afetler ve afet yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk...

23
Afetler ve Afet Yönetimi Editör: Ramazan Sever

Upload: others

Post on 07-Jan-2020

16 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

Afetler veAfet YönetimiEditör: Ramazan Sever

Page 2: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

Editör: Prof. Dr. Ramazan SEVER

AFETLER VE AFET YÖNETİMİ

ISBN 978-605-037-030-0DOI 10.14527/9786050370300

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2019, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ’ye aittir. Anı-lan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

I. Baskı: Ekim 2019, Ankara

Yayın-Proje: Şehriban TürlüdürDizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım

Kapak Tasarım: Pegem Akademi

Baskı: Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

Page 3: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

Sevgili

ağabeyim, Mete SEVER’e

ve

canım ablam, Meral TANATAŞ’a

Page 4: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken
Page 5: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

ÖN SÖZ

Afetler ve Afet yönetimi adını taşıyan bu kitap; temel afet kavramlarını, doğal ve beşerî afet konuları ile afet yönetimi ve afet eğitimini ele alan özgün bir araştır-ma eseridir. Başta söz edilen konularda çalışmalar yapan araştırmacılara kaynak olması yanında ilköğretimden yükseköğretime kadar eğitim-öğretim sürecinin hemen her kademesinde başvurulacak temel bir eser özelliğini de taşımaktadır.

Bilindiği üzere afetlerin bazıları doğal (deprem, volkanik patlamalar, heyelan, tsunami, yıldırım, sel vb. gibi) bazıları da beşerî (yangın, sera gazları ve küresel ısınma, kazalar, salgınlar vb. gibi) etkiler sonucunda meydana gelir. Nedeni ne olursa olsun can ve mal kayıplarına yol açan afetlerin en az zararla atlatılması için birtakım tedbirlerin alınması gerekmektedir. Afetler her toplumu ve her ülkeyi ilgilendiren küresel sorunlar olduğundan bu konuda yapılacak çalışmalar ve ön-lemler geniş kapsamlı bir koordinasyon ve entegrasyona ihtiyaç duyar. Aksi halde alınan bireysel, yerel, bölgesel ve ülke bazındaki önlemler geçici çözüm olmanın ötesine geçemez. Afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması amacıyla bir afet olayının öncesi, sırası ve sonrasında yapılması gereken çalışmaların, planlanması, yönlendirilmesi, koordine edilmesi, desteklenmesi ve uygulanabilmesi için top-lumun tüm kurum ve kuruluşlarıyla, kaynakların bu ortak hedefler doğrultusun-da yönetilmesini gerekmektedir. Ayrıca afet zararlarının azaltılması ve afetlerin önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken en önemli adım-lardan biri de şüphesiz afet eğitimi ve yönetimidir. Hemen her alanda büyük de-ğişim ve dönüşümlerin yaşandığı XXI. yüzyıl, bilgi ve bilişim çağı olarak kabul edilse de afet eğitimi ve bilinci konusunda hala bilgi eksiklerinin olduğu, afet bi-lincinin sağlanamadığı da bir gerçektir. Türkiye’de ve diğer ülkelerde konuyla ilgili yapılan bilimsel araştırmalarda ortaya çıkan bulgular da bunu doğrulamaktadır. Formal ya da informal eğitimle olsun afet bilincinin bireylere kazandırılması artık bir zorunluluktur. Erken yaşlardan itibaren bireylerde afet kültürünün ve afetle mücadele bilincinin oluşmasına yönelik eğitim programlarının sürekli güncellen-mesinde de fayda vardır.

Çeşidi ve şiddeti ne olursa olsun, büyük yıkımlara neden olan afetlere Dün-yada ve Türkiye’de gerekli hassasiyetin gösterilmediği ortadadır. Çünkü afetlerin doğurduğu olumsuzlukların, büyük ölçüde insan faaliyetlerinin çevreyi yanlış kullanmalarına bağlı olarak arttığı görülmektedir. Kuşkusuz burada önemli olan, yaşanan afetlerden ders alarak, bilimsel temellere dayalı, katılımcı acil eylem plan-ları ile afetlere hazırlıklı olmaktır. Bu nedenle risk yönetimine önem verilmesi; kriz ve risk yönetimini birlikte ele alan afet yönetim sistemleri geliştirilmelidir. Şu da unutulmamalıdır ki, yersel ya da atmosferik olağanüstü afetlere karşı toplumu tümüyle korumak da mümkün değildir.

Page 6: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

vi Afetler ve Afet Yönetimi

Eser 14 bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde temel kavramlar, ikinci bö-lümde doğal afetler, üçüncü bölümde küresel ısınma ve iklim değişimleri, dördün-cü bölümde beşerî afetler, beşinci ve altıncı bölümde afet öncesi ve sonrası, yedinci bölümde afet eğitimi konuları ele alınmıştır. Sekizinci bölümde örnek afet eğitimi projeleri, dokuzuncu ve onuncu bölümde afet yönetimi ve afet mevzuatı tüm yön-leriyle incelenmiştir. On birinci bölümde afet yönetimi ve etik, on ikinci bölümde afetlerde sivil toplum kuruluşları ve uluslararası örgütler, on üçüncü bölümde acil ve afet koordinasyon merkezleri ve son bölümde de temel eğitim-öğretim prog-ramlarında afet eğitimi konularına yer verilmiştir.

