahYû KòQò ò̂ŸòðÁ _eòiÚòZòùe KòQò ^òŸòðÁ _âgÜe jó C©e ù\A[ûG; gê¡Zû, aògßi^údZû Gaõ Zû_ô~ðý bò Ü̂ bò Ü̂ _eòiÚòZòùe a\kò _ûùe ö 1.5 MùahYû ^òcù« ù_âeYû MùahYû ÊûbûaòK Kò? icÉu ijòZ Gjû @û_Yû QûGñ ùjûA~ûG Kò? ùKCñ ùKCñ _eòiÚòZòùe RùY MùahYû KeòaûKê ~û@û«ò? Gjòiaê _âgÜ ùcøkòK MêeZß aj^ Kùe, KûeY MùahKu M¸úeZû Gaõ MùahYûe Zû_ô~ðý Gjû \ßûeû ò̂¡ðûeòZ jêG ö MùahYû Keòaûe KòQò i¸ûaý KûeY/ù_âeYû ò̂cÜùe \gðû ~ûAQò:

ùLûRòaûe ùKøZìjkKê _ìeû Keòaû Kcð \ûdòZße @ûagýKZûKê aòPûeùe eLò Kû~ðý Keòaû

WòMâú _ûAaûe ùg÷lòK @ûagýKZûKê _ìeû Keòaû KòQò MêeêZß_ì‰ð _âiw ijòZ _eòPòZ ùjaû

KòQò eP^ûZàK I iéR^gúk Kû~ðý Keò Lêiò _ûAaû

ùgâÂ ò̂‰ðd ù^aû _ûAñ icúlûZàK mû^ @ûjeY


aýqòMZ, aé©òMZ I iûcûRòK fûb ^òcù« @icûù]d iciýûe icû]û^ Keòaû

aòbò^Ü _âiw c]ýùe [òaû iµKð aû ò̂bðegúkZûe flY I _âKéZòKê aêSòaû

MùahYû Keòaû ^òcù« RùY aýqò ùKøYiò ùMûUòG Rò^heê I iaê Rò ò̂heê ù_âeYû _ûA _ûeòùa ö ùZùa aòmû^ i¹Z KùVûeZû I _¡ZòKê cû¤c Keò MùahYûe _eòYZò @ûù\ø _l_ûZú aû jûfêKû ùjaû CPòZþ ê̂ùjñ ö MùahYûe cj©ßß: ù~ûR^ûùe ijûdK jêG ò̂¿©ò Z[û ò̂‰ðdùe ijûdK jêG iciýû icû]û^ \òMùe ijûdK jêG mû^e _eòieKê aXÿûG ieKûe/iwV^/aýqò _âbéZòu ^úZò _âYd^ùe ijûdK jêG @ù^ßhY/cìfýûu^/Mbúe aòPûeùe ijûdK jêG

1.6 MùahYûe _âKûe

aòbò^Ü gévkû I _¡ZòKê @û]ûe Keò MùahYû @ù^K eì_ I ^ûc ù^A_ûùe ö ùZùa ò̂cÜfòLòZ _âKûeùe MùahYûKê @ûùc ùgâYúa¡ Keò _ûeòaû:

1. a‰ð^ûZàK MùahYû ^ûc ~ûjû iìPûCQò, a‰ð^ûZàK MùahYû RùY MùahKuê MùahòZ _âiwe flYMêWÿòKê a‰ð^û Keòaû ^òcù« _eòPûkòZ Kùe ö Gjò aýaiÚûùe _âbûaòZ aÉêMêWÿòK C_ùe MùahKue ùKøYiò ò̂dªY ^[ûG ö Z[ý iõMâj Keòaûe _¡Zò ùjCQò iùaðlY Gaõ _Peû CPeûö Z[ýe aòPûe ò̂cù« Zêk^ûZàK Gaõ ij-i´§úd _¡Zò MâjY Keû~ûA _ûùe ö

2. aòPûebò©òK MùahYû

G[òùe cjRê\ Z[ýe icúlûZàK aòùgæhY I iõ_ì‰ð aòPûe ù~ûWÿò ùjûA ejò[ûG ö Cbd _âû[còK I cû]ýcòK C›eê còkê[òaû Z[ýMêWÿòKê Gjû ]eò eLò[ûG ö Z[ý R ò̂Z iûa]û^Zû aRûd eLòaûKê Gaõ aWÿ aWÿ Z[ýe aòPûe ò̂cù« ù_gû\ûe Z[ý ùa÷mû ò̂K Gaõ Z[ý aòùgæhK @ûagýK ùjûA[û’«ò ö


3. ùcøkòK/gê¡ MùahYû G _âKûe MùahYû GK iò¡û«e ^òeì_Y Gaõ iû]ûeYúKeY ^òcù« ÊûbûaòK/_âûiwòK Z[ýKê iûcòf Keò[ûG ö Gjò @^êi§ûê CùŸgý ùjfû _âûiwòK Z[ýMêWÿòKê ùLûRò mûê @bûaKê _ìeY Keòaû Gaõ MzòZ _âiwùe aòmû^ i¹Z @]ýd^Kê ù~ûWÿò ÆÁZû I ùaû]McýZû _âZò_û\òZ Keòaû ö

4. aýûajûeòK aû Kâòdûgúk MùahYû Gjûe CùŸgý ùjCQò- ùKøYiò Rßk« cêŸû aû aýûajûeòK iciýûe icû]û^ ùLûRò _ûAaû _âiwUò RùY aýqò, _eòaûe, @^êÂû^ aû GK aéj©e icûR ij RWÿòZ ùjûA_ûùe ö ^òÃhðùe _j*òaû \òMùe Gjû MêeêZß ù\A[ûG, `kùe MùahYû icû¯ ùjaû icdùe KòQò ^ò‰ðd aû _\ùl_ ^ò@û~ûA _ûeòa, _eòiÚòZòùe iê]ûe @ûiò _ûeòa ö

5. iõLýûZàK MùahYû iõLýûZàK MùahYû cûZâû aû eûgòe _eòcû_ C_ùe _~ðýaiòZ ö Gjû ùijòiaê _âiw/NUYûùe _âùdûM jêG, ~ûjûKò cûZâû aû iõLýûùe aýq Keû~ûA_ûùe ö G _âKûe MùahYû _eòiõLýû^ aòùgæhY I _eúlû, _eòiõLýû^ R^òZ _û[ðKý, iµKð, iwZò Gaõ NUYûakúKê ]eò eLò[ûG ö iõLýûZàK Z[ý aòùgæhY ^òcù« @ù^K i`ÖùIßdûeþ (Cbd cêq I iûaðR^òK) ejòQò ö

6. MêYûZàK MùahYû G _âKûe MùahYûe flý ùjfû- ùKøYiò _âiw _Qùe [òaû NUYûKê @ûaòÃûe Keòaû ö cûâòK aýajûe C_ùe _~ðýaiòZ Gjò @¤d^ MêYûZàK @ùU ö GK ^òŸòðÁ ù_âû›ûj^Kê ùÂ aýqò Kòbkò _âZòKâòdû eLòùa, KòQò Keòaû ^òcù« K’Y Zûuê ù_âeYû \òG, iKûeûZàK aû ^KûeûZààK cù^ûbûa _Qùe K’Y KûeY ejòQò, Giaê _âgÜe C©e ù\A_ûùe MêYûZàK MùahYû ö MêYûZàK MùahYûe ùKøgkMêWÿòK ùjCQò- Mbúe iûlûZKûe, _eòbûhû _eúlY, aûKý_ì©òð _eúlY, _âiw C_iõjûe R^òZ _eúlY Gaõ @^ýû^ý _â\gð̂ ùKøgk, ~ûjûKê iûaðR^òK Éeùe ÊúKûe Keû~ûAQò ö ùZùa MêYûZàK MùahYûe eì_ûu^ I _âùdûMKê Kûcùe fMûAaû KVò^Ze @ùU ö

7. ]ûeYûcìkK MùahYû ]ûeYûcìkK MùahYû ùKùZûUò iûeZ©ß aû iò¡û« ij RWÿòZ ö ^ìZ^ ]ûeYûKê aòKgòZ Keòaû ^òcù« @[aû _âPkòZ ]ûeYûe _ì^ððaýûLýû ^òcù« Gjû iû]ûeYZü \ûgð^òK Gaõ bûaêKcûû


\ßûeû aýajéZ jêGö _âbûaòZ aÉêMêWÿòK c]ýùe [òaû i¸ûaý iµKð aû ^òbðegúkZûKê Gjû @ûùfûP^û Keò[ûG ö ùZùa ZZþ R^òZ _~ðýû¯ aòaeYú aû _âcûY Gjû ù~ûMûA _ûùe ^ûjó ö Gjû iõlò¯ ]ûeYû _â\û^ Kùe, ~ûjûKê _ea©ðú icdùe c¬êe KeòaûKê ùjùf _eúlû-^òeúlû Keòaû @ûagýK ö

8. _âùdûMiò¡ MùahYû _eúlYKê Reò@û Keò _âû¯ ùjC[òaû @^êbìZò aû @aùfûK^ C_ùe _âùdûMiò¡ MùahYû _~ðýaiòZ ö Gjò _âKûe _eúlY cjRê\ aýaiÚû, iò¡û« aû ]ûeYûKê ùaùk ùaùk ic[ð^ Keò[ûG; ùaùk ùaùk aòùeû] c]ý Keò[ûG ö Gjû GK _âKûe Z[ý _eòPûkòZ MùahYû @ùUö Gjûe CùŸgý ùjfû- ^ò‰ðdûZàK _âcûY ijòZ @ûiòaû, ~ûjû @^êbìZò aû @aùfûK^ \ßûeû ~û* ùjûA[ûG ö _âùdûMiò¡ MùahYû _âcûY KeòQò ù~- KòQò aÉê/_âiw ùKøYiò ^û ùKøYiò aûUùe _eÆeKê _âbûaòZ Keò[û’«òö Gjò KûeYeê _âùdûMiò¡ MùahYû ùjCQò GK NUYû aû iµKðKê aêSòaûe iaêVê gqògûkú iû]^ ö

9. @ù]ûcêLú MùahYû MùahYû Keòaû ^òcù« aû MùahòZ _âiwùe KòQò _eòa©ð^ @ûYòaûKê ùKùZ icd @ûagýK ùjCQò, Zûjûeò C_ùe _~ðýaiòZ @ù]ûcêLú MùahYû ö ^òŸòðÁ icdiúcû c]ýùe iúcòZ ejê[òaûeê GjûKê GK-Kûkú^ MùahYû c]ý Kêjû~ûG ö

10.icd gévkû MùahYû aòbò^Ü icdùe NUê[òaû _eòa©òðZ NUYûakúKê ùLûRò[ûG icd gévkû MùahYû ö _eòa©ð^ aòùgæhY I icd gévkû aòùgæhY G _âKûe MùahYûe KòQò C\ûjeY ö @aùfûKòZ aÉêMêWÿòK Kò_eò icd @^ê~ûdú aòKgòZ ùjCQ«ò, ZûjûKê VCeûAaû ^òcù« MùahKuê ilc Keò[ûG icd gévkû MùahYû ö

11. aé© MùahYû aé© MùahYû @Zò ÊZª aû @Zêk^úd MùahYû @ùU ö Gjò MùahYûeê còkê[òaû ò̂Ãhðe iû]ûeYúKeY @Zý« RUòkö ùZùa MùahòZ _âiw aûa\ùe Mbúe I icMâ mû^ ù~ûMûC [òaûeê Gjû GK _âKûe C_~êq MùahYû _¡Zò ^ò½d ö


12. HZòjûiòK MùahYû Gjûe CùŸgý ùjfû- NUYû, _âiw I aòPûee @]ýd^ Keòaû, ùKøYiò \êiÚ icdùe c]ý aýqò Gaõ ùMûÂúu \gð^Kê MùahYû ^òcù« iûcòf Keòaû ö @bòùfL, \ÉûaòRþ, gûÈ _âbéZòuê Gjû ]eò eLò_ûùe Gaõ _ìaðeê NUò[òaû NUYûe @]ýd^ Keò[ûG ö ùKøYiò NUYû/_âiwe @ûe¸, C_ô©ò, aòKûg I _âMZòKê aýq Keê[òaûeê G _âKûe MùahYû @Zý« MêeêZß_ì‰ð @ùUö

13. ^ò\û^Kûeú MùahYû _eúlY aû @aùfûK^Kê ^òdªY Keòaû ò̂cù« Gjû GK ò̂ŸòðÁ aýaiÚû @ûagýK Keò[ûG ö ùKøYiò _âiwe cìk KûeYKê ùLûRò aûjûe Keòaû G _âKûe MùahYûe flý ö iZý _âKûg KeòaûKê ~ûA icúlûZàK ùg÷kúùe Z[ýMêWÿòKê Gjû Z\« Keò[ûG, C Ü̂Z @aùfûK^ _¡Zò aýajûe Keò[ûG ö Gjò MùahYûe i`kZû aýajûe Keû~ûC[òaû _âKâòdû Gaõ C_KeY C_ùe ^òbðegúk ö

14. KûeYûZàK MùahYû KûeYûZàK MùahYûe flý ùjfû- CPòZþ _âcûY ijòZ GK aû GKû]òK aÉê C_ùe @^ý aÉêe _âbûaKê @^êgúk^ Keòaû ö iû]ûeYZü Gjû KûeY I _âbûa R^òZ GK @]ýd^ @ùU ö ùMûUòG aÉê/_âiwùe NUê[òaû ùKøYiò _eòa©ð^ Kò_eò ZZþ iµKòðZ aÉê/_âiwKê a\kûA _ûùe, G _âKûe MùahYû ZûjûKê _âKU Keò[ûG ö _eòa©ð^e Cbd _âKéZò I cj©ßKê Gjû _âZò_û\òZ Kùe ö Gjò MùahYû GKû]òK _âiwKê ]eò eLò[ûG ö 1.7 MêYûZàK I iõLýûZàK MùahYû \éÁòùKûY c]ýùe _û[ðKý

MùahYû Keòaûe \êAUò ùcøkòK \éÁòùKûY ùjCQò- iõLýûZàK I MêYûZàK ö _â[cUò iõLýûZàK eì_ùe Z[ý ùLûRò aûjûe Kùe, ~ûjûKò J_PûeòK I iVòKþ ùg÷kúùe KVò^ iõLýûZàK aòùgæhY C_ùe _~ðýaiòZ ö \ßòZúdUò aýqòu cù^ûbûa, @bò_âûd I aýajûeKê aòùgæhY Keò[ûG ö Gjû iõ_ì‰ð eìù_ MùahKu @«\ðéÁò I ]ûeYû C_ùe ^òbðegúk ö Gjû Z[ý aû _eòYûcKê @Y-iõLýûZàK ùg÷kúùe (KVò̂ iõLýûZàK aòùgæhY C_ùe _~ðýaiòZ ^êùjñ) _âZò_û\òZ Keò[ûG ö \êAUò \éÁòùKûY c]ýùe [òaû _û[ðKý ^òcÜùe \gðû~ûAQò ö MêYûZàK \éÁòùKûY iõLýûZàK \éÁòùKûY Êbûaùe Gjû @ûZàMZ/_l_ûZú @ùU cj©ß, cù^ûbûa, @ ê̂bìZò I @ûZàiù«ûh bkò

C_û\û^Kê Gjû ]eò eLò[ûG, ~ûjûKê iò]ûikL iõLýûZàK ùg÷kúùe cû_ò jêG ^ûjó

Êbûaùe Gjû ò̂eù_l @ùU ùgâYú, iúcû, aûe´ûeZû I gZKWÿû bkò

C_û\û^Kê Gjû iûcòf Kùe, ù~Cñ[òùe Z[ý iõMâj I aòPûe iõLýûZàK ùg÷kúùe


MùahYûe eì_ùeL \éÁòeê Gjû iek I ijR @ùU

G[òùe Z[ýe aòùgæhY I aýûLýû KÁiû]ý @ùUö ùZùa Gjû icúlûZàK @«\ðéÁò _â\û^ Kùe, ~ûjû ijRùe còkò _ûùe^û

G[òùe iû]ûeYúKeY _âKâòdû RUòk @ùU

ùjûA[ûG Gjû ^òŸòðÁ @ûKûe, _¡Zò I ZKð iwZ

@^êKâcKê ]eò eLò[ûG G[òùe Z[ýe aòùgæhY I aýûLýû ijRiû]ý

@ùU, ù~ùjZê Gjû _ìað ò̂¡ðûeòZ _eòiõLýû^ C_KeY I ùKøgk aýajûe Keò[ûG

G[òùe iû]ûeYúKeY _âKâòdû ijR, ~\ò MùahYû iêPûeê eì_ùe ùjûA[ûG

@ù^K MùahK c¤ Cbd MêYûZàK I iõLýûZàK \éÁòùKûYKê cògûA GK jûAaâòWþ/iue \éÁòùKûYKê ò̂R MùahYûùe iûcòfþ Ke«ò ö Gjò iue \éÁòùKûYùe MùahYû _ìeû KeòaûKê @]òK icd I iû]^ @ûagýK jêG ö ùZùa MùahYûKê Gjû ÆÁ I gê¡ Keò[ûG ö 1.8 @ûMc^ûZàK I ò̂Mc^ûZàK MùahYû \éÁòùKûY c]ýùe _û[ðKý

@ûMc^ûZàK \éÁòùKûY ^òMc^ûZàK \éÁòùKûY

Gjû @ûMc^ _âYûkú C_ùe @û]ûeòZ ùjûA[ûG ùZYê aòPûeMêWòK iaòùgh Z[ý Vûeê iû]ûeY iò¡û« _~ðý« _jù*ö

Gjû Z©ßß C_ôû\^ùe @ûgû eùLö Gjû iû]ûeYZü MêYûZàK MùahYû

\éÁòùKûYùe iúcòZ eêùjö Gjû cêq Pò«^ ù^A @ûe¸ ùjûA[ûG aû ÆÁ

_âgÜ _Pûeò[ûGö

Gjû ò̂Mc^ _âYûkú C_ùe @û]ûeòZ ùjûA[ûG ùZYê aòPûeMêWòK iû]ûeY Vûeê aòùgh aû _âbûae KûeY _~ðý« _jù*ö

Gjû ùMûUòG Z©ßßKê _eúlû Keòaûe @ûgû eùLö

Gjû iû]ûeYZü _eòcûYûZàK MùahYû \éÁòùKûYùe iúcòZ eêùjö

Gjû ùMûUòG @^êcû^ ù^A @ûe¸ ùjûA ùgh ùjaû _~ðý« iZýû_òZ ùjûA[ûGö

1.9 C©c MùahYûe flY GK MùahYû bf Kò c¦, Zûjû RûYòaû _ûAñ ùKøYiò ^òŸòðÁ aû _ìað ò̂¡ðûeòZ _¡Zò/ùKøgk ^[ûG ö ùZùa MùahYûe iZýZû, aògßi^údZû I ùa÷]Zû ò̂¡ðûeY KeòaûKê ùjùf _âùZýK ùiû_û^ùe RùY MùahK ùKùZûUò cû^\ŠKê iûcòf Keò _ûeòùa ö KòQò cû^\Š ò̂cÜùe \gðû ~ûAQò: MùahYûe flý aû CùŸgý ÆÁ ùjaû CPòZ

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd

MùahYû _âKâòdûUò aòÉéZ I ÆÁ eì_ùe @ûùfûPòZ ùjaû CPòZ CùŸgýKê aòPûeùe eLò _âKéÁ MùahYû eì_ùeL _âÉê MùahYûe _âZòUò ùiû_û^ùe Cy ù ÷̂ZòKZû cû^ iZý @ûaòÃûe Keòaû ^òcù« _~ðýû¯ Z[ý ^ò½d còkò _ûeê[òa aòùgæhY, _eòYûc I ò̂Ãhð MùahYû R^òZ flýe @^ê_ìeK ùjaû Reêeú MùahYû ò̂½òZ eìù_ beiû MùahYûe ùlZâ I _eòiúcû ÆÁ ùjaû CPòZ ò̂‰ðd ò̂cù« _~ðýû¯ _eûcgð còkò _ûeê[òa MùahYû ò̂½òZ eìù_ iZ

1.10 K’Y MùahYû ù~ûMý ê̂ùjñ?

MùahYûe Pûeò _ûLùe @ù^K ù~ûMý ùjûA ^ _ûùe ö GZ\þR ò̂Z KòQò bâcbâû«ò ò̂cÜùe MùahYû ùKak cûZâ iìP^û iõMâj ê̂ùjñö @ûKiàòK Cnûa^ aû @ûaòÃ

Z I ÆÁ eì_ùe @ûùfûPòZ ùjaû CPòZ CùŸgýKê aòPûeùe eLò _âKéÁ MùahYû eì_ùeL _âÉêZ Keû~òaû CPòZ MùahYûe _âZòUò ùiû_û^ùe Cy ù^÷ZòKZû cû^\Š aRûd ejòaû @ûagýK

û ò̂cù« _~ðýû¯ Z[ý ^ò½d còkò _ûeê[òa aòùgæhY, _eòYûc I ^òÃhð MùahYû R^òZ flýe @ ê̂_ìeK ùjaû Reêeú MùahYû ò̂½òZ eìù_ beiûù~ûMý, ùa÷] Gaõ aýû_K ùjaû CPòZ

Yûe ùlZâ I _eòiúcû ÆÁ ùjaû CPòZ ò̂‰ðd ^òcù« _~ðýû¯ _eûcgð còkò _ûeê[òa

Zý I aûÉa PòZâ _â\û^ Keê[òa

K’Y MùahYû ù~ûMý ^êùjñ?

