พฤกษศาสตร์พื้นบ้านของล ัวะ ใน...

ว.วทย. มข. 47(2) 273-295 (2562) KKU Sci. J. 47(2) 273-295 (2019)

พฤกษศาสตรพนบานของลวะ ในบานนาแพะ อาเภอบอเกลอ จงหวดนาน Ethnobotany of Lua in Numpae Village, Bo Klua District, Nan Province.

มะลวลย บรคต1 และ องคณา อนตา1* 1ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม จงหวดเชยงใหม 50220

*Corresponding Author; E-mail: [email protected] Received: 9 August 2018 Revised: 6 December 2018 Accepted: 17 May 2019

บทคดยอ การศกษาพฤกษศาสตรพนบานของลวะในบานนาแพะ อาเภอบอเกลอ จงหวดนาน ระหวางเดอนสงหาคม 2558 ถง เดอน

สงหาคม 2559 มวตถประสงคเพอศกษาภมปญญาการนาพชมาใชประโยชนในชวตประจาวนของชาวลวะ โดยสารวจพรอมกบสมภาษณผใหขอมลหลก (key informants) ซงไดแก ผสงอาย เกษตรกร และหมอยาพนบาน จานวน 5 คน ภายในพนทหมบาน พนทการเกษตร และบรเวณปาใกลหมบานดวยวธการสมภาษณแบบกงโครงสราง (semi-structure interview) เกยวกบชนดของพชทนามาใชประโยชน ชอทองถน ประเภท และวธการใชประโยชน เกบตวอยางพชเพอใชตรวจสอบชอวทยาศาสตร และจดทาเปนตวอยางแหงเพอเกบรวบรวมไวทหอพรรณไมภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม (CMUB herbarium) ผลการศกษาพบพชทใชประโยชนจานวน 208 ชนด 168 สกล 76 วงศ จาแนกออกตามกลมการใชประโยชน เปน 6 กลม ไดแก พชอาหาร 148 ชนด พชสมนไพร 22 ชนด พชทใชสรางทอยอาศยและเครองมอเครองใชตางๆ 18 ชนด พชใชในพธกรรมความเชอ 13 ชนด พชเศรษฐกจ 11 ชนด และพชทใชประโยชนอนๆ 23 ชนด ทงนพชแตละชนดอาจมการใชประโยชนมากกวา 1 กลม เชน กอเดอย (Castanopsis acuminatissima (Blume) A. DC.) มะเฟอง (Averrhoa carambola L.) และพล (Piper betle L.) ตวอยางพชทนาสนใจ เชน ลกชด (Arenga westerhoutii Griff.) เปนอาหารทชนชอบของคนทวไปจงเปนทตองการของตลาดสามารถพฒนาเปนพชเศรษฐกจไดและเตารางยกษ (Caryota obtuse Griff.) เปนพชอาหารทจดเปนพชหายาก โตชาและขนเฉพาะถนควรแกการอนรกษ

ABSTRACT The Ethnobotanical study of Lua in Ban Numpae, Boklua District, Nan Province was done during August

2015 to August 2016 which purposed to investigate the traditional uses of plant in Lua daily life. Plants were surveyed and the five key informants including elderly, farmers and folk medicinal doctor were interviewed using semi-structure interview in the village, agricultural areas and the natural forests near by the village. The vernacular name, use categories, and preparation were recorded. The plant specimens were collected and identified to scientific names which deposited at CMUB herbarium, Department of Biology, Chiang Mai University. The results found that the total of 208 species belong to 168 genera and 76 families were used by the Lua in Ban Numpae. They were classified into 6 groups according to their uses including food (148 species), medicine (22 species), building and utensils (18 species), ceremony or ritual (13 species), economic plants (11 species) and miscellaneous plants (23 species). Some species were used in more than one category for example; Castanopsis acuminatissima

274 KKU Science Journal Volume 47 Number 2 Research (Blume) A. DC., Averrhoa carambola L., Piper betle L. Among these plants, several plants were interesting. Arenga westerhoutii Griff. had a high potential to be an economic. The Caryota obtusa Griff. edible plant which was a rare endemic species and its growth rate was very slow. It should be concern about their conservation and replanting.

คาสาคญ: องคความรพนบาน พชทองถน การใชประโยชนพช Keywords: Traditional knowledge, Local plants, Plant utilization

บทนา หลายชวงศตวรรษทผานมาพรรณพชปาหลายชนดเขา

มามบทบาทตอการดารงชวตขนพนฐาน ไดแก ปจจยส คอ พชอาหาร เครองนงหม ยารกษาโรค และทอยอาศย จนทาใหเกดเปนวฒนธรรม ประเพณ และความเชอตางๆ เกยวกบการใชประโยชนจากพชในแตละชนชาตหรอแมกระทงชาตพนธ เนองมาจากความแตกตางของทตง ชนดพนธพชและวฒนธรรมประจาทองถนและทสาคญคอองคความรทไดจากการสงสมประสบการณผานการเรยนรลองผดลองถกจนกลายเปนภมปญญาพนบานทไดรบการถายทอดจากรนสรนมาจนถงปจจบน

อยางไรกตามภมปญญาพนบานในการใชประโยชนจากพชในดานตางๆ กาลงลดความสาคญลงเนองจากในปจจบนมความเจรญทางดานเทคโนโลยทเขามามบทบาทในการดารงชวต เชน ดานการแพทย เปนตน จงทาใหประชาชนรนใหมไมสนใจเกยวกบองคความรภมปญญาทองถน และยงมการรบเอาวฒนธรรมใหมๆ เชนการแตงกาย ของใชตางๆ ในชวตประจาวน ซงสงเหลานไดสงผลกระทบตอการถายทอดองคความรทชนรนหลงไดสงสมไว ดงนนจงไดเลอกศกษาพฤกษศาสตรพนบานเพอเปนการรวบรวมขอมลภมปญญาพนบานเกยวกบการใชประโยชนจากพช และเพอเปนการอนรกษภมปญญาอนมคาไมใหสญหายไป ลวะหรอถน เปนชอเรยกกลมชาตพนธหนงในภาคเหนอ โดยเฉพาะในจงหวดนาน จดเปนชนเผาโบราณกลมภาษา ออสโตเอเชยตก (Austroasiatic) กลมยอยทไดรบอทธพลมาจากกลมภาษามอญ–เขมร มความคลายคลงทางดานภาษากบชาวขม (ทว, 2542) ซงมกลมยอยแตกตางกนออกไปสามารถจาแนกไดเปน 2 กลม ตามลกษณะพธกรรมคอพธกนดอกแดงและพธสโหลด จะเรยกลวะดอกแดง และลวะสโหลด หากจาแนกตามภาษาทใชไดแก ภาษามล และภาษาปรยจะเรยกวา ลวะ-มล และลวะ-ปรย มกอาศยอยตามไหลเขาระดบความสงประมาณ 600–900 เมตรจากระดบนาทะเล อยบรเวณชายแดนทางทศตะวนออกของ

อาเภอทงชาง และอาเภอปว โดยเฉพาะ 2 ตาบล คอตาบลบอเกลอใต และตาบลบอเกลอเหนอ (สวไล และคณะ, 2531) ภาษาทใชคอ ภาษาถนหรอภาษามล (Mal) และภาษาปรย (Pray)

ชาวลวะบานนาแพะ เปนกลมคนทอพยพแยกมาจากชาวลวะบานปากา อาเภอบอเกลอ จงหวดนาน ยงคงมวถชวตทพงพาธรรมชาต มวถชวต วฒนธรรมและความเชอทเกยวของกบธรรมชาตตงแตเกดจนกระทงตาย และมภาษาลวะเปนภาษาหลกทใชในการสอสารภายในหมบาน นอกจากนชาวลวะบานนาแพะย ง ม ก า ร ป ร บ ต ว เ พ อ ใ ห ก า ร ด า ร ง ช ว ต เ ห ม า ะ ส ม ก บทรพยากรธรรมชาตทมอยในชมชนของตน (รปท 1) ซงมความอดมสมบรณของปาธรรมชาต การศกษาพฤกษศาสตรพนบานในครงนจงเลอกศกษาพฤกษศาสตรพนบานของชาวลวะ บานนาแพะ ตาบลบอเกลอใต อาเภอบอเกลอ จงหวดนาน เพอเปนการรวบรวมภมปญญาพนบานเกยวกบการใชประโยชนจากพชของชาวลวะ และอนรกษภมปญญาอนมคาของชนเผาลวะในจงหวดนานไมใหสญหายไป

วตถประสงค เพอสารวจและรวบรวมองคความรการใชประโยชนพช

โดยชาวลวะในบานนาแพะ ตาบลบอเกลอใต อาเภอบอเกลอ จงหวดนาน

การศกษา ลกษณะของพนทศกษา บานนาแพะ ตาบลบอเกลอใต อาเภอบอเกลอ จงหวดนาน ตงอยบนพนทราบสนเขาทมความสงระหวาง 600 – 1200 เมตรจากระดบนาทะเล (รปท 2) อยไมไกลจากบรเวณแหลงตนน านาน เชน น า วา และน ามาง (ส ว ไล , 2531) อยทางทศตะวนออกเฉยงเหนอของจงหวดนาน ประมาณพกดเสนรงท 19 องศา 8 ลปดา 30 พลปดาตะวนออก และเสนแวงท 101 องศา 10 ลปดา 0 พลปดาเหนอ มเนอทปกครองประมาณ 523,781.25

