Kelti i Skordisci Skripta 2008

Uroš Matić PROFESOR: dr. Miloš Jevtić ASISTENT: mr. Marija Ljuština

Kulturna geneza Kelta Kelti se često opisuju kao „osvajači Evrope“ ili manje suzdržano kao „evropski varvari“ . Sigurno je da su bili prvi severno evropski narod koji se može smatrati civilizacijom. Na vrhuncu moći u II veku p.n.e, keltski svet prostirao se od Irske do Turske i od Španije do Nemačke. Međutim druga keltska naselja pronađena su i u Ukrajini. Keltski narodi naseljavali su obale velikih evropskih reka: Dunava, Rajne, Rone, Poa, Temze, Sene i Loare. Ovaj narod uspostavio je trgovačke veze sa narodom Mediterana i roba sa Bliskog Istoka pronađena je u keltskim grobovima u današnjoj Nemačkoj i Francuskoj. Cela kontinentalna Evropa, severno od Alpa bila je ujedinjena u labavu konfederaciju različitih keltskih plemena.

Proto-keltske kulture i njihova ekspanzija U centralnoj Evropi bronzano doba je poznato po tri sukcesivne kulture. Prva je Unjetice kultura, koja se javlja negde oko 1500. godine p.n.e, koja se koncentrisala na Moravsku, centar za trgovinu i proizvodnju bronze. Trgovci Unjetice perioda započeli su kontakte sa Mikenskom kulturom na istočnom Mediteranu. Kultura grobnih humki postala je dominantna u centralnoj Evropi oko 1200. godine p.n.e, kada se javlja složenija stratifikacija u društvu, pojavljuju se poglavari, kao i političke i trgovačke veze u kontinentalnoj Evropi i na Mediteranu. Iako su nasledili Unjetice kulturu na istom prostoru, čini se da su nosioci kulture grobnih humki bili ratoborniji. Grobni prilozi ukazuju na značaj bronzanog oklopa koji je mahom bio ceremonijalan umesto funkcionalan. Postoje dokazi da je kultura grobnih humki bila više ekspanzionistička, kako se nalazi ove kulture sreću u gotovo celoj centralnoj Evropi. Ovo ukazuje na dozu vojne aktivnosti koja je bar u ovoj meri bila odsutna u prethodnim društvima. Arheološki nalazi upućuju na to da su u isto vreme mnoga naselja bila dobro utvrđena rovovima i zidovima. Istorijske prilike tog vremena dovele su do propasti istovremene hetitske i mikenske kulture, a slične promene u društvu i kulturi dokumentovane su i u kulturi grobnih humki koju nasleđuje Urnenfelder kultura. Smatra se da je ovo društvo kasnog bronzanog doba „proto keltsko“, a Urnenfelder kultura se razvija u prvim vekovima I milenijuma p.n.e. Zapanjujuća je sličnost u

kulturi Urnenfelder i keltskoj kulturi naredna dva veka. Tri velika praistorijska kulturna kompleksa uzimaju se kao početak geneze Kelta kod različitih autora. Najraniji kulturni kompleks koji neki autori vezuju za Kelte je kultura zvonastih pehara koja sa zapada dolazi u centralnu Evropu, a datuje se u kasni eneolit i rano bronzano doba, a učestvuje u formiranju Unjetice kulture. Po starijim istraživanjima radi se o proto-Keltima 2600/2500-2200 godine p.n.e. Drugi veliki kulturni kompleks koji se vezuje za proto-Kelte je Urnenfelder kultura 1250-800. godine p.n.e, koja se prostire od istočne Francuske do donjeg Dunava, što možda i nije ispravna teza jer kada su je Urnenfelder u Podunavlju počinje etnogeneza proto-Dačana i proto-Geta.

Treći kulturni kompleks koji se vezuje za genezu proto-Kelta je Hallstatt kultura od 750-450. godine p.n.e, a ključna je regionalnost ove kulture, prostor koji zauzima sam westhallstattkreis, zapadni deo halštatske kulture, donja Švajcarska, gornja Austrija do Bavarske, oblast Baden-Wittenberg, izvorište Dunava gde je izvorište Halsttat kulture. Javlja se masovni import iz Etrurije, počev od VI veka p.n.e grčki proizvodi arhajskog perioda. Glavna odlika je De Mond du Prince, odnosno svet prinčeva. Postavlja se pitanje otkud sahranjivanje pod tumulima? Forma je verovatno preuzeta od Etruraca, odnosno obim, mada su i Grci pravili nadgrobna obeležja. Sredinom VII veka p.n.e do 450. godine p.n.e tumuli su ključni za Hallstatt. Najviše importovani vino i posude za ispijanje vina, odnosno setovi za piće, čime su iskazivali svoj prestiž. Ponekad se pod uticajem Skita javljaju veliki rogovi opleteni zlatnim trakama, a služili su za pijenje. Krajem VI i početkom V veka p.n.e na ovoj osnovi javlja se latenska kultura.

Istorijski izvori Ime Kelta se pominje već krajem VI veka p.n.e, kada grčki istoričar i geograf Hekataios iz Mileta (kraj VI veka p.n.e, početak V veka p.n.e) u svojim putopisima, citiranim kod kasnijih pisaca (leksikograf Stefan Vizantijski) pominje grčku koloniju Massilia (današnji Marselj) ’kod keltske zemlje’. Grci su ovaj narod mlađeg gvozdenog doba zapadne i srednje Evrope nazvali Keltoi (Kελτοί), dok su rimski pisci upotrebljavali naziv Celtae. Ime Galati (Γαλάται) primenjuje se oko početka III veka p.n.e za Kelte koji su dospeli svojim migracijama sve do Male Azije. Naziv Gali (latinski Galli) isto tako označava Kelte u celini: na jednom mestu svoga dela o ratovima u Galiji, Julije Cezar kaže da Kelte Rimljani nazivaju Galima. Opširnije podatke o Keltima, njihovoj istoriji, običajima i verovanjima dali su kasnije grčki i rimski istoričari i pisci. Jedan od najstarijih izvora je Polibije (Polibius), grčki istoričar iz II veka p.n.e, koji je u svom delu o usponu Rimskog Carstva opisao keltsku invaziju na Italiju (krajem V veka p.n.e). On je, takođe, pružio i druge izvorne podatke o načinu života i borbenoj veštini keltskih ratnika. Pišući o istorijskim događajima između 264-220. godine p.n.e, Polibije je imao prilike da govori o Keltima u vreme njihovih pohoda i migracija prema Makedoniji, Trakiji i Maloj Aziji. Drugi grčki filozof i pisac, Posejdonije (Poseidonius), koji je živeo izmešu 135-51/50. godine p.ne, nastavio je sa pisanjem istorije od mesta gde je Polibije stao, tj. približno od 146. godine p.n.e, završivši je uglavnom do svog vremena. On je dao iscrpnu etnografiju Kelta, ali to delo nije očuvano, već je poznato preko kasnijih grčkih pisaca Diodora (Diodorus Siculus I vek p.n.e), Strabona (I vek p.n.e-I vek n.e) i Ateneja (II vek n.e). I ostali rimski i grčki pisci iz II i III veka n.e, pišući istoriju rimskih osvajanja, osvrtali su se, u manjoj ili većoj meri, na ratove sa Keltima, posvećujući Skordiscima posebnu pažnju. Svestrani opis društvenog života, običaja i verovanja Gala ostavio je za sobom i rimski vojskovođa Julije Cezar u svojim knjigama o ratovima kojima su Rimljani konačno pokorili keltska plemena na teritoriji današnje Francuske (od 58. god. do 52. god. p.n.e). Antička istoriografija predstavlja Kelte kao ratoborne i moćne varvarske populacije, odane osvajačkim pohodima, ali i pljački. Ističe se često prevaga njihovog plahovitog karaktera nad racionalnim delovanjem, kao i nedostatak istrajnosti. Pripisuju im se, kao stalne osobine, neobična surovost u ratovima i neprekidno nastojanje za nadmetanjem, kako sa neprijateljima, tako i među sobom. Svi antički pisci se slažu da su Kelti opasni i neustrašivi neprijatelji, koji, ipak, podležu snazi rimskog oružja i, uporedo sa širenjem imperije, postepeno se roamnizuju, postajući najzad njeni građani. Pseudo-Skilaks ’Periplus’(?), crpi dosta ranije izvore, krajnje nekritički, pominju se jadranski Kelti Timej, grčki istoričar rođen na Siciliji, mali fragmenti sa opisom keltske religije, neke keltske bogove je identifikovao sa grčkim, što je Cezar uradio sa rimskim. Polibije u svojoj velikoj ’Istoriji’ opisuje prisustvo Kelta u Italiji i njihovo opsedanje Rima. Posejdonije je bitan za istraživanje Kelta kada su Rimljani već prisutni u južnoj Francuskoj. Najupečatljiviji opisi Kelta javljaju se kod Diodora sa Sicilije Strabon, poznat po svojoj ’Geografiji’, 63. godine p.n.e-21. godine n.e u trećoj knjizi govori o Keltima u Iberiji, u četvrtoj knjizi opisuje Kelte sa druge strane Alpa, a u sedmoj knjizi južne i istočne delove Evrope. Julije Cezar u De Bello Gallico daje etnološku sliku Kelta, identifikuje rimske bogove sa galskim. Tit-Livije, rođen je u severnoj Italiji oko 59. god p.n.e, a živeo je do 17. godine n.e, rođen u dolini reke Po, a u svom radu govori o Cis-Alpskim Galima sa druge strane reke Po. Pompej Trog, rođen na jugoistoku Galije oko 50. godine p.n.e, pisao je o invaziji Kelta na Rim i Balkan, govori o prodorima Kelta sve do Delfa. Plinije Stariji, 24. godine p.n.e-79. godine n.e, pominje druide, keltski kalendar i keltske svetkovine. Tacit, 56-53. godine p.n.e do 52. godine n.e, u svojoj ’Germaniji’ govori o sukobu Germana i Kelta, kao i osvajanju Italije Plutarh, govori o napadu Kelta na Rim, pominje migraciju Kimbra i Teutonaca. Ptolomej Aleksandrijski, II vek n.e, ucrtava keltske opidume na svoje karte, mada su njegove karte nepouzdane, on je ove opidume smatrao centrima varvarskog sveta. Toponim koji označava keltske opidume je keltski toponim dunum.

Najcitiraniji izvori za istoriju Kelta su Diodor sa Sicilije, Strabon, Cezar i Polibije. Teme koje su okupirale antičke izvore su: -fizički izgled Kelta koji je naročito upečatljiv kod Diodora sa Sicilije koji piše da su Gali bili veoma visoki i mišićavi, blede kože i plave kose, često su kose potapali i mazali nekom vrstom plavih krema, što se javlja i na predstavama u keltskoj umetnosti i na njihovom novcu, neki su brijali bradu, neki ne. Nosili su brake, neke vrste čakšira ili pantalona. -keltska opsednutost ratom, svi istorijski izvori pišu da su Kelti bili opsednuti ratom, ratovale su i žene, a kada Kelti nisu ratovali sa drugima, ratovali su među sobom -institucije i običaji, za šta je najpozdaniji Cezar, koji piše da su u Galiji postojale samo dve društvene klase, druidi i ratnici, a druidi su preuzimali i ulogu sudija. Postoji jedan druid koji je iznad svih ostalih, okupljali su se u gajevima, a kada taj glavni druid umre za njegovu poziciju se se borili među sobom, ako nisu mogli da se dogovore. Ratnici su morali sami da plate svoju opremu, sami su se opremali. Diodor sa Sicilije piše da su kelti bili lovci na glave, da su sakupljali glave u vreće kao trofeje. Sa poštovanjem su se odnosili prema glavi neprijatelja, koje su potapali u kedrovo ulje, a pili su iz njihovih lobanja. Diodor sa Sicilije takođe piše o kovanju novca od srebra, zlata i bronze kao i o bronzanim ingotima za merenje. -opisi keltskog načina stanovanja, detaljni opisi malih kružnih koliba. Važna je podela na istočne i zapadne Kelte. Diodor sa Sicilije piše da Gali nisu voleli srebro, te da za nakit mahom koriste zlato.Takođe piše da nije postojala razlika u korišćenju nakita između muškaraca i žena, te i da su se i muškarci kitili. -dobar deo izvora govori o keltskoj ratnoj veštini. Ponekad izvori govore o organizovanju vojnih logora pre odlaska u rat, o čemu je detaljno pisao Cezar koji pominje oko 300.000 ili 250.000 ljudi. Pored pešadije u izvorima se pominje i konjica i dvokolice, ali smatra se da je posedovanje i korišćenje dvokolica više ukazivalo na rang i imalo svrhu statusnog simbola, pa stoga i nisu bile masovne jer nisu bile utilitarne u keltskom svetu. Postoji dosta podataka i o utvrđivanju, npr. kod Edua i Haveta. Cezar i Strabon pišu o religiji Kelta, a najviše pažnje posvetili su žrtvovanju ljudi. Gali su verovali u više bogova, u nekim opisima njihove religije javlja se podatak od čak 400 božanstava. Jedan dobar deo Polibijeve istorije govori o Keltima u Italiji. Kada se radi o Keltima u Italiji, govori se o otvorenim seoskim naseljima, kao i o tome da je bilo relativno malo utvrđenih naselja, tzv. opiduma. Svako keltsko domaćinstvo svoju moć iskazivalo je ili preko stoke ili preko zlata (količinski). Polibije i Cezar govore o Keltima sa one strane Alpa (Beloi, Akvitani...) Prvi pomen Evrope u pisanim izvorima je u egipatskim izvorima, gde se pominju ’narodi s mora’. Tek s Homerom i Hesiodom, javlja se priča o narodima van mikenskog sveta. Pisani izvori su krajnje oskudni, u prvim izvorima saznajemo o antroponimima. Ima nekoliko vrsta izvora. Najsistematičniji su keltsko-etrurski izvori, a sami etrurski izvori s kraja VII i početka VI veka p.n.e, ali pismo nije dešifrovano. Sesto Kalende u Lombardiji, severozapadna Italija, između Alpa i reke Po, etrurskim alfabetom na nadgrobnoj steli ispisan je tekst, ali istraživači ovog teksta prepoznali elemente keltskog jezika. Kaseleto te Ćino (?), nekropola, u jednom grobu iz druge četvrtine VI veka p.n.e, arhajski materijal, na etrurskoj crnofiguralnoj vazi javlja se naziv kasios, a lingvisti ga smatraju keltskim. Druga vrsta izvora su kelt-iberski. Zahvljajujući Feničanima poznati su kraći tekstovi sa kamenih stela iz finalne faze odstranjivanja kelt-ibera, sa keltskim antroponimima iz II i I veka p.n.e. Galsko-grčki izvori: -prvi natpisi na grčko-galskom (grčki alfabet ali galska imena) Cezar pominje da su neke tablice galskih plemena pisane grčkim pismom. Galo-rimski izvori: -natpisi sa latinskim alfabetom, oko 15 keltskih iemna na novcu sa prostora Galije, a jaku novčanu industriju imali su Boji (centar Bratislava gde se kovao novac, prikazani keltski ratnici sa gustom kosom upletenom u pletenice, pozni laten) 58-52. godine p.n.e Cezar osvojio gotovo celu Galiju, kraljevi sa novca Litarikes i Vercingetoriks potrvđeni i u Cezarovom De Bello Gallico