Katkı sağlayan bölüm yazarları; Prof. Dr. Ünsal BEKDEMİR, Prof. Dr. Ali MEYDAN, Prof. Dr. Ahmet NALÇACI, Prof. Dr. Turhan ÇETİN, Doç. Dr. Meh-met ÜNLÜ, Doç. Dr. Elvan YALÇINKAYA, Doç. Dr. Ayşegül ŞEYİHOĞLU, Doç. Dr. Yüksel GÜÇLÜ, Doç. Dr. Erol KOÇOĞLU, Doç. Dr. Döndü KARAGEL, Doç. Dr. Özlem ULU KALIN, Doç. Dr. Adem BELDAĞ, Dr. Hulusi KARAGEL, Dr. Fat-ma MAZMAN BUDAK, Dr. Abdullah TÜRKER, Dr. Neşe DUMAN ve Dr. Yavuz DEĞİRMENCİ’ye ayrı ayrı teşekkür ederim.

Eserin, başta öğrenciler ve tüm bireylerin afet ve afet yönetimi ile ilgili far-kındalıklarını artırmak, afet eğitimi ve afet bilincinin oluşturmasında temel bir referans kaynak olması başlıca temennimizdir.

Prof. Dr. Ramazan SEVER

Giresun-2019

Page 7: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

BÖLÜMLER VE YAZARLARIEditör: Prof. Dr. Ramazan SEVER

1. BÖLÜM: TEMEL KAVRAMLAR Prof. Dr. Ramazan SEVER Giresun Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dr. Yavuz DEĞİRMENCİ Bayburt Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

2 . BÖLÜM: DOĞAL AFETLER Prof. Dr. Ramazan SEVER Giresun Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

3 . BÖLÜM: KÜRESEL ISINMA VE İKLİM DEĞİŞİKLİKLERİ Prof. Dr. Ramazan SEVER Giresun Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Prof. Dr. Ünsal BEKDEMİR Giresun Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

4 . BÖLÜM: BEŞERİ AFETLER Doç. Dr. Mehmet Ünlü Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi

5 . BÖLÜM: AFET ÖNCESİ (AFET RİSK YÖNETİMİ) Doç. Dr. Döndü KARAGEL Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen - Edebiyat Fakültesi

6 . BÖLÜM: AFET ANI VE SONRASI (AFET KRİZ YÖNETİMİ) Dr. Hulusi KARAGEL Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen - Edebiyat Fakültesi

7 . BÖLÜM: AFET EĞİTİMİ Dr. Fatma MAZMAN BUDAK Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

8. BÖLÜM: ÖRNEK AFET EĞİTİMİ PROJELERİ Doç. Dr. Elvan YALÇINKAYA Erciyes Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Doç. Dr. Erol KOÇOĞLU İnönü Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

9. BÖLÜM: AFET YÖNETİMİ Prof. Dr. Ali MEYDAN Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

Page 8: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

viii Afetler ve Afet Yönetimi

10. BÖLÜM: AFET MEVZUATI Doç. Dr. Yüksel GÜÇLÜ Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

11. BÖLÜM: AFET YÖNETİMİ VE ETİK Dr. Abdullah TÜRKER Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi Prof. Dr. Turhan ÇETİN Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi

12. BÖLÜM: AFETLERDE SİVİL TOPLUM KURULUŞLARI VE ULUSLARARASI ÖRGÜTLER Doç. Dr. Özlem ULU KALIN Artvin Çoruh Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

13. BÖLÜM: ACİL VE AFET KOORDİNASYON MERKEZLERİ Doç. Dr. Ayşegül ŞEYİHOĞLU Trabzon Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Neşe DUMAN Çankırı Karatekin Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi

14. BÖLÜM: İLKOKUL VE ORTAOKUL PROGRAMLARINDA AFET EĞİTİMİ Prof. Dr. Ahmet NALÇACI Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Doç. Dr. Adem BELDAĞ Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

Page 9: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

İÇİNDEKİLER

Ön Söz ........................................................................................................................... vBölümler ve Yazarları ................................................................................................vii

1. BÖLÜM

TEMEL KAVRAMLAR

KAVRAM NEDİR? ..................................................................................................... 2TEMEL KAVRAMLAR .............................................................................................. 3Afet ................................................................................................................................ 3Afetler Coğrafyası ........................................................................................................ 3Doğal Afetler ................................................................................................................ 4Beşerî Afetler ................................................................................................................ 4Tehdit ............................................................................................................................ 5Tehlike ........................................................................................................................... 5Risk ............................................................................................................................... 6Afet Eğitimi .................................................................................................................. 6Afet Yönetimi ............................................................................................................... 7Afet Okuryazarlığı ....................................................................................................... 8ÖZET ............................................................................................................................ 9DEĞERLENDİRME SORULARI ............................................................................ 10Kaynakça..................................................................................................................... 11

