a buku ya 1 buku ya - home | vulabula...dbe griedi ya 3 buku ya mgi ni grikio 1: phej 1i8 dbe griedi...
TRANSCRIPT
Buku ya 1A Buku ya 1A
GIREDI YA 3 XITSONGA
1. Sokisi ra ndzi rivata 2. U ta endla yini?
4. I thyaka leri!3. Xilayi xo hetelela xa khekhe
BUKU YA 1A BUKU YA 1B
1. Sokisi ra ndzi rivata2. U ta endla yini? 3. Xilayi xo hetelela xa khekhe4. I thyaka leri!
1. Tatana u sele na n’wana2. Xi famba hi xihatla3. Swi kahle ku nyikela4. Xivumbeko xa xifaniso
BUKU YA 2A BUKU YA 2B
1. I vhilwa ra mani leri?2. Xihundla3. I mani a nga faya fasitere?4. Hi baka na kokwana
1. Hi pfuneni!2. U kwihi Xiluva?3. Yoo, i rikulu kheroto leri!4. Hi tlanga xitumbelelani
BUKU YA 3A BUKU YA 3B
1. Va ya xava swiambalo2. Sopo ya maribye3. Yingisela vunanga4. Ku tshama mani la?
1. Aa, Tatana Nkawu!2. Ku kanetana ka moya na dyambu3. Ku lulamisela riendzo4. I nkarhi wo etlela
BUKU YA 4A BUKU YA 4B
1. Risokoti na njiya2. I tino ra mani leri?3. Mpfundla na Xibodze4. Afrika Dzonga ra hina
1. Doroba ra ka hina2. Nghala na kondlo3. Xitori xa masalamusi4. Vahloti
(na Xibuku xa xikombiso xa tinhlamulo)
Xitsonga-1A.indd 3 2019/07/18 10:22 AM
Matsalwa ma vahlayi ma nandzelelano ma Xiyenge xa Masungulo
Tsalwa ri hangalasiwile hi 2015 hi Molteno Institute for Language and Literacy
Nseketelo wa timali hi Zenex Foundation
Giredi ya 3 Buku ya 1A n Muhleri wa matsalwa: Jenny Katzn Muhluvukisi wa xitori: Mirna Lawrence na Jenny Katzn Swivutiso endzhaku ko hlaya xikambela ntwisiso na migingiriko: Jenny Katzn Mutivi wa ririmi ra Xitsonga: Rachel Nxumalon Muhlayisisi: Tlharihani Khoza na Grace Mphephu Mathebulan Swifaniso: Rob Owen - 1. Sokisi ra ndzi rivata, 2. U ta endla yini ?
Sandy Lightley - 3. Xilayi xo hetelela xa khekhe, 4. I thyaka leri!n Maandlalelo na nkhaviso: Resolution na ihwhiteDesign
© 2015 Molteno Institute for Language and Literacy
Website: www.vulabula.co.za
ISBN 978-1-77580-549-6
GIREDI YA 3
Buku ya 1A
Leswi nga endzeni
1. Sokisi ra ndzi rivata .......................................... 1
2. U ta endla yini ? ................................................ 11
3. Xilayi xo hetelela xa khekhe ............................. 21
4. I thyaka leri! ...................................................... 31
Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives (CC BY-NC-ND) 4.0 International Licence
Disclaimer: You are free to download and share this work as long as you attribute the Molteno Institute for Language and Literacy, but you may not change this work in any way or use it commercially.
Xitsonga-1A.indd 4 2019/07/18 10:22 AM
1
1. Sokisi ra ndzi rivata
LOKO U NGA SI HLAYA XITORI
Tiva nhlamuselo ya rito leri
mpunga
Tiva ku hlaya marito lama
hembhe, tintangu, ematshwan’weni, vuhlayiselo, ndlwini, nyangwa,
nhwanyana
2
Risana u tilulamisela ku ya exikolweni. U ambala hembhe ra yena ro basa ra xikolo, jesi ra wasi na buruku ro koma ra mpunga. U ambala masokisi yo leha ya mpunga.
Risana u lava ku ambala sokisi ra nenge lowun’wana, kambe a nga ri voni. U languta ehansi ka nkumba. U languta ehansi ka mubedo. U languta endzeni ka tintangu. U languta endzeni ka khabodo. Kambe sokisi a ri kumeki.
