De Levende Natuur - september 2009 | 261

Roggen zijn kraakbeenvissen met een sterkafgeplat lichaam met vinnen als vleugelswaarmee ze door het water vliegen. In deNoordzee komen 11 verschillende soortenroggen voor (Heessen & Ellis, dit num-mer). Bijzonder is dat de meeste soortenpas na 8 tot 12 jaar geslachtsrijp zijn. Zehebben daardoor een hoge kans gevangente worden nog voordat ze zich hebbenkunnen voortplanten. Daarnaast leggen de

dieren per jaar slechts enkele tientalleneikapsels, waardoor populaties zich maarheel traag kunnen herstellen.De eikapsels worden door de vrouwelijkedieren met de hoorns vastgezet aan uit-steeksels, zoals wieren, maar ook aan tou-wen en wrakken. In het eikapsel komt hetembryo tot ontwikkeling. Afhankelijk vande soort verlaten de jonge dieren heteikapsel pas na 100 tot meer dan 450

dagen, een lange kwetsbare periode.De lege eikapsels gaan vaak drijven enkunnen door de wind en stromingen overgrote afstanden worden verplaatst om uit-eindelijk op een strand te belanden. Vaakworden ze aangetroffen in de vloedlijn ofbij landinwaartse wind aan de voet van deduinrand. Onbeschadigde eikapsels van deverschillende soorten zijn goed van elkaarte onderscheiden (Bor, 1998) op basis vanonder meer de lengte/breedte verhoudingen de lengte van de hoorns.

Al meer dan een eeuw waarnemingenVer vóór de Tweede Wereldoorlog werdener al roggen-eikapsels verzameld en in col-lecties opgenomen. Vanaf 1900 tot hedenzijn duizenden waarnemingen gedaandoor onder meer de Strandwerkgemeen-schap van de KNNV. Vanaf 1978 onder-zoekt de Strandwacht Katwijk-Noordwijkwekelijks systematisch het strand op alleaangespoelde resten van organismen,waar ook de roggeneikapsels nauwlettendbij de tellingen worden betrokken. Vanaf1993 zijn er in het kader van het Strand-aanspoelsel Monitoring Project (SMP) vanStichting ANEMOON nog zeven anderestrandwachten actief geworden. Vóór 1977werden de eikapsels niet gemonitord,

Eikapsels vanroggen,

zeldzamerdan ooit

Adriaan Gmelig Meyling

Wie op het strand geregeld het aanspoel-

sel doorzoekt, kan soms leerachtige

eikapsels aantreffen. Doorgaans zijn ze

min of meer rechthoekig met aan iedere

kant een uitsteeksel, de zogenaamde

hoorns. Wanneer ze zwart zijn, gaat het

om eikapsels van roggen. Als het om gele

eikapsels gaat met lange draadvormige

hoorns, zijn het eieren van de Hondshaai.

Omdat roggen ernstig worden bedreigd

door de visserij, is nagegaan of er tegen-

woordig minder roggeneikapsels aan-

spoelen dan vroeger.

Eikapsel van de Grootoog-rog (Raja naevus).Bij deze soort wordt heteikapsel gekenmerkt doorlange horens op iederehoek. Aan de ‘bovenkant’,tussen de lange hoorns,bevindt zich vliezig weef-sel, aan de onderkant iseen dergelijk vliezige zoomafwezig. Het oppervlak vanhet eikapsel is glad. Omverdroogde eikapsels tekunnen determineren die-nen ze een dagje te wor-den geweekt in water (foto:A.W. Gmelig Meyling).

Fig. 1. Het aantalsverloop van Blonde rog ( ), Gevlekte rog ( ), Stekelrog ( )en Kleinoogrog ( ) in de Noordzee sinds 1945 (bron: Stichting ANEMOON).

