What Calm and Insight Are

คำ�ถ�ม FAQ อ�จ�รยนธ ศรพฒน เฉลมฉลอง “พทธชยนต ๒๖๐๐ ป ” วนวสาขบชา วนจนทรท ๔ มถนายน พ.ศ. ๒๕๕๕

Siripat.Com and Academiae Network 2012…………………………………………………………………………………………………………………………

๖. สมถะกบวปสสน�คออะไร

ในการเจรญภาวนานน แบงออกเปน ๒ ฝาย คอ (๑) ฝายสมถภาวนา กบ (๒) ฝายวปสสนาภาวนา คำาวา “สมถะ ” (Calm) หมายถง ธรรมเปนเครองสงบระงบจต การฝกจตใหสงบเปนสมาธ ธรรมยงจตใหสงบระงบจาก “นวรณปกเลส ซงเปนโทษเครองเศรา”หมองดวยอปกเลสจาก “นวรณ ๕ ” ซงหมายถง สงทกนจตไมใหกาวหนาในคณธรรม ธรรมทกนจตไมใหบรรลคณความด อกศลธรรมททำาจตใหเศราหมองและทำาปญญาใหออนกำาลง ไดแก                (๑) ก�มฉนทะ คอ ความพอใจในกาม ความตองการกามคณ                (๒) พย�บ�ท คอ ความคดราย ความขดเคองแคนใจ                (๓) ถนมทธะ คอ ความหดหและเซองซม                (๔) อทธจจกกกจจะ คอ ความฟงซานและรอนใจ ความกระวนกระวายกลมกงวล                (๕) วจกจฉ� คอ ความลงเลสงสย

สำาหรบคำาวา “สมถกมมฏฐ�น ” (สมถภาวนา) หมายถง กรรมฐานซงเปนสมถะ งานฝกจตใหสงบในสวนทเปน “อธจตตสกข� ” (ขอ ๒ ในสกขา ๓) นนคอ “จตตภ�วน� ” (ขอ ๓ ในภาวนา ๔) คอ การฝกอบรมจตใจใหเจรญงอกงามดวยคณธรรม มความเขม

๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 1

แขงมนคง เบกบาน สงบสขผองใส พรอมดวยความเพยร สมมาสต และสมมาสมาธ (มรรคมองค ๘) กจทตองกระทำาในสมถกมมฏฐาน คอ การเจรญองคฌานทง ๕ ไดแก วตก วจาร ปต สข เอกคคตา เพอใหบรรล “รปฌ�น ๔ อานสงสทเกดจากการบำาเพญฌาน คอ ” “ฌ�นสม�ธ ซงจะเปนฌานสมาธตงแตระดบขนฌานท ๑” –๔ เมอสตมฐานทตงมนแนนอนและชดเจนแลว เชน การเจรญ “อ�น�ป�นสต เปน”อารมณภาวนาหรอกรรมฐาน ซงอยในฐาน “ก�ย�นปสสน�สตปฏฐ�น จนจตเปนฌานสมาธทเรยกวา ” “อปปน�สม�ธ นนคอ ” “สมม�สม�ธ แหงมรรคมองค ๘ ซงกเกดจากการ” เจรญ “อ�น�ป�นสต ๑๖ ฐ�น ” ใหครบทกจตกกะ ไดแก (๑) กายานปสสนา ๒) เวทนานปสสนา (๓) จตตานปสสนา และ (๔) ธมมานปสสนา ฐานของอานาปานสตจะสอดคลองกบฐานของหลกธรรมหลก คอ “สตปฏฐ�น ๔ ไดแก ” (๑) กายานปสสนาสตปฏฐาน (๒) เวทนานปสสนาสตปฏฐาน (๓) จตตานปสสนาสตปฏฐาน และ (๔) ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ขอสงเกต คอ หลกธรรมทนำามาประยกตใชระหวางการบำาเพญเพยรภาวนาในการปฏบตธรรม ไดแก อานาปานสต ๑๖ สตปฏฐาน ๔ รปฌาน ๔ และสมาธ ๓ นนคอ “ไตรลกษณ ทเรยกวา ” “ส�มญลกษณะ ไดแก ”อนจจลกษณะ ทกขลกษณะ อนตตลกษณะ ซงทำาใหเหนธรรมอนทสมปยตตเขาดวยกน คอ “สงขตลกษณะ ๓ กบ ” “ธรรมนย�ม ๓ ”หลกธรรมดงกลาวน เรยกวา “กฎธรรมช�ต ในขนนฌานสมาธจะ”ทำาใหผเจรญภาวนาเกดปญญาญาณ (ญาณทสสนะ) ขน เรยกวา “ยถ�ภตญ�ณ หรอเรยกอกอยางหนงวา ” “ธรรมฐตญ�ณ ” (ปญญาหยงรทเหนการตงอยอยางแนนอนของธรรมดา) โดยทำาใหรแจงเหนจรงในสภาวธรรมของสงขตธรรม (ขนธ ๕) ตามทมนเปนจรงตามธรรมดา เรยกวา “ยถ�ภตญ�ณทสสนะ หรอเรยกอกอยางหนงวา ”“สมม�ทสสนะ ” (การเหนแจงทถกตอง) ซงเปนความรสวนหนงทเกดขนในระดบฌานท ๔ ในฌานสมาธ (อปจารสมาธ และอปปนา

๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 2

สมาธ) คอ สภาวะของการบรรลระดบขนฌานท ๔ (จตตถฌาน) อยางไรกตาม สภาวะทจตบรสทธเปนเอกคคตาและอเบกขานน คอ “จตดงเดม ทเรยกอกชอหนงวา ” “จตประภสสร” เนองจาก ศล สมาธ ปญญา ไดรบการบำาเพญเพยรภาวนาจนเกดความบรสทธหมดจดดวย “วสทธ ๗ นน” จงทำาใหความรแจงหรอความรวเศษเกดขนได ซงจะเปน “ญ�ณทสสนวสทธ ในการเจรญวปสสนาญาณขน”สงตอไป เรยกวา “วชช� ๓ ” (ญาณ ๓) ไดแก

(1) ปพเพนว�ส�นสสตญ�ณ คอ ญาณเปนเหตระลกขนธทอาศยอยในกอนได ระลกชาตได สงผลใหเหนแจงในองคประกอบปจจยของขนธ ๕ หรอ “อตตงสญ�ณ” คอ ญาณหยงรสวนอดต รอดตและสาวหาเหตปจจยอนตอเนองมาได หรอ “สจจญ�ณ” คอ หยงรสจจะ ความหยงรอรยสจจ ๔ แตละอยางตามทเปนๆ วา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา

(2) จตปป�ตญ�ณ คอ ญาณกำาหนดรจตและอบตแหงสตวทงหลาย อนเปนไปตามกรรม เหนการเวยนวายตายเกดของสตวทงหลาย เรยกอกอยางวา “ทพพจกขญ�ณ” ทำาใหเขาใจเรองภวจกรแหงปฏจจสมปบาทได หรอ “อน�คตงสญ�ณ คอ ” ญาณหยงรสวนอนาคต รอนาคต หยงผลทจะเกดสบตอไปได หรอ “กจจญ�ณ ”คอ หยงรกจ ความหยงรกจอนจะตองทำาในอรยสจจ ๔ แตละอยางวา ทกขควรกำาหนดร–ปรญญา ทกขสมทยควรละเสย–ปหานะ ทกขนโรธควรทำาใหเสรจ–สจฉกรยา ทกขนโรธคามนปฏปทาควรลงมอแกปญหา–ภาวนา

(3) อ�สวกขยญ�ณ คอ ญาณหยงรในธรรมเปนทสนไปแหงอาสวะทงหลาย ความรททำาใหสนอาสวะ ความตรสรอรยสจจ ๔ และปฏจจสมปบาท หรอ “ปจจปปน

๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 3

นงสญ�ณ” คอ ญาณหยงรสวนปจจบน รปจจบน กำาหนดไดถงองคประกอบและเหตปจจยของเรองทเปนไปอย หรอ “กตญ�ณ คอ ” หยงรการอนทำาแลว ความหยงรวากจอนจะตองทำาในอรยสจจ ๔ แตละอยางนนไดทำาเสรจแลว

ความรแจงทง ๓ ญาณนน จะกลายเปนพนฐานในการพฒนาปญญาในขนสงขนไป คอ “วปสสน�กมมฏฐ�น ถาเปนบคคลทม”กเลสหนาเปนพเศษ กจะขาดสตสมปชญญะ คอ หลงผดดวยอวชชาใน “อภญญ� ” (โลกยอภญญา) คอ คณวเศษทเกดขน เรยกวา “อตตรมนสสธรรม ” (อธคมธรรม) คอ ธรรมขนบรรลผลแหงการปฏบต ธรรมลำามนษย หรอธรรมของมนษยผยอดยง โดยนำาไปใชเพอแสวงหาลาภสกการะ หรอความตองการชอเสยงสรรเสรญแหงโลกธรรม ๘ (ลาภ ยศ สรรเสรญ ความสข) อยางไรกตาม ผมตบะแกกลาสามารถเจรญฌานสมาบตจาก “รปฌ�น ๔ ไปส ” “อรปฌ�น ๔” ได เรยกวา “สม�บต ๘ ดงรายละเอยดเพมเตม ตอไปน”

“อรป ๔ หมายถง ” ฌานมอรปธรรมเปนอารมณ คอ อรปฌาน ภพของสตวผเขาถงอรปฌาน ภพของอรปพรหม ไดแก (1) อ�ก�ส�นญจ�ยตนะ คอ ฌานอนกำาหนดอากาศคอชอง