Risana u yima a ehleketa. ‘Kumbe sokisi ra mina ri le ndzeni ka dirowara. Ndza nga ri languta.’
U ya eka wadiropo a pfula dirowara.
3
‘AAAHH !’ ku huwelela Risana.
A ku na sokisi endzeni ka dirowara. Ematshwan’weni ya sokisi Risana u kuma pume lerikulu, ra ntima, ra mavoya !
Risana u pfala dirowara hi ku yi lahlela hi matimba. U tikhigetela hi wadiropo hikuva milenge ya yena ya rhurhumela hikokwalaho ko chuha. Wa hefemula, u twa mbilu ya yena yi ba swinene exifuveni xa yena. A ku ri xihlamariso xo chavisa !
4
Risana wa ehleketa nakambe. ‘Loko sokisi ra mina ri nga ri kona la kamareni, kumbe ndzi ri siye ekamareni ro swekela eka rona. Ndzi ta ya ndzi ya ri languta.’
Risana u ya ekamareni ro swekela eka rona. U languta ehansi ka tafula. U languta endzeni ka khabodo. U languta endzhaku ka mapoto yo sweka hi wona. Kambe sokisi a ri kumeki.
Risana u vona bokisi ra rihlaza ra vuhlayiselo. ‘Kumbe sokisi ra mina ri la ndzeni. Yima ndzi languta.’
U ya ebokisini a pfula xipfalo xa bokisi.
5
‘AAAAHHH !’ ku huwelela Risana.
A ku na sokisi endzeni ka bokisi ra vuhlayiselo. Kambe Risana u kuma nyoka ya buraweni ya le ndlwini leyi nga tlela !
Risana u pfala xipfalo xa bokisi hi ku xi lahlela hi matimba. U tikhigetela hi bokisi hikuva milenge ya yena ya rhurhumela hikokwalaho ko chuha. Wa hefemula, u twa mbilu ya yena yi ba swinene exifuveni xa yena. A ku ri xihlamariso xo chavisa swinene !
6
‘Sokisi ra mina a ri kona la kamareni. A ri kona ekamareni ro swekela eka rona. Kumbe ndzi ri siye ekamereni ro hlambela. Ndzi ta ya ndzi ya ri languta kona,’ ku ehleketa Risana.
Risana u ya ekamareni ro hlambela. Nyangwa wu pfariwile. A nga ehleketanga nchumu, a pfula nyangwa.
7
‘AAAAAHHH !’ ku huwelela sesi wa yena.
‘AAAAAHHH !’ ku huwelela Risana.
A ku na sokisi ekamareni ro hlambela. Kambe Risana u kuma sesi wa yena loyi a nga kwata a ri eku hlambeni !
Risana u pfala xipfalo hi ku xi lahlela hi matimba. U tikhigetela hi khumbi hikuva milenge ya yena ya rhurhumela hikokwalaho ko chuha. Wa hefemula, u twa mbilu ya yena yi ba swinene exifuveni xa yena. A ku ri xihlamariso xo chavisa eka hinkwaswo !
8
Risana u ya ekamareni ra yena. U letile ku ya exikolweni naswona u ta nghena ekhombyeni ku va anga ambalanga sokisi ra nenge wa xinene.
Risana u twa un’wana a nwi koka hi buruku. Loko a languta u vona ndzisana ya yena ya nhwanyana Lina a yime endzhaku ka yena. U koka xin’wana endzhaku ka buruku ra yena. Xana ku nga va ku ri yini ? Risana u khoma hala ndzhaku ka yena …
Aaahh ! Lina u kume sokisi ra yena leri a nga ri voni ! A ri ri endzhaku ka buruku ra yena nkarhi lowu hinkwawo !
9
1A-1 Sokisi ra ndzi rivata
A. Xikambela ntwisiso
Hlamula swivutiso u tirhisa swivulwa leswi nga helela.
1. Risana a ya kwini ? U swi tiva njhani ?
2. A ri ku laveni ka yini ?
3. Fananisa ndhawu na leswi a nga swi kuma kona:
a) dirowara ya le kamareni nyoka
b) kamara ro hlambela pume
c) bokisi ekamareni ro swekela sesi
4. Hikokwalaho ka yini sesi wa Risana a n’wi kwaterile ?
5. I mani Lina ?
a) I xisesana xa Risana.
b) I sesi wa Risana.
c) I munghana wa Risana.
