ปรมตถธรรมสงเขปจตตสงเขป และภาคผนวก

สจนต บรหารวนเขตต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา

�������.indd 1 1/26/10 10:22:56 AM

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา

ปรมตถธรรมสงเขปจตตสงเขป

และภาคผนวก

โดย สจนต บรหารวนเขตต

ปรมตถธรรมสงเขป จตตสงเขป และภาคผนวก

โดย สจนต บรหารวนเขตต

พมพครงท ๑ พ.ศ. ๒๕๓๐ จำนวน ๕,๐๐๐ เลมพมพครงท ๒ พ.ศ. ๒๕๓๖ จำนวน ๒๐,๐๐๐ เลมพมพครงท ๓ พ.ศ. ๒๕๔๕ จำนวน ๕,๐๐๐ เลมพมพครงท ๔ พ.ศ. ๒๕๕๓ จำนวน ๓,๐๐๐ เลม

ISBN 978-616-90247-1-2

สงวนลขสทธ

ทานทประสงคจะพมพหนงสอของมลนธฯ เพอเปนธรรมทานโปรดตดตอ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนาเลขท ๑๗๔/๑ เจรญนคร ๗๘ แขวงดาวคะนอง เขตธนบร กรงเทพฯ ๑๐๖๐๐ โทรศพท / โทรสาร ๐๒ ๔๖๘ ๐๒๓๙

หรอทบานธมมะเลขท ๑๓๖ หม ๕ ตาบลหนองควาย อาเภอหางดง เชยงใหม ๕๐๒๓๐โทรศพท ๐๕๓ ๔๓ ๑๖๗๘ Email: info@dhammahome.comhttp://www.dhammahome.com

พมพท โอ. เอส. พรนตงเฮาส กรงเทพฯ

3

สารบญ

พระพทธ ศาสนา ม องค ๙ ...............................................................................................๗

ปรม ตถ ธรรม สงเขป ...........................................................................................................๑๕

จตต สงเขป ................................................................................................................................. ๖๑

บท ท ๑ ................................................................................................................................๖๓

บท ท ๒ ............................................................................................................................... ๘๐

บท ท ๓ ............................................................................................................................... ๘๘

บท ท ๔ ............................................................................................................................๑๑๓

บท ท ๕ ........................................................................................................................... ๑๒๘

บท ท ๖ ........................................................................................................................... ๑๓๘

บท ท ๗ ...........................................................................................................................๑๕๗

บท ท ๘ ............................................................................................................................๑๘๐

บท ท ๙ ........................................................................................................................... ๑๘๘

บท ท ๑๐ ........................................................................................................................๒๑๒

บท ท ๑๑ ........................................................................................................................๒๒๕

บท ท ๑๒ .......................................................................................................................๒๓๐

บทท ๑๓ ...................................................................................................................... ๒๔๒

บท ท ๑๔ .......................................................................................................................๒๕๕

บท ท ๑๕ .......................................................................................................................๒๖๗

บท ท ๑๖ ........................................................................................................................ ๒๘๖

4  สารบญ

บญญต ..................................................................................................................................... ๒๙๙

ภาคผนวก ............................................................................................................................. ๓๕๑

จต ๘๙ หรอ ๑๒๑ ประเภท...................................................................๓๕๓

เจตสก ๕๒ ประเภท ........................................................................................ ๓๘๑

รป ๒๘ ประเภท ..................................................................................................๔๐๕

สมถ ภาวนา ..........................................................................................................................๔๒๑

วปสสนา ภาวนา ............................................................................................................... ๔๕๑

แนวทาง เจรญ วปสสนา .............................................................................................๔๙๔

นโม ตสส ภควโต อรหโต สมมาสมพทธสส

7

พระพทธ ศาสนา ม องค ๙

พระพทธ พจน คอ พระ ธรรม วนย ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง

ประกอบ ดวย องค ๙ คอ

สตตะ ไดแก พระ สตร ทง หลาย มมงคล สตร เปนตน

รวม ถง พระ วนย ปฎก และ นท เทส

เคย ยะ คอ พระ สตร ทงหมด ท ม คาถา มส คาถ วรรค

เปนตน

เวย ยา กรณะ คอ พระ อภธรรม ปฎก พระ สตร ท ไมม คาถา ปน

และ พระพทธ พจน ท ไม จด เขา ใน องค ๘

คาถา คอ พระ ธรรมบท เถร คาถา เถร คาถา และ

คาถา ลวนๆ ท ไมม ชอ สตร ใน สต ตน บาต

อทาน คอ พระ สตร ๘๒ สตร ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง

เปลง ดวย โสมนส ญาณ

อ ตว ต ตกะ คอ พระ สตร ๑๑๐ สตร ท ขน ตน ดวย คำ วา

วตต เหต ภคว ตา (ขอ น สมจรง ดง คำ ท พระ ผ ม

พระ ภาค ตรส ไว แลว)

ชาตกะ คอ เรอง อดต ชาต ของ พระ ผ ม พระ ภาค และ พระ

สา วก มอปณณ กชา ดก เปนตน รวม ๕๕๐

ชาดก

8  พระพทธศาสนามองค ๙

อพ ภต ธรรม คอ พระ สตร ท ประ กอ บดว ยอจฉ ร ยอพ ภต ธรรม

(ธรรม ท ยง ดวย คณ พเศษ นา อศจรรย)

เวท ล ละ คอ พระ สตร ท เมอ ถาม แลวๆ ได ความ ร และ

ความ ยน ด ยงๆ ขน มจฬ เวท ลล สตร เปนตน

พระพทธ พจน ม ๘๔,๐๐๐ พระ ธรรม ขนธ อน ทาน พระ

อานนท เรยน จาก พระ ผ ม พระ ภาค มา ๘๒,๐๐๐ พระ ธรรม ขนธ

เรยน จาก พระ ภกษ มทาน พระ สา ร บตร เปนตน ๒,๐๐๐ พระ

ธรรม ขนธ พระ ธรรม ขนธ คอ พระ ธรรม แตละ ขอ ซง อาจ จะ

เปน พระ สตร ๑ สตร กได เปน ๑ พระ ธรรม ขนธ หรอปญหา

๑ ขอ ก เปน ๑ พระ ธรรม ขนธ คำ ว สช ชนาขอ หนงๆ ก เปน

พระ ธรรม ขนธ หนงๆ เปนตน

พระ วนย ปฎก ม ๕ คมภร คอ

มหา วภงค

ภกขน วภงค

มหาวรรค

จล ล วรรค

ปรวาร

คมภร อรรถ กถา ซง อธบาย ขอความ ใน พระ วนย ปฎก คอ สมน ต ปา สาท กา

พระพทธศาสนามองค ๙  9

พระ สต ตน ต ปฎก ม ๕ นกาย คอ

ทฆ นกาย รวม พระ สตร ขนาด ยาว ม พระ สตร ๓๔ สตร แบง

เปน ๓ วรรค คอ

สล ขน ธ วรรค

มหาวรรค

ปาฏก วรรคคมภร อรรถ กถา ทฆ นกาย คอ สม งคล วลาสน

มชฌม นกาย รวม พระ สตร ขนาด กลาง ม พระ สตร ๑๕๒

สตร แบง เปน ๓ ปณณาส ก คอ

มล ปณณาส ก ม ๕ วรรค วรรค ละ ๑๐ สตร

รวม ๕๐ สตร

มชฌม ปณณาส ก ม ๕ วรรค วรรค ละ ๑๐ สตร

รวม ๕๐ สตร

อป ร ปณณาส ก ม ๕ วรรค ๔ วรรคแรกมวรรค ละ

๑๐ สตร วรรค ท ๕ ม ๑๒ สตร

รวม ๕๒ สตร

คมภร อรรถ กถา มชฌม นกาย คอ ปปญจ สท น

10  พระพทธศาสนามองค ๙

สง ยต ตน กาย รวม พระ สตร เปน พวกๆ แบง เปน วรรค ใหญ

๕ วรรค คอ

ส คาถ วรรค ม ๑๑ สง ยต ต

นทาน วรรค ม ๙ สง ยต ต

ขน ธ วาร วรรค ม ๑๓ สง ยต ต

สฬาย ตน วรรค ม ๑๐ สง ยต ต

มหา วาร วรรค ม ๑๒ สง ยต ต

คมภร อร รถ กถา สง ยต ตน กาย คอ สา รต ถ ปกา สน

อง คต ต รน กาย รวม พระ สตร ตาม จำนวน ประเภท ของ ธรรม

แบง เปน ๑๑ นบาต คอ

เอก นบาต รวม ธรรม ประเภทหมวด ๑

ทกนบาต รวม ธรรม ประเภทหมวด ๒

ตก นบาต รวม ธรรมประเภทหมวด ๓

จต กก นบาต รวม ธรรม ประเภทหมวด ๔

ปญจก นบาต รวม ธรรม ประเภทหมวด ๕

ฉก กน บาต รวม ธรรม ประเภทหมวด ๖

สต ตก นบาต รวม ธรรม ประเภทหมวด ๗

อฏฐ กน บาต รวม ธรรม ประเภทหมวด ๘

นวก นบาต รวม ธรรม ประเภทหมวด ๙

พระพทธศาสนามองค ๙  11

ท สก นบาต รวม ธรรม ประเภทหมวด ๑๐

เอ กาท สก นบาต รวม ธรรม ประเภทหมวด ๑๑

คมภร อรรถ กถา อง คต ต รน กาย คอ มโนรถ ป รณ

ขท ทก นกาย นอกจาก นกาย ๔ มทฆ นกาย เปนตน นน แลว

พระพทธ พจน อน นอกจาก นนรวม เปน ขท ทก นกาย ม ขท ทก ปาฐ ะ

ธรรมบท อทาน อ ตว ต ตกะ สต ตน บาต วมาน วตถ

เปต วตถ เถร คาถา เถร คาถา ชาดก มหา นท เทส

จฬ นท เทส ปฏ สม ภท า มค ค อ ปทาน พทธ วงศ และ จรยา

ปฎก

คมภร อร รถ กถา ขท ทก นกาย คอ

ปรม ตถ โชตกา อร รถ กถา ขท ทก น กาย ขท ทก ปาฐ ะ

และ สต ตน บาต

ธมมปทฏฐ กถา อรรถ กถา คาถา ธรรมบท

ปรม ตถ ทป น อรรถ กถา อทาน อ ตว ต ตกะ เปต วตถ

เถร คาถา เถร คาถา จรยา ปฎก

ปรม ตถ ทป น อรรถ กถา วมาน วตถ(ว มลตถ ทป น)

ชา ตกฏฐ กถา อรรถ กถา ชาดก

สทธมมปช โชตกา อรรถ กถา มหา นท เทส จฬ นท เทส

สทธมม ปกา สน อรรถ กถา ปฏ สม ภท า มค ค

12  พระพทธศาสนามองค ๙

ว สทธ ชน วลาสน อร รถ กถา อ ปทาน

มธ รต ถวล า สน อรรถ กถา พทธ วงศ

พระ อภธรรม ปฎก ม ๗ คมภร คอ

ธมม สงค ณ ปกรณ อรรถ กถา คอ อฏฐ สาลน

ว ภงค ปกรณ อรรถ กถา คอ สม โม ห ว โน ทน

ธาต กถา ปกรณ

ปคคลปญญต ปกรณ

กถา วตถ ปกรณ อรรถ กถา คอ ปรม ตถ ทป น

ยมก ปกรณ ปญจ ปก รณฏฐ กถา

ปฏ ฐาน ปกรณ

อรรถ กถา พระ ไตรปฎก นน สวน ใหญ ทาน พระ พทธ โฆษ า จาร ย

แปล และ เรยบ เรยง จาก อรรถ กถา เดม ใน ภาษา สงหล คอ มหา

อรรถ กถา มหา ปจ จร และ ก รน ท ซง สบ ตอ กน มา ตงแต สมย

ทานพระ มห นท เถระ พระ โอรส พระเจา อโศก มหาราชไป เผยแผ

พระพทธ ศาสนา ท ประเทศศร ลงกา

นอกจาก คมภร ฎกา ซง อธบาย ขอความ ใน คมภร อรรถ กถา

คอ สารตถ ทป น (คมภร ฎกา พระ วนย ปฎก) สารตถ มญช สา

(คมภร ฎกา พระ สต ตน ต ปฎก) ปรม ตถ ปกา สน (คมภร ฎกา

พระพทธศาสนามองค ๙  13

พระ อภธรรม ปฎก) อน ฎกา ซง อธบาย คำ ศพท ใน ฎกา และ

อต ถ โยชนา ซง อธบาย ความ สมพนธ ของ บท ท ใช ใน อรรถ กถา

แลว คมภร ทาง พระพทธ ศาสนา ท ควร คา แก การ ศกษา ซง ทาน

พระ เถระ ผทรง คณ ใน อดต สมย ตอๆ มา ได รจนา ไว เชน

ม ล นท ปญหา รจนา โดย ทาน ปฏก จฬา ภย ประมาณ พ.ศ. ๕๐๐

ว ส ทธ มค ค รจนา โดย ทาน พระ พทธ โฆษ า จาร ย ประมาณ พ.ศ. เกอบ ๑๐๐๐

อภ ธมมตถ สงคหะ รจนา โดย ทาน พระ อน รทธา จาร ย ประมาณ พ.ศ. เกอบ ๑๐๐๐

สารตถ สงคหะ รจนา โดย ทาน พระ นนทา จาร ย ประมาณ พ.ศ. เกอบ ๑๐๐๐

ปรม ต ถมญ ช สา (ฎกา อธบาย ว ส ทธ มค ค) รจนา โดย ทา นพ ระ ธมม ปา ลา จาร ย

สจ จ สงเขป รจนา โดย ทา นพ ระ ธมม ปา ลา จาร ย

อภ ธมมตถ วภา ว น ฎกา (อธบาย คมภร อภ ธมมตถ สงคหะ) รจนา โดย ทาน พระ สม ง คลา จาร ย

โม ห วจ เฉท น (อธ บาย ธมม สงค ณ ปกรณ และ ว ภงค ปกรณ) รจนา โดย ทา นพ ระ กสส ปะ ประมาณ พ.ศ. ๑๗๐๓-๑๗๗๓

14  พระพทธศาสนามองค ๙

มงคลตถ ทป น (อธบาย มงคล สตร) รจนา โดย

ทาน สรม ง คลา จาร ย ชาว เชยงใหม

ปรม ตถ ธรรม สงเขป

17

ปรม ตถ ธรรม สงเขป

ใน อดต สมย ณ สาล วน อน เปน ท แวะ พก แหง พวก เจา มลละ เมองก ส นารา พระ ผ ม พระ ภาค อร หน ต สมมา สม พทธ เจา ทรง ดบ ขน ธ ปรนพพาน ระหวาง ไม สาละ ค หมด โอกาส ท สตวโลก จะ ได สดบ พระ ธรรม เทศนา จาก พระโอษฐ อก ตอ ไป พระ ผ ม พระ ภาค ประทาน พระ ธรรม วนย ท ทรง แสดง แลว ทรง บญญต แลว ไว เปน ศาสดาแทน พระองค เมอ ทรง ดบ ขน ธ ปรนพพาน ไป แลว1

พทธ บรษท ยอม ถวาย ความ นอบนอม สก กา ระ พระ ธรรม อน ประเสรฐ สด ของ พระ ผ ม พระ ภาค ตาม ความ ร ความ เขาใจ ใน พระ ธรรม วนย แม ผ ใด เหน พระ วรกาย ของ พระองค ได สดบ พระ ธรรม เทศนา จาก พระโอษฐ หรอ แม ได จบ ชาย สงฆาฏ ตดตาม พระองค ไป แต ไมร ธรรม ไม เหน ธรรม ผ นน ก หา ได เหน พระองค ไม ผ ใด เหน ธรรม ผ นน ได ชอ วา ยอม เหน ตถาคต2

พระพทธ ศาสนา คอ พระ ธรรม คำ สอน ของ พระ อรหนต สมมา สม พทธ เจา ม ๓ ขน

๑. ขน ปรยต ศกษา พระ ธรรม วนย

๒. ขน ปฏบต เจรญ ธรรม เพอ บรรล ธรรม ท ดบ กเลส ดบ ทกข

๓. ขน ปฏเวธ ร แจง ธรรม ท ดบ กเลส ดบ ทกข

1  ทฆนกาย มหาวรรค มหาปรนพพานสตร ขอ ๑๔๑

2  ขททกนกาย อตวตตกะ สงฆาฏสตร ขอ ๒๗๒

18  ปรมตถธรรมสงเขป

พระพทธ ดำรส ท วา ผ ใด เหน ธรรม ผ นน ชอ วา ยอม เหน ตถาคต

หมาย ถง การ เหน ธรรม ร แจง ธรรม ท พระ ผ ม พระ ภาค ตรสร คอ

โลก ตตร ธรรม ๙ ขน ปฏเวธ การ เหน ธรรม ขน ปฏเวธ เปน ผล ของ

การ เจรญ ธรรม ขน ปฏบต การ เจรญ ธรรม ขน ปฏบต ตอง อาศย

ปรยต ดวย เหต น ปรยต คอ การ ศกษา พระ ธรรม วนย จง เปน

สรณะ เปน ท พง เปน ทาง นำ ไป ส พระพทธ ศาสนา ขน ปฏบต และ

ขน ปฏเวธ เปน ลำดบ ไป

พระ ธรรม คำ สอน ของ พระ ผ ม พระ ภาคได จดจำ สบ ตอ กน มา

โดย มข ปาฐ ะ คอ การ ทองจำ จาก พระ อรหนต สาวก ผ กระทำ

สงคายนา พระ ธรรม วนย เปน ๓ ปฎก เรยก วา พระ ไตรปฎก

การ ทองจำได กระทำ สบ ตอ กน มา ตราบ จน กระทง ได จารก เปน

ตว อกษร พระ ธรรม วนย ซง พระ อรหนต สาวก ได สงคายนา เปน

๓ ปฎก นน คอ

๑. พระ วนย ปฎก

๒. พระ สต ตน ต ปฎก

๓. พระ อภธรรม ปฎก

พระ วนย ปฎกเกยว กบ ระเบยบ ขอ ประพฤต ปฏบต เพอ พรหมจรรย

ขน สง ยง ขน เปน สวน ใหญ พระ สต ตน ต ปฎก เกยว กบ หลก ธรรมท

ทรง เทศนา แก บคคล ตางๆ ณ สถาน ท ตางๆ เปน สวน ใหญ

ปรมตถธรรมสงเขป  19

พระ อภธรรม ปฎกเกยว กบ สภาพ ธรรม พรอม ทง เหต และ ผล ของ

ธรรม ทง ปวง

พระ ผ ม พระ ภาค ทรง ตรสร สภาพ ธรรม พรอม ทง เหต และ ผล

ของ ธรรม ทง ปวง พระองค ทรง แสดง ธรรม ท พระองค ทรง ตรสร เพอ

อนเคราะห สตวโลก ตงแต สมย ตรสร ตราบ จนถง สมย ปรนพพาน

ดวย พระ ปญญา คณ พระ บรสทธคณ และ พระ มหากรณาธคณ

อน ไมม ผ ใด เปรยบ ปาน พระ ผ ม พระ ภาค ได ทรง บำเพญ พระ บารม

เพอ บรรล ธรรม เปน พระ อร หน ต สมมา สม พทธ เจา ผทรง ถง พรอม

ดวย สมปทา1 คอ เหต สมปทา ผล สมปทา สตต ปการ สมปทา

เหต สมปทา การ ถง พรอม ดวย เหต คอ การ ทรง บำเพญ

พระ บารม จนถง พรอม เพอ ตรสร ธรรม เปน พระ สมมา สม พทธ เจา

๔ อสงไขยแส นกปป หลง จาก ได รบคำ พยากรณ จาก พระ ท ปง กร

พทธ เจา

ผล สมปทา การ ถง พรอม ดวย ผล ม ๔ อยาง คอ

๑. ญาณ สมปทา ไดแก มค ค ญาณ ซง เปน ท ตง แหง พระ

สพ พญญต ญาณ และ พระ ทศพล ญาณ เปนตน ซง ม มค ค ญาณ

นน เปน มล

1  อภธมมตถวภาวนฎกา

20  ปรมตถธรรมสงเขป

๒. ปหาน สมปทา ไดแก ละ กเลส ทง สน พรอม ทง วาสนา ท

ไม ด วาสนา คอ กรยา อาการ ทาง กาย วาจา ท ประพฤต จน เคยชน

ซง ถา ไมใช พระ สมมาสม พทธ เจา ก ละ ไม ได

๓. อา น ภาว สมปทา ไดแก ความ เปน ใหญ ใน การ ทำให สำเรจ

ได ตาม ท ปรารถนา

๔. รป กาย สมปทา ไดแก พระรป สมบต อน ประกอบ ดวย

พระ มหาป ร สลก ษณะ และ อน พยญชนะ อน เปน ท เจรญ ตาเจรญใจ

ของ ชาว โลก ทง มวล

เมอ เหตคอบารม ถง พรอม แลว ก ทำให ถง พรอม ดวย ผล สมปทา

คอ การ ตรสร เปน พระ สมมา สม พทธ เจา การ เปน พระ สมมา

สม พทธ เจา นน มใช ทำให พระองค พน ทกข แต เพยง พระองค เดยว

พระ บารม ท ได ทรง บำเพญ มา นน ก เพอ การ ตรสร และ บรรล ความ

เปน พระ สพพญญ ใน ธรรม นน เพอ ทรง แสดง ธรรม โปรด เวไนย

สตว ให พน ทกข เชน เดยว กบ พระองค ถา พระองค ทรง บำเพญ

บารม เพอ ดบ กเลส พน ทกข แต พระองค เดยว เทานน พระองค ก

จะ ไม ทรง พระนาม วา พระ สมมา สม พทธ เจา เพราะ พระพทธเจา

นน ม ๒ ประเภท คอ

๑. พระ สมมา สม พทธ เจา1 ผ ตรสร ดวย พระ ปญญา อน ยงซง

1  ปคคลบญญตปกรณ เอกนทเทส ขอ ๓๘ นวกนทเทส ขอ ๑๕๑

ปรมตถธรรมสงเขป  21

สจจะ ดวย พระองค เอง ใน ธรรม ทง หลาย ท ไม เคย ได ฟง มา กอน ทรง

บรรล ความ เปน พระ สพพญญ ใน ธรรม นน และ ทรง บรรล ความ เปน

ผ ม ความ ชำนาญ ใน ธรรม ท เปน กำลง ทง หลาย

๒. พระ ปจเจก พทธ เจา1 ผ ตรสร ซง สจจะ ทง หลาย ดวย พระองค เอง ท ไม เคย ได ฟง มา กอน แต มได บรรล ความ เปน พระ สพพญญ ใน ธรรม นน และ ไม ถง ความ เปน ผ ชำนาญ ใน ธรรม ท เปน กำลง ทง หลาย

ฉะนน การ บำเพญ เหต คอ บารม เพอ บรรล ธรรม เปน พระพทธเจา ซง เปน ผล จง มาก นอย ตาง กน

สตต ปการ สมปทา คอ การ ถง พรอม ดวย พระ อธยาศย และ อตสาหะ อปการะ แก สตวโลก เปน นจ แม ใน เหลา สตว ผ ม ความ ผด ม ทาน พระ เทว ทต เปนตน กบ การ รอ เวลา แก กลา แหง อนทรย ของ เวไนย สตว ผ ม ปญญ นท รย ยง ไม แก กลา และ พระองค ทรง แสดง พระ ธรรม อน จะ นำ สตว ออก จาก ทกข ทง ปวง โดย มได ทรง เพง ลาภ สก กา ระ เปนตน

เมอ พระ สมมา สม พทธ เจา ทรง ถง พรอม ดวย เหต สมปทา และ ผล

สมปทา แลว พระองค ก ทรง โปรด เวไนย สตว ให พน ทกข เปนการ

ถง พรอม ดวย สตต ปการ สมปทา การ เปน พระ สมมา สม พทธ เจา

นน เปนการ ถง พรอม ดวย สมปทา ทง สาม

1  ปคคลบญญตปกรณ เอกนทเทส ขอ ๓๙ นวกนทเทส ขอ ๑๕๑

22  ปรมตถธรรมสงเขป

ดวย เหต น พระ ธรรม ท พระ สมมา สม พทธ เจา ทรง เทศนา จง เปน

ธรรม ท พระองค ทรง ตรสร การ ตรสร ธรรม ทำให พระองค ทรง หมด

กเลส และ พระองค ทรง แสดง ธรรม ท พระองค ทรง ตรสร ก เพอ ให

ผ ปฏบต ตาม หมด กเลส ดวย

ฉะนน พทธ ศาสน ก จง ควร พจารณา และ ศกษา ให ร วา ธรรม และ

ความ จรง ท พระองค ตรสร นน คอ อะไร ความ จรง ท พระองค ทรง

ตรสร นน ตาง กบ ความ จรง ท เรา คด นก หรอ เขาใจ อยางไร บาง

ความ จรง ท พระองค ทรง ตรสรและ ทรง เทศนา สง สอน พทธ บรษท

ให เขาใจ และ ปฏบต ตามจน เหน ความ จรง นนๆ ก คอ สง ทง หลาย ท

ปรากฏ นน เปนธรรม แตละ ชนด แตละ ประเภท ไมใช ตว ตน ไมใช

สตว ไมใช บคคล ธรรม ทง หลาย ท เกด ขน นน เพราะ ม ปจจย

ปรง แตง จง เกด ขน ได เชน ความ โลภ ความ โกรธ ความ เสยใจ

ความ ทกข ความ สข ความ รษยา ความ ตระหน ความ เมตตา

ความ กรณา การ เหน การ ไดยน เปนตน ลวน แต เปน สภาพ

ธรรม แตละ ชนด สภาพ ธรรม แตละ ชนด แตละ ประเภท นน ตาง กน

เพราะ เกด จาก เหต ปจจย ตางๆ กน

การ ท หลง ยด ความ โลภ ความ โกรธ และ สภาพ ธร รม อนๆ ท

เกด ขน วา เปน ตว ตน เปน สตว เปน บคคล นน เปน ความ เหน

ผด เปน ความ เขาใจ ผด เพราะ ธรรม เหลา น เมอ เกด ขน แลว ก ดบ

ไป หมด ไป เปลยนแปลง ไป อย ตลอด เวลา ตงแต เกด จน ตาย การ

ปรมตถธรรมสงเขป  23

หลง เขาใจ ผด วา เปน ตว ตน เปน สตว เปน บคคล นน ก เพราะ ไมร

ความ จรง ของ ธรรม ทง ปวง เมอ เหน ขณะ ใด ก ยด การ เหน ซง เปน

สภาพ ธรรม ชนด หนง วา เปน ตว ตน เปน เรา เหน เมอ ไดยน ก ยด

สภาพ ธรรม ท ไดยน นน เปน ตว ตน เปน เรา ไดยน เมอ ได กลน ก

ยด สภาพ ธรรม ท ได กลน นน เปน ตว ตน เปน เรา ได กลน เมอ ลม รส

ก ยด สภาพ ธรรม ท ลม รส นน เปน ตว ตน เปน เรา ลม รส เมอ คด นก

เรอง ใด ก ยด สภาพ ธรรม ท คด นก นนเปน ตว ตน เปน เรา นกคด

เปนตน

เมอ พระ สมมา สม พทธ เจา ทรง ตรสร ความ จรง ของ สภาพ ธรรม

ทง ปวง แลว พระองค ก ทรง เทศนา สง สอน พทธ บรษทให ร วา

สภาพ ธรรม ทง ปวง นน ไมใช ตว ตน ไมใช สตว ไมใช บคคล เปน

ปรม ตถ ธรรม คอ เปน สภาพ ธรรม ท ม ลกษณะ เฉพาะ แตละ อยางๆ

ไมม ใคร เปลยนแปลง ลกษณะ ของ สภาพ ธรรมนนๆ ได ไม วา ใคร

จะ ร หรอ ไมร กตาม ใคร จะ เรยก สภาพ ธรรม นน ดวย คำ ใด ภาษา ใด

หรอ ไม เรยก สภาพ ธรรม นน ดวย คำ ใดๆ เลย กตาม สภาพ ธรรม นน

ก เปน สภาพ ท ไมม ใคร เปลยนแปลง ได เลย สภาพ ธรรม ใด ท เกด ขน

สภาพ ธรรม นน เกด ขน เพราะ เหต ปจจย แลว ก ดบ ไป ดง ท พระองค

ได ทรง แสดง ธรรม แก ทาน พระ อานนท วา สง ใด เกด ขน แลว ม

แลว ปจจย ปรง แตง แลว ม ความ ทำลาย เปน ธรรมดา1

1  ทฆนกาย มหาวรรค มหาปรนพพานสตร ขอ ๑๓๕

24  ปรมตถธรรมสงเขป

เมอ ความ ไมร ทำให เกด ความ เขาใจ ผด และ ยดถอ สภาพ ธรรม

ท เกด ดบ วา เปน ตว ตน เปน สตว เปน บคคล แลว ก ยอม ทำให เกด

ความ ยนด พอใจ หลง ยดถอ เพมพน ยง ขน ใน ยศฐา บรรดาศกด

ชาต ตระกล วรรณะ เปนตน ความ จรง นน สง ท มอง เหน เปน

เพยง ส ตางๆ ท ปรากฏ ทาง ตา ไมใช ตว ตน ไมใช สตว ไมใช บคคล

เปน สภาพ ธรรม แตละ ชนด ท เกด ขน เพราะ ปจจย ตางๆ กน

การ หลง ยด สภาพ ธรรม ทง หลาย วา เปน ตว ตน เปน สตว เปน

บคคล นน อปมา เหมอน คน เดน ทางใน ท ซง ยอม เหน เหมอน กบ วา

ม เงา นำ อย ขาง หนา แต เมอ เขา ใกลเงา นำ ท เหน ก หาย ไป เพราะ

แทจรง หา ม นำ ไม เงา นำ ท เหน เปน มายา เปน ภาพลวงตา ฉนใด

การ เขาใจ ผด วา สภาพ ธรรม ทง หลาย เปน ตว ตน เปน สตว เปน

บคคล เพราะ ความ ไมร เพราะ ความ จำ เพราะ ความ ยดถอ ก ฉน

นน

คำ วา สตว บคคล หญง ชาย เปนตน นน เปน เพยง คำ บญญต

ให ร ความ หมาย ของ สง ท เหน ท ไดยน เปนตน อก ประการ

หนง ยอม จะ เหน ได วา วตถ สงของ ตางๆ เสยง ตางๆ กลน ตางๆ

เยน รอน ออน แขง ตง ไหว และ เรอง ตางๆ นน ถง แม จะ

วจตร สก เพยง ใด ก จะ ปรากฏ ให ร ไม ได ถา ไมม สภาพ ธรรม ท เปน

สภาพ ร ซง ไดแก การ เหน การ ไดยน การ ได กลน การ ลม รส

การ ร เยน ร รอน ร ออน ร แขง ร ตง ร ไหว การ ร ความ หมาย ของ

สง ตางๆ และ การ คด นก

ปรมตถธรรมสงเขป  25

สภาพ ธรรม ท ร สง ตางๆ เชน สภาพ ธรรม ท ร ส สภาพ ธรรม ท

ร เสยง สภาพ ธรรม ท ร กลน สภาพ ธรรม ท ลม รส สภาพ ธรรม ท

ร เยน ร รอน ร ออน ร แขง ร ตง ร ไหว สภาพ ธรรม ท ร ความ

หมาย ของ สง ตางๆ และ สภาพ ธรรม ท คด นก เรอง ตางๆ เปนตน

พระ สมมา สม พทธ เจา ทรง บญญต เรยก สภาพ ร สง ตางๆ นน วา

จต

ปรมตถธรรม ม ๔ ประเภท

จต เปน สภาพ ธรรม ท เปน ใหญ ใน การ ร สง ท ปรากฏ เชน เหน

ไดยน เปนตน จต ทงหมด ม ๘๙ ประเภท หรอ ๑๒๑

ประเภท โดย พเศษ

เจตสก เปน สภาพ ธรรม อก ประเภท หนง ท เกด รวม กบ จต ร

สง เดยว กบ จต ดบ พรอม กบ จต และ เกด ท เดยว กบ จต เจตสก

แตละ เจตสก ม ลกษณะ และ กจ ตาง กน ตาม ประเภท ของ เจตสก

นนๆ เจตสก ทงหมด ม ๕๒ ประเภท

รป เปน สภาพ ธรรม ท ไมใช สภาพ ร เชน ส เสยง กลน รส

เปนตน รป ทงหมด ม ๒๘ ประเภท

นพพาน เปน ธรรม ท ดบ กเลส ดบ ทกข นพพาน ไมม ปจจย

ปรง แตง ให เกด ขน นพพาน จง ไม เกด ดบ

26  ปรมตถธรรมสงเขป

จต ปรมตถ

ขณะ ท เหน ส ตางๆ ทาง ตา นน ตา ไม เหน อะไร ตา เปน เพยง

ปจจย ท ทำให เกด การ เหน ซง เปน จต เมอ เสยง กระทบ ห ห ไมใช

จต เพราะ เสยง และ ห ไมร อะไร แต สภาพ ธรรม ท ไดยน เสยง หรอ

ร เสยง นน เปน จต ฉะนน จต ปรมตถ จง เปน สภาพ ธรรม ท ร ส

ร เสยง ร สง ตางๆ ปรม ตถ ธรรม คอ สภาพ ธรรม ท ม จรง น

เปน อภธรรม เปน ธรรม ท เปน อนตตา ไม อย ใน อำนาจ บงคบ บญชา

ของผ ใด ทง สน เปน สภาพ ธรรม ท เปน ไป ตาม เหต ปจจย แม พระ

สมมา สม พทธ เจา จะ ไม ประสต และ ตรสร สภาพ ธรรม ทง หลาย ก

ยอม เปน ไป ตาม เหต ปจจย อย แลว1 พระ สมมา สม พทธ เจา ทรง เปน

พระบรม ศาสดา เพราะ พระองค ทรง ตรสร ธรรม ทง ปวง ดวย พระองค

เอง วา ธรรม ทง ปวง ไมใช ตว ตน ไมใช สตว ไมใช บคคล และ ธรรม

ทง ปวง ไม อย ใน อำนาจ บงคบ บญชา ของ ผ ใด ทง สน

คำ วา อภ แปล วา ยง ใหญ อภธรรม คอ ธรรม ท ยง ใหญ

เพราะ เปน อนตตา ไม อย ใน อำนาจ บงคบ บญชา ของ ผ ใด

เมอ พระ สมมา สม พทธ เจา ทรง ตรสร แลว พระองค ทรง เทศนา ธรรม

ทง ปวง ท ทรง ตรสร พรอม ทง เหต ปจจย ของ ธรรม ทง ปวง นน โดย

สภาพ ความ เปน จรง ของ ธรรม นนๆ พระองค ทรง เคารพ ธรรม ท

1  องคตตรนกาย อปปาทสตร ขอ ๕๗๖

ปรมตถธรรมสงเขป  27

ทรง ตรสร1 พระองค มได ทรง เทศนา วา ธรรม ทง ปวง อย ใน อำนาจ

ของ พระองค แต ทรง เทศนา วา แม พระองค เอง ก ไม สามารถ บนดาล

ให ผ ใด พน ทกข หรอ บรรล มค ค ผล นพพาน ได การ ประพฤต

ปฏบต ธรรม เทานน ท เปน ปจจย ให ผ ปฏบต บรรล มค ค ผล นพพาน

และ พน ทกข ได

ปรม ตถ ธรรม หรอ อภธรรม นน มใช ธรรม ท เหลอ วสย ท จะ เขาใจ

ได เพ ราะ ปรม ตถ ธรรม เปน ธรรม ท ม จรง ฉะนน ความ เหน ถก

ความ เขาใจ ถก จง เปนการ ร ความ จรง ของ ปรม ตถ ธรรม ตาม สภาพ

ลกษณะ ของ ปรม ตถ ธรรม นนๆ

จต เปน ปรม ตถ ธรรม ท เกด ขน ร ส ร เสยง ร กลน ร รส

ร สมผส ร สง ตางๆ ตาม ประเภท ของ จต นน เชน จต ท เกด ขน เหน

ส ทาง ตา เปน จต ประเภท หนง จต ท เกด ขน ไดยน เสยง ทาง หเปน

จต อก ประเภท หนง จต ท เกด ขน ร เยน ร รอน ร ออน ร แขง ร ตง

ร ไหว ทาง กาย เปน จต ประเภท หนง จต คด นก ท เกด ขน ร เรอง ตางๆ

ทาง ใจ เปน จต ประเภท หนง ดงน เปนตน ทงน ตาม ประเภท ของ จต

และ ตาม ปจจย ท ทำให เกด จต ประเภท นนๆ

ใน ขณะ ท จต กำลง เหน สง หนง สง ใด อย นน ขณะ นน มได ม แต

เฉพาะ จต ท เหน เทานน หรอ มได ม แต เฉพาะ สง ท จต เหน เทานน

แต ตอง ม ทง จต เหน และ สง ท จต เหน เมอ ม สง ท ถก เหน ขณะ ใด

1  สงยตตนกาย คารวสตรท ๒ ขอ ๕๖๐

28  ปรมตถธรรมสงเขป

ก แสดง วา ขณะ นน ตอง ม สภาพ เหน คอ จต เหน ดวย แต ถา มง สนใจ แต เฉพาะ วตถ หรอ สง ท ถก เหน เทานน ก จะ ทำให ไมร ความ จรง วา สง ท ถก เหน นน จะ ปรากฏ ได ก เพราะ จต เกด ขน ทำ กจ เหน สง นน ใน ขณะ คด นก ก เชน เดยวกน เมอ จต คด นก เรอง ใด เรอง ราว นน เปน คำ ท จต กำลง คด นก อย ใน ขณะ นน เมอ จต เกด ขน ร สง ใด สง ท จต ร นน ภาษา บาล เรยก วา อา รมมณ

คำ วา อา รมมณ (อารมณ) หรอ อา ลม พน ใน พระ ธรรม คำ สอน ของ พระ สมมา สม พทธ เจา นน หมาย ถง สง ท จต ร ขณะ ใด ท จต เกด ขนเหน สง ท ปรากฏ ทาง ตา สง ท ปรากฏ ทาง ตา ก เปน อารมณ ของ จต ขณะ นน ขณะ ใด ท จต เกด ขน ไดยน เสยง เสยง ก เปน อารมณ ของ จต ขณะ นน ขณะ ใด ท จต เกด ขน ร กลน กลน ก เปน อารมณ ของ จต ขณะ นน ขณะ ใด ท จต เกด ขน ลม รส รส ก เปน อารมณ ของ จต ขณะ นน ขณะ ใด ท จต เกด ขน ร เยน ร รอน ร ออน ร แขง ร ตง ร ไหว เยน รอน ออน แขง ตง ไหว ก เปน อารมณ ของ จต ขณะ นน ขณะ ใด ท จต เกด ขน คด นก เรอง ราว ตางๆ เรอง ราว ตางๆ ก เปน อารมณ ของ จต ท กำลง คด นก ขณะ นน ดงน เปนตน เมอ ม จต ก ตอง ม อารมณ ค กน ไป ทก ครง จต เกด ขน ขณะ ใด จะ ตอง ร อารมณ ขณะ นน เมอ จต เกด ขน แลว ไมร อารมณ ไม ได หรอ จะ ม แต จต ซง เปน สภาพ ร โดย ไมม อารมณ ซง เปน สง ท ถก ร ก ไม ได

จต ซง เปน สภาพ ธรรม ท ร อารมณ นน มใช ม แต ใน พระพทธ ศาสนา หรอ เฉพาะ ใน มนษย เทานน จต เหน จต ไดยน เปนตน นน เปน ปรม ตถ ธรรม ไมใช เชอ ชาต ใดๆ ทง สน การ ท บญญต

ปรมตถธรรมสงเขป  29

วา เปน บคคล น เหน สตว นน ไดยน เปนตน ก โดย อาศย รป และ การ จำ ถา ไมม รป และ การ จำก ยอม จะ บญญต จต เหน จต ไดยน นนๆ วา เปน บคคล น เหน หรอ เปน สตว นน ไดยน ไม ได จต เปน ปรม ตถ ธรรม ไม วา จะ เปน จต เหน ของ สตว ใด บคคล ใด จต เหน ท เกด ขน นน ก จะ ตอง เหน สง ท ปรากฏ ทาง ตา จต ไดยน ก จะ ตอง ไดยน เสยง จต เหนจะ ร เสยง ไม ได และ จต ไดยน จะ ร สง ท ปรากฏ ทาง ตา ไม ได ไมม ผ ใด ม อำนาจ บงคบ บญชา ให ปรม ตถ ธรรม เปลยน ลกษณะ และ สภาพ ของ ปรม ตถ ธรรม นนๆ เปน อยาง อน ได จต ซง เปน ปรม ตถ ธรรม ท เกด ขน ร อารมณ นน เกด ขน ได เพราะ ม เหต ปจจย ทำให เกด ขน เมอ ไมม ปจจย จต ก เกด ไม ได เชน เมอ เสยง ไม เกด ขน กระทบ ห จต ไดยน ก เกด ไม ได เมอ กลน ไม เกด ขน กระทบ จมก จต ร กลน ก เกด ไม ได จต แตละ ประเภท จะ เกด ขน ได ก เพราะ ม ปจจย ท ทำให เกด จต ประเภท นนๆ ฉะนน จต ท เกด ขน จง ตาง กน เปน ๘๙ ประเภท หรอ ๑๒๑ ประเภท โดย พเศษ (ซง เรยก วา ๘๙ ดวง หรอ ๑๒๑ ดวง) และ ปจจย ท ทำให เกด จต ประเภท หนงๆ นน ก ไมใช เพยง ปจจย เดยว แต ตอง ม หลาย ปจจย เชน

จต เหน เกด ขน เพราะ ม ปจจย คอ ตา ซง ไดแก จกข ปสาท และ รป คอ สง ท ปรากฏ ทาง ตา เปนตน

จต เปน ปรม ตถ ธรรม ท ไมใช รป ปรม ตถ ธรรม ใด ไมใช รป ปรม ตถ ธรรม นน เปน นามธรรม จต เจตสก นพพาน เปน นามธรรม รป เปน รป ธรรม

30  ปรมตถธรรมสงเขป

เจตสก ปรมตถ

ใน ขณะ ท จต เกด ขน ร อารมณ นน ม นาม ปรมตถ อก ประเภท

หนง เกด รวม กบ จต และ ร อารมณ เดยว กบ จต นาม ปรมตถ

นนคอ เจตสก เจตสก ไดแก ความ โกรธ ความ รก

ความ สข ความ ทกข ความ ตระหน ความ รษยา ความ เมตตา

ความ กรณา เปนตน สภาพ ธรรม เหลา น เปน เจตสก ปรมตถ ไมใช

จต ปรมตถ

ความ โกรธ ความ รก ความ สข ความ ทกข เปนตน นน เปน

สภาพ ธรรม ท ม จรง ไมใช ตว ตน ไมใช สตว ไมใช บคคล เปน

สภาพ ธรรม ท ตอง เกด กบ จต ถา ไมม จต เจตสก คอ ความ โกรธ

ความ รก ความ ทกข เปนตน นน ก เกด ไม ได เจตสก ปรมตถ ม

๕๒ ประเภท หรอ เรยก วา ๕๒ ดวง เชน ความ โกรธ (โทสะ)

ก เปน เจตสก ชนด หนง ม ลกษณะ หยาบ กระดาง ดราย ความ รก

ก เปน เจตสก ชนด หนง คอ โลภ เจตสก ม ลกษณะ ยด ตด ไม สละ

และ ปรารถนา อารมณ จะ เหน ได วาเจตสก แตละ ประเภท เปน

สภาพ ธรรม แตละ อยาง ไมใช สภาพ ธรรม อยาง เดยวกน นอกจาก

ม ลกษณะ ตาง กน กจ ของ เจตสก แตละ อยาง ก ตาง กน ผล คอ

อาการ ท ปรากฏ ก ตาง กน และ เหต ปจจย ท ทำให เกด เจตสก แตละ

ประเภท ก ตาง กน

จต ปรมตถ และ เจตสก ปรมตถ เปน นามธรรม ท ร อารมณ และ เกด

รวม กน เจตสก เกด พรอม กบ จต ดบ พรอม กบ จต ร อารมณ เดยว

ปรมตถธรรมสงเขป  31

กบ จต และ เกด ท เดยว กบ จต คอ จต เกด ดบ ทไหน เจตสก ก เกด

ดบ ท นน จต ปรมตถ และ เจตสก ปรมตถ นน ไม แยก กน คอ ไม

เกด ดบแต เพยง ปรมตถ เดยว จต เปน ใหญ เปน ประธาน ใน การ

ร อารมณ สวน เจตสก ตางๆ ท เกด รวม กบ จต ก ร อารมณ เดยว

กบ จต แต ม ลกษณะ และ หนาท ใน การ ร อารมณ นน ตาง กน ไป ตาม

ลกษณะ และ กจการ งาน ของ เจตสก แตละ ประเภท เพราะ เหต ท จต

แตละ ดวง ท เกด ขน นน ม เจตสก เกด ขน รวม ดวย มาก นอย ตางๆ กน

และ เปน เจตสก ตาง ประเภท กน จง ทำให จต ตาง กน เปน ๘๙ หรอ

๑๒๑ ประเภท โดย พเศษ จต แตละ ประเภท นน ไม เหมอน กน

โดย ร อารมณ ตาง กน บาง โดย ทำ กจ ตาง กน บาง โดย เจตสก ท เกด

รวม ดวย ตาง กน บาง เชน จต บาง ดวง ม สง ท ปรากฏ ทาง ตา เปน

อารมณ จต บาง ดวง ม เสยง เปน อารมณ เปนตน จต บาง ดวง

ทำ กจ เหน จต บาง ดวงทำ กจ ไดยน เปนตน จต บาง ดวง ม โลภ

เจตสก เกด รวม ดวย จต บาง ดวง ม โทส เจตสก เกด รวม ดวย ดงน

เปนตน

เมอ เวไนย สตว ฟง พระ อภธรรม ก พจารณา สภาพ ปรม ตถ ธรรม

ท กำลง ปรากฏดวย ปญญา ท ได อบรม สะสม มา แลว ใน อดต จง

ร ความ จรง ของ ปรม ตถ ธรรม ใน ขณะ นน ได ดวย เหต น ใน ครง

พทธกาล เมอ พระบรม ศาสดา ทรง แสดง ธรรม จบ ลง จง ม ผ บรรล

มค ค ผล นพพาน เปน จำนวน มาก เพราะ ทาน เหลา นน ฟง พระ ธรรม

เขาใจ และ พจารณา ร ความ จรง ของ สภาพ ปรม ตถ ธรรม ท กำลง

32  ปรมตถธรรมสงเขป

ปรากฏ ใน ขณะ นน เชน เมอ พระองค ทรง เทศนา วา จกข วญญาณ

คอ จต ท ทำ กจ เหน นน ไม เทยง ทาน เหลา นน ก ม สตสมปชญญะ

ร สภาพ ลกษณะ ของ จต ใน ขณะ ท กำลง เหน นน ได ถก ตองวา เปน

สภาพ ธรรม ท เปน นามธรรม ไมใช ตว ตน ไมใช สตว ไมใช บคคล

ใน ขณะ ท กำลง ไดยน ทาน เหลา นน ก ม สตสมปชญญะ ร ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม ใน ขณะ ท กำลง ไดยน นน เมอ ปญญา ร แจง ลกษณะ

ท ไม เทยง เกด ดบ เปน ทกข ของ ปรม ตถ ธรรม ท ปรากฏ ใน ขณะ นน

แลว ก ละ คลาย ความ ยนด เหน ผด ท ยด ถอ ปรม ตถ ธรรม เหลา นน

วา เปน ตว ตน เทยง และ เปนสข ฉะนน พง เขาใจ ให ถก ตอง วา

พระ ธรรม ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง ตรสร และ ทรง เทศนา สง สอน ซง

ได รวบรวม บนทก ไว เปน พระ ไตรปฎก นน เปน เรอง ความ จรง ของ

สภาพ ธรรม ทง ปวง เมอ ศกษา และ เขา ใจ ปรม ตถ ธรรม แลว ก ควร

พจารณา ปรม ตถ ธรรม ท กำลง ปรากฏ เพอ ร แจง ลกษณะ ความ จรง

ของ ปรม ตถ ธรรม ท กำลง ปรากฏ นน จง จะ ละ ความ สงสย และ ความ

ไมร ใน สภาพ ลกษณะ ของ ปรม ตถ ธรรม ได อยาง แทจรง

การ ศกษา เพอ ให เขา ใจ ปรม ตถ ธรรม นน จะ ตอง พจารณา ถง

เหตผล จง จะ เขาใจ ได แจม แจง เชน จะ ตอง ร วา สภาพ ท เหน กบ

สภาพ ท ไดยน นน เหมอน กน หรอ ไม ถา เหมอน กน เหมอน กน

อยางไร ถา ไม เหมอน ไม เหมอน กน อยางไร สภาพ เหน และ

สภาพ ไดยน เปน จต ปรมตถ ก จรง แต ไมใช จต เดยวกน เพราะ เหต

ปจจย ท ทำให เกด ตาง กน จต เหน นน ตอง อาศย สง ท ปรากฏ ทาง

ปรมตถธรรมสงเขป  33

ตาก ระ ทบ กบ จกข ปสาท เปน ปจจยจง จะ เกด ได สวน จต ไดยน ตอง

อาศย เสยง กระทบ กบ โสต ปสาท เปน ปจจย จง จะ เกด ได จต เหน

และ จต ไดยน ม กจตาง กน และ เกด จาก ปจจย ตาง กน

รป ปรมตถ

รป ปรมตถ เปน สภาพ ธรรม ท ไมร อารมณ1 ม ปจจย ปรง แตง

จง เกด ขน และ ดบ ไป เชน เดยว กบ จต และ เจตสก

รป ปรมตถ ม ๒๘ รป หรอ ๒๘ ประเภท และ ม ความ หมาย

ไม เหมอน ท เขาใจ กน วา โตะ เปน รป หนง เกาอ เปน รป หนง หนงสอ

เปน รป หนง ดงน เปนตน ใน รป ปรมตถ ๒๘ ประเภท นน ม รป

ท จต ร ได ทาง ตา คอ มอง เหน ได เพยง รป เดยว คอ สง ท ปรากฏ

ทาง ตา เทานน สวน อก ๒๗ รป นน จต เหน ไม ได แต ร ได ทาง

อน ตาม ประเภท ของ ร ปนนๆ เชน เสยง ร ได ทาง ห เปนตน

ถง แมวา จะ เหน จต และ เจตสก ดวย ตา ไม ได เชน เดยว กบ รป ๒๗

รป ท มอง ไม เหน แต จต และ เจตสก ก ไมใช รป ปรมตถ เพราะ จต

และ เจตสก เปน ปรม ตถ ธรรม ท ร อารมณ สวน รป เปน ปรม ตถ ธรรม ท

ไมร อารมณ รป ปรมตถ เปน สงขาร ธรรม ม ปจจย ปรง แตง จง เกด

ขน รปๆ หนง อาศย รป อน เกด ขน ฉะนน จะ ม รป เกด ขน เพยง รป

1  ธรรมสงคณปกรณ รปกณฑ ขอ ๕๐๓

34  ปรมตถธรรมสงเขป

เดยว ไม ได ตอง ม รป ท เกด พรอม กน และ อาศย กน เกด ขน หลาย รป

รวม กน เปน ๑ กลม เลกๆ ซง แยก ออก จาก กน ไม ได เลย ภาษา

บาล เรยก วา ๑ กลาป

รป เปน สภาพ ธรรม ท เลก ละเอยด มาก เกด ขน และ ดบ ไป อยาง

รวดเรว อย ตลอด เวลา รป กลาป หนง ท เกด ขน จะ ดบ ไป เมอ จต เกด

ดบ ๑๗ ขณะ ซง เปน ไป อยาง รวดเรว มาก เพราะ จต ท เหน และ

จต ท ไดยน ขณะ น ซง ปรากฏ เสมอน วา พรอม กน นน ก เกด ดบ หาง

ไกล กน เกน กวา ๑๗ ขณะ จต ฉะนน รป ท เกด พรอม กบ จต ท

เหน ก ดบ ไป กอน ท จต ไดยน จะ เกด ขน

รป แตละ รป เลก ละเอยด มาก ซง เมอ แตก ยอย รป ท เกด ดบ

รวม กน อย ออก จน ละเอยด ยบ จน แยก ตอ ไป ไม ได อก แลว นน ใน

กลม ของ รป (กลาป หนง) ท เลก ทสด ท แยก อก ไม ได เลย นน

ก ม รป รวม กน อยาง นอย ทสด ๘ รป เรยก วา อ ว นพ โภค

รป ๘ คอ

มหาภต รป (รป ท เปน ใหญ เปน ประธาน) ๔ ไดแก

ปฐว (ธาต ดน) เปน รป ท ออน หรอ แขง ๑ รป

อา โป (ธาต นำ) เปน รป ท เอบ อาบ หรอ เกาะ กม ๑ รป

เตโช (ธาต ไฟ) เปน รป ท รอน หรอ เยน ๑ รป

วาโย (ธาต ลม) เปน รป ท ไหว หรอ ตง ๑ รป

ปรมตถธรรมสงเขป  35

มหาภต รป ๔ น ตาง อาศย กน เกด ขน จง แยก กน ไม ได เลย

และ มหาภต รป ๔ น เปน ปจจย โดย เปน ท อาศย เกด ของ รป อก

๔ รป ท เกด รวม กบ มหาภต รป ใน กลาป เดยวกน คอ

วณ โณ (แสง ส) เปน รป ท ปรากฏ ทาง ตา ๑ รป

คน โธ (กลน) เปน รป ท ปรากฏ ทาง จมก ๑ รป

รโส (รส) เปน รป ท ปรากฏ ทาง ลน ๑ รป

โอชา (อาหาร) เปน รป ท เปน ปจจย ให เกด รป ๑ รป

รป ๘ รป น แยก กน ไม ได เลย เปนก ลม ของ รป ท เลก ทสด ท

เกด พรอม กน และ ดบ พรอม กน อยาง รวดเรว จะ ม แต มหาภต รป

๔ โดย ไมม อ ปา ทาย รป (รป ท อาศย มหาภต รป เกด) ๔ รป น

ไม ได เลย

มหาภต รป ๔ เปน ปจจย โดย เปน ท อาศย ของ อ ปา ทาย รป ท

เกด รวม กน ใน กลาป เดยวกน แต แมวา อ ปา ทาย รป จะ เกด พรอม กบ

มหาภต รป ใน กลาป เดยวกน แต อ ปา ทาย รป ก ไม ได เปน ปจจย

ให มหาภต รป เกด ฉะนน มหาภต รป ๔ จง เกด พรอม กบ

อ ปา ทาย รป โดย มหาภต รป เปน ปจจย คอ เปน ท อาศย

ของอ ปา ทาย รป และ อ ปา ทาย รป เกด พรอม กบ มหาภต รป

โดย อาศย มหาภต รป แต ไม ได เปน ปจจย ให มหาภต รป เกด

36  ปรมตถธรรมสงเขป

รป ทงหมด ม ๒๘ รป เปน มหาภต รป ๔ เปน อ ปา ทาย รป

๒๔ เมอ มหาภต รป ๔ ไม เกด อ ปา ทาย รป ๒๔ ก ม ไม ได เลย

การ กลาว ถง รป ๒๘ รป นน กลาว ได หลาย นย แต จะ ขอ กลาว โดย

นย ท สมพนธ กน เพอ สะดวก แก การ เขาใจ และ การ จำ ดงน คอ

กลม ของ รป แตละ กลม หรอ แตละ กลาปนน เมอ เกด ขน

แลว ยง ไม ดบ ไป ทนท สภาว รป (รป ท ม ลกษณะ เฉพาะ ของ ตน)

มอาย เทากบ จต เกด ดบ ๑๗ ขณะ

เมอ รป เกด ขน ขณะ แรก นน เปน อป จย รป ๑

ขณะ ท รป เจรญ ขน เปน สนตต รป ๑

ขณะ ท รป เสอม ลง เปน ชร ตา รป ๑

ขณะ ท รป ดบ เปน อนจ จ ตา รป ๑

รวม เปน ลก ขณ รป ๔

ลก ขณ รป ๔ น เปน อสภ าว รป คอ เปน รป ท ไมม สภาวะ

ตาง หาก เฉพาะ ของ ตน แต สภาว รป ทก รป นน ยอม ม ลกษณะ ท ตาง

กน เปน ๔ ลกษณะ คอ ขณะ ท รป เกด ขน ไมใช ขณะ ท รป เจรญ

ขน และ ขณะ ท รป เสอม ก ไมใช ขณะ ท กำลง เจรญ และ ขณะ ท ดบ

ก ไมใช ขณะ ท เสอม กลาว ได วา อป จย รป และ สนตต รป คอ ขณะ

ท เกด แลว ยง ไม ดบ สวน ชร ตา รป และ อนจ จ ตา รป นน คอ ขณะ ท

ใกล จะ ดบ และ ขณะ ดบ

ปรมตถธรรมสงเขป  37

รวม อ ว นพ โภค รป ๘ + ลก ขณ รป ๔ เปน ๑๒ รป

นอกจาก นน ยง ม

ปร จ เฉท รป คอ อา กาสร ป ซง คน อย ระหวาง กลาป ทกๆ

กลาป ทำให รป แตละ กลาป ไม ตด กน ไม วา รป จะ ปรากฏ เลก ใหญ

ขนาด ใด กตาม ให ทราบ วา ม อา กาสร ป คน อย ระหวาง ทกๆ กลาป

อยาง ละเอยด ทสด ทำให รป แตละ กลาป แยก ออก จาก กน ได ถา ไม ม

ปร จ เฉท รป คน แตละ กลาป รป ทง หลาย ก ตด กน หมด แตกแยก

กระจดกระจาย ออก ไม ได เลย แต แม รป ท ปรากฏ วา ใหญ โต ก

สามารถ แตก ยอย ออก ได อยาง ละเอยด ทสด นน ก เพราะ ม อา กาส

ธาต คอ ปร จ เฉท รป คน อย ทกๆ กลาป นนเอง ฉะ นน ปร จ เฉท

รป จง เปนอสภ าว รป อก รป หนง ซง ไมม ลกษณะ เฉพาะ ของ ตน

ท เกด ขน ตาง หาก แต เกด คน อย ระหวาง กลาป ตางๆ ท เกด ขน

พรอมๆ กน นนเอง

รวม อ ว นพ โภค รป ๘ + ลก ขณ รป ๔ + ปร จ เฉท รป ๑

เปน ๑๓ รป

ไม วา รป จะ เกด ท ใด ภพ ภม ใด กตาม จะ เปน รป ท ม ใจ ครอง

(อ ปา ทน นก รป) หรอ รป ไมม ใจ ครอง (อน ปา ทน นก รป) กตาม

จะ ปราศจาก รป ๑๓ รป น ไม ได เลย

สวน รป ท ม ใจ ครอง ซง เปน รป ของ สตว บคคล ตางๆ ใน ภพ ภม

ท ม ขนธ ๕ นน ม ปสาท รป ซง เกด จาก กรรม เปน สมฏฐาน (ปจจย)

ดงน คอ

38  ปรมตถธรรมสงเขป

จกข ปสาท รป เปน รป ท กระทบ กบ สง ท ปรากฏ ทาง ตา ได

๑ รป

โสต ปสาท รป เปน รป ท กระทบ กบ เสยง ได ๑ รป

ฆาน ปสาท รป เปน รป ท กระทบ กบ กลน ได ๑ รป

ชวหา ปสาท รป เปน รป ท กระทบ กบ รส ได ๑ รป

กาย ปสาท รป เปน รป ท กระทบ กบ เยน รอน (ธาต ไฟ) ๑ ออน

แขง (ธาต ดน) ๑ ตง ไหว (ธาต ลม) ๑

รวม อ ว นพ โภค รป ๘ + ลก ขณ รป ๔ + ปร จ เฉท รป ๑

+ ปสาท รป ๕ เปน ๑๘ รป

รป ท ม ใจ ครอง คอ ม จต เกด กบ รปนน ใน ภม ท ม ขนธ ๕ จต ทก

ขณะ จะ ตอง เกด ท รป ตาม ประเภท ของ จต นนๆ คอ จกข วญญาณ

ทำ กจ เหน เกด ท จกข ปสาท รป โสต วญญาณ ทำ กจ ไดยน เกด ท โสต

ปสาท รป ฆาน วญญาณ ทำ กจ ดม กลน เกด ท ฆาน ปสาท รป ชวหา

วญญาณ ทำ กจ ลม รส เกด ท ชวหา ปสาท รป กาย วญญาณ ทำ กจ ร

โผฏฐพพะ (ธาต ดน ไฟ ลม) เกด ท กาย ปสาท รป

จต อนๆ (ใน ภม ท ม ขนธ ๕) นอกจาก น เกด ท รปๆ หนง

เรยก วา หทย รป เพราะ เปน รป ซง เปน ท เกด ของ จต ฉะนน

วตถ รป ซง เปน ท เกด ของ จต จง ม ๖ รป

ปรมตถธรรมสงเขป  39

รวม อ ว นพ โภค รป ๘ + ลก ขณ รป ๔ +ปร จ เฉท รป ๑

+ ปสาท รป ๕ + หทย รป ๑ เปน ๑๙ รป

รป ท เกด จาก กรรม เปน สมฏฐาน ทกๆ กลาป จะ ตอง มช ว ต น

ท รย รปเกด รวม ดวย ทก กลาป ช ว ต นท รย รป รกษา รป ท เกด รวม

กน ใน กลาป หนงๆ ให เปน รป ท ดำรง ชวต ฉะนน รป ของ สตว

บคคล ท ดำรง ชวต จง ตาง กบ รป ทง หลาย ท ไมม ใจ ครอง

รวม อ ว นพ โภค รป ๘ + ลก ขณ รป ๔ + ปร จ เฉท รป ๑

+ ปสาท รป ๕ + หทย รป ๑ ช ว ต นท รย รป ๑ เปน ๒๐

รป

การ ท สตว บคคล ทง หลาย โดย ทวไป ตาง กน เปน หญง และ ชาย

นน เพราะ ภาว รป ๒ คอ

อตถ ภาว รป เปน รป ท ซมซาบ อย ทว กาย ทำให ปรากฏ เปน

ทรวดทรง สณฐาน อาการ กรยา ทาทาง ของ เพศ หญง

ป ร สภาว รป เปน รป ท ซมซาบ อย ทว กาย ทำให ปรากฏ เปน

ทรวดทรง สณฐาน อาการ กรยา ทาทาง ของ เพศ ชาย

ใน แตละ บคคล จะ ม ภาว รป หนง ภาว รป ใด คอ อตถ ภาว รป หรอ

ป ร สภาว รป เพยง รป เดยว เทานน และ บาง บคคล ก ไมม ภาว รป เลย

เชน พรหม บคคล ใน พรหม โลก และ ผ ท เปนก ระ เทย

40  ปรมตถธรรมสงเขป

รวม อ ว นพ โภค รป ๘ + ลก ขณ รป ๔ + ปร จ เฉท รป

๑ + ปสาท รป ๕ + หทย รป ๑ + ช ว ต นท รย รป ๑ +

ภาว รป ๒ เปน ๒๒ รป

การ ท รป ของ สตว บคคล ทง หลาย เคลอนไหว ไป ได เพราะ ม จต นน

ก จะ ตอง ม รป ท เกด จาก จต เปน สมฏฐาน ดวย เพราะ ถา ม เพยง รป

ท เกด จาก กรรม เทานน จะ เคลอนไหว ไป มา ทำ กจ ธระ ใดๆ ไม ได

เลย การ ท รป รางกาย จะ เคลอนไหว ทำ กจการ งาน ตางๆ ได นน

จะ ตอง มวการ รป ๓ รป คอ

ลห ตา รป เปน ภาวะ ท เบา ไม หนก ของ รป อปมา เหมอนอาการ

ของ คน ไมม โรค

มทตา รป เปน ภาวะ ท ออน ไม กระดาง ของ รป อปมา เหมอน

หนง ท ขยำ ไว ดแลว

กมมญญ ตา รป เปน ภาวะ ท ควร แก การ งาน ของ รป อปมา

เหมอนทองคำ ท หลอม ไว ดแลว

วการ รป ๓ รป น เปน อสภ าว รป เปน รป ท ไมม สภาวะ ตาง หาก

เฉพาะ ของ ตน เปน อาการ วการ ของ มหาภต รป คอ เบา ออน

และ ควร แก การ งาน

วการ รป ๓ เปน รป ท เกด ภายใน สตว บคคล เทานน รป ท ไมม

ใจ ครอง ไมม วการ รป ๓ เลย และ วการ รป ๓ น ไม แยก กน เลย

ปรมตถธรรมสงเขป  41

ใน กลาป ใด ม ลห ตา รป กลาป นน ก ม มทตา รป และ กมมญญ ตา รป

ดวย นอกจาก นน เมอ จต ตองการ เคลอนไหว สวน หนง สวน ใดของ

รางกาย รางกาย สวน นน จะ ตอง ม วการ รป ท เกด จาก อต (ความ

สมำเสมอ ของ ธาต เยน รอน) เปน สมฏฐาน และ ม วการ รป ท เกด

จาก อาหาร (โอชา รป) เปน สมฏฐาน ดวย ม ฉะนน แลว แม

จต ตองการ จะ เคลอนไหว รป ก เคลอนไหว ไม ได เชน ผ ท เปน

อมพาต หรอ เคลด ขดยอก กระ ปลก กระ เปลย เปนตน

รวม อ ว นพ โภค รป ๘ + ลก ขณ รป ๔ + ปร จ เฉท รป ๑ +

ปสาท รป ๕ + หทย รป ๑ + ช ว ต นท รย รป ๑ + ภาว รป ๒

+ วการ รป ๓ เปน ๒๕ รป

รป ท ม ใจ ครอง นน เมอ จต ตองการ ให รป เปน ไป ตาม ความ

ประสงค ของ จต ขณะ ใด ขณะ นน จต เปน สมฏฐาน ให กาย วญญต

รป คอ อาการ พเศษ ท ม ความ หมาย หรอ ม อาการ เปน ไป ของ รป

ตาม ท จต ร ใน อาการ นน ทาง ตา หรอ ทาง หนา หรอ ทาทาง เชน

ถลงตา ยม เยาะ เหยยด หยาม หรอ หาม ปราม เปนตน เมอ

จต ไม ตองการ ให รป แสดง ความ หมาย หรอ ม อาการ เจาะจง เปน

ไป ตาม ความ ประสงค ของ จต กาย วญญต รป ก ไม เกด

ขณะ ใด ท จต เปน ปจจย ให เกด เสยง ทาง วาจา ซง เปนการ พด

การ เปลง เสยง ให ร ความ หมาย ขณะ นน จต เปน สมฏฐาน คอ

เปน ปจจย ใหวจ วญญต รปเกด ขน กระทบ ฐาน ท เกด ของ เสยง ตางๆ

42  ปรมตถธรรมสงเขป

เชน รม ฝปาก เปนตน ถา วจ วญญต รป ไม เกด การ พด หรอการ

เปลง เสยง ตางๆ ก ม ไม ได

กาย วญญต รป และ วจ วญญต รป เปน อสภ าว รป ท เกด และ ดบ

พรอมกบ จต

รวม อ ว นพ โภค รป ๘ + ลก ขณ รป ๔ + ปร จ เฉท รป ๑

+ ปสาท รป ๕ + หทย รป ๑ + ช ว ต นท รย รป ๑ + ภาว

รป ๒ + วการ รป ๓ + วญญต รป ๒ เปน ๒๗ รป

ใน บาง แหง จะ รวม วการ รป ๓ และ วญญต รป ๒ เปน วการ รป ๕

เสยง หรอสท ทรป ไมใช วจ วญญต รป เสยง เปน รป ท กระทบ

กบ โสต ปสาท รป เปน ปจจย ให เกด โสต วญญาณ เสยง บาง เสยง

ก เกด จาก จต และ บาง เสยง ก ไม ได เกด จาก จต เชน เสยง ฟารอง

เสยง ลม พาย เสยง เครองยนต เสยง กลอง เสยง วทย เสยง

โทรทศน เปนตน

รวม อ ว นพ โภค รป ๘ + ลก ขณ รป ๔ + ปร จ เฉท รป ๑

+ ปสาท รป ๕ + หทย รป ๑ + ช ว ต นท รย รป ๑ +

ภาว รป ๒ + วการ รป ๓ + วญญต รป ๒ + สท ทรป ๑

เปน ๒๘ รป

ใน บาง แหง แสดง จำนวน ของ รป ตาง กน เชน ใน อฏฐ สาลน

รป กณฑ ปกณณ กก ถา แสดง รป ๒๕ คอ รวม ธาต ดน ไฟ

ปรมตถธรรมสงเขป  43

ลม เปน โผฏฐพ พาย ตนะ (รป ท กระทบ กาย ปสาท) ๑ รป รวม

กบ หทย รป อก ๑ รป จง เปน รป ๒๖

เมอ รปๆ หนง เกด ขน จะ เกด พรอม กบ รป อก ก รป รวม กน เปน

ก ลาป หนงๆ นน ยอม ตาง กน ไป ตาม ประเภท ของ รป นนๆ และ

การ จำแนก รป ๒๘ รป ม หลาย นย ซง จะ กลาว ถง พอ สมควร ใน

ภาค ผนวก

นพพาน ปรมตถ

ปรม ตถ ธรรม อก ประเภท หนง คอ นพพาน ปรมตถ พระ ผ ม

พระ ภาค ตรส เรยก วา นพพาน เพราะ ออก จาก ตณหา คอ วา นะ1

นพพาน ปรมตถ เปน สภาพ ธรรม ท ดบ ทกข จต เจตสก รป

เปน ทกข เพราะ ไม เทยง เกด ขน แลว ดบ ไป การ ท จะ ดบ ทกข

ได นน จะ ตอง ดบ ตณหา เพราะ ตณหา เปน สมทย เปน เหต ให เกด

ทกข เปน สมทย ให เกด ขนธ ซง ไดแก จต เจตสก รป การ

ท จะ ดบ ตณหา ได นน ก ดวย การ อบรม เจรญ ปญญา จน ร แจง ชด ใน

ลกษณะ เกด ดบ ของ จต เจตสก รป แลว ละ คลาย ความ ยนด ยด

มน เหน ผด ใน จต เจตสก รป ได ดวย การ ร แจง นพพาน ซง เปน

สภาพ ธรรม ท ดบ ตณหา ดบ ทกข ดบ ขนธ นพพาน จง เปน สภาพ

ธรรม ท ม จรง เปน ปรม ตถ ธรรม เปน สภาพ ธรรม ท ร แจง ได

1  อรรถกถา ขททกนกาย อตวตตกะ ธาตสตร ขอ ๒๒๒

44  ปรมตถธรรมสงเขป

นพพาน ปรมตถ โดย ปรยาย แหง เหต ม ๒ อยาง1  คอ

สอ ปาท เส สนพ พาน ธาต ๑

อน ปาท เส สนพ พาน ธาต ๑

คำ วา อ ปา ทนเปน ชอ ของ ขนธ ๕ คอ จต เจตสก รป

สอ ปาท เสสนพพาน คอ ความ สน ไป ของ กเลส ทงหมด แต ยง

ม ขนธ เกด ดบ สบ ตอ อย อน ปาท เส สนพ พาน คอ การ ดบ ขนธ

ทงหมด เปนการ ปรนพพาน ของ พระ อรหนต

คำ วา โดย ปรยาย แหง เหต คอ การ อาง ถง ม ขนธ เหลอ และ ไมม

ขนธ เหลอ ซง เปน เหต ใน การ บญญต นพพาน ๒

เมอ พระ ผ ม พระ ภาค ทรง ตรสร ใต รม พระ ศรมหาโพธ พระองค

ทรง บรรล สอ ปาท เส สนพ พาน ธาต กเลส และ ธรรม (ซง ไดแก จต

และ เจตสก อนๆ) ท เกด รวม กบ กเลส นน ดบ หมด สน และ ไม เกด อก

เลย แต ยง ม ขนธ คอ จต เจตสก (ท ปราศจาก กเลส) และ รป

เกด ดบ สบ ตอ อย พระ ผ ม พระ ภาค ตรส กะ ภกษ ทง หลาย วา ดกร

ภกษ ทง หลาย ก สอ ปาท เส สนพ พาน เปน ไฉน ภกษ ใน ธรรม วนย

น เปน พระ อรหนต ขณาสพอย จบ พรหมจรรย ทำ กจ ท ควร ทำ เสรจ

แลว ปลง ภาระ ลง ได แลว ม ประโยชน ของ ตน อน บรรล แลว ม

สงโยชน ใน ภพ สน รอบ แลว หลด พน แลว เพราะ ร โดย ชอบ ภกษ

1  ขททกนกาย อตวตตกะ ธาตสตร ขอ ๒๒๒ และอรรถกถา

ปรมตถธรรมสงเขป  45

นน ยอม เสวย อารมณ ทง ท พง พอใจ และ ไม พง พอใจ ยง เสวย สข และ

ทกข อย เพราะ ความ ท อนทรย ๕ เหลา ใด เปน ธรรมชาต ไม บบ สลาย

อนทรย ๕ เหลา นน ของ เธอ ยง ตง อย นน เทยว ดกร ภกษ ทง หลาย

ความ สน ไป แหง ราคะ ความ สน ไป แหง โทสะ ความ สน ไป แหง

โมหะ ของ ภกษนน น เรา เรยก วา สอ ปาท เส สนพ พาน ธาต1

อน ปาท เส สนพ พาน คอ นพพาน ท ไมม ขนธ เหลอ เมอ

พระ ผ ม พระ ภาค ทรง ดบ ขน ธ ปรนพพาน ระหวาง ไม สาละ ค เปน

อน ปาท เส สนพ พาน2   ดบ ขนธ หมด สน โดย รอบ ดบ สนท ซง ภพ

ทง หลาย โดย ประการ ทง ปวง ดบจต เจตสก รป ทงหมด ไมม

การ เกด อก เลย

พระ โสดาบน พระ สก ทา คาม พระ อนาคาม เปน พระ เสกข

บคคล เพราะ ยง ตอง ศกษา เจรญ ธรรม ยงๆ ขน เพอ ดบ กเลส ท เหลอ

อย ให หมด ไป สวน พระ อรหนต เปน พระ อเสกข บคคล เพราะ

ดบ กเลส ทงหมด เปน สมจ เฉท ได แลว ไม ตอง ศกษา เพอ ดบ กเลส

อก3

นพพาน ปรมตถ วา โดย ความ แตก ตาง แหง อาการ ม ๓ อยาง

คอ

1  ขททกนกาย อตวตตกะ ธาตสตร ขอ ๒๒๒ และอรรถกถา

2  ทฆนกาย ปาฏกวรรค ปาสาทกสตร ขอ ๑๒๐

3  ขททกนกาย จฬนทเทส อชตมาณวกปญหานทเทส ขอ ๙๒

46  ปรมตถธรรมสงเขป

สญ ญ ตะ ๑

อ นมต ตะ ๑

อป ปณ หต ะ ๑

พระ นพพาน ชอ วา สญ ญ ตะ เพราะ เปน สภาพ สญ จาก สงขาร

ทง ปวง ชอ วา อ นมต ตะ เพราะ ไมม นมต คอ สงขาร ทง ปวง

ชอ วา อป ปณ หต ะ เพราะ ไมม ท ตง คอ สงขาร ทง ปวง

เมอ บคคล มนสการ สภาพ ธรรม โดย เปน สภาพ ไม เทยง ยอม

หลด พน ไป (คอ ร แจง อรย สจ จ ธรรม) ดวย อ น มต ต วโมกข เมอ

มนสการ โดย สภาพ เปน ทกข ยอม หลด พน ไป ดวย อป ปณ หต วโมกข

เมอ มนสการ โดย สภาพ เปน อนตตา ยอม หลด พน ไป ดวย สญ ญต

วโมกข

วโมกข ๓ ยอม ม ใน ขณะ ตาง กน ดวย อาการ ๔ 1 คอ

๑. ดวย ความ เปน ใหญ บคคล เมอ มนสการ โดย ความ เปน

สภาพ ไม เทยง อ น มต ต วโมกข ยอม เปน ใหญ เมอ มนสการ โดย

ความ เปน ทกข อป ปณ หต วโมกข ยอม เปน ใหญ เมอ มนสการ

โดย ความ เปน อนตตา สญ ญต วโมกข ยอม เปน ใหญ

๒. ดวย ความ ตง มน บคคล เมอ มนสการ โดย ความ เปน สภาพ

ไม เทยง ยอม ตง จต ไว มน ดวย สามารถ แห งอ น มต ต วโมกข เมอ

1  ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค วโมกขกถา ขอ ๕๐๙

ปรมตถธรรมสงเขป  47

มนสการ โดย ความ เปน ทกข ยอม ตง จต ไว มน ดวย สามารถ แห ง

อปปณ หต วโมกข เมอ มนสการ โดย ความ เปน อนตตา ยอม ตง จตไว

มน ดวย สามารถ แหง สญ ญต วโมกข

๓. ดวย ความ นอม จต ไป บคคล เมอ มนสการ โดย ความ เปน

สภาพ ไม เทยง ยอม นอม จต ไป ดวย สามารถ แห งอ น มต ต วโมกข

เมอ มนสการ โดย ความ เปน ทกข ยอม นอม จต ไป ดวย สามารถ แห ง

อปปณ หต วโมกข เมอ มนสการ โดย ความ เปน อนตตา ยอม นอม

จต ไป ดวย สามารถ แหง สญ ญต วโมกข

๔. ดวย ความ นำ ออก ไป บคคล เมอ มนสการ โดย ความ เปน

สภาพ ไม เทยง ยอม นำ จต ออก ไป ส นพพาน อน เปน ท ดบ ดวย

สามารถ แห งอ น มต ต วโมกข เมอ มนสการ โดย ความ เปน ทกข ยอม

นำ จต ออก ไป ส นพพาน อน เปน ท ดบ ดวย สามารถ แห งอปปณ หต

วโมกข เมอ มนสการ โดย ความ เปน อนตตา ยอม นำ จต ออก ไป ส

นพพาน อน เปน ท ดบ ดวย สามารถ แหง สญ ญต วโมกข

สง เคราะห ปรม ตถ ธรรม ๔

จต เจตสก รป นพพาน เปน ปรม ตถ ธรรม เปน สภาพ ธรรม

ท ม จรง ท ร วา จต เจตสก รป เปน สภาพ ธรรม ท ม จรง เพราะ จต

เจตสก รป เกด ดบ สบ ตอ กน จง ปรากฏ ให ร ได เชน ขณะ ท เหน

รป ไดยน เสยง และ คด นก เปนตน จต เกด ดบ สบ ตอ กน ทำ

กจการ งาน ตางๆ เชน จต บาง ดวง เหน ส บาง ดวง ไดยน เสยง

48  ปรมตถธรรมสงเขป

บาง ดวง คด นก เปนตน ทงน ตาม ประเภท ของ จต และ เหต ปจจย

ท ทำให เกด จ ตนนๆ การ เกด ดบ สบ ตอ กน ของ จต เจตสก รป นน

เปน ไป อยาง รวดเรว มาก จน ทำให ไม เหน การ เกด ดบ ทำให เขาใจ

วา รป คอยๆ เปลยนแปลง ไป และ ทำให เขาใจ วา จต นน เกด เมอ

คน หรอ สตว เกด จต นน ดบ เมอ คน หรอ สตว ตาย ถา ไม ศกษา

ไม พจารณา และ ไม อบรม เจรญ สต และ ปญญา ให ร ลกษณะ ของ จต

เจตสก รป ท กำลง ปรากฏ ก จะ ไมร ลกษณะ ของ นามธรรม และ

รป ธรรม คอ จต เจตสก รป ซง เกด ดบ สบ ตอ กน อย ตลอด

เวลา

สภาพ ธรรม ใด เกด ขน สภาพ ธรรม นน ตอง ม ปจจย ปรง แตง

ให เกด ขน เมอ ไมม ปจจย ก ไม เกด ทาน พระ สา ร บตร เกด ความ

เลอมใส ใน คำ สอน ของ พระ ผ ม พระ ภาค ก เพราะ ได เหน ทาน พระ

อส ส ช ซง เปน ภกษ รป หนง ใน ภกษ ปญจวคคย ทาน พระ สา ร

บตร เหน ทาน พระ อส ส ช ม ความ นา เลอมใส เปน อน มาก จง ได ตาม

ทาน พระ อส ส ช ไป และ ถาม ทาน พระ อส ส ช วา ใคร เปน ศาสดา

และ ศาสดา ของ ทาน สอน วา อยางไร ทาน พระ อส ส ชต อบ วา

เย ธม มา เห ตปปภ วา เตส เหต ต ถาค โต (อาห)

เตสญจ โย น โรโธ เอว วาท มหา สมโณ ตฯ1

1  พระวนยปฎก มหาวรรค ภาค ๑ มหาขนธกะ ขอ ๖๕

ปรมตถธรรมสงเขป  49

ธรรม เหลา ใด เกด แต เหต พระ ตถาคต ทรง แสดง เหต แหง ธรรม เหลา นน และ ความ ดบ แหง ธรรม เหลา นน พระ มหา สมณะ ทรง สง สอน อยาง น

ถา พระ ผ ม พระ ภาค ไม ทรง แสดง ธรรม ท พระองค ทรง ตรสร พรอม ทง เหต ปจจย ของ ธร รม นนๆ ก จะ ไมม ผ ใด ร วา ธรรม ใด เกด จาก เหต ปจจย ใด ไมม ผ ใด ร วา จต ปรมตถ เจตสก ปรมตถ รป ปรมตถ แตละ ประเภท นน เกด ขนเพราะ ม ธรรม ใด เปน ปจจย พระ ผ ม พระ ภาค ทรง ตรสร ธรรม ทง ปวง พระองค จง ได ทรง แสดง วา ธรรม ทง หลาย ท เกด ขน นน ม เหต ปจจย ปรง แตง ให เกด จง เกด ขน และ ทรง แสดง เหต ปจจย ท ทำให เกด ธรรม นนๆ ธรรม ทง ปวง ท เกด ขน นน จะ เกด ขน โดย ไมม ปจจย ไม ได

ท กลาว วา คน เกด สตว เกด เทวดา เกด เปนตน นน คอ จต เจตสก รป เกด นนเอง เมอ จต เจตสก ประเภท หนง เกด ขน พรอม กบ รป ก บญญต วา คน เกด เมอ จต เจตสก เกด ขน พรอม กบ รป ของ เทวดา ก บญญต วา เทวดา เกด เปนตน การ เกด ของ คน สตว เทวดา เปนตน นน ตาง กน เพราะ เหต ปจจย ท ทำให เกด นน ตาง กน เหต ปจจย ท ทำให เกด นน ม มาก และ สลบ ซบ ซอน มาก แต ดวย พระ สพ พญญต ญาณ ของ พระ ผ ม พระ ภาค ผทรง ตรสร ธรรม ทง ปวง พรอม ทง เหต ปจจย ของ ธรรม ทง ปวง นน พระองค จง ได ทรง แสดง ธรรม ตาม สภาพ ความ จรง ของ ธรรม แตละ ประเภท วา ธรรม ใด เกด ขน ธรรม นน ม ปจจย ทำให เกด ขน ธรรม ท เกด ขน เปน สงขาร ธรรม

50  ปรมตถธรรมสงเขป

ท ร ได วา ม จต เจตสก รป ก เพราะ จต เจตสก รป เกด ขน และ ท จต เจตสก รป เกด ขน นน ก เพราะ ม ปจจย จต เจตสก และ รป เปน สงขาร ธรรม

พระ ธรรม คำ สอน ของ พระ ผ ม พระ ภาค นน สมบรณ พรอม ทง อรรถ และ พยญชนะ ธรรม ขอ ใด ท อาจ จะ ม ผ เขาใจ ผด ได พระองค ก ทรง บญญต คำ กำกบ ให ชดเจน ยง ขน เพอ ไม ให ผ ใด เขาใจ ความ หมาย ของ ธรรม ขอ นน ผด เมอ พระองค ทรง บญญต วา ธรรม ท เกด ขน ม ปจจย ทำให เกด ขน เปน สงขาร ธรรม เพอ ไม ให ผ ใด เขาใจ ผด วา ธรรม ท เกด ขน นน เมอ เกด ขน แลว ก ตง อย ตลอด ไป เรอยๆ พระองค จง ทรง บญญต วา ธรรม ท เปน สงขาร ธรรม (ธรรม ท ม สภาพ ปรง แตง) นน เปน สงขต ธรรม (ธรรม ท ปรง แตง แลว) สงขต ธรรม คอ ธรรม ท เกด ขน แลว ดบ ไป1  พระองค ทรง บญญต คำ วา สงขตธรรม กบ คำ วา สงขาร ธรรม เพอ ให ร วา ธรรม ใด ท เกด ขน ธรรม นน ม ปจจย ทำให เกด ขน เมอ ปจจย ดบ ธรรม ท เกด ขน เพราะ ปจจย นน ก ตอง ดบ ไป สงขต ธรรม คอ ธรรม ท เกด ขน แลว ดบ ไป ฉะนน สงขาร ธรรม คอ ธรรม ท ม ปจจย ปรง แตง นน จง เปน สงขต ธรรม2  จต ปรมตถ เจตสก ปรมตถ รป ปรมตถ

เปน สงขาร ธรรม เปน สงขต ธรรม

1  องคตตรนกาย ตกนบาต จฬวรรคท ๕ สงขตสตร ขอ ๔๘๖

2  ธรรมสงคณปกรณ นกเขปกณฑ จฬนตรทกะ ขอ ๗๐๒

ปรมตถธรรมสงเขป  51

สพ เพ สง ขา รา อนจ จา ฯ สงขาร ทง ปวง ไม เทยง

สพ เพ สง ขา รา ทก ขา ฯ สงขาร ทง ปวง เปน ทกข

สพ เพ ธม มา อนต ตา ฯ ธรรม ทง ปวง เปน อนตตา1

สงขาร ทง ปวง ไม เทยง

สงขาร ธรรม ทงหมด ไม เทยง ความ เสอม ความ ไม เทยง ของ

รป ธรรม นน พอ จะ ปรากฏ ให เหน ได แต ความ ไม เทยง ของ นามธรรม

นน ร ยาก ดง ท พระ ผ ม พระ ภาค ตรส กะ ภกษ ทง หลาย ณ พระ

ว หาร เชต วน อาราม ของ ทาน อนาถบณฑ ก เศรษฐ วา

ดกร ภกษ ทง หลาย ปถชน ผ ไม ได สดบ จะ พง เบอ หนาย บาง

คลาย กำหนด บาง หลด พน บาง ใน รางกาย อน เปน ท ประชม แหง

มหาภต ทง ๔ น ขอ นน เพราะ เหต ไร เพราะ วา ความ เจรญ

ก ด ความ เสอม ก ด การ เกด ก ด การ ตาย ก ด ของ รางกาย อน

เปน ท ประชม แหง มหาภต ทง ๔ น ยอม ปรากฏ… แต ปถชน ผ มได

สดบ ไม อาจ จะ เบอ หนาย คลาย กำหนด หลด พน ใน จต เปนตน

นน ได เลย ขอ นน เพราะ เหต ไร เพราะ เหต วาจต เปนตน น อน

ปถชน ผ มได สดบ รวบรด ถอ ไว ดวย ตณหา ยดถอ ดวย ทฏฐ วา นน

ของ เรา นน เปน ตว ตน ของ เรา ดงน ตลอด กาล ชา นาน ฯลฯ

1  ขททกนกาย มหานทเทส สทธฏฐกสตตนทเทส ขอ ๑๓๑

52  ปรมตถธรรมสงเขป

จต เปนตน นน ดวง หนง เกด ขน ดวง หนง ดบ ไปใน กลาง คน และ ใน

กลาง วน1

แมวา จต เจตสก รป จะ เกด ดบ อย ตลอด เวลา ก ยาก ท จะ ร และ

เบอ หนาย ละ ความ ยนด คลาย ความ ยดถอ ใน นาม รป ได การ ท จะ

เบอ หนาย ละ ความ ยนด ความ ยดถอ ใน นาม รป นน ตอง พจารณา

เหน ดวย ปญญา ดง ท ได ทรง แสดง ไว วา

2สพ เพ สง ขา รา อนจ จา ต ยทา ปญญาย ปส สต

อถ นพพนท ต ทก เข เอส มค โค ว สทธ ยา ฯ

สพ เพ สง ขา รา ทก ขา ต ยทา ปญญาย ปส สต

อถ นพพนท ต ทก เข เอส มค โค ว สทธ ยา ฯ

สพ เพ ธม มา อนต ตา ต ยทา ปญญาย ปส สต

อถ นพพนท ต ทก เข เอส มค โค ว สทธ ยา ฯ

เมอ ใด บคคล พจารณา เหน ดวย ปญญา วา สงขาร ทง ปวง

ไม เทยง

เมอ นน เขา ยอม เบอ หนาย ใน ทกข น เปน ทาง แหง ความ

บรสทธ

1  สงยตตนกาย อสสตวตาสตรท ๒ ขอ ๒๓๕–๖

2  ขททกนกาย คาถาธรรมบท ขอ ๓๐

ปรมตถธรรมสงเขป  53

เมอ ใด บคคล พจารณา เหน ดวย ปญญา วา สงขาร ทง ปวง

เปน ทกข

เมอ นน เขา ยอม เบอ หนาย ใน ทกข น เปน ทาง แหง ความ

บรสทธ

เมอ ใด บคคล พจารณา เหน ดวย ปญญา วา ธรรม ทง ปวง เปน

อนตตา

เมอ นน เขา ยอม เบอ หนาย ใน ทกข น เปน ทาง แหง ความ บรสทธ

ผ ใด ท ไม เหน ความ เกด ขน และ ดบ ไป ของ นามธรรม และ รป ธรรม

จน ละ คลาย ผ นน จะ บรรล อรย สจ จ ๔ เปน พระ อรยบคคล ไม ได

พระ อรยบคคล เหน ความ เปน “พทธะ” ของ พระ สมมา สม พทธ เจา

โดย เหน ธรรม ท พระองค ทรง ตรสร ไมใช เพยง แต ศกษา พระ ธรรม

ท พระองค ทรง เทศนา เทานน พระ อรยบคคล หมด ความ สงสย ใน

พระ ธรรม ท พระ สมมา สม พทธ เจา ทรง ตรสร เพราะ พระ อรยบคคล

ได บรรล ธรรม นน1 และ ได ประจกษ ใน ความ เปน “พทธะ” วา พระ

ธรรม ท พระองค ทรง แสดง นน ไมใช โดย คาด คะเน แต โดย ตรสร

ธรรม ทง ปวง ตาม ความ เปน จรง ของ ธร รม นนๆ ผ ใด เหน ธรรม ผ นน

ยอม เหน ตถาคต2   ผ ใด ศกษา และ ปฏบต เพอ ให ร แจง ธรรม ผ นน

1  สงยตตนกาย เสขสตร ขอ ๑๐๓๑–๗

2  สงยตตนกาย วกกลสตร ขอ ๒๑๖

54  ปรมตถธรรมสงเขป

ยอม สามารถ ร แจง ธรรม และ ดบ กเลส เปน พระ อรยบคคล ตาม ลำดบ

คอ ตงแต พระ โสดาบน พระ สก ทา คาม พระ อนาคาม จนถง พระ

อรหนต1

สงขาร ทง ปวง เปน ทกข

สงขาร ธรรม ทง ปวง เกด แลว ก ดบ ไป ไม วา จะ เปน จต ประเภท ด

หรอ จต ประเภท ไม ด รป งาม หรอ ไม งาม เมอ เกด ขน แลว ก ดบ ไป

เหมอน กน หมด การ เกด ดบ ไม เทยง น แหละ เปน ทกข เพราะ

ไม ดำรง อย สงขาร ทง ปวง เปน ทกข นน ไมใช แต เฉพาะ ทกข

กาย ท เจบ ปวด ปวย ไข หรอ ทกข ท ตอง ลำบาก เดอด รอน ทกข

ท พลดพราก จาก สง ทรก หรอ ทกข ท ประสบ กบ สง ท ไม เปน ทรก

เทานน สงขาร ทง ปวง เปน ทกข เพราะ สงขาร ทง ปวง ไม เทยง

เมอ เกด ขน แลว ก ดบ ไป จง ไม ควร ยดถอ วา เปนสข บาง ทาน อาจ

สงสย วา จต ท เพลดเพลน ยนด เปนสข ก ม เหต ใด จง วา สงขาร ทง ปวง

เปน ทกข ท วา เปน ทกข นน เพราะ จต ท เพลดเพลน ยนด เปนสข

นนก ไม เทยง ฉะนน สงขาร ธรรม คอ จต เจตสก รป ทงหมด

เปน ทกข เพราะ จต เจตสก รป ทงหมด ไม เทยง

1  ขททกนกาย อทาน อโปสถสตร ขอ ๑๑๘

ปรมตถธรรมสงเขป  55

ธรรม ทง ปวง เปน อนตตา

ธรรม ทง ปวง ได แก ปรม ตถ ธรรม ทง ๔ คอ จต เจตสก

รป นพพาน ธรรม ทง ปวง เปน อนตตา คอ ไมใช ตว ตน ไม อย

ใน อำนาจ บงคบ บญชา ของ บคคล ใด

นพพาน เปน ปรม ตถ ธรรม เปน ธรรม ท ม จรง นพพาน ไมใช

สงขาร ธรรม เปน ว สงขาร ธรรม คอ เปน ธรรม ท ไม เกด1    ตรง

กน ขาม กบ สงขาร ธรรม สงขาร ธรรม คอ ธรรม ท เกด ขน ม

ปจจยปรง แตง ว สงขาร ธรรม คอ ธรรม ท ไม เกด ขน ไมม ปจจย

ปรง แตง

นพพาน เปน อ สงขต ธรรม ไมใช สงขต ธรรม2 สงขต ธรรม คอ

ธรรม ท เกด ดบ อ สงขต ธรรม คอ ธรรม ท ไม เกด ดบ นพพาน ไมม

ปจจยปรงแตง จง ไม เกด ดบ

จต เจตสก รป เปน สงขาร ธรรม เปน โลกย ะ คำ วา โลกย ะ

หมาย ถง แตกดบ ทำลาย สวน นพพาน เปน ว สงขาร ธรรม เปน

โลก ต ตระ คำ วา โลก ต ตระ หมาย ถง พน จาก โลก

1  ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค ญาณกถา ขอ ๒๘

2  องคตตรนกาย อสงขตสตร ขอ ๔๘๗

56  ปรมตถธรรมสงเขป

นามธรรม1 จต ปรมตถ ๘๙ หรอ ๑๒๑(ร อารมณ)

เจตสก ปรมตถ ๕๒ สงขาร ธรรม,

รป ธรรม รป ปรมตถ ๒๘ สงขต ธรรม

นามธรรม     

ว สงขาร ธรรม,(ไมร อารมณ) อ สงขต ธรรม

ขนธ ๕

ขนธ ๕ คอ รป ขนธ เวทนา ขนธ สญญา ขนธ สงขาร ขนธ

วญญาณ ขนธ2

ปรม ตถ ธรรม ๔ โดย ขนธ คอ

จต เปน วญญาณ ขนธ

เจตสก เปน เวทนา ขนธ สญญา ขนธ สงขาร ขนธ

รป เปน รป ขนธ

นพพาน ไมใช ขนธ นพพาน เปน ขน ธ วมตต คอ พน จาก

ขนธ

1  ธรรมสงคณปกรณ นกเขปกณฑ ขอ ๘๔๔

2  วภงคปกรณ ขนธวภงค ขอ ๑

นพพานปรมตถ

ปรมตถธรรมสงเขป  57

คำ วา ขนธ หมาย ถง สภาพ ธรรม ท จำแนก เปน อดต อนาคต

และ ปจจบน ภายใน ภายนอก หยาบ ละเอยด ทราม ประณต

ไกล ใกล1 ฉะนน ขนธ จง ไดแก สงขต ธรรม ซง เปน ธรรม ท

ม ปจจย ปรง แตง เกด ดบ จง เปน อดต อนาคต ปจจบน เปนตน

สวน อ สงขต ธรรม คอ นพพาน นน เปน ธรรม ท ไม เกด ไมม ปจจย

ปรง แตง จะ กลาว วา เปน ธรรม เกด ขน แลว ก ไม ได วา เปน ธรรม ท ยง

ไม เกด ขน ก ไม ได วา เปน ธรรม จก เกด ขน ก ไม ได2 จะ กลาว วา เปน

อดต ก ไม ได วา เปน อนาคต ก ไม ได วา เปน ปจจบน ก ไม ได3เพราะ

ฉะนน ว สงขาร ธรรม คอ นพพาน จง ไมใช ขนธ เปนขน ธ วมตต

คอ พน จาก ขนธ

พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง ขนธ ๕ และ อปาทาน ขนธ ๕

ดงน

ดกร ภกษ ทง หลาย เรา จก แสดง ขนธ ๕ และ อปาทาน ขนธ

๕ เธอ ทง หลาย จง ฟง ดกร ภกษ ทง หลาย ก ขนธ ๕ เปน ไฉน

ดกร ภกษ ทง หลาย รป อยาง ใด อยาง หนง เปน อดต อนาคต และ

ปจจบน เปน ภายใน หรอ ภายนอก หยาบ หรอ ละเอยด เลว หรอ

ประณต อย ใน ท ไกล หรอ ใกล น เรยก วา รป ขนธ เวทนา อยาง

1  วภงคปกรณ ขนธวภงค ขอ ๑–๓๑

2  ธรรมสงคณปกรณ อตถทธารกณฑ ขอ ๘๙๔

3  ธรรมสงคณปกรณ อตถทธารกณฑ ขอ ๘๙๕

58  ปรมตถธรรมสงเขป

ใด อยาง หนง ฯลฯ สญญา อยาง ใด อยาง หนง ฯลฯ สงขาร เหลา

ใดเหลา หนง ฯลฯ วญญาณ อยาง ใด อยาง หนง เปน อดต อนาคต

และ ปจจบน เปน ภายใน หรอ ภายนอก หยาบ หรอ ละเอยด เลว

หรอ ประณต อย ใน ท ไกล หรอ ใกล น เรยก วา วญญาณ ขนธ ดกร

ภกษ ทง หลาย เหลา น เรยก วา ขนธ ๕

ดกร ภกษ ทง หลาย ก อปาทาน ขนธ ๕ เปน ไฉน ดกร ภกษ

ทง หลาย รป อยาง ใด อยาง หนง เปน อดต อนาคต ปจจบน

เปน ภายใน หรอ ภายนอก หยาบ หรอ ละเอยด เลว หรอ ประณต

อย ใน ท ไกล หรอ ใกล เปน ไป กบ ดวย อา สวะ เปน ปจจย แก อปาทาน

น เรยก วา ร ป ปาทาน ขนธ เวทนา อยาง ใด อยาง หนง ฯลฯ

สญญา อยาง ใด อยาง หนง ฯลฯ สงขาร เหลา ใด เหลา หนง ฯลฯ

วญญาณ อยาง ใด อยาง หนง เปน อดต อนาคต ปจจบน…อย ในท

ไกล หรอ ใกล เปน ไป กบ ดวยอา สวะ เปน ปจจย แก อปาทาน น เรยก

วา วญญาณ ปาทาน ขนธ ดกร ภกษ ทง หลาย เหลา นเรยก วา

อปาทาน ขนธ ๕1

ปรม ตถ ธรรม ๓ เปน ขนธ ๕

จต ปรมตถ ๘๙ หรอ ๑๒๑ ประเภท

ทก ประเภท เปนวญญาณ ขนธ

1  สงยตตนกาย ขนธวารวรรค ปญจขนธสตร ขอ ๙๕–๙๖

ปรมตถธรรมสงเขป  59

เจตสก ปรมตถ ๕๒ ประเภท

เวทนา เจตสก ๑ เปน เวทนา ขนธ

สญญา เจตสก ๑ เปน สญญา ขนธ

เจตสก ๕๐ เปน สงขาร ขนธ

รป ปรมตถ ๒๘ ประเภท

ทก ประเภท เปน รป ขนธ

ขนธ ๕ เปน ปรม ตถ ธรรม ๓

รป ขนธ ไดแก รป ปรมตถ ๒๘

เวทนา ขนธ ไดแก เวทนา เจตสก ๑ ดวง

สญญา ขนธ ไดแก สญญา เจตสก ๑ ดวง

สงขาร ขนธ ไดแก เจตสก ๕๐ ดวง

วญญาณ ขนธ ไดแก จต ปรมตถ ๘๙ ดวง

หรอ ๑๒๑ ดวง

-เจตสก ปรมตถ ๕๒

60  ปรมตถธรรมสงเขป

คำถาม ทบทวน

๑. ปรม ตถ ธรรม อะไร บาง เปน สงขาร ธรรม

๒. สงขาร ธรรม เปน สงขาร ขนธ ใช ไหม

๓. ว สงขาร ธรรม เปน สงขต ธรรม ใช ไหม

๔. อ สงขต ธรรม เปน ขนธ อะไร

๕. อ สงขต ธรรม เปน โลกยะ หรอ โลก ต ตระ

๖. จต เปน สงขาร ขนธ ใช ไหม

๗. เจตสก เปน สงขาร ขนธ ใช ไหม

๘. เวทนา ขนธ เปน ปรม ตถ ธรรม อะไร

๙. ขนธ อะไร ไม ใช ปรม ตถ ธรรม

๑๐. ปรม ตถ ธรรม อะไร ไมใช ขนธ

จตต สงเขป

63

บท ท ๑

สง ยต ตน กาย ส คาถ วรรค อนธ วรรค ท ๗

จตต สตร ท ๒

(๑๘๐) เทวดา ทล ถาม วา

โลก อน อะไร ยอม นำ ไป อน อะไร หนอ ยอม เสอกไส ไป

โลก ทงหมด เปน ไป ตาม อำนาจ ของ ธรรม อน หนง คอ

อะไร

(๑๘๑) พระ ผ ม พระ ภาค ตรส ตอบ วา

โลก อน จต ยอม นำ ไป อน จต ยอม เสอกไส ไป

โลก ทงหมด เปน ไป ตาม อำนาจ ของ ธรรม อน หนง คอ

จต

แสดง ให เหน ความ สำคญ ของ จต ซง เปน ธาต ร สภาพ ร ซง

เปน ใหญ เปน ประธาน ใน การ ร สง ท กำลง ปรากฏ ซง ไม เพยง แต

เหน ไดยน ได กลน ลม รส ร สง ท กระทบ สมผส เทานน แต

ยง คด นก วจตร ตางๆ นานา ฉะนน โลก ของ แตละ คน จง เปน ไป

ตามอำนาจ จต ของ แตละ คน จต ของ บาง คน ก สะสม กศล ไว มาก

ไม วา จะ เหน บคคล ใด ซง เปน ผ ท มาก ไป ดวย อกศล ธรรม จต ของ

บคคล ซง สะสม กศล ไว มาก นน ก ยง เกด เมตตา หรอ กรณา หรอ

อเบกขา ได ใน ขณะ ท โลก ของ คน อน เปน โลก ของ ความ ชงชง

64  จตตสงเขป

ความ ไม แชม ชนความ โกรธ ความ ขน เคอง ใจ ฉะนน แตละ คน

จง เปน โลก ของตว เอง แตละ โลก ทกๆ ขณะ ตาม ความ เปน จรง

ด เหมอน วา เรา ทก คน อย รวม โลก เดยวกน แต ตาม ความ เปน จรง

นน สง ตางๆ ท เปน รป ธรรม ซง สามารถ ปรากฏ ได ทาง ตา ทาง

ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ นน ถา ไมม จต ซง

เปน สภาพ รสง ตางๆ เหลา นน ก ยอม ไม ปรากฏ เปน ความ

สำคญ แต อยาง ใด แต เพราะ จต ร สง ท ปรากฏ ทาง ตา บาง ทาง ห

บาง ทาง จมก บาง ทาง ลน บาง ทาง กาย บาง ทาง ใจ บาง โลก

ของ แตละ คน จง เปน ไป ตาม อำนาจ ของ จต ของ แตละ คน โลก ไหน จะ

ด โลก ท สะสม กศล มากๆ พรอม ท จะ เกด เมตตา กรณา มทตา

อเบกขา หรอ โลก ท ชงชง โกรธ แคน ขน เคอง ซง แมวาจะ เหน

บคคล เดยวกน ร เรอง บคคล เดยวกน แต โลก ของ แตละ คน จะ

เมตตา หรอ ชงชง ก ยอม เปน ไป ตาม อำนาจ จต ของ แตละ คน ซง

สะสม มา ตางๆ กน

สง ท ปรากฏ ทาง ตา ทำให ด เหมอน วาม ผคน อย รวม กน ในโลก น

มากมาย ตาม กา ละ และ เทศะ แต ถา ประจกษ ชด ใน ลกษณะ ของ

ธาต ร ซง เปน สภาพ ร เกด ขน เหน สง ท ปรากฏ ใน ขณะ นน จะ

ร ได วา ชว ขณะ นน เปน เพยง การ เหน เปน เฉพาะ โลก ของ การ

เหนซง ไมใช คน ไมใช สตว ไมใช วตถ สงตางๆ เพราะ ขณะ

นน เพยง เหน ยง ไม ได นกถง รป ราง สณฐาน และ เรอง ราวใดๆ

ของ สง ท เหน

จตตสงเขป  65

ฉะนน จง ควร เขาใจ ให ถก ตอง วา ขณะ ท คด วา เปน โลก เปน

สตว บคคล วตถ สงของ ตางๆ นน เปน ชว ขณะ ท จต คด

นก เรอง สง ท ปรากฏ ให เหน แต ขณะ ท กำลง เหน เปน อก ขณะ

หนง ไมใช ขณะ ท กำลง คด นก เรอง สง ท ปรากฏ แตละ คน ก ม

จต เกด ขน เพยง ชว ขณะ เดยวๆ สบ ตอ กน ไป ท ละ ขณะ จน ปรากฏ

เหมอน กบ วา เปน โลก ท กวาง ใหญ ม ผคน และ สง ตางๆ มากมาย

แต ท จะ เขาใจ โลก ได จรงๆ นน ตอง ร วา สภาพ ธรรม ปรากฏ เพยง

แตละ ขณะ จต เทานน แต เพราะ การ เกด ดบ สบ ตอ กน อยางรวดเรว

จง ทำให ปรากฏ เปน โลก ท เสมอน ไม แตก สลาย เปน โลก ซง ปรากฏ

เสมอน ยงยน ม สตว บคคล วตถ สงของ มากมาย แต ตาม ความ

เปน จรง นน โลก ขณะ หนงๆ ก คอ การ เกด ขน ของ จต ท เกด ขน

ร อารมณ เพยง ชว ขณะ เดยว แลว ก ดบ ไป

ในขท ทก นกาย มหา นท เทส ป สร สต ตนท เทส ท ๘ ขอ

๓๑๙ ม ขอความ วา ชอ วา “ใจ (มโน)” ใน คำ วา คด ทฏฐ

ทง หลาย ดวย ใจ ความ วา ใจ คอ จต มโน มานส หทย

ปณฑ ระ มนะ มนาย ตนะ มน นท รย วญญาณ วญญาณ ขนธ

มโน วญญาณ ธาต ท เกด แต ผสส ะ เปนตน นน

พระ ผ ม พระ ภาค ทรง ใช พยญชนะ หลาย คำ เพอ ให เขาใจ

ลกษณะ ของ จต ซง ทก คน ม แต เพราะ จต เปน สภาพ ร เปน อาการ

ร จง ยาก ท จะ ร ได วา ลกษณะ ท เปน เพยง ธาต ร นน เปน อยางไร

66  จตตสงเขป

ทงๆ ท ทก คน คงจะ เขาใจ ความ หมาย บาง ประการ ของ จต ท วา

“ใจ” ซง ทก คน ม แต ก เพยง แต ร วา ม ซง เมอ ไม พจารณา ก ยอม

ไม ทราบ วา เมอไร และ ขณะ ไหน เปน จต

ใน อฏฐ สาลน อร รถ กถา ธมม สงค ณ ปกรณ จต ตป ปาท

กณฑ อธบาย จต ตนท เทส ม ขอความ วา ธรรมชาต ท ชอ วา

จต เพราะ เปน ธรรมชาต วจตร

ธาต ร ม มาก ไมใช อยาง เดยว เลย จต เปน ธรรมชาต ท วจตร

ความ วจตร ของ จต ปรากฏ เมอ คด นก เรอง ตางๆ ซง ไม วา ใคร จะ

ทำ อะไร ใน วน หนงๆ นน เมอ พจารณา แลว ยอม ร วา เปน ไป ตาม

ความ วจตร ของ จต ทง สน

วน น ทำ อะไร มา บาง แลว และ ตอ ไป เยน น พรง น จะ ทำ อะไร ถา

ไมม จต ก ทำ ไม ได เหต ท ทก คน ม การก ระ ทำ ใน วน หนงๆ ตางๆ

กน ตาม วถ ชวต ของ แตละ คน นน จะ เหน ได วาการ กระทำ ทงหมด

ยอม เปน ไป ตาม ความ วจตร ของ จต ของ แตละ คน ซง เปน เหต ให

เกด การก ระ ทำ ทง ทาง กาย ทาง วาจา ตางๆ กน ใน ชวต ประจำ วน

จต เปน ธรรมชาต ท คด ซง คดมาก เหลอ เกน แตละ คน ก คด ตางๆ

กน ไป ใน บรรดา ผ ท สนใจ ศกษา ธรรม ก พจารณา ธรรม ตางๆ กน

ความ คด เหน ใน ขน ของ การ ประพฤต ปฏบต ธรรม ก ตาง กน และ

แมแต ใน เรอง ของ โลก ความ เปน ไป ใน กลม บคคล แตละ กลม แตละ

ประเทศ ซง เมอ รวม กน แลว ก เปน เหตการณ ตางๆ ของ โลก แตละ

จตตสงเขป  67

ขณะ นน ก ยอม เกด ขน เปน ไป ตาม ความ วจตร ของ ความ คด ของ

แตละ บคคล โลก ยค น เปน อยาง น ตาม ความ คด ของ แตละ บคคล

ใน ยค น สมย น แลว ตอ ไป โลก จะ เปน อยางไร พรง น จะ เปน อยางไร

นน ก ยอม เกด ขน เปน ไป ตาม จต ซง คด วจตร ตางๆ นนเอง

ดวย เหต น จง เหน ได วา จต เปน ธรรมชาต ท วจตร จต ท เหน

ทาง ตา เปน จต ประเภท หนง ตาง กบ จต ท ไดยน ทาง ห ซง เปน จต

อก ประเภท หนง และ ตาง กบ จต ท คด นก เปนตน

ท (จต) ชอ วา “มโน” เพราะ ร อารมณ

คำ วา อา รมมณ (อารมณ) หรอ อา ลม พน หมาย ถง

สง ท จต ร เมอ จต ซง เปน สภาพ ร หรอ ธาต ร เกด ขน สง ท จต

กำลง ร ใน ขณะ นน ชอ วา “อารมณ”

เสยง ม จรง ไหม เมอ สง ท แขง กระทบ กน ก เปน ปจจย ให เสยง เกด

ขน แต ถา ใน ขณะ นน จต ไม เกด ขน ร เสยง นน เสยง นน ก ไม เปน

อารมณ ฉะนน ไม วา จะ ม สง ใด เกด ขน เพราะ เหต ปจจย แต ขณะ

ใด จต ไมร สง นน สง นน ก ไม เปน อารมณ

ท (จต) ชอ วา “หทย” เพราะ ความ หมาย วา เปน สภาวะ

อย ภายใน

จต เปน ภายใน เพราะ เปน สภาพ ร อารมณ ท ปรากฏ อารมณ

เปน ภายนอก เพราะ เปน สง ท จต กำลง ร

68  จตตสงเขป

ฉะนน การ ศกษา เรอง จต จง เปนการ พจารณา สภาพ ธรรม ท

กำลง ปรากฏ ใน ขณะ น ทง ภายใน และ ภายนอก จง จะ ร ลกษณะ

ของ จต ได จต ม จรง แต จต อย ไหน จต เปน สภาพ ธรรม ท เปน

ภายใน ใน ขณะ ท เหน จต ไม ได อย ขาง นอก สสน วณณะ กำลง

ปรากฏ ภายนอก จต เปน สภาพ ธรรม ท อย ภายใน คอ เปน สภาพ

ธรรม ท กำลง ร สง ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา

การ อบรม เจรญ ปญญา นนตอง ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรมตรง ตาม

ความ เปน จรง ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง ตรสร และ ทรง แสดง ฉะนน

จต ตา น ปสสนา สต ปฏ ฐาน คอ ขณะ ใด ท เหน แลว ระลก ได ไม หลงลม

ท จะ พจารณา ศกษา สงเกต คอยๆ ร ขน วา สภาพ เหน เปน

สภาพ ร เปน ธาต ร สง ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา

ใน ขณะ ท กำลง ไดยน เสยง สต สามารถ เกด ขน ระลก ร วา สภาพ ท

กำลง ไดยน เสยง เปน สภาพ ร เปน อาการ ร เปน สภาพ ธรรม ซง เปน

ภายใน จง ยาก ท จะ พจารณา ให ร ได และ สภาพ ท ไดยน เสยง นนก

เกด ขน ร เสยง ท กำลง ปรากฏ แลว ดบ ไป ทนท จต ซง เปน สภาพ ร

นน เกด ขน แลว ก ดบ ไป รวดเรว มาก เมอ เขาใจ ถก วา จต กำลง เหน

จต กำลง ไดยน จต กำลง คด นก เปนตน สต ปฏ ฐาน ก ยอม เกด ขน

ระลก ร ลกษณะ ของ จต ซง เปน สภาพ ร เปน ธาต ร ใน ขณะ นนๆ ได

ฉะนน การ อบรม เจรญ ปญญา จง สามารถ ร ลกษณะ ของ สภาพ

ธรรม ตรง กบ พระ ธรรม ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง จน ประจกษแจง

จตตสงเขป  69

อรย สจ จ ธรรม ดบ กเลส ได เปน พระ อรยบคคล คอ พระ โสดาบน

พระ สก ทา คาม พระ อนาคาม พระ อรหนต ตาม ลำดบ

ท (จต) ชอ วา “ปณฑ ระ” เพราะ ความ หมาย วา บรสทธ

เพราะ จต ม ลกษณะ ร แจง อารมณ อยาง เดยว โดย สภาวะ จง เปน

ธรรมชาต บรสทธ ขอ ความ ใน สทธมม ปกา สน อร รถ กถา ขท ทก นกาย ปฏ สม ภท า มรรค อา นา ปาน กถา ม วา จต นน ชอ วา ปณฑร ขาว เพราะ อรรถ วา บรสทธ ทาน กลาว หมาย เอา ภวงคจต ดง ท พระ ผ ม พระ ภาค ตรส ไว วา ด กอน ภกษ ทง หลาย จต น ประภสสร แต จต นน เศรา หมอง เพราะ อปกเลส ทง หลาย ท จร มา อนง แม จต อกศล ทาน ก กลาว วา ปณฑ ระ เหมอน กนเพราะ อกศล ออก จาก จต นน แลว ดจ แมนำ คงคา ไหล ออก จาก แมนำ คงคา และ ดจ แม นำ โคธา ว ร ไหล ออก จาก แม นำ โคธา ว ร อนง เพราะ จต ม ลกษณะ ร แจง อารมณ จง ไม เปน กเลส ดวย ความเศรา หมอง โดย สภาวะ เปน จต บรสทธ ท เดยว แต เมอ ประกอบ ดวย กเลส จง เศรา หมอง แม เพราะ เหต นน จง ควร เพอ จะ กลาว วา ปณฑ ระ

จต เปน สภาพ ท เกด ขน แลว ก ดบ ไป ทนท การ ดบ ไป ของ จต ดวง(ขณะ)กอน เปน ปจจย ให จต ดวง(ขณะ)ตอ ไป เกด ขน จต เหน เกด ขน แลว ก ดบ ไป จง ไมม จต ท เหน อย ตลอด เวลา และ ไมม จต ท ไดยน อย ตลอด เวลา ไมม จต ท ร สง ท กระทบ สมผส กาย อย ตลอด เวลา และ ไมม จต ท คด นก อย ตลอด เวลา ใน ขณะ ทนอน หลบ สนท

70  จตตสงเขป

ไม ฝน จต ก เกด ดบ ร อารมณ สบ ตอ กน อย เรอยๆ แต ไมร อารมณ ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ จต ใด ท ไมร อารมณ ทางตา ห จมก ลน กาย ใจ จต นน เปน ภวงคจต คอ ดำรง รกษา ภพ ชาต ท เปน บคคล นน สบ ตอ ไว จนกวา จต อน จะ เกด ขน ร อารมณ ทาง ตา หรอ ทาง ห หรอ ทาง จมก หรอ ทาง ลน หรอ ทาง กาย หรอ ทาง ใจ สลบ กน ไป เรอยๆ จนกวา จะ สน สด การ เปน บคคล นน

ภวงคจต ไมร อารมณ ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ ขณะ

ท หลบ สนท ทก คน ไมร สก ชอบ ไมร สก ชง ไม รษยา ไม ตระหน

ไม สำคญ ตน ไม เมตตา ไม กรณา เพราะ ไม เหน ไม ไดยน ไมร

สง ท กระทบ สมผส ไม คด นก ใดๆ ทง สน แต ขณะ ใด ท จต เกด

ขน ร อารมณ ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ จะ ร ได วา อกศล

จต เกด เพราะ สะสม กเลส ตางๆ ไว มาก จง ทำให เกด ความ ยนด

พอใจ เมอ เหน สง ท นา พอใจ และ รสก ขน เคอง ไม แชม ชน เมอ เหน

สง ท ไม นา พอใจ

ขณะ ท จต เกด ขน ร อารมณ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน

ทาง กาย ทาง ใจ นน รสก อยางไร ความ รสก เฉยๆ ดใจ เสยใจ นน

ไมใช จต เปน เจตสก ประเภท หนง ซง พระ ผ ม พระ ภาค ทรง บญญต

เรยก วา เวทนา เจตสก จต เปน นามธรรม ท เปน ใหญ เปน

ประธาน ใน การ ร อารมณ แต จต ไมใช เวทนา เจตสก ซง รสกเฉยๆ

หรอ ดใจ หรอ เสยใจ ใน อารมณ ท กำลง ปรากฏ สภาพ ธรรม ทง หลาย

ท เกด ขน นน จะ เกด ตาม ลำพง ไม ได ตอง อาศย สภาพ ธรรม อน เปน

จตตสงเขป  71

ปจจย เกด ขน พรอม กน จต ตอง เกด รวม กบ เจตสก เจตสก ตอง

เกด รวม กบ จต จต และ เจตสก ท เกด รวม กน นน ดบ พรอม กน

ร อารมณ เดยวกน และ เกด ดบ ท เดยวกน จต แตละ ขณะ ท เกด ขน

ม เจตสก เปน ปจจย เกด รวม ดวย ตางๆ กน และ กระทำ กจ ตางๆ

กน ฉะนน จต จง ตาง กน เปน หลาย ประเภท

ไมม ใคร ชอบ ขณะ ท จต ขน เคอง กระวนกระวาย กระ สบ กระสาย

โศก เศรา เดอด รอน แต ชอบ ขณะ ท เปนสข สนกสนาน เพลดเพลน

ขณะ ท สนกสนาน รนเรง เพลดเพลน นน จต ก เปน อกศล เพราะ

เกด รวม กบ โลภ เจตสก ซง เปน สภาพ ธรรม ท ตด ของ ปรารถนา

พอใจ เพลดเพลน ใน อารมณ การ ศกษา พระ ธรรม ท พระ ผ ม

พระ ภาค ทรง แสดง นน เพอ ให สต ปฏ ฐาน (คอ สต ท) ระลก ร

ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ และ อบรม เจรญ ปญญา โดย ศกษา

คอ พจารณา สงเกต จน ร ชด สภาพ ธรรม นน ถก ตอง ตามความ เปน

จรง วา สภาพ ธรรม ใด เปน กศล สภาพ ธรรม ใด เปน อกศล และ

สภาพ ธรรม ใด ไมใช กศล ไมใช อกศล ไม วา อกศล ธร รม ใดๆ ขน

หยาบ หรอ ละเอยด ก เปน อกศล ธรรม ทง สน ไมใช เปน อกศล ธรรม

เฉพาะ ขณะ ท โทสะ เกด เทานน

บาง ทาน ถาม วา ทำ อยางไร จง จะ ไม โกรธ

สภาพ ธรรม ทง หลาย เปน อนตตา โทสะ ก เปน อนตตา โทสะ

เกด ขน เพราะ เหต เปน ปจจย ผ ท ดบ ความ โกรธ ได เปน สมจ เฉท

72  จตตสงเขป

โทส เจตสก ไม เกด อก เลย นน เปน ผ ท อบรม เจรญ ปญญา จน ร แจง

อรย สจ จ ธรรม1 ถง ความ เปน พระ อรยบคคล ขน พระ อนาคาม บคคล

การ ร แจง อรย สจ จ ธรรม เปน พระ อรยบคคล ม ๔ ขน

ผ ร แจง อรย สจ จ ธรรม ประจกษ แจง สภาพ พระ นพพาน ครง

แรกเปน พระ โสดาบน บคคล ดบ ความ เหน ผด และ ความ สงสย ใน

ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ทง หลาย เมอ พระ โสดาบน บคคล เจรญ

ปญญา ขน ร แจง อรย สจ จ ธรรม ประจกษ แจง นพพาน อก ครง หนง

ดบ ความ พอใจ ใน รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ อยาง หยาบ

เปน พระ สก ทา คาม บคคล เมอ พระ สก ทา คาม บคคล เจรญ ปญญา

ขน ร แจง อรย สจ จ ธรรม ประจกษ แจง นพพาน อก ครง หนง ดบ

ความ ยนด พอใจ ใน รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ จง ดบ โทสะ

เปน พระ อนาคาม บคคล เมอ พระ อนาคาม บคคล เจรญ ปญญา ขน

ร แจง อรยสจ จ ธรรม ประจกษ แจง นพพาน อก ครง หนง ดบ อกศล

ธรรม ท เหลอ อย ทงหมด เปน พระ อรหนต เมอ พระ อรหนต ดบ

ขน ธ ปรนพพาน แลว ไม เกด อก ตอ ไป

1  อรยสจจธรรม ๔ คอ ทกขอรยสจจ สงขารธรรมทงหลายไมเทยง เกดขนแลวดบไปจงเปนสภาพทเปนทกข คอ

ไมควรทจะตดของเพลดเพลนทกขสมทยอรยสจจ ตณหา คอ โลภะ การพอใจตดของ เปนสมทย คอ

เปนเหตใหเกดทกขทกขนโรธอรยสจจ พระนพพาน เปนสภาพธรรมทดบทกข เพราะดบกเลสซงเปนเหตให

เกดทกขทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจจ อรยมคคมองค ๘ คอ การอบรมเจรญสตปฏฐาน

เปนการอบรมเจรญปญญาใหรแจงอรยสจจธรรม เปนทางปฏบตเพอดบทกข

จตตสงเขป  73

เมอ เขาใจ แลว วา โลก ตตร ปญญา ของ พระ อรยบคคล แตละ ขน

ดบ กเลส แตละ ขน อยางไร ก จะ ตอง ศกษา ให เขาใจ หนทาง ปฏบต

ท จะ อบรม เจรญ ปญญา ให ร แจง สภาพ ธรรม ท ปรากฏ และ ดบ กเลส

ได จรงๆ ตาม ท พระ ผ ม พระ ภาค ได ทรง แสดง ไว

แม พระ ผ ม พระ ภาค จะ ได ทรง แสดง ลกษณะ ของ จต ใน ความ

หมาย ของ คำ วา “ปณฑ ระ” แลว เพอ ให เขาใจ ลกษณะ ของ จต

ยง ขน จง ทรง แสดง ใน ความ หมาย ของ คำ วา “มนาย ตนะ”

ท (จต) ชอ วา “มนาย ตนะ” อธบาย ใน คำ วา มนาย ตนะ

นน มนะ พง ทราบ วา อายตนะ เพราะ ความ หมาย วา เปน ท

อย อาศย เปน บอ เกด เปน ท ประชม และ เปน เหต จรง ดง นน

แม ผสส ะ เปนตน ยอม เกด ใน มนะ น รป เสยง กลน รส

โผฏฐพพะ ภายนอก ยอม ประชม ท มนะ โดย ความ เปน อารมณ แม

เพราะ ความ หมาย วา เปน เหต เพราะ เปน เหต แหง ผสส ะ เปนตน

โดย อรรถ วา เปน สหชาต ปจจย

จต ทก ขณะ เปน สภาพ ร เปน ธาต ร เปน อาการ ร แต ท จะ

เขาใจ ลกษณะ ซง เปน อนตตา ของ จต ได ยง ขน ก โดย ร วา จต เปน

มนาย ตนะ เพราะ เปน ท อย อาศย เปน บอ เกด เปน ท ประชม และ

เปน เหต

ถง รป จะ ม ก จรง ถง เสยง จะ เกด ขน ก จรง ถง กลน จะ ม ปจจย เกด

ขน ก จรง ถง รส ตางๆ จะ ม ก จรง ถง เยน หรอ รอน ออน หรอ แขง

74  จตตสงเขป

ตางๆ จะ ม ก จรง แต ถา จต ไม เกด ขน ร ถา จต ไม เปน ท ประชม ของ

ธรรม เหลา นน สง ท ปรากฏ ทาง ตา ก ปรากฏ ไม ได เสยง ก ปรากฏ

ไม ได กลน ก ปรากฏ ไม ได รส ตางๆ ก ปรากฏ ไม ได เยน รอน

ออน แขง ก ปรากฏ ไม ได แต เพราะ วา จต เปน สภาพ ร จง เปน

ท อาศย เปน ท ประชม เปน เหต ท จะ ให สภาพ ธรรม ปรากฏ สสน

วณณะ ขาง หลง ไม ปรากฏ เพราะ ไม ได ประชม คอ ไม กระทบ

กบ จกข ปสาท ไม กระทบ กบ จต จต จง ไม เกด ขน เหน สง ท อย ขาง

หลง แมวา กรรม เปน ปจจย ทำให จกข ปสาท เกด ขน และ ดบ ไปๆ

สบ ตอ อย เรอยๆ ตราบ ใด ท ยง ไม ตาบอด แต จต ท เหน ก ไม ได เกด

ขน ตลอด เวลา ฉะนน ขณะ ใด ท สสน วณณะ ปรากฏ ขณะ นน จต

เปน มนาย ตนะ เปน ท ประชม ของ รป ท กระทบ กบ จกข ปสาท ขณะ

นน รป ท กระทบ จกข ปสาทก เปนร ปาย ตนะ จกข ปสาท ท กระทบ

รปก เปน จก ขาย ตนะ สภาพ ธรรม ใด ท ประชม รวม กน ใน ขณะ นน

เปน อายตนะ แตละ อายตนะ ทง สน

เสยง ตอง กระทบ กบ โสต ปสาท และ กระทบ กบ จต จต จง เกด ขน

ร เสยง ท ปรากฏ ได ฉะนน จต จง เปน มนาย ตนะ เปน ท ประชม ของ

สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ

ขอความ ใน อฏฐ สาลน ท วา แม เพราะ ความ หมาย วา(จต)เปน

เหต คอ เพราะ จต เปน เหต แหง ผสส ะ เปนตน

ผสส ะ เปน เจตสก ประเภท หนง ใน ๕๒ ประเภท ผสส เจตสกเปน

นามธรรม ท กระทบ อารมณ ขณะ ท รป กระทบ กบ รป เชน ตนไม

จตตสงเขป  75

ลม กระทบ พน ดน การก ระ ทบ กน ของ ตนไม และ พน ดน ไมใช ผสส

เจตสก ขณะ ท เสยง กระทบ กบ โสต ปสาท โสต ปสาท เปน รป

เสยง เปน รป ถา ผสส เจตสก ไม เกด ขน กระทบ เสยง ท กระทบ

โสต ปสาท จต ไดยน ก เกด ขน ไม ได เลย

ผสส เจตสก เปน นามธรรม ซง เกด พรอม กบ จต ดบ พรอม กบ

จต ร อารมณ เดยว กบ จต และ เกด ท เดยว กบ จต ฉะนน จต จง

เปน เหต แหง ผสส ะ ใน ภม ท ม ขนธ ๕ จต และ เจตสก ตอง เกด ท รป

ใดรป หนง เสมอ รป ใด เปน ท เกด ของ จต และ เจตสก รป นน

เปน วตถ รป จกข ปสาท เปน วตถ รป เพราะ เปน ท เกด ของ จกข

วญญาณ และ เจตสก ท เกด พรอม กบ จกข วญญาณ สภาพ ธรรม

ท เกด ขน จะ เกด ขน โดย ลำพง อยาง เดยว ไม ได แต จะ ตอง ม สภาพ

ธรรม อน เปน ปจจย เกด รวม ดวย พรอม กน ใน ขณะ นน

สภาพ ธรรม ใด เปน ปจจย ให สภาพ ธรรม อน เกด ขน พรอม

กบ ตน สภาพ ธรรม นน เปน สหชาต ปจจย

สห แปล วา รวม กน พรอม กน

ชาต แปล วา เกด

ปจจย คอ ธรรม ซง อปการะ อดหนน ให สภาพ ธรรม อน เกด

ขน หรอ ดำรง อย แสดง วา สภาพ ธรรม ทก อยาง ท เกด ขน เปน สงขาร

ธรรม เพราะ อาศย ธรรม อน เปน ปจจย จง เกด ขน ถา ปราศจาก

ปจจย สภาพ ธรรม ทง หลาย ก เกด ไม ได และ สภาพ ธรรม ซง เปน

76  จตตสงเขป

สหชาต ปจจย นน ทำให สภาพ ธรรม อน เกด ขน พรอม กบ ตน แต

สภาพ ธรรม บาง อยาง ก เปน ปจจย โดย เกด กอน สภาพ ธรรม ท ตน

เปน ปจจย ให เกด ขน สภาพ ธรรม บาง อยาง ก เปน ปจจย โดย เกด

ภาย หลง

ฉะนน จต จง เปน สหชาต ปจจย แก เจตสก ท เกด พรอม กบ จตนน

และ เจตสก ก เปน สหชาต ปจจย แก จต ท เกด พรอม กบ เจตสก นน

เมอ ผสส เจตสก เกด ขน กระทบ อารมณ ใด จต ท เกด พรอม กบ

ผสส เจตสก นน ก ร อารมณ ท ผสส เจตสก นน กระทบ ไมใช วา

ผสส เจตสก กระทบ อารมณ หนง แลว จต ท เกด พรอม กบ

ผสส เจตสก นน ไป ร อก อารมณ หนง ขณะ ใด ท ผสส เจตสกเกด

ขน กระทบ เสยง ใด โสต วญญาณ ท เกด พรอม กบ ผสส เจตสก ท

กระทบ เสยง นน ก ม เสยง นน เปน อารมณ

ปรม ตถ ธรรม ม ๔ คอ จต เจตสก รป นพพาน ปรม ตถ

ธรรม แตละ อยาง เปน ปจจย ให ปรม ตถ ธรรม อน ท เปน สงขต ธรรม

เกด ขน คอ จต เปน ปจจย ให เกด เจตสก และ เปน ปจจย ให เกด รป

(เวน บาง ขณะ) เจตสก เปน ปจจย ให เกด จต และ เปน ปจจย ให

เกด รป (เวน บาง ขณะ) รป เปน ปจจย ให เกด รป และ เปน ปจจย

ให เกด จต ขณะ ท รป เปน วตถ คอ เปน ท เกด ของ จต และ ขณะ ท

รป เปนอารมณ ของ จต ตาม ควร แก สภาพ ของ ปรม ตถ ธรรม นน โดย

ปจจย ตางๆ กน เชน สหชาต ปจจย เปนตน

จตตสงเขป  77

จต และ เจตสก เปน สหชาต ปจจย ให รป เกด พรอม กบ จต ทนท ท จต

เกด ขน ใน อ ปาท ขณะ จต ทก ดวง ม ๓ อน ขณะ (ขณะ ยอย) คอ

อ ปาท ขณะ (ขณะ เกด ขน) ฐต ขณะ (ขณะ ยง ไม ดบ) ภงค ขณะ

(ขณะ ดบ) จต ไม ได สง ให รป เกด จตต ชรป คอ รป ท เกด เพราะ

จต เปน ปจจย นน เกด พรอม กบ จต ทนท ท จต เกด ขน ใน อ ปาท ขณะ

นน เอง แต ทงน ตอง เวน ปฏสนธ จต เพราะ ใน ขณะ ท ปฏสนธ จต

เกด ขน นน ม แต กมม ชรป คอ รป ท เกด เพราะ กรรม เกด รวม ดวย

ไมม จตต ชรป เมอ ปฏสนธ จต ดบ ไป แลว จต จง เปน ปจจย ให รป เกด

ขน พรอม กบ จต ตงแต ปฐม ภวงค คอ ภวงค ดวง แรก เปนตน ไป

เวน ทว ปญจ วญญาณ ๑๐ (ปญจ วญญาณ ๕ x ๒) คอ จต

เหน ๒ ดวง จต ไดยน ๒ ดวง จต ได กลน ๒ ดวง จต ลม รส

๒ ดวง จต ร สง ท กระทบ สมผส ทาง กาย ๒ ดวง และ จต จต

ของพระ อรหนต นอกจาก นน แลว ทก ขณะ ทจต เกด ขน ใน ภม ท ม

ขนธ ๕ ม จตต ชรป เกด พรอม กบ อ ปาท ขณะของ จต ทก ครง

แตละ บคคล สะสม สภาพ ธรรม มา อยาง วจตร ตางๆ กน บาง

คน ม อกศล มาก บาง คน ก ม กศล มาก แต ผ ท เขาใจ เรอง การ เจรญ

สต ปฏ ฐาน แลว อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน กศล ทง หลาย ก จะ เปน