งานวจย วารสารวทยาศาสตร มข. ปท 47 เลมท 2 275 ไร หรอประมาณ 838.05 ตารางกโลเมตร คดเปนเนอทรอยละ 7.40 ของเนอทจงหวดนาน (รปท 2) ชาวบานประกอบอาชพหลกคอ ทาไรและหาของปาขาย เนองจากบรเวณพนทสวนใหญเปน

เนนเขาสงและยงคงมความอดมสมบรณของพชพรรณและสตวปาอย

รปท 1 วถการดารงชวต; ก บานชาวลวะดงเดม; ข หองนอนเปนหองโลงกวางอยในตวบาน; ค เตาไฟในหองนอนเพอใหความอบอน;

ง รานขายสนคาพนบานรมถนน; จ การแตงกายหญงชาวลวะ; ฉ พธปใหมดอยเพอปดเปาสงชวราย

ก

ข

ง

จ

ค

ฉ

276 KKU Science Journal Volume 47 Number 2 Research

รปท 2 บรเวณพนทศกษา บานนาแพะ หม 13 ตาบลบอเกลอใต อาเภอบอเกลอ จงหวดนาน

วธการศกษา การศกษาภาคสนาม

ศกษาการใชประโยชนจากพช โดยการสอบถามขอมลพนธไมและสมภาษณการใชประโยชนจากผใหขอมล ไดแก หมอยาพนบาน และผสงอาย จานวน 5 คน อายระหวาง 45-65 ป เพศชาย 3 คน และเพศหญง 2 คน ดวยวธการสมภาษณแบบกงโครงสราง (semi-structure interview) บนทกขอมลเบองตนทได เชน ชอทองถน ลกษณะวสยของพช สวนทใช และวธการ เปนตน โดยเดนสารวจพรอมผใหขอมลในบรเวณภายในหมบาน พนทการเกษตร และปาบรเวณทชาวบานนาพชมาใชประโยชน ถายภาพพรอมทงเกบตวอยางพชสาหรบใชในการระบชนด และจดทาเปนตวอยางแหง การศกษาในหองปฏบตการ

ทาตวอยางแหง โดยเลอกตวอยางพชทมลกษณะสมบรณทบในกระดาษหนงสอพมพ ฟองนา และกระดาษลกฟก อดในแผงอดพนธไมแลวนาเขาตอบลมรอนทอณหภม 50-55C เพอไลความชนเปนเวลา 3-5 วน หรอจนกวาตวอยางพชจะแหงสนทสวนตวอยางดองจะใชวธการดองดวย Ethyl alcohol ความเขมขน 70% ตวอยางพรรณไมแหงจดเกบไวทหอพรรณไม

ภาควชาชว วทยา (CMUB herbarium) คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม

ศกษาและบนทกลกษณะทางสณฐานวทยาตางๆ ของพช เชน ใบ กลบดอก กลบเลยง เกสรเพศผ และเกสรเพศเมย เปนตน พรอมทงระบชอวทยาศาสตรโดยใชเอกสารรปวธาน เชน Flora of Thailand และ Flora of China เปนตน ตรวจสอบชอไทยจากหนงสอชอพรรณไมแหงประเทศไทย (เตม , 2557) ตรวจสอบความถกตองของชอวทยาศาสตรกบ The Plant List 2013: A working list of all plant species ( The Plant List 2013 A working list of all plant, แ ห ล ง ข อ ม ล : http://www.the plant list. org. คนเมอวนท 1 มนาคม 2561.)

จาแนกพชทใชประโยชนออกเปน 6 กลมตามการใชประโยชน (ชศร และปรทรรศน, 2554) ไดแก พชอาหาร พชสมนไพร พชใชสรางทอยอาศยและเครองมอเครองใช พชพธกรรมและความเชอ พชเศรษฐกจ และ พชทใชประโยชนอนๆ และวเคราะหผลการศกษาโดยใชสถตเชงพรรณนา

งานวจย วารสารวทยาศาสตร มข. ปท 47 เลมท 2 277 ผลการวจย พชทใชประโยชนของลวะ

จากการสารวจพบพชทใชประโยชน 208 ชนด ใน 76 วงศ 168 สกล (ตารางท 1) ซงวงศทพบมากทสดคอ Fabaceae Poaceae Euphorbiaceae Cucu rb i t a ceae แ ล ะ Phy l l an thaceae ตามลาดบ (รปท 6) โดยมการนามาใชเปนพชอาหาร พชสมนไพร พชทใชสรางทอยอาศยและเครองมอเครองใช พชทใชในพธกรรมและความเชอ พชเศรษฐกจ และพชใชประโยชนอนๆ (รปท 4) โดยพบวาชาวลวะบานนาแพะนาพชมาใชเปนอาหารมากทสด ในขณะทพชเศรษฐกจ พบจานวนนอยทสด พชทชาวลวะนยมนามาใชประโยชน แยกตามสวนทใชและลกษณะวธการใชแตกตางกนไปตามวตถประสงคการใช สวนทนยมนามาใชประโยชนมากทสด คอ ผล (รปท 5) เนองจากพชสวนใหญทสารวจพบเปนพชอาหารและชาวลวะนยมนามาบรโภคเปนผลไมและนามาประกอบอาหาร ภมปญญาการใชประโยชนพชของลวะ ผลการศกษาพบพชทมการใชประโยชน โดยแบงพชออกเปน 6 กลม ตามการใชประโยชน ไดแก พชอาหาร 148 ชนด พชสมนไพร 22 ชนด พชทใชสรางทอยอาศยและเครองมอเครองใชตางๆ 18 ชนด พชใชในพธกรรมความเชอ 13 ชนด พชเศรษฐกจ 11 ชนด และพชทใชประโยชนอนๆ 23 ชนด ทงนพชบางชนดอาจใชประโยชนไดมากกวา 1 กลม (รปท 4) โดยมตวอยางพชในแตละกลมการใชประโยชนดงน

1. พชอาหาร ชาวลวะบานนาแพะนาพชมาใชเปนอาหารมากทสดทงหมด 148 ชนด โดยพชทนยมรบประทานเปนผกเครองเคยงกบนาพรก แกง และลาบ เชน เพกา (Oroxylum indicum (L.) Benth. Ex Kurz) ผกกาดชาง (Crassocephalum crepidioides (Benth.) ป ง ข า ว (Clerodendrum glandulo-sum Lindl.) S. Moore) ผ ก ร ด (Erythropalum scandens Blume) ผกแปม (Eleutherococcus trifoliatus (L.) S. Y. Hu) และเพยกะทง (Melicope pteleifolia (Champ. ex Benth.) T.G. Hartley) เปนตน

สวนพชทนยมใชเปนผกสาหรบประกอบเปนอาหาร เชน ฟก (Benincasa hispida (Thunb.) Cogn.) ผกหวานบาน ( Sauropus androgynus (L.) Merr.) ข า ค ม ( Alpinia roxburghii Sweet) ผ ก ก ด ข า ว ( Diplazium esculentum

(Retz.) Sw.) และผ กหน ง (Parabaena sagittate Miers ex Hook. F. & Thomson) เปนตน

สาหรบพชทนยมรบประทานเปนผลไม เชน มะหลอด (Elaeagnus latifolia L.) ไขปใหญ (Rubus alceifolius Poir.)หนาม ไ ขก ง (Rubus ellipticus Sm.) ชม พน า (Syzygium siamense (Craib) Chantar. & J. Parn.) และหยงสมทร (Ama-localyx microlobus Pierre ex Spire) เปนตน

พชทชาวลวะนยมนามาใชปรงแตงเพอเพมรสชาตใหอาหารของชาวล วะ เชน อหลน (Elsholtzia communis (Collectt & Hemsl.) Diels) เปนพชทมกลนหอมเฉพาะตวใชเปนเครองปรงเพอเพมรสชาตใหอาหารมรสกลมกลอมมากยงขน นอกจากนยงม ผกชฝรง (Eryngium foetidum L.) ขา (Alpinia galnnga (L.) Willd.) และพรก (Capsicum annuum L.) เปนตน

2. พชสมนไพร จากการศกษาพบพชทใชเปนสมนไพร 22 ชนด สมนไพรทนยมใชสวนมากเปนสมนไพรทรกษาอาการเจบปวยทไมรนแรงมาก ไดแก กลมสมนไพรรกษาอาการปวดเ มอยตามรางกาย เชน ฮอสะพายควาย ( Berchemia f lo r ibunda (Wa l l . ) B rongn . ) ร า งจ ด (Thunbergia laurifolia Lindl.) แ ล ะ ส า ม ย อ ด ( Canscora andro-graphioides Griff. ex C.B. Clarke) ส มน ไพร ร กษาอาการทองเสย เชน ฝรง (Ps i d i um gua java L . ) สมนไพรรกษานว เชน มะเฟอง (Averrhoa carambola L.) สมนไพรรกษาอาการไอและเจบคอ เชน มะขามปอม (Phyllanthus emblica L.) พชชนด อน ทน ยมใช ไ ดแก สาบเส อ (Chromolaena odorata (L.) R. M. King & H. Rob.) ชวยหามเลอด