Poseban problem su natpisi Kelta na ostrvima, kratki natpisi, natpisi sa novcam legende i mitovi. Retki su kameni galo-rimski spomenici. Svega 15 epitafa na teritoriji plemena Eda u južnoj Galiji. Iz II veka n.e, najveći spomenik, tekst sa preko 2000 redova u šest kolona, govori o galskom lunarnom kalendaru-natpis iz Kolinja, pronađen 1897. godine, rano je pronađen ali kasno proučen. U velikom broju ostrvskih Kelta, jedan izvor je pisan posebnim keltskim alfabetom, naročito je poznat u Irskoj. Ogam je posebna vrsta pisma, piktogramsko pismo, obično na drvenim tablicama u magijske svrhe, poseban način pisanja diftonga. Javlja se kao reakcija na romanizaciju. U izvorima se kaže da su Kelti imali razvijenu usmenu književnost. Cezar govori da su intelektualna elita bili druidi, da su iučili po 20 godina unazad, da je pisanje bilo zabranjeno ali da su Kelti (ne druidi) koristili grčki alfabet. Kada se radi o irskoj i škotskoj tradiciji, najviše se piše o prehrišćanskim bićima. U peridu od XIII do XV veka zapisani su izvori o prošlosti Bretanje. Najvažniji izvori su izvori antičkih pisaca: Grčki i latinski izvori uglavnom govore o oscilaciji moći. Najveći broj ovih izvora govori samo o prisustvu Kelta na nekoj teritoriji. Hekatej iz Mileta (548-455. godine p.n.e) govori o osnivanju Masalije, grčke kolonije, a govori i o jednom gradu Ligura u blizini keltske zemlje, keltski grad Nuroaks. 480-425. godine p.n.e Herodot iz Halikarnasam obilazio grčke gradove u južnoj Italiji gde je saznao o Kelt-Iberima i Keltima u Britaniji. Eforos (početak IV veka-340. godine p.n.e) prepoznaje Kelte kao veliki varvarski narod. Pominje da žive na zapadu, dok na jugu žive Etipoljani, na istoku Indijci, a na severu Skiti. Pseudo-Skilaks

Kelti V veka/ La Tene kultura 1846-1863. inženjer Ramzacer dokumentovao čak 980 grobnih celina, 19500 celina predmeta. Reinecke 1902. godine istraživao ovaj materijal. 1907-1908 napravio je svoju hronologiju. 1914. godine De Šelet 3 knjige o galo-rimskoj kulturi, jedan deo posvetio latenu i podelio na 4 faze. Grӧchwillm U oblasti Baden-Vitenberg, naselje Aspergle (Kleinaspergle) La Mont Apremont 1879. godine Grob iz Vix-a u blizini halštatskog naselja u Dordonji. Rene Žofro je istraživao ovaj grob. Heuenburg, sedište keltskih prvaka na donjem Dunavu. Magdalenberg (Baden-Vitenberg), istraživao lokalitet u više faza, prečnik ovog tumula 102m, visok 8m. Dendrohronologijom i kalibriranim C14 datovan u 551. godinu p.n.e na jesen. Hischlanden u blizini Štutgarta, pronađen keltski ratnik od peščara, kombinacijom keltske i grčke umetnosti. Zapadno halštatski kulturni krug, od Halštata u gornjoj Austriji do Šampanje u severo-istočnoj Francuskoj. Ogam zapis se javlja i na kamenu, npr. u IV veku n.e u Irskoj. Trundhelm u Danskoj, pozlaćen sunčani disk koji vuku kultna kolica od bronze iz vremena kasne bronze (X-VIII vek p.n.e). Merida u Španiji, pronađena kolica na kojima je pored konjanika i psa prikazan i vepar. Kleinklein, maska i rukavice. Hehenasperg, utvrđeno keltsko naselje u Kleinaspergle, kneževski tumul u podnožju. Heuenburg, utvrđeno naselje na gornjem Dunavu iz poznog Halštata, ugao utvrđenja izrađen od opeke pečene na Suncu (graditelji grčki, verovatno iz Masalije), u pitanju je protourbani centar. Tubingen-Kilchberg, tumul sa bifacijalnom stelom na vrhu. Rӧmergrab, istražen 1877. godine sa četiri točka, zlatnim torkvesom, kratkim mačem Kleinaspergle, istražen 1879. godine, sekundarni grob spaljenog pokojnika sa bronzanim prilozima. Apremont, istražen 1879. godine Grafenbuhl kod Aspergl-a u Baden-Vitenberg oblasti, kraj VII veka, glava sfinge od ćilibara Rene Joffrey istraživao Vix: -krater iz Vix-a, težine 720. godine -fijale-mezonfalos, pripadaju setu za piće uz kratere Marcus Eck je konzervirao Ocija, ali je takođe uredno rekonstruisao kola iz Vix-a. Hochdorf 1978-1979. godine istražen je kneževski skeletni grob sa kolima Der Keltenfürst von Hochdorf, Jӧrg Biel Centralni ukop tumula 11x11m, grobna odaja od kamena i drveta (spoljna dimenzija 7,5m, unutra 4,7m strane kvadrata), kola sa četiri točka Tokom V veka p.n.e, Kelti su prošli kroz period značajne kulturne, društvene i političke promene. Ovaj period se uzima za početak La Tene kulture (latenske kulture) koja je dobila naziv po lokalitetu La Tene u Švajcarskoj. Ovo je period ekspanzije Kelta tokom kog se keltska civiliziacija raširila širom Evrope, kao i period napredne umetnosti. Latenska kultura bila je vrhunac keltske civilizacije i traje sve do rimskih osvajanja keltskih zemalja. Kao što je po lokalitetu Hallstat u gornjoj Austriji period starijeg gvozdenog doba dobio svoj naziv tako je po lokalitetu La Tene dobio naziv period mlađeg gvozdenog doba. La Tene je lokalitet na severnom delu jezera Neuchatel u Švajcarskoj i dok je Hallstat postao poznat po svojim grobnim prilozima, La Tene je postao poznat po votivnim darovima. Veći deo ovih dekorativnih metalnih predmeta bačeno je u jezero kao dar bogovima. Tokom XIX veka jezero je delimično isušeno, odnosno nivo vode je spušten za 2m, otkrivši dno sa votivnim darovima, evidentno je da je La Tene bio značajno religijsko odredište, mada postoje i drugi keltski lokaliteti slični La Tene-u. 1858. godine istraživan je La Tene, više nalaza metalnih predmeta: mačevi, fibule, delovi velikog sojeničarskog naselja, a otkrio ga je Hansil Kopp 1857. godine. Na najsevernijem delu jezera, između reke Zihl i južne tačke sela Marin-Epagnier, Hansil Kopp je otkrio nekoliko redova drvenih stubova koji su bili i

dalje očuvani do nekih 50cm pod vodom. Među njima je Kopp pronašao oko 40 gvozdenih mačeva. Švajcarski arheolog Ferdinand Keller publikovao je svoje nalaze 1868. godine u svom uticajnom radu o švajcarskim sojenicama (pfahlbaubericht). On je ove nalaze 1863. godine interpretirao kao keltsko naselje. Eduard Desor, geolog sa Neuchatel-a, ubrzo je započeo iskopavanja na obali jezera. On je ovaj lokalitet interpretirao kao oružarnicu, podignutu na platformi koju su kasnije spalili neprijatelji. Sa prvim sistematskim spuštanjem nivoa vode jezera od 1868 do 1883. godine lokalitet La Tene je potpuno isušen. 1880. Emile Vouga učitelj iz sela Marin-Epagnier otkrio je drvene ostatke dva mosta (koji su označeni kao Pond Desor i Pont Vouga) koji su originalno bili duži od 100m, a išli su preko male reke Thiell (danas kanal), kao i ostatke pet kuća na obali. Kada je Vouga završio, iskopavanja je započeo F. Borel, kustos muzeja u Marin-u. 1885 pokrenuta je inicijativa da Istorijsko društvo Neuchatel-a nastavi iskopavanja, čije je rezultate iste godine publikovao Vouga. Sve u svemu pronađeno je 2500 predmeta, od čega najviše mačeva (166) bez tragova korišćenja, 270 pojasnih kopči, 385 fibula, razne alatke i delovi kolica. Interpretacije lokaliteta su razne, ali najverovatnije je da je most uništen podizanjem nivoa jezera. Najčešća interpretacija je da je u pitanju ritualno mesto, gde je obavljeno žrtvovanje posle uspešne bitke, zanimljivo je da ženskog nakita gotovo nema. Podela La Tena izvršena je vrlo rano: prvu podelu dao je Hildebrand 1872. godine kada je podelio gvozdeno doba na Halštat i La Ten. Oton Tišler je 1889. godine podelio La Ten na faze: I. 400-300. god. p.n.e II.300-100. god. p.n.e III. 100. god. p.n.e-1. god. n.e Paul Reinecke je dao malo precizniju podelu: La Tene A: 500-400. god. p.n.e La Tene B: 400-300. god. p.n.e La Tene C: 300-100. god. p.n.e La Tene D: 100. god. p.n.e-1. god. n.e Pol Jakobštal je izdvojio tri stila u razvoju keltske umetnosti: Early Celtic Art: 450-350. god. p.n.e Zreli keltski stil: 350-300. god. p.n.e Pozni keltski stil: 300 god. p.n.e do 1. god n.e 500-450. god. p.n.e nestaju prinčevski/kneževski grobovi -prenaseljenost keltskih ratnika, pa oni sa svojim porodicama napuštaju ove krajeve La Tene je period ekspanzije keltske domovine koja je originalno bila na teritoriji delova Češke, Mađarske, Austrije, Švajcarske i južne Nemačke. Do perioda rimskih osvajanja Kelti su naselili zapadnu Španiju, veći deo Francuske, Holandiju, dolinu Dunava, Britaniju i sva njena ostrva uključujući Irsku. Naravno bila bi greška i pokušaj da se keltsko društvo, odnosno keltska civilizacija definiše kao jedinstvena i ujedinjena. Keltsko društvo je bilo plemensko, odnosno poglavarsko, tako da je ovaj nedostatak zajedničke kontrole pod jednim aparatom centralizovane moći i uprave doveo do kolapsa keltskog sveta po naletu Rimljana. Heuenburg, strada u požaru, nije obnavljan naknadno -u V veku p.n.e se javlja keramika na vitlu, pod uticajem grčke keramike -sahranjivanje u dvokolicama u Marna kulturi Ne zna se kakva su tačno bila ta pomeranja plemena u toj najranijoj fazi. Zavist u blizini Praga, veliko utvrđeno naselje sa svetilištem iz VI veka p.n.e kvadratne osnove. U Češkoj se pojavljuju velika naselja koja su utvrđena. 50-60ha već krajem halštata, a dolaskom Kelta 160ha površine. U II i I veku p.n.e ova naselja postaju opidumi.

