afetler tarİhİ cumartesİ :14:00) · depremler, yol açtığı can ve mal kayıplarının büyük...

AFETLER TARİHİ (26 aralık 2015 saat CUMARTESİ :14:00)

1

1. AFETİN TANIMI, TÜRLERİ, İNSAN VE TOPLUM HAYATINA ETKİLERİ

“Önlenmesi elde olmayan büyük felaket, belâ, musîbet ve bâdire” gibi kelimelerin karşılığı

olarak da kullanılagelmiştir. Kısa ve genel tanımını yapmak gerekirse, afet “çeşitli doğa ve insan

kaynaklı olayların sebep olduğu; tehlikeli ve sakınılması gereken; can ve mal kaybına sebep olarak

insana, bir topluma ya da çevreye büyük zarar veren olaylar” olarak tarif edilmektedir. Afetzede

ise, yangın, sel, deprem vb. türünden bir afete uğramış olan, felâkete uğrayıp perişan olan

kimseye verilen bir isimdir.

“Büyük oranda veya tamamen insanların kontrolü dışında olarak âniden meydana gelen,

başladıktan sonra engellenmesi zor olup geniş ölçüde can ve mal kaybına neden olan, yıkıcı ve

büyük çaplı doğa kaynaklı olaylara doğal afet denir. Bu afetlerin oluşumları büyük oranda tabiat

olaylarına bağlıdır. Eğer, can ve mal kaybına sebep olan bu olaylar, insanlar tarafından meydana

getirilmiş ise, bunlara da beşeri (insan kaynaklı) afet denir. Doğal afetler doğa kaynaklı; afetler

ise hem doğal hem de insan kaynaklı olabilirler. Afet ile doğal afet arasındaki en önemli fark da

bu husustur. Afetler ile doğal afetlerin özelliklerini karşılaştırmalı bir şekilde vermek gerekirse;

1. Doğal afette olduğu gibi, afetin ilk özelliği de doğal olmasıdır. Yani, yeryüzü ve yeraltındaki

doğal güç ve etkenlerin bir sonucu olarak ortaya çıkarlar.

2. Doğal olaylar, insanlara ve toplumlara zarar verdiği ve etkilediği sürece afet sayılırlar.

İnsanların yaşamadığı yerlerdeki doğa olayları ise afet sayılmazlar.

3. Doğal olayların afete dönüşmesinde insanoğlunun etkisi oldukça fazladır. Nitekim, afetler,

insanların doğal dengeyi bozması ölçüsünde artarak devam etmektedir. Dünyada son on

yılda meydana gelen afetlerde yaklaşık 1 milyon insan ölmüştür.

4. Afetler ve doğal afetler, tahrip edici olup, büyük çapta can ve mal kaybına yol açarlar. Bu

kayıp, afetlerin şiddetine göre değişmekle birlikte, ülke ve toplumların gelişmişlik düzeyleriyle de

doğrudan ilişkilidir. Ortaya çıkan can ve mal kaybının büyüklüğü ise, önemlerini ve etkilerini belirler.

5. Birkaç dakikadan birkaç gün gibi çok kısa bir zaman diliminde ve öngörülemeden, âni olarak

meydana gelirler. Bu durum, afetlerin genel etkisiyle birlikte, can ve mal kaybını da arttıran temel sebeplerden biridir.

6. Birkaç dakika veya birkaç saat gibi çok kısa bir zamanda gelişmeleri sebebiyle de, afetlerin

başladıktan sonra insanlar tarafından engellenmeleri mümkün değildir.

7. Deprem, çığ, heyelan ve sel gibi bazı afet türlerinin daha çok nerelerde görüldüğü

bilinmektedir. Dolayısıyla, bu tür felaketlerin sonuçları, doğrudan ve hemen ortaya çıkar. Ancak,

kuraklık ve onunla bağlantılı kıtlık örneğinde olduğu gibi bazılarının sonuçları ise, birkaç yıl gibi

geniş bir zaman diliminde ve dolaylı olarak ortaya çıkar.


2

Dünyada yaşanan afet türleri;

I. Jeolojik (Yer) Kökenli Doğal Afetler: Kaynağını doğrudan yer kabuğu ya da yerin

derinliklerinden alan doğal afetler olup, âni ve hızlı gelişirler. Tarihte görülen türleri ise şunlardır:

1. Deprem (Zelzele)

2. Yanardağ (Volkan) Püskürmeleri

3. Heyelan (Toprak Kayması ve Çamur Seli)

4. Tsunami (Japonca’da “Liman dalgası”)

II. Meteorolojik (Hava, Atmosfer) Kökenli Doğal Afetler: Dünyayı saran atmosferdeki doğa

olayları sonucunda meydana gelen afetlerdir. Bu tür afetler, atmosfer olaylarının insan hayatı

açısından zararlı olmaya başlamasıyla birlikte afet olma niteliğine sahip olurlar. Aşağıda

görüldüğü üzere, jeolojik afetlere göre oldukça farklı türleri bulunmaktadır:

1- Aşırı Yağmur Su Baskını ve Sel

2- Aşırı Kar Yağışı, Tipi ve Dolu

3- Çığ Düşmesi

4- Aşırı soğuk ve Don

5- Aşırı Sıcaklık ve Kuraklık

6- Fırtına, Yıldırım Düşmesi, Sis?

7- Hortum

8- Aşırı Sıcaktan Kaynaklanan Orman Yangınları

9- İklim değişiklikleri

III. Beşeri (İnsan Kaynaklı) Afetler: Bunlar da doğada meydana gelmelerine rağmen, kaynağı

büyük oranda insan (beşer) faktörüne bağlı olan afetlerdir;

1.İnsan Kaynaklı Yangınlar

2.Hava Kirliliğine Bağlı Olarak Meydana Gelen Toplu Ölümler

3.İnsanın çevreyi tahrip etmesiyle meydana gelen toprak erozyonları

4.Su kirliliği sonucu deniz canlılarının ölümü

5.Salgın Hastalıklar

6.Nükleer Kazalar

Doğal felaketler hiç beklenmedik anlarda ve çok kısa sürede meydana geldikleri için, bu gelişme

karşısında çaresiz kalan insan ve toplumların hayatlarını, yaşam şekillerini, düzenlerini ve

planlarını temelinden değiştirebilme gücüne sahiptir. Bu yönüyle afetler, insan ve toplum

hayatında sosyal ve psikolojik açılardan korkutucu ve travmatik etkiler meydana getirmektedir.

Tarih boyunca milyonlarca insanı tehdit eden afetler, yine milyonlarca insanın, yakınlarını,

evlerini, işlerini ve ekinlerini kaybetmelerine sebep olmaktadır. Bu bakımdan, afetlerin etkileri ve

sonuçları bakımından bilinmesi gereken en önemli husus, geniş ölçüde insan ve hayvan kaybına

neden olmalarıdır. Ancak, meydana gelen can ve mal kaybı, bölgelerin, ülke ve toplumların

gelişmişlik düzeyleriyle de doğrudan ilişkilidir.

Ciddi bir afet yaşanması durumunda, aşağıdaki alanlar üzerinden büyük kayıp ve hasarların

yaşanması söz konusudur:


3

1.Büyük çapta insan kaybı, sakatlık ve yaralanma

2.Büyük çapta hayvan kaybı

3.Çeşitli seviyelerde olmak üzere İşyeri ve evlerde ortaya çıkan hasar

4.Değeri büyük boyutlara ulaşan mal ve eşya kaybı

5.Tarımsal ürün kaybı

6.Toprak kaybı

7.Yol ve diğer ulaşım-haberleşme hatlarında meydana gelen hasarlar

8.Haberleşme hatlarında meydana gelen hasarlar

9. Deniz kıyısı ve akarsu yatağı gibi alanların yerinin değişmesiyle ortaya çıkan mülkiyetle ilgili

hukuki sorunlar

Afetler, yukarıdaki hasar ve kayıpların bir sonucu, doğrudan ya da dolaylı olarak; ekonomik kriz,

yoksulluk, işsizlik, toplumsal panik, korku, anarşi, yağma ve salgın hastalıkları beraberinde

getirebilmektedirler. Bu sayılan hususların her biri, doğrudan ya da dolaylı olarak iç ve dış politik

durumu etkileyebildiğinden, afetlerin ülkelerdeki siyasi gelişmeler üzerinde de önemli bir etkisi

bulunmaktadır.

2. TARİHTEKİ BÜYÜK DEPREMLER VE TSUNAMİLER

En genel tanımıyla “yer sarsıntısı” anlamına gelen deprem, yer kabuğu tabakalarının kırılıp yer

değiştirmesi; yer altındaki boşlukların birdenbire çökmesi ya da yanardağların patlamasıyla

oluşan şiddetli basıncın etkisiyle meydana gelen ve yeryüzünün herhangi bir yeri ya da

bölgesinde hissedilen şiddetli sarsıntılara verilen isimdir. Depremler, yerkabuğunun yerine tam

oturmamış, oluşum bakımından genç arazilerinde daha etkili olur. Meydana gelme şekli ve yeri

ve özellikleri bakımından depremleri üç kısma ayırmak gerekir. Bunlar;

1.Tektonik Depremler: Şiddetleri ve etki sahaları ve zararları çok büyük olan deprem türleridir.

Yer kabuğunu oluşturan büyük levhaların çarpışması, birbirini sıkıştırması veya birbirinden

uzaklaşması sonucunda oluşan titreşimlerin yayılmasıyla meydana gelirler. Tarih boyunca görülen

depremlerin büyük bölümü bu türdendir.

2.Volkanik Depremler: Yalnızca yanardağların aktif oldukları yerlerde, yanardağ patlamalarına

paralel olarak görülürler. Volkanik püskürmelerle birlikte oluşan gazların patlaması neticesinde

meydana gelirler. Şiddetleri ve etki alanları sınırlıdır. Volkanik depremler de yıkıcı tsunamilere

sebep olabilirler.

3.Çöküntü Depremleri: Yer altındaki karstik alanlarda oluşan çukurların, yeraltı sularının ve

kömür ocaklarının meydana getirdiği boşlukların âniden çökmesiyle meydana gelirler. Bu tür

depremlerin şiddetleri ve etki alanları oldukça küçüktür.

Depremler, yol açtığı can ve mal kayıplarının büyük ve yıkıcı olması, öngörülememesi, birdenbire

ve çok kısa süreler içinde gerçekleşmesi gibi sebeplerle, en etkili ve tehlikeli afet türü olarak

kabul edilmektedir. İnsan ve toplum hayatını; ülke yönetimi, ekonomi ve siyaseti ciddi ölçüde

etkileyebilen depremler, ayrıca travma ve korku yaratma özelliğine de sahiptir. Tsunami ise,

Japonca’da “Liman dalgası” anlamına gelmektedir.


4

Girit Depremi (365): Ege Denizi’ndeki Girit Adası’nda 21 Temmuz 365 tarihinde 8 büyüklüğünde

olduğu tahmin edilen bir deprem meydana geldi. Bu şiddetli deprem 10 metreye ulaşan dev

dalgalar ve tsunami (Japonca’da “Liman dalgası”) oluşturmuş ve Girit kıyıları sular altında

kalmıştı. Deprem sonrasında da çöküntüler oluşmuştu. Oluşan tsunami ise, Doğu Akdeniz’de

kıyısı bulunan bütün ülkeleri etkilemiş; hatta Libya’daki bir liman tamamen yok olmuştu.

Antakya Depremi (526):

29 Mayıs 526 tarihinde Antakya merkezli olmak üzere şiddetli bir deprem meydana geldi.

“Meryem Ana Yortusu” arefesi olduğundan festival için Antakya’ya çevre şehirlerden çok sayıda

ziyaretçi gelmiş, şehir bir hayli kalabalıklaşmıştı. Depremin sarsıntıları başladığında akşam yemeği

vakti olması nedeniyle insanların büyük bir kısmı evlerde ya da kapalı mekanlardaydı.

Bu nedenler, büyük miktarda can kaybının doğmasına yol açtı. Suriye ve Anadolu’da da etkisini

gösteren deprem, Malalas ve Bizanslı Tarihçi Propkopius’a göre 250-300 bin kişinin ölmesine

neden oldu. Bu sayı o dönem için korkunç bir rakam olduğundan, dünya tarihinin en büyük

felaketlerinden biri olarak kabul edilir. Deprem sonrasında Antakya’da bir de yangın çıktı ve

ayakta kalan binaların çoğunu yıktı. Ortaya çıkan haydutlar da felaketin boyutunu biraz

kötüleştirdi. Bizans yönetimi altındaki Antakya’da büyük yıkım yapan bu deprem, tarihe geçen

en ölümcül tabii felaketlerden biridir.

Ortaçağ’da İstanbul’da Meydana Gelen Depremler: İstanbul’da 19 Ekim ve 14-23 Aralık 554

tarihlerinde meydana gelen şiddetli depremler, ardından oluşan artçı sarsıntılar ile birlikte

Bizanslılara 40 gün süren büyük korku yaşatmıştır. Surlar ve Hebdemon (Bakırköy) taraflarında

çok sayıda kilise yıkılmış ve Ayasofya’nın kubbesi hasar görmüştür. 740’taki şiddetli depremde

ise Aya İrini kilisesi hasar görmüş; 869’daki depremin sarsıntıları da aralıklarla kırk gün kadar

sürmüştür. Bizanslılar, depremlerin, işledikleri günahlar karşılığında gönderilen ilahi birer ceza

olduğunu düşünmekteydiler. Çeşitli ayin, tören ve ritüeller vasıtasıyla depremleri önlemeye

çalışmışlar, ayrıca dini özel anma yıldönümleri düzenleyerek bunları litürjik (dini) takvimin birer

parçası haline getirmişlerdir. Az sayıda olmakla birlikte, Aristoteles’in teorisinden etkilenen bazı

Bizanslılar ise depremlerin doğal nedenlerden (yeraltı rüzgarlarının hareketi) kaynaklandığına

inanıyordu.

İran Damgan ve Yunanistan Korint Depremleri (856): Dünyanın sismik olarak en aktif

ülkelerinden biri kabul edilen İran’da tarih boyunca çok sayıda şiddetli deprem meydana

gelmiştir. Bunlardan, 22 Aralık 856 tarihinde meydana gelen Damgan (Hazar’ın güneyinde,

Tahran’ın 340 km. doğusunda bir şehir) depreminde on binlerce (200 bin) kişinin öldüğü tahmin

edilmektedir. Yaklaşık 8 şiddetinde olduğu tahmin edilen deprem, İran tarihinde tespit edilen

en ölümcül sarsıntı olarak da ifade edilmektedir.

Anadolu-Suriye-Halep Depremi (1138): 11 Ekim 1138’de Halep’te meydana gelen bu şiddetli

depremde 200 binden fazla kişinin öldüğü tahmin edilmektedir. Anadolu’nun yanı sıra Suriye’de

de büyük tahribat yapan deprem Halep şehrini de yerle bir etmiştir. Aylarca süren artçılar

sebebiyle dehşete kapılan halk şehirleri terk ederek çöle çekilmiştir. Dünya tarihindeki en çok

ölümlü depremlerden biri olarak bilinmektedir.


5

Yukarı Mısır-Suriye Depremi (1302): Kızıldeniz kuşağında kayıtlara geçen en büyük deprem 1302

yılında meydana geldi. Şiddetinden dolayı Mısır’da dağlar yarıldı, surlarda büyük çatlaklar oluştu,

yerden sular fışkırdı, pek çok ev ve cami yıkıldı. İskenderiye’de de ağır hasara yol açan depremde

Akdeniz’deki büyük fırtınadan dolayı şehrin önündeki gemiler karaya vurdu. Akkâ’da yaşanan

gelgitte deniz metrelerce geri çekildi, açılan alana giren pek çok insan boğuldu.

Osmanlı Başkenti İstanbul’da İlk Büyük Deprem: Büyük İstanbul (Küçük Kıyamet) Depremi

(1509) ve Diğerleri: İmparatorluklar ve medeniyetler başkenti olan İstanbul, önemli fay hatlarının

üzerinde bulunduğunda, bazıları şiddetli olmak üzere, tarih boyunca çok sayıda depreme maruz

kalmıştır. Tahminen 7,5 şiddetindeki büyüklüğü, büyük yıkıma, can kaybına ve korkuya sebep

olmasıyla tarihe küçük kıyamet (kıyamet-i suğra) olarak geçen bu deprem, 22 Ağustos 1509’da

meydana gelmiş; artçı sarsıntılar bir sonraki yıl boyunca da devam etmişti. Marmara fay hattını

boylu boyunca kıran bu deprem, Anadolu ve Mısır’dan Yunanistan ve Avusturya’ya kadar çok

geniş bir alanda hissedilmişti. Enkaz altında kalmaktan kurtulan II. Beyazıt ise, depremden sonra

sarayını terk ederek bahçede yapılan geçici odalarda ve çadırda kalmış; daha sonra da çareyi

Edirne’ye gitmekte bulmuş; fakat orada da deprem ve nehir taşkınıyla karşılaşmıştır.

Depremin yaralarını sarmak üzere II. Beyazıt’ın emri ve devlet-halk işbirliğiyle yapılan çalışmalar,

oldukça başarılı bir “kriz yönetimi” uyguladığını göstermektedir. Şöyle ki, devlet tarafından her

haneden toplanan hususi vergiler ve Anadolu ve Rumeli’den toplanan on binlerce amele ve usta

vasıtasıyla, 1510 yılının ortasına kadar hasar gören binalar onarılarak şehir adeta yeniden imar

edildi. Depremde, şehre su sağlayan suyolları ve kemerler de tahrip olduğundan, bazı yerlerde su

baskınları ile birlikte su kıtlığı da yaşanmıştı. Artan su ihtiyacı için ise yeni bir isale hattı inşa

edildi. Depremin verdiği derslerden biri ise, her ne kadar yangın felaketlerini arttırsa da-

bundan sonra ahşap binalara ağırlık verilmesiydi.

Marmara (İstanbul) Depremi (1766): İstanbul “Küçük Kıyamet”ten (1509) sonraki en şiddetli

depremi 1766’da yaşadı. Merkez üssü Marmara Denizi olan ve İzmit’ten Tekirdağ’a kadar olan

sahada etkili olan bu deprem, 22 Mayıs 1776’da Kurban Bayramı’nın ikinci (Perşembe) günü

güneş doğduktan az sonra (05.30) meydana gelmiş ve yaklaşık iki dakika sürmüştü. Korkunç

gürültüler eşliğinde meydana gelen depremle birlikte Boğaziçi’nde kuvvetli dalgalanmalar

(tsunami) da oluştu.

Bu büyük depremden sonra Osmanlı başkentinde sırasıyla 1767, 1768, 1769, 1771, 1790, 1802,

1804, 1837, 1841 (şiddetli) ve 1855 yıllarında da orta şiddette depremler meydana gelmiş ve

küçük hasarlar ve can kayıpları vuku bulmuştu. Diğer yandan, 1789’da tahta geçen III. Selim,

Payitahtta fazla yüksek bina yapılmamasını emretmişti.

İstanbul (Marmara) Depremi (1894):

Tarihi kaynaklarda “büyük hareket-i arz” ve İstanbul halkı arasında ise Rumi takvimle bu yıla

denk geldiğinden “1310 zelzelesi” olarak anılan deprem, 10 Temmuz 1894’te, öğle saatlerinde

(12.24) meydana gelmiş ve İstanbul halkı korku ve dehşet içinde sokaklara dökülmüştü. Halk


6

bütün bu olanlardan korku ve dehşet içindeydi ki, ilk sarsıntıdan 15 dk. sonra, aynı gün akşama

doğru ve 12 Temmuz’da meydana gelen artçı sarsıntılar halktaki korkuyu daha da arttırdı.

Depremden kısa süre sonra II. Abdülhamit’in isteği üzerine, Atina Rasathanesi Müdürü Egnitis ile

Rasathane-i Amire Müdürü Kumbari birlikte gözlemlerde bulunarak felaketle ilgili bilimsel bir

rapor hazırlayıp padişaha sundular. Diğer yandan, deprem sonrasında Osmanlı Devleti’nin ilk

sismolojik gölemevi kuruldu. Yapılan davet üzerine Roma’dan jeodinamik uzmanı Profesör

Agamemnone, Rasathane-i Amire Müdürü Coumbary ile birlikte çalışmak üzere İstanbul’a geldi

ve sismoloji çalışmalarında bulundu. Deprem felaketlerinin sonuçları, zaman zaman ülke

yönetimleri tarafından hafif gösterilmeye çalışılmıştır. Nitekim, vehmiyle tanınan II. Abdülhamit

de deprem haberleri konusunda basına sansür uygulamıştır.