วางหาทสดมไดเปนอารมณ หรอภพของผเขาถงฌานน (2) วญญ�ณญจ�ยตนะ คอ ฌานอนกำาหนดวญญาณหา

ทสดมไดเปนอารมณ หรอภพของผเขาถงฌานน (3) อ�กญจญญ�ยตนะ คอ ฌานอนกำาหนดภาวะทไมมอะไรๆ

เปนอารมณ หรอภพของผเขาถงฌานน (4) เนวสญญ�น�สญญ�ยตนะ คอ ฌานอนเขาถงภาวะม

สญญากไมใช ไมมสญญากไมใช หรอภพของผเขาถงฌานน

๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 4

สำาหรบขนสงสดของการเจรญฌานนน คอ “นโรธสม�บต ”หมายถง การเขานโรธ ดวยการดบ “สญญ� คอ ความจำาไดหมายร ”และ “เวทน� คอ การเสวยอารมณ เรยกเตมคำาวา การเขา ” “สญญ�เวทยตนโรธ ” (สญญาเวทยตนโรธสมาบต) พระอรหนตและพระอนาคามทได “สม�บต ๘ แลวเทานน จงจะเขา ” “นโรธสม�บต ได ”ซงตองเปนไปตามลำาดบใน “อนปพพวห�ร ๙ ” (อนปพพวหารสมาบต) หมายถง ธรรมเปนเครองอยทประณตตอกนขนไปโดยลำาดบ ไดแก รปฌาน ๔ อรปฌาน ๔ และ สญญาเวทยตนโรธ ๑

ในการเจรญภาวนาขนตอจากสมถกมมฏฐาน (รปฌาน ๔) คอ “วปสสน� ” (Insight) หมายถง การฝกอบรมเจรญปญญาใหเกดความรแจงชดตามเปนจรง จนมจตใจเปนอสระ ไมถกครอบงำาดวยกเลสและความทกข เรยกวา “ปญญ�ภ�วน� สวนคำาวา ”“วปสสน�กมมฏฐ�น หมายถง กรรมฐานคอวปสสนา งานเจรญ”ปญญาดวย “วปสสน�ญ�ณ ๙ เพอใหเกด ” “วปสสน�ปญญ� คอ ”ปญญาทถงขนเปนวปสสนา ปญญาทใชในการเจรญวปสสนา นนคอ ปญญาทพจารณาเขาใจสงขารตามความเปนจรง เรยกวา “ญ�ณทสสนะ โดยพฒนาญาณทสสนะดงกลาวนน ดวยหลกธรรม ” “วสทธ ๗ จนสามารถบรรลถงความหลดพนดวยหลกธรรม ” “วมตต ๕ นน”คอ “พระนพพ�น เมอปญญาเขาถง ” “วปสสน�ภม จงเปน ” “วปสสน�ปญญ� อยางเตมท นนคอ การกาวเขาไปในภมแหงวปสสนา ”ฐานทตงอนเปนพนทซงวปสสนาเปนไป พนฐานทดำาเนนไปของวปสสนา (๑) การปฏบตอนเปนพนฐานทวปสสนาดำาเนนไป คอ การมองดรเขาใจ หรอรเทาทนสงขารทงหลายตามทมนเปนอนจจตา ทกขตา อนตตา แหงไตรลกษณ อนดำาเนนไปโดยลำาดบ จนเกด ตรณวปสสน� (วปสสนาออนๆ) ซงเปนพนของการกาวสวปสสนาทสงขนไป และ (๒) ธรรมทเปนภมของวปสสนา คอ ธรรมทงหลายอนเปนพนฐานทจะมองดรเขาใจ ใหเกดปญญาเหนแจงตามเปนจรง ตรงกบ๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 5

คำาวา “ปญญ�ภม ไดแก ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ ”อรยสจจ ๔ ปฏจจสมปบาท และ ปฏจจสมปปนนธรรม (สภาวธรรม ปรากฏการณ สภาวะ ทเกดขนในปฏจจสมปบาท) ทงหลาย โดยเฉพาะอยางยง การเนนความสำาคญของ “ปฏจจสมปบ�ท ซงเปนทรวมใน”การทำาความเขาใจธรรมทงหมดนน นนคอ สาระในเรองธรรมชาตทงปวงหรอสภาวธรรมทงหลายทมในภม ๓

ความเปนมาของ “สมถภ�วน� ในพทธศาสนานน เกดขน”ไดอยางไร อาจกลาวไดวา ครนสมยพทธกาลนน ลทธทมอทธพลในสงคมอนเดยโบราณนน คอ (๑) “ศ�สน�พร�หมณ” (ลทธพราหมณ) ซงตดสนคนดวยวรรณะ ชาตกำาเนดโดยโคตร ทผกพนกบอาวาหะววาหะ (การแตงงานทวา ควรคกน หรอไมควรคกน) วรรณะสงสด คอ พราหมณ มความเชอในอำานาจบนดาลของเทพเจา เชน พระนารายณ (พระวษณ) หรอพระอศวร ตางกบพระพทธศาสนาทวดหรอตดสนคนดวยกรรม คอ การกระทำา ความประพฤต โดยถอวาสงททำาใหเลศใหประเสรฐ คอ “วชช�จ�รณ ” (ปญญาวสทธและสลวสทธ) อยางไรกตาม ความเชอตามลทธพราหมณเกดขนกอนพระพทธศาสนา และพระพทธองคกประสตในตระกลพราหมณ คอ “โคตมโคตร ” และ (๒) “ศ�สน�ฮนด” คอ ศาสนาทเกดมาเคยงขางกบพระพทธศาสนา ทพฒนามาจากศาสนาพราหมณ โดยมความเชอวา สภาวะทแทจรงและจดหมายสงสดในศาสนาฮนด เรยกวา “ปรม�ตมน เรยกอกอยางวา ” “พรหม ” (พรหมน) แตพทธศาสนา เรยกวา “ปรมตถ ” (ปรมตถสจจะ) และ “นพพ�น ” (ภาวะหลดพนจากอาสวะและทกข) สมฏฐานการเกดขนของฮนด คอ แนวคดของพระพทธเจา ทำาใหเกดความเปลยนแปลงทางสงคมอนเดยโบราณ คอ ทำาลายความเชอเรอง “วรรณะ ยกตวอยาง พระสตรทพระมหากจจายนะ”แสดงแกพระเจามธรราช อวนตบตร (มธรสตร) โดยกลาวถง ความ

๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 6

ไมตางกนของวรรณะ ๔ เหลา คอ กษตรย พราหมณ แพศย ศทร ใจความวา:

“วรรณะ ๔ ” น แมจะถอตวอยางไร เหยยดหยามกนอยางไร แตถาทำาดกไปสทดเหมอนกนหมด ถาทำาชวกตองไดรบโทษไปอบายเหมอนกนหมด ทกวรรณะเสมอกนในพระธรรมวนย ออกบวชบำาเพญสมณธรรมแลว ไมเรยกวาวรรณะไหน แตเปนสมณะเหมอนกนหมด

ประเดนดงกลาวน สงผลกระทบกระเทอนรนแรงใน (๑) ด�นศ�สน� คอ ศาสนาพราหมณมคแขง (๒) ด�นสงคม คอ ความนบหนาถอตาของพราหมณมนอยลง (๓) ด�นเศรษฐกจ คอ ลากสกระลดนอยลงไมสามารถเลยงดดสาวกทอาศรมไดทวถง และ (๔) ก�รเมอง และดานการเมอง คอ ปญหาความเสมอภาคทางชนชนเปลยนไปจากคานยมเดม

แตชวงเวลากอนพทธศาสนาจะเกดขนนน เจาชายสทธตถะ ผโคตมโคตร ไดเสดจออกบรรพชาเพอคนหาโมกขธรรม และไดเสดจไปอยในสำานกอาศรมของอาฬารดาบส กามาลมโคตร และอทกดาบส รามบตร ซงมหาชนนบถอวาเปนคณาจารยใหญโดยลำาดบ ไดศกษาลทธสมยของทานจนสน พระองคไดทรงทำาการทดลองในลทธนนทกอยางแลว เหนวาไมใชทางพระสมมาสมโพธญาณ จงเสดจออกจากสำานกอาศรมดาบสทง ๒ นน ตอจากนน พระองคไดทรงบำาเพญทกรกรยา คอ การทรมานพระกายใหลำาบากเปนกจยากทจะกระทำาได ไดแก (๑) ทรงกดพระทนตดวยพระทนต (๒) ทรงผอนกลนลมอสสาสะปสสาสะ และ (๓) ทรงอดพระอาหาร ผอนเสวยแตวนละนอยๆ บาง เสวยพระอาหารละเอยดบาง เมอไดเสวยทกขเวทนากลาถงเพยงน ทกขเวทนานนไมอาจครอบงำาพระหฤทยใหกระสบกระสาย มพระสตตงมนไมฟ นเฟอน ปรารภความเพยรไมหยอน ครนเหน๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 7

วาการทำาอยางนไมใชทางตรสร จงเลกการบำาเพญทกรกรยาทงหลายไป โดยมเหตผลในเชง “อปม� ๓ ” (สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส. ๒๕๔๑: ๓๖–๓๗) ดงน

ขอท ๑ สมณพราหมณเหลาใดเหลาหนง ซงมกายไมไดหลกออกจากกาม และมความพอใจรกใครในกาม ยงละใหสงบระงบไมไดด, สมณพราหมณเหลานน แมไดเสวยทกขเวทนาอนกลาแสบเผด ทเกดเพราะความเพยรกด ไมไดเสวยกด กไมควรจะตรสร, เหมอนไมสดทชมดวยยางบคคลแชไวในนำา, บรษมความตองการดวยไฟ มาถอเอาไมสำาหรบสไฟมาสเขา ดวยหวงจะใหเกดไฟ, บรษนนไมอาจใหไฟเกดขนได ตองเหนดเหนอยลำาบากเปลา เพราะไมนนยงสดมยางอย ทงยงแชไวในนำา.

ขอท ๒ สมณพราหมณเหลาใดเหลาหนง แมมกายหลกออกจากกามแลว แตยงมความพอใจรกใครในกาม ยงละใหสงบระงบไมไดด, สมณพราหมณเหลานน แมไดเสวยทกขเวทนาเชนนน อนเกดเพราะความเพยรกด ไมไดเสวยกด กไมควรจะตรสร, เหมอนไมสดทชมดวยยาง แมหางไกลจากนำา บคคลตงไวบนบก, บรษกไมอาจสใหเกดไฟได ถาสเขา ตองเหนดเหนอยลำาลากเปลา เพราะไมนนแมตงอยบนบกแลว กยงเปนของสดชมดวยยาง.