3. พชใชสรางทอยอาศยและเครองมอเครองใช พชทชาวลวะนยมนามาสรางบานเรอน พบทงหมด 18 ชนด เชน ม ะ ค า โ ม ง ( Afzelia xylocarpa (Kurz) Craib) ก อ แ ป น (Castanopsis diversifolia (Kurz) King ex Hook. f.) King ex Hook. f.) ตนเปด (Alstonia scholaris (L.) R. Br.) และตองเตา (Mallotus barbatus Müll. Arg.) ใชลาตนทาโครงสรางบานเนองจากมเนอไมคอนขางแขง ไผเฮยะ (Cephalostachyum virgatum (Munro) Kurz) ใช ทาฝาผนงบานและในสวนของหล ง ค าบ า น จ ะ ใ ช ใ บหญ า ค า ( Imperata cylindrica (L.) Raeusch.) และใชใบตนคอ (Livistona speciose Kurz)


สวนเครองมอเครองใชภายในบาน ชาวลวะจะใชตองกง ( Thysanolaena latifolia (Roxb. ex Hornem) Honda) นาไปสานเปนไมกวาด นอกจากนยงมอปกรณเครองใชประเภทงานจกสานทชาวลวะทา เชน กระบง กระดง กระตบ และตะกราใสของ ซงทามาจากไผเฮยะ (Cephalostachyum virgatum (Munro) Kurz) ไผรวก (Thyrsostachys siamensis Gamble) เถาวลยเพยด (Pueraria phaseoloides (Roxb.) และหญาคมบางเขา (Scler ia ter rest r i s (L.) Fasset t )

4. พชพธกรรมและความเชอ ถงแมชาวลวะจะนบถอศาสนาพทธแตกยงคงมการนบถอผมความเชอเกยวกบผ ทมอานาจลกลบและผบรรพบรษประจาตระกลมาแตชานาน ดงนนสงเหลานจงมผลตอการดารงช วตตงแตเกดจนตาย ซงผลการศกษาพบพชทนยมใชในพธกรรมความเชอทงหมด 13 ชนด เชน พธกรรมกนดอกแดง เปนพธกรรมททาหลงจากเกบเกยวผลผลตเสรจสน เพอเปนการเรยกขวญเจาของไรกลบบาน จะทาในชวงเดอนตลาคมถงเดอนพฤศจกายน พชทใชไดแก พล (Piper betle L.) ราชาวดปา (Buddleja asiatica Lour.) ขาวสารหลวง (Maesa ramentacea (Roxb.) A. DC.) พ ธ ป ล ก แ ฮก เ ป นพธกรรมททาเพอเลยงเจาทบรเวณพนททชาวลวะใชเพาะปลกและทาไร จะทาในชวงเดอน มถนายน พชทใชในไดแก วานหางช า ง ( I r i s d o m e s t i c a ( L . ) G o l d b l a t t & M a b b . ) เปลาใหญ (Croton pers imi l i s Müll . Arg . )พดดง ( K o p s i a a r b o r e a B l u m e ) ตะเขบ (Pothos scandens L.) กระตงใบ (Leea indica (Burm. f.) Merr.) พล (Piper betle L.) และขาหลวงหลงลาย (Asplenium nidus L.) พธกรรมปใหมดอย ทาเพอขบไลสงไมดออกจากหมบานเพอใหคนในหมบานอยดมสขพนภยอนตราย จะทาในชวงเดอนพฤษภาคม พชทใชไดแก เขมปา (Pavetta indica L. ) เของ (Caryota sp.) และ พล (Piper betle L.) พธกรรมแกมดอย เปนพธกรรมททาหลงจากทขาวไรเรมเจรญเตบโต เพอเลยงเจาทใหชวยดแลรกษาขาวไรใหออกรวงและใหผลผลตดพชทใช ไดแก พล (Piper betle L.) และแกมขาว (Mussaenda sanderiana Ridl.)

5. พชเศรษฐกจ พชเศรษฐกจ ทสารวจพบมทงหมด 11 ชนดโดยในชวงฤดกาลปลกขาวไรชาวลวะมกจะนยมปลกพชชนดอนในพนทดวย เพอใชเปนอาหารในยามขาดแคลนและขายเปนรายไดเสรมใหกบครอบครวหลงฤดเกบเกยวขาวไร และเพอ

เปนการใชพนทเกษตรใหเกดประโยชนมากทสด พชทนยมปลก เ ช น เ ผ อ ก (Colocasia esculenta (L.) Schott) ม น อ อน ( Dioscorea sp.) อ ห ล น ( E l s h o l t z i a . Communis (Collectt & Hemsl.) Diels) งาขมอน ( P e r i l l a f r u t e s -c e n s ( L . ) B r i t t o n ) และตองกง (Thysa-nolaena latifolia (Roxb. ex Hornem) Honda)

นอกจากนยงมพชทขนตามปาธรรมชาตชนดอนๆ ทชาวล วะ สามารถหาไ ดตลอด ทงป เชน ลกชด (Arenga westerhoutii Griff.) สะคาน (Piper wallichii (Miq.) Hand.-Mazz) หวปลกจากลวยปา (Musa acuminate Colla) และปจจบนยงมหนวยงานจากทางรฐบาลเขามามบทบาทในชมชน เชนศนยการศกษาตามอธยาศยบานนาแพะ (กศน. บานนาแพะ) เขามาทาการทดลองปลกกาแฟอาราบกา (Coffea arabica L.) เพอเปนแนวทางใหชาวบานมอาชพเสรมตอไป

6. พชใชประโยชนอน ๆ พชทชาวลวะนามาใชประโยชนอนๆ มจานวน 23 ชนด ซงพชทนามาใชสวนมากจะเกยวของกบการดารงชวต โดยใชเปนอาหารใหกบสตวเลยง เชน หม ไก วว และแพะ เปนตน ยกตวอยาง เชน ปอกระสา ( Broussonetia papyrifera (L.) L'Hér. ex Vent.) กล ว ยป า (Musa acuminate Colla)

พชทใชสาหรบหอของหรออาหาร โดยเฉพาะเวลาทชาวลวะเขาปาลาสตวแลวชาแหละนาสวนเนอกลบมายงบานมกจะใชใบพช เชน ตองแตบ (Macaranga dent iculate (B lume) Müll . Arg . ) ตองสาด (Phrynium pubinerve Blume) และกลวยปา (Musa acuminate Colla) รวมทงหญายายเภา ( L y god ium f l e xuosum ( L . ) Sw . ) ทมลกษณะเหนยวใชมดแทนเชอกไว

ในการประกอบอาหารมกใชฟนเปนเชอเพลงหลกในการหงตม โดยพชทนยมนามาเปนฟนไดแก สนสองใบ (Pinus merkusii Jungh. & de Vriese) สนส า ม ใ บ ( Pinus kesiya Royle ex Gordon) ปอแตบ (Macaranga kurzii (Kuntze) Pax & K. Hoffm.) ราชพฤกษ (Cassia fistula L.) พลบพลา (Mic rocos tomentosa Sm.) และไมเนอแขงชนดอนๆ

งานวจย วารสารวทยาศาสตร มข. ปท 47 เลมท 2 279

ก

ง

จ ฉ

ข ค

นอกจากนบรเวณหมบานยงคงพบพชทชาวลวะปลกไวเพอใชประดบตกแตงบานเรอนโดยรอบเพอใหสวยงามหลายชนดเชน เฟองฟา (Bougainv i l lea glabra Choisy) ลาโพง

(Brugmansia × candida Pers.) เทยนหยด (Duranta e rec ta L . ) และ เ อ อ งค า ( Dendrobium chrysotoxum Lindl.) เปนตน (รปท 3)

รปท 3 พชทชาวลวะนามาใชประโยชน; ก ตองสาด (Phrynium pubinerve Blume) ใบใชหอของ; ข งาขมอน (Perilla frutescens (L.) Britton) เมลดใชประกอบอาหาร; ค อหลน (E l s h o l t z i a c o m m u n i s ( C o l l e c t t & H e m s l . ) D i e l s ) ใบใชประกอบอาหาร; ง รางจด (Thunbergia laurifolia Lindl.) ทงตนตมนาดมแกปวดเมอย; จ วานหางชาง ( Iris domestica (L.) Goldblatt & Mabb.) ทงตนใชในพธกรรมปลกแฮก; ฉ ตองกง (Thysanolaena latifolia (Roxb. ex Hornem) Honda) กานชอดอกใชทาไมกวาด


รปท 4 รอยละของจานวนพชตามกลมการใชประโยชนดานตางๆ ของชาวลวะ บานนาแพะ จงหวดนาน

รปท 5 สวนของพชทชาวลวะนยมนามาใชประโยชน

รปท 6 จานวนสกลในแตละวงศพชทใชประโยชนทพบในบานนาแพะ จงหวดนาน หมายเหต ว งศ ท ม จ า น วน 1 ส กล ; Passifloraceae, Pinaceae, Piperaceae, Polygonaceae, Primulaceae, Proteaceae, Rosaceae, Rutaceae,

Salicaceae, Saururaceae, Scrophulariaceae, Tiliaceae, Verbenaceae, Vitaceae, Xanthorrhoeaceae

พชอาหาร 62%

พชสมนไพร 10%

พชทใชสรางทอยอาศยและเครองมอเครองใชตางๆ 8%

พชใชในพธกรรมความเชอ5%

พชเศรษฐกจ 5%

พชทใชประโยชนอนๆ 10%

รอยละของจานวนพชตามกลมการใชประโยชนดานตางๆ

70

5346 44

17

01020304050607080

ผล ใบ ลาตน ยอด ดอก

จานว

นชนด

05

1015

จานว

นสกล

วงศ

งานวจย วารสารวทยาศาสตร มข. ปท 47 เลมท 2 281 สรปและวจารณผลการวจย วถชวต พธกรรมและความเชอ