Ekspanzija kulture La Tene Durnber u blizini Salzburga, čuveni rudnik soli kao i Hallstatt. Koristili su ga upravo Kelti, kad prestaje rudarska aktivnost na Hallstattu, ovde ona jača. Hodnici od 240-300m ispod zemlje, a so je eksportovana van lokaliteta verovatno u pola srednje Evrope. -očuvane drvene alatke, odela, pronađen i po neki rudar stradao u ovom rudniku, a jedan mumificirani rudar pronađen i u rudniku Hallsttat. Chatillon ser Glane, utvrđeno keltsko naselje u Švajcarskoj, atička keramika s kraja VI veka p.n.e i početak V veka p.n.e slično kao na lokalitetu Mont Lassei u Francuskoj. Marna kultura: sahranjivanje sa dvokolicama u Šampanji, kraj V veka p.n.e, u grobu sa dvokolicom pronađen je i etrurski bronzani kljunasti pehar. Messele, oblast u zapadnoj Nemačkoj, javljaju se etrurski pehari iz Italije. Kelti su ih koristili kao uzore i pravili su raskošne imitacije rađene u rano keltskom stilu. Durnber u oblasti Hellein kod Salczburga Manetin Hradok u Češkoj, spljošten trbuh posude, ponekad ukrašen žigovima, keramička zdela koja po formi liči na fiale mezomfalis ukrašene ’S’ motivima. -antropomorfni ili zoomorfni motivi na fibulama rane faze Schwarzenbach (Nemačka), druga polovina V vek p.n.e, bogati nalazi iz groba jedne knjeginje Hlum kod Praga, druga polovina II veka p.n.e, grob keltske princeze -bronzana kopča sa zlatnim priveskom Weiskirchen, oblast Triera u zapadnoj Nemačkoj, druga polovina V veka p.n.e, antropomorfna fibula i pojasna kopča Stupava u Slovačkoj i Želkovice u Češkoj, pojasne kopče i motiv ljudskih maski iz V veka p.n.e -mačevi u ranoj fazi su dosta kratki, 40cm, imaju bogato dekorisane kanije -glavno naoružanje su zapravo koplja -izduženi bronzani šlemovi

La Tene kultura i zone ekspanzije Kelta La Tene kultura se razvila iz Hallstat kulture bez značajnog kulturnog prekida uz vidljiv mediteranski uticaj grčke i etrurske civilizacije. Severno od teritorije na kojoj se razvijala La Tene kultura razvija se Jastorf kultura severne Nemačke. Ne postoji slaganje različitih autora oko teritorije na kojoj se prvi put pojavila latenska kultura ali postoji koncenzus oko toga da je centar ove kulture bio na severozapadu halštatskog kulturnog kruga, severno od Alpa, između dolina reka Marna i Mosela (Marne i Moselle) na zapadu i moderne Bavarske i Austrije na istoku. Godine 1994. na lokalitetu Glauberg u Hesse-u, severoistočno od Frankfurta na Majni, na teritoriji koja se nekada smatrala periferijom keltskog sveta, pronađeni su prototipi elitnih grobova ranog V veka p.n.e Sa latenskim periodom, centralno područje velikih kneževskih grobnica premešta se prema severoistoku, oko Rajne. Za arheološke nalaze iz tog perioda karakteristično je uvođenje potpuno novog i originalnog stila, koji je sasvim sigurno bio inspirisan kontaktom sa kulturama Sredozemlja, posebno etrurskom koja u ovom periodu razvija direktnu trgovinu sa Keltima preko Alpa. Susret sa sredozemnom kulturom je tako dobio funkciju kiatalizatora procvata latenske umetnosti. Preuzet je i preoblikovan niz dekorativnih elemenata, posebno iz biljnog sveta. Međutim, mitološke životinje i ljudske maske, karakteristične za ranu latensku umetnost, poticale su sa Dalekog istoka, između ostalog i od Skita, od kojih su ih preuzeli Grci i Etrurci. Zapravo, nije pronađen dokaz da su Skiti i Kelti bili u direktnoj vezi. Jedan od najboljih primera uvezenih predmeta koji su inspirisali keltske majstore da proizvedu vlastite varijante u novom stilu jesu tzv. bronzani ibrici za vino. Već od VI veka p.n.e počinje uvoz ovih predmeta iz Etrurije u keltske oblasti. Pronađeno ih je pedesetak severno i zapadno od Alpa i prilično su jednostavni; jedina dekoracija se obično sastojala od različitih formi ornamentike na mestu na kome je pričvršćena drška. Pronađeno je samo nekoliko celih primeraka keltskih ibrika, a dva od njih ćemo ovde opisati-ibrik iz Dirnberga u Austriji i ibrik iz mesta Base Juc u Loreni, istočna Francuska. Oba primerka razlikuju se od etrurskih po tome što su dekorisana životinjama, i na nekoj vrsti produžene drške i na poklopcu grlića ili na surli. Ibrik iz Dirnberga je dekorisan sa tri zveri ili mitološke životinje, dve manje i jedna veća, koje kao da izrastaju iz drške držeći ljudsku glavu u

čeljusti. Za ovu glavu karakteristične su izbuljene oči koje su u istom stilu kao mnoge druge ljudske glave koje nalazimo na rukotvorinama keltskih majstora u metalu. Frizura je prikazana u formi paralelnih pruga, što nas navodi da su Kelti, kako su to opisali antički pisci, posebno negovali kosu, utrljavali u nju krečno mleko i češljali je unazad, od čela prema vratu. Što se tiče dve male zveri, čini se da proždiru svoj plen čiji im dugi rep viri iz usta. Ibrik iz istočne Francuske ima dršku izvedenu u obliku mitološke životinje svezane lancem, ispred koje, na smaoj surli, pliva par pataka koje kao da pojma nemaju gde su, dok ih potera još dve mitološke životinje samo što nije stigla. Latenska umetnost je, pre svega, umetnost obrade metala.

Kelti, Kelt-Iberi, Germani, Skini i stepski narodi Međutim, iz tog perioda imamo i nekoliko spomenika/skulptura iz jugozapadne Nemačke, koje su izrađene od domaćeg kamena, peščara, a koje pokazuju kako je ornamentika ove umetnosti i ovde ostavila svoje tragove. Ovo, između ostalih, važi za kameni blok iz Valdenbruha, koji je sa sve četiri strane dekorisan ranim latenskim ornamentima, koji su takođe poznati sa fibula, ogrlica i drugog nakita. Na jednoj strani se vidi ruka, što upućuje na mogućnost da je bio okrunjen glavom i stajao na grobu. Kameni stub iz Falcfelda, koji potiče iz V ili IV veka p.n.e, takođe je izveden od lokalnog peščara i isto tako dekorisan sa sve četiri strane, delimično različitim ornamentima, a delimično natmurenom glavom, uokvirenom krunom od lišća, koja se kao motiv ponavlja na svim stranama. Na čelu je ucrtano nešto što podseća na trolist. Takođe je poznata glava iz Hajdelberga, koja podseća na glavu iz Falcfelda, sa istom čudnom krunom od lišća i trolistom na čelu. Ovaj isti motiv često je upotrebljivan i na mnogim radovima u metalu, a pokrov na glavi je tumačen kao lišće imele, svete kelstke biljke. Osim ovoga, poznata je Janusova statua iz Holcerlingena iz južne Nemačke, koja je prvobitno imala ’rogove’. Konačno, i u Hiršlanderu je pronađena statua iz istog perioda. Nađena je nedaleko od Hohdorfa I, slično keltskom knezu, nosi tipični halštatski bodež za pasom. Ova muška figura nosi na glavi špicast šešir, koji donekle podseća na ’šešir’ koji je pronađen u grobnici Hohdorf. U Marna kulturi se javljaju i fibule tipa ’Čertoza’ sa posuvraćenom stopom s kraja VI veka p.n.e U Marna kulturi torkvesi su bogato dekorisani, omiljeni su oni pečatnim krajevima -predstava muškarca u brakama javlja se na fibuli iz groba 71 na lokalitetu Dürnberg Hellein

Korica mača iz Halštata, dugo se vezivala za Kelte, kraj V veka p.n.e, prikazani muškarci u kratkim pantalonama, sa ratnim mačevima, malim kalotastim šlemovima, konjanici su i nose duga koplja. Kao da nose i pancire od debele kože, gaze neprijatelje. Prikazana je i pešadija sa kopljem i štitom. -prikazani i opanci na kaniji Družički u Češkoj -vrlo retka kamena plastika, poznatija i kao ’pupak sveta’ Omfalosi od kamena sa lokaliteta Phalzfeld u Nemačkoj Glauberg u Hesenu, ratnik V veka p.n.e Stretfreg u donjoj Austriji, VII vek p.n.e, kultna kolica Hohdorf Pronađena je velika grobnica keltskog kneza, sagrađena od tesanog drveta, popunjena mnoštvom raskošnih darova. Sam knez je ležao na jedinstvenom komadu nameštaja, zapravo metalnoj klupi sa naslonom koju je nosilo osam ženskih figura, svaka na svom točku, tako da se klupa mogla pomerati napred i nazad. Na naslonu klupe, s prednje i sa zadnje strane, ugravirane su identične i simetrične slike. Jedna od onjih predstavlja čoveka koji stoji na konjskim kolima sa dva upregnuta ždrepca. Čovek u jednoj ruci drži štit, a u drugoj koplje.

Šešir iz groba u Hochdorfu

Kola iz groba u Hochdorfu

Kola su nacrtana tako da se sa strana vide sva četiri točka na kojima su samo četiri prečage. Druga slika predstavlja šest muškaraca sa penisom u erekciji, kako stoje jedan naspram drugog, pomalo nagnuti unazad; u jeddnoj ruci drže štit, a u drugoj neki nepoznati predmet koji kao manžeta obuhvata ručni zglob. Jirg Bil u svojoj knjizi o nalazištu u Hohdorfu piše da slika, najverovatnije, prikazuje ratnički ples pre nego li određenu borbenu situaciju. U grobnici je pronađen niz dragocenih predmeta od zlata, između ostalog zlatna ogrlica koja je pripadala preminulom i zlatna narukvica, kao i zmijolike zlatne fibule. Čak su i opanci, koji su kasnije uspešno rekonstruisani, bili obloženi zlatom. Isto je važilo za pojas i pozlaćeni bronzani bodež. Pored toga u grobnici su pronađeni predmeti za piće za devet osoba; rog od gvožđa, sačuvan u celini, i osam zlatnih traka koje su, prema arheološkoj proceni, prvobitno bile obavijene oko osam rogova od oroksa. Oroks je pragoveče koje se još uvek moglo naći u XVI veku u istočnoj Evropi. Takođe je pronađen pribor za jelo koji se sastojao od devet bronzanih poslužavnika i velike posude za vodu na kojoj su sedela tri lava. Međutim, lavovi nisu bili

identični, dva su očigledno poticala iz iste radionice, najverovatnije iz jedne od grčkih kolonija u južnoj Italiji, dok je treži lav predstavljao malo pojednostavljenu kopiju prva dva, izrađenu na licu mesta, verovatno zato što je ’uvozni’ lav bio oštećen. Treći lav je bio, što se tehnike izrade tiče, jednako dobro urađen kao njegov grčki uzor. Analizom sadržaja posude ustanovljeno je da se u njoj prvobitno čuvala medovina. Osim ove uvezene opreme, u grobnici keltskog kneza bilo je i nekoliko njegovih ličnih stvari: između ostalog, češalj, nož za brijanje, nekoliko udica i tobolac sa devet strelica. Pored toga pronađeni su i ostaci ’šešira’ napravljenog od brezove kore, kao i delovi kola sa četiri točka i konjskom opremom. Pokojnik je bio veoma visok, 183cm, što znači za glavu viši od prosečnog čoveka svog vremena; u trenutku kad je umro imao je četrdesetak godina, što znači da je živeo deset godina više nego što se u proseku živelo pre dve i po hiljade godina. Nema sumnje da je bio možda lokalni knez ili plemenski starešina. Keltska grobnica iz Hohdorfa u južnoj Nemačkoj potiče iz VI veka p.n.e, a to je vreme kada grčki pisci počinju da pišu o Keltima i kada ih istoričari pominju u geografskim opisima sveta.

Skitski zlatni privesci iz groba u Hohdorfu

Predstava na kauču iz groba iz Hohdorfa

Točak metalnog kauča u vidu antropomorfne predstave, Hohdorf

Metalni kauč, grčki import, Hohdorf

Rekonstrukcija sahrane plemenskog prvaka u Hohdorfu

Predstava dva ratnika sa metalnog kauča, Hohdorf

Viks Viks, predstavlja dobro opremljenu žensku grobnicu, u njoj je tridesetpetogodišnja pokojnica položena na dno kola sa kojih su skinuti točkovi i potom postavljeni uz zid grobnice. Kod glave je pronađeno ono za šta se u prvi mah mislilo da je zlatna dijadema, a kasnije se utvrdilo da je to torkves ukrašen sa dva mala pegaza. Od svih predmeta nađenih u grobnici najpoznatiji je veliki krater, visok 164cm, u koji je moglo da stane 1200 litara tečnosti. Bio je ukrašen sa dve gorgone, a sa strane hoplitima i borbenim četveropregom. Na sredini je stajala ženska statua. Pretpostavlja se da krater dolazi sa Peloponeza. Izrađen je oko 530-520. godine p.n.e, a zakopan je oko 470-436. godine p.n.e. Osim toga, nađeni su etrurski bronzani kotlovi i poslužavnici, nakit itd. U svakom slučaju, ovako bogata grobnica upućuje na mogućnost da je bila namenjena veoma značajnoj i uticajnoj ženi. Grobnica je ležala u podnožju planine Lasoa, koja je u to vreme bila značajno trgovačko čvorište kroz koje se roba iz Sredozemlja dolinom Rone prenosila dalje, dok je istovremeno, pretpostavlja se, kalaj iz dalekog Kornvola pretovaran i nošen na jug. Tako su, zahvaljujući razvoju trgovine između Srednje Evrope i sredozemnih civilizacija, knez iz Hohdorfa i kneginja iz Viksa sigurno mogli da steknu moć, društveni uticaj i status. Ali, u narednom periodu, takav način trgovine se menja. Etrurci su počeli da, preko alpskih prevoja, direktno trguju s Keltima, što je takođe imalo uticaja na položaj keltskog centra moći. On je prebačen na severozapad, oko Rajne, verovatno zato što su u Erzgebirgu pronađene velike količine rude gvožđa za koju su Etrurci bili zainteresovani.