MùahYûe Pûeò _ûLùe @ù^K KÌ^ûRÌ^û I bâc beò ejò[ûG ö icÉ _âiw MùahYû þR ò̂Z KòQò bâcbâû«ò ò̂cÜùe \gðû ~ûAQò ö

MùahYû ùKak cûZâ iìP^û iõMâj ê̂ùjñö @ûKiàòK Cnûa^ aû @ûaòÃûe MùahYû ê̂ùjñö

10

Š aRûd ejòaû @ûagýK

beò ejò[ûG ö icÉ _âiw MùahYû


Z[ý Gaõ @u \gðûAaû MùahYû ê̂ùjñö Z[ýMêWÿòK c]ýùe Zêk^û MùahYû ê̂ùjñö Z[ýMêWÿòK c]ýùe iµKð ù~ûWÿòaû MùahYû ê̂ùjñ ö

1.11 @ûi _âMZòKê cû_òaû

K) MùahYû Kjòùf Zêùc K’Y aêS? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

L) GK iciýû/_âiw/_eòiÚòZò/aòhd ùfL, ~ûjû C_ùe Zêùc MùahYû KeòaûKê PûjêñQ? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

M) C_ùeûq aòhd MâjY Keòaû ò̂cù« K’Y ZêcKê ù_âeYû ù\AQò? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

N) Gjò MùahYû Kò_eò fûb\ûdK ùjûA _ûeòa, Kûjû _ûAñ Gjû fûb\ûdK ùja I ùKcòZò? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

O) Zêùc Kò_eò iê ò̂½òZ Keòa ù~ Zêc MùahYû GK C©c MùahYû @ùU? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


dê̂ òU – 2: ù~ûMûù~ûM MùahYûe _eòPd 2.0: aòhde MV^ 2.1: _V^e CùŸgý 2.2: aòhd _eòPd 2.3: MùahYûe _¡Zò 2.4: MùahYûe _âYûkú 2.5: MùahYûe _¡Zò I _âYûkú c¤ùe _û[ðKý 2.6: MùahYûe _~ðýûd 2.7: MùahYûe _âKâòdû 2.8: ù~ûMûù~ûM MùahYûe @[ð 2.9: ù~ûMûù~ûM MùahYûe _âKûe 2.10: @ûi _âMZòKê cû_òaû

2.1 _V^e CùŸgý Gjò dê ò̂Uþe flý ùjCQò- ù~ûMûù~ûM MùahYûe MêeêZßKê icìk aêSûAaû ö Gjò dê̂ òUþ _Xÿòaû _ùe, ò̂cÜfòLòZ _âgÜMêWÿòKe C©e ù\aûùe Zêùc ilc ùjaû CPòZö

ù~ûMûù~ûM MùahYû K’Y? ù~ûMûù~ûM MùahYûe bò̂ Ü bò Ü̂ _âKûeMêWÿòK K’Y? MùahYûe _¡Zò I _âYûkú c]ýùe K’Y _û[ðKý ejòQò? MùahYû Keòaû ò̂cù« ùKCñ _~ðýûd I _âKâòdû ù\A ~òaûKê _ùWÿ?

2.2 aòhd _eòPd

ù~ûMûù~ûM I MYcû¤c ùlZâùe _âaé©ò I _â[û iað\û _eòa©ð^gúk ö ùa÷hdòK aòKûg I _ûeµeòK MYcû¤c ijòZ Gjûe i¹ògâYKê @û]ûe Keò MùahYû R^òZ KÌ^û, mû^ I aýajûe a\kò [ûG ö G[òùe ù~ûMûù~ûM MùahKue Mêeê \ûdòZß ùjCQò @û]ê̂ òK ùa÷hdòK ùKøgk @ ê̂~ûdú ^òRKê iê]ûeòaû Gaõ iciûcdòK ù~ûMûù~ûM MùahYûe GK @õg ùjaö _eòa©ð^ \ßûeû MYcû¤c I ù~ûMûù~ûM ùlZâùe ù\LòaûKê còkê[òaû ì̂Z^ _âaé©ò Gaõ @^ýû^ý aògûk @ûjßû^Kê ùLûRòaûKê ~ûA, MùahYûe MêYa©û I iZýZû ijòZ ùKøYiò iûfòi ^Keò MùahK @Y-_eµeûMZ MùahYû \éÁòùKûYKê ò̂Re Ke«ò ö


Gjò dê^òUþ aòbò Ü̂ MùahYû _¡Zò I _âKâòdûKê cê\âòZ KeòQò, ~ûjûKê ù~ûMûù~ûM MùahKcûù^ @û_YûA _ûeòùa ö @ûe¸eê ùgh _~ðý« MùahYûe aòbò̂ Ü _~ðýûd Gjò dê ò̂Uþùe @ûùfûPòZ ùjûAQò ö 2.3 MùahYûe _¡Zò

MùahYûe flý jûif ò̂cù« Z[ý iõMâj KeòaûKê ùjùf KòQò ò̂ŸòðÁ iû]^ aû C_KeY @ûagýK jêG, Zûjû jó MùahYûe _¡Zò @ùU ö iû]ûeYZü iõePòZ I aýaiÚòZ ùg÷kúùe Gjû Keû~ûG ö ù~ûMûù~ûM MùahKu ^òcù« @ù^K _eúlY Keû~ûA[òaû Gaõ _âcûYòZ ùjûA[òaû Z[ý iõMâj _¡Zò ejò[ûG ö _êÉKe @ûMûcú aäKþMêWÿòKùe ùi aûa\ùe @ûùfûP^û Keû~òa ö G K[û cù^ eLòaû Reêeú ù~, icû^ MùahYûe flýKê _ìeY Keòaû ò̂cù« aòbò Ü̂ MùahK bò Ü̂ bò Ü̂ _¡Zò aû Z[ý iõMâj iû]^/C_KeY aýajûe Keò _ûe«ò ö

ùZùa ZKð iwZ aýûLýû ijòZ MùahYûUò C_~êq I iê\éXÿ ùjaû CPòZþ ö MùahYûe _¡Zò ùijò iaê iû]^ ij RWÿòZ, ~ûjû RùY MùahK MùahYû _âKâòdû ò̂cù« @[aû ùKøYiò iciýûe icû]û^ ^òcù« iû[òùe ù^A Pûf«ò ö iciýûe MùahYûùe _âùdûM ùjC[òaû iû]^ Gaõ _âKâòdû jó MùahYû _¡Zò @ùUö MùahYû Kfû ùaùk Gjû Cbd MêYûZàK I iõLýûZàK _¡ZòKê ]eò eLò[ûG; ù~còZòKò- iùaðlY, aé© @]ýd^, iûlûZKûe, _âgÜûakú, _~ðýùalY AZýû\ò ö 2.4 MùahYûe _âYûkú

_¡Zòe @]ýd^ ùjCQò MùahYûe Kû~ðý _âYûkú ö MùahYûe _¡Zò MùahYû R ò̂Z Kû~ðý _âYûkúe GK @õg @ùU ö _âYûkú ùjCQò \gð^ gûÈe GK @w, ~ûjû GK aýaiÚûùe [òaû MùahYû R ò̂Z iò¡û« I _âKâòdûKê aòPûe Keò[ûG ö Gjû GK aòmû^ i¹Z gòLòaûe aûU; MùahYû Kò_eò aýaiÚòZ ùjûA _ûeòa, Gjû gòLûA [ûG ö G ùjCQò MùahYûe ùiâûZùe _âùdûM ùjC[òaû _¡ZòMêWÿòKe KVò^ aòPûe; Gjû iê̂ ò½òZ Kùe MùahYûe ò̂Ãhð ù~_eò ùa÷], beiûù~ûMý I aògßi^úd ùjûA _ûeòa ö iciýûKê aêSòaû ò̂cù« Pd^ Keò[òaû aòbò Ü̂ _~ðýûd Gaõ _¡Zò _Qùe [òaû ^û^û ZKð C_ùe MùahK \éÁò \ò@«ò ö GK ò̂ŸòðÁ _¡Zò aû iû]^ KûjóKò aýajûe Keòaû Gaõ @^ýUò KûjóKò ê̂ùjñ; Zûjû ÆÁ Keò[ûG MùahYûe Kû~ðý _âYûkú, ~Ÿßûeû _âû¯ ùjC[òaû _eòYûcUòKê Êdõ

MùahK ò̂¡ðûeY Keò _ûeòùa @[aû @^ýcûù^ aò Keò _ûeòùa ö


2.5 MùahYûe _¡Zò I _âYûkú c]ýùe _û[ðKý

MùahYûe _¡Zò I MùahYûe _âYûkú @ù^K icdùe icû^ ùjaû _eò bâc iéÁò Kùe ö ùZùa ùcøkòK \éÁòùKûYeê Gcûù^ _eÆeVûeê @fMû ö ò̂cÜùe \êAUò c]ýùe [òaû KòQò _û[ðKý \gðû ~ûAQò ö MùahYûe _¡Zò MùahYûe _âYûkú Gjû ùjCQò ùijòiaê _âKâòdû aû ùKøgk,

~ûjûKê MùahK MùahYû ò̂cù« _âùdûM Ke«ò ö

aòbò Ü̂ @ ê̂i§û^ cìkK ùKøgkKê Gjû aýajûe Keò[ûG ö

Z[ý iõMâj ò̂cù« @ûagýK iû]^ aû C_KeYe _âùdûM Keû~ûG ö

_eúlY, ~û*, iùaðlY I iûlûZKûe _âbéZòKê Gjû \éÁòùe eùL ö

iciýûe icû]û^ ùLûRòaû Gjûe CùŸgý ö

Gjû ùjCQò _¡Zòe GK aýaiÚû, ~ûjû ùa÷mû ò̂K eúZòùe MùahYû R ò̂Z iciýûe icû]û^ ò̂cù« aýajéZ jêGö

MùahYûe CùŸgýKê iû]òZ Keê[òaû \éÁòùKûY Gjû @ûagýK Keò[ûG ö

MùahYûùe @ûagýK ùjC[òaû ZKð i¹Z aòPûe C_ùe Gjû _~ðýaiòZ ö

_eúlY, ~û* I iùaðlY ò̂cù« @ûagýK ùjC[òaû aòbò Ü̂ iû]^ I C_KeYKê gòLòaû \òMùe Gjû MêeêZß \òG ö

C_~êq _âKâòdûKê _âùdûM Keò icû]û^ ùLûRòaû Gjûe CùŸgý ö

2.6 MùahYûe _~ðýûd

@ûùc _ìaðeê @ûùfûP^û KeòiûeòQê ù~, ÆÁ CùŸgý ijòZ MùahYû ùjCQò @ ê̂i§û^e GK iõePòZ I aýaiÚòZ cûMð ö ùZùa Gjûe bò Ü̂ bò Ü̂ _~ðýûd ijòZ _âùZýK _~ðýûdùe @ûagýK ùjC[òaû _âKâòdû Gaõ ò̂ŸòðÁ Kû~ðýKâc aòhdùe RûYò eLòaû Reêeú @ùU ö icMâ MùahYû _âKâòdûUò 3Uò bò̂ Ü bò Ü̂ _~ðýûdùe aòbq Keû~ûA_ûùe:

1. _âûKþ-KâòdûZàK _~ðýûd Gjû ùjCQò MùahYûe _âûe¸òK _~ðýûd ö MùahYû ùKCñ aòPûe, _âiw aû iciýûKê Reò@û Keò Keû~òa; Gjò _~ðýûdùe RûYòaûKê jêG ö G ùjCQò _âûe¸, @û]ûe I ]ûeYûe _~ðýûd, ~ûjûKò Z\«eê @ûe¸ jêG ö MùahYûe CùŸgý, @ûagýKZû I ùlZâ ÆÁ ùjaû _ùe jó Gjò _~ðýûdUò ùgh ùjûA[ûG ö _â[c _~ðýûde aòPûe I _eòKÌ^û C_ùe ò̂cÜfòLòZ \êAUò _~ðýûd Gaõ MùahYû R^òZ ò̂Ãhðe MêYa©û ò̂bðegúk ö


2. KâòdûZàK _~ðýûd MùahYûe eì_ùeL aû _¡Zò Pd^ Gaõ _âûiwòK Z[ý iõMâj ^òcù« Zûjûe _âùdûM MêeêZß ù\A[ûG KâòdûZàK _~ðýûd, ~Ÿßûeû MùahYû R ò̂Z _âgÜMêWÿòKe Gaõ MùahYûe flý iû]òZ ùjûA _ûeòa ö

3. _ea©ðú KâòdûZàK _~ðýûdMùahYû Keòaûe Gjû @«òc _~ðýûd ö Z[ýe aòPûe I _eòYûcKê Gjû iûcòfþ Keò[ûG ö MùahYû aòaeYú (\ÉûaòR I ù~ûMûù~ûM) c]ý Gjûe @«MðZ ö Gjò _~ðýûdùe ùMûUòG MùahYûe ùgh jêG Gaõ ^ìZ^ _âgÜMêW_êYò[ùe ì̂@û eì_ùe MùahYû Keû~ûG ö

2.7 MùahYûe _âKâòdû

MùahYûe _âKâòdû ùjCQò _eÆe ij @Zò ^òaòWÿ ùKùZûUò MZòaò]òe GK gévkû ö ùaùk ùaùk Gjò _~ðýûdMêWÿòK aò]òa¡ bûaùe KâcûMZ ejòaû _eòaù©ð _eÆeuê @ZòKâc c]ý Keò[û’«ò ö MùahYû ò̂cù« ùMûUòG _~ðýûd _ea©ðú _~ðýûdUòKê ò̂¡ðûeòZ Keò[ûGö _~ðýûdMêWÿòKe G_eò ò̂aòWÿ iµKð I _eÆe _âZò ò̂bðegúkZû ù~ûMêñ MùahYûe

_â[c _~ðýûdùe jó icMâ _âKâòdûUòKê ]û~ðý Keòaû Reêeú @ùUö MùahKu ò̂cù« Gjû __â\gðK aû ^Kèû bkò Kû~ðý Kùe ö Gjû aò^û M¸úe iciýû C_êRò _ûùe, ~ûjû MùahYûe _ì‰ðZû I MêYa©û \òMùe aû]K iûRò _ûùeùZùa Gjò _~ðýûdMêWÿòK _ìeû_ìeò icû^ ê̂jñ«ò aò bò Ü̂ c]ý ê̂jñ«ò ö

MùahYûe eì_ùeL aû _¡Zò Pd^ Gaõ _âûiwòK Z[ý iõMâj ò̂cù« Zûjûe _âùdûM A[ûG KâòdûZàK _~ðýûd, ~Ÿßûeû MùahYû R ò̂Z _âgÜMêWÿòKe C©e \ò@û~ûA _ûeòa

Gaõ MùahYûe flý iû]òZ ùjûA _ûeòa ö _ea©ðú KâòdûZàK _~ðýûd

MùahYû Keòaûe Gjû @«òc _~ðýûd ö Z[ýe aòPûe I _eòYûcKê Gjû iûcòfþ Keò[ûG ö ÉûaòR I ù~ûMûù~ûM) c]ý Gjûe @«MðZ ö Gjò _~ðýûdùe ùMûUòG

MùahYûe ùgh jêG Gaõ ^ìZ^ _âgÜMêWÿòK iûcÜûKê @ûùi, ù~Cñ[ò _ûAñ _ea©ðú _~ðýûdùe _êYò[ùe ì̂@û eì_ùe MùahYû Keû~ûG ö

MùahYûe _âKâòdû ùjCQò _eÆe ij @Zò ò̂aòWÿ ùKùZûUò MZòaò]òe GK gévkû ö ùaùk ùaùk Gjò _~ðýûdMêWÿòK aò]òa¡ bûaùe KâcûMZ ejòaû _eòaù©ð

«ò ö MùahYû ^òcù« ùMûUòG _~ðýûd _ea©ðú _~ðýûdUòKê ^ò¡ðûeòZ

_~ðýûdMêWÿòKe G_eò ò̂aòWÿ iµKð I _eÆe _âZò ò̂bðegúkZû ù~ûMêñ MùahYûe

_â[c _~ðýûdùe jó icMâ _âKâòdûUòKê ]û~ðý Keòaû Reêeú

MùahKu ò̂cù« Gjû _\ gðK aû ^Kèû bkò Kû~ðý Kùe ö

¸úe iciýû C_êRò _ûùe, ~ûjû MùahYûe _ì‰ðZû I

òMùe aû]K iûRò _ûùeö ùZùa Gjò _~ðýûdMêWÿòK _ìeû_ìeò icû^ ê̂jñ«ò aò bò Ü̂ c]ý ê̂jñ«ò ö

15

MùahYûe eì_ùeL aû _¡Zò Pd^ Gaõ _âûiwòK Z[ý iõMâj ò̂cù« Zûjûe _âùdûM \òMùe ò@û~ûA _ûeòa

MùahYû Keòaûe Gjû @«òc _~ðýûd ö Z[ýe aòPûe I _eòYûcKê Gjû iûcòfþ Keò[ûG ö ÉûaòR I ù~ûMûù~ûM) c]ý Gjûe @«MðZ ö Gjò _~ðýûdùe ùMûUòG

ÿòK iûcÜûKê @ûùi, ù~Cñ[ò _ûAñ _ea©ðú _~ðýûdùe

MùahYûe _âKâòdû ùjCQò _eÆe ij @Zò ò̂aòWÿ ùKùZûUò MZòaò]òe GK gévkû ö ùaùk


MùahYû ^òcù« @ûagýK ùjC[òaû KâcûMZ MZòaò]òMêWÿòK ^òcÜ ùeLû-PòZâùe \gðû ~ûAQòö MùahKu Azû cêZûaK _~ðýûd I @^êKâc _eòa©òðZ ùjûA_ûùe ö Gjò _~ðýûdMêWÿòK KùVûe ùjaû a\kùe iûùuZòK I aòPûe-iìPK @ùU ö 2.7.1 iciýûe PòjÜU I ^òeì_Y _âùZýK I icÉ MùahYû KûjûKê ^û KûjûKê fûbaû^ Keò[ûG ö MùahYû R^òZ iciýûe icû]û^e iìZâ MùahKu aýqòMZ @^êbìZòeê còkò_ûùe @[aû ùKøYiò _eòaûe, @*k, @^êÂû^, ùMûÂú aû GK aéj©e icûR ij RWÿòZ ùKøYiò _âiweê còkò_ûùe ö ùZYê GK iû]ûeY _âiwUò ^òŸòðÁ MùahYûùe eì_û«eòZ ùjaû GK aòmû^ i¹Z MùahYûe _â[c _~ðýûd @ùU ö MùahYûe _ea©ðú _~ðýûdMêWÿòKùe MùahYû R^òZ iciýûKê iêPûeê eìù_ aêSòaûKê Gaõ aòPûe Keò @[ð_ì‰ð bûaùe bò^Ü ùg÷kúùe aýq Keû~ûG ö iciýûKê aêSòaûe iaðùgâÂ aûU ùjCQò ZûjûKê @ùw ^òbûA[òaû ùKøYiò aýqòu ij @ûùfûP^û Keòaû ö iciýûKê aêSòaûe Gjò Kû~ðýUò GcòZò GK _~ðýûd, ~ûjû icMâ MùahYû _âKâòdûùe @Zý« MêeêZß_ì‰ð @ùU ö @^êi§û^ Keû~ûC[òaû iciýûUòKê ÆÁ bûaùe aêSòaû CPòZþ ö @_âûiwòK Z[ý I _âûiwòK Z[ý c]ýùe _âùb\ \gðûAaûKê ùjùf _éÂbìcò R^òZ Z[ýe ^òeù_lZû I ùa÷]ZûKê ~ZÜ ijKûùe _eúlû Keòaû @ûagýK ö 2.7.2 aòhde icúlû iciýûe iìZâ_ûZ [ùe ùjûAMfû _ùe, MùahK iciýû iµKòðZ aýû_K Z[ý iùaðlY Keòaû CPòZþ ö Gjò CùŸgýKê iû]òZ KeòaûKê MùahK aògßi^úd Z[ý iìZâMêWÿòK C_ùe beiû Keòaû @ûagýK; ù~còZòKò- gòlYúd _ZâòKû, i¹òk^ú R^òZ Kû~ðýKâc, ieKûeú aòaeYú, _êÉK AZýû\òö Gjò _âKâòdûùe cù^ eLòaû CPòZþ ù~, ùMûUòG iìZâ @^ý GK iìZâKê @ûùMA ù^a ö _ìað MùahYû I Pûfê ejò[òaû MùahYû c]ýùe KòQò iûc¬iý [òùf ~ZÜ ijKûùe ZûjûKê @]ýd^ Keòaû CPòZþ ö aòhd icúlûe MêeêZß Gjû MùahKuê Mbúe mû^ jûif Keòaûùe Gaõ Pd^ Keû~ûA[òaû MùahYû R^òZ

aòPûe, @û]ûe I iò¡û«MêWÿòKê bf bûaùe aêSòaûùe ijûdK jêG ö _ìaðeê MùahYû Keû~ûA[òaû _âiwMêWÿòKê PòjÜU Keòaûùe Gjû ijûdK jêG Gaõ Zûjûe

GK icúlûZàK aòùgæhY ^òcù« aûU KXÿûG ö iciýûe icû]û^ ^òcù« GK aýaiÚòZ, ZKð iwZ I aòmû^ i¹Z \éÁòùKûYKê ^òRe

Keòaû ^òcù« Gjû MùahKuê gqò ù~ûMûG ö MùahYû ^òcù« GK C_~êq iò¡û«cìkK/aòPûecìkK ùg÷kú Pd^ Keòaûùe Gjû

MùahKuê ilc Keò[ûG ö


MùahYûùe [òaû aýa]û^Kê PòjÜU Keòaûùe Gjû ijûdK jêG ö Gjû MùahKuê bò Ü̂ bò Ü̂ aÉê I ùicûû c]ýùe [òaû iµKðKê iìPûA \òG, ù~Cñ[òeê

ùi ò̂Re _eòKÌ^ûKê eì_ ù\A[û’«ò ö

aòhd icúlû _eúlY iìPú iìZâMêWÿòK aògßi^úd I beiûù~ûMý Kò? Pd^ Keû~ûA[òaû _âiw aûa\ùe ùKùZ ùfLû ~ûAQò? aòhdUò ùKùZ ZûRû I _âûiwòK @ùU? cjZß_ì‰ð NUYû I MêeêZß_ì‰ð i§û^ K’Y ejòQò? aòhd C_ùe KòG @]òK Kû~ðý KeòQ«ò? aòhd C_ùe ùjûA[òaû MùahYû ùKCñVò _âKûg _ûAQò? aòhde ùKCñ \òMUò iaðû]òK \éÁò @ûKhðY KeòQò? aòhdùe [òaû ùKCñ _âgÜMêWÿòKe C©e còkò _ûeòQò? aòhde ùKCñ \òMUòKê @aùjkû Keû ~ûAQò? MùahYû ieòaû _ùe _ìêûaé©ò Keòaûe KòQò KûeY ejêQò Kò? _âPkòZ aòhd ijòZ @^ý ùKCñ aòhdMêWÿòK RWÿòZ? MùahYû R ò̂Z mûê ùKCñ @bûaUòKê Gjò MùahYû _ìeY Keò _ûeòa?