ชาวลวะบานนาแพะ ตาบลบอเกลอใต อาเภอบอเกลอ จงหวดนาน มวถชวตทพงพงธรรมชาตเปนสวนใหญ เนองจากบรเวณโดยรอบมพนทปาสมบรณ ชาวลวะใชประโยชนจากปาในดานของปจจยสเปนหลก คอ พชอาหาร เครองนงหม ยารกษาโรค และทอยอาศย อาชพหลกของชาวลวะคอการทาไรเพอนาผลผลตทไดมาบรโภคในครวเรอนของตนเองเทานน ถาหากมมากเกนพอถงจะนามาจาหนายเพอสรางรายได จงสงผลใหสภาพเศรษฐกจและฐานะของคนในหมบานยากจนเนองจากไมมรายไดหลกมาจนเจอครอบครว พชทใชประโยชนของลวะ

จากการสารวจพบพชทใชประโยชน 208 ชนด ใน 76 ว ง ศ 1 6 8 สก ล ซ ง ว ง ศ ท พบม าก ท ส ด ค อ Fabaceae Poaceae Eupho rb iaceae Cucu rb i t a ceae และ Phyl lanthaceae ตามลาดบ จากการวเคราะหจานวนชนดพชทมรายงานการใชประโยชนเปนครงแรก โดยเทยบกบการศกษาชนดพชของชาวลวะในจงหวดนาน พบพชทงหมด 17 ชน ด เ ช น ตะ เข บ (Pothos scandens L.) พญานาคราช (Davallia solida (G. Forst.) Sw.) หมามย (Mucuna pruriens (L.) DC.) ว า นห า ง ช า ง ( Iris domestica (L.) Goldblatt & Mabb.) อะโวคาโด (Persea Americana Mill.) และไผรวก (Thyrsostachys siamensis Gamble) เปนตน (ตารางท 1) (ทพยสดา , 2541; มานตา , 2542; ทศน เวศ , 2543; อภชาต , 2558) โดยพชสวนใหญมการนามาใชเปนพชอาหารมากทสด โดยพชสวนใหญเปนพชปาเนองจากปาบรเวณหมบานยงคงมความสมบรณของชนดพชทเปนอาหารนอกจากนยงมพชไรและการปลกพชสวนครวไวบรเวณบานเพอเปนอาหาร รองลงมา พชสมนไพร พชทใชสรางทอยอาศยและเครองมอเครองใช พชทใชในพธกรรมและความเชอ พชเศรษฐกจ และพชใชประโยชนอนๆ พชทชาวลวะนยมนามาเปนอาหาร เชน ถวตางๆ มะขาม และชะอม เปนตน เชนเดยวกบการศกษาการใชประโยชนพชของคนเมองและชาวลวะในตาบลภฟา อาเภอบอเกลอ จงหวดนาน (อภชาต, 2558) และสวนทนยมนามาใชประโยชนมากทสด คอ ผล เนองจากพชสวนใหญทสารวจพบเปนพชอาหารและชาวลวะนยมนามาบรโภคเปนผลไมและนามาประกอบอาหาร สอดคลองกบการศกษาของ ชศ รและปรทรรศน (2554) ซ งศกษา

พฤกษศาสตรพนบานของชาวลวะและชาวถนบนดอยภคา จงหวดนาน พบพชทใชเปนอาหารมากทสด จานวน 227 ชนด จากพชทงหมด 391 ชนด ภมปญญาการใชประโยชนพชของลวะ

1. พชอาหาร พชอาหารทหายากของชาวลวะบานนาแพะ ไ ด แ ก เ ต า ร า ง ย ก ษ ( Caryota obtuse Gr i f f . ) เนองจากเตารางยกษทนามาประกอบอาหารไดตองมอายไมตากวา 3 ป หรอตามขนาดของลาตนและในการเกบยอดออนมาแกงหรอประกอบอาหารอนๆ จะตองโคนทงตนซงทาใหตนเตารางยกษตายทนท ชาวลวะจะนาหนอออนมาแกงเปนอาหาร สอดคลองกบงานวจยของ อภชาต (2558) และสอดคลองกบการศกษาของ ชศรและปรทรรศน (2554) พบ ว า ช า ว ล ว ะแ ล ะ ช า ว ถ น บนดอยภค า จ งหวดนาน ไ ดนา ยอดออนข อ ง เ ต า ร า ง ย ก ษ ( Caryota obtuse Gr i f f . ) ม ารบประทานเปนอาหาร นอกจากนยงพบ กอแปน (Castanopsis diversifolia (Kurz) King ex Hook. f.) กอเดอย (Castanopsis acuminatissima (Blume) A. DC.) และ เ ผ อ ก (Colocasia esculenta (L.) Schott) ซงเปนพชอาหารทชาวลวะตองมไวในบานตลอดทกปเนองจากหากปใดทขาวไรไมเพยงพอ ชาวลวะกจะใชพชดงกลาวรบประทานแทนขาว สอดคลองกบการศกษาของชศร และปรทรรศน (2554) มการนาเผอก (Colocasia esculenta (L.) Schott) มน (Dioscorea sp.) บก (Amorpho-phallus sp.) และมนเสา (Dioscorea alata L.) มารบประทานเปนอาหารเชนกน

2. พชสมนไพร สมนไพรทชาวลวะนยมนามาใชมากทสดคอกลมสมนไพรรกษาอาการปวดเมอยตามรางกาย เชน ฮอส ะ พ า ย ค ว า ย ( Berchemia f lo r ibunda (Wa l l . ) B rongn . ) เชนเดยวกบงานวจยของปยวรรณ (2538) ศกษาพฤกษศาสตรพนบานของชาวกะเหรยงในจงหวดเชยงใหม ไดมการใช สวนของรากและกงฮอสะพายควาย ตมนาดมแกอาการปวดหลงปวดเอวเชนกน รางจด (Thunbergia laurifolia Lindl.) ตมนาดมแกปวดหลง และแกอาการอกเสบ (Eric W.C. et al., 2011) เหมอดคนตวผ (Helicia nilagirica Bedd.) รกษาอาการปวดบรเวณเตานมในผหญง และสามยอด (Canscora andro-graphioides Griff. ex C.B.Clarke) ดองเหลาดมแกปวดและปวดเมอยตามรางกายซงตรงกบการศกษาพฤกษศาสตรพนบาน

282 KKU Science Journal Volume 47 Number 2 Research ของชาวถนและชาวลวะในเขตตาบลภฟา อาเภอบอเกลอ จงหวดนาน ใชทงตนตมนาดมแกอาการปวดหว (ทศนเวศ, 2543)

รองลงมาเปนสมนไพรรกษานว เชน มะเฟอง (Averrhoa carambola L.) สอดคลองกบงานวจยของ มานตา (2542) ไดศกษาการใชประโยชนจากพชสมนไพรพนบานของชาวลวะ บานเตยกลาง ดอยภคา จงหวดนาน ใชสวนของรากมะเฟองตมนาดมรกษานวเชนกน อกทงสมนไพรรกษาอาการทองเสยเชน ฝรง ( Ps i d i um gua java L . ) สอดคลองกบการศกษาสมนไพรพนบานของชนเผากะหราง บานโปงลก อาเภอแกงกระจาน จงหวดเพชรบรณ (เลอศกด, 2551) สมนไพรรกษาอาการไอและเจบคอ เชน มะขามปอม (Phyllanthus emblica L.) เชนเดยวกบชาวกะเหรยงในบานใหมสวรรค และบานหวยปลง จงหวดเชยงใหมทใชผลของมะขามปอมในการรกษาอาการเดยวกน (กวศลป, 2552) ในขณะทชาวกะเหรยงบานแมหลองหลวง จะเคยวปม (gall) ทบรเวณกงมะขามปอมเพอรกษาอาการไอ และอาการเจบคอ (ชศร และคณะ, 2546) เชนเดยวกบชาวกะเหรยงในตาบลขนยวม จงหวดแมฮองสอน รบประทานผลมะขามปอมแกไอ (จรสพงษ, 2559) พชสมนไพรชนดอนทนยมใชไดแก สาบเสอ (Chromolaena odorata (L.) R. M. King & H. Rob.) เชนเดยวกบชาวเขาเผาถนในตาบลดงพญา อาเภอบอเกลอ จงหวดนาน ใชใบสาบเสอมาบดปดบาดแผลเพอหามเลอดเชนกน (ไพศาล, 2544)

3. พชใชสรางทอยอาศยและเครองมอเครองใช ชาวลวะมการนาพชมาใชสรางบานเรอนไมวาจะเปนสวนของโครงสรางททามาจากไมเนอแขงแลวยงมสวนของหลงคาทสวนมากจะนยมใชหญาคาและใบคอ สวนเครองมอเครองใชภายในบาน ชาวลวะจะใชตองกง (Thysanolaena latifolia (Roxb. ex Hornem) Honda) โดยจะเกบชอดอกตองกงทแกมาตากแดด จากนนทบเบาๆ เพอใหดอกหลดออกมาแลวจงนาไปสานเปนไมกวาด เชนเดยวกบชาวลวะและชาวถน บนดอยภคา จงหวดนาน (ชศร และปรทรรศน, 2554) นอกจากนยงมอปกรณเครองใชประเภทงานจกสานทตองใชความประณตคอนขางสง เชน กระตบ กระบง กระดง และตะกราใสของซงทามาจากไผรวก (Thyrsostachys siamensis Gamble) และไผเฮยะ (Cepha-lostachyum vi rgatum (Munro) Kurz) เนองจากหาไดงายในหมบาน เนอไมมความเหนยวงายตอการนามาจกสานและอกทงยงมความทนทานสวยงาม นอกจากนยงใชหญาคมบางเขา