Drška kratera, Viks

Krater, Viks

Kiliks, Viks

Detalj sa vrata kratera iz Viksa

Keltske sahrane plemenskih prvaka

Keltska naselja Naselja u vreme halštatskog perioda su utvrđene gradine kao što su Mont Lassois, Heunburg, Ipf i Hohenasperg i Zavist u Češkoj. Dominantna halštatska forma su farme (Herrenhöfe) utvrđene rovovima i palisadama, koje se javljaju dolinom Dunava u Bavarskoj, ali i na drugim mestima. U kontinentalnoj Evropi osnove kuća su pravougaone, a u Britaniji su osnove kružne. Kolapsom poglavarskih naselja u kojima su stolovali kneževi (Fürstensitze), oko 450. godine p.n.e, dolazi do napuštanja većine utvrđenih gradina i decentralizacije naselja. Tokom celog latenskog perioda doline i rečne terase bile su idealna lokacija za mala naselja. Prošlo je nekoliko stotina godina dok populacije nisu ponovo osnovale utvrđene centre na dominantnim lokacijama koje je Cezar nazvao oppida (gen. pl. Oppidum). Proizvodnja predmeta od gvožđa: oružja, oruđa, medicinskih instrumenata, transformisala je mnoge aspekte društva, naročito vojne i poljoprivredne. Prozvodnja alatki od gvožđa je pojačana od halštata do latena, a dolazi i do pojave gvozdenog pluga koji omogućava pomeranje poljoprivrednih aktivnosti u niže visinske ravni. Dolazi do razvoja trgovine i zanatske proizvodnje, kao i do pojačanih kontakata sa mediteranskim svetom. Keltske migracije Iz njihovih matičnih oblasti, grupisanih uglavnom oko gornjih tokova reka Rajne, Rone i Dunava(teritorije današnje Švajcarske, Francuske, Austrije, Nemačke, Češke i Slovačke), Kelti su dugotrajnim migracijama od druge polovine V veka p.n.e, pa do početka III veka p.n.e preplavili kontinentalni deo Evrope. Zauzeli su severnu Italiju oko 400 godine p.n.e, potisnuvši tako Etrurce i Rimljane, a opsadu Rima (između 390 i 385. godine p.n.e) napustili su tek posle bogatog otkupa. Srednje Podunavlje i Panonsku niziju zaposeli su međutim u celini, i to od druge polovine IV veka p.n.e. Kelti su prvi zavojevači sa kontinenta koji napadaju Grčku i Makedoniju, prodrevši drugim putem, preko Trakije, sve do Male Azije. Suzbijeni pred Delfima od strane udruženih grčkih snaga(279. godine p.n.e), Kelti stalno naseljavaju Podunavlje, Posavinu i Pomoravlje, zasnovavši plemensku zajednicu Skordiska. Istovremeno Taurisci naseljavaju severozapadni deo bivše Jugoslavije. Njihova nezavisnost traje poslednja tri veka stare ere, kada podunavske Kelte, prethodno ugrožene od strane germanskih plemena, konačno pokoravaju legije Rimskog Carstva. Početak velikih migracija Kelta, dogodio se u Latenu A ili po Reineckeu između 425 i 420. godine p.n.e. Velika keltska migracija tekla je u tri pravca. Prvi talas istorijski dokumentovane migracije je i arheološki potvrđen kako u matičnoj oblasti iz koje je krenuo (Šampanja u Francuskoj), tako na teritoriji koja je naseljena (dolina reke Po u severnoj Italiji). Smanjen broj populacije u Šampanji posvedočen je napuštanjem naselja i

manjim brojem grobova, naročito onih koji pripadaju mladim muškarcima sposobnim za boj. Sahrane sa kolima ili dvokolicama praktično su nestale. Širom cisalpskog regiona (danas deo severne Italije) dolazi do pojave novog oblika sahranjivanja koji svedoči o dolasku Kelta, koji su se naselili na ravnicama doline reke Po. U Bolonji grobna obeležja ovog perioda prikazuju ratnike naoružane oružjem severnog (transalpskog) dizajna. Grobni prilozi pokazuju da je materijal nošen sa sobom na jug, a sama Bolonja je reimenovana iz etrurske Felsine (Felsina) u keltsku Bononiu (Bononia). Lučne fibule pojavljuju se transalpskog latenskog stila pojavljuju se na teritoriji od Šampanje i Burgundije, širom Evrope do Karpatskog basena i južno od Alpa širom Italije. Prva grupa išla je dolinom majne i Egera do Češke i Slovačke i nastanila se oko 400. godine p.n.e u dolinama Labe i Egera. Ovu teritoriju naselilo je keltsko pleme Boji. Druga grupa nastanila se u nizijama doline Rajne, a treća je nastanila dolinu Nekara i nastavila svoje nadiranje dolinom Dunava. Novi migracioni talas usledio je posle dvadeset godina i širio se u pravcu jug-istok. Već oko 380. godine p.n.e Kelti su bili zaposeli područje severne Austrije i područje oko reke Po u severnoj Italiji. Prodor Kelta na Apeninsko poluostrvo tekao je preko Alpa. Između 380 i 350. godine p.n.e Kelti naseljavaju južnu Austriju, a 387. godine p.n.e Kelti su opsedali Rim. Oko 360. godine p.n.e Kelti naseljavaju područje Slovenije i severozapadne Hrvatske. Treći keltski migracioni talas krenuo je oko 360 godine p.n.e sa područja severozapadne Austrije i širio se prema istoku, prema karpatskom basenu i Moravskoj. U ovom migracionom talasu Kelti naseljavaju područje Mađarske sve do Tise. Sledeća keltska migracija nije usledila posle 20 godina, jer je ekspanzija na istok bila zaustavljena od strane moćnih Dačana i na jugu od strane Aleksandra Makedonskog koji je u to doba ratovao sa Tribalima. Tek posle Aleksandrove smrti usledio je četvrti keltski migracioni talas. Ovaj talas se završio keltskim naseljavanjem severnih granica Balkanskog poluostrva, a već od 309. godine p.n.e počinju sve češći keltski upadi sve do Grčke. Siguran istorijski podatak potiče iz 298. godine kada je Kasandar u blizini Hema potukao jednu keltsku jedinicu. Druge keltske jedinice u to vreme pustošile su područje Trakije. Novi migracioni talas, peti po redu, tekao je u tri pravca. Jedan keltski odred upao je u Trakiju, drugi u Peoniju i treći u Makedoniju. Treća jedinica bila je zaustavljena od strane Grka kod bitke u Delfima. Kelti koji su upali u Trakiju osnovali su keltsko carstvo koje se održalo nekih 70. godina i bilo je uništeno od strane Tračana. Keltska plemena koja su doživela poraz kod Delfa naselila su se na severu u Podunavlju. Od ovih plemena najduže su se zadržali Skordisci koji su naselili područje Srema. Oni se mogu pratiti i kroz prve vekove nove ere u sklopu Rimske imperije. Od plemena koja pominju antički pisci treba pomenuti Tauriske, Tektosage i Belge. Karakter poslednje keltske migracije je svakako bio ekonomske prirode. Pokazalo se da su Kelti približno svake 20 godine vršili migracije, što znači da je svaka nova generacija težila ka novom teritorijalnom proširenju. Po povratku Skordiska na područje Podunavlja dolazi do stabilizacije na tom području. Lucije Scipion je 85. godine p.n.e uspeo da pobedi Skordsike i od tada njihova moć slabi, prebačeni su na levu obalu Dunava i njihova teritorija je znatno smanjena. Definitivna pobeda nad Skordiscima u izvorima se ne pominje. Moguće je da su ovu oblast koju su naseljavali Skordisci, bez otpora priključili rimskim posedima na Dunavu posle pokoravanja Dardanaca i ilirskog plemena Autarijata. Slabljenje moći Skordiska posle 85. godine p.n.e dovodi do jačanja moći Dačana, koji se na političkoj sceni pojavljuju na prelazu iz II u I vek p.n.e. Pleme malih Skordiska živelo je izmešano sa Tribalima i bili su dački saveznici u vreme pustošenja Trakije.

Opidumi Oppidum je latinski nazi za odbrambeno naselje, često sa urbanim karakteristikama. U arheologiji se ovaj termin koristi zahvaljujući delu Julija Cezara De Bello Gallico, u kome on pominje urbana domorodačka naselja kao što su Genava (Ženeva), Vesontio (Besançon), Lutecia (Pariz), Bibrakte (Mont Beuvray) i Gergovia (Gergovie) i naziva ih oppida, a ponekad urbs. Nemačka i britanska nomenklatura koristi ovaj izraz da označi arheološka nalazišta, odnosno naselja kasnog gvozdenog doba, savremena mediteranskim gradovima II i I veka p.n.e, površine najmanje 25-30ha koja se sreću od zapadne Francuske do velike mađarske nizije, kao i u centralnoj Španiji. Cezar i drugi antički pisci koriste ovaj izraz i kada govore o gradinama i malim utvrđenim urbanim naseljima površine od 5 do 10ha; francuska nomenklatura koristi ovaj izraz da označi gradove južne Francuske, kao što su Entremont i Enserune i halštatske gradine VI veka p.n.e, kao što su Mont Lassois i Heunburg. U Britaniji se ovaj izraz koristi uglavnom za velika nizijska naselja I veka p.n.e i I veka n.e kao što je Camulodunum (Kolčester), koja mogu biti površine i do 2000ha. Zbog svoje veličine i bez sumnje velike populacije opidumi moraju pripadati drugačijoj vrsti političkog uređenja od mediteranskih gradova-država, odnosno moraju se posmatrati kao plemenske države. Tamo gde je površina plemenske države poznata one nastoje da budu veće od gradova-država. Mont Beuvray blizu Autun-a u Burgundiji je dobar primer. Cezar ga je nazvao Bibrakte, glavnim gradom plemena Aedui, koji su bili saveznici Rimljana, najkasnije od II veka p.n.e. Cezar je ovde proveo zimu 52-51. godine p.n.e gde je pisao

svoje delo De Bello Gallico, u kome govori ponešto o političkoj i društvenoj organizaciji grada. On pominje godišnji izbor glavnog magistrata (vergobret), postojanje skupštine (senatus) i izvore državnih prihoda. Mont Beuvray se nalazi na dobrom odrambenom položaju na gradini koja dominira regionom i vidljiv je sa značajne razdaljine iz svih pravaca. Iako je okolina naselja poljoprivredno siromašna, postoje druge sirovine, kao što je npr. ruda gvožđa, a opidum je kontrolisao jedan od glavnih puteva od Mediterana ka Atlantiku, od doline reke Sene do pariskog basena preko reke Jone. Dendrohronološke analize pokazuju da je opidum osnovan oko 120. godine p.n.e kada je obuhvatao 200ha. Bio je utvrđen zidom koji je Cezar nazivao murus gallicus, zidom koji je sa prednje i zadnje strane bio od kamena, sa unutrašnjom konstrukcijom od drvenih greda spojenih gvozdenim klinovima. Prostor između kamena bio je ispunjen zemljom i kamenom, a postojala je zemljana rampa iza rova. Nešto kasnije površina naselja smanjena je na 135ha. Naselje je doživelo velike investicije u javne i privatne zgrade u dve generacije nakon rimskih osvajanja, pre nego što se populacija iselila u manje izloženo naselje udaljeno 20km poznato kao Autun (Augustodunum) oko 10 godine p.n.e-10 godine n.e. Nekoliko većih iskopavanja opiduma pružaju informacije o njihovoj unutrašnjoj strukturi i organizaciji kao i o rasporedu građevina. Ova iskopavanja vršena su na lokalitetima: Stare Hradiško, Hrazani i Zavist u Češkoj i npr. Manching u Nemačkoj. Sva ova naselja bila su zagrađena velikim palisadama, pa izgledaju kao farme, obično sa velikom brvnarom i ambarom, granariusom, štalom, radionicom i bunarom. Najveći zabran iznosio oko 4000m2, ali češće su od 1000 do 2000 m2. Čini se da predstavljaju rezidencije elite, slično upravnim zgradama mediteranskog sveta. Često se javljaju i dokazi industrijske aktivnosti, kao što je obrada bronze, gvožđa i kovanje novca. Niža klasa živela je u malim brvnarama, obično sa jednom prostorijom, koje su građene na veštačkim terasama, odnosno padinama. U Galiji period opiduma počinje oko 120. godine p.n.e prema dendrohronološkim datumima, što ide u prilog rimskom osvajanju južne Francuske (125-123. godine p.n.e) i pobede nad Arvernima, koji su po grčkom istoričaru Posejdoniju kontrolisali teritoriju od Atlantika do Rajne.