2 . BÖLÜM

DOĞAL AFETLER

GİRİŞ ........................................................................................................................... 14DOĞAL AFETLER ................................................................................................... 17ATMOSFERİK (KLİMATİK-METEOROLOJİK) AFETLER.............................. 19Kuraklık ve Çölleşme ................................................................................................ 20Fırtınalar ve Hortumlar ............................................................................................ 22Sel ve Taşkın ............................................................................................................... 23Yıldırım ....................................................................................................................... 25Çığ ............................................................................................................................... 26Erozyon ...................................................................................................................... 27Aşırı yağışlar ............................................................................................................... 28

Page 10: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

x Afetler ve Afet Yönetimi

YER KÖKENLİ DOĞAL AFETLER (JEOLOJİK-JEOMORFOLOJİK) ............ 29Deprem ....................................................................................................................... 29Volkanik Patlamalar .................................................................................................. 33Kütle Hareketleri ve Heyelan ................................................................................... 35Tsunami ...................................................................................................................... 37Biyolojik Kökenli Doğal Afetler .............................................................................. 38ÖZET .......................................................................................................................... 40DEĞERLENDİRME SORULARI ............................................................................ 42Kaynakça..................................................................................................................... 43

3 . BÖLÜM

KÜRESEL ISINMA VE İKLİM DEĞİŞİKLİKLERİ

GİRİŞ ........................................................................................................................... 46İKLİM VE HAVA DURUMU .................................................................................. 49DÜNYADAKİ İKLİMLER VE ÖZELLİKLERİ ..................................................... 50BAŞLICA İKLİM TİPLERİ ..................................................................................... 51Sıcak İklimler ............................................................................................................ 52Ilıman İklimler .......................................................................................................... 53Soğuk İklimler ........................................................................................................... 54SERA GAZLARI VE KÜRESEL ISINMA .............................................................. 54İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ............................................................................................... 60İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN ÖNLENMESİ VE OLASI ETKİLERİNDEN KORUNMA ................................................................................ 67ÖZET .......................................................................................................................... 71DEĞERLENDİRME SORULARI ............................................................................ 73Kaynakça..................................................................................................................... 74

4 . BÖLÜM

BEŞERİ AFETLER

GİRİŞ ........................................................................................................................... 80BEŞERİ AFETLER NELERDİR? ............................................................................. 80SOSYAL AFETLER ................................................................................................... 81Açlık ............................................................................................................................ 81

Page 11: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

İçindekiler xi

Kıtlık ............................................................................................................................ 84Bulaşıcı Hastalıklar ve Salgınlar .............................................................................. 86Bağımlılık; Sigara, Alkol ve Uyuşturucu ................................................................ 89Savaşlar ve Soykırımlar ............................................................................................. 92Göçler ve Mülteciler ................................................................................................. 98Bina, İşyeri ve Eğlence Yeri Yangınları .................................................................100Terör Saldırıları ........................................................................................................103Spor Kazaları ............................................................................................................105Enflasyon Canavarı ve Borçlanma .......................................................................108Diğer Sosyal Kazalar ...............................................................................................110Görünmez Kazalar .................................................................................................110TEKNOLOJİK AFETLER ......................................................................................111Maden kazaları ........................................................................................................111Biyolojik Silahların Kullanılması ve Kazalar ........................................................114Kimyasal Silahların Kullanılması ve Kazalar .......................................................116Nükleer Silahların Kullanılması ve Kazalar .........................................................117Sanayi Kazaları .........................................................................................................119Karayolu Trafik Kazaları .........................................................................................124Demiryolu Kazaları .................................................................................................125Denizyolu Kazaları ..................................................................................................128Havayolu Kazaları ....................................................................................................129Petrol Tankeri Kazaları ...........................................................................................133Uzay Kazaları ...........................................................................................................134Diğer Teknolojik Kazalar ........................................................................................137ÖZET ........................................................................................................................138DEĞERLENDİRME SORULARI ..........................................................................139Kaynakça...................................................................................................................140

Page 12: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

xii Afetler ve Afet Yönetimi

5 . BÖLÜM

AFET ÖNCESİ (AFET RİSK YÖNETİMİ)

GİRİŞ .........................................................................................................................144KAVRAMSAL BOYUT VE TANIMLAR ............................................................145AFET RİSK YÖNETİMİ KAPSAMINDA YAPILMASI GEREKEN BAŞLICA ÇALIŞMALAR ..................................................................147AFET RİSKİNİ AZALTMANIN AMAÇLARI VE YAPILMASI GEREKEN BAŞLICA ÇALIŞMALAR ..................................................................149TÜRKİYE’DEKİ AFET RİSKİ ÜZERİNDE ETKİLİ OLAN BAŞLICA ETMENLER ...........................................................................................151Yapısal Özellikler ve Doğal Afetler İlişkisi ...........................................................151Yerleşme Özellikleri ve Şehirleşme Olgusu ..........................................................152Yerel Yönetimler İle İlgili Özellikler ......................................................................153Afet Yönetim Sisteminden Kaynaklanan Eksiklikler ..........................................154Afetler Karşısında Geliştirilen Toplumsal Tutumlar ..........................................154ÖZET ........................................................................................................................155DEĞERLENDİRME SORULARI ..........................................................................156Kaynakça...................................................................................................................157