ขอท ๓ สมณพราหมณเหลาใดเหลาหนง มกายหลกออกจากกามแลว และละความพอใจรกใครในกาม ใหสงบระงบดแลว สมณพราหมณเหลานน ไดเสวยทกขเวทนาเชนนน อนเกดเพราะความเพยรกด แมไมไดเสวยเลยกด กควรจะตรสรได, เหมอนไมแหงทไกลจากนำา บคคลวางไวบนบก, บรษอาจสใหเกดไฟขนได เพราะเปนของแหง ทงตงอยบนบก.

๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 8

พระองคจะปองกนจตไมใหนอมไปในกามารมณ จงไดทรงบำาเพญทกรกรยา, ครนทำาไปชานาน กหาไดผลทมงหมายไม, กลบทรงดำารใหมวา สมณพราหมณเหลาใดเหลาหนง ไดเสวยทกขเวทนาอนกลาแสบเผด ทเกดเพราะความเพยรในกาลลวงแลวกด จกไดเสวยในกาลขางหนากด เสวยอยในกาลบดนกด, ทกขเวทนานน กอยางยงเพยงเทาน ไมเกนกวานขนไป, ถงอยางนน เรากไมสามารถจะตรสรดวยทกรกรยาอนเผดรอนอยางน; ชะรอยทางตรสรจะมเปนอยางอนกระมง? คราวน เกดพระสตหวนระลกถงความเพยรทางใจวา จกเปนทางตรสรไดกระมง? ใครจะทรงตงปธานทางจต ทรงคดเหนวา ความเพยรเชนนน คนซบผอมเชนน ไมสามารถใหเปนไปได จำาเราจะกนอาหารแขน คอ ขาวสก ขนมกมมาส ใหมกำาลงกอน; ทรงสนนษฐานเชนนแลว จงกลบเสวยพระอาหารโดยปกต.

สำาหรบการบำาเพญทกรกรยาเปนแนวทางลทธพราหมณ เพอชำาระรางกายและจตใจให “สงบ และสกดกนความอยากอนเกดจากกเลส”ตณหาได และเพอความตรสร ซงไมเปนจรง จะเหนไดวา การบำาเพญทกรกรยาดงกลาวนน ไมแตกตางจากแนวทางทโยคปฏบต ซงเปนเรองทสด เรยกวา “อตตกลมถ�นโยค ” (ขอ ๒ ในอนตา ๒) หมายถง การประกอบความลำาบากเดอดรอนแกตนเอง การบบคนทรมานตนใหเดอดรอน ในขนตอนดงกลาวน คอ การเพงความสนใจไปทความทกขทรมานเพอใหเกดความสงบเยน ซงเปนแนวปฏบตทเรยกวา “สมถะ” หมายถง การบำาเพญเพยรตบะหรอสมาบต เรยกเตมคำาวา “ฌ�นสม�บต ในปจจบนจะพบวาเหลานกพรตในอนเดยยงคงปฏบตสบตอ”กนมาถงทกวนน แตยงไมใช “วปสสน� ตามแบบฉบบของ”พระพทธเจา

๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 9

ในกาลครงนน เจาชายสทธตถะ ไดทรงเลอกสมปฏปทาทเปนแบบสายกลาง เรยกวา “มชฌม�ปฏปท�” ซงตรงกนขามกบ “อนต� ๒ ” (ทสด) หมายถง ขอปฏบตหรอการดำาเนนชวตทเอยงสด ผดพลาดไปจากทางอนถกตอง คอ “มชฌม�ปฏปท�” ไดแก (๑) ก�มสขลลก�นโยค คอ การหมกมนอยดวยกามสข และ (๒) อตตกลมถ�นโยค คอ การประกอบความลำาบากเดอดรอนแกตนเอง การบบคนทรมานตนใหเดอดรอน ซงกลายเปนเรอง “สลพพตปร�ม�ส” (ความถอมนศลพรต โดยสกวาทำาตามๆ กนไปอยางงมงายเหนวาจะบรสทธหลดพนไดเพยงดวยศลและวต) นนคอ “กฎประก�ศต” (Prescriptivism) เพอบบบงคบใหสาวกปฏบตตามอยางไมมเหตผล ซงตางจากแนวคดของพระพทธองค คอ การคนหาดวยเหตผลตามความเปนจรงในเชงพรรณนา (Descriptivism) พระองคไดแบงแนวทางการศกษาคนควาออกเปน ๓ ทาง เรยกวา “ไตรสกข� ” (สกขา ๓) หมายถง ขอปฏบตทเปนหลกสำาหรบศกษา คอ ฝกหดอบรม กาย วาจา จตใจ และปญญา ใหยงขนไปจนบรรลจดหมายสงสด คอ “พระนพพ�น” ใหสงเกตวา สมถะเรมเขามาในแนวทางปฏบตของ “มชฌม�ปฏปท� ในตอนน แตเปลยน ” “อนต� ๒ มาเปนแนวทางทประเสรฐกวา เรยกวา ” “อรยอฏฐงคกมรรค ”ตามหลกธรรม “อรยสจจ ๔ ซง ” “คว�มสงบ ” (ปสสทธ–สงดวเวก) ทพระองคหมายถง คอ สภาวะทเกดขนใน “วสทธ ๗ ซงเกดขน”พรอมการเจรญวปสสนาญาณ เรยกวา “ญ�ณ ๑๖ เพราะฉะนน จะ”เหนไดวา คำาวา “สมถะ กบคำาวา ” “วปสสน� จงเกดขนพรอมกนใน”ขนตอนน ซงพระองคใชเวลานานถง ๖ ป ททรงบำาเพญ “ทกรกรย� ”และเปลยนมาทางดำาเนนใน “มชฌม�ปฏปท� จนไดตรสร ” “อนตตรสมม�สมโพธญ�ณ ภายใตรมพระศรมหาโพธ ณ รมฝงแมนำา”เนรญชรา ตำาบลอรเวลา แควนมคธ

๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 10

สำาหรบขนตอนการปฏบตดวยสมมาปฏปทาทพระองคทางเลอกไวประกอบดวย ๒ แนวทาง คอ (๑) ไตรสกข� – ศล สมาธ ปญญา คำาวา “สมถะ เกดขนในสวนทเปน ” “สม�ธ และคำาวา ”“วปสสน� เกดขนในสวนทเปน ” “ปญญ� และ ” (๒) มชฌม�ปฏปท� – มรรคมองค ๘ ดงนน คำา “สมถะ เกดขนในสวนทเปน ”“สมม�ว�ย�มะ–สมม�สต–สมม�สม�ธ เรยกวา ” “อธจตตสกข�” คอ ขอปฏบตสำาหรบฝกอบรมจตเพอใหเกดคณธรรม เชน สมาธอยางสง สวนคำา “วปสสน� เกดขนในสวนทเปน ” “สมม�ทฏฐ–สมม�สงกปปะ เรยกวา ” “อธปญญ�สกข�” คอ ขอปฏบตสำาหรบฝกอบรมปญญาเพอใหเกดความรแจงอยางสง นอกจากน คำาวา “ศล นน ”ตรงกบคำาวา “สมม�ว�จ� สมม�กมมนตะ สมม�อ�ชวะ– – เรยกวา ”“อธสลสกข�” คอ ขอปฏบตสำาหรบฝกอบรมในทางความประพฤตอยางสง ดงนน เมอจดหมวดหมรวมกนใหม ทำาใหเหนภาพรวม ดงภาพประกอบขางลางน

ไตรสกข� สม�ธภ�วน� มรรคมองค ๘อธสลสกขา (ศล)

ศล วตร และพรต (ความประพฤต)

สมมาวาจา วจสจรต – ๔สมมากมมนตะ กายสจรต –๓สมมาอาชวะ เวนมจฉาชพ–

อธจตตสกขา (สมาธ)

สมถะ สมมาวายามะ สมมปปธาน– ๔สมมาสต สตปฏฐาน – ๔สมมาสมาธ ฌาน – ๔

อธปญญา วปสสนา สมมาทฏฐ –อรยสจจ ๔–

๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 11

สกขา (ปญญา)

กฎธรรมชาตสมมาสงกปปะ กศลวตก –๓

ภ�พประกอบ ๑ ความสมพนธระหวางไตรสกขา สมาธภาวนา

และมรรคมองค ๘

จะเหนไดวา พระบรมศาสดาทรงคนพบแนวทางหลดพน เพอดบกเลสตณหา และทกขทงปวงในทามกลางลทธศาสนา ทมผคนเลอมใสศรทธามาเปนเวลานาน และมอทธพลครอบงำาสงคมทกระดบชน ยากทจะทำาการเปลยนแปลงแนวคด การตอยอดความคดหรอองคความรใหมททาทายจงตองใชความพยายามอยางสง เนองจาก เจาลทธเกาดงเดมคงไมยอมรบไดงายๆ เพราะฉะนน เรองการบำาเพญเพยรตบะของเหลาโยคหรอนกพรตอนๆ ในสงคมอนเดยโบราณ ทสามารถแสดงฤทธ คอ “อภญญ� ” (อตตรมนสยธรรม–อธคมธรรม) อนเกดจากบำาเพญเพยรเปนสงทลทธพราหมณถอวา ทำาใหมนษยประเสรฐดวย “วชช� หมายถง การศกษาคมภรไตรเพท และ ”“จรณะ หมายถง การถอศลและพรตอยางเขมงวดดวย ” “กฎประก�ศต ซงชะตาชวตของมนษยอยใตอำานาจของพระเปนเจาท”จะบนดาลใหเทานน คอ “เทพเจ� ในทางตรงกนขาม ขอประพฤต”ปฏบตโดยชอบของพทธศาสนา มองวาคาของมนษยขนอยทการกระทำา คอ “กรรม สวนสงททำาใหมนษยเปนเลศประเสรฐ คอ ” “ก�รเจรญปญญ� เรยกวา ” “วชช� ” (ญาณ ๓ และ ญาณ ๑๖) หมายถง ความรแจงเหนจรงในสภาวธรรมตามทเปนจรงตาม “กฎธรรมช�ต ”และ “จรณะ หมายถง สมมาปฏปทาขอปฏบตอนเปนทางบรรลวชชา” ม ๑๕ ขอ ไดแก (๑) สลสมปท� คอ ความถงพรอมดวยศลทบรสทธ (๒) อปณณกปฏปท� ๓ คอ ขอปฏบตทไมผด ไดแก “อนทรยสงวร ”คอ ระวงไมใหบาปอกศลธรรมครอบงำาใจ เมอรบรอารมณดวยอนทรย

๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 12

ทง ๖ “โภชเนมตตญญต� คอ ” ความรจกประมาณในการบรโภค และ “ช�ครย�นโยค” คอตนตวอยเปนนตย ชำาระจตมใหมนวรณ พรอมเสมอทกเวลาทจะปฏบตกจใหกาวหนาตอไป (๓) สทธรรม ๗ คอ ธรรมททำาใหเปนสตบรษ ไดแก มศรทธา มหร มโอตตปปะ เปนพหสต มความเพยรอนปรารภแลว มสตมนคง มปญญา และ (๔) ฌ�น ๔ คอ การเพงขนสงอยางละเอยดเพอเขาถง “ภ�วะสงบประณต ทเกดขนกบกองเจตสกและจต เรยกวา ” “อปปน�สม�ธ” (อเบกขา–เอกคคตา: ฌานท ๔) ซงเปนสมาธในฌาน คอ “ฌ�นสม�ธ อนเกดจากการเจรญสมถภาวนา ซงมลำาดบขน ๔ อยาง ไดแก” ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน เพราะฉะนน “ฌ�น คอ ”ภาวะสงบละเอยดประณตขนสง ซงเกดจากการเจรญ “กรรมฐ�น ๔๐ เรยกวา ” “อ�รมมณปนชฌ�น ” คอ การเพงอารมณในภาวะสงบละเอยดประณต ซงไมใชแนวทางแบบทกรกรยา คอ “อตตกลมถ�นโยค คอ ” การประกอบความลำาบากเดอดรอนแกตนเองดวยสลพพตปรามาส ซงตรงกนขามกบแนวทาง “มชฌม�ปฏปท�” อยางสนเชง

ในการพฒนาปญญาขนสง คอ การเจรญ “วปสสน�ภ�วน� ซงเปนตอยอดองคความรจาก ” “สมถภ�วน� ในขนตอนดง”กลาวน พระพทธองคทรงใช “ฌ�น คอ ภาวะสงบประณตขนสง ซง”เกดจากการเจรญวปสสนาญาณ (ญาณ ๑๖ – วปสสนาญาณ ๙) เรยกวา “ลกขณปนชฌ�น คอ ” การเพงลกษณะ ไดแก วปสสนา มรรค และ ผล เชน “วปสสน�” ชอวาลกขณปนชฌาน เพราะพนจสงขารโดยไตรลกษณ “มรรค” ชอวาลกขณปนชฌาน เพราะยงกจแหงวปสสนานนใหสำาเรจ และ “ผล” ชอวาลกขณปนชฌาน เพราะเพงนพพานอนมลกษณะทงในสมาธและวโมกขเปน สญญตะ (อนตตลกษณะ) อนมตตะ (อนจจลกษณะ) และอปปณหตะ (ทกขลกษณะ) และเพราะเหนลกษณะอนเปน “สจจภ�วะของนพพ�น”

๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 13

นวตกรรมทางคดทพระพทธองคในมาใช คอ “ก�รตอยอดองคคว�มร ทเหนอกวาเจาลทธดงเดม ประกอบดวยหลกการสำาคญ” ๓ ประการ ไดแก

(๑) ความสงบประณตขนสงตามแนวทาง “มชฌม�ปฏปท� คอ ” “มรรคมองค ๘ ทนำามาประยกตใชทงใน”สมถภาวนา เรยกวา “อ�รมมณปนชฌ�น ” และในวปสสนาภาวนา เรยกวา “ลกขณปนชฌ�น และ ”

(๒) ความสงบประณตขนสงตามแนวทาง “วสทธ ๗ ซง”ผสมผสานเชงบรณาการกบหลกธรรม ญาณ ๑๖ วปสสนาญาณ ๙ อรยสจจ ๔ และ กฎธรรมชาต จนบรรลความตรสรอนตตรสมมาสมโพธญาณ ซงหมายถง “พระนพพ�น ”

(๓) การผสมผสานเชงบรณาการระหวาง “มรรคมองค ๘ ”กบ “วสทธ ๗ อยางสอดคลองกนกบ ” “ไตรสกข� ”ทำาใหเกดภาวะทเรยกวา “ธรรมจกร ” (ญาณสมปยตต) ซงมลกษณะความสมพนธเชงปจจยของอาณาจกรธรรมทงหมด และทำาใหบรรลความตรสรอนตตรสมมาสมโพธญาณ คอ “พระนพพ�น ”

ใหพจารณาความสมพนธเชงปจจยของกระบวนการ “ตอยอดองคคว�มร ซงพระพทธองคทรงใชเวลาทงหมด ๖ ป ดงรายละเอยดใน”ภาพประกอบ ๒ ขางลางน