บารม ท อปการะ เกอกล ให สต ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท

ไมใช สตว บคคล ตว ตน จน กระทง สามารถ ประจกษ แจง อรย

สจ จ ธรรม ดบ กเลส ได เปน สมจ เฉท เปน ขนๆ แต ผ ท เรม เจรญ

สต ปฏ ฐาน นน สต ปฏ ฐาน ยง ไมม กำลง ความ เปน ตว ตน จง ยง

78  จตตสงเขป

ม กำลง มาก ไม วา ใน ขณะ เหน ขณะ ไดยน ขณะ รงเกยจ อกศล

ขณะ บำเพญ กศล ก ยง ยดถอ สภาพ ธร รม นนๆ วา เปน เรา เปน

กศล ของ เรา

ฉะนน จด ประสงค ของ การ ศกษา ปรม ตถ ธรรม เรอง จต ก เพอ

เปน ปจจย เกอกล ให เขาใจ ลกษณะ ของ จต ท กำลง เหน กำลง ไดยน

กำลง คด นก เปนตน เพอ ให สต ปฏ ฐาน เกด ขน ระลก ร ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม ท เปน สภาพ ร ธาต ร ท กำลง ร สง หนง สง ใด ท กำลง

ปรากฏ

ขณะ ท ศกษา เรอง จต ก อยา เพง คด วา ร ลกษณะ ของ จต ชดเจน

แจม แจง แลว และ จด ประสงค ของ การ ศกษา เรอง จต นน ไมใช

เพอ ตองการ เปน ผ ท ม ความ ร เรอง จ ตมากๆ แต เพอ เปน

สงขาร ขนธ ปรง แตง ให สต เกด ขน ระลก ร สภาพ ของ จต ซง เปน

นามธรรม ซง เปน ธาต ร ท กำลง ร ใน ขณะ น เพอ ปญญา ท

อบรม เจรญ ขน แลว นน จะ ได คลาย การ ยดถอ สภาพ ธรรม

ทง หลาย วา เปน ตว ตน

จตตสงเขป  79

คำถาม ทบทวน

๑. ภวงคจต คอ อะไร ภวงคจต ร อารมณ ไหม

๒. ขณะ ใด จต ชอ วา ปณฑ ระ เพราะ อะไร

๓. จต เจตสก เปน ปจจย ให เกด อะไร บาง

๔. รป เปน ปจจย ให เกด อะไร บาง

๕. การ ร แจง อรย สจ จ ธรรม เปน พระ อรยบคคล ม ก ขน อะไร บาง

๖. วตถ รป คอ อะไร

๗. อายตนะ คอ อะไร อะไร เปน อายตนะ บาง

๘. สหชาต ปจจย คอ อะไร

๙. จตต ชรป คอ อะไร เกด เมอไร ใน ภม ท ม ขนธ ๕ จต ใด ไม

เปน ปจจย ใหจตต ชรป เกด บาง

๑๐. จด ประสงค ท ถก ตอง ของ การ ศกษา พระ ธรรม คอ อะไร

บท ท ๒

คำ อธบาย คำ วา “จต” ใน อฏฐ สาลน จต ตป ปาท กณฑ

ม ตอ ไป วา

จะ อธบาย คำ วา “จต ต” ตอ ไป ท ชอ วา “จต” เพราะ อรรถ วา

คด อธบาย วา ร แจง อารมณ อก อยาง หนง เพราะ เหต ท ศพท

วา “จต ต” น ทวไป แก จต ทก ดวง ฉะนน ใน คำ วา “จต ต” น

โลก ยกศล จต อกศล จต และ มหา กรยา จต จง ชอ วา “จต”

เพราะ สงสม สนดาน ของ ตน ดวย สามารถ แหง ชวน วถ ชอ วา “จต”

เพราะ เปน ธรรมชาต อน กรรม กเลส สงสม วบาก อนง แม จต

ทก ดวง ชอ วา “จต” เพราะ เปน ธรรมชาต วจตร ตาม สมควร ชอ

วา “จต” เพราะ กระทำ ให วจตร

ถา ศกษา จาก ตำรา รน หลงๆ ท ม ผ รวบรวม ไว ก จะ ทราบ วา อรรถ

ของ จต ๖ อยาง ท กลาว ไว ใน ตำรา รน หลงๆ นน มา จาก ขอความ

ใน อฏฐ สาลน อร รถ กถา ธมม สงค ณ ปกรณ ซง อธบาย คำ วา “จต”

ท สามารถ จะ แยก ออก ได เปน ขอๆ คอ

ชอ วา “จต” เพราะ อรรถ วา คด อธบาย วา เพราะ ร แจง

อารมณ ๑

ชอ วา “จต” เพราะ สงสม สนดาน ของ ตน ดวย สามารถ แหง

ชวน วถ ๑

จตตสงเขป  81

ชอ วา “จต” เพราะ เปน ธรรมชาต อน กรรม กเลส สงสม

วบาก ๑

ชอ วา “จต” เพราะ เปน ธรรมชาต วจตร ตาม สมควร ๑ (ขอ

น สวน มาก ใน ตำรา รน หลง แยก เปน ๒ คอ เพราะ วจตร ดวย

อารมณ ๑ และ เพราะ วจตร ดวย สมปยต ต ธรรม ๑)

ชอ วา “จต” เพราะ กระทำ ให วจตร ๑

ซง ก จะ ขอ กลาว ถง ตาม ลำดบ เพอ ท จะ ให เขาใจ ลกษณะ ของ

จต ตาม ท กลาว ไว ใน อฏฐ สาลน

ท ชอ วา “จต” เพราะ อรรถ วา “คด” อธบาย วา ร แจง

อารมณ

ทก ทาน คด เสมอ ถา สงเกต พจารณา ความ คด ก จะ เหน ได วา

ชาง คด เสย จรง และ คด ไป ตางๆ นานา ไมม ทาง ยต ความ คด ได

เลย จน กระทง บาง ทาน ไม อยาก จะ คด อยาก จะ สงบๆ คอ หยด

ไม คด เพราะ เหน วา เมอ คด แลว ก เดอด รอน ใจ เปน หวง วตก กงวล

กระ สบ กระสาย ดวย โลภ ะ บาง หรอ ดวย โทสะ บาง และ เขาใจ วา

ถา ไม คด เสย ได ก จะ ด แต ให ทราบ วา จต นนเอง เปน สภาพ ธรรม

ท คด รป ธรรม คด ไม ได เมอ พจารณา เรอง ท จต คด ก จะ ร ได วา

เพราะ เหต ใด จต จง คด เรอง อยาง นนๆ ซง บาง ครง ไม นา จะ คด อยาง

นน เลย ตาม ปกต จต ยอม เกด ขน คด ไป ใน เรอง ของ สง ท ปรากฏ

82  จตตสงเขป

ทาง ตา บาง ทาง ห บาง ทาง จมก บาง ทาง ลน บาง ทาง กาย บาง

ทาง ใจ บาง อย เรอยๆ จน เหน วา เปน เรอง ราว จรงจง แต ท เหน วา

เปน เรอง ราว จรงจง ทงหมด นน ก เปน เพยง เพราะ จต เกด ขน คด

เรอง นน แลว ก ดบ ไป เทานน เอง ซง ถา เพยง จต ไม คดถง เรอง นน

เทานน เรอง นน ก จะ ไมม

ขอความ ใน อฏฐ สาลน วา ท ชอ วา “จต” เพราะ อรรถ วา คด

อธบาย วา ร แจง อารมณ

สภาพ “ร” ม ลกษณะ ตาง กน ตาม ประเภท ของ สภาพ ธร รม

นนๆ เชน เจตสก ก เปน สภาพ ธรรม ท ร อารมณ แต ไม เปน ใหญ

ใน การ ร อารมณ เจตสก แตละ ประเภท เกด ขน พรอม กบ จต ร

อารมณ เดยว กบ จต แต วา กระทำ กจ เฉพาะ ของ เจต ส กนนๆ เชน

ผสส เจตสก เกด รวม กบ จต พรอม กบ จต แต ผสส เจตสก เปน สภาพ

ธรรม ท ร อารมณ โดย กระทบ อารมณ ซง ถา ผสส เจตสก ไมร อารมณ

ก ยอม ไม กระทบ อารมณ ฉะนน ผสส เจตสก จง ร อารมณ เพยง

โดย กระทบ อารมณ แต ไมใช ร แจง อารมณ ปญญา เจตสก เปน

สภาพ ธรรม ท ร ธรรม เหน ธรรม ถก ตอง ตาม ความ เปน จรง เชน ร

ลกษณะ ท ไมใช ตว ตน สตว บคคล ของ สง ท กำลง ปรากฏ ทาง

ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ แต จต ซง เปน

สภาพ ร นน ม คำ อธบาย วา ร แจง อารมณ จง ไมใช การ ร อยาง

ผสส ะ ท กระทบ อารมณ ไมใช การ ร อยาง สญญา ท จำ หมาย ลกษณะ

ของ อารมณ ไมใช การ ร อยาง ปญญา แต จต เปน สภาพ ท ร แจง ใน

จตตสงเขป  83

ลกษณะ ตางๆ ของ อารมณ ท ปรากฏ สง ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา

ใน ขณะ น ตาง กน ไหม สภาพ ธรรม เปน สจ จ ธรรม เปน สง ซง พสจน

ได ขณะ น เหน สง เดยว ส เดยว หมด หรอ เหน สง ท กำลง ปรากฏ

เปน ส ตางๆ อยาง ละเอยด จน ทำให ร ความ ตาง กน ได วา สง ท

เหน นน เปน เพชร แท หรอ เพชร เทยม เปนตน จต เปน สภาพ ท

เหน แจง คอ ร แจง แม ลกษณะ ท ละเอยด ตางๆ ของ อารมณ

ตางๆ อปมา เหมอน กระจกเงา ท ใส สะอาด ไม วา สง ใด จะ

ผาน ก ยอม ปรากฏ เงา ใน กระจก ฉนใด ขณะ น จกข ปสาท เปน

รป ซง ม ลกษณะ ประดจ ใส พเศษ สามารถ กระทบ สง ท ปรากฏ ทาง

ตา โสต ปสาท สามารถ กระทบ เฉพาะ เสยง ฆาน ปสาท สามารถ

กระทบ เฉพาะ กลน ชวหา ปสาท สามารถ กระทบ เฉพาะ รส กาย

ปสาท สามารถ กระทบ เฉพาะ รป ท กระทบ กาย ฉะนน ไม วา จะ

เปน สสน วณณะ อยาง ใดๆ กตาม จะ เปน ส เพชร แท เพชร เทยม

หยก หน หรอ แม ส แวว ตา ท รษยา ก ปรากฏ ให จต เหน ได ทง สน

ขณะ น สง ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา ปรากฏ กบ จต ท ร แจง ไม วา สง ท

ปรากฏ นน ม ลกษณะ อยางไร จต ก ร แจง ใน ลกษณะ ท ปรากฏ นนๆ

คอ เหน สสน ตางๆ ทงหมด ของ สง ตางๆ ท ปรากฏ จง ทำให ร

ความ หมาย ร รป ราง สณฐาน และ คด นกถง สง ท ปรากฏ ทาง ตา ได

เสยง ท ปรากฏ ทาง ห เปน เสยง เดยวกน ทงหมด หรอ ตาง กนเปน

แตละ เสยง ตาม ปจจย ท ทำให เสยง นนๆ เกด ขน คน ม เทาไร เสยง

ของ แตละ บคคล ก ตาง กน ไป เทานน จต ร แจง ทก เสยง ท ปรากฏ

84  จตตสงเขป

ตางๆ กน เสยง เยาะ เยย เสยง ประชด ถากถาง ด หมน เสยง ลม

พด เสยง นำตก เสยง สตว รอง สตว นานา ชนด ก รอง ตางๆ กน

หรอ แม คน ท เลยน เสยง สตว จต ก ร แจง ของ ลกษณะ ของ เสยง ท

ตาง กน จต ไดยน เสยง ร แจง คอ ไดยน เสยง ทก เสยง ท ตาง กน

สภาพ ธรรม ทก อยาง ปรากฏ ได ก เพราะ จต เกด ขน ร แจง อา รมณ

นนๆ ท ปรากฏ จต ท ร แจง ทาง จมก เกด ขน ร แจง กลน ตางๆ ท

ปรากฏ กลน สตว ทก ชนด กลน พชพนธ ดอกไม นานา ชนด กลน

อาหาร กลน แกง กลน ขนม ถง ไม เหน เพยง ได กลน ก ร วา เปน

อะไร

จต ท ร แจง ทาง ลน เกด ขน ลม รส ตางๆ รส อาหาร ม มากมาย รส

เนอ รส ผก รส ผล ไม รสชา รสกาแฟ รส เกลอ รส นำตาล รส

นำสม รส มะนาว รส มะขาม เปน รส ท ไม เหมอน กน เลย แต จต

ท ลม รส ก ร แจง รส ตางๆ ท ปรากฏ แมวา จะ ตาง กน อยาง ละเอยด

เพยง ใด จต ก สามารถ ร แจง ลกษณะ ท ตาง กน อยาง ละเอยด นน ได

เชน ขณะ ชม อาหาร จต ท ลม รส ร แจง ใน รส นน จง ร วา ยง ขาด รส

อะไร จง ตอง ปรง อะไร ใส อะไร เตม อะไร เปนตน

จต ท ร แจง สง ท กระทบ สมผส กาย ร แจง ลกษณะ ตางๆ ท กระทบ

กาย เชน ลกษณะ ของ เยน ลม เยน นำ หรอ เยนอากาศ ร ลกษณะ

ของ ผา ไหม ผา ขน สตว เปนตน ท กระทบ กาย

ทาน ผ หนง เลา ให ฟง วา ทาน กำลง ยน อย ท ถนน ก เกด ระลก ร

จตตสงเขป  85

ลกษณะ แขง ท ปรากฏ แลว ตอ ไป ก คด วา แขง น เปน ถนน และ ตอ

ไปก คด วา แขง น เปน รองเทา แลว ตอ ไป ก คด วา แขง น เปน ถงเทา

น เปน ความ คด เรอง ลกษณะ แขง ท ปรากฏ จต ท คด เกด ขน เพราะ

เหต ปจจย เมอ กระทบ แขง จง คด วา แขง น คอ อะไร แขง น ถนน แลว

ตอ ไป แขง น รองเทา แลว ตอ ไป แขง น ถงเทา จะ เหน ได วา ไมม ใคร

สามารถ ยบยง การ คด นก เรอง สง ตางๆ ได แต การ ท ร ลกษณะ ของ

สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง ได นน ตอง เปน ปญญา ท ร วา จต เกด

ขน ร แจง อารมณ แตละ ขณะ แลว ก ดบ ไป อยาง รวดเรว ขณะ ท กำลง

คดถง ถนน รองเทา ถงเทา ไมใช ขณะ ท ร แจง ลกษณะ ท แขง

ฉะนน การ ท ปญญา จะ ร ชด ใน ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตาม

ความ จรง นน จะ ตอง ร ชด วา ขณะ ท คด ไมใช ตว ตน แต เปน จต ท

กำลง ร เรอง คด จต ท คด ไมใช จต ท เหน จต ท ร อารมณ ทาง ตา

จต คด ร อารมณ ทาง ใจ ตาม ปกต ขณะ ท สภาพ ธรรม ใด ปรากฏ ทาง

กาย จะ เปน ลกษณะ ท ออน นม หรอ แขง กตาม ขณะ นน ยง ไมร วา

เปน อะไร ถา อย ใน ท มด บาง ทาน ก อาจ จะ ตอง ลมตา เปด ไฟ ขน ด

วา กำลง กระทบ สมผส อะไร ฉะนน ตาม ความ เปน จรง แลว ขณะ ท

จต ร แขง นน ไมใช จต คด นก ขณะ ท จต กำลง ร แขง นน ไมม โลก ของ

ถงเทา รองเทา หรอ ถนน ไมม โลก ของ สมมต บญญต ใดๆ เลย

ม แต สภาพ ท กำลง ร ลกษณะ ท แขง แม สภาพ ท ร แขง นน ก ไมใช สตว

บคคล เปน เพยง สภาพ ท ร แขง เกด ขน แลว ดบ ไป แลว จต ท เกด

ภาย หลง จง คด นก เปน สง ท ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง

86  จตตสงเขป

ลน ทาง กาย ทาง ใจ เปน เรอง ราว สมมต บญญต ของ สง ท ปรากฏ

จน ลม วา จต ท เกด ขน ร แขง และ สภาพ ท แขง นน ดบ ไป แลว และ จต ท

คด เรอง สง ท แขง นน ก ดบ ไป สภาพ ธรรม ทง นามธรรม และ รป ธรรม

เกด ขน และ ดบ ไป สบ ตอ กน อยาง รวดเรว จง ทำให ไมร สภาพ

ธรรม ทง นามธรรม และ รป ธรรม นน เกด ดบ ไมใช ตว ตน

จต เปน สภาพ ท ร แจง อารมณ ท ปรากฏ ไม วา จะ เปน ทาง ตา ทาง

ห ทาง จมก ทาง ลน ทางกาย ทาง ใจ เมอ ผสส เจตสก กระทบ

อารมณ ใด จต ก เกด พรอม ผสส ะ นน ก ร แจง ลกษณะ ตางๆ ของ

อารมณ นน ฉะนน แม คำ วา ร แจง อารมณ ซง เปน ลกษณะ ของ จต ซง

เปน สภาพ ร ก จะ ตอง เขาใจ วา “ร แจง อารมณ” คอ ร ลกษณะ

ตางๆ ของ อารมณ ตางๆ ท ปรากฏ ไม วา จะ เปน ทาง ตา ทาง

ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ เมอ จต เปน สภาพ ท

ร แจง อารมณ อารมณ จง เปน ปจจย หนง ท ทำให จต แตละ ประเภท

เกด ขน ร อารมณ นน ฉะนน อารมณ จง เปน อา รม มณ ปจจย

คอ เปน ปจจย ให จต เกด โดย เปน อารมณ ของ จต จต แตละ

ขณะ ท เกด ขน ม ปจจย อน อก หลาย ปจจย แต จต จะ เกด ขน โดย ไมร

อารมณ ไม ได ฉะนน อารมณ จง เปน ปจจย หนง ใน หลาย ปจจย ท

ทำให จต แตละ ขณะ เกด ขน

จตตสงเขป  87

คำถาม ทบทวน

๑. ผสส เจตสก สญญา เจตสก ปญญา เจตสก และ จต ร อารมณ

ตาง กน อยางไร

๒. อา รม มณ ปจจย คอ อะไร

๓. อะไร เปน อา รม มณ ปจจย บาง

88

บท ท ๓

ประการ ตอ ไป

อก อยาง หนง เพราะ เหต ท ศพท วา “จตต” น ทวไป แก จต ทก

ดวง ฉะนน ใน คำวา “จตต” น โลก ยกศล จต อกศล จต และ

มหา กรยา จต ชอ วา “จต” เพราะ สงสม สนดาน ของ ตน ดวย

สามารถ แหง ชวน วถ

การ ท จะ เขาใจ อรรถ ท วา ชอ วา จต เพราะ สงสม สนดาน ของ

ตน ดวย สามารถ แหง ชวน วถ นน จะ ตอง เขาใจ เรอง ของ จต ซง เกด

ดบๆ สบ ตอ กน อยาง รวดเรว วา นามธรรม ท เกด กบ จต แลว ดบ

ไป แตละ ขณะ นน สะสม สบ ตอ ใน จต ขณะ หลงๆ ท เกด ดบ สบ ตอ

มา นนเอง

เมอ จต เกด ขน เหน สง ท ปรากฏ ทาง ตา หรอ ไดยน เสยง ท ปรากฏ

ทาง ห เปนตน ตาม ปกต จะ ไมร วา ขณะ ท เหน หรอ ไดยน นน เปน

ลกษณะ ของ จต แต มก จะ ร วา ขณะ ใด จตใจ เปน ทกข เศรา หมอง

ขน มว ขณะ ใด จตใจ สบาย แจมใส ขณะ ใด โกรธ ขณะ ใด เมตตา

สงเคราะห ชวย เหลอ บคคล อน ขณะ ใด เปน มตรไมตร กบ บคคล อน

จต แตละ ขณะ ท เกด ดบ สบ ตอ กน อยาง รวดเรวนน ก สงสม สนดาน

ของ ตน คอ ไม วา จะ เปน โลก ยกศล อกศล แตละ ขณะ ท เกด ขน

แลว ดบ ไป นน เปน ปจจย สะสม สบ ตอ ใน จต ดวง(ขณะ) ตอๆ ไป

จตตสงเขป  89

เพราะ เมอ จต ดวง หนงเกด ขน แลว ดบ ไป การ ดบ ไป ของ จต ดวง

กอน เปน ปจจย ให จต ดวง ตอ ไป เกด ขน สบ ตอ ทนท ฉะนน จต

ดวง ท เกด ตอ จง ม สภาพ ธรรม ซง จต ดวง กอน สะสม ไว แลว สบ ตอ

ไป ในจต ดวง หลงๆ ท เกด ตอๆ ไป อก เรอยๆ

แตละ ทาน จะ สงเกต ได วา แตละ บคคล ม อธยาศย ตางๆ กน ม อปนสย ตางๆ กน ตาม การ สะสม ของ จต แตละ ขณะ ซง เกด ดบ สบ ตอ กน บาง ทาน ก เปน ผ ใจบญ ใจ กศล เพราะ จต ท เปน บญ กศล ได เกด ขน แลว ก ดบ ไป แลว จต ท เกด สบ ตอ ก สะสม บญ กศล นนๆ เปน ปจจย สบ ตอๆ ไป ขาง หนา อกศล ก เชน เดยวกน ไม วา จะ เปน จต ประกอบ ดวย โลภ ะ โทสะ หรอ โมหะ เมอ อกศล จต ประเภทนนๆ ดบ ไป แลว ก เปน ปจจย ให จต ดวง ตอ ไป เกด ขน สบ ตอ สภาพ ธรรม ท สะสม อย ใน จต ดวง กอน ตอ ไป อก การ ท จต ดวง หลง เกด ตอ จาก จต ดวง กอน อย เรอยๆ นน เพราะจต ทก ดวง เปน อนนตร ปจจย คอ เปน ปจจย ทำให จต ขณะ ตอ ไป เกด ขน สบ ตอ ทนท ท จต ดวง กอน ดบ จต ทก ดวง เปน อนนตร ปจจย ทำให จต ดวง ตอ ไป เกด ขน เวน จต จต ของ พระ อรหนตเทานน ท ไม เปน อนนตร ปจจย เมอ จต จต ของ พระ อรหนต ดบ จง เปน ปรนพพาน ไมม ปฏสนธ จต หรอ จต ใดๆ เกด สบ ตอ อก เลย ฉะนน ปจจย ท กลาว ถง แลว จง ม ๓ ปจจย คอ สหชาต ปจจย อา รม มณ ปจจย และ อนนตร ปจจย

อรรถ ของ จต ประการ ท ๒ ขอความ ใน อฏฐ สาลน ม วา อก

อยาง หนง เพราะ เหต ท ศพท วา “จตต” น ทวไป แก จต ทก ดวง

90  จตตสงเขป

ฉะนน ใน คำ วา “จตต” น โลก ยกศล จต อกศล จต และ มหา

กรยา จต จง ชอ วา “จต” เพราะ สงสม สนดาน ของ ตน ดวย สามารถ

แหง ชวน วถ

ฟง ด เหมอน เปน เรอง ยาก แต เปน เรอง จรง ใน ชวต ประจำ วน

สวน มาก ทก ทาน กได ยน คำ วา กศล จต และ อกศล จต อย เสมอ แต

ยง ไม คน กบ มหา กรยา จต และ “ชวน วถ” จต ทงหมด ไม วา จะ

เปน ประเภท ตางๆ ประการ ใด กตาม เมอ จำแนก โดย การ เกด คอ

โดย ชาต แลว ม ๔ ชาต คอ เปน กศล จต ๑ เปน อกศล จต ๑

เปน วบาก จต ๑ เปน กรยา จต ๑ (ภาษา บาล คอ ก สล จต ต

อก สล จต ต ว ปาก จต ต กรยา จต ต)

สวน ใหญ ทก ทาน คน กบ คำ วา กศล จต และ อกศล จต แต ยง

ไม คน กบ วบาก จต และ กรยา จต กศล จต เปน จต ท ด ซง เปน

เหต ให เกด ผล คอ กศล วบาก ใน อนาคต ขาง หนา เมอ กศล จต

และ กศล เจตสก ซง เกด รวม กน เปน เหต ดบ ไป แลว ธรรม ท เปน กศล

ก สะสม สบ ตอ ใน จต ดวง ตอๆ ไป เปน ปจจย ให จต และ เจตสก ซง

เปน กศล วบาก จต และ กศล วบาก เจตสก เกด ขน รวม กน โดย เปน

ผล ของ กศล นนๆ ใน อรรถ กถา ม ขอความ วา แม วบาก เจตสก

เกด รวม กบ จต แต เพราะ จต เปน ประธาน จง ใช คำ วา วบาก จต

เทานน ซง ก หมาย รวม ถง วบาก เจตสก ท เกด รวม กน ดวย และ แม

คำ วา จตต ชรป คอ รป ซง เกด เพราะ จต เปน ปจจย ก เชน เดยวกน

จตต ชรป เกด ขน เพราะ จต และ เจตสก ซง เกด รวม กน เปน ปจจย แต

จตตสงเขป  91

ใช คำ วา “จตต ชรป” นน ก หมาย รวม ถงเจตสก เกด รวม กบ จต

นนๆ ก เปน ปจจย ให รป นน เกด ดวย ฉะนน เมอ กลาว ถง วบาก

จต ก หมาย รวม ถง วบาก เจตสก ท เกด รวม ดวย

อกศล จต เปน สภาพ ธรรม ท เปน โทษ เปน สภาพ ธรรม ท เปน

เหต ให เกด ผล ท เปน ทกข ไม นา พอใจ คอ อกศล วบาก จต

ตางๆ นอกจาก กศล จต และ อกศล จต และ วบาก จต แลว ก ม จต อก

ประเภท หนง คอ กรยา จต ซง ไม เปน เหต ท จะ ให เกด วบาก

จง ไมใช กศล จต ไมใช อกศล จต และ ไมใช วบาก จต ดวย เพราะ

กรยา จต ไมใช ผล ของ กศล จต หรอ อกศล จต

จต ทงหมด จำแนก เปน ชาต หนง ชาต ใด ใน ๔ ชาต คอ เปน กศล

หรอ อกศล หรอ เปน วบาก หรอ เปน กรยา ถา ไม ศกษา ให ละเอยด

ขน ก ไมร วา ขณะ ไหน เปน กศล จต อกศล จต วบาก จต กรยา จต

เชน ขณะ ปฏสนธ ซง เปน จต ขณะ แรก ท เกด ขน ใน ภพ น ใน ชาต น

ท ทก ทาน ม ชวต อย ใน ขณะ น ก เพราะ ปฏสนธ จต เกด ขน ใน ภพ น

ชาต น จง ทำให เปน บคคล น ปฏสนธ จต เปน กศล จต ไม ได เปน

อกศล จต ไม ได ขณะ ท ปฏสนธ จต เกด ขน นน ไม ได กระทำ กรรม

ใดๆ ทาง กาย ทาง วาจา ทาง ใจ ปฏสนธ จต เปน วบาก จต

ซง เกด ขน เพราะ กรรม ใด กรรม หนง เปน ปจจย แมวา กรรม ท

ได กระทำ แลว ใน แตละ ภพ ชาต จะ มากมาย เพยง ใดกตาม กรรม

ใด เปน ปจจย ให ปฏสนธ จต หรอ วบาก จต ใด เกด ขน กรรม นน

เปนก มม ปจจย แก ปฏสนธ จต และ วบาก จต นน ถา เกด ใน ภม

92  จตตสงเขป

มนษย เปน สคต ภม ก ตอง เปน ผล ของ กศล กรรม จต ท ปฏสนธ ก

เปน กศล วบาก ถา เกด ใน อบายภม คอ เกด ใน นรก หรอ เกด เปน

เปรต เกด เปน อสรกาย เกด เปน สตว เดรจฉาน ก เปน ผล ของ

อกศล กรรม จต ท ปฏสนธ ใน อบายภม เปน อกศล วบาก

เมอ ปฏสนธ จต ดบ ไป แลว กรรม นน ไม ได เพยง ทำให ปฏสนธ จต

เกด ขน เทานน เมอ ปฏสนธ จต ดบ ไป แลว กรรม เดยวกน ท เปน

ปจจย ให ปฏสนธ จต เกด นน ก เปนก มม ปจจย ทำให วบาก จต

ดวง ตอ ไป เกด ขน ทำ ภวงค กจ สบ ตอ จาก ปฏสนธ จต ปฏสนธ

จต คอ จต ท ทำ กจ สบ ตอ จาก จต จต (จต ขณะ สดทาย ของ ชาต

กอน) ทนท ท จต จต ของ ชาต กอน ดบ กรรม หนง ท ได กระทำ

แลว ก เปน ปจจย ให ปฏสนธ จต เกด ขน เปน จต ขณะ แรก ใน ชาต น

สบ ตอ จาก จต จต ของ ชาต กอน แลว ก ดบ ไป และ กรรม เดยวกน นน

เปน ปจจย ให วบาก จต ดวง ตอๆ ไป เกด ขน กระทำ ภวงค กจ คอ

กจ ดำรง ภพ ชาต ท เปน บคคล น สบ ตอ ไป จนกวา จะ จต คอ เคลอน

จาก ภพ ภม น สน สด สภาพ ท เปน บคคล น ใน ชาต น และ ใน ระหวาง

ท ยง ไม จต กรรม อนๆ ก เปน ปจจย ให วบาก จต ตางๆ เกด ขน ร

อารมณ ทาง ตา ห จมก ลน กาย ได

“กศล” คอ สภาพ ธรรม ท ด งาม ไม เปน โทษ ภย บาง ทาน

เขาใจ วาทาน สามารถ จะ ทำ กศล ได เฉพาะ เวลา ท ม ทรพยสน เงน ทอง

เทานน แต ลม ความ เออเฟอ เผอ แผ ถง แม ไมม เงน แต ม สงของ

ท พอ จะ แบง ปน เจอ จาน สละ ให เพอ ชวย เหลอ บคคล อนๆ ได ทาน

จตตสงเขป  93

จะ สละ ให เพอ ชวย เหลอ คน อน ได ไหม ถา สละ ให ไม ได ขณะ นน

เปน กศล หรอ อกศล ผ ท ไมร วา กศล จต เปน จต ท ด งาม ไมม โทษ

ก อาจ จะ คด เศรา หมองใจ วา ทาน ขาด เงน ทาน ทำบญ ไม ได แต

ความ จรง นน ถง แมวา ไมม เงน ท จะ ทำ ทาน กศล ก ม กศล อน อก หลาย

ประการ ท กระทำ ได เชน ขณะ ท รสก เปน มตรไมตร กบ บคคล อน

ม จต ออน โยน พด คำ ท ออน หวาน ดวย ใจ จรง ชวย เหลอ เออเฟอ

เผอ แผ เจอ จาน ขณะ นน เปน กศล เปน สภาพ ธรรม ท ไม เปน โทษ

ภย ใดๆ เลย

ขณะ ใด ท ม มานะ สำคญ ตน วา สง กวา ด กวา เกง กวา บคคล อน

หรอ แมวา ม การ แบง แยก เปน เรา เปน เขา ไม ชวย เหลอ ไม เออเฟอ

เจอ จาน ขณะ นน เปน อกศล จต เปน จต ท ไม ด งาม เปน สภาพ

ธรรม ท เปน โทษ

เมอ เขาใจ ลกษณะ ของ กศล จรงๆ ก เจรญ กศล ทก ประการ ได

แมวา ไมม ทรพยสน เงน ทอง ท จะ ให ก ยง ม สง อน เลกๆ นอยๆ

ซง พอท จะ สละ ให ได ถา สละ ให ไม ได จรงๆ เพราะ เปน คน ท หวง

ของ แต ก คด อยาก ให จต สงบ หรอ อยาก หมด กเลส เปน พระ โสดาบน

จะ สละ สงของ ให ผ อน ได บาง ไหม แตละ บคคล สะสม กศล และ อกศล

มา ตางๆ กน ฉะนน จง ควร พจารณา จต ของ ตนเอง วา เปน

ผ ท ยง หวง สงของ มาก หรอ วา เรม สละ สงของ ให เปน ประโยชน แก

คน อนๆ บาง ท ละ เลก นอย จน เปน อปนสย เปน ปจจย ท ม กำลง

ทำให ละ คลาย การ ยดถอ นามธรรม และ รป ธรรม วา เปน ตว ตน จน

94  จตตสงเขป

ปญญา ท อบรม เจรญ คม กลา แลว นน ร แจง นพพาน ได ผ ท คด วา

อยาก หมด กเลส นน เวลา กเลส เกด ขน ก ยง พอใจ ท จะ ให กเลส นน

ม อย เชน ขณะ ท ม มานะ ความ สำคญ ตน ความ รษยา แม ผ ใด

จะ บอก ให ละ คลาย เสย ควร ยนด กบ ความ สข ของ บคคล อน หรอ

ควร ม เมตตา แม ใน บคคล ท เลว ราย ทาน จะ กระทำ ได ไหม ผ ท

ม ฉนทะ คอ พอใจ ท จะ โกรธ ด หมน ถอตว รษยา ก ยอม ไม

สามารถ ท จะ กระทำ ได ฉะนน การ ละ กเลส จง ไมใช สง ท กระทำ

ได ทนท จะ ตอง คอยๆ เปน ไป คอยๆ อบรม เจรญ ปญญา ให

เกด ขน ท ละ เลก ละ นอย ผ ท ตองการ ดบ กเลส จรงๆ ร วา จะ ตอง

อบรม เจรญ กศล ทก ประการ ไมใช บำเพญ ทาน อยาง เดยว แลว

ยง หวง เกบ อกศล อยาง อน ไว บาง ทาน ก อยาก สงบ เพราะ รสก วา

วนๆ หนง กระ สบ กระสาย กระวนกระวาย มาก คด เรอง นน ก

โกรธ คด เรอง นน ก ยง ม แต เรอง เดอด รอน รำคาญ ใจ เพราะ ไม

ได พจารณา จต ใน ขณะ นน แต พจารณา บคคล ซง ทาน โกรธ เมอ

พจารณา บคคล อน ใน ทาง ททำให เกด อกศลจต ก ยอม จะ กระ สบ

กระสาย กระวนกระวาย เดอด รอน เมอ ร วา กำลง เดอด รอน ก

อยาก จะ สงบ แต ไมร วา ถา ไม โกรธขณะ นน ก ไม เดอด รอน ขณะ

โกรธ ไม สบายใจ เดอด รอน ใจ กงวล ใจ นน เปน อกศล เปน สภาพ

ธรรม ท เปน โทษ

ฉะนน ถา ขณะ ใด โกรธ แลว ระลก ได พจารณา บคคล อน ใน

ทาง ท ทำให เกด เมตตา บาง กรณา บาง มทตา บาง อเบกขา บาง

จตตสงเขป  95

ก ยอม สงบ ได ทนท เพราะ ขณะ ท จต ม เมตตา หรอ กรณา หรอ

มทตา หรอ อเบกขา นน เปน กศล ปราศ จาก โลภ ะ โทสะ โมหะ

จง สงบ กศล จต ทก ขณะ สงบ ฉะนน เมอ ตองการ ดบ กเลส จง

ตอง เจรญ กศล ทก ประการ ไมใช เพยง ทาน กศล เทานน

ขอความ ใน อฏฐ สาลน อร รถ กถา ธมม สงค ณ ปกรณ จต ตป ปาท

กณฑ แสดง อรรถ ของ จต ประการ ท ๒ วา อก อยาง หนง เพราะ

เหต ทศพท วา จตต น ทวไป แก จต ทก ดวง ฉะนน ใน คำ วา

“จตต” น โลก ยกศล จต อกศล จต และ มหา กรยา จต จง ชอ วา

“จต” เพราะ สงสม สนดาน ของ ตนดวย สามารถ แหง ชวน วถ

คำ วา “สนดาน” ใน ภาษา ไทย มา จาก คำ ภาษา บาล วา

“สนตาน” หรอ “สนตต” ซง หมาย ถง การ เกด ดบ สบ ตอ กน

จต เหน จต ไดยน จต ได กลน จต ลม รส จต ร สง ท กระทบ สมผส

เปน วบาก จต ไมใช กศล จต และ ไมใช อกศล จต จง ไม สงสม สนดาน

จต เหน จต ไดยน จต ได กลน จต ลม รส จต ร สง ท กระทบ สมผส

เปน ผล ของ อดต กรรม เมอ กรรม ใด สกงอม พรอม ท จะ ให ผล คอ

ประกอบ พรอม ดวย ปจจย ตางๆ ก ทำให วบาก จต ประเภท ตางๆ

เกด ขน ทำ กจ ตางๆ เชน เหน ไดยน เปนตน วบาก จต ไม สงสม

สนดาน เพราะ วบาก จต แตละ ขณะ เกด ขน เพราะ กศล กรรม หรอ

อกศล กรรม ท สะสม มา แลว นน เปน ปจจย ให เกด ขน เมอ วบาก

จต เกด ขน และ ดบ ไป แลว ก ไม เปน เหต ให วบาก ใดๆ เกด ขน

เลย

96  จตตสงเขป

เพอ ท จะ เขาใจ อรรถ ของ จต ประการ ท ๒ ท วา โลก ยกศล จต

อกศล จต และ มหา กรยา จต จง ชอ วา จต เพราะ สงสม สนดาน

ของ ตน ดวย สามารถ แหง ชวน วถ นน ก จะ ตอง เขาใจ วถ จต กอน

วา วถ จตคอ จต ประเภท ไหน เกด ขน เมอไร และ จะ ตอง เขาใจ

ชวน วถ ซง เปน ขณะ ท จต สงสม สนดาน ของ ตน ซง เปน

โลก ยกศ ลบาง อกศล บาง และ สำหรบ พระ อรหนต ก เปน มหา

กรยา จต เพราะ ถง แมวา เปน พระ อรหนต แลว ก เปน พระ อรหนต

ท ม กาย วาจา ใจ ตางๆ กน ตาม การ สงสม สนดาน ของ ตน

ฉะนน จง ตอง เขาใจ ความ หมาย ของ วถ จต กอน วา วถ จต คอ

จต ท ไมใช ปฏสนธ จต ภวงคจต และ จต จต จต ใด กตาม ท ไมใช

ปฏสนธ จต ภวงคจต และ จต จต แลว เปน วถ จต ทงหมด ใน

ชาต หนง ปฏสนธ จต เกด ขน ขณะ เดยว คอ ขณะ ท ทำ ปฏสนธ กจ

สบ ตอ จาก จต จต ของ ชาต กอน เพยง ขณะ เดยว เทานน ท เปน

ปฏสนธ จต ขณะ ท จต ทำ ปฏสนธ กจ นน ไม เหน ไม ไดยน ไม ได

กลน ไม ลม รส ไมร สง ท กระทบ สมผส ใดๆ ทง สน ปฏสนธ เปน

วบาก จต เปน ผล ของ กรรม ปฏสนธ จต ท เกด ใน ภม มนษย เปน

กศล วบาก จต เปน ผล ของ กศล กรรม

เมอ ปฏสนธ จต ดบ ไป แลว กรรม ไม ได ให ผล เพยง ให ปฏสนธ จต

เกด ขน เทานน แต เปน ปจจย ให วบาก จต ประเภท เดยวกน เกด ขน

ทำ ภวงค กจ สบ ตอ ดำรง ภพ ชาต ของ การ เปน บคคล นนจนกวา

จะ จต

จตตสงเขป  97

ขณะ ท ยง ไม จต นน ภวงคจต เกด ดบๆ กระทำ กจ สบ ตอ ดำรง

ความ เปน บคคล นน ไว ใน ขณะ ท ไม เหน ไม ไดยน ไม ได

กลน ไม ลม รส ไมร สง กระทบ สมผส และ ไม คด นก ฉะนน

ขณะ ใด ท เปน ปฏสนธ จต ภวงคจต และ จต จต ขณะ นน ไมใช

วถ จต ขณะ หลบ สนท ไม ได เหน ไม ไดยน ไม ได กลน ไม ได

ลม รส ไม ได กระทบ สมผส ไม ได คด นก ภวงคจต เกด ดบ สบ ตอ กน

ไปเรอยๆ จนกวา จะ ฝน หรอ ตน ขน เหน ไดยน ได กลน ลม รส

กระทบ สมผส คด นก อารมณตางๆ ใน โลก น ขณะ ท วบาก

จต เกด ขน ทำ ปฏสนธ กจ ภวงค กจ และ จต กจ นน อารมณ

ตางๆ ใน โลก น ไม ปรากฏ เลย โลก น จะ เปน โลก มนษย ลกษณะ

อยางไร ก ไม ปรากฏ ทง สน ถา ขณะ น ใคร กำลง หลบ ก จะ ไมร ไม

เหน เลย วา ใน ท น ม ใคร บาง ม เสยง อะไร บาง ม กลน อะไร บาง

เยน รอน ประการ ใด โลก น ไม ปรากฏ กบ ปฏสนธ จต ภวงคจต และ

จต จต เลย เมอ ไม หลบ ก จำ เรอง โลก น จำ บคคล ตางๆ เรอง

ราว ตางๆ ใน โลก น แต ขณะ หลบ สนท เปน ภวงคจต ตดขาด จาก

อารมณ ตางๆ ท ปรากฏ ใน โลก น ทงหมด ไมร วา ตนเอง เปน ใคร

อย ทไหน เกยวของ เปน ญาตมตร กบ ใคร ม ทรพย สมบต ยศฐา

บรรดาศกด สข ทกข อยาง ใด

ขณะ เหน ไมใช ภวงคจต เปน วถ จต ท เกด ขน เหน สง ท ปรากฏ

ทาง ตา จต ใด กตาม ซง เกด ขน เหน หรอ ร หรอ ยนด พอใจ ใน สง ท

กำลง ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง

98  จตตสงเขป

ใจ จต ขณะ นนๆ เปน วถ จต ขณะ ไดยน เสยง แลว พอใจ หรอ

ไม พอใจ เสยง ขณะ นน ไมใช ภวงคจต ขณะ นน เปน วถ จต จต

ทก ขณะ ท เกด ขน ร รป ท ปรากฏ ทาง ตา เปน จกข ทวาร วถ จต จต

ทก ขณะ ท เกด ขน ร เสยง ทาง ห เปน โสต ทวาร วถ จต จต ทก ขณะ ท

เกด ขน ร กลน ทาง จมกเปน ฆาน ทวาร วถ จต จต ทก ขณะ ท เกด ขนร

รส ทาง ลน เปน ชวหา ทวาร วถ จต จต ทก ขณะ ท เกด ขน ร อารมณ

ท กระทบ กายเปน กายทวาร วถ จต จต ทก ขณะ ท เกด ขน ร อารมณ

ทาง ใจ เปน มโน ทวาร วถ จต

นามธรรม ท เกด ดบ เปน ปกต ใน ชวต ประจำ วน เปน ภวงคจต

ท เกด ดบ สลบ กบ วถ จต ท เกด ขน ร อารมณ ทาง ทวาร ตางๆ

เมอ ปฏสนธ ใน ภม ท ม ขนธ ๕ คอ ใน ภม ท ม ทง รป ขนธ และ

นาม ขนธ กรรม เปน ปจจย ทำ ให กมม ชรป คอ จกข ปสาท รป โสต

ปสาท รป ฆาน ปสาท รป ชวหา ปสาท รป กาย ปสาท รป เปนตน

เกด ดบ สบ ตอ ดำรง สภาพ ท ไมใช บคคล ท ตาบอด ห หนวก เปนตน

แต ถา ขณะ ใด กรรม ไม เปน ปจจย ให จกข ปสาท รป เกด บคคล นน

ก ตาบอด ไม เหน อะไร เลย ฉะนน จต เหน และ จ ตอนๆ ทก ขณะ

จะ เกด ขน ได ก ตอง อาศย ปจจย ท ทำให เกด จ ตนนๆ ขณะ ท วถ จต

ยง ไม เกด ขน นน ภวงคจต เกด ดบ สบ ตอ กน อย เรอยๆ

เมอ รป ใด เกด ขน กระทบ กบ ปสาท รป ใด และ ขณะ แหง ภวงค

ใด วถ จต จะ เกด ขน ทนท ไม ได แต เพอ กำหนด ให ร วา รป เกด ขน

จตตสงเขป  99

กระทบ กบ ปสาท รป ณ ภวงคจต ขณะ ใด จง บญญต ภวงคจต

ท รป เกด ขน กระทบ นน วา “อดต ภวงค” คอ เปน ภวงค ท

เหมอน กบ ภวงค กอนๆ แมวา รป จะ เกด ดบ เรว มาก แต จต ก เกด

ดบ เรว กวา รป สภาว รป รป หนง เกด ดบ เทากบ จต เกด ดบ ๑๗ ขณะ

ฉะนน อดต ภวงค คอ ขณะ ท รป เกด ขน กระทบ กบ ปสาท รป

ทงน เพอ ให ร วา รป ท กระทบ ปสาท รป นน จะ ดบ เมอไร เพราะ

รป หนง มอาย เพยง จต เกด ดบ ๑๗ ขณะ เทานน เมอ อดต ภวงค ดบ

ไป แลว ก เปน ปจจย ให ภวงคจต ดวง ตอ ไป ไหว เปน “ภวงค จล นะ”

ซง ยง เปน ภวงคจต อย เพราะ วถ จต จะ เกด ขน คน กระแส ของ

ภวงค ทนท ไม ได เมอ ภวงค จล นะ ดบ ไป แลว ภวงคจต ท เกด ตอ

เปน “ภวงค ปจ เฉ ทะ” คอ เปน ภวงคจต ท ตด กระแส ของ

ภวงค เพราะ เปน ภวงคจต ดวง สดทาย ของ กระแส ภวงค เมอ

ภวงค ปจ เฉ ทะ ดบ ไป แลว วถ จต จง เกด ขน ร อารมณ ท ปรากฏ ทาง ตา

หรอ ทาง ห หรอทาง จมก หรอทาง ลน หรอทาง กาย หรอทาง ใจ ได

วถ จต ทก ขณะ ท ร อารมณ ทาง ตา เปน จกข ทวาร วถ จต เพราะ

ร ร ปา รมณ (สง ท ปรากฏ ทาง ตา) ท กระทบ กบ จกข ปสาท และ ยง

ไม ดบ

วถ จต ทก ขณะ ท ร อารมณ ทาง ห เปน โสต ทวาร วถ จต เพ ราะ ร

สท ทา รมณ (เสยง) ท กระทบ กบ โสต ปสาท และ ยง ไม ดบ ไป

วถ จต ทก ขณะ ท ร อารมณ ทาง จมก เปน ฆาน ทวาร วถ จต เพราะ

ร คนธ ารมณ (กลน) ท กระทบ กบ ฆาน ปสาท และ ยง ไม ดบ ไป

100  จตตสงเขป

วถ จต ทก ขณะ ท ร อารมณ ทาง ลน เปน ชวหา ทวาร วถ จต เพราะ

รรสา รมณ (รส) ท กระทบ ชวหา ประสาท และ ยง ไม ดบ ไป

วถ จต ทก ขณะ ท ร อารมณ ทาง กาย เปน กายทวาร วถ จต เพราะ

ร โผฏฐพ พา รมณ (เยน หรอ รอน ออน หรอ แขง ตง หรอ ไหว) ท

กระทบ กบ กาย ปสาท และ ยง ไม ดบ ไป

วถ จต ทก ขณะ ทาง ใจ ซง เปน มโน ทวาร วถ จต นน ร อารมณ ได

ทก อารมณ คอ ร รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ตอ จาก วถ

จต ท ร ทาง ปญจ ทวาร และ ร ธม มา รมณ คอ อารมณ ท สามารถ

ร ได เฉพาะ ทาง ใจ คอ มโน ทวาร ทวาร เดยว เทานน

อารมณ ทงหมด จำแนก เปน ๖ อารมณ ซง จต ร ได ทาง ๖

ทวาร ดงน คอ

ร ปา รมณ จต ร ได ทาง จกข ทวาร และ ทาง มโน ทวาร

สท ทา รมณ จต ร ได ทาง โสต ทวาร และ ทาง มโน ทวาร

คน ธาร มณ จต ร ได ทาง ฆาน ทวาร และ ทาง มโน ทวาร

รสา รมณ จต ร ได ทาง ชวหา ทวาร และ ทาง มโน ทวาร

โผฏฐพ พา รมณ จต ร ได ทาง กายทวาร และ ทาง มโน ทวาร

ธม มา รมณ จต ร ได ทาง มโน ทวาร เพยง ทวาร เดยว

จตตสงเขป  101

มโน ทวาร วถ จต ร อารมณ ได ทง ๖ อารมณ แต ธม มา รมณ นน

ร ได เฉพาะ มโน ทวาร วถ จต เทานน

จต ทก ดวง เกด ขน กระทำ กจ หนง กจ ใด แลว ก ดบ ไป คอ ปฏสนธ

จต ทำ ปฏสนธ กจ สบ ตอ จาก จต จต ของชาต กอน เพยง หนง ขณะ

เทานน ภวงคจต ทก ดวง ทง อดต ภวงค ภวงค จล นะ ภวงค ปจ เฉ ทะ

ทำ ภวงค กจ สบ ตอ ดำรง ภพ ชาต นน ไว เมอ ภวงค ปจ เฉ ทะ ดบ

ไป แลว วถ จต ดวง แรก ท เกด ตอ จาก ภวงค ปจ เฉ ทะ นนกระทำ

อา วช ชน กจ แปล โดย ศพท วา รำพง ถง อารมณ ท ปรากฏ ท ทวาร

คอ ร อารมณ ท กระทบ ทวาร ชอ วา อา วช ชนะ เพราะ อรรถ วา นำ

ออก ไป จาก สนดาน (การ เกด ดบ สบ ตอ) อน เปน ภวงค คอ นอม

ไป ส อารมณ ท กระทบ ทวาร ถา เปน ทาง ปญจ ทวาร คอ ทาง ตา

ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ปญจ ทวา ราวช ชน จต

ซง เปน จต ดวง หนง (ประเภท หนง) เกด ขน ทำ อา วช ชน กจ

รำพง ถง อารมณ ท กระทบ ทวาร หนง ทวาร ใด ใน ๕ ทวาร แต

จต ขณะ นน ยง ไม เหน ยง ไม ไดยน ยง ไม ได กลน ยง ไม ได ลม รส

ยง ไม ได ร สง กระทบ สมผส กาย ถา เปน ทาง มโน ทวาร คอ ทาง ใจ

ซง ไมใช ทาง จกข ปสาท โสต ปสาท ฆาน ปสาท ชวหา ปสาท

กาย ปสาท มโน ทวา รา วช ชน จต ซง เปน จต อก ดวง หนง (ไมใช

ปญจ ทวา รา วช ชน จต) เกด ขน ทำ อา วช ชน กจ เฉพาะ ทาง

มโน ทวาร ทวาร เดยว เทานน

102  จตตสงเขป

ตวอยาง เมอ รส เกด ขน กระทบ กบ ชวหา ปสาท และ กระทบ

กบ ภวงค เปน อดต ภวงค ดบ ไป ภวงค จล นะ เกด ตอ แลว ดบ ไป

ภวงค ปจ เฉ ทะ เกด ตอ แลว ดบ ไป ปญจ ทวา รา วช ชน จต เกด ตอ

รำพง คอ ร วา อารมณ กระทบ ชวหา ทวาร แต ยง ไม ได ลม รส นน

อปมา เหมอน ขณะ ท ร วา ม แขก มา ท ประต แต ยง ไม เหน แขก จง ยง

ไมร วา เปน ใคร เพยง แต ร วา ม แขก มา เทานน ทก ทาน ยอม ม แขก

ไป มา หาส เวลา คดถง แขก ก มก จะ คดถง คน แต ความ จรง แขก คอ

อารมณ ตางๆ ท ปรากฏ ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ นนเอง

ขณะ เหน สง ท ปรากฏ ทาง ตา สง ท ปรากฏ ทาง ตา เปน แขก ขณะ

ไดยน เสยง เสยง เปน แขก ขณะ ไม ไดยน เสยง เสยง ไม ปรากฏ

แขก ทาง ห จง ยง ไม มา ขณะ ท รส ปรากฏ รส เปน แขก ท ปรากฏ

ทาง ลน ชว ขณะ แลว ก ดบ ไป ขณะ ใด ท อารมณ ปรากฏ ทาง ทวาร

ใด ขณะ นน อารมณ นน ก เปน แขก ของ ทวาร นน ชว ระยะ สน ทสด

แลว ก ดบ หมด สน ไป ไม กลบ มา อก เลย ใน สงสารวฏ ฏ ผใหญ บาง

ทาน รสก เหงา เพราะ ระหวาง ท ยง ไมใช ผ สง อาย ทาน พบปะ บคคล

มาก หนา หลาย ตา รนเรง สนกสนาน กบ ญาตมตร สหาย แต เมอ

สง อาย ขน แลว แขก ซง เปน บคคล ตางๆ ใน ความ รสก ของ ทาน

ก ลดนอย ลง เมอ ถาม ทาน ผ สง อาย วา ทาน ชอบ อะไร มาก ทสด

บาง ทาน ก บอก วา ทาน ชอบ คน คอ ชอบ ให คน มา หา พด คย กน

เพลดเพลน แต ความ จรง ทก คน ม แขก ทก ขณะ ท เหน ไดยน ได

กลน ลม รส สมผส และ ตาม ธรรมดา นน พอ แขก มา โลภ มลจต

จตตสงเขป  103

ก เกด ขน ยนด พอใจ ใน สง ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก

ทาง ลน ทาง กายนนๆ

แขก ม หลาย ประเภท ถา เปน โจร ผราย ก ไมม ใคร ตองการ แขก

ประเภท นน แต ถา เปน ญาตมตร สหาย ก รอ วา เมอไร จะ มา แต

ความ จรง อารมณ ตางๆ ท ปรากฏ ทาง ตา ห จมก ลน กาย

เปน เพยง รป ธรรม ไมม เจตนา ราย กบ ใคร เพราะ รป ธรรม ไมใช

สภาพ ร ฉะนน แขก ท จะ เปน โจรหรอ จะ เปน ญาต นน ใน ขณะ

ไหน ใน ขณะ ท อารมณ ใด ปรากฏ แลว ยนด พอใจ ตด ของ ใน

อารมณ นน โจร ก อย ท นน เพราะ ความ ยนด พอใจ ตด ของ

เปน อกศล ธรรม อกศล ธรรม ไม เปน มตร กบ ใคร กศล ธรรม เปน

เสมอนญาต สนท ท คอย อปการะ เกอกล ชวย เหลอ ไม วา ใน ยาม ใด

ทง สน ฉะนน จง ตอง ร ลกษณะ ของ จต ท ตาง กน คอ อกศล จต

เปน โทษ เปน โจร ไมใช มตร

เมอ คดถง โจร ผราย ยอม กลว และ ไม อยาก ให เปน แขก เลย แต

โจร คอ อกศล จต ซง เปน สาเหต ให ม แขก ท เปน โจร ใน วน หนา สวน

กศล จต ก เปรยบ เสมอนญาต มตร ซง เปน เหต นำ มา ซง ญาตมตร

สหาย ใน วน หนา ดวย

ฉะนน รป ธรรม จง ไมใช เหต รป ธรรม ไมใช สภาพ ร จง ไมม

เจตนาใดๆ ทง สน เสยง ท ปรากฏ ไมใช สภาพ ร ท ตองการ ให ใคร

ไดยน หรอ วา ไม ตองการ ให ใคร ไดยน ไม เลอก ทรก มก ท ชง วา ให

104  จตตสงเขป

คน น ไดยน ไม ให คน นน ไดยน เสยง เปน รป ธรรม ท เกด ขน ตาม

ปจจย ท ทำให เกด เสยง นน และ แลว แต วา โสต ปสาท ของ ใคร จะ

กระทบ กบ เสยง ใด บาง คน นอน หลบ สนท ไม ไดยน เสยง ฟารอง

ดง ลน สนน นา กลว เสยง ฟารอง นน ไมใช แขก ของ บคคล นน แต

เปน แขก ของ คน ท สะสม เหต ท ทำให โสต ปสาท กระทบ กบ เสยง นน

ฉะนน ขณะ ท อารมณ ใด เกด ขน เปน แขก ของ บคคล ใด ทาง ตา ห

จมก ลน กาย ยอม เปน ไป ตาม เหตปจจย คอ กรรม ท บคคล

นน สะสม มา เปน ปจจย ให วบาก จต เกด ขน ร อารมณนนๆ

ฉะนน แขก ท ปรากฏ ทาง ตา ห จมก ลน กาย นน ก เปน

รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ซง เกด ขน ปรากฏ ชว ขณะ แลว

ก ดบ สญ ไป ไม กลบ มาอก เลย หา ใช สตว บคคล ตว ตน วตถ

สง ใด ไม และ ใน วน หนงๆ ก ไมม ใคร ร เลย วา แขก ไหน จะ มา ทาง

ใด และ เมอไร

ขณะ ใด ท จต กำลง ร อารมณ ทาง ตา ห จมก ลน กาย

ใจ ขณะ นน เปน วถ จต ปญจ ทวา รา วช ชน จต เปน วถ ปฏ ปาท

กะ คอ เปน วถ จต แรก ท เกด ตอ จาก ภวงค ปจ เฉ ทะ ทำ อา วช ชน

กจ เพยง ร วา อารมณ หนง อารมณ ใด กระทบ ทวาร หนง ทวาร ใด ใน

๕ ทวาร จง ไมใช จต ท ทำ กจ เหน ฯลฯ วถ จ ตอนๆ จะ เกด

ขน ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ไม ได เลย

ถา ปญจ ทวา รา วช ชน จต ไม เกด ขน แลว ดบ ไป กอน ฉะนน

จตตสงเขป  105

ปญจ ทวา รา วชชน จต จง เปน วถ จต แรก ท เกด ทาง ทวาร หนง ทวาร

ใด ใน ๕ ทวาร เมอ จต ดวง น กระทำ กจ น ได ๕ ทวาร จง ชอ

วา ปญจ ทวา รา วช ชน จต (ปญจ + ทวาร + อา วช ชน) ถา แยก

เปน แตละ ทวาร คอ ขณะ ท เกด ทาง จกข ทวาร ก เปน จกข ทวา รา

วช ชนะ ขณะ ท เกด ทาง ห ก เปน โสต ทวา รา วช ชนะ ขณะ ท เกด

ทาง จมก ก เปน ฆาน ทวา รา วช ชนะ ขณะ ท เกด ทาง ลน ก เปน ชวหา

ทวา รา วช ชนะ ขณะ ท เกด ทาง กาย ก เปน กาย ทวา รา วช ชนะ

แต เมอ จต ดวง น กระทำ อา วช ชน กจ ได ๕ ทวาร จง เรยก รวม วา ปญจ ทวา รา วช ชน จต

สำหรบ วถ จต ท เกด ขน ร อารมณ ตางๆ ทาง ใจ นน กอน ท วถ จต

คอ กศล จต หรอ อกศล จต เปนตน จะ เกด นกคด เรอง ราว ตางๆ

ก จะ ตอง ม อา วช ชน จต เกด กอน จต ท กระทำ อา วช ชน กจ คอ ร

อารมณ ท กระทบ ทาง ใจ นน ชอ วา มโน ทวา รา วช ชน จต มโน

ทวา ราวช ชน จต เปน วถ จต ดวง แรก ท เกด ทาง มโน ทวาร ถา

มโน ทวา รา วช ชน จต ไม เกด วถ จต ตางๆ จะ เกด ขน ร อารมณ

ทาง ใจ คอ ทาง มโน ทวาร ไม ได มโน ทวา รา วช ชน จต ไมใช

ปญจ ทวา รา วช ชน จต เปน จต แตละ ดวง แตละ ประเภท ปญจ

ทวา รา วช ชน จต เกด ได เฉพาะ ๕ ทาง เกด ทาง มโน ทวาร

ไม ได เลย มโน ทวา รา วช ชน จต ทำ อา วช ชน กจ ได เฉพาะ ทาง

มโน ทวาร ทวาร เดยว เทานน

106  จตตสงเขป

ฉะนน วถ จต ท ทำ อา วช ชน กจ ๖ ทวาร จง ม ๒ ดวง

คอ ปญจ ทวา ราวช ชน จต ๑ ดวง ทำ อา วช ชน กจ ทาง ๕

ทวาร มโน ทวา รา วช ชน จต ๑ ดวง ทำ อา วช ชน กจ เฉพาะ

ทาง มโน ทวาร ทวาร เดยว

ขณะ น ม ปญจ ทวา รา วช ชน จต ไหม ม ถา ไมม ก ไม เหน ไม ไดยน

ไม ได กลน ไมร รส ไมร สง ท กระทบ สมผส กาย

ขณะ น ม มโน ทวา รา วช ชน จต ไหม ม เมอ วถ จต ทาง ปญจ ทวาร

ทวาร ใด ทวาร หนง เกด ขน ร อารมณ แลว ดบ ไป แลว ภวงคจต ก เกด

คน หลาย ขณะ แลว มโน ทวาร วถ จต ก เกด ขน สบ ตอ รบ ร อารมณ นน

ตอ ทาง ใจ อก คอ อาศย ใจ (ภวงค ปจ เฉท จต) เปน มโน ทวาร

เกด ขน ร อารมณ เดยว กบ จต ท ร อารมณ ทาง ปญจ ทวาร ท ดบ ไป

แลว นน ซำ อก

ขณะ หลบ สนท ไมร อารมณ ทาง ทวาร หนง ทวาร ใด เลย นน ม

ปญจ ทวา รา วช ชน จต ไหม ไมม ม มโน ทวาร วช ชน จต ไหม ไมม

ขณะ ไม หลบ แต ไมร อารมณ ทาง ทวาร ใด ทวาร หนง เลย ขณะ นนม

ปญจ ทวา รา วช ชน จต ไหม ไมม ม มโน ทวา รา วช ชน จต ไหม

ไมม ถา เชน นน ขณะ นน เปน จต อะไร เปน ภวงคจต ท เกด คน

ระหวางวถ จต ท ร อารมณ ทาง ปญจ ทวาร และ วถ จต ท ร อารมณ ทาง

มโน ทวาร

จตตสงเขป  107

ทาง ปญจ ทวาร ม วถ จต ๗ วถ ตาม ลำดบ

เมอ วถ จต ท ๑ คอ ปญจ ทวา รา วช ชน จต เกด ขน ทำ อา วช ชน กจ

แลว ดบ ไป เปน ปจจย ให วถ จต ท ๒ เกด ขน คอ

ถา เปน ทาง ตา จกข วญญาณ เกด ขน ทำทส สน กจ คอ กจ เหน

๑ ขณะ แลว ดบ ไป

ถา เปน ทาง ห โสต วญญาณ เกด ขน ทำ สวน กจ คอ กจ ไดยน

๑ ขณะ แลว ดบ ไป

ถา เปน ทาง จมก ฆาน วญญาณ เกด ขน ทำฆาย นกจ คอ กจ ได

กลน ๑ ขณะ แลว ดบ ไป

ถา เปน ทาง ลน ชวหา วญญาณ เกด ขน ทำ สาย นกจ คอ กจ

ลม รส ๑ ขณะ แลว ดบ ไป

ถา เปน ทาง กาย กาย วญญาณ เกด ขน ทำ ผส สน กจ คอ กจ ร

อารมณ ท กระทบ กาย ๑ ขณะ แลว ดบ ไป

เมอ ปญจ ทวา รา วช ชน จต ดบ ไป จต อน นอกจาก จต ๑๐

ดวง น จะ เกด ตอ ไม ได เลย (ปญจ วญญาณ ทาง ๕ ทวารๆ ละ

๒ ดวง คอ กศล วบาก ๑ ดวง อกศล วบาก ๑ ดวง)

ปญจ ทวา รา วช ชน จต เปน วถ จต ท ๑ จกข วญญาณ หรอ โสต

วญญาณ หรอ ฆาน วญญาณ หรอ ชวหา วญญาณ หรอ

108  จตตสงเขป

กาย วญญาณเปน วถ จต ท ๒ เมอ จต หนง จต ใด ใน ปญจ วญญาณ

๑๐ ดวง น ดบ ไป แลว วถ จต ท ๓ เปน สม ปฏ จ ฉน น จต เกด

ขน ทำสม ปฏ จ ฉน นกจ คอ รบ อารมณ นน ตอ จาก ปญจ วญญาณ

เมอ สม ปฏ จ ฉน น จต ดบ ไป แลว วถ จต ท ๔ เปน สน ต รณ จต เกด

ขน ทำ สน ต รณ กจ คอ พจารณา อารมณ นน ๑ ขณะ แลว ดบ ไป

วถ จต ท ๕ คอ โวฏฐพ พน จต (ไดแก มโน ทวา รา วช ชน จต ท เกด

ขน ทำ โวฏฐพ พน กจ ทาง ปญจ ทวาร) เกด ขน เปน ชวน ปฏ ปาท กะ

ทำ กจ กำหนด คอ กระทำ ทาง ให โลก ยกศล จต หรอ อกศล จต

หรอมหา กรยา จต เกด ตอ

เมอ โวฏฐพ พน จต ดบ ไป แลว วถ จต ท ๖ คอ โลกยกศล จต

หรอ อกศล จต หรอ มหา กรยา จต ประเภท ใด ประเภท หนง เกด ขน

ทำ ชวน กจ ๗ ขณะ จง สงสม สนดาน ตาม ขอความ ท วา ใน

คำ วา “จตต” น โลก ยกศล จต อกศล จต และ มหา กรยา จต ชอ

วา “จต” เพราะ สงสม สนดาน ของ ตน ดวย สามารถ แหง ชวน วถ

การ เกด ขน เปน ไป ของ วถ จต ตาม ลำดบ แตละ ขณะ ท ร อารมณ

ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ นน เปน จต นยาม เปน ไป ตาม

เหต ปจจย ไม อย ใน อำนาจ บงคบ บญชา ของ ใคร เลย

วถ จต ท ๑ คอ ปญจ ทวา รา วช ชน จต เกด ขน ๑ ขณะ แลว

ดบ ไป ก เปน ไป ตาม เหต ปจจย

วถ จต ท ๒ คอ ปญจ วญญาณ เกด ขน ๑ ขณะ

จตตสงเขป  109

วถ จต ท ๓ คอ สม ปฏ จ ฉน น จต เกด ขน ๑ ขณะ

วถ จต ท ๔ คอ สน ต รณ จต เกด ขน ๑ ขณะ

วถ จต ท ๕ คอ โวฎฐพ พน จต เกด ขน ๑ ขณะ

วถ จต ท ๖ คอ โลก ยกศล จต หรอ อกศล จต หรอ มหา กรยา จต

เกด ขน ทำ ชวน กจ ๗ ขณะ ก เปน ไป ตาม ปจจยท ชวน วถ สงสม

สนดาน ตน เพราะ เปน วถ จต ท เกด ดบ ซำ กน ถง ๗ ขณะ ผ ท

ไมใช พระ อรหนต นน จต ท ทำ ชวน กจ เปน กศล จตหรอ อกศล จต

แต ผ ท เปน พระ อรหนต ดบ กเลส หมด สน แลว จง ไมม ทง กศล จต และ

อกศล จต ฉะนน มหา กรยา จต จง ทำ ชวน กจ เมอ พระ อรหนต ไมม

กศล จต และ อกศล จต พระ อรหนต จง ม แต วบาก จต และ กรยา จต

กรยา จต ม หลาย ประเภท วาระ ใด ท เหน ไดยน ได กลน ลม รส

ร โผฏฐพ พา รมณ และ คด นก ชวน วถ ของ พระ อรหนต เปน มหา

กรยา จต คอ เปน จต ท ร อารมณ คอ รป เสยง กลน รส

โผฏฐพพะ

เพยง เหน ขณะ หนง แลว ยนด พอใจ สง ท เหน อกศล จต ท เปน

โลภ มลจต ก เกด ขน ทำ ชวน กจ ๗ ขณะ ซง เทากบ ๗ เทา ของ

จกข วญญาณ ซง เกด ขน เหน เพยง ขณะ เดยว เทานน น คอ การ สะสม

อกศล ซง ทก คน กำลง เปน อย ตาม ความ เปน จรง ใน ชวต ประจำ วน

ฉะนน การ ดบ กเลส จง ไม งาย และ ไมใช โดย ไม ตอง ร อะไร เลย ผ ท

เขาใจ วา จะ ดบ กเลส ได งายๆ นน ควร ร ความ จรง ท สะสม อวชชา

โลภ ะ โทสะ และ กเลส อนๆ ไว ๗ เทา ของ จกข วญญาณ โสต

110  จตตสงเขป

วญญาณ ฆาน วญญาณ ชวหา วญญาณ กาย วญญาณ วาระ

หนงๆ ผ ท หวง รอ วา เมอไร จะ ร แจง อรย สจ จ ธรรม นน ไม ได คด

นกถง เหต และ ผล ตาม ความ เปน จรง ท ได สะสม มา ใน สงสารวฏ ฏ

วา จะ ตอง อบรม เจรญ ปญญา ร แจง ชด ใน ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม

ทง หลาย ตาม ความ เปน จรง ยง ขนจน ร แจง อรย สจ จ ธรรม จง จะ ดบ

กเลส ได เปน ลำดบ ขน

ขณะ ท กำลง ฟง หรอ ศกษา เรอง ของ จต นน ถา สต ปฏ ฐาน ระลก ร

สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ขณะ นน กำลง ปฏบต คอ อบรม เจรญ

หนทาง ท จะ ทำให ร แจง พระ นพพาน ซง เปน สภาพ ธรรม ท ดบ กเลสได

ขณะ ใด ท สต ไม ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตาม ความเปน จรง

ขณะ นน ถง แมวา เปน กศล ก ไมใช หนทาง ดบ กเลส ซงขอความ ใน

อฏฐ สาลน จต ตป ปาท กณฑ อธบาย คำ วา อาจ ย คาม วา

อกศล และ กศล ท ไม ใช มค ค ชอ วา อาจ ย คาม เพราะ อรรถ วา

ไป กอ ธรรม ท เปน เสมอน ชาง อฐ กอ กำแพง ฉะนน ขณะ ใด ทไม

ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ตาม ความ เปน จรง

ไม วา จะ เปน อกศล หรอ กศล ใดๆ ก สะสม กอสราง ภพ ชาต เหมอน

ชาง อฐ ท กอ กำแพง ดวย อฐ ท ละ กอน ซอน ทบ กน จน กระทง เปน

กำแพง แต ขณะ ใด ท สต ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตาม ความ

เปน จรง ขณะ นน เปน มค ค เปน อปจย คาม เพราะ อรรถ วา ไม ไป

กอ ธรรม ท เปน ไป นน แหละ เหมอน บรษ รอ อฐ ท ชาง อฐ กอ ทบ กน ไว

ฉะนน ขณะ น กำลง เปน บรษ รอ อฐ หรอ กำลง เปน ชาง กอ อฐ

จตตสงเขป  111

วถ จต ท ๑ คอ อา วช ชน จต สงสม สนดาน ไม ได เพราะ

เกด ๑ ขณะ

วถ จต ท ๒ คอ ปญจ วญญาณ สงสม สนดาน ไม ได เพราะ

เกด ๑ ขณะ

วถ จต ท ๓ คอ สม ปฏ จ ฉน น จต สงสม สนดาน ไม ได เพราะ

เกด ๑ ขณะ

วถ จต ท ๔ คอ สน ต รณ จต สงสม สนดาน ไม ได เพราะ

เกด ๑ ขณะ

วถ จต ท ๕ คอ โวฏฐพ พน จต สงสม สนดาน ไม ได เพราะ เกด

๑ ขณะ (หรอ แมวา เกด ๒-๓ ขณะ เมอ รป ดบ กอน ชวน วถ จต

เกด)

วถ จต ท ๖ คอ ชวน จต สงสม สนดาน เพราะ เกด ดบ สบ

ตอ ซำๆ กน ๗ ขณะ ตาม ปกต ใน ระหวาง สลบ ชวน จต จะ เกด

ดบ สบ ตอ ซำ กน ๖ ขณะ ใน ขณะ กอน จะ จต ชวน จต จะ เกด

ดบ สบ ตอ ซำ กน ๕ ขณะ เพราะ ชวน จต เกด ดบ สบ ตอ ซำ กน ถง

๗ ขณะ ซง มากกวา วถ จต อนๆ ฉะนน ชวน วถ จต จง สงสม

สนดาน ของ ตน

112  จตตสงเขป

คำถาม ทบทวน

๑. อนนตร ปจจย คอ อะไร

๒. จต และ เจตสก ม ก ชาต อะไร บาง

๓. วถ จต คอ อะไร จต ขณะ ใด ไมใช วถ จต

๔. อ ตต ภวงค คอ อะไร

๕. ขณะ ไม หลบ ม ภวงคจต ไหม

๖. ปญจ ทวาร วถ จต ร อารมณ อะไร ทาง ทวาร ไหน

๗. มโน ทวาร วถ จต ร อารมณ ทาง ทวาร ไหน

๘. จ ตร ธม มา รมณ ได ก ทวาร

๙. ปญจ ทวา รา วช ชน จต ทำ กจ อะไร ทาง ทวาร ไหน

๑๐. มโน ทวา รา วช ชน จต ทำ กจ อะไร ทาง ทวาร ไหน

113

บท ท ๔

เมอ เหน แลว เกด โลภ ะ ยนด พอใจ ใน ร ปา รมณ ท กำลง ปรากฏ

ด เหมอน ไม เปน โทษ เพราะ ด เปน แต เพยง ความ พอใจ ธร รม ดาๆ

แต ให ร วา แม โลภ ะ ธร รม ดาๆ ขณะ นน ก เปน ธรรม ท เปน โทษ ให

ผล เปน ทกข โดย คอยๆ สะสม ทกข ขน ท ละ เลก ละ นอย ไมใช

วา ทกข จะ ปรากฏ ทนท ท ม โลภ ะ ความ พอใจ เพยง เลก นอย แต เมอ

ใด โลภ ะ ความ พอใจ ม กำลง มาก ถง ขน เปน น ว รณ ธรรม กลมรม จต

ขณะ นนลกษณะ อาการ ของ สภาพ ธรรม ท หนก เพราะ เปน อกศล

กระ สบ กระสาย ไม สงบ ก ปรากฏ

ฉะนน จะ เหน ได วา ตงแต ตน จนถง หลบ นน ชวน วถ สงสม

สนดาน ท เปน กศล มาก หรอ เปน อกศล มาก แลว จะ ทำ อยางไร ด

ทก ทานกำลง กน ยา พษ ถา ร ก ควร แสวงหา ยา ท จะ แก ยา พษ ถา

ไมร ก ยง คง กน ยา พษ สะสม ยา พษ ซง ยอม ให ผล เปน โทษ ภย ท ละ

เลก ท ละ นอย เรอยๆ ยา ท จะ แก พษ นน ม ขนาน เดยว เทานน คอ

อบรม เจรญสต ปฏ ฐาน ขณะ ใด สต ปฏ ฐาน ไม เกด ไมม หนทาง ท

จะ พน จาก การ สะสม ของ อกศล เพราะ กศล อนๆ ก เกด นอย เมอ

อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน สต ปฏ ฐาน ก เกด แทน อกศล ได เพ ราะ

โวฏฐพ พน วถ จต เปน อนนตร ปจจย กระทำ ทาง ให กศล เกด ตาม

การ สะสม กศล จต ก เกด พรอม ดวย สต ท ระลก ร ลกษณะ ของ

สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ได

114  จตตสงเขป

เพราะ ชวน วถ จต ซง เปน กศล และ อกศล เกด ดบ สะสม มา เรอยๆ

สบ ตอ กน จง เปน ปจจย ให แตละ บคคล ม อธยาศย ตางๆ กน แม

พระ อรหนต ทง หลาย ก ม อธยาศย ไม เหมอน กน การ สะสม ของ

จต ของ แตละ บคคล ละเอยด มาก ฉะนน พระ อรหนต ทง หลาย จง ม

อธยาศย ตางๆ กน เปน เอตทคคะ คอ เปน ผ เลศ ใน ทาง ตางๆ

กน เชน ทาน พระ สา ร บตร เปน เอตทคคะ ใน ทาง ปญญา ทาน

พระ มหา โมค คล ลา นะ เปน เอตทคคะ ใน ทาง อทธ ปาฏหารย ทาน

พระ มหากสส ปะ เปน เอตทคคะ ใน การ รกษา ธดงค และ สรรเสรญ

ธดงค ทาน พระอน รทธะ เปน เอตทคคะ ใน ทาง จกข ทพย การ สงสม

ของ ชวน วถ จต ซง ตาง กน ไป ใน กศล จต และ อกศล จต ฉนใด ใน ทาง

กรยา จต ของ พระ อรหนต ทง หลาย ก ตาง กน ไปฉน นน ขณะ น ทก

คน คด ไม เหมอน กน เลย พด ก ไม เหมอน กน เลย การก ระ ทำ ทาง

กาย ทาง วาจา ยอม ไม เหมอน กน เลย ตาม การ สะสม

การ สะ สม โลก ยกศล อกศล และ มหา กรยา ดวย สามารถ แหง

ชวน วถ จต นน สะสม ไป ทก ขณะ จน กระทง ทำให เกด เปน อปนสย

ตางๆ การก ระ ทำ กรยา อาการ ทาง กาย ทาง วาจา ตางๆ บาง

ทาน ท เหน พระ อรหนต ก ยง ด หมน โดย สนนษฐาน ตาม อาการ ท

ปรากฏ ภายนอก เชน วส สกา รพ ราหมณ มหา อำมาตย ของ แควน

มคธ เหน ทาน พระ มหา กจ จา นะ ลง จาก ภเขา ก กลาว วา ทาน ผ น

ม อาการ เหมอน ลง การ สงสม ของ ชวน วถ จต ของ วส สกา รพ ราหมณ

จตตสงเขป  115

ทำให สำคญ ตน แมวา พระ ผ ม พระ ภาค ตรส ให วส สกา รพ ราหมณ

ขอ ใหทา นพ ระ มหา กจจา นะ อด โทษ ให แต มานะ ความ สำคญ ตน

ท สะสม มา ก ทำให วส สกา รพ ราหมณ ไม สามารถ จะ กระทำ เชน นน

ได แม พระ ผ ม พระ ภาค จะ ทรง พยากรณ วา เมอวส สกา รพ ราหมณ

สน ชวต ลง จะ ตอง เกด เปน ลง ใน ปา ไผ วส สกา รพ ราหมณ ก ให คน

ไป ปลก กลวย และ อาหาร ของ ลง ไว พรอม ท จะ ไป เกด เปน ลง ใน ปา

ไผ นน

ฉะนน จง ควร เหน โทษ ของ การ สะสม อกศล เพราะ ถง แมวา

จะ เปน พระ อรหนต แลว การ สะสม ของ จต แตละ ขณะ โดย ความ

สามารถ ของ ชวน วถ ซง เกด ดบ สบ ตอ ซำ กน ถง ๗ ครง นน ก

ทำให แตละ บคคล ม กาย ม วาจา ตางๆ กน เปน วาสนา คำ วา

“วาสนา” หมาย ถง ความ ประพฤต ทาง กาย วาจา ท สะสม มา

จน ชนทดและไมด “วาสนา” ท ใช กน ใน ภาษา ไทย หมาย ถง

ความ เปน ใหญ เปน โต ตางๆ แต “วาสนา” ใน พระพทธ ศาสนา

หมาย ถง การ สงสม จน กระทง เปน ความ ประพฤต ท เคยชน เปน

อาการ ท ปรากฏ ทาง กาย ทาง วาจา ผ ท ละ “วาสนา” สวน ท ไม ด

ได ม บคคล เดยว เทานน คอ พระ อร หน ต สมมา สม พทธ เจา พระ

อรหนต ทง หลาย ดบ กเลส ได หมด สน ไมม เชอ ของ กเลส ใดๆ เหลอ

อย เลย แต กระนน ก ยง ละ วาสนา ไม ได เพราะ สะสม เนน นาน มา

ใน สงสารวฏ ฏ ดวย สามารถ แหง ชวน วถ

116  จตตสงเขป

วถ จต ทาง ปญจ ทวาร ม ๗ วถ

วถ จต ท ๑ คอ อา วช ชน วถ ไดแก ปญจ ทวาร วช ชน จต

วถ จต ท ๒ คอ ทว ปญจ วญญาณ ดวง หนง ดวง ใด คอ

จกข วญญาณ หรอโสต วญญาณ หรอ ฆาน วญญาณ หรอ ชวหา

วญญาณ หรอ กาย วญญาณ

วถ จต ท ๓ คอ สม ปฏ จ ฉน น จต เกด ขน รบ อารมณ ตอ จาก

ทว ปญจ วญญาณ ดวง หนง ดวง ใด ท ดบ ไป

วถ จต ท ๔ คอ สน ต รณ จต พจารณา อารมณ

วถ จต ท ๕ คอ โวฏฐพ พน จต ทำ กจ กระทำ ทาง ให กศล จต

หรอ อกศล จต หรอ กรยา จต (เฉพาะ พระ อรหนต) เกด ตอ

วถ จต ท ๖ คอ ชวน วถ จต โดย ศพท “ชว นะ” แปล วา

แลน ไป คอ ไป อยาง เรว ใน อารมณ ดวย กศล จต หรอ อกศล จต

หรอ กรยา จต (เฉพาะ พระ อรหนต)

วถ จต ท ๗ คอ ต ทา ลม พน วถ หรอ ต ทา รม มณ วถ

ต ทา ลม พน วถ จต เกด ขน กระทำ กจ รบ ร อารมณ ตอ จาก ชวน วถ จต

เมอ อารมณ นน ยง ไม ดบ ไป เพ ราะ รปๆ หนง มอาย ๑๗ ขณะ จต

คอ

ขณะ ท รป เกด ขน กระทบ ทวาร และ กระ ทบอ ตต ภวงค เปน ขณะ

จต ท ๑

ภวงค จล นะ เปน ขณะ จต ท ๒

จตตสงเขป  117

ภวงค ปจ เฉ ทะ เปน ขณะ จต ท ๓

ปญจ ทวา รา วช ชนะ เปน ขณะ จต ท ๔

(ทว) ปญจ วญญาณ เปน ขณะ จต ท ๕

สม ปฏ จ ฉน นะ เปน ขณะ จต ท ๖

สน ต รณะ เปน ขณะ จต ท ๗

โวฏฐพ พนะ เปน ขณะ จต ท ๘

ชว นะ ท ๑ เปน ขณะ จต ท ๙

ชว นะ ท ๒ เปน ขณะ จต ท ๑๐

ชว นะ ท ๓ เปน ขณะ จต ท ๑๑

ชว นะ ท ๔ เปน ขณะ จต ท ๑๒ ชวน จต ๗ ขณะ

ชว นะ ท ๕ เปน ขณะ จต ท ๑๓

ชว นะ ท ๖ เปน ขณะ จต ท ๑๔

ชว นะ ท ๗ เปน ขณะ จต ท ๑๕

รวม เปน อาย ของ รป ท เกด ตง แต อ ตต ภวงคจต ถง ชวน จต ดวง

สดทาย เปน ๑๕ ขณะ รป จง ยง ไม ดบ อาย ของ รป ยง เหลอ อก

๒ ขณะ จต วสย ของ ผ ท เปน กาม บคคล นน เมอ ชวน จต แลน ไป

ใน รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ แลว แต รป นน ยง ไม ดบ การ

สะสม ของ กรรม ใน อดต ท ของ อย ใน รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ

118  จตตสงเขป

ยอม เปน ปจจย ให วบาก จต เกด ขน เปน ต ทา ลม พน วถ จต รบ

ร อารมณ นน ตอ อก ๒ ขณะ ต ทา ลม พน วถ จต ท กระทำ กจ ร

อารมณ ตอ จาก ชว นะ วถ นน เปน วถ จต สดทาย ท เกด ขน ร อารมณ

ทาง ทวาร หนงๆ และ ตอ จาก วถ จต สดทาย ทาง ทวาร หนงๆ แลว

ภวงคจต ก เกด ดบ สบ ตอ ไป จนกวา วถ จต วาระ ตอ ไป จะ เกด ขน ร

อารมณ ทาง ทวาร ใด ทวาร หนง ขณะ ใด ท เปน ภวงคจต โลก น

ไม ปรากฏ ความ ทรง จำ ทงหมด เกยว กบ เรอง ราว ของ บคคล ตางๆ

เหตการณตางๆ ใน โลก น ไม ปรากฏ เลย ขณะ ทนอน หลบ สนท

เปน ภวงคจต โดย ตลอด นน ไมม ความ ร ความ จำ ใดๆ เรอง โลก

น เลย และ เมอ จต จต เกด กระทำ กจ เคลอน จาก ความ เปน บคคล น

ปฏสนธ จต ก เกด ตอ และ วถ จต ท จะ เกด ตอ ไป ก เปน เรอง ของ โลก

อน ตอ ไป แต เมอ จต จต ยง ไม เกด แมวา ภวงคจต จะ ไมร เรอง

ราว ตางๆ ของ โลก น เลย แต เมอ ใด วถ จต เกด ขน ก ยบยง ไม ไดท

จะ ร อารมณ ของ โลก น คอ ส เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และ

เรอง ราว ตางๆ ของ โลก น ตอ ไป อก

ลำดบ การ เกด ของ วถ จต ทาง ปญจ ทวาร ม ๗ วถ ดงน

อ ตต ภวงค ๑ ขณะ

ภวงค จล นะ ๑ ขณะ ไมใช วถ จต

ภวงค ปจ เฉ ทะ ๑ ขณะ

จตตสงเขป  119

ปญจ ทวา รา วช ชน จต ๑ ขณะ เปน วถ จต

(ทว)ปญจ วญญาณ ๑ ขณะ เปน วถ จต

สม ปฏ จ ฉน น จต ๑ ขณะ เปน วถ จต

สน ต รณ จต ๑ ขณะ เปน วถ จต

โวฏฐพ พน จต ๑ ขณะ เปน วถ จต

กศล หรอ อกศล หรอ กรยา จต ๑ ขณะ

กศล หรอ อกศล หรอ กรยา จต ๑ ขณะ

กศล หรอ อกศล หรอ กรยา จต ๑ ขณะ

กศล หรอ อกศล หรอ กรยา จต ๑ ขณะ ชวน วถ จต ๗ ขณะ

กศล หรอ อกศล หรอ กรยา จต ๑ ขณะ

กศล หรอ อกศล หรอ กรยา จต ๑ ขณะ

กศล หรอ อกศล หรอ กรยา จต ๑ ขณะ

ต ทา ลม พน จต ๑ ขณะ ต ทา ลม พน วถ จต ๒ ขณะ

ต ทา ลม พน จต ๑ ขณะ

อาย ของ สภาว รป ๑ รป เทากบ การ เกด ดบ ของ จต ๑๗ ขณะ

เมอ วถ จต เกด ขน ร อารมณ ทาง ปญจ ทวาร ซง เปน ปสาท รป

ทวาร หนง ทวาร ใด ดบ ไป แลว ภวงคจต ก เกด ดบ สบ ตอ คน แลว ตอ

จาก นน มโน ทวาร วถ จต คอ จต ท อาศย ใจ (ภวงค ปจ เฉท จต)

เปน ทวาร ร อารมณ ก เกด ขน ร อารมณ เดยว กบ วถ จต ทาง ปญจ

120  จตตสงเขป

ทวาร ท เพง ดบ ไป แลว นน ใน วา ระ หนงๆ วถ จต ท เกด ขน ร

อารมณ ทาง มโน ทวาร นน ไม มาก เทากบ วถ จต ท เกด ขน ร

อารมณ ทาง ปญจ ทวาร และ ทาง มโน ทวาร นน เมอ อารมณ ไม

ได กระทบ กบ จกข ปสาท เปนตน จง ไม มอ ตต ภวงค แต กอน

ท มโน ทวา รา วช ชน จต จะ รำพง ถง อารมณ ท วถ จต ร ทาง ปญจ ทวาร

แลวดบ ไป นน ภวงค จล นะ จะ ตอง เกด ขน ไหว ตาม อารมณ นน แลว

ดบ ไป แลว ภวงค ปจ เฉ ทะ จง เกด ขน แลว ดบ ไป ตอ จาก นน มโน

ทวา รา วช ชน จต จง เกด ขน เปน มโน ทวาร วถ จต ท ๑ จต ท ทำ

อา วช ชน กจ ทาง มโน ทวาร นน ไมใช ปญจ ทวา รา วช ชน จต

ปญจ ทวา รา วช ชน จตทำ อา วช ชน กจ ได ทาง ปญจ ทวาร เทานน

ทำ อา วช ชน กจ ทาง มโน ทวาร ไม ได เลย จต ท ทำ อา วช ชน กจ

ทาง มโน ทวาร ม ๑ ดวง คอ มโน ทวา รา วช ชน จต ทำ กจ รำพง

ถง อารมณ ทาง มโน ทวาร คอ นกถง อารมณ ทาง มโน ทวาร ใน วน

หนงๆ ท คด นก เรอง ตางๆ นน ขณะ ท คด นน จต ไมร อารมณ

ใด อารมณ หนง ทาง ตา ห จมก ลน กาย เลย เมอ ภวงค จล นะ

เกด ขน แลว ดบ ไป ภวงค ปจ เฉ ทะ ก เกด ตอ แลว ดบ ไป แลว มโน

ทวา รา วช ชน จต ก เกด ขน เปน มโน ทวาร วถ จต ท ๑ เมอ มโน

ทวา ราวช ชน จต ดบ ไป แลว สำหรบ ผ ท ไมใช พระอรหนต กศล จต

หรอ อกศล จต ซง เปน ชวน วถ จต ก เกด ดบ สบ ตอ ซำ กน โดย เปน

จต ประเภท เดยวกน ทง ๗ ขณะ เมอ กศล ชวน วถ จต หรอ

อกศลชวน วถ จต ดบ ไป แลว ถา เปน อารมณ ทาง ใจ ท ปรากฏ ชดเจน

จตตสงเขป  121

ต ทา ลม พน วถ จต ก เกด ตอ อก ๒ ขณะ ฉะนน วถ จต ท เกด ขน ร

อารมณ ทาง มโน ทวาร จง ม เพยง ๓ วถ เทานน คอ

วถ ท ๑ เปน อา วช ชน วถ ๑ ขณะ

วถ ท ๒ เปน ชวน วถ ๗ ขณะ

วถ ท ๓ เปน ต ทา ลม พน วถ ๒ ขณะ

ลำดบ การ เกด ขน ของ วถ จต ทาง มโน ทวาร ม ๓ วถ ดงน

ภวงค จล นะ ๑ ขณะ ไมใช วถ จต

ภวงค ปจ เฉ ทะ ๑ ขณะ

มโน ทวา รา วช ชน จต ๑ ขณะ เปน อา วช ชน วถ จต

กศล หรอ อกศล หรอ กรยา จต ๑ ขณะ

กศล หรอ อกศล หรอ กรยา จต ๑ ขณะ

กศล หรอ อกศล หรอ กรยา จต ๑ ขณะ

กศล หรอ อกศล หรอ กรยา จต ๑ ขณะ ชวน วถ จต ๗ ขณะ

กศล หรอ อกศล หรอ กรยา จต ๑ ขณะ

กศล หรอ อกศล หรอ กรยา จต ๑ ขณะ

กศล หรอ อกศล หรอ กรยา จต ๑ ขณะ

ต ทา ลม พน จต ๑ ขณะ ต ทา ลม พน วถ จต ๒ ขณะ

ต ทา ลม พน จต ๑ ขณะ

122  จตตสงเขป

ขณะ เหน สง ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา วถ จต ท เกด ขน ร อารมณ ท

ยง ไม ดบ ทาง จกข ทวาร นน เปน จกข ทวาร วถ ทงหมด ทง ๗ วถ

เพราะ ตอง อาศย จกข ทวาร จง เกด ขน ร อารมณ ท กำลง ปรากฏ ทาง

ตา ซง ยง ไม ดบ

ขณะ ท กำลง ไดยน เสยง วถ จต ท เกด ขน ร เสยง ท ยง ไม ดบ ทาง

โสต ทวาร ทง ๗ วถ นน ก เปน โสต ทวาร วถ ทาง จมก ทาง ลน

ทาง กาย โดย นย เดยวกน

การ ร อารมณ ทาง ปญจ ทวาร แตละ ทวาร และ แตละ วาระ นน ม

วถ จต เกด มาก นอย ตาง กน เปน ๔ วาระ คอ โมฆ วาระ โวฏฐพ พน

วาระ ชวน วาระ ต ทา ลม พน วาระ

วาระ คอ วถ จต ซง เกด ดบ สบ ตอ กน โดย ร อารมณ เดยวกน

และ ทาง ทวาร เดยวกน ซง บาง วาระ วถ จต เกด ทง ๗ วถ บาง

วาระ วถ จต เกด ๖ วถ บาง วาระ วถ จต เกด ๕ วถ บาง วาระ

วถ จต ไม เกด เลย ม แต อ ตต ภวงค และ ภวงค จล นะ เทานน คอ

เมอ รป กระทบ ปสาท และ กระ ทบอ ตต ภวงค นน อ ตต ภวงค ดบ

ไป แลวภวงค จล นะ ก ยง ไม เกด จง เปน อ ตต ภวงค เกด ดบ อก หลาย

ขณะ แลว ภ วงค จล นะ จง เกด ไหว ขน แลว ดบ ไปๆ หลาย ขณะ

เมอ อารมณ คอ รป ท กระทบ ปสาท นน ใกล จะ ดบ จง ไม เปน

ปจจย ให วถ จต เกด ขน ร อารมณ นน เมอ วถ จต ไม เกด ขน ร อารมณ

ท กระทบ ปสาท จง เปน โมฆ วาระ เชน ขณะ นอน หลบ สนท ถก

ปลก เขยา แลว ก ยง ไม ตน เข ยา แรงๆ ก ยง ไม ตน อก ขณะ นน เปน

จตตสงเขป  123

โมฆ วาระเพราะ อา วช ชน จต ไม เกด ม แต อ ตต ภวงค และ ภวงค จล นะ

เมอ วถ จต ไม เกด ขน ร อารมณ ท กระทบ จง เปน “โมฆ วาระ” และ

อารมณ นน ก เปน อต ปรต ตา รมณ คอ เปน อารมณ ท เลก นอย

ทสด เพราะ เพยง กระทบ ปสาท รป และ ภวงค แต ไม ทำให

วถ จต เกด ได เลย

บาง วาระเมอ อ ตต ภวงค เกด และ ดบ ไป แลว หลาย ขณะ ภวงค

จล นะ ก เกด และ ดบ ไป หลาย ขณะ ภวงค ปจ เฉ ทะ ก เกด แลว ดบ ไป

ปญจ ทวา รา วช ชน จต เกด แลว ดบ ไป ปญจ วญญาณ ดวง ใด ดวง หนง

เกด แลว ดบ ไป สม ปฏ จ ฉน น จต เกด แลว ดบ ไป สน ต รณ จต เกด

แลว ดบ ไป โวฏฐพ พน จต เกด แลว ดบ ไป ๒-๓ ขณะ รป ก ดบ ไป

ชวน จต จง เกด ไม ได วาระ นน จง เปน “โวฏฐพ พน วาระ” เพราะ

วถ จต สน สด ลง ท โวฏฐพ พน จต สภาพ ธรรม ทง ปวง ตาม ความ เปน

จรง เปน อยาง น ฉะนน เมอ อารมณ กระทบ ปสาท แตละ วาระ

นน ไมใช วา วถ จต จะ ตอง เกด ดบ สบ ตอ ไป ตลอด ทง ๗ วถ

เมอ วถ จต ไม เกด เลย ก เปน โมฆ วาระ เมอ วถ จต สน สด ท โวฏฐพ พนะ

ก เปน โวฏฐพ พน วาระ อารมณ ของ โวฏฐพ พน วาระ เปน ปรต ตา รมณ

คอ เปน อารมณ ของ วถ จต เพยง เลก นอย โดย เปน อารมณ ของ วถ

จต เพยง ๕ วถ จต เทานน

สวน วาระ ใด ท เมอ โวฏฐพ พน จต ดบ ไป แลว ชวน จต เกด ดบ สบ ตอ

กน ๗ ขณะ แลว อารมณ ก ดบ ต ทา ลม พน วถ จต เกด ไม ได การ ร

อารมณ ของ วถ จต วาระ นน เปน “ชวน วาระ” เพราะ ม วถ จต เพยง

124  จตตสงเขป

๖ วถ คอ ถง ชวน วถ เทานน แลว รป ก ดบ ไป เมอ วถ จต สน สด

ลง ท ชวน วถ การ ร อารมณ วาระ นน จง เปน ชวน วาระ อารมณ ของ

ชวน วาระ เปน มหนต า รมณ คอ เปน อารมณ ท ชดเจน ทำให

กศล จต หรอ อกศล จต หรอ มหา กรยา จต (ของ พระ อรหนต)

เกด ได

สวน วาระ ใด ท ชวน จต เกด ดบ ๗ ครง แลว อารมณ ยง ไม ดบ จง

เปน ปจจย ให ต ทา ลม พน วถ จต เกด ขน ร อารมณ ท ยง ไม ดบ นน อก ๒

ขณะ การ ร อารมณ ของ วถ จต วาระ นน จง เปน “ต ทา รม มณ วาระ

หรอ ต ทา ลม พน วาระ” เพราะ วถ จต สน สด ลง ท ต ทา ลม พน จต

อา รมณ ของ ต ทา ลม พน วาระ เปน อต มหนต า รมณ คอ เปน อารมณ

ท ชดเจน มาก เพราะ แม ชวน วถ จต ๗ ขณะ ดบ ไป แลว อารมณ

ก ยง ไม ดบ จง เปน ปจจย ให ต ทา ลม พน วถ จต เกด ได

การ ร อารมณ ทาง มโน ทวาร วถ ม เพยง ๒ วาระ เทานน คอ

ชวน วา ระ และ ต ทา ลม พน วาระ

อารมณ ของ ชวน วาระ ทาง มโน ทวาร เปน อ วภ ตา รมณ เพราะ

เปน อารมณ ท ชดเจน นอย กวา ต ทา ลม พน วาระ

อา รมณ ของ ต ทา ลม พน วาระ ทาง มโน ทวาร เปน วภ ตา รมณ

เพราะ เปน อารมณ ท ชด กวา ชวน วาระ

จตตสงเขป  125

ทวาร ๖

ทวาร คอ ประต หรอ ทาง ท จต เกด ขน ร อารมณ อน ท ไมใช

อารมณ ของ ภวงคจต ฉะนน ทวาร จง เปน ทาง ร อารมณ ของ วถ จต

ทวาร ม ๖ เปน รป ๕ ทวาร และ เปน นาม ๑ ทวาร คอ

จกข ทวาร ไดแก จกข ปสาท รป ๑

โสต ทวาร ไดแก โสต ปสาท รป ๑

ฆาน ทวาร ไดแก ฆาน ปสาท รป ๑

ชวหา ทวาร ไดแก ชวหา ปสาท รป ๑

กายทวาร ไดแก กาย ปสาท รป ๑

มโน ทวาร ได แก ภวงค ปจ เฉท จต

(ท เกด กอน มโน ทวา รา วช ชน จต) ๑

วตถ ๖

รป ซง เปน ท เกด ของ จต ใน ภม ท ม ขนธ ๕ นน ม ๖ รป เรยก วา

วตถ รป ๖ คอ

จกข ปสาท รป ๑ เปน จกข วตถ

เปน ท เกด ของ จกข วญญาณ ๒ ดวง

โสต ปสาท รป ๑ เปน โสต วตถ

เปน ท เกด ของ โสต วญญาณ ๒ ดวง

126  จตตสงเขป

ฆาน ปสาท รป ๑ เปน ฆาน วตถ

เปน ท เกด ของ ฆาน วญญาณ ๒ ดวง

ชวหา ปสาท รป ๑ เปน ชวหา วตถ

เปน ท เกด ของ ชวหา วญญาณ ๒ ดวง

กาย ปสาท รป ๑ เปน กาย วตถ

เปน ท เกด ของ กาย วญญาณ ๒ ดวง

หทย รป ๑ เปน หทย วตถ

เปน ท เกด ของ จต อน ทงหมด ใน ภม ท ม

ขนธ ๕ เวน เฉพาะ ทว ปญจ วญญาณ ๑๐

ดวง เทานน

ฉะนน ปสาท รป ๕ จง เปน ทง ทวาร ๕ และ วตถ ๕ ดงน คอ

จกข ปสาท รป เปน จกข ทวาร ของ จกข ทวา รา วช ชน จต จกข

วญญาณ สม ปฏ จ ฉน น จต สน ต รณ จต โวฏฐพ พน จต ชวน จต

ต ทา ลม พน จต ซง รร ปา รมณ ท กระทบ จกข ปสาท รป นน และ

ร ปา รมณ นน ยง ไม ดบ ไป แต จกข ปสาท รป นน เปน จกข วตถ คอ เปน

ท เกด ของ จกข วญญาณ ๒ ดวง เทานน สวน วถ จ ตอนๆ ใน วาระ

เดยวกน นน คอ จกข ทวา รา วช ชน จต สม ปฏ จ ฉน น จต สน ต รณ จต

โวฏฐพ พน จต ชวน จต ต ทา ลม พน จต เกด ท หทย วตถ

โสต ปสาท รป ฆาน ปสาท รป ชวหา ปสาท รป กาย ปสาท

รป ก โดย นย เดยวกน

จตตสงเขป  127

สวน หทย รป นน เปน วตถ คอ เปน ท เกด ของ จต แต ไม เปน

ทวาร เลย

คำถาม ทบทวน

๑. เพราะ เหต ใด วถ จต ทาง มโน ทวาร จง นอย กวา วถ จต ทาง

ปญจ ทวาร

๒. โลภ มลจต เกด ได ก ทวาร

๓. ปญจ ทวา รา วช ชน จต และ มโน ทวา รา วช ชน จต เกด ได ก ทวาร

๔. โมฆ วาระ โวฏฐพ พน วาระ ชวน วาระ ต ทา ลม พน วาระ คอ

อะไร

๕. อ วภ ตา รมณ และ วภ ตา รมณ คอ อะไร

๖. ปฏสนธ จต ใน ภม ท ม ขนธ ๕ เกด ท รป อะไร

๗. อกศล จต ใน ภม ท ม ขนธ ๕ เกด ท รป อะไร

๘. กรยา จต ใน ภม ท ม ขนธ ๕ เกด ท รป อะไร

๙. โสต ทวาร วถ จต เกด ท รป อะไร บาง

๑๐. เจตสก ใน ภม ท ม ขนธ ๕ เกด ท รป อะไร บาง

128

บท ท ๕

การ เกด ดบ สบ ตอ กน ของ จต และ วถ ตางๆ นน เปน ชวต ปกต

ประจำ วน แต เมอ ม ศพท ธรรม ท แสดง ลกษณะ และ กจ ของ จต

ตางๆ ก ทำให สงสย เพราะ ไม เขาใจ ความ หมาย ของ ศพท นนๆ

แต ศพท นนๆ ลวน แสดง ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตางๆ ใน ชวต

ปกต ประจำวน นนเอง ฉะนน ธรรม ทง หลาย จง ไม ได อย ใน หนงสอ

ตำรา แต เปน ช วต จรงๆ แตละ ขณะ ท กำลง เหน ไดยน ได กลน

ลม รส ร สง ท กระทบ สมผส คด นก ขณะ น ทก ทาน กำลง เหน ร แลว

วา เปน วถ จต ซง ม อา วช ชน จต จกข วญญาณ สม ปฏ จ ฉน น จต

สน ต รณ จต โวฏฐพ พน จต ชวน จต และ ต ทา ลม พน จต เกด ดบ

สบ ตอ กน ท ละ ขณะ ความ เขาใจ พระ ธรรม ยอม เตอน ให ระลก วา

ชวน วถ จต ท เกด ใน วาระ ท เหน ไดยน ได กลน เปนตน นน เปน

กศล หรอ อกศล ซง เกด ดบ สงสม สบ ตอ สนดาน ตนเอง

การ ศกษา เรอง ชาต ทง ๔ ของ จต คอ จต เกด ขน เปน กศล

๑ เปน อกศล ๑ เปน วบาก ๑ เปน กรยา ๑ จง ทำให ร วา จต ขณะ

ใด เปน เหต ท จะ ให เกด ผล คอ วบาก จต ขาง หนา และ จต ขณะ ใด

เปน วบาก คอ ผล ของ เหต ท ได กระทำ แลว ใน อดต ฉะนน การ

ศกษา เรอง จต ซง เปน วถ จต และ จต ท ไมใช วถ นน จะ ตอง ร ดวย วา

จ ตนนๆ เปน ชาต อะไร เชน ปฏสนธ จตเปนวบาก จต ซง เปน ผล

ของ กรรม หนง ใน กรรม ทง หลาย ท ได กระทำ แลว ใน อดต เปน ปจจย

จตตสงเขป  129

ทำให ปฏสนธ จต เกด สบ ตอ จาก จต จต ของ ชาต กอน ปฏสนธ จต

เปน วบาก จต ท ทำ กจ ปฏสนธ ใน ภพ หนง ชาต หนง เพยง ชว ขณะ เดยว

จะ ทำ กจ ปฏสนธ ใน ชาต นน อก ไม ได เลย ทำได เพยง ชว ขณะ แรก

ขณะ เดยว ท เกด ตอ จาก จต จต ของ ชาต กอน เทานน แลว ปฏสนธ

จต ก ดบ ไป ไม ยงยน เลย

เมอ ปฏสนธ จต ซง เปน ชาต วบาก ดบ ไป แลว ปฏสนธ จต นน เปน

อนนตร ปจจย ทำให จต ดวง ตอ ไป เกด สบ ตอ จาก ปฏสนธ จต ทนท

จต ท เกด ตอ จาก ปฏสนธ จต นน ทำ ภวงค กจ จง ไมใช วถ จต ภวงคจต

เปน วบาก จต ฉะนน กรรม จง ไม ได เปน ปจจย เพยง ให ปฏสนธ จต

เกด แลว ดบ ไป เทานน แต กรรม ยง ทำให วบาก จต เกด ขน ทำ ภวงค กจ

สบ ตอ และ ภวงคจต ดวง แรก ท เกด สบ ตอ จาก ปฏสนธ จต นน ชอ วา

ปฐม ภวงค สวน ภวงค ดวง ตอๆ ไป จนถง จต จต นน ไม จำเปน ตอง

นบ เลย

ภวงคจต เกด ดบ สบ ตอ กน ไป เรอยๆ จนกวา วถ จต จะ เกด วถ

จต แรก ท เกด กอน วถ จ ตอนๆ คอ จต ท ทำ อา วช ชน กจ ไดแก

อา วช ชน จต ๒ ดวง คอ ปญจ ทวา รา วช ชน จต ทำ อา วช ชน กจ ทาง

ปญจ ทวาร หนง ดวง และ มโน ทวา รา วช ชน จต ทำ อา วช ชน กจ ทาง

มโน ทวาร หนง ดวง จต ท ทำ อา วช ชน กจ ทง ๒ ดวง น เปน กรยา

จต คอ ไมใช กศล จต ไมใช อกศล จต และ ไมใช วบาก จต เพราะ

จต ๒ ดวง นน ร ได ทง อฏฐารมณ คอ อารมณ ท ด นา พอใจ และ

อ นฏฐา รมณ คอ อารมณ ท ไม นา พอใจ ถา เปน วบาก จต แลว

130  จตตสงเขป

อกศล วบาก ร ได แต อ นฏฐา รมณ และ กศล ว บาก ก ร ได แต อฏฐารมณ

เทานน

ขอความ ใน อฏฐ สาลน แสดง ลกษณะ ของ กรยา จต วา เปน เพยง

การก ระ ทำ และ แสดง ลกษณะ ของ กรยา จต ท ตาง กน โดย กจ วา

ก ใน บรรดา กรยา จต ทก ดวง ท เดยว กรยา จต ดวง ใด ไม ถง ความ

เปน ชว นะ กรยา จต ดวง นนยอม ไมม ผล เหมอน ดอกไม ลม (วาต

ปปผ ซง มล ฎกา แก วา โมฆ ปปผ หมาย ถง ดอกไม ท ไร ผล) เพราะ

ดอกไม บาง ดอก เมอ รวง หลน ไป แลว ก ไมม ผล ฉนใด กรยา จต ก

ฉน นน กรยา จต ซง ไม ถง ความ เปน ชว นะ คอ ไม เปน ชวน

วถ จต นนม ๒ ดวง คอ ปญจ ทวา รา วช ชน จต ๑ ดวง และ

มโน ทวา รา วช ชน จต ๑ ดวง ปญจ ทวา รา วช ชน จต ทำ กจ เดยว

คอ ทำ อา วช ชน กจ ทาง ปญจ ทวาร มโน ทวา รา วช ชน จต ทำ ๒ กจ

คอ ทำ อา วช ชน กจ ทาง มโน ทวาร และ ทำ โวฏฐพ พน กจ ทาง ปญจ

ทวาร สวน กรยา จ ตอนๆ ซง ถง ความ เปน ชว นะ นน เปน จต ของ

พระ อรหนต ซง ขอความ ใน อฏฐ สาลน อปมา วา กรยา จต ดวง ใด

ถง ความ เปน ชว นะ (คอ กรยา ชวน วถ จต ของ พระ อรหนต)

กรยา จต ดวง นน ก ไมม ผล เหมอน ดอก ของ ตนไม ท ราก ขาด

เสย แลว จง เปน แต เพยง การก ระ ทำ เทานน เพราะ เปน ไป ดวย

อำนาจ ให สำเรจ กจ นนๆ

ผ ท ไมใช พระ อรหนต ม กรยา จต เพยง ๒ ดวง เทานน คอ

ปญจ ทวา รา วช ชน จต ๑ และ มโน ทวา รา วช ชน จต ๑

จตตสงเขป  131

กรยา จต อน ทงหมด นอกจาก ปญจ ทวา รา วช ชน จต และ มโน

ทวา รา วช ชน จต เปน จต ของ พระ อรหนต ทง สน ฉะนน พระ อรหนต

จง ม กรยา จต ท ไมใชชว นะ ๒ ดวง คอ ปญจ ทวา รา วช ชน จต ๑

ดวง มโน ทวา รา วช ชน จต ๑ ดวง และ ม ชวน วถ ท เปน กรยา จต

เทานน เพราะ พระ อรหนต ดบ กศล และ อกศล ทงหมด จง ไมม

ชวน วถ จต ท เปน กศล และ อกศล เลย

วถ จต ท ร อารมณ ทาง ตา นน เมอ ปญจ ทวา รา วช ชน จต ดบ ไป

แลว จต เหน คอ จกข วญญาณ เปน วบาก จต เปน ผล ของ

กรรม ท ได กระทำ แลว กศล กรรม เปน ปจจย ให จกข วญญาณ กศล

วบาก เหน รป ตางๆ ท ปรากฏ ทาง ตา ท สวยงาม นา พอใจ เปน

อฏฐารมณ อกศล กรรม เปน ปจจย ให จกข วญญาณ อกศล วบาก

เหน รป ท ไม สวยงาม ไม นา พอใจ เปน อ นฏฐา รมณ วถ จต ท

ไดยน เสยง ทาง ห คอ โสต วญญาณ ก เปน วบาก จต ซง ไมม ใคร

ร วาขณะ ใด โสต วญญาณ จะ ไดยน เสยง อะไร ทงน เพราะ ยอม เปน

ไป ตาม เหต คอ กรรม ท ได กระทำ แลว ใน อดต ทง สน ขณะ ได กลน

ทาง จมก ฆาน วญญาณ ท ร กลน ก เปน วบาก จต ขณะ ลม รส ทาง

ลน ชวหา วญญาณ ก เปน วบาก จต ขณะ กระทบ สมผส ทาง กาย

กาย วญญาณ ท ร เยน ร รอน ร ออน ร แขง ร ตง ร ไหว ก เปน

วบาก จต เปน ผล ของ อดต กรรม ซง ได กระทำ สำเรจ แลว เปน ปจจย

ให วบาก จต เหลา นน เกด ขน รบ ร อารมณ ตอ จาก ปญจ ทวา รา วช ชน

จต และ เมอ ปญจ วญญาณ ท เหน ไดยน ได กลน ลม รส สมผส

132  จตตสงเขป

ดบ ไป แลว ก เปน อนนตร ปจจย ให สม ปฏ จ ฉน น จต เกด ขน รบ ร

อา รมณ นนๆ ตอ สม ปฏ จ ฉน น จต ก เปน วบาก จต เพราะ เปน ผล

ของ กรรม เดยว กบ กรรม ท เปน ปจจย ให จกข วญญาณ เกด ขน นนเอง

กรรม เดยวกน นน เองก ทำให สน ต รณ จต ซง เปน วบาก เกด ขน กระทำ

สน ต รณ กจ ตอ จาก สม ปฏ จ ฉน น จต

ฉะนน วถ จต ซง เปน วบาก จต ท เกด ทาง ปญจ ทวาร นน คอ จกข

วญญาณ โสต วญญาณ ฆาน วญญาณ ชวหา วญญาณ กาย

วญญาณ สม ปฏ จ ฉน น จต สน ต รณ จต จง ไม ได สงสม สนดาน

เปน แต เพยง ผล ของ กรรม ท เกด ขน กระทำ กจ ของ ตนๆ แลว ก ดบ

ไป ตอ จาก นน โวฏฐพ พน จต ซงไดแก มโน ทวา รา วช ชน จต

นนเอง กระ ทำ โวฏฐพ พน กจ ทาง ปญจ ทวาร โวฏฐพ พน จต เปน

กรยา จต กระ ทำ โวฏฐพ พน กจ แลว ก ดบ ไป ไม ได สงสม สนดาน

เมอ โวฏฐพ พน จต ดบ ไป แลว จต ท เกด ตอ คอ ชวน วถ จต

ซง กระทำ กจ แลน ไป ใน อารมณ โดย เปน กศล จต หรอ อกศล จต

สำหรบ ผ ท ไมใช พระ อรหนต และ สำหรบ พระ อรหนต ก เปน กรยา

จต ชวน วถ จต เกด ดบ สบ ตอ ซำ กน ๗ ขณะ จง เปน ขณะ ท สงสม

สนดาน ตนเอง ซง ก เปน ใน ขณะ น นนเอง

ใน อฏฐ สาลน อรรถ กถา ธมม สงค ณ ปกรณ อปมา การ เกด ขน รบ

ร อารมณ ของ วถ จต ทาง ปญจ ทวาร วา พระ ราชา องค หนง บรรทม

หลบ อย บน แทน บรรทม มหาดเลก คน หนง ถวาย นวด พระ ยคลบาท

อย นาย ทวาร ห หนวก ยน อย ท พระ ทวาร ทหาร ยาม ๓ คน ยน

จตตสงเขป  133

เรยง ลำดบ อย ท นน ยง ม คน บาน นอก คน หนง ถอ เครอง ราช

บรรณาการ มา เคาะ ประต เรยก นาย ทวาร ห หนวก ไม ไดยน เสยง

มหาดเลก ผ ถวาย นวด พระ ยคลบาท จง ให สญญาณ นาย ทวาร ห

หนวก จง เปด ประต ด ดวย สญญาณ นน ทหาร ยาม คน ท หนงรบ

เครอง ราช บรรณาการ สง ให คน ท สอง คน ท สอง สง ให คน ทสาม คน

ท สาม ทลเกลาฯ ถวาย พระ ราชา พระ ราชา เสวย คำอปมา เปรยบ

เทยบ แสดง ให เหน วถ จต ท เกด ขน รบ ร อารมณแตละขณะ วา ขณะ

ท อารมณ กระทบ กบ จกข ปสาท เปรยบ เหมอนคน บาน นอก ท ถอ

เครองราช บรรณาการ มา เคาะ ท พระ ทวาร มหาดเลก ท ถวาย งาน

นวด พระ ยคลบาท ของ พระ ราชา คอ ปญจ ทวา รา วช ชน จต เปน

ขณะ ท ร วา ม แขก มา เคาะ ท ทวาร จง ให สญญาณ คอ ร อารมณ ท

กระทบ แลว ก ดบ ไป นายทวารหหนวก คอ จกขวญญาณ ก

เกด ขน สบ ตอ ทำ กจ เหน ท จกข ปสาท แลว ตอ จาก นน ทหาร ยาม คน

ท หนง คอ สม ปฏ จ ฉน น จต ก รบ เครอง ราช บรรณาการ สง ให คน

ท สอง คอ สน ต รณ จต คน ท สอง สง ให คน ท สาม คอ โวฏฐพ

พน จต คน ท สาม ทลเกลาฯ ถวาย พระ ราชา คอ ชวน จต พระ

ราชา ได เสวย เครอง ราช บรรณาการ คอ อารมณ นน

ม คำ อธบาย วา ขอ เปรยบ เทยบ นน แสดง เนอ ความอะไร แสดง

เนอ ความ วา อารมณ ม กจ คอ หนาท เพยง กระทบปสาท

เทานน คน บาน นอก ไม ได เขาไป เฝา พระเจา แผนดน แตเครอง

ราช บรรณาการ ถก สง ตอ จาก คน ท หนง-สอง-สาม ตามลำดบ

จนถงพระราชา

134  จตตสงเขป

จกข วญญาณ เทานน ท กระทำ กจ เหน อารมณ ท กระทบ

ทวาร อารมณ สามารถ เพยง กระทบ ปสาท รป เทานน แต วา จต

เกด ขน ร อารมณ สบ ตอ กน โดย อารมณ ไม ได ขาม พน หรอ ลวง ลำ

ปสาท เขาไป ส ท อน เลย

เมอ พจารณา คำ อปมา น ก เขาใจ การ เปรยบ วถ จต ท เกด ขน ทำ

กจ แตละ ขณะ วา จกข วญญาณ กระทำ กจ เหน ท จกข ปสาท รป ซง

เปน จกข ทวาร เหมอน นาย ทวาร ท เปด ประต ด ท ทวาร สม ปฏ จ

ฉน น จต เปน ทหาร ยาม คน ท หนง ท รบ เครอง ราช บรรณา การ สง ให

คน ท สอง เพราะ เมอ จกข วญญาณ กระทำ กจ เหน แลว ก ดบ ไป

จกข วญญาณ จะ กระทำ กจ รบ อา รมณ อยาง สม ปฏ จ ฉน น จต ไม ได

เพราะ วา จกข วญญาณ กระ ทำทส สน กจ ได อยาง เดยว โดยเกดท

จกข ปสาท รป เทานน แต สม ปฏ จ ฉน น จต เปน ดจ ทหาร ยาม คน

ท หนง ท ทำ กจ รบ อารมณ แลว สง ให ทหาร ยาม คน ท สอง คอ

สน ต รณ จต ซง พจารณา อารมณ แลว สง ตอ ให โวฏฐพ พน จต ตดสน

แลว สง ตอ ให พระ ราชา คอ ชวน วถ จต ทำ กจ เสวย คอ เสพ

เครอง ราช บรรณาการ นน

ฉะนน ท ใช คำ วา เสพ หรอ เสวย ก เพอ ให เขา ใจ จรงๆ ใน

ลกษณะ ของ กศล จต หรอ อกศล จต ท กระทำ ชวน กจ ทาง ตา ทาง ห

ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ ชวน วถ จต เปน จต ท เสพ

อารมณ ดวย โลภ ะ โทสะ โมหะ หรอ ดวย กศล หรอ ดวย กรยา จต

ของ พระ อรหนต ชวน จต กระทำ กจ แลน ไป ใน อารมณ โดย ไมใช เหน

จตตสงเขป  135

ไมใช รบ ไมใช พจารณา ไมใช ตดสน เพราะ จต ท เกด กอน ได กระทำ

กจ เหลา นน ไป หมด แลว จง เปน ปจจย ให กศล จต หรอ อกศล จต

หรอ กรยา จต ของ พระ อรหนต เกด ขน เสพ คอ แลน ไป ใน อารมณ นน

ถง ๗ ขณะ ชวน วถ จต จง เปน วถ จต ท เสพ อา รมณ จรงๆ ถา เปน

โมฆ วาระ แม เสยง กระทบ โสต ปสาท แต ก ไม ไดยน หรอ ถา เปน

โวฏฐพ พน วาระ กศล จต อกศล จต กรยา จต ของ พระ อรหนต

ก ไม เกด จะ เสพ อารมณ นน ได ไหม ใน เมอ ชวน วถ จต ไม เกด แต

เมอ ชวน วถ จต เกด จง เสพ อารมณ นน โดย เปน จต ประเภท เดยวกน

เกด ดบ สบ ตอ ซำ กน ถง ๗ ขณะ แลว แต วา จะ เปน กศล ชวน วถ จต

หรอ อกศล ชวน วถ จต หรอ กรยา ชวน วถ จต

การ ท ชวน วถ จต เกด ดบ เสพ อารมณ ซำ ถง ๗ ขณะ นน เปน ไป

โดย ปจจย คอ ชวน วถ จต ขณะ ท ๑ เปน อา เส วน ปจจย ให ชวน วถ

จต ขณะ ท ๒ เกด ขน เสพ อารมณ นน ซำ อก และ ชวน วถ จต ขณะ ท ๒

ก เปน อา เส วน ปจจย ให ชวน วถ จต ขณะ ท ๓ เกด ขน เสพ อารมณ นน

ซำ อก เรอย ไป จนถง ชวน วถ จต ขณะ ท ๗ จง ไม เปน อา เส วน ปจจย

อา เส วน ปจจย คอ อกศล ชวน วถ จต กศล ชวน วถ จต หรอ

กรยา ชวน วถ จต ท ทำให จต ชาต เดยวกน เกด ขน ทำ ชวน กจ ซำ

อก จง ม กำลง ทำให อกศล กรรมและ กศล กรรม เปนก มม ปจจย

ให วบาก จต ซง เปน ผล เกด ขน ใน อนาคต และ เปน อ ปนสสย ปจจย

ให อกศล ชวน วถ และ กศล ชวน วถ และ กรยา ชวน วถ เกด ขน อก

ใน อนาคต การ สงสม อกศล ประเภท ตางๆ มากมาย หนา แนน

136  จตตสงเขป

พอกพน ขน นน ทำให ทนท ท ลมตา ขน เหน แลว ก หลง เลย ขณะ

ท เปน ภวงคจต นน ไมร อารมณ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน

ทาง กาย ทาง ใจ เพราะ ถา คด นก หรอ ฝน ก เปน มโน ทวาร วถ จต

ไมใช ภวงคจต ฉะนน ตลอด เวลา ท เปน ภวงคจต นน ไมร อา รมณ

ใดๆ ของ โลก น เลย โลก น ไม ปรากฏ เลย แต แม กระนน ใน ขณะ

นน ก ม อนสย กเลส ไมใช วา เมอ ไมร อา รมณ ใดๆ ใน โลก น แลว จะ

ไมม กเลส ทงน เพราะ กเลส ม ๓ ขน คอ

อนสย กเลส เปน กเลส อยาง ละเอยด ท สะสม นอน เนอง อย ใน

จต

ปร ยฏ ฐาน กเลส เปน กเลส อยาง กลาง ท เกด รวม กบ ชวน วถ จต

ว ตก กม กเลส เปน กเลส อยาง หยาบ ท เกด รวม กบ ชวน วถ จต

ฉะนน แม จต ซง ไมใช ชวน วถ จต ก ม อนสย กเลส เวน จต ของ

พระ อรหนต เทานน ท ไมม กเลส ใดๆ เลย ทง สน

ฉะนน ให ทราบ วา ขณะ ใด ท วถ จต เกด ขน เหน สง ท ปรากฏ

ทาง ตา ไดยน เสยง ท ปรากฏ ทาง ห ได กลน ทาง จมก ลม รส ทาง ลน

กระทบ สมผส โผฏฐพพะ ทาง กาย หรอ คด นก เรอง ราว ตางๆ ทาง

ใจ ขณะ นน ชวน วถ จต ก สงสม สนดาน ตน เพม ขน ทง ท เปน อกศล

กา มาว จร กศล และ กา มาว จร กรยา ชวน วถ

จตตสงเขป  137

วา ระ หนงๆ ท เหน วถ จต ทง ๗ วถ เปน จกข ทวาร วถ

วา ระ หนงๆ ท ไดยน วถ จต ทง ๗ วถ เปน โสต ทวาร วถ

วา ระ หนงๆ ท ได กลน วถ จต ทง ๗ วถ เปน ฆาน ทวาร วถ

วา ระ หนงๆ ท ลม รส วถ จต ทง ๗ วถ เปน ชวหา ทวาร วถ

วา ระ หนงๆ ท ร โผฏฐพพะ วถ จต ทง ๗ วถ เปน กายทวาร วถ

วา ระ หนงๆ ท คด นก วถ จต ทง ๓ วถ เปน มโน ทวาร วถ

คำถาม ทบทวน

๑. วถ จต ใด ทาง ปญจ ทวาร และ ทาง มโน ทวาร เปน วบาก จต บาง

๒. ผ ท ไมใช พระ อรหนต ม กรยา จต ก ดวง

๓. พระ อรหนต ม กรยา จต ท ไมใช ชวน วถ ก ดวง

๔. อา เส วน ปจจยคอ อะไร

๕. จต ขณะ ใด เปน อา เส วน ปจจย

138

บท ท ๖

จต ๘๙ ดวง จำแนก ออก เปน ๔ ชาต คอ

เปน กศล ๒๑ ดวง

เปน อกศล ๑๒ ดวง

เปน วบาก ๓๖ ดวง

เปน กรยา ๒๐ ดวง

เมอ ศกษา เรอง ชาต ของ จต ก จะ ร ได วา แตละ บคคล ม จต ประเภท

ใด บาง ดงน คอ

ปถชน ม จต ๔ ชาต คอ กศล อกศล

วบาก กรยา

พระ โสดาบน ม จต ๔ ชาต คอ กศล อกศล

วบาก กรยา

พระ สก ทา คาม ม จต ๔ ชาต คอ กศล อกศล

วบาก กรยา

พระ อนาคาม ม จต ๔ ชาต คอ กศล อกศล

วบาก กรยา

พระ อรหนต ม จต ๒ ชาต คอ วบาก กรยา

จตตสงเขป  139

เมอ ร วา จต แตละ ดวง เปน ชาต อะไร คอ เปน กศล หรออกศล

หรอ วบาก หรอ กรยา ยง จะ ตอง ร กจการ งาน ของ จต แตละ ดวง นน

ดวย วา จต นน ทำ กจ อะไร ฉะนน จต จง มชอ ตาม กจ ของ จต นน ดวย

เชน ขณะ ปฏสนธ เปน วบาก จต เปน ผล ของ กรรม จต ท ทำ กจ

ปฏสนธ ใน สคต ภม เปน กศล วบาก คอ เปน ผล ของ กศล กรรม จต

ท ทำ กจ ปฏสนธ ใน ทคต ภม ใน อบายภม เปน อกศล วบาก คอ เปน

ผล ของ อกศล กรรม

แต กศล วบาก จต และ อกศล วบาก จต ไม ได กระทำ ปฏสนธ กจ ทก

ดวง ฉะนน เฉพาะ กศล วบาก จต และ อกศล วบาก จต ท ทำ

ปฏสนธ กจ เทานนท ชอ วา “ปฏสนธ จต”

กศล วบาก จต และ อกศล วบาก จต ใด ทำ ภวงค กจ กศล วบาก จต

และ อกศล วบาก จต นน ก ชอ วา “ภวงคจต”

จกข วญญาณ เปน วบาก จต ท ทำ ปฏสนธ กจ ไม ได ทำ ภวงค กจ

ไม ได ทำ แต “ทส สน กจ” เทานน ท ชอ วา “จกข วญญาณ”