1894 felaketi Bizans’tan günümüze İstanbul’un en büyük depremi olmasa bile, “son şiddetli

deprem” unvanını taşır. Ayrıca İstanbul'da, can ve mal kaybına yol açan 30 deprem arasında, en

çok incelenip araştırılmış bir depremdir. 1894 depremi, yaklaşık bir asır sonra gerçekleşecek olan

1999 Gölcük-Marmara Depremi ile benzerlikler göstermektedir. Özellikle hasar bölgelerindeki

arazi yapısı ve binalarda kullanılan malzeme türleri açılarından bu benzerlikler dikkate şayandır.

Merkez üsleri farklı yerler olmasına rağmen, iki depremde de hemen hemen aynı yerler en fazla

hasarı görmüştür.

Tarihteki En Ölümcül Deprem: 1556 Şensi (Shaanxi) Depremi:

Deprem kuşağı üzerinde yer alan Çin yoğun nüfusuyla, dünyada en çok, en büyük ve en ölümcül

depremlerin yaşandığı coğrafyalardan biridir. Nitekim, dünya tarihinde en ölümcül olduğu

tahmin edilen deprem, Ming hanedanından İmparator Jiajing döneminde, 23 Ocak 1556 (Çin

takvimine göre 2556’da) tarihinde sabah saatlerinde yaşanmıştır. Çin’in iç bölgesindeki Şensi

(Shaanxi) bölgesi ve çevresinde çok şiddetli bir deprem meydana gelmiştir. Şiddeti sebebiyle 9

büyüklüğünde gerçekleştiği tahmin edilen bu deprem, kesin tespit edilemese de, sivil ve asker

olmak üzere 800 binden fazla can kaybına yol açmıştır. Depremle ilgili kayıtlara göre; kimliği

belirlenememiş ölü sayısı da sayılamayacak derecede çoktu. Bu özelliğiyle, tarihte tespit edilebilen

depremler içerisinde, en fazla can kaybının yaşandığı depremdir. Çin yıllıklarında bu deprem

şöyle anlatılır: “(Çin takvimine göre) 2556 kışında, bir deprem felaketi Shaarod ilçesi ve Shaarod

ilinde gerçekleşti. Dağlar ve nehirler yer değiştirdi ve yollar harap oldu. Bazı yerlerde zemin,

birden yükseldi ve yeni tepeler meydana geldi, bazı yerlerde ise birden bire çöktü ve yeni vadiler

oluştu. Diğer yerlerde, aniden bir dere ortaya çıktı veya yer yarıldı ve su yollan açıldı. Birden tüm

kulübeler, resmi daireler, tapınaklar ve şehir duvarları yıkıldı”. Bu olağan üstü can kaybının temel

sebebi ise, halkın büyük kısmının son derece dayanıksız olan kül rengi topraktan (lös) yapılmış

tepelerdeki mağara evlerde yaşamasıydı.

Lizbon (Portekiz) Depremi (1 Kasım 1755):


7

Portekiz Lizbon’da daha önce, 1531 yılında meydana gelen depremde yaklaşık 30 bin kişi

ölmüştü. Yine aynı şehirde 1 Kasım 1755 tarihinde meydana gelen bir diğer şiddetli (tahminen 9

şiddetindeki) depremde ise, şehir nüfusunun yaklaşık dörtte biri olan 70.000 kişi öldü ve binlerce

kişi de yaralandı. Ayrıca, şehir med-cezir dalgasının etkisi altında kaldı. Deprem, Katolik

dünyasının Azizler Günü’nde (Toussaint Bayramı), 250.000 Lizbonlu’nun birçoğu kilisedeyken

meydana gelmiştir. 32 kilise harabeye dönmüş; büyük taş binalar şiddetli bir şekilde sarsılmış ve

insanların üzerine çökmüştür. Bu deprem, deprem-din ilişkisinin yoğun olarak ele alındığı bir

süreci de başlatmıştır. Papazlar ve dindar Portekizliler depremi, şehirdeki ahlakî bozulmaya ve

Katoliklerin işlediği günahlara karşı Tanrı’nın gönderdiği bir ceza olarak görmekteydi. J.J. Roussea

Voltaire’e yazdığı bir mektupta, “İnsanın çektiği cezalar yanlışlarının bir sonucudur. Lizbon

depremi, doğa içindeki yaşamı terk edip kentlere taşınmış insana verilmiş yerinde bir cezadır.

İnsanlar, o dağınık köylerdeki orta halli yuvalarında sürdürdükleri yalın yaşamı bırakmasalardı

daha az kurban vereceklerdir”.

3. XX. VE XXI. YÜZYILLARDAKİ DEPREMLER VE TSUNAMİLER

Şarköy-Mürefte Depremi (1912): Deprem, Trablusgarp Savaşı sonrasında ve Balkan Savaşı

öncesinde gerçekleşen bir felaket olduğu için, devletin maddi ve manevi olarak da yıpranmasına

neden olmuştur.

San Fransisco (ABD) Depremleri (1906, 1989): Kaliforniya Eyaleti’nin merkezi San Fransisco’da,

yerel saat ile sabah 05.12’de meydana gelen deprem yaklaşık bir dakika sürdü. Önce hafif bir

sarsıntı, 20-25 saniye sonra da asıl deprem meydana gelmiştir. 8 km. derinlikte oluşan depremin

şiddetinin bugün için 7.7 ile 8 arasında olduğu tahmin edilmektedir. Depremin merkez üssü, fay

hattının geçtiği şehrin 3 km. uzağındaydı. ABD’nin Körfez bölgesindeki geniş bir alanda hissedilen

deprem sonrasında meydana gelen büyük San Fransisco yangını, felaketin boyutunu daha da

büyütmüştür. Nitekim, çok ciddi ekonomik sonuçları da görülmüştür. Deprem ve yangın

sonucunda 3 bine yakın can kaybının yaşandığı bu felaket ABD tarihinin en büyük afetlerinden

biri olarak kabul edilir.

Büyük Kanto (Japonya) Depremi (1923): 4 dakika kadar devam eden bu şiddetli deprem, 1 Eylül

1923’te, öğle saatlerinde (yerel saat ile 11.58’de) gerçekleşmiştir. Yaklaşık 8 Richter ölçeğinde

olduğu tahmin edilmektedir. 48 saat içinde 273 yer sarsıntısı daha kaydedildi. Dünya tarihindeki

en yıkıcı depremlerden biri olup, deprem bölgesindeki yerleşim alanları yerle bir olmuştur.

Deprem ve sonrasında özellikle Tokyo’da patlayan gaz borularından çıkan yangınlarda (büyük

Tokyo yangını) 150.000’e yakın insanın öldüğü tahmin edilmektedir. Ayrıca, depremden sonra

oluşan tayfun ve dalgalar şehre hücum etmiş (tsunami), liman yakınındaki evler tamamen sulara

gömülmüştür. Yarattığı tahribat sebebiyle, yoğun bir iç göç de başladığından 1930'lara kadar

Osaka'nın nüfusu ikiye katlanmıştır. Öte yandan, deprem sonrası ülkeye kanunsuzluk hakim

olmuş; ülkede yaşayan 6 bin Koreli Japonların hışmına uğrayarak öldürülmüştü. Bu yönleriyle

deprem Japon tarihinde ve kamuoyunda derin izler bırakmış; depreme dair kitaplar ve filmler

hazırlanmıştır. Dönemin Japon gazeteleri, “depremin sebep olduğu yıkımı onarmak ve zararı

telafi etmek için en az yüz yıl gerekecektir” diyordu.


8

Erzincan Depremleri (1939, 1992): Dünyanın büyük depremleri arasında sayılan bu deprem,

Türkiye’nin de en ciddi ve yıkıcı deprem felaketlerinden birisi olarak kabul edilir. II. Dünya savaşı

öncesinde meydana gelen bu afet, bölgeyi ve ülkeyi derinden sarstı. Bu büyük depremin

sonuçlarıyla mücadele etmek o günün şartlarında pek de mümkün değildi. Kerpiç ve ahşap

evlerin çoğunlukta olmasına bir de mevsim itibariyle ağır kış koşullarının getirdiği olumsuzluklar

eklenince, yaşanan felaketin boyutları daha da ağırlaşmıştı.

Şili (Valdivia) Depremi (1960): Dünya üzerinde ölçülebilen en büyük deprem, 22 Mayıs 1960’ta

saat 19.11’de Güney Amerika’daki Şili’de meydana geldi. Bu depremin büyüklüğü 8.5 idi ve bu

büyüklük aynı zamanda tarihte tespit edilebilen en şiddetli depremi de ortaya çıkarmıştı.

Tangşan (Çin) Depremi (1976): Deprem, 28 Temmuz 1976’da, Çin’in kuzeydoğusundaki maden

ve sanayi kenti Tang-Shan (Tangşan)’da, insanların tam da uykuda olduğu bir sırada, gece saat

3.45’te meydana geldi. Bu deprem, muhtemelen son 400 yılın en çok ölü sayısı olan depremiydi

ve ölü sayısına göre de, 1556’da yine Çin’de meydana gelen depremden sonra tarihin kaydettiği

ikinci en büyük depremdi. Bu durum, tarihte en büyük ve ölümcül depremlerin Çin’de meydana

geldiğini göstermektedir. Zayıf görünmek istemeyen Çin Komünist yönetimi bu depremin yıkımını

ve ölü sayısını dünyadan gizlemek yolunu seçerek sansür vb. dahil her şeyi denedi. Bu şekilde dış

yardım da gelmeyince felaketin sonuçları daha da ağırlaştı. Dünya kamuoyu ise, depremin

boyutlarını ancak yıllar sonra öğrenebildi.

Büyük Hanşin (Kobe) Depremi (1995): 17 Ocak 1995’te Japonya’nın batısındaki Kansai Bölgesi

'nin Kobe kentinde meydana gelmiştir. Japon yönetimi iki gün sonra yardım gönderebilmiştir.

Deprem, Japon ekonomisini de derinden sarsmıştır. Şehrin altyapı şebekesi tamamen çökmüş;

gaz ve su şebekeleri patladığından kullanılamaz hâle gelmiştir. Toplam zarar 150 milyar doları

aşmıştır. Bu sebeple de, dünyanın en pahalı afetlerinden biridir. Nitekim, son 50 yıl içinde

ülkede meydana gelen en yıkıcı deprem olarak kayıtlara geçmiştir. Bu felaketin ardından Japon

hükümeti, depremlere daha hızlı müdahale edebilmek için ulusal felaket stratejisi uygulamaya

başlamıştır.

Marmara (Gölcük) Depremi (1999): 17 Ağustos 1999’da meydana gelen Marmara depreminin

merkez üssü, İzmit’in 11 km. güneydoğusunda olup Kocaeli’nin Gölcük ilçesiydi. Yerel saatle

03.02’de gerçekleşen deprem, Richter ölçeğine göre 7,5 şiddetindeydi. Deprem niçin bu kadar

çok can ve mal kaybına yol açmıştı? Bunun birden çok sebebi vardı: uygun olmayan gevşek

zemindeki yapılaşmalar, malzemeden çalmalar ve kaçak yapılar, gelişigüzel inşa edilen binalar bu

sebeplerden bazılarıdır. Olumlu bir sonuç olarak ise, depremden sonra, inşaat standartlarının

yeniden belirlenmesi ve zorunlu deprem sigortasının uygulanmaya başlanması gibi bir takım yeni

düzenlemeler getirilmiştir. Ayrıca, depremden sonra, can ve mal kayıplarına ilişkin birçok dava

açılmış; ancak bunların çok büyük bir kısmı zaman aşımına uğramış, ertelenmiş ya da sonuçsuz

kalmıştır.

Endonezya (Sumatra)’da Büyük Deprem ve Tsunamiler (2004): 26 Aralık 2004 tarihinde yerel

saat ile 6.58’de meydana gelen 8.1 şiddetindeki bu deprem, çok geniş bir alanı etkileyerek 3

dakikadan fazla sürdü. Merkez üssü olan Sumatra, Banda Açe, Myanmar, Malezya, Medan,


9

Bangladeş, Maldivler, Singapur, Hindistan, Sri Lanka ve Taylan’da dahil olmak üzere toplam 13

ülkede büyük tahribata ve can kayıplarına sebep oldu. Sumatra depremi yaklaşık 9500 atom

bombası büyüklüğünde bir enerjiyi açığa çıkararak; şiddetli tahribatın yanı sıra büyük bir tsunami

felaketini de beraberinde getirmiştir. Özellikle tsunami, tarihte bu güne dek görülmemiş insan

kaybına ve zayiata yol açtı. Ölü sayısının büyük bir kısmı da tsunamilerden kaynaklanmıştır. Bu

deprem ve akabinde oluşan tsunami de göstermiştir ki, erken uyarı sisteminin bulunması halinde,

en azından insan kaybını önemli ölçüde azaltabilirdi. Zira, depremin aksine tsunamileri tahmin

edip insanları uyarmak mümkün idi.

4.TARİHTEKİ BÜYÜK VOLKAN PATLAMALARI VE HEYELANLAR

Dünyanın iç katmanlarında, yüksek basınç ve sıcaklık altındaki kayaların erimesiyle magma

denilen akışkan, yakıcı ve yıkıcı bir madde oluşur. Bu madddenin yeryuvarlağının uygun bir

yerinden püskürerek dışarı çıkmasıyla yanardağ ya da volkan dediğimiz coğrafi bir şekil ortaya

çıkar. Güneş sisteminde, dünya dışındaki bazı kayalık gezegen ve uydularda da yanardağlar

bulunmaktadır. Yanardağ patlamaları, çoğunlukla depremler ve sıcak su kaynakları gibi yer

faaliyetleriyle birlikte görülürler. Nitekim, lav püskürmelerinden önce genellikle küçük şiddette

depremler meydana gelir. Volkanik patlamaların büyüklükleri ise, dışarıya çıkan lavın miktarı ile

ölçülür. Tıpkı deprem ve tsunamilerde olduğu gibi, ansızın ortaya çıkan volkan patlamaları, büyük

can ve mal kaybına sebep olmak suretiyle, insan ve toplumlarda dehşet, korku ve travma

yaratabilirler. Bu durumun hafızaya kazınan derin etkileri, yıllar ve hatta yüzyıllar boyunca

sürebilir. Yanardağlar, aynı zamanda, yüzyıllardır insanoğlu tarafından hem en çok korkulan hem

de gizemi çözülemediği için saygı duyulan ve hatta kutsallaştırılan doğa olaylarıdır.

Vezüv (İtalya) Yanardağ Patlaması (M.S. 79): Roma İmparatorluğu zamanında, 24 Nisan 79

tarihinde, İtalya’nın meşhur yanardağı Vezüv’de önce hafif bir deprem ardından da çok şiddetli

bir patlama meydana gelmiştir. Kül bulutları Anadolu, Suriye ve Mısır’a kadar ulaşmıştır. Bu,

tarihteki en ünlü yanardağ patlamalarından biri olup, yaklaşık 20 saat sürmüştür. Felaket

sonucunda, Güney İtalya kıyılarının Roma kentleri Pompei, Herculaneum ve Stabiae şehirleri kül

ve cürufla kaplanarak yok olduğu gibi, 750 dereceye varan sıcaklık sebebiyle bölgedeki canlı ve

cansız varlıkların çoğu eriyip kömürleşti. Halkın başlıca ölüm sebebi etrafı kaplayan kükürt gazı

idi. Bu arada, küller ve lavlar, canlıların ve eşyaların havayla irtibatını kestiği ve daha sonradan da

sertleştiği için, bugün hâlâ bozulmamış olan “taşlaşmış insan”lar ortaya çıkmıştır ki, bunlar

açıkhava müzesinde sergilenmektedir. Lavlar kalıp oluşturmuş, zamanla içindeki ceset

çürümesine rağmen kalıplar bozulmamıştır. Felakette toplam ölü sayısı ise, tahminen 10 bine

yakındı ki, Pompei kentinin nüfusu da 20 bin kadardı. ???. Bu şekilde kaybolan zengin Pompei

şehri, 1748’de tesadüfen yeniden keşfedildi.

Vezüv (İtalya) Yanardağı Patlaması (1631): 79 yılında Pompei ve Herculaneum şehirlerini yok

eden Vezüv yanardağı, bundan sonra da bir çok kez patladı. Bunlardan, 1631 yılı Aralığı’nda


10

meydana gelen patlama ise, diğerlerine göre daha şiddetliydi ve yaklaşık 6 bin kişinin ölmesine

sebep olmuştu. Bu bakımdan Vezüv’ün dünyadaki yanardağlar için önemli bir yeri vardır.

Laki (İzlanda) Volkanik Patlaması (1783-4): Bir ada ülkesi olan İzlanda, yanardağların bol ve aktif

olduğu bölgelerden biridir. Nitekim, 8 Haziran 1783-Şubat 1784 tarihleri arasında yaklaşık sekiz

ay boyunca süren ve karanlık günler yaşanmasına yol açan patlamalar meydana geldi. Bununla

birlikte, yüksek miktardaki can kaybının (9350 ölü) asıl sebebi ise, patlamalar sonucunda iklimin

kısa süreli değişmesiyle birlikte ortaya çıkan verimsizliğe bağlı olarak yiyecek sıkıntısı ve açlığın

baş göstermesiydi.

Unzen Dağı (Japonya) Patlaması (1792): 1792 yılında Japonya’nın Unzen Dağı’nda meydana

gelen bu patlamada, yaklaşık 15 bin insan ölmüştür. Ancak, bu can kaybının çok büyük bir kısmı,

yanardağın patlamasından sonra meydana gelen depremin tetiklediği tsunami ve heyelanlar

sonucunda yaşanmıştır. Bu sebeple de, Japon tarihinin en yıkıcı yanardağ patlaması olarak

kabul edilir.

Tambora Dağı (Endonezya) Patlaması (1816): Bilindiği üzere bir adalar ülkesi olan Endonezya,

dünyada en şiddetli ve yıkıcı depremlerin yaşandığı bölgelerden biridir. En önemli fay hatlarının

bulunduğu bir bölge olması hasebiyle, şiddetli volkan püskürmeleri de yine bu coğrafyada

meydana gelmektedir. Nitekim, 15-16 Nisan 1816 tarihinde yaşanan patlamada 90 binden fazla

insan ölmüştür. Bunlardan 10 bin civarındaki insan doğrudan patlama anında, büyük bir kısmı ise

patlamadan sonra baş gösteren kıtlık ve hastalıklar sebebiyle ölmüştür. Patlama o kadar

şiddetliydi ki, etkileri kilometrelerce uzaklarda bile hissedilmiş; küresel çapta iklimde

tuhaflıklar görülmüştür. Hatta, patlama sebebiyle bir sonraki 1816 yılı “yazsız yıl” ilan

edilmiştir. Zira, patlamayla birlikte atmosfere karışan volkanik kül sıcaklığı düşürmüş, bu

sebeple Kuzey yarımkürede yaz ortasında, örneğin İngiltere’de bile Haziran ayında kar

yağmasına sebep olmuştur. Patlamayla birlikte, dağın yüksekliği de yaklaşık bin metre

kısalmıştır.

Krakatoa Dağı (Cava-Endonezya) Patlaması ve Tsunamisi (1883): 27 Ağustos 1883 tarihinde

patlayan Krakatoa Dağı, adanın büyük bir kısmını kızgın lav altında bırakarak yerle bir etti.

Patlama sebebiyle ölen olmamış, fakat bu kez de depremlerden tanıdığımız tsunami tam bir

felakete yol açmıştı. Ölümlerin büyük bir kısmı, patlamanın şiddetiyle ortaya çıkıp bütün Cava ile

Sumatra kıyılarını süpüren tsunami idi ve yaklaşık 25-30 bin insanın boğularak ölmesine sebep

olmuştu.