6. Emakumu, Risana u ri kume kwini sokisi ra yena ?
7. Ina kumbe e-e ? Risana a lava sokisi ra yena:
a) endzhaku ka khetheni _______
b) ehansi ka nkumba na le hansi ka mubedo _______
c) emazengeni _______
8. U ehleketa leswaku Risana u endle yini loko a kume sokisi ra yena ?
10
B. Matirhisele ya ririmi
DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 118DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 87, 88
Lava marito ya mune ya mihlovo eka xitori. Tsala lexi muhlovo wolowo wu nga yimela xona, xikombiso: mpunga buruku ro koma ra xikolo ra mpunga
C. Ku tsala
DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 36, 38DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 18, 86, 106, 109
Endla onge hi wena Risana. Tsalela munghana wa wena papila u n’wi byela hi ta sokisi ra wena leri nga lahleka.
11
2. U ta endla yini ?
LOKO U NGA SI HLAYA XITORI
Tiva tinhlamuselo ta marito lama
futa, hela mbilu
Tiva ku hlaya marito lama
tintambhu, nkwama, tsemakanya, muchayeri, mabodlhele,
vuntshwa
12
Akani i mufana wa futa. Hembhe ya yena ya xikolo a nga yi faselanga kahle tikunupu a tlhela a nga yi ngheniseli. A nga bohanga tintambhu ta tintangu ta yena. Masokisi a nga ma kokanga kahle. Tibuku ta yena ta wa eka nkwama wa yena wa tibuku. A nga ehleketi loko a nga si endla xilo.
‘Heyi ! A ku sele katsongo ndzi biwe hi gede !’ ku huwelela sesi wa yena. ‘Tivoneli !’
Kambe Akani a nga yingiseli.
13
Akani i mufana loyi a nga chaviki nchumu. A nga tsemakanya patu hi le robotini. A nga yimeli rivoni ra rihlaza. A nga languti exineneni, eximatsini, exineneni nakambe loko a nga si tsemakanya. Wo tsutsuma a nghena epatwini.
‘Heyi ! A kusele katsongo ndzi ku chayisile !’ ku huwelela muchayeri wa thekisi. ‘Tivoneli !’
Kambe Akani a nga yingiseli.
14
Akani i mufana wo hela mbilu. U famba katsongo endleleleni ya kuya xikolweni. A nga yimeli nkarhi wa yena wu fika ku fana na van’wana. U nghenelela eka layini yo sungula.
‘Heyi ! U nga ndzi susumeti !’ ku vilela Sipho. ‘Famba endzhaku ka layini !’
Kambe Akani a nga yingiseli.
Giredi ya 1
15
Akani i munhu wo thyaka. A nga lahleli maphepha endzeni ka thini ro chela thyaka. A nga endli leswaku xikolo xi basa. A nga lahleli mathyaka na mabodlhele eka thini ra leswi nga ta endliwa hi vuntshwa nakambe. U lahlela mathyaka ya yena ehansi.
‘Heyi ! Chela mathyaka ya wena eka thini ro chela thyaka,’ ku lerisa murhangeri. ‘U nga thyakisi hi ndlela yaleyo !’
Kambe Akani a nga yingiseli.
16
Akani u na mikhuva yo biha. A nga kombeli ku lomba xan’wanchumu. A nga xiximi swilo swa van’wana. U teka no tirhisa swilo leswi nga riki swa yena.
‘Teto i tikhirayoni ta mina !’ ku rila Anna. ‘Tivuyisi !’
Mufana wo pfumala mahanyelo !
17
Akani u tshama ehansi a ehleketa hi siku ra yena. U khunguvanyekile hikuva vanhu hinkwavo va n’wi hlundzukerile. U tsundzuka hinkwaswo leswi va nga swi vula:
Tivoneli ! … Famba endzhaku ka layini ! … U nga thyakisi hi ndlela yaleyo ! … Tivuyisi !
U ehleketa hinkwaswo leswi a nga swi endla siku rero. A lava ku ba sesi wa yena hi gede. U tsutsume a nghena emahlweni ka thekisi. U susumete Sipho a lava ku nghena emahlweni ka layini. U lahlela mathyaka ya yena ehansi. U teke tikhirayoni ta Anna a nga kombelanga.