เพราะ เปน จต ท ร แจง คอ เหน อารมณ ท ปรากฏ โดย อาศย ตา

ฉะนน จง เรยก ชอ จต ตาม ประเภท ของ จต ท ร แจง อารมณ ทาง ทวาร

ดวย

ถาม ทำไม จต จง ม ๔ ชาต ไมใช ๕ ชาต คอ ควร จะ เปน

กศล จต ชาต ๑ เปน อกศล จต ชาต ๑ เปน กศล วบาก จต ชาต ๑

เปน อกศล วบาก จต ชาต ๑ เปน กรยา จต ชาต ๑ รวม เปน ๕ ชาต

140  จตตสงเขป

ตอบ ท สงสย วาทำไม จง ไมม จต ๕ ชาต ใน เมอ เหต ม ๒ ชาต

คอ อกศล เปน เหต ๑ กศล เปน เหต ๑ ฉะนน วบาก จต ก ควร ม ๒

ชาต ดวย คอ นา จะ ม อกศล วบาก ชาต ๑ และ กศล วบาก ชาต ๑

แต ท จต ม ๔ ชาต นน ก เพราะ เหต วา วบาก จต เอง นนไม ชอ วา เปน

ธรรมชาต ท เลว ปาน กลาง หรอ ประณต แต จต ท เปน อกศล และ

กศล นนตาง กน โดย ประการ ตางๆ เชน ตาง กน โดย ความ วจตร ของ

อกศล ธรรม หรอ กศล ธรรม ใน ขณะ นนๆ ซง เปน ไป ทาง ตา ทาง

ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ ตาง กน โดย กรรม ท เปน

ขน ทาน ก ม ขน ศล ก ม ขน อบรม เจรญ ปญญา เชน ขน ฟง ธรรม

ขน แสดง ธรรม ขน อบรม เจรญ กศล ท เปน ความ สงบ ระงบ กเลส

เปน สมถ ภาวนา และ ขน เจรญ สต ปฏ ฐาน ซง เปนการ อบรม เจรญ

วปสสนา ภาวนา และ ตาง กน โดย ทวาร เชน เปนการ กระทำ โดย

กาย หรอ โดย วาจา หรอ โดย ใจ และ ยง ตาง กน ดวย อธบด คอ

สภาพ ธรรม ท เปน สมปยต ต ธรรม ท เปน ใหญ หรอโดย เจตสก ท เกด

รวม ดวย ตางๆ กน

ฉะนน จะ เหน ได วา สภาพ ธรรม ท เปน เหต คอ อกศล และ

กศล นน ม ประเภท ตางๆ มากมาย แต วา ความ ตาง ทง ปวง เหลา

นน ไมม ใน วบาก จต วบาก จต เปน เพยง ผล ของ กรรม ท ได กระทำ

แลว ซง เมอ กรรม สกงอม พรอม ดวย โอกาส ปจจย ก ทำให วบาก

จต เกด ขน ทำ กจ ปฏสนธ กจ ภวงค หรอ กจ อนๆ ท ร อารมณ

ตางๆ ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ

จตตสงเขป  141

ขณะ เหน ใน ขณะ น เปน จกข วญญาณ เปน วบาก จต เกด แลว

เพราะ อดต กรรม เปน ปจจย แต วบาก จต ท เหนจะ เปน เหต ให เกด

วบาก อก ไม ได

ขณะ กำลง ไดยน คอ ขณะ ท จต กำลง ร เสยง นน เปน วบาก จต

แต วา โสต วญญาณ คอ จต ท ไดยน เสยง นน จะ เปน เหต ให เกด

วบาก ไม ได

เมอ วบาก จต ไม เปน เหต ให เกด วบาก จต และ ไม สามารถ ท จะ ยง

การก ระ ทำ ทาง กาย วาจา ใดๆ ให เกด ขน และ วบาก จต ตาง ไม

ประกอบ ดวย ธรรม เชน กรณา เจตสก มทตา เจตสก และ วร ต

เจตสก ๓ (คอ สมมา วาจา เจตสก สมมา กม มน ต เจตสก สมมา

อาชว เจตสก) เวน โลก ตต รว บาก จต ท ม วร ต เจตสก ๓ ดวง เกด รวม

ดวย ฉะนน วบาก จต เอง ไม ชอ วา เปน ธรรมชาต ท เลว ปาน กลาง

ประณต แต วบาก แหง กรรม เลว จด เปน เลว วบาก แหง กรรม ปาน

กลาง จด เปน ปาน กลาง วบาก แหง กรรม ประณต จด เปน ประณต

เมอ วบาก เปน แต เพยง ธรรม ซง เปน ผล ของ เหต ท เปน อกศล หรอ

กศล แต ตว วบาก เอง ไม ชอ วา เปน สภาพ ธรรม ท เลว ปาน กลาง

ประณต และ ไม เปน เหต ท จะ ให เกด วบาก ฉะนน จง รวม เปน

ชาต วบาก ๑ ชาต เพราะ ไม ตาง กน โดย ประการ ตางๆ อยาง

สภาพ ธรรม ท เปน เหต คอ อกศล และ กศล ซง แยก เปน อกศล

๑ ชาต และ กศล ๑ ชาต

142  จตตสงเขป

วบาก จต ทงหมด เปน ผล ของ อดต กรรม ท ได กระทำ แลว

จกข วญญาณ เปน วบาก จต

สม ปฏ จ ฉน น จต เปน วบาก จต

สน ต รณ จต เปน วบาก จต

ต ทา ลม พน จต เปน วบาก จต

ฉะนน ตอง ร วา ขณะ ใด เปน วบาก ขณะ ใด เปน กศล ขณะ ใด

เปน อกศล ขณะ ใด เปน กรยา

ขณะ ใด ท เหน รป สสน วณณะ ท นา พอใจ จกข วญญาณ ท เกด ขน

เหน นน เปน กศล วบาก สม ปฏ จ ฉน น จตก เปน กศล วบาก สน ต รณ

จต ก เปน กศล วบาก ต ทา ลม พน จต ก เปน กศล วบาก เมอ รป ท

ปรากฏ ทาง ตา ดบ ไป แลว วถ จต ทาง ตา ดบ ไป หมด แลว ภวงคจต

ก เกด ดบ สบ ตอ จนกวา วถ จต ตอ ไป จะ เกด ฉะนน ควร ร วา ขณะ

เหน สง ใด ทาง ตา วบาก จต ทงหมด ท เปน วถ จต วาระ นน เปน ผล

ของ อดต กรรม หนง ท ได กระทำ แลว

ขณะ ไดยน เสยง ท นา พอใจ หรอ เสยง ท ไม นา พอใจ ก เพยง ชว

ขณะ ท วบาก จต เกด ขน เปน วถ จต ร เสยง ท ไดยน นน แลว ก ดบ ไป

หมด ไป จรงๆ แต อกศล ก ม ปจจย ท จะ เกด ขน พอใจ หรอ ไม พอใจ ใน

รป ตางๆ ท ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย

มากมาย เหลอ เกน ท วา มาก ก คอ วน หนงๆ ไม พน ความ พอใจ

บาง ไม พอใจ บาง ใน สง ท ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง

จตตสงเขป  143

ลน ทาง กาย ทาง ใจ โดย ขน การ ฟง พระ ธรรม ท พระ ผ ม พระ ภาค

ทรง แสดง นน ไม สามารถ ท จะ ดบ อกศล ได ทงๆ ท ร วา ขณะ เหน

เปน เพยง วบาก เปน ผล ของ กรรม ใน อดต แต ก ยบยง ความ พอใจ

คอ โลภ ะ ไม ให เกด ไม ได ใน ขณะ ท เหน สง ท นา พอใจ

ฉะนน จง ควร ศกษา ให เขาใจ สภาพ ธรรม ทง หลาย ให ถก ตอง

ตาม ความ เปน จรง เพอ จะ ได อบรม เจรญ ปญญา ถง ขน ท สามารถ

ประจกษ แจง สภาพ ธรรม ท ไมใช สตว บคคล ตว ตน จรงๆ การ

ศกษา พจารณา ธรรม โดย ละเอยด ยอม ทำให เหน โทษ ของ อกศล

ธรรม ยง ขน และ ยอม ทำให อบรม เจรญ กศล ยง ขน ทก ขน เพราะ

ร วา ม ฉะนน จะ เปน ผ ท หนา แนน ดวย กเลส มาก ยง ขน เรอยๆ

ทาน ถอวา ทก อยาง เปน ของ ทาน ใน ขณะ ท วถ จต เกด เทานน

เมอ ใด ท วถ จต ไม เกด ไม เหน ไม ไดยน ไม ได กลน ไม ลม รส

ไมร สง กระทบ สมผส ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทางกาย

ทาง ใจ เชน ใน ขณะ ทนอน หลบ สนท แมวา ยง ไม สน ชวต แต

ขณะ หลบ สนท นน ก ไมม เยอ ใย ไมม ความ อาลย อาวรณ ไมม

ความ ผกพน ใน สง ใดๆ ทง สน ไมม ความ ยดถอ แมแต ใน ขนธ ซง

เคย ยดถอ วา เปน เรา เปน ตว ตน เพราะ ขณะ นน วถ จต ไม เกด ขน

จง ไมร อา รมณ ใดๆ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง

กาย ทาง ใจ เลย ขณะ ท ยง ไม สน ชวต เพยง แต หลบ สนท ก

ยง ขาด เยอ ใย ความ สมพนธ ความ เกยวของ กบ รป เสยง

กลน รส โผฏฐพพะ และ เรอง ราว ตางๆ ได แลว ทำไม

144  จตตสงเขป

จะ ไม อบรม เจรญ ปญญา เพอ ตด เยอ ใย และ การ ยด มน ใน

สง ตางๆ ท ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง

กาย ทาง ใจ ซง จะ ทำให อกศล นอย ลง เมอ ร วา สภาพ ธรรม

ทก อยาง ปรากฏ เพยง ชว ขณะ ท วถ จต เกด ขน เทานน เอง และ

เมอ จต ใด เกด ขน แลว ดบ ไป จต นน ก ดบ ไป จรงๆ รป ใด เกด แลว

ดบ ไป รป นน ก ดบ ไป จรงๆ รป ท ปรากฏ ทาง ตา เมอ คร น ดบ หมด

จรงๆ วถ จต แตละ ขณะ ทาง ตา เมอ คร น ดบ หมด จรงๆ เสยง ท

ปรากฏ ทาง ห ก ดบ หมด จรงๆ ไดยน ก ดบ หมด จรง จต ทก ขณะ

และ รป ทก รป เกด ขน แลว ก ดบ ไป จรงๆ แต ตราบ ใด ท ยง ไม ประจกษ

การ เกด ดบ ของ นามธรรม และ รป ธร รม จรงๆ ก ยง ไม เขา ถง อรรถ

คอ ความ หมายของ คำ วา “ดบ” เพราะ ยงไม ประจกษ การ ดบ

เชน เวลา น ถา จะ กลาว วา จกข วญญาณ ดบ สม ปฏ จ ฉน น จต ดบ

สน ต รณ จต ดบ ชวน จต ดบ ต ทา ลม พน จต ดบ แต ก ยง ไม ประจกษ

การ ดบ ไป ของ สภาพ ธร รม ใดๆ เลย ฉะนน จง ตอง อบรม เจรญ

ปญญา จน กระทง สามารถ ประจกษ การ เกด ขน และ ดบ ไป ของ

นามธรรม และ รป ธร รม จรงๆ แต ถง แมวา ปญญา ขน นน ยง ไม เกด

การ ฟง พระ ธรรม และ การ พจารณา ให เกด ความ เขาใจ ท ถก ตอง

ละเอยด ยง ขน ก จะ เปน ประโยชน เกอกล เปน ปจจย โดย เปน

สงขาร ขนธ ปรง แตง ให สต ปฏ ฐาน เกด ขน ระลก ร ลกษณะ ของ

สภาพ ธรรม ท กำลง เกด ดบ และ ปญญา นอม คอ คอยๆ ศกษา

พจารณา จน เพม ความ ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ทง หลาย ท ไมใช

สตว บคคล ตว ตน ขน ท ละ เลก ละ นอย

จตตสงเขป  145

ใน อฏฐ สาลน อ ต ต ต กะ อธ บา ยอ ตต ธรรม (๑๐๔๔) กลาว ถง ลกษณะ ของ ธรรม ท เปน อดต ลวง ไป แลว ม ขอความ วา

คำ วา “ลวง ไป แลว” คอ ลวง ไป แลว ๓ ขณะ ทง อ ปาท ขณะ คอ ขณะ ท เกด ฐต ขณะ คอ ขณะ ท ตง อย และ ภงค ขณะ คอ ขณะ ท ดบ

จต ดวง หนงๆ มอาย สน มาก เหลอ เกน คอ เพยง เกด ขน ตง อย แลว ก ดบ ไป จต ทก ดวง จง ม อน ขณะ ๓ ขณะ คอ

อ ปาท ขณะ เปน ขณะ ท เกด ไมใช ขณะ ท ตง อย ไมใช ขณะ ท ดบ

ฐต ขณะ เปน ขณะ ท ตง อย ไมใช ขณะ ท เกด ไมใช ขณะ ท ดบ

ภงค ขณะ เปน ขณะ ท ดบ ไมใช ขณะ ท เกด ไมใช ขณะ ท ตง อย

จต ขณะ ท เกด ขน แลว กำลง ตง อย ยง ไม ชอ วา เปน อดต สำหรบ ฐต ขณะ แต เปน อดต แลว สำหรบ อ ปาท ขณะ

เมอ ศกษา ตอ ไป เรอง รป ก จะ ร วา รป ท เกด เพราะ กรรม เปน สมฏฐาน นน เปนก มม ชรป เกด ทก อน ขณะ ของ จต คอ เกด ใน อ ปาท ขณะ ของ จต ฐต ขณะ ของ จต และ ภงค ขณะ ของ จต ทก ดวง เวน ไม เกด กอน จต จต ๑๖ ขณะ ฉะนน รป ท เกด เพราะ กรรม เปน สมฏฐาน จง ดบ หมด พรอม กบ จต จต ทำให สน สด ความ เปน บคคล

ใน ชาต นน ทง ๕ ขนธ

146  จตตสงเขป

รป ท เกด เพราะ จต เปน สมฏฐาน เปน จตต ชรป เกด พรอม กบ

อ ปาท ขณะ ของ จต (เวน ปฏสนธ จต ๑ ดวง ทว ปญจ วญญาณ

๑๐ ดวง อรป าว จร วบาก จต ๔ ดวง และ จต จต ของ พระ อรหนต

๑ ดวง)

รป ท เกด เพราะ อต คอ ธาต ไฟ ท เหมาะ สม เปน สมฏฐาน นน

เปน อ ต ชรป เกด ใน ฐต ขณะ ของ อ ต ชรป ซง เปน สมฏฐาน นน

รป ท เกด เพราะ อาหาร เปน สมฏฐาน เปน อา หาร ชรป เกด ใน ฐต

ขณะ ของ โอชา รป ใน อาหาร ท บรโภค เขาไป เมอ โอชา รป ใน อาหาร

นน ซมซาบ แลว

จต เกด ดบ อยาง รวดเรว ฉะนน ขณะ ทง ๓ ก หมด ไป อยาง

รวดเรว ดวย แต ธรรม ใด ซง เปน อดต คอ “ลวง ไป แลว” นน

ลวง ไป แลว ทง ๓ ขณะ ไม เหลอ ทง อ ปาท ขณะ ฐต ขณะ และ

ภงค ขณะ

คำ อธบาย ตอ ไป ม วา

คำ วา “ดบ แลว” คอ ถง ความ ดบ แลว เหมอน ไฟ ดบ ดบ

แลว ไมม อก

คำ วา “ปราศ ไป แลว” คอ ถง ความ ปราศ ไป แลว หรอ

ไป ปราศ แลว เหมอน คน ตาย ท ปราศ ไป แลว ไป ปราศ แลว ไม

เหลอ เลยนน คอ ลกษณะ ของ ความ ดบ

จตตสงเขป  147

คำ วา “แปร ไป แลว” คอ ถง ความ แปร ไป ดวย การ ละ ปกต

ปกต คอ ม แต แปร ไป ดวย การ ละ ปกต คอ ไมม

คำ วา “อสดงคต แลว” ดวย อรรถ วา ถง ความ ตง อย ไม ได

กลาว คอ ความ ดบ

“อพภตถงค ตา” แปล วา ถง ความ ดบ สญ แลว ทรง เพม บท

ดวยอปสรรค คอ ไม เพยง แต ใช คำ วา ดบ ยง เพม บท ดวย อปสรรค

คอ ให ร ถง ความ ดบ สญ แลว ไม เห ลอ จรงๆ คำ วา “เกด ขน แลว

ปราศ ไป” คอ บงเกด แลว ปราศ ไป ไมใช วา ไมม ม เพราะ เกด

ขน แต วา เมอ เกด ขน แลว ก ปราศ ไป แลว สญ จรงๆ ไม เหลอ เลย

ธรรม สวน ท ลวง ไป แลว เหลา นน อะไร บาง คอ รป เวทนา

สญญา สงขาร วญญาณ ซง เปน สงขต ธรรม และ เปน ขนธ ๕

ดงน คอ

รป ขนธ รป ทก รปเกด ขน แลว ก ดบ ไป

เวทนา ขนธ ความ รสก ทก อยาง คอ เวทนา เจตสก

เกด ขน แลวก ดบ ไป

สญญา ขนธ สภาพ จำ คอ สญญา เจตสก เกด ขน แลว

ก ดบ ไป

สงขาร ขนธ ไดแก เจตสก ๕๐ ประเภท ซง ปรง แตง

เชน โลภ ะ โทสะ อสสา มจฉรยะ ศรทธา

วรยะ และ ปญญา เปนตน เกด ขน แลว ก ดบ ไป

148  จตตสงเขป

วญญาณ ขนธ คอ จต ทก ดวง เกด ขน แลว ก ดบ ไป

เมอ ทก สง ท เกด ขน เปน สงขต ธรรม เปน ขนธ หนง ขนธ ใด ใน ๕

ขนธ ดบ ไป ทก ขณะๆ อยาง น ยง อาลย ยง ยดถอ ยง ผกพน ขนธ

ไหน บาง ไหม ใน เมอ ทก ขนธ เกด แลว ก ดบ ไปๆ สญ ไป ดวย ไมใช

ดบ แลว ยง ม เหลอ แต วา ดบ สญ ไป ปราศ ไป โดย ไม เหลอ เลย

เพยง ขน การ อาน การ ฟง ดบ กเลส ไม ได เลย ยง อย เตมท เดยว

ฉะนน จง ตอง พจารณา ให เขาใจ เพอ เปน สงขาร ขนธ ปรง แตง ให สต

ระลก สงเกต พจารณา ร สง ท ไดยน ได ฟง เขาใจ แลว นน จนกวา จะ

ประจกษ แจง ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท เกด ขน ปรากฏ และ ดบ ไป

จง จะ ละ การ ยดถอ สภาพ ธรรม วา เปน สตว บคคล ตว ตน ได

ใน วน หนงๆ เคย ชอบ สง ท ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก

ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ เคย ยดถอ วา เปน ตว เรา เปน ของ เรา

เปน สมบต ของ เรา แท ท จรง ทก อยาง ปรากฏ ขณะ ท เปน วถ จต

เทานน เอง สภาพ ธรรม ใด ท เปน วบาก ก เปน ผล ของ กรรม

จะ ม บาน เรอน ทรพย สมบต เสอผา อาภรณ มากมาย อยางไร

ประณต สวยงาม อยางไร วบาก จต ซง เปน ผล ของ อดต กรรม ก

เพยง เกด ขน ร อา รมณ นนๆ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน

ทาง กาย เพยง ชว ขณะ ท เกด ขน แลว ก ดบ ไป ไม ยงยน เลย เกด ขน

แลว ก ดบ ไปๆ แลว ก ไมม ใคร ร วา กรรม ใด จะ ให ผล ใน ขณะ ตอ ไป

เพราะ เหต วา ทก คน ม ทง กศล กรรม และ อกศล กรรม ใน อดต ท ได

จตตสงเขป  149

กระทำ แลว เมอ พรอม ดวย ปจจย ท กรรม ใด จะ ให ผล เปน วบาก ใด

เกด ขน วบาก นน ก เกด ขน ร อารมณ ทาง ตา บาง ทาง ห บาง ทาง

จมก บาง ทาง ลน บาง ทาง กาย บาง ทาง ใจ บาง เทานน เอง

การ ศกษา พจารณา เรอง ความ ไม เทยง ของ สภาพ ธรรม ยอม

เปนว ร ยา รม ภ กถา ท จะ ทำให สต ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม

ท ปรากฏ แลว ศกษา พจารณา จนกวา จะ ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม

ท ไมใช ตว ตน เปน เพยง นามธรรม และ รป ธรรม แตละ ลกษณะ ท

กำลง ปรากฏ ทาง ตา หรอ ทาง ห หรอ ทาง จมก หรอ ทาง ลน หรอ

ทาง กาย หรอ ทาง ใจ

เมอ เขาใจ ถก ตอง ใน ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ชวน วถ ท เปน กศล

จต ก เพม ขน แต ถา ไม ฟง ไม ศกษา ให เขาใจ เรอง ของ สภาพ ธรรม

เลย ก ไมร วา ขณะ ใด เปน วบาก ซง เปน ผล ของ อดต กรรม ขณะ ใด

เปน ชวน วถ จต ท สงสม สนดาน ท เปน อกศล หรอ กศล เมอ ไมร ก ไม

เหน โทษ ของ อกศล และ ไม อบรม เจรญ กศล สงสารวฏ ฏ ก ยอม จะ

ตอง ยด ยาว ตอ ไป ใน วน หนงๆ นน อกศล จต เกด มาก หรอ กศล

จต เกด มาก ฉะนน ผล ขาง หนา จะ เปน กศล วบาก มาก หรอ อกศล

วบาก มาก ซง ทก ทาน ก ยอม พจารณา ร สภาพ ธรรม ท เกด กบ ทาน

ได ใน ชวต ประจำ วน ตาม ความ เปน จรง

150  จตตสงเขป

สรป กจ ของ จต

กจ ของ จต ม ๑๔ กจ คอ

๑. ปฏสนธ กจ คอ กจ สบ ตอ จาก จต กจ

จต ท ทำ ปฏสนธ กจ ไดแก วบาก จต ๑๙ ดวง คอ

กา มาว จร วบาก จต ๑๐ ดวง

ร ปาว จร วบาก จต ๕ ดวง

อรป าว จร วบาก จต ๔ ดวง

๒. ภวงค กจ คอ กจ ดำรง ภพ ชาต

จต ท ทำ ภวงค กจ ไดแก วบาก จต ๑๙ ดวง คอ วบาก จต

ประเภท ใด ทำ ปฏสนธ กจ วบาก จต ประเภท เดยวกน นน ก เกด ขน

ทำ ภวงค กจ ตอ จาก ปฏสนธ จต ท ดบ ไป แลว จนกวา วถ จต จะ เกด

ทาง ทวาร ใด ทวาร หนง และ เมอ วถ จต ทาง ทวาร นน ดบ ไป แลว

ภวงคจต ก เกด สบ ตอ ทก ครงจนกวา จะ จต

๓. อา วช ชน กจ คอ กจ นกถง อารมณ ท กระทบ ทวาร เปน วถ จต

ขณะ แรก ท เกด ขน ทาง หนง ทาง ใด ใน ๖ ทวาร

จต ท ทำ อา วช ชน กจ เปน กรยา จต ๒ ดวง คอ

ปญจ ทวา รา วช ชน จต ๑ ดวง

มโน ทวา รา วช ชน จต ๑ ดวง

จตตสงเขป  151

๔. ทส สน กจ คอ กจ เหน

จต ท ทำทส สน กจ ไดแก วบาก จต ๒ ดวง คอ

จกข วญญาณ อกศล วบาก ๑ ดวง

จกข วญญาณกศล วบาก ๑ ดวง

๕. สวน กจ คอ กจ ไดยน

จต ท ทำ สวน กจ ไดแก วบาก จต ๒ ดวง คอ

โสต วญญาณอกศล วบาก ๑ ดวง

โสต วญญาณ กศล วบาก ๑ ดวง

๖. ฆาย นกจ คอ กจ ได กลน

จต ท ทำฆาย นกจ ไดแก วบาก จต ๒ ดวง คอ

ฆาน วญญาณ อกศล วบาก ๑ ดวง

ฆาน วญญาณ กศล วบาก ๑ ดวง

๗. สาย นกจ คอ กจ ลม รส

จต ท ทำ สาย นกจ ไดแก วบาก จต ๒ ดวง คอ

ชวหา วญญาณ อกศล วบาก ๑ ดวง

ชวหา วญญาณกศล วบาก ๑ ดวง

152  จตตสงเขป

๘. ผส สน กจ คอ กจ ร อารมณ ท กระทบ กาย

จต ท ทำ ผส สน กจ ไดแก วบาก จต ๒ ดวง คอ

กาย วญญาณ อกศล วบาก ๑ ดวง

กาย วญญาณกศล วบาก ๑ ดวง

๙. สม ปฏ จ ฉน นกจ คอ กจ รบ อารมณ ตอ จาก ทว ปญจ วญญาณ

จต ท ทำ สม ปฏ จ ฉน นกจ ไดแก วบาก จต ๒ ดวง คอ

สม ปฏ จ ฉน น จต อกศล วบาก ๑ ดวง

สม ปฏ จ ฉน น จต กศล วบาก ๑ ดวง

๑๐. สน ต รณ กจ คอ กจ พจารณา อารมณ ท ปรากฏ ทาง ทวาร ๕

จต ท ทำ สน ต รณ กจ ไดแก วบาก จต ๓ ดวง คอ

อเบกขา สน ต รณ จตอกศล วบาก ๑ ดวง

อเบกขา สน ต รณ จตกศล วบาก ๑ ดวง

โสมนส สน ต รณ จตกศล วบาก ๑ ดวง

๑๑. โวฏฐพ พน กจ คอ กจ ตดสน อารมณ ให ชวน วถ จต ประเภท

หนง ประเภท ใด เกด ทาง ปญจ ทวาร

จต ท ทำ กจ น ไดแก กรยา จต ๑ ดวง คอ มโน ทวา รา วช ชน จต

จตตสงเขป  153

๑๒. ชวน กจ คอ กจ แลน ไป ใน อารมณ หรอ เสพ อารมณ

จต ท ทำ ชวน กจ ม ๕๕ ดวง คอ

อกศล จต ๑๒ ดวง

อ เหต กะ (ห ส ตป ปาท จต) ๑ ดวง

กา มาว จร กศล จต ๘ ดวง

มหา กรยา จต ๘ ดวง

ร ปาว จร กศล จต ๕ ดวง

ร ปาว จร กรยา จต ๕ ดวง

อรป าว จร กศล จต ๔ ดวง

อรป าว จร กรยา จต ๔ ดวง

โลก ตต รจต ๘ ดวง

๑๓. ต ทา ลม พน กจ คอ กจ ร อารมณ ตอ จาก ชวน กจ

จต ท ทำต ทา ลม พน กจ ไดแก วบาก จต ๑๑ ดวง คอ

สน ต รณ จต ๓ ดวง

กา มาว จรส เหตก กศล วบาก จต ๘ ดวง

๑๔. จต กจ คอ กจ เคลอน จาก ภพ ชาต เมอ จต จต เกด ทำ กจ

เคลอน จาก ภพ ชาต ดบ ไป แลว ก สน ชวต หมด สภาพ ความ เปน

บคคล นน โดย สน เชง

154  จตตสงเขป

จต ท ทำ จต กจ ไดแก วบาก จต ๑๙ ดวง ประเภท เดยว กบ

ปฏสนธ จต และ ภวงคจต นนเอง เมอ วบาก จต ประเภท ใด ทำ ปฏสนธ

กจ วบาก จต ประเภท เดยวกน นน เอง ก ทำ ภวงค กจ และ จต กจ

รวม จต ๘๙ ดวง ทำ กจ ๑๔ กจ

ปฏสนธ จต ประมวล มา ซง นามธรรม และ รป ธรรม ทง หลาย ซง ม

ปจจย ทำให เกด ขน เปน ไป ใน ภพ ชา ต หนงๆ ตาม กำลง และ ประเภท

ของ ปฏสนธ จ ตนนๆ

จต ท ทำ ปฏสนธ กจ ใน กาม ภม ๑๑ ไดแก กา มาว จร วบาก จต

๑๐ ดวง คอ

อเบกขา สน ต รณอกศล วบากจต ๑ ดวง

อเบกขา สน ต รณ กศล วบากจต ๑ ดวง

กา มาว จรส เหตก กศล วบาก จต (มหา วบาก) ๘ ดวง

อเบกขา สน ต รณอกศล วบาก จต ๑ ดวง เปน ผล ของ อกศล กรรม

อยาง ใด อยาง หนง ทำ ปฏสนธ กจ ใน อบายภม ๔ คอ เกด ใน นรก

เกด เปน เปรต เกด เปน อสรกาย เกด เปน สตว ดรจฉาน

อเบกขา สน ต รณ กศล วบาก จต ๑ ดวง เปน ผล ของ กศล กรรม

อยาง ออน ไมม กำลง จง ทำ ปฏสนธ กจ ใน มนษย โดย ม อกศล กรรม

เบยดเบยน ทำให เปน บคคล พการ บา ใบ บอด หนวก เปนตน

ตงแต กำเนด และ ปฏสนธ ใน สวรรค ชน ตน คอ สวรรค ชน

จาต มหา ราช กา

จตตสงเขป  155

มหา วบาก จต ๘ ดวง ทำ ปฏสนธ กจ ใน ภม มนษย และ สวรรค

๖ ภม ตางๆ กน ตาม กำลง และ ความ ประณต ของ กศล กร รม นนๆ

ร ปาว จร วบาก จต ๕ ดวง ทำ ปฏสนธ กจ ใน รป พรหม ๑๕ ภม

ตาม ขน ของ ร ปาว จร กศลนนๆ ซง เปน เหต

อรป าว จร วบาก จต ๔ ดวง ทำ ปฏสนธ กจ ใน อรป พรหม ๔

ภม ตาม ขน ขอ งอ ร ปาว จร กศล นนๆ ซง เปน เหต

สำหรบ จต ท ทำต ทา ลม พน กจ ๑๑ ดวง นน เกด ตอ จาก

กาม ชวน วถ ใน กาม ภม เทานน ไม เกด ใน ภม ท สง กวา น คอ ไม เกด

ใน รป พรหม ภม และ อรป พรหม ภม เลย

จต ท ทำได ๕ กจ ม ๒ ดวง คอ อเบกขา สน ต รณ อกศล

วบากจต ๑ ดวง และ อเบกขา สน ต รณกศล วบาก จต ๑ ดวง

จต ท ทำได ๔ กจ ม ๘ ดวง คอ มหา วบาก จต ๘ ดวง

จต ท ทำได ๓ กจ ม ๙ ดวง คอ ร ปาว จร วบาก จต ๕ ดวง และ

อรป าว จร วบาก จต ๔ ดวง

จต ท ทำได ๒ กจ ม ๒ ดวง คอ มโน ทวา รา วช ชน จต ๑ ดวง

และ โสมนส สน ต รณ กศล วบากจต ๑ ดวง

จต ท เหลอ ทำได กจ เดยว เฉพาะ กจ ของ ตนๆ

156  จตตสงเขป

คำถาม ทบทวน

๑. ต ทา ลม พน จต เปน ชาต อะไร เปน ผล ของ กรรม อะไร

๒. กมม ชรป เกด ขณะ ใด บาง และ เวน ไม เกด เมอไร

๓. จตต ชรป เกด เมอไร เวน ไม เกด ขณะ ไหน บาง

๔. อกศล จต ทำ กจ อะไร

๕. จต ท ทำ ชวน กจ ม ก ชาต

๖. กศล จต กรยา จต ทำต ทา ลม พน กจ ได ไหม

๗. อเบกขา สน ต รณ จต ทำ กจ ได ก กจ อะไร บาง

๘. โสมนส สน ต รณ จต ทำ กจ ได ก กจ อะไร บาง

๙. พระ อรหนต ม จต ก ชาต

๑๐. ผ ท ไมใช พระ อรหนต ม จต ก ชาต

157

บท ท ๗

อรรถ ของ จต ท ได กลาว ถง แลว ประการ ท ๑ คอ จต เปน

สภาพ ร แจง อารมณ ยอม จะ เกอกล ให สต เกด ระลก ร ลกษณะ

ของ จต ใน ขณะ ท กำลง เหน หรอ กำลง ไดยน ได กลน ลม รส ร

โผฏฐพพะ และ พจารณา ร วา สภาพ ร นน เปน จต ไมใช ตว ตน

เพราะ จต เปน สภาพ ท ร แจง สง ท กำลง ปรากฏ นน

อรรถ ของ จต ประการ ท ๒ คอ ชอ วา จต เพราะ สงสม สนดาน

ของ ตน ดวย สามารถ แหง ชวน วถ ซง ก ร ได วาท แตละ บคคล ม อปนสย

ตางๆ กน นน เพราะ สง สม โลภ ะ โทสะ โมหะ มาก หรอ วา สะสม

กศล กรรม ประเภท ใด มาก จง ทำให แตละ บคคล ม อธยาศย ตางๆ

กน

อรรถ ของ จต ประการ ท ๓ ชอ วา จต เพราะ เปน ธรรมชาต

อน กรรม กเลส สงสม วบาก เมอ เขาใจ เรอง วถ จต แลว ก จะ เขาใจ

สภาพ ท เปน สงสารวฏ ฏ คอ การ เกด ขน วน เวยน ไป เปน กเลส วฏฏ

กมมวฏฏ ว ปาก วฏฏ ได เพราะ เหต วาชอ วา จต เพราะ เปน

ธรรมชาต อน กรรม กเลส สงสม วบาก

กศล ธรรม และ อกศล ธรรม ท เกด ขน เปน ชวน วถ และ ดบ ไป แลว

นน สะสม สบ ตอ ใน จต ขณะ ตอ ไป เพราะ แมวา จต จะ เกด ขน แลว

ดบ ไป แต การ ดบ ของ จต ดวง กอน เปน ปจจย ให จต ดวง ตอ ไป เกด

158  จตตสงเขป

ขน ฉะนน จต ดวง ตอ ไป ท เกด ขน จง สบ ตอ ทก อยาง ท สะสม อย

ใน จต ดวง กอน เพราะ จต ท เกด สบ ตอ นน เกด ขน เพราะ จต ดวง

กอน เปน ปจจย ฉะนน อกศล ชวน วถ จต และ กศล ชวน วถ จต ท

สงสม สนดาน จง เปน ปจจย ให เกด วบาก ได

สงสารวฏ ฏ ม ๓ อยาง คอ กเลส วฏฏ กมมวฏฏ ว ปาก วฏฏ

กเลส วฏฏ เกด ขน วน เวยน ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน

ทาง กาย ทาง ใจ และ สงสม สนดาน สบ ตอ เปน เหต ให กระ ทำ

กมมวฏฏ คอ กศล กรรม และ อกศล กรรม ทาง กาย วาจา ใจ

กมมวฏฏ เปน ปจจย ให เกด ว ปาก วฏฏ และ เมอ วบาก จต

เกด ขน ร อารมณ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย

นน ก ไม ปราศ จา กกเลสวฏฏ อก เพราะ ยง ม ความ ยนด ยนราย ใน

สง ท ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ

เมอ ม กเลส ก เปน เหต ให กระทำ กรรม ท เปน อกศล กรรม บาง กศล

กรรม บาง อกศล กรรมและ กศล กรรม นน ก เปน เหต ให เกด อกศล

วบาก จต และ กศลวบาก จตไมร จบ ตราบ ใด ท ปญญา ไม ได อบรม

จน เจรญ คม กลา สามารถ ประจกษ แจง อรย สจ จ ธรรม สงสารวฏ ฏ

ทง ๓ คอ กเลส วฏฏ กมมวฏฏ และ ว ปาก วฏฏ ก จะ ตอง เกด

ขน วน เวยนไป เรอยๆ

ปฏ จจ สมป ปาท คอ ธรรม ท อาศย กน เกด ขน นน ก เปน กเลส วฏฏ

กมมวฏฏ และ ว ปาก วฏฏ คอ อวชชา เปน ปจจย ให เกด สงขาร

จตตสงเขป  159

(กเลส วฏฏ เปน ปจจย ให เกด กมมวฏฏ) สงขาร เปน ปจจย ให เกด

วญญาณ (กมมวฏฏ เปน ปจจย ให เกด ว ปาก วฏฏ)

อวชชา คอ โมห เจตสก เปน อกศล ธรรม ท ไมร สภาพ ธรรม

ตาม ความ เปน จรง เปน กเลส วฏฏ ท เปน ปจจย ให เกด สงขาร

สงขาร ท เปน ผล ของ อวชชา ม ๓ คอ ปญญา ภส ง ขาร

อ ปญญาภส ง ขาร อาเนญ ชา ภส ง ขาร

ปญญา ภส ง ขาร ไดแก เจตนา ท กระทำ กศล กรรม

ท เนอง กบ รป คอ กา มาว จร กศล

กรรม และร ปาว จร กศล กรรม

อ ปญญา ภส ง ขาร ไดแก เจตนา ท กระทำ อกศล กรรม

อาเนญ ชา ภส ง ขาร ไดแก เจตนา ท เปน อรป าว จร กศล

กรรม คอ อรป ฌาน กศล ๔

ปญญา ภส ง ขาร อ ปญญา ภส ง ขาร อาเนญ ชา ภส ง ขาร เปน

ปจจย ให เกด วญญาณ คอ ปฏสนธ ใน ภม ตางๆ ตาม ควร แก เหต

คอ กร รม นนๆ

ฉะนน ปฏ จจ สมป ปาท ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง คอ

สภาพ ธรรม ท เกด ขน เปน ไป แตละ ขณะ น เอง ไม วา จะ ทรง แสดง

โดย นย ใด เชน ทรง แสดง โดย นย ของ ปรม ตถ ธรรม ๔ โดย นย

ของ อรย สจ จ ๔ หรอ โดย นย ของ ปฏ จจ สมป ปาท

160  จตตสงเขป

อรรถ ท เปน ลกษณะ ของ จต ประการ ท ๓ ท วา ชอ วา จต เพราะ

เปน ธรรมชาต อน กรรม กเลส สงสม วบาก แสดง ให เหน วา ใน ชวต

ตาม ความ เปน จรง บาง ขณะ ก เปน กเลส บาง ขณะ ก เปน กรรม

บาง ขณะ ก เปน วบาก ซง ถา เขาใจ ชด ใน เรอง วถ จต ก จะ เปน ปจจย

ให สต เกด ขน พจารณา ร วา ขณะ ท เหน ไดยน ได กลน ลม รส

ร โผฏฐพพะ และ คด นก นน ขณะ ใด เปน กเลส ขณะ ใด เปน กรรม

และ ขณะ ใด เปน วบาก เชน ขณะ ท เหน

ปญจ ทวา รา วช ชน จต ไมใช วบาก จต

จกข วญญาณ เปน วบาก จต

สม ปฏ จ ฉน น จต เปน วบาก จต

สน ต รณ จต เปน วบาก จต

โวฏฐพ พน จต ไมใช วบาก จต

ชวน จต ไมใช วบาก จต

ต ทา ลม พน จต เปน วบาก จต

ม ประโยชน อะไร ท จะ ร ถง ความ ละเอยด วา ขณะ ท เหน วา ระ

หนงๆ นน ขณะ ใด เปน วบาก และ ขณะ ใด ไมใช วบาก ประโยชน

คอ ควร ร วา ธรรม ใด ท เปน เหต ธรรม นน ไมใช ผล อกศล และ

กศล ทง หลาย เปน เหต ไมใช เปน วบาก ขณะ ใด ท เปน วบาก จต

ขณะ นน เปน ผล ซง เกด จาก เหต ไมใช เปน ตว เหต ใน ขณะ ท กำลง

จตตสงเขป  161

เหน น ถา ร วา ขณะ ใด เปน วบาก เปน ผล ของ กรรม ใน อดต ท ทำให

วบาก จต เกด ขน จะ คด ไหม วา ม ตว ตน ท สามารถ บนดาล ให วบาก

จต ใดๆ เกด ขน ได ถา ร ตาม ความ เปน จรง ของ จต ท เปน เหต และ

จต ท เปน ผล ก จะ เหน ความ เปน อนตตา ใน ขณะ ท เหน ไดยน ได

กลน ลม รส ร โผฏฐพพะ และ คด นก ซง จะ เปน ปจจย เกอกล ให

สต ระลก ร สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ใน ขณะ นน ได วา เปน สภาพ

ธรรม แตละ ประเภท ซง เกด ขน เพราะ ปจจย ทง สน

ม ใคร กลว วา วบาก จต จะ ไม เกด หรอ กลว วา จะ หมด วบาก บาง

ซง ไม ตอง กลว เลย เพราะ ไม วา วน น พรง น วน ตอๆ ไป เดอน

ตอๆ ไป ป ตอๆ ไป ชา ต ตอๆ ไป ก ไม ตอง หวง เรอง ท วบาก จต

จะ ไม เกด เพราะ เมอ ยง ไม เปน พระ อรหนต ก ยง ม ปจจย พรอม ท

จะ ให วบาก จตเกด ขน สบ ตอ ไป เรอยๆ แต ควร ระลก วา วบาก ท จะ

เกด นน จะ เปน วบาก ประเภท ไหน เปน ผล ของ กรรม อะไร ซง ใน

ชาต น ก เปน เครอง พสจน วบาก แลว วา แตละ คน ม วบาก ของ กศล

กรรม หรอ วา ม วบาก ของ อกศล กรรม มาก นอย อยางไร

ขอความ ใน มโนรถ ป รณ อรรถ กถา อง คต ต รน กาย ตก นบาต

ปฐม ปณณาส ก วรรค ท ๔ นทาน สตร ขอ ๔๗๓ แสดง ปรยาย

แหง พระ อภธรรมจำแนก กรรม ไว ๑๖ ประการ เปน อกศล กรรม

๘ และ กศล กรรม ๘ คอ อกศล กรรม และ กศล กรรม ท จะ ให

ผล ได นน ตอง ถง พรอม ดวย สมบต และ วบต คอ

162  จตตสงเขป

กมม สมาทาน ฝาย บาป บาง อยาง

คต สมบต หาม ไว ยอม ไม ให ผล ม อย ๑

กมม สมาทาน ฝาย บาป บาง อยาง

อปธ สมบต หาม ไว ยอม ไม ให ผล ม อย ๑

กมม สมาทาน ฝาย บาป บาง อยาง

กาล สมบต หาม ไว ยอม ไม ให ผล ม อย ๑

กมม สมาทาน ฝาย บาป บาง อยาง

ปโย ค สมบต หาม ไว ยอม ไม ให ผล ม อย ๑

แสดง วา เมอ บคคล ใด ถง พรอม ดวย คต สมบต อปธ สมบต กาล

สมบต หรอ ปโย ค สมบต อกศล กรรม บาง อยาง ยอม ไมม โอกาส ให

ผล

สวน อกศล กรรม บาง อยาง

อาศย คต วบต ยอม ให ผล ม อย ๑

สวน อกศล กรรม บาง อยาง

อาศย อปธ วบต ยอม ให ผล ม อย ๑

สวน อกศล กรรม บาง อยาง

อาศย กาล วบต ยอม ให ผล ม อย ๑

จตตสงเขป  163

สวน อกศล กรรม บาง อยาง

อาศย ปโย ค วบต ยอม ให ผล ม อย ๑

ทาง ฝาย กศล กรรม ๘ ประการ คอ เมอ บคคล ใด ถง พรอม

ดวย คต วบต ๑ อปธ วบต ๑ กาล วบต ๑ ปโย ค วบต ๑ กศล

กรรม บาง อยาง ยอม ไมม โอกาส ให ผล และ กศล กรรม ท จะ ให ผล

ได นน ตอง อาศย คต สมบต ๑ อปธ สมบต ๑ กาล สมบต ๑

ปโย ค สมบต ๑

คต สมบต คอ การ เกด ใน ภพ ภม ท ด เปน สคต ภม คต วบต

คอ การ เกด ใน ภพ ภม ท ไม ด เปน ทคต ภม เปน อบายภม

ทก ทาน จะ ตอง ปฏสนธ ทนท ท จต จต ดบ แต ไมม ใคร ร วา “คต”

คอ ทๆ จะ ไป นน จะ เปน สคตหรอ ทคต บาง ทาน ปรารถนา ท จะ

เกด ใน สกล ซง ไมม สรา ยา เมา แต เมอ จต จต ยง ไม เกด ก ไมร วา

กอน จต จต จะ เกด นน จะ ม ชวน วถ อะไรๆ เกด บาง เมอ จต จต เกด

และ ดบ ไป แลว ก ไมร วา กรรม ใด จะ ให ผล ทำ ให ปฏ นธ ใน ภม ใด

ถา กศล กรรม ให ผล ทำให ปฏสนธ ใน สคต ภม เปน คต สมบต กศล

กรรม ท ทำให ปฏสนธ ใน สคต ภม นนยอม ประมวล มา ซง กรรม ตางๆ

ใน สงสารวฏ ฏ ท กระทำ ไว แลว ท ควร แก การ เปน ปจจย ให วบาก จต

ตางๆ เกด ขน ร อารมณ ท เปน อฏฐารมณ นา รนรมย ตาม ฐานะ

ของ ปฏสนธ จ ตนนๆ แต เนองจาก อกศล กรรม ใน อดต กได กระทำ

ไว ดวย ฉะนน ทก ทาน จง ไม ได ม แต อฏฐารมณ เทานน ขณะ ใด

164  จตตสงเขป

อกศล กรรม ให ผล ขณะ นน วบาก จต ก ร อารมณ ท เปน อ นฏฐา รมณ

ทาง ตา หรอ ทาง ห หรอ ทาง จมก หรอ ทาง ลน หรอ ทาง กาย

ถง แมวา ทก ทาน จะ ม ทง กศล กรรม และ อกศล กรรม แต การ ท แตละ

กรรม จะ ให ผล ได นน ก ตอง ขน อย กบ คต สมบตหรอ คต วบต

นอกจาก นน ยง ขน อย กบ อปธ อปธ คอ ธรรม ท ทรง สภาพ

ของ ทกข สำหรบ อปธ สมบต และ อปธ วบต คอ สวน ประกอบ

ตางๆ ของ รางกาย ซง เมอ เกด เปน มนษย เปน สคต ภม แลว

กตาม แต อกศล กรรม ท ได กระทำ แลวก เปน ปจจย ให เปน

ผ ท พกล พการ ม อวยวะ ไม สม ประกอบ เปน อปธ วบต เปน

ปจจย ให อกศล กรรม ม โอกาส ให ผล ได มากกวา กศล กรรม

นอกจาก นน กรรม ท ได กระทำ แลว ใน อดต ยง จะ ตอง อาศย

กาล สมบต เปน ปจจย ดวย จง จะ ให ผล ได ใน กาล สมย ท ขาว

ปลา อาหาร บรบรณ ด ใน นำ ม ปลา ใน นา ม ขาว ขาว ไม ยาก

หมาก ไม แพง ใน ขณะ ท บาน เมอง รมเยน เปนสข สมบรณ

พรอม ทก ประการ ใน ขณะ นน กศล กรรม ก เปน ปจจย ให วบาก จต

เกด ขน ร อฏฐารมณ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง

กาย แต ถา เปน กาล วบต ยค ใด สมย ใด ท บาน เมอง เดอด รอน

วนวาย ขาว ยาก หมาก แพง กศล กรรม ก ไม เปน ปจจย ให

วบาก จต เกด ขน ร อารมณ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน

ทาง กาย ได เทากบ ใน สมย ท เปน กาล สมบต ใน ยค น สมย น คน

ด ท ไม ได กระทำ ความ เดอด เนอ รอน ใจ ให ใคร เลย ก ยง ได รบ วบต ถง

จตตสงเขป  165

เจบ ปวด หรอ สน ชวต ได เพราะ เปนกาล วบต แมวา จะ ได สะสม

กศล กรรม มา แลว แต เมอ เปน กาล วบต บาน เมอง ระสำระสาย

อกศล กรรม ท ได กระทำ แลว ใน อดต ก เปน ปจจย ให อกศล วบาก จต

เกด ขน เปน ผล ของ อกศล กรรม นน

นอกจาก นน กร รม ใดๆ ท จะ ให ผล หรอ ไม ให ผล นน ยง ตอง

อาศย ปโย ค สมบต หรอ ปโย ค วบต “ปโย ค สมบต” คอ ความ

สามารถ ใน การ พากเพยร ประกอบ การ งานดวย การ พจารณา

อยาง ฉลาด กจการ งาน ทก อยาง แมแต การ โจรกรรม ก ตอง

อาศย ความ รอบ คอบ ศลปะ ความ ชำนาญ และ ความ สามารถ

ใน การ ท จะ ทำ กจการ งาน นนๆ ให สำเรจ ความ สามารถ กระทำ

กจการ งาน ตางๆ ได สำเรจ เปน ปโย ค สมบต ไม วา จะ เปน กศล

กรรม หรอ อกศล กรรม กตาม ไม วา อาชพ ใด กจการ งาน ใด ก

ตอง กระทำ ดวย ปโย ค สมบต คอ พรอม ดวย ความ ชำนาญ

ความ สามารถ จง จะ สำเรจ ได ตาม ตองการ อกศล กรรม

ท ได กระทำ แลว ยง ไม ถง พรอม ดวย ปจจย ท จะ ทำให อกศล วบาก

จต เกด ขน เพราะ ขณะ นน บคคล นน ยง ประกอบ ดวย ปโย ค สมบต

ความ สามารถ ใน การ งาน นน อย และ ถง แมวา จะ เปน คน ด แต

ขาด ศลปะ ความ ร ความ สามารถ ใน การ ประกอบ อาชพ ใน ธรกจ

การ งาน ก เปน ปโย ค วบต จง ไม เปน ปจจย ให กศล วบาก เกด ขน

เพราะ ขาด ปโย ค สมบต

ฉะนน เรอง ของ ผล ซง จะ ตอง เกด จาก เหต นน พระ ผ ม พระ ภาค

166  จตตสงเขป

ทรง แสดง ไว โดย ละเอยด พรอม ทง ปจจย ตางๆ ท จะ ทำให ผล นนๆ

เกด ขน ดวย ซง ก เปน เรอง ของ อนตตา ทงหมด ไมใช เปน ตว ตน ท คด

เอา เอง วา จะบน ดาล ทก อยาง ให เกด ขน ได ตาม ความ ตองการ จต ทก

ขณะ ท เกด ขน ตอง ประกอบ ดวย ปจจย ตางๆ แม ขณะ ท กศล กรรม

หรอ อกศล กรรม จะ ให ผล ก ตอง ประกอบ ดวย คต สมบต หรอ คต

วบต อปธ สมบตหรอ อปธ วบต กาล สมบต หรอ กาล วบต ปโย ค

สมบต หรอ ปโย ค วบต

การ เขาใจ เรอง เหต เรอง ผล เรอง กเลส เรอง กรรม เรอง

วบาก ยอม เปน ปจจย ท จะ ทำให ได รบ ทกข จาก สงสารวฏ ฏ นอย

นอกจาก นน จะ ตอง เขาใจ วถ จต วา ใน ขณะ ท เหน วา ระ หนงๆ นน

วบาก จต เชน จกข วญญาณ ท กำลง เหน ก ด สม ปฏ จ ฉน น จต

ซง รบ อารมณ ตอ จาก จกข วญญาณ ก ด สน ต รณ จต ซง พจารณา

อารมณ ตอ จาก สม ปฏ จ ฉน น จต ก ด วบาก จต ทงหมด ไม สามารถ

จะ กระทำ กร รม ใดๆ ได เลย ขณะ ท ทำ กศล กรรม ประเภท หนง

ประเภท ใด ขณะ นน เปน กศล ชวน วถ จต ขณะ ท ไดยน เสยง ท นา

พอใจ โสต วญญาณ ก เพยง เกด ขน ไดยน แลว สม ปฏ จ ฉน น จต

ก รบ เสยง นน ตอ แลว สน ต รณ จต ก พจารณา เสยง นน วบาก จต

กระทำ กศล กรรม อกศล กรรมอะไรๆ ไม ได เลย

ขณะ ท กลน ท ด กระทบ จมก ฆาน วญญาณ ก เกด ขน ร กลน นน

สม ปฏ จ ฉน น จต รบ ร กลน นน สน ต รณ จต พจารณา กลน นน แต ทำ

กร รม ใดๆ ไม ได ทำให รป เคลอน ไหว ใดๆ ไม ได เลย

จตตสงเขป  167

ขณะ ท กำลง พด เดน ยกมอ เคลอนไหว ทำ กจการ งาน ใดๆ

นน ไมใช วบาก จต ท เหน ไดยน ได กลน ลม รส ร โผฏฐพพะ

แต เปน ชวน วถ ซง เปน ปจจย ให รป เคลอนไหว ไป ดวย กศล จต หรอ

อกศล จต ฉะนน จต ท กระทำ กร รม ใดๆ จง ไมใช วบาก จต ขณะ

ท บรโภค อาหาร จต ท เหน เปน วบาก จต จต ท พอใจ ใน อาหาร ท เหน

เปน โลภ มลจต จต ท ไม พอใจ ใน อาหาร ท เหนเปน โทส มลจต จต ท

ลม รส เปรยว หรอ หวาน เปน วบาก จต จต ท ทำให รป เคลอนไหว ไป

ตก อาหาร หรอ เคยว กลน ดวย ความ พอใจ นน เปน โลภ มลจต สต

สามารถ จะ เกด ขน ระลก ร ลกษณะ ของ จต แตละ ประเภท ได ตาม

ความ เปน จรง ฉะนน จง ไมใช หน โลภ ะ แต ตอง ร โลภ ะ ตาม ความ

เปน จรง จง จะ ละ โลภ ะ ได ตงแต เกด มา ก ม ปจจย ทำ ให โลภ ะ เกด

ขน เปน ปกต ประจำ วน ขณะ ท ประกอบ การ งาน อาชพ สวน ใหญ ก

เปน โลภ ะ ใน วน หนงๆ นน โลภ ะ เกด มาก ท เดยว แต กศล จต ก

ม ปจจย ท จะ เกด ได เมอ เหน ประโยชน ของ กศล จต ใน ขณะ ท รบ

ประทาน อาหาร เมอ โลภ ชวน วถ เกด แลว ดบ ไป ชวน วถ วาระ หลง

จาก นน เปน กศล โดย ระลก ร ลกษณะ ของ จต ท ยนด พอใจ ใน อาหาร

ขณะ นน กได หรอ สต อาจ จะ เกด ขน ระลก ร ลกษณะ ของ รป ธรรม

ท ออน หรอ แขง เยน หรอ รอน ตง หรอ ไหว หรอ รส เปรยว หวาน

เคม ท ปรากฏ กได

การ อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน ทำให ร สภาพ ของ จต ได แม ใน ขณะ

ท ยง ไมม การก ระ ทำ ใดๆ ทาง กาย ทาง วาจา เลย เชน สต

168  จตตสงเขป

สามารถ ระลก ร วา จต ท เหน ไมใช จต ท ยนด พอใจ ใน สง ท ปรากฏ

เปนตน

อรรถ ของ จต ประการ ท ๓ ท วา ชอ วาจต เพราะ เปน

ธรรมชาต อน กรรม กเลส สงสม วบาก

กเลส เปน สภาพ ธรรม ท ไม บรสทธ เศรา หมอง “เศรา

หมอง” คอ ไม ผองแผว ไม บรสทธ เชน ขณะ ท เกด ความ

ยนด ความ ตด ของ ตองการ ขณะ ท กำลง อยาก ได สง หนง สง ใด

นน สบายใจ หรอ ไม สบายใจ ถา ไม อยาก ได ไม เกด โลภ ะ จะ

สบายใจ กวา นน เพราะ ไม ตอง หลง ยด ตด ไม ตอง ตด ของ ไม

ตอง คด อยาก ได แต ขณะ ท กำลง ตด ของ อยาก ได นน อวชชา

ไม สามารถ จะ เหน ได วา ขณะ นน เปน สภาพ ธรรม ท เศรา หมอง

ไม บรสทธ ไม สบายใจ เดอด รอน แลว เพราะ ความ ตด ของ ตองการ

ไม วา จะ เกด ความ พอใจ สง หนง สง ใด ขณะ นน ก เปน ความ ตด ของ

เปน ความ เศรา หมอง เปน ความ เดอด รอน เปน อกศล ธรรม และ

บางท บาง ทาน ก เขาใจ วา เปน ศรทธา ซง ถา สต ปฏ ฐาน ไม เกด

ปญญา ไม พจารณา จะ ไมร วา ขณะ นน เปน โลภ ะ ซง เปน อกศล

หรอ วา เปน ศรทธา ซง เปน กศล

ใน ชวต ประจำ วน ของ บรรพชต และ คฤหสถ ผ ท ยง ม กเลส อย

จะ พน ไป จาก โลภ ะ ไม ได เลย ขณะ ใด ท พอใจ สง ท ปรากฏ ทาง ตา

ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ เปน โลภ ะ สำหรบ

คฤหสถ ฉนใด บรรพชต ผ ท ยง ม กเลส อย ก ฉน นน

จตตสงเขป  169

กเลส ท เกด ขน แตละ ขณะ นน เมอ ขณะ ใด ม กำลง แรง กลา ก เปน

อกศล กรรม ทาง กาย บาง ทาง วาจา บาง ถา ไมม กเลส อกศล กรรม

ทาง กายทาง วาจา ก เกด ขน ไม ได เลย และ เมอ ได กระทำ กรรม ไป

แลว แมวา จต และ เจตสก ซง เกด รวม กน กระทำ กร รม นนๆ สำเรจ

ไป แลว ดบ ไป แลว กตาม แต การ สะสม ของ กรรม ท สบ ตอ อย ใน จต

ทกๆ ขณะ ท เกด ดบ สบ ตอ กน ไป เรอยๆ นน ก เปน กมม ปจจย

คอ เปน สภาพ ธรรม ท ทำให ผล คอ วบาก จต และ เจตสก เกด

ขน ฉะนน จง ตอง ร วา ขณะ ใด เปน กเลส ขณะ ใด เปน กรรม

ขณะ ใด เปน วบาก จต เหน จต ไดยน จต ได กลน จต ลม รส จต

ร โผฏฐพพะ เปน วบาก จต เปน ผล ของ กรรม ทก คน อยาก จะ เหน

แต สง ท นา พอใจ แม เหน แลว เทา ไรๆ ก ไม พอ แต แมวา จะ ม จกข

ปสาท ซง เกด เพราะ กรรม เปน ปจจย แต อารมณ ท กระทบ กบ จกข

ปสาท และ ปรากฏ แก จกข วญญาณ นน ยอม แลว แต กมม ปจจย

เมอ กศล กรรม เปน ปจจย ก ทำให จกข วญญาณ กศล วบาก เกด ขน

เหน สง ท นา พอใจ ขณะ ใด ท ไดยน เสยง ท นา พอใจ ก เปน ผล ของ

กศล กรรม ขณะ ใด ท ไดยน เสยง ท ไม นา พอใจ ก เปน ผล ของ อกศล

กรรม ขณะ น และ ขณะ ตอ ไป จะ เปน กศล วบาก หรอ อกศล วบาก ก

ยอม แลว แต วา กศล กรรม หรอ อกศล กรรม จะ เปน ปจจย ให ว บา กนนๆ

เกด ขน ทาง ทวาร ใด

ปจจย ใหญๆ ท ทำให สภาพ ธรรม ทง หลาย เกด ขน นน ม ๒๔

ปจจย กรรม เปน ปจจย ให วบาก เกด ขน ฉะนน กรรม จง เปน

170  จตตสงเขป

ก มม ปจจย เปน ปจจย หนง ใน ๒๔ ปจจย ขณะ เหน ไดยน ได

กลน ลม รส ร โผฏฐพพะ นน เปน วบาก จต และ วบาก เจตสก ซง

เกด ขน เพ ราะกมม ปจจย ไมม ใคร บนดาล ให เกด ขน ตามใจ ชอบ ได

เชน ขณะ น เหน แลว ไดยน แลว ใคร จะ ไม ให เหน ไม ให ไดยน

ได บาง ใน เมอ เหน เกด ขน แลว เพราะ กรรม เปน ปจจย และ ไดยน

ก เกด ขน แลว เพราะ กรรม เปน ปจจย

จต และ เจตสก ท กำลง ร อารมณ ท ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห

ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย เปน วบาก จต และ วบาก เจตสก

ท เกด รวม กน วบาก จต เปน ปจจย แก วบาก เจตสก และ วบาก

เจตสกก เปน ปจจย แก วบาก จต โดย เปนว ปาก ปจจย คอ ตอง

เกด เปน วบาก เปน อยาง อน ไม ได ทง จต และ เจตสก เกด ขน พรอม

กน เปน วบาก ทง สอง อยาง และ เปน ปจจย ซง กน และ กน จง ตาง

ก เปนว ปาก ปจจย ของ กน และ กน

รป ท เกด ขน เพราะ กรรม เปน ปจจย นน เปน ผล ของ กรรม

แต ไมใช วบาก เพราะ รป ไมใช นามธรรม รป ไมใช สภาพ ร รป จง

ไม เปน วบาก วบาก ตอง เปน นามธรรม ซง เปน สภาพ ร เทานน

อรรถ ของ จต ประการ ท ๓ คอ ชอ วา “จต” เพราะ เปน

ธรรมชาต อน กรรม กเลส สงสม วบาก

เรอง ของ อดต กรรม เปน เรอง ท ร ได ยาก เพราะ เปนการ กระทำ

ท สำเรจ แลว เสรจ สน แลว ใน อดต แต เปน ปจจย คอ ทำให เกด

จตตสงเขป  171

วบาก จต และ เจตสก ใน ปจจบน ฉะนน จง ควร ท จะ ได พจารณา ให

เขาใจ สภาพ ธรรม ท เปน วบาก ให ละเอยด ขน วา สภาพ ธรรม ท เปน

วบาก นน ไดแก นามธรรม คอ จต เจตสก ซง เกด ขน เพราะ

กรรม ท ได กระทำ แลว เปน ปจจย

โดย ทวไป เมอ ประสบ เหตการณ อยาง ใด อยาง หนง ก มก จะ

พด กน วา เปน กรรม ของ คน นน ซง ถา จะ ให เขาใจ ถก จรงๆ ก ควร

จะ พด วา เปน ผล ของ กรรม ท บคคล นน ได กระทำ แลว ซง จะ ทำให

เขาใจ ชดเจน ขน วา ขณะ ใด เปน ผล ของ กรรม และ ขณะ ใด เปน กรรม

เพราะ ถา พด กน สนๆ วา เปน กรรม ของ คน นน ผ ซง ไม คน เคย กบ

เหต ของ ผล ของ สภาพ ธรรม ก อาจ จะ เขาใจ คลาด เคลอน ผด ไป ได

โดย อาจ จะ ถอ เอา วบาก นนเอง เปน กรรม

เมอ ได ศกษา และ เขาใจ เรอง ของ จต ซง เปน สภาพ ธรรม อน

กรรม กเลส สงสม วบาก ก จะ ทำให เขาใจ สภาพ ธรรม ทง หลาย

ตาม ความ เปน จรง ยง ขน คอ ถา ปราศจาก ทวาร ตา ห จมก ลน

กาย ใจ ซง เปน ทาง รบ ร อารมณ ตางๆ ก ยอม จะ ไมม วบาก จต ใน

ชวต ประจำ วนเกด ขน รบ ผล ของ กรรม ขณะ ท เหน เปน วบาก เปน

ผล ของ กรรม แมวา ไม ได ประสบ อบตเหต หรอ ได ลาภ ยศอน ใด

กตาม ขณะ ไดยน ได กลน ลม รส ร สง ท กระทบ สมผส เปน ปกต

ใน ชวต ประจำ วน นน เปน ผล ของ อดต กรรม ท ได กระทำ แลว ทง สน

วบาก จต ไมใช เฉพาะ ขณะ เจบ ไข ได ปวย ได ลาภ หรอ เสอม ลาภ

ได ยศ หรอ เสอม ยศ เทานน และ สต สามารถ ระลก ร สภาพ ธรรม ท

172  จตตสงเขป

เปน วบาก ได ใน ขณะ ท เหน ไดยน ได กลน ลม รส ร โผฏฐพพะ

ใน ชวต ประจำ วน

วบาก จต ยอม เกด ขน เปน ผล ขอ งกมม ปจจย ท ได กระทำ แลว

ซง ยาก แก การ ท จะ ร ได วา วบาก จต ท เกด ขน แตละ ทวาร นน เปน ผล

ของ อดต กรรม อะไร เชน วบาก จต ท ไดยน เสยง เดก เลน ฟตบอล

นน เปน ผล ของ อดต กรรม อะไร เรอง ของ กรรม เปน เรอง ท ร

ได ยาก เพราะ เปน อจนไตย คอ เปน สง ท ไม ควร คด กรรม

ท ได กระทำ แลว เปน เหต ใน อดต ซง แม จะ ได กระทำ มา นาน แลว ใน

สงสารวฏ ฏ ก ยง เปน ปจจย ให เกด วบาก จต ได ฉะนน ถา ใคร คด

เดา วา เหน สง น เปน ผล ของ กรรม อะไร ไดยน เสยง นน เปน ผล ของ

กรรม อะไร ก จะ ไม พน จาก ความ ไมร และ วนวาย ใจ เพราะ คด เดา

ใน สง ซง ไม อาจ ม ปญญา ขน ท จะ ร จรง ได แต วบาก ซง เปน ผล ของ

กรรม ก กำลง ม ปรากฏ ให ร ได ทาง ตา ห จมก ลน กาย

ใน จต ตา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน สภาพ ของ จต ประเภท ท ๑ คอ

ส ราค จต สต เกด ขน ระลก ร สภาพ จต ท ประกอบ ดวย ราคะ ความ

ยนด พอใจ ตด ของ ซง เกด ขน เปน ปกต ธรรมดา เมอ สต ปฏ ฐาน

ไม เกด ก จะ ไมร เลย วา เมอ เหน สง ใด โลภ มลจต ซง เปน จต ท ยนด

พอใจ สง ท เหน นน ก เกด สบ ตอ อยาง รวดเรว การ ท จะ ดบ กเลส ได

นน ปญญา จะ ตอง ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ตาม ปกต

ตาม ความ เปน จรง คอ ร สภาพ ท ตาง กน ของ วบาก จต ซง เปน ผล

ของ อดต กรรม และ กศล จต อกศล จต ซง เปน กเลส หรอ กรรม

จตตสงเขป  173

ปจจบน อน จะ เปน ปจจย ให เกด วบาก จต ใน อนาคต ฉะนน การ ร

ลกษณะ ของ วบาก จต นน จง ไมใช ร เพยง หยาบๆ เมอ ม อบตเหต ม

โรค ภย ไข เจบ ม ลาภ หรอ เสอม ลาภ ได ยศ หรอ เสอม ยศ แต ตอง ร

วา วบาก จต คอ ขณะ ท เหน ไดยน ได กลน ลม รส ร โผฏฐพพะ

ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใน ชวต ประจำ วน

เมอ ร วาวบาก จต ท เกด ขน นน เปน ผล ของ กรรม ของ ตนเอง

แลว จะ โกรธ หรอ โทษ คน อน ไหม วา ผ นน ผ น ทำให เปน อยาง น

ใน พระ ไตรปฎก ม เหตการณ ใน ชวต ของ คน ท ได รบ วบาก ตางๆ

กน ตาม ยค สมย นน สมย น ก ม เหตการณ ตางๆ ซง แสดง ให เหน วา

แตละ บคคล ยอม ได รบ วบาก คอ ผล ของ อดต กรรม โดย ไม คาด คด

วา จะ เปน ลกษณะ ใด เชน ตก ทง หลง พง ลง มา ทบ เจาของ บาน

ตาย ไม ตอง อาศย ลก ระเบด ไม ตอง ถก คน อน ยง หรอ ทำราย แต

อดต กรรม ท ได กระทำ แลว เปน ปจจย ให ได รบ ผล ของ กรรม ทาง ตา

ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ฉะนน จง ไม ควร โกรธ หรอ

โทษ ผ อน แต ควร ท สต จะ ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท เปน

วบาก จต ไมใช สตว บคคล ตว ตน จรงๆ จง จะ ร ได วา ขณะ นน

เปน ผล ของ อดต กรรม ไมใช ขณะ ท เปน โลภ ะ โทสะ โมหะ หรอ

กศล ซง เปน เหต ปจจบน ท จะ ให เกด ผล ใน อนาคต

ทง วตถ ภายนอก และ ทง รป กาย ท ปรากฏ ให เหน วา สง ตำ ดำ

ขาว ตางๆ นน ก ปรากฏ ชว ขณะ ท กระทบ กบ จกข ปสาท เทานน

174  จตตสงเขป

ถา ไมม ตา หรอ ไม เหน ก จะ ไม นกถง รป ราง สณฐาน สง ตำ ดำ

ขาว ซง ยดถอ วา เปน รางกาย ของ เรา เลย

ฉะนน รป รางกาย ของ ตนเอง และ วตถ ภายนอก ทงหมด ตาม

ความ จรง นน ไมใช ของ ใคร เลย เปน เพยง สง ท ปรากฏ ชว ขณะ ท

จกข วญญาณ เกด ขน แลว ดบ ไป อยาง รวดเรว เทานน เอง

เสยง ท ปรากฏ เมอ กระทบ ห ก เชน เดยวกน เปน เพยง สง ท ปรากฏ

เมอ กระทบ ห แลว ก ดบ ไป หมด ไมใช ของ ใคร เลย ทง สน การ ระลก

ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตาม ปกตตาม ความ เปน จรง จะ ทำให

ละ คลาย การ ยดถอ สภาพ ธรรม ทง หลาย ทง ปวง วา เปน สตว บคคล

ตว ตน ได

ชว ขณะ ท เหน ครง หนง ไดยน ครง หนง ได กลน ครง หนง ลม รส

ครง หนง ร สง ท กระทบ สมผส ครง หนง หรอ คด นก ตางๆ นน เปน

สภาพ ธรรม ท ม จรง เปน สต ปฏ ฐาน ให ปญญา ศกษา ร ลกษณะ ของ

สภาพ ธรรม นน ตาม ความ เปน จรง ได วา ไมใช สตว บคคล ตว ตน

ใดๆ เลย

ลอง พจารณา ด ทรพย สมบต ท เขาใจ วา ม มาก นน ถา ไม เหน

ทรพย สมบต นน เลย ก เพยง แต คด เทานน วา ม ทรพย สมบต ตางๆ

มาก แต เมอ ไม เหน ไม ได กระทบ สมผส ทรพย สมบต นนๆ เลย

จะ ม ประโยชน อะไร จาก ทรพย สมบตนนๆ ไหม เมอ ร ลกษณะ

ของ สภาพ ปรม ตถ ธรรม ซง ไมใช สตว บคคล ตว ตน จรงๆ แลว

จตตสงเขป  175

ก ร วา ทก คน เสมอ กน คอ จกข วญญาณ เกด ขน ขณะ ใด ก เหน สง

ท ปรากฏ แลว ก ดบ ไป จกข วญญาณ และ สง ท ปรากฏ ให เหน จง

ไมใช สมบต ของ ใคร ทง สน ฉะนน จง ไม ควร ยดถอ สง ใด วา เปน เรา

หรอ ของ เรา ทก คน เทา กน โดย สภาพ ท เปน ปรม ตถ ธรรม เหมอน

กน แต กเลส ท ยดถอ สภาพ ธรรม วา เปน เรา หรอ ของ เรา นน ยอม

มาก นอย ตาง กน

ทาน ท เคย ยนด ใน ทรพย สมบต มาก นอย ของ ทาน นน เรม รสก

หรอ ยง วา ทาน ไมม ทรพย สมบต ใดๆ เลย เพราะ จกข วญญาณ

เกด ขน เหน แลว ก ดบ ไป อยาง รวดเรว ถา จกข วญญาณ ไม เกด

ขน ทรพย สมบต ของ ทาน อย ทไหน เมอ ทรพย สมบต เปน เพยง สง

ท จกข วญญาณ เกด ขน เหน ชว ขณะ แลว จะ ยดถอ วา เปน ทรพย

สมบต ของ ทาน ได อยางไร ใน เมอ สง ท ปรากฏ นน ไม สามารถ จะ

เขา มา ส ตว ของ ทาน ได เลย เพยง สามารถ ปรากฏ เมอ กระทบ จกข

ทวาร หรอ จกข ปสาท เทานน

เสยง กลน รส และ โผฏฐพพะ ก เชน เดยวกน ม เพยง ชว ขณะ

ท กระทบ สมผส เทานน จง ไม ควร ท จะ ยดถอ สภาพ ธร รม นนๆ วา

เปน เรา หรอ วา เปน ของ เรา

ถง แมวา ทก ทาน อยาก จะ ม ทรพย สมบต มากๆ ให เทาๆ กน ให

เห มอ นๆ กน แต ตาม ความ เปน จรง นน ผล ท ปรากฏ ใน ปจจบน

เกด จาก เหต ใน อดต ฉะนน จง ไม อย ใน อำนาจ บงคบ บญชา ของ ใคร

176  จตตสงเขป

วบาก คอ ผล ของ กรรม ใน ขณะ ท เพยง เหน ไดยน ได กลน

ลม รส ร สง ท กระทบ สมผส ซง ไมม ผ ใด สามารถ พยากรณ ได วา

ขณะ ท เหน หรอ ไดยน เปนตน แตละ วาระ นน เปน ผล ของ กรรม

อะไร

ขอความ ใน อง คต ต รน กาย จต กก นบาต ท ตย ปณณาส ก

อปณณก วรรค ท ๓ อ จนต ต สตร ขอ ๗๗ พระ ผ ม พระ ภาค ตรส

วา ดกร ภกษ ทง หลาย อจนไตย ๔ ประการ น อน บคคล

ไม ควร คด เมอ บคคล คด พง เปน ผ ม สวน แหง ความ เปน บา

เดอด รอน อจนไตย ๔ ประการ เปน ไฉน ดกร ภกษ ทง หลาย

พทธ วสย ของ พระพทธเจา ทง ปวง ๑ ฌาน วสย ของ ผ ได

ฌาน ๑ วบาก แหง กรรม ๑ ความ คด เรอง โลก ๑ ดกร ภกษ

ทง หลาย อจนไตย ๔ ประการ น แล ไม ควร คด เมอ บคคล คด

พง เปน ผ ม สวน แหง ความ เปน บาเดอด รอน

ขณะ น กำลง เหน เปน วบาก จต ทาง ตา สต สามารถ ระลก ร

ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม คอ นามธรรม ซง เปน สภาพ ร และ

รป ธรรม คอ สง ท กำลง ปรากฏ เทานน จะ ร เกน ไป จน กระทง

วาท กำลง เหน เดยว น เปน ผล ของ อดต กรรม อะไร ใน ชาต ไหน

ยอม ไม สามารถ ท จะ ร ได แต ใน ขณะ ท กำลง เหน นน สต ปฏ ฐาน

สามารถ ระลก ได และ ปญญา สามารถ ร ชด ได วา ขณะ ท เหน ซง

เปน วบาก นน ไมใช ขณะ ท พอใจ หรอ ไม พอใจ ซง เปน อกศล ท เกด

ขน ตอ จาก ขณะ ท เหน

จตตสงเขป  177

อนง จต แม ทก ดวง ชอ วา “จต” เพราะ เปน ธรรมชาต

วจตร ตาม สมควร ดวย อำนาจ แหง สมปยต ต ธรรม วจตร คอ

ตางๆ กน ไป ตาม สมปยต ต ธรรม คอ เจตสก ท เกด รวม ดวย

เปนการ สงสม ของ แตละ บคคล ฉะนน ท จะ ให ทก คน ม ความ

คด อยาง เดยวกน นบถอ ลทธ ศาสนา เดยวกน จง เปน สง ท เปน ไป

ไม ได เลย เพราะ แม รป รางกาย ก ไม เหมอน กน ความ คด นก ก

ยอม ไม เหมอน กน ความ เหน ความ เชอ ตางๆ ก ยอม ไม เหมอน กน

แม ใน สมย ท พระ ผ ม พระ ภาค ยง ไม ทรง ปรนพพาน พระ ผ ม พระ ภาค

เอง ก ไม ทรง สามารถ โปรด ให บคคล ทง หลาย ม ความ เหน ถก ได

ทก คน ผ ท สงสม เหต ปจจย มา แลว ม โอกาส ท วบาก จต และ กศล จต

จะ เกด ขน ไดยน ได ฟง ได ศกษา ได พจารณา พระ ธรรม ซง

พระ อร หน ต สมมา สม พทธ เจา ทรง แสดง นน เมอ ไดยน ได ฟง แลว

ก ควร จะ พจารณา ใครครวญ สอบสวน ให รอบคอบ ละเอยด ขน

และ อบรม เจรญ ปญญา จน สามารถ ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตรง

ตาม ท พระผ ม พระ ภาค ทรง แสดง ไว

ความ เหน ผด นน ไม ได ม แต ใน ลทธ อน แม ผ ท นบถอ พระพทธ

ศาสนา ก ประพฤต ปฏบต ตางๆ กน ตาม ความ คด ความ เขาใจซง

สะสม มา ตางๆ กน ใน สมย หลง การ สงคายนา ครง ท ๒ ภกษ

ชาว วช ช ผ เปนตน เหต ให กระทำ การ สงคายนา ครง ท ๒ นน กได

ตง นกาย ตางๆ ตาม ความ เหน ของ ตน เชน นกาย หนง ม ความ เหน

วา ผ ใด กตาม ท จะ บรรล มค ค ผล ร แจง นพพาน ตอง เปลง วาจา วา

178  จตตสงเขป

ทกข หนอๆ1 การ เขาใจ หนทาง ประพฤต ปฏบต ผด พลาด คลาด

เคลอน นน ม มา ตงแต สมย โบราณ ฉะนน สมย น ทก ทาน จง จะ ตอง

ศกษา และ พจารณา โดย ละเอยด เพราะ ผ ท จะ ร แจง อรย สจ จ ธรรม

สมย น ไม ใช อค ฆฏตญญ บคคล หรอ ว ปญจ ตญญ บคคล แต ผ ท

จะ ร แจง อรย สจ จ ธรรม ใน สมย น ได นน ยอม เปน เนย ย บคคล และ

ผ ท ไม สามารถ จะ ร แจง อรย สจ จ ธรรม ได แมวา จะ ได ฟง ธรรม มาก

อาน ธรรม มาก สนทนา ธรรม มาก กลาว ธรรม มาก ก เปน ปท ปรม

บคคล

ฉะนน พระ ธรรม ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง พระ มหา กรณา แสดง

โดย ตลอด ๔๕ พรรษา นน ก เพอ ทรง อนเคราะห ผ ท เปน เนย ย

บคคล และ ปท ปรม บคคล ทก ทาน จง ตอง ศกษา ให ร จรงๆ วา

การ ร แจง อรย สจ จ ธรรม นน คอ ร อะไร และ หนทาง ท จะ ร

การ เกด ขน และ ดบ ไป ของ ธรรม ท ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง

จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ ได จรงๆ นนตอง อบรม

เจรญ อยางไร จง จะ เปน ผ ท เขาใจ ประโยชน อยาง แทจรง ของ

การ ศกษา วา เพอ เกอกล ให สต ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม

ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง ตรสร และ ทรง พระ มหา กรณา แสดง ไว โดย

ละเอยด แมแต ลกษณะ ของ จต ท ได กลาว ถง แลว และ จต ซง กำลง

เหน ก เปน สต ปฏ ฐาน เปน สภาพ ธรรม ท ปญญา สามารถ จะ อบรม

1  นทานกถา กถาวตถปกรณฏฐกถา

จตตสงเขป  179

เจรญ ขน จน ประจกษ แจง สภาพ ท เปน อนตตา เกด ขน และ ดบ ไป ใน

ชวต ประจำ วน ไมใช สตว บคคล ตว ตน วตถ สง ใดๆ เลย

คำถาม ทบทวน

๑. กมม ปจจยคอ อะไร

๒. ว ปาก ปจจยคอ อะไร

๓. รป ซง เกด เพราะ กรรม เปน ปจจย นน เปน วบาก ใช ไหม เพราะ

อะไร

180

บท ท ๘

อรรถ ของ จต ๔ ประการ คอ

๑. ท ชอ วา “จต” เพราะ เปน สภาพ ธรรม ท ร แจง อารมณ

๒. ท ชอ วา “จต” เพราะ สงสม สนดาน ของ ตน ดวย สามารถ

แหง ชวน วถ

๓. ท ชอ วา “จต” เพราะ เปน สภาพ ธรรม อน กรรม กเลส

สงสม วบาก

๔. อนง จต แม ทก ดวง ชอ วา “จต” เพราะ เปน ธรรมชาต

วจตร ตาม สมควร โดย อำนาจ แหง สมปยต ต ธรรม

วจตร คอ ตางๆ ไม เหมอน กน และ ท วจตร คอ ตางๆ กน

นน โดย อำนาจ แหง สมปยต ต ธรรม

ตอง ม เหต ท ทำให จต ตาง กน ฉะนน อะไร เปน เหต ให จต ตาง กน

จต เปน สงขาร ธรรม เปน สภาพ ธรรม ท เกด ขน โดย ม เจตสก เปน

ปจจย ปรง แตง เจตสก เปน ปรม ตถ ธรรม อก ประเภท หนงซง เกด

พรอม จต ดบ พรอม จต ร อารมณ เดยว กบ จต และ เกด ท เดยว

กบ จต ฉะนน เจตสก ซง เปนสมปยต ต ธรรม ท เกด กบ จต นนเอง

ทำให จต ตางๆ กน ไป

จตตสงเขป  181

จต ของ แตละ ทาน ตาง กน มาก ตาม ท สะสม มา ใน อดต จง เปน เหต ให ผล คอ วบาก ใน ปจจบน น ตาง กน ไม วา จะ ม สตว บคคล มาก นอย สก เทาไร ใน โลก ก ยอม ตาง กน ไป ตาม กรรม ตาม ความ วจตร ของ เหต ตงแต รป ราง หนาตา จน กระทง ถง การ ได ลาภ เสอม ลาภ ได ยศ เสอม ยศ สข ทกข สรรเสรญ นนทา ซง ลวน แต เปน ผล ซง เกด จาก เหต ใน อดต ท ตาง กน เหต ใน อดต ทำให ผล ใน ปจจบน ตาง กน ตงแต เกด จน สน ชวต ไมม ใคร ร วา แตละ คน จะ จาก โลก น ไป วน ไหน เวลา ใด โดย อาการ อยางไร นอก บาน หรอ ใน บาน บน บก ใน นำ หรอ กลาง อากาศ ดวย โรค ภย ไข เจบ หรอ อบตเหต อยาง ใด ก ไมม ใคร สามารถ จะ ร ได ซง ก ยอม เปน ไป ตาม กรรม ท ได กระทำ แลว และ ไมใช วบาก ใน ปจจบน เทานน ท ตาง กน แม เหต คอ ความ วจตร ของ จต ซง เปน เหต ใน ปจจบน ชาต น ก ยง ตาง กน อก จง ทำให วบาก คอ ผล ขาง หนาท จะ เกด ขน นน ตาง กน ออก ไป อก ดวย

ความ วจตร คอ ความ ตาง กน ของ จต นน ไมม ท สน สด ตาม สมปยต ตธรรม คอ เจตสก ท เกด รวม ดวย ฉะนน จง ควร เขาใจ ความ หมาย ของ สมปยต ต ธรรม ปรม ตถ ธรรม ม ๔ คอ จต ปรมตถ ๑ เจตสก ปรมตถ ๑ รป ปรมตถ ๑ นพพาน ปรมตถ ๑ จต และ เจตสก เปน สภาพ ธรรม ซง เกด รวม กนพรอม กน ปราศจาก กน ไม ได แยก กน ไม ได เมอ เกด ขน พรอม กน แลว ก ดบ พรอม กน ร อารมณ เดยวกน เกด ท รป เดยวกน (ใน ภมท ม ขนธ ๕) นน คอ ลกษณะ ท เปน สมปยต ต ธรรม

182  จตตสงเขป

ใน อฏฐ สาลน จต ตป ปาท กณฑ ม ขอความ วา จรง อย เมอ

รป ธรรม และ อรป ธรรม เกด รวม กน รป ยอม เกด รวม กบ อรป แต

ไม เกยวของ ไม สมปยต ต กน อรป ก เหมอน กน คอ เกด รวม กบ

รป แต ไม เกยวของ ไม สมปยต ต กน และ รป ก เกด รวม กบ รป แต ไม

เกยวของ ไม สมปยต ต กน สวน อรป โดย นยม ท เดยว เกด รวม

กบ อรป เกยวของ และ สมปยต ต กน ท เดยว

ท ทรง แสดง ลกษณะ ของ สมปยต ต ธรรม ไว โดย ละเอยด ก เพอ ให

ประจกษ ชด จรงๆ วา นามธรรม ไมใช รป ธรรม นนเอง ขณะ ท

ศกษา และ ฟง พระ ธรรม นน เปน สงขาร ขนธ ท จะ คอยๆ ปรง แตง

สต ปญญา จนกวา สต ปฏ ฐาน จะ เกด ระลก พจารณา ร ลกษณะ

ของ นามธรรม และ รป ธรรม แตละ ลกษณะ จนกวา ลกษณะ ของ

นามธรรม และ รป ธรรม จะ ปรากฏ โดย สภาพ ท แยก ขาด จาก กน

ไม สมปยต ต กน แมวา จะ เกด รวม กน

ฉะนน สมปยต ต ธรรม จง เปน ลกษณะ ของ นามธรรม คอ

จต และ เจตสก ท เกด ดบ รวม กน และ ร อารมณ เดยวกน

น เปน ความ ตาง กน ของ นามธรรม และ รป ธรรม เหตเพราะ วา

รป ธรรม เกด พรอม กน ดบ พรอม กน จรง แต รป ธรรม ไมใช สภาพ ร

รป ไมร อารมณ เลย รป ทก รป ท เกด รวม กน จง ไม เปน สมปยต ต ธรรม

เพราะ สภาพ ธรรม ท เปน สมปยต ต ธรรม นน ตอง เปน สภาพ ธรรม

ท รวม กน สนท โดย เปน นามธรรม ซง เปน ธาต ร ท เกด พรอม กน ร

อารมณ เดยวกน ดบ พรอม กน และ เกด ดบ ท เดยวกน

จตตสงเขป  183

อรรถ ของ จต ประการ ท ๔ คอ จต แม ทก ดวง ชอ วา จต เพราะ

เปน ธรรมชาต วจตร ตาม สมควร โดย อำนาจ แหง สมปยต ต ธรรม

เจตสก ทงหมด ม ๕๒ ประเภท แต วา จต ดวง หนงๆ ไม ได

ประกอบ ดวย เจตสก พรอม กน ทง ๕๒ ประเภท จง ทำให จต

ตางๆ กน ไป ตาม เจตสก ท เกด รวม ดวย มาก นอย ตางๆ กน

ตาม จำนวน และ ประเภท ของ จต เหลา นน จต ๘๙ ดวง ซง

ตาง กน นน จำแนก ออก เปน ประเภท ของ ชาต คอ สภาพ ของ

จต ท เกด ขน นน ตาง กน เปน ๔ ชาต คอ เปน กศล จต ๑ เปน

อกศล จต ๑ เปน วบาก จต ๑ เปน กรยา จต ๑ ใน วน หนงๆ นน

ม กศล จต บาง อกศล จต บาง วบาก จต บาง และ กรยา จต บาง

จต ซง จำแนก เปน ชาต ตางๆ นน เปน ไป ตาม สภาพ ของ จต ไมใช

เปน ชาต ชน วรรณะ เชน ชาต ไทย จน แขก แต สภาพ จต ท เปน

กศล นน ไม วา จะ เกด กบ ใคร ทไหน ขณะ ใด จต นน ก เปน กศล

และ จต ท เปน อกศล นน ไม วา จะ เกด กบ ใคร จะ เปน สมณะ พราหมณ

ชาต ชน วรรณะ ผว พรรณ ใด จต ท เปน อกศล ก ตอง เปน อกศล

เปลยน สภาพ ไม ได น คอ สภาพ ของ ปรม ตถ ธรรม เมอ จต ประกอบ

ดวย สมปยต ต ธรรม คอ เจตสก ท เปน อกศล จต จง เปน อกศล

เมอ จต ประกอบ ดวย โสภณ เจตสก จต จง เปน กศล หรอ กศล วบาก

หรอ โสภณ กรยา ตาม ชาต ของ จต

ใน อฏฐ สาลน จต ตป ปาท กณฑ ม ขอความ วา ก แล พระ ผ ม

พระ ภาค เมอ ทรง จำแนก ธรรม เปน แผนกๆ แลว ทรง ยก บญญต

184  จตตสงเขป

ขน ตรส ทรง ทำ สง ท ทำได ยาก นำ หรอ นำมน หลาย ชนด ท ใส ลง

ไป กวน ใน ภาชนะ เดยวกน ตลอด วน เมอ มอง ด ดม กลน หรอ

ลม รส ก อาจ ร ได วา ตาง กน เพราะ ส กลน และ รส ตาง กน แม จะ

เปน ได ถง อยาง นน การ เชน นน ทาน ก พด วา ทำได ยาก แต พระ

สมมา สม พทธ เจา เมอ ทรง จำแนก ธรรม คอ จต และ เจตสกซงร

อารมณ เดยวกน เชน ร ปา รมณ เดยวกน เหลา น ออก เปน แผนกๆ

แลว ยก บญญต ขน ตรส ชอ วา ทรง ทำ สง ท ทำได ยาก ยง นก

นามธรรม เปน สภาพ ท ละเอยด ยง กวา รป ท ละเอยด แต แม

กระนน พระ ผ ม พระ ภาค ก ทรง จำแนก ลกษณะ ของ นามธรรม แตละ

ชนด ไว โดย ลกษณะ ท ปรากฏ โดย กจ (รส) โดย อาการ ท ปรากฏ

(ปจ จ ปฏ ฐาน) และ โดย เหต ใกล (ปทฏ ฐาน) ให เกด นามธรรม

ประเภท นนๆ

จต เปน ใหญ เปน ประธาน ใน การ ร ใน อฏฐ สาลน จต ตป ปาท

กณฑ กลาว วา จต เปน ภม คอ เปน ท เกด ของ สมปยต ต ธรรม

เชน ความ รสก เปนสข ถา ไมม จต ความ รสก เปนสข ก จะ ม ไม ได

เพราะ ไมม ท ตง ไมม ท เกด ของ ความ รสก เปนสข แต ขณะ ใด ท สข

เวทนา เกด ขณะ นน จต เปน ภม เปน ท ตง เปน ท อย อาศย ของ สข

เวทนา ท เกด กบ จต นน ฉะนน จต จง เปน ภม เปน ท อย อาศย ของ

สมปยต ต ธรรม คอ สข เวทนา และ เจตสก อนๆ

จต จำแนก ออก โดย ชาต ม ๔ ชาต คอ อกศล จต กศล จต

วบาก จต กรยา จต ไม วา จะ กลาว ถง จต อะไร จำเปน ท จะ ตอง ร วา

จตตสงเขป  185

จ ตนนๆ เปน ชาต อะไร คอ เปน อกศล หรอ กศล หรอ วบาก

หรอ กรยา สำหรบ วบาก จต ซง เปน ผล ของ กรรม นน เมอ กรรม ม

๒ ประเภท คอ กศล กรรม ๑ อกศล กรรม ๑ วบาก จต จง ม

๒ ประเภท คอ กศล วบาก จต ๑ และ อกศล วบาก จต ๑

เมอ กลาว ถง จต ซง เปน ผล ของ อกศล กรรม นน ตอง ใช คำ วา อกศล

วบาก จต อยา กลาว อยาง สนๆ วา อกศล เพราะ อกศล วบาก จต

เปน ผล ของ อกศล กรรม และ กศล วบาก จต เปน ผล ของ กศล กรรม

กศล วบาก จต ไมใช กศล จต อกศล วบาก จต ไมใช อกศล จต และ

จต อก ประเภท หนง คอ กรยา จต นน ไมใช กศล ไมใช อกศล และ

ไมใช วบาก เปน จต ท เกด ขน เพราะ ปจจย อน ซง ไม ใช กมม ปจจย

กรยา จต ไม เปน เหต ท จะ ทำให เกด ว บาก ใดๆ เลย กรยา จต สวน

มาก เปน กรยา จต ของ พระ อรหนต พระ อรหนต ดบ อกศล กรรม

และ กศล กรรม หมด สน จง ยง คง ม แต วบาก จต ซง เปน ผล ของ อดต

กรรม และ กรยา จต เทานน

นอกจาก ทรง แสดง สภาพ ของ จต และ เจตสก โดย ชาต ๔ คอ

กศล อกศล วบาก กรยา แลว พระ ผ ม พระ ภาค ยง ทรง จำแนก

ธรรม โดย นย อน คอ โดย ธรรม หมวด ๓ ไดแก

ก สลา ธม มา ธรรม ท เปน กศล ๑

อก สลา ธม มา ธรรม ท เปน อกศล ๑

อพ ยาก ตา ธม มา ธรรม ท เปน อพ ยาก ตะ ๑

186  จตตสงเขป

อพ ยาก ต ธรรม คอ ปรม ตถ ธร รม ใดๆ ทงหมด ท ไมใช

กศล ธรรม และ อกศล ธรรม ฉะนน เมอ จำแนก จต และ เจตสก

โดย ธรรม ๓ หมวด คอ กศล ธรรม อกศล ธร รม และ อพ ยาก ต

ธรรม จต และ เจตสก ท เปน อพ ยาก ต ธรรม กได แก วบาก จต

และ วบาก เจตสก กรยา จต และ กรยา เจตสก เมอ จำแนก ปรม ตถ

ธรรม ๔ คอ จต เจตสก รป นพพาน โดย ประเภท ของ กศล

ธรรม อกศล ธร รม และ อพ ยาก ต ธรรม นน

กศล จต และ เจตสก เปน กศล ธรรม

อกศล จต และ เจตสก เปน อกศล ธรรม

วบาก จต และ เจต สก เปน อพ ยาก ต ธรรม

กรยา จต และ เจต สก เปน อพ ยาก ต ธรรม

รป ทก รป เปน อพ ยาก ต ธรรม

นพพาน เปน อพ ยาก ต ธรรม

จตตสงเขป  187

คำถาม ทบทวน

๑. รป เปน สมปยต ต ธรรม กบ นาม ได ไหม

๒. รป เปน สมปยต ต ธรรม กบ รป ได ไหม

๓. สง ท ปรากฏ ทาง ตาเปน กศล ธรรม หรอ อพ ยาก ต ธรรม เพราะ

เหต ใด

๔. จต เหนเปน กศล ธรรม หรอ อกศล ธรรม หรอ อพ ยาก ต ธรรม

เพราะ เหต ใด

๕. นพพานเปน กศล ธรรมใช ไหม

๖. จต ประเภท ใด ไมม ชาต

๗. จต เปน สมปยต ต ธรรม กบ อะไร ขณะ ไหน

๘. จต ดวง หนง เปน สมปยต ต ธรรม กบ จต อก ดวง หนง ได ไหม

๙. อกศล ธรรม เปน สมปยต ต ธรรม กบ กศล ธรรม ได ไหม

๑๐. นพพาน เปน สมปยต ต ธรรม กบ อะไร

188

บท ท ๙

จต ๘๙ ดวง ซง ตาง กน นน จำแนก โดย ประเภท ของ ภม คอ

ระดบ ขน ของ จต เปน ๔ ภม คอ

กา มาว จร ภม ๑

ร ปาว จร ภม ๑

อรป าว จร ภม ๑

โลก ตตร ภม ๑

จต ท เปน กา มาว จร ภม ไดแก กา มาว จร จต ๕๔ ดวง ใน

อฏฐ สาลน จต ตป ปาท กณฑ อธบาย ความ หมาย ของ กา มาว จร จต

๔ นย ม ขอความ วา

นย ท ๑ บท วา กา มาว จร ไดแก จต อน นบ เนอง ใน กา มาว จร

ธรรม ทง หลาย คอ เปน จต ท อย ใน ขน ของ กาม (คำ เตม คอ

กา มาว จร แต ตดบท หลง ออก เหลอ เพยง กาม เทานน ได) โดย

ทอง เทยว อย ใน กาม คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ จง

เปน จต ขน กาม เปน กา มาว จร จต

ทก ขณะ ใน ชวต ประจำ วน เปน กา มาว จร จต เมอ ไมใช จต ระดบ อน

ท ละเอยด กวา ประณต กวา ขน กาม เมอ ใด ท อบรม เจรญ กศล จต

ท สงบ ขน โดย ม รป เปน อารมณ จน จต สงบ มนคง ขน ถง ขน อป ปนา

จตตสงเขป  189

สมาธ เปน ฌาน จต ท ม รป เปน อารมณ ขณะ นน ก เปน ร ปาว จร ภม

หรอ ร ปาว จร จต พน จาก ระดบ ของ กาม และ เมอ จต สงบ มนคง

กวา นน อก โดย เปน จต ท สงบ แนบ แนน ใน อารมณ ท พน จาก รป

ก เปน อรป าว จร จต และ จต ท ละเอยด ประณต กวา อรป าว จร จต คอ

โลก ตต รจต ซง ประจกษ แจง ลกษณะ ของ นพพาน จง เปน โลก ตตร

ภม ฉะนน จต จง ตาง กน โดย ภม คอ จต ๘๙ ดวง จำแนก เปน

กา มาว จร จต ๕๔ ดวง

ร ปาว จร จต ๑๕ ดวง

อรป าว จร จต ๑๒ ดวง

โลก ตต รจต ๘ ดวง

ขณะ ใด ท ไมใช ร ปาว จร จต อรป าว จร จต โลก ตต รจต ขณะ นน

ตอง เปน กา มาว จร จต

ชอ วา “กาม” เพราะ อรรถ วา อน สตว ใคร กาม ม ๒ อยาง คอ

กเลส กาม ๑ วตถ กาม ๑

กเลส กาม ไดแก ฉนท ราคะ คอ โลภ เจตสก ซง เปน สภาพ

ธรรม ท ยนดพอใจ ตด ของ ใน อารมณ

วตถ กาม คอ สภาพ ธรรม ซง เปน ท ตง ของ ความ ยนด ความ

พอใจ ความ ปรารถนา ฉะนน วตถ กาม ไดแก วฏฏะ ซง เปน

ไป ใน ภม ทง ๓ คอ ทง กาม ภม รป ภม และอรป ภม เพราะ

190  จตตสงเขป

ไม พน จาก การ เปน วตถ ท ยนด พอใจ ของ กเลส กาม ตราบ ใด ท ยง

ดบ โลภ ะ ไม ได ก ยง ม วตถ กาม คอ สภาพ ธรรม ซง เปน ท ยนดพอใจ

ของ กเลส กาม

กา มาว จร จต ซง ยนดพอใจใน รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ

นน เหนยว แนน มาก แมวา รป จะ ปรากฏ เพยง ชว ขณะ ท เลก นอย

เหลอ เกน คอ ชว ขณะ ท กระทบ จกข ปสาท คอ ตา เสยง ก

ปรากฏ เพยง ชว ขณะ ท เลก นอย เหลอ เกน คอ ชว ขณะ ท กระทบ

กบ โสต ปสาท กลน รส และ โผฏฐพพะ ก เชน เดยวกน ลวน

เปน ปรต ต ธรรม คอ เปน สภาพ ธรรม ท ปรากฏ เพยง เลก นอย

แลว ก ดบ ไป แต จต ก ยนด พอใจ ตด ของ ใน ปรต ต ธรรม นน อย เสมอ

เพราะ การ เกด ดบ สบ ตอ กน อยาง รวดเรว ของ ปรต ต ธร รม นนๆ จง

ด เสมอน ไม ดบ ไป

ความ เพลดเพลน ยนด พอใจ ใน กาม อารมณ คอ รป เสยง กลน

รส โผฏฐพพะ ไม หมด สน แมวา รป เสยง กลน รส โผฏฐพ พะ

นนๆ จะ ดบ ไป แลว แต รป เสยง กลน รส โผฎฐพ พะ อนๆ

ก เกด สบ ตอ ทำให เกด ความ หลง ตด ยนด พอใจ ใน รป เสยง ฯลฯ

สบ ตอ กน อย เรอยๆ เมอ เหน รป ใด กตาม ซง เปน ท พอใจ แลว ก

อยาก จะ เหน อ กบอยๆ เมอ ไดยน เสยง ท พอใจ แลว ก อยาก ไดยน

เสยง นน อก กลน รส โผฏฐพพะ ก เชน เดยว เมอ บรโภค รส ใด ท

พอใจ แลว ก อยาก บรโภค รส นน ซำๆ อก ความ ยนด พอใจ ตด ของ

จตตสงเขป  191

ใน รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ เกด ขน เปน ประจำ ทก วน

ซำ แลว ซำ อก ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ นนเอง

เมอ ชอบ สง ใด ก อยาก จะ เหน สง นน อย ตลอด เวลา ได ไหม ไม ได

เพราะ สงขาร ธรรม ทง หลาย เกด ขน แลว ก ดบ ไป เปน ธรรมดา เมอ

รส อรอย เกด ขน ปรากฏ ความ พอใจ ก อาศย ลน เกด ขน ขณะ นน

ความ พอใจ ทาง ตา ห จมก กาย ไม เกด ขน เมอ เกด ความ พอใจ

ใน กลน ท ปรากฏ ขณะ นน ความ พอใจ ทาง ตา ห ลน กาย ก

ไม เกด เพราะ จต เกด ขน ท ละ ขณะ เทานน จะ ม จต ๒ ดวง เกด

ขน พรอม กน ไม ได เลย ทก คน พอใจ ใน สง ตางๆ ท ปรากฏ สลบ กน

ทาง ตา บาง ทาง ห บาง ทาง จมก บาง ทาง ลน บาง ทาง กาย บาง

ทาง ใจ บาง ไมใช พอใจ เฉพาะ ใน ส เดยว เสยง เดยว กลน เดยว

รส เดยว และ โผฏฐพพะ เดยว เทานน ทงน เพราะ ความ พอใจ ใน

รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ สะสม สบ ตอ อยเรอยๆ ตงแต อดต

ปจจบน และ ตอ ไป ใน อนาคต

ฉะนน กา มาว จร จต คอ จต ขน กาม ท ทอง เทยว ไป ใน รป

เสยง กลน รส โผฏฐพพะ เปน จต ท ยนด พอใจ ใน รป เสยง

กลน รส โผฏฐพพะ เปน จต ท ไม พน จาก รป เสยง กลน รส

โผฏฐพพะ บาง ทาน ก บอก วา ทำบญ แลว อยาก จะ เกด ใน สวรรค

สวรรค ก ไม พน จาก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ แต เปน กาม

อารมณ ท ประณต กวา กาม อารมณ ใน โลก มนษย

192  จตตสงเขป

ฉะนน ตงแต เกด จน ตาย ขณะ ใด ท จต สงบ ไม ถง ขน อป ปนา สมาธ

คอ ไม เปน ฌาน จต และ ไม เปน โลก ตต รจต ขณะ นน ก เปน กา มาว จร

จต ขณะ หลบ และ ตน เหน ไดยน ได กลน ลม รส ร สง ท กระทบ

สมผส คด นก ตางๆ นน ไมใช สตว บคคล ตว ตน เลย แต เปน

จต ขน กาม คอ กา มาว จร จต ทง สน

ผ ท ไมใช พระ อนาคาม และ พระ อรหนต นน ยง ม ความ พอใจ ใน

รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ แสดง วา ความ พอใจ ใน กาม

อารมณ ท ปรากฏ ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ นน ละ ได ยาก

เพยง ใด และ ถง แมวา จะ อบรม เจรญ ความ สงบ ถง ขน ฌาน จต และ

เกด ใน พรหม โลก ก ยง ละ ความ ยนด พอใจ ใน รป เสยง กลน รส

โผฏฐพพะ ไม ได เปน สมจ เฉท เมอ ยง ไมใช พระ อนาคาม บคคล

ก ยง ตอง กลบ มา ส ความ เปน อยาง น อก คอ เปน ผ ยนด พอใจ ใน

รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ

ฉะนน จง ไม ควร ประมาท กเลส และ จะ ตอง เขาใจ สภาพ ธรรม ตรง

ตาม ความ เปน จรง ตาม เหตผล จง จะ สามารถ อบรม เจรญ ปญญา

ท ดบ กเลส ได จรงๆ เปน สมจ เฉท

บท วา กา มาว จร ไดแก จต อน นบ เนอง ใน กา มาว จร ธรรม

ขอความ ใน อฏฐ สาลนแสดง วา ภม ของ กา มาว จร ธรรม นน เบอง ตำ

ตงแต อเวจ นรก ขน มา เบอง บน ตงแต เทวดา ชน ปร นม มต วสวตต

ลง มา ภม เหลา น เปน ภม ของ กาม อารมณ ทงหมด

จตตสงเขป  193

สวน คำ วา “วตถ กาม” นน ม ความ หมายก วาง กวา รป เสยง

กลน รส โผฏฐพพะ เพราะ ไม วา จะ เปน สภาพ ธรรม ใด ทง สน

เมอ เปน ท ตง ของ ความ ยนด พอใจ ก เปน วตถ กาม เมอ เกด เปน

พรหม บคคล ใน รป พรหม ภม รป พรหม ภม นน ก เปน วตถ กาม คอ

เปน ท ตง ของ ความ ยนด พอใจ ของ รป พรหม บคคล นน ผ ท เกด ใน

อรป พรหม ภม อรป พรหม ภม ก เปน วตถ กาม คอ เปน ท ตง ของ

ความ ยนดพอใจ ของ อรป พรหม บคคล นน ได โลภ เจตสก เปน สภาพ

ธรรม ท ยนด พอใจ ตด ของ ใน อารมณ ทก อยาง นอกจากโลก ตตร

ธรรม เทานน ฉะนน นอกจากโลก ตตร ธรรม แลว ธร รม อนๆ จง

เปน วตถ กาม คอ เปน ท ตง เปน ท ยนด พอใจ ของ โลภ ะ ได

ความ หมาย ของ กา มาว จร จต นย ท ๑ คอ เปน จต ขน กาม

ไม พน ไป จาก กาม

นย ท ๒ เปน จต ท ทอง เทยว อย ใน กาม ภม ๑๑ คอ อบายภม ๔

มน สส ภม ๑ และ สวรรค ๖ ชน

นย ท ๓ ชอ วา กา มาว จร จต เพราะ วา ยอม ทอง เทยว ไป ดวย

สามารถ แหง การก ระ ทำให เปน อารมณ คอ รป เสยง กลน รส

โผฏฐพพะ ยอม ทอง เทยว ไป ใน จ ตนนๆ ดวย สามารถ แหง การ

ก ระ ทำให เปน อารมณ แม เพราะ เห ต นนๆ ชอ วา กา มาว จร

ถา จะ ให เขาใจ งาย ก คอ จต ใด กตาม ท เกยว เนอง เปน ไป ใน กาม

คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ เปน อารมณ จต นน เปน

กา มาว จร

194  จตตสงเขป

ถาม พระ อรหนต ม กา มาว จร จต ไหม

ตอบ ม เมอ พระ อรหนต เหน ร ปา รมณ ท ปรากฏ ทาง ตา ร ปา รมณ

ท เปน กาม อารมณ จต เหน จง เปน กา มาว จร จต ไม วา จะ เปน จต

ของ พระ อร หน ต สมมา สม พทธ เจา พระ อรหนต สาวก หรอ จต

ของ บคคล ใด ขณะ ใดๆ กตาม ท ม กาม คอ รป เสยง กลน รส

โผฏฐพพะ เปน อารมณ จต นน เปน กา มาว จร จต

นย ท ๔ อก อยาง หนง จต ใด ยอม ยง ปฏสนธ ให ทอง เทยว ไป ใน

กาม กลาว คอ กามภพ (อบายภม ๔ มนษย ๑ สวรรค ๖) เหต

นน จต นน ชอ วา กา มาว จร

ทก ทาน ท อย ใน โลก มนษย น เพราะ กา มาว จร จต ทำให กาม

ปฏสนธ จต เกด ขน ใน ภม มนษย ซง เปน กาม ภม

ผ ท เจรญ สมถ ภาวนา จน จต สงบ ถง ขน อป ปนา สมาธ เปน รป ฌาน

จต หรอ อรป ฌาน จต ถา ฌาน จต ไม เสอม และ ฌาน จต เกด กอน

จต จต ฌาน กศล จต นน ไม เปน ปจจย ให เกด ใน โลก น แต เปน ปจจย

ให เกด ใน รป พรหม ภม หรอ ใน อรป พรหม ภม ตาม ขน ของ ฌาน นนๆ

การ เกด เปน มนษย เปน ผล ของ กา มาว จร กศล คอ ทาน ศล การ

อบรม เจรญ สมถ ภาวนา การ อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน ซง ยง ไม พน ไป

จาก กาม ฉะนน จง ทำให ปฏสนธ ใน กาม ภม

คำ วา “ภม” ม ๒ ความ หมาย คอ หมาย ถง จต ซง เปน ภม

ของ สมปยต ต ธรรม คอ เจตสก ธรรม ทง หลาย ท เกด รวม กน ๑

จตตสงเขป  195

และ หมาย ถง “โอกาส” คอ สถาน ท เกด ของ สตวโลก ๑ โลก

มนษย เปน ภม คอ สถาน ท เกด ภม ๑ ใน ท เกด ทงหมด ๓๑ ภม

เมอ จต ตาง กน เปน ประ เภทๆ และ จต แตละ ประเภท นนก วจตร

ตาง กน มาก ภม ซง เปน ท เกด ของ สตวโลก ก ตอง ตาง กน ไป ไมใช

ม แต มน สส ภม คอ โลก น โลก เดยว และ แมวา จะ เปน กาม ว จร กศล

กำลง ของ ศรทธา ปญญา และ สมปยต ต ธรรม คอ เจตสก ทง หลาย

ท เกด รวม ดวย ใน ขณะ นน ก วจตร ตาง กน มาก จง จำแนก ให ได รบ ผล

คอ เกด ใน สคต ภม ตางๆ ไมใช แต ใน ภม มนษย เทานน

สำหรบ อกศล กรรม ก เชน เดยวกน ขณะ ท ทำ อกศล กรรม อยาง

ใด อยาง หนง นน ถา สงเกต จะ ร ความ แตก ตาง กน ของ อกศล กรรม

วา หนก เบา ดวย อกศล ธรรม เพยง ไร บาง ครง ก ประกอบ ดวย

ความ พยาบาท มาก บาง ครง ก ไม ได ประกอบ ดวย ความ พยาบาท

รนแรง บาง ครง ก ขาด ความ เพยร ไม ได ม วรยะ อตสาหะ ท จะ ทำราย

เบยดเบยน แต เปนการ กระทำ ซง ประกอบ ดวย เจตนา เพยง เลก นอย

และ สตว เลกๆ นน ก ตาย ลง เมอ แตละ กรรม ท ได กระทำ ไป นน

ประกอบ ดวย สมปยต ตธรรม คอ เจตสก ขน ตางๆ อกศล กร รม

นนๆ ก เปน ปจจย จำแนก ให อกศล วบาก จต ทำ กจ ปฏสนธ คอ

เกด ใน อบายภม ตางๆ ๔ ภม

เมอ กศล กรรม และ อกศล กรรม ซง เปน เหต ท จะ ให เกด ผล วจตร

ตางๆ กน ภม ซง เปน ท เกด ท เหมาะ ท ควร แก กร รม นนๆ ก ยอม

ตอง ม มาก ไม ได ม แต เฉ พาะ มน สส ภม แหง เดยว เทานน

196  จตตสงเขป

คำ วา “ภม” หมาย ถง โอกาส โลก ซง เปน สถาน ท เกด ของ

สตวโลก นน ม ทงหมด ๓๑ ภม ตาม ระดบ ขน ของ จต คอ กาม ภม

๑๑ ภม รป พรหม ๑๖ ภม อรป พรหม ๔ ภม รวม โอกาส โลก ซง

เปน สถาน ท เกด ของ สตวโลก ทงหมด ม ๓๑ ภม คอ ๓๑ ระดบ ขน

ซง สถาน ท เกด แตละ ขน นน ม มากกวา นน คอ แมแต ภม ของ มนษย

ก ไม ได ม แต โลก น โลก เดยว ยง ม โลก มนษย อนๆ อก ดวย

กาม ภม ๑๑ ภม นน เปน อบายภม ๔ มนษย ๑ และ สวรรค ๖

ซง ขอ กลาว ถง เพยง ยอๆ คอ

อบายภม ๔ ไดแก นรก ๑ สตว ดรจฉาน ๑ ปต ต วสย (เปรต)

๑ อสรกาย ๑

นรก ไมใช ม เพยง แต แหง เดยว หรอ ขม เดยว นรก ขม ใหญๆ ม

หลาย ขม เชน สญ ชว นรก กาฬ สต นรก สงฆ า ตน รก โร ร วน รก

มหา โร ร วน รก ตา ปน นรก มหา ตา ปน นรก และ อเวจ นรก

นอกจากนรก ใหญก ยง มน รกยอยๆ ซง ใน พระ ไตรปฎก ก ไม ได

กลาว ถง โดย ละเอยด มาก นก เพราะ จด ประสงค ท พระ ผ มพระภาค

ทรง แสดง ภม ตางๆ ก เพอ ทรง แสดง ให เหน เหต และ ผล ของ กศล

กรรม และ อกศล กรรม สง ใด ซง ไม สามารถ ท เหน ชด ประจกษ แจง

ดวย ตา ก ยอม ไม เปน สง ท ควร แสดง เทากบ สภาพ ท สามารถ จะ

พสจน โดย อบรม เจรญ ปญญา ให ร ได

จตตสงเขป  197

การ เกด ใน อบายภม ๔ นน ถา เปน ผล ของ อกศล กรรม หนก ก

เกด ใน นรก ถา เปน ผล ของ อกศล กรรม ท หนก มาก ก เกด ใน มหา

นรก ทสด จะ ทรมาน คอ อเวจ นรก และ เมอ พน จาก นรก ขม

ใหญๆ แลวก เกด ใน นรก ขม ยอยๆ อก เมอ ยง ไม หมด ผล ของ

อกศล กรรม ขณะ ท กระทำ อกศล กรรม นน ไม คด เลย วาภม นรก

รอ อย แลว ขาง หนา แต วา ยง ไป ไม ถง เพราะ วา ยง อย ใน โลก น

ตราบ ใด ท ยง ไม พนจาก สภาพ ของ การ เปน บคคล ใน โลก น ก ยง ไม ไป

ส ภม อน แมวา เหตคอ อกศล กรรม ม แลว เมอ ทำ อกศล กรรม แลว

ยอม เปน ปจจย ให ไป ส อบายภม ภม ใด ภม หนง เมอ สน ชวต แลว

ผล ของ อกศล กรรม ท นอย กวา นน ก เปน ปจจย ให เกด อบายภม

อน เชน เกด เปน สตว ดรจฉาน จะ เหน ได วา สตว ดรจฉาน นน ม

รป ราง ประ หลา ดๆ ตางๆ นานา บาง ชนด ม ขา มาก บาง ชนด

ม ขา นอย บาง ชนด ไมม ขา เลย ม ปก บาง ไมม ปก บาง อย ใน

นำ บาง อย บน บก บาง ม รป ราง ลกษณะ ตางๆ มากมาย ตาม

ความ วจตร ของ จต มนษย ม ตา ห จมก ลน กาย คลาย กน แต

ผว พรรณ วณณะ ความ สง ตำ ก ยง วจตร ตางๆ กน ไม เหมอน กน

เลย ไม วา จำนวน คนใน โลก น จะ มาก สก เทาไร กตาม รวม ทง ใน

อดต ปจจบน และ อนาคต ดวย แต สตว ดรจฉาน ก ยง วจตร ตาง

กน มากกวา มนษย ทง สตว นำ สตว บก และ สตว ท บน ได ซง ก

ยอม เปน ไป ตาม กรรม อน เปน เหต ให ม รป ราง ว จต รนนๆ

198  จตตสงเขป

ผล ของ อกศล กรรม ท นอย กวา นน เปน ปจจย ให เกด ใน ภม ของ

เปรต ซง ภาษา บาล ใช คำ วา ปต ต วสย เปรต ทรมาน ดวย ความ

หวโหย อย เสมอ และ ภม ของ เปรต ก วจตร ตางๆ กน มาก

มนษย ทก คน ม โรค ประจำ ตว ประจำ วน คอ โรค หว ซง จะ วา

ไมม โรค ไม ได เพราะ ความ หว เปน โรค อยาง ยง ลอง หว มาก แลว

จะ รสก ถา หว นด หนอย แลว รบ ประทาน อาหาร ซง ถา เปน อา หา ร

อ รอยๆ ก เลย ลม วา แทจรง นนความ หว ไมใช ความ สบาย กาย เลย

เปน สง ท จะ ตอง แกไข บรรเทา ให หมด ไป คน ท หว มาก เมอ ไม ได

รบ ประทาน อาหาร ก จะ ร สภาพ ท เปน ความ ทกข ของ ความ หว วา

ถา หว มากๆ กวา นน จะ เปน อยางไร

ทาน ผ หนง ม มตร สหาย มาก วน หนง ทาน รบ โทรศพท ตงแต เชา

จนถง เยน ไม ได รบ ประทาน อาหาร พอ คำ ก เลย รสก วา หว ท แสน

ทรมาน ท ใช คำ วา แสบ ทองหรอ แสบ ไสนน เปน อยางไร และ ทาน ก

ไม สามารถ รบ รอน รบ ประทาน เพอ แก ความ หว เพราะ ถา ทำ อยาง

นน ก จะ เปน ลม เปน อนตราย ตอ รางกาย ทาน ตอง คอยๆ บรโภค

แกไข ความ หว ไป ท ละ นอย แต ถง อยาง นน ก ยง เปน ลม น ก แสดง

ให เหน วา ความ หว เปน โรค อยาง ยง เปน โรค ประจำ วน ท ยง ไม

ตอง พด ถง โร คอนๆ แลว อยาง น ผ ท เปน เปรต จะ หว สก แค ไหน ใน

ภม เปรต ไมม การ คาขาย ไมม กสกรรม จะ ไป ปลก ขาว ทำ นา

หง ขาว เอง หรอ ซอ ขาย แลก เปลยน อะไร กบ ใคร เพอ ให ได อาหาร

มาบ ร โภค ก ไม ได การ เกด เปน เปรต นน เปน ผล ของ อกศล กรรม

จตตสงเขป  199

เปรต ใด อนโมทนา กศล ท บคคล อน กระทำ แลว อทศ ไป ให กศล จต

ท อนโมทนา นน เปน ปจจย ให ได อาหาร ท เหมาะ สม แก ภม ของ ตน

บรโภค หรอ อาจ จะ พน สภาพ ของ เปรต โดย จต แลว ปฏสนธ ใน

ภม อน เมอ หมด ผล ของ กรรม ท ทำให เปน เปรต ตอ ไป

อบายภม อก ภม หนง คอ อสรกาย การ เกด เปน อสรกาย เปน

ผล ของ อกศล กรรม ท เบา กวา อกศล กรรม อน เพราะ ผ ท เกด เปน

อสรกาย นน ไมม ความ รน เรง ใดๆ อยาง ใน ภม มนษย และ สวรรค

ใน ภม มนษย ม หนงสอพมพ อาน ม หนง ละคร ด ม เพลง ฟง แต ใน

อสรกาย ภม ไม สามารถ ท จะ แสวงหา ความ เพลดเพลน สนกสนาน

ได เหมอน ใน สคต ภม

เมอ อกศล กรรม ม ตาง กน ภม ซง เปน ท เกด ยอม ตาง กนออก ไป

ตาม เหต คอ อกศล กร รม นนๆ

สำหรบ ภม ซง เปน ผล ของ กา มาว จร กศล ม ๗ ภม คอ มนษย

๑ ภม สวรรค ๖ ภม

ใน พระ ไตรปฎก แสดง ภม ท เกด ของ มนษย วา มน สส ภม คอ

ท เกด ของ มนษย นน ม ๔ ทวป คอ

๑. ปพพ ว เทห ทวป อย ทาง ทศ ตะวน ออก ของ ภเขา สเนร

๒. อมร โค ยาน ทวป อย ทาง ทศ ตะวน ตก ของ ภเขา สเนร

๓. ชมพ ทวป (โลก น) อย ทาง ทศ ใต ของ ภเขา สเนร

๔. อตต รก ร ทวป อย ทาง ทศ เหนอ ของ ภเขา สเนร

200  จตตสงเขป

ผ ท เกด ใน โลก น ซง เปน ชมพ ทวป ก เหน แต ชมพ ทวป ไม วา จะ

ทอง เทยว ไป ท ใด ก เหน แต อารมณ ตางๆ ของ ชมพ ทวป ยง ไม

สามารถ ท จะ ไป ถง ทวป อน ซง เปน โลก ของ มนษย อน อก ๓ โลก

สวรรค ม ๖ ภม ตาม ลำดบ คอ

สวรรค ภม ท ๑ คอ จาต มหา ราช กา ม เทวดา ซง เปน ใหญ

๔ องค คอ

ทาว ธตรฏฐ เปน เทพ ผ เปน ใหญ ทาง ทศ ตะวน ออก บาง ครง

มชอ วา อน ทะ เปน ผ ปกครอง คนธ พพ เทวดา (คนธรรพ)

ทาว วรฬหก เปน เทพ ผ เปน ใหญ ทาง ทศ ใต บาง ครง มชอ วา

ยมะ เปน ผ ปกครอง กมภณฑ เทวดา

ทาว ว ร ปกข เปน เทพ ผ เปน ใหญ ทาง ทศ ตะวน ตก บาง ครง

มชอ วา ทาว วรณ เปน ผ ปกครอง นาค เทวดา

ทาว กเวร เปน เทพ ผ เปน ใหญ ทาง ทศ เหนอ บาง ครง มชอ วา

ทาว เวสสวณ ณ เปน ผ ปก ครอง ยก ข เทวดา

สวรรค ชน จาต มหา ราช กา เปน สวรรค ชน ตน ซง อย ไม ไกล จาก

ภม มนษย สวรรค ซง เปน ภม ของ เทพ นน สง ขนๆ ตาม ระดบ ความ

ประณต ของ สวรรค

จตตสงเขป  201

สวรรค ภม ท ๒ คอ ดาวดงส อย สง กวา สวรรค ชน จาต มหา

ราช กา ม พระอนทร เปน จอม เทพ ทก ทาน คง ไดยน ชอ สวน สวรรค

ใน ชน ดาว ดงส บอยๆ สวน สวรรค ใน ชน ดาวดงส ม ๔ คอ สวน

นนท วน อย ทาง ทศ ตะวน ออก สวน จตรลดา วน อย ทาง ทศ ตะวน ตก

สวน มส สก วน อย ทาง ทศ เหนอ สวน ผา ร สก วน อย ทาง ทศ ใต

สวรรค ภม ท ๓ คอ ยา มา

อย สง กวา สวรรค ชน ดาวดงส

สวรรค ภม ท ๔ คอ ดสต

อย สง กวา สวรรค ชน ยา มา

สวรรค ภม ท ๕ คอ นมมานรด

อย สง กวา สวรรค ชน ดสต

สวรรค ภม ท ๖ คอ ปร นม มต วสวตต

อย สง กวา สวรรค ชน นมมานรด

ใคร อยาก จะ อย สวรรค ชน ไหน เมอ ไมใช พระ อรหนต ก ยง ตอง

เกด อก แต จะ เกด ทไหน คง ไม ถง พรหม ภม เพราะ การ ท จะ เกด

เปน พรหม บคคล ใน พรหม ภม ได นน ตอง เปน ผล ของ ฌาน กศล ท

ไม เสอม ตาม ท กลาว แลว ฉะนน ก คงจะ เกด ใน กาม ภม ภม ใด ภม

หนง แลว แต วา จะ เปน อบายภม หรอ สคต ภม ตาม เหต คอ กรรม

หนง ท ได กระทำ แลว ใน สงสารวฏ ฏ

202  จตตสงเขป

ร ปาว จร ภม ซง เปน ท เกด ของ รป พรหม บคคล ม ๑๖ ภม คอ

ปฐมฌาน ภม ม ๓ ภม คอ

ปา ร สช ชา ภม ๑ เปน ท เกด ของ ผ ท บรรล ปฐมฌาน กศล จต ท ม

กำลง ออน

ป โร หต า ภม ๑ เปน ท เกด ของ ผ ท บรรล ปฐมฌาน กศล จต ท ม

กำลง ปาน กลาง

มหา พรหมา ภม ๑ เปน ท เกด ของ ผ ท บรรล ปฐมฌาน กศล จต ท

ม กำลง ประณต

ทตย ฌาน ภม ม ๓ ภม เปน ท เกด ของ ผ ท บรรล ทตย ฌาน โดย

จต กก นย หรอ ทตย ฌาน และ ตตย ฌาน โดย ปญจก นย คอ

ปรต ตา ภา ภม ๑

อป ปมาณา ภา ภม ๑

อา ภสสร า ภม ๑

ตตย ฌาน ภม ม ๓ ภม เปน ท เกด ของ ผ ท บรรล ตตย ฌาน โดย

จต กก นย หรอ จตตถ ฌาน โดย ปญจก นย คอ

ปรต ต สภา ภม ๑

อป ปมาณ สภา ภม ๑

สภ กณ หา ภม ๑

จตตสงเขป  203

จตตถ ฌาน ภม ม ๗ ภม คอ

เวหป ผลา ภม ๑ เปน ท เกด ของ ผ ท บรรล จตตถ ฌาน โดย

จต กก นย หรอ ปญจม ฌาน โดย ปญจก นย

อสญ ญ สต ตา ภม ๑ เปน ท เกด ของ ผ ท บรรล ปญจม ฌาน ท ม แต

รป ปฏสนธ ไมม จต เจตสก เกด เลย

อ ว หา ภม ๑

อตป ปา ภม ๑

สทส สา ภม ๑

สทส ส ภม ๑

อก นฏฐา ภม ๑

อรป พรหม ภม ม ๔ ภม เปน ภม ท เกด ของ ผ ท บรรล อรป ฌาน

(ปญจม ฌาน ท เพก รป แลว ม อรป เปน อารมณ) ตาม ลำดบ ขน คอ

อา กา สาน ญ จาย ตน ภม ๑

วญญาณ ญ จาย ตน ภม ๑

อากญจญญาย ตน ภม ๑

เนว สญญา นา สญญา ย ตน ภม ๑

ใน อรป พรหม ๔ ภม น ม แต นาม ขนธ คอ จต และ เจตสก

ไมม รป ใดๆ เกด เลย

สทธาวาส ๕ ภม เปน ท เกดของ

พระ อนาคาม บคคล ผ ได จตตถ ฌาน

โดยจต กก นย หรอ ปญจม ฌาน โดย

ปญจก นย

204  จตตสงเขป

ใน อง คต ต รน กาย ตก นบาต จฬ น สตร พระ ผ ม พระ ภาค ได ทรง

แสดง เรอง ของ โลก และ จกรวาล ไว ถง แมวา จะ ไมใช โดย ละเอยด

อยาง ท บาง ทาน สงสย ใคร ร แต ก แสดง ให เหน พระ ปญญา บารม

ของ พระ ผ ม พระ ภาค ผทรง เปน โลกวท คอ ผทรง ร แจง โลก ทง สน

อรรถ ของ จต ประการ ท ๔ คอ อนง จต แม ทก ดวง ชอ วา จต

เพราะ เปน ธรรมชาต วจตร ตาม สมควร โดย อำนาจ แหง สมปยต ต

ธรรม (เจตสก ท เกด รวม ดวย) ทำให จำแนก จต ออก เปน ประเภท

ตางๆ ได หลาย นย เชน โดย ชาต ๔ ไดแก เปน กศล ๑ อกศล

๑ วบาก ๑ กรยา ๑ โดย ภม ๔ คอ กา มาว จร จต ร ปาว จร จต

อรป าว จร จต โลก ตต รจต

กา มาว จร จต ม ทง ๔ ชาต คอ เปน อกศล ก ม เปน กศล

ก ม เปน วบาก ก ม เปน กรยา ก ม นอกจาก กา มาว จร จต แลว

จต ระดบ ท สง กวา นน ไม เปน อกศล คอ ร ปาว จร จต ท เปน อกศล

ไมม อรป าว จร จต ท เปน อกศล ไมม โลก ตต รจต ท เปน อกศล ไมม

(และ ท เปน กรยา ไมม)

ฉะนน ร ปาว จร จต จง ม ๓ ชาต คอ กศล วบาก กรยา

ร ปาว จร กศล จต เปน เหต ให ร ปาว จร วบาก จต ทำ กจ ปฏสนธ เปน

พรหม บคคล ใน พรหม โลกภม หนง ภม ใด ใน รป พรหม ๑๕ ภม และ

ร ปาว จร ปญจม ฌาน เปน ปจจย ให รป ปฏสนธ เปน อสญ ญ สต ตา พรหม

บคคล ใน อสญ ญ สต ตา พรหม ภม ๑ ภม ร ปาว จร กรยา เปน กรยา จต

ของ พระ อรหนต ขณะ ท เปน รป ฌาน จต ขน ตางๆ

จตตสงเขป  205

อรป าว จร จต ก ม ๓ ชาต คอ กศล วบาก กรยา โดย นย

เดยวกน

ร ปาว จร จต และ อรป าว จร จตเปน มหคคต จต ขอความ ใน

อฏฐ สาลน จต ตป ปาท กณฑ อธบาย ความ หมาย ของ “มหคค ตะ”

วา ชอ วา มหคคต เพราะ ถง ความ เปน สภาวะ อน ใหญ เพราะ

สามารถ ขม กเลส ได เพราะ ม ผล ไพบลย

กเลส เปน สง ท ขม ไม ได งาย เพราะ พอ เหน ก เกด พอใจ หรอ ไม พอใจ แต ใน ขณะ ท จต เปน อป ปนา สมาธ เปน ฌาน จต นน จต สงบ แนบ แนน ใน อารมณ ทาง มโน ทวาร ไม เหน ไม ไดยน ไม ได กลน ไมร รส ไมร โผฏฐพพะ ขณะ ท เปน ฌาน จต ไม วา จะ เปน ระยะ เวลา นาน เทาไร กตาม ภวงคจต จะ ไม เกด คน แทรก เลย ไม เหมอน กบ เวลา ท เปน กา มาว จร จต ซง เปน ขณะ ท เลก นอย และ สน มาก เปน ปรต ต ธรรม เพราะ เหน ชว วา ระ สนๆ ไดยน ชว วา ระ สนๆ คด นก ชว วา ระ สนๆ ขณะ ท เปน กา มาว จร จต นนร อา รมณ หนงๆ ชว วาระ ท สน จรงๆ เมอ จกข ทวาร วถ จต เกด ขน ร ร ปา รมณ คอ สง ท ปรากฏ ทาง ตา ดบ ไป ภวงคจต ก ตอง เกด ตอ ทนท กอน ท มโน ทวาร วถ จต จะ รบ ร สง ท ปรากฏ ทาง ตา ตอ จาก จกข ทวาร วถ จต กา มาว จร ธรรม คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และ จต ท ร รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ จง เปน ปรต ต ธรรม แต มหคคต จต ซง ไดแก ร ปาว จร จต และ อรป าว จร จต นน ถง ความ เปน สภาวะ อน ใหญ เพราะ สามารถ ขม กเลส ได จง เปน มหคคต จต

206  จตตสงเขป

ขณะ ท เปน อป ปนา สมาธ คอ ฌาน จต เกด ดบ สบ ตอ กน นน

ไม เหน ไม ไดยน ไม ได กลน ไม ลม รส ไมร โผฏฐพพะ ทาง ตา

ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย และ ไม คด นก เรอง รป เสยง

กลน รส โผฏฐพ พะ ใดๆ เลย จง ชอ วา สามารถ ขม กเลส แต

เมอ ฌาน จต ดบ หมด แลว กา มาว จร จต ก เกด ตอ เมอ วถ จต เกด ขน

ทาง ทวาร ตางๆ อกศล ชวน วถ ก เกด ได ถา ไมใช กศล เพราะ เมอ ยง

ไม ได ดบ กเลสเปน สมจ เฉท เมอ เหน แลว อกศล จต ก เกด ขน เมอ

ไดยน แลว อกศล จต ก เกด เมอ กาย กระทบ สมผส แลว อกศล จต ก เกด

ม ใคร ร บาง วา อกศล จต เกด อยเรอยๆ เมอ ไมร ก ไม ได ขม และ ไม

ได อบรม เจรญ หนทาง ท จะ ดบ กเลส

กอน การ ตรสร ของ พระ ผ ม พระ ภาค อร หน ต สมมา สม พทธ เจา

ผ ท เหน โทษ ของ อกศล จต ซง เกด สบ ตอ จาก เหน ไดยน ได กลน

ลม รส ร โผฏฐพพะ กได พยายาม หา ทาง ท จะ ขม กเลส และ ร วา

ทาง เดยว ท จะ ขม กเลส ได คอ ตอง ไม เหน ไม ไดยน ไม ได กลน

ไมร รส และ ไมร โผฏฐพพะ เพราะ ถา เหน ไดยน ได กลน ร รส

และ ร โผฏฐพพะ ก กน กเลส ไม ได เมอ ร อยาง น จง อบรม เจรญ

กศล จต ท ทำให สงบ จาก โลภ ะ โทสะ โมหะ จนถง อป ปนา สมาธ

ซง ไม เหน ไม ไดยน ไม ได กลน ไมร รส ไมร สง ท กระทบ สมผส

ใดๆ นอกจาก อารมณ ท ทำให จต เปน กศล สงบ มนคง แนบ แนน

ทาง ใจ เพยง อารมณ เดยว เทานน อป ปนา สมาธ ซง เปน ฌาน จต

นน ไมใช หนทาง ท จะ ดบ กเลส เพราะ เมอ ฌาน จต ไม เกด กเลส

จตตสงเขป  207

ก เกด ชว ขณะ ท เปน ร ปาว จร จต และ อรป าว จร จต นน เปน สภาวะ

อน ใหญ เปน มหคค ตะ เพราะ ขม กเลส ได โดย ไม เหน ไม ไดยน

ไม ได กลน ไมร รส ไมร สง ท กระทบ สมผส ไม เหมอน พระ อนาคาม

บคคล ซง เหน แต ดบ ความ ยนด พอใจ ใน รป ไดยน แต ดบ ความ

ยนด พอใจ ใน เสยง ได กลน แต ดบ ความ ยนด พอใจ ใน กลน ลม รส

แต ดบ ความ ยนด พอใจ ใน รส กระทบ สมผส แต ดบ ความ ยนด พอใจ

ใน เยน รอน ออน แขง ตง ไหว ท ปรากฏ ฉะนน จต จง ตาง กน

เปน ๔ ภม คอ ๔ ระดบ ขน

ร ปาว จร จต และ อรป าว จร จต ม ๓ ชาต คอ กศล ๑

วบาก ๑ กรยา ๑

โลก ตต รจต ม ๒ ชาต คอ เปน โลก ตต รกศล ประเภท ๑

เปน โลก ตตรวบาก ประเภท ๑ ไม ม โลก ตต รก ร ยา จต โลก ตต ร

จต ม ๘ ดวง คอ

โสต า ปตต มค ค จตเปน โลก ตต รกศล

โสต า ปตต ผล จต เปน โลก ตต รว บาก

สก ทา คา ม มค ค จต เปน โลก ตต รกศล

สก ทา คา ม ผล จต เปน โลก ตต รว บาก

อ นาคา ม มค ค จต เปน โลก ตต รกศล

อ นาคา ม ผล จต เปน โลก ตต รว บาก

208  จตตสงเขป

อร หต ตมคค จต เปน โลก ตต รกศล

อร หต ต ผล จต เปน โลก ตต รว บาก

โลก ตต รกศล จต เปน ปจจย ให โลก ตต รว บาก จต เกด สบ ตอ ทนท

ไมม จต อน เกด คน ได เลย กศล อน ทงหมด ไม สามารถ ท จะ ให ผล

ทนท คอ ไม ทำให วบาก จต เกด สบ ตอ จาก กศล จต ได ทนท แต

โลก ตต รกศล เปน ปจจย ให โลก ตต รว บาก เกด สบ ตอ ทนท โดย ไมม

จต อน คน ระ หวาง โลก ตต รกศล จต ซง เปน เหต และโลก ตต รว บาก

จต ซง เปน ผล เลย ทนท ท โสต า ปตต มค ค จต ซง เปน โลก ตต รกศ ลดบ

โสต า ปตต ผล จต ซง เปน โลก ตต รว บาก จต ก เกด สบ ตอ ทนท ทนท

ท สก ทา คา ม มค ค จต ซง เปน โลก ตต รกศ ลดบ สก ทา คา ม ผล จต ซง

เปน โลก ตต รว บาก จต ก เกด สบ ตอ ทนท ทน ทท อ นาคา ม มค ค จต

ซง เปน โลก ตต รกศ ลดบ อ นาคา ม ผล จต ซง เปน โลก ตต รว บาก จต

ก เกด สบ ตอ ทนท ทน ทอร หต ตมคค จต ซง เปนโลก ตต รกศ ลดบ

อร หต ต ผล จต ซง เปน โลก ตต รว บาก จต ก เกด สบ ตอ ทนท

ฉะนน โลก ตต รว บาก จต ทง ๔ จง ไม ได ทำ ปฏสนธ กจ ภวงค กจ

และจต กจ ไม เห มอ น โลก ยกศล วบาก และ อกศล วบาก เมอ โลก ตต ร

กศล จต ดบ โลก ตต รว บาก จต ก เกด ขน ม นพพาน เปน อารมณ ตอ

จาก โลก ตต รกศล ทนท ฉะนน ผล จต ซง เปน โลก ตต รว บาก จต นน

จง เปน ชวน วถ จต เชน เดยว กบโลก ตต รกศล จต ผล จต เปน วบาก

จต ประเภท เดยว เทานน ท เปน ชวน วถ จต ทำ ชวน กจ และ ม

จตตสงเขป  209

นพพาน เปน อารมณ โลก ตต รกศล จต เกด ขน เพยง ขณะ เดยว

ใน สงสารวฏ ฏ โดย ดบ กเลส เปน สมจ เฉท ตาม ขน ของ โลก ตต รกศล

จ ตนนๆ แต โลก ตต รว บาก จต ท เกด ตอ จาก โลก ตต รกศล จต นน

เกด ดบ สบ ตอ กน โดย ม นพพาน เปน อารมณ อก ๒ หรอ ๓ ขณะ

ตาม ประเภท ของ บคคล

พระ โสดาบน บคคล ยง เกด อก อยาง มาก ไม เกน ๗ ชาต แต

ปฏสนธ จต ของ พระ โสดาบน ไม ใช โสต า ปตต ผล จตทำ กจ ปฏสนธ

แลว แต วา พระ โสดาบน บคคล นน จะ เกด ใน ภม ใด วบาก จต ระดบ

ภ ม นนๆ ก ทำ กจ ปฏสนธ ใน ภม นน คอ ถา พระ โสดาบน บคคล นน

เกด ใน สวรรค กา มาว จร วบาก จต ก ทำ กจ ปฏสนธ ถา พระ โสดาบน

บคคล นน เกด ใน พรหม ภม ใด ร ปาว จร วบาก จต หรออรป าว จร

วบาก จต ก ทำ กจ ปฏสนธ ใน ภ ม นนๆ

ฉะนน คำ วา ภม ม ๒ ความ หมาย คอ หมาย ถงระดบ ขน

ของ จต ๑ และ หมาย ถง ภม ซง เปน ท เกด ของ สตวโลก ๑

ภม ซง เปน ระดบ ขน ของ จต ม ๔ ภม คอ

กา มาว จร จต ๑

ร ปาว จร จต ๑

อรป าว จร จต ๑

โลก ตต รจต ๑

210  จตตสงเขป

ภม ซง เปน ท เกด ของ สตวโลก หมาย ถง โอกาส โลก ซง เปน สถาน

ท เกด ของ สตวโลก ม ๓๑ ภม ตาม ระดบ ขน ของ จต คอ

กาม ภม ๑๑ ภม

รป พรหม ภม ๑๖ ภม

อรป พรหม ภม ๔ ภม

จตตสงเขป  211

คำถาม ทบทวน

๑. กเลส กาม และ วตถ กาม ตาง กน อยางไร

๒. ปรต ต ธรรม คอ อะไร

๓. พระพทธเจา ม กา มาว จร จต ไหม

๔. คำ วา ภม หมาย ถง อะไร บาง

๕. สทธาวาส ภม คอ อะไร ใคร เกด ใน สทธาวาส ภม ได

๖. ร ปาว จร จต อรป าว จร จต ม ก ชาต

๗. โลก ตต รจต ม ก ชาต

๘. มหคคต จต ไดแก จต อะไร

๙. โลก ตต รจต เปน วถ จต อะไร

๑๐. โลก ตต รว บาก จต ทำ กจ อะไร

212

บท ท ๑๐

จต ตาง กน โดย สมปยต ต ธรรม คอ เจตสก ท เกด รวม ดวย จง

จำแนก จต โดย นย ของ เวทนา เภท คอ โดย ประเภท ของ เวทนา

เจตสก ท เกด รวม ดวย ตาง กน คอ

โสม นสส สหคต จต เกด รวม กบ โสมนส เวทนา เจตสก

(ความ รสก ดใจ)