Nevado del Ruiz (Kolombiya) Patlaması ve Heyelanı (1985): Nevado del Ruiz (Kolombiya)

Patlaması ve Heyelanı (1985): Yaklaşık bir yıllık buhar patlamalarının ardından 13 Kasım 1985’te,

Orta Amerika ülkelerinden Kolombiya’da meydana gelen bu patlama sonrasında 23 bin insan

ölmüştür. Patlama anında insanlar sakinliğini korumuş, fakat kül yağmurunun durmasıyla tahliye

kararı iptal edilmişti. Bu sırada püskürmeyle dışarı çıkan çok sıcak maddeler volkanın tepesindeki

buz tabakasını eritmeye başlamış ve devasa asitli çamur kütlesinin kaymasına (heyelan) neden

olmuştur. O akşam çıkan fırtına da, gelmekte olan felaketin görülüp önlem alınmasını engellediği


11

için, şehrin büyük bir bölümü çamurla örtülmüştür. Bu yönüyle, 20. Yüzyıl’daki en ölümcül

yanardağ patlamalarından biridir.

Heyelanlar yer yüzünde sıkça meydana gelen ve çok yaygın olan bir kütle hareketi çeşididir.

Gevşek kaya veya toprak kütlelerinin yerlerinden koparak yer değiştirmesine heyelan ya da

toprak kayması denir. Bir yamacın eğim, yer çekimi, su ve benzeri kuvvetlerin etkisiyle aşağıya

doğru hareket etmesiyle meydana gelirler. Gerçekleşme süreleri açısından çok hızlı ve daha yavaş

oluşanları vardır. Heyelanlar aşınmada önemli rol oynadıkları gibi, büyük heyelanlar topoğrafyada

derin izler bırakırlar. Eğimin fazla olduğu yerlerde heyelan riski artmaktadır. Bu sebeple

heyelanlar daha çok, dünyanın dağlık, engebeli ve bol yağmurlu bölgelerinde meydana gelirler.

Asıl heyelanlar’ın oluşumunda su, hazırlayıcı bir etkendir. Asıl heyelan kütlesi ise, kuru bir kütle

halinde fakat kaymaya uygun bir zemin üzerinde yer değiştirmiştir. Bu tip heyelanlar dağlık-

engebeli sahalarda ve genellikle bol yağışlı olan bölgelerde görülür. Göçme heyelanlar ise,

yamaçların alt kısımlarının dalgalar ve akarsular tarafından fazla oyulmasıyla meydana gelirler.

Heyelanların insan hayatına derin etkileri olabilmektedir. Nitekim, diğer afetlerde olduğu gibi,

heyelanlar da yıkım ölçüsünde can ve mal kaybına sebep olabilmekte; ayrıca yerleşimlerin, şehir

ve kasabaların yer değiştirmelerine yol açabilmektedir. Heyelanların, ekonomik hayatta

doğrudan ve dolaylı kayıpları olabilmektedir. Ani gelişen her afette olduğu gibi, heyelanlar da

toplumsal korku ve travmalar yaratabilmektedir.

Elm (İsviçre) Heyelanı (1881): Aralıksız yağan şiddetli yağmurlardan sonra, 11 Eylül 1881

tarihinde İsviçre’nin Elm kasabasında büyük bir heyelan meydana gelmiştir. tahminen 10 milyon

m3 kaya kütlesinin taşocağından âniden düşmesi sonucu yaklaşık 150 kişi ölmüş 200 kişi de

yaralanmıştır. Bu heyelan taşocağında meydana geldiği için, oluşumunda doğrudan insan

etkisinden bahsetmek mümkündür.

Gansu-Çin Deprem ve Heyelanları (1920): Çin’in Gansu eyaletinde, 16 Aralık 1920’de yüzyılın en

büyük deprem ve heyelan felaketlelerinden birini yaşanmıştır. Merkezi Gansu'nun doğusunda

bulunan şiddetli depremin merkez üssünde aynı zamanda heyelanlar meydana geldi. Köy ve

kasabaların tamamı ve kentler, deprem sebebiyle gerçekleşen toprak kaymaları ve çamur

yığınlarının altında kaldı. Yerleşim yerleri haritadan silindi. Bu şekilde, 200 bin civarında insan

öldü.

Los Angeles (ABD) Heyelanı (1928): 1928 yılında ABD’nin Los Angeles eyaletinde meydana gelen

ve St. Fancis Barajı’nın yıkılmasına neden olan heyelanda yaklaşık 500 kişi ölmüştür. Bu aynı

zamanda, ABD tarihinin en ölümcül heyelan felaketiydi.

Vajont (İtalya) Barajı Heyelanı (1963): İtalya’nın kuzeydoğusundaki Vajont vadisinde 9 Ekim

1963 tarihinde Vajont barajının inşaat sahasında meydana gelen büyük heyelanda, baraj göl alanı

içerisine doğru yaklaşık 240 milyon m3’lük devasa malzeme hareket etmiştir. Bu heyelanın da

insan etkisiyle ortaya çıktığı söylenebilir.


12

Siçuan (Çin) Depremi Sonrasında Oluşan Heyelanlar (2008): Yüz binden fazla insanın öldüğü

depremden sonra meydana gelen heyelanlar, asıl ölüm nedenini oluşturmuştur. Toplamda 80

bin kişinin heyelanlar sonucunda öldüğü tahmin edilmektedir. Deprem ve sonrasında meydana

gelen heyelanlar, çok büyük yıkım ve maddi kayba da yol açmıştır.

Badahşan (Afganistan) Heyelanı (2014): Mayıs 2014’te Afganistan'ın kuzeydoğusundaki

Badahşan vilayetinin Argo ilçesinin Ab Barik bölgesinde meydana gelen heyelan felaketinde

yaklaşık 2100 kişi toprak altında kalarak öldü. Aşırı yağışlardan sonra meydana gelen heyelanda,

yaklaşık 300 ailenin de, tüm üyelerinin öldüğü tespit edildi. Ayrıca, 4 bin kişi de evsiz kaldı.

Türkiye’de Heyelanlar: Türkiye'de en fazla heyelan görülen yerler, Karadeniz Bölgesinde özellikle

Doğu Karadeniz şerididir. En fazla heyelan Trabzon şehrinde görülmüştür.

5. AŞIRI YAĞIŞLAR, SEL VE SU TAŞKINLARI, SICAK VE SOĞUKLAR, KAR YAĞIŞLARI, TİPİ VE

ÇIĞLAR

Sel felaketlerinin en çok etkilediği ülkeler genellikle bol yağış alan Güneydoğu Asya ile Orta ve

Güney Amerika ülkeleridir. Genellikle gelişmekte olan ülkeler olması sebebiyle, seller bu

ülkelerde büyük can ve mal kayıplarına neden olmaktadır. İster büyük nehirlerin kıyısına

yerleşmiş, ister dağ yamaçlarında yaşıyor olsun, isterse çöllerde bulunsun sel her yerdeki

insanların rastlayabileceği türde bir doğa olayıdır. Bunu dikkate almadan oluşturulan altyapılar

bu doğa olayının bir afete dönüşmesine neden olabilmektedir. Ayrıca, her yıl can kaybına neden

olmayan seller sonucu büyük ekonomik kayıplar yaşanmaktadır. Bu amaçla gelişmiş ülkeler sel

riskini en aza indirmek için erken uyarı sistemleri geliştirerek özellikle can kaybını en aza

indirmeyi başarmışlardır. Seller sonucunda toprak kalitesi düşerek tarımsal verim de azalır. Bu

bakımlardan sel, hâlâ dünyanın gelişmiş ve gelişmekte olan birçok ülkesinde, en fazla zarar veren

doğal afetlerin başında gelmektedir. Can kaybına ve hayvanların telefine sebep oldukları gibi,

ekili arazilerdeki ürünlerin mahvolmasına yol açarak kıtlıklara da neden olmuştur.

Dünya tarihine bir göz atıldığında, diğer afetler gibi şiddetli ve aralıksız yağan yağmur ve sellerin

oldukça sık meydana geldiği ve afetlere sebep olduğu görülür. Ancak, her üç semavi dinin kutsal

kitaplarında bahsi geçen ve geniş Mezopotamya (Irak-Suriye) sahasında meydana geldiği tahmin

edilen “Nuh Tufanı”nın insanlık tarihinin en büyük sel felaketi olduğunu kabul etmek

mümkündür.

İstanbul’da Şiddetli Sel Felaketleri (1553, 1563): Osmanlı fethinden sonra İstanbul’da yaşanan ilk

büyük sel felaketi, 24 Ağustos 1553’te gece yarısı Kâğıthane’de meydana geldi. Kanuni Sultan

Süleyman dönemindeki bu sel o kadar çok şiddetliydi ve büyük ağaçları söküp Boğaz’a

sürüklemişti. İstanbul’da 1563 yılı Eylül ayının ilk haftasında çok büyük bir sel felaketi yaşandı. Bu


13

tarihte Kanuni Sultan Süleyman, Ayestefanos’ta Halkalı deresi yakınlarında avlanmaktaydı. Hava

bir anda kararmış, gök gürültüleri eşliğinde şiddetli yıldırımlar çakmakta, bardaktan boşalırcasına

yağmur yağmaktadır. Neticede, Halkalı deresi kabarmış ve önüne ne çıkarsa yıkıp sürüklemeye

başlamıştır. Bu sırada, dereden taşan sular ilerleyerek Sultan Süleyman’ın bulunduğu çiftliği sular

altında bırakmıştır. Padişahı genç bir yeniçeri sırtına alarak suyun önünden kurtarır ve kenara

getirir. Yaşlı padişah boğulmaktan son anda kurtulmuştur. Yağmur gece ve ertesi gün de devam

eder. İstanbul’un tamamını sular altında bırakan şiddetli sel, şehre su sağlayan bütün su

kemerlerini, isale hatlarını ve köprüleri de yıkmış; büyük yıkım meydana getirmiştir. İstanbul’da

su kıtlığı başlamış ve hatta karaborsaya düşmüştür.

İstanbul’da Sel Felaketleri (1789, 1811, 1889, 1891): İstanbul 1750 yılında sele maruz kaldı. Selin

şiddetinden evler, hamamlar ve dükkanlar su içinde kaldı; bazıları da yıkılıp denize sürüklendi.

Mezarlar da tahrip olduğundan kemikler dışarı çıktı. Selde 64 kişi ölmüştü. Tarihçi Ahmet Cevdet

Paşa, şiddetli yağmur ve selin “ikinci tufan” denmeye şayan olduğunu söyler. İstanbul, II.

Mahmut döneminde, 19 Haziran 1811’de bir kez daha sular altında kaldı.

ABD’de Johnstown (Pennsylvania) taşkını (1889): Daha çok fırtınalarla boğuşan ABD, ülke

tarihinde 9 kez de büyük sel felaketiyle karşı karşıya kalmıştır. Bunlardan en şiddetlisi olup, can

ve mal kaybına sebep olanı ise Johnstown (Pennsylvania) taşkını ya da 1889 Büyük seli, 31

Mayıs 1889’da meydana geldi. Bu selde, yeni Amerikan Kızıl Haç yardım kuruluşunun ilk büyük

afet yardım çabası olmuştur. Mağdurları için 18 ülkeden yardım gelmiştir. Mağdurların yaşadığı

acılar ve verilen hukuk mücadelesi ise, Amerikan Afet Hukukunun gelişimine katkı yapmıştır.

Tokat’ta Sel Felaketi (1908): Osmanlı dönemindeki en şiddetli sel felaketi, 12 Haziran 1908’de

meydana geldi. Şehrin büyük bir kısmı ve bazı bağlar selden perişan oldu. 1955’te Tokat’ta

görevlendirilen Kemal Aşk şehrin çevresindeki dağları ağaçlandırdı ve derelerde ıslah çalışmaları

yaptı, sonuçta Tokat selle bir daha karşılaşmadı. Kemal Aşk da “Tokat’ı selden kurtaran adam”

olarak ünlendi.

Dünya Tarihinin En Büyük Sel Felaketleri: Çin’de Sarı Nehir Taşkınları (1887, 1931, 1938): Dünya

tarihine geçen en büyük ve en ölümcül sellerin yarısından fazlası Çin’de ve özellikle de Sarı

Nehir (Huang He) boyunca gerçekleşmiştir. Sarı Nehir Havzası Çin'in buğday, pamuk ve tütün gibi

ürünlerinin % 50'den fazlasının karşılandığı bir alandır. Bu bakımdan, Çin’i kontrol eden bir

nehirdir. Nitekim 1887 yılında Çin’deki Sarı ırmağın taşmasıyla 1 milyon civarında insan hayatını

kaybetmiştir. Çin’in tarihte yaşadığı felaketlerden en büyüğü ise, 1931 yılının Temmuz-Kasım

ayları arasında yağan yağmurlar sonucunda Çin’in orta bölgelerinde ünlü Sarı Nehir’in bir kez

daha taşmasıyla yaşanmıştır. Tufan olarak adlandırılan bu büyük afette 3 milyondan fazla insan

hayatını kaybetmiş; 80 milyon insan evsiz kalmış; 87 bin kilometrekarelik bir alan da sular altında

kalmıştır. Sel sonrası, pek çok insan da hastalık ve kıtlıktan ölmüştür. Bu sel için bir daha

dünyada yaşanamayacak kadar büyük afet olduğu söylenir. Afet aynı zamanda tarihteki en

ölümcül doğal felaket olarak kabul edilir.

Hollanda-Kuzey Denizi Büyük Taşkını (1953): Jeolojik yapısı sebebiyle sellerden en fazla

etkilenen ülkelerden biri de Hollanda’dır. Hollanda, son yarım yüzyıldır büyük bir sel felaketiyle


14

karşılaşmadı. Zira 1953 felaketinden sonra 1960’larda bir sel savunma sistemi inşa edilerek

1998’de tamamlandı.

Cumhuriyet Tarihinin En Ölümcül Sel Felaketi (Ankara, 1957): 11 Eylül 1957’de Ankara’da

meydana gelen şiddetli selde, toplam 169 kişi boğularak öldü. Bu felaketin asıl sebebi ise insan

kaynaklıydı. Şöyle ki, Hatip Çayı Vadisi yerleşime açılınca çayın taşkın kapasitesi azalmış, böylece

havzanın doğal dengesi bozulmuştu. Dere yataklarının yerleşime açılmasının nelere mal olacağını

bu felaket açık bir şekilde gösterse de büyük şehirlerde dere yatakları yerleşime açılmaya devam

etmektedir.

Brezilya’da Sel Felaketi (2011): Ülke tarihinde 9 büyük sel felaketi yaşandığı bilinmektedir. Bol

yağmurlu olan ülkede en büyük can kaybına yol açan sel felaketi ise, 2011 yılında meydana geldi

ve yaklaşık 1000 kişi öldü.

Sind Selleri-Pakistan (2011): Pakistan’ın Sind bölgesinde meydana gelen sel ilginç görüntülere

sahne oldu. Şiddetli sel ile birlikte ağaçlara doğru hücum eden örümcekler ağaçlara ağlar

ördüğünden ilginç manzaralar ortaya çıktı.

Tarih boyunca görülen çok şiddetli ve uzun süreli sıcak ve soğuklar da büyük çapta can

kayıplarına yol açarak afetlere sebep olabilmişlerdir.

Hindistan’da Sıcak Hava Felaketi (1972): Hindistan’da uzun süre devam eden aşırı sıcaklar

kuraklığa da yol açmıştı. Bu durum, bir yandan da fillerin saldırganlaşıp köyleri basmasına ve tam

24 kişiyi ezerek öldürmesine sebep oldu.

Tarihi kayıtlara göre de İstanbul Boğazı ilk kez donması, 378 yılına rastlar. Boğaz Bizans

İmparatoru Arkadius zamanında 401 yılı kışında tekrar dondu. Bunun “İlahi bir ceza” olduğunu

düşünen Bizans halkı, bundan da fazla dindar bulmadıkları imparatoru sorumlu tutmuştu. Şehir

1669 yılında şiddetli bir kış geçirdi ve Boğaz yer yer dondu. Yarım asırlık hapis hayatından sonra

III. Osman’ın tahta geçmesiyle birlikte yaşanan 1754-5 kışında iki ay kadar aralıksız kar yağdı.

Nitekim, 11 Ocak 1755’te Haliç ve Boğaz, Üsküdar ile Sarayburnu arası dondu. İnsanlar Haliç’i

yine yürüyerek geçtiler. Bu kış, Osmanlı ülkesinde genel olarak ağır geçmişti. Şiddetli kışın yanı

sıra, meşhur Hocapaşa ve Cibali yangınları da aynı padişah döneminde yaşandığı içindir ki, III.

Osman halk tarafından “uğursuz padişah” olarak görülmüştür. Şehir daima kalabalık bir nüfusa

sahip olarak büyük miktardaki yiyecek, zahire, giyecek ve yakacak ihtiyacını da dışarıdan

karşılamak zorunda kalmıştır. Bu durum, doğal olarak, uzun ve şiddetli kışların çetin geçmesine,

ihtiyaç maddelerinin fiyatlanmasına sebep olmaktaydı. İstanbul’da Cumhuriyet döneminin en

şiddetli kışı 1929’da yaşandı.

İran’da Kar Afeti (1972): Bilinen en ölümcül kış ve kar fırtınası (tipi); İran’da 4 bin kişinin

ölümüne yol açan kar fırtınasıdır. 3-9 Şubat 1972 tarihlerinde gerçekleşen bu felakette, özellikle

güney İran’da 8 metreyi geçen kar, içerisinde yaşayanlarla beraber yaklaşık 200 köyü de


15

haritadan silmiştir. Aşağıdaki resim, ülkede yağan karın şiddetini göstermesi açısından önemlidir.

“Meşhur İran tipisi” olarak ünlenmiştir.

Çığ, dağlık ve eğimli arazilerde tabakalar halinde birikmiş olan büyük kar kütlesinin iç ve dış

kuvvetlerin etkisi ile yamaçtan aşağıya doğru hızla kayması şeklinde ortaya çıkar. Çığlar, âni

olarak meydana gelirler.

Cascade Çığı-ABD (1910): Washington civarındaki Cascade Sıradağları’nda meydana gelen çığ,

kar sebebiyle mahsur kalan trenlerin üzerine düştü. Trenlerdeki 118 insan öldü.

İtalyan Alpleri’nde Çığ Düşmesi (1916): I. Dünya Savaşı devam ettiği bir sırada, İtalyan Alpleri’nin

olduğu bölgede düşen bu çığ, 10 bin civarında Avusturya ve İtalyan askerinin kar altında kalarak

ölümüne sebep oldu. Bazı tanıklar çığın İtalyan askerlerinin topçu ateşiyle bilinçli olarak

düşürüldüğünü söylemektedir.

Huascaran Dağı-Peru Deprem ve Çığı (1970): Depremler ve heyelanlar bölümlerinde belirtildiği

üzere, 31 Mayıs 1970 tarihinde meydana gelen 7.5 büyüklüğündeki deprem, Peru’nun And

Dağları bölgesinde Huascaran dağı yamacının çökmesine neden olmuştu. Önüne kattığı buz, kaya

ve çamurla büyüyen çığ, saatte 335 km gibi inanılmaz hızlara ulaşıp, 18 km boyunca

sürüklenerek, Yungay ve Ranrahirca kasabalarını yaklaşık 2,3 milyon metre küp buz ve çamur

yığının altında bırakmış ve 20 binden fazla insanı öldürmüştü. Çığ sebebiyle en fazla can kaybının

yaşandığı felaket olma özelliğini taşımaktadır.

Türkiye’de Çığ Felaketleri: Türkiye’de, kar yağışının ve eğimin fazla olduğu Doğu Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde çığ riski daha fazladır. Türkiye’de her yıl ortalama 23 kişi ölmektedir. Çığlardan en fazla can kaybının yaşandığı yıl ise, 1991-1992 kışı oldu. Bu yıl içinde Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinden meydana gelen çığlar sebebiyle, yaklaşık yarısı asker olmak üzere 382 kişi öldü.

6. TARİHTE GÖRÜLEN KASIRGA, HORTUM, SİKLON VE TAYFUNLAR

Yeryüzünde meydana gelen doğa olaylarından biri de rüzgârdır Rüzgarlar yüksek basınç

alanlarından alçak basınç alanlarına doğru yatay biçimde eserler. Basınç farkının artmasına bağlı

olarak hızı artan rüzgar belli hızdan sonra da afete dönüşür. Rüzgarların en tehlikelisi ise

fırtınadır. Fırtına, çok şiddetli esen rüzgârın meydana getirdiği hava hareketleridir. Nitekim,

saatteki hızı 63 km ve daha fazla olan rüzgarlar fırtına afetine sebep olurlar.

Fırtına çeşitleri arasında ise; kum, toz, kar (tipi), kasırga, siklon, hortum ve tayfunlar vardır.