Index (1945=100%)120 -

100 -

80 -

60 -

40 -

20 -

0 -45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95-99 00-04 05-09

De Noord ee

Index (1945=100%)300 -

250 -

200 -

150 -

100 -

50 -

0 -45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95-99 00-04 05-09

262 | De Levende Natuur - jaargang 110 - nummer 6

maar toch konden uit de vele gegevens vir-tuele strandwachtroutes worden samenge-steld. Nagegaan is welke waarnemers inwelke periode van hun leven systematischalle waarnemingen doorgaven en op welkedata ze naar bepaalde locaties langs hetstrand zijn geweest. Op die manier werdeen dataset verkregen met niet alleen depositieve waarnemingen, maar ook de nul-waarnemingen (Gmelig Meyling & deBruyne, 2001). Deze dataset is geanaly-seerd met TRIM (Pannekoek & van Strien,2001), een programma dat door het Cen-traal Bureau voor de Statistiek is ontwik-keld voor tijdreeksanalyses, waarbij ondermeer wordt gecorrigeerd voor variatie inwaarnemersinspanning.Voor zeven van de elf roggensoorten geldtdat er voldoende waarnemingen zijn vaneikapsels om een statistische analyse tekunnen uitvoeren op de waarnemingsgege-vens. Uit de analyse blijkt dat van zes vande zeven roggensoorten het aantal aange-spoelde eikapsels zeer sterk is afgenomen(Gmelig Meyling, 2009). Voor de Groot-oogrog (Raja naevus), de Blonde rog (Rajabrachyura), de Kleinoogrog (Raja micoocel-lata) en de Gevlekte rog (Raja montagui)geldt dat eikapsels na 1965 nauwelijks nogzijn aangetroffen, terwijl die voordien gere-geld werden gevonden (fig. 1). Eikapselsvan de Vleet (Raja batis) waren vóór 1962al vrij zeldzaam, maar nadien is er geenéén op onze stranden meer waargenomen(fig. 2). Vóór 1970 werd de Vleet geregeldgevangen in het Nederlandse deel van deNoordzee, maar na 1970 zijn daar nogslechts enkele Vleten waargenomen (Hees-sen & Ellis, dit nummer). Eikapsels van de

Stekelrog (Raja clavata) spoelden in deperiode 1945-1960 geregeld met honder-den exemplaren tegelijk aan, maar daarnaveel minder vaak en vrijwel steeds in kleineaantallen (fig. 1). Een uitzondering vormtde Sterrog (fig. 2). Eikapsels van deze snelgeslachtsrijpe soort (al bij vier jaar) wer-den in de periode van 1980 tot 2000 juistvaker aangetroffen dan in de periode van1945 t/m 1965. Na de piek in 1995 neemthet aantal echter duidelijk af, wat overeen-komt met de daling vanaf 1995 in de vangstvan Sterroggen (vergelijk fig. 2 met fig. 3in Heessen & Ellis, p. 259 dit nummer).Het aantal aangespoelde eikapsels van de

Gevlekte rog lijkt sinds 2000 een kleinbeetje toe te nemen (fig. 1). Ook in devangstgegevens zien we sindsdien eengeringe toename, maar het herstel is noglang niet op het niveau van rond 1945.De soorten met de langste voortplantings-cyclus en het geringste aantal eikapsels perjaar vertonen de sterkste daling. En dit isniet verwonderlijk, want juist deze soortenzijn extra gevoelig voor de intensieveboomkorvisserij.

LiteratuurBor, P.H.F., 1998. Eikapsels van haaien en rog-gen. Wetenschappelijke Mededeling KNNV nr.223.Gmelig Meyling, A.W., 2009.www.anemoon.org/anemoon/soortinformatie/vissen/roggen-eikapsels/Gmelig Meyling, A.W. & R.H. de Bruyne, 2001.Een duik in mariene gegevens. Lange termijn-veranderingen van populaties van enkelemariene organismen (roggen, weekdieren,kreeftachtigen e.a.) als gevolg van menselijkhandelen. Rapport 2001.1. Stichting ANE-MOON, Heemstede.Pannekoek, J. & A. van Strien, 2001. TRIM 3Manuel TRrends and Indices for Monitoringdata). Research paperno. 0102. CentraalBureau voor de Statistiek, Voorburg.

A.W. Gmelig MeylingStichting ANEMOONPostbus 292120 AA Bennebroeke-mail: anemoon@cistron.nl

Eikapsels van de Honds-haai (Scyliorhinus canicula)worden gekenmerkt doorde geelbruine kleur en dedraadachtige gekruldehoorns aan de hoeken vanhet eikapsel. Eikapsels vanroggen zijn donkerbruintot zwart van kleur.De hoorns zijn vrij stijfen zijn niet gekruld (foto:A.W. Gmelig Meyling).

Fig. 2. Het aantalsverloop van Vleet ( ), Grootoogrog ( ) en Sterrog ( )in de Noordzee sinds 1945 (bron: stichting ANEMOON).