โท มนสส สหคต จต เกด รวม กบ โท มนส เวทนา เจตสก

(ความ รสก เสยใจ)

อ เปก ขา สหคต จต เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา เจตสก

(ความ รสก ไม สข ไม ทกข)

สข สหคต จต เกด รวม กบ สข เวทนา เจตสก

(ความ รสก เปนสข ทาง กาย)

ทก ข สหคต จต เกด รวม กบ ทกขเวทนา เจตสก

(ความ รสก เปน ทกข ทาง กาย)

ขณะ ใด ท จต เกด ขน ขณะ นน ตอง ม เวทนา เจตสก เกด รวม ดวย

ทก ครง ฉะนน เวทนา เจตสก ดวง หนง เกด กบ จต ดวง หนง แลว

แต วา จะ เปน เวทนา เจตสก ประเภท ใด จต เปน ใหญ เปน ประธาน ใน

การ ร แจง ลกษณะ ตางๆ ของ อารมณ แต เวทนา เจตสก เปน สภาพ

จตตสงเขป  213

ธรรม ท รสก ดใจ หรอ เสยใจ สข หรอ ทกข หรอ เฉยๆ ใน ขณะ ท ร

อารมณ

เมอ จต ตาง กน โดย ชาต คอ เปน กศล เปน อกศล เปน

วบาก เปน กรยา เจตสก ท เกด กบ จต ใด ก ตอง เปน ชาต เดยว กบ

จต นน อกศล เจตสก จะ เกด กบ กศล จต วบาก จต และ กรยา จต

ไม ได กศล เจตสก จะ เกด กบ อกศล จต วบาก จต และ กรยา จต

ไม ได วบาก เจตสก ก เกด กบ อกศล จต กศล จต และ กรยา จต ไม ได

ฉะนน เวทนา เจตสก จง ตาง กน เปน กศล อกศล วบาก กรยา

เชน เดยว กบ เจต ส กอนๆ ดวย แต ถา พระ ผ ม พระ ภาค ไม ได ทรง

แสดง ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม แตละ ประเภท ไว โดย ละเอยด ก จะ

ม ผ เขาใจ ผด ใน ลกษณะ ของ เวทนา เจตสก เชน ทกขเวทนา ทาง

กาย ซง เปน ความ รสก ไม สบาย ปวด เจบ นน เกด รวม กบ กาย

วญญาณ ซง เปน จต ท ร สง ท กระทบ สมผส กาย ท เกด ขน ชว ขณะ จต

เดยว ไมใช ขณะ ท รสก โทมนส ไม แชม ชน เมอ กระทบ กบ อารมณ

ท ไม นา พอใจ ทาง กาย แลว เมอ จต แตละ ขณะ ตาง กน โดย ละเอยด

ตาม เวทนา เจตสก ท เกด รวม กบ จต แตละ ขณะ พระ ผ ม พระ ภาค จง

ได ทรง แสดง ไว โดย ละเอยด วา จต ท เปน อกศล แตละ ประเภท นน ม

เวทนา อะไร เกด รวม ดวย จต ท เปน วบาก แตละ ประเภท นน ม เวทนา

อะไร เกด รวม ดวย จต ท เปน กรยา แตละ ประเภท นน ม เวทนา อะไร

เกด รวม ดวย

214  จตตสงเขป

ชว ขณะ ท รสก เจบ นน เปน ทกขเวทนา ทาง กาย เปน อกศล

วบาก แต ขณะ ท ไม พอใจ เดอด รอน กงวล เพราะ ทกขเวทนา

นน ไมใช วบาก ขณะ นน อกศล เวทนา เกด กบ อกศล จต จง ไม

สบายใจ

การ ศกษา พระ อภธรรม โดย ละเอยด ทำให เขาใจ สภาพ ของ

เวทนา เจตสก ซง เกด กบ จต ได ถก ตอง ม ฉะนน ก จะ พอใจ หลง ตด

ใน โสมนส เวทนา ใน สข เวทนา หรอ ใน อเบกขา เวทนา โดย ไมร

วา เวทนา ขณะ ใด เปน กศล ขณะ ใด เปน อกศล ขณะ ใด เปน วบาก

ขณะ ใด เปน กรยา

ใน อง คต ต รน กาย เอก นบาต ท ตย ปณณาส ก สนม ตต วรรค ท

๓ ขอ ๓๒๘ ม ขอความ วา ดกร ภกษ ทง หลาย ธรรม ท เปน บาป

อกศล ม เวทนา จง เกด ขน ไมม เวทนา ไม เกด ขน เพราะ ละ เวทนา

นน ธรรม ท เปน บาป อกศล เหลา นน จง ไมม ดวย ประการ ดงน ฯ

(ขอ อนๆ กลาว ถง สญญา เจตสก ซง เปน สญญา ขนธ เจต ส ก

อนๆ ซง เปน สงขาร ขนธ และ จต ซง เปน วญญาณ ขนธ)

แสดง วาเวทนา เจตสก ซง เปน ความ รสก นน เปน ท ตง แหง ความ

ยด มน อยาง เหนยว แนน เมอ ไมร ความ จรง ของ เวทนา เจตสก ก

ไม สามารถ ละ ความ รสก วา เปน เรา ได

การ ร สภาพ ของ เวทนา เจตสก จะ เกอกล ให สต เรม ระลก ร ลกษณะ

ของ เวทนา ได ม ฉะนน ก จะ ไม ระลก ได เลย วา ใน วน หนงๆ นน ม

จตตสงเขป  215

เวทนา เชน เดยว กบ ใน วน หนงๆ ก ม แต สภาพ ท ปรากฏ ทาง ตา

ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ เพราะ จต เกด ขนร

สภาพ ธร รม นนๆ แต ลอง คด ด วา ถา เหน แลว ไมม ความ รสก อะไร

เลย ก ไม เดอด รอน ถา ไดยนแลว ไมร สก อะไร เลย ก ไม เดอด รอน อก

เหมอน กน เมอ ได กลน ลม รส ร โผฎฐพ พะ แลว ไมร สก อะไร

เลย ก ไม เดอด รอน ก ยอม ไมม บาป อกศล กร รม ใดๆ ทง สน แต

เมอ ม ความ รสก เกด ขน จง ตด และ ยด มน ใน ความ รสก และ อยาก

ได สง ท ทำให รสก ดใจ เปนสข ทำให อกศล ธรรม ทง หลาย เกด ขน

บอยๆ เนองๆ โดย ไมร ตว ธรรม ทง หลาย เปน อนตตา ไมม

ใคร สามารถ ยบยง ไม ให เวทนา เจตสก เกด ขน ไม วา จต เกด ขน

ขณะ ใด ก จะ ตอง ม เวทนา เจตสก ท รสก ใน อารมณ ขณะ นน ขณะ

น เวทนา เจตสก ยอม จะ เปน อยาง หนง อยาง ใด คอ อเบกขา เวทนา

สข เวทนา ทกขเวทนา โสมนส เวทนา โทมนส เวทนา การ ศกษา

ธรรม ไมใช เพยง เพอ ให ร จำนวน หรอ ร ชอ แต เพอ ให ร ลกษณะ ของ

ความ รสก ซง กำลง ม ซง ถา สต ไม เกด ระลก ร ลกษณะ ของ ความ รสก

ท กำลง ม ใน ขณะ น แม ความ รสก นน ม จรง เกด ขน แต ก ดบ ไป แลว

เมอ ไมร ลกษณะ ทแท จรง ของ ความ รสก ก ยอม จะ ยดถอ ความ รสก

วา เปน เรา ซง เปนสข เปน ทกข ดใจ เสยใจ หรอ เฉยๆ

ฉะนน ตราบ ใด ท สต ไม เกด ขน ระลก ร ลกษณะ ของ ความ รสก

ยอมไมม ทาง ท จะ ละ การ ยดถอ สภาพ ธรรม วา เปน สตว บคคล ตว ตน

เพราะ ทก คน ยด มน ใน ความ รสก วา เปน สง สำคญ ใน ชวต ทก คน

216  จตตสงเขป

ตองการ ความ รสก ท เปนสข ไมม ใคร ตองการ ความ รสก เปน ทกข

ฉะนน ไม วา จะ ม ทาง ใด ท จะ ให เกดสข เวทนา หรอ โสมนส เวทนา

ก ยอม จะ พยายาม ขวนขวาย ให เกด ความ รสก นน โดย ไมร วา ขณะ นน

เปนการ ตด เปน ความ พอใจ ยด มน ใน ความ รสก ซง เกด ขน เพราะ

เหต ปจจย แลว ก ดบ ไป เมอ ความ รสก เปน สง สำคญ ท ทก คน ยดถอ

พระ ผ ม พระ ภาค จง ได ทรง แสดง เวทนา เจตสก ๑ ดวง เปน เวทนา

ขนธ เพราะ เปน สภาพ ธรรม ซง เปน ท ยด มน วา เปน ตว ตน สตว

บคคล อยาง สำคญ ชนด หนง การ ท สต จะ เกด ขน ระลก ร ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม ท ม จรง ท เกด ขน ปรากฏ นน จะ ตอง อาศย การ ศกษา

การ ฟง เรอง ของ สภาพ ธรรม ให ละเอยด ยง ขน และ พจารณาพสจน

สภาพ ธรรม ท ม จรง นน ใน ชวต ประจำ วน ดวย

เวทนา เจตสก ม ๔ ชาต คอ เวทนา ท เปน กศล ๑ เวทนา ท เปน

อกศล ๑ เวทนา ท เปน วบาก ๑ เวทนา ท เปน กรยา ๑ เวทนา เปน

สงขต ธรรม เกด ขน เพราะ เหต ปจจย ปรง แตง เวทนา ท เปน วบาก

ยอม เกด ขน เพราะ กรรม เปน ปจจย เวทนา ท เปน กศล อกศล กรยา

ไมใช วบาก จง ไม ได เกด ขน เพราะ กรรม เปน ปจจย แต ก จะ ตอง เกด

เพราะ ปจจย อน โดย นย ของ เวทนา ๕ นน สข เวทนา ทาง กาย

และ ทกขเวทนา ทาง กาย เปน ชาต วบาก เปน ผล ของ กรรม เวทนา

เจตสก ท เปน วบาก นน ม กรรม ท ได กระทำ แลว เปน ปจจย ให เกด ขน

รสก อารมณ ท กระทบ ตา ห จมก ลน กาย ใจ ตาม ประเภท

ของว บา กนนๆ

จตตสงเขป  217

ขณะ เหนจกข วญญาณ เปน วบาก จต เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา

ซง เปน วบาก เจตสก และ วบาก เจต ส กอนๆ โสต วญญาณ ฆาน

วญญาณ และ ชวหา วญญาณ ก โดย นย เดยวกน แต กาย วญญาณ

อกศล วบาก ซง ร แจง ลกษณะ ตางๆ ของ โผฎฐพ พา รมณท กระทบ

สมผส กาย นน เกด รวม กบ ทกขเวทนา และ กาย วญญาณ กศล วบาก

เกด รวม กบ สข เวทนา ไมม ใคร สามารถ เปลยนแปลง เวทนา ท

เกด กบ จต ประเภท ตางๆ ได กาย วญญาณ เกด ขน เพราะ กรรม

เปน ปจจย เมอ กาย ปสาท รป กระทบ กบ มหาภต รป (เยน รอน

ออน แขง ตง ไหว) ท เปน อฎฐา รมณ สข เวทนา ก เกด เมอ กาย

ปสาท รป กระทบ กบ มหาภต รป ท เปน อ นฎฐา รมณ ทกขเวทนา ก

เกด ความ รสก ท เกด ขน ปรากฏ ท กาย เปน ทกขเวทนา หรอ

สข เวทนา เทานน จะ เปน อเบกขา เวทนา หรอ โสมนส เวทนา หรอ

โทมนส เวทนา ไม ได เลย ตอง แยก เวทนา ทาง กาย และ ทาง ใจ ขณะ

ท เปน กาย วญญาณ สข เวทนา หรอ ทกขเวทนา เปน ชาต วบาก

เปน ผล ของ อดต กรรม แต ขณะ ท เดอด รอน เปน หวง กงวล นน เปน

ความ รสก ไม สบายใจ ขณะ นน จง ไมใช ผล ของ อดต กรรม แต เปน

ผล ของ การ สะสม ของ อกศล ธรรม จง เกด ความ รสก ไม สบายใจ

ไม แชม ชน

นอกจาก ทกขเวทนา และ สข เวทนา ซง เปน ชาต วบาก อยาง

เดยว เทานน และ โทมนส เวทนา ซง เปน ชาต อกศล อยาง เดยว

เทานน เวทนา อน คอ โสมนส เวทนา และ อเบกขา เวทนา

218  จตตสงเขป

นน เปน กศล กได เปน อกศล กได เปน วบาก กได เปน

กรยา กได น เปน ความ ตาง กน ซง แสดง ให เหน วา สภาพ ธรรม

ทง หลาย ยอม เกด ขน ตาม เหต ปจจย

เคย ระลก ร ลกษณะ ของ เวทนา บาง หรอ ยง ขณะ น เวทนา กำลง

เกด ขน และ กำลง ดบ ไป บาง ทาน อาจ จะ เรม ระลก ร ลกษณะ ของ รป

ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย บาง

ทาน อาจ จะ เรม ระลก ร ลกษณะ ของ นามธรรม ซง เปน สภาพ ร ใน ขณะ

กำลง เหน ไดยน ได กลน ลม รส ร โผฎฐพ พะ และ นกคด แต

นน ไม พอ เพราะ สต จะ ตอง ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ม จรง

ท กำลง ปรากฏ ทง ๕ ขนธ คอ ทง รป ขนธ เวทนา ขนธ สญญา

ขนธ สงขาร ขนธ และ วญญาณ ขนธ เมอ สต ยง ไม ระลก ร ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม เหลา น จรงๆ ก ไม สามารถ ดบ กเลส ได เพราะ

กเลส ไมใช สง ซง จะ ดบ ได ดวย ความ ไมร หรอ โดย ไมม สต ไม ระลก

ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ จน ทว จรงๆ

ขณะ ท กำลง หลบ ม เวทนา เจตสก ไหม ธรรม เปน เรอง ท นา คด

นา พจารณา เพราะ ยง คด ยง พจารณา ก ยง ทำให เขาใจ ธรรม แจม

แจง ขน ฉะนน จง นา คด พจารณา วา ใน ขณะ ท กำลง หลบ นน ม

ความ รสก ไหม ขณะ ท กำลง นอน หลบ สนท ไมร อารมณ ของ โลก

น เลย ไม วา จะ เปน ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง

ใจ ไม ได นกคด ไม ได ฝน แต เมอ ยง ไมใช ผ ท สน ชวต ก ยอม จะ ตอง

ม จต เกด ดบ เปน ภวงคจต ดำรง ภพ ชาต ความ เปน บคคล นน จนกวา

จตตสงเขป  219

จะ ตน ขน แลว จง จะ เหน โลก น ตอ ไป อก จนกวา จะ ถง เวลา หลบ อก

ขณะ หลบ สนท นน ไมร อะไร ใน โลก น เลย สก อยาง เดยว ไม วา จะ เปน

ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ ท เคย เหน

เคย ไดยน เคย ชอบ เคย คด นกถง ใน ขณะ ทนอน หลบ สนท นน

ไมม อา รมณ ใดๆ ปรากฏ เลย แต จต ก เกด ขน และ ดบ ไป สบ ตอ กน

อย เรอยๆ นาม ขนธ ทง ๔ คอ จต และ เจตสก ตอง เกด รวม กน แยก

กน ไม ได เลย ขณะ ทนอน หลบ สนท เปน วบาก จต เปน ผล ของ อดต

กรรม จง ทำให คน ท หลบ นน ยง ไม ตาย เพราะ วบาก จต เกด ดบ สบ

ตอ ดำรง ภพ ชาต อย และ เมอ จต เกด ขน ก ตอง ม เจตสก เกด รวม ดวย

ทก ครง เวทนา เจตสก เกด กบ จต ทก ดวง เวทนา เจตสก ท เกด กบ

ภวงคจต เปน วบาก เจตสก ท รสก อารมณ เดยว กบ ภวงคจต คอ ไมใช

อารมณ ของ โลก น จง ไมร สก ตว อยาง ขณะ ท จต กำลง เหน ทาง ตา

กำลง ไดยน ทาง ห เปนตน ไมม ใคร สามารถ ร ลกษณะ ของ เวทนา

เจตสก ซง เกด ใน ขณะ ท กำลง หลบ ได แต เมอ ตน ขน ก นา ท จะ คด อก

วา อะไร ตน ตอน หลบ ก นา จะ คด วา อะไร หลบ รป ไมใช สภาพ ร รป

จง ไม ตน ไม หลบ แต นามธรรม เปน สภาพ ร เมอ ไมร อารมณ ท ปรากฏ

ใน โลก น จง ชอ วา หลบ แต จต ก ยง เกด ดบ สบ ตอ ดำรง ภพ ชาต อย จง

ยง ไม ตาย

ขณะ ท ตน นน อะไร ตน จต เจตสก ตน โดย เกด ขน ร อารมณ ทาง

ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ ขณะ ใด ท ร อารมณ

ของ โลก น ขณะ นน ตน แต ก นา ท จะ พจารณา ให ละเอยด ขน ไป อก

220  จตตสงเขป

เพอ ประโยชน แก การ เจ รญ สต ปฎ ฐาน เพราะ การ แสดง ธรรม นน

จด ประสงค เพอ เกอกล ให สต ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท

ปรากฏ และ เปน ว ร ยา รม ภ กถา คอ คำ พด ท อปการะ เกอกล ให

เกด วรยะ ท จะ ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ฉะนน ก

ควร ท จะ พจารณา วา ขณะ ท ตน นน จต เจตสก เกด ขน ร อารมณ

ของ โลก น ตาม ท เขาใจ กน แต ก นา จะ คด ให ลก ซง ขน อก วา อะไร ตน

จต เจตสก เกด ตน ขน พรอม กน วบาก จต เกด ขน ร สง ท ปรากฏ

ทาง ตา บาง ทาง ห บาง ทาง จมก บาง ทาง ลน บาง ทาง กาย

บาง โดย ยบยง ไม ได เลย วบาก จต เปน ผล ของ กรรม เกด ขน

แลว ดบ ไป จะ หลบ อย ตลอด ไป ได ไหม ไมม ทาง ท จะ เปน ไป ได เลย

กรรม ไม ได ทำให เกด ขน ใน ชาต น แลว หลบ ไป จน กระทง ตาย แต วา

กรรม เปน ปจจย ให ม ตา ห จมก ลน กาย เพอ เปน ปจจย ให จต

เกด ขน เหน สง ท นา พอใจ เปน ผล ของ กศล กรรม เหน สง ท ไม นา

พอใจ เปน ผล ของ อกศล กรรม ไดยน เสยง ท ด เปน ผล ของ กศล กรรม

ไดยน เสยง ท ไม ด เปน ผล ของ อกศล กรรม เปนตน

ฉะนน วบาก จต และ เจตสก เกด ตน ขน ร อารมณ ทาง ตา ทาง ห

ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ ใน ชวต ประจำ วน นอกจาก

นน แลว ยง ม อะไร อก เมอ ตน แลว นอกจาก วบาก จต เกด ขน เหน

ไดยน ได กลน ลม รส ร สง กระทบ สมผส แลว อกศล ธรรม

หรอ กเลส ทง หลาย ก เรม ตน เพราะ ขณะ หลบ อย นน ม อนสย กเลส

คอ กเลส ท ยง ไม ได ดบ สะสม อย ใน ภวงคจต ทก ดวง ท เกด ดบ ใน

จตตสงเขป  221

ขณะ หลบ นน กเลส ไม ได เกด ขน กระทำ กจ ยนด ยนราย เพราะ

ยง ไม เหน ไม ไดยน ไม ได กลน ไม ลม รส ไม กระทบ สมผส

อา รมณ ใดๆ ของ โลก น ขณะ หลบ สนท อย นน กเลส ทง หลาย ก ยง

หลบ อย ดวย แต เมอ ตน ขน แลว กเลส ก ตน ขน ดวย คอ หลง จาก

เหน ไดยน ได กลน ลม รส ร สง ท กระทบ สมผส กาย แลว กเลส

ทง หลาย ก เกด รวม กบ อกศล จต ตาม เหต ปจจย ท จะ ให เกด อกศล

ธรรม ประ เภท นนๆ

เมอ จำแนก จต โดย ภม ๔ คอ กา มาว จร ภม ร ปาว จร ภม

อรป าว จร ภม โลก ตตร ภม นน จต ประณต ขน ตาม ลำดบ ขน แต

จต ของ คน สวน มาก ก เปน กา มาว จร ภม คอ เปน ไป ใน รป เสยง

กลน รส โผฎฐพ พะ กา มาว จร จต เปน ภม ขน ตน ของ ระดบ ของ

จต คอ เมอ ตน ขน ก เหน ไดยน ผลด เปลยน เวยน ไป ทาง ตา ทาง

ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ ใน วน หนงๆ จต ท เกด

ขน นน นอกจาก จะ เปน ภม ขน ตน แลว โดย ชาต ยง เปน ชาต ท เลว อก

คอ เปน อกศล จต ท ตน ขน เปน ประจำ ขณะ ท กศล จต ไม เกด เมอ

เหน ก ยนด ตด ของ เมอ ไดยน ก พอใจ ตด ของ ใน เสยง ท ไดยน เปน

ปกต ธรรมดา เพราะ สวน ใหญ โลภ มลจต เกด บอย กวา โทส มลจต

ซง เปน สภาพ จต ท หยาบ กระดาง ไม แชม ชน

ใน วน หนงๆ ตอง ยอมรบ ตาม ความ เปน จรง วา ม อกศล จต

มากกวา กศล จต ถา ไมร ก จะ อบรมเจรญ กศล ให พน จาก สภาพ ของ

จต ท เลว ไม ได ยง คง เปน อกศล จต อย มาก เหมอน เดม และ ยง ม

222  จตตสงเขป

ความ ยนด พอใจ ใน อกศล นนๆ โดย ไม เหน วา เปน โทษ ฉะนน ก

ควร ทราบ วา ท ตน ขน มา นนสวน ใหญ แลว กเลส ตน ทง นน ทง ทาง

ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ แลว แต วา กเลส

ของ ใคร จะ วนวาย แค ไหน จะ ทำให เกด ความ เดอด รอน ใจ และ

กาย สก แค ไหน ซง เมอ ร อยาง น แลว ก ควร ขวนขวาย อบรม เจรญ

กศล ยง ขน ไม วา จะ เปน ขน ทาน ศล ความ สงบ ของ จต หรอ ขน

สต ปฎ ฐาน ท ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ

ไมใช วา ใคร สามารถ จะ ละ โลภ ะ ได เสย กอน แลว จง จะ อบรม

เจรญ ปญญา ท จะ เปน พระ โสดาบน ใน ภาย หลง ถง แม วา โลภ ะ จะ

เกด ขน ก เปน สภาพ ธรรม ชนด หนง ท เกด ขน เพราะ เหต ปจจย ไมใช

สตว บคคล ตว ตน ปญญาจะ ตอง ระลก ร ลกษณะ ของ โลภ ะ ตาม

ความ เปน จรง วา เปน สภาพ ธรรม ชนด หนง ซง เกด ดบ

เวทนา ๕ เกด กบ จต ตางๆ ดงน คอ

สข เวทนา เกด กบ กาย วญญาณ กศล วบาก จต ๑ ดวง

ทกขเวทนา เกด กบ กาย วญญาณ อกศล วบาก จต ๑ ดวง

โทมนส เวทนา เกด กบ โทส มลจต ๒ ดวง

โสมนส เวทนา และ อเบกขา เวทนา เกด กบ จต ท เปน กศล กได

อกศล กได วบาก กได กรยา กได

จตตสงเขป  223

โทมนส เวทนา เกด กบ จต ท เปน กศล วบาก กรยา ไม ได เกด

ได เฉพาะ กบ จต ท เปน อกศล คอ โทส มลจต เพยง ๒ ดวง เทานน

ถา ไมร อยาง น บาง ทาน อาจ จะ เขาใจ วา อกศล เปน กศล เชน เวลา

สงสาร คน ท ทกข ยาก เดอด รอน ใคร ท จะ ชวย เหลอ เขา ให พน จาก

ความ ทกข ยาก ขณะ ท จต เกด กรณา นน เปน กศล จต ท ม กรณา

เจตสก เกด รวม ดวย ซง จะ ตอง ร ลกษณะ ของ เวทนา ดวย วา รสก

ไม แชม ชน บาง หรอ เปลา ถา รสก โทมนส เสยใจ ไม แชม ชน ก เปน

อกศล จต ไมใช ขณะ เดยว กบ ท จต เกด รวม กบ กรณา เจตสก เมอ

ร อยาง น ก จะ ละ คลาย ความ รสก เสยใจ โทมนส ไม แชม ชน ซง

เปน อกศล และ สามารถ ชวย คน อน ให พน ความ ทกข ยาก ได โดย

แชม ชน ไม โทมนส ไม เสยใจ ฉะนน จง ตอง ร วา ขณะ ใด เปน

อกศล จง จะ ละ คลาย ได เพราะ โดย มาก เขาใจ กน วา เมอ สงสาร

คน ท กำลง เปน ทกข เดอด รอน ก จะ ตอง พลอย เศรา โศก เสยใจ เปน

ทกข กบ บคคล นน ดวย ถา ถาม วา ขณะ น รสก อยางไร บาง คน ก

ตอบ วา เฉยๆ บาง คน ก ดใจ บาง คน ก ไม สบายใจ แม เวลา ท สต

ระลก ตรง ลกษณะ ของ ความ รสก นน ก ยาก ท จะ ร ตาม ความ เปน จรง

วา ความ ร สก นนๆ เปน เพยง สภาพ ร เปน นามธรรม ชนด หนง

ซง เกด กบ จต ทก ขณะ

ขณะ ท เสยง ปรากฏ โสต วญญาณ เปน สภาพ ร ท ไดยน เสยง นน

ขณะ นน ม เวทนา เจตสก ท รสก เกด พรอม กบ โสต วญญาณ เมอ

ผสส เจตสก เกด ขน กระทบ อารมณ นน จะ ไม ให เวทนา เจตสก เกด

224  จตตสงเขป

ไม ได เลย เมอ สต สามารถ เรม ระลก ร ลกษณะ ของ จต บาง หรอ

เวทนา เจตสก บาง ก ยอม เปน ปจจย สะสม เกอกล ให ไม หลงลม

ดง นน เวลา รสก เฉยๆ ดใจ สข ทกข หรอ เสยใจ นน แทนท

จะ ยง เสยใจ สต ก ระลก ร ได วา ขณะ นน ก เปน เพยง ความ รสก ท เกด

ขน เพราะ เหต ปจจย ฉะนน สต ปฏ ฐาน จง ม คณ ประโยชน ท ละ

คลาย ทกข ใน ขณะ ท รสก ไม แชม ชน ได

คำถาม ทบทวน

๑. อเบกขา เวทนา โสมนส เวทนา เปน ชาต อะไร

๒. ทกขเวทนา สข เวทนา เปน ชาต อะไร

๓. โทมนส เวทนา เปน ชาต อะไร

๔. ขณะ หลบ สนท เวทนา เจตสก เปน ชาต อะไร

๕. รป ตน หรอ หลบ ได ไหม เพราะ อะไร

225

บท ท ๑๑

สมปยต ต ธรรม คอ เจตสก ท จำแนก จต ให ตาง กน โดย

ประเภท ตอ ไป คอ โดย สมปยต ต หรอ วปป ยต ต

คำ วา สมปยต ต ธรรม โดย ทวไป หมาย ถง เจตสก ซง เปน

สภาพ ธรรม ท เกด กบ จต แต เมอ กลาว ถง จต ท ตาง กน โดย เปน

สมปยต ต นน ม ๕ ประเภท คอ เปน อกศล สมปยต ต ๔

ประเภท เปน โสภณ สมปยต ต ๑ ประเภท

อกศล สมปยต ต ๔ คอ

ทฏฐ คต สมปยต ต จต เกด รวม กบ ทฏฐ เจตสก

คอ ความ เหน ผด

ปฏ ฆ สมปยต ต จต เกด รวม กบ โทส เจตสก

ว จ กจ ฉา สมปยต ต จต เกด รวม กบ วจกจฉา เจตสก

คอ ความ สงสย ใน สภาพ ธรรม

อทธจ จ สมปยต ต จต เกด รวม กบ อทธจ จ เจตสก

คอ สภาพ ธรรม ท ไม สงบ

โสภณ สมปยต ต ๑ คอ

ญาณ สมปยต ต จต เกด รวม กบ ปญญา เจตสก

226  จตตสงเขป

อกศล จต ๑๒ ดวง จำแนก โดย สมปยต ต

โลภ มลจต ๘ ดวง เกด รวม กบ ทฎฐ เจตสก ความ เหน ผด

เปน ทฏฐ คต สมปยต ต ๔ ดวง ไม เกด รวม กบ ความ เหน ผด เปน

ทฏฐ คต วปป ยต ต ๔ ดวง

โทส มลจต ๒ ดวง เปน ปฏ ฆ สมปยต ต คอ เกด รวม กบ

โทสเจตสก ซง เปน สภาพ ธรรม ท หยาบกระดาง ทง ๒ ดวง

โม หม ล จต ๒ ดวง เกด รวม กบ วจกจฉา เจตสก เปน ว จ กจ ฉา

สมปยต ต ๑ ดวง เกด รวม กบ อทธจ จ เจตสก เปน อทธจ จ สมปยต ต

๑ ดวง

รวม อกศล จต ๑๒ ดวง เปน สมปยต ต ๘ ดวง เปน

วปป ยต ต ๔ ดวง

โลภ มล จต ทฏฐ คต สมปยต ต (และ ทฏฐ คต วปป ยต ต) นน

ตาง กน เปน ๔ คอ เกด รวม กบ โสมนส เวทนา ๒ ดวง เกด รวม

กบ อเบกขา เวทนา ๒ ดวง

โลภ มลจต ท เกด รวม กบ โสมนส เวทนา (และ อเบกขา เวทนา)

นน ตาง กน เปน ๔ คอ เปน อ สงขาร ก เกด ขน โดย ไม อาศย การ

ชกจง ๒ ดวง เปน ส สงขาร ก เกด ขน โดย อาศย การ ชกจง ๒ ดวง

จตตสงเขป  227

รวม โลภ มลจต ๘ ดวง คอ

โสม นสส สหคต ทฏฐคต สมป ยต ต อ สง ขา รก

โสม นสส สหคต ทฏฐคต สมป ยต ต ส สง ขา รก

โสม นสส สหคต ทฏฐคต วปป ยต ต อ สง ขา รก

โสม นสส สหคต ทฏฐคต วปป ยต ต ส สง ขา รก

อ เปก ขา สหคต ทฏฐคต สมป ยต ต อ สง ขา รก

อ เปก ขา สหคต ทฏฐคต สมป ยต ต ส สง ขา รก

อ เปก ขา สหคต ทฏฐคต วปป ยต ต อ สง ขา รก

อ เปก ขา สหคต ทฏฐคต วปป ยต ต ส สง ขา รก

โทส มลจต ๒ ดวง นน เกด รวม กบ ปฏฆะ คอ โทส เจตสก จง

เปน ปฏ ฆ สมปยต ต ทง ๒ ดวง เพราะ เมอ โทมนส เวทนา เกด ขน นน

ตอง ม โทส เจตสก ซง เปน สภาพ ธรรม ท หยาบ กระดาง ประทษราย

เกด รวม ดวย ทก ครง ไม เหมอน กบ โสมนส เวทนา และ อเบกขา

เวทนา ซง เกด รวม กบ โลภ มลจต หรอ กศล จต หรอ วบาก จต หรอ

กรยา จต กได ฉะนน เมอ โทส มลจต ๒ ดวง เกด รวม กบ โทมนส

เวทนา จง ตอง เปน ปฏ ฆ สมปยต ต ทง ๒ ดวง และ โทส มลจต ตาง

กน เปน ๒ ดวง ก เพ ราะ เปน อ สงขาร ก คอ เกด ขน เอง โดย ไม

อาศย การ ชกจง ๑ และ เปน ส สงขาร ก คอ เกด ขน โดย อาศย

การ ชกจง ๑ ดง นน โทส มลจต ๒ ดวง คอ

228  จตตสงเขป

โท มนสส สหคต ปฏ ฆ สมป ยต ต อ สง ขา รก

โท มนสส สหคต ปฏ ฆ สมป ยต ต ส สง ขา รก

โม หม ล จต ตาง กน เปน ๒ ดวง คอ ดวง หนง เปน ว จ กจ ฉา

สมปยต ต เกด รวม กบ วจกจฉา เจตสก ซง สงสย ใน พระพทธ พระ

ธรรม พระ สงฆ ขนธ ธาต อดต ปจจบน อนาคต เปนตน

อก ดวง หนง เปน อทธจ จ สมปยต ต

โมห เจตสก เปน เจตสก ท ไมร สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง

แมวา กำลง เผชญ หนา กบ อารมณ ก ไม สามารถ ร ลกษณะ ทแท จรง

ของ อารมณ ท ปรากฏ ได เชน ใน ขณะ ท กำลง เหน น ไมร วา สง ท

ปรากฏ ทาง ตา เปน สภาพ ธรรม ชนด หนง เมอ ไมร ก สงสย วา ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม ท เพยง ปรากฏ ทาง ตา นน ตาง กบ ท เคย เขาใจ วา

สง ท เหน เปน คน หรอ เปน วตถ สงของ อยางไร ขณะ ใด ท สงสย ขณะ

นน เปน โม หม ล จต ว จ กจ ฉา สมปยต ต แต ก ไมใช วา ความ สงสย จะ

เกด ตลอด เวลา ขณะ ใด ท สงสย ใน พระพทธ พระ ธรรม พระ สงฆ

และ ใน ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ขณะ นน เปน โม หม ล จต

ท เกด รวม กบ ว กจ ฉา เจตสก

โดย ปกต เมอ เหน ไดยน ได กลน ลม รส ร สง ท กระทบ สมผส

กาย แลว ถา ขณะ นน จต ท เกด ตอ ไม เปน กศล จต หรอ อกศล จต

ประ เภท อนๆ ก เปนโม หม ล จ ตอทธจจ สมปยต ต เพราะ วา ขณะ

นน ไม ได ม ความ สงสย เกด รวม ดวย ไมม โลภ เจตสก เกด รวม ดวย

ไมม โทส เจตสก เกด รวม ดวย ฉะนน จง ร ลกษณะ ของ โม หม ล จ ต

จตตสงเขป  229

อทธจจ สมปยต ต ได วา ขณะ ใด ท หลงลม สต ขณะ นน กำลง ไมร

ใน สภาพ ของ อารมณ ท ปรากฏ และ ขณะ ท อกศล จต ไม เกด รวม กบ

โลภ เจตสก หรอ โทส เจตสก และ วจกจฉา เจตสก อกศล จต ขณะ

นน ก เปน โม หม ล จต อทธจ จ สมปยต ต ดง นน โม หม ล จต

๒ ดวง คอ

อ เปก ขา สหคต ว จ กจ ฉา สมป ยต ต ๑ ดวง

อ เปก ขา สหคต อท ธจจ สมป ยต ต ๑ ดวง

รวม อกศล จต ๑๒ ดวง เปน สมปยต ต ๘ ดวง เปน

วปป ยต ต ๔ ดวง

สำหรบ โสภณ สมปยต ต คอ ญาณ สมปยต ต นน จต ขณะ ใด

เกด รวม กบ ปญญา เจตสก ขณะ นน ก เปน ญาณ สมปยต ต

คำถาม ทบทวน

๑. ทฏฐ เจตสก เกด กบ จต ก ดวง

๒. ทฏฐ เจตสก เกด รวม กบ เวทนา อะไร

๓. โทส เจตสก เกด รวม กบ เวทนา อะไร

๔. โสมนส เวทนา เกด กบ อกศล จต ประเภท ใด

๕. อเบกขา เวทนา เกด กบ อกศล จต อะไร บาง

230

บท ท ๑๒

จต ตาง กน โดย ประเภท ของ สงขาร คอ เปน อ สงขาร ก หรอ

ส สงขาร ก

คำ วา สงขาร ใน พระ ไตรปฎก ม ความ หมาย หลาย นย คอ

สงขาร ธรรม ๑

สงขาร ขนธ ๑

อภ สงขาร ๑

อ สงขาร ก และ ส สงขาร ก ๑

สงขาร ธรรม คอ สภาพ ธรรม ท เกด ขน เพราะ ปจจย ปรง แตง

เมอ เกด ขน แลว ก ดบ ไป สงขาร ธรรม ทง หลาย ไม เทยง เกด ขน

เพยง ชว ขณะ ท เลก นอย ทสด แลว ก ดบ ไป หมด สน

สงขาร ธรรม ไดแก จต เจตสก และ รป

ปรม ตถ ธรรม ม ๔ คอ จต เจตสก รป นพพาน

ปรม ตถ ธรรม ๓ คอ จต เจตสก รป เปน สงขาร ธรรม

ม ปจจย ปรง แตง ให เกด ขน และ ตง อย ชว ขณะ ท สน มาก แลว ก ดบ ไป

นพพาน ไมม ปจจย ปรง แตง นพพาน จง เปน สภาพ ธรรม ท ไม เกด

ดบ นพพาน เปน ว สงขาร ธรรม

จตตสงเขป  231

สงขาร ธรรม ๓ คอ จต เจตสก รป จำแนก เปน ขนธ ๕

คอ

รป ทก รป เปน รป ขนธ

เวทนา เจตสก ๑ ดวง เปน เวทนา ขนธ

สญญา เจตสก ๑ ดวง เปน สญญา ขนธ

เจตสก ท เหลอ ๕๐ ดวง เปน สงขาร ขนธ

จต ทก ดวง เปน วญญาณ ขนธ

ฉะนน สงขาร ขนธ ไดแก เจตสก ๕๐ ดวง เวน เวทนา

เจตสก และ สญญา เจตสก สวน สงขาร ธรรม ไดแก จต

ทงหมด ๘๙ ดวง เจตสก ทงหมด ๕๒ ดวง รป ทงหมด ๒๘

รป

ความ หมาย ของ สงขาร ธรรม กวาง กวา สงขาร ขนธ เพราะ จต

เจตสก รป เปน สงขาร ธรรม แต เฉพาะ เจตสก ๕๐ ดวง

เทานน ท เปน สงขาร ขนธ และ ใน เจตสก ๕๐ ดวง ซง เปน สงขาร

ขนธ นน เฉพาะ เจตนา เจตสก ดวง เดยว เทานน ท เปน อภ สงขาร ใน

ปฏ จจ สมป ปาท อวชชา เปน ปจจย แก สงขาร สงขาร เปน ปจจย แก

วญญาณ ฯลฯ สงขาร ใน ปฏ จจ สมป ปาท หมาย ถง เจตนา

เจตสก ซง เปน อภ สงขาร เปน สภาพ ท ปรง แตง อยาง ยง คอ

เปน กศล กรรม หรอ อกศล กรรม ซง จะ ทำให เกด ผล คอ วบาก

232  จตตสงเขป

จต และ เจตสก แมวา เจต ส กอนๆ ก ปรง แตง ให จต เกด ขน เชน

ผสส เจตสก ถา ไมม ผสส เจตสก ซง เปน สภาพ ธรรม ท กระทบ อารมณ

จต เหน ก ม ไม ได จต ไดยน จต ได กลน จต ลม รส จต ร สง กระทบ

สมผส จต คด นก ตางๆ ก ม ไม ได แต ผสส เจตสก ก ไมใช อภ สงขาร

เพราะ เพยง กระทบ อารมณ แลว ก ดบ หมด สน ไป

ฉะนน ใน สงขาร ขนธ ๕๐ ดวง นน เฉพาะ เจตนา เจตสก ดวง

เดยว เทานน ท เปน อภ สงขาร คอ เปน สภาพ ท ปรง แตง อยาง ยง

โดย เปน กศล กรรม หรอ อกศล กรรม เปนก มม ปจจย ท ทำให ผล คอ

วบาก จต เกด ขน

สงขาร ใน ปฏ จจ สมป ปาท ม ๓ คอ ปญญา ภส ง ขาร ๑

อ ปญญา ภส ง ขาร ๑ อาเนญ ชา ภส ง ขาร ๑

ปญญา ภส ง ขาร ไดแก เจตนา เจตสก ท เกด กบ กา มาว จร กศล

จต และ ร ปาว จร กศล จต

อ ปญญา ภส ง ขาร ไดแก เจตนา เจตสก ท เกด กบ อกศล จต

อาเนญ ชา ภส ง ขาร ไดแก เจตนา เจตสก ท เกด กบ อรป าวจร

กศล จต ซง เปน กศล ท มนคง ไม หวน ไหว

กา มาว จร กศล จต เกด ขน ชว ขณะ เลกๆ นอยๆ และ หวน ไหว

งาย เพราะ เกด ขน วา ระ หนงๆ เพยง ชว ๗ ขณะ เทานน การ

ให ทาน การ วรต ทจรต การ เจรญ กศล อนๆ ยอม เกด ขน เปน

จตตสงเขป  233

ครง คราว นอกจาก นน อกศล จต ก เกด มากมาย หลาย วาระ ท เดยว

ร ปาว จร กศล จต เปน กศล ญาณ สมปยต ต ประกอบ ดวย ปญญา

เจตสก เปน จต ท สงบ ถง ขน อป ปนา สมาธ ท ม รป เปน อารมณ จง

เปน มหคค ตกศล ท ใกล เคยง กบ กา มาว จร กศล เพราะ ยง ม รป เปน

อารมณ อาเนญ ชา ภส ง ขาร เปน อรป ฌาน คอ เปน ปญจม ฌาน

ท ไมม รป เปน อารมณ จต ใน ขณะ นน ไม หวน ไหว เพราะ ไมม รป เปน

อารมณ จง ให ผลอ ยาง ไพบลย คอ ทำให อรป ฌาน วบาก จต เกด

ใน อรป พรหม ภม ซง มอาย ท ยนยาว มาก ตาม กำลง ของ อรป าวจร

กศลจต การ เกด ใน สวรรค เปนสข เพราะ ไมม โรค ภย ไข เจบ ทกข

ยาก ลำบาก กาย อยาง ใน ภม มนษย และ ใน อบายภม แต มอาย ไม

ยนยาว เทา รป พรหม ภม และ รป พรหม ภม ก มอาย ไม ยนยาว เทากบ

อรป พรหม ภม เพราะ อรป พรหม ภม เปน ผล ของ อรป ฌาน กศล ซง

เปน อาเนญ ชา ภส ง ขาร

สงขาร ธรรม ไดแก จต เจตสก รป

สงขาร ขนธ ไดแก เจตสก ๕๐

(เวน เวทนา เจตสก และ สญญา เจตสก)

อภ สงขาร ไดแก เจตนา เจตสก ๑ ดวง

(เปน สงขาร ขนธ ๑ ใน สงขาร ขนธ ๕๐ ดวง)

การ จำแนก ความ ตาง กน ของ จต โดย ประ เภท อ สงขาร ก และ

ส สงขาร กนน แสดง ให เหน วา แม กศล จต หรออกศล จต หรอ

234  จตตสงเขป

วบาก จต หรอ กรยา จต ซง เกด รวม กบ เจตนา เจตสก นน ก ยง ตาง

กนออก ไป โดย ประเภท ท เปน อ สงขาร กบาง และ เปน ส สงขาร ก

บาง ใน อฏฐ สาลน จต ตป ปาท กณฑ ม ขอความ อธบาย วา

ชอ วา ส สงขาร เพราะ เปน ไป กบ ดวย สงขาร (เครอง ชกจง)

สงขาร ใน ท น หมายความ ถงชกจง ดวย ตนเอง หรอ ผ อน ชกจง

หรอ สง ให กระทำ น เปน สภาพ จต ใน ชวต ประจำ วน ซง ไม วา

จะ เปน กศล หรอ อกศล กตาม บาง ครง ก เกด ขน เอง โดย อาศย การ

สะสม มา ใน อดต เปน ปจจย แรง กลาท ทำให กศล หรอ อกศล ประเภท

หนง ประเภท ใด ม กำลง เกด ขน เอง ไม ตอง อาศย การ ชก จง ใดๆ เลย

สภาพ จต ท เกด โดย ไม อาศย การ ชกจง นนเปน อ สงขาร ก คอ

ไม อาศย การ ชกจง แต วา บาง ครง บาง ขณะ ไม วา จะ เปน กศล หรอ

อกศล กตาม ท เกด ขน นน ม กำลง ออน เกด ขน ได เพราะ อาศย

การ ชกจง ของ ตนเอง หรอ การ ชกจง ของ บคคล อน กได อกศล และ

กศล ท ม กำลง ออน ท อาศย การ ชกจง นน เปน ส สงขาร ก จต

น ก แสดง ให เหน วา แม จะ เปน กศล หรอ อกศล ก ยง ตาง กน บาง

ขณะ เปน กศล หรอ อกศล ท ม กำลง แรง เกด ขน โดย ม การ สะสม ของ

ตนเอง เปน ปจจย และ บาง ครง บาง ขณะ ก เปน กศล หรอ อกศล ท

ม กำลง ออน ตอง อาศย การ ชกจง ของ ตนเอง หรอ การ ชกจง ของ

บคคล อน จง เกด ขน ได

บาง ครง อกศล จต ม กำลง เกด ขน ทนท ตาม การ สะสม ท พอใจ

หรอ ไม พอใจ อารมณ ขณะ นน แต บาง ครง ไม เปน อยาง นน เชน

จตตสงเขป  235

ไม คอย อยาก ไป ด หนง หรอ ละคร แต เมอ ญาต พ นอง เพอน ฝง ชวน

ก ไป จต ใน ขณะ นน อยาก จะ ไป หรอ เปลา ไป ด กได ไม ด ก ด แต

เมอ ม ใคร ชวน ก ไป ถา ลำพง คน เดยว ก ไม ไป หรอ บาง ครง ก นก

วา หนง เรอง น ก คงจะ สนก นา ด ก อยาก จะ ไป เหมอน กน แต ไม

ไปเพราะ วา ยง ไมม กำลง กลา ถง กบ จะ ไป ทนท ชวต ประจำ วน

จรงๆ นน ร ได วา ขณะ ใด เปน จต ท ม กำลง กลา หรอ ขณะ ใด เปน

จต ท ม กำลง ออน ไม วา จะ เปน ฝาย อกศล ท เปน โลภ ะ โทสะ หรอ

ฝาย กศล กตาม บาง คน เมอ ทราบ ขาว วา ม การ ทอด กฐน ก อยาก

จะ ไป ทนท และ ชกชวน คน อน ไป ดวย แต บาง คน นน ถง แมวา จะ

ถก ชกชวน แลว แต ถา คน น ไม ไป คน นน ไม ไป ก ไม ไป ดวย ฉะนน

สภาพ ของ กศล จต และ อกศล จต ก ม กำลง ตาง กน ตาม เหต ปจจย ท

ปรง แตง ให เกด ขน เปน ไป ใน ขณะ นน แมวา จะ ม เจตสก ประกอบ

เทา กน กตาม

พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสด งอ สงขาร ก จต และ ส สงขาร ก จต เพอ

ให เหน ความ ละเอยด ของ จต วา แม เปน จต ท ม จำนวน เจตสก เกด

รวม ดวย เทา กน ไม ตาง กน เลย แต สภาพ ของ จต ก ตาง กน เปน

อ สงขาร ก และ ส สงขาร ก ตาม กำลง ของ เจตสก ท เกด รวม ดวย

เพอ ท จะ ให เหน พระ มหากรณาธคณ ของ พระ ผ ม พระ ภาค ท ทรง

พระ มหา กรณา แสดง พระ ธรรม โดย ละเอยด ขอความ ใน อฏฐ สาลน

อรรถ กถา ธมม สงค ณ ปกรณ จต ตปป าทกณฑ แสดง “อนนต ะ”

ความ กวาง ใหญ ทสด ๔ อยาง วา

236  จตตสงเขป

ใน ท น ทาน ถอ เอา “อนนต ะ” ๔ อยาง ก อนนต ะ ๔ อยาง

คอ อากาศ เปน อนนต ะ ไมม ทสด ๑ จกรวาล เปน อนนต ะ

ไมม ทสด ๑ สต ตน กาย คอ หม สตว เปน อนนต ะ ไมม ทสด

๑ พทธ ญาณ เปน อนนต ะ ไมม ทสด ๑

จรง อย การ กำหนด อากาศ วา ใน ทศ บรพา ใน ทศ ปจฉม ใน

ทศ อดร หรอ ใน ทศ ทกษณ ม เทานน รอย โยชน หรอ ม เทานน

พน โยชน ยอม ไม ได (ลอง กำหนด อากาศ ทาง ทศ ตะวน ออก วา ม

เทาไร ก โยชน ก รอย โยชน ก พน โยชน ก ไมม ใคร กำหนด ได

แม ทศ อนๆ ก โดย นย เดยวกน) แม จะ พง เอา ฆอน เหลก ขนาด เทา

เขา สเนร ทบ แผน ดน แยก เปน ๒ สวน แลว โยน ฆอน เหลก ไป ฆอน

เหลก ก พง ตกลง ไป ขาง ลาง โดย แท หา ม ท รองรบ ไว ได ไม ชอ วา

อากาศ เปน อนนต ะ คอ ไมม ท สน สด เลย อยาง น

การ กำหนด จกรวาล ทง หลาย วา ก รอย ก พน หรอ ก แสน

จกรวาล ยอม ไม ได จรง อย แม ถาวา ทาว มหาพรหม ทง ๔ ผ เกด ใน

อก นฏฐ ภพ (รป พรหม ภม ชน สทธาวาส ชน ท ๕ ซง เปน รป พรหม

ภม ชน สง ทสด) ผ ม ความเรว ขนาด ท สามารถ ผาน แสน จกรวาล ไป

ได ชว เวลา เพยง เทา ท ลก ศร ท เรว มาก ของ นาย ขมง ธน ผ ม กำลง

แขง แรง ผาน เงา ตนตาล ดาน ขวางจะ พง วง มา ดวย ความเรว ขนาด

นน ดวย คด วา เรา จก ด ขอบ แหง จกรวาล ทาว มหาพรหม เหลา นน

ไมทน ได เหน ขอบ แหง จกรวาล ก จะ พง ปรนพพาน กอน โดย แท

จกรวาล ทง หลาย จง ชอ วา เปน อนนต ะ ไมม ท สน สด อยาง น

จตตสงเขป  237

ก ประมาณ แหง สตว ท อย ใน นำ และ ท อย บน บก ใน จกรวาล

ทง หลาย วา ม ประมาณ เทา น ยอม ไมม สต ตน กาย จง ชอ วา

อนนต ะ (ไมม ท สน สด) อยาง น

พทธ ญาณ ชอ วา อนนต ะ แท แม กวา อนนต ะ ทง ๓ นน

อากาศ ก เหน อย แลว วา ไมม ท สน สด ไมม ใคร สามารถ จะ วด วา ก

รอย ก พน ก แสน โยชน หรอ แม จกรวาล ก ไมม ใคร สามารถ จะ

นบ ได วา ทงหมด ม เทาไร ใคร อยาก จะ นบ ดาว นบ จกรวาล ก

ไมม วน สำเรจ เพราะ วา จกรวาล เปน อนนต ะ ไมม ท สน สด หรอ แม

สต ตน กาย คอ หม สตว ทง หลาย ท อย ใน จกรวาล ก ไมม ใคร สามารถ

ทำ สถต วา ม จำนวน เทา ไหร ทง มนษย ทง เทพ ทง พรหม ทง

สตว บก สตว นำ ทง สตว ใน อบาย แต พทธ ญาณ ชอ วา เปน อนนต ะ

คอ ไมม ท สน สด แม กวา อนนต ะ ทง ๓ นน คอ บรรดา สตว ท หา

ประมาณ มได ใน จกรวาล อน หา ประมาณ มได ใน อากาศ อน หา

ประมาณ มได อยาง น

เมอ คดถง สตว ทง หลาย ท ม อย ใน จกรวาล มากมาย นบ ไม ถวน

แลว จต ของ สตว ทง หลาย เหลา นน จะ วจตร ตางๆ กน มาก สก

เพยง ไหน

กศล จต ท เปน กา มาว จร สหรค ตดว ยโส มนส (เกด พรอม กบ

โสมนส เวทนา) เปน ญาณ สมปยต ต เปน อ สงขาร ก (เกด โดย ไม

238  จตตสงเขป

อาศย การ ชกจง) ยอม เกด แก สตว หนงๆ มากมาย แม สตว ม

จำนวน มาก จต ก เกด ขน มาก ดวง

กศล จต ไมใช มด วง เดยว กศล จต ท เกด แม โดย ประเภท ท เปน

กา มาว จร กศล ซง เกด พรอม กบ ปญญา คอ เปน ญาณ สมปยต ต

และ เปน อ สงขาร ก คอ ม กำลง แรง กลา นน ก ไมใช ม แต เฉพาะ ดวง

เดยว ตอง เปน ไป ตางๆ ตาม จำนวน ของ สตว ทง หลาย ซง จต ของ

คน หนง เกด ขน เพยง ขณะ หนง แม จต จะ เกด ขน มาก ดวง ตาม จำนวน

ของ สตว ทง หลาย แต กศล จต แม ทง ปวง เหลา นน ก เปน อยาง เดยว

โดย อรรถ วาเปน กา มาว จร โดย อรรถ วาสหรค ตดว ยโส มนส โดย

อรรถ วาเปน ญาณ สมปยต ต โดย อรรถ วาโดย ฐานะ เปน อ สงขาร ก

ดว ยกน

พระ สมมา สม พทธ เจา ทรง กำหนด กา มาว จร กศล จต แม ทง ปวง

ท เกด แก สตว ทง หลาย หา ประมาณ มได ใน จกรวาล ทง หลาย อน

หา ประมาณ มได อยาง น ดวย พระ สพ พญญต ญาณ ดจ วา ทรง ชง

ดวย ตรา ชง ใหญ ประดจ ทรง ใส ใน ทะนาน นบ อยฉะนน และ ทรง

กระทำ ให ๘ สวน เทานน ทรง แสดง วา จต เหลา นน (กา มาว จร

กศล จต) ม ๘ ดวง พอด โดย อรรถ ท บณฑต พง เหน พอง ดวย (คอ

คดคาน ไม ได)

แสดง วาถง แมวา กา มาว จร กศล จต จะ ม มาก แต พระ ผ ม พระ ภาค ก ทรง นบ และ ทรง จด กา มาว จร กศล เปน มหา กศล ๘ ดวง หรอ ๘ ประเภท ซง ใครๆ ก ไม สามารถ ท จะ คดคาน ได โดย ความ ตาง กน ท

จตตสงเขป  239

อเบกขา เวทนา และ โสมนส เวทนา โดย ความ ตาง กน ท จะ ประกอบ ดวย ปญญา และ ไม ประกอบ ดวย ปญญา โดย ความ ตาง กน ท เปน อ สงขาร ก และ ส สงขาร ก

ดง นน กา มาว จร กศล หรอ มหา กศล ๘ ดวง คอ

ดวง ท ๑ โสม นสส สหคต าณ สมป ยต ต อ สง ขา รก

ดวง ท ๒ โสม นสส สหคต าณ สมป ยต ต ส สง ขา รก

ดวง ท ๓ โสม นสส สหคต าณ วปป ยต ต อ สง ขา รก

ดวง ท ๔ โสม นสส สหคต าณ วปป ยต ต ส สง ขา รก

ดวง ท ๕ อ เปก ขา สหคต าณ สมป ยต ต อ สง ขา รก

ดวง ท ๖ อ เปก ขา สหคต าณ สมป ยต ต ส สง ขา รก

ดวง ท ๗ อ เปก ขา สหคต าณ วปป ยต ต อ สง ขา รก

ดวง ท ๘ อ เปก ขา สหคต าณ วปป ยต ต ส สง ขา รก

เคย งวง เคย เพลย เคย เบอ ไหม บาง ขณะ จต คด จะ ทำ กศล

อยาง นน อยาง น แต แลว ก ออน กำลง ไป หรอ วา เกด งวง ขน มา สต

จะ ระลก ร ลกษณะ สภาพ ของ จต ใน ขณะ นน ไหม ถา ไม ระลก ก เปน

เรา ความ งวง ม จรง ความ ทอถอย ความ ทอแท ความ เหนอย

หนาย ความ รสก ออนเพลย ม จรง ถา สต ไม ระลก ร ลกษณะ ของ

สภาพ ธรรม เหลา นน ตาม ความ เปน จรง ก ไมร วา สภาพ ธร รม นนๆ

ไมใช สตว บคคล ตว ตน ไมใช เรา เปน แต เพยง ลกษณะ ของ จต

240  จตตสงเขป

ซง เกด ขน เพราะ เหต ปจจย แลว ก ดบ ไป ซง พระ ผ ม พระ ภาค ทรง

แสดง จต โดย ประเภท ตางๆ เชน โดย ประเภท ท เปน อ สงขาร ก

และ ส สงขาร ก โลภ มลจต ท เปน อ สงขาร กก ม เปน ส สงขาร กก ม

โทส มลจต ท เปน อ สงขาร กก ม ส สงขาร กก ม กศล จต ท เปนอ สงขาร ก

ก ม ส สงขาร กก ม ขณะ ท สต ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม

เหลา นน ก ร วา เปน นามธรรม ไมใช รป ธรรม

ความ ทอแท ความ ทอถอย ไมใช รป เปน สภาพ ของ

ถน มทธ เจตสก ซง เกด กบ อกศล จต ท เปน ส สงขาร ก เพราะ เปน จต

ท ไมม กำลง

จต ท ตาง กน เปน อ สงขาร ก และ ส สงขาร กนน เปน จต ประเภท

กา มาว จร จต เทานน เพราะ กา มาว จร จต เปน จต ภม ตำ ทสด เปน

จต ซง เกด ขน เปน ปกต ใน ชวต ประจำ วน ใน ขณะ ท เหน ไดยน

ได กลน ลม รส ร โผฏฐพพะ และ คด นก เรอง ราว ของ รป เสยง

กลน รส โผฏฐพพะ บาง ครง กม กำลง แรง กลา และ บาง ครง ก ม

กำลง ออน ตาม เหต ตาม ปจจย แต จต ระดบ ท สง กวา น คอ ร ปาว จร

จต อรป าว จร จต และ โลก ตต รจต นน ไม จำแนก เปน อ สงขาร กบาง

หรอ ส สงขาร กบาง แมวา จต เหลา น จะ เกด ขน เอง ไม ได ตอง อาศย

การ อบรม เจรญ ไป จนกวา จ ตนนๆ จะ เกด ขน ไมใช โดย นย เดยว กบ

กา มาว จร จต ท ตาง กน เปน จต ท ม กำลง แรง กลา และ จต ท ม กำลง

ออน

จตตสงเขป  241

ทก ทาน พอท จะ ร สภาพ ขอ งอ สงขาร ก จต และ ส สงขาร ก จต ของ

ทาน เอง ได เชน ทาน ทมา ฟง ธรรม ตอง อาศย ใคร ชกชวน หรอ

เปลา ตอน แรก อาจ จะ ไม อยาก มา เอง เมอ ถก ชกชวน มา จง มา

แต วา ตอน หลงๆ ก มา เอง สภาพ ของ จต ทมา เอง และ ถก ชกชวน

จง มา นน ตาง กน และ ไมใช วา จะ ม แต ส สงขาร ก จตต ลอด ไป หรอ วา

อ สงขาร ก จตต ลอด ไป อยาง ทาน ท ถก ชวน ไป ด หนง ตอน ถก

ชวน ไป ก เปน จต ท ม กำลง ออน แต ถา หนง สนก ตน เตน หวเราะ

สนกสนาน ใน ขณะ นน ไมใช จต ท ม กำลง ออน แลว ไม ตอง ม ใคร

มา ชวน ให หวเราะ ไม ตอง ม ใคร มา ชวน ให สนก แต จต ขณะ นน เอง

ม กำลง และ เกด รวม กบ โสมนส เวทนา จง สนก และ หวเราะ จง เปน

อ สงขาร ก แสดง ให เหน สภาพ ท เปน อนตตา ของ จต แตละ ขณะ ท

เกด ขน เปน ไป ตาม เหต ปจจย แมวา ขณะ น จะ เกด ขน เปน อยาง น

ขณะ ตอ ไป ก เกด ขน เปน อก อยาง หนง ตาม เหต ตาม ปจจย ได

คำถาม ทบทวน

๑. สงขาร ธรรม สงขาร ขนธ อภ สงขาร อ สงขาร ก ส สงขาร ก

คอ อะไร

๒. โลภ มลจต ๘ ดวง และ มหา กศล จต ๘ ดวง ม อะไร เหมอน กน

และม อะไร ตาง กน

บทท ๑๓

จตตางกนโดยสมปยตตธรรมทเปน “เหต”

สภาพ ธรรม ท เปน สงขาร ธรรม นน จะ เกด ขน มา เอง ลอยๆ โดย

ไม อาศย ปจจย อะไร เลย ไม ได ปรม ตถ ธรรม ท เปน สงขาร ธรรม ม

๓ คอ จต เจตสก รป จต อาศย เจตสก เปน ปจจย จง เกด ขน

และ จต บาง ดวง ก อาศย เจตสก และ รป เปน ปจจย เกด ขน รป อาศย

รป เปน ปจจย จง เกด ขน และ รป บาง รป ก อาศย จต และ เจตสก และ

รป เปน ปจจย จง เกด ขน ฉะนน จต ตาง กน โดย เหต คอ จต บาง

ดวง ก เกด รวม กบ เจตสก ท เปน เหต และ จต บาง ดวง ก เกด รวม กบ

เจตสก ท ไมใช เหต

ปรม ตถ ธรรม ท เปน เหต นน ไดแก เจตสก ๖ ดวง เทานน

คอ

โลภ เจตสก เปน โลภ เหต ๑

โทส เจตสก เปน โทส เหต ๑ รวม เปน อกศล เหต ๓

โมห เจตสก เปน โมห เหต ๑

อ โลภ เจต สก เปน อ โลภ เหต ๑

อ โทส เจต สก เปน อ โทส เหต ๑ รวม เปน โสภณ เหต ๓

ปญญา เจต สก เปน อ โมห เหต ๑

จตตสงเขป  243

นอกจาก เจตสก ๖ ดวง น แลว สภาพ ธรรม อน ทงหมด ไมใช เหต

ปจจย เจตสก อนๆ ท เกด รวม กบ จต ตาง ก เปน ปจจย ให จต เกด

ขน แต ไมใช เหต ปจจย คอ ไมใช เปน ปจจย โดย เปน เหต เพราะ

เหต ปจจย เปน เพยง ปจจย หนง ใน สภาพ ธรรม ทง หลาย ท เปน ปจจย

ตางๆ กน ถง ๒๔ ปจจย (โดย ประเภท ปจจยใหญๆ) เจตสก

๖ ดวง ท เปน เหต นน อปมา เหมอน กบ ราก แกว ของ ตนไม ซง เปน

เหต ให ตนไม นน เจรญ สมบรณ งอกงาม มด อก ม ผล มากมาย ฉนใด

เจตสก ท เปน เหต ๖ น เมอ เกด ขน ก ทำให สภาพ ธรรม ทง หลาย เจรญ

งอกงาม และ ผลตผล ตางๆ เพม ขน อย เรอยๆ ผ ท ไมใช พระ อรหนต

ยง ม อกศล เหต และ กศล เหต เมอ เปน พระ อรหนต แลว ดบ ทง อกศล

เหต และ กศล เหต อ โลภ เจตสก อ โทส เจตสก และ ปญญาเจตสก

(อ โมหะ) ท เกด กบ จต ของ พระ อรหนตจง เปน อพ ยาก ต เหต คอ

ไมใช อกศล เหต และ กศล เหต

สภาพ ธรรม ท เปน อพ ยาก ต ธรรม นน เปน สภาพ ธรรม ท ไมใช

กศล ไมใช อกศล ฉะนน วบาก จต กรยา จต วบาก เจตสก กรยา

เจตสก รป และ นพพาน จง เปน อพ ยาก ต ธรรม เพราะ ไมใช กศล

ไมใช อกศล

เหต ๖ จำแนก เปน ๒ ประเภท คอ

อกศล เหต ๓ ไดแก โลภ เจตสก ๑ โทส เจตสก ๑

โมห เจตสก ๑

244  จตตสงเขป

โสภณ เหต ๓ ไดแก อ โลภ เจตสก ๑ อ โทส เจตสก ๑

ปญญา เจตสก ๑

ควร สงเกต วา ไม ใช คำ วา กศล เหต ๓ แต ใช คำ วา โสภณ เหต ๓

เพราะ กศล เหต เปน เหต ให เกด กศล วบาก ซง เปน ผล แต โสภณ เหต

ซง เปน เหต ท ด นน เกด กบ กศล จต กได กศล วบาก จต กได และ

โสภณ กรยา จต กได โสภณ เหต จง ไม ได เกด แต เฉพาะ กบ กศล

จต เทานน

ปรม ตถ ธรรม ๔ คอ จต เจตสก รป นพพาน เมอ กลาว

โดย เหต

จต ไมใช เหต

เจตสก ท เปน เหต ม เพยง ๖ เจตสก อน ทงหมด

(๔๖ เจตสก) ไมใช เหต

รป ไมใช เหต

นพพาน ไมใช เหต

ธรรม ท ไมใช เหต นน ภาษา บาล เรยก วา น เหต ฉะนน

ธรรม ทง หลาย จง จำแนก เปน หมวด ๒ ได คอ เห ต และ น เหต

เจตสก ๖ ดวง เปน เหต จต รป นพพาน และ เจตสก อน ๔๖

ดวง เปน น เหต

จตตสงเขป  245

จต และ เจตสก ๔๖ ดวง เปนน เหต คอไมใช เหต แต จต และ

เจตสก บาง ดวง ก ม เจตสก ท เปน เหต เกด รวม ดวย จต และ เจตสก

บาง ดวง ก ไมม เจตสก ท เปน เหต เกด รวม ดวย จต และ เจตสก ใด

ไมม เจตสก ท เปน เหต ๖ ดวง เกด รวม ดวย เลย จต และ เจตสก นน

เปน อ เหตก จต และ อ เหตก เจตสก จต และ เจตสก ใด ม เจตสก

ท เปน เหต เกด รวม ดวย จต และ เจตสก นน เปน ส เหตก จต และ

ส เหตกเจตสก

จกข วญญาณ ท กำลง เหน สง ท ปรากฏ นน ม เจตสก เกด กบ จกข

วญญาณ เพยง ๗ ดวง คอ ผสส เจตสก ทำ กจ กระทบ ร ปา รมณ

ท กระทบ จกข ปสาท เวทนา เจตสก ทำ กจ รสก เฉยๆ เปน อเบกขา

เวทนา (อ ทก ขม สข) สญญา เจตสก ทำ กจ จำ ร ปา รมณ เจตนา

เจตสก ทำ กจ จงใจ ตงใจ ขวนขวาย กระตน จต และ เจตสก ท เกด

รวม กน ให สำเรจ กจ นนๆ ช ว ต นท รย เจตสก ทำ กจ บำรง เลยง

สหชาต ธรรม คอ จต และ เจตสก ทง หลาย ให ดำรง อย ใน ฐต ขณะ

เอก คค ตา เจตสก ทำ กจ ตง มน ใน อารมณ ท ปรากฏ มนสการ

เจตสก ทำ กจ ใสใจ ใน ร ปา รมณ นน เจตสก ๗ ดวง น ไมใช เจตสก

ท เปน เหต ๖ ฉะนน จกข วญญาณ จง เปน อ เหตก จต สวน โลภ

มลจต ท เกด หลง จาก จกข วญญาณ นนม เหต เจตสก เกด รวม ดวย

๒ เหต คอ ม โลภ เจตสก สภาพ ท พอใจ ตด ของ ใน สง ท ปรากฏ

เกด รวม ดวย และ ม โมห เจตสก เกด รวม ดวย โลภ มลจต จง เปน

ส เหตก จต

246  จตตสงเขป

เมอ กลาว โดย เหต ธรรม ทง หลาย จำแนก ได เปน ๒ หมวด คอ

เห ต และ น เหต ส เหต กะ และ อ เหต กะ ไดดงน คอ

นพพาน และ รป เปนน เหต และ อ เหต กะ

จต เปนน เหต และ บาง ดวง เปน ส เหต กะ

บาง ดวง เปน อ เหต กะ

เจตสก ๔๖ เปนน เหต และ บาง ดวง เปน ส เหต กะ

บาง ดวง เปน อ เหต กะ

เจตสก ๖ คอ โลภ เจตสก โทส เจตสก โมห เจตสก อ โลภ

เจตสก อ โทส เจตสก ปญญา เจตสก เปน เหต และ เปน ส เหต กะ

เวน โมห เจตสก ท เกด กบ โม หม ล จต เพ ราะ โมห เจตสก ท เกด กบ

โม หม ล จต เปน อ เหต กะ

โลภ เจต สก เปน ส เหต กะ เพราะ ตอง ม โมห เจตสก เกด รวม ดวย

ทก ครง ถา โมห เจตสก ไม เกด โลภ เจตสก ก เกด ไม ได ฉะนน โลภ

เจตสก จง เปน ส เหต กะ เพราะ ม โมห เจตสก เกด รวม ดวย ทก ครง

โทส เจตสก ก เปน ส เหต กะ โดย นย เดยว กบ โลภ เจตสก

โมห เจตสก ท เกด กบ โลภ เจตสก ใน โลภ มล จต เปน ส เหต กะ เพราะ

ม โลภ เจตสก ซง เปน เหต เกด รวม ดวย

โมห เจตสก ท เกด กบ โทส เจตสก ใน โทส มล จต เปน ส เหต กะ เพราะ

มโทส เจตสก เปน เหต เกด รวม ดวย

จตตสงเขป  247

โมห เจตสก ท เกด กบ โม หม ล จต เปน อ เหต กะ เพราะ ไมม

โลภ เจตสก และ โทส เจตสก เกด รวม ดวย

ผสส เจต สก เปน น เหต แต ผสส เจตสก เกด กบ จต ทก ดวง ถา

จต ดวง ใด เกด รวม กบ เจตสก ท เปน เหต หนง เหต ใด ใน เหต ๖ ผสส

เจตสก นน ก เปนส เหต กะ ถา จต ดวง ใด เปน อ เหต กะ คอ ไมม

เจตสก ๖ ซง เปน เหต เกด รวม ดวย ผสส เจตสก ซง เกด กบ อ เหตก จต

นน ก เปน อ เหต กะ ดวย ฉะนน ผสส เจตสก จง เปน น เหต และ บาง

ขณะ ก เปน ส เหต กะ บาง ขณะ ก เปน อ เหต กะ

ชวต ของ ทก ทาน ใน วน หนงๆ นน ม ทง ส เหตก จต และ อ เหตก จต

แต เมอ ไม ได ฟง พระ ธรรม ก ไม ทราบ วา ขณะ ไหน เปน ส เหตก จต

และ ขณะ ไหน เปน อ เหตก จต พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง สภาพ

จต แตละ ขณะ ไว อยาง ละเอยด วา จต ขณะ ใด เปน อ เหตก จต ขณะ

ใด เปน ส เหตก จต และ จต ท เปน ส เหต กะ นน เกด รวม กบ เหต ก เหต

และ ม เจตสก เกด รวม ดวย ก ดวง

โม หม ล จต ม โมห เหต เกด รวม ดวย เหต เดยว จง เปน เอก เหต กะ

โลภ มลจต เกด รวม กบ ๒ เหต คอ โมห เหต และ โลภ เหต

จง เปน ทว เหต กะ

โทส มลจต เกด รวม กบ ๒ เหต คอ โมห เหต และ โทส เหต

จง เปน ทว เหต กะ

248  จตตสงเขป

สำหรบ กศล จต นนก ตอง ม โสภณ เหต เกด รวม ดวย ม ฉะนน ก เปน

กศล จต ไม ได กศล จต ๒ ประเภท คอ กศล จต ท ไม เกด รวม

กบ ปญญา เจตสก และ กศล จต ท เกด รวม กบ ปญญา เจตสก ฉะนน

กศล จต ท ไม เกด รวม กบ ปญญา จะ ม เจตสก ท เปน เหต เกด รวม ดวย

๒ เหต คอ อ โลภ เห ต และ อ โทส เหต จง เปน ทว เหต กะ และ

กศล จต ท เกด รวม กบ ปญญา จะ ม เจตสก ท เปน เหต เกด รวม ดวย ๓

เหต คอ อ โลภ เหต อ โทส เหต และ อ โมห เหต จง เปน ต เหต กะ

กศล จต ไม เปน เอก เหต กะ เลย เพราะ ตอง ม ทง อ โลภ เจต สก และ

อ โทส เจตสก เกด รวม ดวย ทก ครง จง จะ เปน กศล จต ได

คำ วา เหต กบ คำ วา ปจจย ตาง กน อยางไร

ปจจย เปน สภาพ ธรรม ท อปการะ เกอกล ให สภาพ ธรรม อน

เกด ขน หรอ ดำรง อย ตาม ควร แก ประเภท ของ ปจจย นนๆ เชน

ผสส เจตสก ไมใช โลภ เจตสก แต ทง ผสส เจตสก ก ด โลภ เจตสก

ก ด เปน ปจจย เกอกล ให ธรรม อนๆ คอ จต เจตสก และ รป เกด

ขน ได แต เมอ สภาพ ลกษณะ และ กจ ของ ผสส เจตสก ตาง กบ สภาพ

ลกษณะ และ กจ ของ โลภ เจตสก ผสส เจตสก จง เปน สภาพ ปจจย ท

ตาง กบ โลภ เจตสก

ผสส เจตสก เปน ปจจย โดย เปน อาหาร ปจจย อาหาร เปน

สภาพ ธรรม ท นำ มา ซง ผล แต ไม มนคง ถง กบ ทำให งอกงาม ไพบลย

อยาง ราก แกว ของ ตนไม สวน สภาพ ธรรม ท เปน เหต นน เปน ปจจย

จตตสงเขป  249

โดย ความ เปน เหต ซง อปมา เหมอน ราก แกว ตนไม จะ เจรญ เตบโต

โดย ม แต ราก แกว อยาง เดยว ไม ได ตอง ม ดน นำ เปน อาหาร แต

ถา ขาด ราก แกว ดน นำ ก ทำให ตนไม งอกงาม ไพบลย ไม ได

ตนไม ท ม ราก แกว กบ พช ท ไมม ราก แกว นน ยอม เจรญ งอกงาม

ไพบลย เพราะ ปจจย ตาง กน ฉนใด เจตสก อน และ สภาพ ธรรม อน

นอกจาก เจตสก ท เปน เหต ๖ ก เปน ปจจย โดย เปน ปจจย อน ไมใช

โดย เปน เหต ปจจย

ใน คมภร ปฏ ฐาน ซง เปน คมภร ท ๗ เปน คมภร สดทาย ของ

พระ อภธรรม ปฎก นน แสดง สภาพ ธรรม ทง หลาย โดย ความ เปน

ปจจย แก กน และ กน โดย ประเภท ของ ปจจย ตางๆ ปจจย แรก คอ

เหต ปจจย แสดง ให เหน ความ สำคญ ของ สภาพ ธรรม ซง เปน เหต

ใน งาน ศพ เมอ พระ ภกษ ทาน สวด พระ อภธรรมจะ เรม ตน ดวย

“เห ตปจจ โย” คอ โลภ เหต โทส เหต โมห เหต อ โลภ เหต

อ โทส เหต อ โมห เหต เพอ เตอน ให ร วา สภาพ ธรรม ซง เปน ตว

เหต ท จะ ให เกด ผล เกด ภพ เกด ชาต นน ไดแก เจตสก ๖ ดวง คอ

โลภ เจตสก โทส เจตสก โมห เจตสก อ โลภ เจตสก อ โทส เจตสก

และ ปญญา เจตสก

ความ จรง สภาพ ธรรม แตละ ประเภท ม ความ สำคญ เฉพาะ ของ

ตนๆ พระ ผ ม พระ ภาค มได ทรง แสดง เฉพาะ เหต ปจจย เพยง

ปจจย เดยว มได ทรง แสดง เฉพาะ อารมณ ซง เปน ปจจย ให จต เกด

ขน ร อารมณ นน โดย อารมณ นน เปน “อา รม มณ ปจจย” แก จต

250  จตตสงเขป

เพยง ปจจย เดยว พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง ปจจยตางๆ โดย

ครบ ถวน ละเอยด โดย ประเภท ปจจย ใหญๆ ๒๔ ปจจย และ ทรง

แสดง ปจจย ยอย ของ บาง ปจจย ใน ปจจย ใหญ ๒๔ ปจจย นน ดวย

จกข ปสาท รป เกด ขน เพราะ ปจจย อนๆ ไมใช เพราะ เหต ปจจย

และ จกข ปสาท ก เปน ปจจย ดวย โดย เปน สภาพ ท เปน ใหญ เปน

อน ทรย ปจจย คอ เปน ปจจย โดย เปน สภาพ ท เปน ใหญ ใน กจ หนาท

ของ ตน จกข ปสาท เปนจกข นท รย เปน รป ซง ม สภาพ เปน ใหญ

ใน การ เปน ปจจย ให จกข วญญาณ เกด ขน เหน สง ท ปรากฏ ทาง ตา

ถา ไมม จกข ปสาท โสต ปสาท ฆาน ปสาท ชวหา ปสาท และ

กาย ปสาท รป รางกาย น จะ เหมอน อะไร ก เหมอน ทอน ไม ไม

เหน ไม ไดยน ไม ได กลน ไม ได ลม รส ไมร สง ท กระทบ สมผส

ฉะนน ปสาท รป ทง ๕ น จง เปน ปจจย โดย เปน อน ทรย ปจจย

คอ เปน ใหญ เฉพาะ ใน กจ ของ ตน เชน จกข ปสาท รป เปน ใหญ ใน

การก ระ ทบร ปา รมณ เปน ปจจย ให จกข วญญาณ เกด ขน เหน สง ท

ปรากฏ ทาง ตา เพราะ รป อน ไม สามารถ จะ กระทำ กจ น ได และ สง

ท ปรากฏ ทาง ตา จะ ปรากฏ ชดเจน หรอ ไม ชด ก แลว แต สภาพ ความ

ใส ของ จกข ปสาท รป ซง ไม ขน อย กบ เจตนา หรอ ความ ปรารถนา

ความ ตองการ ของ ใคร เลย แต ขน กบ อน ทรย ปจจย ของ การ เหน

คอ จกข ปสาท รป

สภาพ ธรรม ทก ประเภท เปน ปจจย ให สภาพ ธรรม อน เกด โดย

เปน ปจจย ตางๆ โลภ เจตสก โทส เจตสก โมห เจตสก อ โลภ

จตตสงเขป  251

เจตสก อ โทส เจตสก และปญญา เจตสก เปน ปจจย โดย เปน เหต

ใน วน หนงๆ นน ม อกศล เหต เกด มาก กศล เหต ก ม บาง แต เมอ

เทยบ สวน แลว กศล เหต ก นอย กวา อกศล เหต มาก

เมอ ไหร กศล เหต จะ คอยๆ เจรญ ขนๆ จน กระทง ม กำลง มากกวา

ฝาย อกศล เหต เสยท ตอง อบรม เจรญ ปญญา ร ลกษณะ ของ สภาพ

ธรรม ตาม ความ เปน จรง เพราะ การ ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตาม

ความ เปน จรง นนเปน ปญญา เจตสก เปน อ โมห เหต ตราบ ใด ท

ปญญา ยง ไมร ชด ใน ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง

ท จะ ไม ให โลภ เหต โทส เหต หรอ โมห เหต เจรญ งอกงาม ไพบลย

นน เปน สง ท เปน ไป ไม ได ไมม ธรรม อน เลย ท จะ ละ คลาย และ

ดบ อกศล เหต ได นอกจาก ปญญา ซง เปน อ โมห เหต เมอ ศกษา

พระ ธรรม และ เขาใจ ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ทาง ตา

ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ และ เปน ผ ท อบรม

เจรญ สต ปฏ ฐาน กศล ท เปน อ โมหะ คอ ปญญา จะ คอยๆ เจรญ

ขน เมอ ร แจง อรย สจ จ ธรรม เปน พระ โสดาบน บคคล เมอไร เมอ

นน จง จะ ดบ อกศล ธรรม เปน ประเภทๆ ไดจนกวา จะ ถง ความ เปน

พระ อรหนต

ผ ท เปน พระ อรยบคคล ขน พระ โสดาบน พระ สก ทา คาม และ

พระ อนาคาม นนเปน พระ เสกข บคคล ซง จะ ตอง อบรม เจรญ

ปญญา ตอ ไป อก จนกวา จะ ดบ หมด ทง อกศล เหต และ กศล เหต

เพราะ ถา ยง ม กศล เหต อย ก เปน ปจจย ให เกด กศล วบาก ไม จบ

252  จตตสงเขป

สน พระ อรหนต ผ ดบ อกศล เหต และ กศล เหต แลว นน ถง แมวา

จต จะ เกด รวม กบ อโลภะ อ โทสะ อ โมหะ ก เปน อพ ยาก ต เหต

ไม เปน เหต ท จะ ให เกด วบาก ตอ ไป เมอ ไหร จะ ถง วน นน ยอม ถง

ได ใน วน หนง เมอ เพยร อบรม เจรญ ปญญา ไป เรอยๆ ผ ท บรรล

ผล เชน นน ใน อดต ม แลว เปน อน มาก ถา เปน สง ท เปน ไป ไม ได เลย ก

จะ ไมม ผ ใด สามารถ บรรล ผล เชน นน ได แต ผล นน ยอม ไม เรว ตาม ท

หวง ตอง ตาม ควร แก เหต คอ เมอ ปญญา ยง ไม เกด ยง ไม เจรญ

ขน ก ดบ กเลส ไม ได และ ปญญา ก ตอง เกด ขน เจรญ ขน ตาม ลำดบ

ขน ท สามารถ ประจกษ แจง ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตาม ความ

เปน จรงจนกวา จะ ดบ กเลส ได จรงๆ

ฉะนน ควร ระลก เสมอ วาการ ศกษา ให เขาใจ เรอง จต เจตสก รป

นน ก เพอ อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท เปน

จต เจตสก รป ท เกด ขน ปรากฏ แตละ ขณะ ตาม ความ เปน จรง

ไม คลาด เคลอน จาก ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง ตรสร และ ทรง แสดง

ถา ศกษา เขาใจ อยาง หนง แต ปฏบต อก อยาง หนง ไมร ตรง ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง ตาม ท ได ศกษา ก ไม สามารถ ท

จะ ดบ กเลส ได

สำหรบ อกศล เหต นน จะ เปน ชาต อน ไม ได เลย ไม วา โลภ เจตสก

โทส เจตสก โมห เจตสก เกด ขน ขณะ ใด ขณะ นน เปน ชาต อกศล

เปน ปจจย ให เกด อกศล จต ใน ขณะ นน และ สะสม สบ ตอ ไป ใน อนาคต

ดวย แต โสภณ เหต ๓ คอ อ โลภ เจตสก ๑ อ โทส เจตสก ๑

จตตสงเขป  253

ปญญา เจตสก ๑ นน เปน ชาต กศล ก ม เปน ชาต วบาก ก ม เปน

ชาต กรยา ก ม เพ ราะอ โลภ เจตสก อ โทส เจตสก ปญญา เจตสก

เกด กบ กศล จต กได เกด กบ กศล วบาก กได เกด กบ โสภณ กรยา

จต กได คำ วา “โสภณ” ม ความ หมายก วาง กวาคำ วา กศล

เพราะ โสภณ ธรรม ไดแก สภาพ ธรรม ท เปน กศล หรอ เปน กศล

วบาก หรอ เปน โสภณ กรยา ฉะนน เมอ จำแนก ธรรม ทง หลาย โดย

หมวด ๓ เปน ก สลา ธม มา อก สลา ธม มา อพ ยาก ตา ธม มา

ก จำแนก เจตสก ท เปน เหต ๖ ออก เปน เหต ๙ คอ

อกศล เหต ๓ ไดแก โลภ เจตสก ๑

โทส เจตสก ๑

โมห เจตสก ๑

กศล เหต ๓ ได แก อ โลภ เจตสก ๑

อ โทส เจตสก ๑

ปญญา เจตสก ๑

อพ ยาก ต เหต ๓ ได แก อ โลภ เจตสก ๑

อ โทส เจตสก ๑

ปญญา เจตสก ๑

254  จตตสงเขป

คำถาม ทบทวน

๑. เหต ปจจย ได แก ปรม ตถ ธรรม อะไร

๒. อพ ยาก ต เหต คอ อะไร ไดแก อะไร

๓. อพ ยาก ต ธรรม คอ อะไร ไดแก อะไร

๔. กศล เหต และ โสภณ เหต ตาง กน อยางไร

๕. อะไร เปน น เหต บาง อะไร เปน ส เหต กะ บาง

๖. เหต เจตสก ดวง ใด เปน อ เหต กะ ดวง ใด เปน ส เหต กะ

๗. อกศล จต ใด เปน เอก เหต กะ และ อกศล จต ใด เปน ทว เหต กะ

๘. กศล จต เปน เอก เหต กะ ได ไหม

๙. ผสส เจตสก เปน เห ต หรอ น เหต เปน อ เหต กะ หรอ ส เหต กะ

เปน เอก เหต กะ หรอ ทว เหต กะ หรอ ต เหต กะ

๑๐. เหต ๙ ไดแก อะไร

255

บท ท ๑๔

จำแนก จต โดย นย ของ โสภณ ะ และ อ โสภณ ะ

โสภณ ธรรม เปน สภาพ ธรรม ท ด งาม ซง ไมใช แต เฉพาะ กศล

ธรรม เทานน สภาพ ธรรม ท ด งาม แต ไมใช กศล ธรรม คอ กศล

วบาก ซง เปน ผล ของ กศล กรรม และ โสภณ กรยา ซง เปน จต และ

เจตสก เฉพาะ พระ อรหนต ผ ดบ กศล และ อกศล เปน สมจ เฉท แลว

อ โสภณ ธรรม เปน สภาพ ธรรม ท ตรง ขาม กบ โสภณ ธรรม คอ

ไมใช สภาพ ธรรม ท ด งาม ซง ไมใช แต เฉพาะ อกศล เจตสก เทานน

จต และ เจตสก ใด ท ไมม โสภณ เจตสก เกด รวม ดวย จต และ

เจตสก นน เปน อ โสภณ ะ ฉะนน โดย นย ของ สมปยต ต ธรรม ท

จำแนก ให จต ตาง กน เปน จต ประเภท ท ด งาม เปน โสภณ ะ และ

เปน จต ประเภท ท ไม ด งาม เปน อ โสภณ ะ นน ก จำแนก โดย เจตสก

ซง เปน เหต ๖ นนเอง เจตสก ท ด งาม ได แก อ โลภ เจตสก

อ โทส เจตสก ปญญา เจตสก เปนตน ซง เปน โสภณ เจตสก ท

ทำให จต ด งาม ฉะนน การ จำแนก จต โดย ประเภท ท เปน โสภณ ะ

และ อ โสภณ ะ ก สบ ตอ จาก การ จำแนก จต โดย เหต นนเอง จต ใด ท

ประกอบ ดวย เจตสก ท เปน โสภณ เหต จต นน เปน โสภณ จต จต ใด

ไม ประกอบ ดวย เจตสก ท เปน โสภณ เหต จต นน เปน อ โสภณ จต

การ ศกษา ปรม ตถ ธรรม นน ตอง คด ตอง พจารณา เหตผล ดวย

256  จตตสงเขป

ตนเอง เมอ เขาใจ เหตผล ท ถก ตอง ชดเจน ก จะ ไม สบสน คลาด เคลอน

แม ใน เรอง โสภณ ธร รม และ อ โสภณ ธรรม

อกศล จต เกด รวม กบ อกศล เจตสก คอ โลภ ะ โทสะ โมหะ

เปนตน ฉะนน อกศล จต ไมใช โสภณ จต แนนอน

จกข วญญาณ ไม ได เกด รวม กบ โลภ ะ โทสะ โมหะ และ โสภณ

เจต สก ใดๆ เลย จกข วญญาณ เกด รวม กบ เจตสก เพยง ๗ ดวง

คอ ผสส เจตสก เวทนา เจตสก สญญา เจตสก เจตนา เจตสก

เอก คค ตา เจตสก ช ว ต นท รย เจตสก มนสการ เจตสก ซง

เจตสก ทง ๗ ดวง น เปน สพ พ จตต สาธารณ เจตสก คอ เปน

เจตสก ท ตอง เกด กบ จต ทก ดวง จต จะ เกด ขน โดย ปราศจาก

เจตสก ๗ ดวง น ไม ได เลย ไม วา จะ เปน อกศล จต กศล จต วบาก

จต กรยา จต โลก ตต รจต หรอ จต ใดๆ กตาม ตอง ม เจตสก ๗ ดวง

น เกด รวม ดวย เจตสก ๗ ดวงซง เปน สพ พ จตต สาธารณ เจตสก

น เปน อญ ญ สมา นา เจตสก คอ เปน เจตสก ท เกด กบ จต ใด ก เสมอ

กบ จ ตนนๆ เมอ เกด กบ อกศล จต สพ พ จตต สาธารณ เจตสก ๗

ดวง น ก เปน อกศล เมอ เกด กบ กศล จต สพ พ จตต สาธารณ เจตสก

๗ ดวง น ก เปน กศล เปนตน

จกข วญญาณ เปน วบาก จต ท ม สพ พ จตต สาธารณ เจตสก

เกด รวม ดวย เพยง ๗ ดวง เทานน ไมม โสภณ เจตสก หรอ

อกศล เจต สก ใดๆ เกด รวม ดวย เลย ฉะนน จกข วญญาณ จง

เปน อ โสภณ จต แต ไมใช อกศล จต

จตตสงเขป  257

การ ศกษา ธรรม นน จะ ตอง เขาใจ โดย ละเอยด แมแต อกศล ธรรม

และอ โสภณ ธรรม ตาง กน อยางไร

อกศล ธรรม เปน สภาพ ธรรม ท เลว ทราม เปน โทษ เปน เหต ท

จะ ให เกด ผลเปน วบาก ท ไม นา พอใจ เปน ทกข อ โสภณ ธรรม เปน

จต และ เจตสก ท ไมม โสภณ เจตสก เกด รวม ดวย พระ ผ ม พระ ภาค

ทรง แสดง พระ ธรรม โดย นย ตางๆ ตาม สภาพ ของ ธร รม นนๆ ซง

ผศกษา ก จะ ตอง พจารณา โดย ละเอยด ให เขาใจ ถก ตอง ตาม สภาพ

ธร รม นนๆ เมอ ทรง แสดง โดย ประเภท ของ หมวด ๓ คอ กศล

ธรรม อกศล ธรรม และ อพ ยาก ต ธรรม ก จะ ตอง ร วา กศล ธรรม

เปน สภาพ ธรรม ท เปน เหต ให เกด กศล วบาก อกศล ธรรม เปน

สภาพ ธรรม ทเปน เหต ให เกด อกศล วบาก และ อพ ยาก ต ธรรม เปน

สภาพ ธรรม ท ไมใช กศล ไมใช อกศล ฉะนน อพ ยาก ต ธรรม จง

ไดแก วบาก จต และ เจตสก กรยา จต และ เจตสก รป นพพาน

ฉะนน อพ ยาก ต ธรรม จง ไมใช แต เฉพาะ จต และ เจตสก ท

เปน วบาก และ กรยา รป ปรมตถ และ นพพาน ปรมตถ ก เปน

อพ ยาก ต ธรรม รป และ นพพาน เปน กศล หรอ อกศล ไม ได เพราะ

รป และ นพพาน ไมใช จต และ เจตสก เมอ ทรง แสดง ประเภท ของ

ธรรม โดย หมวด ๓ ทรงแส ดง ปรม ตถ ธรรม ทง ๔ แต เมอ ทรง

แสดง โดย ชาต ๔ หมาย เฉพาะ จต และ เจตสก เทานน

โดย ชาต ๔ นน อกศล จต และ เจตสก ท เกด รวม กน เปน อ โสภณ ะ

กศล จต และ เจตสก ท เกด รวม กน เปน โสภณ ะ วบาก จต และ กรยา จต

258  จตตสงเขป

ใด ไมม โสภณ เจตสก เชน อ โลภ เจตสก และ อ โทส เจตสก เปนตน

เกด รวม ดวย วบาก จต และ กรยา จต นน เปน อ โสภณ ะ คอ ไม เกด

รวม กบ โสภณ เจตสก สวน วบาก จต และ กรยา จต ใด ม โสภณ เจตสก

เกด รวม ดวย วบาก จต และ กรยา จต นน เปน โสภณ ะ

จกข วญญาณ กศล วบาก ๑ ดวง และ จกข วญญาณ อกศล วบาก ๑ ดวง ม แต สพ พ จตต สาธารณ เจตสก เกด รวม ดวย ๗ ดวง เทานน

โสต วญญาณ กศล วบาก ๑ ดวง และโสต วญญาณ อกศล วบาก ๑ ดวง ม แต สพ พ จตต สาธารณ เจตสก เกด รวม ดวย ๗ ดวง เทานน

ฆาน วญญาณ กศล วบาก ๑ ดวง และฆาน วญญาณ อกศล วบาก ๑ ดวง ม แต สพ พ จตต สาธารณ เจตสก เกด รวม ดวย ๗ ดวง เทานน

ชวหา วญญาณ กศล วบาก ๑ ดวง และ ชวหา วญญาณอกศล วบาก ๑ ดวง ม แต สพ พ จตต สาธารณ เจตสก เกด รวม ดวย ๗ ดวง เทานน

กาย วญญาณ กศล วบาก ๑ ดวง และ กาย วญญาณอกศล วบาก ๑ ดวง ม แต สพ พ จตต สาธารณ เจตสก เกด รวม ดวย ๗ ดวง เทานน

จตตสงเขป  259

ทว ปญจ วญญาณ ๑๐ ดวง จง เปน อ โสภณ จต และ จต อน

(นอกจาก จต ๑๐ ดวง น) ท ไมม โสภณ เจตสก เกด รวม ดวย ก

เปน อ โสภณ จต ทง สน ฉะนน กศล วบาก จต จง ไมใช โสภณ จต

ทก ดวง กศล วบาก จต ท ม โสภณ เจตสก เกด รวม ดวย ก เปน

โสภณ จต กศล วบาก จต ท ไมม โสภณ เจตสก เกด รวม ดวย ก

ไมใช โสภณ จต น เปน ความ ตาง กน ของ จต แตละ ขณะ ใน ชวต

ประจำ วน ปฏสนธ จต ของ ภม มนษย กบ ปฏสนธ จต ของ อบายภม

เปน ผล ของ กรรม ตาง กน ผ ท ปฏสนธ ใน อบายภม นน ปฏสนธ จต

เปน อกศล วบาก จต เปน ผล ของ อกศล กรรม จง เกด ใน นรก ภม

หรอ เกด ใน ปต ต วสย ภม (เปรต) หรอ เกด ใน อสรกาย ภม หรอ

เกด ใน ดรจฉาน ภม ปฏสนธ จต ของ ผ ท เกด เปน มนษย หรอ เทวดา

ชน ตางๆ เปน กศล วบาก จต เปน ผล ของ กศล กรรม หนง จง ทำให

เกด ใน สคต ภม

แมวา การ เกด ใน มน สส ภม เปน กศล วบาก ก จรง แต บาง บคคล

ก พการ แต กำเนด เพราะ กศล วบาก จต ท ทำ กจ ปฏสนธ นน เปน ผล

ของ กศล กรรม ท ไมม ปญญา เจตสก เกด รวม ดวย และ เปน กศล กรรม

อยาง ออน มาก กศล วบาก จต ท ทำ ปฏสนธ กจ นน จง ไม ประกอบ

ดวย โสภณ เจตสก คอ ไม เกด รวม กบ อ โลภ เจตสก อ โทส เจตสก

เปนตน เมอ เปน ผล ของ กศล กรรม อยาง ออน มาก อกศล กรรม ซง

ทำ ไว จง เบยดเบยน ให เปน ผ พการ แต กำเนด ได

260  จตตสงเขป

ผ ท เกด เปน มนษย ท ไม พการ แต กำเนด นน ลวน เกด มา ตางๆ

กน โดย สกล ยศ ศกด บรวาร เพราะ กศล วบาก ท ทำ กจ ปฏสนธ

นน ตาง กน ตาม กำลง ของ กศล กรรม ซง เปน เหต ถา ปฏสนธ จต

เปน ผล ของ กศล กรรม ท ประกอบ ดวย ปญญา เจตสก อยาง ออน หรอ

ไมม ปญญา เจตสก เกด รวม ดวย ปฏสนธ จต ท เปน กศล วบาก นน ก

เกด รวม กบ โสภณ เจตสก และ เหต ๒ คอ อ โลภ เจตสก และอ โทส

เจตสก เปน ทว เหตก บคคล คอ เปน บคคล ท ปฏสนธ จต ไมม

ปญญา เจตสก เกด รวม ดวย บคคล นน จง ไม สามารถ บรรล ฌาน หรอ

โลก ตตร ธรรม ใน ชาต นน

ผ ท ปฏสนธ จต เปน ผล ของ กรรม ท ประกอบ ดวย ปญญา และ

ปฏสนธ จต ม ปญญา เจตสก เกด รวม ดวย นน เปน ต เหตก บคคล เพราะ

ม เหต ๓ คอ ม อ โลภ เจตสก อ โทส เจตสก และ ปญญา เจตสก

(อ โมหะ) เกด รวม ดวย บคคล นน เมอ ได ฟง พระ ธรรม ก สามารถ

พจารณา เขาใจ พระ ธรรม และ สามารถ อบรม เจรญ ปญญา จน บรรล

ฌาน จต หรอ ร แจง อรย สจ จ ธรรม ๔ บรรล มค ค ผล นพพาน เปน

พระ อรยบคคล ใน ชาต น ได ตาม ควร แก การ สะสม ของ เหต ปจจย แต

ก ไม ควร ประมาท เพราะ บาง ทาน เปน ผ ท ม สต ปญญา ปฏสนธ

จต เปน ต เหต กะ ก จรง แต ถา ประมาท การ เจรญ กศล ประมาท การ

ฟง พระ ธรรม ก จะ เปน ผ ท ฉลาด แต ใน ทาง โลก ใน วชาการ ตางๆ

แต ไม อบรม เจรญ ปญญา ใน ทาง ธรรม จง ไมร ลกษณะ ของ สภาพ

ธรรม ตาม ความ เปน จรง

จตตสงเขป  261

ใน อดตกาล นาน มา แลว ใน ชา ต กอนๆ บาง ทาน อาจ จะ เปน ผ ท

เคย สนใจ ธรรม อาจ จะ เปน ผ ท ศกษา เลา เรยน พระ ธรรม หรอ

อาจ จะ ถง กบ บรรพชา อปสมบท เปน ภกษ สามเณร แต การ ร แจง

อรยสจ จธรรม นน ไมม ใคร ร ได วา จะ ร แจง อรย สจ จ ธรรม ใน เพศ ใด

ใน เพศ บรรพชต หรอ ฆราวาส ทก คน จะ ตอง อบรม เจรญ ปญญา

ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ตาม ความ เปน จรง ทกๆ

ชาต จนกวา จะ ถง ชาต ท ปญญา คม กลา สามารถ แทง ตลอด

อรย สจ จ ธรรม ได และ แมวา ใน กาล ครง หนง อาจ จะ เคย สนใจ ธรรม

ฝกใฝ ใน การ ศกษา ใน การ ปฏบต ธรรม แต ก อยา ลม วา กวา จะ ได ร

แจง อรย สจ จ ธรรมก ยง ม อกศล ท สะสม มา มากมาย หนา แนน ท จะ

ทำให หลง ไป เพลน ไป ใน อกศล ได ถา เปน ผ ท ประมาท ฉะนน ถง

แมวา ปฏสนธ จต จะ เปน ต เหต กะ แต เมอ ใด เปน ผ ประมาท ปญญา

เจตสก ใน ชาต นน ก จะ ไม เจรญ ขน เพราะ ไม ได อบรม ดวย การ ฟง

ดวย การ พจารณา และ ดวย การ ปฏบต ธรรม ฉะนน ก นา เสยดาย

ชาต ซง ปฏสนธ จต เปนต เหต กะ แต ไม ได อบรม ปญญา ให เจรญ ขน

และ ชาต ตอ ไป นน กรรม ใด จะ ทำให ปฏสนธ จต ประเภท ใด เกด ก ไม

แน อาจ จะ เปน อกศล วบาก จต ทำ กจ ปฏสนธ ใน อบายภม หรอ

อ เหต กศล วบาก จต ทำ กจ ปฏสนธ เปน บคคล พการ ตงแต กำเนด

หรอ ทว เหตก กศล วบาก ทำ กจ ปฏสนธ เปน ทว เหตก บคคล ใน สคต

ภม ซง ไม อาจ อบรม เจรญ ปญญา ให ร แจง อรย สจ จ ธรรม ได

262  จตตสงเขป

ฉะนน จง นา เสยดาย แตละ ภพ แตละ ชาต ท ไม ได อบรม ปญญา

ให เจรญ ยง ขน และ ถง แมวา จะ เปน ต เหตก ปฏสนธ แต เมอ อบรม

ปญญา ยง ไม พอ ก ไม สามารถ ร แจง อรย สจ จ ธรรม ใน ชาต น ได

ไมใช วา ผ ท เปน ต เหตก บคคล แลว จะ ร แจง อรย สจ จ ธรรม ได ใน

ปจจบน ชาต ทก คน

ผ ท เกด เปน มนษย ไม พการ แต กำเนด นน ขณะ นอน หลบ สนท

ภวงคจต เปน โสภณ จต เพราะ ปฏสนธ จต เปน ทว เหต กะ ม อ โลภ

เจตสก อ โทส เจตสก เกด รวม ดวย บาง ทาน ปฏสนธ จต ก เปน

ต เหต กะ ม อ โลภ เจตสก อ โทส เจตสก และ ปญญา เจตสก เกด

รวม ดวย ขณะ หลบ กเลส ไม เกด ไมม ความ ยนด ยนราย เพราะ

ยง ไม เหน ยง ไม ไดยน ไม ได กลน ไม ได ลม รส ไม ได คด นก เรอง

ตางๆ ทาง ใจ แต เมอ ตน ขน นน จะ ดใจ หรอ เสยใจ สข หรอ ทกข

ก เปน ไป ตาม อกศล จต ตางๆ ท เกด ขน ใน วน หนงๆ โดย มาก

วน หนงๆ เมอ ตน แลว ก เปน อ โสภณ ะ มากกวา เปน กศล จกข

วญญาณ เกด ขน เหน สง ท ปรากฏ ทาง ตา ขณะ เดยว แลว หลง จาก

นน สวน มาก อกศล ชวน วถ จต ก เกด ๗ ขณะ ซง เทากบ ๗ เทา

ของ จกข วญญาณ ท ทำ กจ เหน ขณะ หนงๆ การ สะสม สบ ตอ ของ

อกศล ธรรม ใน วนหนงๆ นน มากมาย เหลอ เกน ฉะนน จง ไม ควร

ประมาท เลย เมอ ได ฟง พระ ธรรม ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง โดย

ละเอยด วา จต ขณะ ใด เปน โสภณ ะ จต ขณะ ใด เปน อ โสภณ ะ และ

อ โสภณ จต นน เปน อกศล หรอ วา เปน วบาก หรอ วา เปน กรยา

จตตสงเขป  263

ถาม พระ อร หน ต มอ โสภณ จต ไหม

ตอบ ม

ถาม พระ อรหนต ม อกศล จต ไหม

ตอบ ไมม

พระ อร หน ต มอ โสภณ จต แต พระ อรหนต ไมม อกศล จต เพราะ

วา พระ อรหนต ม จกข วญญาณ โสต วญญาณ เปนตน ซง เปน

อ โสภณ จต แต พระ อรหนต ไมม อกศล จต และ กศล จต

เจตสก ทงหมด ม ๕๒ ประเภท เปน อญ ญ สมา นา เจตสก คอ

เจตสก ท เสมอ กบ จต และ เจตสก อน ท เกด รวม ดวย ๑๓ ประเภท

เปน อกศล เจตสก ๑๔ ประเภท เปน โสภณ เจตสก ๒๕ ประเภท

ถา ไม ใช คำ วา โสภณ ะ อ โสภณ ะ แต ใช ภาษา ไทย ความ หมาย

จะไม ตรง กบ สภาพ ธรรม ท เปน โสภณ ะ และ อ โสภณ ะ เชน ถาม

วา เวทนา เจตสก ด ไหม ม ทาน หนง ตอบ วา เมอ เปนสข เวทนา

ก ด สข เวทนา โดย นย ของ เวทนา ๕ หมาย ถง เวทนา เจตสก ท

เกด เฉพาะ กบ กาย วญญาณ ท เปน กศล วบาก ใน ขณะ ท กระทบ กบ

อารมณ ท นา สบาย กาย สข สหคต กาย วญ ญาณ กสล ว ปาก ไมม

โสภณ เจตสก คอ อ โลภ เจตสก อ โทส เจตสก ปญญา เจตสก

เปนตน เกด รวม ดวย ฉะนน โดย สภาพ ธรรม สข เวทนา ท เกด

กบ กาย วญญาณ กศล วบาก นน เปน อ โสภณ ะ ไม ใช โสภณ ะ ดวย

เหต น การ ศกษา ธรรม จง ตอง เขาใจ สภาพ ธรรม ให ตรง ตามพ ระ

บาล ม ฉะนน จะ ทำให เขาใจ สภาพ ธรรม ผด ได

264  จตตสงเขป

ถา ม คำถาม วา รป ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา ขณะ น ด หรอ ไม ด

คำ ตอบ ภาษา ไทย ก ไม ชดเจน เพราะ ถง แมวา รป จะ ผองใส สวยงาม

นา ยนด พอใจ แต รป ก ไมใช โสภณ ธรรม เพราะ รป ไมใช สภาพ ร

ไมใช กศล อกศล รป ไมม เมตตา กรณา มทตา หรอ สภาพ

ธรรม ใด ซง เปน สภาพ ธรรม ท ด งาม เกด รวม ดวย เลย จต และ

เจตสก เทานน ท เปน โสภณ ะ หรอ อ โสภณ ะ รป เปน อารมณ ท เปน

ปจจย ให จต เกด ขน พอใจ หรอ ไม พอใจ ร ปนนๆ โดยท รป เอง เปน

อพ ยาก ต ธรรม รป ไมร อะไร เลย รป ไมร วา จต ชอบ หรอ ไม ชอบ

รป นน และ รป เอง ก ไมม เจตนา ท จะ ให จต ชอบ หรอ ไม ชอบ รป

เพราะ รป ไมใช สภาพ ร แต จต ตองการ เหน รป ตองการ ไดยน เสยง

ตองการ ได กลน หอมๆ ตองการ กระทบ สมผส สง ท นา พอใจ เพอ

ความ รสก ท เปนสข จะ ได เกด ขน ซำ อก เมอ เหน สง ท ปรากฏ ทาง

ตา ไดยน เสยง ท ปรากฏ ทาง ห ได กลน ทาง จมก ลม รส ทาง ลน

กระทบ สมผส ทาง กาย หรอ แม เพยง คด นกถง รป เสยง กลน รส

โผฏฐพพะ ทาง ใจ ทกๆ วน ฉะนน จง ม คำ อปมา เปรยบ เทยบ ขนธ

๕ วา รป ขนธ เหมอน กบ ภาชนะ ท รองรบ สง ท นำ มา ซง ความ รสก

ยนด เวทนา ขนธ เหมอน อาหาร ท อย ใน ภาชนะ นน สญญา ขนธ และ

สงขาร ขนธ เหมอน พอ ครว และ ผ ชวย ปรง อาหาร วญญาณ ขนธ เปน

ผ บรโภค อาหาร เพราะ จต เปน ใหญ เปน ประธาน ใน การ ร อารมณ

นาม ขนธ ทง ๔ ตอง เกด รวม กน ร อารมณ เดยวกน และ ไม แยก กน

เลย สก นาม ขนธ เดยว จะ ม แต นาม ขนธ ๑ ขาด นาม ขนธ ๓ ไม ได

จะ ม นาม ขนธ ๒ ขาด นาม ขนธ ๒ ไม ได จะ ม นาม ขนธ ๓ ขาด

จตตสงเขป  265

นาม ขนธ ๑ ไม ได และ ใน ภม ท ม ขนธ ๕ นน นาม ขนธ ตอง อาศย

รป ขนธ จง จะ เกด ขน ได

การ ศกษา ธรรม เรอง จต ประเภท ตางๆ นน เพอ ร ชด ลกษณะ

ของ จต ซง จำแนก โดย ประเภท ตางๆ คอ จำแนก โดย ชาต ๔

โดย หมวด ๓ โดย เหต โด ยอ สงขาร ก ส สงขาร ก โด ยโส ภณะ

อ โสภณ ะ โดย ประกอบ ดวย เจตสก ตาง กน อยางไร บาง นน ก เพอ

ให สต เกด ขน ระลก พจารณา ร สภาพ ท เปน อนตตา ของ ธรรม

ทง หลาย ซง ไมใช ตว ตน สตว บคคล และ ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม

แตละ อยาง นนก เปน ลกษณะ ของ รป ธรรม แตละ อยาง นามธรรม

แตละ อยาง เชน ลกษณะ ของ รป ท ปรากฏ ทาง ตา ก อยาง หนง

ทาง ห ก อยาง หนง ทาง จมก ก อยาง หนง ทาง ลน ก อยาง หนง

ทาง กาย ก อยาง หนง ลกษณะ ของ จต ท เปน กศล อยาง หนง ลกษณะ

ของ จต ท เปน อกศล ก อยาง หนง ลกษณะ ของ จต ท เปน อพ ยาก ตะ

ก อยาง หนง ความ ร ความ เขาใจ ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ทง หลาย

เพม ขน ยอม เปน ปจจย ปรง แตง ให สต เกด ขน ระลก ร พจารณา

ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ จนกวา จะ ประจกษ ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม แตละ อยาง ตรง ตาม ความ เปน จรง ของ สภาพ ธร รม

นนๆ

266  จตตสงเขป

คำถาม ทบทวน

๑. รป เปน โสภณ ธรรม ได ไหม เพราะ อะไร

๒. บคคล ท ปฏสนธ จต เปน กศล วบาก แต ไมม โสภณ เจตสก เกด

รวม ดวย ตาง กบ บคคล ท ปฏสนธ จต เปน กศล วบาก ท ม โสภณ

เจตสก เกดรวม ดวย อยางไร

๓. ทว เหตก ปฏสนธ จต เปน ผล ของ กรรม อะไร

๔. ทว เหตก บคคล และ ต เหตก บคคล ตาง กน อยางไร

๕. ขณะ นอน หลบ สนท เปน โสภณ จต หรอ อ โสภณ จต

267

บท ท ๑๕

จำแนก จต โดย โลก ย จต และ โลก ตต รจต

กอน อน ควร เขาใจ ความ หมาย ของ คำ วา “โลก” ใน วนย ของ

พระ อรย เจาตาม ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แส ดง ใน สง ยต ตน กาย

สฬาย ตน วรรค ฉน นวรรค ท ๔ ป โลก สตร ซง ม ขอความ วา

(๑๐๑) ครง นนแล ทาน พระ อานนท เขาไป เฝา พระ ผ ม พระ ภาค

ถงท ประทบ ครน แลว ได ทล ถาม พระ ผ ม พระ ภาค วา ขา แต พระองค

ผ เจรญ ท เรยก กน วาโลกๆ ดงน ดวย เหต เพยง เทาไร หนอ จง เรยก

กน วา “โลก” พระ ผ ม พระ ภาค ตรส วา ดกร อานนท สง ใด

ม ความ แตก สลาย เปน ธรรมดา น เรยก วา “โลก” ใน อรย วนย

ก อะไร เลา ม ความ แตก สลาย เปน ธรรมดา จกข แล ม ความ แตก สลาย

เปน ธรรมดา รป ม ความ แตก สลาย เปน ธรรมดา จกข วญญาณ ม

ความ แตก สลาย เปน ธรรมดา จกข สมผส ม ความ แตก สลาย เปน

ธรรมดา สข เวทนา ทกขเวทนา หรอ อ ทก ขม สข เวทนา ท เกด

ขน เพราะ จกข สมผส เปน ปจจย ม ความ แตก สลาย เปน ธรรมดา

ฯลฯ ตลอด ไป จนถง ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ

เปน ธรรมดา ของ พระ อรย เจา แต ไมใช ธรรมดา สำหรบ ผ ท ยง ไม

ประจกษ การ เกด ขน และ ดบ ไป ของ สภาพ ธรรม ฉะนน จะ เหน ได

วา ผ ท จะ เปน พระ อรยบคคล ตอง ประจกษ การ เกด ดบ ของ สภาพ

268  จตตสงเขป

ธรรม ท ปรากฏ จรงๆ พระ ผ ม พระ ภาค ตรส วา ดกร อานนท สง ใด

ม ความ แตก สลาย เปน ธรรมดา น เรยก วา “โลก” ใน อรย วนย โลก

คอ ทก สง ซง เกด ดบ ฉะนน สภาพ ธรรม ซง ไม เกด ดบ เทานน ท ไมใช

โลก เปน สภาพ ธรรม ท พน จาก โลก เหนอ โลก เปน โลก ต ตระ คอ พระ

นพพาน

เมอ จำแนก จต เปน ประเภท โลกยะ และ โลก ต ตระ นน จต ใด ท

ไม ประจกษ แจง ลกษณะ ของ นพพาน คอ ไมม นพพาน เปน

อารมณ จต นน เปน “โลก ย จต” จต ใด ม นพพาน เปน อารมณ

โดย ดบ กเลส หรอ ม นพพาน เปน อารมณ โดย ดบ กเลส แลว จต

นน เปน “โลก ตต รจต”

ผ ท จะ เปน พระ อรยบคคล นน ตอง อบรม เจ รญ โลก ย ปญญา

ซง ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม โลก ย ปญญา ไมใช การ ร

วธ สราง เครอง มอ วทยาศาสตร ตางๆ การ ร อยาง อน ท ไมใช การ

ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม นน ไม ใช โลก ย ปญญา ใน

พระพทธ ศาสนา

โลก ย ปญญา ร ลกษณะ ของ โลก คอ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ

ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ ซง ไมใช

นพพาน ฉะนน นอก จา กมคค จต ๔ ดวง ซง เปน โลก ตต รกศล

จต ท ม นพพาน เปน อารมณ โดย ดบ กเลส และ ผล จต ๔ ดวง คอ

โลก ตต รว บาก จต ซง ม นพพาน เปน อารมณ โดย ดบ กเลส แลว จต

อน ทงหมด เปน โลก ย จต

จตตสงเขป  269

โลก ตต รจต ทงหมด ม ๘ ดวง ๔ ค คอ

โสต า ปตต มค ค จต ๑ โสต า ปตต ผล จต ๑

สก ทา คา ม มค ค จต ๑ สก ทา คา ม ผล จต ๑

อ นาคา ม มค ค จต ๑ อ นาคา ม ผล จต ๑

อร หต ตมคค จต ๑ อร หต ต ผล จต ๑

เมอ โสต า ปตต มค ค จต เกด ขน ทำ กจ ดบ กเลส โดย ม นพพาน เปน

อารมณ ดบ ไป แลว โสต า ปตต ผล จต ก เกด สบ ตอ และ ม นพพาน เปน

อารมณ โดย ดบ กเลส แลว โสต า ปตต มค ค จต เปน โลก ตต รกศล จต

เปน ปจจย ให โลก ตต รว บาก จต คอ โสต า ปตต ผล จต เกด สบ ตอ จาก

โสต า ปตต มค ค จต ทนท โดย ไมม จต อน เกด คน ได เลย การ ให ผล

ของ โลก ตต รกศ ลนน ให ผล ทนทเปน อกา ล โก ไม ตอง รอ ถง ชาต หนา

อกศล และ กศล อนๆ นน ให ผล ทนท ท ดบ ไป อยาง โลก ตต รกศล ไม ได

เลย ผ ท อบรม เจรญ สมถ ภาวนา จน ฌาน กศล จต เกด แลว ยง ไมม

ฌาน วบาก จต เกด ใน ขณะ ท เปน มนษย เพราะ ฌาน วบาก จต ทำ

ปฏสนธ กจ ภวงค กจ และ จต กจ ใน พรหม โลก ผ ท ฌาน จต ไม เสอม

นน ฌาน กศล จต จะ เกด กอน จต จต เมอ จต จต ดบ ฌาน กศล จต ท เกด

กอน จต จต นน เปน ปจจย ให ฌาน วบาก จต ทำ กจ ปฏสนธ ใน พรหม

โลก ภม ใด ภม หนง เชน ปฐมฌาน กศล จต เปน ปจจย ให ปฐมฌาน

วบาก จต ทำ กจ ปฏสนธ ใน ปฐมฌาน พรหม ภม สง ขน ตาม ลำดบ ไป

จนถง อรป ฌาน กศล คอ อา กา สาน ญ จาย ตน กศล จต เปน ปจจย

270  จตตสงเขป

ให อา กา สาน ญ จาย ตน วบาก จต ปฏสนธ ใน อา กา สาน ญ จาย ตน ภม

สง ขน ตาม ลำดบ ไป จน ถง เนว สญญา นา สญญา ย ตน กศล จต เปน

ปจจย ให เนว สญญา นา สญญา ย ตน วบาก จต ทำ ปฏสนธ กจ ใน

เนว สญญา นา สญญา ย ตน ภม กร รม อนๆ นน ตอง ม จต อน เกด คน

มากมาย กวา จะ ถง กาล เวลา ท จะ ให ผล แต กรรม ประเภท เดยว ท ให

ผล โดย จต อน เกด คน ไม ได เลย คอ โลก ตต รกศล กรรม ทนท ท

โลก ตต รกศล จต ดบ โลก ตต รว บาก จต ก เกด ตอ ทนท เพ ราะ โลก ตต ร

ว บาก จต ไม ทำ ปฏสนธ กจ ภวงค กจ จต กจ และ กจ อนๆ เชน

วบาก จ ตอนๆ เลย

ใน อฏฐ สาลน อร รถ กถา ธมม สงค ณ ปกรณ จต ตป ปาท กณฑ

อธบาย จฬนตร ท กะ ม ขอความ วา

ชอ วา “โลก ย ธรรม” เพราะ ประกอบ ใน โลก โดย เหต ท นบ

เนอง อย ใน โลก นน ชอ วา “อตตร ธรรม” คอ ธรรม อน ยง เพราะ

ขาม พน ขน จาก โลก นน ชอ วา “โลก ตตร ธรรม” เพราะ ขาม ขน

จาก โลก นน โดย เหต ท ไม นบ เนอง อย ใน โลก

จต เจตสก รป เปน สงขาร ธรรม เปน สภาพ ธรรม ท เกด ดบ

แมโลก ตต รจต และ เจตสก ท ม นพพาน เปน อารมณ นน ก เกด ดบ

แต ท จำแนก จต เปน โลก ย จต และ โลก ตต รจต นน ก เพ ราะ โลก ตต รจต

ม นพพาน เปน อารมณ โดย ดบ กเลส (มค ค จต) และ โดย กเลส ดบ

แลว (ผล จต)

จตตสงเขป  271

ขอ ความ ในขท ทก นกาย จฬ นท เทส ภาค ๒ โมฆ รา ชมา ณ วก

ปญหา นท เท ส ตรง กบ สง ยต ตน กาย สฬาย ตน วรรค สญ ญ สตร

ขอ ๑๐๒ ซง ม ขอความ วา

ครง นนแล ทาน พระ อานนท ได ทล ถาม พระ ผ ม พระ ภาค วา ขา

แต พระองค ผ เจรญ ท เรยก กวา โลก วาง เปลาๆ ดงน ดวย เหต เพยง

ไร หนอ จง เรยก วา โลก วาง เปลา พระ ผ ม พระ ภาค ตรส วา ดกร

อานนท เพราะ วาง เปลา จาก ตน หรอ จาก ของ ของ ตน ฉะนน จง

เรยก วา โลก วาง เปลา อะไร เลา วาง เปลา จาก ตน หรอ จาก ของ ของ

ตน จกข แล วาง เปลา จาก ตน หรอ จาก ของ ของ ตน รป วาง เปลา

จาก ตน หรอ จาก ของ ของ ตน จกข วญญาณ วาง เปลา จาก ตน หรอ

จาก ของ ของ ตน จกข สมผส วาง เปลา จาก ตน หรอ จาก ของ ของ ตน

สข เวทนา ทกขเวทนา หรอ อ ทก ขม สข เวทนา ท เกด ขน เพราะ

จกข สมผส เปน ปจจย ก วาง เปลา จาก ตน หรอ จาก ของ ของ ตน ฯลฯ

ใจ วาง เปลา จาก ตน หรอ จาก ของ ของ ตน ธม มา ยตนะวาง เปลา

จาก ตน หรอ จาก ของ ของ ตน มโน วญญาณ วาง เปลา จาก ตน หรอ

จาก ของ ของ ตน มโน สมผส วาง เปลา จาก ตน หรอ จาก ของ ของ ตน

สข เวทนา ทกขเวทนา อ ทก ขม สข เวทนา ท เกด ขน เพราะ มโน

สมผส เปน ปจจย ก วาง เปลา จาก ตน หรอ จาก ของ ของ ตน ฉะนน

จง เรยก วา โลก วาง เปลา

จบสญญสตรท๒

272  จตตสงเขป

ไมใช วา ไมร อะไร เลย ก จะ ทำให วาง ได โดยท ไมร วา อะไร วาง

วาง จาก อะไร วาง อยางไร แต จะ ตอง ร ตาม ความ เปน จรง วา ท

วาง จาก ตน หรอ วาง จาก ความ เปน ของ ของ ตน เพราะ เปน สภาพ

ธรรม ท เกด ขน แลว ก ดบ ไป แตละ อยาง ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก

ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ บาง ทาน อาจ จะ ม ความ รสก วา บาง วน

เหมอน กบ ไมม อะไร ท เปน ของ ของ เรา เลย และ ทำไม จง ไมร สก อยาง

น มา กอน แต กอน เคย ยดถอ วา เปน เรา และ เปน ของ เรา แต อยๆ

วน หนง ฟง ธร รม บอยๆ มากๆ เขา ก เกด นก ขน มา วา ไม เหน

ม อะไร ท จะ เปน ของ ของ เรา สก อยาง เดยว ไม นา ท จะ หลง ยดถอ วา

เปน ของ ของ เรา เลย เพยง คด เทานน ไม พอ เพราะ ดบ กเลส ไม ได

ซง ถา ไมร ก อาจ คด วา ได ปญญา มาก แลว ใกล ตอ การ ท จะ ได เปน

พระ อรยบคคล แลว เพราะ วา แต กอน น ไม เคย คด ไม เคย รสก

อยาง น บาง คน ก เกด ความ รสก วา อศจรรย ท คด อยาง นน ได แต

ให ทราบ วา นน ไมใช หนทาง ท จะ ดบ กเลส เพราะ ยง ไมร วา ลกษณะ

ของ นามธรรม ซง เปน ธาต ร เปน สภาพ ร ท กำลง เหน กำลง ไดยน

กำลง ได กลน กำลง ร สง ท กระทบ สมผส และ คด นก เปนตน นน

ไมใช ตว ตน อยางไร เมอ ยง ไม ระลก ศกษา พจารณา สงเกต

อบรม เจรญ ปญญา ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ก ยง

ไม เขา ถง อรรถ คอ ลกษณะ ทแท จรง ของ นามธรรม และ รป ธรรม

จง ไม สามารถ ประจกษ ลกษณะ ท เกด ขน และ ดบ ไป ของ นามธรรม

และ รป ธรรม ซง กำลง เปน โลก ท เกด ดบ อย ใน ขณะ น ฉะนน

ไม วา จะ คด จะ เขาใจ ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม อยางไร

จตตสงเขป  273

ก อยา หลง คด วา เปน ปญญา ท สามารถ ดบ กเลส แลว เพราะ ถา สต

ไม เกด ไม ระลก ไมร ไม พจารณา ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท

ปรากฏ จน ประจกษ ลกษณะ ท ตาง กน ของ รป ธรรม และ นาม ธร รม

จรงๆ ทาง มโน ทวาร ท ละ ลกษณะ ซง เปนการ ประจกษ แจง ชดเจน

ปญญา ก ยง ไม ได เจรญ ขน จน สามารถ ร วา สภาพ ธรรม ทง หลาย

เปน เพยง โลก ซง วาง เปลา สญ จาก การ ท จะ ยด มน วา เปน

ตว ตน สตว บคคล ได

ในขท ทก นกาย จฬ นท เทส ภาค ๒ โมฆ รา ชมา ณ วก ปญหา

นท เทส ขอ ๕๐๕ พระ ผ ม พระ ภาค ตรส ถาม ภกษ ทง หลาย วา

ดกร ภกษ ทง หลาย ทาน ทง หลาย จะ สำคญ ความ ขอ นน เปน ไฉน

หญา ไม กง ไม ใบไม ใด ท ม อย ใน เขต วหาร น ชน พง นำ หญา ไม

กง ไม ใบไม นน ไป เสย เผา เสย หรอ พง ทำ ตาม ควร แก เหต ทาน

ทง หลาย พง ม ความ คด อยาง น วา ชน นำ เรา ทง หลาย ไป เสย เผา

เสย หรอ ทำ ตาม ควร แก เหต บาง หรอ หนอ

ภ. ไมใช อยาง นน พระพทธเจา ขา

พ. นน เปน เพราะ เหต ไร

ภ. เพราะ สง เหลา นน ไมใช ตน หรอ สง ท เนอง กบ ตน ของ ขา

พระองค ทง หลาย อยาง นน พระพทธเจา ขา

พ. ดกร ภกษ ทง หลาย ฉน นน เหมอน กน แล สง ใด ไมใช ของ ทาน

ทง หลาย ทาน ทง หลาย จง ละ สง นน เสย สง นน อน ทาน ทง หลาย

274  จตตสงเขป

ละ เสย แลว จก เปน ไป เพอ ประโยชน เพอ ความ สข ตลอด กาล นาน

ดกร ภกษ ทง หลาย รป ไมใช ของ ทาน ทง หลาย ทาน ทง หลาย

จง ละ รป นน เสย รป นน อน ทาน ทง หลาย ละ เสย แลว จก เปน ไป

เพอ ประโยชน เพอ ความ สข ตลอด กาล นาน…เวทนา…สญญา…

สงขาร…วญญาณ อน ทาน ทง หลาย ละ เสย แลว จก เปน ไป เพอ

ประโยชน เพอ ความ สข ตลอด กาล นาน บคคล ยอม พจารณา เหน

โลก โดย ความ เปน ของ สญ แม อยาง น

ขอความ ตอน ทาย พระ ผ ม พระ ภาค ตรส วา ดกร คาม ณ เมอ

บคคล เหน ซง ความ เกด ขน พรอม แหง ธรรม ทง สน ซง ความ สบ ตอ

แหง สงขาร ทง สน ตาม ความ เปน จรง ภย นน ยอม ไมม เมอ ใด

บคคล ยอม พจารณา เหน โลก เสมอ หญา และ ไม ดวย ปญญา เมอ นน

บคคล นน ก ไม พง ปรารถนา ภพ หรอ อต ต ภา พอะ ไรๆ อน เวน ไว

แต นพพาน อน ไมม ปฏสนธ บคคล ยอม พจารณา เหน โลก โดย ความ

เปน ของ สญ แม อยาง น ฯ

เมอ ยง ไมร สก วา รป ท เคย ยดถอ เปน ของ ตน เวทนา ความ รสก

ตางๆ ซง เคย รสก วา เปน ของ ตน สญญา ความ จำ ตางๆ วา เปน

เรา ชอ น อย ใน โลก น ม กจ หนาท อยาง น สงขาร ทง หลาย ไม วา

จะ เปน กศล ธรรม หรอ อกศล ธรรม ทง หลาย เสมอ กบ หญา ไม กง ไม

ใบไม ก ยง ไม สามารถ ละ การ ยดถอ สภาพ ธรรม คอ รป เวทนา

สญญา สงขาร วญญาณ ได

จตตสงเขป  275

เมอ ไม ได ศกษา พจารณา พระ ธรรม ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง

พรอม กบ การ อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน ก ไม ชอ วา รจก โลก แมวา จะ

ได อย ใน โลก น มา นาน แลว ไม วา เปน ก ป ก ชาต เมอ ไมร จก โลก

จะ พน จาก โลก ได อยางไร ไม วา จะ สข สก เทาไร ก ไม ได สข ตลอด กาล

เพราะ ความ รสก เปนสข เกด ขน เพยง ชว ขณะ จต ซง เกด ขน แลว ก

ดบ ไป เมอ ไม ศกษา สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง จะ ไมร แมแต

วา โลก คอ อะไร และ โลก ม อะไร บาง ทก คน ร วา ม สง ท ปรากฏ ทาง

ตา ม เสยง ฯลฯ เพราะ เสยง ปรากฏ เมอ ไดยน เสยง แต ถา ไมม

สภาพ ร ไมม ธาต ร ซง กำลง ไดยน เสยง ก ปรากฏ ไม ได ฉะนน

อารมณ ตางๆ ท ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย

ทาง ใจ นน ยอม แสดง ให ร วา ม จต ซง เปน สภาพ ร ธาต ร ซง เปน

โลก ท เกด ดบ ทก ขณะ และ ถา ไมม อารมณ ตางๆ ปรากฏ ก ไมม

ใคร สามารถ ร ลกษณะ ของ จต ซง เปน สภาพ ร ท กำลง เกด ดบ ได

เมอ เหน ไดยน ได กลน ลม รส สมผส แต ไมร ลกษณะ ของ

สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง ซง เกด ขน แลว ดบ ไป สบ ตอ กน