2.7.3 MùahYûe flý I _eòKÌ^ûe iìZâ_ûZ aòhde icúlû bf bûaùe Keòaû _ùe aû MùahYûùe ùKCñVò @«e ejêQò RûYò iûeòaû _ùe MùahYûe flý Gaõ Kû~ðýgúk _eòKÌ^û aûa\ùe MùahK ÆÁ ùjaû CPòZþ ö Kû~ðýgúk _eòKÌ^û Kû~ðý ùjCQò GK ZKð i¹Z KÌ^û, ~ûjû MùahYû R ò̂Z iciýûe aòhdaÉêe iû¤ZûKê _eúlû Kùe ö @]òKûõg MùahYûùe Kû~ðýgúk _eòKÌ^ûe aòKûg GK cj©ß_ì‰ð bìcòKû ùÂ[ûG ö _eòKÌ^û @Zý« aòùgh ejòaû ijòZ MùahYûe aòhdaÉêKê ]eò eLòaû CPòZþ KûeY Gjûe _eúlY ò̂jûZò @ûagýK ö _eòKÌ^ûe bìcòKû ùjCQò MùahKuê MùahYûe ùlZâ aûa\ùe iìPòZ Keòaû Gaõ Zûuê iVòKþ _[ùe ùÂ~òaû ö Zûue Pò«^Kê Gjû gûYòZ Keò[ûG Gaõ iciýûe MêeêZß_ì‰ð \òM C_ùe \éÁò _KûG ö @ûagýK ùjC[òaû Z[ýe _âKûe I MêYa©ûKê iìPòZ Keòaû ij ùKCñ Z[ý _¡ZòKê aýajûe Keû~ûA _ûeòa, ùi aûa\ùe Gjû iìPûA \òG ö icÉ _âKûe MùahYûùe _eòKÌ^û aû]ýZûcìkK ê̂ùjñ ö


C\ûjeY Êeì_- @ù^ßhY R^òZ MùahYûùe _eòKÌ^ûKê _âcûYòZ Keòaû @ûagýK ùjûA ^[ûGö aòhd R^òZ ^òMc^ûZàK ZKð, cjRê\ Z[ý, aÉê, ZZþ iµKòðZ @]ýd^ Gaõ aòùghm I @^ýû^ý @ûMâjú ùMûÂúu ]ûeYûKê _eúlû Keò _eòKÌ^û eì_ ù^A[ûGö Kò«ê iò¡û«cìkK eúZòùe _eòKÌ^û MùahYû R^òZ flýKê ÆÁ I ò̂½òZ Keòaûùe ijûdK jêG ö 2.7.4 MùahYûe eì_ùeL

MùahYûe eì_ùeL ùjCQò ùijò aäë-_âò<þ aû aòPûeMZ iõeP^û, ~ûjû c]ý ù\A MùahYû Keû~ûG ö Gjòbkò eì_ùeLe _âÉêZò MùahYûKê ~[û i¸a Kêgk Keò[ûG, iaðû]òK iìP^û ù~ûMûA[ûG ö @^ý g±ùe, _âûiwòK Z[ý _âcûY ù\aû ij Kcþ gâc, icd I i´k aýajûe Keò MùahYûKê Gjû Zßeû^ßòZ Keò[ûG ö Kò«ê Gjûe `kû`k MùahYûe flý C_ùe ^òbðe Kùe ö MùahYû eì_ùeLe _âKûe aòbò^Ü ùlZâùe Kû~ðý Keê[òaû MùahK 3 _âKûe ùcøkòK eì_ùeLKê ^òRe Ke«ò ö ùiMêWÿòK ùjCQò:

1. i§û^cìkK MùahYû eì_ùeL G _âKûe MùahYû eì_ùeLe flý ùjfû- ùcøkòK mû^ ù~ûMûAaû Gaõ iciýû i´§úd _âûiwòK aòhdMêWÿòKê ÆÁ Keòaû ö iìP^ûe @ûagýKZûKê _ìeY Keòaû ij MùahYû R^òZ flý _ûAñ @ûagýKúd iû]^ Gjû _â\û^ Kùe ö Gjû @Zý« ^c^úd Gaõ cêq @ùU ö 2. a‰ð^ûZàK MùahYû (KòG, K’Y, ùKCñVò, ùKcòZò) MùahYû R^òZ _âiwMêWÿòKê a‰ð^û Keò Gjò eì_ùeL MùahòZ iciýû ^òcù« @Mâúc iìP^û ù~ûMûA [ûG ö MùahYû i´§úd PòZâ, _eòbûhû, aòbûM, @ûKk^, @^êcû^ I _eúlYùe Gjû aýajéZ jêG ö 3. KûeYûZàK MùahYû (~\ò-Zû’ _ùe) @«^òðjòZ KûeY I `kû`k iµKðKê RûYòaû _ûAñ Gjò eì_ùeL _âÉêZ Keû~ûG ö ùMûUòG aÉêe @^ý C_ùe _âbûa I iµKðKê i§û^ Keòaûùe Gjû @]òKûõg MùahYû ùlZâùe aýajéZ jêG ö

MùahYû ^òcù« C_~êq eì_ùeLe _âÉêZò ò̂cÜfòLòZ \òMMêWÿòKê ]ýû^ùe eùL: Z[ý iõMâje iìZâ I C_ûd MùahK Gaõ @^ýû^ý ij-i´§úd _âiwMêWÿòKe C_iÚòZò I ùKøgk MùahYû ^òcù« cjRê\ icd, i´k Gaõ @^ýû^ý iû]^


icMâ _âKâòdûe a‰ð^û Gaõ MùahYûe CùŸgýMêWÿòKê iû]òZ Keòaû ^òcù« \éÁòùKûY @[aû MùahYû R^òZ iciýûKê RûYòaû _ûAñ ZKð iwZ icû]û^ ùLûRòaû

2.7.5 Z[ý iõMâj

^òRe \ûaòKê iò¡ I _âPûeòZ KeòaûKê _âùZýK MùahK _âûiwòK Z[ý @ûagýK Ke«ò ö G[ò_ûAñ MùahK RûYòaû CPòZþ ùKCñ _âKûe Z[ý aýajûe Keòùa ö Z[ý iõMâje i¸ûaý iìZâ I _¡Zò c]ý MùahK ùLûRò _ûAaû @ûagýK ö Z[ýe \êAUò iìZâ ejò[ûG ö

1. _âû[còK Z[ý iìZâ flý ^òjòZ aýqò Gaõ Zûue MùahYû @«MðZ cZûcZ, @^êbìZò I \éÁòùKûYKê _âû[còK Z[ý iìZâ ]eò eLò[ûG ö _âû[còK iìZâeê Z[ý jûif Keòaû ^òcù« MùahK GK ^òŸòðÁ Kû~ðý^úZò I iû]^ ij @ûùMAaû @ûagýK ö _âû[còK iìZâùe aýajéZ ùjC[òaû Z[ý iõMâj _¡Zò ZZþ R^òZ iû]^Kê _eò_êÁ Keò[ûG ö

_âû[còK Z[ý iìZâ iêMêY \êMðêY

iaòùgh I @ûagýK Z[ý ù~ûMûG iVòKþ Gaõ ò̂½òZ @]òK beiûù~ûMý

Kû~ðýKûeú KeòaûKê @bòmZû aû C_~êq mû^ @ûagýK

Lyð ajêk ajêZ icd ò̂G

2. cû]ýcòK Z[ý iìZâ cû]ýcòK Z[ý iìZâMêWÿòKê @ù^K icdùe ‘_âKûgòZ Z[ý’ Kêjû~ûG ö _âKûg _ûA[òaû aòaeYú, _êÉK, _ZâòKû, fò_ò _âbéZòKê Gjû iìZâ eì_ùe ù^A[ûG ö Zû’_ùe GiaêKê iõùgû]òZ Keò aòùgæhY Keû~ûG ö ùZùa Z[ýe iZýZû, aògßi^údZû, C_~êqZû I _~ðýû¯ZûKê iê^ò½òZ Keòaû _ûAñ CPòZþ ~ZÜe @ûagýKZû ejòQò ö

cû]ýcòK Z[ý iìZâ iêMêY \êMðêY

iùw iùw còkò~ûG I Kcþ Lyðùe jêG iõMâj ^òcù« ZúaâZe I ijR @]òK bf bûaùe _âiwKê aêSûA _ûùe

I Zû’ ij _eòPòZ KeûA _ûùe @ûMûcú MùahYû ^òcù« @û]ûe ù~ûMûG

@ù^K icdùe C_~êq iìZâ ùLûRòaû I Zû’ _ûLùe _j*òaû KÁKe jêG

Z[ý @ûagýKúd eì_, @ûKûe aû cûZâûùe ^[ûA _ûùe

_ìaðeê ùjûA[òaû MùahYûe CùŸgý aû _âiw _âPkòZ MùahYûVûeê bò̂ Ü ùjûA_ûùe


2.7.6 Z[ý aòùgæhY I C_iõjûe

Z[ý iõMâj Keò iûeòaû _ùe, MùahK ùiMêWÿòKê aòùgæhY Keò[û’«ò ö Z[ý aòùgæhY ùKùZ MêWÿòG ZZþ iµKòðZ Kû~ðý @ûagýK Keò[ûG; ù~còZòKò- ùgâYú iÚû_^û I ZûjûKê _âùdûM Keò iùuZúKeY, ÊzúKeY, ZûfòKûKeY Gaõ Zû’_ùe _eòiõLýû^ R^òZ ^òÃhð aûjûe Keòaû ö ùZYê MùahK @aýajéZ Z[ýe ZûfòKû _âÉêZ Keò ZûjûKê KòQò flý iû]òZ Gaõ aýajûe ù~ûMý ùgâYúùe eì_û«eòZ Keòaû CPòZþ, ~ûjû @ûMûcú aòùgæhY ^òcù« _â~êRý ùjûA _ûeòa ö iùuZúKeY iû]ûeYZü ùijò _~ðýûdùe Keû~ûA [ûG, ~ûjû Reò@ûùe Z[ýe ùgâYú icìj iùuZùe eì_û«eòZ jêG; ~ûjûKê ZûfòKûbêq Keòùja, MYû~ûA _ûeòa ö ÊzúKeY ùjCQò @ûagýKúd Gaõ _âûiwòK Z[ýKê @^ý Z[ýVûeê @fMû Keòaûe _âKâòdû ö iµû\^û GcòZò GK _âKâòdû, ~ûjû iùuZúKeYùe _âùdûM ùjûA[òaû Z[ýe MêYa©ûKê aòKgòZ Keò[ûG ö iùuZúKeY ijòZ _~ðýûdUò ZûfòKûKeY ò̂cù« _âÉêZ ùjûA~ûG ö ZûfòKûKeY GK ùa÷hdòK _âKâòdûe @õg aòùgh, ù~CñVò ùgâYúbêq Z[ý ZûfòKû eì_ùe iRû ~ûA[ûG ö KµêýUeþ ùKak icd a*ûG ^ûjó, aeõ icû^ icd c]ýùe iciýûKê _âbûaòZ Keê[òaû ^û^û aÉêKê aêSûAaûùe c]ý ilc ùjûA[ûG ö aòùgæhY iû]ûeYZü gZKWÿû, MêYûu _âbéZò MY^û C_ùe _~ðýaiòZ, aòbò̂ Ü ÆÁ _eòiõLýû^ iìZâKê Gjû _âùdûM Keò[ûG ö aòùgæhY _âKâòdûùe cìk I ^ìZ^ _eòKÌ^ûùe [òaû iµKð aû _âùb\, ic[ð^ aû aòùeû]ûbûiKê MêeêZße ijòZ _eúlû Keû~òaû CPòZþ; ~ûjû \ßûeû Z[ý ùa÷] ùjûA _ûeòa, C_iõjûeKê iìPûA _ûeòa ö ùcûUûùcûUò KjòaûKê Mùf, aòbò^Ü _eòiõLýû^ C_ûde ijûdZûùe MùahK iõMéjúZ Z[ýKê aòùgæhY Keò _ûeòùa ö C_ùeûq Cqò @^ê~ûdú Z[ýe aòùgæhY _ùe MùahK ^òRe _eòKÌ^ûKê _eúlû Keòaû CPòZþ, ~\ò _ìaðeê Gjû Keò[û’«ò ö Gjò CùŸgý iû]òZ KeòaûKê _eòiõLýû^aòZþu \ßûeû aòbò^Ü _eúlû aòKgòZ ùjûAQò; ù~còZò Kò- KûA ùÄûdûeþ ùUÁþ, Uò ùUÁþ, G`þ ùUÁþ ö MùahYûe _âKéZò I flýKê \éÁòùe eLò G[ò c]ýeê GK aû GKû]òK _eúlû _eòKÌ^û ùlZâùe aýajéZ ùjûA _ûeòaö _eòKÌ^ûe _eúlYeê RYû _ùWÿ GjûKê MâjY Keò ùja Kò _âZýûLýû^ KeòaûKê _Wÿòa ö aûe´ûe _eúlû Keû~òaû _ùe ~\ò _eòKÌ^ûUò icû^ `k _â\û^ KeêQò, ùZùa C_iõjûe @ûiò ~ûAQò aû iò¡û« _âZòÂòZ ùjfû ùaûfò ]eòaûKê ùja ö MùahYûUò iû]ûeY I iûaðR^òK ùjûA _ûeòùf jó Zû’e _âKéZ Zû_ô~ðý ^ò¡ðûeòZ jêG ö ~\ò MùahKu ^òKUùe ùKøYiò _eòKÌ^û ^[ûG, Zûue aýûLýû ùKøYiò _ìað MùahKu iò¡û«eê @bòMéjúZ jêG ö GjûKê bûhû«e/@^êaû\/aòùaP^ Kêjû~ûG ö aýûLýû _~ðýûdUò @ù^K icdùe ^ìZ^ _âgÜ iûcÜûKê @ûYò[ûG, ~ûjû _ê̂ MðùahYû ^òcù« aûU KXÿûG ö


2.7.7 fòLòZ _âcûY I ù~ûMûù~ûM _ìaðeê Kêjû~ûA[òaû _~ðýûdMêWÿòKê ùgh Keòaû _ùe MùahK ù~ùZùaùk MùahYûe @ûaòÃûeKê aýq KeòaûKê ~û@û«ò; aòaeYú I fòLòZ _âcûYe @ûagýKZû ejò[ûG ö iaðùghùe MùahK ~ûjû Keò[òùa, Zûjûe GK aòaeYú _âÉêZ Keò icÉuê RYûAaû CPòZþ ö fòLòZ _âcûY ùjCQò MùahYû R^òZ ùeKWðþ/\ÉûaòRKê iûAZò eLòaûe @^ýZc _¡Zò, ~ûjû \ßûeû @^ýcûù^ ZûjûKê iciýûe icû]û^ @[aû ùKøYiò ^ò¿©ò ù^aûùe aýajûe Keò _ûeòùaö MùahK ù~_eò _ìaðeê @^ý MùahKu Kû~ðýKê i¦bð bûaùe ù^A[û’«ò, ùijò_eò @^ýcûù^ aò Zûue MùahYû Z©ßßKê @û]ûe Keò ^òRe @]ýd^ aû @^êi§û^ PkûA _ûeòùa ö GK aòaeYú ^ò½òZ eìù_ ^òŸòðÁ ùg÷kú I Xû*ûKê @^êieY Keòaû @ûagýK ö @ÆÁ CyûeY ~[û- ‘GcòZò fûMêQò’, ‘GcòZò ùjûA_ûùe’ AZýû\ò ^ ùfLò aòaeYúUò iõùl_ùe iek g± aýajûe Keò ùfLû~òaû CPòZþ ö aòaeYúùe cû^PòZâ Gaõ C\ûjeY ùiùZùaùk aýajûe Keòaû CPòZþ, ~\ò Zûjû iìP^ûKê ÆÁ I gqò _ìaðK _âZò_û\òZ Keò _ûeê[òa ö ^òcÜfòLòZ iìPúKê \éÁòùe eLò aòaeYú @Zý« ~ZÜ ijKûùe ùfLòaû CPòZþ ö 1. @ûe¸ _éÂû icìj @ûe¸ _éÂû icìjùe aòaeYúUò _âz\ _éÂûUòKê (gúhðK, MùahKu ^ûc Gaõ ùKøYiò @[ð ù~ûMûYKûeú iõiÚû ejò[òùf Zû’e iìP^û) iÚû^ ù\A _ùe _ùe KéZmZû, ùNûhYû^ûcû Gaõ _âûKþ-K[^ _ZâMêWÿòKê iûcòfþ Keòaû CPòZþ ö Zû’_ùe iìPú_Zâ ZûfòKû ejòaû CPòZþ, aòaeYúùe ~\ò @^ý ùKøYiò ZûfòKû, cû^PòZâ @û\ò ejò[ûG; ZûjûKê c]ý _ùe _ùe _âKûg Keòaû CPòZþ ö aòaeYúùe [òaû iõlò̄ ^ûcMêWÿòKe GK ZûfòKû _âÉêZ Keò ZûjûKê GK bò^Ü aòbûMùe iÚû^ \ò@û~ûA _ûùe ö icMâ MùahYûKê ÆÁ I iõùl_ùe _âKûg Keòaû ^òcù« iûeûõg c]ý ùfLû~ûA _ûùe ö 2. cêLý i¦bð aòaeYúe cêLý i¦bðUò ZKð iwZ @^êKâc ù\A, bò^Ü bò^Ü @]ýûdùe aòbq Keò _â\gòðZ Keû~ûA _ûùe ö G[òùe ^òcÜfòLòZ @õg aû aòbûM ejòaû CPòZþ:

(K) _eòPd: Gjò aòbûMùe MùahYûe CùŸgýKê ÆÁ bûaùe aýq Keòaû ijòZ MùahYûùe ù~Cñ _âYûkú aýajéZ ùjûA[òa, Zû’e a‰ð̂ û ejòaû CPòZþ ö MùahYûe ùlZâ I aýûajûeòK Zû_ô~ðý aûa\ùe c]ý ùfLû~òaû CPòZþ ö (L) aòhde icúlû: Gjò aòbûMùe _ìað MùahYûe iaòùgh @ûùfûP^û aû ùi[òùe aýajéZ @]ýd^ @[aû ZZþ iµKòðZ _âiwMêWÿòKê iÚû^ ù\aû CPòZþ ö MùahYû ùlZâùe K’Y Keû ~ûAQò Gaõ K’Y