Rüzgarların hızı 120 km/saat ve daha fazla olduğunda ise kasırga, girdap şeklinde dönerek

ilerleyen kasırgalara da oluşturduğu şekilden dolayı hortum adı verilir. Bunlardan kasırgalar

genellikle tropikal kuşakta ve deniz üzerinde oluşurlar. Saatteki hızları 160 km’ye ulaşan bu

rüzgarlar, etkili oldukları yerlerde büyük yıkımlara, can ve mal kayıplarına sebep olurlar.

Kasırga kelime anlamı olarak ekvator bölgeleri ve civarlarında döne döne yer değiştiren fırtına

anlamındadır ve Karayiplerin batısında, Orta Amerika kıyılarının açıklarında, Büyük Okyanus ve


16

Meksika Körfezi’nde sık sık meydana gelirler. Siklon ve hortumlar, binlerce kilometre karelik çok

geniş bir alanı kaplarlar. Hızla yukarıya yükselen havanın etrafında ters yöne esen rüzgâr, üst

tarafa yükselen hortum şeklinde bir hava olayına sebep olur. Hortumlar saatte 500 km hıza

ulaşabilirler. Bunun sonuçları ise felaket derecesinde olabilir. Siklon hortumları ise, denizlerde

yukarıya doğru bir su sütunu meydana getirirler. Tayfun (İng. Typhoon) ise, siklonların, tropikal

iklimlerde çok büyük kuvvet kazanmasından meydana gelir. Çok etkili olup, yıkım kuvvetleri de

aynı oranda fazladır. Tayfunlar açık denizlerde meydana gelir ve engin denizlere doğru ilerler.

Atlas Okyanusu sularında meydana gelen bu tip siklon fırtınalarına “kasırga”, Büyük

Okyanus’un batısında oluşanlara da “tayfun” denir. Tropikal siklon ve tayfunların çok büyük bir

kısmı Asya kıtasında meydana gelmiştir.

Yaklaşık bir asırlık dönemi kapsayan 1900-2005 yılları arasında dünyada 2640 kasırga meydana

gelmiştir. Kasırgaların etkileri ise, en çok Asya ve Amerika kıtalarında görülmektedir. Nitekim,

yukarıdaki sayının % 42’si Asya’da, % 32’si de Amerika kıtasında olmuştur. Kasırgalar nedeniyle

en fazla insan ölümü ise, Bangladeş’te meydana gelmiştir. Bu ülke, adeta kasırgalar ve seller

ülkesidir denilebilir. ABD, dünyada en fazla hortumun görüldüğü ülke (yılda 900-1400 adet)

durumundadır. İkinci sırada ise Çin yer almaktadır.

San Mateo Kasırgası (1565): 22 Eylül 1565’te meydana gelen kasırga, İspanyollara karşı

Florida’daki Fransız kontrolünün saf dışı edilmesinde etkili olmuştur.

Büyük Kasırga (1780): 10-16 Ekim 1780 tarihlerinde Atlantik’te meydana gelen en ölümcül

tropikal kasırgadır. Bu büyük felaket, Amerikan bağımsızlık savaşının yaşandığı bir sırada

meydana gelmişti. Bu yüzden, bölgedeki İngiliz ve Fransız donanmalarının da büyük zarar görerek

dağılmasına; gemilerin büyük kısmının batmasına sebep olmuştur.

Büyük Miami-ABD Kasırgası (1926): 11 Eylül 1926’da yaşanan kasırga, Florida, Bahamalar ve

Alabama’da büyük hasara yol açtı. Bu sebeple Florida’da büyük bir krizin yaşanmasına neden

olan kasırga, enflosyonu da rekor düzeyde arttırdı.

Okeechobee-ABD Kasırgası (1928): 6-21 Eylül 1928 tarihlerinde meydana geldi. 260 km hıza

ulaşa kasırga, ABD tarihinde görülen en ölümcül kasırgalardan biri olup 4 binden fazla insanın

ölümüne sebep olmuştur.

Dominik Kasırgası (1930): Dominik Cumhuriyeti’ni etkileyen ve zaman zaman 500 km hıza ulaşan

kasırga, 2-8 bin can kaybıyla, Atlantik’te meydana gelen en ölümcül kasırgalardan biri olmuştur.

Betsy-ABD Kasırgası (1965): Ağustos 1965’te Florida, Bahama adaları ve Louisiana’yı yerle bir

eden kasırga, o kadar büyük hasara yol açmıştı. Bu yüzden de, kasırgaya “Milyon Dolarlık Betsy”

lakabı verilmişti.


17

Fifi Kasırgası ve Hortum Felaketi (1974): Tam 13 eyaleti vuran kasırga sonunda kimi kayıtlarda

300’ün üzerinde insan hayatını kaybetti. 3-4 Nisan 1974 tarihindeki kasırgada tam 150’ye yakın

hortum oluştu. En şiddetli Atlantik kasırgalarından biridir.

Andrew Kasırgası-ABD (1992): 1992 Ağustosu’nda Florida’da etkili olan Andrew, bir kasırganın

ulaşabileceği en güçlü seviye olan 5. boyuta ulaşmıştır. Nitekim, 30 milyar dolarlık büyük hasar

meydana gelmiş ve 53 kişi yaşamını yitirmiştir. Andrew, Katrina kasırgasına kadar gelmiş geçmiş

en güçlü kasırga olarak kabul edilmiştir.

Mitch Kasırgası-ABD (1998): Atlantik kasırgası sezonunda, Orta Amerika ülkelerinden Honduras

ve Nikaragua’da Ekim 1998’de meydana gelen kasırga sonucunda, yaklaşık 20 binden fazla can

kaybı yaşanmıştır. Atlantik bölgesi kasırgaları içerisinde en ölümcül ikinci kasırgadır. Amerika

kıtasında son iki yüzyılın en önemli tabii felaketi olarak kabul edilir.

Katrina Kasırgası (2005): ABD, şiddetli fırtına ve kasırgaların sıkça görüldüğü ülkelerden biridir.

Bunlardan Katrina ise, ABD tarihinin en şiddetli, yıkıcı ve ölüme yol açan kasırgalarından biri olan

Katrina, 23 Ağustos 2005 tarihinde Bahamalar’ın üzerinde oluşmaya başladı ve Meksika Körfezi

boyunca yer alan şehirlerde büyük hasarlara yol açtı. Ancak, en büyük can kaybı ve yıkımı ise,

New Orleans’ta meydana getirdi. Buradaki sel koruma sistemleri, başarısız olduğundan bölgenin

büyük bir kısmı sel altında kaldı. 29 Ağustos sabahı Louisiana’yı sel bastı. En tehlikeli seviye olan

5. dereceye ulaşan kasırga, Mississippi kıyılarında ve Alabama’da daha da şiddetlendi. Hızı saatte

160 km/saat olarak ölçüldü. Meksika Körfezi’nde şiddetini artırırken Florida’nın güneyinde sellere

ve ölümlere sebep olmuştur. Kasırga, 1.836 kişinin yaşamını yitirmesine sebep oldu. Bu

bakımdan, Okeechobee’den sonra en ölümcül ikinci ABD kasırgasıdır. Yine çok büyük yıkıma

sebep olmuştur. Nitekim, 100 milyar dolardan fazla zarara yol açarak, ülke tarihinin en fazla

maddi zararla sonuçlanan kasırgası ve doğal afeti olmuştur.

Sandy-ABD Kasırgası (2012): Ekim 2012’de ABD’de meydana gelen Sandy’nin büyüklüğü 1500

km. olarak ölçülmüştür. Bu sebeple “çok büyük kasırga” sıfatını almıştır. Sandy Philadelphia

yakınlarında karaya çıktıktan sonra büyük tahribata neden oldu. 20-40 milyar dolarlık bir zarar

meydana getirmiştir. Kasırgada, havaalanları ve metrolar bile sular altına kaldı.

Tarihte görülen şiddetli tropikal siklon ve tayfunların tamamına yakını Asya kıtasının Okyanusa

yakın bölgelerinde ve kıyılarda yaşanmıştır. Japonya, Hindistan (Ganj deltası), Bangladeş (Bengal

körfezi) gibi ülkeler, bu tip felaketlerin çok yoğun olarak yaşandığı yerlerin başında gelir.

Moğolları Durduran Bir Tayfun; Hakata Bay (1281): Tayfun, tarihte denizaşırı istila

hareketlerinde yaşanan en büyük ve felaketli olaylardan biri olarak kayda geçti. Başarısız sefer,

Moğol yayılmasını doğudan sınırlandırdığı gibi, Japonların millet olma bilincini kazanmasında da

önemli bir yer tutar. Nitekim, Japonlar’ın II. Dünya Savaşı’ndaki “kamikaze” saldırıları da

tarihlerindeki bu zafere dayandırılır.


18

Hooghly Nehri (Kalküta-Hindistan) Siklon Kasırgası (1737): Bu şiddetli siklon kasırgası,

Hindistan’ın Batı Bengal bölgesindeki Ganj Nehri’nin kollarından biri olan Hooghly Nehri’nde

meydana gelmiştir. Tüm zamanların en ölümcül doğal felaketlerinden biri olarak kabul edilir.

Kasırga öncesinde bir deprem de meydana geldiğinden, bu büyük felaketin Avrupa’da uzun

zaman bu deprem sonucunda meydana geldiğine inanıldı.

Coringa-Hindistan Siklonu (1839): Coringa, Hindistan’ın güneydoğu kıyılarında Godavari

Nehri’nin ağzında bulunan bir liman yerleşimidir. 1789’daki siklonda 20 bin insan ölmüştü. 25

Kasım 1839’da çok şiddetli rüzgar ve 12 metre yüksekliğindeki dalgalarla gelen siklon, limandaki

20 bin gemi ve kayığın batmasına ve ayrıca 300 bin insanın ölümüne neden oldu. Şehir

tekrardan inşa edilemediğinden, bugün de basit bir köy olarak durmaktadır. Aynı zamanda, en

fazla ölümün olduğu üçüncü tropikal siklondur.

Haiphong-Vietnam Tayfunu (1881): 8 Ekim 1881’de meydana gelen tayfunda oluşan devasa

dalgalar yaklaşık 300 bin can kaybına yol açan bir tayfundur. Tarihte kaydedilen en ölümcül

siklon ve tayfunlardan biri olarak kabul edilir. Bengal Körfezi’nde oluşan kasırgalar, tarihte

kaydedilen en ölümcül 10 tayfun ve siklondan 7’sinin meydana geldiği bir bölgedir.

Bhola-Bangladeş Siklon Kasırgası (1970): Dünya tarihinin bilinen en ölümcül kasırgasıdır.

Kasırgadan sonra meydana gelen gelişmeler içerisinde Pakistan-Hindistan Savaşı ile Bangladeş

bağımsızlık savaşı ve neticesinde Bangladeş’in yeni bir devlet olarak ortaya çıkması söz

konusudur.

Tip Tayfunu (1979): Kayıtlara geçen en kuvvetli tayfunlardan biridir.

Nargis (Myanmar) Siklon Kasırgası (2008): Uzakdoğu’da Myanmar (Burma)’da 2 Mayıs 2008

tarihinde meydana geldi. Ülkenin haritasının değiştirecek kadar dehşetli, yıkıcı ve ölümlü

kasırgalardan biridir.

7. TARİHTEKİ BÜYÜK KURAKLIK, KITLIK VE AÇLIKLAR; ÇEKİRGE VE BÖCEK İSTİLALARI,

Çoğunlukla kuraklığa bağlı olarak ortaya çıkan kıtlık olgusu, insanların hayatlarını sürdürebilmesi

için hayati derecede gerekli olan yiyecek ve içeceklerin, çeşitli sebeplerle ihtiyaca cevap

verememesi sonucunda meydana gelir. Yiyecek kıtlığından kaynaklanan ölümler başta olmak

üzere büyük felaketlere yol açabilen kıtlık olgusunun nedenleri ise oldukça çeşitlidir. Genel

olarak doğal ve insan kaynaklı olmak üzere iki ana sebepten ortaya çıkarlar. Bunlardan,

kuraklık, suyun azalması, aşırı yağmur ve nehir taşkınları, zamansız soğuklar, kasırga ve tayfunlar,

bitki hastalıkları ve ayrıca böcek istilaları gibi doğal etkenler söz konusudur. İnsan ve toplumların

başrol oynadığı, siyasi, ekonomik ve kültürel nedenlerden kaynaklanan kıtlıklar da vardır.

Dolayısıyla, bu tip kuraklıkların etkilerinin azaltılması ve denetim altına alınmaları nispeten

mümkündür. İnsan kaynaklı kıtlığa başlıca örnek olarak, savaşları verebiliriz.


19

Tarihteki ilk büyük kıtlıklar, MÖ 4. Binyılda, iklimin sıcak olduğu kadar su kaynaklarıyla tarım

arazilerinin de oldukça az olduğu Ortadoğu ve Mısır coğrafyasında karşımıza çıkmaktadır.

Selçuklular döneminde, 1092 yılında, Doğu Anadolu’da, ölülerin çokluğundan dolayı halkın

takatini kaybetmesine neden olan şiddetli bir kuraklık ve kıtlık yaşanır. 1100 yılında, el-Cezire

(Dicle-Fırat arası) ve Urfa’da “toprağı taş kesen”, her türlü su kaynağını kurutan ve dahası

Hıristiyan-Müslüman olsun ölmekte olan insanların birbirini yemesine sebep olan dehşetli bir

kuraklık ve kıtlık yaşanır. Anadolu topraklarında, o zamanlar Urfa Haçlı Kontluğu’nun merkezi

olan Urfa’da 1113 yılında kuraklığa ve tarımın yeterince yapılmayışına bağlı olarak şiddetli bir

kıtlık başgöstermiştir.

1133-1135 yıllarında özellikle Kıbrıs’ta çok şiddetli hissedilen kuraklık ve açlık baş gösterdi. 1148-9’da, Horasan, Cibâl, İran, Suriye ve el-Cezire’de geniş çaplı kuraklık ve açlıkla birlikte göçler ve ölümler yaşandı. 1171-1180 yılları arasında fasılalarla süren şiddetli kıtlık, bütün Anadolu, Irak, Musul, Suriye, Filistin, İran ve Hindistan’da etkisini gösterdi. Böylece, 12. Yüzyılın en uzun süreli ve şiddetli kuraklık ve kıtlığı yaşandı. Bu felakette, leş yemek zorunda kalan insanların defnetmeye yetişemedikleri ölümler ve göçlerin yanında şiddetli bir veba salgını da yaşandı. 15-19. yüzyıllar arasında dünyada hüküm süren “Küçük Buzul Çağı”na bağlı olarak ortaya çıkan

serin (soğuk) iklim periyodunun hububat üretimini azaltmasından dolayı insanlar terk-i vatan

(celâ-yı vatan) ederek köyler boşalmış, bu da Osmanlı’da sırasıyla “büyük kaçgun” ve “Celali

İsyanları” (1591-1611) gibi mühim gelişmelerin sebeplerinden biri olmuştur.

1879’daki kıtlık ise, Bağdat merkez olmak üzere Irak vilayetlerini ve Diyarbakır’ı etkilediği gibi,

Hakkari ve çevresinde patlak verip büyüyen Şeyh Ubeydullah isyanında da etkili olmuştu. Tedbir

olarak, bölgeden tahıl ihracı yasaklandığı gibi, Hindistan’dan ithal edilen zahireye de vergi

muafiyeti getirildi. Ayrıca, kıtlığı şiddetlendiren insan kaynaklı sebeplerden biri olan stokçuluk

ve karaborsacılıkla mücadele edildi.

Hindistan’ın Dekkan bölgesinde 1702-1704 yıllarında hüküm süren şiddetli kıtlık ve açlık, 2

milyondan fazla can kaybına yol açmıştır ki bu, tarihte görülen en ölümcül kıtlıklardan biriydi.

Tarih boyunca dünyanın en kalabalık nüfusuna sahip olan Çin, diğer afetlerde olduğu gibi,

kıtlıklardan da en fazla etkilenen ve bu sebeple milyonlarca insanını açlık sebebiyle kaybeden

ülkeler arasında ilk sırada yer almıştır.

18. Yüzyıl’ın sonlarına doğru, Avrupa’da yanardağ patlaması kaynaklı ve oldukça ilginç bir

kıtlık da yaşanmıştır. Son derece az nüfusa sahip bir ada ülkesi olan İzlanda’daki Laki

yanardağında, 8 Haziran 1783-Şubat 1784 tarihleri arasında devam eden ve ülkede karanlık

günler yaşanmasına yol açan patlamalar meydana geldi. Ülke nüfusunun yaklaşık üçte birine

tekabül eden yüksek miktardaki can kaybının (9350 ölü) asıl sebebi ise, patlamalar sonucunda

iklimin kısa süreli değişmesiyle ortaya çıkan verimsizliğe bağlı yiyecek sıkıntısı ve açlığın baş

göstermesiydi.

Hindistan ve Çin gibi yoğun nüfusa sahip olmasa da, salgın hâline gelen bitki hastalığı sebebiyle 19. Yüzyılın ortalarında şiddetli kıtlık ve açlık yaşayan ülkelerden biri de Kuzey Avrupa ülkesi İrlanda olmuştur. Ülkenin başlıca besin ve tüketim maddesi, kısa sürede ve kolay yetişen patates idi. 1845 yılından itibaren iklim ve toprakta etkisini gösteren aşırı rutubetle birlikte, mahsulü zehirleyip karartan ve sonuçta işe yaramaz hâle getiren bir bitki hastalığı (phytophthora


20

infestans mantarı) ortaya çıkmıştı. İlk yıl patatesin yaklaşık yarısı, ikinci yıl ise tamamı yok olmuş, devam eden yıllarda da salgın hastalık tekrar etkisini göstermişti. İrlanda büyük kıtlığı olarak adlandırılan ve 1845-1847 yıllarında şiddetlenen bu büyük kıtlığın sonuçları da hayli ağır oldu. Yosun ve ısırgan otu gibi şeylerle hayatlarını idame ettirmeye çalışan İrlandalılar, mikroplara maruz kalarak yiyeceklerinden başka bir de sağlıklarını kaybettiler. 20. Yüzyıl’da Dünya’da meydana gelen en önemli atmosfer kökenli (meteorolojik) 15 büyük

afetten ilk altısını kuraklıklar oluşturmuştur. Bu kuraklıklar Asya’nın Çin, Ukrayna, Rusya ve

Hindistan ülkelerinde; Afrika’nın da Sahel (Sahil) bölgesinde yaşanmıştır.

Yüzyıl içindeki ilk büyük çaplı ve ölümlü kuraklık, I. Dünya Savaşı’nın bitmesinden kısa bir süre

sonra, 1921-1922 yıllarında yaşandı. Ukrayna ve ayrıca Rusya’nın Volga bölgesini kasıp

kavuran bu kuraklıktı.

Çekirge sürülerinin göç yolları üzerinde yer alan Afrika’nın doğusundaki Madagaskar adası,

en sık istilaya uğrayan yerlerden biri olup, daha günümüzde, 2012-2014 yılları arasında peşpeşe 3

yıl boyunca milyarlarca çekirgenin istilasına uğrayarak ürünlerin yarıdan fazlasını kaybetti.

1185 yılındaki büyük istila, Doğu Anadolu’da insanların ölü eti yemek ve binlerce çocuklarını

satmak zorunda kaldığı kıtlık ve açlığa yol açtığı gibi, Mısır’dan Endüslüs’e ve İran’a kadar

uzanan çok geniş bir alanda etkisini yaklaşık 10 yıl boyunca sürdürdü.

1826 tarihinde Beyşehir sancağında meydana gelen çekirge istilası sebebi ile 100 kadar aile diğer

yerleşim yerlerine göç etmiştir. 1828 yılında Bergama’da yaşanan benzer bir durumda halk başka

yerlere göç etmek zorunda kalmıştır. Ancak devlet, şartların düzelmesi durumunda göçmenlerin

eski yurtlarına dönmesi politikasını izlemiştir. Kıbrıs adasında 1845-1869 döneminde aralıklarla

devam eden çekirge saldırıları tarihte “çekirge istilası” olarak geçmektedir. Bu olay, adada bazı

sosyo-ekonomik sonuçlar meydana getirmiştir. Devletin çekirgeleri toplattırarak çekirge

itlafında başarı gösteren halkı ödüllendirmesi (örneğin çekirge yumurtası getirenlere ücret

ödenmesi gibi) ve zaman zaman vergi muafiyeti getirmesi, çekirge istilalarına karşı aldığı

önlemler arasındaydı.