‘Heyi,’ ku ehleketa Akani. ‘Ndza swi vona leswaku hikwalaho ka yini vanhu va ndzi hlundzukela. Ndzi fanele ndzi cinca mahanyelo ya mina.’
18
Siku leri landzelaka, loko va ya exikolweni, Akani u yimela sesi wa yena. U n’wi pfulela na gede. Sesi wa yena u tsakisiwa hi mahanyele ya kahle na hi ndlela leyi a nga basa hi yona.
Akani u yimela sesi wa yena a nga heli mbilu leswaku a tsemakanya patu hi ndlela leyi faneleke. U tsundzuka na ku lahlela thyaka eka thini ro chela thyaka ku nga ri ehansi.
Akani u ringeta hi matimba ku va mufana wa kahle.
U tirhe kahle, Akani ! A swi ve tano !
19
1A-2 U ta endla yini ?
A. Xikambela ntwisiso
Hlamula swivutiso u tirhisa swivulwa leswi nga helela.
1. Xitori lexi xi vulavula hi ______________________.
a) mufana loyi a nga chayisa hi thekisi
b) mufana loyi a nga riki na mahanyelo ya kahle
c) mufana loyi a rhandziwaka hi vanhu hinkwavo
2. Hi wahi marito lama hlamuselaka Akani kahle eku sunguleni ka xitori ?
a) ku kwata na ku rhasa
b) ku tsaka na musa
c) futa na mikhuva yo ka yi nga ri kahle
3. Hikokwalaho ka yini muchayeri wa thekisi a huwelele Akani ?
4. Vana lavan’wana a va titwa njhani loko Akani a va susumeta a nghenelela emahlweni ka layini ?
5. Hikokwalaho ka yini Akani a kwatise Anna ?
6. Veka swivulwa leswi hi ku landzelelana ku suka eka 1 ku fika eka 3.
a) Akani u ehleketa leswaku hikokwalaho ka yini vanhu hinkwavo va n’wi hlundzukerile.
b) Akani a nga chavi nchumu na ku va na mikhuva yo ka yi nga ri kahle. U lave ku ba sesi wa yena hi gede.
c) Akani u na vukheta naswona u basile. U lahlela thyaka eka thini ro chela thyaka.
20
7. Xana wena na Akani mi dyondze yini eka xitori lexi ?
B. Matirhisele ya ririmi
DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 80, 92, 118, 121, 126DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 87, 88
Tsala mahlawuri mambirhi lama hlamuselaka Akani emasunguleni ya xitori lexi. Tsala marito lama hlamuselaka leswaku Akani u cincile emakumu ka xitori, languta eka papila ra 18.
C. Ku tsala
I ncini xo biha ku tlula mpimo lexi Akani a nga xi endla ? Tsala ndzimana ya kwalomu ka tsevu ku fika nhungu wa swivulwa u hlamusela leswaku hikokwalaho ka yini u ehleketa tano.
21
3. Xilayi xo hetelela xa khekhe
LOKO U NGA SI HLAYA XITORI
Tiva tinhlamuselo ta marito lama
visingana, phoma, xawula
Tiva ku hlaya marito lama
makhandlhele, n’wayitela, tinantswetela, tshwuka
22
Namuntlha i siku ro velekiwa ra Hluli. U na malembe ya tsevu. Manana u n’wi lulamisele ntlangu wa tiya. Tinyiko ta Hluli tiphutseriwe hi maphepha yo saseka. Ku na tibaluni, na tafula ri lulamiseriwile tiya. Manana u bake na khekhe ro tlangela siku ro velekiwa ka yena. I khekhe ra chokoleti, Hluli u ri rhandza ngopfu.
‘Tana etafuleni,’ ku vitana manana. ‘Tiya yi lulamile.’
Manana u layita tsevu wa makhandlhele ya siku ro velekiwa. Hluli u koka moya kutani a fufuta makhandlhele hinkwawo hi nkarhi un’we ! Wa n’wayitela loko vandyangu va n’wi yimbelelela risimu ra Hi tlangela siku ro velekiwa. Na mbyana ya Hluli yona Bobi, ya vukula ku komba ku tsaka.
23
Manana u tsema khekhe ra chokoleti hi swilayi swa tsevu. U nyika kokwana wa xinuna xilayi xo sungula xa khekhe.