Keû~ûA _ûùe, Zûjûe @ûùfûP^û Gjò aòbûMùe MêeêZß_ì‰ð @ùU ö Gjû MùahKu mû^ aé¡ò Kùe Gaõ ‘MùahYû R ò̂Z @bûa’Kê _ìeY Keòaûùe ijûdK jêG ö MùahYû R ò̂Z @bûa ùjCQò mû^e @bûa Z[û cjRê\/_âPkòZ mû^ Gaõ @ûagýKúd mû^ (bf bûaùe ì̂@û Keò aêSòaû _ûAñ \eKûe ùjC[òaû mû^) c]ýùe [òaû _âùb\ ö icû^ MùahYû ùlZâùe Gjò aòbûMUò c]ý ^û^û iò¡û« I MùahYû R^òZ ^cì^û PòZâKê iûcòfþ Keò GK iò¡û«cìkK _âûiwòKZûKê ]û~ðý Keò[ûG ö (M) MùahYûe _âYûkú: MùahYûe flýKê iû]òZ Keòaû ò̂cù« ù~Cñ _âYûkú I _¡Zò MâjY Keû~ûG, ZûjûKê aýq Keòaû ò̂cù« GK aòbûM _ì‰ð eì_ùe ejòaû CPòZþ ö iõ_ì‰ð @]ýd^e icÉ ZKð i¹Z \òMKê _âKûg Keê[òaûeê Gjû MêeêZß_ì‰ð @ùU ö (N) ^òÃhð I iê_ûeòg: Gjò aòbûMe iûe ZZß ùjfû iek Z[û @Y-ùa÷hdòK bûhûùe ò̂Ãhð I iê_ûeòg aýq Keòaû ö ^òÃhð ùjCQò MùahYûe _eòYûc Gaõ CPòZþ icdùe MùahYûeê còkê[òaû Z[ý C_ùe Gjû _~ðýaiòZ ö ò̂Ãhð ~\ò ajêZ ùagú ejò[ûG, ZûjûKê iõùl_ùe _âKûg Keû~ûA _ûùe ö ò̂Ãhð @^ê~ûdú iê_ûeòg Keû~ûA _ûùe Gaõ MùahYûe _âiwKê Reò@û Keò Zûjû aûÉaaû\ú I Kû~ðýiò¡ ùjaû CPòZþ ö (O) C_iõjûe: cêLý i¦bðe ùgh @ûWÿKê MùahYûe _eòYûcKê MùahK ÆÁ I iVòKþ eì_ùe ùfLòaû CPòZþ ö aûÉaùe G ùjCQò icMâ _âKâòdû aû MùahYûùe MâjY Keû~ûA[òaû MZòaò]òe @«òc fòL^ ö

3. ùgh _éÂû aòaeYú ùghùe, icÉ ùa÷hdòK Z[ýKê bò©ò Keò _eògòÁ iìPú _âÉêZ Keòaû CPòZþ ö Mâ Ú̂iìPú aû i¦bð ~[û- _êÉK, _ZâòKû, aòaeYú ZûfòKû AZýû\ò ùgh _éÂûùe ejòaû CPòZþö GK _âKûgòZ MùahYû aòaeYúùe iìPú/@ ê̂KâcYòKû c]ý ÊZª bûaùe CùfäL Keòaû CPòZþ ö

2.8 ù~ûMûù~ûM MùahYûe @[ð ù~ûMûù~ûM MùahYûe @[ð ùjCQò- C_~êq ]ûeû/_âaûjKê @ûaòÃûe Keò MYcû¤c I ù~ûMûù~ûM ùlZâKê C_ù~ûMú iìP^û ù~ûMûAaû ö Gjû GK ÊZª \lZû_ì‰ð @]ýd^ ö eûRù ÷̂ZòK ùa÷mû ò̂K Gaõ ù~ûMûù~ûM aòPûeK jûùeûfþWþ fûiþùIßfþu cZùe MùahYû ùjCQò


“KòG K’Y Kjòùf, ùKCñ cû]ýcùe Kjòùf, KûjûKê Kjòùf Gaõ Gjûe K’Y _âbûa ejòQò?” Gjò _âgÜe C©e jó ù~ûMûù~ûM MùahYûe ùK¦âaò¦ê @ùU ö aò\ßû^ I ùa÷mû^òKcûù^ ù~ûMûù~ûMe _é[òaúKê bò Ü̂ bò Ü̂ ùlZâùe aòbq KeòQ«ò ö Gjòiaê ùlZâ KòQò _eòPòZ ^ûcKê ]eò eLò[ûG; ù~còZòKò- _ûeÆeòK, iûõÄéZòK, iûõMV ò̂K Gaõ cû]ýcòK ù~ûMûù~ûM ö ù~ûMûù~ûM Êdõ ùKøYiò ùMûUòG aû @^ý ùlZâùe bò̂ Ü ê̂ùjñ, Kò«ê MùahYûe ùK¦âaò¦ê I _¡Zò @ù^K icdùe bò Ü̂ ejò[ûG ö ù~ûMûù~ûM MùahYû ùaùk ùaùk MYcû¤c MùahYûe bâc iéÁò Keò[ûG ö ùZùa Cbd _eÆeVûeê aûÉaùe bò Ü̂ @U«ò ö @^ý _lùe, ajê iõLýûùe \gðKu ^òKUùe _j*òaû ò̂cù« MYcû¤c ù~ûMûù~ûMe KòQò eì_Kê ]eò eLò[ûG; ù~còZòKò- ùaZûe, \ìe\gð^, i´û\

_Zâ, _ZâòKû, _êÉK, ùeKWòðõ, aòfþùaûWðþ Gaõ A<eþù^Uþ ö 2.9 ù~ûMûù~ûM MùahYûe _âKûe

2.9.1 MY ù~ûMûù~ûM ùlZâùe MùahYû \ßòZúd aògß~ê¡ _ìaðeê MY ù~ûMûù~ûM GK ùfûK_âòd cû]ýc ùjûA _ûeòQò ö ùa÷_æaòK

iûcûRòK @ûù¦ûk^ Gaõ _eòKÌòZ iûõÄéZòK @aldKê MYcû¤c Reò@ûùe _âPûe-_âiûe Keòaûùe Gjû cêLýZü aýajéZ ùjC[òfû ö GK gqògûkú, CùŸgýcìkK ù_âiþKê Gjû ic[ð̂ Keê[òfû, ù~Cñ[òùe ieKûeu jÉùl_ @]òK ejòaû ijòZ iìP^û-R^òZ aòPûeKê ù_âû›ûj^ \ò@û~ûC[òfû ö MY ù~ûMûù~ûM _eµeûùe MYcû¤ce \égý_U gòÌbò©òK iìP^û \ßûeû aýq Keû~ûC[òfû, ~ûjû ajê iõLýûùe bò Ü̂ bò Ü̂ \gðKu ò̂KUùe _j*ê[òfû ö

30 \gKe ùgh @ûWÿKê aòmû^ i¹Z MYcû¤c iìP^û @]ýd^ ùlZâùe MY ù~ûMûù~ûM g±Uò iûcûRòK ùa÷mû^òKcû^u \ßûeû ù~ûWÿû ~ûA[òfû, ~ûjûKê @[ð ù~ûMûC[òfû ‘\ eKþù`feþ `ûCùŠi þ̂’ ö ùijò icdùe ‘\ eKþù`feþ `ûCùŠi þ̂’ [òfû iûcûRòK aòmû^ ùlZâùe _ê¬ò ò̂ùag Keê[òaû GK _âcêL iìZâ ö \ßòZúd aògß~ê¡ ieòaû _ùe _â[ùc ~êqeûÁâ @ûùceòKûùe \éXÿZûe ijòZ MY ù~ûMûù~ûM _âZòÂû _ûAfû. ~ûjû icûùfûP^ûMZ Cù\ýûM ^ ùjûA aòmû^ i¹Z ejò[òfû ö 2.9.2 MYcû¤c @]ýd^ ùlZâùe MùahYû

GK gévkû bûaùe MYcû¤c @]ýd^ ùMâUþ aâòùU þ̂ (a©ðcû^ dê^ûAùUWþ KòwþWcþ)ùe ùagþ ùfûK_âòd [òfû ö MYcû¤c @]ýd^ \égý, g± I ùfLûKê Mbúe bûaùe aòùgæhY Keò[ûG, ~ûjû @ûùc MYcû¤c Reò@ûùe RûYòaûKê _ûC ö GK ZúlþY \éÁòùKûY ijòZ _âiwe bòZe I aûjûe \òMKê Gjû bf bûaùe aêSò[ûG ö


bòZe \éÁòùKûY iìP^ûe _âbûagúkZû (_eòYûc ê̂ùjñ), \gðKu aýajûe Gaõ _ê¬ò C_ùe K’Y _âZò`k còkêQò; Giaê C_ùe ùRûeþ ù\A[ûG ö Gjû MYcû¤cKê GK gòÌ aû iõiÚû cù^ Kùe; aýajéZ bûhû, ùfLK, @bòù^Zû, _âù~ûRK, a‰ð̂ ûZàK eì_, ùa÷hdòK ùKøgk, aòZeY cû]ýc Gaõ _âZòù~ûMòZûe bìcòKû I MêeêZßKê @^êgúk^ Keò[ûG ö \gðKu ò̂cù« iìP^û iéÁò KeòaûKê ~ûA Gjû aòbò Ü̂ iû]^, _âKâòdû I _â~ZÜ @û\ò _âùdûM Keò[ûG ö \gðK K’Y _XÿêQ«ò, ù\LêQ«ò I gêYêQ«ò, ZûjûKê c]ý Gjû \éÁòùe eùLö

aûjûe \éÁòùKûY MYcû¤ce _eòYûc (_âbûagúkZû ê̂ùjñ) C_ùe ùRûeþ ù\A[ûG ö icúlûZàK @ûkueòK iò¡û«, iûõÄéZòK @]ýd^ Gaõ ù~ûMûù~ûMe _eòYûcKê Gjû iûcòfþ Keò[ûG ö Gjò ùlZâùe aòùgæhYûZàK Gaõ _âùdûMiò¡ @ ê̂i§ûê _âcêL iìZâ ùjCQò ùKZûUò Râòmû^ I cù^ûaòmû^ i´§úd C_û\û^; ù~còZòKò- aõg, RûZúdZû, iûcûRòK ùgâYú, adi, fòw, bûa, @ûKâcY, ]ûeYû AZýû\ò ö 2.9.3 cû]ýcòK ù~ûMûù~ûM i´§úd MùahYû

ùaùk ùaùk MYcû¤c ù~ûMûù~ûM _eò cù^ ùjC[òaû cû]ýcòK ù~ûMûù~ûMe iìZâ_ûZ 80 \gK @ûe¸ùe ùjûA[òfû, ù~ùZùaùk ÆÁ ùjûA[òfû ù~ MY ù~ûMûù~ûM Zûjûe M¸úeZû I \éXÿZû jeûAQò Gaõ ~êa \gðK I MâûjKuê @ûKéÁ Keòaûùe aò̀ k ùjûAQò ö ùZYê Gjò icdùe MYcû¤c I ù~ûMûù~ûM gòÌKê ^ìZ^ gòLeKê ùâûe aòKÌ eì_ bûaùe aýqòMZ (Ißû þ̂-Uê-Ißû^þ) ù~ûMûù~ûMe _eòKÌ^û Keû~ûA[òfû ö _êeûZ^ MYcû¤c, ì̂Z^ MYcû¤c, _âPkòZ MYcû¤c, iÚòe Gaõ i´û\ûZàK MYcû¤ce i¹ògâYùe Rúa^ýûi _ûAfû cû]ýcòK ù~ûMûù~ûM ö Gjû ùjûA[òfû iciûcdòK ù~ûMûù~ûMe ùPùjeû ö

cû]ýcòK ù~ûMûù~ûM @ZýûagýK ùjaû ijòZ ù~ûMûù~ûMe _ûeµeòK _¡Zò I cû]ýcùe bò Ü̂ bò Ü̂ Ée ù~ûWÿò[òfû ö MY ù~ûMûù~ûM I MYcû¤c @]ýdê _eòieKê U_ò~ûA MYcû¤ce \égý_UKê Gjû aòÉéZ Keò[òfû, ~\òI \êAUò _eòieKê Gjû iûcòfþ Keò[ûGö Kò«ê ÆÁ bûaùe KjòaûKê Mùf, cû]ýcòK ù~ûMûù~ûMe icÉ C\ûjeY icû^ eì_ùe @ûKhðYúd ê̂jñ«ò ö ùZYê G[ò ^òcù« GK @«ew I aýû_K \éÁòùKûYe @ûagýKZû ejòQò, ~ûjû cû]ýcKê @ûjêeò _âbûagûkú Keòaû ij _âKâòdûKê @]òK Kû~ðýlc Keò[ûG ö

2.10 @ûi _âMZòKê cû_òaû 1. MùahYû _âKâòdû KûjóKò GK MùahYû R ò̂Z iciýûKê PòjÜU Keò @ûe¸ jêG, a‰ð^û

Keö ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


2. ù~ûMûù~ûM MùahYûe MêeêZßKê a‰ð^û Ke ö ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

3. MùahYû _âKâòdûùe [òaû icÉ _~ðýûde flY a‰ð^û Ke ö ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

4. MùahYûe _¡Zò I _âYûkú c]ýùe [òaû _û[ðKý @ûùfûP^û Ke ö ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

5. ù~ûMûù~ûM MùahYû MYcû¤c MùahYûVûeê Kò_eò bò̂ Ü @ùU eì_ùeL _â\û^ Ke? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


dê̂ òUþ- 3: ù~ûMûù~ûM MùahYûe C_û\û^ 3.0: aòhde MV^ 3.1: _Vê CùŸgý 3.2: aòhd _eòPd 3.3: MYcû¤cùe MùahYûe cj©ß 3.4: MYcû¤c Gaõ ù~ûMûù~ûM MùahYûe KâcûMZ C^ÜZò I aòKûg 3.5: ù~ûMûù~ûM MùahYûe C_û\û^ 3.6: iõLýûZàK MYcû¤c MùahYû 3.7: @ûi _âMZòKê cû_òaû

3.1 _Vê CùŸgý ù~ûMûù~ûM MùahYûe C_û\û^ Gaõ iõLýûZàK MYcû¤c MùahYûe _¡Zò R ò̂Z

ùg÷kú Gjò dê^òUþùe @ûùfûPòZ ùjûAQò ö Gjò dê̂ òUþ _Xÿòaû _ùe, ò̂cÜfòLòZ _âgÜMêWÿòKe C©e Zêùc ù\A _ûeòa:

MYcû¤c MùahYûe K’Y iaê cj©ßß ejòQò?

ù~ûMûù~ûM MùahYûe C_û\û^MêWÿòK K’Y?

iõLýûZàK MYcû¤c MùahYûe bò̂ Ü bò Ü̂ _¡ZòMêWÿòK K’Y?

3.2 aòhd _eòPd ùa÷hdòK aòKûg icMâ ù~ûMûù~ûM ùlZâùe GK ùa÷_æaòK _eòa©ð̂ @ûYò _ûeòQò ö icÉ MYcû¤cùe Gjûe _âbûa _âcûYòZ ùjûAQò ö iìP^û C_ôû\^ (_â\gð̂ ), aòZeY (a<^) Gaõ ùia^ (aýajûe)e _¡Zò @nêZ _eòa©ð̂ ù\A MZò KeòQò ö ù~ùjZê ùa÷hdòK mû^ ùKøgk \ò̂ Kê \ò^ aòKgòZ ùjaûùe fûMòQò; icÉ MYcû¤c I ù~ûMûù~ûM gòÌ ZûjûKê ò̂Re KeêQ«ò ö Gjò MâjYúdZû flý icìj \gðKcûûe eêPò, _i¦ I aýajûe R^òZ _eòa©ð^ C_ùe _~ðýaiòZ ö GcòZò GK _eòa©ð^gúk _eòùagùe ò̂RKê aRûd eLòaû, a*ûA eLòaû Gaõ aòKgòZ Keòaû ^òcù« MùahYû @Zý« @ ò̂aû~ðý ùjûAQò ö MYcû¤ce icÉ Kû~ðýgúk ùlZâ MùahYûKê aýajûe Keò[û’«ò ö G[òùe ùjC[òaû MùahYû icÉ Kû~ðýgúk ùlZâ ij RWÿòZ ö GZ\þ R ò̂Z @^êi§û^ _âKûg Keò[ûG ùKCñ icdùe i´û\ @ûùfLý aû Kû~ðýKâc @]òK _ûVKúd aû \gðKúd ÊúKéZò jûif Keò _ûeòa, ùKCñ MYcû¤c


@]òK ùfûK_âòd, ùKCñ _âKûe i´û\ùe ùKùZ icd ù\aû CPòZþ, KûjóKò GK ò̂ŸòðÁ i´û\ @]òK ùfûK_âòd, bò Ü̂ bò Ü̂ Râòmû^, cù^ûaòmû^ I aýûajûeòK \òMKê Reò@û Keò ùKcòZò \gðKcûûe i´û\ R ò̂Z eêPò a\kò [ûG ö 3.2 MYcû¤cùe MùahYûe cj©ß

RîõLýûe GK ÆÁ aéjZþ @õgKê ù~ûWÿò eLò Zûuê iKâòd bûaùe iìP^û ù~ûMûC [òaûeê MYcû¤c GK @Zý« iù´\^gúk ùlZâ @ùU ö ùZYê i´û\, cZûcZ I iìP^ûe iõù~ûR^û, @bòaýqò Gaõ aòùgæhYKê \éÁòùe eLò ò̂¿©ò ùâûùe MYcû¤c MùahYû ijûdK jêG ö i´û\ aòaeYú _âÉêZ Keòaûùe ò̂eù_lZû I gê¡Zû @Zý« cjZß_ì‰ð ö GK C©c i´û\ ùjCQò GK C©c MùahYû aû @^êi§ûê `kû`k ö G ùlZâùe Kû~ðý Keê[òaû aýqòu ò̂cù« Gjû GK iò¡û« @ùU ö MYcû¤c MùahYû c]ý iùaðlY, R^cZ iùaðlY, aòmû_^

I RîµKð @bò~û^ _eòPûk^û ùlZâùe aýajéZ jêG, ~ûjû i´û\Kê ~[û[ð Keòaûùe ijûdK jêG ö R^Zûu i¹êLKê @ûYòaû _ìaðeê GK i´û\Kê bf bûaùe MùahYû Keòaû CPòZþ ö ùZùa \gðKcûûê KâcûMZ i`kZûe ij ù~ûWÿòaû R ò̂Z Pû_ GjûKê cj©ß_ì‰ð Keò _ûeòQò ö Gjò cj©ß_ì‰ð CùŸgýKê iû]òZ KeòaûKê ùjùf MYcû¤c aýqòaòùgh ò̂Re flýiÚkùe [òaû \gðKuê ò̂jûZò aêSòaû @ûagýK ö KûeY- iaðùghùe i´û\ aû iìP^û \gðKu ^òcù« aýajéZ ùjûA[ûG ö \gðKu MZòaò]òKê @ ê̂gúk^ Keò _eòYûc, _âKâòdû Gaõ ùKCññ cûMðùe GK _âiw @^ý ij RWÿòZ ZûjûKê aýq KeòaûKê jêG ö Giaê C_ùe Mbúe mû^ MYcû¤c aýqòaòùghu \lZû I _âbûagúkZû aXÿûA [ûG ö Kû~ðýKâce ù~ûR^û I Kû~ðýKûeòZûKê @ûjêeò C©c Keòaûùe Gjû c]ý ùicûûê ijûdK jêG ö Gaõ iað ùghùe Giaê @ ê̂Âûê gê¡Zû, ùfûK_âòdZû, _ûVKúd/\gðKúd ÊúKéZò Gaõ fûb aXÿûA [ûG ö ~\ò RùY MùahK ù~ûMûù~ûM NUYûakúKê aýq Keò Zûjûe KûeY ùLûRò _û@û«ò, \gðKu MZòaò]òKê @ ê̂cû^ Keòaûùe Zûjû aýajéZ ùjûA_ûùe ö MZòaò]òKê ~\ò @ ê̂cû^ Keû~ûA _ûùe, GjûKê aýajûe Keò baòhýZKê c]ý @^êcû^ Keò ùja ö _âZòa\kùe C©c ^ò‰ðd ùâûùe GjûKê aýajûe Keû~ûA _ûeòa ö iìP^û aýq, KûeY ^ò¡ðûeY I @ ê̂cû^ Keòaû _ùe \gðKu aýajûeKê @]ýd^ Keû~ûG, @[ðûZþ aýajûe R^òZ KûeY iµKðùe aêSòaûKê jêG ö C\ûjeY Êeì_, MùahK ~\ò ^ò¡ðûeY Keò _ûeòùa ùKcòZò I KûjóKò ÊûiÚý @bò~û^ Kû~ðý KeêQò, Zûjû @]òK _âbûagûkú ùjûA _ûeòa Gaõ Kcþ Lyðùe ÊûiÚý ùiaû C_f² ùjaû ij GK iêiÚ icûR MVòZ ùja ö Kò«ê G_eò GK aýûLýû ùLûRò _ûAaû KÁKe @ùU Gaõ G[ò ò̂cù« @ù^K icdùe RUòk MùahYû _âKÌe GK gévkû @ûagýK jêG ö