U centralnoj Evropi, npr. Češkoj lokaliteti kao što su Stare Hradiško, Zavist i Hrazani stariji su nekoliko generacija i datuju se u rani II vek p.n.e ali za njihovo osnivanje nema istorijskog konteksta. Kelti u Galiji Krajem halštatska keltski migranti koji su krenuli na zapad prelaze Rajnu. Glavni period keltske ekspanzije odigrao se u V veku kada se Kelti kreću ka Italiji, Francuskoj i Španiji. Ova ekspanzija je delom izazvana migracionim pokretima drugih plemena sa severa i istoka. Na keltske zemlje sa severa nadirali su germanska plemena Kimbri i Teutonci, dok su sa istoka druga plemena nadirala u centralnu Evropu. Postoje neki dokazi da su germanska plemena već bila u kontaktu sa halštatskim Keltima pre nego što su krenuli ka centralnoj Evropi i današnjoj Nemačkoj. Kimbri su napali keltsko pleme Boje (Boii) u Češkoj, a zatim su se sukobili sa rimskom vojskom i pobeđeni su bici kod Noreje (113. godine p.n.e). Dalje na zapad Kimbri i Teutonci su se udružili kako bi potisnuli Kelte sa Rajne i Dunava, a onda su ušli u Galiju. Zatim su nastavili ka Italiji gde su ih konačno pobedili Rimljani kod Versale (101. godine p.n.e). Rezultat ovih germanskih migracija bio je uspostavljanje granica između keltskih i germanskih plemena na Rajni. Kada su u V veku Kelti halštatskog perioda došli su kao naseljivači, a ne kao osvajači. U početku su severni i centralni delovi Galije bili od najvećeg interesa za došljake. Priobalni delovi na zapadu i jugu Galije u početku su ostavljeni nenaseljenim od strane Kelta, pa na ove teritorije dolaze grčki kolonizatori. Keltska plemena koja su naseljavala Galiju su Aedui, Sekvani, Parisi, Lemovici itd. Nije postojalo keltsko jedinstvo na teritoriji Galije među naseljenim plemenima, pa je lako bilo primeniti maksimu ’zavadi pa vladaj’. U vreme kada su se galska plemena ujedinila protiv zajedničke pretnje, bilo je isuviše kasno da sačuvaju samostalnost.

Tokom perioda Latena Galija je bila podeljena u približno 16 plemenskih teritorija, od kojih neke nisu bile čisto keltske, kao što su Ligurija ili Saluvija u severnoj Italiji, koje su naseljavali Liguri i Saluvii, ili Veneti i Akvitani na obali Atlantika, koji su zadržali svoje prekeltske korene duboko u kasnom gvozdenom dobu. Početkom IV veka p.n.e, Luguri su sklopili plemenski savez sa Galima u okruženju formirajući kelto-ligursku ligu.

Ranjeni Gal

Videvši ovo kao vojnu pretnju Rimljani su organizovali odbranu svojih severnih granica. Kao odgovor na pretnju Masaliji, grčkoj koloniji na francuskoj obali, rimski uticaj se širi na ovoj teritoriji. Oko 125. godine p.n.e Rimljani su anektirali priobalni deo Galije i formirali provinciju Provansu, koja je Cezaru poslužila kao odskočna daska ka osvajanju ostatka Galije. Na severu Galije dolazi svež talas keltskih izbeglica poznatih kao Belgi, koji dolaze u severnu Galiju tokom IV i III veka p.n.e. Oni su tražili spas od germanskih plemena i posle prelaska Rajne plemena su izabrala svoju novu postojbinu u severnoj Galiji. Ceuar izveštava da su sebe smatrali Teutoncima pre nego Galima, a takođe su se pokazali kao jedni od najžešćih protivnika Rimljanima u Galiji. Belgi su osnovali naselja i u jugoistočnoj Britaniji i postoje dokazi o aktivnoj trgovini preko kanala koja je starija od rimskog osvajanja Galije i Britanije.

Kelti u Bretanji Pet keltskih plemena živelo je u Bretanji: Veneti na jugozapadu, Osismi severno od Veneta, Koriosoliti, Redoni i Nameti na istoku. Julije Cezar je zapisao da su Veneti bili pomorski narod i da su gradili odlične brodove. Teritorija ovih plemena nakon rimskih osvajanja postaje rimska provincija Armorika koja je podeljena na civitates, a administracija je bila kao i u drugim galskim provincijama. Galo-rimski poglavari od tada su pomogali rimskoj upravi na ovoj teritoriji. Geografska izolacija ove provincije učinila je da ona nikada nije potpuno romanizovana, pa je u potonjim vekovima često pružala refugijum izbeglim keltskim plemenima. Na teritoriji Bretanje i danas se može sresti keltsko nasleđe. Kelti u Iberiji Kelti koji su migrirali na zapad i jug tokom ranog gvozdenog doba konačno stižu i na atlantsku obalu iberijskog poluostrva. Uticaji drugih plemena na iberijskom poluostrvu prekinuli su veze Kelta na iberijskom poluostrvu sa ostatkom keltskog sveta, severno od Pirineja, mada Kelti u Iberiji nikada nisu izgubili svoju kulturnu tradiciju i keltski identitet. Ova živa kelt-iberska kultura razvijala se u Španiji sve dok nije izgubila samostalnost u rimskim osvajanjima ovih teritorija. Do 550. godine p.n.e Iberi su okupirali pola poluostrva, uključujući dobar deo Pirineja, čime su otsekli Kelte od teritorija njihovih srodnika u Galiji. Ostaci utvrđenih naselja i artefakti su pronađeni u severnoj Španiji, datuju se u V vek p.n.e i dele neverovatnu sličnost sa nalazima u Galiji. Do III veka p.n.e Kartaginjani su osnovali kolonije na mediteranskoj obali iberijskog poluostrva i tokom punskih ratova (264-218. godine p.n.e) unajmljivali su Kelt-ibere kako bi im pomogli u borbi protiv Rimske republike. Međutim, nešto ranije u III veku p.n.e Kartaginjani su serijom napada pritisnuli Kelt-ibere u unutrašnjost poluostrva, daleko od obale Mediterana. Hanibal je izmenio politiku Kartaginjana prema Kelt-iberima jer je slao izaslanike u njihova naselja i nudio platu i nagrade u zamenu za pomoć protiv Rimljana. Kada je Hanibal 218. godine prelazio Alpe, pola njegove vojske činili su Kelti. Kelt-iberi i južni Gali igrali su važnu ulogu u punskim kampanjama sve do kraja drugog punskog rata. Dok je Hanibal bio zauzet u Italiji, Rimljani su potiskivali Kartaginjane dok ih konačno nisu pobedili u bici kod Zame 203. godine p.n.e. Tada su mogli da se obračunaju sa Kelt-iberima. Međutim Rimljani nisu bili spremni za sukob ovih razmera posle punskih ratova, pa su vodili mirnu politiku sa Kelt-iberima.

Bronzana kolica sa četiri točka, jahačem, psom i veprom Merida, Španija, VII-IV vek p.n.e

Bronzana figurina žene, Merida, Španija, VII-IV vek p.n.e

179. godine p.n.e Rimljani su ponudili mir Keltima ako pristanu na rimsku političku kontrolu. Mnoga plemena su odbila, što je dovelo do serija vojnih kampanja. Kelt-iberski otpor bio je koncentrisan oko utvrđenja Namantia i serija kampanja od 152 do 136. godine p.n.e završavala se ili izjednačenjem snaga ili rimskim porazom. 134. godine p.n.e rimski senat šalje Publija Kornelija Scipiona sa novom vojskom kako bi osvojio naselje i nakon krvave borbe Namantia je pala 133. godine p.n.e. U narednih 60 godina Rimljani su ostavili pečat svoje kulture u Iberiji zatrvši svaki trag nezavisnosti Kelt-ibera što je postepeno dovelo do toga da oni više nisu predstavljali političku pretnju rimskoj državi. Bivaju asimilirani u rimskoj provinciji Hispaniji. Međutim, bez obzira na sve, neki aspekti keltske kulture su preživeli, pa je nakon Cezarovog osvajanja Galije dobar deo izbeglica iz Akvitanije naselio Galiciju u severnozapadnoj Hispaniji, teritoriju nekadašnjih Kelt-ibera. Današnji Baski sebe smatraju direktnim naslednicima Kelt-ibera. Galati Tokom latena nisu sva migraciona kretanja Kelta bila usmerena ka zapadu, postojala je i ekspanzija u talasima dolinom Dunava prema Crnom moru. Do početka III veka p.n.e Kelti su došli do Karpata, Makedonije, Trakije i Grčke. Keltski plaćenici su učestvovali u ratu između Atine i Sparte i 274. godine p.n.e istočnokeltski ratnici su zaposleni u Egiptu takođe kao plaćenici. 279. godine p.n.e istočni Kelti upali su u Makedoniju i u dve bitke pobedili makedonsku vojsku, a u kada su stigli u Grčkoj u bici kod Termopila Brenos i njegova vosjka pobedili su ujedinjenu vojsku slobodnih grčkih gradova i nastavili su ka Delfima. Sredinom III veka p.n.e Kelti su osnovali državu u centralnom platou Male Azije i od tada su poznati kao Galati kako bi se razlikovali od Gala i Kelta na zapadu. Njihovo društvo je bilo poglavarsko, a plemena Tolistoboi, Tektosagi i Trocmi zadržala su društvenu organizaciju sličnu onoj koju su imali njihovi srodnici u Galiji. 261. godine p.n.e pobedili su Siriju u bici kod Efesa, osiguravši nezavisnost Galatije još nekoliko decenija. Njihov pokušaj da prošire i utvrde svoju državu na račun grčkih gradova-država osujećen je u bici kod Pergamona 241. godine p.n.e. U narednom veku, Galati, Grčka i Sirija boriće se za vojnu prevlast u Maloj Aziji.

Boji Boji su naseljavali transalpsku (moderna Francuska) i cisalpsku Galiju (severna Italija) u oblasti reka Sene i Marne, ali su kasnije migrirali preko Alpa u dolinu reke Po u Italiji oko 400. godine p.n.e. Boji su bili deo talasa, zajedno sa Senonima i Lingonima koji je 387. godine p.n.e opljačkao Rim. Bolonja je reimenovana iz etrurske Felsine (Felsina) u keltsku Bononiu (Bononia) kada su je okupirali Boji. Pronađena su njihova naselja na ovoj teritoriji, a tipovi i karakter naselja ukazuju na mirnu koegzistenciju sa Etrurcima. U drugoj polovini III veka p.n.e Boji su se ujedinili sa drugim cisalpskim Galima i Etrurcima protiv Rima, a borili su se i na strani Hanibala kada je ubijen rimski general Postimius Albinus, čija je lobanja pretvorena u žrtvenu činiju.Ubrzo su pobeđeni kod Telamona 224. godine p.n.e i 193. godine kod Mutina, izgubili su i prestonicu i iselili se iz Italije. Uprkos podacima koji postoje u istorijskim izvorima panonski Boji nisu naslednici Boja koji su pobegli iz Italije, već su se u Panoniji naselili mnogo ranije. Pominju se u II veku p.n.e kada se u izvorima pominju germanska plemena Kimbri i Teutonci. Prema Cezaru 32. 000 Boja pridružilo se Helvetima u pokretu ka zapadnoj Galiji. Kada su Helveti pobeđeni kod opiduma Bibrakte, Aedui su dozvolili Bojima da se ovde nasele, kada su naselili opidum Gorgobina. U jednoj fazi rata napao ih je Vercingetoriks, ali su mu pomogli u borbi sa Rimljanima poslavši 2000 ratnika u bitku kod Alesije. Oko 40. godine p.n.e Boji koji su naseljavali Panoniju sukobili su se sa Boirebistom i njegovom dačkom vojskom, kada su i konačno poraženi, jer kada su Rimljani osvajali Panoniju 8. godine n.e Boji im se nisu suprotstavljali. U prvom veku p.n.e Boji koji su naseljavali opidum u Bratislavi kovali su biateke, visoko kvalitetan novac sa natpisima.

Hronologija Latena Dva hronološka sistema, sa kasnijim dopunama i proširenjima koriste se i danas, a postavili su ih O. Tischler i P. Reinecke. Podela mlađeg gvozdenog doba (latena), koju je izvršio O. Tischler 1885. godine zasnovana je prvenstveno na arheološkom materijalu sa nalazišta u Švajcarskoj i ima tri faze (I-III). One obuhvataju vremensko trajanje od IV veka p.n.e do kraja I veka p.n.e. P. Reinecke je početkom XX veka uključio laten u svoju opštu podelu metalnih doba razlikujući četiri faze tog perioda (Lt A-D), koje odgovaraju rasponu od V veka p.n.e do kraja I veka p.n.e. Međutim, oba sistema mogu lako da se usaglase jer se obično uzima da etape Lt A i Lt B, P. Reinecke-a odgovaraju prvoj fazi I, O. Tischlera, dok su preostale dve faze kod obe podele, u stvari, međusobno podudarne. Hronološku podelu latena u tri faze zadržao je i J. Dechelette, koji je između 1908 i 1914, izradio dobro poznat i korišćen priručnik od rane praistorije do rimskog perioda. On je sakupio u četvrtom tomu sav do tada poznat latenski materijal. Prema njegovoj hronologiji laten je počinjao oko 500. godine p.n.e i završavao se oko 50. godine p.n.e. Potreba za daljim, raščlanjenijim deljenjem osnovnih faza latena bila je uočena još od vremena kada su oba sistema bila stvorena. J. Wiedmer-Stern (1908) i D. Viollier (1916), razdelili fazu Lt I na tri etape, a Lt II na dve. Najrazuđeniju podelu te vrste, izrađenu na tipološkoj analizi grobnih inventara nekropole Münsingen-Rain, predložio je F. Hodson: on je razlikovao 22 horizonta za celokupno trajanje sahranjivanja na ovom mestu. Podela P. Reineckea, uglavnom upotrebljavana u srednjoj Evropi, doživela je takođe dalje deljenje prvobitnih faza. Tako je najpre faza B (kojom, u stvari, laten i počinje u južnoj Panoniji i srednjem Podunavlju) podeljena na dve etape (B1 i B2), što je naročito potkrepljeno radovima W. Krämera, kao i drugih autora. Slično razdvajanje srednjeg latena (Lt II ili Lt C), tj. vreme između 300. i 100 godine p.n.e, podrazumeva dve potfaze Lt C1 i Lt C2, ali sa različitim lokalnim razvojem na teritorijama posednutim od strane Kelta. Najzad, i završna faza latena (Lt D) dobila je dve etape, Lt D1 i Lt D2, što je u srednjoj Evropi bilo potkrepljeno relativnom hronologijom značajnog keltskog utvrđenja ’oppidum’ Manching na gornjem Dunavu. Za razliku od prethodnih podela, periodizacija češkog arheologa J. Filipa označava nastojanje da društvena i ekonomska kretanja budu povezana sa tipološkim razvojem materijalne kulture latenskog perioda centralne Evrope. Unutrašnja podela ove periodizacije izvršena je sažimanjem istorijskih događaja i društvenih, odnosno ekonomskih promena, značajnih za keltske populacije tokom protoistorijskog perioda. Na taj način odgovarajuće faze ne nose brojne oznake (njih je ukupno pet), već prva označava masovnu migraciju Kelta (kraj V-početak IV veka p.n.e), dok poslednja obuhvata proces postepene romanizacije latenske kulture (50 godina p.n.e-početak nove ere). Posmatrana sa tog stanovišta istorija Kelta se izražava kroz određene hronološke etape, čije značenje nije samo u ograničenom vremenskom trajanju, već je izraz krupnih promena u proizvodnji i društvenoj organizaciji. Ali i ova podela, ipak, pruža mogućnosti za izjednačavanje sa prethodna dva hronološka sistema, ili njihovim varijantama. Već je utvrđeno, na primer, da dve starije (tipološke) faze sistema J. Filipa odgovaraju uglavnom etapama Lt B1 i Lt B2, a slično upoređenje važi i za Lt C. Razlike u regionalnom razvoju latenske kulture kontinentalne Evrope doprinele su stvaranju hronoloških skala primenljivih za određenu teritoriju. Vrlo jasan primer te vrste je podela latenskog perioda za Šampanju, zasnovanu na sistemu Tischler-Viollier, sa 9 faza (od 475 godine p.n.e do 50 godine p.n.e), ili ona za Moravsku razrađena po sistemu Reinecke-a na 6 faza (od 450 godine p.n.e do početka nove ere). Na sličan način R. Pittioni je obuhvatio latenski period Austrije, V. Zirra-Rumunije, M. Szabo-Mađarske, Z. Wozniak-Poljske.