Hluli u hlayela hi vukheta. N’we, mbirhi, nharhu, mune, ntlhanu. Sweswi ku sele ntlhanu wa swilayi.
‘Mmmm !’ ku vula kokwana wa xinuna, nomu wa yena wu tele hi khekhe ro nandziha.
Nomu wa Hluli wu phoma marha loko a ehleketa hi ku xawula ka ayisingi yo tsokombela eka ririmi ra yena.
Nomu wa Bobi na wona wu phoma marha loko a nuhetela ayisingi yo tsokombela eka ririmi ra yena.
24
Manana u nyika kokwana wa xisati xilayi xa vumbirhi xa khekhe.
Hluli wa hlayela nakambe. N’we, mbirhi, nharhu, mune. Sweswi ku sele mune wa swilayi.
‘Mmmm !’ ku vula kokwana wa xisati, nomu wa yena wu tele hi khekhe ro nandziha.
Hluli u tinantswetela milomu loko a ehleketa hi ku xawula ka ticheri to namarhela to tshwuka eka ririmi ra yena.
Bobi u twa ku nuhela ka ticheri kutani na yena a tinatswetela milomu.
25
Manana u nyika tatana xilayi xa vunharhu xa khekhe.
Hluli wa hlayela nakambe. N’we, mbirhi, nharhu. Hafu ya khekhe se yi herile !
‘Mmmm !’ ku vula tatana, nomu wa yena wu tele hi khekhe ro nandziha.
Hluli u yime a karhi a hela mbilu. Wu ta fika rini nkarhi wa ku a ri kuma ? U ehleketa hi ku xawula ka chokoleti yo olova eka ririmi ra yena.
Bobi na yena u hela mbilu. U twa ku nuhela ka chokoleti na yena. Wu ta fika rini nkarhi wa ku a ri kuma ?
26
Manana u nyika sesana xilayi xa vumune.
Hluli wa hlayela nakambe. N’we, mbirhi. Sweswi ku sele swilayi swimbirhi.
‘Mmmm !’ ku vula sesana, nomo wa yena wu tele hi khekhe ro nandziha.
Hluli u visingana xikandza. A nga ha swi koti ku rindza !
Bobi wa pfikula. Na yena a nga ha swi koti ku rindza !
27
Manana u tivekela xilayi xa vuntlhanu epuletini. A tlhela a veka xilayi xa vutsevu epuletini a nyika Hluli. Kutani a ku, ‘Ndzi siye xilayi xo nandziha xo hetelela. Lexi xilayi i xa wena, nhwana la tlangelaka siku ro velekiwa !’
Hluli a nga ha fanelanga ku yima. Kutani a nga dya khekhe ra yena ! Loko a yisa foroko enon’wini, u twa ku pfikula ekusuhi na yena …
28
I Bobi ! U lava khekhe na yena !
Hluli u hoxa khekhe enon’wini wa yena.
‘U ta ndzi khomela, Bobi,’ a vula. ‘Lexi i xilayi xa khekhe ra mina a ku na loyi ndzi nga ta n’wi nyika !’
‘Tikhomi, Bobi. Timbyana a tifanelanga ku dya khekhe. Ndzi ta ku nyika mabisikiti ya timbyana hala handle,’ ku vula manana.
‘Mmmm !’ ku vula Hluli, nomo wa yena wu tele hi khekhe ro nandziha.
29
1A-3 Xilayi xo hetelela xa khekhe
A. Xikambela ntwisiso
Hlamula swivutiso u tirhisa swivulwa leswi nga helela.
1. I siku ro velekiwa ra mani ?
2. U swi tivisa ku yini leswaku a ku ri ntlangu wo tlangela siku ro velekiwa ra un’wana ?
a) Ku na tinyiko na tibaluni.
b) Ku na khekhe na makhandlhele.
c) Hinkwavo va yimbelela risimu ro tlangela siku ro velekiwa.
d) Hinkwaswo leswi nga laha henhla.
3. Hikwalaho ka yini manana a tseme khekhe hi swilayi swa tsevu.
4. I mani a nga kuma xilayi xo sungula ? I mani a nga kuma xilayi xo hetelela ?
5. Hi swihi swiphemu swinharhu swa khekhe leswi Hluli a ehleketa hi swona ?
6. Hikokwalaho ka yini Hluli a nga dyanga khekhe ra yena na Bobi ?
a) Bobi u na khekhe ra yena.
b) Hluli a lava ku dya xilayi hinkwaxo a ri yexe.
c) Timbyana a ti rhandzi makhekhe.