6 . BÖLÜM

AFET ANI VE SONRASI (AFET KRİZ YÖNETİMİ)

GİRİŞ .........................................................................................................................160AFET KRİZ YÖNETİMİ ........................................................................................162Afet Anı ve Hemen Sonrası Kriz Yönetimi .........................................................162Afet Sonrası Kriz Yönetimi ...................................................................................164TÜRKİYE’DE AFET ANI VE SONRASI KRİZ YÖNETİMİ ............................166ÖZET ........................................................................................................................177DEĞERLENDİRME SORULARI ..........................................................................179Kaynakça...................................................................................................................180

Page 13: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

İçindekiler xiii

7 . BÖLÜM

AFET EĞİTİMİ

GİRİŞ .........................................................................................................................184AFET EĞİTİMİ .......................................................................................................185Türkiye’de Afet Eğitimi Kapsamında Yapılan Çalışmalar ...................................188ÖZET ........................................................................................................................189DEĞERLENDİRME SORULARI ..........................................................................191Kaynakça...................................................................................................................192

8. BÖLÜM

ÖRNEK AFET EĞİTİMİ PROJELERİGİRİŞ .........................................................................................................................196DÜNYA’DA AFET EĞİTİMİ PROJE ÖRNEKLERİ ...........................................197Japonya Örneği ........................................................................................................197Nepal Örneği ............................................................................................................199Endonezya Örneği ..................................................................................................200Güney Amerika (Bolivya, Kolombiya, Ekvador, Paraguay ve Peru) Örneği .201Filipinler Örneği ......................................................................................................201TÜRKİYE’DE TAMAMLANMIŞ VE DEVAM EDEN ÖRNEK AFET EĞİTİM PROJELERİ ..................................................................................202Okul Tabanlı Afet Eğitimi Projesi .........................................................................204Web Tabanlı Deprem Kayıp Tahmin Programı (ELER) Projesi ........................206Kocaeli Mahalle Halkı Afetlere Hazırlık Eğitimi Projesi ...................................207Afet Engelini Birlikte Aşıyoruz Projesi .................................................................207Minik Adımlarla Güvenli (MAGYA) Yaşam Projesi ..........................................208Taşkın Erken Uyarı Sistemi (TEUS) Projesi ........................................................208Afet Yönetim ve Karar Destek Sistemi Projesi (AYDES) ...................................209AFAD Gönüllülük Projesi ......................................................................................210Afete Hazır Türkiye Projesi ....................................................................................211Güneş Mahallesi Kentsel Dönüşüm Projesi .........................................................212ÖZET ........................................................................................................................212DEĞERLENDİRME SORULARI ..........................................................................213Kaynakça...................................................................................................................214

Page 14: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

xiv Afetler ve Afet Yönetimi

9. BÖLÜM:

AFET YÖNETİMİ

GİRİŞ .........................................................................................................................216AFETLER VE YÖNETİMİ ....................................................................................217JEOLOJİK (YERSEL)AFETLER VE YÖNETİMİ ..............................................218KLİMATOLOJİK AFETLER VE YÖNETİMİ .....................................................222BİYOLOJİK SOSYAL VE TEKNOLOJİK AFETLER VE YÖNETİMİ .............224ÖZET .......................................................................................................................227DEĞERLENDİRME SORULARI ..........................................................................230Kaynakça...................................................................................................................231

10. BÖLÜM

AFET MEVZUATI

GİRİŞ .........................................................................................................................234AFET MEVZUATI ..................................................................................................234Mevzuat ...................................................................................................................234Afet Mevzuatı ...........................................................................................................235ULUSLARARASI AFET MEVZUATI ..................................................................236BAZI ÜLKELERİN AFET MEVZUATINDAN ÖRNEKLER ...........................243TÜRKİYE’DE AFET MEVZUATI ........................................................................246Cumhuriyet Öncesi Dönem ...................................................................................246ÖZET ........................................................................................................................259DEĞERLENDİRME SORULARI ..........................................................................261Kaynakça...................................................................................................................262

11. BÖLÜM

AFET YÖNETİMİ VE ETİK

GİRİŞ .........................................................................................................................272AHLAK VE ETİK KAVRAMLARI .......................................................................273Ahlak .........................................................................................................................273Etik ............................................................................................................................273AFET YÖNETİMİ VE ETİK ..................................................................................275AFET ÖNCESİ VE ETİK .......................................................................................277

Page 15: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

İçindekiler xv

AFET ESNASINDA ETİK ......................................................................................280AFET SONRASINDA ETİK ..................................................................................284ETİK AÇIDAN AFET YÖNETİMİ EĞİTİMİ .....................................................286ÖZET ........................................................................................................................288DEĞERLENDİRME SORULARI ..........................................................................289Kaynakça...................................................................................................................290