(Scler ia ter rest r i s (L.) Fasset t ) โดยนากานใบมาใชจกสานเครองใชตางๆ เพอจาหนายเปนรายไดเสรมใหกบครอบครว (อภชาต, 2558) สวนสวงเปนอปกรณใชสาหรบชอนปลาของชาวลวะทาจากเถาวลยเพยด (Pueraria phaseoloides (Roxb.) Benth.) โดยใชเสนใยจากเปลอกเถามาตากแหงแลวมาถกเปนสวง ซงตรงกบงานวจยของ ชศร และปรทรรศน (2554) ทศกษาพฤกษศาสตรพนบานของชาวลวะและชาวถนบนดอยภคา จงหวดนานอกดวย

4. พชพธกรรมและความเชอ พธกรรมความเชอของชาวลวะสวนใหญจะเกยวของกบการเกษตรโดยเฉพาะขาวไร เนองจากบรเวณพนทเกษตรของหมบานจะเปนเนนเขาสงไมเออตอการทาเกษตรและยงมพนทจากด ทาใหในแตละปชาวบานจะไดผลผลตนอยมากเมอเทยบกบคนพนราบ ดงนนชาวลวะจะใหความสาคญกบพธกรรมทเกยวของการเกษตรเปนอยางมาก เชน พธกนดอกแดง พธปลกแฮก พธกรรมปใหมดอย พธกรรมแกมดอย พชทนยมใชไดแก พล (Piper betle L.) เชนเดยวกบชาวขม ชาวลวะและชาวถนในบางพนทของจงหวดนาน (ทพยสดา, 2541) และชาวลวะและชาวถน บนดอยภคา จงหวดนาน (ชศร และปรทรรศน, 2554)

5. พชเศรษฐกจ พชเศรษฐกจทสรางรายไดในชวงฤดหนาวของชาวลวะ คอ ผลผลตจากลกชด (Arenga westerhoutii Griff.) ซงถอวาเปนอาชพเสรมทสรางรายไดใหชาวลวะเปนอยางด เนองจากมราคาคอนขางแพงเมอเทยบกบพชชนดอนๆ แตปจจบนลกชดเรมเหลอนอยลงชาวลวะจะเขาปาเปนเวลาหลายวนเพอไปเกบผลลกชด จากนนตมทงผลแลวใชมดตดบรเวณสวนบนของผล บบเอาสวนของเอนโดสเปรมออกมาโดยใชเครองมอทประดษฐขนเองจากภมปญญาพนบาน ลางเมลดใหสะอาดแลวนาไปขาย บางครงจะมพอคาคนกลางมารบซอถงหมบาน ถงแมวาลกชดจะสรางรายไดเปนอยางดในแตละปกตาม สงทตามมาคอการลดจานวนของตนลกชดอยางรวดเรวเนองจากชาวลวะนาเอาเมลดลกชดมาแปรปเพอขายจนหมดโดยไมปลอยใหเมลดเกดการแพรกระจายพนธตามธรรมชาต อกทงลกชดทใหผลผลตไดจะตองมอายประมาณ 8-10 ปและเกบผลผลตได 3-4 ครง (ทศนเวศ, 2543) ซงสงผลใหลกชดอาจสญพนธได ดงนนจงควรมการปลกทดแทนคนผนปาอยเสมอ

งานวจย วารสารวทยาศาสตร มข. ปท 47 เลมท 2 283

6. พชใชประโยชนอน ๆ พชทนยมนามาใชมากทสดคอพชทใชใบสาหรบหอของหรออาหาร ในชวงฤดทาไรชาวลวะตองเดนทางไกลเขาไปทาไรทกวน หรอหากไมสามารถไป กลบไดจะนอนทไรและจะหออาหารไปรบประทานดวย เชน ตองสาด ( Phrynium pubinerve Blume) ก ล ว ย ป า ( Musa acuminate Colla) แ ล ะ ต อ ง แ ต บ ( Macaranga dent iculate (B lume) Müll . Arg . ) ซงการใชประโยชนจากวสดธรรมชาตนยงชวยลดการขยะจากถงพลาสตกไดเปนอยางด ซงตรงกบงานวจยของ อญชล และคณะ (2555) ศกษาพฤกษศาสตรพนบานของชาวมง บานปางชาง ตาบลพงษ อาเภอสนตสข จงหวดนาน นอกจากนชาวลวะยงนยมใชฟนเปนเชอเพลงหลกในการหงตมและใหความอบอนในฤดหนาวโดยใน

บรเวณหองนอนจะมเตาไฟอยแทบทกหลงคาเรอนชาวบานสามารถหาฟนจานวนมากไดทวไปตามปาและเหตผลสาคญอกประการคอไมตองใชเงนเพอซอ เนองจากชาวบานมฐานะยากจนเมอหาฟนมาไดจะนาไปเกบไวใตถนบานสาหรบใชตลอดทงป โดยพชทนยมนามาเปนฟนไดแก สนสองใบ (Pinus merkusii Jungh. & de Vriese) สนสามใบ (Pinus kesiya Royle ex Gordon) ซงในเนอไมมนามนสนอยทาใหตดไฟไดงายจงนยมนามาใชเปนเชอเพลง อกทงยงม ปอแตบ (Macaranga kurzii (Kuntze) Pax & K. Hoffm.) พลบพลา (Mic rocos tomentosa Sm.) และราชพฤกษ (Cassia fistula L.) เปนตน

ตารางท 1 ชนดพชทนามาใชประโยชนโดยชาวลวะบานนาแพะ จงหวดนาน

วงศ ชอไทย ชอลวะ ชอวทยาศาสตร** สวนทใช วธใช ประโยชน* ตวอยางอางอง

Acanthaceae พญาปลองทอง ลาปะลน Clinacanthus nutans (Burm.f.) Lindau

ยอดออน ประกอบอาหาร F -

สนพรามอญ - Justicia gendarussa

Burm. f. ราก ตมดมชวยขบ

ปสสาวะและแกทองเสย

M M. Borikut 098

หอมชาง บะเยย Phlogacanthus

curviflorus Nees ยอดออน รบประทานสดกบ

นาพรก F M. Borikut

189 รางจด ลางปน Thunbergia laurifolia

Lindl. ทงตน ตมดมเปนยาแก

ปวดเมอย M -

Amaranthaceae พนง เซยงมาล Achyranthes aspera L.**

ทงตน ตมดมแกทองอด M -

ผกขมหนาม บะฮด Amaranthus

spinosus L. ยอดออน ประกอบอาหาร F -

ผกโขม บะฮด Amaranthus viridis L. ยอดออน ประกอบอาหาร F -

Amaryllidaceae หอม หอม Allium ascalonicum L.

ใบสะสมอาหาร

ประกอบอาหาร F -

กระเทยม หอมเตยม Allium sativum L. ใบสะสม

อาหาร ประกอบอาหาร F -

Anacardiaceae มะปราง แพะพาง Bouea macrophylla Griff.

ผล รบประทานเปนผลไม

F -

มะมวง แพะเซด Mangifera indica L. ผล รบประทานเปนผลไม

F -

สมผด แพะพด Rhus chinensis Mill. ผล รบประทานเปนผลไม

F M. Borikut 191

มะกอก แพะคอก Spondias pinnata (L. f.) Kurz

ผล ประกอบอาหาร F M. Borikut 090

284 KKU Science Journal Volume 47 Number 2 Research ตารางท 1 ชนดพชทนามาใชประโยชนโดยชาวลวะบานนาแพะ จงหวดนาน (ตอ)


Apiaceae บวบก ผกหนอก Centella asiatica (L.) Urb.

ใบ ลวกรบประทานกบนาพรก

F -

ผกช ตนหอม Coriandrum sativum

L. ใบ ประกอบอาหาร F -

ผกชฝรง หอมหนอย Eryngium foetidum

L. ใบ ประกอบอาหาร F -

Apocynaceae ตนเปด ลาโปะ Alstonia scholaris (L.) R. Br.

ลาตน ใชสรางบาน B -

หยงสมทร แพะแวด Amalocalyx

microlobus Pierre ex Spire

ผลออน รบประทานเปนผลไม

F M. Borikut 047

กระทงหมาบาน - Dregea volubilis (L.

f.) Benth. ex Hook. f. ดอก,

ยอดออน ลวกรบประทานกบ

นาพรก F M. Borikut

112 พดดง ลาโปะ Kopsia arborea

Blume ดอก ใชในพธกรรมปลก

แฮก C M. Borikut

145 Araceae กระดาด ทาปา Alocasia

macrorrhizos (L.) G. Don

ใบ ใชคลมปดปากไหเหลาอ

MP -

บก - Arisaema sp. ใบ ลวกรบประทานกบนาพรก

F -

คน แพะตน Colocasia gigantea (Blume) Hook. f.