8. BULAŞICI HASTALIKLAR VE SALGINLAR TARİHİ

Bulaşıcı olduğu için salgınlara da yol açan bir hastalık olan veba, yarattığı sonuçlar bakımında

tarih boyunca görülen en önemli hastalık durumundadır. Hastalık o denli önemli sonuçlar

doğurmuştur ki, Avrupa’da birçok tıp tarihçisi Ortaçağ’ı bile VI.-XIV. yüzyıllardaki büyük veba

salgınları ile başlatır ve bitirir. XIV. Yüzyılda Avrupa’da milyonlarca insanın ölümüne sebep olan

büyük salgın sebebiyle “kara ölüm” ifadesi ortaya çıkmış ve yoğunlukla kullanılmıştır.

Osmanlı’da ise veba yerine daha çok “taun” kelimesinin kullanıldığını görüyoruz. Farklı türleri

olan ve bugün dahi bazı Asya ülkelerinde görülebilen veba, tarih boyunca görülen en ölümcül

salgın hastalıktır. Veba hastalığı Eski Mısır ve Mezopotamya uygarlıklarında bilinmekteydi.

Bilinen ilk veba salgınları ise, Eski Mısır (M.Ö.1650’ler) ve Anadolu’da görülenler (M.Ö.

1300’ler, Hititler) ile yine Eski Çağ’da Filistin’de, 50 bin insanın ölümüne yol açtığı sanılan

salgındır.

Tıp tarihindeki büyük salgınların en ölümcül olanı Avrupa’da “Kara Ölüm” denilen veba

salgınıdır. Hastalık, ticaret kervanları sayesinde, 1346’da Altın Orda hâkimiyetindeki Kırım’a


21

ulaşarak burada 90 bin ölü bırakmıştır. Venedik ve Ceneviz tüccarları vasıtasıyla da 1347 yılında

Kırım’dan Avrupa’ya yayılmıştır. İlk olarak Sicilya’da görülen salgın sonra tüm İtalya’ya

yayılırken, hastalıktan en fazla, 100 binden fazla can kaybının yaşandığı Floransa şehri

etkilenmiştir. 1348’de Fransa’ya ulaşan hastalık, Marsilya’da 120 bin, Paris’te ise 50 bin

insanın ölümüne yol açmıştır. Hastalığın Fransa’dan sonraki durakları Almanya, İngiltere ve

Rusya (1352) oldu. Neticede, dört yılda Avrupa nüfusunun 1/3 veya 1/4’ünü (yaklaşık 25

milyon) kaybetti. Pandemi esnasında Asya ve Avrupa kıtalarında yaklaşık 50 milyon insan

ölmüştür. “Büyük veba salgını (1347-1352)” olarak adlandırılan bu dönemde “kara ölüm” ve

“kara veba” tabirleri de ortaya çıkmıştır. Büyük salgında Avrupa’da kraliçeler, başpiskoposlar,

şair ve edipler öldü.

Moskova’da 1770’teki salgında hastalar karantinaya alındığından işsizlik ve açlık artınca halk

sokaklara dökülmüş ve her yeri yakıp yıkarak karantinaya karşı isyan başlatmıştı.

“Fukara Vebası” olarak da bilinen bu son salgın (1665-Büyük Londra salgını) 6 ay kadar

sürdüğünden, kral dahi çareyi başka bir şehre kaçmakta bulmuştu. Ancak, Londra’da on binlerce

ahşap evin kül olmasına neden olan 1666 yangınından (Büyük Londra Yangını) sonra tuğla

evlerin inşa edilerek farelerin yaşam alanlarının daraltılması, olumlu bir gelişme olarak vebayı

geriletti. Etkili karantina tedbirleri de alındığından, ülkede ve Londra’da bu tarihten sonra önemli

bir veba epidemisi görülmedi.

Üçüncü veba pandemisi, 1855’lerde Çin’de belirmişse de, 1894 yılından itibaren şiddetlenip

yayılmaya başlamıştır. 1920’lere gelindiğinde Rusya’da bir kez daha beliren veba, 1945’te Peru

ve Arjantin’de görülüp 1959’da da ortadan kayboldu.

Veba, XI. yüzyıldan itibaren Selçuklular döneminde, Anadolu ve çevresinde de etkisini

göstermiştir. Örneğin, 1047 yılında Bağdat ve Musul’daki veba, ciddi ekonomik sıkıntılar

doğurmuş; 1063 ve 1084’teki salgınlar ise İran ve Suriye’de çok etkili olmuştur. Ayrıca, 1092-

93 yıllarında Anadolu’nun tamamında; 1098’de Antakya’da; 1141’de Malatya’da ciddi veba

salgınları görülmüştür.

Osmanlı’da vebanın dâimi ve geçici olarak görüldüğü yerler vardır. Nitekim, Urfa, Diyarbakır,

Bitlis, Van, Musul, Süleymaniye, Kerkük, gibi Osmanlı şehirleri, yüzyıllar boyunca dâimi bir

veba kaynağı ve odağı durumundaydı. Başkent İstanbul ise, Osmanlı Devleti’nde vebanın en

önemli dağılma merkezi ve odağıdır. Osmanlı kuruluş dönemi beylerinden Orhan Bey, 1362

yılında vebadan ölmüştür. 1402’de meydana gelen Ankara Savaşı’yla birlikte Ege’ye kadar

ilerleyen Timur’un vebalı ordusu, hastalığı Anadolu’ya da yaymıştır. İstanbul’daki 1466

vebasında günde ortalama 600 kişi ölmüş; 1470 yılındakinde ise ticari hayat durmuştur. Liman

kenti olma konumuyla İstanbul, en çok veba salgınının görüldüğü yer olmuştur.

II.Mahmut devrinde 1831 yılından itibaren, aynı tarihteki kolera salgınına da bir tedbir olarak

gündeme gelen karantina (Usul-ı Tahaffuz) uygulanmaya başlanması, vebanın etkinliğini

yitirmesinde önemli olmuştur. Osmanlı topraklarının hemen her bölgesinde yüzyıllar boyunca

görülen veba salgınlarının en önemli sonucu, şüphesiz büyük çapta can kayıplarıdır. Vebadan

dolayı yaşanan göçler sebebiyle, vergi ve asker tedarikinde, zirai-iktisadi ve ticari hayatta ciddi

sorunlar ortaya çıkmış; işgücü ve üretim azalarak fiyatlar yükselerek karaborsacılık artmış; bazı

yerleşimler boşalarak harabeye dönüşmüş, bütün bunlar iktisadi ve toplumsal düzeni bozmuştur.


22

Netice olarak, veba salgınları Osmanlı topraklarında büyük yıkımlar meydana getirdi.

Tarihte görülen enfeksiyon ve bulaşıcı/öldürücü hastalıklardan biri de koleradır. XIX. Yüzyılın

en korkulan bulaşıcı hastalığı olan kolera, kusma, şiddetli ishal ve susuzluk, vücut ısısının

düşmesi gibi belirtileri vardır. Barsak enfeksiyonuna sebep olan kolera mikrobu, kirli içme suları

ve yiyecekler yoluyla alındıktan ve mideden geçtikten sonra barsaklara yerleşir. Koleranın

kaynağı ve dünyaya yayıldığı yer ise, kirliliğiyle dikkat çeken Hindistan’ın Aşağı Bengal deltası

üzerindeki Hintlilerin kutsal kabul ettikleri Ganj ve Brahmaputra nehirleri arasındaki bölgedir

(Bangladeş). Yoksul ve aynı zamanda pek de temiz olmayan Hintlilerin dinî alıskanlıkları gereği

nehirde yıkanmaları, koleranın bütün Hindistan’a ve oradan da Güneydoğu Asya’ya ulaşmasına

sebep olmaktadır. Hastalık buradan da özellikle İngilizlerin bölgedeki savaşlarından kaynaklanan

yer değiştirme ve göçler sayesinde bütün dünyaya yayıldı.

Baslangıçta koleranın yayılması iki yönlü oldu. Birincisi Hindistan içindeydi ve sınırlıydı.

Hindistan’ın kuzeyinde savaşan İngiliz askerleri ise, 1816-1818 yılları arasında, hastalığın

karadan Nepal ve Afganistan’a yayılmasına yol açtılar. Dahası, İngiliz gemileri 1820-1822

yılları arasında kolerayı çok daha geniş bir alana, Seylan, Endonezya, Çin ve Japonya’ya

ulaştırdı. Böylece İngilizler hastalığı hem yaydı ve hem de başka yerlere yayılacağı yeni

kaynaklara ulaşmasını sağlayarak felaketin yayılmasına hizmet etti. Kolera, Ganj deltasının dışına

çıkarak 1830’ların başında ilk büyük salgın şeklinde Avrupa’ya ulaştı (Berlin, Paris, Londra).

Yoğun nüfuslu liman ve ticaret şehirlerine uğrayan kolera Hindistan’dan başlayıp, kara ve

denizyolları üzerinden ve üç koldan Avrupa’ya ulaştı. Hindistan’dan bu şekilde yayılan kolera,

altı kez kıtalar arası salgın (pandemi) meydana getirmiştir. Hastalığa karşı, 1851 yılında

Paris’te ilk milletler arası sağlık konferansı toplandı.

Osmanlılar 1822 yılında, İran ve Basra Körfezi üzerinden Bağdat yoluyla Anadolu ve Akdeniz

limanlarına ulaşan kolerayla ilk kez tanışmış oldu. Osmanlı başkenti İstanbul’da ilk karantina

uygulamasına da sebep olan ilk kolera salgını ise, 1831 yılında görüldü ve toplamda 6 bin

ölüme sebep oldu. Zamanın hekimbaşısı Mustafa BehçetEfendi’nin padişah ve sadrazam

nezdinde girişimde bulunarak yabancı gemilerin Büyükdere açıklarında karantinaya alınmasını

sağlamıştı.

Kolera, aynı yıl bir gemiyle İstanbul’a da bulaştırıldı. Dört ay devam eden ve binlerce ölü bırakan

1865 “İstanbul büyük kolerası”, şehrin maruz kaldığı en büyük afetlerden biridir. Alınan sıkı

tedbirlere rağmen salgının sönmesinde, koleranın etkili olduğu çevrede yayılan ünlü Hocapaşa

yangınının daha etkili olduğu söylenebilir. Hicaz, koleranın en şiddetlisini 1893 yılı hac

mevsiminde yaşayarak 30 binden fazla ölü verdi. Türkiye’de en son ortaya çıkan kolera salgını

ise, 1970’te Sağmalcılar-Esenler’de gerçekleşerek 50 kişinin ölmesiyle sonuçlandı.

Padişah (özellikle II.Abdülhamit) ve hayırsever bireyler nazarında olmak üzere “sosyal yardım”

anlayışının gelişmesinde koleranın olumlu etkisinden söz edilebilir. XIX. Yüzyıl’da Avrupa’yı

etkisi altına alan kolera salgınları, kolerayla mücadele konusunda bilimsel ve teknik gelişmeleri

hızlandırmış ve tam anlamıyla bir “sağlık uyanışı”na yol açmıştır. Benzer şekilde, Osmanlı

Devleti’nde de halk arasında sağlık bilincini uyandırmaya yönelik olumlu bir etkisi vardır.

Avrupa’da, Tanrı’nın gönderdiği bu bela karşısında günahların affedilmesi için ibadet ve oruç

günleri ilan edildi. Bu tavır, XIX. Yüzyıl’ın ortalarından itibaren Avrupa’da terk edilirken,


23

Osmanlı’da hem maddi ve hem de “manevi” tedbirleri Müslümanlar ve Hıristiyanlar birlikte

alıyordu.

Tarihte Görülen Diğer Bulaşıcı Hastalıklar ve Salgınlar;

Çavdar Hastalığı (1722): “Çavdar hastalığı” olarak bilinen bir hastalık, Rusya’ya kasıp kavurdu.

Bu tarihte ölümcül bir mantar taşıyan çavdardan yapılmış ekmekleri yiyen 20 bin civarında Rus,

korkunç bir hastalığa yakalandı. İnsanlarda sinir bozukluğuna neden olan hastalık, akli dengeyi

bozarak büyük acılara ve nihayetinde de ölmelerine yol açıyordu.

Kuş Palazı Salgını (1735-1740): ABD 1735’de başlayıp 5 yıl süren kuş palazı salgınında binlerce

çocuk öldü. New England’ı kırıp geçiren hastalık, bazı kasabalarda çocukların büyük kısmının

ölmesine sebep oldu.

Uyku Hastalığı (1900-1907): Uganda’nın Victoria gölü civarında 1900-1907 yılları arasında

görülen “uyku hastalığı” salgını ise büyük can kaybına yol açtı. 1900 yılında insanlar, beyni

etkileyen bir virüsün neden olduğu ve “uyku hastalığı” da denilen lumbe hastalığına yakalanarak

ölmeye başladı. Bir çeşit sineğin yaydığı hastalıkta insanlar, baş ağrısı ve halsizlikten sonra

uyuklamaya başlayıp, akli dengesizlik ve acılar içinde komaya giriyor ve ölüyorlardı.

İspanyol Gribi: “Domuz gribi” veya “kuş gribi”ne sebep olan H1N1 virüsünün ölümcül bir

türünün yol açtığı büyük grip salgınıdır. Salgın, ilk kez I.Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru, Mart

1918’de ABD’nin New Mexico eyaletinde tespit edildi ve yıl sonuna doğru, İstanbul (6400 ölü)

ve Türkiye de dahil tüm dünyayı etkisi altına aldı. Salgın felaketinin I.Dünya Savaşı’nın sona

ermesinde de etkili olduğu düşünülmektedir. Yaklaşık 500 milyon insana bulaşan hastalık, bir

buçuk yıl içinde, büyük savaşta ölenlerin sayısından daha fazla, yaklaşık 60 milyon insanın

ölümüne sebep olarak, tarihin bilinen en büyük salgınlarından biri oldu. Diğer grip salgınlarından

farklı olarak, genellikle 20-40 yaş arası genç ve sağlıklı insanlar zatürreden hayatını kaybetti.

İnsanlar aniden denilecek bir hızda öldüklerinden, insanlık tarihinin yayılma hızı bakımından en

hızlı toplu ölümlerine sebebiyet vermiştir. Salgın ilk kez İspanyol basınında tartışıldığı için,

İspanyol nezlesi olarak adlandırılmıştır.

Domuz Gribi (2009): ise, domuzlarda görülüp domuzlar vasıtasıyla bulaştığı için bu adla

anılmıştır. İspanyol gribi ile aynı türden (H1N1 virüsü) olan domuz gribi, 2009 yılında

Meksika’da başlayıp bütün dünyaya yayıldı.

SARS: Şiddetli solunum yolu sendromu anlamına gelen SARS virüsü, Kasım 2002-Temmuz

2003 döneminde, Asya, Kuzey Amerika ve Avrupa’dan bildirilmiştir. Hong Kong’da başlayan

salgın sadece bir kaç haftada 37 ülkeye yayılarak salgına dönüştü. Dünya Sağlık Örgütü’nün hava

alanlarına kurduğu güvenlik önlemleri sayesinde salgın sona erdi. Corona virüs enfeksiyonuyla

ortaya çıkan Mers hastalığı ise, başta Suudi Arabistan olmak üzere Ortadoğu ülkelerinde 58

ölüme sebep olmuştur.

Tifüs Salgını: Etkeni Rickettsia grubundan bir mikrop olup, hastalık vücutta hızla gelişir.


24

İnsandan insana bitlerle bulaşır. 1846’da hastalık göçmenler aracılığıyla Kanada ve ABD’ye

taşındı. Özellikle aşırı kalabalığın ve kötü hijyen koşullarının hakim olduğu cezaevleri ve mülteci

kampları gibi yerlerde rastlanmaktadır.

Sıtma: Ateşli ve tedavi edilmezse ölümcül bir hastalık olan sıtma (Malaria), sivrisineklerle

insanlara bulaşır. Sıtmanın, % 90 gibi bir oranla en çok görüldüğü kıta Afrika’dır. Çok eski

zamanlardan beri mevcut olan hastalığı ilk defa bildirenler ise Antik Mısırlılar’dır.

Çiçek Hastalığı: Eskiden büyük salgınlar yapan ve pek çok kişinin ölümüne yol açan çiçek,

ateşli, ağır ve bulaşıcı bir hastalıktır. Özellikle, 20. Yüzyılda en ölümcül hâlini almıştır.

Avrupalıların Amerika’ya göç etmesiyle bu salgın ortaya çıktığı için, salgını Avrupalıların

başlattığı düşünülüyor. Çiçek salgını patlak verdiğinde, Amerika’daki yerli halkın özellikle de

Kızılderililer’in büyük bir kısmı da yok olmuştur.

AIDS ya da HIV: 20. Yüzyıl’ın korkunç hastalıklarından biri olan ve özellikle cinsel yolla

bulaşan hastalık, ilk kez 1981 yılında ABD’de keşfedildi ve 1980’lerde zaman zaman salgın

derecesinde görüldü. Tüm dünyadaki vakaların üçte ikisi ise, Sahra altı Afrika’dadır. Virüsün ilk

kaynağının Afrika kıtası olduğu tahmin ediliyor.

Tüberküloz (Verem): Tüberküloz, bakteriyel ve bulaşıcı bir hastalık olup, ülkemizde “ince

hastalık” olarak da bilinmektedir. Dünya’da bugün en çok ölüme yol açan bulaşıcı hastalık

konumunda olup, her ülkede görülmektedir. Yılda 8,5 milyon insan hastalığa yakalanırken,

bunlardan yaklaşık 2 milyonu ölmektedir. Hastalığın en fazla görüldüğü yerler ise, Afrika, Asya

ve Güney Amerika ülkeleridir. Ancak, XX. Yüzyıl’ın ilk yarısında en önemli salgın hastalık olup,

verem bir numaralı ölüm sebebiydi. Özellikle 1940’larda her bin kişiden 2-3’ü veremden

ölmekteydi.

Cüzzam: Öldürücü ve çirkinleştirici özelliklerinden dolayı çağlar boyu çok korkulan bir hastalık

olan cüzzamın bulaşma kaynağı sadece insandır. Irsi özellikler de taşıyan hastalığın nedeni olan

basil, 1873 yılında Norveçli Gerhard Armauer Hansen tarafından tanımlandı. Nitekim,

günümüzde de hastalık gelişmiş ülkelerde görülmemekte olup, ekonomik ve hijyenik şartların

kötü olduğu tropikal ülkelerde etkilidir.

Kızamık: Bulaşıcı bir çocukluk dönemi hastalığı olan kızamık, bugüne kadar yaklaşık 200 milyon

insanın hayatına mâl olmuştur. Hastalığı ilk olarak 860 yılında İranlı hekim Razi bildirmiştir. Bu

bakımdan oldukça eski bir hastalıktır.

9. TARİHTE GÖRÜLEN BÜYÜK YANGINLAR

Büyük Roma Yangını (M.Ö 64): Büyük Roma yangınını, İmparator Neron’un gerçekletirdiğine

dair somut bir kanıt yoktur. Yangını bizzat yaşayan Romalı tarihçi Tacitus, yangının büyümesinin


25

sebebini rüzgara bağlar.

Büyük Moskova Yangınları (1571, 1812): Moskova ilk ciddi yangını 1547’de yaşamıştı. 24

Mayıs 1571 günü şehrin varoşlarını ateşe verdi ve şiddetli rüzgâr yüzünden yangının etkisine

giren Moskova neredeyse tamamen yandı. Dünya tarihindeki en büyük şehir yangınlarından biri

olan Moskova yangınında can ve mal kaybı konusunda kesin bilgiler olmasa da, çok sayıda

insanın öldüğü tahmin edilmektedir. Moskova, 1812 yılında bir kez daha büyük bir yangınla kül

oldu. Fransa’yı büyük ve sömürgeci imparatorluk hâline getirme hedefiyle yola çıkan Napolyon

Bonaparte, 1812 yılında kuzeydeki düşmanı Rusya’ya karşı büyük bir sefere çıkmıştı. Tarihe

“Büyük Moskova yangını” olarak geçen bu felaketin sebebi, hâlen tartışmalıdır. Bununla birlikte,

şehrin askeri valisi Fyodor Rostopchine’in stratejik bir hamle olarak yangınları teşvik etmesiyle

felaketin çıkmış olma ihtimali de bulunmaktadır.