นวตกรรมพทธปญญ�ก�รปฏเสธอนต�

อตตกลมถ�นโยค อตตกลมถ�นโยคสมฏฐานแหงสมมาสงกปปะจาก สมฏฐานแหงสมมปปธานจาก

๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 14

กามราคะ ทกรกรยานวตกรรมท�งคว�มคด

มชฌม�ปฏปท�สมฏฐานแหงสมมาทฏฐจากลทธดงเดมอนไมใชทางโดยชอบ (กรรม)

ไตรสกข� มรรคมองค ๘วสทธ ๗

ศล สมาธ ปญญาจรณะ วชช�

กายภาวนา / สลภาวนา

สมถภ�วน� (จตตภาวนา)

วปสสน�ภ�วน� (ปญญาภาวนา)

สลสมปทา อารมมณปนชฌาน ลกขณปนชฌานอปณณกปฏปทา ๓ สตปฏฐาน ๔ / ฌาน

๔ญาณ ๑๖ – วปสสนา

ญาณ ๙สทธรรม ๗ สมาบต ๘ อรยสจจ ๔ (อปาทาน

ขนธ ๕)วตร / พรต /

สกขาบทนโรธสมาบต โลกตตรญาณ (โลกตต

รสมมาทฏฐ)ปารสทธศล ๔ เจตโตวมตต ปญญาวมตต

สลวสทธ สมาธ ๓ – วโมกข ๓

พระนพพ�นสอป�ทเสสนพพ�น

(นพพานยงมอปาทเหลอ)อนป�ทเสสนพพ�น

(นพพานไมมอปาทเหลอ)อรหนตขณาสพ (พระอรยสาวก

อรยสาวกา)อรหนตสมมาสมพทธเจา

(พระพทธเจา)ปรนพพ�น ดบขนธปรนพพ�น

๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 15

ภ�พประกอบ ๒ กระบวนการตอยอดองคความรดวยพทธปญญา

จะภาพประกอบ ๒ จะเหนไดวา เครองธรรมแหงความหลดพนทพระพทธองคทรงคนพบดวย “กระบวนก�รตอยอดองคคว�มร หมายถง การพฒนาแนวทาง ” (Approach) ทมประสทธและประสทธผลทเหนอกวาแนวคดหรอหลกการดงเดมทไมใชทางแหงความตรสร พระพทธองคไมไดทรงทงแนวคดเกา แตคนหาความบกพรองเพอใหเหน “ชองว�งแหงคว�มคดใหม ” (New Concept Gaps) หรอในความหมายทวา “ใชวกฤตใหเปนโอก�ส ”ไมตองไปเรมตนใหมอยางไรทศทาง ซง “ก�รตอยอดคว�มร กคอ ”“ระเบยบวธก�รวจย สำาหรบการพฒนาองคความรทางโลก นนคอ ”“จนต�มยปญญ� และ ” “สตมยปญญ� โดยมสมฏฐานอยทการ”เกบรวบรวมขอมล แตสำาหรบทางธรรมนน เรยกวา “ก�รเจรญภ�วน� ” (สมถะและวปสสนา) นนคอ “ภ�วน�มยปญญ� โดยม”สมฏฐานอยทปจจยทปรงแตงซงทำาใหเกด “อป�ท�นขนธ ๕ ขน ซง”คนพบไดดวย “ญ�ณทสสนะ ทเรยกวา ” “วชช� ๓ คอ ความรแจง ”อนเกดจากขนตอนของ “วสทธ ๗ หรอเรยกอกอยางวา ” “ญ�ณ ๓” ไดแก (๑) ปพเพนว�ส�นสสตญ�ณ คอ ความรแจงในขนธ ๕ นนคอ อปาทานขนธ ๕ (๒) จตปป�ตญ�ณ คอ ความรแจงในเหตปจจยของขนธ ๕ นนคอ “กฎธรรมช�ต ดวยวธการทำาใหไตรสกขาบรสทธ”สมบรณ และ (๓) อ�สวกขยญ�ณ คอ ความรแจงแหงอรยมรรคเพอความตรสร นนคอ “ทกขนโรธค�มนปฏปท� คอ แนวทางหรอขอ”ปฏบตใหถงความดบทกข หมายถง “มรรคมองค ๘ เรยกสนๆ วา ” “มรรค เรยกเตมๆ วา ” “ทกขนโรธค�มนปฏปท�อรยสจจ หรอ ” “วฏฐ�นค�มนปฏปท� คอ การวปสสนาใหถง ” “มรรค หมายถง ” “มรรคญ�ณ ” (มคคญาณ–มรรค ๔) ดงนน ในภาคทฤษฎและภาคปฏบต

๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 16

“คว�มรแจงเหนจรง ” (ญาณทสสนะ) ในสงหรอสภาวธรรมทเปนจรงตามธรรมชาตหรอกฎธรรมชาต ไดแก ไตรลกษณ ปฏจจสมปบาท–อทปปจจยตา ธรรมนยาม และสงขตลกษณะ (สงขารธรรม–สงขตธรรม) และรวมทง ปจจย ๒๔ ทปรากฏขนในทกขนตอนของสมถะและวปสสนา ซงจะเปนสญญาณเบองตนหรอบพนมตทบงบอกถงโอกาสแหงความสำาเรจในความตรสรสมมาสมโพธญาณ.

๖. สมถะกบวปสสนาคออะไร – นธ ศรพฒน หนา 17