อยาง รวดเรว ก ยดถอ อาการ สณฐาน ของ สง ท ปรากฏ วา เปน สตว

เปน บคคล ตางๆ เปน วตถ สง ตางๆ ตราบ ใด ท ยง ไม ประจกษ แจง

ลกษณะ ท เกด ดบ ของ สภาพ ธรรม แตละ ขณะ ตาม ความ เปน จรง

ก ไม ชอ วา รจก โลก ตาม ความ เปน จรง แมวา จะ ได ศกษา เรอง

ของ โลก โดย วชาการ ตางๆ ทาง ภมศาสตร ประวตศาสตร

วทยาศาสตร แม อก หลาย แสน ลาน ป กตาม วชาการ ทง หลาย

276  จตตสงเขป

เหลา นน ก ไม สามารถ ทำให พน จาก โลก น ได เพราะ เมอ ไมร จก โลก

ก ยอม พน จาก โลก ไม ได โลก วน หนงๆ นน ม สาระ อะไร บาง

สข เวทนา เกด ขน แลว ก ดบ หมด ไป ทก ขณะ และ จะ ให สข เวทนา

นน กลบ คน มา อก ไม ได เลย สวน ผ ท ทกข ทรมาน แสน สาหส แม

อยาก จะ พน จาก โลก สก เทาไร ก พน ไม ได เมอ ไมร จก โลก ตาม

ความ เปน จรง

ขอ สำคญ ก คอ ทาน พรอม หรอ ยง ท จะ สละ ความ ยดถอ วา ม สตว

บคคล ตว ตน แมแต ตว ทาน ขณะ น ก ไมม พรอม ท จะ สละ ทง โลก

หรอ ยง ตอง ร แจง วา ไมม ตว ตน สตว บคคล เสย กอน จง จะ ดบ

โลก และ พน โลก ได บาง ทาน เพยง แค คด ก ทน ไม ไหว ท จะ ไมม

ตว ตน ท กำลง เหน ไดยน เปนตน ไม ม วงศา คณา ญาต ไมม มตร

สหาย ไมม ทรพย สมบต วตถ ตางๆ ซง เปน ท พอใจ สวน ใหญ แลว

ยง ไม ตองการ พน จาก โลก จรงๆ ฉะนน การ ท จะ ละ ความ พอใจ

ยดถอ วา เปน ตว ตน ของ เรา นน จะ ตอง อบรม เจรญ ปญญา จนกวา

จะ ประจกษ แจง สภาพ ธรรม ทง หลาย ท ปรากฏ เปน โลก ตาม ความ

เปน จรง ของ สภาพ ธร รม นนๆ

การ ท จะ รจก โลก ตาม ความ เปน จรง นน ไม งาย เลย ผ ท ได ฟง

พระ ธรรม ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง เรอง โลก ตาม ท พระ ผ ม

พระ ภาค ทรง ตรสร ควร จะ พจารณา นอม ประพฤต ปฏบต อบรม

เจรญ ปญญา จนกวา ปญญา จะ เจรญ ขน จง จะ ร ลกษณะ ของ โลก

ตาม ความ เปน จรง ได และ ไมใช ร โลก ใน ขณะ อน เลย ร โลก ขณะ

จตตสงเขป  277

กำลง เหน ไดยน ได กลน ลม รส สมผส คด นก ใน ขณะ น เอง

ม หนทาง ท จะ ทำให ปญญา เจรญ ขน จน ร โลก ท กำลง เกด ดบ ใน ขณะ

น ได โดย ศกษา ฟง พระ ธรรมเพอ ให เขาใจ และ พจารณา ร ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน

ทาง กาย ทาง ใจ ม ฉะนน แลว ไมม ทาง ท จะ รจก โลก ได เลย

ใน สง ยต ตน กาย สฬาย ตน วรรค สม ทธ สตร ท ๔ ขอ ๗๕

ทาน พระ สม ทธ ทล ถาม พระ ผ ม พระ ภาค วา ขา แต พระองค ผ เจรญ

ท เรยก วา โลก โลก ดงน ดวย เหต เพยง เทาไร จง เปน โลก หรอ

บญญต วา โลก พระ ผ ม พระ ภาค ตรส วา ดกร สม ทธ จกข รป

จกข วญญาณ ธรรม ท จะ พง ร แจง ดวย จกข วญญาณ ม อย ณ

ท ใด โลก หรอ การ บญญต วา โลก ก ม อย ณ ท นน ฯลฯ

การ ท จะ รจก โลก ได นน ก เพราะ ม ตา จง เหน สสน วณณะ ของ โลก

ม ห จง ไดยน เสยง โลก ม จมก จง ได กลน โลก ม ลน จง ได ร รส โลก ม

กาย จง ร เยน รอน ออน แขง ตง ไหว ของ โลก ถา ไมม ทาง

เหลา น เลย โลก จะ ปรากฏ ได ไหม เมอ ไม เหน ไม ไดยน ไม ได

กลน ไม ได ลม รส ไมร โผฏฐพพะ ไม คด นก โลก ไหน จะ ปรากฏ

โลก ใดๆ ยอม ไม ปรากฏ ฉะนน ท ยดถอ วา เปน โลก กำลง ปรากฏ

ก เพราะ เหน เหน อะไร เหน โลก สง ท ปรากฏ ทาง ตา เปน โลก

ไดยน เสยง อะไร เสยง เปน โลก อก เหมอน กน ถา ไมม เสยง เลย ไมม

ไดยน เลย โลก เสยง ก ไมม ฉะนน โลก ซง ประกอบ ดวย รป เสยง

กลน รส โผฏฐพพะ นน ปรากฏ ได เพราะ ตา ห จมก ลน

278  จตตสงเขป

กาย ใจ จง ไม ตอง แสวงหา โลก ท อน ไม วา จะ อย ณ โลก ไหน โลก

นนๆ จะ ปรากฏ ได ก เพราะ ตา เปน ปจจย ให เหน ห เปน ปจจย ให

ไดยน จมก เปน เปน ปจจย ให ได กลน ลน เปน ปจจย ให ลม รส กาย

เปน ปจจย ให ร โผฏฐพพะ และ ใจ คด นก เรอง ของ สง ท ปรากฏ ทาง ตา

ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ นนเอง

พระ ผ ม พระ ภาค ตรส วา ดกร สม ทธ จกข รป จกข วญญาณ

ธรรม ท พง ร แจง ดวย จกข วญญาณ ไมม ณ ท ใด โลก หรอ การ

บญญต วา โลก ก ไมม ณ ท นน ฯลฯ ใจ ธม มายตนะ มโน วญญาณ

ธรรม ท จะ พง ร แจง ดวย มโน วญญาณ ไมม ณ ท ใด โลก หรอ การ

บญญต วา โลก ก ไมม ณ ท นน

เมอ ไมร จก โลก ตาม ความ เปน จรง แต อยาก จะ พน จาก โลก ก

พน ไม ได อย ใน โลก มา นาน และ ไม เฉพาะ ใน โลก น เทานน ใน อดต

อนนต ชาต ก อย ใน โลก อนๆ มา แลว และ เมอ ไมร จก โลก ก ตอง อย

ใน โลก ตอ ไป อก นาน และ อย อยาง ไมร จก โลก และ ไม เหน โลก ตาม

ความ เปน จรง สข บาง ทกข บาง วน เวยน ไป สมย น บาง ทาน

กลาว วา พระ ผ ม พระ ภาค ปรนพพาน แลว ก ยง ม ตว ตน อย และ

กลาว วา ได ไป เฝา และ ถวาย ภตตาหาร แก พระ ผ ม พระ ภาค ซง ก

ควร จะ ได พจารณา ขอความ ใน พระ ไตรปฎก คอ ใน สง ยต ตน กาย

สฬาย ตน วรรค ผคคณ สตร ขอ ๙๙

ครง นนแล ทาน พระ ผคคณ ะ เขาไป เฝา พระ ผ ม พระ ภาค ถงท

ประทบ ครน แลว ได ทล ถาม พระ ผ ม พระ ภาค วา ขา แต พระองค

จตตสงเขป  279

ผ เจรญ บคคล เมอ จะ บญญต พง บญญต พระพทธเจา ผ ตด ตณหา

เครอง ให เนน ชา แลว ตดทาง ได แลว ครอบ งำ วฏฏะ ได แลว ลวง

ทกข ทง ปวง ปรนพพาน ลวง ไป แลว ดวย จกข ใด จกข นน ม อย

หรอ หนอ ฯลฯ…บคคล เมอ จะ บญญต พง บญญต พระพทธเจา

ผ ตด ตณหา เครอง ให เนน ชา แลว ตดทาง ได แลว ครอบ งำ วฏฏะ

ได แลว ลวง ทกข ทง ปวง ปรนพพาน ลวง ไป แลว ดวย ใจ ใด ใจ นน

ม อย หรอ หนอ พระพทธเจา ขา

(คอ ทล ถาม วา เมอ พระพทธเจา ปรนพพาน แลว ยง จะ ม

ตา ห จมก ลน กาย ใจ อย อก หรอ ไม)

พระ ผ ม พระ ภาค ตรส วา ดกร ผคคณ ะ บคคล เมอ จะ บญญต

พง บญญต พระพทธเจา ผ ตด ตณหา เครอง ให เนน ชา แลว ตดทาง

ได แลว ครอบ งำ วฏฏะ ได แลว ลวง ทกข ทง ปวง ปรนพพาน ลวง

ไป แลว ดวย จกข ใด จกข นน ไมม เลย ฯลฯ… บคคล เมอ จะ บญญต

พง บญญต พระพทธเจา ผ ตด ตณหา เครอง ให เนน ชา แลว ตดทาง

ได แลว ครอบ งำ วฏฏะ ได แลว ลวง ทกข ทง ปวง ปรนพพาน ลวง

ไป แลว ดวย ใจ ใด ใจ นน ไมม เลย

เมอ ปรนพพาน แลว ทง ตา ห จมก ลน กาย ใจ ไมม อก เลย

ไมใช วา ปรนพพาน แลว ก ไป ส สถาน ท หนง สถาน ท ใด แลว มา เปน

ประมข ของ การ ทำบญ ถวาย ทาน ซง ถา เปน เชน นน ก ไม พน จาก

โลก เพราะ ยง ม ตา ห จมก ลน กาย ใจ เกด ดบ จง ยง ตอง ม ทกข

จง ยง พน ทกข ไม ได

280  จตตสงเขป

โลก เปน สง ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน

ทาง กาย ทาง ใจ ถา จต ไม เกด ขน เหน ไดยน ได กลน ลม รส

สมผส คด นก โลก ยอม ไม ปรากฏ ขณะ ใด ท สต ระลก ได ก

พจารณา ศกษา อารมณ คอ ลกษณะ ของ โลก ท กำลง ปรากฏ ทาง

ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ ขณะ ใด คด นก

เรอง โลก ขณะ นน ไมใช การ ร ลกษณะ ทแท จรง ของ สภาพ ธรรม ท

ไมใช สตว บคคล ตว ตน ขณะ นน เปนการ ร โลก โดย สมมต เปน

สตว บคคล ตว ตน วตถ สง ตางๆ เปน โลก โดย นย ของ สมมต สจจะ

ไม ใช ประ มตถ สจจะ

ใน วน หนงๆ ทก ทาน ทราบ วา ทาน อย ใน โลก ท เปน สมมต สจจะ

หรอ ปรม ตถ สจจะ ถง แม จต จะ เปน สภาพ ร แต ขณะ ใด ท ไม เหน

ไม ไดยน ไม ได กลน ไม ได ลม รส ไมร สง ท กระทบ สมผส ไม คด นก

ขณะ นน โลก น ก ไม ปรากฏ ปฏสนธ จต คอ จต ขณะ แรก ของ โลก

น เปน วบาก จต เปน ผล ของ กรรม หนง ซง ทำให ปฏสนธ จต เกด สบ

ตอ จาก จต จต ซง เปน จต ขณะ สดทาย ของ ชาต กอน ปฏสนธ จต

ร อารมณ เดยว กบ จต ใกล จะ จต ของ ชาต กอน เมอ ปฏสนธ จต ไมร

อารมณ ของ โลก น โลก น จง ยง ไม ปรากฏ และ เมอ ปฏสนธ จต ดบ

ไป แลว กรรม ท ทำให ปฏสนธ จต เกด นน ก ทำให ภวงคจต เกด สบ

ตอ จาก ปฏสนธ จต ภวงคจต ม อารมณ เดยว กบ ปฏสนธ จต ขณะ

ท ภวงคจต เกด ดบๆ สบ ตอ ดำรง ภพ ชาต อย นน จง ไมร อารมณ

ของ โลก น เลย ไม เหน ไม ไดยน ไม ได กลน ไม ได ลม รส ไมร

จตตสงเขป  281

โผฏฐพพะ ไม คด นก อะไร เลย ขณะ ท ภวงคจต เกด ขน และ ดบ ไป

อย เรอยๆ นน โลก น ไม ปรากฏ เลย

ทวาร คอ ทาง ท จต เกด ขน ร โลก ท ปรากฏ ม ทงหมด ๖ ทวาร

เปน รป ๕ ทวาร และ เปน นาม ๑ ทวาร คอ

จกข ปสาท รป เปน จกข ทวาร ๑

โสต ปสาท รป เปน โสต ทวาร ๑

ฆาน ปสาท รป เปน ฆาน ทวาร ๑

ชวหา ปสาท รป เปน ชวหา ทวาร ๑

กาย ปสาท รป เปน กายทวาร ๑

ภวงค ปจ เฉท จต เปน มโน ทวาร ๑

ปสาท รป แตละ ปสาท รป ม ลกษณะ พเศษ ท กระทบ รป ได เฉพาะ

บาง รป จง เปน ทาง ให จต เกด ขน ร อารมณ ท กระทบ นนได เฉพาะ

ทวาร ของ ตนๆ แต ใน วน หนงๆ ก ไม ได ม แต เฉพาะ เหน ไดยน

ได กลน ลม รส และ ร สง ท กระทบ สมผส กาย เทานน ยง คด นก เรอง

ตางๆ ดวย ขณะ ท จต รบ ร อารมณ ตอ จาก ทาง ตา ทาง ห ทาง

จมก ทาง ลน ทาง กาย หรอ คด นก เรอง ราว ตางๆ นน จต ไม ได

อาศย จกข ปสาท รป โสต ปสาท รป ฆาน ปสาท รป ชวหา ปสาท รป

กาย ปสาท รป เลย แต อาศย ภวงค ปจ เฉท จต ท เกด กอน มโน ทวา รา

282  จตตสงเขป

วช ชน จต นนเอง เปน ทวาร คอ เปน ทาง ท จต จะ เกด ขน คด นก

เรอง ราว ตางๆ เพราะ วา ถา ภวงค ปจ เฉท จต ไม เกด วถ จต แรก

ท ร อารมณ ทาง ใจ คอ มโน ทวา รา วช ชน จต ก เกด ไม ได ฉะนน

มโน ทวาร และ มโน ทวา รา วช ชน จต จง ตาง กน คอ ภวงค ปจ เฉท

จต เปน มโน ทวาร เปน วบาก จต ไมใช วถ จต มโน ทวา รา

วช ชน จต ไมใช มโน ทวาร เปน กรยา จต เปน วถ จต แรก ท

เกด ขน ร อารมณ ทาง มโน ทวาร

น เปน ชวต ปกต ประจำ วนท ควร จะ ได เขาใจ ลกษณะ ของ ทวาร

เพอ ท จะ ได พจารณา ร สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง วา สภาพ ธรรม

แตละ ขณะ ซง เกด ดบ นน ไมใช สตว บคคล ตว ตน อยางไร

ขณะ น คงจะ ไมม ใคร คดถง จกข ปสาท รป ซง เปน รป ท ม จรง และ

กำลง เกด ดบ ท กลาง ตา ใน ธมม สงค ณ ปกรณ รป กณฑ ขอความ

ใน พระ บาล จก ขาย ตนนท เทส ขอ ๕๙๖ ม ขอความ วา

“รป” ท เรยก วา “จก ขาย ตนะ” นน เปน ไฉน จกข ใด เปน

ปสาท รป อาศย มหาภต รป ๔ นบ เนอง ใน อต ต ภาพ เปน สง ท

เหน ไม ได แต กระทบ ได

จก ขาย ตนะ เปน คำ รวม ของ จกข และ อายตนะ

จกข คอ ตา อายตนะ คอ ท ประชม ท เกด ฉะนน

จก ขาย ตนะ คอ จกข ซง เปน ท ประชม เปน ท เกด นนเอง

จตตสงเขป  283

พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง วา เมอ วถ จต ตางๆ เกด ขน เหน

และ ร ร ปา รมณ ทาง จกข ทวาร วาระ หนง ดบ ไป แลว ภวงคจต ก เกด

ดบ สบ ตอ หลาย ขณะ แลว จต ก เกด ขน ร ร ปา รมณ ท ปรากฏ ทาง

จกข ทวารซง ดบ ไป แลว นน ตอ ทาง มโน ทวาร อก มโน ทวาร วถ จต

เกด ขน ร อารมณ ทาง มโน ทวาร ตอ จาก จกข ทวาร วถ จต ท ดบ ไป

หมด แลว นน อยาง รวดเรว มาก แมวา จะ ม ภวงคจต เกด คน กตาม

ฉะนน จง ควร ทราบ ประโยชน ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง เรอง

ของ ทวาร โดย ละเอยด เพอ ไม ให ปะปน จต ท ร อารมณ ทาง จกข ทวาร

และ จต ท ร อารมณ นน ตอ ทาง มโน ทวาร ทาง โสต ทวาร ฆาน ทวาร

ชวหา ทวาร และ กายทวาร ก โดย นย เดยวกน คอ เมอ วถ จต

ตางๆ เกด ขน ร อารมณ ใด อารมณ หนง ทาง ทวาร ใด ทวาร

หนง ใน ๕ ทวาร ดบ ไป แลว และ ภวงคจต เกด คน หลาย ขณะ

แลว จต ก เกด ขน ร อารมณ เดยวกน นน ตอ ทาง มโน ทวาร ทก

ครง

นามธรรม คอ จต และ เจตสก เกด ดบ สบ ตอ กน อยาง รวดเรว

ขณะ ท นง อย อยาง น ด เสมอน กบ ทง เหน ดวย และ ไดยน ดวย แต

ความ จรง วถ จต อาศย ทวาร หนง เกด ขน ร อารมณ ทาง ทวาร นน

แลว ก ดบ ไป อยาง รวดเรว ทวาร ละ หนง วาระ (วาระ คอ จต

หลาย ขณะ ท เกด ดบ สบ ตอ กน ทาง ทวาร เดยวกน) การ เกด ดบ สบ

ตอ ของ จต รวดเรวจน กระทง ไม สามารถ ร ลกษณะ แทๆ ของ จตท

เกด ขน ทาง จกข ทวาร วา เพยง ร สง ท ปรากฏ ทาง ตา เทานน เมอ

284  จตตสงเขป

มโน ทวาร วถ จต เกด ขน สบ ตอ รบ ร ร ปา รมณ ท ปรากฏ ทาง ตา แลว

ก จดจำ รป ราง สณฐาน ของ สง ท ปรากฏ จน ลม วา สง ท ปรากฏ ทาง

ตา นน เปน เพยง สง ท ปรากฏ ทาง ตา เทา นน จรงๆ

จกข ทวาร เปรยบ เหมอน สมทร ซง กวาง ใหญ จรงๆ ไม เตม

สามารถ ท จะ เหน พระจนทร พระอาทตย ดวงดาว ตางๆ ซง อย

แสน ไกล ท กระทบ จกข ปสาท แลวก ปรากฏ แก จกข ทวาร วถ จต ได

จง ทำให ด เหมอน วา เปน โลก ซง เตม ไป ดวย วตถ จกรวาล สตว

บคคล ตางๆ เตม ไป หมด แต ความ เปน จรง นน จต คด นกถง รป ราง

สณฐาน ของ ธาต ดน นำ ไฟ ลม ท ปรากฏ ให เหน เปน สตว บาง

เปน บคคล ตางๆ บาง เปน พระจนทร พระอาทตย ดวงดาว และ

วตถ ตางๆ ซง เมอ กระทบ สมผส กาย เยน หรอ รอน ออน หรอ แขง

ตง หรอ ไหว ก ปรากฏ ผ ท ร สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง จง

ประจกษ วา โลก คอ ธรรม ท แตก สลาย เกด ดบ อยาง รวดเรว

โดย มโน ทวาร วถ จต จดจำ สณฐาน ของ สง ท ปรากฏ ทาง ตา จำ เสยง

สง ตำ ท ปรากฏ ทาง ห ฯลฯ เปน ความ หมาย คำ บญญต ของ สง ตางๆ

ซง ก ไมม สภาพ ธรรม ใด เลย ท เกด ขน แลว ไม ดบ ไป

จตตสงเขป  285

คำถาม ทบทวน

๑. โลก คอ อะไร

๒. โลก ย ปญญา คอ อะไร

๓. ปฏสนธ จต ร อารมณ ของ โลก น หรอ ไม เพราะ เหต ใด

๔. ภวงคจต ร อารมณ อะไร

๕ มโน ทวา รา วช ชน จต เปน มโน ทวาร ใช ไหม

๖. มโน ทวาร เปน ชาต อะไร

๗. มโน ทวา รา วช ชน จต เปน ชาต อะไร

286

บท ท ๑๖

อรรถ ของ จต ประการ ท ๕ ชอ วา “จต” เพราะ กระทำ ให วจตร

ขอความ ใน อฏฐ สาลน อรรถ กถา ม วา ชอ วา “จต” เพราะ

กระทำ ให วจตร อยางไร จรง อย ธรรมดา วา ความ วจตร อน จะ ยง ไป

กวา จตรกรรม ยอม ไมม ใน โลก ธรรมดา วา ลวดลาย ใน จตรกร รม

นนๆ ก เปน ความ วจตร คอ เปน ความ งดงาม อยาง ยง ท เดยว พวก

ชาง ลวดลาย เมอ กระทำ กจกรรม นน ยอม เกด จตต สญญา วา รป

ทง หลาย ชนด ตางๆ เขา พง กระทำ ณ ตรง น โดย อบาย อยาง น

การก ระ ทำให วจตร ทง หลาย ท ให สำเรจ กจ ม การ เขยน ม การ ลง

ส การ ทำ ส ให เรอง รอง และ การ สลบ ส เปนตน ยอม เกด ขน ดวย

สญญา อน วจตร รป อน วจตร อยาง ใด อยาง หนง ใน ความ วจตร คอ

ลวดลาย ยอม สำเรจ มา จาก การก ระ ทำ อน วจตร นน เพราะ ฉะนน

ศลปะ อน วจตร ทก ชนด ใน โลก อน จต นนเอง คด วารป น จง อย บน

รป น รป น จง อย ใต รป น จง อย ตรง ขาง ทง สอง ดงน แลว จง กระทำ

เหมอน รป อน วจตร ท เหลอ ยอม พง สำเรจ ได ดวย กรรม อน ชาง คด

ไว แม จต ท ให สำเรจ ความ วจตร นน ก ชอ วา จต อยาง นน เหมอน กน

เพราะ เปน ธรรมชาต วจตร ดวย การก ระ ทำ น ดง พรรณนา มา ฉะน

อก อยาง หนง จต นนเอง ชอ วา วจตร แม กวา ลวดลาย ใน

จตรกรรม นน เพราะ ให สำเรจ จตรกรรม ตาม ท จต คด ทก ชนด

จตตสงเขป  287

น เปน เพยง สวน ปลก ยอย คอ ความ วจตร ของ จตรกรรม แต

ความ วจตร ของ กรรม ท ทก ทาน กระทำ ใน วน หนงๆ ทาง กาย บาง

ทาง วาจา บาง ทาง ใจ บาง ท เปน กศล กรรม เปน ทาน บาง ศล

บาง เปนการ อบรม เจรญ ภาวนา บาง หรอ ท เปน อกศล กรรม เปน

ปาณาตบาต บาง อทนนาทาน บาง ก ยอม จะ วจตร มากมาย ซง ก

แสดง ให เหน วา เปน ลกษณะ ของ จต ซง วจตร รป ธาต ภายนอก ท

วจตร โดย เปน พชพนธ ธญญาหาร ตางๆ เปน ดอกไม ใบไม พนธ

ตางๆ เปน วตถ ภเขา แมนำ ตางๆ ลวน แต เปน สง ท เกด เพราะ

สวน ผสม ของ ธาต ดน นำ ไฟ ลม ซง ม ลกษณะ ทออนหรอแขง

ไหล หรอเกาะ กม เยนหรอรอน ตงหรอไหว ระดบ ตางๆ ทำให

ปรากฏ เปน สง ท วจตร ตางๆ แต สง ท วจตร กวา รป ธาต ภายนอก ก

คอ จต เพราะ วา จต เปน สภาพ ท กระทำ ให วจตร

อกศล กรรม ท วจตร เปน ปจจย ให สตว ดรจฉาน ม รป ราง วจตร

ตางๆ กน มาก บาง ประเภท ก ม ๒ เทา บาง ประเภท ก ม ๔ เทา

บาง ประเภท ก ม เทา มาก บาง ประเภท ก ไมม เทา เลย บาง ประเภท

ก อย ใน นำ บาง ประเภท ก อย บน บก และ กศล กรรม ท วจตร ก ทำให

มนษย วจตร ตาง กน ไป โดย เพศ โดย รป ราง หนาตา ซง ทำให เกด

โวหาร คอ คำ พด ท แสดง ลกษณะ อาการ ของ สภาพ ธรรม ทง หลาย

ตาม ท ปรากฏ คำ พด ม มาก ภาษา ท พด ถง สง ตางๆ แสดง ให เหน

วา เพราะ ม สง ตางๆ ท วจตร มาก เพยง ไร ก ทำให เกด โวหาร เพอ

ท จะ เรยก สง ท ปรากฏ ท วจตร เพยง นน และ คำ พด ก ไมม วน หมด

288  จตตสงเขป

ไมม วน จบ เพราะ วา สง ซง จต กระทำ ให วจตร เกด ขน เรอยๆ ฉะนน

จง ตอง บญญต คำ พด เรยก สง ท จต ทำให วจตร มาก ขนๆ

ใน วน หนงๆ ให ทราบ วา ไม วา จะ อย ท ใด ไม วา จะ เหน อะไร

หรอ วา ไม วา จะ พด อะไร ยอม แสดง ให เหน ความ วจตร ของ จต ซง

กระทำ สง ตางๆ เหลา นน ให วจตร พระ ผ ม พระ ภาค ตรส ให ระลก ถง

ลกษณะ ของ จต ใน ขณะ น เมอ เหน ความ วจตร ตางๆ ซง จต กระทำ

ให วจตร จต ใน ขณะ น เดยว น เอง กำลง กระทำ ให วจตร ตอ ไป ขาง

หนา อก และ ไม ควร คดถง ความ วจตร ของ สง ภายนอก ท จต กระทำ

ให วจตร เทานน พระ ผ ม พระ ภาค ตรส ให ระลก ร ลกษณะ ของ จต

ท กำลง เปน ไป ใน ขณะ น เปน จต ตา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน การ ท จะ

ร ลกษณะ ของ จต ตอง ร ใน ขณะ ท กำลง เหน กำลง ไดยน กำลง ได

กลน กำลง ลม รส กำลง นกคด ซง ตอง อาศย ทวาร หนง ทวาร ใด

ใน ๖ ทวาร

ทก ทาน คด ขณะ ท จต คดถง เรอง ใด เรอง นน ก ม ชว ขณะ ท จต

กำลง คด นกถง เรอง นน จต เปน สภาพ คด ถา ไม พจารณา จต ใน

ขณะ ท กำลง เหน เดยว น หรอ กำลง ไดยน เดยว น กำลง ได กลน

เดยว น กำลง ลม รส เดยว น กำลง กระทบ สมผส โผฏฐพพะ หรอ

กำลง คด นก เดยว น แลว จะ ร ลกษณะ ของ จต ได ขณะ ไหน

ขอ ความ ใน สง ยต ตน กาย ขน ธ วาร วรรค คท ทล สตร ท ๒ ขอ

๒๕๙ พระ ผ ม พระ ภาค ตรส วา ดกร ภกษ ทง หลาย สตว ทง หลาย

จตตสงเขป  289

ยอม เศรา หมอง เพราะ จต เศรา หมอง สตว ทง หลาย ยอม บรสทธ

เพราะ จต ผองแผว ดกร ภกษ ทง หลาย จต ท ชอ วา จรณะ (เทยว

ไป) เธอ ทง หลาย เหน แลว หรอ ภกษ ทง หลาย กราบทล วา เหน

แลว พระเจา ขา

จต เทยว ไป อยางไร ทาง ตา เหน ทาง ห ไดยน ทาง จมก ได กลน

ทาง ลน ลม รส ทาง กาย กระทบ สมผส ทาง ใจ คด นก ทก ทาน รสก

วา จะ ชอบ เทยว ไมม ใคร ชอบ อย ซำซาก จำเจ ท หนง ท ใด เพราะ

วา ตองการ เหน รป ไดยน เสยง ได กลน ลม รส สมผส โผฏฐพพะ

ตางๆ ฉะนน จต จง เกด ขน เทยว ไป ใน อารมณ ทาง ทวาร ตางๆ

ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ ไม อย นง

ม จต ของ ใคร อย นงๆ ได บาง ถา ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตาม

ความ เปน จรง จะ ตอง ร วา จต เกด ขน ร อารมณ หนง อารมณ ใด แลว

ก ดบ ไป นน คอ การ ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง

ขอความ ตอ ไป พระ ผ ม พระ ภาค ตรส วา จต ชอ วา จรณะ แม

นนแล เธอ ทง หลาย คด แลว ดวย จต นน แหละ จต (เปน เครอง คด)

นน แหละ วจตร กวา จรณ จต แม นน เพราะ เหต นน เธอ ทง หลาย พง

พจารณา จต ของ ตน เนองๆ วา จต น เศรา หมอง แลว ดวย ราคะ

โทสะ โมหะ สน กาล นาน สตว ทง หลาย ยอม เศรา หมอง เพราะ

จต เศรา หมอง สตว ทง หลาย ยอม บรสทธ เพราะ จต ผองแผว ดกร

ภกษ ทง หลาย เรา ยอม ไม พจารณา เหน แม หม อน หนง อน ซง วจตร

เหมอน อยาง สตว ดรจฉาน ทง หลาย น เลย ดกร ภกษ ทง หลาย

290  จตตสงเขป

สตว ดรจฉาน แม เหลา น แล คด แลว ดวย จต นน แหละ จต นน แหละ

วจตร กวา สตว ดรจฉาน แม เหลา นน เพราะ เหต นน เธอ ทง หลาย

พง พจารณา จต ของ ตน เนองๆ วา จต น เศรา หมอง แลว ดวย ราคะ

โทสะ โมหะ สน กาล นาน สตว ทง หลาย ยอม เศรา หมอง เพราะ

จต เศรา หมอง สตว ทง หลาย ยอม บรสทธ เพราะ จต ผองแผว ดกร

ภกษ ทง หลาย ชาง ยอม หรอ ชาง เขยน เมอ ม เครอง ยอม ก ด ครง

ก ด ขมน ก ด ส เขยว ก ด ส แดง ก ด พง เขยน รป สตร หรอ รป บรษ

ม อวยวะ ใหญ นอย ครบ ทก สวน ลง ท แผน กระดาน เกลยง เกลา หรอ

ท ฝา รอ ท แผน ผา แม ฉนใด ดกร ภกษ ทง หลาย ปถชน ผ ไม ได

สดบ ฉน นน เหมอน กน เมอ จะ ให เกด ยอม ยง รป นน แหละ ให

เกด เมอ จะ ให เกด ยอม ยง เวทนา นน แหละ ให เกด เมอ จะ ให

เกด ยอม ยง สญญา นน แหละ ให เกด เมอ จะ ให เกด ยอม ยง สงขาร

นน แหละ ให เกด เมอ จะ ให เกด ยอม ยง วญญาณ นน แหละ ให เกด

ดกร ภกษ ทง หลาย เธอ ทง หลาย จะ สำคญ ความ ขอ นน อยางไร

รป เทยง หรอ ไม เทยง

ภ. ไม เทยง พระเจา ขา ฯ

พ. เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เทยง หรอ ไม เทยง

ภ. ไม เทยง พระเจา ขา ฯ

พ. เพราะ เหต นนแล ฯลฯ อรย สาวก ผ ได สดบ เหน อย อยาง น

ฯลฯ ร ชด วา กจ อน เพอ ความ เปน อยาง น มได ม ฯ

จบสตรท๒

จตตสงเขป  291

ชาง เขยน รป อาศย ส เขยน รป ตางๆ กระทำ ให วจตร เกด ขน เปน

รปตางๆ ฉนใด ขณะ น จต ของ แตละ ทาน ก เหมอน กบ ชาง เขยน ซง

กำลง เขยน รป ขนธ เวทนา ขนธ สญญา ขนธ สงขาร ขนธ วญญาณ

ขนธ ท จะ เกด ตอ ไป ใน อนาคต

ขณะ น ทก ทาน ตาง กน ตาม กรรม ท วจตร ท ได กระทำ นาน มา แลว

ฉนใด จต ซง กำลง กระทำ ให วจตร อย ใน ขณะ น ก จะ กระทำ ให คต

เพศ รป ราง สณฐาน ลาภ ยศ สข ทกข นนทา สรรเสรญ

วจตร ตางๆ ใน กาล ขาง หนา ฉน นน ดวย เหต น จง ควร พจารณา

ลกษณะ ของ จต ท กำลง ปรากฏ ซง กำลง เขยน สภาพ ธรรม ทง หลาย

ท จะ เกด ขน ขาง หนา ซง ถา ไม ระลก ร ลกษณะ ของ จต ใน ขณะ น

ยอม จะ ไม ทราบ เลย วา ว จตร จรงๆ ทงๆ ท กำลง นง อย จต ก เกด

ดบ สบ ตอ รวดเรว เหลอ เกน นง อย ท น แต บาง ครง นอกจาก จต

จะ เหน ทาง ตา ไดยน เสยง ทาง ห แลว ก ยง ม จต ท คด นก ไกล ออก

ไป แลว แต วา จะ คด ทอง เทยว ไป ทไหน บาง หรอ อาจ จะ กำลง คด

ทำ อะไร ท วจตร ให เกด ขน ใน ขณะ นน

ขอ ความ ใน คท ทล สตร ท ๑ ขอ ๒๕๖ พระ ผ ม พระ ภาค ตรส

วา ดกร ภกษ ทง หลาย สนข ท เขา ผก ไว ดวย เชอก ถก ลาม ไว ท

หลก หรอ เสา อน มนคง ยอม วง วน เวยน หลก หรอ เสา นน เอง เวลา

ยน ยอม ยน ใกล หลก หรอ เสา นน เอง ปถชน ผ ไม ได สดบ ก ฉน นน

เหมอน กน แล

292  จตตสงเขป

ชาง เขยน ยดถอ จตรกรรม ท เขยน ขน วา เปน สง หนง สง ใด ฉนใด

จต ของ ปถชน ซง ยง ยดถอ ใน รป วา เปน สตว บคคล ตว ตน ก จะ

ยง คง ยดถอ ตอ ไป ทก ภพ ทก ชาต เหมอน กบ ชาง เขยน ซง ยดถอ

ใน จตรกรรม ท ตน เขยน ขน ฉน นน ตราบ ใด ท ยง ไมร ลกษณะ ของ

รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ซง เปน สภาพ ธรรม ท เกด

ขน และ ดบ ไป ตาม ความ เปน จรง ผ ท เปน ปถชน เมอ ยน ก ยอม ยน

อย ใกล รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ดวย ความ เปน

ตว ตน ตราบ นน

ขอความ ใน สา รต ถ ปกา สน อร รถ กถา สง ยต ตน กาย ส คาถ วรรค

มา รสง ยต ต ท ตย วรรค ปตต สตร ท ๖ ทำให เขาใจ พยญชนะ ท

พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง ธรรม เพอ ให พระ ภกษ ทง หลาย เหน แจง

ให สมาทาน ให อาจหาญ ให ราเรง ดงน

พง ทราบ ว นจ ฉย ใน ปตต สตร ท ๖ ก สมย นน พระ ผ ม พระ ภาค

ทรง ยง ภกษ ทง หลาย ให เหน แจง ให สมาทาน ให อาจหาญ ให

ราเรง ดวย ธร รม กถา เกยว ดวย อปาทาน ขนธ ๕ ก ภกษ เหลา นน

ทำ ใน ใจ ให สำเรจ ประโยชน นอม นก มา ดวย ความ เตมใจ เงย โสต

ลง สดบ ธรรม อย

คำ วา “ให สมาทาน” คอ ให ถอ เอา ให เขาใจ ให พจารณา ให

ถก ตอง น คอ การ แสดง ธรรม ของ พระผ ม พระ ภาค เพอ ประโยชน จะ

ให เกด ความ เขาใจ ท ถก ตอง คอ เมอ ฟง แลว ก ให สมาทาน ให เขาใจ

ให พจารณา ให ถก ตอง วา กศล ธรรม เปน กศล ธรรม อกศล ธรรม

จตตสงเขป  293

เปน อกศล ธรรม ซง ถา พระ ผ ม พระ ภาค ไม ทรง แสดง โดย ละเอยด

หลาย ทาน อาจ จะ ยดถอ อกศล ธรรม เปน กศล ธรรม กได แต เพราะ

วา สภาว ลกษณะ ของ กศล ธรรม ไมใช อกศล ธรรม สภาว ลกษณะ

ของ อกศล ธรรม ไมใช กศล ธรรม ฉะนน พระ ผ ม พระ ภาค จง ทรง

แสดง ธรรม โดย ละเอยด โดย ตลอด เกยว ดวย อปาทาน ขนธ ๕ คอ

จต เจตสก รป ซง แยก เปน รป ขนธ เวทนา ขนธ สญญา ขนธ

สงขาร ขนธ วญญาณ ขนธ ซง ไม วา จะ อย ทไหน กตาม ก จะ ไม

พน ไป จาก ขนธ ๕ เลย จง ควร ท จะ ศกษา เรอง ของ ขนธ ๕ และ

พจารณา เรอง ของ ขนธ ๕ ดวย ความ แยบคาย เพอ ท จะ ได ถอ เอา

ดวย ความ ถก ตอง และ ไม เขาใจ ผด

คำ วา “ให อาจหาญ” คอ ให เกด ความ อตสาหะ ใน การ สมาทาน

การ ท จะ เขาใจ สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง ได นน ไมใช

จะ เปน ไป ได งายๆ และ รวดเรว แต พระ ธรรม ท พระ ผ ม พระ ภาค

ทรง แสดง นน เพอ ให สมาทาน ให อาจหาญ ให เกด ความ เพยร ท

จะ พจารณา จนกวา จะ เขาใจ จนกวา สต จะ เกด ระลก ร ลกษณะ ของ

สภาพ ธรรม จนกวา จะ ประจกษ แจง ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง

ปรากฏ ตาม ปรกต ตาม ความ เปน จรง เพราะ พระ ผ ม พระ ภาค มได

ทรง แสดง เรอง อน ท พสจน ไม ได หรอ ท ไม ได กำลง ปรากฏ เฉพาะ

หนา พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง เรอง จกข วญญาณ เรอง การ เหน

เรอง สง ท ปรากฏ ทาง ตา ทรง แสดง เรอง โสต วญญาณ เรองสภาพ

294  จตตสงเขป

ธรรม ท ร เสยง เรอง เสยง ท ปรากฏ ทาง ห ทรง แสดง ธรรม ท กำลง

ม อย ปรากฏ ให พสจน ฉะนน ผ ท ได ฟง พระ ธรรม แลวก อาจหาญ

คอ อตสาหะ ใน การ ท จะ ศกษา พจารณา ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม

ท ปรากฏ จนกวา จะ ประจกษ สภาพ ธรรมนนๆ ตรง ตาม ความ เปน

จรง ตาม ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง

คำ วา “ราเรง” คอ ให ผองใส ให รงเรอง ดวย คณ ท ตน แทง ตลอด แลว

ไม ทราบ วา ทาน สมาทาน อาจหาญ ราเรง บาง หรอ ยง แต ให

ทราบ วา ทาน สามารถ ท จะ ราเรง ได ใน ขณะ ท กศล จต เกด บาง ทาน

เปน ทกข เพราะ เปน หวง เปน กงวล วา อาย มาก แลว สต ปฏ ฐาน ก ยง

เกด นอย เหลอ เกน ขณะ นน เปน อกศล พระ ผ ม พระ ภาค มได ทรง

แสดง พระ ธรรม ให บคคล ใด ม อกศล มากๆ หรอ เปน หวง มากๆ แต

ทรง แสดง ธรรม เพอ ให สมาทาน ให อาจหาญ ให ราเรง อกศล

ทงหมด เกด ขน เพราะ เหต ปจจย ยบยง ไม ได เมอ อกศล จต ประเภท

หนง ประเภท ใด เกด ขน อกศล นน ก เกด ขน แลว แต ราเรง ได ใน

ขณะ ท สต ระลก ร ลกษณะ ของ อกศล ท ปรากฏ และ ศกษา พจารณา

ลกษณะ ของ อกศล ธรรม ท ปรากฏ เพอ จะ ได ร วา แม อกศล ธรรม

นน ก ไมใช สตว บคคล ตว ตน เมอ สต เกด ระลก ร ลกษณะ ของ

อกศล ท กำลง ปรากฏ ยอม จะ เหน ได ชด จรงๆ วา ขณะ ท สต กำลง

ระลก นน ไม เศรา หมอง เลย เพราะ เมอ ไม ยดถอ อกศล ธรรม ท กำลง

ปรากฏ อย ใน ขณะ นน เปน ตว ตน เปน เรา ก ไม กงวล เดอด รอน

จตตสงเขป  295

หนทาง เดยว ท จะ บรรเทา ละ คลาย อกศล ธรรม ท เกด ขน ไม ให

เพม ความ เปน หวง กงวล ขน นน ก โดย สต ระลก และ สงเกต พจารณา

ร วา สภาพ ธรรม ท เปน อกศล ตางๆ นน ไมใช เรา ไมใช ตว ตน สตว

บคคล ใดๆ เลย

ฉะนน เมอ อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน ก จะ เขาใจ ถง ความ หมาย

ของ คำ วา ให ราเรง คอ ให ผองใส และ ให รงเรอง ดวย คณ ท ตน

แทง ตลอด แลว คอ สามารถ ท จะ ประจกษ ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม

ตาม ความ เปน จรง วา ไมใช สตว บคคล ตว ตน

คำ วา “ทำให สำเรจ ประโยชน” คอ พจารณา ร อยาง น วา

ประโยชน น เรา ทง หลาย ควร บรรล ได ดงน แลว ก ชอ วา ม ประโยชน

แต เทศนา นน

การ เจรญ สต ปฏ ฐาน นนไมใช เปน เรอง ให ทอถอย เลย สภาพ

ธรรม ท กำลง ปรากฏ เปน สง ท สามารถ จะ แทง ตลอด ใน สภาพ ท เกด

ขน และ ดบ ไป ไมใช ตว ตน สตว บคคล ได ใน ขณะ ท พจารณา

ร อยาง น วา ประโยชน น เรา ทง หลาย ควร บรรล ได ก ยอม ไม หมด

หวง เมอ ร วา เปน สง ท ควร บรรล ได วน หนง แม ยง ไมใช วน น อยา

เปน หวง วา จะ ไม สามารถ ร แจง สภาพ ธรรม ได ใน วน น เพราะ สต

สามารถ จะ เรม ระลก ได ใน วน น สวน การ ท จะ ประจกษ แจง และ แทง

ตลอด ลกษณะ ของ สภาพ ธรรมยอม จะ ตอง เปน วน หนง ใน เมอ วน

น สต สามารถ จะ เกด ระลก ร ได

296  จตตสงเขป

เมอ เหน แลว วา พระ ธรรม ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง วา น

ประโยชน คอ ให ร วา “เรา ควร บรรล ได” ก จะ ไม ทอถอย และ

จะ ฟง ศกษา เรอง ของ สภาพ ธรรม ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง

โดย ละ เอยด ตอๆ ไป เพอ ท จะ ได ไม หลงลม สต ซง ขอความ ใน

อรรถ กถา คมภร กถา วตถ สา สน กถา วรรณนา ม ขอความ ท กลาว

วา ศาสนา ของ พระ ผ ม พระ ภาค แตง ขน ใหม แปลง ขน ใหม ได หรอ

(นเปนขอททกทานควรพจารณา)

อรย ธรรม ทง หลาย ม สต เปนตน ก ด เทศนา แหง กศล ธรรม

เปนตน ก ด ชอ วาศาสนา ใน ศาสนา นน เวน ธรรม ทง หลาย ม

สต ปฏ ฐาน เปนตน ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง แก ชน เหลา ใด

แลว ศาสนา ชอ วา อน บคคล นน ทำ ขน ใหม โดย การก ระ ทำ ธรรม

เหลา อน ให เปน สต ปฏ ฐาน เปนตน หรอ กระทำ อกศล ธรรม ให เปน

กศล ธรรม เปนตน หรอ วา ศาสนา อน ใครๆ กระทำ แลว อยาง นน

ม อย หรอ พง อาจ เพอ ทำ สง นน ได ม หรอ

หมายความ วา ธรรม ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง แลว นน

คน อน สามารถ ท จะ แตง ขน ใหม แปลง ขน ใหม และ เปลยนแปลง

สภาพ ธรรม ท พระ ผ พระ ภาค ทรง แสดง แลว วา เปนสต ปฏ ฐาน

ใหไมเปนสต ปฏ ฐานไดหรอ หรอ วา เทศนา แหง กศล ธรรม

ทง หลาย เปนตน เหลา น คน อน จะ เอา อกศล ธรรม มา เปน กศล

ธรรม ได หรอ

จตตสงเขป  297

เมอ พจารณา และ เขาใจ เหตผล แลว ก จะ ร ได วา คำ สอน ซง เปน

พระ ธรรม ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง ตรสร และ ทรง แสดง นน ไมม ใคร

สามารถ จะ เปลยน สภาพ ธรรม ทง หลาย ท ทรง ตรสร และ ทรง แสดง

ให เปน อยาง อน ได ม ผ เขาใจ ผด ได แต เปลยน ลกษณะ ทแท จรง

ของ ธรรม ทง หลาย ไม ได

อรรถ คอ ความ หมาย ของ จต ๕ ประการ นน ใน อภ ธมมตถ

วภา ว น ได แสดง ไว ๖ ประการ คอ แสดง วา จต วจตร เพราะ อารมณ

ท วจตร ดวย อก ๑ ประการ ทงน เพราะ จต สามารถ ท จะ ร อารมณ

ได ทก อยาง ไม วา จะ เปน สภาพ ธรรม ท วจตร สก เพยง ใด ก ยอม เปน

อารมณ ของ จต ได และ แม อารมณ นน จะ ไม ใช ปรม ตถ ธรรม เชน

คำ บญญต ภาษา ตางๆ จต ก ยอม ร ได คอ มชอ ม คำ ม เรอง ราว

ตางๆ เปน อารมณ ได ฉะนน จต จง วจตร เพราะ อารมณ ท วจตร

ลกษณะ ของ จต ม ๒ ประการ คอ สามญ ญ ลกษณะ ๑ และ

สภาว ลกษณะ ๑

สามญ ญ ลกษณะ ของ จต คอ อนจจง ทก ขง อนตตา

สภาว ลกษณะ ของ จต เปน ลกษณะ เฉพาะ ของ จต คอ

อา รมมณ ว ชาน นลกขณ ม การ ร แจง อารมณ เปน ลกษณะ

ปพ พง คม รส ม การ ถง กอน คอ ม ความ เปน หวหนา คอ เปน

ใหญ ใน การ ร อารมณ เปน รส คอ เปน กจ

298  จตตสงเขป

สนธานปจ จปฏาน ม การ สบ เนอง กน คอ เกด ดบ สบ ตอ กน

เปน ปจ จ ปฏ ฐาน คอ เปน อาการ ปรากฏ

นา มรปปทฏาน ม นามธรรม และ รป ธร รม เปน ปทฏ ฐาน คอ

เปน เหต ใกล ให เกด

จต เปน สงขาร ธรรม เปน สภาพ ธรรม ท ตอง อาศย เหต ปจจย เกด

ขน ธรรม ทง หลาย จะ เกด ขน เอง ตาม ลำพง ลอยๆ ไม ได ใน ภม ท

ม ขนธ ๕ จต อาศย นามธรรม และ รป ธร รม เปน ปทฏ ฐาน คอ เปน

เหต ใกล ให เกด

ใน ภม ซง ม แต นามธรรม คอ ใน อรป พรหม ภม นน ไมม รป เลย

ใน ภม นน จต จง ม นามธรรม คอ เจตสก เทานน เปน ปทฏ ฐาน คอ

เปน เหต ใกล ให เกด

คำถาม ทบทวน

๑. อะไร ทำให รป ธรรม เชน พชพนธ ธญญาหาร ตางๆ วตถ

ภเขา แมนำ เครอง อปโภค บรโภค วจตร ตาง กน

๒. นอก จาก ปรม ตถ ธรรม แลว จต ม อะไร เปน อารมณ อก หรอ ไม

บญญต

301

บญญต

ปรม ตถ ธรรม เปน สภาพ ธรรม ท ม จรง แต ไมใช สตว บคคล

ตว ตนเลย ปรม ตถ ธรรม ท เกด ขน เปน แต เพยง จต เจตสก รป

แตละ ลกษณะ แตละ อาการ ซง เกด ขน เพราะ เหต ปจจย แลว ก ดบ

ไป อยาง รวดเรว ขณะ ใด ท ไมร ลกษณะ ของ จต เจตสก รป วา เปน

ปรม ตถ ธรรม ท เกด ขน และ ดบ ไป สบ ตอ กน อยาง รวดเรว ขณะ นน

เปนการ ร บญญต คอ การ ถอ อาการ ของ รป และ นาม ซง เกด ดบ สบ

ตอ กน อยาง รวดเรว วา เปน สง หนง สง ใด ฉะนน ผ ท ไมร ลกษณะ ของ

ปรม ตถ ธรรม จง อย ใน โลก ของ สมมต สจจะ เพราะ ยดถอ สภาพ

ธรรม ท ปรากฏ โดย อาการโดย สณฐาน วา เปน สง หนง สง ใด อยาง

แทจรง แต เมอ ศกษา ปรม ตถ ธรรม แลว และ ร หนทาง ท จะ อบรม

เจรญ ปญญา ศกษา ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท เกด ขน ปรากฏจน

ปญญา เจรญ ขน ถง ขน ท สามารถ ประจกษ การ เกด ขน และ ดบ ไป

ของ สภาพ ธรรม ท กำลง เกด ดบ ใน ขณะ น จง ร แจง ชด วา ไมม สตว

บคคล ตว ตน เลย เปน แต ปรม ตถ ธรรม แตละ ลกษณะ จรงๆ ตรง

ตาม ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง ตรสร และ ทรง แสดง ไว

ความ ลก และ เหนยว แนน ของ อวชชา ท ทำให ยดถอ ใน สมมต

สจจะ วา เปน วตถ เปน สตว บคคล ตางๆ นน เรม ตงแต เมอ

ปฏสนธ จต เกด ขน ก ม นามธรรม และ รป ธรรม เกด ดบ สบ ตอ มา

เรอยๆ เมอ คลอด จาก ครรภ มารดา แลว ยอม เหน สง ท ปรากฏ

302  บญญต

ไดยน เสยง ท ปรากฏ ได กลน ท ปรากฏ ลม รส ท ปรากฏ ร เยน รอน

ท กระทบ สมผส กาย แต ไมร วา สง ท ปรากฏ ทาง ตาเปน แต เพยง

สภาพ ธรรม ชนด หนง จง ยดถอ ใน อาการ ของ สภาพ ธรรม ท เกด ดบ

สบ ตอ กน ตลอด เวลา ท ปรากฏ เสมอน ไม เกด ดบ วา เปน สง หนง สง

ใด ขณะ นน ก มฆ นบญญต คอ การ ยดถอ อาการ ของ สภาพ ธรรม

ท รวม กน เปนก ลม กอน โดย ยง ไมร วา สมมต เรยก สง นน วา เปน

อะไร เดก เลกๆ ท ยง ไมร ความ และ ยง พด ไม ได และ สตว ดรจฉาน

ยอม รฆ นบญญต เหมอน กน จนกวา จะ เจรญ เตบโต ขน เขาใจ

ความ หมาย ของ เสยง จง ร สมมต สจจะ คอ การ สมมต บญญต เรยก

สภาพ ธรรม ตางๆ เพอ ให เขาใจ ถก ตอง ตรง กน ฉะนน เมอ เปน เดก

เคย เหน อาการ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ เสมอน ไม เกด ดบ อยางไร

เมอ เตบโต ขน แลว ก ยง คง เหน เปน อยาง นนเปน สง นน เชน เหน

เปน วตถ เปน สตว บคคล ตางๆ ตาม ความ เปน จรง นน สภาพ

ท แขง ไม วา จะ เปน ถวย หรอ จาน หรอ ชอน หรอ สอม ก เปน เพยง

ธาต แขง เปน ปฐว ธาต แต ในวนหนงๆ นน เหน อะไร กระทบ

สมผส อะไร ใน ขณะ ท กระทบ สมผส ไม เคย คด วาเพยง กระทบ สมผส

สง ท ม จรง ซง เปน สภาพ ท แขง แต ม ความ รสก วา สมผส ชอน หรอ

สอม หรอ จาน หรอ ถวย ตาม ท เคย ยดถอ ใน อาการ ท เกด ดบ สบ

ตอ กน อยาง รวดเรว จน ปรากฏ เปน รป ราง สณฐาน ตางๆ ทงๆ ท

เมอ สมผส ชอน ก แขง สอม ก แขง ถวย ก แขง จาน ก แขง เพราะ

ลกษณะ ทแท จรง เปน แต เพยง สภาพ ธรรม ท แขง แต โดย การ จำ

รป ราง ตางๆ จง ทำให ร วา ถวย ไมใช จาน ชอน ไมใช สอม ฉะนน

บญญต  303

แมวา สภาพ ธรรม ท ม จรง นน เปน รป ธรรม ท ม ลกษณะ แขง แต ก ยง จำ สมมต สภาพ นน วา จาน สำหรบ ใส ขาว ถวย สำหรบ ใส แกง ชอน สำหรบ ตก อาหาร จำ สมมต สภาพ ท เปน ธาต แขง ตางๆ เชน เหลก วสด ท นำ มา ประกอบ กน เปน วทย เปน โทรทศน เปน วตถ สง ตางๆ โดย ไม ประจกษ ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ซง เกด ขน ปรากฏ แตละ ลกษณะ แลว ก ดบ ไป

น คอ การ จำ สมมต บญญต สง ท ปรากฏ ทาง ตา ซง ม มาก ขน เรอยๆ ตาม การ ประ ดษฐ ใหมๆ ทกๆ วน ขณะ ท ร รป ราง สณฐาน อาการ ท ปรากฏ รวม กน เปน สง ตางๆ ขณะ นน เปนการ ร บญญต เปน สมมต สจจะ ไม ใช ปรม ตถ สจจะ

นอก จา กร ฆ นบญญต ทาง ตา แลว ยง ร สท ทบญญต คอ ร ความ หมาย ของ เสยง ดวย น เปน เรอง ชวต ประจำ วน ท จะ ตอง ร ชด วา สภาพ ธรรม ใด เปน ปรม ตถ ธรรม สภาพ ธรรม ใด เปน สมมต สมมต หมายความ ถง สง ท ไม ใช ปรม ตถ ธรรม เมอ ร อาการ รป ราง สณฐาน ตางๆ ท ปรากฏ เปน ถวย ชาม ชอน วทย รถยนต โทรทศน ฯลฯ แลว มนษย ยง สามารถ เปลง เสยง เปน คำ บญญต สมมต เรยก สง ท ปรากฏ ให เขาใจ วา หมาย ถง สง ใด ซง กำเนด สตว ดรจฉาน ไมม ความ สามารถ ท จะ ทำ อยาง มนษย ได โดย ละเอยด เสยง เปน สภาพ ธรรม ท ม จรง และ เสยงชอ วา “นาม” เพราะ วา ถา ไมม เสยง นาม (คอ ชอ) หรอ คำ ทง หลาย ก ม ไม ได แมวา

ม ตา จง เหน สง ตางๆ แต ถา ไมม เสยง ก จะ ไมม ชอ ไมม คำ ท ใช

304  บญญต

เรยก สง ท มอง เหน เลย ฉะนน การ ร ความ หมาย ของ เสยง จง เปน

สท ทบญญต ทำให ม คำ พด มชอ เปน เรอง ราว ตางๆ

ทก คน ตด ใน ชอ ท สมมต บญญต ตางๆ ฉะนน จง ควร ร ลกษณะ

ของ เสยง ซง เปน สภาพ ธรรม ชนด หนง คำ วา “เสยง” ไมม ใน

ภาษา บาล สภาพ ธรรม ท เปน เสยง นน ภาษา บาล บญญต เรยก วา

“สท ทรป” เสยง เปน สง ท ม จรง เสยง ไมใช สภาพ ร เสยง เปน

รป ธรรม เปน สง ท ปรากฏ ทาง ห

ใน อภ ธมมตถ วภา ว น ฎกา ปร จ เฉท ท ๘ ม ขอความ อธบาย

เรอง ปรม ตถ ธรรม และ สมมต บญญตซง เปน ชวต ประจำ วน ท

ลก ซง และ ควร จะ ได เขาใจ ให ถก ตอง แม ใน เรอง ชอ ตางๆ ซง จะ ม

ได ก เพราะ ม เสยง

ขอความ ใน อภ ธมมตถ วภา ว น ฎกา ม วา สท ทรป (เสยง) ท ชอ

วา “นาม” (ใน ท น หมาย ถง ชอ ไมใช หมาย ถง นามธรรม ซง เปน

สภาพ ร) เพราะ อรรถ วา นอม ไป ใน อรรถ ทง หลาย นาม นน ม ๒

อยาง ดวย อำนาจ แหง นาม (คอ ชอ) ท คลอย ตาม อรรถ ๑ และ

นาม (คอ ชอ) ตาม นยม ๑

วน หนงๆ พด เรอง อะไร พด ทำไม พด เพอ ให คน อน เขาใจ

เรอง เขาใจ สง ท หมาย ถง ฉะนน สท ทรป ชอ วา นาม เพราะ อรรถ

วานอม ไป ใน อรรถ คอ เรอง ราว ทง หลาย

การ ท จะ ให ใคร เขาใจ ความ หมาย และ เรอง ราว ตางๆ นน ก ยอม

บญญต  305

แลว แต ใคร นยม ใช คำ อะไร ภาษา อะไร เพอ ให เขาใจความ มง หมาย

นนๆ เรอง ราว นนๆ หรอ ชอ นนๆ

นอกจาก นน ขอความ ใน อภ ธมมตถ วภา ว น ฎกา ยง กลาว ถง

นาม (คอ ชอ) อก หลาย นย คอ ชอ ม ๔ อยาง ดวย สามารถ

แหง สามญ ญ นาม คอ ชอ ทวไป เชน ฟา ฝน ลม ขาว

เปนตน คณนาม คอ ชอ ตาม คณ ความ ด เชน พระ อร หน ต

สมมา สม พทธ เจา ซง ผ ท ไมใช พระ อร หน ต สมมา สม พทธ เจา จะ

ชอ น ไม ได เลย เพราะ วา ไม ได ประกอบ ดวย คณธรรม ของ พระ

อร หน ต สมมา สม พทธ เจา กรยา นาม คอ ชอ ของ การก ระ ทำ

ตางๆ และ ยถจฉ นาม คอ ชอ ตามใจ ชอบ

การ ศกษา พระ ธรรม เปน เรอง ละเอยด มาก เพราะ เปนการ ศกษา

สภาพ ธรรม ทง หลาย ทง ปวงท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง ตรสร และ ทรง

พระ มหา กรณา แสดง ไว เพอ อนเคราะห ให พทธ บรษท ได เขาใจ

สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ตาม ความ เปน จรง

ใน อภ ธมมตถ วภา ว น ฎกา ปร จ เฉท ท ๗ ม ขอความ วา

ถาม วา เพราะ เหต ไร แม พระ ผ ม พระ ภาค จง ทรง แสดง ธรรม ไว

เปน อน มากอยาง นน

แก วา เพราะ ทรง ประสงค การ อนเคราะห สตว ๓ เหลา ฯ จรง

อย สตว ม ๓ เหลา ดวย อำนาจ ความ หลง งมงาย

ใน นาม ๑ ใน รป ๑ และ ใน นาม และ รป ทง สอง นน ๑

306  บญญต

ดวย อำนาจ แหง อนทรย แก กลา ๑ ไม แก กลา นก ๑

ออน ๑ และ ดวย อำนาจ แหง ความ ชอบ คำ ยอ ๑ ชอบ

คำ ปาน กลาง ๑ ชอบ คำ พสดาร (ละเอยด) ๑

บรรดา สตว ๓ จำพวก เหลา นน สตว ผ งมงาย ใน นาม จะ ร

เขาใจ ขนธ ได เพราะ แจก นาม ไว ๔ อยาง ใน ขนธ นนๆ

สตว ผ งมงาย ใน รป จะ ร เขาใจ อายตนะ ได เพราะ แจก รป ไว

๑๐ อยาง กบ อก ครง อายตนะฯ (เพราะ ธม มาย ตนะม

ทง นามธรรม และ รป ธรรม)

สตว ผ งมงาย ใน นาม และ รป ทง สอง จะ ร เขาใจ ธาต ได

เพราะ แจก นาม และ รป แม ทง สอง ไว ใน จำพวก ธาต นน

โดย พสดาร ฯ

อายตนะ ๑๒

อายตนะ ภาย ใน ๖ อายตนะ ภายนอก ๖ คอ

จก ขาย ตนะ ๑ ร ปาย ตนะ ๑

โสต าย ตนะ ๑ สท ทาย ตนะ ๑

ฆาน าย ตนะ ๑ คนธ าย ตนะ ๑

ช วหา ย ตนะ ๑ รสาย ตนะ ๑

กา ยาย ตนะ ๑ โผฏฐพ พาย ตนะ ๑

มนาย ตนะ ๑ ธม มาย ตนะ ๑

บญญต  307

อายตนะ คอ สภาพ ปรม ตถ ธรรม ท ประชม กน เมอ จต เกด

ขน ร อารมณ ขณะ หนงๆ ซง จำแนก เปน อายตนะ ภายใน ๖ และ

อายตนะ ภายนอก ๖

ปสาท รป ๕ และ จต ๑ เปน อายตนะ ภายใน ๖ เพราะ จต

เปน สภาพ ร และ ปสาท รป ๕ เปน ท อาศย ให จต ร อารมณ จง เปน

ภายใน ปรม ตถ ธรรม นอกจาก นน เปน ภายนอก ทง สน

อายตนะ ๑๒ เปน รป ๑๐ อายตนะ + ครง (ธม มาย ตนะ) คอ

เปน รป อายตนะ ภายใน ๕ เปน รป อายตนะ ภายนอก ๕ + ครง

ธม มาย ตนะ (สขม รป)

อายตนะ ๑๒ เปน นาม ๑ อายตนะ + ครง (ธม มาย ตนะ)

คอ เปน มนาย ตนะ ภายใน ๑ + ครง ธม มาย ตนะ (เจตสก และ

นพพาน)

ธาต ๑๘

สภาพ ปรม ตถ ธรรม ทงหมด เปน ธาต แตละ ชนด เมอ ประมวล ตาม

ทวาร ๖ เปน ธาต ๑๘ ดงน คอ

จกข ธาต ๑ รป ธาต ๑ จกข วญญาณ ธาต ๑

โสต ธาต ๑ สทท ธาต ๑ โสต วญญาณ ธาต ๑

ฆาน ธาต ๑ คนธ ธาต ๑ ฆาน วญญาณ ธาต ๑

308  บญญต

ชวหา ธาต ๑ รส ธาต ๑ ชวหา วญญาณ ธาต ๑

กาย ธาต ๑ โผฏฐพ พ ธาต ๑ กาย วญญาณ ธาต ๑

มโน ธาต ๑ ธมม ธาต ๑ มโน วญญาณ ธาต ๑

วญญาณ ธาต ไดแก จต ๑๐ ดวง ท ร ได แต เฉพาะ อารมณ ของ

ตนๆ เพยง อารมณ เดยว เทานน

จกข วญญาณ ๒ ดวง ร ได แต ร ปา รมณ อยาง เดยว

โสต วญญาณ ๒ ดวง ร ได แต สท ทา รมณ อยาง เดยว

ฆาน วญญาณ ๒ ดวง ร ได แต คน ธาร มณ อยาง เดยว

ชวหา วญญาณ ๒ ดวง ร ได แต รสา รมณ อยาง เดยว

กาย วญญาณ ๒ ดวง ร ได แต โผฏฐพ พา รมณ อยาง เดยว

มโน ธาต ไดแก จต ๓ ดวง ท ร อารมณ ได ๕ อารมณ ทาง

ทวาร ๕ เทานน มโน ธาต ๓ ดวง คอ ปญจ ทวา รา วช ชน จต

๑ ดวง และ สม ปฏ จ ฉน น จต ๒ ดวง

มโน วญญาณ ธาต เปน จต ท ร อารมณ ทาง มโน ทวาร ได และ

บาง ดวง ก ร อารมณ โดย ไม อาศย ทวาร เลย มโน วญญาณ ธาต ไดแก

จต ๗๖ ดวง (เวน ทว ปญจ วญญาณ ๑๐ ดวง และ มโน ธาต ๓

ดวง)

บญญต  309

ประมวล จต ๘๙ เปน วญญาณ ธาต ๗ ประเภท คอ

จกข วญญาณ ธาต ๑

โสต วญญาณ ธาต ๑

ฆาน วญญาณ ธาต ๑

ชวหา วญญาณ ธาต ๑

กาย วญญาณ ธาต ๑

มโน ธาต ๑

มโน วญญาณ ธาต ๑

ฉะนน ควร พจารณา วา ทาน เปน ผ ท งมงาย ใน นาม เทานน หรอ

วา เปน ผ ท งมงาย ใน รป เทานน หรอ วา เปน ผ ท งมงาย อย ทง ใน นาม

และ รป ถา งมงาย อย ทง ใน นาม และ รป ก จะ ตอง อาศย การ ฟง พระ

ธรรมและ การ ศกษา พระ ธรรม ประการ ตางๆ โดย ละเอยด เพอ ให

เขาใจ สภาพ ธรรม ทง หลาย อยาง ถก ตอง เพอ อบรม เจรญ กศล ทก

ประการ และ เพอ เปน ปจจย ให สต ปฏ ฐาน เกด ขน ระลก ร ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ตาม ปกต ตาม ความ เปน จรง

ขอความ ใน อภ ธมมตถ วภา ว น ฎกา ปร จ เฉท ท ๘ ม วา นาม

บญญต ม ๖ อยาง คอ

๑. วช ชมา นบญญต เปน คำ บญญต เรยก สภาพ ธรรม ท ม จรง

เชน คำ วา รป นาม เวทนา สญญา เปนตน

310  บญญต

๒. อ วช ชมา นบญญต เปน คำ บญญต ท ไมม สภาพ ธรรม

เชน ไทย ฝรง เปนตน ไทย ฝรง ไมม ม แต สภาพ ธรรม คอ

จต เจตสก และ รป ไทย ฝรง เปน สมมต ไมใช สภาว ธรรม

อกศล จต เปน ปรม ตถธรรม เปน สภาพ ธรรม ท ม จรง ไมใช ไทย ฝรง

ฉะนน อกศล จต ม กศล จต ม แต ไทย ฝรง ไมม คำ วา ไทย ฝรง

จง เปน อ วช ชมา นบญญต

๓. วช ชมา เน นา วช ชมา นบญญต บญญต สง ท ไมม กบ สง

ท ม เชน พด วา บคคล ชอ วา ฉฬภญญา เพราะ อรรถ วา ม อภญญา ๖

อภญญา ม แต บคคล ไมม ฉะนน จง เปน บญญต สง ท ไมม กบ สง

ท ม

๔. อ วช ชมา เน นวช ชมา นบญญต บญญต สง ท ม กบ สง ท ไมม

เชน เสยง ของ ผ หญง เสยง ม จรง แต ผ หญง ไมม

๕. วช ชมา เน นวช ชมา นบญญต บญญต สง ท ม กบ สง ท ม เชน

คำ วา จกข วญญาณ จกข ม จรง เปน จกข ปสาท วญญาณ ม จรง

เปน สภาพ ร

๖. อ วช ชมา เน นา วช ชมา นบญญต บญญต สง ท ไมม กบ สง ท

ไมม เชน พระ โอรส ของ พระ ราชา (พระ โอรส และ พระ ราชา เปน

สมมต บญญต)

บญญต  311

อารมณ ๖

๑. ร ปา รมณ คอ สง ท ปรากฏ ทาง ตา เปน อารมณ ของ จกข

ทวาร วถ จต ท อาศย จกข ปสาท เกด ขน เมอ ร ปา รมณ ดบ ไป แลว

ภวงคจต เกด ขน แลว ดบ ไป หลาย ขณะ แลว มโน ทวาร วถ จต ก เกด

ขน ทาง มโน ทวาร รบ ร ร ปา รมณ ท ดบ ไป ทาง จกข ทวาร ตอ ฉะนน

ร ปา รมณ จง ร ได ๒ ทวาร คอ ทาง จกข ทวาร และ ทาง มโน ทวาร

โดย ม ภวงคจต เกด คน

๒. สท ทา รมณ คอ เสยง เปน สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ได ทาง

ห เปน อารมณ ของ โสต ทวาร วถ จต ท อาศย โสต ปสาท เกด ขน แลว

เปน อารมณ ของ มโน ทวาร วถ จต หลง จาก ท ภวงคจต เกด คน แตละ

วาระ ของ การ ร อารมณ ทาง ทวาร หนงๆ จะ ตอง ม ภวงคจต เกด คน

ระหวาง วถ จต ทาง ปญจ ทวาร และ วถ จต ทาง มโน ทวาร ขณะ ท ไดยน

เสยง และ กำลง ร คำ นน ขณะ ท กำลง ร คำเปน มโน ทวาร วถ จต ท กำลง

คดถง คำ ไมใช โสต ทวาร วถ จต ท กำลง ร เสยง ท ยง ไม ดบ

๓. คน ธาร มณ คอ กลน เปน สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ทาง จมก

เปน อารมณ ของ ฆาน ทวาร วถ จต ท อาศย ฆาน ปสาท เกด ขน แลว ตอ

จาก นน มโน ทวาร วถ จต ก ร กลน นน ตอ หลง จาก ท ภวงคจต เกด คน

แลว

๔. รสา รมณ คอ รส เปน สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ท ลน เปน

อารมณ ของ ชวหา ทวาร วถ จต ท อาศย ชวหา ปสาท เกด ขน และ เมอ

312  บญญต

ชวหา ทวาร วถ จต ดบ ไป หมด แลว ภวงคจต เกด คน แลว วถ จต ก

เกด ขน ร รสา รมณ นน ตอ ทาง มโน ทวาร

๕. โผฏฐพ พา รมณ คอ สภาพ ท เยน หรอ รอน ออน หรอ แขง

ตง หรอ ไหว ท ปรากฏ ทาง กาย เปน อารมณ ของ กายทวาร วถ จต ท

อาศยกาย ปสาท เกด ขน แลว มโน ทวาร วถ จต ก เกด ขน ร โผฏฐพ พา

รมณ นน ตอ ทาง มโน ทวาร หลง จาก ท ภวงคจต เกด คน แลว

อารมณ ทง ๕ น เรยก วา ปญจ า รม มณะ หรอ ปญจ า รมณ

อารมณ ทง ๕ น ปรากฏ ได ๖ ทวาร คอ เมอ จกข ทวาร วถ จต

เกด ขน ร ร ปา รมณ ทาง จกข ทวาร แลว มโน ทวาร วถ จต ก เกด ขน

รบ ร ร ปา รมณ สบ ตอ ทาง มโน ทวาร เมอ ภวงคจต เกด คน แลว

สท ทา รมณ คน ธาร มณ รสา รมณ โผฏฐพ พา รมณ ก นย เดยวกน

ฉะนน อารมณ ทง ๕ น จง เปน อารมณ ของ จต ได ๖ ทวาร คอ

ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ แต อก อารมณ

๑ คอ ธม มา รมมณ หรอ ธม มา รมณ นน ร ได เฉพาะ ทาง มโน ทวาร

คอ ทาง ใจ เทานน

๖. ธม มา รมณ เปน อารมณ ท จต ร ได เฉพาะ ทาง ใจ ทาง เดยว

เทานน ม ๖ อยาง คอ ปสาท รป ๕ สขม รป ๑๖ จต

๘๙ เจตสก ๕๒ นพพาน บญญต

ธม มา รมณ ๕ คอ ปสาท รป ๕ สขม รป ๑๖ จต ๘๙ เจตสก

๕๒ นพพาน เปน ปรม ตถ ธรรม ธม มา รมณ ๑ คอ บญญต

บญญต  313

ไม ใช ปรม ตถธรรม ใน อฏฐ สาลน จต ตป ปาท กณฑ ม คำ อธบาย

วาท ชอ วา บญญต “ปญต ต” เพราะ ให ร ได ดวย ประ กา รนนๆ

จกข ทวาร วถ จต ทก ดวง คอ จกข ทวา รา วช ชน จต จกข วญญาณ

สม ปฏ จ ฉน น จต สน ต รณ จต โวฏฐพ พน จต ชวน จต ต ทา ลม พน

จต ร ร ปา รมณ ท ยง ไม ดบ จกข ทวาร วถ จต จง ไมม บญญต เปน

อารมณ

โสต ทวาร วถ จต คอ โสต ทวา รา วช ชน จต โสต วญญาณ

สม ปฏ จ ฉน น จต สน ต รณ จต โวฏฐพ พน จต ชวน จต ต ทา

ลม พน จต ร เสยง ท ยง ไม ดบ โสต ทวาร วถ จต จง ไมม บญญต เปน

อารมณ

ฆาน ทวาร วถ จต ชวหา ทวาร วถ จต กายทวาร วถ จต ก โดย นย

เดยวกน

เมอ วถ จต ทาง ปญจ ทวาร (ทวาร หนง ทวาร ใด) ดบ หมด แลว

ภวงคจต เกด คน หลาย ขณะ แลว มโน ทวาร วถ จต ก เกด สบ ตอ มโน

ทวาร วถ จต วาระ แรก ม อารมณ หนง อารมณ ใด ใน ๕ อารมณ ท เพง

ดบ ไป ทาง ปญจ ทวาร นนเอง เปน อารมณ มโน ทวาร วถ จต วาระแรก

ท เกด ตอ จาก ปญจ ทวาร วถ จต นน ยง ไมม บญญต เปน อารมณ

มโน ทวาร วถ จต แตละ วาระ ม วถ จต ๒ หรอ ๓ วถ จต คอ

มโน ทวา ราวช ชน วถ จต ๑ ขณะ ชวน วถ จต ๗ ขณะ

ต ทา ลม พน วถ จต ๒ ขณะ (บาง วาระ ก ไม มต ทา ลม พน วถ จต)

314  บญญต

เมอ มโน ทวาร วถ จต วาระ ท ๑ ดบ ไป แลว ภวงคจต ก เกด คน หลาย

ขณะ แลว มโน ทวาร วถ จต วาระ ตอ ไป ก เกด ตอ ม บญญต คอ

รป ราง สณฐาน ของ อารมณ หนง อารมณ ใด ใน ๕ อารมณ นน เปน

อารมณ โดย เมอ มโน ทวาร วถ จต แตละ วาระ ดบ ไป แลว ภวงคจต ก

เกด คน แลว มโน ทวาร วถ จต วา ระ ตอๆ ไป ก เกด ขน ม อรรถ คอ

ความ หมาย หรอ คำ ตางๆ เปน อารมณ ท ละ วาระ โดย ม ภวงคจต

เกด คน ขณะ ท ร วา เปน คน เปน วตถ เปน สง ตางๆ ขณะ นน จต

ร บญญต ไมใช ร ปรม ตถ อารมณ ปรม ตถ อารมณ ท ปรากฏ ทาง ตา

เปน สสน วณณะ ตางๆ เทานน แต ขณะ ท มโน ทวาร วถ จต ร วา เปน

สตว บคคล วตถ สง ตางๆ ขณะ นน มโน ทวาร วถ จต ม บญญต

เปน อารมณ จง ร วา สง นน เปน อะไร

ฉะนน พระ ธรรม ท วา ปรม ตถ ธรรม ไมใช บญญต ก เพ ราะ

ปรม ตถ ธรรม เปน สภาพ ธรรม ท ม จรง แม จะ ไม ใช คำ บญญต ใดๆ

เรยก ปรม ตถ ธรรม เลย สภาพ ธรรม ท เกด ขน นน ก ม ลกษณะ เปน

อยาง นน จรงๆ สวน บญญต ไม ใช ปรม ตถ ธรรม เพราะ ไมใช

สภาพ ธรรม ท ม จรง และ ท ชอ วา ปญญต ต เพราะ ให ร ได โดย

ประ กา รนนๆ

เมอ เหน รปภาพ ภเขา ทะเล ตนไม ก ร วา เปน รปภาพ หรอ รป

เขยน ไมใช ภเขา ทะเล ตน ไม จรงๆ และ เวลา ท เหน ภเขา ทะเล

ตน ไม จรงๆ อะไร เปน บญญต

บญญต  315

เมอ เหน รปภาพ องน เงาะ มงคด และ เหน ผล องน เงาะ มงคด

จรงๆ อะไร เปน บญญต

ธรรม ยอม เปน จรง ตาม ธรรม ชอ เปน บญญต เพราะ เปน คำ

ท แสดง ให ร ลกษณะหรอ อรรถ ของ สภาพ ธรรม ได แต แมวา ยง

ไม เรยก หรอ ยง ไมม ชอ อะไร เลย ก มฆ นบญญต แลว ไม จำเปน ตอง

ร ภาษา ไหน เลย แต ก ม บญญต ใน สง ท ปรากฏ ม ฉะนน ก จะ ไมร วา

สง ท ปรากฏ นน เปน อะไร ขณะ ท ร วา สง ท ปรากฏ เปน อะไร นน ขณะ

นน ร บญญต เพราะ บญญต คอ ให ร ได โดย ประ กา รนนๆ แม

โดย ยง ไม ตอง เรยก ชอ เพยง เหน รป เขยน ของ ผล ไม กบ ผล ไม จรงๆ

อะไร เปน บญญต หรอ เปน บญญต ทง สอง อยาง

บญญต ไมใช ปรมตถ ผล ไม จรงๆ กบ รป เขยน ผล ไม ม อะไร

ตาง กน ใน ขณะ ท เหน ทาง ตา สง ท ปรากฏ ทาง ตา ทงหมด ไมใช

สตว บคคล ตว ตน หรอ วตถ หนง วตถ ใด ทง สน ทง ใน ขณะ ท เหน

รปภาพ องน และ ใน ขณะ ท เหน ผล องน บาง ทาน อาจ จะ เขาใจ วา

เฉพาะ รปภาพ เปน บญญต และ ผล องน ไมใช บญญต แต ความ จรง

ทง รปภาพ และ ผล องน ท ปรากฏ ทาง ตา นน เปน บญญต อารมณ ของ

มโน ทวาร วถ จต ท เกด สบ ตอ แลว เพราะ จกข ทวาร วถ จต จะ ร แต

เพยง สสน วณณะ ท ปรากฏ เทานน สวน มโน ทวาร วถ จต ร บญญต

คอ อรรถ ท เปน องน เพราะ ให ร ได โดย ประ กา รนนๆ วา องน ไม

วา จะ เปน ผล องน หรอ รปภาพ องน กตาม ท ร วา เปน องน นน เปน

บญญต อารมณ ไม ใช ปรม ตถ อารมณ

316  บญญต

ใน ขณะ ท กำลง เหน เปน คน นน คน น ก ควร ท จะ ร ความ จรง วา

เหมอน กบ ภาพ เขยน ท เปน บญญต แลว ยาก ท จะ ถาย ถอน บญญต

ออก ได วา ขณะ ท ร บญญต วา เหน เกาอ นน ปรม ตถ อารมณ ท ปรากฏ

ทาง ตา และ ปรม ตถ อารมณ ท ปรากฏ ทาง กาย เมอ กระทบ สมผส

นน ไมใช บญญต

ถ. ยง ไม คอย เขาใจ สมมต งายๆ วา ใน ตอน น เหน ปากกา ทาน

อาจารย บอก วา เมอ เหน เปน ปากกา แลว ก แสดง วา ผาน ทาง

ปญจ ทวาร ไป ส มโน ทวาร แลว ทน ไม ทราบ วา ม การ ศกษา หรอ

ปฏบต อยางไร จง จะ ไม ให ขาม ทาง ปญจ ทวาร กอน

ส. ตอง ฟง จน กระทง เขา ใจ จรงๆ วา ขณะ ไหน ม บญญต เปน

อารมณ และ จต ร บญญต อารมณ ทาง ทวาร ไหน ขณะ ท จต ม

ปรม ตถ ธรรม เปน อารมณ นน ไมม สตว บคคล ตว ตน วตถ

ใดๆ เลย ขณะ น สภาพ ธรรม เกด ดบ สบ ตอ กน เรว จน ทำให เหน

เหมอน กบ พดลม กำลง หมน การ ท รป ใด จะ ปรากฏ เปน อาการ

เคลอนไหว นน ตอง ม รป เกด ดบ สบ ตอ กน มากมาย หลาย รป

จง จะ ทำให เหน เปนการ เคลอนไหว ได ฉะนน มโน ทวาร

วถ จต ท ม บญญต เปน อารมณ จง มากมาย หลาย วาระ จน ปด

กน ลกษณะ ของ ปรม ตถ ธรรม ทำให ไมร เฉพาะ ลกษณะ ของ

ปรม ตถ ธรรม ตาม ความ เปน จรง เลย

ถ. ถา อยาง นน จะ ให เอา คำ วา บญญต ไป ทง ไว ทไหน

บญญต  317

ส. ไมใช ให ทง แต ให ร ตาม ความ เปน จรง วา ขณะ ท กำลง ร วา เปน

สตว เปน บคคล หนง บคคล ใด วตถ สง หนง สง ใด นน ขณะ นน

มโน ทวาร วถ จต กำลง ร บญญต

ถ. เปน สภาพ นกคด คำ

ส. ขณะ ท ไม ได คด คำ แต ร รป สณฐาน หรอ ร ความ หมาย อาการ

ปรากฏ ก เปน บญญต ไมใช ปรมตถ จะ ตอง ร ถกตอง ตรง

ลกษณะ ของ สภาพ ธร รม จรงๆ จง จะ ประจกษ การ เกด ขน และ

ดบ ไป ของ ปรม ตถ ธรรม ได ทาน ท บอก วา ไม เหน เกาอ ดบ เลย

เมอ ยง ไม ได แยก ลกษณะ ของ ปรม ตถ ธรรม แตละ อยาง ท รวม

กน ออก ก เหน เปน เกาอ ขณะ นน เปนการ ร บญญต แลว จะ ดบ

ได อยางไร ตวอยาง ท วา ภาพ เขยน องน กบ ผล องน นน เมอ

กระทบ สมผส ทาง กายทวาร ตาง กน ไหม แขง ไม เหมอน กน

หรอ ธาต แขง เกด จาก สมฏฐาน ตางๆ กน ทำให แขง มาก

แขง นอย ออน มาก ออน นอย ก จรง แต แขง ก เปน สภาพ

ธรรม ท ปรากฏ ทาง กาย ทง ภาพ องน และ ผล องน แต องน ท

เปน ภาพ เขยน ไมม รส ของ ผล องน รป ท เกด รวม กน ทำให ร

วา เปน ผล องน นน ความ จรง แลว รส ก เปน รป ๑ กลน ก เปน

รป ๑ เยน หรอ รอน ก เปน รป ๑ ออน หรอ แขง ก เปน รป ๑

ตง หรอ ไหว ก เปน รป ๑ เมอ รวม กน และ เกด ดบ อยาง รวดเรว

ก ทำให บญญต ร โดย อา กา รนนๆ วา น คอ สง น ท ด เสมอน ไม

ดบ แต ตาม ความ เปน จรง นน ปรม ตถ ธรรม แตละ ลกษณะ เกด

318  บญญต

ขน แลว ก ดบ อยาง รวดเรว รป ท ผล องน ไม วา จะ เยน หรอ รอน

ออน หรอ แขง ก ดบ รส ก ดบ สภาว รป ทก รป มอาย เพยง ๑๗

ขณะ จต เทานน ไม วา จะ เปน สสน วณณะ อยางไร เสยง กลน

รส อะไร กตาม ปญญา ตอง พจารณา แยก ยอย ฆน สญญา ออก

จน ร ความ จรง วา ท บญญต เปน สง หนง สง ใด นน แทจรง แลว

ก เปน แต เพยง ปรม ตถ ธรรม แตละ ลกษณะ ซง เกด ดบ รวม กน

เมอ รวม กน เปน อาการ สณฐาน แลว มโน ทวาร วถ จต จง หมาย

ร โดย ประ กา รนนๆ ขณะ ใด ขณะ นน ก ม บญญต คอ อาการ

สณฐาน นนๆ เปน อารมณ

ถ. แต ถา ทาง มโน ทวาร ทราบ วา เปน ปากกา ผด หรอ ถก

ส. ไม ผด เพราะ วา ขณะ นน ม ธม มา รมณ คอ บญญต เปน

อารมณ แต ปญญา ตอง ร ถก ตอง วา ชว ขณะ ท เปน

มโน ทวาร วถ ตาง กบ ขณะ ท เปน จกข ทวาร วถ ซง ผ ท ไม

ได อบรม เจรญ ปญญา ยอม ร รวม กน ทง ทาง จกข ทวาร วถ และ

มโน ทวาร วถ วา เปน สง หนง สง ใด เชน เปน สตว บคคล วตถ

สง ตางๆ ใน วน หนงๆ นน ทก คน ชอบ อะไร โลภ ะ ชอบ อะไร

ชอบ ทก อยาง รวม ทง อะไร

ถ. สง ท พง พอใจ ทก ประเภท

ส. โลภ ะ ชอบ ทก อยาง รวม ทง บญญต ดวย โลก เตม ไป ดวย

บญญต จง ปฏเสธ ไม ได วา ชอบ ทง ปรม ตถ ธรรม และ บญญต

บญญต  319

ดวย เมอ ชอบ สง หนง สง ใด ขณะ นน ชอบ บญญต ดวย ไมใช

ชอบ แต เฉพาะ ปรมตถ เทานน ถา ชอบ เขมขด ๑ เสน ก ชอบ

ส ท ปรากฏ ทาง ตา

ถ. ชอบ ยหอ ดวย

ส. ชอบ ทงหมด เลย ถา บอก วา ชอบ ส ส อะไร ส ท เปน คว เปน

ตา เปน จมก เปน ปาก ถา ไมม ส ปรากฏ จะ ม คว ตา จมก

ปาก ได ไหม ไม ได แต เวลา เหน ส ส ก เปน เพยง สง ท ปรากฏ

ทาง ตา อย นนเอง ไม วา จะ แดง เขยว ฟา นำเงน ขาว แต

แม กระนน ก ยง ชอบ ส ท เปน คว ส ท เปน ตา ส ท เปน จมก ส ท

เปน ปาก นน คอ ชอบ บญญต

ปรม ตถ ธรรม ม จรง แต เมอ ชอบ สง ใด ขณะ นน ก ชอบ ทง ปรม ตถ

ธรรม ท กำลง ปรากฏ และ ชอบ บญญต ของ ปรม ตถ ธรรม นน ดวย

ใน อฏฐ สาลน นก เข ปกณฑ อธ บาย นท เท สอ นท รยอ คต ต ทวาร

ตา ท กะ ขอ ๑๓๕๒ อธบาย ใน นท เทส แหง ความ เปน ผ ไม คมครอง

ทวาร ใน อนทรย คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ ม ขอความ วา

คำ วา เปน ผ ถอ นมต คอ ยอม ถอ นมต วา หญง ชาย

ใช คำ วา นมต (รป ราง สณฐาน) ใน ขณะ ท ถอวา เปน หญง

ชาย แสดง วา ไม ใช ปรม ตถ ธรรม ขณะ ใด ท ร วา เหน หญง เหน ชาย

ขณะ นน ถอ นมต หรอ บญญต ของ สง ท ปรากฏ ทาง ตา ไมใช ร แต

320  บญญต

ปรม ตถ ธรรม ท ปรากฏ ทาง ตา เทานน แต ม บญญต ของ สง ท ปรากฏ

เปน นมต คอ ยอม ถอ นมต วา หญง ชาย หรอ นมต อน เปน วตถ

แหง กเลส ม สภ นมต เปนตน ดวย อำนาจ ฉนท ราคะ ถา ชอบ

บญญต คอ เขมขด ก หมายความ วา เขมขด นน ม สภ นมต จง

เกด ความ ชอบ ดวย อำนาจ ฉนทราคะ ถา เขมขด ไม สวย ไมใช

สภ นมต ก ไม ชอบ ฉะนน ส ท ปรากฏ ทาง ตา จง ม บญญต ตางๆ

คอ สภ นมต และ อสภ นมต

ขอความ ตอ ไป ม วา คำ วา เปน ผ ถอ อน พยญชนะ คอ

ถอ อาการ อน ตาง ดวย มอ เทา การ ยม การ หวเราะ การ เจรจา

การ มอง ไป และ การ เหลยว ซาย แล ขวา เปนตน (อน พยญชนะ

เปน สวน ละเอยด ปลก ยอย) ซง ได โวหาร วา “อน พยญชนะ”

เพราะ เปน เครอง ปรากฏ ของ กเลส คอ กระทำ กเลส ให ปรากฏ

ท ได โวหาร วา “อน พยญชนะ” เพราะ เปน เครอง ปรากฏ ของ

กเลส คอ กระทำ กเลส ให ปรากฏ ฉะนน จง เขาใจ อน พยญชนะ

ได ไม ยาก

ท วา ชอบ เขมขด นน เพราะ นมต และ อน พยญชนะ ดวย ถา เขมขด

เหมอน กน หมด ไม ทำให วจตร ตางๆ กน อน พยญชนะ ก ไม ตาง

กน แต เขมขด ก ม มากมาย หลาย แบบ ตาง กน ดวย อน พยญชนะ

ฉะนน อน พยญชนะ จง เปน เครอง ปรากฏ ของ กเลส คอ ทำให

กเลส ประเภท ตางๆ เกด ขน

บญญต  321

ถ. ถา ไม ให ตด ใน บญญต ก เกรง วา ก เลย ไม ทราบ วา น คอ ปากกา

ส. นน ผด เพราะ ไมใช ร สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง วา สง ท

ปรากฏ ทาง ตาปรากฏ แลว ดบ ไป แลว มโน ทวาร วถ จต ก เกด

ขน ร บญญต ตอ ปญญา ตอง ร สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง

วา ร ปา รมณ ท ปรากฏ ทาง จกข ทวาร เปน อยางไร ตาง กบ ขณะ

ท จต ร บญญต อยางไร จง สามารถ ท จะ ละ คลาย การ ยดถอ

ร ปา รมณ ท กำลง ปรากฏ วา เปน สตว บคคล เปน วตถ ท ตง ของ

ความ พอใจ และ ร วา ใน ขณะ ท เหน เปน หญง เปน ชาย เปน

สตว เปน บคคล ตางๆ นน เปนการ ร นมต หรอ บญญต ทาง

มโน ทวาร ผ อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน และ ยง ไม ประจกษ การ

เกด ดบ ของ นามธรรม และ รป ธรรม นน เมอ ยง ไมร ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ตาม ปกต ตาม ความ เปน จรง วา

ปรม ตถ ธรรม ไมใช บญญต ก จะ ตอง อบรม เจรญ ปญญา ไป

เรอยๆ ใน ขณะ ท สภาพ ธรรม กำลง ปรากฏ ทาง ตา ห จมก

ลน กาย ใจ

ถ. อาจารย บอก วา บญญต เปน ธม มา รมณ ชนด หนง ใช ไหม

ส. บญญต เปน ธม มา รมณ เพราะ วา เปน อารมณ ท ร ได ทาง ใจ

ทาง เดยวเทานน

ถ. แลว ธม มา รมณ น ถา จะ เปน ปรม ตถ อารมณ

322  บญญต

ส. ธม มา รมณ ม ๖ ประเภท เปน ปรม ตถ ธรรม ๕ ไม ใช

ปรม ตถ ธรรม ๑ ฉะนน จะ ร ได วา ขณะ ใด ม บญญต เปน

อารมณ ก คอ ขณะ ใด ท ไม ม ปรม ตถ ธรรม เปน อารมณ ขณะ

นน ม บญญต เปน อารมณ

วน หนงๆ บญญต ปดบง ลกษณะ ของ ปรม ตถ ธรรม ทง ทาง ตา

ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ จง ทำให ไมร สภาพ

ธรรม ตาม ความ เปน จรง เลย วา สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา

ไมใช สตว บคคล ตว ตน เปน แต เพยง สสน วณณะ ท ปรากฏ เมอ

กระทบ กบ จกข ปสาท เทานน เมอ ใด ปญญา เจรญ ขน จน ร ความ

จรง ใน ขณะ ท กำลง เหน จง จะ ละ คลาย การ ยดถอ สภาพ ธรรม วา เปน

ตว ตน สตว บคคล ได และ จะ ร ความ ตาง กน ของ ปรม ตถ อารมณ

กบ บญญต อารมณ ได ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง

ใจ ก โดย นย เดยวกน

ขณะ ท กำลง ฝน เปน อารมณ อะไร ทก คน ฝน แนนอน เพราะ ผ ท

ไม ฝน เลย คอ พระ อรหนต ทก คน ฝน เมอ ตน ขน ก บอก วา ฝน

เหน ญาต ผใหญ ท ลวง ลบ ไป แลว ฯลฯ ฝน เหน บญญต หรอ เหน

ปรม ตถ อารมณ ถา ไม พจารณา จะ ไมร เลย เพราะ เหมอน เหน แต

ตาม ความ เปน จรง นน เมอ ถาม วา เหน อะไร ก ตอบ วา เหน คน เหน

ญาต ผใหญ เหน มตร สหาย เหน สตว ตางๆ บคคล ตางๆ นน คอ

ฝน เหน เรอง บญญต เพราะ ขณะ นน จกข ทวาร วถ จต ไม ได เกด เลย

บญญต  323

เพราะ วา กำลง หลบ แต มโน ทวาร วถ จต เกด คด นก เหน เปน เรอง สตว

บคคล ตางๆ ฉะนน ขณะ ท กำลง ฝน นน ก คด นกถง เรอง บญญต

ของ สง ท เคย เหน เคย ไดยน เปนตน ทก ทาน อาน หนงสอพมพ

ม เรอง ราว ตางๆ และ ม รปภาพ ดวย ขณะ ท กำลง ร เรอง ราว และ

เหน เรอง ภาพ ตางๆ นน ลวน เปน ขณะ ท คด นกถง บญญต ทง สน

ฉะนน ใน วน หนงๆ จง ไมร ลกษณะ ของ ปรม ตถ ธรรม ท ปรากฏ

เลย วา ตาง กบ บญญต อยางไร เพราะ ไม วา จะ เหน ทาง ตา ขณะ ใด

ไม วา จะ อาน หนงสอ ทำ กจการ งาน อย ทไหน ขณะ ใด ก คด นกถง

บญญต ทง นน

สำหรบ ทาง ห นน เมอ เกด มา แลว ยง เปน เดก ออน กได ยน เสย ง

บอยๆ เปน ปกต แต ยง ไมร คำ ยง ไม เขาใจ ภาษา หนงภาษา ใด เลย

แต สญญา ความ จำ ใน เสยง ตางๆ เพม ขน จง ทำให นกถง บญญต

ความ หมาย ตางๆ ของ เสยง ท จำ ไว เดก ออน ก เหน ไดยน ได กลน

ลม รส ร สง ท กระทบ สมผส เจบ โกรธ ชอบ ไม ชอบ รองไห

แต ไมร คำ ท จะ อธบาย ท จะ พด ท จะ บอก จนกวา จะ เตบโต ขน

ทาน ผ ใด จำ เหตการณ ทง หลาย ตอน ท เพง เกด มา ได ไหม แมวา ใน

ตอน นน ก เหน ไดยน ฯลฯ แต เมอ ยง ไมม คำ ท จะ บอก เลา เพราะ

ยง ไม เขาใจ ความ หมาย ของ เสยง ตางๆ ความ จำ เหตการณ ตางๆ

ก ลบ เลอน ไป แต เมอ โต ขน แลว ร ความ หมาย ของ เสยง ร ภาษา

ตางๆ ซง นอกจาก จำ สง ท เหน ทาง ตา แลว ก ยง จำ เรอง ท ไดยน ทาง

ห รวม กน เปน เรอง ราว นานา ประการ โลก ของ สมมต บญญต จง

324  บญญต

เพม ขน เปน ววฒนาการ ท ไม จบ สน เมอ อาน หนงสอ เรอง หนง

เรอง ใด แลว ก ยง ตอง ทำ เปน ภาพยนตร ให ด ให ไดยน เสยง ดวย

ถา พจารณา เปรยบ เทยบ ก พอ จะ เหน ได วา โลก ของ สมมต นน ปกปด

สภาพ ของ ปรม ตถ ธรรม มากมาย เพยง ใด เชน ใน ขณะ ท กำลง ด

โทรทศน นน ม บญญต อะไร บาง ด ละคร เรอง อะไร ใคร แสดง บท อะไร

ด เสมอน วา ผ แสดง ละคร ใน โทรทศน เปน คน จรงๆ แต ละคร และ ตว

ละคร เปน บญญต ฉนใด เมอ ปรม ตถ ธรรม เกด ขน ปรากฏ แลว ก ดบ

ไป อยาง รวดเรว สบ ตอ กน นน ขณะ ท ร วา เปน บคคล นน บคคล น

ก เปนการ ร บญญต ฉน นน

สภาพ ปรม ตถ ธรรม ใน ชวต ประจำ วน ถก ปกปด ดวย อวชชา

ซง ไมร ความ ตาง กน ของ ปรม ตถ ธรรม และ บญญต จง ไม สามารถ

ร ได วา สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ

ซง ไมใช สตว บคคล ตว ตน นน เปน อยางไร ดวย เหต น การ ศกษา

เรอง จต เจตสก รป โดย ละ เอยด ขนๆ จง ทำให ปญญา ใน ขน

ของ การ ฟง เจรญ ขน เปน สงขาร ขนธ เกอกล ปรง แตง ให เกด สต

ระลก ร ลกษณะ ของ ปรม ตถธรรม ทำให ละ คลาย การ ยด มน ใน นมต

อน พยญชนะ ซง เปน อาการ ปรากฏ ของ บญญต

ถ. บญญต เปน อารมณ ของ สต ปฏ ฐาน ได ไหม

ส. ไม ได

ถ. เมอ ก ฟง แลว คลายๆ กบ วา บญญต เปน อารมณ ของ

สต ปฏ ฐาน ได

บญญต  325

ส. ปรม ตถ ธรรม เทานน เปน อารมณ ของ สต ปฏ ฐาน ขณะ ใด

ท รส เกด กระทบ กบ ชวหา ปสาท เปน ปจจย ให จต เกด ขน ร

รส ทาง ชวหา ทวาร เรม ตงแต ปญจ ทวา รา วช ชน จต ชวหา

วญญาณ สม ปฏ จ ฉน น จต สน ต รณ จต โวฏฐพ พน จต

ชวน จต ต ทา ลม พน จต แลว รส ดบ จง ไมม องน นน คอ

ปรม ตถ ธรรม แต เมอ รวม กน แลว เปน ผล องน ขณะ นน

เปน บญญต ฉะนน สต ปฏ ฐาน จง เปน ขณะ ท ระลก ลกษณะ

สภาพ ธรรม ท เปน ปรม ตถ ธรรม และ พจารณา สงเกต ร วา

สภาพ ธร รม นนๆ ไมใช สตว บคคล ตวตน ขณะ ใด ท

สต ปฏ ฐาน ไม เกด ก จะ ไมม การ แยก ลกษณะ ของปรม ตถ ธรรม

ออก จาก บญญต จง ยง ม ความ เหน วา เปน สตว บคคล ตว ตน

อย ตลอด เวลา

ถ. เมอ ก ท อาจารย กลาว วา บญญต ร ได ทาง มโน ทวาร ถา จะ

เจรญ สต ปฏ ฐานทาง มโน ทวาร ท ฟง แลว รสก วา บญญต จะ

เปน อารมณ ของ สต ปฏ ฐาน ได

ส. ถา อยาง นน ก เรม ใน ขณะ น เลย กำลง ไดยน เสยง ม บญญต

ไหม เสยง เปน ปรม ตถ ธรรม ขณะ ท จต ร ความ หมาย ของ เสยง

นน จต ร บญญต จต ท ร ความ หมาย ของ เสยง เปน จต ท ร บญญต

เปนวถจตทาง มโน ทวาร ขณะ นน จต เกด ขน นก เปน คำๆ สต

ปฏ ฐาน ก เกด ขน ระลก ร วา ขณะ นน เปน จต ประเภท หนง ทกำลง

ร คำ ท ละ คำ

326  บญญต

ถ. สต ปฏ ฐาน ระลก ร ปรม ตถ ธรรม แต ไม ระลก ร บญญต ถา อยาง

นน แสดง วา สภาพ ท ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง

ลน ทาง กาย จะ พน จาก มโนทวาร ไม ได เลย ใช ไหม คอ พอ

ตาม อง สภาพ ท เหน เกด ขน ม ภวงคจต เกดคน แลว จง ตอม

โน ทวาร

ส. วถ จต ทาง มโน ทวาร จะ ตอง ร รป เดยวกน กบ ท วถ จต ทาง

ปญจ ทวาร ร ถา ชวนจต ทาง ปญจ ทวาร เปนโลภ มลจต ชวน

จต ทาง มโน ทวาร วาระ แรก ก เปนโลภ มลจต ประเภท เดยวกน

จกข ทวาร วถ จต กบ มโน ทวาร วถ จต เกด ตอ กน เรว เหลอ เกน

อปมา เหมอน นก ท บน ไป เกาะ กง ไม ทนท ท นก เกาะ กง ไม เงา

ของ นก ก ปรากฏ ท พน ดน ฉนใด เมอ อารมณ ปรากฏ ทาง จกข

ทวาร แลว ก ปรากฏ ตอ ทาง มโน ทวาร วถจตทนท หลง จาก ท

ภวงคจต เกด คน แลว หลาย ขณะ อยาง รวดเรว ทสด จง ทำให ไมร

วา ร ปา รมณ ท ปรากฏ ทาง ตา เปน แต เพยง ปรม ตถ ธรรม อยาง

หนง ซง เมอ กระทบ จกข ปสาท แลว ก ปรากฏ

ถ. อยาง ทาง ตา ขณะ ท เหน พอ เหน เปน ปากกา ก แสดง วา คำ วา

ปากกา เปน ทาง มโน ทวาร แลว

ส. ยง ไม ได คดถง คำ วา ปากกา ก ม บญญต กอน แลว ฉะนน

บญญต จง ไม ได หมาย เฉ พาะ แต สท ทบญญต หรอ นาม บญญต

ซง เปน เสยง หรอ เปน คำ

บญญต  327

ถ. พอ เหน แลว จำ ได นน ก บญญต แลว ใช ไหม

ส. ท ชอ วา บญญต เพราะ ให ร ได ดวย ประการ นนๆ

ถ. นน ก หมายความ วา ทก ทวาร ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง

ลน ทาง กาย ตอง ผาน ทาง มโน ทวาร ดวย ใช ไหม

ส. อารมณ ทง ๕ คอ ร ปา รมณ สท ทา รมณ คน ธาร มณ

รสา รมณ โผฏฐพ พา รมณ นน จต ร ได ๒ ทวาร คอ จกข ทวาร

วถ จต ร ร ปา รมณ แลว มโน ทวาร วถ จต ก ร ร ปา รมณ นน ตอ

เมอ ภวงคจต เกด คน แลว สท ทา รมณ คน ธาร มณ รสา รมณ

โผฏฐพ พา รมณ จต ก ร ได ๒ ทวาร คอ เมอ วถ จต ทาง ทวา ร

นนๆ ร อา รมณ นนๆ แลว วถ จต ทาง มโน ทวาร ก เกด ขน ร

อา รมณ นนๆ สบ ตอ ทาง ทวา รนนๆ เมอ ภวงคจต เกด คน แลว

โดย นย เดยวกน

ถ. สมมต วาเรา ลม รส เปรยว ขณะ ท เปรยว ก เปน บญญต แลว

ใช ไหม

ส. อะไร เปรยว

ถ. สมมต วา รบ ประทาน สม เปรยว

ส. รส เปรยว เปน ปรม ตถ ธรรม คด นก วา สม เปรยว เปน

บญญต คำ เปน สท ทบญญต ขณะ ตง ชอเรยก ชอ เปน

นาม บญญต ถา ไมม เสยง ไมม คำ ไมม ความ หมาย เรอง

328  บญญต

ราว ตางๆ ก จะ ไม มากมาย อยาง ท เปน อย เลย แต เมอ เสยง

เปน อารมณ แก จต ทาง โสต ทวาร วถ แลว ก เปน อารมณ ของ จต

ท เกด สบ ตอ ทาง มโน ทวารวถจต ดวย (เมอ ภวงคจต เกด คน

แลว) สญญา ท จำ หมาย ร เสยง ตางๆ ทำให นกถง คำ ตางๆ

ชอ ตางๆ

ขอ ความ ใน ธมม สงค ณ ปกรณ นก เข ปกณฑ พระ บาล แส ดง

นท เทส อธ ว จน ท กะ ขอ ๘๔๑ ม ขอความ วา อธ ว จน ธรรม

คอ ธรรม เปน ชอ เปน ไฉน

อธ ว จน ธรรม คอ ธรรม เปน ชอ เปน ไฉน คอ การ กลาว ขาน

สมญญา บญญต โวหาร นาม การ ขนาน นาม การ ตง ชอ

การ ออก ชอ การ ระบ ชอ การ เรยก ชอ ของ ธร รม นนๆ อน ใด

สภาว ธรรม เหลา นชอ วา อธ ว จน ธรรม คอธรรม เปน ชอ (ทก อยาง

เปน ชอ ทง นน ดนสอ ปากกา โตะ เกาอ ฯลฯ)

ธรรม ทงหมด แล ชอ วา อธ ว จนปถ ธรรม คอ ธรรม เปน เหต

ของ ชอ

ถา ไมม สภาพ ธรรม ชอ ก ไมม แต เมอ ม สภาพ ธรรม แลว ท ไมม ชอ ม ไหม

ขอความ ใน อฏฐ สาลน อร รถ กถา ธมม สงค ณ ปกรณ ม วา ธรรม

ทงหมด แล ชอ วา อธ ว จนปถ ธรรม คอ ธรรม เปน เหต ของ ชอ

ถา เขาไป ใน ปา ม ตนไม หลาย ชนด ก จะ ม ผ ถาม วา น ตน อะไร บาง คน

บญญต  329

รจก ชอ ก บอก วา ตน กระถน ตน มะมวง ตน ตะเคยน แม ตนไม

ไมม ชอ ก ยง บอก วา ตน ไมม ชอ หรอ บอก วา ตน น ไมร จก ชอ ฉะนน

ทก อยาง จง มชอ ท จะ ให ร ดวย เหต น จง ไมม ธร รม ใดๆ เลย ท จะ

ไม เปน เหต ของ ชอ

ขอความ ตอ ไป ม วา คำ วา “ธรรม ทงหมด แล ชอ วา

อธ ว จนปถ ธรรม” คอ ธรรม เปน เหต ของ ชอ อธบาย วา ขน

ชอ วาธรรม ท ไม เปน เหต ของ ชอ หาม ไม

ธรรม เอก ยอม ประมวล เขา ใน ธรรม ทงหมด ธรรม ทงหมด ก

ประมวล เขา ใน ธรรม เอก ประมวล เขา อยางไร อธบาย วา นาม

บญญต นชอ วา เปน ธรรม เอก ธรรม เอก นน ยอม ประมวล เขา ใน

ธรรม ทง ๔ ภม ทง สน ทง สตว ทง สงขาร ชอ วา พน ไป จาก นาม

หา ม ไม

ถา ไมม ชอก ไม สะดวก ท จะ ทำให เขาใจ กน ได ฉะนน แมวา จะ

เปน ปรม ตถ ธรรม เปน สภาพ ธรรม แต ก ยง ไม พน จาก ชอ ซง พระ

ผ ม พระ ภาค ทรง บญญต ตาม ลกษณะ ของ สภาพ ธร รม นนๆ คอ

ขน ธ บญญต ๕

อาย ตน บญญต ๑๒

ธาต บญญต ๑๘

สจ จบญญต ๔

อน ทรย บญญต ๒๒

330  บญญต

บคคล บญญต หลาย จำพวก

น ก แสดง ให เหน วา แม พระ ธรรม ท ทรง แสดง ก ไม พน ไป จาก ชอ

นาม บญญต ตางๆ

นรตต1 การ พด คอ การก ลา วอร รถ ออก โดย ทาง อกขระ ชอ

วา นรตต

พยญชนะ นาม ท ชอ วา พยญชนะ (คำ) เพราะ อรรถ วา

ประกาศ อรรถ

อภ ลา ปะ เสยง ท ชอ วา อภ ลาป เพราะ อรรถ วา เปน เสยง

ท บคคล พด คอ ลำดบ แหง การ ประชม ของ อกษร ท เปน ไป ตาม

เสยง

ก บญญต นน ม อย ๒ อยาง คอ ปญญา ปย ต ตาปญญต ต

(การ แตง ตง เพราะ ตองการ ร ความ หมาย) ๑ ปญญา ปน โตปญญต ต

(การ แตง ตง โดย ให ร อรรถ ตาม เสยง) ๑

บญญต ทง หลาย ม ประการ ตางๆ ดงน

สน ตาน บญญต บญญต ท เทยบ อาการ คอ ความ เปลยนแปลง

สบ ตอ ของ ภ ตนนๆ คอ บญญต วา แผนดน ภเขา ตนไม เปนตน

1  อภธมมตถสงคหบาล และอภธมมตถวภาวนฎกา ปรจเฉทท ๘

บญญต  331

สมห บญญต บญญต ท หมาย ถง อาการ คอ การ ประชม แหง

สมภาระ เชน บญญต วา รถ เกวยน เปนตน

สมมต บญญต บญญต เปนตน วา บรษ บคคล หมาย ถง ขน

ธ ปญจ กะ

ท สา บญญต บญญต ทศ หมาย ถง ความ หมนเวยน ของ

พระจนทร ม ทศ ตะวน ออก เปนตน

กาล บญญต บญญต กาล เวลา เชน เวลา เชา เปนตน

มา สาท บญญต บญญต เดอน ฤด และ ชอ เดอน ม วสาข มาส

เปนตน

อา กา สบญญต บญญต หลม ถำ หมาย ถง อาการ ท มหาภต รป

ไม จรด ถงกน

น มต ตบญญต บญญต กสณ นมต หมาย ถง ภต น ม ตนนๆ

และ อาการ พเศษ ท สบ เนอง กน ของ ภาวนา

ก บญญต ท ม ความ แตก ตาง กน ดง ท กลาว มา แลว ดวย ประการ

อยาง น แม จะ ไมม อย โดย ปรมตถ ก เปน อารมณ แหง จต ตป ปาท โดย

อาการ คอ เงา ของ อรรถ (สวน เปรยบ ของ ปรมตถ) ถก กำหนด

หมาย โดย อา กา รนนๆ เพราะ เทยบ เคยง คอเปรยบ เทยบ ไดแก

ทำ อาการ สณฐานเปนตนนนๆ ให เปน เหตก ลา วกน เขาใจ กน

เรยก รอง กน ให ร ความ หมาย กน เพราะ ฉะนน ทาน จง เรยก วา

บญญต

332  บญญต

โลภ มลจต ซง เกด ขน เปน ประจำ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง

ลน ทาง กาย ทาง ใจ นน แมวา จะ เปน โลภ มลจต ซง ไม ประกอบ

ดวย ความ เหน ผด คอ เปน โลภ มล จต ทฏฐ คต วปป ยต ต ก ไมใช

วา ยนด พอใจ แต เฉ พาะ ปรม ตถ ธรรม ท ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง

จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ เทานน แต ยง ยนด พอใจ ตลอด ไป

จน กระทง บญญต ตางๆ ทง นมต อน พยญชนะ ชอ ตางๆ และ

เรอง ราว ตางๆ ดวย

ฉะนน ใน ขณะ น ถา สอบถาม กน ก ตอบ ได แลว วา สวน มาก

ใน ชวต ประจำ วน นนม อะไร เปน อารมณ ม บญญต เปน อารมณ จน

กระทง ปดบง ไม ให ร ลกษณะ ของ ปรม ตถ ธรรม ตาม ความ เปน จรง

ถ. ท วา องน หรอ ภาพ องน เวลา เรา ไป แตะ ตอง มน ออน แขง อยาง

น เปน ปรมตถ รส ของ องน เปน ปรมตถ หลายๆ อยาง รวม

กน ก เปน องน จรงๆ ท เรยก วา บญญต เพราะ ฉะนน บญญต ก

เปน ของ จรง

ส. รป รส เกด แลว ก ดบ ไป เพราะ วา มอาย เพยง ๑๗ ขณะ

จต รป ส ท เหน วา เปน องน ก เกด ขน แลว ก ดบ ไป อยาง รวดเรว

รป มอาย เพยง แค ๑๗ ขณะ จต ฉะนน จะ ม องน ไหม

ถ. ม ใน ความ จำ

ส. ฉะนน ก เปน บญญต วา สง นน เปน องน แต ความ จรง สง นน

คอ รส ท เกด แลว ดบ สง นน คอ แขง ท เกด แลว ดบ

บญญต  333

ถ. บญญต ก มา จาก ปรมตถ หลายๆ อยาง มา รวม กน เปนก ลม

กอน

ส. เมอ ไม ประจกษ การ เกด ดบ ของ สภาพ ธรรม แตละ อยาง ท รวม

กน ก ยดถอ อาการ ท ปรากฏ รวม กน นน วา เปน สง หนง สง ใด

ถ. บญญต ไมใช ของ จรง หรอ บญญต ก มา จาก ปรมตถ หลายๆ

อยาง ออน แขง เยน รอน ส กลน รส รวม กน เปน

ก ลม เปน วตถ ม ส อยาง นน สณฐาน อยาง นน หรอ วา ม

รป ราง สณฐาน อยาง นน ก เปน บคคล นน บญญต ก มา จาก

ปรมตถ

ส. ท จะ ร ได วา บญญต ไม ใช ปรม ตถ ธรรม นน จะ ตอง แยก ปรม ตถ

ธรรม ท เกด รวม กนออก เปน ปรม ตถ ธรรม แตละ ลกษณะ ท

ปรากฏ แตละ ทวาร และ ตอง ประจกษ การ เกด ดบ ของ รป ท

ปรากฏ แตละ ทวาร สภาว รป ทก รป มอาย เพยง ๑๗ ขณะ

จต แลว ก ดบ รป ท เกด มา ชว ๑๗ ขณะ จต นน ยง ไมทน ยน

หรอ เดน หรอ ทำ อะไร ทง นน เพราะ ท ยกมอ ขน ก เกน ๑๗

ขณะ จต แลว ฉะนน ท เหน เปน คน เดน หรอ เหน เปน คน

ยกมอ ก แสดง ให เหน วา รป ดบ แลว เกด สบ ตอ ปรากฏ ทง ทาง

จกข ทวาร วถ และ มโน ทวาร วถ หลาย วาระ โดย ม ภวงค คนจน

ปรากฏ เปน คน กำลง เดน หรอ กำลง ยกมอ แต ตาม ความ เปน

จรง ๑๗ ขณะ จต นน เรว มาก ซง พจารณา เขาใจ ตาม ได วา

รป ท ปรากฏ ทาง ตา ซง มอาย ๑๗ ขณะ จต นน ตอง ดบ กอน ท

334  บญญต

จะ ไดยน เสยง ทงๆ ท ปรากฏ เสมอน วา ทง ไดยน และ ทง เหน

ดวย นน แต ระหวาง จต ไดยน กบ จต เหน นน ก หาง กน เกน กวา

๑๗ ขณะ จต ฉะนน รป ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา ขณะ น ซง มอาย

๑๗ ขณะ จต เหน ตอง ดบ ไป กอน จต ไดยน จง เกด ขน ได

ฉะนน ท ปรากฏ เสมอน ทง ไดยน และ เหน ดวย นน ก เพราะ

รป เกด ดบ ปรากฏ สบ ตอ ทง ทาง จกข ทวาร วถ และ มโน ทวาร วถ

มากมาย โดย ม ภวงค คน จน กระทง ปรากฏ เปน คน กำลง เดน หรอ

วา กำลง ยกมอ และ กำลง เคลอนไหว เปนตน แต เมอ ไม ประจกษ

การ เกด ขน และ ดบ ไป อยาง รวดเรว ของ นามธรรม และ รป ธรรม จง

ยดถอ โดย บญญต สง ท ปรากฏ นน เปน คน บาง เปน หญง บาง ชาย

บาง วตถ สง นน สง น บาง แต ควร ระลก วา ตงแต เรม ศกษา ปรม ตถ

ธรรม นน ร วา ปรม ตถ ธรรม เปน สภาพ ธรรม ท ม จรง ซง ไมใช สตว

บคคล ตว ตน ไมใช หญง ไมใช ชาย ไมใช วตถ สง ใดๆ ธรรม ท

เปน สจ จ ธรรม นน ตอง เปน ความ จรง ตงแต ตน ไป จน ตลอด จนกวา

จะ อบรม เจรญ ปญญา ขน ถง ขน ประจกษ แจง สภาพ ธรรม ตาม ท ชน ห

และ พด ตาม วา ปรม ตถ ธรรม เปน สง ท ม จรง แต ไมใช สตว บคคล

ตว ตน รส ม จรง แขง ม จรง บญญต รส และ แขง นน วา องน แต สง

ท ม จรง คอ รป เกด ขน แลว ดบ ไป เพราะ ฉะนน จง ไมม องน ไมม

สตว บคคล ม แต เพยง รป ธรรม และ นามธรรม ซง เกด ดบ สบ ตอ กน

อยาง รวดเรว

ปรม ตถ ธรรม เปน ปรม ตถ ธรรม ไมใช บญญต การ ศกษา และ

บญญต  335

การ ปฏบต ธรรม จะ ตอง ตรง ตาม ท ได ศกษา แม ใน ตอน ตน และ

ตอง ตรง ตอ ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง เชน

ตาม ท ศกษา วา ปรม ตถ ธรรม เปน อนตตา นน ก จะ ตอง เขา ถง อรรถ

ของ ปรม ตถ ธรรม ทง ขน ของ การ ฟง การ พจารณา การ อบรม เจรญ

ปญญา จน ประจกษ แจง ความ จรง ตาม ท ได ศกษา แลว ดวย

ถ. เมอ ก ท คณ ผ ฟง ถาม วา บญญต ก เปน ของ จรง ใช ไหม ถา จะ

พด วา ของ จรง ท ทาน แยก ไว วา เปน ปรม ตถ สจจะ และ สมมต

สจจะ บญญต จะ เปน สมมต สจจะ ได ไหม

ส. ได แต บญญต ไมใช ปรมตถ อยาง ชอ องน ชอ องน ไมม รส

อะไร ทง นน แต รส เปน สภาพ ธรรม ท ม จรง และ บญญต รส นน

วา เปน องน

โลภ มล จต ทฏฐ คต วปป ยต ต นน นอกจาก จะ พอใจ ใน รป เสยง

กลน รส โผฏฐพพะ และ พอใจ บญญต ใน ชวต ประจำ วน แลว ก

ยง พอใจ ใน มจฉา สมาธ ได เชน ผ ท พอใจ ใน การ บรหาร รางกาย ร

วาถา ฝก แบบ โยคะ โดย ให จต ตง มน จดจอง ท ลม หายใจ จะ ทำให

รางกาย แขง แรง ใน ขณะ นน เปนการ ทำ สมาธ ประเภท หนง ซง เมอ

ไมใช กศล จต ก จะ ตอง เปน โลภ มลจต ซง เปน มจฉา สมาธ แต ผ นน

ไม ได เหน ผด วา น เปน หนทาง ท จะ ทำให ร แจง อรย สจ จ ธรรม ขณะ

นน เปน แต เพยง ความ พอใจ ท จะ ทำ สมาธ และ ร วา ใน ขณะ นน ม

ความ ตองการ สมาธ เพอ ประโยชน แก สขภาพ รางกาย ไมใช เหน ผด

336  บญญต

โดย ยดถอ วา ตอง ทำ อยาง น เสย กอน แลว ภาย หลง จง มา พจารณา

นามธรรม และ รป ธรรม จะ ได เรว ขน ซง ถา เขาใจ อยาง นน ก ไม เขาใจ

ลกษณะ ของ สมมา สต ไมร วา สมมา สต เปน อนตตา เพราะ ไมใช วา

ให ไป ทำ มจฉา สมาธ กอน แลว จะ ได มา เกอกล ให ปญญา สามารถ ท

จะ ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ได แต การ ท สต จะ เปน สมมา

สต เปน มค ค ๑ ใน มค ค ม องค ๘ ได ก ตอ เมอ ม สมมา ทฏฐ ความ

เขาใจ ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ซง เปน อารมณ ท สต

จะ ตอง ระลก โดย ถก ตอง และ ละเอยด ขน เปน สงขาร ขนธ ปรง แตง

ให สต เกด ระลก ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ได ถก ตอง

เชน ทาง ตา ท กำลง เหน ก จะ ร ได วา ขณะ ใด เปน บญญต และ ขณะ

ใด เปน ปรมตถ ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ ก

เชน เดยวกน

ฉะนน ไม วา จะ ด โทรทศน หรอ ด กฬา อะไร กตาม แต จะ อาน

หนงสอ จะ ด ภาพ เขยน ก จะ ร ได วา ขณะ ใด เปน บญญต และ ขณะ

ใด เปน ปรมตถ เพราะ ม ฉะนน แลว อาจ จะ คด วา เรอง ใน โทรทศน

เปน บญญต แต ขณะ ท ไมใช เรอง ใน โทรทศน นน ไมใช บญญต แต

ความ จรง แลว ทง เรอง ใน โทรทศน และ ไมใช ใน โทรทศน ก เปน บญญต

ทง นน แมแต ชอ ของ ทก ทาน ก เปน นาม บญญต เปน คำ ท ตง ขน

เพอ ให ร วาหมายความ ถง จต เจตสก รป ใด ท เกด รวม กน ท สมมต

ขน เปน บคคล นน บคคล น

มจฉา สมาธ ท เปน โลภ มล จต ทฏฐ คต วปป ยต ต ตาง กบ โลภ มล จต

บญญต  337

ทฏฐ คต สมปยต ต ซง เขาใจ วา มจฉา สมาธ นน เปน ทาง ท จะ ทำให ร

แจง อรย สจ จ ธรรม มจฉา สมาธ ม ทวไป ใน ทก ประเทศ เพราะ การ

ทำ สมาธ ขณะ ใด กตาม ท ไมใช กศล ญาณ สมปยต ต คอ ไม ประกอบ

ดวย ปญญา ขณะ นน ก ตอง เปน มจฉา สมาธ ถา ใคร เขาใจ วา มจฉา

สมาธ เปน หนทาง ท จะ ทำให สต ระลก ลกษณะ ของ นามธรรม และ

รป ธรรม ได เรว ขน ก เขาใจ ผด เพราะ สมมา สต จะ ระลก ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ได ถก ตอง ก เมอ เขาใจ ลกษณะ

ท ตาง กน ของ นามธรรม และ รป ธรรม ท กำลง ปรากฏ เสย กอน

แต ไมใช โดย อาศย การ ทำ มจฉา สมาธ เสย กอน

ถ. ใน ลกขณา ท จต กกะ บอก วา สมาธ เปน เหต ใกล ของ วปสสนา

ส. หมาย ถง สมาธ อะไร

ถ. ก คงจะ เปน สมมา สมาธ จง จะ เปน เหต ใกล

ส. ตอง เปน สมมา สมาธ ท เกด รวม กบ สมมา สต สมมา ทฏฐ

สมมา สงกปปะ และ สมมา วายามะ

บญญต อารมณ เปน อารมณ ของ จต ใน ชวต ประจำ วน ใน ขณะ

ท จต ไม ม ปรม ตถ ธรรม เปน อารมณ เพราะ ฉะนน ลอง คด ด วา

วน หนงๆ จะ ม บญญต เปน อารมณ มาก ไหม ทาง ตา ท กำลง เหน

ก ม เรอง ของ สง ท ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ท ไดยน ก ม เรอง ของ เสยง

ท ไดยน ทาง จมก ท ได กลน ก ม เรอง ของ กลน ทาง ลน ท ลม รส ก ม

338  บญญต

เรอง ของ รส ทาง กายท กระทบ สมผส ก ม เรอง ของ โผฏฐพ พา รมณ

ใน วน หนงๆ จต ท เกด ขน ทาง ใจ นน ร ส เสยง กลน รส โผฏฐพ พา

รมณ และ คด นก เรอง ราว ตางๆ ของ อารมณ เหลา นน จะ ม อารมณ

อน อก ไหม ใน วน หนงๆ นอก จาก ปรม ตถ อารมณ กบ บญญต อารมณ

ใน วน หนงๆ ทง ชาต น ชาต กอน ชาต หนา ทก ภม ทก โลก จะ ม

อารมณ อน นอก จาก ปรม ตถ อารมณ กบ บญญต อารมณ ได ไหม ไม

ได เพราะ วา อารมณ ม ๖ เทานน และ ใน อารมณ ๖ น นอก

จาก ปรม ตถ ธรรม แลว ก เปน บญญต ฉะนน จง ไมม อารมณ อน อก

พระ ผ ม พระ ภาค อร หน ต สมมา สม พทธ เจา ทรง ม บญญต เปน

อารมณ หรอ เปลา

ชวต ประจำ วน ของ ทก สตว บคคล นน เมอ จกข ทวาร วถ จต ดบ

หมด แลว ภวงคจต เกด คนแลว มโน ทวาร วถ จต ก ม ปรม ตถ อารมณ

เดยว กบ ทาง จกข ทวาร วถ จต ท เพง ดบ ไป วาระ ๑ และ เมอ ภวงคจต

เกด คน แลว มโน ทวาร วถ จต ท เกด ตอ ก นกถง รป ราง สน ฐาน ของ

สง ท ปรากฏ เพราะ สง ท ปรากฏ ทาง ตา เปน รป ประเภท หนง ซง เกด

กบ ธาต ดน นำ ไฟ ลม เอา ส ออก จาก ธาต ดน นำ ไฟ ลม ได

ไหม ไม ได เลย เพราะ ท ใด กตาม ท ม มหาภต รป ๔ ท นน ตอง ม

รป ส (วณณะ) กลน รส โอชา รวม อย ดวย แยก กน ไม ได เลย

เมอ เอา ส ออก ไป จาก มหาภต รป ไม ได ส จง ปรากฏ ให เหน ทาง ตา

และ สญญา จำ หมาย เปน รป ราง สณฐาน ให ร บญญต วา สง ท ปรากฏ

ให เหน นน เปน อะไร ถา ไมม ส เลย เอา ส ออก จาก มหาภต รป หมด

บญญต  339

จะ เหน เปน คน สตว วตถ สงของ ตางๆ ได ไหม แม จต ก เกด ขน

ร อารมณ ทาง ตา ไม ได เลย เพราะ ไมม สง ท กระทบ จกข ปสาท

ฉะนน พระ อร หน ต สมมา สม พทธ เจา ทรง ม บญญต เปน อารมณ

หรอ เปลา ตอง ม การ ฟง พระ ธรรม นน ตอง พจารณา เหตผล ของ

สภาพ ธรรม ประกอบ กน ดวย อารมณ ม ๒ อยาง คอ ปรม ตถ

ธรรม และ บญญต ขณะ ใด ท ไม ม ปรม ตถ ธรรม เปน อารมณ ขณะ

นน ตอง ม บญญต เปน อารมณ ท กลาว ยำ บอยๆ ก เพอ เกอกล

ให สต ระลก ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ให ถก ตอง วา

ใน ขณะ ท ม สง ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา เปน สสน วณณะ ตางๆ นน

เมอ ส แยก จาก มหาภต รป ไม ได ส ท เกด กบ มหาภต รป จง ปรากฏ

ให เหน เปน บญญต ตางๆ ขน เมอ สต ปฏ ฐาน เกด ก แยก ระลก

พจารณา สงเกต ร ได ถก ตอง วา สง ท กำลง ปรากฏ เปน สสน ตางๆ

นน เปน สภาพ ธรรม ชนด หนง ท ปรากฏ ทาง ตา และ ขณะ ท ร วา

สง ท ปรากฏ ทาง ตา นน เปน อะไร ก เปน วถ จต ท ร ทาง มโน ทวาร

เมอ ได ศกษา เขาใจ แลว ก จะ เหน ได วา ใน ชวต ประจำ วน ของ

ทก สตว บคคล นน บาง ขณะ จต ม ปรม ตถ ธรรม เปน อารมณ และ

บาง ขณะ ก ม บญญต เปน อารมณ สบ ตอ กน เชน ทาง ตา ก ไม ได ม แต

จกข ทวาร วถ จต ซง ม แต ส เปน อารมณ เทานน เมอ จกข ทวาร วถ จต

ดบ หมด แลว ภวงคจต เกด คน แลว มโน ทวาร วถ จต ก เกด ขน รบ ร ส

ตอ จาก จกข ทวาร วถ เมอ มโน ทวาร วถ จต วาระ แรก ดบ หมด แลว

ภวงคจต เกด คน แลว มโน ทวาร วถ จต วาระ ตอ ไป ก เกด ขน ม บญญต

340  บญญต

เปน อารมณ ม ฉะนน แลว จะ ม ชวต อย ได อยางไร ถา ไมร บญญต วา เปน โตะ เปน เกาอ เปน อาหาร เปน ถวย เปน จาน เปน ชอน ฯลฯ ก จะ ม ชวต อย ไม ได เลย สตว ดรจฉาน ม บญญต เปน อารมณ ไหม ตอง ม เหมอน กน ถา ไมม บญญต เปน อารมณ แมแต สตว ดรจฉาน ก ยอม ม ชวต อย ไม ได เพราะ ไมร วา อะไร เปน อาหาร อะไร ไมใช อาหาร

ผ ท ม บญญต เปน อารมณ เชน พระ อร หน ต สมมา สม พทธ เจา พระ อรหนต ทง หลาย พระ อนาคาม บคคล พระ สก ทา คาม บคคล พระ โสดาบน บคคล และ ปถชน ตาง กน อยางไร หรอ ไม ตาง กน เลย ผ ท เปน พระ อรย เจา กบ ผ ท เปน ปถชน ตาง กน ท ปญญา ปถชน ท ไมร เรอง ปรม ตถ ธรรม เลย ก ยดถอ วา บญญต เปน สง ท จรง แต ผ ท ร แจง อรย สจ จ ธรรม แลว ร วา ธรรม ทง หลาย เปน อนตตา สภาพ ธรรม ท เกด ขน ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ ไม เทยง และ บญญต ไม ใช ปรม ตถ ธรรม ท ชอ วา บญญต นน เพราะ ให ร ได ดวย ประ กา รนนๆ ฉะนน บญญต จง เปน อารมณ ของ จต และ เจตสก ขณะ ร ความ หมาย หรอ อรรถ ของ สง ท ปรากฏ ถา ไมม จต เจตสก ม บญญต ได ไหม สภาพ ธรรม เปน สง ท พจารณา ได ตาม เหตผล ถา ไมม จต เจตสก จะ ม บญญต ไม ได ถา ม แต รป ธรรม เทานน ไมม นามธรรม เลย ไมม จต เจตสก เลย จะ ม บญญต ไหม ไมม เพราะ วา รป ไมใช สภาพ ท ร อารมณ จต และ เจตสก เปน สภาพ ท ร อารมณ ถา จต และ เจตสก ไม เกด ก ไมม การ ร บญญต การ ม บญญต เปน อารมณ ของ ผ ท เปน พระ อรยบคคล

บญญต  341

กบ ผ ท ไมใช พระ อรยบคคล นน ตาง กน ท ผ ท ไมใช พระ อรยบคคล ยดถอ บญญต วา เปน สง ท ม จรง แต ผ ท เปน อรยบคคล ร วา จต ขณะ ใด ม ปรม ตถ ธรรม เปน อารมณ และ จต ขณะ ใด ม บญญต เปน อารมณ

ขณะ ใด ท จต ร บญญต คอ กำลง ม บญญต เปน อารมณ ขณะ นน เปน มจฉา ทฏฐ หรอ เปลา แลว แต ประเภท ของ จต ท กำลง ม บญญต เปน อารมณ พระ อรยบคคล ทง หลาย ม บญญต เปน อารมณ แต พระ อรยบคคล ทง หลาย ไมม มจฉา ทฏฐ เพราะ พระ อรยบคคล ทง หลาย ดบ ทฏฐ เจตสก เปน สมจ เฉท ถา ไม พจารณา โดย ละเอยด ก จะ ไมร วา โลภ มล จต ทฏฐ คต สมปยต ต กบ โลภ มล จต ทฏฐ คต วปป ยต ต ตาง กน อยางไร โลภ มล จต ทฏฐ คต วปป ยต ตยนด พอใจ ใน อารมณ ทก อยาง พอใจ สง ท ปรากฏ ทาง ตา พอใจ เสยง ท ปรากฏ ทาง ห และ บญญต ของ เสยง ท ไดยน ทาง ห ดวย ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ โดย นย เดยวกน เปน ชวต ปกต ประจำ วน ขณะ ใด ท ไมม ความ คด เหน ผด ใน เรอง สภาพ ธรรม ขณะ นน ไมใช โลภ มล จต ทฏฐ คต สมปยต ต