7. Hikokwalaho ka yini manana a nyika Bobi mabiskiti ya timbyana ematshwan’wini ya khekhe ?
8. Hluli u ta va na malembe mangani eka khume ra lembe lama taka ?
30
B. Matirhisele ya ririmi
DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 46, 72, 84, 106, 107DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 73
Tsala swivulwa leswi landzelaka u nghenisa swihikahato leswi faneleke.
1. ‘ee bobi leri i khekhe ra mina’ ku vula hluli
2. khekhe ri na makhandlhele ayisingi ticheri na chokoleti
C. Ku tsala
DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 122
Tsala ndzimana ya kwalomu ka nhungu wa swivulwa hi siku ra nkoka evuton’wini bya wena, xikombiso ntlangu wo tlangela siku ro velekiwa kumbe Siku ra Khisimusi kumbe mucato endyangwini wa ka n’wina.
31
4. I thyaka leri !
LOKO U NGA SI HLAYA XITORI
Tiva tinhlamuselo ta marito lama
kotara, nkandziyiso
Tiva ku hlaya marito lama
hlantswa, ematshan’weni, mbhovo, tinyungubyisa
32
Namuntlha i siku ro hetelela ra kotara. Kusukela mundzuku vana hinkwavo va ta ya eku wiseni.Manana Baloyi u languta tlilasi ya yena.
‘I thyaka leri !’ a vula. ‘Mi fanele mi pfunana ku basisa tlilasi hi nga si pfalela ku ya eku wiseni.’
Manana Baloyi u ta na mati lama nga na xisibi, swikoropo, tiburachi to koropa, mikukulu, mimopo na maphepha yo chela thyaka.
‘I nkarhi wo hi hlantswa-hlantswa, sula-sula, koropa-koropa na ku kukula-kukula. Kutani tlilasi ya hina yi ta va yi basile loko hi vuya hi kotara ya vumbirhi,’ u byela vana.
Ntlawa wun’wana wa vana wu hlantswa mafasitere. Vatirha hi ku tiyimisela hinkwavo. Hi swona, hinkwavo handle ka Kulani. Ematshan’weni yo hlantswa, u endla phetheni ya nkandziyiso wa mavoko emafasitereni.
‘Hayi, Kulani !’ va n’wi vita. ‘Tshika ku tlanga u hi pfuna ku basisa !’
Ku tshama ku ri na un’wana loyi a rhandzaka ku tlanga, a swi tani ?
33
Ntlawa wun’wana wa vana va sula xitsalelo. Hinkwavo va tirha hi ku tiyimisela. Hi swona, hinkwavo handle ka Sasi. Ematshan’weni yo pfuna, papa ra ritshuri ra choko ya yena ri tele endzeni ka tlilasi.
‘E-e, Sasi !’ va n’wi vita. ‘Yana le kule le ! U hi vangela ntirho wo tala !’
34
Ntlawa wa vunharhu wa vana wu basisa madesika hi tiburachi to koropa na mati ya xisibi. Hinkwavo va tirha hi ku tiyimisela. Hi swona, hinkwavo handle ka Nyiko. Ematshan’weni yo basisa, mufana loyi wo huhwa u chela misisi ya Tsakani hi mati ya xisibi.
‘Hayi, Nyiko !’ va n’wi vitana va hlundzukile. ‘Tshika sweswo u ta hi pfuna ku basisa !’
Ku tshama ku ri na un’wana loyi a rhandzaka ku tlanga, a swi tani ?
35
Ntlawa wun’wana wa vana va kukula na ku chulula mathini ya thyaka. Hinkwavo va tirha hi ku tiyimisela. Hi swona, hinkwavo handle ka Tomi. A nga swi voni leswaku ku na mbhovo eka phepha ro chela thyaka naswona ku na ntila wa thyaka laha hansi endzhaku ka yena !
‘Hayi, Tomi !’ va n’wi vita. ‘Vona leswi u swi endlaka ! Tshika ku lorha u basisa thyaka leri !’