ù~ûMûù~ûM aýajûe R^òZ aýûLýûKê aòKgòZ Keòaûe @^ýZc _^Úû ùjCQò GK C^ÜZ I iê\éXÿ iò¡û« C_ùe Kû~ðý Keòaû ö GK ùlZâùe ^ìZ^ mû^ @ûjeY @^ý GK ùlZâùe _âùgÜû©e _âKâòdûKê _âbûaòZ Keò[ûG ö MYcû¤c MùahYûe cj©ß ^òcÜfòLòZ ùgâYúMêWÿòKùe aòbq Keû~ûA _ûùe ö

iZýûiZý ~û* (_êeûZ^ Z[ý) aòÉûe (mû^ I aê¡ò) iû]ûeYúKeY (@ûaòÃûe/ùfûK-_âPûe/iûaðùbøcòKZû) _âùdûM (^ò¿©ò ùâû/iò¡û« MV^ Keòaû/iciýûe icû]û^ Keòaû)

3.3.1 iZýûiZý ~û* (_êeûZ^ Z[ý) iìP^û aû mû^ iûcdòK ~û*, _êÁòKeY Gaõ C^ÜZúKeY @ûagýK Keò[ûG ö ùZYê _ìað MùahKu C_iõjûeKê Z[ýe bò©òbìcò cù^ Keò Zûjûe ~û* I _êÁòKeY Reêeú @ùU ö _ìað @^êcû^ùe KòQò _eòa©ð^ [òùf ZûjûKê VCeûAaû c]ý ic bûaùe MêeêZß_ì‰ð ö _ìaðeê KûGcþ ejò[òaû mû^ aýaiÚûKê @ûjêeò iê\éXÿ Keòaûùe Gjû ijûdK jêG ö @^ý _lùe, _eòYûce i`kZû _ìað mû^ icìjKê iõùgû]^ Keò[ûG @[aû _âZýûLýû^ Keò[ûG ö 3.3.2 aòÉûe (mû^ I aê¡ò) ~\ò _âPkòZ mû^ I ùgâÂ mû^ c]ýùe KòQò @«e @ûùc ùLûRò _ûAaû, ùZùa ~[û[ð @]ýd^ Keò _âPkòZ mû^Kê aòÉûe Keòaû @[aû ùi[òùe iê]ûe @ûYòaû CPòZþ ö mû^ùe @«e @ûiòùf iò¡û«e gê¡Zû Kcòaû ijòZ @]ýd^ aû @aùfûK^ Keû ~ûC[òaû _âiwe aòPûecìkK ù~ûR^û Z[û KòQò ^òŸòðÁ \òM aò`k ùjûA~ûG ö ùZùa mû^ I aê¡òe aòÉûe @iwZò R^òZ iciýûe icû]û^ Keò[ûG Gaõ Lûfò_YKê PòjÜU Keò ZûjûKê _ìeY Keò[ûG ö ^ìZ^ _âùdûMiò¡ @aùfûKê iê`kùe Lûfò_Y _ìeY jêG ö ùZYê, Gjò ]ûeûùe mûê aòÉûe ùjûA[ûG ö `k Êeì_, mûê ^ìZ^ aýaiÚû aòPûecìkK ù~ûR^ûùe @]òK @]ýûd ùKak ù~ûùWÿ ^ûjó, aeõ Mbúe mû^ _â\û^ Keò @^êcû^ùe iê]ûe @ûYò[ûG ö 3.3.3 iû]ûeYúKeY (@ûaòÃûe/ùfûK-_âPûe/iûaðùbøcòKZû) iû]ûeYúKeY ùjCQò ^òdªòZ @ ê̂i§ûêê còkò[òaû Z[ý icMâ R^ icê\ûd aû @]òKûõg R^ icê\ûd ^òcù« ù~_eò _âùdûM ùjûA _ûeòa ö MYcû¤c MùahYûùe _âû¯ ùjC[òaû _âÉûa @aùfûK^ C_ùe _~ðýaiòZ Gaõ _âiw R^òZ ùKøgkKê Reò@û Keò ]ûeYû aû iùuZ iaðiû]ûeY Éeùe _eòaZòðZ ùjûA_ûùe ö G[ò ^òcù« @ûagýK aýû_K _âùdûM, @ûaòÃûe Gaõ @]ýdêê còkê[òaû _eòYûce iûaðùbøcòKZû ö iû]ûeYúKeY ù~ùZ @]òK ùjûA _ûeòa; _âùdûM ùiùZ aýû_K ùja Gaõ @]ýdê cjZß ùiùZ aXÿò _ûeòa ö


3.3.4 _âùdûM (^ò¿©ò ùâû/iò¡û« MV^ Keòaû/iciýûe icû]û^ Keòaû) _ìaðeê @ûùfûPòZ ùjûAQò MùahYû C Ü̂Z Gaõ iìPòZ ^ò‰ðdùe ijûdK ùjaû ij iciýûe icû]û^ Keò[ûG ö a‰òðZ ùjûA ^[òaû _âiwMêWÿòKê Gjû a‰ð̂ û Keò[ûG, iù¦j \ìe Keò _âiw R ò̂Z ZîUò_ì‰ð Z[ýKê iõùgû]^ Kùe ö MùahYû ùKak ò̂‰ðdûZàK _eòiÚòZò iéÁò Keòaûùe iúcòZ eùj ^ûjó ö Gjû c]ý MYcû¤ce a‰ð̂ û ò̂cù«, \gðKu C_ùe MYcû¤ce _âbûaKê aòPûe Keòaû ^òcù«, \gðKu cù^ûbûa aêSòaû bkò iò¡û«cìkK ùlZâùe aýû_K bûaùe aýajéZ jêG ö _âZò\ò^ MYcû¤cùe ^Re @ûùi \gðK iùaðlY, R^cZ iùaðlY, aòKûgcìkK PòZâ _â\gð^, aòmû_^ Gaõ ùfûK iµKð @bò~û^ ö iò¡û«cìkK ^cì̂ û MXÿò ùZûkòaû _ûAñ MùahK _âPkòZ mû^Kê Reò@û Keò _âÉûa ù\aû CPòZþ, ò̂¡ðûeòZ i©ð @û]ûeùe _âiwKê ÆÁ bûaùe aýûLýû Keòaû CPòZþ ö Gjû @ûMûcú MùahYû ^òcù« aûU KXÿûG, mûê i§û^ \òMùe GK KâcûMZ _âKâòdû iûùR ö

3.4 MYcû¤c Gaõ ù~ûMûù~ûM MùahYûe KâcûMZ C^ÜZò I aòKûg MYcû¤cùe ò̂¿©ò Kcðúu ò̂cù« aòPûee ~û* aû LŠ^ KeòaûKê MùahYû aýajéZ ùjûA[ûGö ~\òI aýajûeòK aê¡ò @ù^K icdùe iVòKþ [ûG, MYcû¤c ò̂¿©ò Kcðúu ò̂cù« iciýûe cìfýûu^ KeòaûKê (ù~ùZùaùk ^ò¿©ò ùâûùe ajê _eòcûYe @[ð aýd ùjC[òa) CPòZþ iìP^û @ûagýK jêG ö aòMZ 60 ahð c]ýùe ^ò¿©ò R ò̂Z aòKûg _âcûYòZ KeòQò ù~ MùahYû I @«\ðéÁòKê ^òRe Keò[òaû KâcûMZ ò̂¿©ò @]òK i`kZû @ûYò[ûG ö MYcû¤c I ù~ûMûù~ûM @]ýdê @ûe¸ \ò^ MêWÿòKùe \gðKu _eòcûY aû ùKCñ _âKûe aýqò \gðK @U«ò; Zûjû RûYòaû ^òcù« ùKøYiò @ûMâj ^[òfû ö Gjû _eVûeê MYcû¤c aýqòaòùgh ò̂Re _âùZýK MêeêZß_ì‰ð ^ò‰ðd/^ò¿©ò ^òcù« MùahYûe _eòYûc C_ùe ò̂bðe Keòaû @ûe¸

Kùf ö iìP^ûeê aXÿò Pûfò[òaû Pûjò\û Cbd ieKûeú I ùaieKûeú ùlZâùe @]òKeê @]òK MùahK @ûagýK Kfû ö Gjò ~êqûZàK ]ûeûùe MùahYû ùlZâùe @ù^K ùa÷gòÁý ejòQò ö MùahYû ^òùŸðgK @]ýdê ù~ûR^û I _eòPûk^û Keò @^êgûi^ ùMûÂú ò̂cù« iµKð Kcðúu _eò Kû~ðý Ke«ò; _âYûkú aòùghm _eòiõLýû^ R^òZ ijûdZû _â\û^ Ke«ò; MùahYû aòPûeK @]ýdê eì_ùeL _âÉêZ Keò ZûjûKê aýûLýû Keò[û’«ò; Gaõ KµêýUeþ aòùghm Z[ý aòùgæhYùe jûWðþùIßdûeþ I i`ÖþùIßdûeþ ijûdZû ù~ûMûA [û@û«ò ö @Zò Kcþùe 4Uò MêeêZß_ì‰ð iûcûRòK NUYûakú MYcû¤c MùahYûe aòKûgKê ù_âû›ûjòZ KeòQòö _â[cUò ùjfû _â[c aògß~ê¡, ~ûjû _âPûe-_âiûee @ûagýKZûKê @^êba KeûA [òfû ö ù_âû›ûj^-_âZòKâòdû \éÁòeê aòPûe Keò MùahYûe _âbûaKê ùfûKu ò̂cù« C_ù~ûM KeòaûKê MùahKcûù^ Kû~ðý Keòaû @ûe¸ Kùf (fûiþùIßfþ, 1927) ö


ùijò icdùe MYcû¤ce \éÁòùKûY [òfû ^òR \gðKu C_ùe Mbúe _âbûa aòÉûe Keòaû Gaõ MYcû¤c K’Y Keò _ûùe, K’Y ^ Keò _ûùe; G iµKðùe @ù^K KÌ^û-RÌ^û _âKûg _ûAfûö MYcû¤ce GK iò¡û« (_ùe _ùe ~ûjûKê ù~ûMûù~ûMe @«^òðjòZ iìPú Zª ùaûfò ^ûc \ò@û~ûAQò) _âÉûa ù\fû- MY ù~ûMûù~ûM \gðKu ^òcù« ùKak iìP^ûe “PòZâ Cù©ûk^” Keòaû CPòZþ Gaõ ùijò iìP^ûe ù~ûR^û _ìaðeê ùjaû ij Zûjûe _âbûa iûaðùbøcòK ùjaû @ûagýK ö ùijò icdùe ]ûeYû [òfû MYcû¤c ù~ùZùaùk iìP^û _â\û^ Kùe, _âùZýK aýqò Gjò aûa\ùe icû^ aýajûe _â\gð^ Keò[û’«ò ö Kò«ê a©ðcû^ @ûùc RûYê, R^Zûue bò^Ü bò̂ Ü aýajûe R^òZ _û[ðKý Gjò iek ]ûeYûUòKê iõ_ì‰ð a\kûA ù\AQò ö ùZYê iò¡û«Uò ùKak ùijò aýqòcûû Pò«^Kê eûjû ù\LûC[òfû ~òG MYcû¤cKê Lêaþ gqògûkú cù^ Keê[òùf ö MYcû¤c MùahYû R^òZ aòKûgùe \ßòZúd ijù~ûMú ùjCQ«ò aòmû_^\ûZû, 50 I 60 \gKùe ~òG @^êba Kùf- igq MâûjKcûûê ùKøYiò aÉê aû ùiaû Kâd Keòaû ^òcù« eûRò Keòaûe aûU `òUûG Z[ý iµKðùe ùjûA[òaû CPòZþ MùahYû ö `k Êeì_; Z[ýe _âbûagúkZû, \gðKu iõLýû, _â\gð^ CyùKûUúe KeòaûKê ~ûA aòmû_ê iÚû^ ^òeì_Y, igq \gðKuê eûRò KeûAaû ^òcù« aòmû_^ ùKùZ [e _â\gòðZ ùjaû CPòZþ Gaõ GcòZò GK cû¤cKê aûQòaû ~ûjû \gðKu ^òKUùe @]òK _j*ò _ûeòa; GZ\þ R^òZ @]ýd^Kê aòmû_^\ûZû ù_âû›ûj^ ù\A[òùf ö ZéZúd MêeêZß_ì‰ð iûcûRòK _âiw R^òZ ù~ûM\û^ [òfû ^ûMeòKue, aòùgh Keò _òfûcûûe, MYcû¤ce _âbûa C_ùe aXÿò Pûfò[òaû @ûMâj ö iò]ûikL _eòYûc ùjCQò jòõiûZàK I ù~ø^MZ MùahYû R^òZ _âiw _âZò @ûMâj, \gðK GcòZò KòQò ùUfòbòR^ Kû~ðýKâc Gaõ aòmû_^ ù\LòaûKê Pûjóùf, ~ûjû gògêu _ûAñ CŸòÁ Kû~ðýKâcùe _âiûeòZ jêG ö MùahKcûù^ ùUfòbòRê iKûeûZàK I ^KûeûZàK \òMMêWÿòK C_ùe @]òK MêeêZß ù\ùf ö ùUfòbòR^ùe _âiûeòZ ùjC[òaû jòõiûZàK _âiw R^òZ @^êi§û^ Gùa aò GK _âdûi ejò @ûiòQò Gaõ _âZò ahð G ùÂ ^ìZ^ MùahYûcû^ _âKûgòZ jêG ö MYcû¤cMêWÿòK c]ýùe aòmû_^ ^òcù« aXÿò Pûfò[òaû _âZòù~ûMòZû [òfû MùahYû R^òZ aòKûge PZê[ð ijù~ûMú ö @ûRòKûfò @]òKûõg MYcû¤c _eòPûkK RUòk ùjûA MùfYò Gaõ ^ò¿Zò ùâû ^òcù« ùicûù^ Z[ý C_ùe ^òbðegúk ö GcòZòKò Kû~ðýKâc _âù~ûRK c]ý _âûiwòK MùahYû R^òZ Z[ý @ûagýK Ke«ò ö Gùa MYcû¤c \gðK aòLŠ^ C_ùe MêeêZß ù\CQò, @[ðûZþ \gðKcûù^ ùQûU ùQûU ùMûÂú/aòbûM/@ûaûiùe aòbq ùjûA MùfYò ö Gjòiaê lê\â ùMûÂú aûa\ùe MùahKcûù^ iìP^û iõMâj Keòaû @ûe¸ Keò ù\AQ«ò ö MâûjKcûûe _eòaZòðZ _i¦ I cìfýùaû], R^ aòiÚû_^ Gaõ Rúa^P~ðýû R^òZ aòKûg ]ûeû i´§úd iìP^û Gjûe @«MðZ ö


_âaûj @]ýd^ (^ìZ^ aýajûe ùg÷kú), PòZâ @]ýd^ (MYcû¤c I Zû’e _eòùag aûa\ùe R^Zûu @^êbìZò) Gaõ aòbûM @]ýd^ (aòbò Ü̂ _âKûe aýqòu \ßûeû aýajûe iµKðùe aýûLýû)e @ûagýKZûKê aXÿûA _ûeòQò \gðK aòLŠ^ _âKâòdû ö aéjZþ MùahYû iwV^, _eûcgð\ûZû, MYcû¤c @]òKûeú Gaõ KcðPûeúcûù^ MùahYûKê aýajûe KeêQ«ò; ~ûjû _ìaðeê ùKak aò_Y^, c^É©ß aòmû^ I iûcûRòK aòmû^ R^òZ @^êgûi^ Kcðúue GKPûUò@û @]òKûe ejò[òfûö aXÿò Pûfò[òaû _âZòù~ûMòZû I \gðK aòLŠê @ûMc^ ijòZ MYcû¤c _eòPûkKcûù^ aRûeùe ^òRe iÚòZò RûYòaû _ûAñ aûe´ûe aò_Y^ ^úZòe aýajûe KeêQ«ò ö ù~ùZùaùk iÚòZò PòjÜU ùjûA~ûG, aò_YòZ cû]ýcUò GK Rò^òh ùjaû _eòaù©ð “Qaò” bkò aû§ò ùjûA ejò~ûG ö ù~ûMûù~ûM I iìP^û a§^ ^úZò ò̂¡ðûeY Kùe \gðKcûù^ K’Y bûaêQ«ò, bûhûKê ùKcòZò aýajûe KeêQ«ò, akKû icd Kò_eò aòZûCQ«ò Gaõ AZýû\ò AZýû\ò ö aòPûe I aýajûe C_ùe _~ðýaiòZ Gjòiaê iìP^û aòKâd R^òZ C\ýc ùjûA_ûùe MYcû¤cKê \gðKu Rúaê GK @õg a^ûAaû ^òcù« ö ùZYê \gðKu ^òKUeê còkê[òaû iìP^û I Z[ýKê aýûLýû Keò MYcû¤ce iÚòZò ^ò¡ðûeòZ jêG ö 6Â \gK @ûe¸ @ûWÿKê cjûaò\ýûkd I aògßaò\ýûkdùe ùjûA[òaû @]òKûõg MYcû¤c MùahYû c^É©ß aòmû^ I iûcûRòK aòmû^ aòbûM \ßûeû Keû~ûC[òfû ö MYcû¤c aòhde MùahKuê KßPòZþ ù\LòaûKê còkê[òfû, KûeY MYcû¤c @]ýdÛò iõ_ì‰ð ^ì@û [òfû ö Kò«ê _ea©ðú icdùe _eòiÚòZò Lêaþ a\kò ~ûAQòö 6Â \gKùe cjûaò\ýûkd I aògßaò\ýûkdùe MYcû¤c aòbûM \îZ MZòùe _âZòÂû _ûAfû Gaõ MYcû¤c MùahKcûù^ iûcÜûKê @ûiòùf ö @ûRò Gcûù^ MYcû¤c MùahYû ùlZâùe ^òRe _âbêZß Rûjòe Keò _ûeêQ«ò Gaõ @ûRòe aòPûe ]ûeû ùjCQò ajêcêLú @]ýd^Kê ù_âû›ûj^ ù~ûMûAaû, ù~CñVò MYcû¤c MùahKcûù^ iûcûRòK aòmû^ú, c^É©ß aòmû^ú Gaõ eûRù^÷ZòK aòmû^úu ù~ûM\û^ Pûjûñ«ò ö MYcû¤ce _âiûe `kùe, aòmû^ RMZe icÉ MùahKcûù^ @ûRò MYcû¤c iµKòðZ _âgÜe C©e ù\aûùe iKâòd bìcòKû ù^CQ«ò ö @û]ê^òK MYcû¤c MùahYû aòbò^Ü cù^ûùa÷mû^òK Gaõ iûcûRòK @^êi§û^Kê iûcòf Keò[ûG, ù~còZòKò- ùUfòbòR^ Kû~ðýKâc R^òZ cûîòK I bûa_ì‰ð _âZòKâòdû, aòmû_^ aû ùaZûeùe _eòùahY Keû~ûC[òaû MúZ ö iKeûZàK eúZòùe KµêýUe cùWfòõ Gaõ @^ýû^ý RUòk KµêýUe aòPûe Gùa MYcû¤c MùahYûùe iû]ûeY ùjûAMfûYò ö ùUfòbòR^ Kû~ðýKâce i`kZûKê Gjû ]û~ðý Keò _ûeòQò ö _ìaðeê ùKùZRYu cZùe @Y_eµeûMZ iÚòZòùe ejò[òaû MYcû¤c MùahYû @ûRò GK ùa÷] Gaõ i¹û^òZ ùlZâ ùjûA_ûeòQò ö


3.5 ù~ûMûù~ûM MùahYûe C_û\û^

Ißòêþ Gaõ ùWûc^òKþu cZùe, ù~ûMûù~ûM MùahYûe 4Uò ùcøkòK C_û\û^ ejòQò Gaõ ò̂cÜùe ZûjûKê \gðû ~ûAQò:

3.5.1 _eòKÌ^û I ^òcðûY _eòKÌ^û ùjCQò GK iõlò̄ ]ûeYû, ~ûjû GK icd c]ýùe _eÆe iµKòðZ KòQò @aùfûK^Kê iû]ûeYúKeY I iõùl_ Keò ùLûRû ~ûA[ûG ö ù~ûMûù~ûM MùahYû ùlZâùe _eòKÌ^û @Zý« MêeêZß_ì‰ð, KûeY- aòbò Ü̂ aòùghZû, aÉê aû aýqòuê iû]ûeY ùgâYúbêq Keò MùahYû _âKâòdûKê Gjû ijR Keò[ûG ö @^ý _lùe ò̂cðûY ùjCQò GK iõlò¯ ]ûeYû ~ûjû ò̂cÜ Éeúd @a]ûeYû \ßûeû aòÉéZ eì_ùe LŠ aòLŠòZ ùjûA~ûG ö aòbò̂ Ü _eòKÌ^ûe GK i¹ògâY ùjCQò ò̂cðûY ö ^òcðûYKê iò]ûikL @aùfûK^ Keò jêG ^ûjó ö @]ýdê KòQò CùŸgý aû _âiwe eì_ùeL _âÉêZ Keòaû ò̂cù« ò̂cðûY aýajéZ jêG ö

3.5.2 _eòa©ð^gúk aÉê _eòa©ð^gúk aÉê ùjCQò GK C_û\û^, iêaò]û aû iû]^ ~ûjû ùKøYiò _eòa©ð^