Büyük Londra Yangınları (1212, 1666): Tarihin en ölümcül yangınlarından biridir. Yaklaşık 3

bin kişinin yanarak öldüğü tahmin edilmektedir. Yangın Londra'nın Southwark bölgesini kül

ederek enkaza dönüştürdü. Britanya’nın kalbi Londra, tarihindeki en büyük yangın felaketi ise, 2

Eylül 1666 gece yarısından hemen sonra başladı ve özellikle ahşap yapılar yüzünden cehenneme

dönüştü. Londra Belediye Başkanı’nın basiretsiz tutumu ve kararsızlığı nedeniyle, yangın

söndürme faaliyetleri ve tedbirleri, zamanında ve yeterince alınamamıştı. Çoğu ahşap olan 13

binden fazla ev, St. Paul Katedrali, Bridewall Sarayı, 90’a yakın kilise, şirket binaları ve mal

depoları, ayrıca postane ve onlarca devlet binası yangından nasibini almış ve yok olmuştur.

Felaket, sigortacılığın gelişmesinde de büyük etkiye sahiptir.

Chicago Yangını (1871): Yaklaşık 17 bin binayı kül eden Büyük Chicago yangınında 90 bin

insan da evsiz kaldı. Yangın ABD itfaiyesinin tamamen yenilenmesine ve diğer şehirlere örnek

olmasına yol açtı.

Peshtigoi Yangını (1871): 1871’de Chicago yangınıyla aynı günde gerçekleşti. Ancak, ölü sayısı

bakımından daha büyük felaketle sonuçlandı (2500 ölü).

Boston Yangını (1872): Amerikan tarihinde en büyük zarar veren yangınlardan biri olarak kabul

edilir. Bunun sebebi ise, şehir merkezinde gerçekleşmesi ve birçok banka ve finans kuruluşu

binasını kül etmesiydi. Boston yangınından sonra birçok sigorta şirketi bu sebepten iflas etti.

Dönemin itfaiye teknikleri de geri kalınca 776 bina kül oldu. 20 kişi yangında öldü.

Büyük San Francisco Yangını (1906): 18 Nisan 1906 tarihinde, ABD’nin Kaliforniya

Eyaleti’nin merkezi San Francisco’da, meydana gelen şiddetli deprem sonrasında meydana gelen

büyük yangın, deprem felaketinin boyutlarını bir kat daha arttırmıştır. Yangının çıkışı büyük

depremdi, ancak yangın söndürme çalışmalarının zayıf kalmasıyla yangın giderek yayıldı. Bu

sırada, itfaiye servisi şefinin de yangında ölmesiyle itfaiye sistemi çökmüştü. Yangının çok ciddi

ekonomik sonuçları olmuştur. Binaların çoğu depremde değil, yangında yıkılmıştır. Deprem ve

sonrasındaki yangın felaketi, ABD tarihinin en büyük afeti olarak kabul edilir.

Büyük Tokyo Yangını (1923): 1 Eylül 1923’te, Japonya’nın Kanto (Kwanto) bölgesinde


26

meydana gelen yıkıcı deprem ve sonrasında başkent Tokyo’da patlayan gaz borularından büyük

yangınlar çıktı. Deprem ve yangının bilançosu çok ağırdı: 150 bine yakın insan öldü; 570 bin ev

yıkıldı ve 2 milyona yakın insan da evsiz kaldı. kaldı. Şiddetli deprem ve yangının yarattığı

tahribat sebebiyle, yoğun bir iç göç de başlamış ve ülkeye kanunsuzluk hâkim olmuştur. Bu

felaket, tarihte gerçekleşmiş olan en etkili yangın felaketlerinden biridir.

Texas Yangını (1947): Yangın felaketi, büyük miktarda amonyum nitrat gübre taşıyan bir

kamyondan çıkması yönüyle diğerlerinden ayrılır. Yangının yol açtığı patlama sonucunda ise,

yaklaşık bin bina yerle bir oldu ve 600 kişi de öldü. Bu yönüyle yangın, ülke tarihine en büyük

endüstri kökenli yangın olarak geçti.

İstanbul’da Meydana Gelen Büyük Yangınlar;

Şehir yangınlarının büyük ve etkili olmasının ve etkili olduğu bölgeleri harabeye çevirmesinin

bazı sebepleri vardı: Öncelikle binalar ahşap olup birbirine bitişik düzendeydi ve ayrıca sokaklar

son derece dardı. Öte yandan, teknik imkanlar ve personel bakımlarından da önemli eksiklikler

vardı. Her yangından sonra yeniden oluşturulmaya çalışılan mahalle ve evlerin yine eskisi gibi

inşa edilmesi ise, bu felaketlerden gerekli derslerin alınmadığını da gösteriyordu. Böylece, yangın

felaketleri, bu emperyal başkenti yüzyıllar boyunca yalnız bırakmamıştır. XVIII. Yüzyıl’ın

başlarına kadar şehirde düzenli bir yangın söndürme teşkilatı yoktu. 1714 yılında ilk olarak

Yeniçeri Tulumbacıları teşkilatı kuruldu ve yeniçerilerin kaldırıldığı 1826’ya kadar görev yaptı.

Bu tarihten 1874’e kadar semt tulumbacıları ve belediye daireleri ve son olarak da askeri

İtfaiye teşkilatı İstanbul yangınlarının söndürülmesinde görev almıştır. İstanbul yangınlarının en

büyükleri ve yıkıcı olanları, tarihi yarımadadaki Yahudi nüfusun yoğun olduğu Cibali ve

Hocapaşa semtlerinde ortaya çıkmış ve büyük yıkım yaratmıştır. Bu semtlerde sık sık çıkan

büyük yangınların gözetlenmesi için de, Beyazıt Yangın Kulesi, önce ahşaptan –o da yandığı

için- 1849’da kâgir olarak yeniden inşa edilmiştir.

Büyük İstanbul Yangını (1515): 25 Ağustos 1515’te meydana gelen yangın, sabaha karşı

Bedesten civarında çıkmış; çok sayıda mahalleleri, cami, medrese, mesken ve dükkânları kül

ettikten sonra Gedikpaşa hamamına ulaştığı sırada söndürülmüştür. Yangının, devrin padişahı

Yavuz Sultan Selim’i de kaygılandırdığı söylenir.

Büyük Cibali yangını (1633): 2 Eylül 1633’te başlayıp İstanbul’un neredeyse beşte birinin yok

olmasına neden olan bu yangın, birçok ileri gelen ve zengin âilelerin de konaklarını yakarak kül

etmiştir. Sultan IV. Murat, afete duhan (tütün) tiryakilerinin sebep olduğuna inandığından “tütün

yasağı” koydurmuş ve ayrıca bütün kahveleri de kapattırmıştır. 1659’da İstanbul’un dörtte üçünü

yakan yangında Ağa Kapısı harabeye döndü. Yangınla mücadele döneminin başladığı 1714-1826

döneminde, 44 büyük yangın çıkmış ve bu yangınlarda yaklaşık 7 bin dükkan, ev, medrese,

hamam ve han yanmıştır.

Büyük Cibali Yangını (6 Temmuz 1756): İstanbul'un fethinden sonraki yangınların en

büyüklerinden biri olarak kabul edilir.

Hocapaşa Yangını (27 Eylül 1755): İstanbul’un büyük yangınlarından biri de “Büyük İstanbul

Yangını” olarak bilinen yangındır. Bu yangın Sirkeci, Hocapaşa çevresinde gece başlamış,


27

Divanyolu istikametinde ilerlemişti. Rüzgarında etkisi ile çok geniş bir bölgeye yayılan yangın

otuz altı saat sürmüştü.

22 Ağustos 1782’de yine Cibali’de meydana gelen bir diğer büyük yangında Pâdişah ve sadrâzam

dahi yangının söndürülmesi çalışmalarına nezaret etti. İnsanlar, mallarıyla birlikte sığındıkları

camilerde yanmaktan kurtulamadı. Bu büyük felaketin konu edildiği “harîk (yangın) risâleleri”

yazılmıştır. Eserlerde, yangının sebepleri ve halkın yangınları nasıl benimsediği dile getirilmiştir.

Yangın esnasında oruç tutulmaması ve yağmaya karşı cuma namazının kılınmamasına dâir fetvâ

dahi çıkarılmıştı.

Hocapaşa Yangını (1865): 5 Eylül 1865 tarihinde meydana gelen ve 32 saat boyunca devam eden

Hocapaşa yangını, yarattığı büyük tahribattan dolayı, “harîk-i kebir” (büyük yangın) olarak

bilinir. Yangın, rüzgarın etkisiyle çok geniş bir alana yayıldı. Yangının olumlu denebilecek bir

diğer sonucu da; dört ay devam edip binlerce ölü bırakan 1865 “İstanbul büyük kolera

salgını”nın yangından sonra etkisini kaybetmeye başlamasıydı.

Kapahçarşı Yangını (1954): Çok büyük maddi zararın meydana geldiği bu yangın sonrasında

sigorta şirketleri büyük miktarda tazminat ödemişlerdir. Bu yönüyle de Türkiye sigortacılık

sektörü açısından önemli bir sınav olmuştur.

10. TARİHTEKİ BÜYÜK SAVAŞLAR VE SOYKIRIMLAR

Haçlı Seferleri/Savaşları (1095-1272): Haçlı Seferleri, Papa’nın teşviki üzerine Avrupalı Katolik

Hristiyanların, çeşitli siyasi, dini, askeri ve ekonomik sebeplerle, Kutsal topraklar olarak gördüğü

Ortadoğu coğrafyasına karşı giriştikleri yağma ve akın hareketleridir.

Moğol İstilası (1206-1368): Asya’daki Moğol kabilelerini bir çatı altında toplayan Cengiz Han,

kendi döneminin en büyük imparatorluğunun temellerini de atmış oldu. Batıya doğru başlattığı

fetih hareketleriyle Orta Asya, Doğu Avrupa, Anadolu, Çin ve Sibirya’yı istila ederek egemenlik

kurdu. Bu büyük istila hareketi, Dünya tarihinde pek çok konuda dönüm noktası olduğu gibi,

yaklaşık 30 milyon insanın ölümüne ve çok geniş bir coğrafyadaki şehirlerin ve uygarlık

eserlerinin enkaza dönüşüp yok olmasına da sebebiyet vermiştir. Gittikleri her yeri yakıp yıkması

ve kılıçtan geçirmesiyle ünlenen Moğollar, Dünya’ya dehşet salarak tarihin en büyük

felaketlerinden birinin müsebbibi olmuşlardır.

Timur Han’ın Fetihleri (1369-1405): Türk soylu Timur, başarılı fetih hareketleri ve ele geçirdiği

ülkelerde gösterdiği yönetim anlayışı sebebiyle, tarihteki en büyük askeri ve siyasi dehalardan

biridir. 1402 yılındaki Ankara Savaşı ile de Osmanlılara üstünlüğünü kabul ettirerek fetret

devrinin başlamasına sebep olmuştur. Fetihlerde ve siyasi üstünlüğünü kabul ettirmede bu denli

kan dökücü davranan Timur, fethettiği ülkelerdeki bilginleri ise özellikle korumuştur.


28

Otuz Yıl (Mezhep) Savaşları (1618-1648): Bütün Avrupa’yı büyük bir yıkıma uğratan

mezhep/din savaşlarına, Avrupa devletlerinin çoğu katılmıştır. Otuz Yıl Savaşları (1618-1648)

olarak da bilinen bu savaşlar bir iç savaş niteliği de taşır. Reform Hareketleri’nden sonra ortaya

çıkan Katolik Protestan mücadelesi ve siyasi rekabetler, savaşların temel sebebidir. Protestanların

zaferi ve Vestfalya Barışı (1648) ile biten savaş, Avrupa’da görülen son büyük din savaşıdır.

Taiping İsyanı (1851-1864): Halkın başlattığı isyan, Çin’i baskıyla yöneten Qing (Mançu)

hanedanına karşı gerçekleşmiştir. Çin’de ortaya çıkıp 13 yıl kadar etkisini sürdüren isyan

sonucunda, takriben 20 milyon insan ölmüştür. Ayaklanmanın lideri Hong Xiuquan adındaki bir

köylüydü. Ayaklanmanın en önemli sebebi ise, Qing Hanedanının halka baskı yapmasıydı.

Katılan ve ölen insan sayıları bakımından Çin tarihinde meydana gelen en büyük ayaklanmadır.

İsyan, ayrıca Qing Hanedanlığı’nın yıkılış sürecini de başlatmıştır.

II. Dünya Savaşı (1939-1945): Tarihteki en büyük savaş olarak kabul edilen II. Dünya Savaşı’na

100 milyondan fazla asker katılmıştır. Savaş içinde, Almanlar ve müttefikleriyle Sovyetler

arasında yapılan ve II. Dünya Savaşı’nın da kesin dönüm noktası olarak kabul edilen Stalingrad

savaşı (Ağustos 1942-Şubat 1943), tek başına iki milyona yakın insanın ölümüne yol açmak

suretiyle bir cephede yapılan en kanlı savaş sıfatını kazandı. Genel olarak II. Dünya Savaşı,

“tarihteki en kanlı savaş” sıfatıyla, birincisinden daha büyük bir felakete yol açmıştır. Öte

yandan, savaşa katılan bazı ülkeler, bütün ekonomik ve teknolojik imkanlarını seferber etmişlerdi.

Nitekim, Hiroşima ve Nagazaki’ye atılan atom bombalarıyla birlikte nükleer silahların

kullanıldığı ilk ve tek savaş olma özelliğine de sahiptir. Savaş ayrıca, Naziler ve Adolf Hitler’in

nasyonalist politikaları neticesinde kitlesel sivil ölümlerin yaşandığı Yahudi Soykırımı’na da yol

açmıştır. Neticede, çeşitli metotlarla ve bu arada gaz odalarında milyonlarca insan öldürülmek

suretiyle bir soykırım yaşanmıştır.

İkinci Kongo Savaşı (1998-2003): Çok sayıda devletin iki taraf hâlinde savaşa katılması, bütün

Afrika kıtasını etkilemesi ve yaklaşık 5,5 milyon Afrikalı’nın hayatına mâl olması gibi sebeplerle,

bu savaş “Afrika’nın en büyük savaşı” ya da “Afrika’nın Dünya Savaşı” olarak da tarif

edilmektedir. Savaş, zaten sürekli olarak afetlerle boğuşan Afrika Kıtası’nın, büyük bir felaket

yaşamasına sebep olmuştur.

İkinci Viyana Kuşatması ve Bozgunu (1683): Osmanlı Devleti için sonun başlangıcı olan bir

mağlubiyettir. Zira, 1683’ten sonra Haçlı ittifakı karşısında sürekli yenilgiler ve felaketler

yaşayan Osmanlılar, 16 yıl süren bir geri çekilme sonucunda ilk kez büyük toprak kaybettiği

Karlofça Antlaşması’nı (1699) imzalamak zorunda kalmıştır. Batı karşısında Viyana bozgunu ile

başlayan bu daimi geri çekilme, aslında Sakarya Savaşı’na (1922) kadar sürmüştür. Bu, aynı

zamanda Osmanlıların birçok felaketle birlikte, bütün Orta Avrupa ve Balkanları kaybtme sürecdr

Çeşme ve Navarin Faciaları (1770, 1827): Çeşme savaşı, Kırım’ın kaybedildiği Küçük Kaynarca

Antlaşması ile sonuçlanan 1768-1774 Osmanlı-Rus savaşının devam ettiği bir sırada, Çeşme

açıklarında Rus donanmasının bir baskınla Osmanlı donanmasını yakıp tamamen yok ettiği bir

savaştır.


29

Avrupalıların Amerikalı Yerliler ve Afrikalı Kölelere Karşı Soykırımı: Resmen kabul edilmemiş

olsa da, Kristof Kolomb’un 1492’de Amerika’yı keşfinden sonra başta İspanyol, İngiliz ve

Fransızlar olmak üzere Avrupalılar, kıtadaki yerli halkalara karşı katliamlar ve soykırımlar

yapmışlardır. Zengin olmak ve yerleşmek amacıyla Avrupa’dan Amerika’ya gidenlerin, birkaç

yüzyıl içerisinde milyonlarca Kızılderiliyi katletttikleri tahmin edilmektedir. Böylece,

Kızılderililer’in nüfusları yüzbinlere kadar düşmüştür. Benzer şekilde, İspanyollar da Orta ve

Güney Amerika’daki Aztek, İnka ve Maya gibi topluluk ve medeniyetlerin izlerinin silinmesinde

etkili olmuşlardır.

Dungan İsyanı ve Soykırımı (1862-1877): Çin’de 1862 yılında etnik ve dini sebeplerle ortaya

çıkıp 15 yıl devam eden isyan “Hui azınlık savaşı” olarak da bilinir.

Almanların Yahudi ve Diğer Topluluklara Karşı Uyguladığı Soykırımlar (1933-1945):

Tarihteki en büyük soykırımlardan birini kuşkusuz, Hitler liderliğindeki Nazi Almanyası

gerçekleştirmiştir. Nasyonel Sosyalizm çerçevesinde Büyük Almanya idealiyle hareket eden

Hitler Almanyası, iktidarın ele geçirildiği 1933 yılından, II.Dünya Savaşı’nın sona erdiği 1945

yılına kadar, 20 milyona yakın insanı kurşuna dizmek, toplama kamplarındaki fırınlarda yakmak

ve gaz odalarında zehirlemek suretiyle soykırım uygulamıştır. Saf Alman ırkını yaratmak

amacıyla, Alman olmayan etnik grupları tespit edip sınıflandırdılar. Soykırımların tebel sebebi

ise, Yahudi nefreti (anti semitizm) ve nazi ırkçılığı idi ve milyonlarca insan, “yaşama hakkı

olmayan alt sınıf ırklara mensup” olarak görüldüğü için katledilmiştir.

Sırpların Bosnalı Müslümanlara Uyguladığı Soykırım (1992-1995): Müslüman Boşnaklar,

böylece Avrupa’nın göbeğinde ve aynı ırka mensup oldukları bir topluluk (Sırplar) tarafından,

Müslüman oldukları için tam bir soykırıma tâbi tutulmuşlardır. Görüldüğü üzere, tarihe damgasını

vuran pek çok büyük soykırımı Avrupalılar yapmışlardır. Etnik ve dini radikalizmden

kaynaklanan bu soykırımların her biri ise, insalık tarihi açısından büyük felaketlerle

sonuçlanmıştır.

11. TARİHTEN GÜNÜMÜZE BÜYÜK GÖÇLER VE SÜRGÜNLER

Göçler ve sürgünler çeşitli sebeplerle meydana gelirken, yerlerini ve yurtlarını terk etmek zorunda

kalan insan toplulukları, başta, ölüm, yetersiz beslenme, açlık, hastalık ve yeni yaşam kültürüne

yabancılaşma olmak üzere pek çok başka sorun ve felaketlerle de karşı karşıya kalmışlar; maddi

ve manevi olarak büyük zarar görmüşlerdir. Sosyal ve ekonomik düzenleri alt-üst olan göçmenler,

ayrıca gittikleri yerde sosyal ve ekonomik düzenin bozulmasına yol açtıkları gibi, toplumsal

tabakanın da en alt katmanında yer alma ve marjinalleşme gibi problemlerle karşılaşırlar.

Kavimler Göçü ve Sonuçları (350-800: Kavimler Göçü, M.S. 350 yılında başlayıp pek çok etnik

unsurun katıldığı ve Karadeniz’in kuzeyinden Avrupa’ya doğru gerçekleşen büyük ve uzun süreli

göç hareketidir. Kavimler Göçü’nün başlamasında, Asyalı Hunları’ın önemli bir etkisi vardır.

Ulaştıkları yerlerdeki yerleşik düzenlerin ve özellikle de Roma düzeninin alt üst olmasına neden

oldular. Avrupa, bir asır kadar süren büyük bir karmaşa ve felaket sürecine girdi. “Karanlık


30

Çağ” olarak da bilinen Ortaçağ’ı başlatan bu gelişme, Avrupa’da feodalitenin de önünü açmıştır.

Göçler sonucunda Barbar kavimler hızla Hristiyanlaşmaya başlamış; özellikle Cermenler

Hıristiyanlığa girerek Ortaçağ Avrupası’na damgalarını vurmuşlardır. Ayrıca, Orta Çağ

Avrupasında kilise, papalık ve skolastik düşünce etkili olmaya başlamıştır.