ใบ ประกอบอาหาร F -

เผอก ทกวน Colocasia esculenta (L.) Schott

หวใตดน ประกอบอาหาร F M. Borikut 092

บอน บอน Colocasia sp. ใบ ประกอบอาหาร F -

ตะเขบ ออโคะ Pothos scandens L.**

ใบ ใชในพธกรรมปลกแฮก

C M. Borikut 203

Araliaceae ผกแปม ผกแปม Eleutherococcus trifoliatus (L.) S. Y.

Hu

ยอดออน รบประทานสดกบนาพรก

F M. Borikut 066

แวนแกว ยาเบอพลอม Hydrocotyle umbellate L.

ใบ รบประทานสดกบนาพรก

F -

ตางหลวง ลาเคาะ Trevesia palmata (Roxb. ex Lindl.) Vis.

ดอก ลวกรบประทานกบนาพรก

F M. Borikut 141

Arecaceae หมากสง แพะหมาก Areca catechu L. ผล รบประทานกบใบพล

F -

ลกชด แพะตาว Arenga westerhoutii Griff.

ผลและลาตนออน

รบประทานเปนอาหาร

F M. Borikut 002

หวายขม แกรดบน Calamus siamensis Becc.

ลาตนออน ประกอบอาหาร F -

เของ ราง Caryota sp. ใบ ใชในพธกรรมขนปใหม

C M. Borikut 195

เตารางยกษภคา จก Caryota obtuse Griff. ลาตน ประกอบอาหาร F M. Borikut 177

งานวจย วารสารวทยาศาสตร มข. ปท 47 เลมท 2 285 ตารางท 1 ชนดพชทนามาใชประโยชนโดยชาวลวะบานนาแพะ จงหวดนาน (ตอ)


Arecaceae คอ มะกอ Livistona speciose Kurz

ผล รบประทานเปนอาหาร

F M. Borikut

059 ใบ ทาหลงคาบาน B

Asparagaceae นางเลว ลางแกล Chlorophytum nepalense (Lindl.)

Baker


F -

วาสนา เกาวาสนา Dracaena fragrans (L.) Ker Gawl.

ทงตน ไมประดบ MP -

Aspleniaceae ขาหลวงหลงลาย ทะลอลซกด Asplenium nidus L. ใบ ใชในพธกรรมปลกแฮก

C -

Asteraceae ผกคราด ผกเผด Acmella paniculata (wall. Ex DC.)


ดาวกระจายไตหวน - Bidens Pilosa L. ราก ตมดมแกไขหวด M -

สาบเสอ แฮยนวาย Chromolaena odorata (L.) R. M.

King & H. Rob.

ใบ ขยใสแผลสดชวยหามเลอด

M -

ผกกาดชาง บะดอก Crassocephalum crepidioides (Benth.)

S. Moore

ยอดออน ลวกรบประทานกบนาพรก

F -

ดาวเรอง - Tagetes erecta L.** ทงตน ไมประดบ MP -

Athyriaceae ผกกดขาว บะชล Diplazium esculentum (Retz.)

Sw.


Basellaceae ผกปลง - Basella alba L. ผล, ยอดออน ประกอบอาหาร F -

Bignoniaceae แคหางคาง ลางแวะ Markhamia stipulate (Wall.) Seem.


F -

เพกา แพะดาบ Oroxylum indicum (L.) Benth. ex Kurz

ผล ประกอบอาหาร F -

Brassicaceae ผกคะนา คะนา Brassica alboglabra L. H. Bailey


ผกกาดเขยวปล บะโคละ Brassica juncea (L.) Czern.


Bromeliaceae สบปะรด แพะขะหนด Ananas comosus (L.) Merr.


F -

Caricaceae มะละกอ แพะกวยเตด Carica papaya L. ผล ประกอบอาหาร F -

Commelinaceae ผกปลาบ ผกกาบป Commelina diffusa Burm.f.


F -

Convolvulaceae ผกบง ผกบง Ipomoea aquatica Forssk.


มนเทศ โคยเมด Ipomoea batatas (L.) Lam.

รากสะสมอาหาร, ยอดออน




Cucurbitaceae ฟก แพะดะ Benincasa hispida (Thunb.) Cogn.


ผกตาลง ผกแคบ Coccinia grandis (L.) Voigt

ยอด ประกอบอาหาร F -

แตงกวา แพะแคลว Cucumis sativus L. ผล ประกอบอาหาร F -

ฟกทอง แพะลก Cucurbita moschata Duchesne

ผล, ยอดออน ประกอบอาหาร F -

ขกาดง แพะนอย Gymnopetalum chinense (Lour.)

Merr.

ผลออน ประกอบอาหาร F -

บวบหอม แพะบลล Luffa cylindrica (L.) M. Roem.


มะระ บะเหด Momordica charantia L.

ผล, ยอดออน ลวกรบประทานกบนาพรก

F -

Cyperaceae หญาคมบางเขา เงยนสามเหลยม

Scleria terrestris (L.) Fassett

ลาตน จกสานเครองใช B M. Borikut 151

Davalliaceae พญานาคราช นากด Davallia solida (G. Forst.) Sw.**

ลาตน ตมดมรกษาอาการเกยวกบกระดก

M M. Borikut 157

Dioscoreaceae มนมอเสอ โคยจวาก Dioscorea esculenta (Lour.) Burkill

รากสะสมอาหาร

รบประทาน F M. Borikut 164

มนออน โคยออน Dioscorea sp. รากสะสมอาหาร

รบประทาน F M. Borikut 162

มนก ฮะมโคย Dioscorea pentaphylla L.

รากสะสมอาหาร

รบประทาน F -

เนระพสไทย เพลเลอะ Tacca chantrieri André

ใบ ประกอบอาหาร F M. Borikut 149

Elaeagnaceae มะหลอด แพะฮะลอด Elaeagnus latifolia L. ผล รบประทานเปนผลไม

F -

Equisetaceae หญาถอดปลอง ชยายนอก Equisetum diffusum D. Don

ทงตน ทาฝายชะลอนา MP -

Euphorbiaceae โกสน ลานาล Codiaeum variegatum (L.)

Rumph. ex A.Juss.


ไครนา ลาไคล Homonoia riparia Lour.


F M. Borikut 125

ทงตน ลาตนใชทาทอยปลาแมนา

MP -

มนสาปะหลง โคยตน Manihot esculenta Crantz

รากสะสมอาหาร, ยอดออน




Euphorbiaceae ตองเตา ลาดาก Mallotus barbatus Müll. Arg.


ตองแตบ ลาฮลาง Macaranga denticulate (Blume)

Müll. Arg.

ใบ หอของ MP M. Borikut 147

ปอแตบ - Macaranga kurzii (Kuntze) Pax & K.

Hoffm.

ลาตน เชอเพลง MP -

เปลาตองแตก ลาโประ Baliospermum calycinum Müll. Arg.

ยอดออน ใชยางทาบรเวณแผลรกษาแผลใน

ปาก

M -

เปลาใหญ ลาเปลา Croton persimilis Müll. Arg.

ลาตน ใชในพธกรรมปลกแฮก

C -

Fabaceae สมปอย แพะปอย Acacia concinna (Willd.) DC.


ผล ใชในพธกรรมฝงศพ C -

ชะอม บะหละ Acacia pennata (L.) Will. subsp. Insuavis (Lace) I. C. Nielsen


มะคาโมง แพะคา Afzelia xylocarpa (Kurz) Craib


ชาเรอด ผกปยา Caesalpinia mimosoides Lam.

ดอก, ยอดออน

รบประทานสดกบนาพรก

F -

แปบผ มหยวก Cajanus goensis Dalzell

ผล, ดอก ลวกรบประทานกบนาพรก

F M. Borikut 197

ราชพฤกษ ลาคน Cassia fistula L. ลาตน เชอเพลง MP -

ถวแปบ แพะแทะ Lablab purpureus (L.) Sweet


กระถน ลากระถน Leucaena leucocephala (Lam.)

de Wit

ผล, ยอดออน รบประทานสดกบนาพรก

F -

ไมยราบ แยนยอบ Mimosa pudica L. ลาตน ตมดมชวยขบปสสาวะ

M -

ไมยราบตน แยนยอบ Mimosa pigra L.** ลาตน ตมดมชวยขบปสสาวะ

M -

หมามย แพะปอด Mucuna pruriens (L.) DC.**

เมลด ตมดมเปนยาบารงกาลง

M -

เถาวลยเพยด เครอเผยด Pueraria alopecuroides Craib

ลาตน ใชเสนใยถกสวง B M. Borikut 200

แคบาน คลางแค Sesbania grandiflora (L.) Poir.

ดอก, ผล ประกอบอาหาร F -

มะขาม แพะขาม Tamarindus indica L. ผล รบประทานเปนผลไม

F -



Fabaceae ถวฝกยาว แพะถว Vigna unguiculate (L.) Walp. Subsp. Sesquipedalis (L.)

Verdc.


Fagaceae กอเดอย ลาคล Castanopsis acuminatissima (Blume) A. DC.

ผล รบประทาน F M. Borikut 174

ลาตน ใชสรางบาน B M. Borikut 174

กอแปน แพะชะ Castanopsis diversifolia (Kurz) King ex Hook. f.

ผล รบประทานเปนอาหาร

F M. Borikut 017


Gentianaceae สามยอด อมวะ Canscora andrographioides

Griff. ex C. B. Clarke

ทงตน ใชทายาดองเหลาดมแกปวดเมอย

M -

Gleicheniaceae กดกลา เลยมเซนเยยด

Dicranopteris linearis (Burm. f.) Underw.