ò̂cù« C©e\ûdú @ùU ö Gjû c]ý GK flY, iõLýû aû _eòcûY ~ûjû icdû^ê~ûdú aXÿò~ûG aû Kcò~ûG @[aû aòbò^Ü _eòiÚòZòùe bò̂ Ü bò̂ Ü cìfý/cj©ß aj^ Kùe ö _eòa©ð^gúk aÉê \êA _âKûe, ~[û- ÊZª Gaõ @ûgâòZ _eòa©ð^gúk aÉê ö GK ÊZª _eòa©ð^gúk aÉê bò Ü̂ bò̂ Ü cjZß C_ùe _~ðýaiòZ Gaõ @^ýû^ý aÉêMêWÿòKê Gjû a\kûA _ûùe ö ùi_ùU @ûgâòZ _eòa©ð^gúk aÉê ùKak ÊZª _eòa©ð̂ gúk aÉê C_ùe ^òbðe Keò bò Ü̂ bò Ü̂ eì_ ùÂ[ûG ö @ûgâòZ _eòa©ð^gúk aÉêKê _âZòKâòdûZàK _eòa©ð^gúk aÉê c]ý Kêjû~ûG ö G ùjCQò _eòiõLýû^ aòùgæhY _âKâòdûe _eòYûc ö RùY ~ûjû PûjêñQ«ò, Zûjû jûif Keòaû ùjCQò @ûgâòZ _eòa©ð̂ gúk aÉêe `kû`k ö C\ûjeY Êeì_, GK ùUfòbòR^ icûPûe Kû~ðýKâcùe aòmû_ê iÚû^ (@ûe¸, cSò I ùgh) aòmû_òZ _âiwUòKê \gðKuê cù^ _KûG ö Gjò ùlZâùe ÊZª _eòa©ð̂ gúk aÉê ùjCQò aòmû_ê iÚû^ Gaõ \gðKu iàeY R ò̂Z _âZòKâòdû ùjCQò @ûgâòZ _eòa©ð^gúk aÉê ö 3.5.3 cû_ cû_ ùjCQò cûZâû ò̂¡ðûeYe _¡Zò aû _âKâòdû (iõLýûZàK cìfýùe _âKûg Keû~ûG) ö cû_ \ßûeû KòQò ò̂dcKê @^êieY Keò MùahK ùKøYiò aÉê, NUYû aû iµ©òKê iõLýûZàK cìfý ù\A _âKûg Ke«ò ö iõLýûe KòQò @« ò̂ðjòZ iûõLòýK @[ð ^[ûG ö MYcû¤c MùahYûùe MùahKcûù^ aÉê aû aýqò aòùgh R ò̂Z iµ©òKê iû]ûeYZü iûùuZòK ùg÷kúùe cû_ò[û«ò ö


3.5.4 Ée Ée Kjòùf _eòa©ð^gúk aÉêe icMâ cû_Kê aêSûG ö Gjû GKû]òK aÉê C_ùe _~ðýaiòZ ö Éee cìfýûu^ Keòaû MYcû¤c MùahYûùe iû]ûeY @ùU ö fûAùKUðþ Ée/ùÄfþ, g±û[ð @«e Ée Gaõ _â]û^ Ée AZýû\ò MYcû¤c MùahYûe ùKùZûUò iû]ûeY aýajû~ðý Ée ö bò Ü̂ bò Ü̂ cû_K Ée I ùKøgk aûa\ùe _êÉK ùghùe @ûùfûP^û Keû~ûAQò ö 3.6 iõLýûZàK MYcû¤c MùahYû

iõLýûZàK MùahYû ùjCQò _âZýl NUYûe _eòiõLýû^MZ, MûYòZòK Gaõ KµêýUe ùKøgk \ßûeû GK aýaiÚòZ Gaõ _âùdûMiò¡ @ ê̂i§û^ ö Gjû aýû_K ùgâYúd ùKøgkMêWÿòKê iûcòf Keò[ûG, ~òG _eòiõLýû^ R ò̂Z aòùgæhY ò̂cù« iõLýûZàK Z[ý _ûAaû C_ùe MêeêZß \òG ö iõLýûZàK Z[ý ùjCQò ù~ ùKøYiò Z[ý ~ûjû iõLýû C_ùe _~ðýaiòZ; ù~còZòKò- aûe´ûeZû, gZKWÿû AZýû\ò ö cû_ I @aùfûK^e aýajûeùe MùahKcûù^ ù~ûMûù~ûM _âiwKê \gðûA[û’«ò; ù~còZòKò- _eòcûY, aûe´ûeZû, cûZâû, cìfý Gaõ ZúaâZû ö _âiwMêWÿòK c_û~òaû _ùe MùahKcûù^ Zûjûe Zêk^ûZàK aýûLýû Ke«ò aû _eòiõLýû^MZ @û ê̂cû ò̂K cìfýùe _âKûg Ke«ò ö _ûeµeòK iõLýûZàK \éÁòùKûY I _eòiõLýû^MZ ùKøgk aýajûe Keò MùahKcûù^ ù~ûMûù~ûM _âiwe @]ýd^ùe gê¡Zû @ûYò _ûe«ò ö bò Ü̂ bò Ü̂ _âiwùe iõLýûZàK iìP^ûKê ]eò eLòaû ^òcù« MùahKcûù^ _eúlYKê c]ý aýajûe Keò[û’«òö C\ûjeY Êeì_, i´û\_Zâ _ûVK I ùUfòbòR^ \gðKu @býûiKê RûYòaû _ûAñ _eúlû Keû~ûA _ûùe ö GK iõLýûZàK \éÁòùKûYKê ò̂Re Keò MùahK RûYò _ûeòùa \ò̂ Kê jûeûjûeò ùKùZ icd RùY \gðK ùUfòbòR^ ù\LêQ«ò, \ò^Kê ùi ùKùZûUò ùUfòbòR^ Kû~ðýKâc ù\LêQ«ò, ùMûUòG \ò̂ ùe c^_i¦ icd @a]ò K’Y K’Y ejòQò AZýû\ò ö ù~ûMûù~ûM MùahKcûù^ ùKCñ ùKCñ C_ûdùe iõLýûZàK _¡Zò @af´^ Ke«ò, GMêWÿòK ùjCQò Zûjûe ùKùZûUò C\ûjeY ö 3.6.1 ̂ òMðc^ûZàK ZKð iõLýûZàK MùahYû iað _â[ùc ò̂Mc^ûZàK ZKð C_ùe ò̂bðe Kùe (jûùIßiþ, 1975) ö Gjûe @[ð ùjCQò- MùahK GK aû GKû]òK iò¡û« aûQ«ò, ù~ùjZê @]ýd^ R ò̂Z _âÉûae bò©ò C_ùe ^û^û _eúlû Keû~ûG ö iû]ûeYZü MùahK @ûgû Ke«ò ù~Cñ iò¡û«Uò iZý _âcûYòZ ùja, ZûjûKê jó MùahYû _âKâòdûUò ijù~ûM Keòa ö iò¡û« @û]ûeòZ _eòKÌ^ûKê ~\ò Z[ý I _eòYûc ijù~ûM ^ Ke«ò, Zû’ùjùf MùahK RYK GK aòKÌ aýûLýû ùLûRò[û’«ò ö jêGZ ù~Cñ iò¡û« ùi @û_YûA [òùa, Zûjû ù~ùZ bf ùjùf aò ùi[òùe KòQò @bûa aû


@iõ_ì‰ðZû ejò[òa ö ùZYê `kû`k ^ò½d ZîUò_ì‰ð ùja, KûeYiò]ûikL _eòYûc ùjûA[òa @[aû _âùdûM Keû~ûA[òaû _¡Zò aû _âKâòdûùe KòQò ZîUò ejò[òa ö G ùlZâùe iò¡û«cìkK _âÉûae _eúlY ò̂cù« MùahK GK ^ìZ^ MùahYû eì_ùeL _âKe«ò Gaõ ì̂Z^ Z[ý iõMâj Ke«ò ö 3.6.2 iõLýûZàK MùahYû _eòKÌ^û ^òcù« ^cì^û PòZâ ò̂Mc^ûZàK MùahYû \éÁòùKûY dê ò̂Uþ

bò Ü̂ bò Ü̂ _~ðýûd iõLýûZàK MùahYû _âKÌùe _âùdûM Keû~ûA _ûùe ö iõLýûZàK MùahYû _eòKÌ^ûe ^cì^û PòZâ ò̂cÜùe \gðû~ûAQò ö

PòZâ: iõLýûZàK MùahYû _eòKÌ^û ^òcù« ^cì^û PòZâ

^cì̂ û PòZâ @ûe¸ùe, aûc _ûgßðe C_ùe ejòQò _â[c iMùahK MùahòZ aòhd ij _eòPòZ [û@û«ò, ùi ù~ûMûù~ûM _âiw aûaKe«ò, iµì‰ð CùŸgý aû flý ]û~ðý Keò ùKak ^cì^û PòZâKê _eòPûkòZ Kùe ^ûjó ö GK aòhdKê b@ûùMA ò̂@«ò ö iõLýûZàK MùahYûe ùK¦âaò¦ê ùjCQò MùahYû R ò̂Z _âgÜ I _eòKÌ^û ö GMêWÿòKê aû\þ ù\A ùKøYiò iõLýûZàK MùahYû i¸a_e ê̂ùjñMùahYû _¡Zò _âKâòdû C_ùe ùagþ _âbûa _KûG ö iõLýûZàK MùahYû ^cì^û PòZâe PZê[ð @wUò ùjfû _âKÌ ^òcù« _âKéÁ MùahYû _¡Zò Pd^ Keòaû ö iû]ûeYZü iõLýûZàK MùahKcûù^ iµKð I _û[ðKý C_ùe _âgÜ _Pûe«ò ö iõLýûZàK MùahYû ^cì^û PòZâe @«òc @wUò _¡Zò ij RWÿòZ Gaõ iµKùa÷]Zû I aògßi^údZûe GK _eúlû, ~ûjû Pd^ Keû~ûA[òaû _¡ZòKê Reò@û Keò iõMéjúZ jêGö MùahK iû]ûeYZü _¡ZòKê aòPûeùe eLò Pd^ Keò[û’«ò Gaõ ùijò PdÛò ùa÷]Zû (Z[ýe iZýûiZý) I aògßi^údZû (Z[ýe icû^Zû) Keò[û’«ò ö

@iõ_ì‰ðZû ejò[òa ö ùZYê `kû`k ò̂½d ZîUò_ì‰ð ùja, KûeY- Zûjû iò¡û« _eúlYe iò]ûikL _eòYûc ùjûA[òa @[aû _âùdûM Keû~ûA[òaû _¡Zò aû _âKâòdûùe KòQò ZîUò ejò[òa ö G ùlZâùe iò¡û«cìkK _âÉûae _eúlY ^òcù« MùahK GK ì̂Z^ MùahYû eì_ùeL _âKe«ò Gaõ ^ìZ^ Z[ý iõMâj Ke«ò ö

iõLýûZàK MùahYû _eòKÌ^û ^òcù« ^cì^û PòZâ éÁòùKûY dê ò̂Uþ- 1ùe @ûùfûPòZ ùjûAQò Gaõ aòùgh Keò MùahYûe

bò Ü̂ bò Ü̂ _~ðýûd iõLýûZàK MùahYû _âKÌùe _âùdûM Keû~ûA _ûùe ö iõLýûZàK MùahYû gðû~ûAQò ö

PòZâ: iõLýûZàK MùahYû _eòKÌ^û ò̂cù« ^cì^û PòZâ

^cì^û PòZâ @ûe¸ùe, aûc _ûgßðe C_ùe ejòQò _â[c iwVòZ @w- CùŸgý ö ù~ùjZê MùahK MùahòZ aòhd ij _eòPòZ [û@û«ò, ùi ù~ûMûù~ûM _âiw aûa\ùe KòQò _âgÜ _âÉêZ Ke«ò, iµì‰ð CùŸgý aû flý ]û~ðý Keò ùi MùahYû @ûe¸ Ke«ò ö @]ýdê CùŸgý ùKak ^cì^û PòZâKê _eòPûkòZ Kùe ^ûjó ö GK aòhdKê b©ò Keò MùahK Zûue MùahYûKê @ûùMA ò̂@«ò ö iõLýûZàK MùahYûe ùK¦âaò¦ê ùjCQò MùahYû R^òZ _âgÜ I _eòKÌ^û ö

A ùKøYiò iõLýûZàK MùahYû i¸a_e ê̂ùjñö Gjò ZéZúd @wUò iMùahYû _¡Zò _âKâòdû C_ùe ùagþ _âbûa _KûG ö iõLýûZàK MùahYû ^cì^û PòZâe PZê[ð @wUò ùjfû _âKÌ ò̂cù« _âKéÁ MùahYû _¡Zò Pd^ Keòaû ö iû]ûeYZü iõLýûZàK MùahKcûù^ iµKð I _û[ðKý C_ùe _âgÜ _Pûe«ò ö iõLýûZàK MùahYû ^cì^û PòZâe @«òc @wUò _¡Zò ij RWÿòZ Gaõ iµKðUò _ûeÆeòK @ùU ö Gjò @«òc @w ùjCQò Z[ý R ò̂Z ùa÷]Zû I aògßi^údZûe GK _eúlû, ~ûjû Pd^ Keû~ûA[òaû _¡ZòKê Reò@û Keò iõMéjúZ

MùahK iû]ûeYZü _¡ZòKê aòPûeùe eLò Pd^ Keò[û’«ò Gaõ ùijò PdÛò ùa÷]Zû (Z[ýe iZýûiZý) I aògßi^údZû (Z[ýe icû^Zû) \éÁòeê ùKùZ _âbûagûkú, Zûjûe aòùgæhY

34

Zûjû iò¡û« _eúlYe iò]ûikL _eòYûc ùjûA[òa @[aû _âùdûM Keû~ûA[òaû _¡Zò aû _âKâòdûùe KòQò ZîUò ejò[òa ö G ùlZâùe iò¡û«cìkK _âÉûae _eúlY ò̂cù« MùahK GK ^ìZ^ MùahYû eì_ùeL _âÉêZ

1ùe @ûùfûPòZ ùjûAQò Gaõ aòùgh Keò MùahYûe bò Ü̂ bò Ü̂ _~ðýûd iõLýûZàK MùahYû _âKÌùe _âùdûM Keû~ûA _ûùe ö iõLýûZàK MùahYû

CùŸgý ö ù~ùjZê ùe KòQò _âgÜ _âÉêZ

ùi MùahYû @ûe¸ Ke«ò ö @]ýdê CùŸgý ò Keò MùahK Zûue MùahYûKê

@ûùMA ^ò@«ò ö iõLýûZàK MùahYûe ùK¦âaò¦ê ùjCQò MùahYû R ò̂Z _âgÜ I _eòKÌ^û ö Gjò ZéZúd @wUò iõLýûZàK

MùahYû _¡Zò _âKâòdû C_ùe ùagþ _âbûa _KûG ö iõLýûZàK MùahYû ^cì^û PòZâe PZê[ð @wUò ùjfû _âKÌ ò̂cù« _âKéÁ MùahYû _¡Zò Pd^ Keòaû ö iû]ûeYZü iõLýûZàK MùahKcûù^ iµKð I _û[ðKý C_ùe _âgÜ _Pûe«ò ö iõLýûZàK MùahYû ^cì^û PòZâe @«òc

ðUò _ûeÆeòK @ùU ö Gjò @«òc @w ùjCQò Z[ý R ò̂Z ùa÷]Zû I aògßi^údZûe GK _eúlû, ~ûjû Pd^ Keû~ûA[òaû _¡ZòKê Reò@û Keò iõMéjúZ

MùahK iû]ûeYZü _¡ZòKê aòPûeùe eLò Pd^ Keò[û’«ò Gaõ ùijò PdÛò ùa÷]Zû kú, Zûjûe aòùgæhY


Gjòiaê _âiw C_ùe MùahYûe @ûe¸ Gaõ Z[ý iõMâj _ìaðeê jó Kû~ðý Keòaû CPòZþ, _âKÌUò @ûe¸ ùjûAMùf MùahYû _¡ZòKê iê]ûeòaû ^òcù« ùiùZ iêù~ûM ^[ûG ö iõLýûZàK MùahYûe GK a¡cìk ]ûeYû ùjfû- icÉ ijbûMúuê icû^ bûaùe aýajûe Keû~ûG; ù~ûR^ûùe KòQò ZîUò ù\Lòùf aò _âKâòdû I _¡Zò a\kûAaû CPòZþ ^êùjñ ö MùahK 5Uò @wKê Kû~ðýùe fMûAaû _ùe, iõLýûZàK MùahYû _âKâòdû ù\A icû«eûk bûaùe MZò Ke«ò ö _¡ZòMêWÿòK [ùe eì_ûdòZ ùjûAMùf ijbûMú aûQòaû ij ùi Z[ý iõMâj Ke«ò, Zûjûe aòùgæhY Ke«ò Gaõ Zû’_ùe MùahYû aòaeYú ùfLò[û’«ò, ~ûjû dê^òUþ- 2ùe \gðû ~ûAQò ö _âPkòZ @]ýdêê còkò[òaû Z[ýKê aýajûe Keò iò¡û«e a©ðcû^ iÚòZò @ûjêeò aòKgòZ ùjûA_ûùe @[aû KòQò @ûjßû^Kê iûcÜû Keò_ûùe ö Gjò_eò ^ìZ^ _âgÜMêWÿòKe iìZâ_ûZ jêG Gaõ _âKâòdûUò _êYò[ùe @ûe¸ jêG ö 3.6.3 iõLýûZàK MùahYûe bò©òbìcò _âÉêZò MùahYû R^òZ iciýûKê RûYò iûeòaû _ùe Gaõ ZûjûKê GK _âûe¸òK _âgÜ aû _âgÜ icìjùe eì_û«eòZ Keòaû _ùe, ~ûjû _ìaðeê @ûùfûPòZ ùjûAQò, MùahK ^ò½òZ eìù_ Zûu _âgÜùe [òaû ]ûeYû/_eòKÌ^ûKê ÆÁ Keòùaö Gjò _eòKÌ^ûMZ iõmûMêWÿòK iò¡û«cìkK iìP^û aû _âûKþ MùahYû C_ùe _~ðýaiòZö iû]ûeYZü MùahKcûù^ @^ýe Kû~ðýKê bò©òbìcò bûaùe ùÂ[û’«ò Gaõ _âPkòZ _eòKÌ^û I iõmûKê aýajûe Ke«ò, ù~ùZ _~ðý« ùicûù^ @_~ðýû¯ aû @^ê_~êq ùjûA ^[û’«ò ö GK _eòKÌ^û/]ûeYû aû _âiw ~ûjû RùY @]ýd^ KeòaûKê Pûjûñ«ò, @ù^K aýqò aòùghue _âZò^ò]òZß Keò[ûG ö Gjû GK iõlò¯ Pò«^ ~ûjû @ûcKê _ûeÆeòK icû^ _âiwMêWÿòKê ù~ûWÿò eLòaûùe iûjû~ý Kùe Gaõ icû^ icdùe ùiMêWÿòK @^ý _âiwVûeê bò̂ Ü Keò[ûG ö _eòKÌ^ûUò GK aÉê, NUYû, iµKð aû _âKâòdû ùjûA_ûùe ö _eòKÌ^ûMZ _âZò^ò]òZße C\ûjeY c]ýùe ejòQò- GK ZîUò_ì‰ð ZKð, RùY \l aqû, _Zò-_ZÜúu c]ýùe \ß¦ß, ù^ZéZß, ùUfòbòR^ Kû~ðýKâce cêLý icd @a]òùe iõLýûfNêcûûê MêeêZß ^ ù\aû AZýû\ò ö ~\òI Gjûe CùŸgý ùjCQò icû^ flY [òaû _âiwMêWÿòKe GK ùgâYúKê _âZò̂ ò]òZß Keòaû, GK _eòKÌ^û K\û_ò iÚòe aû iVòKþ @[ð/iõmû _â\û^ Kùe ^ûjó ö MùahYû aòhdKê _âû]û^ý ù\A _eòKÌ^û iû]ûeYZü aòhd icúlû icdùe GK iû]ûeY aýûLýû ijòZ @ûe¸ jêG ö ùKùZK ùlZâùe KòQò _eòKÌ^û GKZâ ùjûA GK _eòKÌòZ ù~ûR^ûKê eì_ ù\A[û’«ò ö C\ûjeY Êeì_, RùY MùahK ùijò _^Úû @af´^ Keò _ûe«ò, ù~Cñ[òùe _eòYûcUò cêLý-icdùe _âiûeòZ ùjC[òaû ùUfòbòR^ ^ûUKùe _â\gòðZ ùjûA[ûG (C\ûjeY- PeòZâMêWÿòK ù\ûh ÊúKûe Keò \ûdòZß ^òbûAaû, \ûdòZß ùâûeê aòeZ ejòaû, \ûdòZß @^ýKê jÉû«e Keòaû AZýû\ò) ö