12. BÖLÜM

AFETLERDE SİVİL TOPLUM KURULUŞLARI VE ULUSLARARASI ÖRGÜTLER

GİRİŞ .........................................................................................................................292SİVİL TOPLUM KURULUŞU ...............................................................................292AFETLERDE SİVİL TOPLUM KURULUŞLARI ................................................293 TÜRKİYE’DEKİ AFETLERDE GÖREV ALAN SİVİL TOPLUM KURULUŞLARI ......................................................................................................297Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) ..............................................298Jandarma Komando Arama Kurtarma Tabur Komutanlığı (JAK) ...................298Doğal Afetler Arama Kurtarma Tabur Komutanlığı (DAK) .............................299Emniyet Genel Müdürlüğü ....................................................................................300İtfaiye Teşkilatı .........................................................................................................300Kızılay .......................................................................................................................301Arama Kurtarma Derneği (AKUT) ......................................................................302GEA (Toprak Ana) Arama Kurtarma Ekibi .........................................................303Mahalle Afet Gönüllüleri .......................................................................................303Türkiye Radyo Amatörleri Cemiyeti ....................................................................304Afette Rehber Çevirmenlik (ARÇ) Organizasyonu ...........................................305Afetlerde Psikososyal Hizmetler Birliği (APHB) ................................................305Deniz Feneri Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği ...........................................306AKA Arama Kurtarma Araştırma Derneği .........................................................306NAK Arama Kurtarma ..........................................................................................306Cansuyu Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği ..................................................307Hayata Destek İnsani Yardım Derneği ................................................................307Türk Telekom Arama ve Kurtarma ......................................................................307911 Arama Kurtarma Derneği ..............................................................................308

Page 16: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

xvi Afetler ve Afet Yönetimi

NESAR Ulusal Acil Durum Arama ve Kurtarma Derneği ...............................309Ulusal Arama ve Kurtarma Birliği (NASAR) ......................................................309Ulusal Medikal Kurtarma Ekipleri (UMKE) ......................................................310Marmara Arama Kurtarma Araştırma Derneği .................................................310AFETLERDE GÖREV ALAN ULUSLARARASI ÖRGÜTLER ........................312İHH İnsani Yardım Vakfı ......................................................................................312Yeryüzü Doktorları .................................................................................................312Uluslararası Arama Kurtarma Danışma Grubu (INSARAG) .........................313Uluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC) ..............................................................313Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Hareketi ............................................................314Birleşmiş Milletler ..................................................................................................314Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ..............................................315Birleşmiş Milletler İnsani Yardım Koordinasyon Ofisi (OCHA) .....................316Küresel Afet Alarm ve Koordinasyon Sistemi (GDACS) ..................................316Avrupa Doğal Afetler Eğitim Merkezi (AFEM) ..................................................316ÖZET ........................................................................................................................317DEĞERLENDİRME SORULARI ..........................................................................318Kaynakça...................................................................................................................319

13. BÖLÜM

ACİL VE AFET KOORDİNASYON MERKEZLERİ

GİRİŞ .........................................................................................................................324AFET VE ACİL DURUM YÖNETİMİ BAŞKANLIĞI .....................................324AFET VE ACİL DURUM YÖNETİMİ BAŞKANLIĞININ KURUMSAL KİMLİĞİ ..........................................................................................324AFET VE ACİL DURUM YÖNETİMİNİN TARİHÇESİ VE AFAD’IN KURULUŞU ...........................................................................................325AFET VE ACİL DURUM YÖNETİMİ BAŞKANLIĞININ TEŞKİLAT YAPISI .......................................................................................................................326AFET VE ACİL DURUM YÖNETİMİ BAŞKANLIĞININ HEDEFLERİ ......328AFET VE ACİL DURUM YÖNETİMİ BAŞKANLIĞININ GÖREVLERİ ......330İSTATİSTİKLERLE AFET VE ACİL DURUM YÖNETİMİ BAŞKANLIĞI ...334AFAD’IN YAYGIN ETKİSİ ....................................................................................334Ülkemiz açısından ...................................................................................................334

Page 17: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

İçindekiler xvii

Bölgemiz açısından ................................................................................................335Fırat Kalkanı Operasyon Bölgesi Faaliyetleri ......................................................337Uluslararası açıdan .................................................................................................338AFAD GÖNÜLLÜSÜ OLMAK .............................................................................340ÖZET ........................................................................................................................341DEĞERLENDİRME SORULARI ..........................................................................343Kaynakça...................................................................................................................344

14. BÖLÜM

İLKOKUL VE ORTAOKUL PROGRAMLARINDA AFET EĞİTİMİ

GİRİŞ .........................................................................................................................346DERS ÖĞRETİM PROGRAMLARINDA AFET EĞİTİMİ ..............................347Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında Afet Eğitimi ....................................348Fen Bilimleri Dersi Öğretim Programında Afet Eğitimi ....................................350Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Afet Eğitimi ..................................352Türkçe Dersi Öğretim Programında Afet Eğitimi ..............................................354Görsel Sanatlar Dersi Öğretim Programında Afet Eğitimi ................................355Teknoloji ve Tasarım Dersi Öğretim Programında Afet Eğitimi ......................356ÖZET ........................................................................................................................356DEĞERLENDİRME SORULARI ..........................................................................360Kaynakça...................................................................................................................361

YAZARLAR HAKKINDA ......................................................................................363

Page 18: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken
Page 19: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

Prof. Dr. Ramazan SEVER Giresun Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Sınıf Eğitimi ABD Öğretim Üyesi