พระ โสดาบน บคคล และ พระ สก ทา คาม บคคล ม โลภ มล จต ทฏฐ คต วปป ยต ต ซง เปน ไป ใน อารมณ ทง ๖ พระ อนาคาม บคคล ม โลภ มล จต ทฏฐ คต วปป ยต ต ใน ธม มา รมณ เพราะ ดบ ความ ยนด พอใจ ใน รป เสยง กลน รส โผฏฐพ พา รมณ ซง เปน กาม อารมณ เปน สมจ เฉท สวน พระ อรหนต นน แมวา ม อารมณ ๖ แต ก ไมม ทง กศล ธรรม และ อกศล ธร รม ใดๆ ทง สน เพราะ พระ อรหนต ดบ กเลส และ อกศล ธรรม ทงหมด เปน สมท เฉท ผ ท ไมใช พระ อรหนต นน ถง แม จะ ร ลกษณะ ของ อารมณ ตาม ความ เปน จรง วา ขณะ ใด เปน

342  บญญต

ปรม ตถ ธรรม ขณะ ใด เปน บญญต แม กระนน เมอ ยง ไม ได ดบ กเลส

หมด จง ยง ม ปจจย ท จะ ให เปนสข เปน ทกข ยนด ยนราย ไป ตาม

ปรม ตถ อารมณ และ บญญต อารมณ ตาม ขน ของ บคคล นนๆ

ฉะนน จง ตอง พจารณา โดย ละเอยด วา ขณะ ใด เปน มจฉา ทฏฐ

ขณะ ท ยด มน ใน บญญต ตางๆ ดวย ความ เหน ผด วา สง ท ไม ใช

ปรม ตถ ธรรม นน ม จรง ใน ขณะ นน เปน สกกาย ทฏฐ เมอ บญญต

ไม ใช ปรม ตถ ธรรม แต เหน ผด ยดถอ บญญต วา เปน สง ท เปน ตว

ตน จรงๆ เปน สตว บคคล เปน วตถ สง ตางๆ จรงๆ จง เปน ความ

เหน ผด เปน สกกาย ทฏฐ เมอ สกกาย ทฏฐ ยง ไม ดบ เปน สมจ เฉท

ก ยอม จะ เปน ปจจย ให เกด ความ เหน ผด ประการ ตางๆ เพม ขน

อก เชน เหน วา กรรม ไมม ผล ของ กรรม ไมม เหน วา ม พระเจา

ผ ยง ใหญ ผทรง สราง โลก และ สตว บคคล ทง หลาย ทง ปวง เมอ ไมร

ปจจย ท ทำให สงขาร ธรรม ทง หลาย เกด ขน ก ทำให เกด ความ เหน

ผด ตางๆ แต ใน ขณะ ใด กตาม ท จต ม บญญต เปน อารมณ ขณะ นน

ไมใช ม มจฉา ทฏฐ ทก ครง เพราะ มจฉา ทฏฐ ตอง เปน ขณะ ท ยด มน

ใน ความ เหน ผด ตางๆ

บญญต เปน อารมณ ของ อกศล จต ได ไหม ได เปน อย เปน ประจำ

โลภ มลจต เกด พอใจ ใน บญญต โทส มลจต เกด ไม พอใจ ใน บญญต

เชน ไม พอใจ คน นน ไม พอใจ คน น ใน ขณะ นน ม อะไร เปน อารมณ

ม บญญต เปน อารมณ ฉะนน บญญต จง เปน อารมณ ของ อกศล จต

ได ทก ประเภท ไม วา จะ เปน อกศล ประเภท ใด กตาม

บญญต  343

บญญต เปน อารมณ ของ กศล จต ได ไหม ได เพราะ ชวต ตาม

ความ เปน จรง เปน อยางไร ก ตอง เปน อยาง นน เปลยนแปลง

ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม แตละ อยาง ไม ได เลย ใน ขณะ ท ให ทาน

ถา ไมร วา สง ท จะ ให นน เปน อะไร กศล จต ก เกด ไม ได ใน ขณะ ท

วรต ทจรต รกษา ศล ถา ไมร วา สง ท ปรากฏ นน เปน อะไร ก จะ ม การ

วรต ทจรต ไม ได ใน ขณะ ท อบรม เจรญ ความ สงบ ของ จต ซง เปน

สมถ ภาวนา ม บญญต เปน อารมณ ได ไหม บาง ทาน อาจ จะ คด วา ยง

ไม ได ศกษา เรอง ของ สมถ ภาวนา หรอ อารมณ ของ สมถ ภาวนา โดย

ละเอยด จง ตอบ ไม ได แต ถา ไม ลม ความ จรง ท วา ขณะ ใด ท ไม ม

ปรม ตถ ธรรม เปน อารมณ ขณะ นน ม บญญต เปน อารมณ ก พอท จะ

ร ได วา แม สมถ ภาวนา ก ม บญญต เปน อารมณ ได ดวย นอกจาก สต

ปฏ ฐาน และ ปญจ ทวาร วถ จต แลว จต ขณะ อน ยอม ม บญญต

เปน อารมณ ได การ ท จะ ร วา สภาพ ธรรม ใด เปน ปรม ตถ ธรรม นน

ตอง อาศย การ อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน เทานนจง จะ ร ได ถา ขณะ

ใด สต ปฏ ฐาน ไม เกด ขณะ นน ก ไมม การ พจารณา ศกษา สงเกต ร

ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท เปน ปรม ตถ ธรรม ฉะนน ชวต ปกต

ประจำ วน จง ม ปรม ตถ ธรรม เปน อารมณ บาง ม บญญต เปน อารมณ

บาง

การ อบรม เจรญ สต ปฏ ฐานเปน เรอง ละเอยด มาก เพราะ เปนการ

อบรม เจรญ ปญญา ร สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ตาม ความ เปน จรง

344  บญญต

ถ. สต ปฏ ฐาน ไมม บญญต เปน อารมณ ถก หรอ ผด

ส. ถก

ถ. เจรญ สต ปฏ ฐาน โดย พยายาม ไม ให จต เกด ขน ร บญญต อารมณ

ถกหรอ ผด

ส. ผด เพราะ วา ไมใช ชวต ตาม ความ เปน จรง ใคร จะ ยบยง ไม

ให จต เกด ขน ร บญญต อารมณ ได แต ปญญา จะ อบรม เจรญ

ขน จน สามารถ ร ได วา ขณะ ท ม บญญต เปน อารมณ นน คอ

จต ซง เปน นามธรรม กำลง ร บญญต ม ฉะนน จะ ม บญญต เปน

อารมณ ใน ขณะ นน ไม ได ดวย เหต น ผ ท อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน

จง ไมใช พยายาม ท จะ ไม คด อะไร เลย หรอ พยายาม ท จะ ไมร วา

สง ท ปรากฏ ทาง ตา ท เคย เหน ท เคย ร ตาม ปกต นน เปน

อะไร ถา พยายาม ทำ อยาง นน ก จะ ไม สามารถ ร ลกษณะ ของ

นาม ธร รม จรงๆ วา ขณะ ท กำลง ม บญญต เปน อารมณ นน ก

เปน นามธรรม คอ จต และ เจตสก เกด ขน ม บญญต เปน อารมณ

ใน ขณะ นน สต ปฏ ฐาน ระลก ศกษา พจารณา สงเกต วา

ขณะ ใด ท คด นกขณะ นน เปน นามธรรม ซง เปน สภาพ ร เปน

ธาต ร เปน อาการ ร ไมใช ตว ตน สตว บคคล และ ร สภาพ ท

เปน อนตตา ของ ธรรม ทง หลาย วา ยบยง จต ไม ให เกด ขน นกคด

เรอง ราว ตางๆ ไม ได ฉะนน ปญญา จง จะ ตอง ร ทว ใน ลกษณะ

ของ นามธรรม ตางๆ ท ม อารมณ ตางๆ ทง ทาง ตา ทาง ห

ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ จง จะ หมด ความ สงสย

บญญต  345

ใน ลกษณะ ของ นามธรรม ได แต ถา ไป กน ไว ไม ให ร บญญต

ไม ให คด นก ก ไมใช การ อบรม เจรญ ปญญา เพราะ ไมม ใคร จะ

หาม การ เกด ขน เปน ไป ของ สภาพ ธรรม ทง หลาย ใน ชวต ประจำ

วน ตาม ความ เปน จรง ได แต เพราะ ความ ไมร จง ทำให เขาใจ

วา จะ พยายาม ไม ให จต คด นก หรอ จะ พยายาม ไม ให ร บญญต

ของ สง ท ปรากฏ

เพราะ ฉะนน จง พจารณา จาก หนทาง ปฏบต ได วา หนทาง ปฏบต

ใด ไมใช การ อบรม เจรญ ปญญา ท ศกษา สงเกต ร ลกษณะ ของ

นามธรรม และ รป ธรรม แต พยายาม ทำให ผด ปกต จาก ชวต ประจำ

วน ตาม ความ เปน จรง หนทาง นน ก เปน มจฉา มค ค คอ เปน

มจฉา ทฏฐ มจฉา สงกปปะ มจฉา วาจา มจฉา กม มน ตะ มจฉา

อาชวะ มจฉา วายามะ มจฉา สต มจฉา สมาธ ไมใช สมมา มค ค

ซง เปนการ อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน อบรม เจรญ วปสสนา

การ ไมร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปราก ฎ และ ไมร เหต และ ผล ของ สภาพ ธร รม นนๆ ตาม ความ เปน จรง ทำให เขาใจ ผด ยด มน เหน ผด และ พอใจ แสวงหา หนทาง ปฏบต ท ผด ดวย ความ ไมร แม ใน ขณะ ท เหน ส ตางๆ สง ตางๆ ใน สง ยต ตน กาย มหา วาร วรรค มค คสง ยต ต พราหมณ สตร ขอ ๑๒ ม ขอความ โดย ยอ วา สา วต ถน ทาน (คอ เรอง น เกด ท พระนคร สา วต ถ)

ครง นน เวลา เชา ทาน พระ อานนท นง แลวถอ บาตร และ จวรเขาไป บณฑบาต ยง กรง สา วต ถ ได เหน ชาณส โสณ พราหมณ ออก จาก

346  บญญต

กรง สา วต ถ ดวย รถ เทยม ดวย มา ขาว ลวน ไดยน วามา ท เทยม เปน มา ขาว เครอง ประดบ ขาว ตว รถ ขาว ประทน รถ ขาว เชอก ขาว ดาม ประตก ขาว รม ขาว ผา โพก ขาว ผา นง ขาว รองเทา ขาว พด วาล วชน ท ดาม พด ก ขาว ชน เหน ทาน ผ น แลว พด อยาง น วา ทาน ผ เจรญ ทง หลาย ยาน ประเสรฐ หนอ รป ของ ยาน ประเสรฐ หนอ

(เพยง เหน ส ขาว ก เขาใจ ผด ได เมอ ไมร สภาพ ธรรม ไมร หนทาง ท จะ ประจกษ แจง ใน สภาพ ท ไมใช ตว ตน ก แสวงหา หนทาง อน แลว ก เขาใจ ผด วายาน ท ม ส ขาว เปน ยาน ท ประเสรฐ)

ครง นน ทาน พระ อานนท เทยว บณฑบาต ใน กรง สา วต ถ แลว เวลา ปจฉา ภต ร กลบ จาก บณฑบาต เขาไป เฝา พระ ผ ม พระ ภาค ถงท ประทบ ถวาย บงคม พระ ผ ม พระ ภาค แลว นง ณ ท ควร สวน ขาง หนง ครน แลว ได กราบทล เลา เรอง ท เหน ชาณส โสณ พราหมณ ให พระ ผ ม พระ ภาค ฟง พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง อร ยมคค ม องค ๘ วา เปน สภาพ ธรรม ท ดบ กเลส ไมใช รถ ขาว และ ทก อยาง ขาว แลว ได ตรส คาถา ประพนธ ตอ ไป อก วา

อร ยมคค ญาณ นน ม ธรรม คอ ศรทธา กบ ปญญา เปน แอก ม ศรทธา เปน ทบ ม หร เปน งอน ม ใจ เปน เชอก ชก ม สต เปน สารถ ผ ควบคม รถ น ม ศล เปน เครอง ประดบ ม ฌาน เปน เพลา ม ความ เพยร เปน ลอ ม อเบกขา เปน สมาธ เปน ทบ ม ความ ไม อยาก ได เปน ประทน กลบตร ใด ม ความ ไม พยาบาท ความ ไม เบยดเบยน และ วเวก เปน อาวธ ม ความ อดทน เปน เกราะ หนง กลบตร นน ยอม เปน ไป เพอ ความ เกษม จาก โยคะ พรหม ยาน อน ยอด เยยม น

บญญต  347

เกด แลว ใน ตน ของ บคคล เหลา ใด บคคล เหลา นน เปน นก ปราชญ ยอม ออก ไป จาก โลก โดย ความ แนใจ วา ม ชยชนะ โดย แท

(แสดง ให เหน วา รถ ส ขาว และ เครอง ประดบ ขาว หมด ไมใช อรย ยาน)

ใน อรรถ กถา พราหมณ สตร ม ขอความ วา ชาณส โสณ พราหมณ ยอม กระทำ ประ ทกษณ นคร ๖ เดอน ครง หนง โดย ม คน ประกาศ ไปล วง หนา วา แต น ไปพราหมณ นน จะ กระทำ ประ ทกษณ นคร โดย วน ทง หลาย ประมาณ เทา น ชน เหลา ใด ฟง การ ประกาศ นน แลว กำลง ออก ไป จาก พระนคร ชน เหลา นน จะ ยง ไม หลก ไป (พอได ขาว วา ชาณส โสณ พราหมณ จะ ประ ทกษณ แม คน ท ม ธระ จะ ออก ไป จาก นคร ก ยง ไม ไป) แม ชน เหลา ใด หลก ไป แลว ชน เหลา นน ยอม กลบ เพอ ท จะ ได ด ชาณส โสณ พราหมณ กระทำ ประ ทกษณ พระนคร ดวย คด วา พวก เรา จะ ได เหน สร สมบต ของ ทาน ผ ม บญ

พราหมณ ยอม เทยว ไป ส นคร ตลอด วน ใด ชาว เมอง ทง หลาย กวาด ถนน ใน นคร ใน กาล นน แต เชา ตร เกลย ทราย ลง โปรย ดวย ดอกไม ทง หลาย อน ม ขาว ตอก เปน ท ๕ ให ตง หมอ นำ ชวย กน ยก ตน กลวย ทง หลาย และ ธง ทง หลาย ขน แลว ยอม ทำ นคร ทง สน ให อบอวล ดวย กลน ธป พราหมณ ประ ทกษณ นคร ดวย รถ เครอง ประดบ คอ ดวย รถ เทยม ดวย มา ๔ ตว อน ขาว ลวน รถ ม ลอ และซ กง ทงหมด ได หม ดวย เงน (คอ ขาว หมด ไม วา จะ เปน ดวย เงน หรอ ดวย เครอง ประ ดบ ใดๆ ทง สน) รถ ม ๒ อยาง คอ รถ รบ ๑ และ รถ เครอง ประดบ ๑ รถ รบ ม สณฐาน สเหลยม ไม ใหญ นก

348  บญญต

สามารถ บรรทก คน ได ๒ คน หรอ ๓ คน แต รถ เครอง ประดบ นน เปน รถ ใหญ คอ ยาว และ กวาง คน ถอ รม ถอ วาล วชน ถอ พด ใบตาล ยอม อย ใน รถ นน ๘ คน หรอ ๑๐ คน สามารถ จะ ยน กได นอน กได ตาม สบาย ใน รถ นน และ มา ท เทยม รถ นน ก ขาว เครอง ประดบ ของ มา เหลา นน ได เปน ของ ท สำเรจ ดวย เงน ทงหมด รถ ชอ วา ขาว เพราะ หม ดวย เงน และ เพราะ ประดบ ดวย งา ใน ท นนๆ รถ เหลา อน หม ดวย หนง ราชสห บาง หม ดวย หนง เสอ บาง หม ดวย ผา กำ พล เหลอง บาง ฉนใด รถ ของ ชาณส โสณ พราหมณ หา เปน เชน นน ไม เพราะ วา ได หม ดวย ผา อยาง ด เชอก อน หม ดวย เงน และ แกว ประพาฬ แม ดาม ประตก ก หม ดวย เงน แม รม ท เขา ให ยก ขน ใน ทามกลาง รถ ก ขาว ผา โพก ทำ ดวย เงน กวาง ๗ นว ก ขาว ผา นง ขาว คอ ม ส ดง กอน ฟองนำ ใน ผา เหลา นน ผา นง ม ราคา ๕๐๐ ผาหม ม ราคา พน หนง และ สำหรบ รองเทา นน คน เดน ทาง หรอ คน ผ เขา ส ดง ยอม ม ได แต สวน รองเทา น สำหรบ ขน รถ เปน เครอง ประดบ เทา ท ผสม เงน จามร และ พด วาล วชน ม ส ขาว ม ดาม ทำ ดวย แกวผลก ก เครอง ประดบ เฉพาะ เทา น ขาว ได ม แลว แก พราหมณ นน อยาง เดยว เทานน หามได แม เครอง ประดบ ของ พราหมณ ก ทำ ดวย เงน ม เปนตน อยาง น วา ก พราหมณ นน ลบไล ขาว ประดบ ดอกไม ขาว ท นว ทง ๑๐ สวม แหวน ท ห ทง สอง ใส ตาง ห แม พราหมณ ผ เปน บรวาร ของ เขา ประมาณ ๑๐,๐๐๐ คน ก ประดบ ขาว ลวน ทงหมด ทง เสอผา ดอกไม และ เครอง ประดบ ตว ดวย ประมาณ เทานน เหมอน กน

บญญต  349

ชาณส โสณ พราหมณ สนาน ศรษะ แต เชา ตร บรโภค อาหาร เชา แลว ก แตง ตว ดวย เครอง นง หม ม ผา นง ขาว เปนตน ลง จาก ปราสาท ขน รถ พวก พราหมณ ก ตกแตง ดวย ผา เครอง ลบไล และ ดอกไม ขาว ทงหมด ถอ รม ขาว แวด ลอม ชาณส โสณ พราหมณ

ตอ จาก นน ชน ทง หลาย ก ยอม โปรย ผลาผล แก พวก เดก หนม กอน เพอ การ ประชม ของ มหาชน ตอ จาก นน ก ยอม โปรย เงน มาสก แต จาก นน ก โปรยกหาปณะ ทงหมด มหาชน ยอม ประชม กน โห รอง และ โยน ผา พราหมณ ยอม เทยว ไป ส นคร เพอ มหา สมบต เมอ ชน ทง หลาย ผ ม ความ ตองการ มงคล และ ตองการ สวสด เปนตน กระทำ มงคล และ สวสด อย มนษย ทง หลาย ผ ม บญ ขน ไป บน ปราสาท

ม ชน เดยว เปนตน เปด ชอง หนาตาง เชน กบ ปกนก แกวแล ด อย แม

พราหมณ ยอม มง ตรง ไป ทาง ประต ทศ ใต คลาย จะ ครอบ ครอง นคร

ดวย ยศ และ สร สมบต ของ ตน

เมอ มหาชน เหน รถ นน ก กลาว วา ทาน ผ เจรญ ทง หลาย ยาน เชน

ยาน อน ประเสรฐ หนอ แต พระ ผ ม พระ ภาค ตรส วา ดกร อานนท

ธรรมดา วา มนษย ทง หลาย ให ทรพย แก ผ ท กลาว สรรเสรญ แลว ก

ยอม ให ขบ รอง เพลง ขบ สรรเสรญ ทารกา ทง หลาย ของ ตน วา เปน ผ

นา รก นา ด ม ทรพย มาก ม โภค ะ มาก ดงน แต บตร หลาน เหลา นน ก

หา เปน ผ นา รก หรอ ม โภค ะ มาก ดวย เพยง การ กลาว สรรเสรญ นน ไม

มหาชน เหน รถ ของ พราหมณ อยาง น แลว จง กลาว สรรเสรญ อยาง น

วา ทาน ผ เจรญ ทง หลาย ยาน ประเสรฐ หนอ แม ก จรง ถง อยาง นน

350  บญญต

ยาน นน จะ ชอ วา เปน ยาน ประเสรฐ ดวย เพยง การ กลาว สรรเสรญ ก

หามได ท จรง นน ยาน นน เปน ของ ลามก เลว

ดกร อานนท แต โดย ปรมตถ ยาน นน เปน ชอ ของ อร ยมคค ม

องค ๘ น เทานน แล ก อร ยมคค น ประเสรฐ เพราะ ปราศจาก โทษ

ทง ปวง ดวย วา พระ อรยะ ทง หลาย ยอม ไป ส นพพาน ดวย อร ยมคค น

ดง นน จง ควร กลาว วา พรหม ยาน บาง ธรรม ยาน บาง เพราะ เปน

ธรรม และ เปน ยาน วา เปน รถ พชย สงคราม อน ยอด เยยม บาง เพราะ

ไมม สง อน อน ยง กวา และ เพราะ ชนะสงคราม คอ กเลส แลว

น คอ ความ ตาง กน ซง เกด จาก เพยง การ เหน ก ทำให เกด ความ

เหน ผด ความ เขาใจ หนทาง ปฏบต ผด เพราะ คด วา ส ขาว จะ เปน

มงคล ทำให เปน ผ ท บรสทธ หรอ หมด กเลส ได แต ความ จรง นน พระ

ผ ม พระ ภาค ตรส วา ท จรง ยาน นน เปน ของ ลามก เลว เพราะ วา

ทำให คน เขาใจ ผด คด วา เปน ยาน ประเสรฐ เพราะ ฉะนน การ ท

จะ ร สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง จง ไม เกยว กบ เรอง ส ของ เครอง

นง หม และ เครอง ประดบ ตกแตง แต วา เมอ ใด ท สต ปญญา เกด

ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ จง ชอ วา ยาน

นน ม ใน ผ นน ท จะ นำ ไป ส การ ดบ กเลส ได

ภาคผนวก

353

จต ๘๙ หรอ ๑๒๑ ประเภท

จต ๘๙ ประเภท คอ

กา มาว จร จต ๕๔ ดวง

ร ปาว จร จต ๑๕ ดวง

อรป าว จร จต ๑๒ ดวง

โลก ตต รจต ๘ ดวง

จต ๑๒๑ ประเภท คอ

กา มาว จร จต ๕๔ ดวง

ร ปาว จร จต ๑๕ ดวง

อรป าว จร จต ๑๒ ดวง

โลก ตต รจต ๔๐ ดวง

กา มาว จร จต เปน จต ขน ตน ซง เกด ดบ เปน ปกต ประจำ วน ทก

ขณะ ไม วา จะ หลบ หรอ ตน รป ปรมตถ เปน กาม อารมณ ใน บรรดา

รป ปรมตถ ๒๘ รป นน รป ปรมตถ ท ปรากฏ เปน อารมณ ตาม ปกต

ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ นน ม ๗ รป เรยก วา โคจร รป

หรอ วสย รป (รป ซง เปน วสย เปน โคจร คอ เปน รป ท จต ยอม เกด

ขน ร เปน ปรกต) ไดแก ร ปา รมณ (วณณะ ปรากฏ เมอ กระทบ

354  ภาคผนวก

จกข ปสาท รป) ๑ รป สท ทา รมณ (เสยง ปรากฏ เมอ กระทบ

โสต ปสาท รป) ๑ รป คน ธาร มณ (กลน ปรากฏ เมอ กระทบ

ฆาน ปสาท รป) ๑ รป รสา รมณ (รส ปรากฏ เมอ กระทบ ชวหา

ปสาท รป) ๑ รป โผฏฐพ พา รมณ ๓ รป (ออน หรอ แขง เปน

ธาต ดน ๑ เยน หรอ รอน เปน ธาต ไฟ ๑ ตง หรอ ไหว เปน ธาต ลม

๑ ปรากฏ เมอ กระทบ กบ กาย ปสาท รป)

จต ท เกด ดบ ตาม ปกต ใน ชวต ทกๆ ขณะ นน เปน จต ขนกา มา

ว จร จต ซง เปน ไป กบ รป เหลา น คอ ม รป เหลา น เปน อารมณ

หรอ คด นก เรอง รป เหลา น

กา มาว จร จต ๕๔ ดวง คอ

อกศล จต ๑๒ ดวง

อ เหตก จต ๑๘ ดวง

กาม โสภณ จต ๒๔ ดวง

อกศล จต ๑๒ ดวง

อกศล จต เปน จต ท ไม ด งาม เพราะ ม อกศล เจตสก เกด รวม ดวย

อกศล จต ๑๒ ดวง ไดแก โลภ มลจต ๘ ดวง โทส มลจต ๒

ดวง โม หม ล จต ๒ ดวง

จต  ๘๙  หรอ  ๑๒๑  ประเภท  355

มล คอ ตน เหต ของ อกศล ธรรม ทง หลาย นน ม ๓ คอ โลภ

เจตสก ๑ โทส เจตสก ๑ โมห เจตสก ๑ รวม เปน อกศล เหต หรอ

อกศล มล ๓

โลภ มลจต คอ จต ท ม โลภ เจตสก เกด รวม ดวย จง ทำให พอใจ

ตด ของ ใน อารมณ ทปรากฏ โลภ มลจต ม ๘ ประเภท คอ

ดวง ท ๑ โสม นสส สหคต ทฏฐคต สมป ยต ต อ สง ขา รก

โลภ มลจต เกด รวม กบ โสมนส เวทนา (โสม นสส สหคต) ความ

รสก ดใจ เปนสข เปน ไป กบ ความ เหน ผด (ทฏฐคต สมป ยต ต) คอ

ม ทฏฐ เจตสก เกด รวม ดวย เปน จต ม กำลง เกด ขน โดย ไม ตอง อาศย

การ ชกจง (อ สง ขา รก)

ดวง ท ๒ โสม นสส สหคต ทฏฐคต สมป ยต ต ส สง ขา รก

โลภ มลจต เกด รวม กบ โสมนส เวทนา เปน ไป กบ ความ เหน ผด

เปน จต ท ม กำลง ออน เกด ขน โดย อาศย การ ชกจง (ส สง ขา รก)

ดวง ท ๓ โสม นสส สหคต ทฏฐคต วปป ยต ต อ สง ขา รก

โลภ มลจต เกด รวม กบ โสมนส เวทนา ไม เปน ไป กบ ความ เหน ผด

(ทฏฐคต วปป ยต ต) คอ ไมม ทฏฐ เจตสก เกด รวม ดวย เปน จต ม

กำลง เกด ขน โดย ไม ตอง อาศย การ ชกจง

ดวง ท ๔ โสม นสส สหคต ทฏฐคต วปป ยตต ส สง ขา รก

โลภ มลจต เกด รวม กบ โสมนส เวทนา ไม เปน ไป กบ ความ เหน ผด

เปน จต ม กำลง ออน เกด ขน โดย อาศย การ ชกจง

356  ภาคผนวก

ดวง ท ๕ อ เปก ขา สหคต ทฏฐคต สมป ยต ต อ สง ขา รก

โลภ มลจต เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา (อ เปก ขา สหคต) ความ

รสก ไม สข ไม ทกข เปน ไป กบ ความ เหน ผด เปน จต ม กำลง เกด

ขน โดย ไม ตอง อาศย การ ชกจง

ดวง ท ๖ อ เปก ขา สหคต ทฏฐคต สมป ยต ต ส สง ขา รก

โลภ มลจต เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา เปน ไป กบ ความ เหน ผด

เปน จต ม กำลง ออน เกด ขน โดย อาศย การ ชกจง

ดวง ท ๗ อ เปกขา สหคต ทฏฐคต วปป ยตต อ สง ขา รก

โลภ มลจต เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา ไม เปน ไป กบ ความ เหน ผด

เปน จต ม กำลง เกด ขน โดย ไม อาศย การ ชกจง

ดวง ท ๘ อ เปก ขา สหคต ทฏฐคต วปป ยตต ส สง ขา รก

โลภ มลจต เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา ไม เปน ไป กบ ความ เหน ผด

เปน จต ม กำลง ออน เกด ขน โดย อาศย การ ชกจง

โทส มลจต คอ จต ท เกด รวม กบ โทส เจตสก ซง เปน สภาพ ธรรม

ท หยาบ กระดาง ไม พอใจ ใน อารมณ โทส มลจต ม ๒ ประเภท

คอ

ดวง ท ๑ โท มนสส สหคต ปฏ ฆ สมป ยต ต อ สง ขา รก

โทส มลจต เกด รวม กบ โทมนส เวทนา ความ รสก ไม สบายใจ และ

จต  ๘๙  หรอ  ๑๒๑  ประเภท  357

เกด รวม กบ ปฏฆะ (โทส เจตสก) ซง เปน สภาพ ธรรม ท หยาบ

กระดาง เปน จต ม กำลง เกด ขน โดย ไม อาศย การ ชกจง

ดวง ท ๒ โท มนสส สหคต ปฏ ฆ สมป ยต ต ส สง ขา รก

โทส มลจต เกด รวม กบ โทมนส เวทนา และ โทส เจตสก เปน จต ม

กำลง ออน เกด ขน โดย อาศย การ ชกจง

โม หม ล จต คอ จต ท เกด รวม กบ โมห เจตสก ซง เปน สภาพ

ธรรม ท หลง ไมร ความ จรง ของ สภาพ ธรรม ทง หลาย โม หม ล จต

ม ๒ ประเภท คอ

ดวง ท ๑ อ เปก ขา สหคต ว จ กจ ฉา สมป ยต ต

โม หม ล จต เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา ประกอบ ดวย ความ สงสย

(วจกจฉา เจตสก) ใน ความ จรง ของ สภาพ ธรรม ทง หลาย

ดวง ท ๒ อ เปก ขา สหคต อท ธจจ สมป ยต ต

โม หม ล จต เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา ประกอบ กบ ความ ฟงซาน

(อทธจ จ เจตสก)

จต ดวง หนงๆ นน ม เจตสก เกด รวม ดวย หลาย ประเภท จต ดวง

หนงๆ จะ ม เจตสก เกด รวม ดวย มาก นอย ตาง กน ตาม ประเภท ของ

จ ตนนๆ จต ทก ดวง ตอง ม เวทนา เจตสก เกด รวม ดวย ตาม ประเภท

ของ จ ตนนๆ

358  ภาคผนวก

อกศล จต ทก ดวง ตอง ม อกศล สาธารณ เจตสก (เจตสก ท เกด กบ

อกศล จต ทก ดวง) ๔ ดวง เกด รวม ดวย คอ โมห เจตสก ๑

อห รก เจตสก (สภาพ ธรรม ท ไม รงเกยจ บาป) ๑ อ โนตตปป เจตสก

(สภาพ ธรรม ท ไม หวน เกรง โทษ ของ อกศล ธรรม) ๑ และ อทธจ จ

เจตสก (สภาพ ธรรม ท ฟงซาน ไป ตาม อกศล ธรรม) ๑

ความ ตาง กน ของ อกศล จต ๑๒ ดวง โดย มล (อกศล เหต ๓

ไดแก โลภ ะ โทสะ โมหะ) คอ

โม หม ล จต ไมม โลภ เจตสก และ โทส เจตสก เกด รวม ดวย

โทส มลจต ไมม โลภ เจตสก เกด รวม ดวย

โลภ มลจต ไมม โทส เจตสก เกด รวม ดวย

ความ ตาง กน ของ อกศล จต ๑๒ ดวง โดย เวทนา ๓ (อเบกขา

เวทนา โสมนส เวทนา โทมนส เวทนา) คอ

อเบกขา เวทนา เกด รวม กบ โลภ มลจต และ โม หม ล จต ได เกด

รวม กบ โทส มลจต ไม ได

โสมนส เวทนา เกด รวม กบ โลภ มลจต เกด รวม กบ โทส มลจต

และ โม หม ล จต ไม ได

โทมนส เวทนา เกด รวม กบ โทส มลจต ๒ ดวง เทานน ไม

เกด กบ จต ประ เภท อนๆ เลย

จต  ๘๙  หรอ  ๑๒๑  ประเภท  359

สำหรบ อกศล จต ดวง สดทาย คอ โม หม ล จต ดวง ท ๒ อ เปก ขา

สหคต อท ธจจ สมป ยต ต นน เปน โม หม ล จต ท ไมม วจกจฉา เจตสก

เกด รวม ดวย แต ก เปน อกศล จต ประเภท หนง เพราะ ม อกศล เจตสก

เกด รวม ดวย ขณะ ใด ท ไม เปน โลภ มลจต ๘ ดวง โทส มลจต ๒

ดวง และ โม หม ล จต ว จ กจ ฉา สมปยต ต อกศล จต ขณะ นน ก เปน

โม หม ล จต อทธจ จ สมปยต ต

เมอ อกศล จต ขณะ ใด ม กำลง แรง กลา ก จะ เปน เหต ให เจตนา

กระทำ อกศล กรรมบถ ๑๐ คอ

กายกรรม ๓ ไดแก ปาณา ต ปาต (ฆา สตว ท ม ชวต) ๑

อทนนาทาน (ถอ เอาทรพย ท เจาของ ไม ได ให มา เปน ของ ตน) ๑

กาเมสมจฉาจาร (ประพฤต ผด ใน กาม) ๑

วจ กรรม ๔ ไดแก มสา วาท (พด เทจ) ๑ ผรสวาท (พดคำ

หยาบ) ๑ ป สณ วาจา (พด คำ สอ เสยด) ๑ สมผป ปลา ป วาจา

(พด เพอ เจอ) ๑

มโนกรรม ๓ ไดแก อภ ชฌา (คด เพง เลง เอา ของ ของ ผ อน

มา เปน ของ ตน) ๑ พยาบาท (คด เบยดเบยน ทำราย ผ อน) ๑

มจฉา ทฏฐ (คด เหน ผด วา ผล ของ กรรม ไมม เปน นตถก ทฏฐ คอ

เหน วา ผล ท เกด ขน นน ไม ได เกด จาก กรรม ๑ เหน ผด วา กรรม

ไมม ผล เปน อ เหตก ทฏฐ คอ เหน วา กรรม ไม เปน เหต ให เกด

360  ภาคผนวก

ผล ๑ เหน ผด วา กรรม เปน เพยง กรยา อาการ ของ กาย เทานน เปน

อก รย ทฏฐ ๑) ๑

เมอ อกศล จต ท เปน เหต ให กระทำ อกศล กรรมบถ ดบ ไป แลว

เจตนา เจตสก ท เกด กบ อกศล จต ท ดบ ไป นน ก เปนก มม ปจจย ให

อกศล วบาก จต ๗ ดวง เกด ขน เปน ผล ของ กร รม นนๆ เมอ ถง

กาล อน สมควร

อ เหตก จต ๑๘ ดวง

อ เหตก จต ๑๘ ดวง คอ จต ท ไม เกด รวม กบ เจตสก

ท เปน เหต ๖ ดวง เลย เจตสก ท เปน เหต ม ๖ ดวง คอ

โลภ เจตสก ๑ โทส เจตสก ๑ โมห เจตสก ๑ เปน อกศล เหต ๓

(อกศล เหต ๓ น เกด กบ อกศล จต ๑๒ ดวง เทานน ไม เกด กบ

จต ประ เภท อนๆ เลย) อ โลภ เจตสก ๑ อ โทส เจตสก ๑ ปญญา

เจตสก (อ โมหะ) ๑ เปน โสภณ เหต ๓ จต ใด ม โสภณ เหต เกด รวม

ดวย จต นน เปน โสภณ จต คอ เปน จต ท ด งาม

จต ๑๘ ดวง ไม เกด รวม กบ เจตสก ท เปน เหต ๖ เลย จต ๑๘ ดวง

จง เปน อ เหตก จต และ เปนอ โสภณ จต ดวย สวน จ ตอนๆ ๗๑ ดวง

นน เกด รวม กบ เจตสก ท เปน เหต จต ๗๑ ดวง จง เปน ส เหตก จต

อ เหตก จต ๑๘ ดวง คอ อกศล วบาก จต ๗ ดวง อ เหตก

กศล วบาก จต ๘ ดวง และ อ เหตก กรยา จต ๓ ดวง

จต  ๘๙  หรอ  ๑๒๑  ประเภท  361

อกศล วบาก จต ๗ ดวง คอ

อ เปก ขา สหคต จกข วาณ

จต เหน วณณะ (ท ไม ด) เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา

อ เปก ขา สหคต โสต วาณ

จต ไดยน เสยง (ท ไม ด) เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา

อ เปก ขา สหคต ฆาน วาณ

จต ได กลน (ท ไม ด) เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา

อ เปก ขา สหคต ช วหา วาณ

จต ลม รส (ท ไม ด) เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา

ทก ข สหคต กาย วาณ

จต ร โผฏฐพพะ (ท ไม ด) เกด รวม กบ ทกขเวทนา

อ เปก ขา สหคต สม ปฏ จฉนน

จต รบ ร อารมณ ๕ ตอ จาก ปญจ วญญาณ อกศล วบาก

อ เปก ขา สหคต สน ต รณ

จต พจารณา อารมณ ๕ ตอ จาก สม ปฏ จ ฉน น จต อกศล วบาก

อกศล วบาก จต ทก ดวง เปน ผล ของ อกศล กรรม จง เปน จต ท เกด

ขน ร อ นฏฐา รมณ ซง เปน อารมณ ท ไม นา พอใจ

อ เหตก กศล วบาก จต ๘ ดวง เปน ผล ของ กา มาว จร กศล

จต ๘ ดวง ซง ม เจตนา ท เปน กศล สำเรจ ใน บญ กรยา วตถ ๑๐

คอ ทาน ศล ภาวนา เปนตน เมอ กศล เจตนา เกด ขน กระทำ

ปญจ วญญาณ ๕ ร อารมณ ๕ เฉพาะ อารมณ ของ ตนๆ เทานน

362  ภาคผนวก

กศล กรรม สำเรจ แลว กศล เจตนา นน ยอม เปนก มม ปจจย ให เกด

ผล คอ กา มาว จร กศล วบาก จต ๑๖ ดวง คอ เปน กา มาว จร

ส เหตก กศล วบาก จต ๘ ดวง และ เปน อ เหตก กศล วบาก จต ๘

ดวง

อ เหตก กศล วบาก จต ๘ ดวง คอ

อ เปก ขา สหคต จกข วาณ

จต เหน วณณะ (ท ด) เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา

อ เปก ขา สหคต โสต วาณ

จต ไดยน เสยง (ท ด) เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา

อ เปก ขา สหคต ฆาน วาณ

จต ได กลน (ท ด) เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา

อ เปก ขา สหคต ช วหา วาณ

จต ลม รส (ท ด) เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา

สข สหคต กาย วาณ

จต ร โผฏฐพพะ (ท ด) เกด รวม กบ สข เวทนา

อ เปก ขา สหคต สม ปฏ จฉนน

จต รบ ร อารมณ ๕ ตอ จาก ปญจ วญญาณ กศล วบาก

อ เปก ขา สหคต สน ต รณ

จต พจารณา อารมณ ๕ ตอ จาก สม ปฏ จ ฉน นจต กศล วบาก

จต  ๘๙  หรอ  ๑๒๑  ประเภท  363

โสม นสส สหคต สน ต รณ

จต พจารณา อารมณ ๕ ท ด พเศษ ตอ จาก สม ปฏ จ ฉน นจต

กศล วบาก

อารมณ ท นา พอใจ นน ม ๒ คอ อฏฐารมณ และ อต อฏฐารมณ

(อารมณ ท นา พอใจ ยง) ขณะ ใด ท เปน ผล ของ กศล กรรม ท โสมนส

ผองแผว กศล วบาก ก เกด ขน ร อารมณ ท เปน อต อฏฐารมณ และ

สน ต รณ จต ท พจารณา รอต อฏฐารมณ นน ก เกด รวม กบ โสมนส

เวทนา ถา ขณะ ใด กศล วบาก จต เกด ขน ร อฏฐารมณ สน ต รณ จต

ท พจารณา ร อฏฐารมณ นน ก เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา

อ เหตก กรยา จต ๓ ดวง

กรยา จต คอ จต ท ไมใช กศล จต และ อกศล จต ซง เปน เหต และ

ไมใช วบาก จต ซง เปน ผล อ เหตก กรยา จต คอ กรยา จต ท ไม เกด

รวม กบ เจตสก ท เปน เหต อ เหตก กรยา จต ม ๓ ดวง คอ

อ เปก ขา สหคต ปญจท วา ราว ช ชน จต ต ๑ ดวง

อ เปก ขา สหคต มโน ท วา ราว ช ชน จต ต ๑ ดวง

โสม นสส สหคต ห ส ตป ปาท จต ต ๑ ดวง

ปญจ ทวา รา วช ชน จต (ปญจ + ท วาร + อาว ช ชน) คอ

วถ จต ขณะ แรก ท เกด ขน ร อารมณ ท กระทบ ตา ห จมก ลน

364  ภาคผนวก

กาย กรยา จต ตาง กบ วบาก จต คอ กรยา จต ร อารมณ ท เปน

อฏฐารมณ กได อ นฏฐา รมณ กได สวน วบาก จต นน กศล

วบาก จต ร ได เฉพาะ อฏฐารมณ อกศล วบาก จต ก ร ได เฉ พาะ

อ นฏฐา รมณ เทานน

เมอ ปญจ ทวา รา วช ชน จต เกด ขน ร อารมณ ใด กระทบ ตา (หรอ

ห หรอ จมก หรอ ลน หรอ กาย) แลว ก ดบ ไป จกข วญญาณ

(หรอ โสต วญญาณ หรอ ฆาน วญญาณ หรอ ชวหา วญญาณ หรอ

กาย วญญาณ) จง เกด สบ ตอ เหน (หรอ ไดยน หรอ ได กลน หรอ

ลม รส หรอ ร โผฏฐพพะ) อารมณ เดยวกน นน แลว ดบ ไป สม ปฏ จ

ฉน น จต จง เกด ตอรบ อารมณ เดยวกน นน แลว ดบ ไป สน ต รณ จต จง

เกด ตอ พจารณา อารมณ เดยวกน นน แลว ดบ ไป

เมอ จกข วญญาณ โสต วญญาณ ฆาน วญญาณ ชวหา วญญาณ

กาย วญญาณ จะ เกด ขน รบ ผล ของ กรรม ทาง ตา หรอ ห หรอ จมก

หรอ ลน หรอ กาย แตละ วาระ นน ปญจ ทวา รา วช ชน จต จะ ตอง เกด

กอน เพราะ ตอง ม วถ จต ท เกด ขน ร วา อารมณ กระทบ ทวาร ใด กอน

จต ท ชอ วา อา วช ชนะ นน เพราะ อรรถ วา นำ ออก ไป จาก สนดาน

(การ สบ ตอ) อน เปน ภวงค แลว นอม ไป ส อารมณ ท กระทบ ทวาร

เมอ ปญจ ทวา รา วช ชน จต ดบ แลว จกข วญญาณหรอ โสต วญญาณ

หรอ ฆาน วญญาณ หรอ ชวหา วญญาณ หรอ กาย วญญาณ จง

จะ เกด ขน เหน ไดยน ได กลน ลม รส ร โผฏฐพพะ ทาง ทวา ร

นนๆ ได

จต  ๘๙  หรอ  ๑๒๑  ประเภท  365

มโน ทวา รา วช ชน จต (มโน + ท วาร + อาว ช ชน) เปน วถ จต

ขณะ แรก ท เกด ขน ร อารมณ ทาง ใจ และ เปน จต ท เกด กอน อกศล จต

หรอ กา มาว จร กศล จต (ถา เปน พระ อรหนต ก เปน กา มาว จร กรยา จต

แทน กศล จต) และ ทาง ปญจ ทวาร นน เมอ สน ต รณ จต ดบ ไป แลว

มโน ทวา รา วช ชน จต ก เกด ตอ ทำ โวฏฐพ พน กจ จง เปน โวฏฐพ พน จต

(เพราะ ไม ได เกด ขน ร อารมณ ทาง มโน ทวาร จง ไม ได ทำอา วช ชน กจ)

คอ เปน จต ท กระทำ ทาง ให จต ท เกด ตอ มนสการ โดย ไม แยบคาย

เปน อกศล จต หรอ มนสการ โดย แยบคาย เปน กศล จต (หรอกรยา

จต ของ พระ อรหนต) ตาม การ สะสม ของ จต

ไม วา จต ดวง นน จะ เกด ทาง ปญจ ทวาร เปน โวฏฐพ พน จต สบ ตอ

จากสน ต รณ จต หรอ เกด ขน ร อารมณ ทาง ใจ ขณะ แรก เปนมโน ทวา รา

วช ชน จต กตาม เมอ จต ดวง น ดบ ไป แลว อกศล จต หรอ กา มาว จร

กศล จต (หรอ กา มาว จร กรยา จต ของ พระ อรหนต) จง เกด ขน ได

ฉะนน จต ดวง น จง เกด ขน กอน อกศล จต และ กา มาว จร กศล จต

(หรอ กา มาว จร กรยา จต ของ พระ อรหนต) ทง ๖ ทวาร

ห ส ตป ปาท จต เปน จต ท เพยง ทำให พระ อรหนต แยม ยม ใน ๖

อารมณ ทาง ๖ ทวาร

กา มาว จร โสภณ จต ๒๔ ดวง

กา มาว จร โสภณ จต ๒๔ ดวง เปน จต ท ด งาม ขน กา มาว จร

เพราะ ม เจตสก ท ด งาม (โสภณ เจตสก) เกด รวม ดวย

366  ภาคผนวก

กา มาว จร โสภณ จต ๒๔ ดวง คอ กา มาว จร กศล จต (มหา

กศล) ๘ ดวง กา มาว จร วบาก จต (มหา วบาก) ๘ ดวง

กา มาว จร กรยา จต (มหา กรยา) ๘ ดวง

กา มาว จร กศล จต ๘ ดวง คอ

ดวง ท ๑ โสม นสส สหคต าณ สมป ยต ต อ สง ขา รก

กศล จต เกด รวม กบ โสมนส เวทนา ประกอบ ดวย ปญญา (ญาณ

สมป ยตต) คอ ม ปญญา เจตสก (อ โมหะ) เกด รวม ดวย เปน จต

ม กำลง เกด ขน โดย ไม ตอง อาศย การ ชกจง

ดวง ท ๒ โสม นสส สหคต าณ สมป ยต ต ส สง ขา รก

กศล จต เกด รวม กบ โสมนส เวทนา ประกอบ ดวย ปญญา เปน

จต ท ม กำลง ออน เกด ขน โดย อาศย การ ชกจง

ดวง ท ๓ โสม นสส สหคต าณ วปป ยต ต อ สง ขา รก

กศล จต เกด รวม กบ โสมนส เวทนา ไม ประกอบ ดวย ปญญา เปน

จต ท ม กำลง เกด ขน โดย ไม อาศย การ ชกจง

ดวง ท ๔ โสม นสส สหคต าณ วปป ยต ต ส สง ขา รก

กศล จต เกด รวม กบ โสมนส เวทนา ไม ประกอบ ดวย ปญญา เปน

จต ท ม กำลง ออน เกด ขน โดย อาศย การ ชกจง

ดวง ท ๕ อ เปก ขา สหคต าณ สมป ยต ต อ สง ขา รก

กศล จต เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา ประกอบ ดวย ปญญา เปน

จต ท ม กำลง เกด ขน โดย ไม อาศย การ ชกจง

จต  ๘๙  หรอ  ๑๒๑  ประเภท  367

ดวง ท ๖ อ เปก ขา สหคต าณ สมป ยต ต ส สง ขา รก

กศล จต เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา ประกอบ ดวย ปญญา เปน

จต ท ม กำลง ออน เกด ขน โดย อาศย การ ชกจง

ดวง ท ๗ อ เปก ขา สหคต าณ วปป ยต ต อ สง ขา รก

กศล จต เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา ไม ประกอบ ดวย ปญญา เปน

จต ท ม กำลง เกด ขน โดย ไม อาศย การ ชกจง

ดวง ท ๘ อ เปก ขา สหคต าณ วปป ยต ต ส สง ขา รก

กศล จต เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา ไม ประกอบ ดวย ปญญา เปน

จต ท ม กำลง ออน เกด ขน โดย อาศย การ ชกจง

เจตนา เจตสก ใน กา มาว จร กศล จต ๘ ดวง ยอม สำเรจ เปน กศล

กรรม ใน บญ กรยา วตถ ๑๐ คอ1

ทานมย บญ สำเรจ ดวย ทาน การ สละ วตถ ท

เปนประโยชน ให แก ผ อน

ส ลมย บญ สำเรจ ดวย ศล การ วรต ทจรต กรรม

ภาวนา มย บญ สำเรจ ดวย การ เจรญ สมถะ และ การ

เจรญวปสสนา

อปจายน มย (อป จ ต สหค ตะ) บญ สำเรจ ดวย การ ออนนอม

ตอผ ควร ออนนอม

เวย ยาว จ จมย (เวย ยาว จจ สหค ตะ) บญ สำเรจ ดวย การ

1  อฏฐสาลน จตตปปาทกณฑ อธบายบญญกรยาวตถ

368  ภาคผนวก

ขวนขวายชวย เหลอ ใน กจการ งาน ท ควร

กระทำ

ปตต ทานมย (ปต ตา น ป ทานมย) บญ สำเรจ ดวย การ

อทศสวน กศล ให ผ อน ร เพอ อนโมทนา

ปต ตา น โมทนา มย (อพภาน โมทนา มย) บญ สำเรจ ดวย

การอนโมทนา ใน กศล ของ ผ อน

เท สนาม ย บญ สำเรจ ดวย การ แสดง พระ ธรรม

สวน มย บญ สำเรจ ดวย การ ฟง พระ ธรรม

ทฏ ชก มม บญ สำเรจ ดวย การ ทำความ เหน ให ถก ตอง

ขณะ ใด ท จต ไม เปน ไป ใน บญ ญ กรยา วตถ ๑๐ ขณะ นน ไมใช

กศล จต

กา มาว จร กศล จต เปน กศล ท เปน ไป ทง ใน ทาน (ทาน ปตต ทาน

ปต ตา น โมทนา) ใน ศล (ศล อปจายน ะ เวย ยา วจจะ) ใน ภาวนา

(ภาวนา ธมม เท สนา ธมม สวนะ ทฏ ชก มม) เกด ขน ทาง ตา

ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ ดวย เหต น กา มาว จร

กศล จง ชอ วา มหา กศล

เมอ กา มาว จร กศล จต ๘ ดวง เกด ขน สำเรจ เปน กศล กรรม

แลว เจตนา ท กระทำ กศล กร รม นนๆ เปนก มม ปจจย ให กา มาว จร

กศล วบาก จต ๑๖ ดวง เกด ขน เปน ผล ของ กร รม นนๆ ตาม ควร

แก เหต และ กาล กา มาว จร กศล วบาก ๑๖ ดวง คอ อ เหตก กศล

จต  ๘๙  หรอ  ๑๒๑  ประเภท  369

วบาก ๘ ดวง และ กา มาว จรส เหตก กศล วบาก (มหา วบาก) ๘

ดวง

กา มาว จรส เหตก กศล วบาก (มหา วบาก) ๘ ดวง คอ

ดวง ท ๑ โสม นสส สหคต ญาณ สมป ยต ต อ สง ขา รก

ดวง ท ๒ โสม นสส สหคต ญาณ สมป ยต ต ส สง ขา รก

ดวง ท ๓ โสม นสส สหคต ญาณ วปป ยต ต อ สง ขา รก

ดวง ท ๔ โสม นสส สหคต ญาณ วปป ยต ต ส สง ขา รก

ดวง ท ๕ อ เปก ขา สหคต ญาณ สมป ยต ต อ สง ขา รก

ดวง ท ๖ อ เปก ขา สหคต ญาณ สมป ยต ต ส สง ขา รก

ดวง ท ๗ อ เปก ขา สหคต ญาณ วปป ยต ต อ สง ขา รก

ดวง ท ๘ อ เปก ขา สหคต ญาณ วปป ยต ต ส สง ขา รก

มหา วบาก จต ๘ ดวง น ม โสภณ เหต เจตสก เกด รวม ดวย จง

เปน ส เหตก กศล วบาก จต ตาง กบ อ เหตก กศล วบาก จต ๘ ดวง

ซง ไมม โสภณ เหต เจตสก เกด รวม ดวย

กา มาว จร โสภณ กรยา จต (มหา กรยา จต) ๘ ดวง เปน จต ของ

พระ อรหนต ซง เมอ ดบ อกศล และ กศล ทง หลาย ซง เปน เหต ให เกด

วบาก จต ใน กาล ขาง หนา แลว สภาพ ของ โสภณ จต ท เปน กศล กอน

เปน พระ อรหนต นน เมอ เปน พระ อรหนต แลว ก เปน เพยง กรยา จต

ซง ไม เปน เหต ให เกด วบาก จต อก ตอ ไป ฉะนน พระ อรหนต จง ม

370  ภาคผนวก

แต วบาก จต และ กรยา จต คอ ม วบาก จต ซง เปน ผล ของ อดต กรรม

กอน เปน พระ อรหนต และ ม กรยา จต ซง ไมใช กศล จต จง ไม เปน

เหต ให เกด วบาก จต ใน กาล ตอ ไป อก เลย

กา มาว จร โสภณ กรยา จต หรอ กา มาว จรส เหตก กรยา จต

หรอ มหา กรยา จต ๘ ดวง คอ

ดวง ท ๑ โสม นสส สหคต ญาณ สมป ยต ต อ สง ขา รก

ดวง ท ๒ โสม นสส สหคต ญาณ สมป ยต ต ส สง ขา รก

ดวง ท ๓ โสม นสส สหคต ญาณ วปป ยต ต อ สง ขา รก

ดวง ท ๔ โสม นสส สหคต ญาณ วปป ยต ต ส สง ขา รก

ดวง ท ๕ อ เปก ขา สหคต ญาณ สมป ยต ต อ สง ขา รก

ดวง ท ๖ อ เปก ขา สหคต ญาณ สมป ยต ต ส สง ขา รก

ดวง ท ๗ อ เปก ขา สหคต ญาณ วปป ยต ต อ สง ขา รก

ดวง ท ๘ อ เปก ขา สหคต ญาณ วปป ยต ต ส สง ขา รก

ร ปาว จร จต ๑๕ ดวง

ร ปาว จร จต ๑๕ ดวง คอ ร ปาว จร กศล จต ๕ ดวง ร ปาว จร

วบาก จต ๕ ดวง ร ปาว จร กรยา จต ๕ ดวง

จต  ๘๙  หรอ  ๑๒๑  ประเภท  371

ร ปาว จร จต เปน จต ระดบ สง กวา กา มาว จร จต เปน จต ท ได

อบรม เจรญ ขน จน พน จาก กาม อารมณ โดย อาศย การ อบรม เจรญ

กา มาว จร กศล จต จน สงบ มนคง ขน เปน สมถ ภาวนา เมอ กา มาว จร

กศล จต สงบ มนคง ขน เปน สมาธ ขน ตางๆ จน จต แนบ แนน ใน

อารมณ เปน อป ปนา สมาธ ขณะ ใด ขณะ นน ก เปน ร ปาว จร กศล จต

(รป ฌาน กศล จต) พน จาก สภาพ ของ กา มาว จร จต

ร ปาว จร กศล จต ๕ ดวง

ว ตกก วจาร ปต ส เขก คค ตา สหต ปฐม ช ฌาน ก สล จต ต

ปฐมฌาน กศล จต ม องค ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอก คค ตา

วจาร ปต ส เขก คค ตา สหต ท ตยช ฌาน ก สล จต ต

ทตย ฌาน กศล จต ม องค ๔ คอ วจาร ปต สข เอก คค ตา

ปต ส เขก คค ตา สหต ตตย ช ฌาน ก สล จต ต

ตตย ฌาน กศล จต ม องค ๓ คอ ปต สข เอก คค ตา

ส เขก คค ตา สหต จต ตถช ฌาน ก สล จต ต

จตตถ ฌาน กศล จต ม องค ๒ คอ สข เอก คค ตา

อ เปก เขก คค ตา สหต ป จมช ฌาน ก สล จต ต

ปญจม ฌาน กศล จต ม องค ๒ คอ อเบกขา เอก คค ตา

372  ภาคผนวก

ฌาน จต ขน สง ขนๆ นน ละ องค ของ ฌาน ไป ตาม ลำดบ โดย นย

ของ รป ฌาน ๔ นน ไมม ทตย ฌาน ตตย ฌาน จต จง เปน ทตย ฌาน

จตตถ ฌาน จต จง เปน ตตย ฌาน และ ปญจม ฌาน จต จง เปน จตตถ

ฌาน ทงน เพราะ บาง บคคล สามารถ ละ วตก และ วจาร ได พรอม กน

ร ปาว จร วบาก จต ๕ ดวง

ว ตกก วจาร ปต ส เขก คค ตา สหต ปฐม ช ฌาน ว ปาก จต ต

ปฐมฌาน วบาก จต ม องค ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอก คค ตา

วจาร ปต ส เขก คค ตา สหต ท ตยช ฌาน ว ปาก จต ต

ทตย ฌาน วบาก จต ม องค ๔ คอ วจาร ปต สข เอก คค ตา

ปต ส เขก คค ตา สหต ตตย ช ฌาน ว ปาก จต ต

ตตย ฌาน วบาก จต ม องค ๓ คอ ปต สข เอก คค ตา

ส เขก คค ตา สหต จต ตถช ฌาน ว ปาก จต ต

จตตถ ฌาน วบาก จต ม องค ๒ คอ สข เอก คค ตา

อ เปก เขก คค ตา สหต ป จมช ฌาน ว ปาก จต ต

ปญจม ฌาน วบาก จต ม องค ๒ คอ อเบกขา เอก คค ตา

เมอ ร ปาว จร กศล จต ม กำลง ถง พรอม ดวย วส คอ ความ ชำนาญ

คลองแคลว ใน การ เกด ขน ได ตาม กำหนด เวลา และ เกด ดบ สบ ตอ

กน ไป โดย ไม ขาด สาย ตาม กำหนด เวลา และ ออก จาก ฌาน คอ

จต  ๘๙  หรอ  ๑๒๑  ประเภท  373

ฌาน จต ไม เกด สบ ตอ ไป อก ตาม กำหนด เวลา เปนตน เมอ ฌาน จต

นน ไม เสอม ฌาน กศล จต ขน ใด ขน หนง ยอม ม ปจจย เกด ขน กอน จต

จต ฌาน กศล จต ท เกด กอน จต จต ยอม เปน ปจจย ให ฌาน วบาก จต

ปฏสนธ เกด ขน เปน รป พรหม บคคล ตาม ภม ของ ฌาน จต นนๆ

ร ปาว จร กรยา จต ๕ ดวง

ว ตกก วจาร ปต ส เขก คค ตา สหต ปฐม ช ฌาน กรยา จต ต

ปฐมฌาน กรยา จต ม องค ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอก คค ตา

วจาร ปต ส เขก คค ตา สหต ท ตยช ฌาน กรยา จต ต

ทตย ฌาน กรยา จต ม องค ๔ คอ วจาร ปต สข เอก คค ตา

ปต ส เขก คค ตา สหต ตตย ช ฌาน กรยา จต ต

ตตย ฌาน กรยา จต ม องค ๓ คอ ปต สข เอก คค ตา

ส เขก คค ตา สหต จต ตถช ฌาน กรยา จต ต

จตตถ ฌาน กรยา จต ม องค ๒ คอ สข เอก คค ตา

อ เปก เขก คค ตา สหต ป จมช ฌาน กรยา จต ต

ปญจม ฌาน กรยา จต ม องค ๒ คอ อเบกขา เอก คค ตา

ร ปาว จร กรยา จต เปน จต ของ พระ อรหนต ใน ขณะ ท เปน อป ปนา

สมาธ ร ปาว จร กรยา จต ไม เปน ปจจย ให เกด ร ปาว จร วบาก จต เลย

374  ภาคผนวก

อรป าว จร จต ๑๒ ดวง

อรป าว จร ฌาน จต คอ ปญจ ฌาน จต ท ไมม รป กรรมฐาน

เปน อารมณ เพราะ เหน วา เมอ ยง ม รป เปน อารมณ อย ก ยง

ใกล ชด ตอ การ ท จะ ม กาม เปน อารมณ เมอ บรรล รป ปญจม ฌาน

แลว ก เพก รป ท เปน อารมณ โดย นอม ระลก ถง สภาพ ท ไมม รป นมต

และ ม อารมณ ไมม ทสด อรป าว จร จต ๑๒ ดวง คอ อรป าว จร

กศล จต ๔ ดวง อรป าว จร วบาก จต ๔ ดวง อรป าวจ รก ร ยา

จต ๔ ดวง

อรป าว จร กศล จต ๔ ดวง

อา กา สาน จาย ตน ก สล จต ต

ว ญาณ จาย ตน ก สล จต ต

อากจญาย ตน ก สล จต ต

เนวสญา นาสญาย ตน ก สล จต ต

อา กา สาน ญ จาย ตน กศล จต เปน อรป ปญจม ฌาน จต ท ระลก

ถง อากาศ ท กวาง ใหญ ไพศาล ไมม ทสด เปน อารมณ

วญญาณ ญ จาย ตน กศล จต เปน อรป ปญจม ฌาน จต ท ม

วญญาณ ท ไมม ทสด คอ อา กา สาน ญ จาย ตน จต เปน อารมณ

อากญจญญาย ตน กศล จต เปน อรป ปญจม ฌาน จต ท ไม ม

จต  ๘๙  หรอ  ๑๒๑  ประเภท  375

อะไรๆ เปน อารมณ เลย ไมม แมอา กา สาน ญ จาย ตน จต เปน

อารมณ เพราะ ร วาการ ไมม อะไร เปน อารมณ เลย ยอม ประณต กวา

ม อา กา สาน ญ จาย ตน จต เปน อารมณ

เนว สญญา นา สญญา ย ตน กศล จต เปน อรป ปญจม ฌาน จต ท

ม อากญจญญาย ตน จต เปน อารมณ เพราะ ร วา แม ขณะ ท ไมม อะไร

เปน อารมณ เลย นน ก ยง ม อากญจญญาย ตน จต ฉะนน อรป ฌาน

ขน สงสด คอ เนว สญญา นา สญญา ย ตน จต จง ม อากญจญญาย

ตน จต เปน อารมณ ซง เปน สภาพ ท ละเอยด ประณต มาก โดย ขณะ

นน จะ วา ม สญญา ก ไมใช ไมม สญญา ก ไมใช

อรป าว จร กศล จต ๔ ดวง น เมอ ถง พรอม ดวย วส ไม เสอม ยอม

เปน ปจจย ให อรป ฌาน กศล ดวง ใด ดวง หนง เกด กอน จต จต และเมอ

จต จต ดบ แลว อรป ฌาน กศล จต ท เกด กอน จต จต ก เปน ปจจย ให

อรป าว จร วบาก จต ปฏสนธ เกด เปน อรป พรหม บคคล ใน อรป ฌาน

ภม ตาม ขน ของ อรป ฌาน จต นนๆ

อรป า จร วบาก จต ๔ ดวง

อา กา สาน จาย ตน ว ปาก จต ต

ว ญาณ จาย ตน ว ปาก จต ต

อากจญาย ตน ว ปาก จต ต

เนวสญา นาสญาย ตน ว ปาก จต ต

376  ภาคผนวก

เมอ อรป าว จร วบาก จต ดวง ใด ดวง หนง ปฏสนธ เกด ขน เปน

อรป พรหม บคคล ใน อรป พรหม ภม ตาม ขน ของ อรป ฌาน จต นน แลว

ก ดำรง ความ เปน อรป พรหม บคคล นนๆ จนกวา จะ จต เมอ สน อาย

ของ พรหม ภ ม นนๆ ระหวาง ท เปน อรป พรหม บคคล นน ไมม รป ขนธ

ใดๆ เกด เลย ม แต นาม ขนธ ๔ เทานน จง เปน อรป พรหม

บคคล

อรป าว จร กรยา จต ๔ ดวง

อา กา สาน จาย ตน กรยา จต ต

ว ญาณ จาย ตน กรยา จต ต

อากจญาย ตน กรยา จต ต

เนวสญา นาสญาย ตน กรยา จต ต

อรป าว จร กรยา จต เปน จต ของ พระ อรหนต ผ ได อบรม เจรญ

สมถ ภาวนา มา แลว จนถง อรป ฌาน เมอ บรรล อรย สจ จ ธรรม เปน

พระ อรหนต แลว อรป าว จร ฌาน จต ท เกด ขน จง เปน กรยา จต ไม ใช

อรป าว จร กศล จต อก ตอ ไป

โลก ตต รจต ๘ ดวง

โลก ตต รจต คอ จต ท ประจกษ แจง ลกษณะ ของ นพพาน โดย

เปน จต ท ดบ กเลส เปน โลก ตต รกศล จต ๔ ดวง ประเภท หนง และ

โดย เปน จต ท ดบ กเลส แลว เปน โลก ตต รว บาก จต ๔ ดวง ประเภท

หนง โลก ตต รจต ๘ ดวง คอ

จต  ๘๙  หรอ  ๑๒๑  ประเภท  377

โสต า ปตต มค ค จต (กศล) ๑ ดวง

โสต า ปตต ผล จต (วบาก) ๑ ดวง

สก ทา คา ม มค ค จต (กศล) ๑ ดวง

สก ทา คา ม ผล จต (วบาก) ๑ ดวง

อ นาคา ม มค ค จต (กศล) ๑ ดวง

อ นาคา ม ผล จต (วบาก) ๑ ดวง

อร หต ตมคค จต (กศล) ๑ ดวง

อร หต ต ผล จต (วบาก) ๑ ดวง

เมอ กา มาว จร กศลญาณ สมปยต ต จต เกด ระลก และ พจารณา

ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม จน ประจกษ แจง ลกษณะ ของ

นามธรรม และ รป ธรรม และ ละ คลาย ความ ยด มน เหน ผด ใน สภาพ

ธรรม จน บรรล วปสสนา ญาณ ตาม ลำดบ ขน แลว โลก ตต รจต ก

เกด ขน ประจกษ แจง ลกษณะ ของพระ นพพาน และ ดบ กเลส ตาม

ลำดบ ขน คอ

โสต า ปตต มค ค จต เปน โลก ตต รกศล จต เกด ขน เพยง ขณะ

เดยว ใน สงสารวฏ ฏ ทำ กจ ดบ กเลส คอ มจฉา ทฏฐ วจกจฉา

และ อกศล ธรรม ใน ฐานะ เดยวกน จง ไมม ปจจย ให เกด ใน อบายภม

อก เลย

เมอ โสต า ปตต มค ค จต ดบ แลว โสต า ปตต ผล จต ซง เปน

โลก ตต รว บาก จต ก เกด สบ ตอ ทนท โดย ไมม จต อน เกด คน

378  ภาคผนวก

โสต า ปตต มค ค จต เปน กศล กรรม ท ให ผล ทนท โดย เปน ปจจย ให

โสต า ปตต ผล จต ซง เปน โลก ตต รว บาก เกด ขน ม พระ นพพาน เปน

อารมณ สบ ตอ จาก โสต า ปตต มค ค จต ทนท แต ตาง กน โดย สภาพ ท

โสต า ปตต มค ค จต เกด ขน ดบ กเลส เมอ ม พระ นพพาน เปน อารมณ

โสต า ปตต ผล จต เกด ขน รบ ผล คอ ม พระ นพพาน เปน อารมณ โดย

เปน จต ท ดบ กเลส แลว

สก ทา คา ม มค ค จต ก โดย นย เดยวกน คอ เกด ขน เพยง

ขณะ เดยว ใน สงสารวฏ ฏ ทำ กจ ดบ ความ ยนด พอใจ ใน รป เสยง

กลน รส โผฏฐพพะ อยาง หยาบ เมอ สก ทา คา ม มค ค จต ดบ แลว

สก ทา คา ม ผล จต ก เกด สบ ตอ ม พระ นพพาน เปน อารมณ โดย เปน

จต ท ดบ กเลส แลว

อ นาคา ม มค ค จต เกด ขน เพยง ขณะ เดยว ใน สงสารวฏ ฏ ทำ

กจ ดบ ความ ยนด พอใจ ใน รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ อยาง

ละเอยด เมอ อ นาคา ม มค ค จต ดบ แลว อ นาคา ม ผล จต ก เกด

สบ ตอ ม พระ นพพาน เปน อารมณ โดย เปน จต ท ดบ กเลส แลว

อร หต ตมคค จต เกด ขน ขณะ เดยว ใน สงสารวฏ ฏ ทำ กจ ดบ

กเลส ท เหลอ อย ทงหมด เมอ อร หต ตมคค จต ดบ แลว อร หต ต ผล จต

ก เกด สบ ตอ ม พระ นพพาน เปน อารมณ โดย เปน จต ท ดบ กเลส

หมด สน แลว

จต  ๘๙  หรอ  ๑๒๑  ประเภท  379

โลก ตต รจต ๔๐ ดวง

ฌาน ลาภ บคคล คอ ผ ท เจรญ สมถ ภาวนา จน แคลวคลอง

ชำนาญ ยง นน ขณะ ใด ท ฌาน จต ขน หนง ขน ใด เกด กา มาว จร

ญาณ สมปยต ต จต ก เกด สลบ ระลก ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ

รป ธรรม ขณะ นน เมอ ปญญา พจารณา ลกษณะ ของ นามธรรม และ

รป ธรรม เพม ขน ชด แจง ขน ก ยอม ละ คลาย ความ ยดถอ เหน ผด วา

เปน ตว ตน ลง เมอ โลก ตต รจต ขน ใด เกด ขน พรอม กบ องค ของ ฌาน

ขน ใด โดย ม ฌาน ขน นน เปน บาท ก เปน มค ค จต และ ผล จต ท เปน

โลก ตตร ฌาน ขน นนๆ ฉะนน จง เปน โลก ตต รจต ๔๐ ดวง

โสต า ปตต มค ค ปฐมฌาน ๑ ทตย ฌาน ๑ ตตย ฌาน ๑

จตตถ ฌาน ๑ ปญจม ฌาน ๑

โสต า ปตต ผล ปฐมฌาน ๑ ทตย ฌาน ๑ ตตย ฌาน ๑

จตตถ ฌาน ๑ ปญจม ฌาน ๑

สก ทา คา ม มค ค ปฐมฌาน ๑ ทตย ฌาน ๑ ตตย ฌาน ๑

จตตถ ฌาน ๑ ปญจม ฌาน ๑

สก ทา คา ม ผล ปฐมฌาน ๑ ทตย ฌาน ๑ ตตย ฌาน ๑

จตตถ ฌาน ๑ ปญจม ฌาน ๑

อ นาคา ม มค ค ปฐมฌาน ๑ ทตย ฌาน ๑ ตตย ฌาน ๑

จตตถ ฌาน ๑ ปญจม ฌาน ๑

380  ภาคผนวก

อ นาคา ม ผล ปฐมฌาน ๑ ทตย ฌาน ๑ ตตย ฌาน ๑

จตตถ ฌาน ๑ ปญจม ฌาน ๑

อร หต ตมคค ปฐมฌาน ๑ ทตย ฌาน ๑ ตตย ฌาน ๑

จตตถ ฌาน ๑ ปญจม ฌาน ๑

อร หต ต ผล ปฐมฌาน ๑ ทตย ฌาน ๑ ตตย ฌาน ๑

จตตถ ฌาน ๑ ปญจม ฌาน ๑

มค ค จต ทง ๔ ดวง นน เกด ขน ได เพยง ขณะ เดยว เทานน ใน

สงสารวฏ ฏ แต โลก ตตร ฌาน วบาก คอ ผล จต นน ยอม เกด ขน ได

อก เมอ บคคล นน ม ฌาน จต คลองแคลว เปน ปจจย ให โลก ตตร ฌาน

วบาก จต เกด ขน ได อก วา ระ อนๆ โลก ตตร ฌาน จต ท เกด ใน วา ระ

หลงๆ ไมใช ใน มค ค วถ ซง ดบ กเลส นน เปน ผล สมาบต เพราะ เปน

โลก ตตร ฌาน วบาก จต (ผล จต) ท เกด ดบ สบ ตอ กน โดย ไมม จต

อน เกด แทรก คน เลยใน ระหวาง ท กำลง เปน ผล สมาบต อย นน

381

เจตสก ๕๒ ประเภท

เจตสก ๕๒ ประเภท คอ

อญ ญ สมา นา เจตสก ๑๓ ดวง

อกศล เจตสก ๑๔ ดวง

โสภณ เจตสก ๒๕ ดวง

อญ ญ สมา นา เจตสก ๑๓ ดวง

อญ ญ สมา นา เจตสก คอ เจตสก ท เสมอ กบ เจตสก ประเภท

อน ทอญ ญ สมา นา เจตสก เกด รวม ดวย เมอ อญ ญ สมา นา เจตสก

เกด รวม กบ อกศล เจตสก อญ ญ สมา นา เจตสก ก เปน อกศล ดวย เมอ

อญ ญ สมา นา เจตสก เกด รวม กบ โสภณ เจตสก อญ ญ สมา นา เจตสก

ก เปน โสภณ ะ ดวย อญ ญ สมา นา เจตสก เกด รวม กบ อกศล เจตสก

กได เกด รวม กบ โสภณ เจตสก กได แต อกศล เจตสก เกด รวม กบ

โสภณ เจตสก ไม ได เลย

อญ ญ สมา นา เจตสก ๑๓ ดวง ม ๒ ประเภท คอ สพ พ จตต

สาธารณ เจตสก ๗ ดวง และ ปกณณก เจตสก ๖ ดวง

สพ พ จตต สาธารณ เจตสก ๗ ดวง คอ เจตสก ท เกด กบ จต

ทก ดวง จต ทก ประเภท และ ทก ขณะ ท เกด ขน นน ตอง ม เจตสก

๗ ดวง น เกด รวม ดวย สำหรบ ทว ปญจ วญญาณ ๑๐ ดวง ม

382  ภาคผนวก

สพ พ จตต สาธารณ เจตสก ๗ ดวง น เกด ขน รวม ดวย เทานน ไมม

เจต ส กอนๆ เกด รวม ดวย อก เลย ฉะนน ทว ปญจ วญญาณ ๑๐

ดวง จง ม เจตสก เกด รวม ดวย นอย ทสด คอ ม เจตสก เกด รวม

ดวย เพยง ๗ ดวง น เทานน จ ตอนๆ นอกจาก น ม เจตสก เกด

รวม ดวย มากกวา ๗ ดวง ตาม ประเภท ของ จ ตนนๆ

สพ พ จตต สาธารณ เจตสก ๗ ดวง

๑. ผสส เจตสก เปน เจตสก ท กระทบ อารมณ ผสส เจตสก

เกด ขน กระทบ อารมณ ใด ก เปน ปจจย ให จต และ เจต ส กอนๆ ท

เกด รวม กน ใน ขณะ นนกระทำ กจการ งาน ตาม หนาท ของ จต และ

เจต ส กนนๆ ใน อารมณ ท ผสส เจตสก กระทบ จต ผสส เจตสก

และ เจต ส กอนๆ เกด ขน กระทำ กจการ งาน ของ ตนๆ พรอม กน

แลว ก ดบ ไป อยาง รวดเรว การกระทบ อารมณ ของ ผสส เจตสก จง

ทำให อารมณ ปรากฏ พรอม ดวย อาการ ของ เจตสก ตางๆ ท เปน

ไป ใน อารมณ นน เชน พอใจ (โลภ ะ) หรอ ไม พอใจ (โทสะ) ใน

อา รมณ นนๆ เปนตน ผสส เจตสก จง เปน อาหาร นำ มา ซง ผล คอ

จต และ เจตสก ตางๆ เกด ขน รวม กน ทำ กจ ให ปรากฏ ความ เปน

ไป ของ สภาพ ธรรม ใน ขณะ นน ฉะนน ผสส เจตสก จง เปน อาหาร

ปจจย ของ จต และ เจต ส กอนๆ ท เกด รวม กน

๒. เวทนา เจตสก เปน เจตสก ท รสก ขณะ ใด ท จต เกด ขน ร

อารมณ ใด เวทนา เจตสก ท เกด รวม กบ จต ใน ขณะ นน ก รสก ดใจ หรอ

เจตสก  ๕๒  ประเภท  383

เสยใจ สข หรอ ทกข หรอ เฉยๆ ใน อารมณ นน เวทนา เจตสกเกด

กบ จต ทก ดวง และ ตาง กน ไป ตาม ประเภท ของ จ ตนนๆ เชน โทมนส

เวทนา เกด รวม กบ โทส มลจต อเบกขา เวทนา เกด รวม กบ โม หม ล จต

และ โลภ มลจต เปนตน

๓. สญญา เจตสก เปน เจตสก ท จำ หมาย อารมณ สญญา เจตสก

จำ อารมณ ทก อยาง ท ปรากฏ สบ ตอ เปน เรอง ราว สตว บคคล ตางๆ

สญญา จำ ความ รสก สข ทกข ดใจ เสยใจ เฉยๆ ใน อารมณ

ทก อยาง สญญา เจตสก เปน ปจจย สำคญ ท สง เสรม ความ ผกพน

ยด มน ใน ชวต เชน เดยว กบ เวทนา เจตสก ซง เมอ รสก สข หรอ ดใจ

เปนตน ก ยอม สำคญ ยด มน ผกพน ตองการ ความ ร สก นนๆ เรอยๆ

ไป ดวย เหต น เวทนา เจตสก จง เปน เวทนา ขนธ ๑ และ สญญา

เจตสก เปน สญญา ขนธ ๑ เจตสก อก ๕๐ ประเภท ท เหลอ นน ก

ปรง แตง จต ไป ตาม สภาพ ของ เจต ส กนนๆ เจตสก ๕๐ ดวง นน

จง เปน สงขาร ขนธ

๔. เจตนา เจตสก เปน เจตสก ท จงใจ ตงใจ ขวนขวาย กระทำ กจ

ตาม ประเภท ของ เจตนา และ สมปยต ต ธรรม ท เกด รวม กน ใน ขณะ

นนๆ เจตนา เจตสก จง เปนก มม ปจจย เจตนา เจตสก ท เกด รวม กบ

วบาก จต เปน สห ชา ตกมมปจจย เพราะ กระทำ กจ ของ เจตนา ท เปน

วบาก พรอม กบ วบาก จต และ วบาก เจต ส กอนๆ ท เกด รวม กน แลว

ก ดบ ไป เจตนา เจตสก ซง เปน กรยา เกด ขน กระทำ กจ ของ เจตนา

รวม กบ กรยา จต และ กรยา เจต ส กอนๆ แลว ดบ ไป ก เปน สห ชา ต

384  ภาคผนวก

กมม ปจจย แต อกศล เจตนา ท เกด กบ อกศล จต และ กศล เจตนา ท

เกด กบ กศล จต นนเปนสหชาตปจจย เมอ สำเรจ เปน อกศล กรรมบถ

อยาง ใด อยาง หนง หรอกศล กรรมบถ อยาง ใด ยาง หนง แลว ดบ ไป

เปน นา นก ขณ กกมม ปจจย เพราะ ทำให วบาก จต และ เจตสก เกด

ขน ใน กาล ขาง หนา ซง ไมใช ใน ขณะ เดยว กบ อกศล เจตนา หรอ กศล

เจตนา ท กระทำ กรรม นน เมอ ให ผล ตาง ขณะ คอ ทำให วบาก จต

และ เจตสก เกด ภาย หลง จาก อกศล เจตนา หรอ กศล เจตนา ซง เปน

เหต ดบ ไป แลว เจตนา กรรม ซง เปน อกศล เจตนา หรอ กศล เจตนา

นน จง เปนนา นก ขณ กกมม ปจจย

๕. เอก คค ตา เจตสก เปน เจตสก ท ตง มน ใน อารมณ ไม วา จต

เกด ขน ร อารมณ ใด เอก คค ตา เจตสก ก ตง มน ใน อารมณ นน แต

เอก คค ตา เจตสก ท เกด กบ อกศล จต ไมม กำลง ตง มนคง ใน อารมณ

เทา กบ เอก คค ตาเจตสก ท เกด กบ กศล จต ขณะ ใด ท จต เกด ดบ ร

อารมณ เดยว สบ ตอ กน นานๆ ลกษณะ ของ เอก คค ตา เจตสก ซง

ตง มน ใน อารมณ แตละ ขณะ จต นน ก ปรากฏ เปน สมาธ ขน ตางๆ

ขณะ ใด ท กศล เอก คค ตาตง มน ใน อารมณ ขณะ นน จง เปน สมมา

สมาธ ตาม ลำดบ ขน ของ กศล นนๆ

๖. ช ว ต นท รย เจตสก เปน เจตสก ท ดำรง รกษา สมปยต ต ธรรม

ให ดำรง ชวต อย กอน ท จะ ดบ ไป แมแต นามธรรม ท เกด ขน แลว นน

จะ ดำรง อย ได เพยง ชว ขณะ ก ยง ตอง อาศย ปจจย คอ ช ว ต นท รย

เจตสก ท เกด รวม กน ใน ขณะ นน รกษา ไว จง ดำรง อย ได ช ว ต นท รย

เจตสก  ๕๒  ประเภท  385

เจตสก จง เปน ปจจย แก จต และ เจตสก ท เกด รวม กน โดย เปน อน ทรย

ปจจย คอ เปน ใหญ ใน การ รกษา สมปยต ต ธรรม ท เกด รวม ดวย ให

ดำรง อย ชว ขณะ กอน ท จะ ดบ ไป

๗. มนสการ เจตสก เปน เจตสก ท ใสใจ สนใจ ใน อารมณ การ

ใสใจ ใน อารมณ ยอม เปน ปจจย ให เจต ส กอนๆ ตรก ถง อารมณ และ

ปรง แตง เปน ความ วจตร ตางๆ เปน วทยาการ ตางๆ ไมร จบ ใน ทาง

โลก สวน ใน ทาง ธรรม นน ก ตรง กน ขาม กบ ทาง โลก

เมอ สพ พ จตต สาธารณ เจตสก ๗ ดวง น เกด กบ จต ประเภท ใด ก

เสมอ กบ จต ประเภท นน คอ เมอ เกด กบ กศล จต ก เปน กศล เมอ

เกด กบ อกศล จต ก เปน อกศล เมอ เกด กบ วบาก จต ก เปน วบาก เมอ

เกด กบ กรยา จต ก เปน กรยา เมอ เกด กบ กา มาว จร จต ก เปน กา มาว จร

เมอ เกด กบ ร ปาว จร จต ก เปน ร ปาว จร เมอ เกด กบ อรป าว จร จต

ก เปน อรป าว จร เมอ เกด กบ โลก ตต รจต ก เปน โลก ต ตระ

ปกณณก เจตสก ๖ ดวง คอ เจตสก ท เกด รวม กบ อกศล เจตสก

กได โสภณ เจตสก กได แต เวน ไม เกด กบ จต บาง ดวง ตาม ประเภท

ของ จ ตนนๆ

ปกณณก เจตสก ๖ ดวง

๑. ว ตก ก เจตสก (วตก เจตสก) เปน เจตสก ท จรด หรอ ตรก ใน

อารมณ ท ผสส เจตสก กระทบ วตก เจตสก เกด กบ จต ๕๕ ดวง

386  ภาคผนวก

คอ กา มาว จร จต ๔๔ ดวง และ ปฐมฌาน จต ๑๑ ดวง เวน

ทว ปญจ วญญาณ ๑๐ และ ทตย ฌาน ตตย ฌาน จตตถ ฌาน

ปญจม ฌาน วตก เจตสก ยอม จรด หรอ ตรก ใน อารมณ ตาม สภาพ

ของ จต และ เจตสก ท เกด รวม ดวย วตก เจตสก ซง จรด หรอ ตรก ใน

อารมณ นน เหมอน เทา ของ โลก เพราะ ทำให โลก กาว ไป (โดย จต

เกด ขน เปน ไป) ตาม วตก เจต ส กนนๆ

๒. วจาร เจตสก เปน เจตสก ท ประคอง ตาม วตก ไม วา วตก จะ

ตรก อยางไร วจาร เจตสก ก ประคอง ตาม อยาง นน วจาร เจตสก เกด

กบ จต ๖๖ ดวง คอ กา มาว จร จต ๔๔ ดวง ปฐมฌาน จต ๑๑

ดวง และ ทตย ฌาน จต ๑๑ ดวง เวน ทว ปญจ วญญาน ๑๐

ดวง ตตย ฌาน จตตถ ฌาน ปญจม ฌาน จต ใด ม วตก เจตสก

เกด รวม ดวย จต นน ตอง ม วจาร เจตสก เกด รวม ดวย เวน จต ๑๑

ดวง ท ม วจาร เจตสก โดย ไมม วตก เจตสก เกด รวม ดวย คอ ทตย

ฌาน จต ๑๑ ดวง

๓. อธ โมก ข เจตสก เปน เจตสก ท ปกใจ ไม สงสย ใน อารมณ

อธ โมก ขเจตสก เกด กบ จต ๗๘ ดวง เวน ทว ปญจ วญญาณ

๑๐ ดวง และ โม หม ล จต ว จ กจ ฉา สมปยต ต ๑ ดวง

อธ โมก ข เจตสก เปน เจตสก ท ปกใจ ไม สงสย ใน อารมณ จง ไม เกด

กบ โม หม ล จต ว จ กจ ฉา สมปยต ต

๔. ว รย เจตสก เปน เจตสก ท อตสาหะ คำจน สหชาต ธรรม

เจตสก  ๕๒  ประเภท  387

ไม ทอถอย ว รย เจตสก เกด กบ จต ๗๓ ดวง เว นอ เหตก จต

๑๖ ดวง คอ ปญจ ทวา รา วชชน จต ๑ ดวง ทว ปญจ วญญาณ

๑๐ ดวง สม ปฏ จ ฉน น จต ๒ ดวง สน ต รณ จต ๓ ดวง เพราะ

จต ๑๖ ดวง น กระทำ กจ ของ ตนๆ ได โดย ไมม ว รย เจตสก เปน

ปจจย เลย

๕. ปต เจตสก เปน เจตสก ท ปลาบปลม เอบ อม ราเรง จง

เกด รวม กบ โสมนส เวทนา เทานน ไม เกด รวม กบ เวท นา อนๆ เลย

ปต เจตสก เกด รวม กบ จต ท ม โสมนส เวทนา เกด รวม ดวย ๕๑ ดวง

คอ กาม โสมนส จต ๑๘ ดวง ปฐมฌาน จต ๑๑ ดวง ทตย ฌาน

จต ๑๑ ดวง ตตย ฌาน จต ๑๑ ดวง จต ท ม โสมนส เวทนา

เกด รวม ดวย แต ไมม ปต เจตสก เกด รวม ดวย นน ม ๑๑ ดวง

คอ จตตถ ฌาน จต ๑๑ ดวง ทงน เพราะ จตตถ ฌาน จต

ประณต กวา ตตย ฌาน จตซง ม ปต เจตสก เกด รวม ดวย

๖. ฉนท เจตสก เปน เจตสก ท พอใจ กระทำ เกด กบ จต ๖๙ ดวง

เวน ไม เกด กบ จต ๒๐ ดวง คอ อ เหตก จต ๑๘ ดวง และ

โม หม ล จต ๒ ดวง ทงน เพ ราะอ เหตก จต เปน จต ท เกด ขน โดย ไมม

เหต เจตสก เกด รวม ดวย สวน โม หม ล จต นน แมวา ม โมห เจตสก

เกด รวม ดวย แต เมอ ไมม โลภ เจตสก หรอ โทส เจตสก เกด รวม ดวย

จง ไมม ฉนท เจตสก เกด รวม ดวย เพราะ ฉนท เจตสก เปน สภาพ ธรรม

ท พอใจ ตาม สภาพ ของ โลภ มลจต หรอ โทส มลจต หรอ จ ตอนๆ ท

ฉนท เจตสก เกด รวม ดวย

388  ภาคผนวก

อกศล เจตสก ๑๔ ดวง

อกศล เจตสก คอ เจตสก ท ไม ด งาม เมอ เกด กบ จต ใด จต

นน ก เปน อกศล ฉะนน อกศล เจตสก จง เกด ได กบ อกศล จต ๑๒

ดวง เทานน เกด รวม กบ กศล จต ไม ได เกด รวม กบ วบาก จต ไม ได

เกด รวม กบ กรยา จต ไม ได อกศล เจตสก แตละ ดวง ยอม เกด รวม

กบ อกศล จต ตาม ประเภท ของ อกศล จ ตนนๆ แต อกศล จต ทก ดวง

จะ ตอง ม อกศล เจตสก ๔ ดวง คอ โมห เจตสก อห รก เจตสก

อ โนตตปป เจตสก อทธจ จ เจตสก เกด รวม ดวย ฉะนน อกศล เจตสก

๔ ดวง น จง เปน อกศล สาธารณ เจตสก นอกจาก อกศล สาธารณ

เจตสก ๔ ดวง น แลว อกศล เจต ส กอนๆ ก เกด รวม กบ อกศล จต

ตาม ควร แก อกศล จ ตนนๆ

๑. โมห เจตสก เปน เจตสก ท ไมร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตาม

ความ จรง โมห เจตสก เกด รวม กบ อกศล จต ๑๒ ดวง

๒. อห รก เจตสก เปน เจตสก ท ไม ละอาย ตอ อกศล ธรรม เกด รวม

กบ อกศล จต ๑๒ ดวง

๓. อ โนตตป ปเจตสก เปน เจตสก ท ไม หวน เกรง ภย ของ อกศล

ธรรม เกด รวม กบ อกศล จต ๑๒ ดวง

๔. อทธจ จ เจตสก เปน เจตสก ท ไม สงบ ใน อารมณ เกด รวม กบ

อกศล จต ๑๒ ดวง

เจตสก  ๕๒  ประเภท  389

๕. โลภ เจตสก เปน เจตสก ท ตด ของ ตองการ อารมณ เกด รวม

กบ โลภ มลจต ๘ ดวง

๖. ทฏฐ เจตสก เปน เจตสก ท เหน ผด ใน สภาพ ธรรม จง ทำให

ยด มน ใน หนทาง ประพฤต ปฏบต ท ไม ถก ตอง ตาม เหต และ ผล ของ

สภาพ ธรรม และ ขวนขวาย ใน การก ระ ทำ มงคล ตน ขาว ตางๆ ขณะ

ใด ท เหน ผด ขวนขวาย ปฏบต ธร รม ผดๆ ทาง กาย วาจา ใจ ขณะ

นน ทฏฐ เจตสก เกด รวม กบ โลภ มลจต ๔ ดวง (ทฏฐ คตสม ยต ต)

ทฏฐ เจตสก จะ ดบ เปน สมจ เฉท ไม เกด อก เลย เมอ โสต า ปตต มค ค จต

เกด ขน ร แจง อรย สจ จ ธรรม ผ ท เปน พระ โสดาบน บคคล แลว จง

ไมม โลภ มลจต ทฏฐ คต สมปยต ต ๔ ดวง อก

๗. มาน เจตสก เปน เจตสก ท สำคญ ตน ทะนง ตน เกด ได กบ

โลภ มลจต ทฏฐ ต วปป ยต ต ๔ ดวง โลภ มลจต ทฏฐ คต วปป ยต ต

๔ ดวง นน บาง วาระ ก ม มาน เจตสก เกด รวม ดวย บาง วาระ ก ไมม

มาน เจตสก เกด รวม ดวย มาน เจตสก จะ ดบ เปน สมจ เฉท ไม เกด อก

เลย เมอ ร แจง อรยสจ จธรรม เปน พระ อรหนต บคคล

๘. โทส เจตสก เปน เจตสก ท หยาบ กระดาง เปน สภาพ ธรรม ท

ประทษราย เดอด รอน ขน เคอง เกด รวม กบ โทส มลจต ๒ ดวง

โทส เจตสก ดบ เปน สมจ เฉท เมอ ร แจง อรย สจ จ ธรรม ขน พระ อนาคาม

บคคล ฉะนน พระ โสดาบน บคคล จง ยง ม ความ เศรา โศก เสยใจ

เพราะ ยง ม โทส มลจต ทง ๒ ดวง

390  ภาคผนวก

๙. อสสา เจตสก เปน เจตสก ท รษยา สมบต ของ ผ อน ทง รป

สมบต ทรพย สมบต คณสมบต อสสา เจตสก เกด รวม กบ โทส

มลจต โทส มลจต ๒ ดวง นน บาง วาระ ก ม อสสา เจตสก เกด รวม

ดวย บาง วาระ ก ไมม อสสา เจตสก เกด รวม ดวย อสสา เจตสก ดบ

เปน สมจ เฉท เมอ โสต า ปตต มค ค จต เกด ขน ร แจง อรย สจ จ ธรรม

ฉะนน พระ อรยบคคล จง ไมม อสสา เจตสก อก เลย

๑๐. มจฉ รย เจตสก เปน เจตสก ท ตระหน สมบต ของ ตน ไม

ตองการ ให บคคล อน ม สวน รวม ใชสอย ได รบ ประ โย ชน ใดๆ จาก

สมบต ของ ตน มจฉ รย เจตสก เกด ได กบ โทส มลจต ๒ ดวง

แต ไม เกด กบ โลภ มลจต เลย เพราะ ขณะ ใด ท มจฉ รย เจตสก เกด

ขณะ นน จต เดอด รอน ไม สบายใจ มจฉ รย เจตสก จง เกด รวม กบ

โลภ มลจต ไม ได เพราะ โลภ มลจต เกด รวม กบ อเบกขา เวทนา และ

โสมนส เวทนา เทานน แต มจฉ รย เจตสก ตอง เกด รวม กบ โทมนส

เวทนา ทก ครง โทส มลจต ๒ ดวง นน บาง วาระ ก ม มจฉ รย

เจตสก เกด รวม ดวย บาง วาระ ก ไม ม มจฉ รย เจตสก เกด รวม ดวย

มจฉ รย เจตสก ดบ เปน สมจ เฉท เมอ โสต า ปตต มค ค จต เกด ขน ร

แจง อรย สจ จ ธรรม ผ ท เปน พระ อรยบคคล ไม ม มจฉ รย เจตสก เกด

อก เลย แต ท พระ เสกข บคคล (ผ ยง ตอง ศกษา และ ปฏบต เพอ ดบ

กเลส ไดแก พระ อรยบคคล ท ไมใช พระ อรหนต) ผ เปน คฤหสถ

ยง ไม สละ สมบต ทง หลาย ก เพราะ ยง ม โลภ เจตสก แต เมอ เปน ไป ใน

ทาง ท ชอบ ท ควร แลว พระ เสกข บคคล ผเปนคฤหสถ ผ ปราศจาก

เจตสก  ๕๒  ประเภท  391

มจฉรยะ แลว ยอม สละ วตถ นน เปน ทาน ได เพ ราะ โสต า ปตต มค ค

จต ดบ มจฉรยะ เปน สมจ เฉท

๑๑. ก กกจจ เจตสก เปน เจตสก ท เดอด รอน รำคาญ ใจ ใน อกศล

ท ได กระทำ แลว และ ใน กศล ท ไม ได กระทำ ก กกจจ เจตสก เกด ได

กบ โทส มลจต ๒ ดวง บาง วาระ โทส มลจต ก ม ก กกจจ เจตสก เกด

รวม ดวย บาง วาระ โทส มลจต ก ไมม ก กกจจ เจตสก เกด รวม ดวย

ก กกจจ เจตสก ดบ เปน สมจ เฉท ดวย อ นาคา ม มค ค จต

๑๒. ถน เจตสก เปน เจตสก ท ทำให จต ทอถอย หดห เกด ได

กบ อกศล ส สงขาร ก จต ๕ ดวง คอ โลภ มลจต ส สงขาร ก ๔

ดวง โทส มลจต ส สงขาร ก ๑ ดวง บาง วาระ อกศล ส สงขาร ก

ก ม ถน เจตสก เกด รวม ดวย บาง วาระ อกศล ส สงขาร กก ไมม

ถน เจตสก เกด รวม ดวย

๑๓. มทธ เจตสก เปน เจตสก ท ทำให เจตสก ท เกด รวม ดวย

ซบเซา งวงเหงา ทอแท เกด ได กบ อกศล ส สงขาร ก ๕ ดวง

โดย นย เดยว กบ ถน เจตสก เพราะ ถน เจตสก และ มทธ เจตสก ตอง

เกด รวม กน ทก ครง แยก กน ไม ได เลย ถน เจตสก และ มทธ เจตสก

ดบ เปน สมจ เฉท ดวย อร หต ตมคค จต

๑๔. วจกจฉา เจตสก เปน เจตสก ท สงสย ในลกษณะของ

นามธรรม และ รป ธรรม สงสย ใน อรย สจ จ ธรรม สงสย ใน พระ

รตนตรย เกด รวม กบ โม หม ล จต ๑ ดวง (อ เปก ขา สหคต

392  ภาคผนวก

ว จ กจ ฉา สมป ยต ต) วจกจฉา เจตสก ดบ เปน สมจ เฉท ดวย โสต า

ปตต มค ค จต

เพอ สะดวก แก การ จำ จง จำแนก อกศล เจตสก ๑๔ ดวง

เปน จำพวก ดงน

โม จต กกะ (เจตสก ๔ ม โมห เจตสก เปนตน) ไดแก อกศล

สาธารณ เจตสก ๔ ดวง คอ โมห เจตสก ๑ อห รก เจตสก ๑

อ โนตตปป เจตสก ๑ อทธจ จ เจตสก ๑

โล ต กะ (เจตสก ๓ ม โลภ เจตสก เปนตน) ไดแก โลภ

เจตสก ๑ ทฏฐ เจตสก ๑ มาน เจตสก ๑ ทฏฐ เจตสก เกด รวม

กบ โลภ เจตสก มาน เจตสก ก เกด รวม กบ โลภ เจตสก แต ทฏฐ เจตสก

และ มาน เจตสก ไม เกด รวม กน ขณะ ใด ท ม ทฏฐ เจตสก (โลภ มลจต

ทฏฐ คต สมปยต ต)ขณะ นน ไมม มาน เจตสก ก เกด รวม ดวย ฉะนน

มาน เจตสก จง เกด กบ โลภ มลจต ทฏฐคต วปป ยต ต ๔ ดวง โดย

ไม แนนอน คอ บาง ครง ก เปน โลภ มลจต ทฏฐ คต วปป ยต ต ท ไมม

มาน เจตสก เกด รวม ดวย และ บาง ครง ก เปน โลภ มลจต ทฏฐ คต

วปป ยต ต ท ม มาน เจตสก เกด รวม ดวย

โท จต กกะ (เจตสก ๔ ม โทส เจตสก เปนตน) ไดแก โทส

เจตสก ๑ อสสา เจตสก ๑ มจฉ รย เจตสก ๑ ก กกจจ เจตสก ๑

อสสา เจตสก มจฉ รย เจตสก ก กกจจ เจตสก เกด รวม กบ โทส เจตสก

โดย ไม แนนอน และ ไม เกด พรอม กน ฉะนน โทส มลจต ๒ ดวง นน

เจตสก  ๕๒  ประเภท  393

บาง วาระ ไมม อสสา เจตสก มจฉ รย เจตสก ก กกจจ เจตสก เกด

รวม ดวย เลย และ บาง วาระ ก ม อสสา เจตสก หรอ มจฉ รย เจตสก

หรอ ก กกจจ เจตสก เกด รวม ดวย ขณะ ละ ๑ ดวง

ถ ท กะ (เจตสก ๒ ม ถน เจตสก เปนตน) ไดแก ถน เจตสก

๑ และ มทธ เจตสก ๑ เจตสก ๒ ดวง น ไม แยก กน เลย ไม วา จะ

เกด ใน ขณะ ใด ตอง เกด รวม กน ทก ครง

รวม อกศล เจตสก ๔ จำพวก เปน อกศล เจตสก ๑๓ ดวง และ

วจกจฉา เจตสก ๑ ดวง จง รวม เปน อกศล เจตสก ๑๔ ดวง

โสภณ เจตสก ๒๕ ดวง

โสภณ เจตสกเปน เจตสก ท ด งาม เมอ เกด รวม กบ จต ใด จต

นน ก เปน จต ท ด งาม เปน โสภณ จต โสภณ เจตสก ตาง กบ อกศล

เจตสก เพราะ อกศล เจตสก เกด รวม กบ อกศล จต ๑๒ ดวง เทานน

แต โสภณ เจตสก เกด รวม กบ กศล จต กได เกด รวม กบ กศล วบาก จต

กได เกด รวม กบ โสภณ กรยา จต กได ฉะนน โสภณ เจตสก จง

เกด รวม กบ กา มาว จร กศล (มหา กศล) ร ปาว จร กศล อรป าว จร

กศล โลก ตต รกศล กา มาว จรส เหตก วบาก (มหา วบาก) ร ปาว จร

วบาก อรป าว จร วบาก โลก ตต รว บาก กา มาว จรส เหตก กรยา

(มหา กรยา) ร ปาว จร กรยา อรป าว จร กรยา

394  ภาคผนวก

โสภณ เจตสก เกด รวม กบ โสภณ จต ตาม ควร แก ประเภท ของ

โสภณ เจตสก ดงน คอ

โสภณ สาธารณ เจตสก ๑๙ ดวง เกด กบ โสภณ จต ทก ดวง

วร ต เจตสก ๓ ดวง เกด กบ จต ๑๖ ดวง คอ มหา กศล ๘

ดวง และ โลก ตต รจต ๘ (หรอ ๔๐) ดวง

อป ปมญญา เจตสก ๒ ดวง เกด กบ จต ๒๘ ดวง คอ

มหา กศล จต ๘ ดวง มหา กรยา จต ๘ ดวง และ ร ปาว จร กศล

๔ ดวง ร ปาว จร วบาก ๔ ดวง ร ปาว จร กรยา ๔ ดวง (เวน

ปญจม ฌาน)

ปญญา เจตสก ๑ ดวง เกด กบ จต ๔๗ ดวง คอ กา มาว จร

ญาณ สมปยต ต ๑๒ ดวง มหคคต จต ๒๗ ดวง (ร ปาว จร จต

๑๕ + อรป าว จร จต ๑๒) โลก ตต รจต ๘ ดวง

โสภณ สาธารณ เจตสก ๑๙ ดวง

๑. สทธา เจตสก เปน เจตสก ท ผองใส สะอาด เปรยบ เสมอน

สารสม หรอ แกว มณ ท ทำให นำ ใส สะอาด ไม ขน มว เมอ สทธา เจตสก

เกด ขน อกศล ธรรม ทง หลาย ซง เปรยบ เสมอน โคลน ตม ยอม จม ลง

คอ เกด ไม ได เพราะ ขณะ นน สทธา เปน สภาพ ท เลอมใส ใน กศล

ธรรม

เจตสก  ๕๒  ประเภท  395

๒. สต เจตสก เปน เจตสก ท ระลก ได ใน กศล ทง หลาย ขณะ ท

อกศล เกด ขน ใน วน หนงๆ นน ขณะ นน สต ไม ได เกด ขน ระลก เปน

ไป ใน ทาน ศล ภาวนา เลย กศล จต เกด ขน เปน ไป ใน ทาน หรอ

ศล หรอ ภาวนา ขณะ ใด ขณะ นน สต เจตสก เกด ขน ระลก เปน กศล

ประ เภท นนๆ

๓. หร เจตสก เปน เจตสก ท ละอาย รงเกยจ อกศล ธรรม ขณะ ท

กศล จต เกด ขน ขณะ นน ละอาย อกศล ธรรม ลกษณะ ของ หร เจตสก

จง เปรยบ ได กบ การ รงเกยจ ไม จบ ตอง ของ ไม สะอาด

๔. โอตตปป เจตสก เปน เจตสก ท หวน เกรง โทษ ของ อกศล

ธรรม ทง หลาย ขณะ ใด ท อกศล ธรรม ประเภท ใด เกด ขน แม เพยง

เบาบาง ขณะ นน ก ไมม ความ หวน เกรง ใน โทษ ของ อกศล ธรรม นน

เลย ลกษณะ ของ โอตตปป เจตสก จง เปรยบ ได กบ การ ไม จบ ตอง

กอน เหลก รอน

๕. อ โลภ เจตสก เปน เจตสก ท ไม ตด ของ ใน อารมณ ถา ขณะ

ใด ม ความ ยนด ตด ของ ใน อารมณ ขณะ นน ทาน ศล ภาวนา ก

เกด ไม ได ฉะนน กศล จต ทก ประเภท จง เกด ขน โด ยมอ โลภ เจตสก

เปน เหต ลกษณะ อาการ ขอ งอ โลภ เจตสก นน ดจ หยาด นำ ไม ตด

คาง อย บน กลบ บว

396  ภาคผนวก

๖. อ โทส เจตสก เปน เจตสก ทไม ขดเคอง ไม หยาบ กระดาง

ดราย ม ลกษณะ อาการ เปน มตรไมตร (และ เพราะ แผ ประโยชน

เกอกล แก สตว ทง หลาย จง ชอ วา เมตตา)

๗. ตต รมชฌตต ตา เจตสก เปน เจตสก ท เปนก ลาง ไม เอน

เอยง ปราศจาก อคต จง เปน อาการ วาง เฉย อเบกขา ใน อารมณ

อเบกขา การ วาง เฉย ม ๑๐ อยาง คอ

ฉฬงคเปกขา ได แก ตต รมชฌตต ตา เจตสก ซง เปน สภาพ ท

วาง เฉย ใน อารมณ ๖ ของ พระ อรหนต ผ ดบ กเลส หมด สน แลว

พรหมวหารเปกขา ได แก ตต รมชฌตต ตา เจตสก ซง วาง เฉย

เปนก ลาง ใน สตว ทง หลาย

โพชฌงคเปกขา ได แก ตต รมชฌตต ตา เจตสก ท เปน องค คอ

สวน ประกอบ ท ทำให ตรสร อรยสจ ธรรม

วรยเปกขา ไดแก ว รย เจตสก ท เปน ความ เพยร ถก ซง ไม ตง

นก ไม หยอน นก ใน การ เจรญ ภาวนา

สงขารเปกขา ไดแก ปญญา เจตสก ท วาง เฉย เมอ ประจกษ

ไตร ลกษณะ ของ สงขาร ธรรม

เวทนเปกขา ไดแก เวทนา เจตสก ท ไมร สก เปน ทกข หรอ

เปนสข

เจตสก  ๕๒  ประเภท  397

วปสสนเปกขา ไดแก ปญญา เจตสก ท เปนก ลาง ใน การ พจารณา

อารมณ ท เกด ตาม เหต ปจจย

ตตรมชฌตตเปกขา ได แก ตต รมชฌตต ตา เจตสก ท เปนก ลาง

ไม เอน เอยง ดวย อคต

ฌานเปกขา ได แก ตต รมชฌตต ตา เจตสก ใน ฌาน ซง คลาย

ความ ฝกใฝ ใน ธรรม อน ท ทำให ไม สงบ มนคง โดย เฉพาะ ไดแก

ตตย ฌาน (โดย จต กก นย) ซง คลาย ปต แลว

ปารสทธเปกขา ได แก ตต รมชฌตต ตา เจตสก ใน จตตถ ฌาน

(โดย จต กก นย) ซง สงบ หมดจด แลว จาก ขาศก ทง ปวง ไม ตอง ทำ

กจ ละ องค ฌาน ใด อก

๘. กาย ปสสทธ เจตสก เปน เจตสก ท สงบ ไม ฟงซาน ทำให

เจตสก ท เกด รวม ดวย สงบ ไม ฟงซาน

๙. จตต ปสสทธ เปน เจตสก ท ทำให จต ท เกด รวม ดวย สงบ

ขณะ ท พอใจ อย คน เดยว เงยบๆ ไม วนวาย นน ไมใช สงบ ถา จต

ขณะ นน ไม เปน ไป ใน ทาน ศล ภาวนา (สมถ ภาวนา คอ การ

อบรม เจรญ ความ สงบ จาก อกศล ดวย ปญญา วปสสนา ภาวนา

คอ การ อบรม เจรญ ปญญา ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ตาม

ความ เปน จรง) ถา พอใจ ท จะ อย คน เดยว เงยบๆ แม ใน ปา ก เปน

โลภ มลจต ใน ขณะ ท ไมใช ทาน ศล ภาวนา

398  ภาคผนวก

(กาย ปสสทธ และ จตต ปสสทธ เปน สภาพ เจตสก ท ตรง กน ขาม

กบ อทธจ จ เจตสก)

๑๐. กาย ลห ตา เปน เจตสก ท เบา ทำให เจตสก ทง หลาย ท เกด

รวม ดวย เบา ไม หนก อยาง อกศล

๑๑. จตต ลห ตา เปน เจตสก ท ทำให จต ท เกด รวม ดวย ไม หนก

(กาย ลห ตา และ จตต ลห ตา เปน เจตสก ท ตรง กน ขาม กบ ถน เจตสก

และ มทธ เจตสก)

๑๒. กาย มทตา เปน เจตสก ท ออน โยน ทำให เจตสก ทง หลาย

ท เกด รวม ดวย ไม หยาบ กระดาง

๑๓. จตต มทตา เปน เจตสก ท ทำให จต ท เกด รวม ดวย ออน โยน

ไม หยาบ กระดาง

(กาย มทตา และ จตต มทตา เปน เจตสก ท ตรง กน ขาม กบ ทฏฐ

เจตสก และ มาน เจตสก)

๑๔. กา ยกมมญญ ตา เปน เจตสก ท ควร แก การ งาน ของ โสภณ

ธรรม ทำให เจตสก ทง หลาย ท เกด รวม ดวย ควร แก การ งาน ของ

โสภณ ธรรม

๑๕. จต ตกมมญญ ตา เปน เจตสก ท ทำให จต ท เกด รวม ดวย

ควร แก การ งาน ของ โสภณ ธรรม

เจตสก  ๕๒  ประเภท  399

(กา ยกมมญญ ตา และ จต ตกมมญญ ตา เปน เจตสก ท ตรง กน ขาม

กบ อกศล ธรรม (ท เหลอ) ท ทำให จต ไม ควร แก ธรรม ท ด งาม)

๑๖. กาย ปา คญญ ตา เปน เจตสก ท คลองแคลว และ ทำให เจตสก

ทง หลาย ท เกด รวม ดวย คลองแคลว ใน ธรรม ท ด งาม

๑๗. จตต ปา คญญ ตา เปน เจตสก ท ทำให จต ท เกด รวม ดวย

คลองแคลว ใน ธรรม ท ด งาม

(กาย ปา คญญ ตา และ จตต ปา คญญ ตา เปน เจตสก ท ตรง กน ขาม

กบ ความ ไม เชอ เปนตน ใน ธรรม ท ด งาม)

๑๘. กา ย ชก ตา เปน เจตสก ท ซอตรง ทำให เจตสก ท เกด รวม

ดวย แนว แน ไม คดโกง มง ตรง ตอ ธรรม ท ด งาม

๑๙. จต ต ชก ตา เปน เจตสก ท ทำให จต มง ตรง ตอ ธรรม ท ด งาม

(กา ย ชก ตา และ จต ต ชก ตา เปน เจตสก ท ตรง กน ขาม กบ อปกเลส

ม มายา สาไถย เปนตน ซง ทำให จต คดโกง ไม ตรง)

เจตสก ๑๙ ดวง น เกด รวม กบ โสภณ จต ทก ดวง เวน ไม เกด

กบ อกศล จต ๑๒ ดวง และ อ เหตก จต ๑๘ ดวง รวม ๓๐

ดวง ฉะนน โสภณ จต จง เปน ทว เหต กะ หรอ ต เหต กะ แต ท เปน

เอก เหต กะ ไมม เลย สวน อกศล จต ๑๒ ดวง นน เปน เอก เหต กะ

๒ ดวง เปน ทว เหต กะ ๑๐ ดวง เปน ต เหต กะ ไมม เลย

400  ภาคผนวก

วร ต เจตสก ๓ ดวง

วร ต เจตสก เปน เจตสก ท เกด ขน ทำ กจ วรต ทจรต ม ๓

ดวง คอ

๑ (๒๐) สมมา วาจา เจตสก เปน เจตสก ท เกด ขน ทำ กจ วรต

วจ ทจรต ๔ คอ มสา วาท ป สณ วาจา ผรสวาท สมผป ปลา ป

วาจา ขณะ ใด ท ไม ลวง วจ ทจรต ขณะ นน สมมา วาจา เจตสก เกด

ขน วรต วจ ทจรต ประเภท นนๆ

๒ (๒๑) สมมา กม มน ต เจตสก เปน เจตสก ท เกด ขน วรต

กาย ทจรต ๓ คอ ปาณาตบาต อทนนาทาน กาเมสมจฉาจาร

ขณะ ใด ท เวน กาย ทจรต ๓ ขณะ นน สมมา กม มน ต เจตสก เกด ขน

ทำ กจ วรต กาย ทจรต นนๆ

๓ (๒๒) สมมา อาชว เจตสก เปน เจตสก ท เกด ขน วรต กาย

ทจรต ๓ และ วจ ทจรต ๔ ซง เปน มจฉาชพ ขณะ ใด ท ละเวน

มจฉาชพ ขณะ นน สมมา อาชว เจตสก เกด ขน ทำ กจ วรต มจฉาชพ

นนๆ

อป ปมญญา เจตสก ๒ ดวง

เปน เจตสก ท ม สตว บคคล เปน อารมณ ไม เกด กบ มหา วบาก จต

ร ปาว จร ปญจม ฌาน อรป าว จร จต โลก ตต รจต อป ปมญญา เจตสก

๒ ดวง คอ

เจตสก  ๕๒  ประเภท  401

๑ (๒๓) กรณา เจตสก เปน เจตสก ท กรณา สตว ท เปน ทกข

ม การ ไม เบยดเบยน เปน อาการ ปรากฏ

๒ (๒๔) มทตา เจตสก เปน เจตสก ท ยนด ตอ สตว ท เปนสข

เปน เจตสก ท ตรง กน ขาม กบ อสสา

ปญญา เจตสก ๑ ดวง

๒๕ ปญญา เจตสก เปน เจตสก ท เหน ถก เขาใจ ถก ใน สภาพ

ธรรม และ ใน เหตผล ของ สภาพ ธร รม นนๆ

โสภณ เจตสก ๒๕ ดวง เกด กบ โสภณ จต ดงน

โสภณ สาธารณ เจตสก ๑๙ ดวง เกด กบ โสภณ จต ทก ดวง

ทง กศล จต วบาก จต กรยา จต ทงกา มาว จร จต ร ปาว จร จต

อรป าว จร จต และ โลก ตต รจต

วร ต เจตสก ๓ ดวง เกด ได กบ มหา กศลจต ๘ ดวง และ

โลก ตต รจต ๘ ดวง หรอ ๔๐ ดวง เทานน มหา กศล จต บาง

ดวง ก ไมม วร ต เจตสก เกด รวม ดวย วร ต เจตสก ดวง หนง ดวง ใดจะ

เกด กบ มหา กศล จต ท กำลง วรต ทจรต ประเภท หนง ประเภท ใด ใน

ขณะ นน เทานน วร ต เจตสก ทง ๓ ดวง จะ เกด ขน พรอม กน

ใน มหา กศล จต ไม ได เลย แต ขณะ ท โลก ตต รจต เกด ขน นน

วร ต เจตสก ทง ๓ ดวง เกด ขน พรอม กน โดย ทำ กจ วรต ทจรต

402  ภาคผนวก

เปน สมจ เฉท ตาม ขน ของ โลก ตต รจต นนๆ โลก ตต รจต ๘ ดวง

หรอ ๔๐ ดวง ตอง ม วร ต เจตสก ทง ๓ ดวง เกด รวม ดวย

วร ต เจตสก ไม เกด กบ มหา กรยา จต เพราะ เมอ พระ อรหนต ดบ

กเลส ทก ประเภท เปน สมจ เฉท แลว วร ต เจตสก ไม เกด ขน วรต ท จรต

ใดๆ เลย

วร ต เจตสก ไม เกด กบ มหา วบาก จต เพราะ มหา วบาก ตาง กบ

ร ปาว จรวบาก อรป าว จร วบาก โลก ตต รว บาก คอ ร ปาว จร กศล

เปนก มม ปจจย ให เกด ผล เปน ร ปาว จร วบาก ซง ไม ตาง จาก ร ปาว จร

กศล นนๆ อปมา เหมอน ตว กบ เงา ร ปาว จร กศล ม เจตสก อะไร

เกด รวม ดวย เทาใด ร ปาว จร วบาก ก ม เจต ส กนนๆ เกด รวม ดวย

เทานน ร ปาว จร กศล ม อารมณ อะไร ร ปาว จร วบาก ก ม อารมณ นน

อรป าว จร กศล และ อรป าว จร วบาก โลก ตต รกศล และ โลก ตตรวบาก

ก โดย นย เดยวกน แต มหา กศล หา เปน เชน นน ไม วร ต เจตสก เกด

กบ มหา กศล จต เฉพาะ ใน ขณะ ท วรต ทจรต แต มหา วบาก ซง เปน

ผล ของ มหา กศล นน ไมม วร ต เจตสก และ อป ปมญญา เจตสก เกด

รวม ดวย เพราะ มหา วบาก ไม ได ทำ กจ วรต ทจรต เชน มหา กศล

วร ต เจตสก ไม เกด กบ ร ปาว จร จต และ อรป าว จร จต เพราะ ขณะ

ท เปน มหคคต จต นน ไมม การก ระ ทำ ใดๆ ทาง กาย วาจา ท วร ต

เจต สก จะ ตอง เกด ขน วรต ทจรต ทาง กาย หรอ ทาง วาจา เลย

เจตสก  ๕๒  ประเภท  403

อป ปมญญา เจตสก ๒ ดวง ไม เกด พรอม กน อป ปมญญา

ดวง หนง ดวง ใด ยอม เกด ใน ขณะ ท จต ม สตว บคคล (ท เปน ทกข

หรอ เปนสข) เปน อารมณ เทานน อป ปมญญา เจตสก ไม เกด กบ

มหา วบาก จต โดย นย เดยว กบ วร ต เจตสก แต อป ปมญญา เจตสก

ดวง หนง ดวง ใด เกด กบ มหา กศล จต และ มหา กรยา จต ได เมอ ม สตว

ท เปน ทกข หรอ เปนสข เปน อารมณ และ ใน การ เจรญ พรหม วหาร

ภาวนา คอ เมตตา ภาวนา ได แก อ โทส เจตสก กรณา ภาวนา

ไดแก กรณา เจตสก มทตา ภาวนา ไดแก มทตา เจตสก อเบกขา

ภาวนา ได แก ตต รมชฌตต ตา เจตสก เมอ อบรม เจรญ สมถ ภาวนา

ซง เปน พรหม วหาร นน มหา กศล ท ประกอบ ดวย เมตตา หรอ

กรณา หรอ มทตา ยอม เจรญ เพม ขนจน เปน ความ สงบ ท ม กำลง

มนคง เปน อปจาร สมาธ (สมาธ ใกล ตอ การ แนบ แนน ใน อารมณ)

และ อป ปนา สมาธ (แนบ แนน ใน อารมณ) ซง เปน ฌาน จต ขน ท

๑ และ เมอ อบรม เจรญ ตอ ไป ก บรรล ถง ฌาน จต ขน ท ๒ ขน ท ๓

ขน ท ๔ ตาม ลำดบ แต เมตตา กรณา มทตา ไม อาจ บรรล

ถง ขน ปญจม ฌาน ซง เปน รป ฌาน ท ๕ ได เพราะ ฌาน จต ขน ท

๑, ๒, ๓, ๔ เกด รวม กบ โสมนส เวทนา ดง นน เมอ จะ อบรม

พรหม วหาร ภาวนา ให ถง ปญจม ฌาน ตอง เปน อเบกขา พรหม วหาร

เทานน ฉะนน เมตตา กรณา มทตา จง เปนไดเพยง ปฐมฌาน

ทตย ฌาน ตตย ฌาน และ จตตถ ฌาน สวน อเบกขา พรหม วหาร

นน เปนปญจม ฌาน เทานน

404  ภาคผนวก

อป ปมญญา เจตสก ๒ ดวง ไม เกด กบ อรป าว จร จต เพ ราะ

อรป าว จร จต ไมม สตว บคคล เปน อารมณ

อป ปมญญา เจตสก ๒ ดวง ไม เกด กบ โลก ตต รจต เพ ราะ

โลก ตต รจต ม นพพาน เปน อารมณ

ปญญา เจตสก ๑ ดวง เกด รวม กบ กา มาว จร จต ท เปน ญาณ

สมปยต ต ทงหมด และ เกด รวม กบ ร ปาว จร จต อรป าว จร จต และ

โลก ตต รจต ดวย เพราะ จต เหลา น ตอง ประกอบ ดวย ปญญา เจตสก

ทง สน

จะ เหน ได วา โดย ทวไป กา มาว จร กศล จต เกด รวม กบ โสภณ

สาธารณ เจตสก เทานน แต บาง กาล ก ม วร ต เจตสก ๑ ดวง เกด

รวม ดวย เมอ วรต ทจรต และ บาง กาล ก ม อป ปมญญา เจตสก ๑

ดวง เกด รวม ดวย และ บาง กาล ก เกด รวม กบ ปญญา เจตสก ขณะ

อบรม เจรญ สมถ ภาวนา และ วปสสนา ภาวนา นน เปน มหา กศล จต ท

ม ปญญา เจตสก เกด รวม ดวย จง เปน มหา กศล ญาณ สมปยต ต

405

รป ๒๘ ประเภท

รป เปน ปรม ตถ ธรรม ท ไมใช สภาพ ร รป เปน สงขต ธรรม เปน

สภาพ ธรรม ท เกด ดบ จง ตอง ม ปจจย ปรง แตง ให รป เกด ขน อ ปา ทาย

รป อาศย มหาภต รป จง เกด ขน เปน ไป แต ท อ ปา ทาย รป และ มหาภต

รป จะ เกด ขน ได นน ก ตอง ม สมฏฐาน คอ ธรรม ท กอ ตง ให รป

ทงหมด นน เกด ขน ม ฉะนน รป ทงหมด ก เกด ขน เปน ไป ไม ได เลย

สมฏฐาน คอ ธรรม ท กอ ตง ให เกด รป ม ๔ สมฏฐาน คอ

กรรม ๑ จต ๑ อต ๑ อาหาร ๑

รป ท เกด จาก กรรม เปน สมฏฐาน เรยก วา กมม ชรป

รป ท เกด จาก จต เปน สมฏฐาน เรยก วา จตต ชรป

รป ท เกด จาก อต เปน สมฏฐาน เรยก วา อ ต ชรป

รป ท เกด จาก อาหาร เปน สมฏฐาน เรยก วา อา หาร ชรป

กมม ชรป

รป ท เกด จาก กรรม เปน สมฏฐาน โดย เฉพาะ ไม เกด จาก สมฏฐาน

อน เลย ม ๙ รป คอ

๑. จกข ปสาท รป

๒. โสต ปสาท รป

๓. ฆาน ปสาท รป

406  ภาคผนวก

๔. ชวหา ปสาท รป

๕. กาย ปสาท รป

๖. อตถ ภาว รป

๗. ป ร สภาว รป

๘. หทย รป

๙. ช ว ต นท รย รป

สง ใด กตาม ท ด เหมอน ม ชวต แต ไม ได เกด จาก อกศล กรรม หรอ

กศล กร รม ใดๆ เปน สมฏฐาน เชน พชพนธ ตางๆ ไม ม กมม ชรป

ทง ๙ รป น เลย

บาง บคคล กรรม ไม เปน สมฏฐาน ให เกด จกข ปสาท รป บาง

โสต ปสาท รป บาง ฆาน ปสาท รป บาง ชวหา ปสาท รป บาง กาย

ปสาท รป บาง อตถ ภาว รป บาง ป ร สภาว รป บาง แต เมอ เปน สตว

บคคล ใน ภม ท ม ขนธ ๕ แลว ตอง ม หทย รป ซง เปน ท เกด ของ จต

และม ช ว ต นท รย รป ท เกด รวม กบ กมมชร ปอนๆ ใน ทกๆ

กมม ชก ลาป สำหรบ อสญ ญ สต ตา พรหม บคคล ซง เปน พรหม

บคคล ท ม แต รป ไมม นามธรรม คอ ระหวาง ท เปน อสญ ญ สต ตา

พรหม นน จต เจตสก ไม เกด เลย จง ม กมม ชรป เพยง กลาป เดยว

คอ กลาป ท ม ช ว ต นท รย รป เทานน (ไมม จกข ปสาท รป โสต ปสาท

รป ฆาน ปสาท รป ชวหา ปสาท รป กาย ปสาท รป อตถ ภาว รป

ป ร สภาว รป หทย รป)

รป  ๒๘  ประเภท  407

กมม ชรป ๙ รป น เปน อ ปา ทาย รป ฉะนน จง ตอง เกด รวม

กบอ ว นพ โภค รป ๘ รป ดงน คอ

๑. จกข ท สก กลาป (กลม ของ จกข ปสาท รป ซง ม รป รวม ๑๐

รป) คอ อ ว นพ โภค รป ๘ + จกข ปสาท รป + ช ว ต นท รย รป

๒. โสต ท สก กลาป (กลม ของ โสต ปสาท รป ซง ม รป รวม ๑๐

รป) คอ อ ว นพ โภค รป ๘ + โสต ปสาท รป + ช ว ต นท รย รป

๓. ฆาน ท สก กลาป (กลม ของ ฆาน ปสาท รป ซง ม รป รวม ๑๐

รป) คอ อ ว นพ โภค รป ๘ + ฆาน ปสาท รป + ช ว ต นท รย รป

๔. ช วหา ท สก กลาป (กลม ของ ชวหา ปสาท รป ซง ม รป รวม ๑๐

รป) คอ อ ว นพ โภค รป ๘ + ชวหา ปสาท รป + ช ว ต นท รย รป

๕. กาย ท สก กลาป (กลม ของ กาย ปสาท รป ซง ม รป รวม ๑๐

รป) คอ อ ว นพ โภค รป ๘ + กาย ปสาท รป + ช ว ต นท รย รป

๖. อตถ ภาว ท สก กลาป (กลม ของ อตถ ภาว รป ซง ม รป รวม ๑๐

รป) คอ อ ว นพ โภค รป ๘ + อตถ ภาว รป + ช ว ต นท รย รป

๗. ป ร สภาว ท สก กลาป (กลม ของ ป ร สภาว รป ซง ม รป รวม ๑๐

รป) คอ อ ว นพ โภค รป ๘ + ป ร สภาว รป + ช ว ต นท รย รป

๘. หทยท สก กลาป (กลม ของ หทย รป ซง ม รป รวม ๑๐ รป)

คอ อ ว นพ โภค รป ๘ + หทย รป + ช ว ต นท รย รป

408  ภาคผนวก

๙. ชวต นวก กลาป (กลม ของ ชวต รป ซง ม รป รวม ๙ รป)