Orta Asya’dan Türk Göçleri ve Sonuçları: İlkçağ’da başlayıp Ortaçağ sonlarına kadar süren bu

göçlerin belli başlı felaket oluşturan sebepleri de vardı: Nüfusun artması, mevcut toprakların

yetmemesi, iklimin değişmesiyle birlikte kuraklığın belirmesi, geçim sıkıntısının baş göstermesi,

siyasal anlaşmazlıklardan dolayı Türk boyları arasında savaşların yaşanması, Çin, Kitan ve

Moğolların baskı yapması, Türklerin bağımsızlıklarını kaybetmek istememesi, salgın hayvan

hastalıkların artması ve otlakların yetersiz hale gelmesi bunlardan bazılarıdır. Türk göçleri

sonunda, Orta Asya’da kalanlar, ilk Türk devleti olarak Hun İmparatorluğu’nu kurmuşlardır.

Batıya doğru giden Hunlar, önemli bir gelişme olarak Kavimler Göçü’nü başlatmışlardır.

Türklerin büyük kitleler halindeki göçü ise, XI. Yüzyılın ortalarında başladı.

Avrupa’dan Amerika Kıtası’na (Yenidünya) Göçler: Avrupalılar’ın XV ve XVI. Yüzyıllarda

ekonomik, siyasi ve toplumsal nedenlerle gerçekleştirdikleri en mühim Coğrafi Keşifler’den biri

de, Kristof Colomb’un 1492’de Amerika’yı keşfetmesiydi. Yendiünya olarak adlandırılan bu kıta,

son derece zengin kaynaklara ve topraklara sahipti. İngiliz ve Fransızlar Kuzey Amerika’da,

İspanyollar ise Güney Amerika’da kendi kolonilerini kurdular. Böylece, Coğrafi Keşifler ile

birlikte başlayan “klasik sömürgecilik dönemi” de başlamış oldu. Böylece, Avrupa düşüncesiyle

birlikte, kültür ve medeniyeti de bu coğrafyada hâkim olmaya başladı. Avrupalı yerleşimciler

Amerika’ya, özellikle Kızılderililer üzerinde öldürücü etki yapan salgın hastalıklarını da

getirmişlerdi. Nitekim, bu hastalıklar ve özellikle de çiçek hastalığı 1600’lerde Kızılderili

nüfusunun hızla azalmasına yol açtı. Yüzyıllar içinde Amerika’ya doğru devam eden göçler,

özellikle XVIII. Yüzyıl’ın ikinci yarısında ortaya çıkan Sanayi İnkılâbı ile daha da artmıştır.

İspanya’dan Osmanlı Topraklarına Gerçekleşen Yahudi Göçü (1492): Osmanlı Devleti

Yahudilere kucağını açtı ve II. Beyazıt bu ülkeye gönderdiği gemilerle yüzbinlerce Yahudi’yi

Osmanlı topraklarına getirtti. Selanik, İstanbul ve İzmir gibi liman-ticaret kentlerine yerleştirilen

İspanyalı Yahudiler (Sefardim), Osmanlı Yahudileri olarak zenginlik, huzur ve güven içinde

yaşadılar. Bu gelişme, bir nevi “sürgün” özelliğini de taşımaktadır. Ancak, Endülüs mirası olan

İspanyalı Müslümanlar, Yahudiler kadar şanslı değildi. İspanya’daki Endülüs İslam

medeniyetini yok etmek isteyen Hıristiyanlar (Kastilya ve Aragon Krallıkları), ülkeyi terk

edemeyen Müslümanları katlettiği gibi, bu medeniyete ait olan izleri de yakıp yıkmak suretiyle

silmeye çalışmıştır. Bir medeniyetin izlerinin topyekün silinmek istenmesi açısından bu gelişme

de bir insanlık felaketi niteliğini taşımaktadır.

Rumeli’den Anadolu’ya Olan Türk-Müslüman Göçleri: Yakın dönem Balkan tarihi

incelendiğinde, yoğun bir göç hareketinin var olduğu görülür. Siyasi, dini, askeri ve ekonomik

açılardan var olma savaşı veren Rumelili Türk ve Müslümanlara yapılan baskılar, Balkanlar’dan

yapılan bütün göçlerde karşımıza çıkan temel sebeptir. Osmanlı Devleti’nin Rusya ile yaptığı

1806-1812, 1828-1829, 1877-1878 (Doksanüç) Savaşları ve Balkan devletleri ile yaptığı 1912-


31

1913 Balkan Savaşları’ndan sonra Rumeli’den Anadolu’ya yoğun Türk ve Müslüman göçleri

yaşanmıştır. Özellikle 1877-78 Osmanlı-Rus (Doksanüç) Harbi’nden sonra Rumeli’deki Türk

ve Müslümanların Bulgar, Rus ve Kozaklar’dan gördüğü katliam ve baskılar, göç etmelerine

sebep oldu.

Osmanlı’dan Dışarıya Gerçekleşen Rum Göçleri: Kurtuluş Savaşı (1919-1922) sonucunda

Anadolu’da Yunan işgalinin başarısızlığa uğraması, Yunan ordusu ile birlikte hareket eden Batı

Anadolu ve Karadeniz’deki yüzbinlerce Rum’un Anadolu’dan ayrılmasına sebep olmuştur.

Geride kalanların büyük bir kısmı ise, daha sonra kararlaştırılan “Nüfus Mübadelesi” (1924)

çerçevesinde, Rumlar ve Müslümanlar karşılıklı olarak yer değiştirmiştir.

Yahudi Sürgünleri: Zenginlik, sanat ve ticaret konusunda maharetli olan Yahudiler, dini

anlayışlarının da bir gereği olarak, içinde yaşadıkları toplumlardan kendilerini tecrit etmişlerdir.

Tarihî, dinî, siyasî ve sosyolojik birtakım sebeplerden dolayı, Yahudiler tarihte göç, sürgün ve

soykırım gibi felaketlere uğramışlardır. Yahudiler’in tarihte uğradığı ilk sürgünlerden biri,

Asurlular tarafından M.Ö. VIII. Yüzyıl’da gerçekleştirilmiştir. XIII ve XVII. Yüzyıllar arasında

ise Yahudiler’in İngiltere, Fransa, İspanya-Portekiz (1492’de Osmanlı topraklarına göç) ve

Rusya’dan da kovulduklarını görüyoruz. “Soykırımlar” başlığı altında anlatılan “Yahudi

Soykırımı” (1933-1945) ise, şüphesiz Yahudiler’in tarihte yaşadıkları en büyük felaket

konumundadır. Bu özellikleriyle Yahudiler, tarihte en fazla sürgün/felaket yaşayan toplumlardan

biri olmuştur. Çeşitli sebeplerle sürgün ve göçlere maruz kalmaları, onları diğer toplumlardan

biraz daha uzaklaştırdığı gibi, başka toplumlar üzerinde felaketlere yol açmalarında da etkili

olmuştur.

12. TARİHTEN GÜNÜMÜZE TERÖR SALDIRILARI VE SONUÇLARI

Terör, “Yıldırmak ve korkutmak amacıyla, yasalara ve mevcut düzene karşı gelerek, sistematik

bir şekilde şiddet hareketlerine ve cinayetlere başvurma, kamu düzenini bozma hareketi” olarak

tanımlanmaktadır. Osmanlı döneminde, terör yerine daha çok “tedhiş” (dehşet verme, korku

salma) ifadesi kullanılırdı.

Tarihte Bilinen İlk Terör Örgütü; Zealotlar/Sicariiler (M.S. 66-73): Toplumları dehşete ve

korkuya düşüren terörizm, insanlık tarihi kadar eski bir olgudur. Tarihteki her bir suikast aynı

zamanda bir terör olayıdır. Bununla birlikte, tarihte korkuya ve şiddete yol açan ilk terör örgütü,

terörden bugün de kasıp kavrulan Ortadoğu coğrafyasında, Zealotlar ya da Sicariiler adlarıyla,

ortaya çıkmıştır. Roma İmparatorluğu’nun egemenlik sahasında olan Filistin’de, M.S. 1. yüzyılda

ortaya çıkan Zealotlar (Fanatikler) ya da Sicarii adı verilen Yahudi terör gurubu, daha çok dini

bir gurup/tarikat olarak faaliyet göstermiştir. ''Sicarii'' terör hareketi adını, terör eylemlerinde

kullandıkları küçük bir hançerden (sica) almışlardır. Eylemlerini Kudüs'te yoğunlaştıran

Sicariiler, çok sayıda insanı acımasızca katletmiştir. Böylece, tarihin bilinen ilk terör

mağdurlarının doğmalarına neden olmuşlardır. Aşırı Yahudi milliyetçisi ve çoğunlukla bağnaz din

adamlarından meydana gelen Zealotlar, kendilerinin Tanrı Yehova tarafından seçilmiş insanlar

olduklarına inandıklarından, Roma yönetimi ve hükümranlığı altında yaşamaya karşı çıkıyordu.

Silahlı mücadelelerini daha sonra da sürdüren Zealotlar, M.S.73 yılında Romalılar tarafından


32

sıkıştırıldıklarında, eşleri ve çocukları ile birlikte birbirlerini öldürerek topluca intihar etmişlerdi.

Haşhaşiler (Suikastçiler, Fedaiyyun, İsmaili, Şii Batıniler): Şîa’nın aşırı uçlarından biri olan Şii-

Batıni (İsmâîlîyye) mezhebine mensup Haşhaşiler, Hasan Sabbah tarafından, Eylül 1090

tarihinde İran’da Alamut Kalesi (Kartal Yuvası)nin ele geçirilmesiyle birlikte kurulmuştur.

Örgütün kurucusu, dini ve siyasal terörü ilk olarak kurumsallaştıran kişi olan Hasan Sabbah

(1049-1124)’tır. O’nun kurduğu tarikat sıkı bir hiyerarşi ve katı kurallara dayanmaktaydı. Hasan

Sabbah, kendisine tam bağımlı hâle getirdiği fedailerine haşhaş vererek ve cenneti vaat ederek

çok sayıda suikast yaptırmıştır. Selahattin Eyyübi’ye de suikast teşebbüsünde bulunan

Haşhaşileri, XIII. Yüzyıl’da Alamut’u ele geçiren Moğollar ortadan kaldırmıştır. Hasan Sabbah,

Selçuklu döneminde terörü sistemli bir vasıta olarak kullanmış; bu yönüyle terörizmin de babası

olmuştur. Suikastlerle birlikte yarattıkları korku ve dehşet ortamı, Büyük Selçuklu Devleti’nin

zayıflama ve yıkılma sebeplerinden birini oluşturur.

Fransız İhtilali’nde Devlet Terörü: Fransız İhtilali meydana geldikten (1789) sonra, Fransa ve

başkenti Paris tam anlamıyla bir anarşi ve terör ortamına girmiştir. Nitekim, Eylül 1793-Temmuz

1794 arasındaki yaklaşık bir yıllık dönem, “terörün hükümranlığı”, olarak tarihe geçmiştir.

Hükümeti ele geçiren Robespierre’in öncülüğündeki Jakobenler, Devrimin ruhuna aykırı bir

şekilde baskı, şiddet ve zulüm uygulayarak, devrim karşıtı ayaklanan binlerce vatandaşını

sindirmek amacıyla insanlık dışı yöntemlerle katletmişlerdi. Bu, tam anlamıyla bir “devlet terörü”

idi. Bu dönemden sonra, Fransızca kökenli “terör” kelimesinin de ilk defa literatüre girmiş olması

önemlidir. Terör, böylece kurumsallaşarak sonraki dönemlere de esin kaynağı olmuştur.

Modern dönem terörizm hareketleri, kendi döneminin siyasi, askeri ve sosyal gelişmelerinden

önemli ölçüde etkilenmiştir. Nitekim bu hareketleri, 1.Anarşist, 2.Anti-Kolonyal, 3.Yeni Sol ve

4.Dinci Terör olmak üzere dört dalgaya ayırmak mümkündür. Buna göre, Bolşevik devrimi

öncesi Çarlık Rusyası’nda meydana gelen ve ІІ. Aleksandr’ın ölümüyle (1881) sonuçlanan

“Narodnoya Volya” (halk hareketi) örgütünün faaliyetleri anarşist devrimci terörizmi; I.Dünya

Savaşı’ndan sonra 1920’lerden itibaren yükselen ve 1960’larda zirve yapan terör dalgası sömürge

karşıtı anti-kolonyal terörizmi; Vietnam Savaşı (1955-1975) ile psikolojik temelleri atılan yeni sol

terörizmi ve son olarak da 1980’lerden itibaren etkisini gösteren dinsel-semantik (dinci terör)

terörizmi oluşturmaktadır. Dolayısıyla, modern dönemde, çok sayıda yeni terör dalgaları ve

örgütleri ortaya çıkmıştır.

1960-2000 Yılları Arasında Terörizm: II. Dünya Savaşı’ndan sonra oluşan iki kutuplu dünya ve

soğuk savaşın etkisini gösterdiği 1960-2000 döneminde tırmanışa geçen terör eylemleri, geniş

ölçüde anarşi, korku ve dehşete yol açmıştır. Arap-İsrail Savaşı’nı Arapların kaybetmesi ve

Avrupa’daki öğrenci ayaklanmaları, terörün bu dönemde tırmanmasında etkili olan gelişmelerdir.

1948 sonrasında artan İsrail yayılmasına karşı mücadele eden Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ),

bu dönemde çeşitli uçak kaçırma eylemleri ile ön plana çıktı.

Terörden en fazla etkilenen ülkeler ise, Türkiye, İsrail, Kamboçya ve Japonya olmuştur.

Kızıl Khmerler (Kamboçya): Liderleri Pol Pot (Saloth Sar) tarafından 1967’de, Maocu radikal


33

komünist hareket olarak kuruldu. Kızıl Khmerler, uyguladıkları katliam ve –bazılarına göre-

soykırımlar sayesinde, dünyanın en kanlı ve etkili terör örgütlerinden biri olarak tarihe geçmiştir.

Nitekim, ülkede sebep oldukları iç savaş ve soykırımda, 1 milyondan fazla insan ölmüştür. Örgüt

1997 yılında dağılmıştır.

Dinsel Terör Örgütleri:

Hizbullah (Lübnan): 1982’de, Lübnan’da kurulan, hem sivil hem de askeri (silahlı) kanadı olan

Şiî inançlı siyasi bir partidir. Genel başkanı Hasan Nasrallah’tır. 1982 yılında, İsrail'i, o zamanlar

işgal etmekte olduğu Güney Lübnan'dan çıkartmak amacıyla kurulmuştur. Sosyal yardım

politikaları da yürüten örgütün, İran'daki İslam devrimini bölgede yayma amacı da vardı. İran

tarafından yoğun olarak desteklenen örgütler arasında yer almaktadır.

El-Kaide Örgütü ve Uzantıları, 11 Eylül Saldırıları: “Kuruluş” anlamına gelen el Kaide, çok

sayıda militana sahip olup, Dünya ölçeğinde 15 bine yakın militanıyla faaliyet gösteren dinsel

silahlı bir örgüttür. ABD’deki 11 Eylül 2001 saldırıları, 2002 Bali saldırıları ve Avrupa eylemleri

gibi sivilleri hedef alan saldırıları üstlenmiştir. Dolayısıyla örgüt, son yıllarda Ortadoğu’da

meydana gelen siyasi ve askeri gelişmelere doğrudan etkide bulunmaktadır. Kurucu lideri Usame

bin Ladin, 2 Mayıs 2011’de ABD’li güçler tarafından öldürüldü. IŞİD (Irak-Suriye), Boko Haram

(Nijerya, Nijer, Mali ve Çad) ve Eş Şebab (Somali, Nijer, Kenya), Leşkeri Tayyibe (Hindistan) ve

Cundu Ensarullah (Gazze) gibi örgütler de, el Kaide’nin uzantıları niteliğindedir.

Irak-Şam İslam Devleti Örgütü (IŞİD, Daeş, Daiş, Deaş): ABD’nin Irak’ı işgalinden (2003)

sonra Irak’ta kurulan örgüt, 2004’te El-Kaide’ye bağlı olduğunu ilan etti. Bir süre sonra da Irak

El-Kaidesi adını aldı. Irak ve Suriye’de Sünnî nüfusun yoğun olduğu bölgelerde İslam Devleti ve

halifelik kurma hedefiyle hareket etmektedir.

Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Ermeni Terörü: I. Dünya Savaşı’nda yine Doğu

Anadolu’da Rus orduları ile birlikte hareket eden Ermeniler, zorunlu göçe (tehcir, sürgün) tâbi

tutuldular (1915). Bu durum, Ermenilerin intikam duygusuyla hareket ederek meseleyi bir kan

davası hâline getirmesine sebep olmuştur. Nitekim Ermeniler savaş sonrasında, tehcirden sorumlu

tuttukları İttihat ve Terakki liderlerini (Said Halim, Talat ve Cemal Paşalar) suikastle katlettiler.

Bununla da yetinmeyen radikal Ermeniler, 1975 yılında, Hagop Hagopyan liderliğinde Türkiye'ye

karşı Ermeni terör örgütü ASALA’yı kurdu. Örgüt, Ermeni milliyetçiliği ile birlikte, PKK gibi,

Marksist-Leninist ideolojiye sahipti. Türkiye'deki iç huzursuzluğun (sağ-sol kavgası) arttığı 1979

yılından itibaren büyük bir artış olduğu görülür.

PKK (Kürdistan İşçi Partisi): 1974 yılında Abdullah Öcalan tarafından Marksist-Leninist ve Kürt

milliyetçiliği temelleri üzerine kurulmuştur. 1978’den beri aktif olan örgütün kurulduğu

dönemdeki amacı, Türkiye'nin doğu ve güneydoğusu ile birlikte Irak’ın kuzeyi, Suriye’nin

kuzeydoğusu ve İran’ın kuzeybatısındaki Kürt bölgelerini de kapsayan sahada, sosyalist temeller

üzerine bağımsız bir Kürt devleti kurmaktı. Bununla birlikte, 7. Parti Kongresi’nde bağımsızlıktan

vazgeçtiğini ve hedefinin “Kürtlerin demokratik özerkliği temelinde sosyalist yönetimler kurmak”

olduğunu açıklamıştır. 1984’te Eruh ve Şemdinli’de ilk büyük silahlı eylemini gerçekleştiren

PKK, başlangıçta kırsal alanda yoğunlaşan terör eylemlerinde daha çok “gerilla savaşı” taktiğini

kullanmıştır.


34

13. TARİHTEKİ MADEN KAZALARI, BİYOLOJİK-KİMYASAL-NÜKLEER

SİLAHLARIN KULLANILMASI VE NÜKLEER KAZALAR

Birçok afet türünde olduğu gibi, bu tip kazalardaki can kayıplarını da büyük oranda ülkelerin

gelişmişlik düzeyleri belirlemektedir. Başta kömür madenlerinde olmak üzere çağın gerektirdiği

teknolojilerin pahalı olmasından dolayı kullanılmaması, kazaları önlemek için gerekli tedbirlerin

alınmaması ve yasal düzenlemelerin yapılmaması, madenlerde çalışanların yeterince eğitilmemesi

ve herşeyden önce ölümcül kazalardan gerekli derslerin alınmaması, hem Dünya’da hem de

Türkiye’de büyük can kayıplarına sebep olmaktadır.

Oaks Maden Kazası (İngiltere, 1866): 12 Aralık 1866’da İngiltere’de Güney Yorkshire’daki

Oaks kömür ocağında, kıvılcım nedeniyle iki patlama yaşandı. 361 madencinin öldüğü kaza, aynı

zamanda, XIX. Yüzyıl’ın en büyük maden facialarından biriydi.

Senghenydd Maden Kazası (Galler, 1913): Galler’de, 14 Ekim 1913 tarihinde kömür tozu

patlamasıyla ortaya çıkan felakette, 439 kişi hayatını kaybetti. Birleşik Krallık tarihinin en ölümlü

maden kazasıdır.

Mitsubişi Hojyo Maden Kazası (Japonya, 1914): 15 Aralık 1914’te, Japonya’nın Kyuşu adasında

Mitsubishi Hojyo madeninde meydana gelen kazada 687 madenci öldü. Bu facia, ülke tarihinin en

ölümlü maden kazasıdır.

Tarihte En Çok İnsanın Öldüğü Maden Faciası Benzi (Çin, 1942): Bu facia, genel olarak

afetlerden en çok etkilenen ülkelerden biri olan Çin’in Liaoning Eyaletinin Benzi bölgesindeki

Honkeiko kömür madeninde yaşandı. 26 Nisan 1942 tarihinde, gaz ve kömür tozu karışımından

kaynaklanan patlamada, tam 1549 insan ölmüştü. Ölümlerin asıl sebebi ise, havalandırma

sisteminin kapanmasıyla meydana gelen karbonmonoksit zehirlenmesiydi.