Dr. Yavuz DEĞİRMENCİ Bayburt Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Sınıf Eğitimi ABD Öğretim Üyesi

İÇİNDEKİLER• Giriş• Kavram Nedir?• Temel Kavramlar• Afet• Afetler Coğrafyası• Doğal Afetler• Beşeri Afetler• Tehdit• Tehlike• Risk• Afet Eğitimi• Afet Yönetimi• Afet Okuryazarlığı• Özet• Değerlendirme Soruları• Kaynakça

BÖLÜM KAZANIMLARI

Bu bölüm sonunda aşağıdaki kazanımları elde etmeniz beklenmektedir:

• Kavram ve kavram öğrenmeyi tanımlayabilme,

• Afet ve afet yönetiminde yer alan kavramları tanımlayabilme,

1. BÖLÜM

TEMEL KAVRAMLAR

Page 20: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

GİRİŞ

Hatırlanacağı üzere afetlerin bazıları doğal (deprem, volkanik patlamalar, he-yelan, tsunami, yıldırım, sel vb. gibi) bazıları da beşerî (yangın, sera gazları ve kü-resel ısınma, kazalar, salgınlar vb. gibi) etkiler sonucunda meydana gelir. Nedeni ne olursa olsun can ve mal kayıplarına yol açan afetlerin en az zararla atlatılması için birtakım tedbirlerin alınması gerekmektedir. Afetler ile mücadele edilme-sinde tartışmaların odak noktası afet yönetimindeki eksikler ve afet eğitiminin yetersizliği üzerindedir. Şüphesiz afet yönetimi ve afet eğitimi multidisipliner bir alandır ve pek çok kavramı içermektedir. Bu bölümde afetler, afet yönetimi ile ilgili bazı temel kavramlar ele alınacaktır.

KAVRAM NEDİR?

Türk Dil Kurumu (TDK, 2018) sözlüğüne göre kavram; bir nesnenin veya düşüncenin zihindeki soyut ve genel tasarımı anlamına gelmektedir. Türkçe Bi-lim Terimleri Sözlüğüne göre; ortak özellikler taşıyan bir dizi olgu, varlık ya da nesneye ilişkin genel nitelikli bir anlam içeren, değişik deneyimlere uygun düşen, dilsel kökenli her türlü tasarım, düşünce ya da düşlemin, nesne, varlık ya da olu-şun zihinsel imgesi olarak tanımlanmaktadır (Türkiye Bilimleri Akademisi, 2018). Kavramlar, insanların yaşamını sürdürmesine yardımcı olan en temel zihinsel olu-şumlardır. Çünkü insanlar, kavramlar yoluyla tanır, ayırt eder, seçer ve birleştirir. Aynı zamanda kavramlar, bilgiyi işlemleme ve depolama sürecinde kullanılan tüm araçların da bileşeni konumundadır. Bu minvalde bilginin yapılandırılması oda-ğında düzenlenmiş eğitim yaşantılarının planlanmasında kavramlaştırma araş-tırmalarının sonuçları anahtar bir işlev üstlenmektedir (Bozkurt, 2018). Yaşam boyunca öğrendiğimiz deneyimlerimizi işlevsel kılacak, yaşam ilişkilerimizi ko-laylaştıracak önemli öğrenme ürünlerinden biri olan kavramlar, deneyimlerin ve bilgilerin organize edildiği ve gruplandırıldığı kategorilerdir (Kılıç, 2007). Kavram öğrenme esas olarak öğrenilmesi istenilen kavramın çeşitli zihinsel süreçlerden geçirilerek, geçmiş bilgi ve yaşantılar ile sentezlenip yapılandırılarak anlamlandı-rılmasıdır. Kavram öğrenmeye ilişkin olarak çok farklı fikirler ortaya konulmak-tadır. Ancak belli noktalarda kavram öğrenmenin zihinsel bir süreç olup, bilginin kazanılması olduğu fikri öne çıkmaktadır. Kavram öğrenme ve öğretmede etkili olabilecek birçok faktör yer almaktadır. Bu faktörler içerisinde; zaman, bellek, kav-ram geliştirme stratejisi, dikkat ve odaklanma, uyarıcıların seçimi ve organizasyo-nu, dil, kültür ve gelişim önemli değişkenler olarak yer almaktadır (Çeliköz, 1998). Ayrıca anlam çözümleme tabloları, kavram şemaları, kavram ağları, kavram hari-taları, bilişsel haritalar, grafik düzenleyiciler, çapraz sınıflama çizelgeleri, analojiler ve bellek de söylenebilir.