aýqòMZ bûaùe _âùZýK _eòKÌ^û GK ^ò@ûeû _âKâòdûKê aýq Keò[ûG ö Kò«ê ùMûÂúMZ bûaùe _eòKÌ^ûMêWÿòK KòQò iû]ûeY flY _âKûg Ke«òö GKZâ ùjûA ùicûù^ GK _eòKÌòZ ù~ûR^ûKê eì_ \ò@«ò, ~ûjû ùicû^u c¤ùe [òaû iµKðKê ÆÁ Keò[ûG (Kòaþfeþ, 1970) ö ^òcðûY ùjCQò GK _eòKÌ^ûe iò¡û«cìkK iõmû ö ùMûUòG _eòKÌ^û ù~ùZùaùk @^ý GK _eòKÌ^û ij iµKð iÚû_^ Kùe, Zûjû ^òcðûY eì_ùe iûcÜûKê @ûùi ö _eòKÌ^ûMêWÿòK c]ýùe [òaû iµKð iò¡û«cìkK iõmûe @õg aòùgh ö MùahYûùe aò^òù~ûM ùjaû ^òcù«, GK ^òcðûY _âZýl ùjaû @ûagýK, Kò́ û MùahK GcòZò KòQò C_ûd @af´^ Keòùa ~ûjû ^òcðûYKê ^òeúlY Keò _ûeê[òa, cû_ò _ûeê[òa ö ^ò½òZ eìù_ aòbò^Ü C_ûdùe ^òcðûYKê c_û ~ûA_ûùe ö ùZYê iò¡û«cìkK ^òcðûYKê RûYòaû ^òcù« MùahK _eòa©ð^gúk g±UòKê MùahK aýajûe Ke«ò, ù~ùjZê Gjû MùahYû R^òZ _âgÜ I _eòKÌ^ûùe \gðû ~ûA[ûG Gaõ i*ûk^ g±Uò iìPòZ Kùe Kò_eò _eòa©ð^gúk aÉêKê ^òeúlY Keò ùja Gaõ cû_ò ùja ö GVûùe CùfäLù~ûMý ù~- Cbd _eòKÌ^û I ^òcðûY MùahKue Azû]ú^ iéÁò @ùU (Kòafeþ, 1970) ö `k Êeì_, icû^ _âiw C_ùe @ù^K MùahYû aòaeYú _Xÿòaû ùaùk, aò\ßû^MY ù~_eò _eòKÌ^û I ^òcðûYKê aýûLýû KeòQ«ò, Zêùc ZZþR^òZ _eòa©ð^Kê VCeûA _ûeòa ö iû]ûeYZü aòhd icúlûùe MùahKcûù^ GK @]ýd^e iò¡û«cìkK bò©òbìcòKê aýq Keò[û’«ò ö @ûC GVûùe jó _eòKÌ^û I ^òcðûYe iìZâ_ûZ jêG ö Zû’_ùe _eòKÌ^û I MùahYû R^òZ _âgÜMêWÿòKùe ^òcðûYKê @ûjêeò c]ý _eòa©ð^gúk aÉê ùaûfò Kêjû~ûG ö fòLòZ MùahYû aòaeYúe _¡Zò aòbûMùe _âùZýK _eòa©ð^gúk aÉêe Kû~ðýKûeòZû \gðû ~ûA[ûG ö _eòa©ð^gúk aÉê ùjCQò MùahKu ^òcù« @ûMâj iéÁò Keê[òaû C_û\û^ ö MùahYûKê C^ÜZ KeòaûKê ùjùf _eòa©ð^gúk aÉê aûa\ùe ^ìZ^ aýûLýû, a‰ð^û aû _ìaðû^êcû^ ùLûRò _ûAaû @Zý« @ûagýK ö _eòa©ð̂ gúk aÉê ùKcòZò MùahYû _âKâòdûùe aýajéZ ùjCQò, ZûjûKê bf bûaùe aêSòaû _ûAñ, @ûùc _eòKÌ^û I MùahYû R^òZ _âgÜMêWÿòKê @û_YûAaû CPòZþ ö _eòKÌ^ûe iaòùgh @ûMûcú @]ýûdMêWÿòKùe @ûùfûPòZ ùjûAQò ö


3.7 @ûi _âMZòKê cû_òaû K) MYcû¤c MùahYû Kò_eò MYcû¤c Kcðúu ò̂‰ðdKê _âbûaòZ Keò[ûG?

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

L) ù~ûMûù~ûM MùahYûe aòbò̂ Ü C_û\û^ aòhdùe @ûùfûP^û Ke ö ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

M) iõLýûZàK MùahYû ^cì̂ û PòZâKê aòÉéZ bûaùe a‰ð^û Ke ö ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

N) iõLýûZàK MYcû¤c MùahYûe C\ûjeY \ò@ ö ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


dê^òUþ- 4: MùahYû ^úZò 4.0: aòhde MV^ 4.1: _Vê CùŸgý 4.2: aòhd _eòPd 4.3: ^úZòe iõmû 4.4: ù^÷ZòK cìfýùaû]e KûeY 4.4: MùahYû _âKâòdû I ^úZò 4.5: MùahKu ù^÷ZòK \ûdòZß 4.6: MYcû¤c MùahYûùe ù^÷ZòK _âiw 4.6: ^úZò I @^þfûA þ̂ MùahYû 4.6: @ûi _âMZòKê cû_òaû

4.1 _Vê CùŸgý Gjò @]ýûdùe [òaû _Vê CùŸgý c]ýùe ejòQò ^úZòe iõmû ò̂eì_Y, ù^÷ZòK cìfýùaû]e KûeY, MùahYû _âKâòdû I ^úZò, MùahKu ù ÷̂ZòK \ûdòZß Gaõ MYcû¤c MùahYûe aòbò^Ü ù ÷̂ZòK _âiw ö Gjò dê ò̂Uþ _Xÿò iûeòaû _ùe ^òcÜfòLòZ \òMMêWÿòKê Zêùc aêSò _ûeòa:

MYcû¤c ^úZòùe [òaû ùKùZûUò ùcøkòK C_û\û^ aòhdùe Kêj ö

ù ÷̂ZòK cìfýùaû]e KûeY R^òZ MêeêZß_ì‰ð aýaiÚûe eì_ùeL _âÉêZ Ke ö

ù ÷̂ZòKZû bò©òK ò̂‰ðdùe [òaû cêLý _âiwMêWÿòK a‰ð^û Ke ö

MYcû¤c ^úZòùe aûYòRýaû\e bìcòKû iµKðùe @ûùfûP^û Ke ö

iû´û\òKZû, R^ iµKð, aòmû_^ I cù^ûe¬^ ùlZâùe [òaû ù ÷̂ZòK _âiwMêWÿòK a‰ð^û Ke ö

4.2 aòhd _eòPd MùahYûe CùŸgý ù~ùZ MêeêZß_ì‰ð, ò̂@ûeû aû cjZþ ùjC ^û KûjóKò; Gjû iû]êZûe ijòZ

_âùdûM ùjaû Reêeú @ùU ö GK _l_ûZ_ì‰ð, ùMû_^úd aû @gòlòZ MùahYûe _eòYûc aýajûe ù~ûMý jêG ^ûjó ö ù~ùZ aûÉaaû\ú I Kêgk ùjùf aò Zûjû ~ù[Á ê̂ùjñ, ~\ò MùahK RYK iû]ê I iùyûU ê̂jñ«ò Gaõ @^ýcûû ù~ûM\û^Kê KéZmZû RYûAaûùe ùi


aò`k jê@«ò ö GjûKê Mâ Ú̂-ùPûeò Kêjû~ûG, MùahYû aòPlYZû Gaõ @LŠZû/iZý ò̂ÂûKê Gjû ò̂½òZ eìù_ Cfäx^ Keò[ûG ö

MYcû¤c MùahYû @ù^K aýqòu ijbûMòZûKê iûcòf Keò[ûG; ùicûû GKû«Zû, ùMû_^údZû I iêelûKê _âû[còKZû ù\aû CPòZþ ö ùicûûê i¹ûê ij aýajûe Keòaû CPòZþ, ~ûjûe @ù^K ò̂jòZû[ð ejòQò ö

Zûu ij _ìaðeê ùKcòZò aýajûe Keê[òùf, MùahYû icdùe I _ùe ùKcòZò aýajûe KeêQ«ò, ùi aûa\ùe iZKð ejòaû ò̂jûZò Reêeú ö ~\ò @û_Y ò̂R MùahYûùe cûâ i´k C_ù~ûM Keê ^ûjû«ò, Z[û_ò Z[ý iõMâj, aòùgæhY I aýûLýû aûa\ùe iû]êZû aRûd eLòaû CPòZþ ö ù ÷̂ZòK cìfýùaû] RùY MùahKuê cò[ýû R ò̂Z aòPûeeê a*òZ Keò[ûG ö MùahYû _âiwùe \êAUò ù ÷̂ZòK \òM ejòQò:

iû]êZû, ÆÁZû Gaõ iZý ò̂Âû iµKòðZ MùahKu aýqòMZ cìfýùaû]

MùahYûùe iûcòf ùjC[òaû @^ýû^ý aýqòu i¹Zò, aògßi^údZû, ùMû_^údZû I KéZmZû _âZò MùahKu i¹ûù^ûPòZ aýajûe

ù ÷̂ZòK iò¡û«MêWÿòKê aêSòaû iek I ijR ö ùZùa Zûjûe _âùdûM @ù^K icdùe bâû«ò_ì‰ð Gaõ KÁKe ùjûA[ûG ö 4.3 ^úZòe iõmû ^úZò ùjCQò ~ûjû VòKþ, ò̂eù_l, gê¡, ^ýûd iõMZ Gaõ C©e\ûdú ö Rúaê @^ýû^ý ùlZâ bkò MYcû¤cùe c]ý ^úZòe _âùdûM MêeêZß_ì‰ð @ùU ö CùŸgý, \ûdòZß, ò̂eù_lZû I iZýZû ijòZ ^úZòcìkK iû´û\òKZû ùjCQò MYcû¤ce cj©ß_ì‰ð Z©ß Gaõ GK \ûdòZß_ì‰ð MYcû¤c _ûLùe Giaê C_û\û^ ejòaû ò̂jûZò Reêeú ö ^úZò R ò̂Z _eòKÌ^ûMêWÿòK aýqò-^òÂ I @ûù_lòK @ùU ö ùZYê ùijò iò¡û«MêWÿòK C_ùe \éÁò ù\aû _âûiwòK ùja, ~ûjû iVòKþ MYcû¤c aýajûeKê ^ò¡ðûeòZ Keò[ûG ö iû]ûeYZü 3Uò \l iò¡û« ejòQò, ~ûjû KâcûMZ bûaùe MYcû¤c aýajûeKê ^ò¡ðûeòZ Kùe:

_eòYûcaû\

C_ù~ûMòZû

K©ðaý gûÈ


4.3.1 _eòYûcaû\ Gjò iò¡û« _âÉûa \òG GK Kcðe ù^÷ZòK cìfýùaû] Gjûe _eòYûceê ^ò¡ðûeòZ ùjaû

CPòZþ ö KâcûMZ bûaùe iû]^Kê GWÿûA ù\A Gjû GK Kcðe _eòYûc C_ùe ]ýû^ \òG, @[ðûZþ- Kò_eò _eòYûc aûjûeò _ûeòa ö ùZYê Kû~ðýKûeú ùjaû _ìaðeê icÉ Kcð Zûjûe i¸ûaý _eòYûcKê ùÂ aòPûe Keû~òaû CPòZþ ö Kcðe _eòYûc \êAUò _eòù_âlúùe aòPûe Keû~ûG: ^úZòMZ @jõbûa Gaõ ^úZòMZ _ùeû_Kûe cù^ûbûa ö ^úZòMZ @jõbûa ùKøYiò iõ~êq iûcûRòK @û\gðKê _âZò`kòZ Kùe ^ûjó, KûeY- GZ\þ R^òZ Kcð @^ýcûûê lZò _j*ûA _ûùe ö ùi_ùU ^úZòMZ _ùeû_Kûe cù^ûbûa ùijò KcðMêWÿòKê ]eò eLò[ûG ~ûjû @^ýcûûê fûbaû^ Kùe Gaõ GjûKê C©c ùaûfò aòPûe Keû~ûA _ûùe ö 4.3.2 C_ù~ûMòZû C_ù~ûMòZû iò¡û« MYcû¤cùe _âùdûM Keû~ûG, KûeY- GK aéj©e icûRe C^ÜZòKê Gjû aòPûeùe eùL ö Gjò iò¡û« cZùe ^úZò ùjCQò ùijò icÉ iû]^, ~ûjûe eì_ùeL iaðû]òK aýqòuê fûbû^ßòZ Keòaûùe iùaðûZc ùjûA[òa ö cjûZàû Mû§úu iùaðû\d _eòKÌ^ûUò iaðûwú^ aòKûg C_ùe _~ðýaiòZ Gaõ Gjû C_ù~ûMòZû iò¡û«Kê _âZò̀ kòZ Kùe ö ùZùa _ea©ðú icdùe Mû§òRúu iùaðû\d C_ù~ûMòZû iò¡û« ùjûA ejòfû ^ûjó, KûeY- ùi @^êba Kùf @ù^K ùfûKuê C_ù~ûMòZû _â\û^ Keòaûe CùŸgý GK _~ðýû¯ ^úZòMZ @û\gð ^êùjñ ö Mû§úRúu cZùe, KûjóKò iõLýûfNê iõ_â\ûd iõLýûMeòÂ iõ_â\ûdu @ù_lû Kcþ fûb _ûAùa @[aû KòQò ùfûKue aòKûg KûjóKò aû\þ _Wÿòaû CPòZþ ö _eòYûcaû\ I C_ù~ûMòZû ^úZòMZ iò¡û« c]ýùe GcòZò @ù^K aû\aòaû\ ejò @ûiòQò ö C_ù~ûMòZû iò¡û«Uò \ûdòZß I Pò«^ R^òZ aýajûeKê ù_âû›ûj^ ù\A[ûG ö ~\òI aòPûe icdùe G[òeê ZîUò aûjûeòaûe i¸ûa^û ejòQò, _eûcgð \ò@û~ûG ù~- GK Kcðe icÉ i¸ûaý _eòYûcKê aòPûeùe eLò icd aò^òù~ûM Keòaû CPòZþ, ~ûjû\ßûeû ^KûeûZàK _eòYûcVûeê iaðûwúY aòKûgUò aéjZþ ùjûA _ûeòa ö 4.3.3 K©ðaý gûÈ C_~êq Kcð ^ò¡ðûeY Keòaû ^òcù« RùY aýqòu K©ðaý C_ùe K©ðaý gûÈ ]ýû^ \òG ö Kû« Gjò iò¡û«e iaêVê _âLýûZ @^êMûcú ùaûfò aògßûi Keû~ûG ö Zûu cZùe GK Kcð _Qùe [òaû @ûKûõlû jó ZûjûKê ù^÷ZòK aû @ù^÷ZòK Keò[ûG ö Kû« @^êba Keò[òùf ùKak ùMûUòG C©c MêYK ejòQò ù~Cñ[òùe ù~ûMýZûKê aû\þ ù\A ùja, Zûjû ùjCQò- i\òzû ö i\òzûeê @^êù_âeòZ Kcð ù^÷ZòK @ûA^ I K©ðaýeê aûjûùe ejò c]ý Kû~ðý Keò[ûG ö


Kû<þu \éÁòùKûY “K©ðaý aûjûùe ejò bf Kûc Keò ùja”e 3Uò MêeêZß_ì‰ð cûMð\gð^ ejòQò: RùY Kcðú iò¡û« \ßûeû ù_âû›ûjòZ ùjaû CPòZþ, GK iûaðùbøcòK aòKûg Zûuê Lêiò

Keò[ûG ö aýqò aòùghuê ùKak @ûe¸ ê̂ùjñ, iað\û ùgh ùaûfò cù^ Ke ö

iûcâûRýe ù~CñVò ‘@«’ ùjûAQò, ùiVò gûi^ Keê[òaû RùY @ûA þ̂ _âùYZûu _eò Kû~ðý Ke ö (Kû«, 1785)

4.4 ù^÷ZòK cìfýùaû]e KûeY

MYcû¤c KcðPûeúu ^òKUeê @ûgû Keû~ûG i´ke iêelû I ^ò~êqK©ðûu _âZò ^òÂûKê \éÁòùe eLò ùicûù^ Zûue Kû~ðýKê iû]êZû I ^òeù_lZû ijòZ Keòaû CPòZþ ö ùZùa Gjòiaê KûeK @ù^K icdùe \ßò]û iéÁò Keò[ûG ö ùZYê ù^÷ZòKZû _âiwe icÉ \òMKê aòPûe Keòaû Reêeú @ùU ö

ù^÷ZòKZû ò̂R c]ýùe ^òRe flý iû]^ ò̂cù« @ûMKê aùXÿ, @ûe¸ @ù_lû Gjûe @«òc _~ðýûdUò MêeêZß_ì‰ð, Gjû GK _âKéÁ iò¡û« @ùU, Mû§úRúu bkò ù ÷̂ZòKZûe \éXÿ ic[ðK ùaûfûC[òaû aýqò aòùghu ic[ð̂ GjûKê còkòQò ö ùZùa icÉuê, aòùgh Keò aûÉaaû\ú aýqòcûûê Gjû ù_âû›ûjòZ Keò_ûùe ^ûjó, KûeY- ù^÷ZòK cìfýùaû]e @ ê̂ieY @ù^K icdùe aýqòMZ ZýûMKê WûKò @ûùY ö C\ûjeY Êeì_, _âùfûb^ I aýqòMZ fûbKê aòPûeùe eLò KòQò aýqò fû* ùâûKê _âbûaòZ jê@«ò ö

@]òK«ê, ùicûù^ GùZ lcZûiµ Ü̂ ùjûA[û’«ò ù~, Lêaþ ijRùe @ûù\ø ]eû ^ _Wÿò ò̂Re Kû~ðý Keò _ûe«ò ö ùicûûe G_eò aýajûe icûR ò̂cù« C©c ê̂ùjñ, ~\òI

ùicûû ò̂RÊ aòPûe ùjCQò- KûjóKò @ûùc ^úZòaû\ú ùjaû CPòZþ? ùZYê ù ÷̂ZòKZûKê aû\þ ù\A ‘cêq aòPeY’ ò̂cù« ùicûù^ _âùfûbòZ jê@«ò ö Gjûe iaòùgh, Kò«ê iõlò¯ aòPûe R ò̂Z _âiw ùjfû- KûjóKò cêñ ^úZòaû\ú ùjaû CPòZþ, GK f´û icd ùÂ cêñ ò̂RKê icúlû Keòaû CPòZþ, cêñ Kûjûe ùjaû CPòZþ Gaõ ùijò cûMðùe cêñ K’Yiaê Keòaû CPòZþ; Giaêe C©e ùLûRòaû ò̂jûZò @ûagýK ö C\ûjeY Êeì_, fû* ùâûe @býûi ùcûùZ _ìeû_ìeò ^Á Keòù\a Gaõ cûîòK gû«ò cêñ jeûA aiòaò ö iõùl_ùe KjòaûKê Mùf- ‘_âùZýK iû]ûeY cYòh ò̂cù« ^òRe AzûKê @ûd©ùe eLò MêYKê aòKgòZ Keòaûe KûeY ejòQò ö Gjò ]ûeûùe ù^÷ZòKZû MêY aòKgòZ ùjûA[ûG ö


@ûC Gjû jó KûeY ù~Cñ[ò_ûAñ _âùZýK ]cðùe GK \éXÿ ù ÷̂ZòK PeòZâ MV^Kê MêeêZß \ò@û~ûA[ûG ö ù ÷̂ZòK cìfýùaû] RùY aýqòuê GKû«ùe ^ýûd _eûdY ùjaûe i¸ûa^ûeê _âZòa§òZ Keò _ûeò ^ûjó ö Gjû Zûuê C©c ^ûMeòK ùjaû ò̂cù« ù_âeYû ù\A @ûiòQò, ^ûMeòK cìfýùaû]Kê aêSòaûùe eûjû ù\LûAQò, iûaðR^òK aû eûRù ÷̂ZòK _âiwùe bûM ùâû _ûAñ C›ûjòZ KeòQò Gaõ iKâòd aòPûe-aòchð \ßûeû iVòKþ ò̂‰ðd ùâû ^òcù« _âbûaòZ Keò _ûeòQò ö @ûce iûcûRòK I eûRù ÷̂ZòK aýaiÚû G_eò ùjaû CPòZ, ~Ÿßûeû KòQò iûaðR^òK jòZ iû]òZ ùjûA _ûeê[òa; RùY aýqò Zûue ù ÷̂ZòK \ûdòZßKê aêSò _ûeê[òùa ö @û]ê̂ òK icdùe Gjò ^úZògòlûe cj©ßß bûeZ bkò KòQò ù\gùe ùagþ iê\éXÿ ùjûA _ûeòQò ö ^úZòe @[ð ê̂ùjñ iaê[òeê @fMû ùjûA KòQò Keòaû ö aûÉaùe MêeêZß aj^ Keê[òaû ùKøYiò iûcûRòK jû^ò C_ùe aò @ûùc ^úZò_ì‰ð Kû~ðýû^êÂû^ MâjY Keò _ûeòaû; ù~còZòKò- ù~øZêK _â[û, \ê̂ ðúZò, _eòùag _â\ìhY _âbéZò ö Gjò iõKÌUò @ûc ò̂R bòZeê aûjûeòùf @^êeì_ aýqòcûûê @ûùc GKûVò Keò, iùPZ^Zû iéÁò Keò _ûeòaû Gaõ ùMûÂúMZ bûaùe Kû~ðý Keò _ûeòaû ö @ù^K aògßÉeúd Reêeú _âiw ejòQò, ù~CñVò ù\g-ù\g c]ýùe ijù~ûM I ic ß̂d @ûagýK jêG ö aXÿò Pûfò[òaû iûaðùbøcòKZû ijòZ iûcìjòK \ûeò\âý, ò̂eleZû Gaõ ùeûM \ìeúKeY, _eòùag iêelû, cûâ @]òKûe iû]^ Gaõ iÚûdú gû«ò aRûd eLòaû ò̂cù« jûZ aXÿûAaû c]ý GK aògßÉeúd \ûdòZß ùjûAQò ö Gjò _âiwùe iù´\^gúk I \ûdòZßiµ Ü̂ ^[òaû ù\gMêWÿòKê aò ùKak iêù~ûM còkò ^[ûG, aògßaýû_ú @ûjêeò @ù^K ùMûÂú Zûuê ijù~ûM I ic[ð̂ ù~ûMûA[û’«ò ö ùZùa G[ò ò̂cù« C_~êq @^êÂû^ I aýqòaòùghue ùicûû _âZò ò̂Âû Gaõ ijù~ûM ò̂jûZò @ûagýK, ~ûjû aò^û ùKøYiò @^êÂû^ Kò aýqòaòùgh _âbûagûkú