Kleinaspergle Tumul Kleinaspergle (mali Asperg), samo 1000m od obližnjeg utvrđenja Hohenasperg, delimično je iskopavao Oskar Fraas. U ogroman tumul ukopan je tunel. Otkriveno je da je centralni grob, odnosno grobna odaja od drveta, opljačkana, ali sačuvan je sekundarni grob sa zapadne strane centralnog, dimenzija 2x3m. Sekundarna sahrana datuje se u drugu polovinu V veka p.n.e, a nalazi nisu publikovani do Kimmig-a 1988. Na priloženoj rekonstrukciji vidi se ženska figura. Podaci o sahrani ne ukazuju na to da li je sahrana bila inhumacija ili kremacija, mada mala količina pepela koja nije ni sačuvana ni analizirana može ukazati da prisustvo kremacije. Ne postoji ni slaganje kod autora oko pola pokojnika sahranjenog u ovom tumulu. P. Jacobstal nije mogao da prihvati da je u pitanju sahrana žene, jer je grob sadržao velike posude, atičke kilikse i rogove za piće. Kako u grobu nije pronađeno oružje, a ostali podaci ukazuju na sahranu žene, Arnold (1991) je jedan od autora koji smatraju da je u pitanju ženska sahrana. Oba kiliksa su tipovi koji su pravljeni u Atini oko 450. godine p.n.e i distribuirani dalje. U pitanju su plitke posude za pijenje, sa niskim, prstenastom stopom, oslikane iznutra floralnim motivima. Na same posude dodati su delovi zlatne folije koja je napravljena na lokalitetu ili na obližnjem Hohenasperg-u. Do ovih podataka došlo se nakon de-restoracije posuda. Pronađeno je još oko 16 delova ove folije koja je nesumnjivo bila deo posuda. Obe posude su i polomljene i popravljene u prošlosti. Smatra se da su popravku takođe izvršili Kelti iz Asperga. Schaaf smatra da su posude polomljene tokom igre kottabos, koja je čest motiv u grčkim i južno-italijanskim vazama crveno-figuralnog tipa. Učesnik simpoziona zamahuje svojim kiliksom držeći ga za jednu dršku sa namerom da ostacima svog vina pogodi metu. Ne može se pretpostaviti da li su Kelti znali za ovaj običaj ili ne, niti da li su ispravno protumačili predstave na posudama. Scaafova ideja o smotanim varvarima koji pokušavaju da imitiraju sofisticirane mediteranske običaje pijenja je moguća uz predpostavku da su uvozom mediteranskog materijala Kelti uvozili i ideje i običaje. Zlatna folija na obe posude aplicirana je bez obzira na slikani grčki ornament. Folije su autentičnog rano latenskog stila i ukazuju na keltizaciju posuda pre nego helenizaciju Kelta iz Asperga.

Rekonstrukcija sahrane u Kleinaspergle

Grčki kiliks sa zlatnom folijom, Kleinaspergle

Glauberg Glauberg je keltski opidum u Hesse-u, u Nemačkoj, sastoji se od utvrđenog naselja i nekoliko pogrebnih humki. Arheološka iskopavanja 1990ih smestila su ovaj lokalitet među najvažnije ranokeltske centre u Evropi. Gradina Glauberg je dimenzija 800x80-200m. Značaj ovog lokaliteta bio je poznat i ranije, a sistematska arheološka iskopavanja započela su 1933-1934 i njima je rukovodio H. Richter koji se koncentrisao na utvrđenje. Daljim iskopavanjima rukovodio je F. R. Hermann 1985. sve do 1998. godine, pri čijim iskopavanjima je istražena i grobna humka. Tokom 2004-2006 u okviru projekta 'Deutsche Forschungsgemeinschaft' akcenat je stavljen na istoriju lokaliteta Glauberg i njegovog okruženja u vreme Kelta (halštat i laten). Topografska lokacija učinila je lokalitet Glauberg mestom dugotrajne ljudske aktivnosti. On ima pristup plodnoj dolini i svežoj vodi sa lokacijiom koju je lako braniti, a koja je na strateški povoljnim trgovačkim putevima. Stoga nije iznenađujuće da je gradina bila naseljena i pre i posle keltskog perioda. Plato Glauberg je prvi put naseljen u neolitu (oko 4500. godine p.n.e) od strane Rössen kulture, a potom sledi Michelsberg faza (oko 4000. godine p.n.e) čija su utvrđena naselja poznata i na drugim lokalitetima, pa je moguće da je već u ovoj fazi naselje po prvi put utvrđeno. Gradina je bila naseljena i od strane Urnenfelder kulture kasnog bronzanog doba (1000-800. godine p.n.e). Tokom keltskog perioda kasnog halštata/ranog latena Glauberg postaje regionalni keltski centar. U ovo vreme bio je sedište ranokeltskog kneza, kada su podignuti jači zidovi.

Najranije utvrđenje je možda prekeltsko, ali je vrhunac u moći i dimenzijama ono dostiglo tokom VI i V veka p.n.e. Ovi zidovi ostali su u upotrebi i tokom II i I veka p.n.e. Dimenzije zidina ovog utvrđenja povezuju ga sa mrežom drugih utvrđenih lokaliteta (oppiduma) na teritoriji južne i zapadne centralne Nemačke. Severoistočna ivica gradine, gde je pad najmanji, bila je odvojena od nivoa zemlje masivnim rovom. Južna i severna ivica su bile fortifikovane. Tehnika izgradnje zidova je tipična za murus gallicus, zidovi su rađeni u tehnici suhozida (kombinacija drveta i kamena), a možda i opeke. Postojale su najmanje dve kapije, glavna na severoistoku i manja na jugu. Postojalo je i spoljno utvrđenje koje se prostiralo iza severoistočne ivice oppiduma. Zidovi i rovovi na jugu verovatno nisu igrali značajnu odbrambenu funkciju. Ovakva naselja su verovatno brojala na hiljade stanovnika, stoga se keltska naselja tipa oppidum smatraju proto-urbanim naseljima Evrope. Međutim o samom naselju i unutrašnjosti utvrđenja se malo zna, a podaci na sličnim lokalitetima možda upućuju na naselje sa kućama, radionicama, skladišnim prostorima itd. Nekih 300m južno od oppiduma konstatovan je veliki tumul koji je iskopavan između 1994. i 1997 godine od strane Zavoda za zaštitu spomenika u Hesse-u. Tumul br. 1 je originalno imao prečnik od skoro 50m i bio je visine oko 6m. Bio je okružen kružnim rovom, širokim 10m. Centar tumula bila je prazna jama, možda u cilju da se zavedu pljačkaši, a u severozapadnom delu tumula pronađena je grobna odaja sa inhumacijom dimenzija 2x1m, dok je jugoistočno konstatovana kremacija u nekoj vrsti drvenog sanduka. Kremacije se više vezuju za period halštata, a inhumacije za laten. Oba pokojnika su sudeći po grobnim prilozima (mačevi i drugo oružje)

bili ratnici. Odaja sa inhumacijom bila je izuzetno dobro sačuvana i nije pljačkana u prošlosti. Nalazi iz ove odaje su zlatni torkves i bronzana posuda. Tumul br.2 nekih 250m južno, pronađen je geofizičkom prospekcijom, a erozija i oranje su ga učinili gotovo nevidljivim. Bio je upola manji od tumula br. 1, a takođe je sadržao sahranu ratnika sa oružjem, ukrašenom fibulom i kaišem, kao i zlatnim prstenom. Brojne zemljane strukture, mahom rovovi, pronađeni su južno od oppiduma, ali u vezi sa tumulom br. 1. Čini se da nisu imali odbrambenu ulogu. Mali pravougaoni rov zapadno od humke je u vezi sa velikim brojem jama za stubove, pa se možda radi o nekom hramu ili svetilištu. Međutim, zanimljivo je i prisustvo procesionog puta dugog 350m i širokog 10m, koji je bio flankiran dubokim rovovima i prilazio je tumulu sa jugoistoka, daleko od naselja. Ovaj procesioni put je u vezi sa daljim sistemom rovova na teritoriji od 2x2 km. Ovi rovovi su sadržali najmanje dve sahrane i monumentalnu statuu od peščara koja se datuje u V vek p.n.e i pronađena je u blizini većeg tumula, odnosno tumula br. 1. Ova statua ili stela je u potpunosti sačuvana osim stopala, a predstavlja ratnika. Napravljena je od vrste peščara koja je dostupna jer je ležište u blizini Glauberga. Mnogi detalji na statui su vidljivi, njegove pantalone, složena tunika kao oklop, drveni štit i tipičan latenski mač koji mu visi sa desne strane. Predstava nosi brkove i torkves sa tri priveska, koji je neverovatno sličan onom koji je pronađen u odaji tumula br.1, nekoliko prstenja na obe ruke i jedan na desnoj šaci. Na glavi nosi neku vrstu nošnje koja potseća na kapuljaču, čiji oblik asocira na oblik lista imele. Ovakve nošnje za glavu poznate su i sa drugih istovremenih statua. Fragmenti još tri slične statue su takođe pronađeni u blizini, a smatra se da su sve četiri statue nekada stajale u onoj pravougaonoj konstrukciji.

Skulptura ratnika, Glauberg

Bibrakte Smatra se da je oppidum Bibrakte bio prestopnica plemena Aedui I jedno od najvećih galskih utvrđenja. Nalazi se blizu današnjeg Autuna, u Burgundiji, Francuska. 58. godine p.n.e vojska Julija Cezara pobedila je u bici kod Bibraktea pleme Helveta nekih 16 milja južno od utvrđenja. Pobednik bitke ko Alesije, Julije Cezar je na ovom lokalitetu završio diktiranje svog dela ’De Bello Gallico’. Prva iskopavanja na lokalitetu rukovodio je trgovac vinom Gabriel Bulliot između 1867 I 1895. godine, njegov nećak Joseph Dechelette nastavio je iskopavanja između 1897. i 1907 godine.

Heuneburg (Hojenburg) Hojenburg je praistorijska gradina na gornjem Dunavu, nalazi se u Hundersingen-u, oblast Baden-Vitenberg u Nemačkoj. Smatra se da je ovo jedno od najvažniji ranokeltskih utvrđenja centralne Evrope. Fortifikovano naselje je dimenzija 300x150m, nalazi se na planinskom obronku koji se diže 40m iznad doline Dunava. Nalazi se u centru plodne rečne doline, okružene brdovitim predelom. Lokalitet je po prvi put dokumentovan 1820ih, a 1882. Eduard Paulus prepoznao je ovaj lokalitet kao praistorijsko utvrđenje. Donji deo utvrđenja on je pogrešno interpretirao kao srednjovekovni. Neke od obližnjih humki iskopavane su još u XIX veku. Prvo naselje na ovom lokalitetu datuje se u period srednjeg bronzanog doba (1500-1200. godine p.n.e). U ovo vreme glavni plato bio je utvrđen masivnim rovom, koji je sadržao i drveni zid. Naselje je napušteno početkom Urnenfelder perioda. Ovo napuštanje lokaliteta sa sobom nije povuklo i nasilni prekid života na naselju. Lokalitet je ponovo naseljen i utvrđen oko 700. godine p.n.e, kada su bili naseljeni i lokaliteti u okruženju. Kompleks se brzo razvio i već 600. godine p.n.e Hojenburg postaje jedan od centara moći i trgovine halštatskom-keltskom periodu južne Nemačke. Manje promene u unutrašnjosti naselje odigrale su se upravo u ovom periodu. Pre 500. godine p.n.e, naselje je doživelo manju destrukciju, koju je ispratila druga obnova i dalje uništenje u V veku p.n.e. Nekada se smatralo da je Hojenburg napušten tokom latenskog perioda, ali novi rezultati iskopavanja na ovom lokalitetu govore suprotno. Kombinacija uticajnog utvrđenog naselja, bogatih sahrana, specijalizovane zanatske proizvodnje i trgovina vrednim importovanim dobrima svrstala je Hojenburg zajedno sa nekim drugim naseljima ovog tipa u tzv. Fürstensitze.