คอ อ ว นพ โภค รป ๘ + ช ว ต นท รย รป

กมม ชก ลาป เหลา น เกด พรอม กบ อ ปาท ขณะ ของ ปฏสนธ จต ตาม

ควร แก ภพ ภ ม นนๆ และ เกด ทก อน ขณะ ของ จต ทก ดวง คอ เกด

ใน อ ปาท ขณะ ฐต ขณะ และ ภงค ขณะ ของ จต ดวง หนงๆ และ จะ

หยด เกด กอน จต จต ๑๖ ขณะ จต ฉะนน กมม ชรป ทงหมด จง

ดบ พรอม กบ จต จต

กมม ชรป ท เกด พรอม กบ ปฏสนธ จต ใน ภม มนษย ซง เปน ชลาพช

กำเนด (เกด ใน ครรภ) ม ๓ กลาป คอ หทย ท สก กลาป

กาย ท สก กลาป ภาว ท สก กลาป เมอ เจรญ เตบโต ขน จกข

ท สก กลาป โสต ท สก กลาป ฆาน ท สก กลาป ชวหาท สก กลาป

ก เกด ตาม ควร แก กาล ของ กลาป นนๆ

ผ ท ปฏสนธ เปน โอป ปา ตก กำเนด (เกด เปน กาย ท ม อวยวะ ครบ

ทนท) เชน เทวดา เปรต อสรกาย และ ผ ท เกด ใน นรก ม

กมม ชรป ครบ ทง ๗ กลาป พรอม กน ทนท ใน ขณะ ท ปฏสนธ คอ

หทย ท สก กลาป กาย ท สก กลาป ภาว ท สก กลาป จกข ท สก กลาป

โสต ท สก กลาป ฆาน ท สก กลาป ช วหา ท สก กลาป แต ถา กรรม

ประเภท ใด ไม เปน ปจจย ให รป ประเภท ใด เกด ก เวน รป กลาปนนๆ

ทง ใน ปฏสนธ กาล (ขณะ ปฏสนธ จต เกด) และ ใน ป วต ต กาล คอ

ขณะ หลง ปฏสนธ

รป  ๒๘  ประเภท  409

ผ ท ปฏสนธ เปน พรหม บคคล ใน รป พรหม ภม เปน โอป ปา ตก

กำเนด ม กมม ชรป ๔ กลาป เทานน คอ หทย ท สก กลาป

จกข ท สก กลาป โสต ท สกกลาป และ ชวต นวก กลาป เวน ฆาน

ปสาท รป ชวหา ปสาท รป กาย ปสาท รป ภาว รป ซง เปน ผล

ของ การ ระงบ ความ เพลดเพลน ยนด ใน กาม อารมณ ดวย กำลง ของ

ฌาน จต ท เปน ปจจย ให เกด เปน รป พรหม บคคล

ผ ท เปน อสญ ญ สต ตา พรหม คอ พรหม ท ม แต รป ธรรม ไมม

นามธรรม เลย นน ม กมม ชก ลาป ๑ กลาป คอ ชวต นวก กลาป

การ เกด เปน อสญ ญ สต ตา พรหม นน เปน ผล ของ ปญจม ฌานท

คลาย ความ ยนด ใน นามธรรม เพราะ เหน โทษ ของ นามธรรม ท เปน

ไป ตาม กเลส จง ปรารถนา ท จะ ไมม นามธรรม เมอ ปญจม ฌาน

กศล จต ไม เสอม และ ปญจม ฌาน กศล จต เกด กอน จต จต ดวย ความ

หนาย ใน นามธรรม จง เปน ปจจย ให รป ปฏสนธ ใน อสญ ญ สต ตา

พรหม ภม มอาย ๕๐๐ กป ป เมอ ไมม นามธรรม เกด เลย จง

ไมม การ เคลอน ไหว ใดๆ ทง สน เมอ จต (กอน เปน อสญ ญ สต ตา

พรหม) ดวย อรยาบถ ใด รป ปฏสนธ ขอ งอ สญญ สต ตา พรหม

ก เปน อรยาบถ นน จนกวา รป จะ จต และ กศล กรรม หนง จง เปน

ปจจย ให ปฏสนธ จต และ กมม ชรป เกด ใน กาม สคต ภม วน เวยน

เปน กเลส กรรม วบาก ตอ ไป ตราบ ใด ท ยง ไม ได ดบ กเลส เปน

สมจ เฉท

410  ภาคผนวก

จตต ชรป

รป ท เกด จาก จตเปน สมฏฐาน ม ๖ กลาป คอ

๑. สทธ ฏฐ กก ลาป เปนก ลาป ท ม แต อ ว นพ โภค รป ๘ รป

เทานน ไมม ร ปอนๆ เกด รวม ดวย เลย

เมอ ปฏสนธ จต ดบ ไป แลว ภวงคจต เกด สบ ตอ จตต ชรป ท เปน

สทธ ฏฐ กก ลาป เกด พรอม กบ อป าท ขณะ ของ ปฐม ภวงคจต และ

ทก อ ปาท ขณะ ของ จต เวน ทว ปญจ วญญาณ ๑๐ ดวง ซง ไมม

กำลง พอท จะ เปน สมฏฐาน ให เกด รป ได

จต ท ไม เปน สมฏฐาน ให เกด จตต ชร ปม ๑๖ ดวง คอ อรป ฌาน

วบาก จต ๔ ดวง ปฏสนธ จต ๑ ดวง ทว ปญจ วญญาณ ๑๐

ดวง จต จต ของ พระ อรหนต ๑ ดวง รวม ๑๖ ดวง

อรป ฌาน วบาก จต ๔ ดวง ไม เปน สมฏฐาน ให เกด รป เลย

เพราะ เปน ผล ของ อรป ฌาน กศล ซง เหน โทษ ของ รป วา เปน ธรรม

ท เกอกล แก กเลส จง เจรญ อรป ฌาน กศล ซง ไมม รป ใดๆ เปน

อารมณ เลย เมอ อรป ฌาน วบาก ทำ กจ ปฏสนธ ใน อรป พรหม ภม

จง ไม เปน ปจจย ให รป ใดๆ เกด เลย ทง สน

ปฏสนธ จต ไม เปน สมฏฐาน ให เกด จตต ชรป เพราะ เปน จต

ขณะ แรก ใน ภพ ภม หนง จง ยง ไมม กำลง พอท จะ เปน สมฏฐาน ให

เกดจตต ชรป ได

รป  ๒๘  ประเภท  411

จต จต ของ พระ อรหนต ไม เปน สมฏฐาน ให เกด รป เพราะ เปน จต

ดวง สดทาย ของ สงสารวฏ ฏซง สน สภาพ ความ เปน ปจจย ท ทำให

รป เกด ได

๒. กาย วญญต นวก กลาป กลม ของ กาย วญญต รป ซง ม รป รวม

กน ๙ รป คอ อ ว นพ โภค รป ๘ + กาย วญญต รป ๑ ยอม เกด

พรอม กบ อ ปาท ขณะ ของ จต ท ตองการ ให รป แสดง ความ หมาย

๓. วจ วญญต สททท สก กลาป กลม ของ รป รวม กน ๑๐ รป คอ

อ ว นพ โภค รป ๘ + วจ วญญต รป ๑ + สท ทรป ๑ ยอม เกด

พรอม กบอ ปาท ขณะ ของ จต ท เปน สมฏฐาน ของ เสยง คอ วาจา

๔. ลห ตา ท เอ กาท สก กลาป กลม ของ รป รวม กน ๑๑ รป คอ

อ ว นพ โภค รป ๘ + วการ รป ๓ ยอม เกด พรอม กบ อ ปาท ขณะ

ของ จต ท ตองการ ให รป เปน ไป ใน อรยาบถ ตางๆ

๕. กาย วญญต ลห ตาท ทวา ท สก กลาป กลม ของ รป รวม กน

๑๒ รป คอ อ ว นพ โภค รป ๘ + วการ รป ๓ + กาย วญญต

รป ๑ ยอม เกด พรอม กบอ ปาท ขณะ ของ จต ท ตองการ ให รป เปน

ไป ใน อรยาบถ ตางๆ ท แสดง ความ หมาย

๖. วจ วญญต สท ทล หต าท เต รส กก ลาป กลม ของ รป รวม กน

๑๓ รป คอ อ ว นพ โภค รป ๘ + วการ รป ๓ + วจ วญญต รป ๑

+ สท ทรป ๑ ยอม เกด พรอม กบ อ ปาท ขณะ ของ จต ท ตองการ ให

412  ภาคผนวก

เกด เสยง พเศษ ท ตอง อาศย วการ รป จง จะ เกด เสยง นนๆ ท ฐาน ของ

เสยง ได

จตต ชก ลาป ทก กลาป ตอง เกด พรอม กบ อ ปาท ขณะ ของ จต ท

เปน สมฏฐาน ให จตต ชก ลาป นน เกด จตต ชก ลาป จะ ไม เกด ใน ฐต

ขณะ และ ภงค ขณะ ของ จต เลย

อ ต ชรป

รป ท เกด จาก อต ม ๔ กลาป คอ

๑. สทธ ฏฐ กก ลาป ม อ ว นพ โภค รป ๘ รป เทานน ไมม ร ป

อนๆ เกด รวม ดวย เลย ใน รป ท ม ใจ ครอง นน เมอ ปฏสนธ จต เกด

ขน นน ใน อ ปาท ขณะ ฐต ขณะ และ ภงค ขณะ ของ ปฏสนธ จต ม

กมม ชรป เกด ตาม ท ได กลาว แลว แต ใน ฐต ขณะ ของ ปฏสนธ จต

นน เอง อต คอ ธาต ไฟ ใน กมม ชก ลาป ท เกด นน ก เปน สมฏฐาน

ให อ ต ชรป ท เปน สทธ ฏฐ กก ลาป เกด ขน และ อ ตช สทธ ฏฐ กก ลาป น

จะ เกด ขน ใน ฐต ขณะ ของ รป ตอๆ ไป

๒. สท ทน วก กลาป กลม ของ เสยง ซง ม รป รวม กน ๙ รป คอ

อ ว นพ โภค รป ๘ + สท ทรป ๑ ขณะ ใด ท รป เสยง ไม ได เกด จาก

จต เปน สมฏฐาน ใหวจ วญญต รป กระทบ ท ฐาน ของ เสยง ขณะ นน

เสยง เกด จาก อต เปน สมฏฐาน เชน เสยง รถยนต เสยง นำตก

เปนตน

รป  ๒๘  ประเภท  413

๓. ลห ตา ท เอ กาท สก กลาป กลม ของ วการ รป ซง ม รป รวม

กน ๑๑ รป คอ อ ว นพ โภค รป ๘ + วการ รป ๓ อต ยอม

เปน สมฏฐาน หนง ท ทำให เกด รป ท เบา รป ท ออน รป ท ควร แก การ

งานในกายทมใจครอง ถา อต ไม สมำเสมอ ก เกด โรค และ กาย สวน

ใด ไมม วการ รป แม จต ก เปน สมฏฐาน ให กาย สวน นน เคลอนไหว ไป

ตาม ความ ตองการ ไม ได

๔. สท ทล หต าท ทวา ท สก กลาป กลม ของ วการ รป และ เสยง

รวม กน ทง สน ๑๒ รป คอ อ ว นพ โภค รป ๘ + วการ รป ๓

+ สท ทรป ๑ ใน ขณะ ท กลม ของ วการ รป นน ม เสยง เกด รวม ดวย

เชน ดด นว ปรบ มอ เปนตน

อา หาร ชรป

รป ท เกด จาก โอชา รป ในกพฬ งกา รา หาร คอ อาหาร ท เปน คำท

กลน กน เขาไป นน ม ๒ กลาป อาหาร ชก ลาป น เกด ได เฉพาะ ภาย

ใน รางกาย ของ สตว บคคล เทานน อาหาร ชก ลาป ๒ กลาป คอ

๑. สทธ ฏฐ กก ลาป ม อ ว นพ โภค รป ๘ เทานน ไมม รป อน

เกด รวม ดวย เลย

๒. ลห ตา ท เอ กาท สก กลาป กลม ของ วการ รป ซง ม รป รวม

กน ๑๑ รป คอ อ ว นพ โภค รป ๘ + วการ รป ๓ นอกจาก

จต และ อต จะ เปน สมฏฐาน ให เกด วการ รป ๓ แลว อาหาร ก เปน

414  ภาคผนวก

อก สมฏฐาน หนง ท ทำให เกด วการ รป ๓ ถา ม เพยง วการ รป ท เกด

จาก อต เทานน แต ขาด อาหาร คอ แม อากาศ ด แต ขาด อาหาร

วการ รป ก ไมม กำลง พอท จะ เคลอน ไหวได สะดวก รวดเรว

อา หาร ชรป อาศย การ แผ ซาน ของ โอชา ใน อาหาร ท กลน เขาไป

นน เปน สมฏฐาน เมอ ใด ก เกด ขน ใน ฐต ขณะ ของ โอชา รป ซง เปน

สมฏฐาน เมอ นน

รวม รป แตละ รป เกด จาก สมฏฐาน ใด สมฏฐาน หนง ใน ๔

สมฏฐาน ดงน คอ

อ ว นพ โภค รป ๘ เกด ได จาก สมฏฐาน ๔ คอ

บาง กลาป กม กรรม เปน สมฏฐาน

บาง กลาป ก ม จต เปน สมฏฐาน

บาง กลาป ก ม อต เปน สมฏฐาน

บาง กลาป ก ม อาหาร เปน สมฏฐาน

ปสาท รป ๕ เกด จาก กรรม เปน สมฏฐาน เทานน

ภาว รป ๒ เกด จาก กรรม เปน สมฏฐาน เทานน

หทย รป ๑ เกด จาก กรรม เปน สมฏฐาน เทานน

ช ว ต นท รย รป ๑ เกด จาก กรรม เปน สมฏฐาน เทานน

วการ รป ๓ เกด จาก สมฏฐาน ๓ คอ

บาง กลาป เกด จาก จต เปน สมฏฐาน

รป  ๒๘  ประเภท  415

บาง กลาป เกด จาก อต เปน สมฏฐาน

บาง กลาป เกด จาก อาหาร เปน สมฏฐาน

วญญต รป ๒ เกด จาก จต เปน สมฏฐาน เทานน

สท ทรป ๑ เกด จาก สมฏฐาน ๒ คอ

บาง กลาป เกด จาก จต เปน สมฏฐาน

บาง กลาป เกด จาก อต เปน สมฏฐาน

ปร จ เฉท รป ๑ เกด จาก สมฏฐาน ๔ คอ

เกด จาก กรรม เปน สมฏฐาน เมอ คน

ระหวาง กลาป ท เกด จาก กรรม เปน

สมฏฐาน

เกด จาก จต เปน สมฏฐาน เมอ คน ระหวาง

กลาป ท เกด จาก จต เปน สมฏฐาน

เกด จาก อต เปน สมฏฐาน เมอ คน ระหวาง

กลาป ท เกด จาก อต เปน สมฏฐาน

เกด จาก อาหาร เปน สมฏฐาน เมอ คน

ระหวาง กลาป ท เกด จาก อาหาร เปน

สมฏฐาน

ลก ขณ รป ๔ ไม เกด จาก สมฏฐาน ใด เลย เพราะ เปน

เพยง ลกษณะอาการ ของ สภาว รป ๑๘

รป

416  ภาคผนวก

รป ๒๘ รป จำแนก ได หลาย นย ดงน คอ

สภาว รป ๑๘ คอ รป ท ม ลกษณะ เฉพาะ ของ ตน ได แก

อ ว นพ โภค รป ๘ ปสาท รป ๕ ภาว รป

๒ หทย รป ๑ ช ว ต นท รย รป ๑

สท ทรป ๑ รวม ๑๘ รป

อสภ าว รป ๑๐ คอ รป ท ไมม ลกษณะ เฉพาะ อก ตาง หาก

ไดแก วการ รป ๓ วญญต รป ๒

ปร จ เฉท รป ๑ ลก ขณ รป ๔

อชฌต ตก รป ๕ คอ รป ภายใน ไดแก ปสาท รป ๕

พาห ร รป ๒๓ คอ รป ภายนอก ไดแก รป ท เหลอ ๒๓

รป

วตถ รป ๖ คอ รป ซง เปน ท เกด ของ จต ไดแก

ปสาท รป ๕ หทย รป ๑

อ วตถ รป ๒๒ ไดแก รป ท เหลอ ๒๒

ทวาร รป ๗ คอ รป ท เปน ทาง รบ อารมณ ไดแก

ปสาท รป ๕ และรปท เปน ทาง ของ

กายกรรม และ วจ กรรม คอ กาย วญญต

รป ๑ วจ วญญต รป ๑

อ ทวาร รป ๒๑ ไดแก รป ท เหลอ ๒๑ รป

รป  ๒๘  ประเภท  417

อน ทรย รป ๘ คอ รป ท เปน ใหญ ใน กจการ งาน เฉพาะ

ของ ตน ๘ รป ไดแก ปสาท รป ๕

ภาว รป ๒ ช ว ต นท รย รป ๑

อ น นท รย รป ๒๐ ไดแก รป ท เหลอ ๒๐ รป

โอฬารก รป ๑๒ คอ รป หยาบ ๑๒ รป ไดแก

วสย รป ๗ (รป ท เปน อารมณ ทาง ตา

ห จมก ลน กาย) ปสาท รป ๕

สขม รป ๑๖ คอ รป ละเอยด ไดแก รป ท เหลอ ๑๖

รป

สนต เก รป ๑๒ คอ รป ใกล (ตอ การ พจารณา ร ได)

ไดแก ปสาท รป ๕ วสย รป ๗

ท เร รป ๑๖ คอ รป ไกล (ยาก ตอ การ พจารณา แทง

ตลอด) ไดแก รป ท เหลอ ๑๖ รป

สป ปฏ ฆ รป ๑๒ คอ รป ท กระทบ ได ไดแก ปสาท รป ๕

วสย รป ๗

อป ปฏ ฆ รป ๑๖ คอ รป ท กระทบ ไม ได ไดแก รป ท เหลอ

๑๖ รป

โค จรค คาห กร ป ๕ คอ รป ท กระทบ อารมณ ได ไดแก

ปสาท รป ๕

418  ภาคผนวก

อ โค จรค คาห กร ป ๒๓ คอ รป ท กระทบ อารมณ ไม ได ไดแก

รป ท เหลอ ๒๓ รป

อ ว นพ โภค รป ๘ คอ รป ท แยก กน ไม ได ๘ รป

ว นพ โภค รป ๒๐ คอ รป ท แยก กน ได ไดแก รป ๒๐

รป

คำถาม ทบทวน ภาค ผนวก

๑. จต ท ไม เกด รวม กบ อ โลภ เหต อ โทส เหต อ โมห เหต เปน

อกศล จต ไหม

๒. อ โสภณ จต และ อกศล จต ตาง กน อยางไร

๓. อ โสภณ จต ม ก ดวง อะไร บาง

๔. จต อะไร ทำ โวฏฐพ พน กจ

๕. ปญจ ทวา รา วช ชน จต เปน ชาต อะไร

๖. เมอ เสยง กระทบ ห จต อะไร ร เสยง เปน ขณะ แรก

๗. จต อะไร เกด กอน ห ส ตป ปาท จต

๘. มโน ทวา รา วช ชน จต เปน มโน ทวาร ใช ไหม

รป  ๒๘  ประเภท  419

๙. มโน ทวา รา วช ชน จต ม ก กจ เกด ได ก ทวาร ร อารมณ อะไร ได

บาง

๑๐. เหต อะไร เปน ปรมตถ

๑๑. เหต เปน ขนธ อะไร

๑๒. นพพาน เปน เห ต หรอ น เหต อ เหต กะ หรอ ส เหต กะ

๑๓. น เหต ท ไมใช สงขาร ขนธ ไดแก อะไร บาง

๑๔. สงขาร ขนธ ท เปน น เหต ม ก ดวง

๑๕. ปรม ตถ ธรรม ท เปน น เหต นน เปน ขนธ อะไร บาง

๑๖. โลก ตต รจต เปน อ สงขต ธรรม ใช ไหม

๑๗. ขนธ อะไร เปน กศล

๑๘. ขนธ อะไร เปน อพ ยาก ต ธรรม

๑๙. ขนธ ท ไม ใช อพ ยาก ต ธรรม ม ไหม

๒๐. อพ ยาก ต ธรรม ท ไมใช ขนธ ม ไหม

๒๑. กศล ธรรม ท ไมใช ขนธ ม ไหม

๒๒. อกศล จต ใน อรป พรหม ภม เปน ชาต อะไร

๒๓. เวทนา เจตสก เปน ภม อะไร

420  ภาคผนวก

๒๔. นพพาน ม เวทนา ไหม เพราะ อะไร

๒๕. เจตสก อะไร ไมม เวทนา เกด รวม ดวย

๒๖. จต ภม ไหน ม ๑ ชาต

๒๗. จต ภม ไหน ม ๒ ชาต

๒๘. จต ภม ไหน ม ๓ ชาต

๒๙. จตต ชรป ท เกด จาก โม หม ล จต เปน สมฏฐาน เกด เพราะ เหต

ปจจยหรอ เปลา

๓๐. โมห เจตสก ท เกด รวม กบ โม หม ล จต เกด รวม กบ เหต หรอ เปลา

สมถ ภาวนา

423

สมถ ภาวนา

สมถ ภาวนา ไมใช การ ทำ สมาธ สมาธ เปน สภาพ ธรรม ท ตง มน ใน

อารมณ ซง ได แก เอก คค ตา เจตสก ท เกด กบ จต ทก ดวง เมอ จต

ฝกใฝ ม อารมณ ใด อารมณ หนง นานๆ ลกษณะ ของ เอก คค ตา เจตสก

ก ปรากฏ เปน สมาธ คอ ตง มน แนว แน อย ท อารมณ ใด อารมณ หนง

เพยง อารมณ เดยว เอก คค ตา เจตสก ท เกด กบ อกศล จต เปน มจฉา

สมาธ เอก คค ตา เจตสก ท เกด กบ กศล จต เปน สมมา สมาธ

การ ทำ สมาธ ให จต จดจอ ท อารมณ ใด อารมณ หนง นานๆ นน

เมอ ไม ประกอบ ดวย ปญญา ก เปน มจฉา สมาธ เพราะ ขณะ นน

เปน ความ พอใจ ท จะ ให จต ตง มน แนว แน อย ท อารมณ เดยว เมอ

ปราศจาก ปญญา ก ไม สามารถ ร ความ ตาง กน ของ โลภ มลจต และ

กศล จต เพราะ โลภ มลจต และ กา มาว จร กศล จต ม เวทนา ประเภท

เดยวกน เกด รวม ดวย คอ

โลภ มลจต ๘ ดวง ม อเบกขา เวทนา เกด รวม ดวย ๔ ดวง

ม โสมนส เวทนา เกด รวม ดวย ๔ ดวง

กา มาว จร กศล จต ๘ ดวง ม อเบกขา เวทนา เกด รวม ดวย ๔

ดวง ม โสมนส เวทนา เกด รวม ดวย ๔ ดวง

424  สมถภาวนา

ฉะนน ขณะ ใด ท อเบกขา เวทนา เกด ขน หรอ โสมนส เวทนา เกด

ขน จง ยาก ท จะ ร วา จต ท ไม สข ไม ทกข ไม เดอด รอน หรอ ขณะ ท

โสมนส ยนด เปนสข นน เปน โลภ มลจต หรอ เปน มหา กศล จต

ความ ตาง กน ของ โลภ มลจต ๘ ดวง และ มหา กศล จต ๘

ดวง คอ โลภ มลจต ม อกศล เจตสก เกด รวม ดวย มหา กศล จต ม

โสภณ เจตสก เกด รวม ดวย อกศล เจตสก ท แสดง ความ ตาง กน ของ

โลภ มลจต และ มหา กศล จต คอ มจฉา ทฏฐ ความ เหน ผด และ

โสภณ เจตสก ท แสดง ความ ตาง กน ของ กศล จต และ โลภ มลจต คอ

สมมา ทฏฐ ซง เปน ปญญา เจตสก ฉะนน ความ ตาง กน ของ โลภ

มลจต ๘ ดวง และ มหา กศล ๘ ดวง คอ

โลภ มลจต ๘ ดวง เกด รวม กบ ทฏฐ เจตสก ๔ ดวง ไม เกด

รวม กบทฏฐ เจตสก ๔ ดวง

มหา กศล จต ๘ ดวง เกด รวม กบ ปญญา เจตสก ๔ ดวง ไม เกด

รวม กบ ปญญา เจตสก ๔ ดวง

ฉะนน ผ ท จะ เจรญ สมถ ภาวนา จง ตอง ร ความ ตาง กน ของ

โลภ มลจต และ กศล จต ม ฉะนน ก จะ ทำ สมาธ ดวย โลภ มลจต

เปน มจฉา สมาธ เมอ ไม ประกอบ ดวย ปญญา

สวน ใหญ ผ ท ทำ สมาธ ไม ตองการ ให จต วนวาย เดอด รอน กงวล ไป

กบ เรอง ราว ตางๆ พอใจ ท จะ ให จต ตง มน อย ท อารมณ ใด อารมณ

สมถภาวนา  425

หนง โดย ไมร วา ขณะ ท กำลง ตองการ ให จต จดจอ ท อารมณ ท

ตองการ นน ไมใช มหา กศล ญาณ สมปยต ต

การ เจรญ สมถ ภาวนา เปนการ เจรญ มหา กศล ญาณ สมปยต ต

ผ ท จะ เจรญ สมถ ภาวนา ตอง เปน ผ ม ปญญา เหน โทษ ของ

อกศล ทง โลภ ะ และ โทสะ ไมใช เหน แต โทษ ของ โทส มลจต ซง

เปน ความ กงวล ใจ เดอด รอน ใจ ตางๆ เทานน ผ ท ไมร จก กเลส

และ ไม เหน โทษ ของ โลภ ะ ยอม ไม เจรญ สมถ ภาวนา ฉะนน ผ ท

เจรญ สมถ ภาวนา จง เปน ผ ตรง ม ปญญา เหน โทษ ของ โลภ ะ และ ม

สตสมปชญญะ ร ขณะ ท ตาง กน ของ โลภ มลจต และ มหา กศล ญาณ

สมปยต ต จต จง จะ เจรญ มหา กศล ญาณ สมปยต ต เพม ขนๆ จน

อกศล จต ไม เกด แทรก คน ได จนกวา จะ เปน อปจาร สมาธ แลว บรรล

อป ปนา สมาธ คอ ปฐมฌาน กศล จต ประกอบ ดวย องค ฌาน ๕

คอ วตก วจาร ปต สข เอก คค ตา

การ เจรญ สมถ ภาวนา ท จะ ให มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต เจ รญ

ขนๆ จน เปน บาท ให เกด ปฐมฌาน กศล จต ซง เปน ร ปาว จร กศล นน

เปน สง ท กระทำ ได ยาก เพราะ จะ ตอง ไม เปน อภพ พบคคล คอ ผ ท

แม เจรญ สมถะ หรอ วปสสนา ก ไม อาจ บรรล ฌาน จต หรอ โล กตต รจต

ได ผ ท เปน ภพ พบคคล คอ ผ ท เมอ เจรญ สมถ ภาวนา หรอ วปสสนา

ภาวนา ก อาจ จะ บรรล ฌาน จต หรอ โลก ตต รจต ได นน ตอง เปน ผ ท

426  สมถภาวนา

๑. 1ไมม วบาก เปน เครอง กน คอ ปฏสนธ จต เปน ต เหต กะ ม

ปญญา เจตสก เกด รวม ดวย

๒. ไมม กรรม เปน เครอง กน คอ ไม ได กระทำ อนนต ร ยกร รม

อยาง ใด อยาง หนง ใน อนนต ร ยกร รม ๕ ซง เปน เครอง กน สวรรค

มค ค ผล อนนต ร ยกร รม ๕ คอ ฆา มารดา ๑ ฆา บดา ๑

ฆา พระ อรหนต ๑ ทำราย พระ ผ ม พระ ภาค ให หอ พระ โลหต ๑

ทำ สงฆเภท คอ ทำลาย สงฆ ให แตก กน โดย ไม ทำ สงฆกรรม รวม

กน ๑

๓. ไมม กเลส เปน เครอง กน คอ ไมม นยต มจฉา ทฏฐ ๓ ไดแก

นตถก ทฏฐ อ เหตก ทฏฐ อก รย ทฏฐ

แมวา ปฏสนธ จต เปน ต เหต กะ ประกอบ ดวย ปญญา แต

ถา ยนด เพลดเพลน ใน รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ โดย ไม

เหน โทษ ก ยอม ไม คด จะ บรรเทา ความ เพลดเพลน ใน รป เสยง

กลน รส โผฏฐพพะ ดวย การ รกษา ศล และ เจรญ ภาวนา ฉะนน

การ อบรม สมถ ภาวนา ให ถง อปจาร สมาธ และ อป ปนา สมาธ จง

ไม งาย เลย ไมใช เพยง การ จดจอง ท อารมณ ใด อารมณ หนง ท

ตองการ ก จะ เปน มหา กศล ญาณ สมปยต ตท จะ ทำให บรรล ถง

อปจาร สมาธ ได ถา เขาใจ ผด วา โลภ มลจต ขณะ นน เปน มหา กศล

ก จะ ทำให คด วา นมต ตางๆ ท จต ปรง แตง ให เกด ขน เหน เปน นรก

1  องคตตรนกาย ฉกกนบาต ภพพสตร ขอ ๓๕๗ และ อาวรณตาสตร ขอ ๓๕๘

สมถภาวนา  427

สวรรค สถาน ท เรอง ราว เหตการณ ตางๆ นน เปน อปจาร สมาธ

และ อป ปนา สมาธ ซง เปน ฌาน จต ขน ตางๆ

ฉะนน สมถ ภาวนา จง เปน เรอง ละเอยด ท จะ ตอง ศกษา ให

เขาใจ ถก ตอง จรงๆ

วน หนงๆ ใน ขณะ ท เหน ไดยน ได กลน ลม รส ร โผฏฐพพะ

และ คด นก อกศล จต ยอม เกด มากกวา กศล จต กศล จต ท เกด ใน

วน หนงๆ นน ยอม เปน ทาน บาง ศล บาง เพยง เลกๆ นอยๆ

ใน แตละ วน แตละ เดอน ผ ท เหน โทษ ของ อกศล จง อบรม จต ให

เปน กศล เพม ขน ดวย ใน ขณะ ท ไมใช ทาน และ ศล การ อบรม จต

ให สงบ จาก อกศล ทง หลาย ใน วน หนงๆ นน เปน กศล ขน สมถ ภาวนา

ใน ชวต ประจำ วน แมวา ไม สามารถ จะ ถง ขน อปจาร สมาธ และ

อป ปนา สมาธ ก เปน สง ท ควร เจรญ แต การ จะ ระงบ จต ให สงบ จาก

อกศล นน ตอง เปน ปญญา ท ร วา จต จะ สงบ ใน ขณะ ท เหน ไดยน

ได กลน ลม รส ร โผฏฐพพะ และ คด นก ได อยางไร ม ฉะนน

กศล จต ก เกด ไม ได

จต ท สงบ จาก อกศล เปน สมถ ภาวนา นน ตอง เปน กศล จต ใน

อารมณ ๔๐ อารมณ คอ กสณ ๑๐ อสภ ๑๐ อน ส สต ๑๐

อา หาเร ปฏกล สญญา ๑ จต ธาต ววฏ ฐาน ๑ พรหม วหาร ๔

อรป ฌาน ๔

428  สมถภาวนา

กสณ ๑๐

ชอ วา กสณ เพราะ อรรถ วาทำ อารมณ ทง สน กสณ ๑๐

ไดแก

๑. ปถว กสณ ระลก ถง แต ดน เทานน

๒. อา โป กสณ ระลก ถง แต นำ เทานน

๓. เต โชก สณ ระลก ถง แต ไฟ เทานน

๔. วาโย กสณ ระลก ถง แต ลม เทานน

๕. นล กสณ ระลก ถง แต ส เขยว เทานน

๖. ป ตก สณ ระลก ถง แต ส เหลอง เทานน

๗. โลหต กสณ ระลก ถง แต ส แดง เทานน

๘. โอ ทา ตก สณ ระลก ถง แต ส ขาว เทานน

๙. อาโลก กสณ ระลก ถง แต แสง สวาง เทานน

๑๐. อา กา สก สน ระลก ถง แต อากาศ เทานน

จต ท ระลก ถง แต ดน เปน กศล หรอ เปน อกศล เมอ ปญญา ไม

เกด ขณะ ท คดถง ดน ก เปน อกศล ท ตองการ คดถง ดน หรอ ตองการ

จดจอง ทดน

เมอ ปญญา เกด จต ท ระลก ถง ดน ก เปน กศล เมอ ร วา รป ทก อยาง

ท ปรากฏ ปราศจาก ธาต ดน ไม ได สง ท เคย พอใจ ปรารถนา ตองการ

สมถภาวนา  429

ทงหมด ทง สน นนลวน เปน แต เพยง ดน เทานน เมอ ร ถง แกน แท

ของ สง ทง หลาย ทง ปวง ใน โลก ท เคย พอใจ ปรารถนา วา เปน แต

เพยง ดน ก ทำให ละ คลาย ความ พอใจ ใน สง ทง หลาย ได ใน ขณะ ท

ระลก ร วา เปน เพยง ดน เทานน

การ ท จต จะ เปน กศล ระลก ถง แต ดน นนเปน ไป ได ยาก เพราะ

เมอ อารมณ กระทบ ตา ห จมก ลน กาย ใจ ก คลอย ไป ตาม

อา รมณ นนๆ ทนท ดวย เหต น การ เจรญ สมถ ภาวนา ท จะ ให

จต สงบ จาก อกศล มนคง ขน จง ตอง อาศย สถาน ท ท เงยบ สงด

ปราศจาก เสยง ผคน รบกวน และ ทำ ดน เปน วงกลม เกลยง (ปถว

กสณ) ปราศจาก มลทน โทษ ท จะ ทำให จต นอม นก ไป พอใจ ใน รป

ราง สณฐาน ตางๆ ได (ความ ละเอยด ม ใน คมภร ว ส ทธ มค ค สมาธ

นท เทส ปถว กสณ) ขณะ ท ด ปถว กสณ นน เมอ จต ระลก ถง ดน

ประกอบ ดวย ปญญา เปน มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต จง จะ สงบ ได

และ จะ ตอง ด ปถว กสณ เพอ เตอน ให ระลก ถง ดน เทา นน เรอยๆ ไป

เพอ ไม ให จต ร อารมณ อน

ยาก แค ไหน ท จะ ระลก ถง แต ดน ดวย จต ท สงบ จาก อกศล ทง

หลาย อย เรอยๆ โดย ด ปถว กสณ ท ไม เลก นก ไม ใหญ นก ไม หาง

นก ไม ใกล นก ไม สง นก ไม ตำ นก ฉะนน วตก เจตสก จง เปนองค

ฌา นท ขาด ไม ได เลย วตก เจตสก ท เกด กบ มหา กศล ญาณ

สมปยต ต จต จะ ตอง จรด ท ปถว กสณ ดวย จต ท สงบ จาก อกศล

ทง หลาย ทง ใน ขณะ ท หลบตา และ ลมตา จนกวา อค คห นมต คอ

430  สมถภาวนา

นมต ของ ปถว กสณ จะ ปรากฏ ทาง มโน ทวาร เหมอน กบ ใน ขณะ ท

ลมตา ซง บาง ทาน แม ปฎ สนธ จต จะ เปน ต เหต กะ แต อค คห นมต

ก ไม ปรากฏ เลย อค คห นมต จะ ปรากฏ เมอ มหา กศล ญาณ สมปยต ต

เพม ความ สงบ มนคง ใน ปถว กสณ แลว แต ขณะ ท อค คห นมต ปรากฏ

นน ก ยง ไม ถง อปจาร สมาธ

การ ประ คบ ประคอง ให มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต ตง มน ใน

อค คห นมต ตอ ไป และ มนคง ขน นน ไม งาย เลย ตาม ขอความ ใน

ว ส ทธ มค ค ปถว กสณ นท เทส เมอ นวรณ ทง หลาย (อกศล

ธรรม ท กลมรม ครอบงำ จต) ระงบ ลง โดย ลำดบ แลว จต ยอม สงบ

มนคง เปน อปจาร สมาธ เมอ ปฏภาค นมต ปรากฏ ราวกะ ชำแรก

อค คห นมต ออก มา ปฏภาค นมต เปน นมต ท ผองใส กวา อค คห นมต

ขณะ ท ปฎ ภาค นมต ปรากฏ นน มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต สงบ

มนคง ถง ขน อปจาร สมาธ คอ สมาธ ท ใกล ตอ การ สงบ แนบ แนน

ใน อารมณ ขน อป ปนา สมาธ ซง เปน ปฐมฌาน จต

การ ประ คบ ประคอง ให มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต ท สงบ ถง ขน

อปจาร สมาธ สงบ ได ตอ ไป อก เรอยๆ และ เพม ความ สงบ มนคง ขน

จนถง ขน ท อป ปนา สมาธ ซง เปน จต ขน ร ปาว จร เปน ปฐมฌาน จต

เกด ขน ได นน ตอง รกษา อปจาร สมาธ ท ได แลว ดจ นาง แกว รกษา

ครรภ ซง เปน ท อบต แหง พระเจา จกร พร รด และ ตอง เวน เหต อน ไม

เปน สป ปา ยะ (ธรรม ท สะดวก สบาย เกอกล แก การ เจรญ ภาวนา) ๗

อยาง เหลา น คอ

สมถภาวนา  431

๑. เวน อาวาส คอ ท อย ซง เมอ อย แลว นมต ท ยง ไม เกด ก ไม

เกด ท เกด แลว ก หาย ไป

๒. เวน โคจร คอ ทาง ไป ท หาง จาก อาวาส หรอ ท ใกล อาวาส

มาก ท หา ภกษา ไม ได งาย และ ไมสมบรณ

๓. เวน ถอยคำ ท ไม สบาย ท นบ เนอง ใน ดรจฉาน กถา คอ กถา

ท ไม เกอกล แก ปญญา ซง ทำให นมต ท เกด ขน แลว หาย ไป

๔. เวน บคคล ท มาก ดวย กเลส ท ขวนขวาย ใน กเลส เพราะ

ทำให จต เกด กเลส เศรา หมอง

๕-๖. เวน โภชนะ และ อากาศ ท ไม ถก กบ รางกาย อน จะ ทำให

ปวย ไข

๗. เวน อรยาบถ ท ไม ทำให จต ตง มน

เมอ เวน สง ท ควร เวน และ เสพ สง ท ควร เสพ แลว อป ปนา สมาธ

ก ยง ไม เกด ก จะ ตอง บำเพญ อป ปนา โกศล ให เตม ท คอ ตอง

ประกอบ ดวย อป ปนา โกศล ความ ร ความ ฉลาด ใน ธรรม ท เกอกล

ให ฌาน จต เกด ขน ได ๑๐ ประการ คอ1

๑. โดย การ ทำ วตถ ให เปน ของ สะอาด คอ ทง รางกาย และ เครอง

นง หม และ ท อย อาศย ให สะอาด ม ฉะนน แลว จตใจ ก ไม แจมใส

1  วสทธมคค ปถวกสณนทเทส

432  สมถภาวนา

๒. โดย การ ยง ความ เสมอ กน ของ อนทรย ๕ คอ สทธา และ

ปญญา วรยะ และ สมาธ ให เสมอ กน ดวย สต

๓. โดย ฉลาด ตอ นมต

๔. ยอม ประคอง จต โดย สมย ท ควร ประคอง

๕. ยอม ขม จต ใน สมย ท ควร ขม

๖. ยอม ยง จต ให ราเรง ใน สมย ท ควร ราเรง

๗. ยอม เพง เฉย จต ใน สมย ท ควร เพง เฉย

๘. โดย การ เวน บคคล ผ ไม ตง มน

๙. โดย เสพ บคคล ผ ตง มน

๑๐. โดย ความ เปน ผ ม อธยาศย นอม ไป ใน คณ นนๆ

ถา ไม เปน ผ ฉลาด ใน อป ปนา โกศล ๑๐ น มหา กศล ญาณ

สมปยต ต จต ก ไม อาจ เพม ความ สงบ มนคง ขน อก จน เปน บาท ให

อป ปนา สมาธ คอ ร ปาว จร ปฐมฌาน จต เกด ได

ขณะ ท ร ปาว จร ปฐมฌาน จต ซง เปน จต อก ระดบ ขน หนง คอ

เปน จต อก ภม หนง จะ เกด ขน พน จาก สภาพ จต ท เปน กา มาว จร นน

วถ จต จะ เกด สบ ตอ กน ตาม ลำดบ ทาง มโน ทวาร เปน ฌาน วถ

ดงน

สมถภาวนา  433

ภวงคจต เปน มหา วบาก ญาณ สมปยต ต

ภวงค จล นะ เปน มหา วบาก ญาณ สมปยต ต

ภวงค ปจ เฉ ทะ เปน มหา วบาก ญาณ สมปยต ต

มโน ทวา รา วช ชนะ เปน อ เหตก กรยา

บรกมม เปน มหา กศล ญาณ สมปยต ต

อป จา ระ เปน มหา กศล ญาณ สมปยต ต

(ประเภท เดยว กบ บรกมม)

อนโลม เปน มหา กศล ญาณ สมปยต ต

(ประเภท เดยว กบ บรกมม)

โคตรภ เปน มหา กศล ญาณ สมปยต ต

(ประเภท เดยว กบ บรกมม)

ปฐมฌาน กศล จต เปน ร ปาว จร กศล จต

ภวงคจต เปน มหา วบาก ญาณ สมปยต ต

ร ปาว จร ปฐมฌาน กศล จตท เกด เปน ครง แรก นน เกด เพยง ๑

ขณะ เทานน ตอ เมอ ภาย หลง ชำนาญ ขน แลว ฌาน จต จง จะ เกด

ดบ สบ ตอ เพม ขนๆ ได โดย ไมม ภวงคจต เกด แทรก คน เลย ตาม

กำหนด เวลา ท ตงใจ ไว ได ฌาน วถ จต ท เกด ดบ สบ ตอ กน โดย ไมม

ภวงคจต เกด แทรก คน เลย นน เปน ฌาน สมาบต คอ เปนการ

434  สมถภาวนา

บรรล ถง สภาพ จต ท สงบ แนบ แนน ใน อารมณ ของ ฌาน ได ตาม

กำหนด เวลา ท ตงใจ ไว

กอน ท ฌาน วถ จต จะ เกด ขน ตอง ม มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต

เกด กอน ทก ครง

มหา กศล ชว นะ ขณะ ท ๑ เปน บรกมม คอ เปน บรกมม ของ

อป ปนา สมาธ เพราะ ปรง แตง อป ปนา คอ ถา มหา กศล ซง เปน

บรกมม ไม เกด จต ขณะ ตอ ไป และ อป ปนา สมาธ คอ ฌาน จต ก

เกด ไม ได

มหา กศล ชว นะ ขณะ ท ๒ เปน อปจาร เพราะ เขาไป ใกล

อป ปนา สมาธ

มหา กศล ชว นะ ขณะ ท ๓ เปน อนโลม เพราะ อนกล แก

อป ปนา สมาธ

มหา กศล ชว นะ ขณะ ท ๔ เปน โคตรภ เพราะ ขาม พน

กา มาว จร ภม เพอ ขน ส ร ปาว จร ภม

เมอ มหา กศล ชว นะ ขณะ ท ๔ ดบ แลว ชวน วถ จต ขณะ ตอ ไป

จง เปนร ปาว จร ปฐมฌาน กศล จต

ร ปาว จร ฌาน กศล จต ประกอบ ดวย องค ๕ คอ วตก วจาร ปต

สข เอก คค ตา แมวา ม โสภณ เจตสก เกด รวม ดวย แต องค ประกอบ

สมถภาวนา  435

ท ทำให ร ปาว จร ปฐมฌาน จต เกด นน ไดแก เจตสก ๕ ดวง น ซง

เปน ปฏปกษ ตอ น ว รณ ธรรม คอ อกศล ธรรม ท กลมรม ขด ขวาง จต

ไม ให ดำเนน ไป ใน ทาง สงบ น ว รณ ธรรม ๕ คอ

กาม ฉนท นวรณ ไดแก ความ ยนด พอใจ ใน รป เสยง กลน

รส โผฏฐพพะ

พ ยา ปาท นวรณ ไดแก ความ ขน เคอง ใจ

ถน มท ธนว รณ ไดแก ความ ทอถอย หดห และ

ความ ซบเซา งวงเหงา

อทธจ จก กกจ จนว รณ ไดแก ความ ฟงซาน และ ความ

รำคาญ ใจ

วจกจฉา นวรณ ไดแก ความ สงสย ไม แนใจ ใน

สภาพ ธรรม และ ใน เหต และ

ผล ของ สภาพ ธรรม

องค ฌาน ๕ เปน ปฏปกษ ตอ น ว รณ ธรรม ๕ โดย วตก เจตสก

จรด ท อารมณ ซง ทำให จต สงบ ได และ วจาร เจตสก ตาม ประคอง

อารมณ ท วตก เจตสก จรด ลง ทำให จต ไม ฟงซาน ไป ส อารมณ อน

ปต เจตสก เปน สภาพ ท เอบ อม สข เวทนา เพมพน ยง ขน ตาม ความ

เอบ อม และ เอก คค ตา ท องค ฌาน ๔ อปการะ อดหนน แลว ตง

มนคง ใน อารมณ โดย อาการ ของ ปฐมฌาน ท ประกอบ ดวยองค ๕

436  สมถภาวนา

องค ฌาน ๕ เปน ปฏปกษ ตอ น ว รณ ธรรม ๕ ดงน1

๑. วตก เจตสก เปน ปฏปกษ ตอ ถน มท ธนว รณ เพราะ

เมอ วตก เจตสก ตรก ถง แต อารมณ ของ สมถ ภาวนา มาก ขน เรอยๆ

ความ ทอถอย หดห และ ความ งวงเหงา ก ยอม เกด ไม ได

๒. วจาร เจตสกเปน ปฏปกษ ตอ วจกจฉา นวรณ เมอ วจาร

เจตสก ประคอง อารมณ ตาม วตก เจตสก ท จรด ลง ใน อารมณ ของ

สมถ ภาวนา ไป เรอยๆ ความ สงสย ความ ไม แนใจ ใน สภาพ ธรรม

และ ใน เหตผล ของ สภาพ ธรรม ก เกด ไม ได

๓. ปต เจตสก เปน ปฏ ปกษ ตอ พ ยา ปาท นวรณ เมอ ความ สงบ

ใน อารมณ ของ สมถ ภาวนา เพม ขน ปต ก เอบ อม ใน ความ สงบ นน

ยง ขน ทำให ความ พยาบาท ขน เคอง ใจ เกด ไม ได ใน ระหวาง นน

๔. สข (โสมนส เวทนา) เปน ปฏปกษ ตอ อทธจ จก กกจ จ

นว รณ เมอ กำลง เปนสข ใน อารมณ ของ สมถ ภาวนา อย ความ

เดอด รอน ใจ กงวล ใจ และ ความ ฟงซาน ใน อารมณ อน ก เกด

ไม ได เพราะ กำลง เปนสข ใน สมถ อารมณ ใน ขณะ นน

๕. เอก คค ตา เจตสก เปน ปฏปกษ ตอ กาม ฉนท นวรณ

เพราะ เมอ สมาธ ตง มน ใน อารมณ ของ สมถ ภาวนา แลว ก ไม ยนด

ใน กาม อารมณ ใดๆ

1  อภธมมตถวภาวน ปรจเฉทท ๒ วเคราะหองคฌาน

สมถภาวนา  437

ร ปาว จร ปฐมฌาน กศล จต เปน อป ปนา สมาธ ท แนบ แนน ใน

อารมณ ดวย องค ฌาน ๕ ฉะนน ถง แมวา ร ปาว จร ฌาน กศล จะ

เกด ขน ครง แรก เพยง ขณะ เดยว เมอ ภวงคจต เกด คน หลาย ขณะ

ดบ ไป แลว มโน ทวาร วถ จต ก เกด สบ ตอ โดย มโน ทวา รา วช ชน จต

เกด ขน รำพง ถง องค ของ ฌาน ๑ ขณะ แลว ดบ ไป แลว มหา

กศล ญาณ สมปยต ต จต ก พจารณา องค ฌาน นน ๗ ขณะ แลว

ภวงคจต ก เกด คน มโน ทวาร วถ จต เกด ขน พจารณา องค ของ ฌาน

ท ละ องค ท ละ วาระ ขณะ ท มโน ทวาร วถ จต เกด ขน พจารณา องค

ฌาน แตละ องค แตละ วาระ นน เปน ปจจ เวก ขณ วถ ซง ตอง เกด

ตอ จาก ฌาน วถ ทก ครง

ปญญา ของ ผ บรรล ร ปาว จร ฌาน กศล จต จง ร ความ ตาง กน ของ

องค ฌาน ทง ๕ คอ ร ความ ตาง กน ของ วตก เจตสก และ วจาร เจตสก

ร ความ ตาง กน ของ ปต เจตสก และ สข (โสมนส เวทนา เจตสก) และ

ร ลกษณะ ของ เอก คค ตา เจตสก ท เปน อป ปนา สมาธ

ผ เจรญ สมถ ภาวนา ตอง ม สตสมปชญญะ อยาง ปกต และ ร

ลกษณะ ของ จต ท เปน กศล และ อกศล ท เกด สลบ กน และ แทรก คน

อยาง รวดเรว ได ถก ตอง ม ฉะนน ก จะ เขาใจ ผด วาโลภ มลจต ท เกด

รวม กบ โสมนส เวทนา เปน ความ สงบ และ เปน กศล

ผ เจรญ สมถ ภาวนา ไมม อาการ ผด ปก ต ใดๆ เลย เพราะ การ

เจรญ สมถ ภาวนา เปนการ เจรญ กศล ทาง ใจ ซง เมอ จต สงบ แลว ก

438  สมถภาวนา

ปรากฏ แต นมต ของ อารมณท ทำให จต นอม เปน กศล มนคง ยง ขน

เชน ผ ท เจรญ อา โป กสณ ก ม นมต ของ อา โป กสณ เปน อารมณ จะ

ไม เหน นรก สวรรค เหตการณ เรอง ราว ตางๆ เลย

ขณะ ท ทำ สมาธ แลว เหน ภาพ ตางๆ ขณะ นน ไมใช สมถ ภาวนา

การ เจรญ สมถ ภาวนา ตอง เปน มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต ซง

สงบ เพราะ ระลก อารมณ ของ สมถ ภาวนา อารมณ ใด อารมณ หนง ใน

๔๐ อารมณ แม โลภ มลจต หรอ มหา กศล ญาณ วปป ยต ต จต จะ ม

อารมณ หนง อารมณ ใด ใน ๔๐ อารมณ ก ไมใช สมถ ภาวนา เชน

เดก หรอ ผใหญ ท ทอง พทโธ โดย ไม ได ระลก ถง พระพทธ คณ ประการ

ตางๆ ก ไมใช มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต ผ ท เหน ซากศพ แลว

ตกใจ กลว ก เปน โทส มลจต ไมใช มหา กศล ญาน สมปยต ต ผ ท

พยายาม จดจอง ท ลม หายใจ โดย ไมร วา เพราะ อะไร จต จง จะ สงบ ได

ก ไมใช มหา กศล ญาณ สมปยต ต กสณ อนๆ และ อา รมณ อนๆ

ของ สมถ ภาวนา นน มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต ตอง พจารณา โดย

ถก ตอง จต จง สงบ ได โดย นย เดยว กบ การ เจรญ ปถว กสณ

เมอ ผ บรรล ปฐมฌาน กศล เหน โทษ ของ วตก เจตสก ซง เปน

เจตสก ท จรด ใน อารมณ วา ปกต ยอม จรด ใน อารมณ ท เปน กาม

อารมณ คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ จง ยง ใกล ชด ตอ

อกศล ธรรม ทง หลาย ถา สามารถ ให ฌาน จต นน ปราศจาก วตก

เจตสก ให ม แต วจาร เจตสก ปต สข เอก คค ตา ก ยอม สงบ

สมถภาวนา  439

ประณต กวา จง เพยร ระลก ถง อารมณ ของ ปฐมฌาน กศล ท บรรล

แลว และ พยายาม ประคอง ให จต สงบ มนคง ท อารมณ ของ ปฐมฌาน

โดย ไม ให วตก เจตสก ตอง จรด ใน อารมณ นน เลย ซง จะ สำเรจ ได

เมอ ถง พรอม ดวย วส ๕ คอ ความ ชำนาญ แคลวคลอง ใน ฌาน

๕ ประการ กอน วส ๕ คอ1

๑. อา วช ชน วส ความ ชำนาญ ใน การ นกถง ปฐมฌาน ได ณ

สถาน ท และ ขณะ ตาม ท ปรารถนา

๒. สมา ปช ชน วส ความ ชำนาญ ใน การ เขา ฌาน คอ ให ฌาน

จต เกด ได ณ สถาน ท และ ขณะ ตาม ท ปรารถนา

๓. อธษฐาน วส ความ ชำนาญ ใน การ ให ฌาน จต เกด ดบ สบ ตอ

นาน มาก นอย ณ สถาน ท และ ขณะ ตาม ท ปรารถนา

๔. วฏ ฐาน วส ความ ชำนาญ ใน การ ออก จาก ฌาน ได ณ

สถาน ท และ ขณะ ตาม ท ปรารถนา

๕. ปจจ เวก ขณ วส ความ ชำนาญ ใน การ นกถง องค ฌาน แตละ

องค ได ณ สถาน ท และ ขณะ ตาม ท ปรารถนา

การ ท จะ บรรล ฌาน จต ขน สง ขน ไป ได นน ตอง เหน โทษ ของ องค

ฌาน ขน ตนๆ แลว ละ องค ฌาน ได ตาม ลำดบ คอ

1  ขททกนกาย ปฏสมภทามคค มหาวรรค ญาณกถา ขอ ๒๒๕

440  สมถภาวนา

ทตย ฌาน ละ วตก จง ประกอบ ดวย องค ฌาน ๔ คอ

วจาร ปต สข เอก คค ตา

ตตย ฌาน ละ วจาร จง ประกอบ ดวย องค ฌาน ๓ คอ

ปต สข เอก คค ตา

จตตถ ฌาน ละ ปต จง ประกอบ ดวย องค ฌาน ๒ คอ สข

เอก คค ตา

ปญจม ฌาน ละ สข จง ประกอบ ดวย องค ฌาน ๒ คอ

อเบกขา เอก คค ตา

การ ละ องค ฌาน ไป ท ละ องค นนเปน ฌาน โดย ปญจก นย คอ โดย

นย ของ ฌาน ๕

สำหรบ ผ ท ปญญา สามารถ ละ วตก และ วจาร ได พรอม กน นน

เปน ฌาน โดย จต กก นย คอ โดย นย ของ ฌาน ๔ ดงน

ทตย ฌาน ละ วตก วจาร จง ประกอบ ดวย องค ฌาน ๓

คอ ปต สข เอก คค ตา

ตตย ฌาน ละ ปต จง ประกอบ ดวย องค ฌาน ๒ คอ สข

เอก คค ตา

จตตถ ฌาน ละ สข จง ประกอบ ดวย องค ฌาน ๒ คอ

อเบกขา เอก คค ตา

ทตย ฌาน โดย จต กก นย ก คอ ตตย ฌาน โดย ปญจก นย

สมถภาวนา  441

ตตย ฌาน โดย จต กก นย ก คอ จตตถ ฌาน โดย ปญจก นย

จตตถ ฌาน โดย จต กก นย ก คอ ปญจม ฌาน โดย ปญจก นย

ถา ขาด วส แลว การ ละ องค ฌาน ขน ตนๆ เพอ บรรล ฌาน ขน สง

ขน เรอยๆ ก เปน ไป ไม ได เลย

เมอ ฌาน วถ จต ดบ แลว ปจจ เวก ขณ วถ ตอง เกด ตอ ทก ครง

การ ระงบ กเลส ดวย การ เจรญ สมถ ภาวนา ไมใช การ ดบ กเลส

เปน สมจ เฉท ฉะนน ฌาน จต จง เสอม คอ เกด ชา ไม ชำนาญ

คลองแคลว เหมอน เดม หรอ อาจ จะ ไม เกด อก เลย กได ฉะนน

ท ฌาน จต จะ เกด ได คลองแคลว จง ตอง ม วส ทกๆ ฌาน อย เสมอ

(ความ ละเอยด ม ใน ว ส ทธ มค ค)

อารมณ ของ สมถ ภาวนา ๔๐ อารมณ นน บาง อารมณ จต ก

สงบ ได ไม ถง อปจาร สมาธ บาง อารมณ จต ก สงบ ได ถง อปจาร สมาธ

บาง อารมณ จต ก สงบ ได ถง ปฐมฌาน เทานน บาง อารมณ ก สงบ ได

ถง จตตถ ฌาน โดย ปญจก นย บาง อารมณ ก สงบ ได ถง ปญจม ฌาน

และ บาง อารมณ ก เปน อารมณ เฉพาะ ปญจม ฌาน เทานน ดงน คอ

อน ส สต ๖ ไดแก พทธ า นส สต ๑ ธม มา นส สต ๑ สงฆ า นส สต ๑

จา คา นส สต ๑ ส ลา นส สต ๑ เทว ตา นส สต ๑ ผ ท ไมใช พระ

อรยบคคล ระลก ถง อน สสต ๖ น จต สงบ ได ไม ถง อปจาร สมาธ

สำหรบ พระ อรยบคคล นน อาจ สงบ ได ถง อปจาร สมาธ เทานน ไม ถง

อป ปนา สมาธ

442  สมถภาวนา

อน ส สต ๒ คอ อป สมา นส สต การ ระลก ถง พระ นพพาน และ

มรณ า นส สต การ ระลก ถง ความ ตาย นน มรณ า นส สต สงบ ได

ถง อปจาร สมาธ เทานน แต อป สมา นส สต สงบ ได ถง อปจาร สมาธ

เฉพาะ ผ ท เปน พระ อรยบคคล เทานน

อา หาเร ปฏกล สญญา ๑ คอ การ ระลก ถง ความ ปฏกล ของ

อาหาร จต สงบ ได ถง อปจาร สมาธ

จต ธาต ว วฎ ฐาน ๑ คอ การ ระลก ถง ธาต ดน นำ ไฟ ลม

ท กาย จต สงบ ได ถง อปจาร สมาธ

อสภ ๑๐ คอ การ ระลก ถง สภาพ ของ ซากศพ ๑๐ อยาง จต

สงบ ได ถง ปฐมฌาน

กาย ค ตา สต (อน ส สต) ๑ คอ การ ระลก ถง ความ ไม นา ใคร

ของ สวน ตางๆ คอ อาการ ๓๒ ของ กาย แตละ สวน เชน ผม

ขน เลบ ฟน หนง เปนตน จต สามารถ สงบ ได ถง ปฐมฌาน

อา นา ปาน สต (อน ส สต) ๑ การ ระลก ถง ลม หายใจ จต สงบ

ได ถง ปญจม ฌาน

กสณ ๑๐ จต สงบ ได ถง ปญจม ฌาน

พรหม วหาร ๓ คอ เมตตา ๑ กรณา ๑ มทตา ๑ จต สงบ

ได ถง จตตถ ฌาน โดย ปญจก นย (ตตย ฌาน โดย จต กก นย)

สมถภาวนา  443

พรหม วหาร ๑ คอ อเบกขา พรหม วหาร เมอ จต สงบ จาก

พรหม วหาร ๓ ถง จตตถ ฌาน แลว จง เจรญ อเบกขา พรหม วหาร

ตอ ไป ได ใน บรรดา พรหม วหาร ๔ อเบกขา พรหม วหาร จง เปน

อารมณ ของ เฉพาะ ปญจม ฌาน ฌาน เดยว เทานน

อรป ฌาน ๔ คอ ปญจม ฌาน ท ไมม รป เปน อารมณ ผ ท จะ

เจรญ อรป ฌาน ได นน ตอง บรรล รป ปญจม ฌาน กอน เมอ เหน

โทษ ของ รป ปญจม ฌาน วา ถง แม จะ เปน รป ฌาน ขน สงสด คอ ขน

รป ปญจม ฌาน ก จรง แต เมอ ยง ม รป เปน อารมณ อย ก ยง ใกล ชด

หวน ไหว ตอ การ ท จะ นอม ไป ส รป ท เปน กาม อารมณ ได งาย ควร ท

จะ เพก รป ท เปน อารมณ แลว นอม จต ไป ส อารมณ ท ไมใช รป ซง

สงบ ประณต กวา รป เมอ เพก รป และ ระลก ถง ความ ไมม ทสด ของ

อรป เปน อารมณ จน อป ปนา สมาธ เกด ก เปน อรป ฌาน กศล โดย

วถ จต เกด ดบ สบ ตอ กน ทาง มโน ทวาร เชน เดยว กบ ฌาน วถ และ

ตอง ประกอบ ดวย วส ๕ จง จะ บรรล ถง อรป ฌาน ขน สง ขนๆ ได

อรป ฌาน ม ๔ ขน เปน ปญจม ฌาน ทง ๔ ขน แต ตาง

กน ท อารมณ ละเอยด ขน เปน ลำดบ ขน คอ

อรป ฌาน ท ๑ อา กา สาน ญ จาย ตน ฌาน จต ม อากาศ ซง ไมม

ทสด เปน อารมณ

อรป ฌาน ท ๒ วญญาณ ญ จาย ตน ฌาน จต ม อา กา สาน ญ จา

ย ตน จต เปน อารมณ เพราะ พจารณา เหน วา อากาศ ซง ไมม ทสด เปน

444  สมถภาวนา

อารมณ นนก ยง ไม ละเอยด ประณต เทากบ อา กา สาน ญ จาย ตน จต

ซง ม อากาศ ท ไมม ทสด เปน อารมณ ฉะนน จง ลวง อากาศ ท

ไมม ทสด เปน อารมณ แลว นอม ไป ส อา กา สาน ญ จาย ตน จต เปน

อารมณ จน อป ปนา สมาธ เกด ขน เปน อรป ฌาน ท ๒ คอ

วญญาณ ญ จาย ตน ฌาน จต ซง เปน อรป ฌาน จต ท ม วญญาณ คอ

อา กา สาน ญ จาย ตน จต เปน อารมณ

อรป ฌาน ท ๓ อากญจญญาย ตน ฌาน จต ม ภาวะ ท ไมม อะไร

เปน อารมณ เพราะ เปน ภาวะ ท ไมม อา กา สาน ญ จาย ตน จต เปน

อารมณ แลว เมอ พจารณา เหน วา เมอ ยง ม อา กา สาน ญ จาย ตน จต

เปน อารมณ อย ก ยง ไม สงบ ไม ละเอยด ประณต เทากบ ไมม อะไร

เลย เปน อารมณ จง ลวง อา กา สาน ญ จาย ตน จต ซง เปน อารมณ

แลว นอม ไป ส ภาวะ ท ไมม อา กา สาน ญ จาย ตน จต เปน อารมณ

จน อป ปนา สมาธ เกด ขน เปน อรป ฌาน ท ๓ คอ อากญจญญาย ตน

ฌาน จต ม ภาวะ ท ไมม อะไร เลย เปน อารมณ เพราะ ไมม

อา กา สาน ญ จาย ตน จต เปน อารมณ

อรป ฌาน ท ๔ เนว สญญา นา สญญา ย ตน ฌาน จต ม

อากญจญญาย ตน ฌาน จต เปน อารมณ เมอ พจารณา เหน วา

อากญจญญาย ตน ฌาน จต ซง ม ภาวะ ท ไมม อะไร เลย เปน อารมณ

นน เปน สภาวะ ท ละเอยด มาก จง นอม ไป ส ภาวะ ขอ งอากญจญญา

ย ตน จต ท ละเอยด นน จน อป ปนา สมาธ จต เกด ขน เปน อรป ฌาน ท

๔ คอ เนว สญญา นา สญญา ย ตน ฌาน จต เปน สภาพ ท สญญา

สมถภาวนา  445

พรอม ทง สมปยต ต ธรรม ทง หลาย ท เกด รวม กน นน ละเอยด จน

กลาว ไม ได วา ม หรอ ไมม เพราะ ไม ได กระทำ กจ ของ สมปยต ต ธรรม

ทง หลาย อยาง เตม ท จง กลาว ไม ได วา ม หรอ ไม ม สมปยต ต ธร รม

นนๆ อรป ฌาน ท ๔ จง ชอ วา เนว สญญา นา สญญา ย ตนะ คอ

ม สญญา ก ไมใช ไมม สญญา ก ไมใช

การ เจรญ สมถ ภาวนา จน จต สงบ จาก อกศล ธรรม ทง หลาย ถง ขน

อรป ฌาน นน เปน จต ท ม กำลง สามารถ ฝก ให เปน ประโยชน ตาม

ความ ประสงค ได เชน ระลก ชาต ได อธษฐาน ให เกด ทพ จกข

เหน สง ตางๆ ท อย ไกล หรอ ม สง กำบง ได อธษฐาน ให เกด โสต ทพ

ไดยน เสยง ตางๆ ทง ท ใกลท ไกล ได กระทำ อทธ ปาฏหารย ตางๆ

เชน เดน บน นำ ไป ใน ดน เหาะ ไป ใน อากาศ และ เนรมต สง ตางๆ

ได เปนตน แต การ จะ ฝก อบรม ให เกด คณ วเศษ แตละ อยาง น

จะ ตอง เปน ผ สามารถ ใน กสณ ทก กสณ และ ฌาน สมาบต ทง ๘

(รป ฌาน ๔ โดย จต กก นย และ อรป ฌาน ๔) อยาง ยอด เยยม

และ ตอง ฝก จต โดย อาการ ๑๔ คอ1

๑. กสณ า น โลม โต เขา ฌาน ตาม ลำดบ กสณ

๒. กสณ ปฏโลม โต เขา ฌาน ยอน กสณ

๓. กสณ า น โลม ปฏโลม โต เขา ฌาน ตาม ลำดบ กสณ แลว ยอน

กสณ

1  วสทธมคค สมาธนทเทส อทธวธนทเทส

446  สมถภาวนา

๔. ฌาน า น โลม โต เขา ฌาน ตาม ลำดบ ฌาน ตงแต ปฐม ฌาน

ถง เนว สญญา นา สญญา ย ตน ฌาน

๕. ฌาน ปฏโลม โต เขา ฌาน โดย ยอน ฌาน ตาม ลำดบ ตง แต

เนว สญญา นา สญญา ย ตน ฌาน ถง ปฐมฌาน

๖. ฌาน า น โลม ปฏโลม โต เขา ฌาน ตาม ลำดบ ฌาน แลว ยอน

ฌาน ตาม ลำดบ

๗. ฌาน า นก กน ตก โต เขา ฌาน โดย ขาม ฌาน แต ไม ขาม

กสณ

๘. กสณ ก กน ตก โต เขา ฌาน โดย ขาม กสณ แต ไม ขาม ฌาน

๙. ฌาน กสณ ก กน ตก โต เขา ฌาน โดย ขาม ฌาน และ ขาม

กสณ

๑๐. องค สง กน ต โต เขา ฌาน โดย กาว ลวง องค

๑๑. อา รมมณ สง กน ต โต เขา ฌาน โดย กาว ลวง อารมณ

๑๒. อง คา รมมณ สง กน ต โต เขา ฌาน โดย กาว ลวง ทง องค และ

ทง อารมณ

๑๓. องคววฏฐาปน โต เขา ฌาน โดย กำหนด องค ของ ฌาน

แตละ ฌาน

๑๔. อา รมมณววฏฐาปน โต เขา ฌาน โดย กำหนด อารมณ ของ

ฌาน แตละ ฌาน

สมถภาวนา  447

การก ระ ทำ ใดๆ หรอ พฤต กร รม ใดๆ ท ด คลาย คณ วเศษ

ทง หลาย นน หา ใช คณ วเศษ ทแท จรง ไม เมอ เหต ไม สมควร แก ผล

ขอความ ใน ว ส ทธ มค ค แสดง วา ผ เรม บำเพญ เพยร ยง ไม ได ฝก

จต ดวย อาการ ๑๔ เหลา น จก ยง อทธฤทธ ตางๆ ให สำเรจ ได

นน ไมใช ฐานะ ท จะ เปน ไป ได เลย

แม ใน กา รบ รก มม กสณ คอ การ เรม บำเพญ สมถ ภาวนา นน ใน

รอย คน หรอ ใน พน คน ยอม สามารถ จะ กระทำ สำเรจ ได เพยง คน เดยว

และ เมอ เจรญ สมถ ภาวนา คอ บรกมม กสณ ไป แลว ท อค คห นมต จะ

เกด ได ใน รอย คน หรอ พน คน นน ยอม สามารถ เพยง คน เดยว เมอ

อค คห นมต เกด แลว การ รกษา นมต ไว และ การ ประ คบ ประคอง

จต ให สงบ มนคง ขนจน ปฏภาค นมต เกด แลว บรรลอป ปนา สมาธ นน

ใน รอย คน หรอ พน คน ยอม สามารถ เพยง คน เดยว ใน บรรดา

ผ ท บรรล ฌาน สมาบต ๘ แลว นน ใน รอย คน พน คนจะ ฝก จต โดย

อาการ ๑๔ น ได เพยง คน เดยว ใน บรรดา ผ ท ฝก จตโดย อาการ

๑๔ ได แลว ใน รอย คน หรอ พน คน จะ สามารถ แสดง ฤทธ ได เพยง

คน เดยว และ ใน บรรดา ผ แสดง ฤทธ ได รอย คน หรอ พน คน นน ผ ท

จะ แสดง ฤทธ ได อยาง ฉบ พลนก จะ สามารถ สก คน เดยว

แม ใน เรอง การ ระลก ชาต ก นย เดยวกน ใคร เลย จะ ได อปจาร สมาธ

เมอ ไมใช จต ท สงบ ดวย มหา กศล ญาณ สมปยต ต ใคร เลย จะ ได

อป ปนา สมาธ ซง เปน ปฐมฌาน ใคร เลย จะ ได ทตย ฌาน ตตย ฌาน

จตตถ ฌาน ปญจม ฌาน และ อรป ฌาน ใคร เลย จะ ฝก อบรม ระลก

448  สมถภาวนา

ชาต โดย ฝก ระลก ยอน จาก ขณะ น ไป ทกๆ ขณะ จนถง เชา วน น

ถอย ไป จนถง คำคน วน กอน เชา วน กอน คอยๆ ระลก ถอย ไปๆ

ดวย จต ท สงบ มนคง จนถง ปฏสนธ แลว จง จะ ถง ขณะ สดทาย วน

สดทาย ของ ชาต กอน แลว จง ถอย ไปๆ ตาม ลำดบ ดวย กำลง ของ

ฌาน จต ท ฝก อบรม ให คลองแคลว เปน กำลง เมอ อธษฐาน ให มหา

กศล ญาณ สมปยต ต จต เกด ระลก ได สำเรจ จาก ขณะ หนง แลว ถอย

ไป อก ขณะ หนงๆ

ผ ท ศกษา เขาใจ เหต และ ผล ของ คณ วเศษ ทง หลาย โดย ละเอยด

จง ร ได วา พฤตการณ ใด เปน คณ วเศษ ทแท จรง และ พฤตการณ

ใด ไมใช คณ วเศษ ทแท จรง

การ เจรญ สมถ ภาวนา ไมใช การ ดบ กเลส เปน สมจ เฉท เพราะ

ไมใช การ ประจกษ ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตาม ปกต ตาม ความ

เปน จรง เมอ ฌาน จต ไม เสอม และ ฌาน วถ จต เกด กอน จต จต เปน

ก มม ปจจย ให ฌาน วบาก จต ปฏสนธ ใน พรหม ภม ขน ตางๆ แต เมอ

หมด อาย ของ พรหม ภ ม นนๆ แลว ก ตอง กลบ มา ส ความ เปน อยาง น

อก คอ ยนด พอใจ ตด ของ ใน ตว ตน ใน รป เสยง กลน รส

โผฐฐพ พะ การ เคย เจรญ สมถ ภาวนา สะสม มา บาง ใน ชา ต กอนๆ

ใน สงสารวฏ ฏ อาจ จะ ทำให บาง ทาน ม ลาง สงหรณ เปนตน สวน

ผ ท ทำ สมาธ แลว เหน สง ตางๆ เหน เหตการณ ตางๆ นน เมอ

ไมใช การ อบรม เจรญ สมถ ภาวนา ดวย มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต

ท สงบ แนบ แนน มนคง ใน อารมณ ตาม ลำดบ จน เปน ฌาน จต

สมถภาวนา  449

ขน ตางๆ ซง ยอม จะ เปน ไป ได ยาก ยง นน ก ไมใช คณ วเศษ ท เปน

อต ตร มน สส ธรรม คอ ธรรม ท ยง กวา ปกต ของ มนษย ทง หลาย

ฉะนน เมอ ทำ สมาธ แลว เหน สง ตางๆ บาง เหน เหตการณ ตางๆ

เปนตน นน จง เปน ผล เลกๆ นอยๆ ผด บางถก บางของ สมาธ ซง

ไมใช การ เจรญ สมถ ภาวนา

การ เจรญ สมถ ภาวนา ท จะ บรรล ถง แม อปจาร สมาธ ก แสน ยาก

เพราะ ปกต เมอ อารมณ ใด กระทบ ตา ห จมก ลน กาย ใจ ก

ยอม คลอย ตาม อารมณ นน ดวย โลภ ะ บาง โทสะ บาง โมหะ บาง

กศล ท เปน ไป ใน ทาน บาง ใน ศล บาง ใน ภาวนา บาง นน ใน วน

หนงๆ ม เปน สวน นอย มาก เมอ เทยบ กบ อกศล ท เกด ขน รวดเรว

เปน ประจำ ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ และ การ เจรญ สมถ

ภาวนา นน ก ดบ กเลส ไม ได เมอ กเลส เกด ขน ครอบงำ จตใจ ขณะ ใด

สมถ ภาวนา ท เพยร อบรม มา จนถง ขน สามารถ แสดง อทธ ปฏหารย

ตางๆ ได ก เสอม หมด สน ไป

กอน การ ตรสร ของ พระ ผ ม พระ ภาค ก ม ผ บำเพญ เพยร เจรญ

สมถ ภาวนาจน บรรล ถง เนว สญญา นา สญญา ย ตน ฌาน และ ฝก

อบรม จต จน อธษฐาน ให ม ตา ทพย ห ทพย ระลก ชาต ได และ

สามารถ กระทำ อทธ ปาฏหารย ได แต แม กระนน ทาน เหลา นนก

ยง ไม สามารถ ร แจง อรย สจ จ ธรรม เมอ ไม ได อบรม เจรญ เหต คอ

วปสสนา ภาวนา จน สมบรณ ท จะ เปน ปจจย ให ร แจง อรย สจ จ ธรรม

ได และ บาง ทาน ก ยง เหน ผด ยด มน ใน การ ปฏบต ซง ไมใช หนทาง

450  สมถภาวนา

ให ร แจง อรย สจ จ ธรรม แม เมอ พระ ผ ม พระ ภาค ทรง ตรสร และ

ทรง แสดง พระ ธรรม แลว ผ ร แจง อรย สจ จ ธรรม ถง ความ เปน พระ

อรย สาวก ท ไม บรรล ฌาน จต ก ม มากกวา พระ อรย สาวก ผ ร แจง

อรย สจ จ ธรรม พรอม ดวย องค ของ ฌาน ขน ตางๆ1

ทงน ยอม แสดง ให เหน วาการ เจรญ สมถ ภาวนา ท ถก ตอง

นนเปน สง กระทำ ได ยาก เพยง ใด

1  สงยตตนกาย สคาถวรรค วงคสสงยตต ปวารณาสตร ขอ ๗๔๕

วปสสนา ภาวนา

453

วปสสนา ภาวนา

กเลส ม ๓ ขน คอ อนสย กเลส ปร ยฏ ฐาน กเลส ว ตก กม

กเลส

ว ตก กม กเลส เปน กเลส อยาง หยาบ ทำให ลวง เปน ทจรต กรรม

ทาง กาย วาจา วรต คอ ละเวน ว ตก กม กเลส ได ดวย ศล

ปร ยฏ ฐาน กเลส เปน กเลส อยาง กลาง ท เกด รวม กบ อกศล จต

แต ไม ถง ขน ลวง เปน ทจรต กรรม ระงบ ปร ยฏ ฐาน กเลส ได ชวคราว

เปน วก ขมภณ ปหาน ดวย ฌาน กศล จต

อนสย กเลส เปน กเลส อยาง ละเอยด เมอ ยง ไม ได ดบ กเลส

อนสย กเลส ก นอน เนอง อย ใน จต ท เกด ดบ สบ ตอ กน เปน เชอ เปน

ปจจย ให เกด ปร ยฏ ฐาน กเลส กเลส ทง หลาย จะ ดบ หมด สน เปน

สมจ เฉท ปหาน ไม เกด อก เลย เมอ โลก ต ตรม คค จต ร แจง อรย

สจ จ ธรรม โดย ประจกษ แจง สภาพ ของ พระ นพพาน ตาม ลำดบ ขน

ขอ งมคค จต ซง ปหาน กเลส เปน สมจ เฉท ตาม ลำดบ ขน ขอ ง

มคค จ ตนนๆ

กอน การ ตรสร ของ พระ ผ ม พระ ภาค นน ม ผ ท รกษา ศล วรต

ทจรต และ เจรญ สมถ ภาวนา จนถง อรป ฌาน ขน สงสด คอ เนว

สญญา นา สญญา ย ตน ฌาน ระงบ กเลส ได ชวคราว เปน วก ขมภน

ปหาน แต ไมม ใคร สามารถ ดบ อนสย กเลส ได เมอ พระ ผ ม

พระ ภาค ทรง บำเพญ พระ บารม ๔ อสงไขย แส นกปป มา แลว จง

454  วปสสนาภาวนา

ทรง ตรสร พระ อน ตต รสม มา สมโพธ ญาณ เปน พระ อร หน ต สมมา

สม พทธ เจา พระองค ทรง แสดง หนทาง ปฏบต เพอ การ ร แจง อรย

สจ จ ธรรม จง ม พระ อรย สงฆ สาวก ผ บรรล อรย สจ จ ธรรม ดบ กเลส

ได เปน จำนวน มาก สบ ตอ มา จน ตราบ เทา ท ม ผ ศกษา และ ปฏบต

ธรรม ตาม ท พระ ผ ม พระ ภาค ได ทรง ตรสร และ ได ทรง แสดง พระ

ธรรม ไว โดย ละเอยด ตลอด ๔๕ พรรษา พระ ธรรม ท พระ ผ

ม พระ ภาค ทรง แสดง ไว แลว นน สขม ละเอยด ลก ซง เพราะ

ทรง แสดง ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ทง หลาย ท ทรง ตรสร โดย ทรง

ประจกษ แจง ตาม ความ เปน จรง ของ สภาพ ธร รม นนๆ ถา ผ ใด

ไม ศกษา พระ ธรรม ท ทรง แสดง ไว โดย ละเอยด ให เขาใจ อยาง

ถก ตอง ก ยอม ไม สามารถ อบรม เจรญ ปญญา ท จะ ประจกษ

แจง ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม และ ดบ กเลส ได

การ ท ปญญา จะ ประจกษ แจง ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตาม ความ

เปน จรง ได นน ก จะ ตอง เขาใจ ถก ตงแต เบอง ตน วา สภาพ ธรรม ท

ปญญา จะ ประจกษ แจง ตาม ความ เปน จรง นน คอ อะไร คอ ทก สง

ท เปน ของ จรง ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ

ใน ขณะ น เอง แสดง วาทก ขณะ ท เหน ไดยน ได กลน ลม รส

ร โผฏฐพพะ และ คด นก นน ไม ได ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตรง ตาม

ความ เปน จรง ของ สภาพ ธร รม นนๆ พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง

สภาพ ธรรม ท เกด ขน ปรากฏ เปน ไป ทาง ตา ห จมก ลน กาย

ใจ ทก วน ทก ขณะ โดย ละเอยด เพอ ให เหน โทษ ของ อกศล ธรรม

วปสสนาภาวนา  455

และ ภย ของ สงสารวฏ ฏ ซง เมอ ยง ไม เหน โทษ ภย ของ สงสารวฏ ฏ

ก ยอม ไม เพยร อบรม เจรญ วปสสนา ซง เปน ปญญา ท ประจกษ แจง

ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ตาม ปกต ตาม ความ เปน จรง

จน ดบ กเลส ได

การ เจรญ สมถ ภาวนา และ การ เจรญ วปสสนา ภาวนา ตาง กน ท

อารมณ และ ระดบ ขน ของ ปญญา สมถ ภาวนา ม อารมณ ท มหา กศล

ญาณ สมปยต ต จต พจารณา แลว สงบ จน ตง มน แนว แน ท อารมณ นน

อารมณ เดยว วปสสนา ภาวนา ม ปรม ตถ อารมณ คอ นามธรรม และ

รป ธรรม ท เกด ขน ปรากฏ แลว ดบ ไป เปน อารมณ ท มหา กศล ญาณ

สมปยต ต จต เรม สงเกต พจารณา ท ละ อา รมณ บอยๆ เนองๆ จน

ร วา เปน สภาพ ธรรม แตละ อยาง ท ไมใช สตว บคคล ตว ตน ผล

ของ สมถ ภาวนา ทำให เกด เปน พรหม บคคล ใน พรหม ภม ผล ของ

วปสสนา ภาวนา ทำให ปญญา ร แจง สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง

และ ดบ กเลส เปน สมจ เฉท ตาม ขน ของ โลก ต ตรม คค จต ซง ม

พระ นพพาน เปน อารมณ จนถง อร หต ตมคค จต ซง ดบ กเลส หมด

ไม เหลอ เลย จง ดบ สงสารวฏ ฏ ไม เกด อก เลย

ผ อบรม เจรญ วปสสนา ตอง เปน ผ ตรง ท ร วายง ม กเลส ครบ ทก

อยาง และ ยง ไม ตองการ ดบ โลภ ะ ให หมด กอน เนองจาก ผ ท เปน

ปถชน จะ ขาม ไป ส ความ เปน พระ อรหนต ทนท ไม ได เพราะ ตอง ดบ

โลภ ะ ท เกด รวม กบ สกกาย ทฏฐ ท ยดถอ สภาพ ธรรม ท เกด รวม กน

456  วปสสนาภาวนา

เปน ตว ตน สตว บคคล ให หมด สน เปน สมจ เฉท กอน กเลส

อนๆ จง จะ ดบ หมด สน เปน สมจ เฉท ได ตอ ไป ตาม ลำดบ

เมอ ไมร วา ขณะ ท กำลง เหน ไมใช ตว ตน สตว บคคล จะ ละ กเลส

คอ ความ ยนด ยนราย ฯลฯ ได อยางไร ทาง ห ทาง จมก ทาง

ลน ทาง กาย ทาง ใจ ก โดย นย เดยวกน

สภาพ ธรรม แตละ อยาง เกด ขน แลว ก ดบ หมด สน ไป อยาง รวดเรว

อย ตลอด เวลา พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง หนทาง ปฏบต ท จะ อบรม

เจรญ ปญญา ให ร แจง สภาพ ธรรม เหลา นน ตาม ความ เปน จรง วา

ม หนทาง เดยว คอ การ เจรญ อร ยมคค ม องค ๘ ไดแก สมมา

ทฏฐ (ปญญา เจตสก) ๑ สมมา สงกปปะ (วตก เจตสก) ๑ สมมา

วาจา (สมมา วาจา เจตสก) ๑ สมมา กม มน ตะ (สมมา กม มน ต

เจตสก) ๑ สมมา อาชวะ (สมมา อาชว เจตสก) ๑ สมมา วายามะ

(ว รย เจตสก) ๑ สมมา สต (สต เจตสก) ๑ สมมา สมาธ (เอก คค ตา

เจตสก) ๑

ใน เบอง ตน ท โลก ตต รจต ยง ไม เกด มค ค ม องค ๕ (เวน วร ต

เพราะ วร ต เกด ท ละ ดวง วร ต เจตสก ทง ๓ ดวง จะ เกด พรอม

กน เฉพาะ ใน โลก ตต รจต เทานน) ยอม เกด ขน กระทำ กจ รวม กน

ใน ขณะ ท สต ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ซง เปน นามธรรม

หรอ รป ธรรม อยาง ใด อยาง หนง ทาง ตา หรอ ทาง ห หรอ ทาง

จมก หรอ ทาง ลน หรอ ทาง กาย หรอ ทาง ใจ และ ปญญา เจตสก

ท เกด รวม กบ สมมา สต ใน ขณะ นน ก เรม สงเกต พจารณา ร ลกษณะ

วปสสนาภาวนา  457

ของ นามธรรม หรอ รป ธร รม นนๆ ท ละ เลก ละ นอย บอยๆ เนองๆ

จนกวา จะ ร ชด วา เปน นามธรรม หรอ รป ธรรม

สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ นน

จำแนก เปน สต ปฏ ฐาน ๔ เมอ สต เกด ขน ระลก ร ลกษณะ ของ

สภาพ ธร รม นนๆ คอ

๑. กา ยา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน ขณะ ใด ท สต เกด ขน ระลก ร

ลกษณะ ของ รป ท กาย ขณะ นน เปน กา ยา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน

๒. เวท นา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน ขณะ ใด ท สต เกด ขน ระลก ร

ลกษณะ ของ ความ รสก ท กำลง ปรากฏ ขณะ นน เปน เวท นา น ปส สนา

สต ปฏ ฐาน

๓. จต ตา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน ขณะ ใด ท สต เกด ขน ระลก

ร ลกษณะ ของ จต ประเภท ตางๆ ขณะ นน เปน จต ตา น ปส สนา

สต ปฏ ฐาน

๔. ธม มา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน ขณะ ใด ท สต เกด ขน ระลก ร

ลกษณะ ของ รป ธรรม หรอ นาม ธร รม อนๆ ขณะ นน เปน ธม มา น

ปส สนา สต ปฏ ฐาน

คำ วา สต ปฏ ฐาน ม ๓ ความ หมาย คอ

๑. สต ปฏ ฐาน เปน สต เจตสก ท เกด กบญาณสมปยต ตจต ซง

ระลก ร อารมณ ท เปน สต ปฏ ฐาน

458  วปสสนาภาวนา

๒. สต ปฏ ฐาน เปน ปรม ตถ อารมณ คอ นามธรรม และ

รป ธรรม ท สต ระลก ร (สต ปฏ ฐาน ๔)

๓. สต ปฏ ฐาน ความ ท พระ ศาสดา ประพฤต ลวง ความ

ยนด ยนราย ใน หม สาวก ผ ปฏบต ๓ อยาง (คอ ปฏบตตาม

ไมปฏบตตาม ปฎบตตามบางไมปฎบตตามบาง)

อร ยมคค ม องค ๘ คอ การ อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน ๔ ระลก

ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม แตละ อยาง ท เกด ขน ปรากฏ ทาง ตา ห

จมก ลน กาย ใจ ใน วน หนงๆ นน ยอม เกด ยาก และ ไม บอย

ตาม เหต คอ อวชชา โลภ ะ และ อกศล ธรรม ทง หลาย ท สะสม

พอกพน มา เนน นาน ใน สงสารวฏ ฏ และ แม ใน ชาต น ตงแต เกด มา

แตละ วน ผ ท เขาใจ เหต และ ผล ของ สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง

จง เปนผ อดทน อยาง ยง ตอ การ ท จะ ฟง พระ ธรรม ศกษา พระ ธรรม

พจารณา พระ ธรรม ให เขาใจ เรอง ของ สภาพ ธรรม ทาง ตา ห จมก

ลน กาย ใจ จนกวา จะ เปน ปจจย ปรง แตง ให สต ปฏ ฐาน เกด ขน

ระลก ร สงเกต พจารณา ศกษาลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท

กำลง ปรากฏ ได ถก ตอง ตาม ท ได ฟง และ ได เขาใจ แลว ธรรม

ทง หลาย แม สต ปฏ ฐาน และ อร ยมคค ม องค ๘ ก เปน อนตตา

ยอม เกด ขน ได เมอ ม เหต ปจจย คอ เมอ มหา กศล ญาณ สมปยต ต

สะสม มา สมควร แลว ทำให ไม หนเห ไป ประพฤต ปฏบต หนทาง

ท ไมใช การ ระลก ร สงเกต พจารณา สภาพ ของ นามธรรม และ

รป ธรรม ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ ท กำลง ปรากฏ

วปสสนาภาวนา  459

ผ อบรม ปญญา เปน ผ ตรง เมอ สต ปฏ ฐาน เกด ก ร วา ตาง กบ ขณะ

ท หลงลม สต เมอ สต ปฏ ฐาน เกด ใน ตอน ตนๆ นน ยง ไมร ชด

ใน ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ความ เพยร ท เกด พรอม

สต ปฏ ฐาน ท ระลก ร สงเกต พจารณา ลกษณะ ของ นามธรรม

และรป ธรรม ท ปรากฏ จง เปน สมมปปธาน ๔ คอ สงวร ปธาน ๑

ปหาน ปธาน ๑ ภา วนา ปธาน ๑ อน รก ขนาปธาน ๑

สงวร ปธาน คอ เพยร เพอ ไม ให อกศล ธรรม (ท ยง

ไม เกด) เกด ขน

ปหาน ปธาน คอ เพยร เพอ ละ อกศล ธรรม ท เกด ขน

แลว

ภา วนา ปธาน คอ เพยร เพอ ให กศล ธรรม (ท ยง ไม

เกด) เกด ขน

อน รก ขนาปธาน คอ เพยร เพอ ความ เจรญ มนคง บรบรณ

ของ กศล ธรรม ท เกด ขน แลว

ความ เพยร ซง เปน สมมปปธาน ๔ นน ยอม เปน บาท ให สำเรจ

ผล รวม กบ สมปยต ต ธรรม ทง หลาย ท เกด รวม กบ สภาพ ธรรม ท เปน

อทธ บาท ๔ คอ

๑. ฉนท ทธ บาท ไดแก ฉนท เจตสก ความ พอใจ ท จะ สงเกต

พจารณา ร ลกษณะ ของ สภาพ นามธรรม และ รป ธรรม ท กำลง

460  วปสสนาภาวนา

ปรากฏ ตาม ความ เปน จรง1    การ ยง ผล สำเรจ ให เกด ขน โดย อาศย

ความ พอใจ นน พง เหน เชน กบ บตร อำมาตย ผ ไม ประมาท ใน การ

บำรง พระ ราชา จง ได ฐานนดร โดย อาศย การ บำรง นน

๒. ว รย ทธ บาท ไดแก ว รย เจตสก ความ เพยร ท จะ สงเกต

พจารณา ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ท กำลง ปรากฏ 2การ ยง ผล สำเรจ ให เกด ขน โดย อาศย ความ เพยร นน พง เหน เชน กบ

บตร อำมาตย ผ ยง พระ ราชา ให พอ พระทย โดย ความ เปน ผ กลา หาญ

ใน การ งาน แลว ได ฐานนดร

๓. จต ต ทธ บาท ไดแก จต 3การ ยง ผล สำเรจ ให เกด ขน โดย

อาศย จต นน พง เหน เชน กบ บตร อำมาตย ผ ได ฐานนดร เพราะ

ความ ถง ดวย ด แหง ชาต

๔. ว มงส ทธ บาท ไดแก ปญญา เจตสก ท ไตรตรอง สงเกต

พจารณา ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม 4การ ยง ผล สำเรจ ให เกด ขน โดย

อาศย ปญญา นน พง เหน เชน กบ บตร อำมาตย ผ ได ฐานนดร เพราะ

อาศย ความ ร

บตร อำมาตย เหลา นน แม ทงหมด ถง แลว ซง ฐานนดร โดย กำลง

แหง ภาวะ อน เปน ท อาศย (โดย ความ สามารถ) ของ ตนๆ

1-4  สมโมหวโนทน อรรถกถาวภงคปกรณ อทธปาทวภงคนทเทส

วปสสนาภาวนา  461

การ ท อทธ บาท ๔ เหลา น จะ ดำเนน ไป ได ก ตอง อาศย การ สะสม

เจรญ ขน ของ อนทรย ๕ ซง เปน สภาพ ธรรม ท เปน ใหญ ใน การนำ

ไป ส สมมา มค ค หนทาง ปฏบต ท ถก ตอง อนทรย ๕ คอ

๑. สทธ นท รย ไดแก สทธา เจตสก เปน ใหญ ใน การ ม ศรทธา

ท จะ ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ

๒. ว ร ยน ทรย ไดแก ว รย เจตสก เปน ใหญ ไม เกยจคราน ไม

ทอถอย ท จะ ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ

๓. สต นท รย ไดแก สต เจตสก เปน ใหญ ใน การ ไม หลงลม

ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ

๔. สมาธ นท รย ไดแก เอก คค ตา เจตสก เปน ใหญ ใน การ

ตง มน ใน อารมณ ท ปรากฏ

๕. ปญญ นท รย ไดแก ปญญา เจตสก เปน ใหญ ใน การ ไตรตรอง

พจารณา สงเกต ศกษา ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ

เมอ อนทรย ๕ เจรญ เพม ขน เปน สภาพ ธรรม ท ม กำลง ไม หวน

ไหว ใน การ พจารณา อา รมณ ใดๆ ท ปรากฏ ก เปน สภาพ ธรรม ท

เปน พละ ๕ คอ

๑. สทธา พละ ไม หวน ไหว ไป ดวย ความ ไม ศรทธา

๒. ว รย พละ ไม หวน ไหว ไป ดวย ความ ทอถอย

462  วปสสนาภาวนา

๓. สต พละ ไม หวน ไหว ใน การ ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธร รม

ใดๆ ท ปรากฏ

๔. สมาธ พละ ไม หวน ไหว ไป ดวย ความ ฟงซาน ไม มนคง

๕. ปญญา พละ ไม หวน ไหว ไป ดวย ความ ไมร

การ ท สทธา วรยะ สต สมาธ จะ เปน สภาพ ธรรม ท ม กำลง

ได ก เมอ ปญญา เปน พละ เพราะ ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ

รป ธรรม ทว ขน จง ไม หวน ไหว ท จะ ระลก ร ได วาขณะ ท กำลง เหน เปน

นามธรรม และ รป ธรรม อยางไร ขณะ ท กำลง ไดยน ได กลน ลม รส

ร โผฏฐพพะ ก โดย นย เดยวกน

เมอ ปญญา ท เกด พรอม สต ซง ระลก ร ลกษณะ ของ นามธรรม

และ รป ธรรม สมบรณ เปน วปสสนา ญาณ แตละ ขน แลว ก ประกอบ

ดวย โพชฌงค ๗ คอ องค ธรรม ของ การ ตรสร อรย สจ จ ธรรม

โพชฌงค ๗ คอ

๑. สต สม โพชฌงค

องค ของ การ ตรสร คอ สต เจตสก

๒. ธมม วจยสม โพชฌงค

องค ของ การ ตรสร คอ ปญญา เจตสก

๓. ว รยสม โพชฌงค

องค ของ การ ตรสร คอ ว รย เจตสก

วปสสนาภาวนา  463

๔. ป ต สม โพชฌงค

องค ของ การ ตรสร คอ ปต เจตสก

๕. ปสสทธสม โพชฌงค

องค ของ การ ตรสร คอ กาย ปสสทธ เจตสก และ จตต ปสสทธ

เจตสก

๖. สมาธ สม โพชฌงค

องค ของ การ ตรสร คอ เอก คค ตา เจตสก

๗. อเบกขา สม โพชฌงค องค ของ การ ตรสร คอ

ตต รมชฌตต ตา เจตสก

เมอ ปญญา อบรม สมบรณ พรอม ท จะ ร แจง อรย สจ จ ธรรม

ประกอบ ดวย องค ของ การ ตรสร คอ โพชฌงค ๗ สมบรณ ดวย

โพธ ปกข ย ธรรม ๓๗ (สต ปฏ ฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธ บาท

๔ อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ มค ค ม องค ๘) แลว

โลก ตต รจต ประกอบ ดวย มค ค ม องค ๘ ครบ ทง ๘ องค

คอ สมมา ทฏฐ สมมา สงกปปะ สมมา วาจา สมมา กม มน ตะ

สมมา อาชวะ สมมา วายามะ สมมา สต สมมา สมาธ ก เกด ขน

ประจกษ แจง สภาพ ของ พระ นพพาน เปน มค ค วถ ทาง มโน ทวาร

ดงน คอ

ภวงค เปน วบาก ญาณ สมปยต ต จต

ภวงค จล นะ เปน วบาก ญาณ สมปยต ต จต

(ประเภท เดยว กบ ภวงค)

464  วปสสนาภาวนา

ภวงค ปจ เฉ ทะ เปน วบาก ญาณ สมปยต ต จต

(ประเภท เดยว กบ ภวงค)

มโน ทวา รา วช ชนะ เปน กรยา จต

บรกมม เปน มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต

อปจาร เปน มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต

(ประเภท เดยว กบ บรกมม)

อนโลม เปน มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต

(ประเภท เดยว กบ บรกมม)

โคตรภ เปน มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต

(ประเภท เดยว กบ บรกมม)

โสต า ปตต มค ค จต เปน โลก ตต รกศล จต

โสต า ปตต ผล จต เปน โลก ตต รว บาก จต

โสต า ปตต ผล จต เปน โลก ตต รว บาก จต

ภวงคจต เปน วบาก ญาณ สมปยต ต จต

ถา เปน โลก ตตร ฌาน จต ขน ใด ก เกด รวม กบ องค ฌาน ขน นน คอ

ถา เปน โลก ตตร ทตย ฌาน ก ไมม วตก เจตสก ซง เปน สมมา สงกปปะ

เกด รวม ดวย ถา เปน โลก ตตร ตตย ฌานก ไมม วจาร เจตสก เกด รวม

ดวย ถา เปน โลก ตตร จตตถ ฌาน ก ไมม ปต เจตสก เกด รวม ดวย

ถา เปน โลก ตตร ปญจม ฌาน ก ม อเบกขา เวทนา เกด รวม ดวย แทน

โสมนส เวทนา

ชวน วถ จต

ชวน วถ จต

วปสสนาภาวนา  465

มค ค วถ จต ของ ผ บรรล อรย สจ จ ธรรม ได รวดเรว นน เปน

ตก ขบคคล ไม จำเปน ตอง ม บรกมม ฉะนน มค คช วน วถ จง

ม แต อปจาร ๑ ขณะ อนโลม ๑ ขณะ โคตรภ ๑ ขณะ

มค ค จต ๑ ขณะ และ ผล จต เพม จาก ๒ ขณะ เปน ๓ ขณะ

รวม เปน ชวน วถ จต ๗ ขณะ

เมอ มค ค วถ จต ดบ ไป แลว ภวงคจต เกด สบ ตอ หลาย ขณะ แลว

ปจจ เวก ขณะ วถ ก เกด ขน พจารณา มค ค จต วาระ ๑ ผล จต วาระ ๑

พระ นพพาน วาระ ๑ กเลส ท ดบ แลว วาระ ๑ กเลส ท ยง เหลอ

วาระ ๑ รวม เปน ปจจ เวก ขณะ วถ ๕ วาระ เมอ มค ค วถ ดบ ไป

แลว ปจจ เวก ขณะ วถ ตอง เกด ตอ ทก ครง ดวย เหต นพระ อรยบคคล

จง ไม เขาใจ ผด ใน คณธรรม ท ตน บรรล คอ พระ โสดาบน บคคล ไม

เขาใจ ผด วา ทาน เปน พระ สก ทา คาม บคคล พระ สก ทา คาม พระ

อนาคาม และ พระ อรหนต ก โดย นย เดยวกน

การ บรรล อรย สจ จ ธรรม ขน ตอ ไป คอ สก ทา คา ม มค ค วถ อ นาคา ม

มค ค วถ และ อร หต ตมคค วถ นน มหา กศล ท เปน โคตรภ ก เปลยน

เปน โวทาน (ผองแผว ขน) เพราะ ทาน ขาม พน ความ เปน ปถชน

แลว

กอน ท มค ค วถ จต จะ เกด ขน ได นน มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต

เกด ขน ระลก ศกษา ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ไป

แตละ ชา ตๆ จนกวา ปญญา ท สงเกต ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ

466  วปสสนาภาวนา

รป ธรรม จะ เพม ขน เมอ ปญญา สมบรณ มนคง ถง ขน ใด มหา กศล

ญาณ สมปยต ต จต ท เปน วปสสนา ญาณ ก เกด ขน ประจกษ แจง

ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรมตาม ลำดบ ขน ของ วปสสนา

ญาณ ทาง มโน ทวาร คอ

วปสสนา ญาณ ท ๑ นาม รป ปร จ เฉท ญาณ

มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต เกด ขน ประจกษ แจง ลกษณะ ของ

นามธรรม และ รป ธรรม ท แยก ขาด จาก กน ท ละ อารมณ โลก ปรากฏ

สภาพ ท สญ เปลา จาก ตว ตน ขณะ นน ไม ม อต ต สญญา ท เคย ทรง

จำ สภาพ ธรรม รวม กน เปน โลก เมอ สภาพ ธรรม ขณะ นน ปรากฏ

ลกษณะ ท เปน อนตตา สญญา จำ ลกษณะ ท เปน อนตตา ของ สภาพ

ธร รม นนๆ จง จะ เรม ม ได และ สต ปฏ ฐาน ก จะ ตอง ระ ลก ถง อนตต

สญญา ท ได ประจกษ แลว เมอ พจารณา ลกษณะ ของ นามธรรม

และ รป ธร รม อนๆ ตอ ไป เพราะ ถา ไม ระ ลก ถง อนตต สญญา ท ได

ประจกษ แลว ใน นาม รป ปร จ เฉท ญาณ เพม ขน อก อต ต สญญา ท

สะสม พอกพน มา เนน นาน ใน สงสารวฏ ฏ ก หมด สน ไป ไม ได

วปสสนา ญาณ ท ๒ ปจจย ปร ค คห ญาณ

เมอ วปสสนา ญาณ ดบ ไป หมด แลว โลก ก ปรากฏ รวม กน เหมอน

เดม ผ เจรญ สต ปฏ ฐาน จง ร ชด ความ ตาง กน ของ ขณะ ท วปสสนา

ญาณ เกด ขน และ ขณะ ท ไมใช วปสสนา ญาณ เมอ วปสสนา ญาณ

วปสสนาภาวนา  467

ดบ หมด แลว ความ ไมร ความ สงสย ใน นามธรรม และ รป ธร รม

อนๆ ก เกด อก ได เพราะ ความ ไมร และ ความ สงสย ยง ไม ดบเปน

สมจ เฉท นาม รป ปร จ เฉท ญาณ เปน ญาต ปรญญา คอ ญาณ

ท ร เฉพาะ ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ใน ขณะ ท เปน วปสสนา

ญาณ เทานน ใน ขณะ ท เปน วปสสนา ญาณ นน ไมม ความ ไมร

และ ความ สงสย ลกษณะ ธรรม ท ปรากฏ นาม รป ปร จ เฉท ญาณ

เปน วปสสนา ขน ตน ท นำทาง ไป ส วปสสนา ญาณขน ตอๆ ไป ท

ประจกษ ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม เพม ขน

เมอ สต ปฏ ฐาน ระลก ร และ พจารณา สงเกต ลกษณะ ของ

นามธรรม และ รป ธรรม ท ปรากฏ ตอๆ ไป อก ยอม พจารณา ร ขณะ

ท อารมณ แตละ อารมณ ปรากฏ วา สภาพ ร แตละ อยาง นน ยอม เกด

ขน ตาม ปจจย คออารมณ ถา อา รมณ นนๆ ไม ปรากฏ นามธรรม

ท ร อารมณ ก เกด ไม ได การ ปรากฏ ของ แตละ อารมณ ยอม ทำให

ปญญา เหน สภาพ การ เปน ปจจย ของ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ทำให

ร ลกษณะ ท เปน อนตตา ของ ธรรม ทง หลาย คอยๆ คลาย การ

เพง เลงตดตาม อารมณ ดวย ความ เปน ตว ตน ลง เมอ มค ค ม องค

๘ (ปกต ม องค ๕) ซง เปน สงขาร ขนธ เจรญ ขน สมบรณ ขณะ ใด

ก ปรง แตง ให วปสสนา ญาณ ท ๒ คอ ปจจย ปร ค คห ญาณ เกด ขน

ประจกษ การ เกด ขน ของ นามธรรม และ รป ธรรม ตาม ปจจย ตางๆ

ใน ขณะ ท สภาพ ธร รม นนๆ เกด ขน เชน ประจกษ การ เกด ขน

ของ นาม ไดยน หรอ เสยง ประจกษ การ เกด ขน ของ สข เวทนา หรอ

468  วปสสนาภาวนา

ทกขเวทนา หรอ นาม คด นก ซง ปรากฏ โดย สภาพ ท แยก ขาด

จาก กน ท ละ อารมณ โดย ลกษณะ สญ เปลา จาก ตว ตน เปนตน

วปสสนา ญาณ ประจกษ แจง ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท เกด ขน

ปรากฏ ตาม ปกต แต เปนการ ประจกษ แจง ลกษณะ ของ สภาพ

ธรรม ทาง มโน ทวาร ซง แยก ขาด ลกษณะ ของ แตละ อารมณ โดย

ลกษณะ ท วาง เปลา จาก สง อนๆ และ ตว ตน เมอ วปสสนา ญาณ

ดบ หมด แลว โลก ก ปรากฏ รวม กน เหมอน เดม

วปสสนา ญาณ ท ๓ สมม สน ญาณ

สมม สน ญาณ เปน ปญญา ท ประจกษ แจง การ เกด ดบ สบ ตอ กน

อยาง รวดเรว ของ นามธรรม และ รป ธรรม เมอ ไมใช วปสสนา ญาณ

แม จะ พจารณา ร วา นามธรรม และ รป ธรรม เกด ดบ อยาง รวดเรว แต

การ เกด ดบ สบ ตอ กน อยาง รวดเรว ของ นามธรรม และ รป ธรรม ก ไม

ปรากฏ หรอ แม ใน วปสสนา ญาณ ท ๑ และ ท ๒ การ ประจกษ

แจง ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ก เปนการ ประจกษ เฉพาะ

ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ท ละ อยาง เทานน

วปสสนา ญาณ ท ๑, ๒, ๓ เปน ตรณ วปสสนา เปน วปสสนา

ญาณ ขน เรม แรก จง เปน วปสสนา ท ยง ออน ไมใช พลว วปสสนา

คอ วปสสนา ท ม กำลง ท เปน วปสสนา ญาณ ขน สง ขนๆ ตรณ

วปสสนา ยง ม การ ตรก ถง นามธรรม และ รป ธรรม ท กำลง ประจกษ

แจง แม โดย อาการ ท วาง เปลา จาก โลก ท เคย รวม กน

วปสสนาภาวนา  469

เมอ ยง ม การ ตรก ถง นามธรรม และ รป ธรรม ท กำลง ประจกษ

จง ชอ วา จนต า ญาณ ซง ทำให บาง ทาน เขาใจ วา วปสสนา ญาณ

ทง ๓ น คอ ขณะ ท กำลง ระลก สงเกต ร ลกษณะ ของ นามธรรม

และ รป ธรรม และ เขาใจ ชด ขน แต ตราบ ใด ท วปสสนา ญาณ ยง

ไม เกด ขน ก ยอม ไม สามารถ ร ได วา วปสสนา ญาณ ท ประจกษ แจง

ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ทาง มโน ทวาร นน จะ เกด ขน โดย

ความ เปน อนตตา ณ สถาน ท ใด ขณะ ใด และ จะ ม นามธรรม ใด

และ รป ธรรม ใด ปรากฏ เปน อารมณ ก อารมณ บาง

บาง ทาน เขาใจ วา ขณะ ท กำลง ระลก ร พจารณา สงเกต ร ลกษณะ

ของ นามธรรม และ รป ธรรม และ คด วา ร ชด แลว นน เปน นาม รป

ปร จ เฉท ญาณ แลว ท เขาใจ อยาง น เพราะ ยง ไมร วา วปสสนา

ญาณ ตอง เกด ขน ปรากฏ โดย ความ เปน อนตตา เชน เดยว

กบนาม ธร รม อนๆ และ การ ประจกษ ลกษณะ ของ นามธรรม และ

รป ธรรม สบ ตอ กน ทาง มโน ทวาร โดย ลกษณะ ท ทวาร อน เสมอน ถก

มโน ทวาร ปดบง ไว โดย นย ตรง กน ขาม กบ ขณะ ท วปสสนา ญาณ

ไม เกด ซง แม มโน ทวาร วถ จต เกด คน ปญจ ทวาร วถ จต ทก วาระ แต

มโน ทวาร วถ จต ก ไม ปรากฏ เพราะ อารมณ ของ ปญจ ทวาร วถ จต

ปดบง ไว

บาง ทาน คด วาขณะ ท พจารณา ร วา นาม น เกด จาก รป น รป

นน เกด จาก นาม นนจน เขาใจ แลว นน เปน วปสสนา ญาณ คอ

ปจจย ปร ค คห ญาณ แต เมอ นาม รป ปร จ เฉท ญาณ ยง ไม เกด วปสสนา

470  วปสสนาภาวนา

ญาณ อนๆ ก เกด ไม ได และ เมอ นาม รป ปร จ เฉท ญาณ เกด แลว

จะ ไม เขาใจ ผด เลย วา ขณะ ท ไมใช วปสสนา ญาณ นน เปน วปสสนา

ญาณ ผ ท วปสสนา ญาณ เกด แลว ยอม ร ความ เปน อนตตา ของ

วปสสนา ญาณ วา วปสสนา ญาณ จะ เกด ขน ตาม ท มค ค ม องค ๘

(ปกต ม องค ๕) ปรง แตง ไป จนถง ความ สมบรณ ของ วปสสนา

ญาณ นนๆ วปสสนา ญาณ นนๆ จง เกด ขน ตาม เหต ปจจย ฉะนน

จง เปน ผ อบรม เจรญ เหต คอ สต ปฏ ฐาน ระลก ศกษา พจารณา

สงเกต ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม เปน ปกต ตอ ไป เรอยๆ

เพม ขน ละเอยด ขน

บาง ทาน คด วา เมอ สมม สน ญาณ เกด ขน นน จะ เหน นามธรรม

เกด ขน และ ดบ ไป เปน ดวง กลมๆ ตอๆ กน นามธรรม ไมใช รป

ธรรม เมอ ไมร ลกษณะ ของ นามธรรม ซง เปน ธาต ร เพราะ ไม ได

อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน ระลก ร ลกษณะ ของ นามธรรม แตละ ประเภท

ก คด วา นามธรรม ท เกด ดบ นน ม ลกษณะ เหมอน กบ รป อยาง ใด อยาง

หนง ผ ท ใจรอน อยาก จะ ให วปสสนา ญาณ เกด เรวๆ นน

ยอม พยายาม ทำ อยาง อน แทน การ ระลก พจารณา สงเกต

ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ท เกด ขน ปรากฏ ตาม เหต

ปจจย ตาม ความ เปน จรง แต ไมม ทาง จะ เรงรด ปญญา ได เลย

เหต ท จะ อบรม ปญญา ให คอยๆ เจรญ ขน ได นน ม หนทาง

เดยว คอ สต ปฏ ฐาน ตาม ปกต ใน ชวต ประจำ วน เทานน ถา

ทำ อยาง อน ท ผด ไป จาก น ก แนนอน ท ผล ตอง ผด ไป ตาม เหต

วปสสนาภาวนา  471

ท ผด ดวย การ ปฏบต ผด นน เกด จาก การ หวง ผลอ ยาง รวดเรว

เพราะ ไม เขาใจ หนทาง ปฏบต ท ถก โลภ มลจต ท เกด รวม กบ ความ

เหน ผด จง เปน มจฉา มค ค ท นำ ไป ส มจฉา วมตต คอ การ พน อยาง

ผดๆ เพราะ ไมใช การ พน จาก กเลส อยาง ถก ตอง แต ก เขาใจ ผด

วา พน จาก กเลส แลว

วปสสนา ญาณ ท ๔ อท ยพพย ญาณ

แมวา วปสสนา ญาณ ท ๓ จะ ประจกษ การ เกด ขน และ ดบ ไป

สบ ตอ กน ของ นามธรรม และ รป ธรรม อยาง รวดเรว แลว กตาม แม

กระนน ปญญา ก ยง ไม ละเอยด พอท จะ ละ คลาย หรอ เหน โทษ ของ

การ เกด ขน และ ดบ ไป ของ นามธรรม และ รป ธรรม เพราะ การ เกด

ขน สบ ตอ การ ดบ ไป นน เรว จน ปดบง โทษ ของ การ เกด ดบ ปญญา

จะ ตอง สมบรณ ถง ขน ตอ ไป ท แทง ตลอด การ เกด ขน และ ดบ ไป

ของ นามธรรม และ รป ธรรม แตละ ประเภท ชดเจน ยง ขน อก ซง ไมม

ใคร จะ พากเพยร ทำ อยาง อน ได นอกจาก พจารณา ลกษณะ ของ

นามธรรม และ รป ธรรม ตอ ไป โดย ไม หวน ไหว โดย ทว ไม วา จะ เปน

รป ธรรม นามธรรม ประเภท ใด กศล ธรรม อกศล ธรรม ขน ใด ทาง

ตา ห จมก ลน กาย ใจ วปสสนา ญาณ ขน ท ๔ ซง เปน

อท ยพพย ญาณ นน ประจกษ การ เกด ขน และ ดบ ไป ของ นามธรรม

และรป ธรรม แตละ ประเภท อยาง ชดเจน ยง ซง อท ยพพย ญาณ

จะ เกด ขน ได เมอ ต รณ ปรญญา คอ ปญญา ท พจารณา ลกษณะ

472  วปสสนาภาวนา

ของ นามธรรม และ รป ธรรม ได ทว ทง ๖ ทาง ถง ความ สมบรณ

แลว ตราบ ใด ท สต ปฏ ฐาน ยง ไม ระลก ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ

รป ธรรม ได ชดเจน ทว ทง ๖ ทวาร อท ยพพย ญาณ ก ไมม ปจจย

ท จะ เกด ได เลย

ผ ท อบรม เจรญ อร ยมคค คอ สมมา มค ค ท ถก ตอง จง ร วา ไมม

ทาง ท จะ ร แจง สภาพ ของ พระ นพพาน ซง เปน ธรรม ท ดบ กเลส ได

เลย ถา ไม อบรม เจรญ ปญญา ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง

ปรากฏ ตาม ปกต ตาม ความ เปน จรง กอน การ ท จะ ร แจง สภาพ ของ

พระ นพพาน โดย ปญญา ไม พจารณา ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ

รป ธรรม ทง ๖ ทวาร โดย ทว โดย ละเอยด นนเปน ไป ไม ได เลย

เพราะ ถา ไมร ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ทว จรงๆ ก ไมร

วา นามธรรม และ รป ธรรม แตละ ลกษณะ นน ตาง กน อยางไร เมอ

ไม ประจกษ ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ท ตาง กน ทง ๖

ทวาร ก ประจกษ แจง การ เกด ขน และ ดบ ไป ของ นามธรรม และ

รป ธรรม ไม ได เมอ ไม ประจกษ การ เกด ขน และ ดบ ไป ของ

นามธรรม และ รป ธรรม ก จะ ดบ ความ ไมร ความ สงสย และ ความ

เหน ผด ใน สภาพ ธรรม ไม ได เลย

วปสสนา ญาณ ท ๕ ภงค ญาณ

แม วา อท ยพพย ญาณ จะ ประจกษ การ เกด ขน และ ดบ ไป ของ

นามธรรม และ รป ธรรม แตละ ลกษณะ อยาง ชดเจน แลว แต ความ

วปสสนาภาวนา  473

ยนด พอใจ ยด มน ใน สภาพ ธรรม ทง หลาย ท สะสม มา เนน นาน ใน

สงสารวฏ ฏ ก ยง เหนยว แนน อย แสดง ให เหน มล ราก ท ฝง แนน ของ

อวชชา และ ตณหา ใน ความ เปน ตว ตน ซง ปญญา จะ ตอง อบรม เพม

ขน อก โดย สต ปฏ ฐาน ระลก ร ลกษณะ ท ได ประจกษ การ เกด ขน และ

ดบ ไป ของ นามธรรม และ รป ธรรม ท ปรากฏ แก อท ยพพย ญาณ แลว

และ จะ ตอง ใฝใจ พจารณา การ ดบ ไป ของ นามธรรม และ รป ธรรม ท

ปรากฏ เพอ ปญญา จะ ได เหน ความ ไมม สาระ ของ นามธรรม และ

รป ธรรม ท ดบ ไปๆ เมอ สต ปฏ ฐาน เจรญ ขน ปญญา เพม ขน จน

ม ปจจย สมบรณ พรอม เมอ ไหร ภงค ญาณ ก เกด ขน ประจกษ แจง

ความ ไมม สาระ ของ การ เกด ขน และ ดบ ไปๆ ของ สภาพ ธรรม ท

ปรากฏ เปน ปหาน ปรญญา ซง จะ นำ ไป ส การ เจรญ ปญญา ขน

ตอๆ ไป ท เรม จะ ละ คลาย ความ พอใจ ยด มน ใน สภาพ ธรรม วา

เปน ตว ตน สตว บคคล

วปสสนา ญาณ ท ๖ ภย ญาณ

เมอ ภงค ญาณ ดบ หมด แลว ผ อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน ก ร วา กเลส

ทง หลาย ยง ม กำลง เกด ขน เปน ไป ตาม การ สะสม ซง แม จะ ใฝใจ

ระลก ถง ลกษณะ ท ดบ ไปๆ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ความ

ยดถอ นามธรรม และ รป ธรรม วา เปน ตว ตน ก ยง ฝง แนน อย ซง จะ

ละ คลาย ลง ได ก ดวย การ เหน ภย ของ การ ดบ ไปๆ ของ นามธรรม

และ รป ธรรม นนเอง สต ปฏ ฐาน และ ปญญา จง ระลก ร ลกษณะ ของ

474  วปสสนาภาวนา

นามธรรม และ รป ธร รม ตอๆ ไป ดวย การ พจารณา เหน ภย ของ

การ ดบ ไปๆ ของ นามธรรม และ รป ธรรม เมอ ปญญา สมบรณ

พรอม ดวย ปจจย ขณะ ใด ภย ญาณ ก เกด ขน เหน ภย ของ นามธรรม

และ รป ธรรม ใน ขณะ ท กำลง ประจกษ แจง การ เกด ดบ ของ นามธรรม

และ รป ธรรม ใน ขณะ นน

วปสสนา ญาณ ท ๗ อา ท นว ญาณ

แม วา ภย ญาณ จะ เหน ภย ของ การ เกด ขน และ ดบ ไป ของ

นามธรรม และ รป ธรรม แลว เมอ ภย ญาณ ดบ ไป แลว ความ ยนด

พอใจ ใน การ ยดถอ นามธรรม และ รป ธรรม วา เปน ตว ตน ก ยง ไม

หมด สน ผ เจรญ สต ปฏ ฐาน จง ร วา จะ ตอง เหน โทษ ของ นามธรรม

และรป ธรรม ท เกด ดบ เพม ขน โดย ประการ ตางๆ อก จนกวา

จะ คลาย การ ยดถอ นามธรรม และ รป ธรรม วา เปน ตว ตน ลง ไป อก

เมอ สต ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท เกด ดบ ปญญา ก เหน โทษ

ของ การ เกด ขน และ ดบ ไป ของ นามธรรม และ รป ธรรม ละเอยด ขน

จน ปจจย สมบรณ พรอม ท จะ ปรง แตง ให อา ท นว ญาณ เกด ขน ขณะ

ใด อา ท นวญาณ ก เกด ขน ประจกษ แจง โทษ ของ นามธรรม และ

รป ธรรม ท เกด ดบ ใน ขณะ นน

วปสสนา ญาณ ท ๘ นพพ ทา ญาณ

เมอ ประจกษ แจง ใน โทษ ของ สงขาร ธรรม ทง หลาย ดจ เรอน ท

วปสสนาภาวนา  475

ถก ไฟ ตด ทว ทง หลง แลว ยอม คลาย ความ ยนด ใน ภพ โดย ความ

ร ชด ความ หนาย ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ท ปรากฏ จง

เปน นพพ ทา ญาณ

วปสสนา ญาณ ท ๙ มญ จ ต กมย ตา ญาณ

เมอ ปญญา ร ชด ความ หนาย นามธรรม และ รป ธรรม ท ปรากฏ เพม

ขน อก ยอม เกด ปญญา ท ตองการ จะ พน จาก นามธรรม และ รป ธรรม

ท เกด ดบ ปรากฏ ใน ขณะ นน ปญญา ท ตองการ จะ พน จาก นามธรรม

และ รป ธรรม เปน มญ จ ต กมย ตา ญาณ

วปสสนา ญาณ ท ๑๐ ปฏ สงข า ญาณ

เมอ เกด ปญญา ท ตองการ จะ พน จาก นามธรรม และ รป ธรรม

ทง หลาย ยง ขน แลว ปญญา ก พจารณา ไตร ลกษณะ ของ สงขาร

ธรรม ทง หลาย ตาม สภาวะ ท เปน อนจ จลกษณะ ทกข ลกษณะ และ

อนต ตลกษณะ ตอ ไป อก แลว จง ประจกษ อนจ จลกษณะ ของ สงขาร

ธรรม ทง หลาย ท เกด ดบๆ นน โดย เปน สภาพ ท ไม แนนอน เปน

ทสด เปน ชว ขณะ งอน แงน แปรผน ไม ยงยน ไมม สาระ

ประจกษ แจง ใน ทกข ลกษณะ ของ สงขาร ธรรม ทง หลาย ท เกด ดบๆ

นน โดย สภาพ ท บบ คน เนองๆ ไมม ทาง หลก เลยง ไมม ทาง แกไข

เปน ทกข ภย คอ เปน สภาพ ท ไม นา พอใจ ตด ของ ประจกษ

แจง ใน อนต ตลกษณะ ของ สงขาร ธรรม ทง หลาย ท เกด ดบๆ นน

476  วปสสนาภาวนา

โดย สภาพ ท สญ ไป สน ไป ไมม เจาของ ไม อย ใน อำนาจ บงคบ

บญชา ได ปญญา ท ประจกษ แจง ไตร ลกษณะ ของ สงขาร ธรรม

ทง หลาย นน เปน ปฏ สงข า ญาณ

วปสสนา ญาณ ท ๑๑ สงขาร เปก ขา ญาณ

เมอ ปญญา ประจกษ แจง ไตร ลกษณะ ของ สงขาร ธรรม ทง หลาย

เพม ยง ขน แลว ทำให สงขาร ธรรม ทง หลาย ท เคย ปรากฏ โดย เปน

สภาพ ท เทยง เปนสข และ เปน ตว ตน ออน กำลง ลง จน เกด ความ

วาง เฉย ใน สงขาร ธรรม ทง หลาย เพราะ ร ชด วา ตราบ ใด ท ยง ไม ถง

กาล ท จะ ประจกษ แจง ลกษณะ ของ พระ นพพาน โดย ม พระ นพพาน

ปรากฏ เปน อารมณ ตราบ นน ก พจารณา ไตร ลกษณะ ลกษณะ หนง

ลกษณะ ใด เปน อารมณ ไป เรอยๆ ปญญา ท ร ชด ใน ความ วาง เฉย ใน

สงขาร ธรรม ทง หลาย ท เกด ดบ ปรากฏ นน เปน สงขาร เปก ขา ญาณ

สงขาร เปก ขา ญาณ น เปน วปสสนา อน บรรล ถง ยอด เปน วฏ ฐาน

คา ม น ปญญา คอ ปญญา อน เปน เหต พา พน ออก ไป จาก ภาวะ แหง

ปถชน เมอ มค ค วถ เกด ขน วฏฐานคามน เปนชอของญาณ ๓ คอ

สงขารเปกขาญาณ อนโลมญาณ และโคตรภญาณ

วปสสนา ญาณ ท ๑๒ อนโลม ญาณ

อนโลม ญาณ เปน วปสสนา ญาณ ใน มค ค วถ ซง อนโลม ตอ การ ร

แจง อรย สจ จ ธรรม อนโลม ญาณ เปน มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต ๓

วปสสนาภาวนา  477

ขณะ ใน มค ค วถ คอ บรกมม ๑ ขณะ อปจาร ๑ ขณะ อนโลม

๑ ขณะ มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต ๓ ขณะ น ม ไตรลกษณ

ลกษณะ หนง ลกษณะ ใด เปน อารมณ คอ ม อนจ จลกษณะ ของ

สงขาร ธรรม เปน อารมณ หรอ ม ทกข ลกษณะ ของ สงขาร ธรรมเปน

อารมณ หรอ มอนต ตลกษณะ ของ สงขาร ธรรม เปน อารมณ ซง

อนโลม ตอ การ ท จะ ปลอย อารมณ ท เปน สงขาร ธรรม

1สำหรบ บคคล ท เปน ตก ขบคคล คอ ม ปญญา กลา บรรล อรย

สจจ ธรรม ได เรว อนโลม ญาณ ก ม ๒ ขณะ คอ เวน ขณะ บรกมม

๑ ขณะ และ เพม ผล จต เปน ๓ ขณะ

วปสสนา ญาณ ท ๑๓ โคตรภ ญาณ

เมอ อนโลม ญาณ ๓ ขณะ (สำหรบ ผ เปน มณ ทบคคล คอ

ผ บรรล อรย สจ จ ธรรม ชา กวา ตก ขบคคล) หรอ ๒ ขณะ (สำหรบ

ผ เปนตก ขบคคล) ดบ ไป แลว โคตรภ ญาณ คอ มหา กศล ญาณ

สมปยต ต จต ก เกด ตอ โดย นอม ไป ม นพพาน เปน อารมณ เปน

อา เส วน ปจจย ให โสต า ปตต มค ค จต เกด ตอ ม นพพาน เปน อารมณ

โดย เปนโลก ตต รกศล จต ท ดบ กเลส เปน สมจ เฉท

ธรรมดา ของ ชวน วถ ใน วาระ เดยวกน ๗ ขณะ นน ตอง ม อารมณ

เดยวกน แต ใน มค ค วถ นน ชวน วถ ๗ ขณะ ม อารมณ ตาง กน

1  สจจสงเขป ขอ ๓๕๗

478  วปสสนาภาวนา

คอ บรกมม ๑ ขณะ อป จา ระ ๑ ขณะ อนโลม ๑ ขณะ ม

ไตรลกษณ ลกษณะ หนง ลกษณะ ใด ใน ๓ ลกษณะ เปน อารมณ

แต โคตรภ จต ๑ ขณะ มค ค จต ๑ ขณะ และ ผล จต ๒

ขณะ ม นพพาน เปน อารมณ เมอ โคตรภ จต เปน มหา กศล จต ท ม

นพพาน เปน อารมณ ขณะ แรก จง เปน ดจ อา วช ชนะ ของ โสต า ปตต

มค ค จต ซง ม นพพาน เปน อารมณ ตอ จาก โคตรภ จต โสต า ปตต

มค ค จต จง ทำ กจ ดบ กเลส ได

ขอความ ใน อฏฐ สาลน จต ตป ปาท กณฑ พรรณ นา โลก ตต รกศล

และ ว ส ทธ มค ค ญาณ ทส สน ว ส ทธ นท เทส อปมา อนโลม ญาณ และ

โคตรภ ญาณ ดจ บรษ ผ แหงน ดด วง จนทร ใน เวลา กลาง คน ขณะ นน

ดวง จนทร ไม ปรากฏ เพราะ เมฆ หมอก กำบง ไว ทนใด นน ม ลม

กอง หนง พด เมฆ กอน ทบ นน ให กระจาย ไป แลว ลม อก กอง หนง ก

พด เมฆ ท กระจาย แลว นน ให ออก ไป อก แลว ลม อก กอง หนง ก พด

เมฆ แม ละเอยด ท ปดบง ดวง จนทร นน ให ออก ไป บรษ นน จง เหน

ดวง จนทร ท ปราศจาก เมฆ ปดบง นพพาน เปรยบ ดจ ดวง จนทร

อนโลม ญาณ ๓ ขณะ เปรยบ ดจ ลม ๓ กอง โคตรภ ญาณ เปรยบ

ดจ บรษ ผ เหน ดวง จนทร ท ปราศจาก เมฆ ปดบง

อนโลม ญาณ ๓ ขณะ เหมอน ลม ๓ กอง ซง อาจ กำจด เมฆ ท

ปดบง ดวง จนทร ได แต ไม อาจ เหน ดวง จนทร ฉนใด อนโลม ญาณ

ก บรรเทา ความ มด อน ปกปด สจจะ ได แต ไม อาจ เหน นพพาน ได

วปสสนาภาวนา  479

ฉน นน และ บรษ นน อาจ เหน ดวง จนทร ได อยาง เดยว แต ไม

สามารถ กำจด เมฆ ไดฉนใด โคตรภ ญาณ ก ฉน นน คอ อาจ เหน

นพพาน ได แต ไม อาจ ทำลาย ความ มดคอกเลส ได

วปสสนา ญาณ ท ๑๔ มค ค ญาณ

เมอ โคตรภ จต ดบ ไป แลว โสต า ปตต มค ค จต ท เกด ตอ ก ขาม พน

สภาพ ความ เปน ปถชน ส ความ เปน พระ อรยบคคล โสต า ปตต มค ค จต

เกด ขน ดบ กเลส เปน สมจ เฉทตาม ขน ของ โลก ตตร ปญญา

วปสสนา ญาณ ท ๑๕ ผล ญาณ

เมอ โสต า ปตต มค ค จต ซง เปน โล กตต รกศล จต ดบ ไป แลว ก

เปน ปจจย ให โสต า ปตต ผล จต ซง เปน โลก ตต รว บาก จต เกด สบ

ตอ โดย ไมม จต อน เกด คน เลย โลก ตต รกศล จต เปน อกา ล โก

เปนอนนตรก มม ปจจย ท ทำ ให โลก ตต รว บาก จต เกด สบ ตอ

ทนท โดย ไมม จต อน เกด คน เลย โลก ตต รว บาก จต จง เปน

วบาก จต ท ตาง กบว บา กอนๆ คอ ทำ ชวน กจ สบ ตอ จาก

โลก ตต รกศล จต ๒ หรอ ๓ ขณะ ใน มค ค วถ และ โลก ตต ร

ว บาก คอ ผล จต ซง เกด ภาย หลงของ มค ค วถ นน ก ทำ ชวน กจ

ไม ทำ กจ เหมอน วบาก จ ตอนๆ เลย

480  วปสสนาภาวนา

วปสสนา ญาณ ท ๑๖ ปจจ เวก ขณ ญาณ

เมอ มค ค วถ จต ดบ ไป แลว ภวงคจต ก เกด สบ ตอ และ หลง จาก

นน มโน ทวาร วถ จต ก เกด ขน พจารณา สภาพ ธรรม ท เพง ประจกษ

แจง ท ละ วาระ คอ พจารณา มค ค จต วาระ ๑ พจารณา ผล จต

วาระ ๑ พจารณา กเลส ท ละ ได แลว วาระ ๑ พจารณา กเลส ท

ยง เหลอ วาระ ๑ พจารณา นพพาน วาระ ๑

สำหรบ ผ ท บรรล อร หต ตมคค และ อร หต ต ผล นน ไมม การ

พจารณา กเลส ท ยง เหลอ เพราะ อร หต ตมคค จต ดบ กเลส ทก

ประเภท หมด เปน สมจ เฉท ไมม กเลส ใดๆ เหลอ เลย

วปสสนา ญาณ ๑๖ นน ใน บาง แหง แสดง วปสสนา ญาณ ๙

ซง เปน พลว วปสสนา ญาณ คอ

๑. อท ยพพย ญาณ

๒. ภงค ญาณ

๓. ภย ญาณ

๔. อา ท นว ญาณ

๕. นพพ ทา ญาณ

๖. มญ จ ต กมย ตา ญาณ

๗. ปฏ สงข า ญาณ

๘. สงขาร เปก ขา ญาณ

๙. อนโลม ญาณ

วปสสนาภาวนา  481

ใน บาง แหง แสดง วปสสนา ญาณ ๑๐ คอ เรม ตง แต

สมม สน ญาณ ถง อนโลม ญาณ การ ท แสดง วปสสนา ญาณ ตงแต

ญาณ แรก ถง อนโลม ญาณ นน ก เพราะ วปสสนา ญาณ เหลา นน คอยๆ

คม กลา ขน จน อนโลม ตอ การ ม นพพาน เปน อารมณ

การ อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน ทำให ปญญา คม กลา และ บรสทธ

ขน เปน วปสสนา ญาณ ตาม ลำดบ ขน นน เปน ว สทธ ๗

ดงน

๑. ศล ว สทธ ไดแก ศล เมอ สต ระลก ร ลกษณะ ของ นามธรรม

และ รป ธรรม ขณะ นน ว สทธ จาก การ ไมร สภาพ ปรม ตถ ธรรม ซง

ไมใช ตว ตน ขณะ ท สต ปฏ ฐาน ไม เกด ไมใช ศล ว สทธ เพราะ ยดถอ

ศล วา เปน เรา เปน ตว ตน

๒. จตต ว สทธ ไดแก สมาธ ขน ตางๆ ขณะ ท สต ระลก ร

ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม และ ขณะ ใด ท ฌาน จต เปน

อารมณ ของ สต ปฏ ฐาน ฌาน จต ขณะ นน ก เปน จตต ว สทธ เพราะ

ขณะ นน ไม ยดถอ ฌาน จต นน วา เปน เรา เปน ตว ตน

๓. ทฏฐ ว สทธ ไดแก นาม รป ปร จ เฉท ญาณ เปน ญาณ ท

ประจกษ แจง ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม โดย สภาพ ท

ไมใช ตว ตน ขณะ นน จง ว สทธ จาก การ ไม เคย ประจกษ แจง ลกษณะ

ของ นามธรรม และ รป ธรรมโดย สภาพ ท ไมใช ตว ตน มา กอน เลย

๔. กง ขา ว ต รณ ว สทธ เมอ ทฏฐ ว สทธ เกด ขน แลว ปญญา ท

482  วปสสนาภาวนา

เจรญ ขน จาก การ เจรญ สต ปฏ ฐาน ก เปน ยถา ภต ญาณ ทส สนะ คอ

เหน ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง ของ สภาพ ธร รม

นนๆ ใน ขณะ ท สต ระลก ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ทาง ตา ห

จมก ลน กาย ใจ จน สมบรณ ถง ขน เปน ปจจย ปร ค คห ญาณ

ขาม พน ความ สงสย ใน การ เกด ขน ของ นามธรรม และรปธรรม

ทง หลาย วา เปน ไป ตาม ปจจย ทง สน ปจจย ปร ค คห ญาณ จง เปน

กง ขา ว ต รณ ว สทธ

๕. มค คา มค ค ญาณ ทส สน ว สทธ เมอ กง ขา ว ต รณ ว สทธ เกด

ขน แลว ปญญา ท เจรญ ขน จาก สต ปฏ ฐาน ท พจารณา ลกษณะ ของ

นามธรรม และ รป ธรรม ทว ขน จน ชน ร วา เปน แต เพยง นามธรรม

และ รป ธรรม เทานน เสมอ กน หมด ทก ประเภท ทำให ละ คลาย

การ ใฝใจ แสวงหา ยด มน ใน นาม หนง นาม ใด รป หนง รป ใด โดย

เฉพาะ และ นอม พจารณา การ เกด ดบ ความ ไม เทยง ความ เปน

ทกข ความ เปน อนตตา ของ นามธรรม และ รป ธรรม ท ปรากฏ จน

ประจกษ การ เกด ดบ สบ ตอ กน ของ นามธรรม และ รป ธรรม เปน

สมม สน ญาณ และ อท ยพพย ญาณ ตาม ลำดบ เมอ อท ยพพย ญาณ

ดบ ไป แลว กเลส ท ยง ไม ได ดบ เปน สมจ เฉท ก ทำให เกด ความ ยนด

พอใจ ใน ว ปส สน ปกเลส ๑๐ อยาง ใด อยาง หนง คอ

๑. โอภาส แสง สวาง

๒. ญาณ ความ ร

๓. ปต ความ อมใจ

วปสสนาภาวนา  483

๔. ปสสทธ ความ สงบ

๕. สข ความ สบาย แชม ชน ใจ

๖. อธ โมกข ความ นอม ใจ เชอ

๗. ปค คา หะ ความ เพยร

๘. อปฏฐานะ ความ มนคง

๙. อเบกขา ความ วาง เฉย

๑๐. น กน ต ความ ใคร

๑. เมอ อท ยพพย ญาณ ดบ ไป แลว โอภาส ยอม เกด จาก จต ท สงบ

ถง ขน ท เปน ปจจย ให แสง สวาง เกด ขน ได ขณะ ท เกด ความ ยนด

ใน โอภาส นน เปน ว ปส สน ปกเลส เพราะ ทำให วปสสนา เศรา หมอง

ไม ได พจารณา ความ เกด ดบ ไม เทยง เปน ทกข เปน อนตตา ไมใช

ตว ตน ของ สภาพ ธรรม ใน ขณะ นน

๒. ขณะ ท เกด ความ ยนด ใน ความ คม กลา ของ ปญญา ท ประจกษ

การ เกด ดบ ของ นามธรรม และ รป ธรรม อยาง รวดเรว ดจ ฟาแลบ นน

ก เปน ว ปส สน ปกเลส เพราะ ไม ได พจารณา ความ เกด ดบ ไม เทยง

เปน ทกข เปน อนตตา ไมใช ตว ตน ของ สภาพ ธรรม ใน ขณะ นน

ตอ ไป

๓. ขณะ ท ยนด ใน ปต ความ อม เอบ ท ประจกษ การ เกด ดบ ของ

นามธรรม และ รป ธรรม นนก เปน ว ปส สน ปกเลส

484  วปสสนาภาวนา

๔. ขณะ ท ยนด ใน ความ สงบ ซง ปราศจาก ความ กระวนกระวาย

ความ แขง กระดาง ความ คดงอ ไม ควร แก การ งาน เปนตน ก เปน

ว ปส สน ปกเลส

๕. ขณะ ท ยนด ใน ความ สข ซง เปน โสมนส เวทนา อยาง ยง นน

ก เปน ว ปส สน ปกเลส

๖. ขณะ ท ยนด ใน ความ นอม ใจ เชอ ท มนคง ยง ขน นน ก เปน

ว ปสสน ปกเลส

๗. ขณะ ท ยนด ใน ความ เพยร ท ไม ตง นก ไม หยอน นก ท ประกอบ

ดวย วปสสนา ญาณ ก เปน ว ปส สน ปกเลส

๘. ขณะ ท ยนด ใน ความ มนคง ของ สต ปฏ ฐาน ๔ ท ประกอบ ดวย

วปสสนา ญาณ นน ก เปนว ปส สน ปกเลส

๙. ขณะ ท ยนด ใน ความ วาง เฉย คอ เปนก ลาง เสมอ กน ใน

สงขาร ธรรม ทง ปวง ท ประกอบ ดวย วปสสนา ญาณ เมอ ประจกษ

การ เกด ดบ ของ อารมณ ท ปรากฏ อยาง รวดเรว ดจ ฟาแลบ นน ก

เปน ว ปส สน ปกเลส

๑๐. ขณะ ท ยนด ท ได ประจกษ แจง ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ดวย