ùjûA _ûeòùa ^ûjó ö icûR MVê @[ð ^êùjñ RùY aýqò ùKak ^òRe aýqòMZ fûb R ò̂Z \éÁòùKûY Z[û ‘ùcû _ûAñ K’Y ejòQò?’ bkò _âiwKê aòPûeùe eLòùa, aeõ GcòZò GK iéR^ûZàK \éÁòùKûY @û_YûAaû CPòZþ, ~ûjû c]ýùe iûaðR^òZ jòZ iÚûdú eì_ùe _âZòÂòZ ùjC[òa; ‘iûeû icûR ò̂cù« @ûùc K’Y iaê ùgâÂ Kû~ðý Keò _ûeòaû’, Gjû jó ejòa icÉu \éÁòùKûY ö Gjò \êAUò \éÁòùKûY c]ýùe GK cû]ýcòK ùlZâ ejòQ. ~ûjû gq eì_ùe _âbûa aòÉûe Keòaû _eòaù©ð GK GK iêiÚ icûR MV^ ò̂cù« gq bò©òbìcò ù~ûMûA _ûùe ö 4.5 MùahYû _âKâòdû I ^úZò

MùahYûùe ^úZòMZ aòPûe @Zý« cj©ß_ì‰ð @ùU ö ^úZò ùjCQò bf I c¦ c]ýùe _û[ðKý \gðûA _ûeê[òaû GK cû^\Š ö MâjYúd Gaõ @MâjYúd aýajûe c]ýùe [òaû _âùb\Kê ò̂¡ðûeY Keòaûùe Gjû ijûdK jêG ö ^úZòMZ cû^\Š Z[ý R ò̂Z cò[ýû aòeê¡ùe ~ûA iZý


C_iÚû_^ Kùe Gaõ Gjòbkò mû^ @ûjeY \òMùe ù_âû›ûjòZ Keò[ûG ö MùahYû ò̂cù« ^úZòMZ aýajûe c]ý @Zý« cj©ß_ì‰ð, KûeY- MùahKcûû c]ýùe GK aògßi^úd aûZûaeY, \ûdòZßgúkZû Gaõ _ûeÆeòK i\þbûaKê Gjû ù_âû›ûj^ ù\A[ûG ö R^Zûuê ijù~ûM Keò MùahYûe _eòYûc aRûd eLòaû ò̂cù« MùahKcûù^ ò̂½d ^úZòiµ Ü̂ ùjaû CPòZþ ö R^Zû aû icûR iê ò̂½òZ ùjaûKê Pûùjñ ù~ cûâ @]òKûe, RúaR«êu aòKûg, @ûA^ @ ê̂_ûk^, iûcìjòK jòZ, iêelû, ÊûiÚýe C^ÜZò _âbéZò aûa\ùe MùahKcûù^ C_~êq cûMð\gð^ MâjY KeêQ«ò ö iû]êZû, ^òeù_lZû, mû^ i´k _âZò i¹û^, iûcûRòK \ûdòZß, aògßi^údZû, ùKøYiò ùb\bûa ^ eLòaû bkò ^úZòMZ _âiw RùY MùahK Gaõ MùahòZ _âKÌKê iõ_ì‰ð Keò[ûG ö Gjò_eò MùahYûe _âùZýK ùiû_û^ùe ù ÷̂ZòK \ûdòZß jó MùahYû _âKâòdû Gaõ MùahKu cû^Kê ùagþ aXÿûA [ûG ö @ù^÷ZòK ejòaû K\û_ò GK aòKÌ ùjûA ^ _ûùe ö

4.6 MùahKu ù^÷ZòK \ûdòZß

MùahYû PkûC[òaû iõiÚû Zeèê ù^÷ZòK \ûdòZß KßPòZþ còkò[ûG ö Gjûe MâjY I _ûk^ @û_YûQûGñ KeòaûKê jêG ö RùY MùahKue KòQò ù^÷ZòK \ûdòZß ò̂cÜùe @ûùfûPòZ ùjûAQò ö 4.6.1 iû]êZû iû]êZû ùKak iek I ÆÁ ù~ûMûù~ûM ò̂cù« Reêeú ê̂ùjñ, aeõ MùahYûe _eòYûc R ò̂Z beiû I aògßi^údZû iéÁò Keòaûùe c]ý Gjûe bìcòKû ejòQò ö ùKøYiò aòhd aû iò¡û« C_ùe MùahYû Ke«ê ^û KûjóKò, iû]êZû icÉ MùahKu ùlZâùe _âùdûM ùjaû CPòZþ ö 4.6.2 ùMû_^údZû mû^ @ûjeY I aòZeY _âKâòdûùe KûjûKê ù~_eò ùKøYiò lZò aû @_cû^ ^ jêG, ù^÷ZòK \ûdòZß ò̂aðûj _Qùe Gjû c]ý MùahKue CùŸgý ejòaû CPòZþ ö ùZYê Pd^ Keò[òaû MùahYû

_¡Zòe C_~êqZû Gaõ ZûjûKê Kû~ðýùe fMûAaû _ìaðeê Zûjûe i¸ûaý _eòYûcKê MùahK aòùgæhY Keòaû CPòZþ ö ùKøYiò _âKûe ejiý Cù à̂ûP^ aû adû^ ~ûjû RùY aýqòu _âZòÂû, Meòcû aû GKû«ZûKê lZò _j*ûC [òa, ZûjûKê RûYòaû CPòZþ Gaõ @ûagýK iÚùk GWÿûA ù\aû CPòZþ ö iù´\^gúk iìP^ûùe ùMû_^údZû Gaõ @^ûcòKZû aRûd eLòaû @Zý« Reêeú ö 4.6.3 Mâ̂ Ú @ajeY ùa÷hdòK mû^ ùKøgke aòKûg `kùe, @^ý RYu MùahYû Kû~ðýKê ùLûRò _ûAaû I jûùZAaû aXÿòaûùe fûMòQò ö MùahòZ Kû~ðýe G_eò _âûPê~ðý Mâ Ú̂ ùPûeò bkò aé©òMZ aû _VòZ @iû]êZûKê R à̂ ù\AQò ö Gjûe @[ð ùjfû- @^ý RYu MùahYû Kû~ðý (_eòKÌ^û, aòPûe, Z[ý aû


aòaeYú)Kê Zûue ÊúKéZò aò^û ^Kf Keòaû Gaõ ZûjûKê ò̂RÊ I @if ùaûfò \ûaò Keòaû ö Gjû ò̂½òZ eìù_ GK M¸úe @_eû] ö @^ý RYu ùa÷¡òK iµ\ @]òKûeKê Cfäx^ Keê[òaûeê G[ò ò̂cù« @ûA^MZ Kû~ðýû ê̂Âû^ MâjY Keû~ûA_ûùe ö 4.6.4 @^ýe ÊúKéZò cìk ù~ûM\ûZû aû MùahKu ÊúKéZò _âû¯ Keò Mâ Ú̂ ùPûeòKê RùY MùahK GWÿûA _ûeòùa ö cêLý ùfLû Gaõ _ûŠêfò_ò ùghùe [òaû Mâ^ÚiìPú I i¦bð aòbûMùe RùY MùahK @^ý MùahKue ùaø¡òK ù~ûM\û^Kê CùfäL Keò Zûuê KéZmZû RYûA _ûeòùa ö @[ð ù~ûMûY Gaõ @^ýû^ý ijù~ûM R ò̂Z KéZmZû c]ý aòaeYú @ûe¸ùe CùfäL Keû~ûA _ûùe ö 4.6.5 C_~êq bûhûe aýajûe bûhûe aýajûe @Zý« cj©ß_ì‰ð @ùU ö bûhûe aýajûe @ ê̂_~êq ùjùf Zûjû _l_ûZ, ZòeÄûe, eêXÿòaû\, @aòPûe, ùb\bûa I @ijò¾êZûKê aXÿûA _ûùe ö ùZYê ÊûbûaòK I g±Rûf-cêq bûhûe aýajûe C©c @ùU ö 4.6.6 Z[ý iõMâj Azû Keê[òaû _eòYûc jûif ò̂cù« MùahK Kûjû \ßûeû _âbûaòZ ^ ùjûA aû Pû_MâÉ ùjûA Z[ýKê G_U-ùi_U Keòaû @ ê̂PòZþ ö Z[ý ^ò½òZ eìù_ iZý \gðûC[òa Gaõ MùahKu _l_ûZeê cêq ejê[òaö RûYògêYò cò[ýû _â\gð^ Keòaû @ûù\ø CPòZþ ê̂ùjñ ö MùahK Z[ýKê cò[ýû @ûWÿKê XkûA @iZýZû _âZò`kòZ Keòaû @ ê̂PòZþ ö 4.7 MYcû¤c MùahYûùe ù^÷ZòK _âiw

4.6 aòbûMùe CùfäL ùjûA[òaû _âiwKê aû\þ ù\ùf MYcû¤c MùahYû ùlZâùe @^ý ùKùZûUò iû]ûeY ù ÷̂ZòK _âiw ejòQò, ~ûjûKê Gjò aòbûMùe @ûùfûP^û Keòaû ö 4.7.1 ù_âiþe C©e\ûdòZß C©e\ûdòZß ùjCQò ùKøYiò _âiw aû aýqòu _âZò \ûdòZß ò̂aðûj Keòaû ö R^Zûuê iìP^û ù~ûMûAaûùe ù_âiþ GK cj©ß_ì‰ð bìcòKû ò̂bûA [ûG ö ùZùa R^Zûu bûa^ûKê \éÁòùe eLò, iaðû]òK \gðKúdZû I fûb @ûgûùe MYcû¤c aýqòaòùgh @ù^K icdùe iìP^ûKê Pû*fýKe/Cù©RK Keò \ò@«ò ö aýûaiûdúKeYKê @Zý]òK MêeêZß ù\aû `kùe Cù©R^û, aé©òMZ @_cògâY I cò[ýû ]ûeYûcû^ iéÁò ùjûA[ûG ö ùZùa Giaêe C©e\ûdú KòG? ù_âiþe C©e\ûdòZß ùjCQò GcòZò GK _âKâòdû, ~Ÿßûeû ù_âiþ @ ê̂Âû^MêWÿòK ò̂Re ò̂aðûPKu ò̂KUùe C©e\ûdú ùjùa ùaûfò @ûgû Keû~ûG ö ^òaðûPK RùY aýqò, ùMûÂú aû iwV^

ùjûA _ûe«ò, ùKøYiò MYcû¤c iwV^ ^òcù« Zûue i\òzû @Zý« MêeêZß_ì‰ð ö


@]òK«ê, GK MYcû¤c iõMV^ @ù^K ^òaðûPKuê iûcòf Keò_ûùe; ù~còZòKò- \gðK i\iý, aòmû_^\ûZû, i´û\ iìZâ, @^ýû^ý iõMV^ùe Kû~ðý Keê[òaû iû[ú I _eòPûk^û @]òKûeú (_âòUþKûWð. 2000)ö 4.7.1.1 ^ò~êqKûeúu _âZò C©e\ûdòZß MYcû¤c aýqòaòùgh ~\òI R^Zûu _âZòKâòdûKê aòPûeùe eL«ò, ù~Cñ @^êÂû^ùe Kû~ðý KeêQ«ò Zûjû _âZò c]ý ùicû^ue C©e\ûdòZß ejòQò ö ^ò~êqKûeúu \éÁòùKûYùe MYcû¤c MéjUò GK fûbR^K ùK¦â ùjûA_ûùe, Kò«ê MYcû¤c KcðPûeúu ùlZâùe G_eò ùjaû @^êPòZþö C}éÁ C\ûjeY ùjfû- RùY i´û\\ûZû aû iõ_û\K @ù^K icdùe GK CPòZþ aû ^ýûdiwZ i´û\Kê aò _âKûg Keò _ûe«ò ^ûjó; ~ûjû MêeêZß_ì‰ð aòmû_^\ûZû, _ê¬ò ^òùagK aû ùKøYiò lcZûgûkú aýqòu aýqòMZ Êû[ðùe aû]û _j*ûC [òa ö M¸úe Êû[ðR^òZ cZbò^ÜZûKê Gjû WûKò @ûùY ö 4.7.1.2 _âiw _âZò C©e\ûdòZß ^òR ùfLûùe _eòùahY Keê[òaû _âiw _âZò c]ý MYcû¤c aýqòaòùghue C©e\ûdòZß ejòQòö ùKøYiò aýqò aû iwV^ R^òZ iù´\^gúk _âiwe aòaeYú _âÉêZ Kfû ùaùk Kûjûe PeòZâ iõjûe aû _eúlY aûa\ùe MYcû¤c aýqòaòùgh @Zý« ~ZÜgúk ùjaû CPòZþ ö cûcfûUò ~\ò aòPûeû]ú^ ejò[ûG, @_eû] iµKòðZ ùKøYiò iìP^ûKê ùLûfûùLûfò _âKûg Keòaû @^êPòZþ ö _âiwUò ~\ò RûZúd GKZû aû iêelû ij RWÿòZ @[aû GùZ iù´\^gúk ùjûA[òa ù~ jòõiûZàK @ûPeYKê ù_âû›ûj^ ù\C[òa; Zû’ùjùf R^Zû I _âiwe aéj©e Êû[ðKê aòPûeùe eLò ùKøYiò _âKûe aêSûcYû Keòaû CPòZþ ^êùjñ ö 4.7.1.3 iìZâ _âZò C©e\ûdòZß iìZâe _eòPd _âKU ^ Keò ZûjûKê iêelû ù\aû @Zý« cjZß_ì‰ð @ùU ö iìP^û ù\C[òaû iìZâ MYcû¤c aýqòaòùghu C_ùe beiû Keò _eòYûc ^ò¡ðûeòZ ùjaû _ìaðeê iêelòZ ejòaûKê Pûùjñ, ù~ùZ _~ðý« Zûjû aýq ùjûA ^ûjó ö iìZâe _eòPd _âKU Kùf @ù^K @iêaò]û iéÁò ùjûA_ûùe ö ùZYê MYcû¤c aýqòaòùghue ^òR iìZâ _âZò c]ý C©e\ûdòZß ejòQò ö ùZùa @_eû] @ûùeû_, RûZúd iêelû aû GKZû, @ûA^MZ _âiw iµKòðZ _eòiÚòZòùe iZâe _eòPd _âKU Keû~ûA _ûùe ö 4.7.2 aòhd ^òÂZû aòhd ^òÂZû NUYûe @aùfûK^ R^òZ ^ò‰ðd C_ùe _~ðýaiòZ Gaõ bûaûùaM aû aýqòMZ _l_ûZ \ßûeû Gjû _âbûaòZ jêG ^ûjó ö cò[ýû aòPûe aû @_cògâYVûeê \ìeùe ejò iZýZû aû aûÉaZû aýq Keòaû ij Gjû ù~ûWÿò ùjûA ejò[ûG ö Q¦-K_U aû cò[ýû a‰ð̂ ûKê ùeûKòaû Gjûe flý ö


adeþu cZùe aòhd ò̂ÂZû 6Uò C_û\û^Kê ùÂ MVòZ: GK _âiwe aòbò Ü̂ \òMKê \gðûAaûùe i«êk^ Gaõ ò̂eù_lZû aòaeYú R^òZ gê¡Zû I ~[û[ðZû

icÉ cêLý _âûiwòK \òMKê _âZò`kòZ Keòaû Z[ýKê @^êcû^Vûeê @fMû eLòaû, Kò«ê @ ê̂cû^Kê _âûiwòK cù^ Keòaû

ùfLKu aýqòMZ cù^ûbûa, @^êcû^ aû ù~ûM\û^ R ò̂Z _âbûaKê Kcþ MêeêZß ù\aû

@Zòe¬òZ, aòù\ßh I K_U_ì‰ð CùŸgýKê GWÿûA ù\aû (adeþ, 1981) 4.8 ^úZò I @^þfûA þ̂ MùahYû

@ûRòKûfò MùahYû bkò ÊZª ùlZâùe c]ý A<eþùÛþe aýajûe I _âbûa aýû_K ùjfûYò ö A<eþùÛþ \ßûeû _~ðýaiòZ aû @ þ̂fûA þ̂ MùahYû KòQò ^úZòMZ _âiwKê ]eò eLò[ûG; ù~còZòKò- ijbûMúu mû^ I i¹Zò, Z[ýe GKû«Zû, iêelû, ùMû_^údZû I ùaø¡òK iµ\ @]òKûe Gaõ MùahK ^ò½òZ eìù_ iûcMâòK aé©òMZ MêYa©û aû @û\gð aRûd eLòaû CPòZþ ö A<eþùÛþ @û]ûeòZ @]ýd^ @]òKûõg ùlZâùe iìP^û iõMâj ò̂cù« A<eþùÛþ aýajûe Keò[ûG, Reò@û ùjCQò @ þ̂fûA^þ iùaðlY ù~Cñ[òùe @^þfûA þ̂ C_KeY aû _âgÜûakú aýajéZ jêG ö ùZùa @ù^K icdùe ijbûMúu aò̂ û i¹Zòùe _âZòKâòdû aû iìP^û iõMâj Keû~ûG ö @Zò ùMû_^ bûaùe ùicûûê @ ê̂ieY Keû~ûG; ~ûjûKò @ù ÷̂ZòK @ùU ö

4.9 @ûi _âMZòKê cû_òaû K) ^úZòe iõmû aêSû@ ö

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

L) KûjóKò I Kò_eò MYcû¤c aýqòaòùghu ò̂cù« ^úZò MêeêZß_ì‰ð @ùU? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


M) MùahKu ù^÷ZòK \ûdòZß aòhdùe @ûùfûP^û Ke ö -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

N) MùahYûe _âùZýK _~ðýûdùe RùY MùahK Kò_eò ^úZòMZ bûaùe C©e\ûdú? -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

O) @ù^÷ZòK Kû~ðý Keò Zêùc ùKùa ùKøYiò ù^÷ZòK \ß¦ß ù\A MZò KeòQ Kò? ùijò _eòiÚòZòùe Zêùc MâjY Keò[òaû Kû~ðýû^êÂû^ aû ^ò‰ðde ùa÷]Zû iµKðùe a‰ð^û Ke ö ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


@û\gð _âgÜûakú:

MùahYû Kjòùf Zêùc K’Y aêS? @û]ê ò̂K icdùe Gjûe MêeêZß a‰ð̂ û Ke ö MùahYû _âKâòdûùe [òaû aòbò Ü̂ _~ðýûdMêWÿòKê iõùl_ùe a‰ð^û Ke ö

MùahYûe _¡Zò I MùahYûe _âYûkú c]ýùe _û[ðKý \gðû@ ö

GK _eúlY I iùaðlY c]ýùe [òaû _âùb\MêWÿòKê ÆÁ bûaùe ùfLò, MùahYûe bò̂ Ü bò Ü̂ _âKûe a‰ð^û Ke ö

iõLýûZàK MùahYû I MêYûZàK MùahYû c]ýùe _û[ðKý \gðû@ ö aòùaP^ûZàK \éÁòùKûY I ò̂Mc^ûZàK \éÁòùKûY c]ýùe [òaû _âùb\Kê CùfäL Ke ö

GK C©c MùahYûe flYMêWÿòK K’Y? ù~ûMûù~ûM MùahYû MYcû¤c MùahYûVûeê Kò_eò @fMû, a‰ð^û Ke ö

ù~ûMûù~ûM MùahYûe K’Y K’Y _âKûe ùb\ ejòQò?

ù~ûMûù~ûM MùahYûe bò̂ Ü bò^Ü C_û\û^MêWÿòK K’Y?

iõLýûZàK MYcû¤c MùahYûe _¡ZòMêWÿòKê @ûùfûP^û Ke ö

^úZòe iõmû aêSû@ ö GMêWÿòK Kò_eò MêeêZß_ì‰ð @ùU?

MYcû¤c aýqòaòùgh KûjóKò ^úZòaû^ ùjaû CPòZþ? MùY MùahKue K’Y iaê ù^÷ZòK \ûdòZß ejòQò?

aòùghm kcòuò - egyanagar.osou.ac.in

Documents