2 Afetler ve Afet Yönetimi

Page 21: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

TEMEL KAVRAMLAR

Afet

Afetler bir toplumu ya da çevreyi olumsuz olarak etkileyen doğal ya da insan kaynaklı olaylardır.  Afet kelimesi İngilizce disaster olarak karşılık bulmaktadır. Afet, Güncel Türkçe Sözlüğünde (TDK, 2018) çeşitli doğa olaylarının sebep ol-duğu yıkım olarak tanımlanmaktadır. Türkçe Bilim Terimleri Sözlüğüne (2018) göre ise insanlar için fiziksel, ekonomik, sosyal ve çevresel kayıplar doğuran, nor-mal yaşamı ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uğratarak toplumları etkileyen, etkilenen toplumun yerel imkân ve kaynaklarını kullanarak baş ede-meyeceği doğa, teknolojik veya insan kökenli olayların sonuçları olarak tanım-lamaktadır. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD, 2018), Açıklamalı Terimler Sözlüğünde (2018) afet, toplumun tamamı veya belli kesimleri için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran, normal hayatı ve insan faaliyet-lerini durduran veya kesintiye uğratan, etkilenen toplumun baş etme kapasitesinin yeterli olmadığı doğa, teknoloji veya insan kaynaklı olay olarak tanımlanmaktadır. Bir olayın afet olarak adlandırılabilmesi için, insan toplulukları ve yerleşim yerleri üzerinde kayıplar meydana getirmesi ve insan faaliyetlerini durdurarak ya da ke-sintiye uğratarak bir ya da daha fazla yerleşim birimini etkilemesi gerekmektedir (Akyel, 2007). Bir başka ifadeyle afet; insanın canına, malına, eserlerine ve faali-yetlerine zarar veren, doğal ve beşerî yaşamda kısa ve uzun süreli etkilere neden olan, çoğunlukla birdenbire ortaya çıkan ve kolay kolay önlenemeyen, belirli bir bölgeyi, yöreyi veya çevreyi etkisi altına alan olaylardır (Yazıcı ve Koca, 2013). Afetler, çeşitli tanımlarda da ifade edildiği gibi can ve mal kayıplarına yol açarlar, genellikle kısa sürede ortaya çıkarlar ve başladıktan sonra insanlar tarafından ön-lenemeyen olaylardır şeklinde tanımlanabilir.

Afetler Coğrafyası

Afet ve coğrafya kavramları anlamı araştırıldığında bu iki kavramın iç içe olduğu anlaşılır. Çünkü her iki kavramın inceleme alanı yeryüzü, yani yerküredir. Dünyada meydana gelen doğal, sosyal ve teknolojik afetlerin dağılışını birbirleri ile olan bağlantılarını sebep ve sonuçlarını inceleyen bilimdir. Afetler coğrafyası bilimi, yeryüzünün dengesini bozacak olan sorunları ortaya koyar ve bu sorunla-rın çözümü için alternatif çözümler üretir (Özey, 2006: 2). Coğrafya bilimi, bü-tüncül ve disiplinler arası araştırma yaklaşımı ile topluma çok büyük hizmet ve kolaylıklar sunmaktadır. Yeryüzünde doğal ya da beşerî kökenli pek çok sorunun çözümünde gerekse tüm sistemlerinden sürdürülebilir kullanımı için gerekli olan bilgi, coğrafya bilimi sayesinde geliştirilebilir. Bilindiği üzere coğrafya bilimi, yer-

Temel Kavramlar 3

Page 22: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

yüzünün sadece fiziki yapısı ile değil aynı zamanda, üzerinde yaşayan insan ve onun tüm aktiviteleri ile de ilgilenmektedir. Afetler Coğrafyası, afetlerin oluşumu, afetlerin kategorize edilmesi, dağılımı ve afetlere karşı alınacak her türlü hazırlık sürecini ifade etmektedir. Ayrıca afetlere karşı alınacak tedbirlerde mekânsal plan-lamanın önemi ve coğrafyanın buna katkısını gösterir.

Doğal Afetler

Doğal afetler; önlenmesi insan eliyle olmayan, toplumun sosyoekonomik ve kültürel etkinliklerini olumsuz yönde etkileyen, önemli ölçüde can ve mal kaybına neden olan, ağırlıklı olarak ya da tamamen, doğal etkenlerin neden olduğu, doğal tehlikelerle ortaya çıkan olaylar olarak tanımlanmaktadır (Yazıcı ve Koca, 2013). Genel olarak doğal afetler; afete neden olan doğal tehlikenin adı ile anılmaktadır. Bunlar oluşum nedenleri (atmosferik, yersel, biyolojik) ve oluşum hızlarına (yavaş gelişen, hızlı gelişen) göre olmak üzere iki şekilde sınıflandırılabilir (Şahin, 2003). Afetin ilk özelliği doğal olması, ikincisi can ve mal kaybına neden olması bir diğeri ise erozyon, kuraklık, çölleşme ve iklim değişikliği gibi bazı doğal afetler dışında çok kısa zamanda meydana gelmesi ve son olarak da başladıktan sonra da insanlar tarafından engellenememesidir. Bazı afetlerin yeryüzünün nerelerinde daha çok olduğu bilinmektedir. Örneğin deprem ve volkanik patlamalar levha sınırlarında ve fay hatları boyunca oluşurken, heyelan topografik yapısı sarp, yağış miktarının nispeten fazla olduğu yerlerde görülür. Bazı afetlerin sonuçları depremde olduğu gibi doğrudan ve hemen ortaya çıkar. Ama erozyon ve kuraklıkta olduğu gibi ba-zılarının sonuçları ise uzun bir zaman sonra ve dolaylı olarak görülür.