ลาตน ทาหลอดดดเหลาอ B M. Borikut 148

Hypericaceae ตวเกลยง ลาตล Cratoxylum cochinchinense (Lour.) Blume


ตวขน ลาตลโชก Cratoxylum formosum (Jacq.)

Benth. & Hook. F. ex Dyer subsp.

Pruniflorum (Kurz) Gogelein


Iridaceae วานหางชาง ชเหลอบ Iris domestica (L.) Goldblatt & Mabb.**


C -

Lamiaceae ปงขาว แพะลาม Clerodendrum glandulosum Lindl.


F -

นางแยมปา หลางดอกปก Clerodendrum infortunatum L.

ยอดออน ประกอบอาหาร F M. Borikut 140

อหลน บะชอน Isodon ternifolius (D. Don) Kudô

ใบ ประกอบอาหาร F M. Borikut 126

สะระแหน หอมดวน Mentha cordifolia Opiz ex Fresen


แมงลก ผกนากอ Ocimum africanum Lour.


โหรพา - Ocimum basilicum L.




Lamiaceae ยหรา จนจอ Ocimum gratissimum L. var.


กระเพรา - Ocimum tenuiflorum L.


งาขมอน งา Perilla frutescens (L.) Britton

เมลด ประกอบอาหาร F M. Borikut 077

Lauraceae อะโวคาโด อะโวคาโด Persea Americana Mill.**


F -

มะเหมยก มะเหมยก Phoebe cathia (D. Don) Kosterm.


Lygodiaceae หญายายเภา บะวล Lygodium flexuosum (L.) Sw.


ลาตน มดของ MP -

Lythraceae หลวดอก - Cuphea hyssopifolia Kunth**


ลาพปา ลาคบ Duabanga grandiflora (DC.)

Walp.


Malvaceae พลบพลา แพะกอม Microcos paniculata L.

ผล ผลรบประทานเปนผลไม

F M. Borikut 058

ผล ใชเปนของเลนสาหรบเดก

MP -

เกาลด แพะมอม Sterculia monosperma

Vent.**

ผล รบประทาน F M. Borikut 176

Marantaceae ตองสาด หะลอเนอด Phrynium pubinerve Blume

ใบ หอของ MP -

Melastomataceae โคลงเคลง แพะปน Melastoma malabathricum L. subsp. normale (D.

Don) K. Meyer**


F -

Menispermaceae กรงเขมา ชมชมาด Cissampelos pareira L.


ผกหนง ผกหนง Parabaena sagittate Miers ex Hook. F. &

Thomson


F -

เถายางนาง บะยานาง Tiliacora triandra (Colebr.) Diels


ตมดมรกษาอาการโรคกระเพาะ

M -



Menispermaceae บอระเพด เครอกลง Tinospora crispa (L.) Hook.f. & Thomson

ลาตน เถาใชผสมทาหวเชอแปงเหลา

F -

Moraceae ปอกระสา ลากลาง Broussonetia papyrifera (L.) L'Hér.

ex Vent.

ใบ เปนอาหารสตว MP -

ผกไฮ บะ Ficus lacor Buch.-Ham. ใบ ประกอบอาหาร F -

เดอหวา แพะเดอแยด Ficus auriculate Lour.


F -

มะเดอปลอง แพะเดอ Ficus hispida L. f. ผล รบประทานสดกบนาพรก

F -

เดอปลองหน แพะดอด Ficus semicordata Buch.-Ham. ex Sm.


F -

หมอน หมอน Morus alba L. ผล รบประทานเปนผลไม

F -

Moringaceae มะรม - Moringa oleifera Lam.

ดอก, ใบ ประกอบอาหาร F -

Musaceae กลวยปา คลอย Musa acuminate Colla

ผล, ลาตน ประกอบอาหาร F -

ลาตน เปนอาหารสตว MP -

กลวยนาวา แพะท Musa × paradisiaca L.


F -

ลาตน, ใบ เปนอาหารสตว, หอของ

MP -

Myrtaceae ฝรง แพะดา Psidium guajava L. ผล รบประทานเปนผลไม

F -

ยอดออน รบประทานสดแกอาการทองเสย

M -

ชมพนา ลายาหวาย Syzygium siamense (Craib) Chantar. & J.

Parn.

ผล,ยอดออน รบประทานเปนผลไม, ยอด

รบประทานสดกบนาพรก

F M. Borikut 062

Nyctaginaceae เฟองฟา ลางเฟองฟา Bougainvillea glaba Choisy**


Olacaceae ผกรด บะมง Erythropalum scandens Blume


Opiliaceae ผกหวานปา บะโหลด melientha suavis Pierre

ยอด ประกอบอาหาร F -

Orchidaceae เอองคา ดอกเออง Dendrobium chrysotoxum Lindl.**

ดอก ไมประดบ MP -

Oxalidaceae มะเฟอง แพะเคล Averrhoa carambola L.

ผล, ยอดออน, ใบ

รบประทานเปนผลไม, รบประทาน

สดกบนาพรก

F -

ตมดมรกษาโรคนว M -



Pandanaceae เตยหนาม ยวะ Pandanus sp. ยอดออน ประกอบอาหาร F -

Passifloraceae เสาวรส บะกระทกรก Passiflora edulis Sims


F -

กะทกรก บะฉาง Passiflora foetida L. ผล,ยอดออน รบประทานเปนผลไม, ลวก

รบประทานกบนาพรก

F -

Phyllanthaceae เมาหลวง แพะพอง Antidesma sp. ผล รบประทานเปนผลไม

F -

มะไฟ แพะชาล Baccaurea ramiflora Lour.


F -

เตม ลาปวย Bischofia javanica Blume

ใบ นงรบประทานคลายใบเมยง

F -

ขมด บะฮทอล Glochidion assamicum (Mull.

Ag.) Hook. f


F -

ลกใตใบ - Phyllanthus amarus Schumach. & Thonn.

ลาตน ตมดมแกอาการปวดมอย

M -

มะขามปอม แพะหะแม Phyllanthus emblica L.


F -

รบประทานสดแกอาการเจบคอ

M -

กางปลาเครอ ลาเกมตอด Phyllanthus reticulatus Poir.

ใบ เปนอาหารดวงกวาง

MP -

ผกหวานบาน ผกหวาน Sauropus androgynus (L.) Merr.


Pinaceae สนสามใบ ลานาล Pinus kesiya Royle ex Gordon


สนสองใบ ลานาล Pinus merkusii Jungh. & de Vriese


Piperaceae พล เกาพ Piper betle L. ใบ รบประทานกบหมาก

F -

ใชในพธกรรมปลกแฮก, กนดอกแดง, ปใหม, แกมดอย

C -

สะคานแดง สะคานโซ Piper sp. ลาตน ใชทายาดองเหลาดมแกปวดเมอย

M M. Borikut 196

สะคาน สะคาน Piper wallichii (Miq.) Hand.-Mazz

ลาตน ประกอบอาหาร F -

ดปล สอาด Piper retrofractum Vahl


ชาพล ผกนก Piper sarmentosum Roxb.




Plantaginaceae หญาเอนยด - Plantago major L. ใบ ตาพอกบรเวณแผลรกษาอาการปวดเขาและกระดก

M -

กรดนา ชเปอะ Scoparia dulcis L. ยอดออน ประกอบอาหาร F -

Poaceae ไผเฮยะ กลาว Cephalostachyum virgatum (Munro)

Kurz



ตะไคร ฮะไค Cymbopogon citratus (DC.) Stapf


ไผไร ปอยไร Gigantochloa albociliata (Munro)

Kurz


หญาคา สแลง Imperata cylindrica (L.) Raeusch.

ใบ ทาหลงคาบาน B -

ขาว ซา Oryza sativa L. ผล รบประทานเปนอาหาร

F -

ออย ออย Saccharum officinarum L.

ลาตน รบประทาน F -

ไผรวก ไมฮวก Thyrsostachys siamensis Gamble**



ตองกง โค Thysanolaena latifolia (Roxb. ex Hornem) Honda

กานดอก ทาไมวาด B M. Borikut 072

ขาวโพด แพะชล Zea mays L. ผล รบประทานเปนอาหาร

F -

Polygonaceae ผกแพว ผกแผว Persicaria odorata (Lour.) Soja'k


F -

Primulaceae ขาวสารหลวง ลางลด Maesa ramentacea (Roxb.) A. DC.

ดอก ใชในพธกรรม C M. Borikut 190

Proteaceae เหมอดคนตวผ ลาซะกด Helicia nilagirica Bedd.

ใบ ตมดมรกษาอาการวปวดบรเวณเตานม

ในผหญง

M M. Borikut 201

Rhamnaceae ฮอสะพายควาย ซมยง Berchemia floribunda (Wall.)

Brongn.

ทงตน ตมดมแกอาการปวดเมอย

M M. Borikut 143

คนทรง กนถง Colubrina asiatica (L.) Brongn.


Rosaceae ไขปใหญ ชเยยะเบยด Rubus alceifolius Poir.**


F M. Borikut 042

หนามไขกง แพะโงล Rubus ellipticus Sm. ผล รบประทานเปนผลไม

F M. Borikut 043



Rubiaceae กาแฟ กาแฟ Coffea arabica L. ผล เครองดม F -

เขมปา ลางแกล Pavetta indica L. ดอก ใชในพธกรรมปใหม C -

แกมขาว ลางหะเลบเพลบ

Mussaenda sanderiana Ridl.