Plato je fortifikovan oko 700. godine p.n.e u formi klasičnog keltskog zida od drveta i zemlje (murus gallicus). Oko 600. godine p.n.e strukturom bez analogije u istovremenoj keltskoj Evropi. Temelj od krečnjaka nosio je zid od opeka visine oko 4m, na čijem vrhu je verovatno bila ravna površina za ophod i slobodno kretanje zidovima, tako dostignuvši visinu od 6m. Zid je bio premazan krečnim malterom koji je redovno obnavljan. Kule su dominirale van zidova, a lokalitet je morao biti vidljiv u okruženju sa svojim dominatnim položajem i arhitekturom. U ovo vreme u ostatku centralne Evrope nisu poznate strukture od opeke. Smatra se da ovi zidovi imititaju istovremene zidove na Mediteranu. Zid je opstao oko 70 godina. Posle manje destrukcije oko 530. godine p.n.e, naselje je ponovo utvrđeno zidom tipa murus gallicus, do sledeće destrukcije u V veku p.n.e. Utvrđenje je imalo dve monumentalne kapije, jednu na zapadu, koja omogućava pristup spoljnom naselju, i drugu na istoku, verovatno ka putu koji vodi direktno ka Dunavu (a možda i luci). Čini se da je naselje doživelo manju reorganizaciju nakon 600. godine p.n.e, nakon koje su kuće gušće raspoređene. Sve vreme trajanja života na Hojenburgu kuće su značajno velikih dimenzija kada se uporede sa istovremenim naseljima. Postoje dokazi o aktivnoj industriji metala, uključujući i radionicu za obradu bronze u jugoistočnom delu naselja. Posle destrukcije iz oko 530. godine p.n.e dolazi do nove reorganizacije naselja kojom su radionice pomerena na sever, a u jugoistočnom delu podignuta je veoma velika kuća, dimenzija 14x30m. Ova kuća se često interpretira kao Herenhaus, kuća lokalnog poglavara, plemenskog prvaka ili kneza.

Ratnik iz Hirschlanden-a Ratnik iz Hiršlandena je statua nagog itifaličnog ratnika od peščara, najstarija poznata antropomorfna skulptura gvozdenog doba severno od Alpa u prirodnoj veličini. Datuje se u VI vek p.n.e i proizvod je halštatske kulture. Sačuvan je u visini od 1.5m, a stopala su mu odlomljena. Ratnik nosi šiljati šešir, za koji postoji analogija u kneževskom tumulu iz Hohdorfa, zatim torkves i pojas sa tipičnim halštatskim bodežom.

Noge su modelovane u prirodnoj veličini, a gornji deo tela je shematski modelovan, a lice je dosta svedeno, gotovo skicirano, što je dovelo do diskusije oko toga da li čovek nosi masku, koje su poznate iz sahrana u Klein-Klein-u, Stiriji i Trebeništu. Skulptura je pronađena u Hirschlandenu, danas Ditzingen, oblast Baden-Vitenberg, 1963. godine kada je iskopavana humka. Humka je bila okružena kamenim prstenom i zidom od suhozida. Sadržala je 16 sahrana, od početka halštata (Hallstatt D1, oko 600. godine p.n.e) do početka kasnog gvozdenog doba (La Tene, 450. godine p.n.e). Skulptura je pronađena severno od humke, ali smatra se da je originalno bila smeštena na vrh humke. Ovakve statue poznate su tokom kasnog gvozdenog doba sa lokaliteta Glauberg, Holzgerlingen, Mšeke Žehrovice.

Skulptura ratnika, Hirschlanden

Turoe kamen

Turoe kamen je unikatni beli kamen ukrašen latenskim stilom izrađen tokom kasnog gvozdenog doba na teritoriji moderne severne Francuske. Ceo kamen je dekorisan koncentričnim spiralama koje su urezane u plitkom reljefu dubine 3cm. Kamen je visine oko 1m.

Turoe kamen

Kotao iz Gundestrupa

1891. godine veliki dekorisani keltski kotao pronađen je u močvari Raevemosen kod Gundestrupa u severnoj Danskoj. Očigledno je da je ovo bila ceremonijalna posuda koja je rastavljena pre nego što je deponovana u močvaru, a skoro je sigurno da je deponovana kao votivni dar. Kotao je napravljen od kovanog srebra i sastoji se od 13 delova, svaki deo na sebi ima bareljef, odnosno portet neke religijske scene. Neki autori smatraju da je kotao proizveden van keltskog sveta, možda u Trakiji. S obzirom da je severna Danska bila germanska teritorija, postoji interpretacija da su od Kelta ovaj kotao opljačkali Kimbri. Među predstavama na kotlu izdvaja se keltski bog

oblika.

Kernunos, prikazan kao antropomorfna figura sa jelenjim rogovima na glavi, u jednoj ruci drži torkves, a u drugoj zmiju, okružen je šumskim životinjama. Javlja se i predstava figure sa kapom koja potapa drugu figuru glavom na dole u kotao, na kraju povorke keltskih ratnika, opremljenih mačevima i štitovima. Iza ovih ratnika ide pratnja koja duva u neku vrstu truba zoomorfnog

Žrtva, detalj kotlGu

a iz ndestrupa

Kelti IV veka Podela na rani i zreli stil latenske umetnosti je zapravo važeća podela za zapadnu Evropu. Pod vođstvom Brenosa sukobi sa Etrurcima na reci Po u severnoj Italiji, Rimljani su došli u pomoć Etrurcima, ubili jednog keltskog vođu, Kelti su se razljutili i odustali od Male Kluzije pa krenuli direktno na Rim. Rimljanio bežali u grad Vei-etrurski grad, a deo Rimljana se utvrdio na Kapitolu, čak su i vestalke pobegle u etrurski grad Červetru. Kelti su izbegavali snažne gradove kao što je Rim, nekoliko meseci oni zaista i jesu držali Rim ali bez Kapitola. Rimljani su dali otkup od 1000 libri zlata, rimske matrone su navodno dale da se pretopi njihov nakit kako bi Kelti bili plaćeni. Kelti su otišli iz Rima ali nisu napustili Italiju, alijansa keltskih plemena pljačkala i osvajala italska ostrva i etrurske gradove. Postali su plaćenici, a Dionisije Sirakuški ih je vodio da ratuju u Grčkoj zajedno sa iberskim saveznicima, pa su čak opsedali Tebu u Grčkoj. Nekropola Malcebalto kod Bolonje je halštatska nekropola sa nekoliko grobova koji sadrže latenske fibule i šlemove italsko-keltskog stila. Ove fibule vezuju se za oblast Marne i Šampanje. Pol Jakobstal je u oblasti Rajne na nekropoli Valdalgeshajb uočio vegetabilni stil, stilizovane palmete u više varijanti, tzv. listove imele. U grobu knjeginje na ovoj nekropoli javljaju se kola sa 4 točka, bogat grob poznat po zlatnim nalazima (torkves, narukvica, prstenje-vegetabilni stil). Ovaj stil čuven je po posudi koja imitira severnoitalske pehare za vino, sa bogato ukrašenim donjim delom i delom oko drške, u vegetabilnom stilu (Šampanja, Marna, Češka, Poljska...). Pozlaćeni paradni šlemovi od bronze, ponekad od gvožđa i tanak zlatni lim. Često se koristi koral za ukrašavanje, a krajem VI veka crveni emajl. Falere, delovi torkvesa sa malim kružnim poljima u koja se ubacuje koral ili crvena pasta, odnosno emajl, a ponekad i ćilibar. Kanosa u blizini Barija, paradni šlem ukrašen koralima i cvetovima imele u nizu. Amrevil, druga trećina IV veka, paradni šlem gvozdene osnove, sa trakama od bronze koje su ojačanje šlema, a preko toga zlatna folija u tehnici presovanja ali u vegetabilnom stilu. Torkvesi vegetabilnog stila, javljaju se u Češkoj i Austriji. Dosta retko u okviru vegetabilnog stila javlja se antropomorfizam koji je još uvek apstraktan (maske, odrubljene glave). Nalaz bronzane oplate sa lokaliteta Čizovice u Češkoj, na kojoj je maska (lobanja) okružena listovima palmete. Ponekad se na keltskim nalazima javljaju pravi grčki motivi, kao npr. Heraklov čvor. Polako nestaju kneževski grobovi pod tumulima, javljaju se ravni ratnički grobovi. Nemaju potrebe za velikim tumulima u oblasti Rajne, gornjeg Dunava, Šampanje i Marna kulture. Na delovima falera javlja se ažuriran tip rada kombinovan sa drugim materijalima (crveni koral, pasta, emajl). Javljaju se i stilizovani motivi, dolazi do geometrizacije kao kod Grka. Obični predmeti se bogato dekorišu, koplja, šlemovi, korice mačeva. 350-300. godine p.n.e je period obeležen sa dva velika nalaza, dolazak Kelta u Panoniju je u ovo vreme. Nekropola Münzingen u Blizini Berna istražena je početkom XX veka u Švajcarskoj, u pitanju je ravna nekropola sa velikim brojem fibula ukrašenih plastičnim vegetabilnim stilom, najčešće na luku. Lučne fibule sa dve spirale na posuvraćenoj nozi nalemljuju se mali kružni nosači koji služe za posebno ukrašavanje pomoću korala, kosti, ćilibara, pseudofiligranskog ornamenta, crvenog emajla. Preko 200 grobova. Druga velika nekropola je Duchcov u severnoj Češkoj; otkrivena 1872. godine, velika kultna ostava u kotlu od bronze. Duks je banja, hteli su da ojalčaju izvor i otkrili su kotao sa blizu 2000 fibula, zatim narukvice, prstenje. Nije ni čudo što je ostava blizu termalnih izvora, materijal iz ove ostave raspoređen u 10 muzeja u Evropi. Te Duchcov fibule zajedno sa Münzingen formom, formirale su Münzingen-Duchcov tip fibule koja krajem IV veka dolazi i kod nas. Pored Češke, nalazi ovih fibula i u donjoj Austriji, naročito je poznat lokalitet Manesdorf. U donjoj Austriji pojavljuju se i grobovi sa lobanjama. Već sredinom IV veka Kelti su u severozapadnoj Mađarskoj, a 335. godine ispituju snage Aleksandra Makedonskog.

Waldasgeheim, 330-300. godine p.n.e, oblast Rajne, bogato ukrašeni torkvesi, ažuriranje na ukrasima za kola i delovima konjske opreme.

Kompozitni šlem tipa Waldasgeheim

Münzingen tip, luk rađen livenjem, već prilikom livenja dobija se plastičan vegetabilni stil, pločice drže različite materijale, a dodate su na posuvraćenu nogu. Kod Kelta V i IV veka u Švajcarskoj javljaju se privesci u obliku amforica grčkoh porekla, staklene perle sa malim okcima, kombinovano sa ćilibarom. Na fibulama krajem IV veka i početkom III veka pored luka sa vegetabilnim stilom javlja se i narebreni luk. U Moravskoj krajem IV i početkom III veka javljaju se fibule koje liče na halštatske pozamanterijske fibule. Perle u obliku amfora (ima ih u Grčkoj, Maledoniji, Trakiji i na Jadranu). Sent Andreja kod Pešte, nekropola s kraja IV veka, fibule sa rožastim životinjama (kao u Gamzigradskoj banji). Posavina krajem IV i početkom III veka p.n.e često su fibule u paru spojene lancima kao u mađarskoj nekropoli Pilismarot-Besarhot. Arnaldi, 1860/1870 otkrivena je čuvena nekropola sa La Tene tipom fibula zajedno sa Čertoza fibulama u prvoj polovini IV veka p.n.e. U Moravskoj bogato ukrašeni torkvesi sa lažnim tordiranjem i pločastom završecima. Dolaskom Kelta u istočnu Evropu stižu i fibule sa narebrenim lukom. U Moravskoj pronađena i metalurška oprema. Dolaskom Kelta na naše teritorije torkvesa je sve manje, a i onih kojih ima ima malo, oni su tanji, lošije urađeni, menja se moda. Morgenstrasse kod Berna, člankoviti pojasevi, liveni članci od bronze, ukrasni delovi sa koralima ili emajlom, javljaju se i male amforete pod uticajem helenističkog sveta, ima ih i u Panoniji i u Austriji. 300-250. godine p.n.e više fibula sa masivnim lukom u tehnici livenja (plastične fibule). Raskucava se samo nosač za organsku materiju. -tulci na gvozdenim kopljima su bogato dekorisani Mannersdorf, grob 13, grob deteta, importovana situla, keramika rađena na vitlu, crvenkaste boje (svetlo mrke), zdele sa razgrnutim obodom, lonci sa koničnim vratom i kratkim cilindričnim obodom. Javljaju se i pečatni motivi, S motivi, čak koštane alatke za uglačavanje motiva. -zub od Mrkog medveda, čest na moravskim lokalitetima, a javlja se i u latenskom horizontu na Židovaru. -stilizovan Heraklov čvor na nakitu Marna kulture Bojena keramika od V do I veka p.n.e, a bojene su i posude sa plastičnim motivima, kraj IV i početak III veka p.n.e