Laobaidong Maden Kazası (Çin 1960): 9 Mayıs 1960’da, Çin’in Şansi eyaletinde Datong

bölgesindeki Laobaidong kömür madeninde yaşanan kazada 684 madenci hayatını kaybetti.

Facia, ölümlü kazalar sıralamasında ülke çapında ikinci; Dünya çapında ise beşinci konumdadır.

Bilindiği üzere, kapalı rejimler, büyük felaketleri genellikle Dünya kamuoyundan gizleme yolunu

seçmişlerdir. Nitekim, metan gazı patlamasının yol açtığı bu felaket de, Çin yönetimi tarafından

1990’lara kadar örtbas edildi.

Völklingen Maden Kazası (Almanya, 1962): Almanya’nın Saarland eyaletindeki Völklingen

madeninde 1962’de meydana gelen kazada, 299 kişinin öldü. Bu tarihten sonra alınan etkili

tedbirler sayesinde, kazalar ve kayıpların sayısında çok büyük düşüşler yaşandı. 51 kişinin öldüğü

son büyük kaza ise, 1988’de Hessen eyaletindeki linyit madeninde yaşandı.

Mitsui Miike Maden Kazası (Japonya, 1963): Japonya, tarihindeki en ölümlü ikinci kömür


35

madeni kazasını, 9 Kasım 1963 tarihinde yaşadı. Kömür tozu patlamasıyla gerçekleşen kazada,

karbonmonoksit zehirlenmesi sonucu 458 madenci öldü. Sağ kalan madencilerde ağır beyin

hasarının oluşması da, felaketin boyutunu arttırmıştır.

Dhori Maden Kazası (Hindistan, 1965): Bilindiği üzere Hindistan, Dünya üzerindeki afetlerin

önemli bir kısmının yaşandığı bir ülkedir. Bu bakımdan, maden kazalarından da ciddi ölçüde

etkilenmiştir. Jharkhand eyaletinin Dhanbad yakınlarındaki Dhori kömür madeninde, 28 Mayıs

1965'te, kıvılcımın yol açtığı grizu patlaması ve ardından da yangın çıkmıştır. Sonuçta, 375

madencinin ölmesiyle bir maden faciası yaşanmıştır.

Wankie Maden Kazası (Zimbabve, 1972): 6 Haziran 1972’de, o zamanki adı Rodezya olan

Zimbabve’nin Wankie kömür madeninde yaşandı. Peşi sıra devam eden patlamalar sonucunda,

431 madenci öldü ve sızan gaz sebebiyle 428’nin cesedine ise hiç ulaşılamadı. Yalnızca 8

madenci kurtarılabilmişti. Facianın kurbanlarının çoğunun farklı ülkelerden olması ise, söz

konusu felaketi Afrika kıtası için daha da önemli hâle getirmişti.

Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO)’nün verilerine göre, El Salvador ve Cezayir’den sonra Türkiye

işçi ölümlerinde üçüncü sırada yer alıyor. Ülkemizde, işçi ölümlerinin en çok yaşandığı kollar

madencilik, inşaat ve yol sektörleridir. Maden ve taş ocakçılığı ise, çok sayıda ölüm ve

yaralanmalara sebep olan iş kazalarının da en fazla yaşandığı sektör durumundadır. Bu sebeple

Türkiye, maden kazaları sonucu meydana gelen can kayıplarında, son yıllarda Çin’i de geçerek

dünyada ilk sıraya yerleşmiştir. Kazaların en çok görüldüğü yer ise, madenlerin çokluğu ve kömür

üretimiyle dikkat çeken Zonguldak’tır. Bununla birlikte, Cumhuriyet döneminde yaşanan en

ölümlü maden kazası ise, 13 Mayıs 2014 tarihinde Manisa’nın Soma ilçesinde meydana geldi. Bu

faciada, tam 301 madenci can verdi.

Kozlu Grizu Faciası (1992): 3 Mart 1992’de, maden şehri Zonguldak’ın Kozlu ilçesindeki taş

kömürü ocağında peş peşe gerçekleşen grizu patlamalarında tam 263 madenci hayatını kaybetti.

Soma faciasına (2014) kadar, Türkiye Cumhuriyeti tarihinin en ölümlü maden kazası olmuştur.

Aynı ocakta, 8 Ocak 2013’te meydana gelen metan gazı patlamasının yol açtığı göçük sebebiyle

de 8 madenci ölmüştür.

Manisa-Soma Kömür Madeni Faciası (2014): Türkiye’de en büyük kaybın yaşandığı maden

kazasıdır. 13 Mayıs 2014 tarihinde Manisa'nın Soma ilçesinde, Soma Holding tarafından işletilen

kömür ocağında meydana gelmiştir. Patlamanın etkisiyle madende yangın çıkmış ve çok sayıda

madenci içeride mahsur kalmıştır. Faciada toplam 301 kişi hayatını kaybetmiştir. Türkiye’de şu

ana (Ağustos 2015) kadar bir maden faciasında en fazla ölümün yaşandığı kaza olmuştur. Son

olarak, 28 Ekim 2014 tarihinde, Karaman'ın Ermenek ilçesinde bulunan kömür madenini su

basması sonucu 18 işçi su altında mahsur kalarak ölmüştür.

Kimyasal-Biyolojik Silahlar ve Geçmişteki Kullanımı: Nükleer, biyolojik, kimyasal ve silahlara

(NBC), büyük miktarda insan ölümlerine sebep olabildikleri için, genel olarak “kitle imha

silahları” (KİT) adı verilmiştir. Kimyasal silahlar, çoğunlukla ölüm olmak üzere insan sağlığı


36

üzerinde ağır zararlar oluşturmaktadır. Genellikle askeri amaçlı olarak ve savaşlarda kullanılan bu

silahlar, başta sinir sisteminin felç olmasına (sinir gazları); felç ya da kusmaya; sağırlık, körlük;

solunum güçlüğüne ya da gözlerde ve deride derin yanıklara sebep olmaktadır. Bu silahların,

kitlesel hâlde insan ölümlerine ve sakatlanmalarına sebep olması, felaket boyutunu

belirlemektedir.

Kimyasal silahlar, 1. Dünya Savaşında, zehirleyici ve yıkıcı etkiler oluşturmak amacıyla gaz

halinde, siper savaşını benimseyen ordular üzerinde ilk kez kullanılmış; böylece, düşmana önemli

kayıplar verdirilmiştir. Pek çok başka felaketin de kaynağı olan bu savaşın taraflarından biri olan

Almanlar, ilk kez Ekim 1914’te Batı Cephesi’nde (Neuve Chapelle); ikinci olarak da Ocak

1915’te Doğu Cephesi’nde (Bolimov) kullandılar. Ancak, bunlar etkili olmadı. Fakat, Nisan

1915’teki İkinci Ypres muharebesinde kullandıkları klor gazı (klorin) ise, solunum organlarını

iflas ettirerek öldürücü sonuçlar doğurdu. 1915 Ağustosu’nda yine ilk kez olarak, sivil halk

üzerinde de zehirli gazları kullandılar. Savaşın sonlarına doğru (Haziran 1917) askeri açıdan iyice

sıkışmaya başlayan Almanlar, bu kez çok zehirli ve ölümcül olan hardal gazını İngilizlere karşı

kullandılar.

Savaşta en fazla zehirli gazı 68 bin ton ile Almanya; daha sonra da 37 bin ton ile Fransa ve 25 bin

ton ile İngiltere kullandı. En çok kullanılan türler klor ve hardal gazları; silahı atmak için en çok

tercih edilen metot ise rüzgâra bırakmak ve top mermisi ile karşı tarafa atmak şeklinde olmuştur.

Bir diğer büyük felaket olan II. Dünya Savaşı öncesi ve sırasında ise, daha çok sinir sisteminin

felç olmasına yol açan sinir gazları geliştirilmeye çalışılmıştır. Nitekim, Almanlar 1936 yılında

tabun’u; 1938’de de daha zehirleyici ve öldürücü gaz olan sarin’i bulmuş; daha sonra diğer

devletler de bu gazları üretme çabasına girmişlerdir. II. Dünya Savaşı süresince savaşan ülkelerin

elinde çok miktarda bulunmasına rağmen, kimyasal silahlar kullanılmadı.

Kimyasal silahlar, 1982-1987 yılları arasında olmak üzere, İran-Irak Savaşı sırasında, Irak’ın

güneyinde İran askerlerine karşı da kullanılmıştır. Bunun dışında, Saddam Hüseyin yönetimindeki

Irak, kimyasal silahlarını, Mart 1988’de, İran sınırına yakın Halepçe’de yaşayan sivil Kürtlere

karşı da kullanmıştır. Yakın tarihe “Halepçe Katliamı” olarak geçen bu faciada, 5 bin kişiden

fazla sivil insan ölmüştür. Bunların dışında, Japonya'da Aum Şinrikyo adlı mezhebin 1995’te

Tokyo metrosuna karşı giriştiği ve 20 sivilin ölmesine neden olan sarin gazlı saldırı ise, bu

silahların terörist amaçla kullanımına bir örnek oluşturmaktadır.

Nükleer Silahların Kullanılması: II. Dünya Savaşı’nda Japon Kentleri Hiroşima ve

Nagasaki’ye Atom Bombası Atılması (1945): II. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Hiroşima ve

Nagasaki gibi kentlerine ilk ve son kez olmak üzere atom bombalarının atılması, savaşta zaten

tükenmiş olan Japonya’ya tarihindeki en büyük felaketlerden birini yaşatmıştır. ABD, İngiltere ve

Rusya’dan oluşan Müttefikler, 26 Temmuz 1945’teki “Potsdam Demeci” ile Japonya’yı teslim

olmaya çağırmıştı. Ancak, bazı maddelerden dolayı, Japonya Potsdam Demecini reddetmek

zorunda kalmıştı. Bunun üzerine ABD, teslim olmaya zorlamak için Japonya’ya atom bombası

atmaya karar vermiştir. 6 Ağustos 1945 tarihinde saatler 08.15’i gösteriyorken, ABD’nin “Little

Boy” adı takılan atom bombası (Uranyum-235), uçaktan Hiroşima’ya atıldı. 300 metre

yükseklikte patlayan bomba, Dünya askerî tarihinde yapılan ilk nükleer saldırıydı ve şehri birkaç

saniye içinde yakıp yıkarak harabeye çevirmişti. İlk saldırıdan 3 gün sonra, diğer bir Japon


37

kentine nükleer saldırı yapıldı. 9 Ağustos 1945 günü saat 11.02’de bu kez Nagasaki şehrine, “Fat

Man” lakaplı atom bombası (Plütonyum-239) atıldı. Bombadan sonra ABD Başkanı Truman

günlüğünde “Atom bombası askerlere, askeri tesislere ya da donanmalara yönelik olarak

kullanılmalı; sivillere, kadınlara ve çocuklara karşı değil!” şeklinde yazmıştı. Patlamalardan sağ

kurtulanlara “patlamadan etkilenmiş insanlar” anlamında Japonca’da hibakusha adı verilir.

Dünya’da çok sayıda nükleer kaza yaşanmış olmasına rağmen, en yüksek seviye olan 7. Seviyeye

ulaşmış iki nükleer kaza meydana gelmiştir.

Çernobil Nükleer Reaktör Kazası (Sovyetler Birliği-Ukrayna, 26 Nisan 1986): Bugüne kadar

yaşanmış nükleer kazaların en büyüğüdür. 26 Nisan 1986 tarihinde eski Sovyetler Birliği’ne bağlı

Ukrayna’nın başkenti Kiev’in 140 km. kuzeyinde bulunan Çernobil Nükleer Enerji Santrali’nin 4.

rektöründe bir deney esnasında meydana gelen patlamayla birlikte çıkan yangın 10 gün

sürmüştür. İlk patlama çok büyüktü, 1000 tonluk çatıyı uçurarak Avrupa’yı radyoaktif bulutlara

maruz bıraktı. Yapılan araştırmalara göre, geçen 20 yıldan sonra tiroid ve lösemi kanseri özellikle

çocuklarda artış göstermiştir. Kürtajlar, erken doğumlar, ölü doğan bebek oranları, sakat

doğumlar ve büyüme bozuklukları Ukrayna ve Belarus’ta birkaç kat artmıştır. Yine Belarus’ta

ortalama yaşam süresi ciddi ölçüde azalmıştır. Aynı ülkede, 1990-2000 döneminde kanser oranı

%40 arttı. Çernobil felaketi, Türkiye’yi de etkilemiştir. Çernobil’den yayılan radyasyon

nedeniyle, özellikel Karadeniz bölgesindeki kanser vakalarında artış yaşanmıştır.

Fukuşima Nükleer Santral Kazası (Japonya, 11 Mart 2011): Çernobil ile birlikte 7 düzeyindeki

iki nükleer felaketten biri ve yine Çernobil’den sonra en büyük ikinci kaza Fukuşima’da yaşandı.

11 Mart 2011 tarihinde yaşanan 9 şiddetindeki Tohoku depremi ve sonrasında ortaya çıkan

tsunaminin Fukuşima 1 santralindeki yedek güç sistemlerini devre dışı bırakması sonucunda bazı

reaktörlerde aşırı ısınma ve sızıntılar ortaya çıkmıştır.

14. TARİH BOYUNCA GÖRÜLEN BÜYÜK ULAŞIM VE TAŞIMACILIK

KAZALARI

Dünya üzerindeki trafik kazalarında her yıl ortalama 1 milyon 300 bin insan hayatını kaybediyor.

Bu ölümlerin yaklaşık yarısı Hindistan (250 bin) ve Çin (250.000)’de meydana gelmektedir.

Ölümlerin % 70 gibi büyük bir çoğunluğu, gelişmekte olan ülkelerde meydana gelmektedir.

Ölümlerin yüzde % 65’ini yayalar, yaya ölümlerinin % 35’ini de çocuklar oluşturmaktadır. Öte

yandan, ölümlü trafik kazası sonrasında yaşanılan ölüm acısı, önemli sayıda insanın depresyona

girmesine ve kazadan sonraki 3 yıl içerisinde intihar etmesine sebep olmaktadır. Dünyada

meydana gelen trafik kazalarından kaynaklanan ölümlerin yaklaşık yarısı, 10 ülkede meydana

geliyor. Brezilya, Kamboçya, Çin, Hindistan, Mısır, Kenya, Rusya, Meksika ve Vietnam ile

birlikte Türkiye de bu ülkelerin arasında bulunmaktadır.

Titanik Faciası (1912): İngiltere’den ABD’ye doğru yol alırken meydana gelen Titanik faciası,

15 Nisan 1912’de geceyarısı gerçekleşti. O dönemde batması mümkün görülmeyen dev yolcu

gemisi, daha ilk seferindeyken, Atlas Okyanusu’nun kuzeyinde buzdağına çarparak karanlık ve

soğuk sulara gömüldü. Kazada, 1514 kişi boğularak ve donarak can verdi. Tarihteki en meşhur


38

deniz facialarından biridir.

Lusitania Faciası (1915): Kendi dönemin en büyük gemisi olan Lusitania adlı İngiliz yolcu

gemisi, I. Dünya Savaşı’nın devam ettiği bir sırada, New York’tan İngiltere’nin Liverpool

limanına doğru yol alıyordu. Alman denizaltısının gönderdiği bir torpido, 7 Mayıs 1915’te,

İrlanda açıklarındaki gemiyi vurdu. Çok kısa bir sürede batan gemideki toplam 1959 kişiden

1198’i öldü. Sivilleri hedef alan bu saldırı, tüm dünyanın ve bu arada ABD’nin de yoğun tepkisini

çekmiş; savaşa dahil olmasınının nedenlerinden biri olmuştur.

Lancastria Faciası (1940): İngiltere’nin Fransa’daki vatandaşları için gönderdiği Lancastria adlı

tahliye gemisi, Fransa açıklarında Alman savaş uçaklarının saldırısına uğradı (17 Kasım 1940).

Sonuç tam bir faciaydı: Tamamına yakını sivillerden oluşan 4 binden fazla insan yanarak ve

boğularak öldü. Bununla birlikte, 2 binden fazla insan da kurtarıldı.

Wilhelm Gustloff Faciası (1945): Facia, 30 Ocak 1945’te Baltık Denizi’nde meydana geldi.

Alman yolcu gemisi “Wilhelm Gustloff”, Almanya’dan Sovyetler Birliği’ne geçen sivilleri

taşıyordu. Kaza sırasında gemide, kapasitesinin çok üstünde olarak 8-9 bin sivil vardı. Dünya

tarihinde en çok sivil can kaybına yol açan deniz kazası olarak geçmiştir.

Goya Faciası (1945): Dünya denizcilik tarihinin ikinci en büyük kazası, bir Sovyet denizaltısının,

16 Nisan 1945’te, Baltık Denizi'nde seyretmekte olan Alman gemisi Goya’yı torpidoyla vurması

sonucunda gerçekleşti.

Ertuğrul Fırkateyni Kazası (1890): “Ertuğrul Faciası” olarak bilinen kaza, aynı zamanda

tarihimizdeki en büyük deniz kazası olarak da bilinmektedir. Facia, 16 Eylül 1890 tarihinde

yaşandı. Osmanlı Padişahı II. Abdülhamid, 1887'de Japonya İmparatorunun yeğeninin İstanbul’u

ziyaret etmesinden sonra bu ülkeye iade-i ziyaret maksadıyla bir heyet gönderdi. İmtiyaz nişanı

ve diğer hediyeleri Japon İmparatoruna götürmek üzere, Osmanlı Donanması’nın en gösterişli

gemilerinden biri olan Ertuğrul Fırkateyni, Temmuz 1889’da yola çıktı. 11 aylık yolculuğun

ardından savaş gemisi, 7 Haziran 1890’da Japonya’nın Yokohama Limanı’na ulaştı. Üç ay kadar

Japonya’da kalan gemi, 15 Eylül 1890’da dönüş yolculuğuna çıkar. Fakat, bir gün sonra,

Kuşimoto Adası açıklarında tayfuna yakalanıp sürüklenen fırkateyn, 16 Eylül’de kayalıklara

çarparak batar.

Üsküdar Feribotu Faciası (1958): İzmit Körfezi’nde yaşanan kaza, Cumhuriyet tarihinin en

büyük deniz facialarından biridir. İzmit-Değirmendere arasında sefer yapan Üsküdar feribotu,

kuvvetli lodos nedeniyle 1 Mart 1958’de battı. Kaza sonucunda 272 can kaybı yaşanmış, sadece

39 kişi kurtulabilmişti.

Tenerife Havalimanı Faciası (1977): 27 Mart 1977 tarihinde gerçekleşen bu kaza, dünya sivil

havacılık tarihinin en ölümlü kazasıdır. Faciada, iki adet dev Boeing 747 uçağı havalanırken

çarpışmış ve tam 582 kişi ölmüştür.

Japan Airlines Kazası (1985): 12 Ağustos 1985 tarihinde, Japon Havayolları’na ait Boeing 747


39

tipi dev uçak, Tokyo ile Osaka arasındaki yolculuğunda, kalkıştan 40 dakika sonra kontrolünü

kaybederek bir dağa çarptı. Kazada 520 kişi hayatını kaybetti, 4 kişi kurtulabildi. Bu kaza,

dünyadaki en ölümlü uçak kazalarından ikincisidir.

Dünya ve Türkiye tarihinde yaşanan bazı büyük tren kazaları ele alınmış olup, özellikle

Hindistan, Pakistan ve Afrika ülkelerinde meydana gelen kazaların ve ölü sayısının çokluğu

dikkat çekmektedir;

Hindistan (1981): 6 Haziran 1981’deki kaza büyük can kaybına sebep oldu. Kazada, kasırga

nedeniyle trenin nehre yuvarlanması sonucu yaklaşık 800 kişi hayatını kaybetti. Tarihte en ölümlü

kaza durumundadır.

İstanbul (20 Ekim 1957): İstanbul Yarımburgaz'da iki yolcu treni çarpıştı, 95 ölü ve 150 yaralı

vardı. Bu facia, Türkiye tarihindeki en ölümlü tren kazası olma özelliğine sahiptir.


40


41


42


43


44


45

afetler tarİhİ cumartesİ :14:00) · depremler, yol açtığı can ve mal kayıplarının büyük...

Documents