ใบ, ดอก ใชในพธกรรมแกมดอย

C M. Borikut 024

กระทมเขา - Neonauclea purpurea (Roxb.)

Merr.


พงโหม ชมชพม Paederia pilifera Hook. f.


F -

Rutaceae มะนาว แพะนาว Citrus aurantiifolia (Christm.) Swingle


มะกรด มะกว Citrus hystrix DC. ผล,ใบ ประกอบอาหาร F -

เพยกะทง บะวาเลอะ Melicope pteleifolia (Champ. ex Benth.)

T. G. Hartley


F M. Borikut 188

เครองเหา บะฮดอก Toddalia asiatica (L.) Lam.

ผล,ยอด รบประทานสดกบนาพรก

F -

Salicaceae ตะขบปา แพะเกวน Flacourtia indica (Burm. f.) Merr.


F -

Sapindaceae ลนจ แพะลนจ Litchi chinensis Sonn.


F -

ลาไย แพะพอด Dimocarpus longan Lour.


F -

Saururaceae ผกคาวตอง บะคาวตอง Houttuynia cordata Thunb.


F -

Scrophulariaceae ราชาวดปา ลางหยกโปก Buddleja asiatica Lour.

ดอก ใชในพธกรรมกนดอกแดง

C M. Borikut 187

Solanaceae ลาโพง ลางหวลาโพง Brugmansia × candida Pers.**

ดอก ไมประดบ MP -

พรก แพะเยยด Capsicum annuum L.

ผล ประกอบเปนอาหาร F -

มะเขอเปราะ แพะเคอแจ Solanum capsicoides All.


มะเขอเทศ มะเขอ Solanum lycopersicum L.

ผล ลวกรบประทานกบนาพรก

F -

มะแวงนก ผกดดปา Solanum americanum Mill.


F -

มะแวง แพะแควง Solanum anguivi Lam.

ผล รบประทานสดกบนาพรก

F -

ดบยาง ใบแปง Solanum erianthum D. Don

ใบ ทาหวเชอแปงเหลา F M. Borikut 160

ตอยตง บะดด Solanum spirale Roxb.

ใบ ลวกรบประทานกบนาพรก

F -



Solanaceae มะอก แพะแควง Solanum stramoniifolium

Jacq.


มะเขอพวง แพะแควง Solanum torvum Sw. ผล ประกอบอาหาร F -

Verbenaceae เทยนหยด เกาชาทอง Duranta erecta L.** ทงตน ไมประดบ MP -

Vitaceae กระตงใบ ลากวาด Leea indica (Burm. f.) Merr.


C -

Xanthorrhoeaceae วาน หางจะระเข

วานชตาอเทด

Aloe vera (L.) Burm. f.

ใบ วนใสชวยสมานแผล M -

Zingiberaceae ขา แชเลอะ Alpinia galnnga (L.) Willd.

ลาตนใตดน ประกอบอาหาร F -

ขาคม แพะเพรด Alpinia roxburghii Sweet

ดอก,ลาตนเทยม


กกเขยว เทด Amomum sp. ดอก รบประทานสดกบนาพรก

F -

จกก แพะกก Amomum sp. ดอก ลวกรบประทานกบนาพรก

F -

ขมน เคาะมน Curcuma longa L. ลาตนใตดน ประกอบอาหาร F -

ขง แวะ Zingiber officinale Roscoe

ลาตนใตดน เผาไฟอมแกไอ M -


หมายเหต * F = พชอาหาร; M = พชสมนไพร; B = พชใชสรางทอยอาศยและเครองมอเครองใชตางๆ; C = พชใชในพธกรรมความเชอ; MP = พชใชประโยชนอนๆ ** = ชนดพชทมการใชประโยชนเปนครงแรกโดยเทยบกบการศกษาของชาวลวะในจงหวดนาน (ทพยสดา, 2541; มานตา, 2542; ทศนเวศ, 2543; อภชาต, 2558)

กตตกรรมประกาศ งานวจยนไดรบทนสนบสนนจากสถาบนสงเสรมการ

สอนวทยาศาสตรและเทคโนโลย (สสวท.) ขอบคณผใหขอมลทกทานทสละเวลาและอานวยความสะดวกตลอดระยะเวลาการดาเนนงาน

เอกสารอางอง กวศลป คาวงค. (2552) พฤกษศาสตรพนบานของชาวกะเหรยงบานใหม

สวรรคและบานหวยปลง ตาบล บานหลวง อาเภอจอมทอง จงหวด เชยงใหม. วทยาศาสตรมหาบณฑต, มหาวทยาลย เชยงใหม. เชยงใหม: 380 หนา

จรสพงษ มลใจ. (2559) พฤกษศาสตรพนบานของละวา บานละอบ อาเภอแมลานอย จงหวดแมฮองสอน. วทยานพนธ วทยาศาสตรมหาบณฑต, มหาวทยาลยเชยงใหม: 217 หนา

ชศร ไตรสนธ , ปรทรรศน ไตรสนธ และทศนยพร สขโชต . (2546). พฤกษศาสตรพนบานของชาวกะเหรยงบานขนแปะและชาวมง

บานขนวาง อาเภอจอมทอง จงหวดเชยงใหม. ใน: รายงานการวจยฝายงานวจยมลนธโครงการหลวง, เชยงใหม.

ชศร ไตรสนธ และปรทรรศน ไตรสนธ. (2554). พฤกษศาสตรพนบานของชาวลวะและชาวถน บนดอยภคา จงหวดนาน . วารสารพฤกษศาสตรไทย. 3(2): 163-185.

เตม สมตนนท. (2557). ชอพรรณไมแหงประเทศไทย. กรงเทพมหานคร: โรงพมพสานกงานพระพทธศาสนาแหงชาต. 825 หนา.

ทศนเวศ ยะโส. (2543) พฤกษศาสตรพนบานของชาวถนและชาวลวะในเขตตาบลภฟา อาเภอบอเกลอ จงหวดนาน. วทยานพนธ วทยาศาสตรมหาบณฑต, มหาวทยาลยเชยงใหม. เชยงใหม: 234 หนา.

ทพยสดา ตงตระกล. (2541) พฤกษศาสตรพนบานของชาวขม ชาวลวะและชาวถนในบางพนทของจงหวดนาน. วทยานพนธ วทยาศาสตรมหาบณฑต, มหาวทยาลยเชยงใหม. เชยงใหม: 241 หนา.

ทว ประทปแสง. (2542) พธกรรมและความเชอในการประกอบอาชพ เกษตรกรรมของชาวลวะ บานเตยกลาง ในอทยานแหงชาตดอยภคา จงหวดนาน . วทยานพนธวทยาศาสตรมหาบณฑต , มหาวทยาลยเชยงใหม. เชยงใหม: 95 หนา.

งานวจย วารสารวทยาศาสตร มข. ปท 47 เลมท 2 295 ปยวรรณ วนชชยนนท. (2538) พฤกษศาสตรพนบานของชาวกะเหรยงใน

จงหวดเชยงใหม . วทยานพนธ วทยาศาสตรมหาบณฑต , มหาวทยาลยเชยงใหม. เชยงใหม: 202 หนา.

ไพศาล ทองสอน. (2544) พฤกษศาสตรพนบานของชาวเขาเผาถนในตาบลดงพญา อาเภอบอเกลอ จงหวดนาน. วทยานพนธวทยาศาสตรมหาบณฑต, มหาวทยาลยเชยงใหม. เชยงใหม: 99 หนา.

มานตา ชมเปราะ. (2542) การใชประโยชนจากพชสมนไพรพนบานของชาววลวะบานเตยกลาง ดอยภคา จงหวดนาน. วทยานพนธ วทยาศาสตรมหาบณฑต, มหาวทยาลยเชยงใหม. เชยงใหม: 82 หนา.

เลอศกด ประจวบอารย. (2551) สมนไพรพนบานของชนเผากะหราง บานโปงลก อาเภอแกงกระจาน จงหวดเพชรบร. วทยานพนธ เภสชศาสตรมหาบณฑต, ศลปากร: 173 หนา.

สวไล เปรมศรรตน. (2531). สนทนาสาธารณสขลวะ-ปรย. พมพครงท 1. นครปฐม:สถาบนวจยภาษาและวฒนธรรมเพอพฒนาชนบท มหาวทยาลยมหดล. หนา 7-11.

อภชาต สองแสงจนทร (2558). การใชประโยชนพชของคนเมองและชาวลวะในตาบลภฟา อาเภอบอเกลอ จงหวดนาน. วารสารพฤกษศาสตรไทย 7(2): 115-132.

อญชล นวมม และคณะ (2555). พฤกษศาสตรพนบานของชาวมง บานปางช า ง ต าบลพงษ อ า เภอ สน ต สข จ งหว ด น าน . วารสารพฤกษศาสตรไทย. 4(2): 177-211.

Eric, W.C., Chan, Suit, Y.E., Tan, Y.P. and Wong, Z.C.. (2011). Phytochemistry and Pharmacological Properties of Thunbergia laurifolia. Pharmacognosy Journal 3(24): 1-6.

The Plant List 2013: A working list of all plant, แห ล ง ข อ ม ล : http://www.the plant list. org. คนเมอวนท 1 มนาคม 2561.

พฤกษศาสตร์พื้นบ้านของล ัวะ ใน...

Documents