Beşerî Afetler

Siyasi faktörlerinin etkin olduğu savaşlar, iç çatışmalar, terör eylemleri, büyük göçler, endüstriyel kazalar gibi olaylar ve bunların doğurduğu sonuçların tümüne insan kaynaklı afet denilmektedir (AFAD, 2018). İnsan kaynaklı afetler, doğa ile aralarında bir neden-sonuç ilişkisi kurulamayan ve doğrudan insan faktöründen kaynaklanan afetlerdir. Bu afetler, beşerî ve doğal yapıyı tahrip eden, toplumda bü-yük çapta yaralanmalara ve ölümlere neden olan afetlerdir (Akyel, 2007). Yangın-ların büyük bölümü; maden kazaları, kimyasal ve biyolojik savaşlar, doğal faktör-lere bağlı olmayan hastalıklar, nükleer kazalar, ulaşım sektöründeki kazalar, zoraki göçler, terör olayları, böcek istilası, açlık, kıtlık, salgın hastalıklar, küresel ısınma vb. bu tür afetler beşerî afetlere örnek olarak söylenebilir (Yazıcı, Koca, 2013).

4 Afetler ve Afet Yönetimi

Page 23: Afetler ve Afet Yönetimi...önlenmesi ancak çok disiplinli bir yaklaşımla uygulanacak afet risk yönetimi ile mümkün olabilir. Afetlere karşı önlem almada atılması gereken

Tehdit

Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre tehdit; birinin gözünü korkutma, korku ver-mek, gözdağı anlamlarına gelmektedir (TDK, 2018). Tehdit, zarar oluşma olasılığı olarak değerlendirilebilir. Herhangi bir zayıflık olmadığı durumda tehdidin kay-nağı bir risk oluşturmamaktadır. Bu adımda potansiyel tehdit kaynakları belirlen-meli ve bilgi sistemleri için tehdit olabilecek durumlara ait ifadeler listelenmelidir. En belirgin tehdit kaynakları şunlardır; çevresel (sel, yıldırım, fırtına, deprem vb.), organizasyonel eksiklikler (tam tanımlanmamış sorumluluklar vb.), insan hatala-rı (şifreleri kâğıt üzerine yazma, yanlışlıkla dosya silme vb.), teknik hatalar (do-nanım arızaları, kısa devre, sabit disk arızalanması vb.) ve planlanmış eylemler (hack’leme, e-dolandırıcılık, zararlı kod kullanımı, hırsızlık vb.) dir (Bağcı, 2010). Doğal çevreyi bilinçsiz kullanmadan dolayı insanoğlu doğal ve beşerî afet tehdidi ile karşı karşıya kalmıştır. Doğal sistemi içinde oluşan; deprem, volkanik patla-malar, yağışlar, rüzgârlar, yükselen dalgalar gibi pek çok doğal olgu insanoğlunun yanlış yer seçimi, çarpık yerleşmeler ve yapıları nedeniyle tehdide dönüşmüştür.

Tehlike

Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre tehlike; büyük zarar veya yok olmaya yol açabilecek durum anlamına gelmektedir (TDK, 2018). Tehlike, istenmeyen ama gerçekleşme olasılığı bulunan kötü bir durumdur. Belirli bir zaman veya coğraf-yada ortaya çıkarak yaşamı tehdit eden, toplumun sosyo-ekonomik düzen ve et-kinliklerine, doğal çevreye, doğal, tarihi ve kültürel kaynaklara zarar verme po-tansiyeli olan doğa, teknoloji ya da insandan kaynaklanan fiziki olay ve olgudur (AFAD, 2018). Tehlike doğal, teknolojik veya insan kökenli olan ve fiziksel, eko-nomik, sosyal ve çevresel kayıplara doğrudan ya da dolaylı olarak neden olabilecek olaylar şeklinde tanımlanabilir (Büyükkaracığan, 2016).

Tarih boyunca insanlar can kayıplarına yol açan, yıkıcı ve zararlı etkileri olan doğal tehlikelerle karşı karşıya kalmıştır. Bu doğal tehlikeleri Oreta, Tanhueco ve Garciano, (2014) şu şekilde sınıflandırmışlardır: (A)Yersel: depremler, heyelanlar, volkanik patlamalar ve tsunami, (B) Meteorolojik: tropik fırtına, kar fırtınası, şid-detli hava koşulları, dolu, kasırga, yerel fırtına, (C) Hidrolojik: taşkınlar, su baskını, fırtına dalgası ve (D) İklimsel: sıcak dalga, soğuk dalga, orman yangını, kuraklıktır. Doğa bize faydalı kaynaklar sağlarken, aynı zamanda da yapay çevreyi tehdit eden doğal tehlikeler üretir. Doğal ve yapay çevre arasındaki etkileşim, insan güvenli-ğine ve çevremizin sürdürülebilirliğine etki eden bir felaketi tetikleyebilir (Oreta, Tanhueco and Garciano, 2014). Herhangi bir sosyal çevre için tehlike oluşturabi-lecek olay türleri, doğa kaynaklı (deprem, kuraklık, sel, çığ vb.), şiddete dayalı (sa-vaş, terör, iç çatışmalar vb.), bozulmaya dayalı (iklim değişimleri, erozyon, çevre

Temel Kavramlar 5