36
Ntlawa wo hetelela wa vana va hlantswa makhumbi va tlhela va vona leswaku tiphositara titshame kahle. Hinkwavo va tirha hi ku tiyimisela. Hi swona, hinkwavo handle ka Fanisa. U veka tikarata ta tialifabeta ekhumbini hi ndlela yo hoxeka.
‘E-e, Fanisa !’ va n’wi vita. ‘Vona leswi u swi endlaka ! A hi a-b-c-e-d-f-h-g ! I a-b-c-d-e-f-g-h ! U fanele u tirha hi vukheta !’
37
Sweswi mafasitere ma basile. Xitsalelo xi basile. Madesika ma basile. Ehansi ku basile. Makhumbi ma basile. Tlilasi hinkwayo yi basile !
Manana Baloyi u tsakile hi leswi vana va nga swi endla.
‘Un’wana na un’wana u ta kuma nyeleti,’ a vula, a karhi a humesa tinyeleti ta yena to hlawuleka, to hatima ta nsuku.
Xana Kulani, Sasi, Nyiko, Tomi na Fanisa vona ke ? Va ta tikuma tinyeleti na vona ?
‘Ina ! Va ta tikuma na vona tinyeleti,’ ku vula Manana Baloyi, ‘hikuva ekuheteleleni, na vona va pfunile.’
Vana va tinyungubyisa hi ku tiyimisela ka vona. Va langutele ku vuya eka kotara ya vumbirhi, va vuyela eka tlilasi ya vona yo basa !
38
Nsimbhi ya ba leswaku va ta ya kaya.
‘Huree !’ vana va huwelela. ‘I nkarhi wo wisa ! Salani Manana Baloyi, salani ! Hi ta mi tsundzuka ! Hi ta mi vona hi kotara leyi taka !’ va vula va karhi va huma.
Manana Baloyi u va yimisela voko. U tsakile na yena ! Xikolo xi humile.
39
1A-4 I thyaka leri !
A. Xikambela ntwisiso
Hlamula swivutiso u tirhisa swivulwa leswi nga helela.
1. Incini lexi a xi hoxekile hi tlilasi ?
2. Hi yihi eka migingiriko leyi yi nga pfuna eka ku basisa tlilasi ?
a) ku sula xitsalelo
b) ku kukula tlilasi
c) ku hlantswa mafasitere
d) hinkwaswo leswi nga laha henhla
3. Vadyondzi va tirhise yini ku basisa tlilasi ? Vekela eka nhlamulo leyi nga yona u vekela na X eka nhlamulo leyi nga hoxeka.
a) mimopo d) pende
b) swikoropo e) tiburachi to koropa
c) choko f) maphepha
4. Veka swivulwa leswi hi ku landzelelana ku suka eka 1 ku fika eka 4.
a) Manana Baloyi u nyike vadyondzi hinkwavo swinyeletana swa nsuku.
b) Tlilasi a yi thyakile.
c) Tlilasi a yi basile.
d) Vadyondzi va tirhile ku basisa tlilasi.
2B-1 Go hlakahlakane !
A. Tekahlaloganyo
Araba dipot ̌si ̌so ka mafoko a a tlet ̌sego.
1. Ke selo sefe seo se bego se sa kgahli ̌se ka phapo ̌sing?
2. Ke me ̌somo efe go ye e latelago ye e thu ̌sit ̌sego go hlweki ̌sa ka phapo ̌sing?
a) go phumola letlapa la go ngwalela
b) go fiela fase
c) go hlatswa mafasetere
d) Kamoka ga t ̌seo di lego ka mo godimo.
3. Bana ba ̌somi ̌sit ̌se eng go hlweki ̌sa ka phapo ̌sing? Dira leswao la go bont ̌sha karabo ya nnete, gomme o dire leswao la X go bont ̌sha yeo e sego ya nnete.
a) dimmopo d) pente
b) ma ̌sela e) dipora ̌se t ̌sa go koropa
c) t ̌shoko f) dipampiri
4. Beakanya mafoko ka tatelano ye e nepaget ̌sego go t ̌swa go 1 go ya go 4.
a) Bana kamoka ba humane dinalet ̌sana t ̌sa gauta.
b) Phapo ̌si e be na le dit ̌shila, e se ya hlweka.
c) Phapo ̌si e be e hlwekile e le botse.
d) Bana ba ̌somile kudu go hlweki ̌sa phapo ̌si.