วปสสนา ญาณ นน ก เปน ว ปส สน ปกเลส

เมอ ปญญา พจารณา ร วา ว ปส สน ปกเลส เปน สง ท ควร ละ ขณะ

ท ปญญา คม กลา ร ชด ความ ละเอยด ของ ว ปส สน ปกเลส ซง ไมใช

วปสสนาภาวนา  485

ทาง ท จะ นำ ไป ส การ ละ คลาย ความ ตด ของ ใน สภาพ ธรรม ทง หลาย

ท ละเอยด ขน ขณะ นน เปน มค คา มค ค ญาณ ทส สน ว สทธ คอ

อท ยพพย ญาณ ท พน จาก ว ปส สน ปกเลส แลว

๖. ปฏปทา ญาณ ทส สน ว สทธ เมอ พน จาก ว ปส สน ปกเลส

แลว ปญญา ท เจรญ ขน จาก การ เจรญ สต ปฏ ฐาน ตอ นน ก เปน

ปฏปทา ญาณ ทส สน ว สทธ ตง แต อท ยพพย ญาณ ท ปราศ จาก

ว ปส สน ปกเลส จนถง อนโลม ญาณ ๓ ขณะ ใน มค ค วถ คอ

บรกมม อปจาร อนโลม

๗. ญาณ ทส สน ว สทธ เมอ อนโลม ญาณ ๓ ขณะ ดบ แลว

โคตรภ ญาณ ก เกด โคตรภ ญาณ ไมใช ปฏปทา ญาณ ทส สน ว สทธ

และ ไม ใช ญาณ ทสส นว สทธ เพราะ โคตรภ ญาณ ม ฐานะ เปน ดจ

อา วช ชนะ ของ โลก ตต รจต ระหวาง ปฏปทา ญาณ ทส สน ว สทธ และ

ญาณ ทส สน ว สทธ แต ถง การ นบ วา เปน วปสสนา ญาณ เพราะ เปน

ก ระ แส ของ วปสสนา เมอ โคตรภ ญาณ ดบ แลว มค ค จตต เกด เปน

ญาณ ทส สนว สทธ

รวมเปนวสทธ๗

ปรญญา ๓

การ เจรญ สต ปฏ ฐาน ซง เปนการ อบรม เจรญ ปญญา เพอ ร แจง

อรย สจ จ ธรรม นน ทำให เกด ปรญญา คอ ปญญา รอบร ๓ ขน

ไดแก ญาต ปรญญา ต รณ ปรญญา ปหาน ปรญญา

486  วปสสนาภาวนา

ญาต ปรญญา คอ ปญญา ท ประจกษ ลกษณะ ของ นามธรรม

และ รป ธรรม ท ปรากฏ โดย สภาพ ไมใช ตว ตน ดวย นาม รป

ปร จ เฉท ญาณ เปนตน ไป เปน พน ฐาน ให นอม พจารณา ลกษณะ

ของ นามธรรม และ รป ธร รม อนๆ เพม ขน รอบร ขน ตาม ลกษณะ

ของ นามธรรม และรป ธรรม ท ได ประจกษ แลว ใน นาม รป ปร จ เฉท

ญาณ

ต รณ ปรญญา คอ ปญญา ท พจารณา ลกษณะ ของ สภาพ

ธรรม ท ปรากฏ โดย เสมอ กน โดย รอบร ไม เจาะจง ฝกใฝ มง หวง

นามธรรม และ รป ธรรม ใด โดย เฉพาะ เพราะ ร ลกษณะ ของ สภาพ

ธรรม ท ปรากฏ จน ทว ทง ๖ ทวาร ความ สมบรณ ของ ปญญา

ท ร ชด ใน ความ เสมอ กน ของ นามธรรม และ รป ธรรม ทำให

ประจกษ การ เกด ขน และ ดบ ไป ของ นามธรรม และ รป ธรรม ตง แต

สมม สน ญาณ เปนตน ไป

ปหาน ปรญญา คอ เมอ พจารณา ความ ดบ ไป ของ นามธรรม

และ รป ธรรม จน ประจกษ แจง การ ดบ ไป ของ นามธรรม และ รป ธรรม

ดวย ภงค ญาณ แลว ปญญา รอบร เพม ขน ก เรม คลาย ความ ยนด ใน

นามธรรม และ รป ธรรม เพราะ เหน โทษ ของ นามธรรม และ รป ธรรม

เพม ขนเปน ปหาน ปรญญา เปนตน ไป จน ถง มค ค ญาณ

ใน วน หนงๆ ปจจย ท จะ ให สต ปฏ ฐาน เกด ระลก ร ลกษณะ ของ

สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ตาม ปกต ตาม ความ เปน จรง นน นอย

กวา ปจจย ท จะ ให อกศล ธรรม เกด ขน มาก เหลอ เกน ฉะนน การ

วปสสนาภาวนา  487

เจรญ ขน ของ โพธ ปกข ย ธรรม ๓๗ ซง เปน สวน ประกอบ ของ การ

ร แจง อรย สจ จ ธรรม ๔ คอ สต ปฏ ฐาน ๔ สมมปปธาน ๔

อทธ บาท ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ อร ยมคค ม

องค ๘ รวม เปน โพธ ปกข ย ธรรม ๓๗ นน จง ตอง สะสม อบรม

นาน มาก เพราะ ไมใช เปนการ ทำ สง หนง สง ใด ขน มา ร แต เปนการ

ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท เปน อนตตา ท ม เห ต ปจจจย

เกด ขน ปรากฏ แลว ดบ ไป รวดเรว เปน ปกต ใน ชวต ประจำ วน

ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ ใน ขณะ น เอง ถา ขณะ น ไมร

วา สต ปฏ ฐาน เปน อยางไร ไมร วา สง ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา ห

จมก ลน กาย ใจ โดย สภาพ ท เปน ปรม ตถ ธรรม ไมใช ตว ตน นน

เปน อยางไร ก จะ ตอง อบรม ปญญา ขน ตน ดวย การ ฟง พระ ธรรม ท

พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง ไว เพอ ให พทธ บรษท เขาใจ ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ถก ตอง ตรง ตาม ความ เปน จรง ตาม

ท ทรง ตรสร และ จะ ตอง พจารณา หนทาง ปฏบต คอ การ อบรม

เจรญ ปญญา ให ถก ตอง วา เหต ตอง สมควร แก ผล เมอ ผล คอ ปญญา

ท ประจกษ แจง ไตร ลกษณะ คอ อนจจง ทก ขง อนตตา สภาพ

ท เกด ขน และ ดบ ไป เปน ทกข เพราะ ไมใช สภาพ ท นา ยนด และ เปน

อนตตา ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ใน ขณะ น ก ยอม ร วา ไมม

ทาง อน เลย นอกจาก หนทาง เดยว คอ สต ปฏ ฐาน เกด ขน ระลก ร

ศกษา สงเกต ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ใน ขณะ น ไป

เรอยๆ จนกวา สงขาร ขนธ ทง หลาย จะ เปน ปจจย ปรง แตง ให ปญญา

ท อบรม สมบรณ แลว เกด ขน เปน วปสสนา ญาณ แต ละ ขนๆ

488  วปสสนาภาวนา

พระ ผ ม พระ ภาค อร หน ต สมมา สม พทธ เจา ทรง อบรม พระ บารม

๔ อสงไขย แส นกปป หลง จาก ท ทรง ได รบ พระพทธ พยากรณ

จาก พระ ท ปง กร สมมา สม พทธ เจา แลว พระองค ทรง อบรม เจรญ

บารม มา โดย ตลอด และ ได เฝา พระ อร หน ต สมมา สม พทธ เจา ๒๔

พระองค กอน ท จะ ทรง ตรสร อรย สจ จ ธรรม เปน พระ โสดาบน บคคล

พระ สก ทา คาม บคคล พระ อนาคาม บคคล แลว บรรล พระ อน ตต ร

สม มา สมโพธ ญาณ เปน พระ อร หน ต สมมา สม พทธ เจา โดย ลำดบ

ใน ปจฉม ยาม ณ โคน ตน พระ ศรมหาโพธ ใน วน เพญ เดอน ๖

พระ อคร สาวก ทง ๒ คอ ทาน พระ สา ร บตร ผ เลศ ทาง ปญญา

และ ทาน พระ มหา โมค คล ลา นะ ผ เลศ ทาง อทธฤทธ นน อบรม

เจรญ ปญญา มา แลว ๑ อสงไขย แส นกปป ใน ชาต สดทาย ทาน

พระ สา ร บตร บรรล เปน พระ โสดาบน บคคล เมอ ได ฟง ทาน พระ

อส ส ชแสดง ธรรม แก ทาน และ ทาน พระ มหา โมค คล ลา นะ กได บรรล

เปน พระ โสดาบน เมอ ได ฟง ทาน พระ สา ร บตร แสดง ธรรม ท ทาน

พระ อส ส ชได แสดง แลว นน

พระ มหา สาวก ผ เปน เอตทคคะ คอ เปน เลศ ใน ทาง ตางๆ เชน

ทาน พระ มหา กสส ปะ ทาน พระ อานนท ทาน พระ อ บาล ทาน พระ

อน รทธะ เปนตน กได อบรม เจรญ ปญญา แลว แส นกปป พระ

อรหนต สาวก และ พทธ บรษท กได อบรม เจรญ ปญญา มา แลว จน

ร แจง อรย สจ จ ธรรม เปน พระ อรยบคคล เปน จำนวน มาก ใน กาล

สมบต คอ สมย ท พระ ผ ม พระ ภาค ยง ไม ทรง ดบ ขน ธ ปรนพพาน

วปสสนาภาวนา  489

และ หลง จาก ทรง ดบ ขน ธ ปรนพพาน แลว ไม นาน สบ ตอ มา จนถง ยค

สมย ปจจบน ซง การ ร แจง อรย สจ จ ธรรม ยอม ลด นอย ลง ไป ตาม การ

ศกษา การ เขาใจ พระ ธรรมและ การ ปฏบต ธรรม โดย ถก ตอง และ

โดย เหต คอ การ อบรม สะสม เจรญ ปญญา ท สมควร แก ผล

กอน การ ตรสร ของ พระ ผ ม พระ ภาค นน ม ผ อบรม เจรญ สมถ

ภาวนา จน สามารถ บรรล คณ วเศษ กระทำ อทธ ปาฏหารย ตางๆ

ได แต ไม สามารถ ดบ กเลส ได เปน สมจ เฉท เมอ พระ ผ ม พระ

ภาค ทรง ตรสร พระ อน ตต รสม มา สมโพธ ญาณ และ ทรง แสดง พระ

ธรรม แลว ก ม ผ ร แจง อรย สจ จ ธรรม เปน จำนวน มาก และ บาง ทาน

ท เจรญ สมถ ภาวนา บรรล ฌาน จต มา แลว เมอ เจรญ สต ปฏ ฐาน ก

ร แจง อรย สจ จ ธรรม ดวย ฉะนน พระ อรย สาวก จง ม ๒ ประเภท

คอ พระ อรย สาวก ผ ไม ได ฌาน และ พระ อรย สาวก ผ ได ฌาน ดวย

พระ อรยบคคล ผ ไม ได ฌาน นน บรรล มค ค จต โดย ไมม ฌาน จต เปน

บาท คอ ไม ได บรรล ฌาน จต ฌาน จต จง ไม เกด ขน เปน อารมณ

ให พจารณา และ ถง แม วา โลก ตต รจต ประจกษ แจง นพพาน อยาง

ชดเจน แนบ แนน เชน เดยว กบ อป ปนา สมาธ ท แนบ แนน ใน อารมณ

ของ ฌาน จต ขน ตางๆ แต เมอ พระ อรยะ ผ ไม ได ฌาน ไม ได บรรล

ฌาน ก ไม สามารถ เขา ถง ฌาน สมาบต ได การ นบ ประเภท จต โดย

นย ๘๙ ดวง จง นบ โดย นย ของ พระ อรยบคคล ผ ไม ได ฌาน

สวน พระ อรยบคคล ผ ได ฌาน ดวย นน บรรล มค ค จต ผล จต

โดย ม ฌาน เปน บาท ฉะนน จง ตอง เปน ผ บรรล ฌาน พรอม ดวย

490  วปสสนาภาวนา

วส ฌาน จต จง เกด ขน เปน อารมณ ให มหา กศล ญาณ สมปยต ต จต

พจารณาจน บรรล โลก ต ตรม คค จตและผล จต ได ดวย การ พจารณา

ฌาน จต นน เอง พระ อรยบคคล ผ บรรล มค ค ผล นพพาน พรอม ดวย

องค ของ ฌาน ขน ตางๆ พน จาก กเลส ดวย ปญญา และ ความ สงบ

ของ ฌาน ขน ตางๆ การ นบ ประเภท จต โดย นย ๑๒๑ ดวง จง

นบ โดย นย ของ พระ อรยบคคล ผ ได ฌาน

สมาบต ๓

สมาบต ๓ คอ ฌาน สมาบต ๑ ผล สมาบต ๑ นโรธ

สมาบต ๑

ปถชน ผ บรรล ฌาน จต และ ม วส ๕ คอ ความ ชำนาญ ใน การ

เขา และ ออก ฌาน แตละ ขน เปนตน นน เปน ฌาน ลาภ บคคล

คอ ผ ม ฌาน เปน ลาภ จง สามารถ เขาฌาน สมาบต คอ ฌาน

วถ จต เกด สบ ตอ กน ทาง มโน ทวาร โดย ไมม ภวงคจต เกด คน เลย

ตลอด เวลา ท กำหนด ไว ใน วน หนงๆ ขณะ ท เปน ฌาน สมาบต นน

ระงบ ทกข กาย และ ทกข ใจ เพราะ ขณะ นน สงบ จาก อา รมณ อนๆ

ทงหมด ม แต ความ สข สงบ ดวย การ เขา ถง อารมณ ของ ฌาน เพยง

อยาง เดยว เทานน ขณะ นน จง เปน ฌาน สมาบต

พระ อรย บคค ผ ได ฌาน ดวย นน สามารถ เขา ผล สมาบต คอ

โลก ตตร ปฐมฌาน ผล จต หรอ โลก ตตร ทตย ฌาน ผล จต หรอ

โลก ตตร ตตย ฌาน ผล จต หรอ โลก ตตร จตตถ ฌาน ผล จต หรอ

วปสสนาภาวนา  491

โลก ตตร ปญจม ฌาน ผล จต เกด ขน ม นพพาน เปน อารมณ ตลอด

เวลา ท กำหนด ไว ใน วน หนงๆ โดย ไมม ภวงคจต เกด คน เลย

ผล สมาบต เปนการ เขา ถง โลก ตตร ฌาน ตาม ลำดบ ขน ของ โลก ตตร

ผล จต ซง เกด พรอม ดวย องค ของ ฌาน นนๆ

ขณะ ท ผล สมาบต วถ จะ เกด นน กา มาว จร จต ท เกด กอน ไม ชอ

วา บรกมม และ อปจาร แต เปน อนโลม ทง ๓ ขณะ เพราะ

อนโลม ตอ การ ท โลก ตตร ผล จต ซง เคย เกด แลว จะ เกด ขน ม นพพาน

เปน อารมณ อก ตาม ขน ของ โลก ตตร ฌาน ตาง กบ บรกมม อปจาร

อนโลมใน มค ค วถ ซง มค ค จต จะ เกด ขน เพอ ดบ กเลส เปน สมจ เฉท

ขณะ ท ผล จต เกด ขน ม นพพาน เปน อารมณ ตลอด เวลา ท กำหนด ไว

ใน วน หนงๆ นน เปน ผล สมาบต

สำหรบ พระ อนาคาม บคคล และ พระ อรหนต ผ บรรล ถงเนว สญญา

นา สญญา ย ตน ฌาน นน สามารถ เขา นโรธ สมาบต คอ ดบจต

และ เจตสก ไม เกด เลย ตลอด เวลา ไม เกน ๗ วน เพราะ อาหาร ท

บรโภค แลว นน คำจน รางกาย ได ไม เกน ๗ วน การ เขา นโรธ

สมาบต ซง ดบจต และ เจตสก ได ชวคราว นน ตอง ประกอบ ดวย

กำลง ๒ ฝาย คอ ทง สมถะ และ วปสสนา คอ ถง แมวา เปน

พระ อนาคาม บคคล หรอ พระ อรหนต แต ไม บรรล ถง เนว สญญา นา

สญญา ยตน ฌาน ก เขา นโรธ สมาบต ไม ได พระ โสดาบน บคคล

และ พระ สก ทา คาม บคคล ท บรรล ถง เนว สญญา นา สญญา ย ตน ฌาน

ก เขา นโรธ สมาบต ไม ได

492  วปสสนาภาวนา

เมอ จะ เขา นโรธ สมาบต นน ตอง เขา ตงแต ปฐมฌาน เปน ลำดบ

ไป โดย เมอ ออก จาก ปฐมฌาน แลว พจารณา สงขาร ทง หลาย โดย

เปน สภาพ ไม เทยง เปน ทกข เปน อนตตา แลว จง เขา ทตย ฌาน

ออก จาก ทตย ฌาน แลว พจารณา สงขาร ทง หลาย โดย สภาพ ไม

เทยง เปน ทกข เปน อนตตา แลว จง เขา ตตย ฌาน ออก จาก

ตตย ฌาน แลว พจารณา สงขาร ทง หลาย โดย เปน สภาพ ไม เทยง

เปน ทกข เปน อนตตา ฯลฯ ตลอด ไป จน ถง อากญจญญายตน

ฌาน เมอ ออก จา กอากญจญญาย ตน ฌาน แลวก ระ ทำ กจ เบอง ตน

๔ อยาง คอ1

นา นา พทธ อ ว โก ปนะ ๑

สงฆ ปฏ มาน นะ ๑

สตถ ปก โกส นะ ๑

อทธ าน ปร จ เฉ ทะ ๑

นา นา พทธ อ ว โก ปนะ คอ อธษฐาน ให บรขาร ของใช อน เนอง

กบ ตน เชน บาตร จวร เตยง ท อย อาศย ไม ถก ทำลาย เสย

หาย ดวย ไฟ นำ ลม โจร เปนตน ภายใน ๗ วน ท เปน นโรธ

สมาบต สวน สง ใด ท ใช อย เนอง กบ ตน เชน ผา นง ผาหม ท นง

ไมม กจ ท จะ อธษฐาน ตาง หาก เพราะ สมาบต นน แล ยอม คมครอง

ม ให ถก ทำลาย เสย หาย ได

1  สทธมมปกาสน อรรถกถาขททกนกาย ปฏสมภทามคค อรรถกถานโรธสมาปตตญาณนทเทส ขอ ๒๑๗–๒๒๕

วปสสนาภาวนา  493

สงฆ ปฏ มาน นะ คอ อธษฐาน ให ออก จาก นโรธ สมาบต เมอ

ตอง รวม ประชม สงฆ เพอ ทำ สงฆกรรม อยาง หนง อยาง ใด

สตถ ปก โกส นะ คอ อธษฐาน ให ออก จาก นโรธ สมาบต เมอ

พระ ผ ม พระ ภาค ตรส เรยก หา

อทธ าน ปร จ เฉ ทะ คอ การ พจารณา กำหนด กาล ของ ชวต

วา จะ มอาย ตลอด ไป ๗ วน หรอ ไม เพราะ ระหวาง นโรธ สมาบต

นน จต จต เกด ไม ได เมอ มอาย ตลอด ไป ๗ วน ได จง เขา นโรธ

สมาบต

เมอ ทำ บพ พกจ ๔ น แลว ก เขา เนว สญญา นา สญญา ย ตน

ฌาน โดย จต เกด ดบ สบ ตอ กน ตาม ลำดบ วา ระ ของ เนว สญญา นา

สญญา ย ตน ฌาน วถ จต โดย เนว สญญา นา สญญา ย ตน ฌาน จต เกด

๒ ขณะ แลว จต เจตสก ไม เกด เลย ใน ระหวาง ท เปน นโรธ สมาบต

ตลอด ๗ วน

เมอ ถง กำหนด ออก จาก นโรธ สมาบต แลว ผล จต เกด ขน ๑

ขณะ แลว ภวงคจต จง เกด ตอ

นโรธ สมาบต ม เฉพาะ ใน ภม ท ม ขนธ ๕ เทานน ใน อรป พรหม

ภม ไมม นโรธ สมาบต เพราะ ไมม รป ฌาน จต

แนวทาง เจรญ วปสสนา

497

แนวทาง เจรญ วปสสนา

ถ. การ เจรญ สมถ ภาวนา ม อารมณ ตง ๔๐ ประเภท เหน วา

สวน ใหญ นยม อา นา ปาน สต เขาใจ วา จะ ไม สามารถ ขดเกลา

กเลส ไม ถง พระ นพพาน หรอ บรรล อรย สจ จ ธรรม ได

ส. ถา เปนการ เจรญ สมถ ภาวนา ก ดบ กเลส ไม ได เพราะ ไม บรรล

ถง นพพาน ซง เปนการ ร แจง อรย สจ จ ธรรม

ถ. ถา อยาง นน การ จะ ขดเกลา กเลส ไดอยาง บคคล ทวไป น ท มง

จะ ขดเกลา กเลส ให ถง พระ นพพาน แต วา เขา ไม เขาใจ เลย

วา ใน ชวต ประ จำวน น อะไร เปน เหต ให เรา ยดถอ ถา เผอ

ไม เขาใจ แต เปน โลภ ะ หรอ เปน ความ ตองการ ท วา อยาก

จะ ละ กเลส อยาง เดยว โดยท ไมร จก กเลส จะ สามารถ เจรญ

สต ปฏ ฐาน หรอ ไม

ส. เปน ไป ไม ได

ถ. สมถ ภาวนา และ วปสสนา ภาวนา ทงสองอยาง เจรญ ไม ได

ส. เขาใจ เอา เอง วา กำลง เจรญ สมถ ภาวนาหรอวปสสนา ภาวนา

แต เมอ ไมใช ปญญา ก เจรญ สมถ ภาวนา และ วปสสนา ภาวนา

ไม ได

ถ. ทน ถา จะ เจรญ สต ปฏ ฐาน อาจารย จะ ม แนวทาง อยางไร ให

เขา พจารณา

498  แนวทางเจรญวปสสนา

ส. ไมม ใคร เรงรด ให ใคร เจรญ สต ปฏ ฐาน ได ไป เอา เดก มา นง เขา

แถว แลว บอก ให เจรญ สต ปฏ ฐาน เดก ไมร จก กเลส เลย และ

ก ไม ได อยาก ละ กเลส ดวย แลว เดก จะ เจรญ สต ปฏ ฐาน ได

อยางไร เมอ โต ขน เปน ผใหญ แลว ก ยง ไม ได หมด กเลส ผใหญ

ทก คน ก ม กเลส คน ละ เยอะๆ ทง นน ลอง ถาม ผใหญ แตละ คน

วา อยาก หมด กเลส ไหม สวน ใหญ ก บอก วา ไม อยาก หมด

กเลส แม บาง คน จะ บอก วา ไม อยาก ม กเลส แต เมอ เอย คำ วา

“กเลส” นน รจก กเลส จรงๆ หรอ ยง โลภ ะ เปน กเลส อยาก

ม โลภ ะ ไหม ไม ชอบ ชอ โลภ ะ แต วา ตอง การ โลภ ะ ทก ขณะ

น แสดง วา ไม เขาใจ ลกษณะ โลภ ะ ซง เปน กเลส อาหาร อรอย

ไหม เสอผา อาภรณ สวย ไหม เพลง น เพราะ ไหม กลน นน

หอม ไหม เกาอ อยาง น ออน นม ด ไหม กระทบ สมผส แลว

สบาย ไหม น คอ ไม ชอบ ชอ โลภ ะ แต ทก ขณะ จต ตอง การ

โลภ ะ การ เจรญ สต ปฏ ฐาน เปนการ เจรญ สต ปญญา ไมใช

การ อยาก ทำ สมาธ

ถ. อต ต สญญา คอ อะไร

ส. อต ต สญญา คอ ความ จำ ดวย การ ยดถอ วา เปน ตว ตน ความ

จรง ไม นา สงสย ใน อต ต สญญา เลย เพราะ ทก คน ม อต ต สญญา

เมอ ร แจง อรย สจ จ ธรรม เปน พระ โสดาบน บคคล จง ดบ ความ

เหน ผด ท ยดถอ สภาพ ธรรม วา เปน ตว ตน สตว บคคล ได

แต กอน ท สต จะ เกด และ ปญญา ศกษา เขาใจ ลกษณะ ของ

แนวทางเจรญวปสสนา  499

สภาพ ธรรม จน กระทง ร ชด ประจกษ แจง ใน สภาพ ธรรม ท ไมใช

ตว ตน ได นน ก จะ ตอง ม อต ต สญญา เมอ สต ไม เกด จง ไม ระลก

ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ แตละ ทวาร ตาม ความ เปน

จรง จง เหน ผด ยดถอ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ รวม กน เปน อตตา

คอ เปน ตว ตน เปน สง หนง สง ใด เมอ ไมร ความ จรงวา เปน

สภาพ ธรรม ขณะ น ก ม อต ต สญญา ม ความ ทรง จำ วา เปน เรา ท

เหน และ จำ วา สง ท เหน นน เปน สตว บคคล ตว ตน ตางๆ

ปญญา ท เกด จาก การ ฟง ไม สามารถ ประจกษ แจง วาสง ท เคย

เหน เปน คนเปน สตว นน แทจรง เปน เพยง สง ท กำลง ปรากฏ

ทาง ตา เทานน ฉะนน การ ฟง พระ ธรรม การ ศก ษาพระ ธรรม

ตอง พจารณา บอยๆ เนองๆ พจารณา แลว พจารณา อก

ใครครวญ อยาง ละเอยด จน กระทง เขาใจ คำ ท แสดง ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม เชน คำ วา “สง ท ปรากฏ ทาง ตา” นน เปน

คำ ท ถก ตอง ทสด เพราะ แสดง วาเปน ธาต ชนด หนง ท ปรากฏ

ได ทาง ตา สง ท ปรากฏ ให เหน นน ไม วา จะ เปน ส แดง ส เขยว

ส ฟา ส เหลอง ส ขาว ส ใส ส ขน ก ตอง ปรากฏ เมอ กระทบ

กบ จกข ปสาท เมอ เหน แลว ไมร สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง

จง ม อต ต สญญา วา เปน คน สตว วตถ ตางๆ ขณะ ท สนใจ ใน

ส ตางๆ นน ทำให คด นก เปน รป ราง สณฐาน เกด ความ ทรง จำ

ใน รป ราง สณฐาน จง เหน เปน คน สตว สงของ ตางๆ ซง

รป ราง ท เหน เปน คน สตว สงของ ตางๆ นน ก ตอง ม หลาย ส

500  แนวทางเจรญวปสสนา

เชน ส ดำ ส ขาว ส เนอ ส แดง ส เหลอง เปนตน ถา ไม จำ

หมาย ส ตางๆ เปน รป ราง สณฐาน ความ สำคญ หมาย วา เปน

สตว บคคล วตถ ตางๆ ก ม ไม ได

ฉะนน ขณะ ใด ท เหน แลว สนใจ เพลน ใน นมต คอ รป ราง

สณฐาน และ อน พยญชนะ คอ สวน ละเอยด ของ สง ท ปรากฏ

ให ทราบ วา ขณะ นน เพราะ ส ปรากฏ จง ทำให คด นก เปน รป ราง

สณฐาน และ สวน ละเอยด ของ สง ตางๆ ขน เมอ ใด ท สต เกด

ระลก ร และ ปญญา เรม ศกษา พจารณา ก จะ เรม ร วา นมต และ

อน พยญชนะ ทง หลาย ซง เปน ส ตางๆ ก เปน เพยง สง ท ปรากฏ

ทาง ตา เทานน น คอ ปญญา ท เรม เขา ถง ลกษณะ ของ สภาพ

ธรรม ท ไมใช ตว ตน สตว บคคล เมอ สต เกด ระลก ร เนองๆ

บอยๆ ก จะ เขาใจ อรรถ ท พระ ผ ม พระ ภาค ตรส วา ไม ตด ใน

นมต อน พยญชนะ (ดวย การ อบรม เจรญ ปญญา ร สภาพ ธรรมท

ปรากฏ ตาม ความ จรง) และ เรม ละ คลา ยอตต สญญา ใน สง ท

ปรากฏ ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ ตาม ขน ของ ปญญา

ท เจรญ ขน

ฉะนน จะ ตอง ร วา ไม วา พระ ไตรปฎก จะ กลาว ถง ขอความ ใด

พยญชนะ ใด ก เปน เรอง สภาพ ธรรม ใน ชวต ประจำ วน จรงๆ ซง สต

จะ ตอง ระลก และ พจารณา ให เขาใจจนกวา ปญญา จะ ร ชด ประจกษ

แจง ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ จน ดบ กเลส ได เปน สมจ เฉท

แนวทางเจรญวปสสนา  501

น เปน เรอง ท ทกๆ ทาน จะ คอยๆ ฟง ไป ศกษา ไป พจารณา

ไป ตาม ปกต ใน สภาพ ท เปน ช วต จรงๆ เพราะ ยง ไม สามารถ ท จะ ดบ

กเลส โลภ ะ โทสะ โมหะ ฯลฯ ซง หลาย คน อยาก จะ ดบ ให หมด เสย

เหลอ เกน แต จะ ตอง ร วา กเลส จะ ดบ ได ก ตอ เมอ โลก ต ตรม คค จต

เกด ขน ดบ สกกาย ทฏฐ คอ การ ยดถอ สภาพ ธรรม วา เปน ตว ตน

สตว บคคล ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง

ใจ เปน พระ อรยบคคล ขน พระ โสดาบน กอน แลว ปญญา จง จะ เจรญ

ขน จน ร แจง อรย สจ จ ธรรม เปน พระ สก ทา คาม พระ อนาคาม พระ

อรหนต ตาม ลำดบ ฉะนน จง จะ ตอง อบรม เจรญ ปญญา ไมใช มง

หนา รบ รอน ท จะ ไป ปฏบต เปน วน เปน เดอน เปน ป โดย ไม เขาใจ

เหต ปจจย วา สต ท เปน สมมา สต ซง เปน มค ค ม องค ๘ นน จะ

เกด ได เมอ ศกษา เขาใจ ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ทาง ตา

ห จมก ลน กาย ใจ จรงๆ เสย กอน แลว สมมา สต จง จะ เกด

ระลก ได และ ปญญา เรม ศกษา พจารณา จน ประจกษ แจง ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม ตาม ปกต ตาม ความ เปน จรง ใน ชวต ประจำ วน

การ เจรญ สต ปฏ ฐาน เปน ไตรสกขา คอ อธศล สกขา อธ จตต

สกขา (สมาธ) อธ ปญญา สกขา เพราะ ใน ขณะ ท สต ระลก ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ นน เปน ศล อยาง ละเอยด คอ เปน อธศล

สกขา เปนการ ระลก ร ลกษณะ ของ จต เจตสก รป ร ลกษณะ ของ

กศล ธรรม และ อกศล ธรรม กอน ท จะ เกด การก ระ ทำ ใดๆ ทาง กาย

วาจา สต ปฏ ฐาน เปน อธ จตต สกขา เพราะ เปน ความ ตง มนของ

502  แนวทางเจรญวปสสนา

เอก คค ตา เจตสก (สมาธ) ใน อารมณ ท ปรากฏ ซง เกด ดบ อยาง

รวดเรว สต ปฏ ฐาน เปน อธ ปญญา สกขา เพราะ เปน ปญญา ท

พจารณา ศกษา ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ตาม ปกต

โดย ละเอยด ตาม ความ เปน จรง

❖

ถ. ผม ขออภย ทาน ผ ฟง ดวย นะ ครบ ท ทาน อาจารย อธบาย หมด

ประโยค ไป เดยว น นะ ครบ ตรง กบ ตว ผม เปน อยาง ยง แลว ก

ตว ผม ไมใช วา ไม เขาใจ เทา ท อาจารย กลาว ไม เขาใจ มากกวา

นน อก เชน สมมต วา เรา จะ ปฏบต เรอง สต ปฏ ฐาน น ประเดยว

กลาย เปน ตว เรา ไป ใช สต สต ก ม หลาย ประต หลาย ทวาร สต

เบอง ตน น แหละ ครบ สำหรบ ตว ผม ยง ไม ไป แค ไหน เลย ครบ

เทา ท สำรวจ ตว เอง เบอง ตน น ครบ ยง ไม เขา นาม รป ปร จ เฉท

ญาณ เลย สก ท จะ ทำ อยางไร ด ครบ

ส. เวลา ท จะทำ วปสสนาครง ใด ก ยง ยาก ครง นน ท เดยว เพราะ

วา จะ ทำ จะ ทำ ถก ได ยง ไง ถา ยง ม ตว ตน ท จะ ทำ อยาง นน

อยาง นพอ เรม จะ ทำ ก แสดง วา ม ความ ตองการ ท จะ ร ลกษณะ

ของ นามธรรม และ รป ธรรม ทาง หนง ทาง ใด เกด ขน แลว ซง

ความ จรง แลว ลกษณะ ของ สต ปฏ ฐานเปน สภาพ ธรรม ท ระลก

ร ตรง ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ทาง หนง ทาง ใด

เชน ทาง ตา ใน ขณะ ท กำลง เหน เดยว น สต ปฏ ฐาน ก ระลก ได

แนวทางเจรญวปสสนา  503

ตาม ปกต ท ละ เลก ท ละ นอย และ ปญญา ก จะ เรม ศกษา พจารณา

ร ลกษณะ ท เปน นามธรรม และ รป ธรรม ท ละ เลก ละ นอย

ถ. ขณะ ท กำลง เหนจะ เจรญ สต ปฏ ฐาน อยางไร

ส. ขณะ ท กำลง เหน ก ระลก ร วา สง ท กำลง ปรากฏ ให เหน เปน

สภาพ ธรรมชนด หนง ท เพยงปรากฏ ทาง ตา เทานน จะเหนเปน

ผม จะ เหน เปนโตะ เปน เกาอ เปน เสา เปน ศาลา เปน

อะไรกตาม ความ จรง แลว กเปน สง ท ปรากฏ ทาง ตา เทานน ไม

ปรากฏ ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย เลย เมอ อบรม

เจรญ ปญญา ยง ไม ถง ขน นาม รป ปร จ เฉท ญาณ ก เปน นาม รป

ปร จ เฉท ญาณ ไม ได

ถ. กระผม ขอ เรยน วา เมอ ได รบ หนงสอ ธรรม ปฏบต ใน ชวต

ประจำ วน แลว ผม อาน ไมร ก จบ ครบ ๗-๘ จบ หรอ จะ กวา

อยาก จะ ปฏบต ให ได แตมน เปน ตว เรา เสย ทกท ทาง ตา ก เรา

เหน ไมใช ส เปน รป เหน เปน นาม นกๆ ไป มน ก แพร สะพด

ไป หมด ครบ ไม กระจาย หรอ ไม เปน เฉพาะประต ไม เขา นาม

รป อยาง ท วา น ขอ ให อธบาย อก ท เถอะ ครบ

ส. ขณะ ท เหน ทาง ตา ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ

ตาม ปกต ขณะ นน ได ไหม ขอ สำคญ ประการ แรก ก คอ จะ ตอง

ร วาการ อบรม เจรญ ความ ร จนถง ความ สมบรณ ของ ปญญา ท

เปน นาม รป ปร จ เฉท ญาณ นน ตอง เรม จาก สต ระลก ศกษา

504  แนวทางเจรญวปสสนา

ลกษณะ ท ตาง กน ของ นามธรรม และ รป ธรรม ท กำลง ปรากฏ

ทาง หนง ทาง ใด ตาม ปกต ไมใช โดย ขน การ ฟง และ ไมใช พอ

เหน ก เรม กระวนกระวาย กระ สบ กระสาย นก กระจดกระจาย

วา สง ท กำลง ปรากฏ เปน รป และ สภาพ ท กำลง เหน เปน นาม

ขณะ นน ไมใช การ ระลก ศกษา ลกษณะ ท เปน นามธรรม และ

ลกษณะ ท เปน รป ธรรม การ ท สต ปฏ ฐาน จะ เกด ได นนจะ ตอง

เขาใจ ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม อยาง ถก ตอง กอน วา

นามธรรม ท กำลง เหน นน เปน สภาพ ร ไมม รป ราง ตว ตน

ไม ตอง เอา แขน ขา มอ เทา มา ประกอบ รวม กน เปน ทาทาง

วา ยนแลว เหน นง แลว เหน นอน แลว เหน สต ปฏ ฐาน ระลก ร

เฉพาะ อาการ ท กำลง เหน จรงๆ วา เปน สภาพ ร ชนด หนง ไมใช

เรา ไมใช ตว ตน ไมใช สตว บคคล ใดๆ ทง สน และ ขณะ ท

สต ปฏ ฐาน เกด ขน ระลก ร ลกษณะ ของ รป ท ปรากฏ ทาง ตา

นน ก พจารณา ศกษา เขาใจ จนกวา จะ ร วา เปน สภาพ ธรรม

ชนด หนง ไมใช ตว ตน สตว บคคล ใดๆ ทง สน

❖

ถ. เพอ จะ ใหการ ปฏบต แนว แน ไม กระ สบ กระสาย อยาง ทาน

อาจารย วา นะ ครบ ถา เรา จะ ใช วธ อา นา ปาน สต ปฏ ฐาน จะได

ไหม กาย เวทนา จต ธรรม แต เรา ใช ควบ กบ อา นา ปาน สต

กระผม ก เลย ตง ชอ พเศษ ของ กระผม วา อา นา ปาน สต ปฏ ฐาน

การ ปฏบต เชน น นะ ครบ

แนวทางเจรญวปสสนา  505

ส โดย มาก ความ ตองการ ผล จะ ทำให หา วธ ผสม เพราะ บางท

พอ ไมร วา จะ ทำ อยางไร ก ลอง ใช อยาง โนน กบ อยาง น รวม กน

เผอ วา จะ ม สมปชญญะ บรบรณ ขน และ สต จะ ได ไม หลงลม

และ จดจอง อย ท หนง ท ใด ได นาน แต น เปน ลกษณะ ของ ความ

ตองการ หรอ เปลา ทาน ท ตองการ ให จต จดจอ ท อารมณ ใด

อารมณ หนง นานๆ แต ทาง ตา ก ระลก ไม ได ระลก ไม ถก

ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ ปกต ธรรมดา

ก ระลก ไม ถก เมอ ตองการ ให จต จดจอ อย ท หนง ท ใด ก เลย

พยายาม ผสม รวม กน หลายๆ ทาง ซง ก เปน เพราะ ความ

ตองการ จง ไมใช การ อบรม เจรญ ปญญา ผ ม ปกต เจรญ

สต ปฏ ฐาน นน อบรม เจรญ ปญญา เพอ ร แลว ละ แต เมอ ยง ไมร

ก ไม ละ การ พยาม ยาม จะ ทำให จต จดจอ นนละ ความ ตองการ

หรอ เปลา และ ก ไมใช การ อบรม เจรญ ปญญา เพอ ร แลว ละ ดวย

อยา บดเบอน ทำ อยาง อน หรอ ผสม การ ปฏบต อนๆ เขา มา อก

เพราะ จะ ไม ทำให ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ขณะ น

ท กำลง ปรากฏ ตาม ปกต ตาม ความ เปน จรง ไดยน เปน ปกต

คด นกเปนสข เปน ทกข ตาม ปกต นน ลวน เปน ธรรม ทงหมด

ตราบ ใด ท สต ไม เกด ขน ระลก ร ก ไมใช เปนการ อบรม เจรญ

สต ปฏ ฐาน เพราะ ถง พยายาม ทำ อยาง อน ผสม วธ ตางๆ มาก

สก เทาไร ปญญา ก ไม ได ร สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ตาม ปกต

ตาม ความ เปน จรง ฉะนน จะ ม ประโยชน อะไร ท จะ ไป ผสม วธ

ตางๆ ขน ใน เมอ ไมใช ปญญา ท ศกษา พจารณา ร ลกษณะ ท

506  แนวทางเจรญวปสสนา

เปน นามธรรม และ รป ธรรม ตาม ปกต ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก

ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ

ขอ ทราบ วาขณะ ท กำลง ผสม วธ ปฏบต ตางๆ นน ม ประโยชน

อะไร บาง เกด ความ ร อะไร ขน บาง

ถ. เทา ท อาจารย ถาม ผม วา ได ความ ร อะไร บาง นะ ครบ ผม กได

ความ ร ทาง ไตรลกษณ เพราะ วา ใน หลก ฐาน ของ ทาน อาจารย

พระ ธร รมก ถก ม ตำรา อา นา ปาน สต ๓ เลม ผม ก ไป อาน

จต กกะ ท ๔ ทาน วา อนจ จ ทก ข อนต ตา และ อธบาย

อนจ จ ทก ข อนต ตา ดวย ตาม ท ผม อาน ทาน ชแจง

วา อา นา ปาน สต น ม ๑๖ ขอ แต จต กกะ ท ๔ น เปน

ธม มา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน เกยว กบ ปญญา โดย แท ไม ได เกยว

กบ หายใจ เขา หายใจ ออก เทาไร ทน เรา ก เอา อา นา ปาน สต

บงคบ ไว จะ ได ไม ไป แพร เปน อยาง อน ถา นก อะไรๆ ไม ออก

คอ วปสสนา อยาง ท อาจารย สอน นะ ครบ หายใจ เขา หายใจ

ออก บงคบ ไว เปน วง ไว ท เดยว คด อะไร ไม ออก ก หายใจ เขา

หายใจ ออก เอา ไว ถา เกด ม ปญหา ขน ก คด ไป อยาง น ท คด น

ผม ก ไม ได ไป คด นอก อาจารย นะ ครบ ก อยาก จะ คด วา ตา เหน

เปน นาม ก อยาก จะ คด อยาง นน ไมใช ตว ตน หรอก นะ ก เหน

กได ยน นะ ไมใช ตว ตน นะ แต ทน เจา ตว ตน เจา ผม เจา เรา

เจา คด น มน ม เรอย ละ ครบ น ละ ครบ มน หนกใจ ละ ครบ

แนวทางเจรญวปสสนา  507

ส. ผสม อยาง นน แลว ก ยง หนกใจ เพราะ ไมใช ปญญา ท พจารณา

ศกษา ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ตาม ปกต ตาม ความ

เปน จรง ทาน บอก วา ประโยชน ท ทาน ได คอ ความร ทาง

ไตรลกษณ ถา ไมร สภาพ นามธรรม และ รป ธรรม แลว จะ ร

ไตรลกษณ ของ อะไร ก เปน เพยง การ ร ไตรลกษณ ตาม หนงสอ

เทานน การ ประจกษ ไตร ลกษณ จรงๆ นน ตอง เปน วปสสนา

ญาณ และ วปสสนา ญาณ จะ ไมร ลกษณะ ของ นามธรรม และ

รป ธรรม ไม ได เลย ฉะนน จะ กลาว วา ร ไตรลกษณ โดย ไมร

ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ยอม ไม ได

ถ. ตอ ไป น ก ออนวอน เรยน ถาม อาจารย วา การ ระ ลก นะ ระลก

อยางไร ระ ลก มากๆ หรอ ระ ลก นดๆ หนอยๆ ผม วา เรอง น

เปน เรอง ใหญ นะ ครบ เชน สต เรา ร วา เปนการ ระลก จะ

ระลก อยางไร ม ปญหา แลว ระลก นด หนอย ระลก ให ลก ซง

ระลก ไป ถงวา อนจ จ ทก ข อนต ตา หรอ นก แต ออน แต แขง

ผม เขาใจ ครบ ท อาจารย สอน ฟง มา ๒-๓ ป เขาใจ แต เวลา

ปฏบต ปฏบต ไม ได รป นาม อะไร คอ รป นาม ทงๆ ท

ผม ไม ได เรยน พระ ไตรปฎก ผม เขาใจ ครบ ทน ขณะ ท ระลก

ปจจบน ท ระลก ปจจบน น ธรรม ขณะ ท ระลก ระลก อยางไร

ถง จะ ม เคลด เคลด ใน การ ระลก น สำคญ ครบ ระลก ตน ระลก

ลก ระลก มาก ระลก ยาว ระลก สน ระ ลก เผนๆ เอาใจ ใส

ก เปน ตว ตน เปน เรา เปน เขา ไป น นาม นก แลว น….

508  แนวทางเจรญวปสสนา

ส. ถา พยายาม จะ ทำ ก วน จรงๆ เลย จะ ให สต ระลก เผน หรอ จะ

ให ระลก แรง จะ ให มาก หรอ จะ ให นอย การ อบรม เจรญ ความ

รคอ ปญญา นน ไมใช ม เคลด ท จะ ทำ แต เรม ดวย ฟง และ ศกษา

สง ท สต จะ ระลก ร จน เขาใจ ยง ขน พอท จะ เปน ปจจย ให สต เกด

ระลก ร ตรง ลกษณะ ของ สภาพ นามธรรม หรอ รป ธรรม ตาม ปกต

ตาม ความ เปน จรง เมอ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ เปน จรง อยางไร

ก ระลก ร ตาม ความ เปน จรง อยาง นน เทานน ไม ตอง ไป กด ให

แรง ไม ตอง ไป ผอน ให เบา ไม ตอง ไป ทำให เผน หรอ อะไร เลย

เพราะ ถา ทำ อยาง นน ก เปน เรอง ตว ตน ไมใช การ พจารณา

ศกษา ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ตาม ความ เปน จรง

สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง เปน อยางไร ผ ไม หลงลม สต

คอ กำลง ระลก ร สภาพ ธรรม นน ตาม ปกต ตามความ เปน

จรง ตรง ลกษณะ นน และ เรม พจารณา ร ลกษณะ ท เปน

นามธรรม หรอ รป ธร รม นนๆ ท ละ เลก ละ นอย โดย ไมใช

ให สต จดจอง ให ลก ลง ไป อก หรอ วา ให เผน ออก มา หนอย หรอ

อะไร อยาง นน เมอ สต ท เกด ขน นน ดบ ไป แลว ก อาจ จะ หลง

ลม สต ตอ ไป หรอ สต ก อาจ จะ ระลก ท อารมณ อน ตอ ไป กได จง

จะ เหน ความ เปน อนตตา ของ สต ปฏ ฐาน เมอ ร วา สภาพ ธรรม

ทง หลาย และ สต ปฏ ฐาน ก เปน อนตตา จง จะ ไม ยง ม ฉะนน

ความ รสก วา เปน ตว ตน ก ทำให ยง แนๆ เพราะ แม พอ จะ ระลก

ก ไม ทราบ วา ระลก แค ไหน จง จะ ถก จะ ระลก หนก หรอ เบา จะ

แนวทางเจรญวปสสนา  509

แรง หรอ จะ เผน ซง ถา เปนการ ระลก ศกษา พจารณา เขาใจ

ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ก จะ ไม ยง เลย เพราะ

เมอ เปน ปกต แลว จะ ยง ได อยางไร เมอ ผด ปกต จง จะ ยง

ถ. สต ปฏ ฐาน ผม ก ยง ไม ทราบ วา ลกษณะ ทแท จรง เปน อยางไร

คอ บาง ครง ท ผม ฟง อาจารย บรรยาย แนวทาง เจรญ วปสสนา

เวลา ตงใจ ฟง อย ก ร เรอง ดวย และ ม สต ร วาท ฟง นน อาจารย

บรรยาย อะไร ก ร เรอง แต วา ไม ได พจารณา ให เปน รป เปน นาม

ใน ขณะ น ไม ทราบ วา จะ เปน สต ปฏ ฐาน หรอ เปลา

ส. ขณะ ท ไมร วา เปน นามธรรม เปน รป ธรรม ก ม ความ ยดถอ

สภาพ ธรรม เปน ตว ตน อย เตม ซง ความ เปน ตว ตน ท ม อย เตม น

จะ ละ คลาย หมด ไป ได ก ดวย สต ท ระลก ร พจารณา ศกษา เขาใจ

ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ท กำลง ปรากฏท ละนอย

ความ ร ท เกด ขน ท ละ นอย นน ละ ความ ไมร นามธรรม และ

รป ธรรม ไป ท ละ นอย จะ ละ ให หมด สน ไป ทนท ไม ได เพราะ

เมอ สต เกด จะ ร ชด ทนท ไม ได วา สภาพ ธรรม ท ปรากฏ นน เปน

นามธรรม เปน รป ธรรม ความ ร ท เกด ขน ท ละ นอย นน นอย

จน กระทง ไมร สก เปรยบ เหมอน การ จบ ดาม มด ซง ดาม มด

ก เรม สก ไป ท ละ นอย จรงๆ เพราะ เปน จ รกาล ภาวนา1 บาง

ทาน ก ไม พอใจ ท สต และ ปญญา เจรญ ขน ท ละ นอยๆ ซง ก ไมม

1  ปรมตถทปน อรรถกถาขททกนกาย จรยาปฎก นทานกถา

510  แนวทางเจรญวปสสนา

หนทาง อน เพราะ ถา ไม พอใจ และ ผสม วธ อน ก จะ ทำให ยง

ยง ขน

ถ. การ ปฏบต เปน ปกต กบ การ ปฏบต ท ผด ปกต ตาง กน อยางไร

ส. ขณะ น กำลง นง ตาม ปกต ระลก ร สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ

ตาม ความ เปน จรง เชน สภาพ ธรรม ท ออนหรอแขง ซง ปรากฏ

ท กาย หรอ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ทาง ตา นน เปน ปกต แต

ถา เขาใจ วา เมอ เจรญ สต ปฏ ฐาน จะ ตอง นง ขด สมาธ จดจอง

ตรง นน ตรง น นน ไม เปน ปกต เพราะ เปน ความ ตองการ ท จะ

เลอก ร สภาพ ธรรม ท ยง ไม เกด ขน ขาม การ ระลก ร สภาพ ธรรม

ท กำลง ปรากฏ เชน สภาพ ธรรม ท กำลง เหน สภาพ ธรรม ท

กำลง ไดยน สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา เสยง กลน

รส เยน รอน ออน แขง ฯลฯ ท กำลง ปรากฏ แม ความ

เขาใจ ผด เพยง นด เดยว กเลส ตณหา ก ปดบง ไม ให ปญญา เกด

ขน ร สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ตาม ปกต ตาม ความ เปน จรง

ใน ขณะ นน

ผ ท จะ อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน ได นน จะ ตอง เขาใจ ให ถก

ตอง วา ขณะ ท หลงลม สต กบ ขณะ ท ม สต นน ตาง กน อยางไร

ถา ไมร ก เจรญ สต ปฏ ฐาน ไม ได เคย หลงลม สต อยางไร ก ยง

หลงลม สต ตอ ไป อยาง นน หรอ ม ฉะนน ก ตองการ เลอก จดจอง

อารมณ ท จะ ให สมาธ เกด ขน ซง ก ไมใช การ เจรญ สต ปฏ ฐาน อย

นนเอง ฉะนน จง ตอง เขาใจ ให ถก ตอง วา ขณะ ท หลงลม

แนวทางเจรญวปสสนา  511

สต คอ ขณะ ท ไมร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ

ตาม ปกต ใน ชวต ประจำ วน นนเอง ไม ระลก ร สภาพ ท

เหน สภาพ ไดยน เปนตน สวน ขณะ ท ม สต นน เปน

ขณะ ท ระลก ได จง พจารณา ศกษา ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม

ท กำลง ปรากฏ ตาม ปกต ทาง หนง ทาง ใด คอ ทาง ตา หรอ

ทาง ห หรอ ทาง จมก หรอ ทาง ลน หรอ ทาง กาย หรอ ทาง

ใจ โดย ไม บงคบ เจาะจง อยา เลอก จดจอง หรอ ตองการ

อารมณ นน อารมณ น เพราะ ถา เปน โดย ลกษณะ น แลว ก จะ ไม

ประจกษ วา สต เปน อนตตา ฉะนน ขณะ ท ม สต ก คอ ขณะ ท

ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ตาม ความ เปน

จรง ของ สภาพ ธร รม นนๆ เชน ขณะ ท กลน ปรากฏ ก ระลก

ร สภาพ ของ กลน ท ปรากฏ ทาง จมก พจารณา ร วา กลน เปน

เพยง สภาพ ธรรม ชนด หนงท เกด ขน ปรากฏ แลว ก หมด ไป

หรอ ระลก ร สภาพ ท กำลง ร กลน ขณะ นน วา เปน เพยง สภาพ ร

ชนด หนง ท เกด ขน ร กลน แลว ก หมด ไป ไมใช สตว บคคล

ตว ตน เปนตน

❖

ถ. ถา อยาง นน ผ เปน พระ โสดาบน บคคล ก ไมร วา ใคร เปน พอ เปน แมน ะ ซ

ส. ผ ท เปน พระ โสดาบน บคคล ร ชด วา สภาพ ท กำลง เหน เปน นามธรรม ชนด หนง เมอ เหน แลว ก ร วา สง ท เหน เปน คน เปน

512  แนวทางเจรญวปสสนา

สตว หรอ เปน สงของ สภาพ ท ร อยาง นน ก เปน นามธรรม อก ชนด หนง เกด ขน แลว ก ดบ ไป ม ใคร บาง ท เหน แลว ไมร วา เหน อะไร ถา เชน นน พระ สมมา สม พทธ เจา ก ไม ทรง รจก ทาน พระ อานนท ทาน พระ มหา โมค คล ลา นะ ไม ทรง ร อะไร เลย และ ถา เปน อยาง นน ก จะ ม เพยง นามธรรม ท เหน เทานน ไมม นามธรรม อน ท ร วา เหน อะไร เปนตน แต สภาพ ธรรม ตาม ความ เปน จรง นน นอกจาก นามธรรม ท เหน แลว ก ยง ม นามธรรม ท ร วา เหน อะไร ดวย

❖

ถ. ฆราวาส ท อยาก พน ทกข เพราะ เหน วา ทกข น ชาง มากมาย

และ ม อย ตลอด เวลา เกด แลว และ จะ เกด อก ดวย ควร จะ ทำ

อยางไร วธ สนๆ ดวย

ส. ท วา ทกข น ชาง มากมาย นน ก เพราะ ม ความ เหน ผด ยดถอ วา

เปน ตว ตน ถา ไมม ความ เหน ผด ยดถอ วา เปน ตว ตน แลว

ก จะ ละ คลาย ทกข ลง ไป มาก ท เดยว พระ ผ ม พระ ภาค ทรง

แสดง วา ความ ทกข ทง หลาย จะ ละ คลาย เบาบาง ลง ได เมอ

กเลส ดบ ไป ตาม ลำดบ เมอ กเลส ยง ไม ดบ สน ไป การ เกด ก

ยอม ยง ม ประมาณ นบ ไม ได ตราบ ใด ท ยง เกด ตราบ นน ก

ยง ม ทกข พระ โสดาบน บคคล ดบ กเลส ขน ตน ได แลว จง เกด

อยาง มาก ทสด อก เจด ชาต เทานน ขอความ ใน พระ สตร1 ม

1  สงยตตนกาย มหาวารวรรค อภสมยวรรคท ๖ นขสขาสตร ขอ ๑๗๔๗

แนวทางเจรญวปสสนา  513

วา พระ ผ ม พระ ภาค ทรง ชอน ฝน เลก นอยไว ท ปลาย พระ นขา

แลว ตรส วา ฝน เลก นอย ท ปลาย เลบ น เปรยบ ได กบ การ เกด อก

ของ พระ โสดาบน บคคล ซง ม เพยง เจด ชาต สวน มหา ปฐพ

นน เปรยบ ได กบ ชาต ท จะ ตอง เกด อก ของ พวก ปถชน เมอ

ชาตคอ การ เกด ของ ปถชน ม มาก เหลอ ประมาณ เชน น ทกข

ซง เกด เพราะ ชาต ก จะ ตอง มาก เหลอ ประมาณ ตาม ท ถาม

ท เดยว

ถ. ทก ทาน ท นง อย ใน ท น คง อยาก จะ ทราบ วาจะ เรม ปฏบต

วปสสนา เดยว น จะ ทำ อยางไร

ส. ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ขณะ ท สต ระลก ร

ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม หนง สภาพ ธรรม ใด นน สมมา สงกปปะ

คอ วตก เจตสก ก ตรก คอ จรด ใน ลกษณะ ของ อารมณ ท

กำลง ปรากฏ และ ปญญา เรม ศกษา พจารณา ลกษณะ ทแท จรง

ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ท ละ เลก ท ละ นอย จนกวา ความ ร จะ

เพม ขน

ความ ร จะ เกด ขนและ เจรญ ขน ได จาก การ พจารณา ร

ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ซง ปรากฏ ใน ขณะ ท สต ระลก ร

ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม นน สภาพ ธรรม เกด ขน ปรากฏ แลว

ก หมด ไป เรว เหลอ เกน บางท ก ยง ไมทน จะ พจารณา ศกษา

ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม นน เลย เชน ขณะ ไดยน สต เกด

514  แนวทางเจรญวปสสนา

ระลก ร สภาพ ไดยน นด เดยว แต ยง ไมทน ศกษา พจารณา ร วา

เปน สภาพ ร เสยง สภาพ ไดยน ก หมด ไป แลว แมวา ใน ตอน ตน

ปญญา จะ ไม เกด ขน ร ชด ใน ลกษณะ ของ สภาพ ไดยน ก เปน

ธรรมดา ท จะ เปน อยาง นน เพราะ ไมม ใคร สามารถ ยด จบ เสยง

หรอ นามธรรม ท ไดยน เอา มาท ดล อง เอา มา พสจน พจารณา ได

แต วา สภาพ ไดยน ก จะ ตอง เกด อก ผ อบรม เจรญ สต และ ปญญา

จง ระลก ร ลกษณะ ของ นามธรรม ท ไดยน ใน คราว ตอ ไป อก ได

ขณะ น สต จะ เกด ขน ระลก ร ลกษณะ ของ นามธรรมหรอ

รป ธรรม ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน

ทาง กาย ทาง ใจ ทาง หนง ทาง ใด กได ท ละ ลกษณะ และ

พจารณา ศกษา ร ลกษณะ ของ สภาพ ธร รม นนๆ ท ละ เลกทละ

นอย จนกวา ปญญา จะ เพม ขน ร ชด ใน ลกษณะ ท ตาง กน ของ

นามธรรม และ รป ธรรม สามารถ ท จะ แยก ร ลกษณะ ท ตาง

กน ของ นามธรรม ท ไดยน กบ เสยง ฯลฯ ใน ทสด ก จะ ชน

กบ สภาพ ของ นามธรรม และ รป ธรรม มาก ขน เมอ ชน แลว

ความ ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ก เพม ขน อก ไม วา

นามธรรม ใด รป ธรรม ใด จะ เกด ณ สถาน ท ใด สต และ ปญญา

ก สามารถ เกด ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธร รม นนๆ ใน ขณะ นน

ได ตาม ปกต ตาม ความ เปน จรง การ เจรญ สต ปฏ ฐาน เปนการ

เจรญ สต ปญญา ความ ร ใด ท ได อบรม ให เกด ขน แลว ความ ร

นน ก จะ เพม ขน และ ละ คลาย ความ ไมร ให ลด นอย ลง ไป ดวย

แนวทางเจรญวปสสนา  515

ถ. สมมต วา ไหว พระ สวด มนต เสรจ เรยบรอย แลว คด วา จะ นง

กรรมฐาน จะ โยนโส มนสการ อยางไร จง จะ ไม ม อภ ชฌา และ

โทมนส ใน อารมณ

ส. ท จะ เปน โยนโส มน ส การ จรงๆ นน ตอง เปน สมมา สต ใน การ

เจ รญ มค ค ม องค ๘ ฉะนน จง ไม ควร คด วา จะ นง กรรมฐาน

ท คด วา จะ นง กรรมฐาน ก เพราะ เหน ผด วา ม ตว ตน ท สามารถ

จะ ให สต เกด ขน ได ตาม กำหนด เวลา แต สมมา สต นน ไม ตอง

คอย จน กระทง ไหว พระ สวด มนต แลว ใคร ไหว พระ เมอ ไมร

วา เปน นามธรรม เปน รป ธรรม จง ยดถอ สภาพ ธรรม ใน ขณะ ท

กำลง ไหว พระ นน เปน ตว ตน คอ เปน เรา ไหว พระ ใน ขณะ

ท สวด มนต เมอ ไมร วา เปน นามธรรม เปน รป ธรรม ก ยดถอ

วา เปน เรา สวด มนต สมมา สต จะ เกด ขน ระลก ร ลกษณะ ของ

สภาพ ธรรม หนง สภาพ ธรรม ใด ขณะ ท กำลง ไหว พระ สวด มนต

หรอ ใน ขณะ อนๆ ไม วา จะ อย ใน อรยาบถ ใด ได ทง นน

❖

ถ. อาตมา อยาก จะ ถาม เรอง การ เจรญ สต ปฏ ฐาน อาตมา ได อาน

พระ อภธรรม ปฎก เลม ๒ ขน ธ วภงค ใน หมวด ของ รป ๒๘

รป ม รป ท เหน ไม ได กระทบ ไม ได รป ละเอยด รป ไกล

เปนตน

516  แนวทางเจรญวปสสนา

ส. รป ทงหมด ม ๒๘ รป และ ม เพยง รป เดยว เทานน ท เหน ได

คอ ร ปา รมณ ท ปรากฏ ทาง ตา ซง เปน รป ท เหน ได (สนท ส สน

รป) และ กระทบ ได (สป ปฏ ฆ รป) อก ๑๑ รป คอ เสยง ๑

กลน ๑ รส ๑ โผฏฐพพะ ๓ จกข ปสาท รป ๑ โสต ปสาท

รป ๑ ฆาน ปสาท รป ๑ ชวหา ปสาท รป ๑ กาย ปสาท รป ๑

เปน รป ท กระทบ ได แต เหน ไม ได รป ๑๒ รป ท กระทบ ได

น เปน รป หยาบ จง เปน รป ใกล ตอ การ พจารณา ร ได สวน รป

อก ๑๖ รป ท เหลอ นน เหน ไม ได และ กระทบ ไม ได จง เปน

รป ละเอยด และ เปน รป ไกล ตอ การ พจารณา ร ได

สภาพ ธรรม ม จรง ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง ไว นน

ผ อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน สามารถ พสจน ร ลกษณะ ของ สภาพ

ธรรม นนๆ ท กำลง ปรากฏ ตาม ปกต ตาม ความ เปน จรง ได

แต ก เปน เรอง ละเอยด และ ลก ซง มาก เชน ร ปา รมณ ซง เปน

สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ทาง ตา นน เพยง ได ฟง เทา น ก รสก วา จะ

เขาใจ ได ไม ยาก แต ไมใช ความ ร ใน ขณะ กำลง เหน ถา บคคล

นน ไม ได อบรม เจรญ สต ปฏ ฐาน จน ปญญา คม กลา ก จะ ไมร

ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ตาม ความ เปน จรง เพราะ

ขณะ เหน ทาง ตา นน ม ร ปา รมณ แนๆ แต ก เหน เปน คน สตว

เปน วตถ ตางๆ จน กระทง เกด ความ สงสย วา ร ปา รมณ นน เปน

อยางไร ม ลกษณะ อยางไร

แนวทางเจรญวปสสนา  517

ร ปา รมณ เปน สภาพ ธรรม ท ปรากฏ เมอ ลมตา แลว เหน โดย

ท ยง ไม ได นกถง สง หนง สง ใด เลย นน แหละ เปน ลกษณะ

แทๆ ของ ร ปา รมณ ซง ปญญา จะ ตอง เจรญ จน เขาใจ จน ชน วา

ร ปา รมณ ไมใช สตว บคคล ตว ตน หรอ วตถ ใดๆ ทง สน

ลกษณะ ทแท จรง ของ ร ปา รมณ เปน สภาพ ธรรม ท ปรากฏ ทาง

ตา เทา นน จรงๆ ฉะนน เมอ สต ปฏ ฐาน ยง ไม เกด ก ยง ไม

ระลก ศกษา พจารณา ลกษณะ ของ ร ปา รมณ จรงๆ วา เปน

เพยง สง ท ปรากฏ ทาง ตา จง ละ คลาย การ ยดถอ สง ท เคย เหน

เปน คน เปน สตว เปน วตถ ตางๆ ไม ได เลย

ถ. ศกษา หมายความ วา อยางไร

ส. ขณะ ท สต เกด ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ใด สภาพ ธรรม

หนง ท ปรากฏ และ พจารณา ร ลกษณะ สภาพ ธร รม นนๆ (ไมใช

คด ใน ใจ เปนคำๆ) เพอ ประจกษ แจง ไตรลกษณ ของ สภาพ ร

และ สภาพ ธรรม ท ไมใช สภาพ ร นน แหละ คอ การ ศกษา

ลกษณะ ท ไมใช ตว ตน ของ สภาพ ธรรม ท ปรากฏ

ถ. ลมตา ยง เหน อย แต ไม ใสใจ ใช ไหม ครบ

ส. หาม การ เกด ดบ สบ ตอ ของ จต ซง เปน ไป ตาม ปกต ไม ได แต

เมอ สต เกด ขน สต ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ใด สภาพ

ธรรม หนง ท กำลง ปรากฏ ตาม ปกต นนเอง

518  แนวทางเจรญวปสสนา

ถ. ถา อยาง นน จด มง หมาย ใน การ เจรญ สต ปฏ ฐาน ใน ชวต

ประจำ วน สวน มาก เรา ทำ กน เพอ ใหพน ทกข เมอ ม ปญญา

เกด ขน แลว จง พนทกข

ส. เรอง พน ทกข ยง เปน เรอง ท พน ไม ได งายๆ จนกวา ปญญา จะ

เจรญ ขน เปน ขนๆ และ ละ ความ ไมร ความ สงสย ความ เหน ผด

ท ยดถอ สภาพ ธรรม เปน สตว บคคล ตว ตน กอน ซง ผ ม ปกต

เจรญ สต ปฏ ฐาน ร วา สต และ ปญญา จะ คอยๆ อบรม เจรญ ขน

ท ละ เลก ละ นอย เพราะ อวชชา ใน วน หนงๆ เกด มากกวา กศล

ทง ใน อดต อนนต ชาต และ ใน ปจจบน ชาต

ถ. แต ปญหา ท เกด ขน ก คอ วา เวลา ท ม อะไร มาก ระ ทบ เรา มก

ขาด สต

ส. เปน ธรรมดา เมอ สต ยง ไมม กำลง จะ ให สต เกด ทนท เปน สง ท

เปน ไปไม ได

ถ. จาก การ ศกษา ใน บท สวด มนต ทำวตร เชา ท ทาน วา อ ปา ทา นก

ขน ธา ทก ขา คอ การ เขาไป ยด มน ใน ขนธ ๕ เปน ทกขน

เปน อยางไร

ส. เปน ทกข แน เมอ ไมร สภาพ ความ เปน จรง ของ ธรรม ท ปรากฏ

ก ยอม ยนด ยนราย ใน ขณะ ท ยนด ยนราย ก เปน ทกข อยาง หนง

เพราะ ขณะ นน ไม สงบ จาก กเลส เลย ตราบ ใด ท ปญญา ยง ไม

เกด ขน ก ไมร สภาพ ท ตาง กน ของ กศล จต และ อกศล จต ทก คน

แนวทางเจรญวปสสนา  519

ชอบ โลภ ะ ไม หมด ความ พอใจ ใน โลภ ะ จนกวา ปญญา จะ เหน

ความ ตาง กน ของ ขณะ ท เปน กศล ซง ไม ม โลภ ะ กบ ขณะ ท เปน

โลภ ะ ซง สนก รนเรง ปรารถนา พอใจ ตด ของ เมอ ปญญา

ไม เกด ก พอใจ ใน กเลส พอใจ ใน โลภ ะ ซง ไมม วน พอ ไม วา จะ

เปน ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ โดย

ไมร เลย วา ขณะ นน เปน ทกข เปน โทษ เปน ภย การ ยดถอ

อปาทาน ขนธ ๕ จง เปน ทกข

ถ. ทน ถา เรา ระวง ตอน กระทบ เชน ตาก ระ ทบ รป หก ระ ทบ เสยง

ถา เรา ม สต ตอน นน ก จะ ไม เปน ความ พอใจ หรอ ไม พอใจ

ส. ไมม ใคร ระวง หรอ บงคบ ให สต เกด ขน ได เมอ สต เกด ก ร ความ

ตาง กน วา ขณะ ท สต เกด ตาง กบ ขณะ ท สต ไม เกด

ถ. ขนธ ๕ ของ ปถชน ก ยอม ม เชน เดยว กบ พระ อรหนต แต

ขนธ ๕ ของ ปถชน เตม ไป ดวย อปาทาน ท ทำให เกด ทกข ทน

ถา เรา คอย ระวง ตอน กระทบ เมอ ตาก ระ ทบ รป หก ระ ทบ เสยง

และ ม สต อย จะ เปนการ เจรญ สต ท ถก ตอง ไหม

ส. การ เจรญ สต ท ถก ตอง คอ ร วา ธรรม ทง หลาย เปน อนตตา

จง ร วา ขณะ ใด สต เกด ขณะ ใด สต ไม เกด แต ถา ม ตว ตน ท จะ

ระวง ก ไมใช สต ปฏ ฐาน

ถ. คำ วา “อนตตา” น คลาย เสนผม บง ภเขา บาง คน ก ร วา

“อนตตา” แปล วา อะไร หรอ “อตตา” แปล วา อะไร แต

520  แนวทางเจรญวปสสนา

ถาม กน หลายๆ คน ก อธบาย แตก ตาง กน หมด โดย มาก กลาว

วา อนตตา ไมใช ตว ตน ทงๆ ท ตว ตน ก ยง ม

ส. อะไร เปน ตว ตน

ถ. สมมต วา ตว เรา เปน ตว ตน อย แต พระ ผ ม พระ ภาค ตรส วา ม

แต เพยงขนธ ๕ มา ประชม กน

ส. เมอ เปน ขนธ ก ไมใช ตว ตน แต เมอ ไมร วา เปน ขนธ ก เขาใจ วา

เปน ตว ตน

ถ. ทงๆ ท ร อยาง น เวลา เหน ทาง ตา ก วา เรา เปน ผ เหน

ส. เพราะ ยง ไม ประจกษ แจง ลกษณะ ของ ขนธ วา ขนธ คอ

สภาพ ธรรม ทเกด ขน แลว ดบ ไป อยาง รวด เรว จรงๆ จง จำแนก

เปน อดต เปน อนาคต เปน ปจจบน เปน ภายใน เปน ภายนอก

หยาบ ละเอยด เลว ประณต ไกล ใกล เมอ ประจกษ

ลกษณะ ของ ขนธ จรงๆ ก ร วา สภาพ ธรรม แตละลกษณะ ท เกด

ดบ นน เปน รป ขนธ หรอ เปน เวทนา ขนธ หรอ เปน สญญาขนธ

หรอ เปน สงขาร ขนธ หรอ เปน วญญาณ ขนธ นนเอง

❖

ถ. ขอ ให อธบาย เรอง อรยาบถ ปดบง ทกข

ส. ท วา อรยาบถ ปดบง ทกข นน ตอง เขาใจ ดวย วา หมาย ถง ทกข

แนวทางเจรญวปสสนา  521

ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ทง หลาย ไมใช เฉพาะ ทกขเวทนา

แมวา ขณะ น จะ นง นอน ยน เดน โดย ยง ไม เมอย อรยาบถ

ก ปดบง ทกข ลกษณะ ซง เปนการ เกด ดบ ของ นามธรรม และ รป

ธรรม ท เกด รวม กน ใน อรยาบถ นนๆ ปญญา ท ประจกษ แจง

การ เกด ดบ ของ นามธรรม และ รป ธรรม นน ไมใช ร อรยาบถ

หนง แลว เปลยน เปน อก อรยาบถ หนง จง กลาว วา อรยาบถ

ปดบง ทกข และ ถา เปน เชน นน ก จะ ตอง กลาว วาการ เปลยน

อรยาบถ ปดบง ทกข ซง ไมใช ร วา อรยาบถ นน เอง ปดบง ทกข

แต ท พระ ธรรม แสดง วา อรยาบถ ปดบง ทกข นน ก เพราะ การ

เกด รวม กน ของ นาม รป เปนอรยาบถ ตางๆ จง ปดบง ไม ให ร

ทกข ลกษณะ ของ แตละ รป แตละ นาม ท กำลง เกด ดบ อย ตลอด

เวลา

บาง ทาน สารภาพ วา เพง นง ใหมๆ พอ ถก ถาม วา เปน

ทกข ไหม ก ตอบ วา ไม เปน เมอ ไม เปน ทกข แลว อรยาบถ

จะ บงทกข ได อยางไร เมอ ทกข ไมม จะ กลาว วา อรยาบถ

ปดบง ทกข ไม ได ตอง ม ทกข อย จง จะ กลาว ได วา อรยาบถ

ปดบง ทกข ความ จรง ถง แมวา อรยาบถ ใด ไมม ทกขเวทนา

เกด ขน อรยาบถ นน ก ปดบง ทกข ไว แลว เพราะ ไม เหน การ

เกด ดบ ของ นาม รป ใน ขณะ นน เมอ ไม อบรม เจรญ ปญญา ให ร

ลกษณะ ของ นาม และ รป ก เขาใจ ผด วา ร ทกข ขณะ ท พจารณา

กอน เปลยน อรยาบถ แต วา ร ทกข อะไร ใน เมอ ยง ไมร ลกษณะ

522  แนวทางเจรญวปสสนา

ท ไมใช ตว ตน ของ สภาพ ร ทาง ตา กบ สง ท ปรากฏ ทาง ตา สภาพ

ไดยน กบ เสยง ท ปรากฏ ทาง ห สภาพ ร กลน กบ กลน สภาพ

ร รส กบ รส สภาพ ร โผฏฐพพะ และ โผฏฐพพะ สภาพ คด นก

สข ทกข ตางๆ แมแต สภาพ ธรรม ท คด จะ เปลยน อรยาบถ นน

ก ไมร วา ไมใช ตว ตน เปน นามธรรม ชนด หนง ท เกด ขน แลว ก

ดบ ไป เมอ ไม ระลก ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม

ตาม ปกต ตาม ความ เปน จรง ปญญา ก สมบรณ ขน ตาม ลำดบ

ขน ไม ได จง ไม ประจกษ ทกข อรย สจ จ เพราะ ปญญา ยง ไม

ประจกษ ลกษณะ ของ นามธรรม และรป ธรรม

❖

ถ. ขณะ ไหน ท ม สต ก ม แต ทกข ท ปรากฏ แต ไม ได แยก รป นาม

ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ เพราะ

การ แยก นน แยก กน มา เยอะ แยะ แลว แต แยก กน ตาม ปรยต

ดฉน ม การ ศกษา นอย เพยง แต ปฏบต นดๆ หนอยๆ ท

สำนก ปฏบต เกด ความ ร มา อยาง นน ก เรยน ให ทราบ จะ วา

ร ตามอรย สจ จ หรอ ร ตาม อะไร ก แลว แต จะ เขาใจ เถอะ คะ แต

ร อยาง นน จรงๆ

ส. พอใจ ใน ความ ร อยาง น แลว หรอ ยง

ถ. ยง อย ใน ระหวาง การ ศกษา จะ วา พอใจ ก ไม ได

แนวทางเจรญวปสสนา  523

ส. ท กลาว วา ไป สำนก ปฏบต เพอ ความ ร ความ เขาใจ ใน หนทาง

ปฏบต แต ถา ไป แลว ไมร ไมเขาใจ สภาพ ธรรม การ ไป จะ ม

ประโยชน ไหม

ถ. ก ม ตาม ธรรมดา เรา อย บาน อกศล เกด มาก เมอ เรา ไป สำนก

ปฏบต ได พบ กลยาณมตร ท ด พบ สถาน ท ท สงบ เงยบ กศล

จต ก เกด มาก อน น ดฉน ถอวา ม ประโยชน

ส. โสต า ปตต ยง คะ องค ธรรม ของ การ บรรล โสดาบน ม ๔ คอ

คบสตบรษ ๑ ฟง ธรรม จาก ทาน ๑ พจารณา ธรรม ท ได ฟง

ดวย ความ ถก ตอง ๑ ปฏบต ธรรม สมควร แก ธรรม ๑ ไม

เกยว กบ สถาน ท เลย ฉะนน ใน เรอง ของ สำนก ปฏบต นน

ควร ยอน กลบ ไป พจารณา สำนก ของ พระ ผ ม พระ ภาค เพอ

เปรยบ เทยบ ให เหน วา สำนก ปฏบต ใน สมย น เหมอน กบ

สำนก ของ พระ ผ ม พระ ภาค หรอ ไม สำนก ของ พระ ผ ม พระ

ภาค ใน อดตกาล นน พระ ภกษ ทง หลาย บณฑบาต สนทนา

ธรรม ทำ กจ ตางๆ ตามพ ระ วนย บญญต พระ ผ ม พระ ภาค

ทรง สรรเสรญ กศล ทง ปวง แต ผ ท ไป ส สำนก ปฏบต ใน สมย

น ปฏบต เชน เดยว กบพทธ บรษท ใน ครง นน หรอ เกน กวา

หรอ ตาง กน ถา เหต คอ การ ปฏบต ตาง กน ผล จะ เหมอน

กน ได ไหม อบาสก และ อบาสกา ใน ครง พทธกาล เชน ทาน

อนาถ บณฑ ก เศรษฐ ทาน ก ไป พระ เชต วน มหา วหาร ท ทาน

ได สราง ไว แต ทาน เหลา นน ก ไม ได เขาใจ ผด วาจะ ตอง บรรล

524  แนวทางเจรญวปสสนา

มค ค ผล เฉพาะ ใน สถาน ท เหลา นน เพราะ ทาน เหลา นน บรรล

มค ค ผล นพพาน ณ สถาน ท ตางๆ กน ตาม ชวต ประจำ วน

จรงๆ ของ แตละ ทาน

ใน อง คต ต รน กาย ปญจก นบาต อรญ ญ วค ค ท ๔

อรญ ญกสตร พระ ผ ม พระ ภาค ตรส วา ดกร ภกษ ทง หลาย

ภกษ ท ถอ อย ปา เปน วตร ๕ จำพวก น ๕ จำพวก เปน

ไฉน คอ ภกษ ผ ถอ อย ปา เปน วตร เพราะ โง เขลา เพราะ

หลง งม งาย ๑ ม ปรารถนา ลามก ถก ความ อยาก ครอบงำ จง

ถอ อย ปา เปน วตร ๑ ถออย ปา เปน วตร เพราะ เปน บา เพราะ

จต ฟงซาน ๑ ถอ อย ปา เปน วตร เพราะ ร วา เปน วตร อน

พระพทธเจา และ สาวก แหง พระพทธเจา สรรเสรญ ๑ ถอ อย

ปา เปน วตร เพราะ อาศยความ เปน ผ ม ความ ปรารถนา นอย

ความ สนโดษ ความ ขดเกลาความ เปน ผ ม ความ ตองการ ดวย

ขอ ปฏบต อน งาม เชน น ๑

ขอความ ตอ ไป ม วา

ดกร ภกษ ทง หลาย บรรดา ภกษ ผ ถอ อย ปา เปน วตร ๕

จำพวก น แล ภกษ ผ ถอ อย ปา เปน วตร เพราะ อาศย ความ เปน ผ ม

ความ ปรารถนา นอย ความ สนโดษ ความ ขดเกลา ความ สงด

ความ เปน ผ ม ความ ตองการ ดวย ขอ ปฏบต อน งาม เชน น เปน ผ เลศ

ประเสรฐ เปน ประธาน สงสด และ ด กวาในบรรดาภกษ ผ ถอ อย

ปา เปน วตร ๕ จำพวก น เปรยบ เหมอน นม สด เกด จาก โค นม สม

แนวทางเจรญวปสสนา  525

เกด จาก นม สด เนย ขน เกด จาก นม สม เนยใส เกด จาก เนย ขน หว

เนยใส เกด จาก เนยใส หว เนยใส ชาว โลก ยอม กลาว วา เปน ยอด ใน

จำพวก โครส ๕ เหลา นน ฉนใด บรรดา ภกษ ผ ถอ อย ปา เปน วตร ๕

จำพวก น ภกษ ผ ถอ อย ปา เปน วตร เพราะ อาศย ความ เปน ผ ม ความ

ปรารถนา นอย ความ สนโดษ ความ ขดเกลา ความ สงด ความ เปน

ผ ม ความ ตองการ ดวย ขอ ปฏบต อน งาม เชน น เปน เลศ ประเสรฐ

เปน ประธาน สงสด และ ด กวา ในบรรดาภกษ ผ ถอ อย ปา เปน วตร ๕

จำพวก น ฉน นน เหมอน กน

จบสตรท๑

ทำไม จง ม ภกษ ผ ถอ อย ปา เปน วตร เพราะ โง เขลา เพราะ หลง

งมงาย บาง ทาน คด วา อย ปา แลว ก จะ ร แจง อรย สจ จ ธรรม ผ ท

เขาใจ อยาง นน เปน ผ อย ปา เพราะ โง เขลา หรอ เพราะ งมงาย หรอ

ไม ถา เขาใจ เหตผล แลว จะ เหน วา ไมม ชวต ใด ท ประเสรฐ ยง กวา

บรรพชต ผ สละ ชวต ฆราวาส ไป ส สำนก ของ พระ ผ ม พระ ภาค ซง

ไมใช การ ไป ส สำนก ปฏบต เพยง ชว คร ชว ยาม เพอ ตองการ บรรล

มค ค ผล เพราะ คด วาการ ไป ทำ วปสสนา ท สำนก ปฏบต ซง ไมใช

อธยาศย จรงๆ นน จะ เปน เหต ให ร แจง อรย สจ จ ธรรม ได ซง ถา

เปน จรง เชน นน คฤหสถ ไป ทำ วปสสนา ท สำนก ปฏบต ก ควร แก

การ สรรเสรญ ยง กวา พระ ภกษ ใน สำนก ของ พระ ผ ม พระ ภาค ซง

ทาน ม ชวต ตาม ปกต ธรรมดา ตามพ ระ วนย บญญต คอ บณฑบาต

ฟง ธรรม สนทนา ธรรม และ กระทำ กจ ตางๆ ของ สงฆ ดวย

526  แนวทางเจรญวปสสนา

ถ. ท วา ไมใช อธยาศย น ก เขาใจ แต ถา จะ ฝน อธยาศย ไม เปนการ

สมควร หรอ

ส. อน น ตอง พจารณา เหตผล ให ถก ตอง ม พระ ภกษ จำนวน มาก ท

เดยว ท ไม ได อย ปา พระ ผ ม พระ ภาค ไม ทรง บงคบ ให เจรญ สต

ปฏ ฐาน ใน ปา หรอ ใน หอง หรอ ใน สถาน ท ท ไม ให ทำ กจ อะไร

เลย พระ ผ ม พระ ภาค ทรง สรรเสรญ การ อย ปา ทรง สรรเสรญ

การ ไม คลกคล ทรง สรรเสรญ ทก อยาง ท ไม เปน ปจจย ให เกด

โลภ ะ โทสะ โมหะ แต มได ทรง บงคบ มได ทรง วาง กฎ เกณฑ

ใน การ อบรม เจรญ ปญญา เพราะ พระองค ทรง ร อธยาศย ของ

สตว โลก พระองค ทรง แสดง ธรรม ให พทธ บรษท เขาใจ สภาพ

ธรรม ถก ตอง เพอ ขดเกลา กเลส ท ม อย ตาม ปกต ตาม ความ

เปน จรง ดวย การ เจรญ สต ปฏ ฐาน ตาม เพศ ของ บรรพชต และ

คฤหสถ เมอ สต ระลก ร พจารณา ศกษา ลกษณะ ของ นามธรรม

และ รป ธรรม เพม ขน ท ละ เลก ท ละ นอย นน ก จะ สงเกต ได วา

คอยๆ ละ นสย เกา ท เคย เพลน ไป ทาง ตา ห จมก ลน กาย

ใจ ดวย โลภ ะ โทสะ โมหะ ไป ท ละ นอย เปน อธยาศย จรงๆ

ไมใช ฮวบฮาบ เปน พกๆ ไมใช อยาง ท บาง ทาน กลาว วา สถาน

ท ปฏบต นน ไม ควร ทาส เพราะ ทำให เกด โลภ ะ แต พอก ลบ บาน

ก ทาส บาน ปลก ตนไม ดอกไม ตาม อธยาศย แทจรง ท สะสม

มา

แนวทางเจรญวปสสนา  527

พระ ผ ม พระ ภาค อร หน ต สมมา สม พทธ เจา ทรง แสดง พระ ธรรม ซง เปน สจ จ ธรรม เปน ความ จรง เพอ ให เกด ความ เหน ถก ใน เหต และ ผล ของ สภาพ ธรรม ทง หลาย ทรง แสดง การ อบรม เจรญ ปญญา ดวย การ เจรญ สต ปฏ ฐาน เพอ ละ คลาย อนสย กเลส ท ประจำ อย ใน จต ซง เกด ดบ สบ ตอ กน มา ใน อดต อนนต ชาต จนถง ขณะ น อวชชา ความ ไมร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม และ ความ เหน ผด ท ยดถอ สภาพ ธรรม วา เปน ตว ตน นน เปน อนสย กเลส ไม วา จะ เหน ขณะ ใด ไดยน ขณะ ใด ลม รส ร โผฏฐพพะ คด นก สข ทกข ขณะ ใด ก ยดถอ วา เปน ตว ตน ทง สน ฉะนน ทาง เดยว ท จะ ละ อนสย กเลส ได ก คอ เจรญ สต พจารณา ร ลกษณะ ของ สง ท กำลง ปรากฏ และ ร ชด ขน เปน ลำดบ จนถง วปสสนา ญาณ ขนท ๑ คอ นาม รป ปร จ เฉท ญาณ ซง เปน ความ สมบรณ ของ ปญญา ท ประจกษ แจง ลกษณะ ตาง กน ของ นามธรรม และ รป ธรรม ท ปรากฏ ใน ขณะ นน

การ อบรม เจรญ ปญญา ไมใช การ พยายาม สราง ทกข ให เกด ขน ดวย การ นง นอน ยน เดน นานๆ เพอ ให เกด ทกขเวทนา แต เปนการ ระลก ร พจารณา ศกษา ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ท กำลง ปรากฏ ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ ตาม ปกต ตาม ความ จรง ซง เกด ขน แลว ตาม เหต ปจจย ไม วา จะ อย ทไหน กตาม

528  แนวทางเจรญวปสสนา

ถ. การ เจรญ สต ปฏ ฐาน ม ๔ คอ กา ยา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน

เวท นา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน จต ตา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน

ธม มา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน สต ปฏ ฐาน ทง ๔ น ทาน อรรถ กถา

จาร ย อปมา เหมอน ประต เมอง ทง ๔ ถา ใคร เขา ประต ใด ประต

หนง ไม วา จะ เปน ประต ทศ ตะวน ออก ทศ ตะวน ตก ทศ เหนอ

ทศ ใต ก เขาไป จนถง กลาง เมอง ได เหมอน กน เพราะ ฉะนน

ทก วน น ก ม อาจารย หลาย ตอ หลาย คน ท วา ไม จำเปน ตอง

เจรญ สต ปฏ ฐาน ทง ๔ เอา แค กา ยา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน

เพยง อยาง เดยวก พอ เพราะ อรรถ กถา ทาน แก ไว วา เขา ประต

ใด ประต หนง ก ถง กลาง ใจ เมอง เหมอน กน กา ยา น ปส สนา

สต ปฏ ฐาน น เจรญ อยาง เดยว จะ ถง พระ นพพาน ไหม ครบ

ส. การ เจรญ ปญญา เปน เรอง ละเอยด มาก ไมใช วา ผ หนง ผ ใด

อาน อรรถ กถา แลว ปฏบต ได ประต อย ทไหน ถา ยง ไม ทราบ

เลย วา ประต อย ทไหน แลว จะ เขา ประต ไหน

ถ. ประต ก คอ กาย เวทนา จต ธรรม นนเอง

ส. เมอ ประต คอ กาย เวทนา จต ธรรม แลว ร อะไร ท กาย

ซง จะ ตอง พจารณา โดย ละ เอยด จรงๆ สภาพ ธรรม ทง หลาย

ไม วา จะ เปน ขนธ อายตนะ ธาต อรย สจ จ ก ไมใช สตว

บคคล ตว ตน เพราะ เปน นามธรรม คอ สภาพ ร ๑ และ

เปน รป ธรรม คอ ไมใช สภาพ ร ๑ การ เขาใจ เชน น ไมใช

แนวทางเจรญวปสสนา  529

การ ประจกษ แจง ลกษณะ ท ไมใช ตว ตน ของ นามธรรม และ

รป ธรรม ใน ขน การ ฟง นน ไม สงสย เลย วา รป ธรรม ม จรง รป

เกด ขน ปรากฏ ทาง ตา เปน สสน ตางๆ เสยง เปน รป ท ปรากฏ

ทาง ห กลน เปน รป ท ปรากฏ ทาง จมก รส เปน รป ท ปรากฏ ทาง

ลน เปนตน และ นามธรรม ก ม จรง เกด ขน ร อารมณ ตางๆ โดย

ขน การ ฟง นน เขาใจ ได ถก ตอง แต การ ท ปญญา จะ ร ลกษณะ

นามธรรม ท เปน สภาพ ร เปน ธาต ร เปน อาการ ร นน จะ

ร ได อยางไร ถา ไม ระลก ร ฉะนน การ เจรญ กา ยา น ปส สนา

สต ปฏ ฐาน อยาง เดยวจะ ทำให ร ลกษณะ ของ นามธรรม ได

หรอ

ผ ท อบรม เจรญ ปญญา สต ระลก ร ลกษณะ ของ สภาพ ร

ใน ขณะ ท กำลง เหน พจารณา ศกษา ร วา เปน เพยง สภาพ ร

อยาง หนง ขณะ ไดยน ก ระลก ได พจารณา เขาใจ ลกษณะ ของ

นามธรรม ท ไดยน เพอ ท จะ ร จรงๆ วา ขณะ นน เปน สภาพ

ร เสยง เมอ อบรม เจรญ สต ศกษา พจารณา เขาใจ และ ร

ลกษณะ ของ นามธรรม ทาง ตา ทาง ห ฯลฯ บอยๆ เนองๆ

ปญญา ก จะ ร ได วา ยง ม นาม ธร รม อนๆ อก ท จะ ตอง ระลก ร

จนกวา ลกษณะ ของ นามธรรม ซง เปน สภาพ ร หรอ อาการ

ร นน จะ ปรากฏ จรงๆ ให ประจกษ แจง วา เปน แต เพยง ธาต ร

อาการ ร ซง ไมใช สตว บคคล ตว ตน

530  แนวทางเจรญวปสสนา

ถา ผ ใด จะ ระลก เพยง ลกษณะ ของ นามธรรม ท ไดยน แต

ไม ระลก ร ลกษณะ ของ นามธรรม ท กำลง เหน เลย ม ความ ตงใจ

พากเพยร ท จะ ร เพยง ลกษณะ ของ นามธรรม ท ไดยน เสยง

เทานน จะ เขาใจ ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท เปน ธาต ร จรงๆ

ใน ขณะ ท เหน ได ไหม พสจน ได ดวย ตนเอง วา ไม เปน เชน นน

เลย

ฉะนน การ อบรม เจรญ ปญญา โดย สต ระลก ร พจารณา

ศกษา เขาใจ ลกษณะ ของ นามธรรม ทง ทาง ตา ทาง ห ทาง

จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ ก เพอ ท ประจกษ แจง ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม ซง เปน ธาต ร จน หมด สงสย จรงๆ

เมอ สต เกด และ ปญญา พจารณา ร ลกษณะ ของ นามธรรม

ทง ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ โดย ทว แลว ก ละ คลาย

ความ สงสย ใน ลกษณะ ของ นาม ธาต ซง เปน ธาต ร ไป ท ละ เลก

ละ นอย จนกวา ปญญา ความ ร ชด ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม จะ

เพม ขนๆ เปน ลำดบ แต ถา ผ ใด ตองการ ร เพยง นาม เดยว

เทานน ก แสดง วา ยง ตอง ม ความ ไมร และ ความ สงสย ใน

ลกษณะ ของ นาม ธร รม อนๆ ดวย เหต น การ ท จะ ขจด

ความ สงสย ความ ไมร ใน ลกษณะ ของ ธาต ร นน จง เปน ไป

ไม ไดท จะ ร เพยง ลกษณะ ของ นามธรรม เดยว เพราะ ถา ร

เพยง นามธรรม เดยว เทา นน จรงๆ ก แสดง วา ไมร สภาพ ธรรม

อน แนๆ

แนวทางเจรญวปสสนา  531

ถ. ขน ฟง เขา แลว ก เขาใจ เวลา ปฏบต เขา ก ผาน นาม รป ปร จ เฉท

ญาณ

ส. ผาน อยางไร

ถ. อน น ไมใช ตว ผม

ส. เพราะ ฉะนน ไม ตอง ตน เตน กบ การ ผาน ของ คน อน จะ ตอง

เปน ปญญา ของ ทาน เอง ท พจารณา ร วา ปญญา ท ได อบรม

เจ รญ ขนๆ จน เปน ปจจย ให วปสสนา ญาณ เกด ขน นน ประจกษ

แจง สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ตาม ปกต ท ละ อยาง ทาง มโน

ทวาร ประจกษ ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม แตละ

ลกษณะ ท กำลง ปรากฏ ไมใช เพยง นามธรรม เดยว และ รป ธรรม

เดยว เทานน

ถ. ผ ปฏบต จน กระทง ได ถง นพพ ทา ญาณ การ ปฏบต ของ เขา ก

คอ ด รป นง รป นอน รป ยน รป เดน ผม ยง สงสย วา รป

นง รป นอน รป ยน รป เดน เขา ไป ด กน ยง ไง ปฏบต กน

อยางไร จน บรรล ได ถง นพพ ทา ญาณ

ส. นาม รป ปร จ เฉท ญาณ เปน อยางไร เมอ ไมร ก จะ ถง นพพ ทา

ญาณ ไม ได กา ยา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน คอ ขณะ ท สต ระลก

ร ลกษณะ ของ รป ปรม ตถ ธรรม ท ละ ลกษณะ ซง ปรากฏ ท กาย

คอ รป เยน บาง รป รอน บาง รป ออน บาง รป แขง บาง รป ตง

บาง รป ไหว บาง ไมใช ด รป เปน ทาทาง นง นอน ยน เดน

532  แนวทางเจรญวปสสนา

เมอ สภาพ เยน ปรากฏ ท กาย ก เปน เพยง สภาพ ธรรม ท เยน

จง ไมใช เรา ไมใช ของ เรา ไมใช ตว ตน เมอ ไมร ลกษณะ ของ

รป ธรรม ท ปรากฏ แตละ ทวาร วา เปน เพยง รป ท ปรากฏ ได แตละ

ทวาร เทานน ก จะ ถง นาม รป ปร จ เฉท ญาณ ไม ได เมอ ปญญา

ไม ถง นาม รป ปร จ เฉท ญาณ ก จะ ถง นพพ ทา ญาณ ไม ได

ถ. ใน สมปชญญ บรรพ ทาน ก แสดง ไว วา เรา ยน ก ร วา เรา ยน

ขณะ ท เดน ก ร วา เรา เดน ขณะ ท นง ก ร วา เรา นง หรอ ค เขา

เหยยด ออก ก ให ร ลกษณะ สณฐาน ตางๆ น คำ วา เรา เดน ก

ให ร วา เรา เดน ร ขณะ ท เดน ชอ วา ปฏบต รป เดน ได ไหม ครบ

ส. ถา ไมม รป จะ ม เดน ได ไหม

ถ. ไมม รป ก ม แต อากาศ อากาศ เดน ไม ได ครบ

ส. ขณะ ท กำลง เดน ม รป แตละ ลกษณะ ปรากฏ ให ร ได แตละ ทาง

ถ. รป เดน หรอ เปลา ครบ

ส. รป ท ปรากฏ ไม วา ขณะ นง หรอ นอน หรอ ยน หรอ เดน นน

จะ ตอง ปรากฏ ทาง หนง ทาง ใด คอ ทาง ตา หรอ ทาง ห หรอ

ทาง จมก หรอ ทาง ลน หรอ ทาง กาย หรอ ทาง ใจ โดย ไม

เจาะจง โดย เปน อนตตา

ถ. น เขา จงใจ เพราะ ใน อรรถ กถา ทาน ก อปมา ไว วา เขา ประต ใด

แนวทางเจรญวปสสนา  533

ประตหนง ก ถง กลาง เมอง เหมอน กน เพราะ ฉะนน เจรญ

เฉพาะ กา ยาน ปส สน สต ปฏ ฐาน เทานน ปฏ ฐาน อน เขา ไม เอา

ส. การ อาน อรรถ กถา จะ ตอง เขาใจ ดวย วา ปญญา ท ละ ความ เหน

ผด ท ยดถอ สภาพ ธรรม เปน ตว ตน ได จรงๆ นน เปน ปญญา ท

ร อะไร สภาพ ธรรม ม ๒ อยาง คอ รป ธรรม และ นามธรรม

เมอ ไมร แจง ชด ใน ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ก ยง

ยดถอ ทง นามธรรม และ รป ธรรม วา เปน ตว ตน ขอความ ท

วา ใน ขณะ ท เดน ให ร วา เรา เดน ตาม ความ เปน จรง นน ไมม

เรา ม แต รป ขณะ ท สต ปฏ ฐาน ระลก ร ลกษณะ ของ รป ท กาย

ซง ปรากฏ ใน ขณะ ท เดน ก เปน กา ยา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน แต

จะ บงคบ สต ให ระลก ร รป ซง ปรากฏ ท กาย อย ตลอด เวลา ไม ได

ยอม แลว แต สต ซง เปน อนตตา จะ เกด ขน ระลก ร ลกษณะ ของ

นามธรรม ใด หรอ รป ธรรม ใด ท เกด ขน ปรากฏ ตาม ปกต ตาม

ความ เปน จรง ปญญา ท ละ การ ยดถอ สภาพ ธรรม วา เปน ตว ตน

นน ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ท เกด ขน ปรากฏ จน

ทว ทง ๖ ทวาร จง ร แจง ชด ได วา ไมใช ตว ตน จรงๆ

ใน สง ยต ตน กาย สฬาย ตน วรรค สมทท วรรค ท ๓ อ ทา ย สตร

(๓๐๐) ม ขอความ วา

สมย หนง ทาน พระ อานนท และ ทาน พระ อ ทา ย อย ณ โฆ ส ตา ราม

ใกล พระ นคร โกส ม พ ครง นนแล เปน เวลา เยน ทาน พระ อ ทา ย

ออก จาก ทพก ผอน แลว เขาไป หา ทาน พระ อานนท ถงท อย ได

534  แนวทางเจรญวปสสนา

ปราศรย กบ ทาน พระ อานนท ครน ผาน การ ปราศรย พอ ให ระลก

ถงกน ไป แลว จง นง ณ ท ควร สวน ขาง หนง ครน แลว ได กลาว

กะ ทาน พระ อานนท วา ดกร ทาน พระ อานนท กาย นพระ ผ ม

พระ ภาค ตรส บอกเปด เผย ประกาศ แลว โดย ปรยาย ตางๆ วา แม

เพราะ เหต น กาย น เปน อนตตา ดงน ฉนใด แม วญญาณ น ทาน

อาจ จะ บอก แสดง บญญต แตง ตง เปด เผย จำแนก กระทำ ให

ตน วา แม เพราะ เหต น วญญาณ ก เปน อนตตา ฉน นน หรอ

เมอ ยง ไมร แจง ชด ใน สภาพ ธรรม ก ยง ไม หมด ความ สงสย เมอ

ยง สงสย อย จะ ร แจง อรย สจ จ ธรรม ได อยางไร จะ เขา ประต ไหน

เพราะ ประต ท วา น หมาย ถง ขณะ ท โลก ตต รจต จะ เกด ขน

ร แจง นพพาน กอน ท โลก ตต รจต จะ เกด นน กา มาว จร จต ตอง

เกด กอน แลว แต วา กา มาว จร จต นน ม สต ปฏ ฐาน ใด ใน ๔

สต ปฏ ฐาน เปน อารมณ แต ไมใช วา ไมร แจง ชด ลกษณะ ของ รป

เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ แลว จะ ไป เขา ประต คอ บรรล

อรย สจ จ ธรรม ประจกษ ลกษณะ ของ นพพาน โดย นพพาน เปน

อารมณ ได และ กวา จะ เขาใจ ได วา กาย น เปน อนตตา… แม วญญาณ

น ก เปน อนตตา ก ตอง บอก แสดง บญญต แตง ตง เปด เผย

จำแนก กระทำ ให ตน ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธรรม ใน ขณะ

น ท กำลง เหน กำลง ไดยน กำลง ได กลน กำลง ลม รส กำลง ร

สง ท กระทบ สมผส กำลง คด นก เพราะ ยาก ท จะ เขา ถง อรรถ และ

ประจกษ แจง ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ทง หลาย ท เปน อนตตา ได

แนวทางเจรญวปสสนา  535

ทาน พระ อานนท กลาว วา ดกร ทาน พระ อ ทา ย กาย น พระ ผ

ม พระ ภาค ตรส บอก เปด เผย ประกาศ แลว โดย ปรยาย ตางๆ วา

แม เพราะ เหต น กาย น เปน อนตตา ดงน ฉนใด แม วญญาณ น ผม

อาจ จะ บอก แสดง บญญต แตง ตง เปด เผย จำแนก กระทำ

ให ตน วา แม เพราะ เหต น วญญาณ น ก เปน อนตตา ฉน นน

ถา ทาน พระ อานนท ไม ได เปน พระ โสดาบน บคคล ไมร แจง สภาพ

ธรรม ท เปน รป ธรรม และ นามธรรม โดย ทว โดย ตลอด จน ละ ความ

เหน ผด ท ยดถอ นามธรรม และ รป ธรรม เปน ตว ตน สตว บคคล

ทาน พระ อานนท ก คงจะ กลาว กบ ทาน พระ อ ทา ย ไม ได วา ผม อาจ

บอก แสดง บญญต แตง ตง เปด เผย จำแนก กระทำ ให ตน

วา แม เพราะ เหต น วญญาณ น เปน อนตตา

ฉะนน บคคล ใด บรรล ธรรม ใด ธรรม นน ยอม ปรากฏ กบ

บคคล นน เวลา น สภาพ ธรรม เกด ขน แลว ก ดบ ไป อยาง รวดเรว

เมอ บคคล ใด ยง ไม บรรล ธรรม ใด ธรรม นน ก ไม ปรากฏ กบ บคคล

นน แม จะ บอก กน สก เทาไร วา นามธรรม เปน สภาพ ร เปน ธาต ร ใน

ขณะ กำลง เหน กำลง ไดยน แต เมอ บคคล นน ยง ไม บรรล ธรรม ใด

ธรรม นน ก ไม ปรากฏ แก บคคล นน แต เมอ ธรรม ปรากฏ กบ บคคล

นน แลว บคคล นน ก ร แจง ลกษณะ ทแท จรง ของ ธรรม นน

ทาน พระ อานนท ไมม ความ สงสย ใน ลกษณะ ของ นามธรรม และ

รป ธรรม เลย ทง ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย

ทาง ใจ ถา คน สมย น เขาใจ วา จะ ร เพยง กา ยา น ปส สนา สต ปฏ ฐาน

536  แนวทางเจรญวปสสนา

อยาง เดยว หรอ ร เพยง นาม เดยว รป เดยว เทานน จะ ชอ วา ร

ลกษณะ ทแท จรง ของ นามธรรม และ รป ธรรม ได ไหม เพราะ ถา ร จรง

แลว ทำไม ทาง ตา ไมร ใน เมอ ทาง ตา เปน นามธรรม เปน ธาต ร

ท กำลง เหน ทำไม ทาง ห ไมร ใน เมอ ทาง ห เปน นามธรรม เปน ธาต

ร ท กำลง ไดยน เสยง ถา ร ลกษณะ ของ นาม ธร รม จรงๆ ประจกษ

แจง ใน ธาต ร อาการ ร แลว ทำไม ไมร วา ใน ขณะ ท คด นก ก เปน เพยง

นามธรรม ท กำลง ร เรอง ร คำ เทานน เอง

การ ท จะ ทดสอบ ปญญา ของ ทาน วา ร จรง หรอ เปลา คอ

ไม วา เปน นามธรรม ใด รป ธรรม ใด ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง

ลน ทาง กาย ทาง ใจ เมอ ร จรง ก ตอง ร ลกษณะ ของ นามธรรม

ตาง กบ รป ธรรม ใน ขณะ ท เหน ไดยน ได กลน ลม รส ร สง ท

กระทบ สมผส คด นก จง จะ เปนการ ร จรง ใน อรรถ และ ลกษณะ

ของ สภาพ ธรรม ทง หลาย โดย ความ เปน อนตตา

ทาน พระ อานนท กลาว กบ ทาน พระ อ ทา ย วา “ดกร ทาน พระ

อ ทา ย จกข วญญาณ ยอม เกด ขน เพราะ อาศย จกข และ รป หรอ”

อ ทา ย อยาง นน ทาน ผ มอาย

อานนท เหต และ ปจจย ท จกข วญญาณ อาศย เกด ขน พง ดบ

ไป หมด สน หา สวน เหลอ มได จกข วญญาณ จะ ปรากฏ บาง หรอ

หนอ

อ ทา ย ไม ปรากฏ เลย ทาน ผ มอาย

แนวทางเจรญวปสสนา  537

ใน ขณะ ท ไดยน ไมม เหน น คอ การ ประจกษ ลกษณะ ของ สภาพ

ธรรม ตาม ความ เปน จรง ใน ขณะ ท คด นก เรอง ราว ตางๆ ไมม เหน

ไมม ไดยน เพราะ ขณะ นน กำลง ร เรอง สภาพ ร กำลง คด เรอง ท

กำลง ร อย ใน ขณะ นน น คอ การ ประจกษ ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม

ตาม ความ เปน จรง ทาน พระ อานนท จง กลาว กะ ทาน พระ อ ทา ย

วา เมอ จกข วญญาณ คอ การ เหน เกด ขน เพราะ อาศย จกข คอ

ตา และ สง ท ปรากฏ ทาง ตา เมอ จกข และ รป ซง ไม เทยง ดบ ไป แลว

การ เหนจะ ม ได อยางไร การ เหน ก ตอง ดบ ไป

ใน ขณะ น ผ ท ประจกษ ลกษณะ ของ สภาพ ร ธาต ร จรงๆ เปน

นาม รป ปร จ เฉท ญาณ แลว กวา จะ อบรม เจรญ ปญญา จน ถง

นพพ ทาญาณ ได ปญญา จะ ตอง เจรญ ขน จน ร ปจจย ของ สภาพ ธรรม

ท เกด ขน บรรล ถง ปจจย ปร ค คห ญาณ แลว ปญญา จง จะ อบรม เจรญ

ตอ ไป จนกวา จะ ประจกษ การ เกด ขน และ ดบ ไป ของ สภาพ ธรรม ท

สบ ตอ กน เปน สมม สน ญาณ แลว ปญญา ก จะ ตอง อบรม เจรญ ตอ

ไป จนกวา จะ ประจกษ การ เกด ดบ แยก ขาดกน ของ สภาพ ธรรม

แตละ ลกษณะเปน อท ยพพย ญาณ แลว ปญญา จง จะ อบรม เจรญ ขน

จนกวา จะ ประจกษ ความ ไม เทยง ของ สภาพ ธรรม ซง ดบ ไปๆ เปน

ภงค ญาณ แลว ปญญา จง จะ อบรม เจรญ ขน จนกวา จะ ประจกษ

โทษ ภย ของ การ ดบ ไป ของ สภาพ ธร รม เปน ภย ญาณ และ อา ท นว

ญาณ แลว ปญญา ก จะ ตอง อบรม เจรญ ขน จนกวา จะ ถง นพพ ทา

ญาณ ปญญา จะ ตอง ร แจง ชด จรงๆ โดย ประจกษ ลกษณะ ของ

538  แนวทางเจรญวปสสนา

สภาพ ธรรม ไมใช วา ไมร ลกษณะ ของ นามธรรม แลว จะ เขา ประต

นพพาน โดย เพยง ร ทา นง ทา นอน ทา ยน ทา เดน ซง เปนการ

จำ รป ท เกด รวม กน เปน สณฐาน อาการ ตางๆ ไมใช การ ร ลกษณะ

ของ นามธรรม และ รป ธรรม แตละ ลกษณะ ท เกด ขน ปรากฏ ทาง

ทวาร ตางๆ แลว ก ดบ ไป ตาม ปกต ตาม ความ เปน จรง

ทาน พระ อานนท กลาว วา แม โดย ปรยาย น แล จกข วญญาณ น

พระ ผ ม พระ ภาค ตรส บอก เปด เผย ประกาศ แลว วา แม เพราะ

เหต น วญญาณ น เปน อนตตา ดงน ขอความ ซำ ตอ ไป ตลอด ไป

ถง โสต วญญาณ ฆาน วญญาณ ชวหา วญญาณ กาย วญญาณ

และ มโน วญญาณ โดย นย เดยวกน

พระ สตร น แสดง ให เหน ประโยชน ท พระ ผ ม พระ ภาค ทรง แสดง

พระ ธรรม โดย ละเอยด โดย ตลอด ใน เรอง ของ วญญาณ ทง หลาย ซง

เปน นามธรรม ถา สามารถ ร แจง อรย สจ จ ธรรม ได โดย สต ปฏ ฐาน

เดยว พระ ผ ม พระ ภาค จะ ทรง แสดง ธรรม อน เพอ ประโยชน อะไร

ไม วา จะ เปนการ เหน การ ไดยน การ ได กลน การ ลม รส การ ร

สง ท กระทบ สมผส การ คด นก ความ สข ความ ทกข ความ จำ

ฯลฯ เปน อน มาก ทงหมด น ก เพอ เกอกล ให สต ระลก ให ปญญา

พจารณา ศกษา ร ชด จน ดบ ความ สงสย และ ความ เหน ผด ท ยดถอ

นามธรรม และ รป ธรรม ได เปน สมจ เฉท และ ท กลาว วา สามารถ

ร แจง อรย สจ จ ธรรม ได โดย ไม ตอง ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ

รป ธรรมตาม ปกต ตาม ความ เปน จรง นน ก แสดง ความ เคลอบ แคลง

แนวทางเจรญวปสสนา  539

สงสย แลว วา จะ ร นาม อน รป อน ไม ได ม ฉะนน ก จะ ไม กลาว วา ให

ร เพยง นาม เดยว รป เดยว

ทาน พระ อานนท กลาว วา “ดกร ทาน พระ อ ทา ย บรษ ตองการ

แกน ไม เทยว เสาะ แสวงหา แกน ไม ถอ เอา ขวาน อน คม เขา ส

ปา พบ ตน กลวย ใหญ ตรง ไม รงรง ใน ปา นน พง ตด ท โคน ตน

แลว ตด ท ปลาย ครน แลว ลอก กาบ ออก แม กระพ ท ตน กลวย นน ก

ไม พบ ทไหน จะ พบ แกน ไม ฉนใด ดกร ทาน พระ อ ทา ย ภกษ

จะ พจารณา หา ตว ตน หรอ สง ท เปน ตว ตน ใน ผสส าย ตนะ ๖ ไม ได

ฉน นน เหมอน กน เมอ เลง เหน อย อยาง น ก ไม ยดถอ สง ใด ใน โลก

เมอ ไม ยดถอ ก ไม ดนรน เมอ ไม ดนรน ก ปรนพพาน โดย แนแท

ยอม ร ชด วา ชาต สน แลว พรหมจรรย อย จบ แลว กจ ท ควร ทำ ทำ

เสรจ แลว กจ อน เพอ ความ เปน อยาง น มได ม”

ขอความ ตอน ทาย ท ทาน พระ อานนท กลาว วา “ดกร ทาน

พระ อ ทา ย บรษ ตองการ แกน ไม เทยว เสาะ แสวงหา แกน ไม

ถอ เอา ขวาน อน คม เขา ส ปา พบ ตน กลวย ใหญ ตรง ไม รงรง ใน

ปา นน” เมอ เปนตน กลวย ก ยง เปน ทาทาง เพราะ รวม กน เปนก ลม

เปน กอน

“พง ตด ท โคน ตน แลว ตด ท ปลาย ครน แลว ลอก กาบ ออก” คอ

ตอง เพก ถอน สง ท เคย ยดถอ รวม กน ประชม กน เปน วตถ เปน ตว

ตน เปน ทาทาง ออก “แม กระพ ท ตน กลวย นน ก ไม พบ ไฉน จะ

พบ แกน ได” จง จะ ละ การ ยดถอ วา เปนตน กลวย เชน เดยว กบ โค

540  แนวทางเจรญวปสสนา

ทง ตว ถา ยง ไม ลอก หนง ออก ไม ตด ชน สวน ตางๆ ออก ก ยง คง

เหน เปน โคนอน อย ตราบ ใด ท รป ทง หลาย ยง ประชม รวม กน อย ก

จำ ไว เปน ทาทาง เปน อาการ ใด อาการ หนง และ ยง คง เหน วา สง

นน เปน วตถ เปน ตว ตน บคคล อย ตอ เมอ ใด ร ลกษณะ ของ สภาพ

ธรรม ตาม ความ เปน จรง เมอ นน จง จะ ไม ยดถอ สภาพ ธรรม เปน สตว

เปน บคคล เหมอน การ ลอก กาบ ออก แม กระพ ท ตน กลวย ก ไม พบ

ไฉน จะ พบ แกน ได ฉนใด

“ดกร ทาน พระ อ ทา ย ภกษ จะ พจารณา หา ตว ตน หรอ สง ท เปน

ตว ตน ใน ผสส าย ตนะ ๖ ไม ได” ใน ผสส าย ตนะ ๖ ไม ได ม

ทาทาง อะไร เลย ตา เปน อายตนะ หนง ร ปาย ตนะ เปน เพยง สง ท

ปรากฏ ถา ตราบ ใด ท ยง เหน เปน คน กำลง นง ขณะ นน จะ กลาว

วา ไมใช ตว ตน ก เปน แต เพยง ความ คด นก เอา เอง วา ไมใช ตว ตน

แต ไม ประจกษ วาท ไมใช ตว ตน จรงๆ นน ปญญา จะ ตอง ร วา ขณะ

ท เหน นน เหน เพยง สง ท ปรากฏ ทาง ตา เทานน หลง จาก นน จง ตรก

หรอ จำ สณฐาน ของ สง ท ปรากฏ แลว จง ร วา สง ท ปรากฏ เปน อะไร

แม ขณะ นน ก เปน นามธรรม ท ร ท จำ ไมใช สตว บคคล ตว ตน ทาง ห

ซง ไดยน นน ก ไมม ความ ทรง จำ เหลอ คาง อย จาก ทาง ตา วา กำลง

เหน คน นง คย กน หรอ กำลง พด เพราะ ขณะ นน สต ระลก ร ลกษณะ

ของ สภาพ ท ไดยน ซง เปน ธาต ร เสยง เทานน แลว หลง จาก นน จต จง

คด นก คำ หรอ เรอง ตาม เสยง ตำ เสยง สง ท ไดยน ปญญา ร วา ขณะ ท

ร คำ นน ก เปน นามธรรม ชนด หนง ท ร คำ

แนวทางเจรญวปสสนา  541

เมอ ร สภาพ ธรรม ทง หลาย เปน นามธรรม และ รป ธรรม แตละ

ลกษณะ ความ เหน ผด ท ยดถอ สภาพ ธรรม เปน ตว ตน จง ละ คลาย ลง

และ ความ ทรง จำ ท ยดถอ รป รวม กน เปน ทาทาง จง จะ หมด ไป แลว

จะ เขาใจ อรรถ ท วา “ความ สงบ ใน ภายใน” เพราะ จต ไม ได ออก

ไป ยง เกยว ภายนอก ซง เปน ตว ตน คน สตว เลย ไมม โลก เกา ซง เปน

โลก ภายนอก ท เตม ไป ดวย ผคน วตถ สง ตางๆ ท เคย ยดถอ วา

เปน บคคล นน บคคล น สง นน สง น อยาง เทยง แท ถาวร แต วา สต

เกด ขณะ ใด ปญญา ร ชด ขณะ นน จง เปน ความ สงบ ภายใน เพราะ

ไมม คน สตว วตถ ใดๆ ท ไม สงบ เพราะ คน เยอะ ม เรอง มาก

ถา เปน บคคล ท เคย ม ความ สมพนธ หรอ ม เรอง ราว ท เคย เกยวของ

กน พอ เหน นด เดยว ก ตอ เปน เรอง ยาว แต ถา เปน คน ท ไม เคย

รจก เรอง ก สน พอ เหน ก คด นด เดยว ก หมด แลว ไม ได ตดตาม ไป

เปน เรอง ราว ตางๆ

เมอ อบรม เจรญ ปญญา จรงๆ ก จะ เหน พระคณ ของ พระ ผ ม พระ

ภาค ท ทรง แสดง พระ ธรรม โดย ละเอยด ตงแต ขน ปา ต โมก ข สงวร ศล

ความ ประพฤต ทาง กาย และ ทาง วาจา ท ควร แก สมณะ คอ เพศ

บรรพชต ผ สงบ แมแต การ มอง ก มอง ชว แอก เพอ ให ระลก อย

เสมอ วา ไม ควร ตอ เรอง ให ยด ยาว เมอ เหน แลว ก ไม ควร คด วจตร

เปน คน นน เปน คน น เรอง นน เรอง น มากมาย เมอ เหน แลว ก ร วา

เปน เพยง “เหน” จะ ชว แอก หรอ ไม ชว แอก กตาม เหน แลว ก จบ

ขณะ นน ก จะ ไม ผกพน เยอ ใย ใน นมต อน พยญชนะ เมอ ปญญา ร

ชด จรงๆ วาท เคย เหน เปน โลก ภายนอก ม คน มากมาย นน ก เปน

542  แนวทางเจรญวปสสนา

เพราะ คด ถา ไม คด เพยง เหน แลว ก หมด จะ ม คน เยอะ ไหม แต

เพราะ เคย คด มา นาน เพราะ ฉะนน ก ยอม คด แลว แต วา จะ คด

อะไร แมวา จะ เหน สง เดยวกน แตละ คน คด ไม เหมอน กน เลย ตาม

เหต ตาม ปจจย ท ได สะสม มา เชน เหน ดอกไม ทาน หนง พอใจ วา

สวย อก ทาน หนง วา ไม สวย ฉะนน สวย หรอ ไม สวย จง เปน ความ

คด ของ แตละ คน โลก ทแท จรง จง เปน โลก ของ ความ คด ของ แตละ

บคคล เมอ สต ระลก ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ รป ธร รม จรงๆ

ก จะ ร ชด วา ขณะ นน เปน นามธรรม ท กำลง คด เรอง ตางๆ เทานน

ไม วา จะ คด อะไร กตาม เมอ ร ลกษณะ ของ นามธรรม ท คด ก ร วา เรอง

ราว ท เปน คน สตว ตางๆ ไม ม จรงๆ ขณะ ท เปน ทกข กงวล ใจ ก ร

วา ทกข เพราะ ความ คด ขณะ ท เปน สขก โดย นย เดยวกน ขณะ ท ด

โทรทศน เรอง ท ชอบใจ ก เปนสข เพราะ คด ตาม ภาพ ท เหน ฉะนน

ไม วา จะ อย ณ ท ใด กตาม ก อย ใน โลก ของ ความ คด นก นนเอง

โลก แตละ ขณะ จง เปน นามธรรม ท เกด ขน ร อารมณ ท ปรากฏ ทาง ตา

ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย แลว ก คด นก ตอ ทาง ใจ เปน

เรอง ราว ตางๆ เทานน เอง

❖

ถ. ท อาจารย กลาว วา ความ สข ความ ทกข น เปน เรอง ของ

ความ คด ตอน น ผม ยง ไม คอย เขาใจ เวลา ม ความ ทกข ใคร

เขา จะ อยาก คด ทกข ฉะนน ท อาจารย พด วา ความ ทกข

เกด จาก ความ คด คด ให เปน ทกข คด ยง ไง ครบ

แนวทางเจรญวปสสนา  543

ส ไมใช คด ให เปน ทกข ม เหต ม ปจจย ให คด แลว เปน ทกข

ถ. หมายความ วา ม ปจจย เกด ขน เชน สมบต พลดพราก ไป หรอ

วา แทง มา เสย ไป กลบ ถง บาน ก คด วา เสย ไป เทานน เทา น

การ แทง มา เปน ปจจย

ส. ถา ไม คด เรอง เสย มา จะ ม ความ ทกข ไหม

ถ. ไม ทกข ครบ

ส. เมอ เหน ไดยน แลว คด ปญญา จะ ตอง ร วา ขณะ ท คด นน

ก เปน นามธรรม ท คด เรอง ตางๆ แลว ก ดบ ขณะ ท คด เรอง มา

ไมม มา ใน ขณะ นน ม ความ จำ เรอง มา ท ทำให เกด ความ ทกข

ขน ฉะนน ทกข จง เกด เพราะ คด เรอง ท ไม พอใจ และ สข ก

เกด เพราะ คด เรอง ท พอใจ

❖

ธรรม ท ได ฟง ทง ๓ ปฎก รวม ทง อร รถก ถา และ ฎกา ก เพอ

ให ปญญา เกด ขน ร สภาพ ธรรม ท กำลง ปรากฏ ใน ขณะ น ตาม ปกต

ความ เปน จรง ไม วา จะ ฟง มาก เรยน มาก สนทนา ธรรม มาก

ตรก ตรอง ธรรม มาก สก เทาไร ก เพอ เปน สงขาร ขนธ ปรง แตง ให

สต เกด ระลก ศกษา พจารณา ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท กำลง

ปรากฏ ทาง ตา ทาง ห ทาง จมก ทาง ลน ทาง กาย ทาง ใจ

ใน ขณะ น แมวา จะ ไดยน ได ฟง อยาง น ครง แลว ครง เลา ก จะ ตอง

544  แนวทางเจรญวปสสนา

พจารณาให เขาใจ ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม แตละ อยาง ท กำลง

ปรากฏ จรงๆ ซง สต จะ ตอง ระลก ร ม ฉะนน แลว ก ไม สามารถ ท จะ

ศกษาพจารณา ร ลกษณะ ของ สภาพ ธรรม ท เปน อนตตา ใน แตละ วน

ท ผาน ไปๆ ซง ก เปน นามธรรม และ รป ธรรม ท เกด ขน แลว ก ดบ ไปทก

ขณะ ไมม อะไร เหลอ เลย สก ขณะ เดยว

ทก คน ร วา อดต ท สนกสนาน หรอ ความ ทกข ท เกด ขน ก ดบ หมด

ไป แลว คง เหลอ อย แต ปจจบน ขณะ น ขณะ เดยว เพยง ขณะ

เดยว จรงๆ ซง จะ ตอง ศกษา ให เขาใจ ลกษณะ ท ไมใช ตว ตน สตว

บคคล บาง คน ก บอก วา ไม ขอ พบ คน นน คน น อก ใน ชาต หนา ซง

ถา เปน ผ ท เขาใจ พระ ธรรม แลว จะ ไม คด อยาง น เลย เพราะ ชาต

หนา จะ ไมม คน นน และ จะ ไมม คน น ซง กำลง เขาใจ วา เปน เรา อก

ใน ชาต หนา ดวย ชาต น เทานน ท ยง เปน คน น หรอ เปน คน นน อย

เมอ ตาย ไป ก สน สด สภาพ ความ เปน บคคล น และ บคคล นน ใน ชาต

น โดย เดด ขาด ชาต หนา ก ตอง เปน บคคล อน จรงๆ ฉะนน ก ไม

ตอง หวง กงวล วา จะ ตอง ไป พบ กบ คน นน คน น อก ซง ไมม ทาง จะ

เปน ไป ได เลย เพราะ วา ความ เปน บคคล น บคคล นน จะ ไม ตดตาม

ไป ถง ชาต หนา

ถา ยง ม ความ ขน เคอง ใจ หรอ ความ ไม พอใจ ใน บคคล หนง บคคล

ใด ก ขอ ให เขาใจ วา ความ จรง ไมม บคคล นน เลย ม แต สภาพ ธรรม

ซง เปน จต เจตสก รป ท เกด ขน และ ดบ ไป ทก ชวต ดำรง อย

เพยง ชว ขณะ จต เดยว เทานน เอง

แนวทางเจรญวปสสนา  545

การ ระลก ถง ความ ตาย เนองๆ บอยๆ ยอม ม ประโยชน แก การ

เจรญ สต ปฏ ฐาน เมอ ระลก ได วา อาจ จะ ตาย เยน น หรอ พรง น กได

ก จะ เปน ปจจย เกอกล ให สต ระลก ร ลกษณะ ของ นามธรรม และ

รป ธรรม ท กำลง ปรากฏ เพราะ ผ ท ยง ไมร แจง อรยสจจ ธรรม เปน

พระ อรยบคคล นน เมอ จต แลว ก ไม แนนอน วา จะ ปฏสนธ ใน สคต

ภม หรอ ทคต ภม จะ ม โอกาส ได ฟง พระ ธรรม และ เจรญ สต ปฏ ฐาน

อก หรอ ไม

ความ ตาย พราก ทก อยาง จาก ชาต น ไป หมด สน ไมม อะไร เหลอ

อก เลย แมแต ความ ทรง จำ เหมอน เมอ เกด มา ชาต น ก จำ ไม ได วา

ชาต กอน เปน ใคร อย ทไหน ทำ อะไร หมด ความ เปน บคคล ใน

ชาต กอน โดย สน เชง ฉนใด ชาต น ทงหมด ไม วา จะ เคย ทำ กศล

กรรม อกศล กรรม อะไร มา แลว เปน บคคล ท ม มานะ ใน ชาต ตระกล

ทรพย สมบต เกยรตยศ ชอ เสย งอะ ไรๆ กตาม ก จะ ตอง หมด สน

ไมม เยอ ใย หลง เหลอ เกยวของ กบ ภพ น ชาต น อก เลย หมด ความ

ผกพน ยดถอ ทก ขณะ ใน ชาต น วา เปน “เรา” อก ตอ ไป ฉน นน

การ ประจกษ แจง ลกษณะ ทแท จรง ของ ปรม ตถ ธรรม จะ พราก

จาก การ ยดถอ สภาพ ธรรม ท เกด ขน เพราะ เหต ปจจย วา เปน สตว

บคคล ตว ตน แมแต ความ ทรง จำ ท เกด ขน แลว ก ดบ ไป นน ก

เปน แต เพยง นามธรรม ประเภท หนง เทานน สต ท ระลก ร ลกษณะ

ของ นามธรรม และ รป ธรรม จน ปญญา ประจกษ แจง สภาพ ธรรม

จง พราก จาก ความ เปน ตว ตน เปน บคคล ใน ชาต น เมอ ประจกษ

546  แนวทางเจรญวปสสนา

ลกษณะ ท เปน ขณ กม รณะ ของ สภาพ ธรรม ทง หลาย เพราะ มรณะ

หรอ ความ ตาย นน ม ๓ ประเภท คอ1 ขณ กม รณะ สมมต มรณะ

สมจ เฉท มรณะ

ขณ กม รณะ คอ การ เกด ขน และ ดบ ไป ของ สงขาร ธรรม ทง หลาย

สมมต มรณะ คอ ความ ตาย ใน ภพ หนง ชาต หนง

สมจ เฉท มรณะ คอ ปรนพพาน การ ตาย ของ พระ อรหนต ซง ไมมการ เกด ขน อก เลย

1  สมโมหวโนทน อรรถกถาสจจวภงคนทเทส นทเทสมรณะ ขอ ๑๙๓

มลนธ ศกษา และ เผย แพร พระพทธ ศาสนา

วตถประสงค โดย ยอ ของ มล นธฯ คอ ศกษา ปฏบต ธรรม เผย แพร พระ ธรรม ตาม แนวพระ ไตรปฎก และ จด พมพ เอกสาร ประกอบ การ ศกษา พระ ไตรปฎก เผย แพร เปน สาธารณ กศล

คณะ กรรมการ บรหาร

ประธาน กรรมการ นางสาว ส จนต บรหาร วน เขต ต

รอง ประธาน กรรมการ นางสาว ดวง เดอน บารม ธรรม

กรรมการ นาง สงวน สจรต กล

นาย แพทย สญ ชย ศรสวสด

พล เอก ส พรง กลยาณมตร

นาวา อากาศ ตร เกอกล แสน ทอง

หมอม บงกช ปร ยา ยคล

กรรมการ และ เหรญญก นางสาว ประภสสร เห ตระกล

กรรมการ และ เลขานการ พล ตร ดร.วระ พล วฒน

สา นกงาน

๑๗๔/๑ เจรญนคร ๗๘ แขวง ดาวคะนอง เขต ธนบร กรงเทพฯ ๑๐๖๐๐ โทรศพท / โทรสาร ๐๒ ๔๖๘ ๐๒๓๙ ปณ. บางคอแหลม

http://www.dhammahome.com

ทาน ท ประสงค จะ พมพ หนงสอ ของ มล นธฯ เพอ เปน ธรรม บรรณาการ ใน การ กศล หรอ ม ศรทธา จะ สมทบ ทน มล นธฯ โปรด ตดตอ มล นธฯ หรอ กรรมการ ของ มล นธฯ

รายการเผยแพรพระธรรมทางสถานวทย โดยมลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา

จงหวด สถาน ความถ เวลา วนกรงเทพฯ อสมท. ๑๔๙๔ ๒๓.๑๐ น. ทกวน

รฐสภา เอฟ.เอม. ๘๗.๕ ๐๕.๐๐ น. จ. - อ.รฐสภา เอ.เอม. ๑๐๗๑ ๐๕.๐๐ น. จ. - อ.สวพ. เอฟ.เอม. ๙๑ ๐๕.๓๐ น. อา. - พฤ.สทร.๒ ๖๗๕ ๐๖.๐๐ น. ทกวน

๒๑.๐๐ น. จ. - ศ.พล.๑ ๑๔๒๒ ๑๗.๐๐ น. ทกวนทอ.๐๑ ๙๔๕ ๑๒.๓๐ น. ทกวน

๑๘.๐๐ น. ทกวนวพ.ช. เอฟ.เอม. ๑๐๔.๒๕ ๑๙.๓๐ น. จ. - ศ.ตชด. ๕๗๖ ๒๐.๓๐ น. ทกวนวทยชมชน วดนาคปรก เอฟ.เอม.

๑๐๗.๗๕ ๑๙.๑๐ น. ทกวน

กำแพงเพชร ทภ.๓ ๗๓๘ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.ทภ.๓ เอฟ.เอม. ๑๐๕ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.

ขอนแกน รด. ๑๑๕๒ ๒๐.๓๐ น. ทกวนมจร. เอฟ.เอม. ๑๐๑.๗๕ ๐๖.๐๐ น. ทกวน

เชยงใหม วปถ.๒ ๗๓๘ ๒๐.๓๐ น. จ. - ส.ทภ.๓ เอฟ.เอม. ๑๐๑.๕ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.

เชยงราย ทอ.๐๑๕ ๑๒๒๔ ๐๕.๐๐ น. ทกวนทภ.๓ ๙๙๙ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.

นครวสรรค ทภ.๓ ๘๐๑ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.นาน ทภ.๓ เอฟ.เอม. ๙๙.๕ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.นครศรธรรมราช ทภ.๔ ๖๘๔, ๑๐๔๔ ๐๖.๐๕ น. จ. - ส.เพชรบรณ ทภ.๓ เอฟ.เอม. ๙๙.๕ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.พษณโลก ทภ.๓ ๑๑๑๖ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.

ทภ.๓ ๑๒๔๒ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.พล.ร.๔ ๑๓๗๗ ๐๕.๐๐ น. ทกวน

แพร ทภ.๓ ๕๘๕ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.ทภ.๓ เอฟ.เอม. ๑๐๓.๕ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.

พะเยา ทภ.๓ เอฟ.เอม. ๑๐๗.๒๕ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.พจตร ทภ.๓ ๑๔๔๙ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.ภเกต ๑ ปณ. เอฟ.เอม. ๘๙ ๐๕.๐๐ น. ทกวนลำปาง ทภ.๓ เอฟ.เอม. ๑๐๑.๗๕ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.ลำพน ทภ.๓ เอฟ.เอม. ๑๐๗.๕ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.สพรรณบร ทภ.๑ ๑๔๐๔ ๒๐.๓๐ น. ทกวนสราษฎรธาน สวท. เอฟ.เอม. ๘๙.๗๕ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.สงหบร ชมชน เอฟ.เอม. ๑๐๔.๗๕ ๐๘.๐๐ น. ทกวนสโขทย ทภ.๓ เอฟ.เอม. ๑๐๒.๒๕ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.

ทภ.๓ ๘๒๘ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.อดรธาน ยานเกราะ ๖๘๔ ๒๐.๓๐ น. จ. - ส.อตรดตถ ทภ.๓ ๑๒๘๗ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.

ทภ.๓ เอฟ.เอม. ๙๗.๕ ๐๕.๐๐ น. จ. - ศ.อบลราชธาน ทอ.๐๘ ๘๐๑ ๐๕.๐๐ น. ทกวน

รายการอาจเปลยนแปลงได โปรดสอบถาม โทร. ๐๒ ๔๖๘ ๐๒๓๙

เวบไซตของมลนธฯ www.dhammahome.com ต.ค. ๒๕๕๒

ดกร ภกษทงหลาย บดน เราขอเตอนพวกเธอวา

สงขารทงหลาย มความเสอมไปเปนธรรมดาพวกเธอ จงยงความไมประมาทใหถงพรอมเถดฯ

น เปนพระปจฉมวาจาของพระตถาคต

ทฆนกาย มหาวรรคมหาปรนพพานสตร

มลนธ ศกษา และ เผย แพร พระพทธ ศาสนา๑๗๔/๑ เจรญนคร ๗๘ แขวง ดาวคะนอง เขต ธนบร กรงเทพฯ ๑๐๖๐๐

บาน ธมมะเลข ท ๑๓๖ หม ๕ ตาบล หนอง ควาย อาเภอ หางดง เชยงใหม ๕๐๒๓๐

Email: info@dhammahome.com • http://www.dhammahome.com

ISBN 978-616-90247-1-2

www.dhammahome.com

�������.indd 2 1/26/10 10:23:00 AM