40
5. Hikokwalaho ka yini vadyondzi va tsakile loko ku ta biwa bele ?
B. Matirhisele ya ririmi
DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 42, 84
Tsala xivulwa lexi nakambe u sungula hi marito lama u nga nyikiwa wona laha hansi.
Namuntlha vadyondzi va basisa tlilasi.
1. Tolo ___________________________________________________
2. Mundzuku _____________________________________________
C. Ku tsala
DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 122
Endla onge u un’we wa vadyondzi lava nga eka xitori. Tsala ndzimana hi siku ra n’wina ro basisa. A wu ri eka ntlawa wihi ? Ku humelele yini ? Nyika ndzimana ya wena nhlokomhaka.
Xitsonga-1A.indd 5 2019/07/18 10:22 AM
Buku ya 1A
ISBN: 978-1-77580-549-6
GIREDI YA 3
BUKU YA 1A BUKU YA 1B
1. Sokisi ra ndzi rivata2. U ta endla yini? 3. Xilayi xo hetelela xa khekhe4. I thyaka leri!
1. Tatana u sele na n’wana2. Xi famba hi xihatla3. Swi kahle ku nyikela4. Xivumbeko xa xifaniso
BUKU YA 2A BUKU YA 2B
1. I vhilwa ra mani leri?2. Xihundla3. I mani a nga faya fasitere?4. Hi baka na kokwana
1. Hi pfuneni!2. U kwihi Xiluva?3. Yoo, i rikulu kheroto leri!4. Hi tlanga xitumbelelani
BUKU YA 3A BUKU YA 3B
1. Va ya xava swiambalo2. Sopo ya maribye3. Yingisela vunanga4. Ku tshama mani la?
1. Aa, Tatana Nkawu!2. Ku kanetana ka moya na dyambu3. Ku lulamisela riendzo4. I nkarhi wo etlela
BUKU YA 4A BUKU YA 4B
1. Risokoti na njiya2. I tino ra mani leri?3. Mpfundla na Xibodze4. Afrika Dzonga ra hina
1. Doroba ra ka hina2. Nghala na kondlo3. Xitori xa masalamusi4. Vahloti
(na Xibuku xa xikombiso xa tinhlamulo)
Tibuku to hlaya eka levhele leyi ti na mapheji yo tala, matsalwa yo tala eka pheji, swivulwa swo leha, swivulwa swa tiphetheni to hambana, ririmi ra ximfumo ro hlamusela, na ntivomarito wo fuwa. Sweswi
ku hlaya swo titela kunene, matimba yo tala ma kongomisiwe eka xikambelantwisiso ku nga ri eka marito/ ku hlaya hi ku nonoka hikuva vadyondzi va tshunelela ku kota ku tihlayela hi voxe.
Tibuku leti to hlaya tinyika nkarhi eka ku hlaya hi ntlawa, ku hlaya hi ku leteriwa,ku hlaya hi vambirhimbirhi na ku hlaya va ri voxe.
XITSONGA
Tibuku to hlaya to siyanana ta Levhele 3 ta Vula Bula tinyika mpfuxelelo eka vahlayi lava hatlaka va kota ku hlaya kahle. Buku yin’wana na yin’wana yo hlaya yi na switori swa mune swo hambana, ku katsa matsalwa ya ntiyiso. Emasungulweni ya xitori xin’wana na xin’wana ku na ntivomarito wo tlhontlha na nongonoko wa marito yo tika lawa vadyondzi va faneleke ku ma tiva. Xitori xin’wana na xin’wana xi landzela hi swivutiso
swa xikambelontwisiso, na migingiriko ya ririmi na ku tsala leyi nga hlanganisiwa na CAPS na Buku ya Migingiriko ya Giredi 3 ya DBE.
Ku fanele ku hlayiwa tibuku timbirhi to hlaya hi kotara - Kotara 1: Buku 1A na 1B, Kotara 2: Buku 2A na 2B, Kotara 3: Buku 3A na 3B, Kotara 4: Buku 4A na 4B. Tibuku leti tifamba hi timbirhimbirhi (A na B) naswona
ti le ka levhele yin’we kutani ku nga sunguriwa ku hlaya yin’wana na yin’wana eka tona.
Visit the Vula Bula website to view or buy all materials
www.vulabula.co.za
Xitsonga-1A.indd 2 2019/07/18 10:22 AM