Kelti i autohtono stanovništvo na Balkanu Do prodora i stabilizacije keltskih plemena u srpskom Podunavlju dolazi od kraja V do III veka p.n.e. Ona se kasnije u Sremu i na prostoru južno od Save i Dunava konstituišu u plemensku zajednicu Skordiska (Veliki i Mali Skordisci). Od početka ovog procesa i nešto pre njega, između VIII i IV veka p.n.e u srpskom Podunavlju i na centralnom Balkanu dešavaju se česte promene i potresi izazvani prodorima stepskih-nomadskih plemena sa istoka (Kimerskim i Skitskim) ili međuplemenskim ratovima (između Autarijata i Tribala npr.) koji nagrizaju ekonomsku moć i stvaraju preduslove keltskoj penetraciji na ovim prostorima. Kulture starijeg gvozednog doba na području Vojvodine dosta su dobro istražene zahvaljujući pre svega sistematskim radovima na Gomolavi kod Hrtkovaca, Bosutskoj Gradini kod Šida i Doroslovu blizu Sombora. Prva dva nalazišta su višeslojna naselja, uslovno rečeno ’tell’ tipa, dok nalazište kod Doroslova čini jedna veća nekropola sa više od 180 grobova starijeg gvozdenog doba i jednim grobom iz latenskog perioda. Pored njih postoji i veći broj dobro istraženih jednoslojnih nalazišta kao što su Kalakača kod Beške ili Šljunkara kod Zemuna, koji upotpunjavaju sliku načina života i materijalne kulture na ovim prostorima tokom I milenijuma p.n.e. Međutim, ono što na ovom prostoru nedostaje je pouzdano utvrđen stratigrafski odnos između predkeltskih I keltskih naseobisnkih horizonata na osnovu čega bi tačno mogli da utvrdimo njihov hronološki kontinuitet. Prividnu sliku tog kontinuiteta daje stratigrafska analiza slojeva na Gomolavi i naročito Gradini na Bosutu kod Šida. I na jednom i na drugom nalazištu latenski (keltski) sloj formira se iznad sloja koji pripada najmlađoj fazi bosutske (Bosut-Basarabi) kulture. Ipak, iako se to u kulturnom sloju ne primećuje, između ovih horizonata postoji kratak vremenski prekid. On bi po sadašnjim saznanjima iznosio oko 200 godina. Stratigrafska slika na bosutskoj Gradini pokazuje sledeći odnos: sloj starijeg gvozdenog doba obuhvata sve tri za sada poznate faze bosutske kulture: faza Kalakača-Gomolava (grupna grobnica); faza Basarabi stila (pečatni ’S’ motivi, tekuća ’S’ spirala) i faza sa kanelovanom keramikom. Iznad ove treće i najmlađe faze gvozdenog doba formira se sloj sa latenskom keramikom. U hronološkom smislu, kanelovana keramika pripada vremenu Ferigile grupi u Rumuniji-V veku p.n.e, sa mogućnošću da se ona zadržava do početka IV veka p.n.e. Keltska keramika na bosutskoj Gradini stilski pripada onom materijalu koji se najranije datuje u II vek p.n.e i pripada vremenu punog prosperiteta Skordiska na ovim prostorima. Gotovo identičnu sliku pruža I stratigrafija Gomolave kod Hrtkovaca (horizont Vc-VIa) sa napomenom da je život u latenskom periodu na ovom nalazištu bio bogatiji i da je duže trajao (faze VIa-c). Posmatrajući situaciju na širem prostoru i analizirajući skromne podatke iz pisanih izvora moguće je malo poboljšati sliku o odnosu Kelta i autohtonog stanovništva. Poznati su manje brojni nalazi koji potvrđuju prisustvo Kelta na ovim prostorima u vreme kraja IV I početka III veka p.n.e. To su prilozi iz nekih grobova na Karaburmi (grobovi 63. i 67.), zatim od ranije poznati nalazi iz Kupinova i nalazi sa nekropole Pećine kod Kostolca. Sa druge strane, među predkeltskim materijalom koji bi bio relevantan za dodire starosedelačkog I novodošavšeg stanovništva u srpskom Podunavlja od značaja su neki, nažalost pretežno slučajni metalni nalazi-prilozi iz grobova, koji pripadaju tzv. sremskoj grupi starijeg gvozdenog doba. Ovu grupu, koja kulturno-istorijski još nije dovoljno jasno izdiferencirana, reprezentuju nalazi iz grobova iz Sremske Mitrovice, Adaševca, Kuzmina, Salaša Noćajskog, zatim iz Vučedola i Bogdanovaca i najzad, njoj pripadaju i nalazi iz poznate čuruške ostave. Većina istraživača koji su se ovim nalazima bavili skloni su da ih vremenski stave u V i IV vek p.n.e, što bi u isto vreme bili najmlađi nalazi starijeg gvozdenog doba na ovom prostoru. Najranija pojava keltskih kolonista pada u vreme kraja IV veka p.n.e. Oni su na ovim prostorima zatekli autohtono stanovništvo, najverovatnije plemena Amantina i Breuka čija su staništa bila predkeltska naselja na Gomolavi i Gradini na Bosutu i kojima su pripadali metalni nalazi ’sremske grupe’. Kelti nisu odmah osnovali svoja naselja na ovim nalazištima, već mnogo kasnije, krajem II veka p.n.e, posle svojih pohoda prema Grčkoj. Ova okolnost objašnjava činjenicu da postoji vremenski hijatus i na Gomolavi i na Gradini kod Šida između autohtonog i keltskog naselja. U rekonstrukciji događaja neposredno pre prodora Kelta u Panonsku niziju, značajan problem predstavljaju skitski nalazi. Oni su brojniji u centralnim oblastima nizije, a njihov broj opada idući prema jugu i jugoslovenskom Podunavlju. Kod Vršca (nalazište At) otkrivena su dva groba od kojih je jedan skeletan, a drugi sa urnom i spaljenim kostima pokojnika. Sa ovog područja potiče i poznati skitski dvosekli mač-akinakes i skitske trolisne strelice. U okolini Beograda češći su nalazi ’skitskog stila’ koji su otkriveni kod Ritopeka i na desnoj obali Dunava između Banovaca i Zemuna. Grobni prilozi iz Ritopeka su posebno

značajni jer predstavljaju stilski čiste nalaze ove vrste. Prodor prema jugu zabeležen je kod Belotića, gde je u jednom skeletnom grobu kod Basatava nađena ogrlica od staklenih perli i grivna koja se završava u obliku zmijske glave, i dalje prema Čačku na nekropoli kod Atenice. Skitske strele, zatim psalije tipa ’Vekerzug’ i ostaci kola u ’kneževskom tumulu’ bili bi sigurni podaci o prisustvu ove vrste materijala i na ovim prostorima. Pitanje je da li se u ovom kontekstu može govoriti o fizičkom prisustvu Skita, ali su predmeti putem razmene između ilirskog i panonskog sveta, ili kao ratni plen, mogli da stignu i u centralnobalkanske oblasti. U hronološkom pogledu skitski nalazi u srpskom Podunavlju i južno od njega mogli bi da se stave u vremenski raspon između kraja VI i u V vek p.n.e. Grob iz Doroslova kod Sombora pa i prisustvo skitskih predmeta u grobovima južno od Dunava (Belotić, Čačak) bi odgovarali vremenu prelaza iz VI u V vek p.n.e, dok bi nalaz akinakesa kod Vršca, zatim gvozdena psalija i ukrasni predmeti iz Ritopeka (nakit u obliku stilizovanih životinjskih glava) pripadali sredini V veka. Iz grupe predkeltskih nalaza koji bi pripadali neposredno vremenu prodora keltskih plemena u srpsko Podunavlje, nesumnjivo su najznačajniji nalazi iz čuruške ostave. Čuruška ostava nije značajna samo po svom reprezentativnom sadržaju (srebrne fibule, narukvice, prstenje, ćilibarske i staklene perle itd.) već i po nekim detaljima koji otvaraju niz pitanja vezanih za poreklo i njihovu hronologiju. Fibule tipa ’Štrpci’ u čuruškoj ostavi se javljaju na širokom prostoru od Bačke na severu pa do Male Azije na jugu, gde se mogu tražiti prototipovi iz kojih je nastao ovaj oblik fibula (tip Gordion). Tu su i narukvice od srebrnog lima sa završecima u obliku stilizovanih zmijskih glava i prstenovi sa granulacijama koji u sebi sjedinjuju autohtonu tradiciiju sa stranim, južnim uticajima. U hronološkom smislu ostava otvara pitanje datovanja ove vrste reprezentativnog materijala. Prisustvo jedne fibule ’ranolatenske sheme’ koja se prema periodizaciji Tischler-Decheleete stavlja u La Tene I, mogla bi celu ostavu iz Čuruga da pomeri u vreme sredine IV veka p.n.e. To bi na neki način bio i jedini direktan podatak o najranijim kontaktima autohtonog i keltskog stanovništva na ovim prostorima. Milutin Garašanin i Rastko Vasić kao i drugi istraživači su nalaze iz ove ostave kao i neke druge nalaze iz grobnih celina (Sremska Mitrovica I i II, Adaševci, Kuzmin, Vučedol i dr.) pripisali ’sremskoj grupi zapadnobalkanskog kompleksa’ u vremenski okvir V-IV veka p.n.e. Pretpostavlja se da je bogatstvo predkeltskog stanovništva i posebno njegovih plemenskih vođa (zlatan i srebrni nakit čest u ovom periodu) bio jedan od motiva zavojevačkih keltskih pohoda prema jugoslovenskom Podunavlju i dalje prema jugu Balkana. Južno od Save i Dunava, u onoj uskoj zoni koju će nekoliko vekova kasnije zaposeti keltska plemena, malo je sistematski istraženih nalazišta koja bi jasnije osvetlila kulturni i istorijski razvoj života u poslednjim vekovima praistorijskog, odnosno protoistorijskog vremena. U zapadnoj Srbiji situaciju čine nešto jasnijom nalazi iz ’kneževskih grobova’ počev od Atenice, pa preko Pilatovića do Kruševice, Novog Pazara i Pećke Banje. Svi oni obeležavaju vreme visokog uspona i moći centralnobalkanskih plemena i njihove ratničke aristokratije čija je vojna i ekonomska snaga bila poznata i razvijenom helenističkom svetu. Prema periodizaciiji gvozdenog doba, to bi bilo vreme njegovog kasnog perioda, horizont 3 po Rastku Vasiću, odnosno vreme od 550-450 godine p.n.e. U Pomoravlju bi ovom horizontu pre svega pripadali pojasevi tipa Mramorac rađeni od srebrnog lima (Mramorac, Batinac kod Ćuprije, Umčari, Kolari i Miloševac). Činjenica da su pojasevi tipa Mramorac veći, raskošnije ukrašavani, pa i brojniji u Pomoravlju u odnosu na one sa područja Autarijata (uključujući i nalaze iz Novog Pazara i Pilatovića) ide u prilog mišljenju da su ih izrađivale grčke zanatlije za potrebe lokalnih plemenskih starešina, pre nego teoriji Milutina Garašanina da su sa područja Autarijata stigli na područje Tribala. Pojasevi tipa Mramorac nalaženi su uglavnom u grobovima zajedno sa drugim prilozima ili van arheološkog konteksta. Prva okolnost pruža mogućnosti njihovog tačnog datovanja, posebno ako se imaju u vidu brojne analogije u zapadnim oblastima, sa područja ’kneževskih grobova’ zapadne Srbije, ili iz grobova glasinačkog (autarijatskog) kulturnog kruga. U zapadnoj Srbiji i na Kosovu prekeltskom vremenu, horizontu kneževskih grobova pripadaju veliki vladarski tumuli kod Atenice, Pilatovića, Novog Pazara, Pećke Banje I pojedinačni grobovi, kao na primer Kruševica. Arhitektura tumula i njihov sadržaj nesumnjivo pokazuju da su u grobovima bile sahranjene ugledne ličnosti iz vladajućih porodica. Besi-rudarstvo na Rodopima Dardanci-Kosovo i južno Pomoravlje, rudarstvo na Kopaoniku Mezi-rudarstvo na Boru i Majdanpeku Dačani-prethodnici Agatirsa, zlato iz Transilvanije

Mezeji-zapadni jugozapadni Balkan (severna Bosna) Japodi-Bihać i okolina Dolenjska grupa-prethodnici Tauriska Norik, severno od zemlje Tauriska, mešavina Kelta i autohtonog stanovništva, najkvalitetnija gvozdena ruda Erstberg, metal blizu kvaliteta čelika. Za ovo su bili zainteresovani Germani. Rim je zbog ovih rudnika štitio Norik od Kimbra i Teutonaca. Brže su keltizirana panonska plemena, jer su se lakše mešali sa Keltima nego stanovništvo sa razvijenom metalurškom aktivnošću. Prema Justinu, Kelti koji su naselili Panoniju bili su deo onih 300.000 Kelta koji su krajem V veka p.n.e napustili svoju domovinu i prešli preko Alpa. Jedan ogranak tih Kelta spustio se u Italiju i dospeo do Rima. Ostali ’čineći pokolj u zemljama kroz koje su prolazili’ prodreće do ilirske obale i nastaniće se u Panoniji. Justin još kaže da ’pošto su pokorili Panonce, oni su tamo tokom mnogo godina ratovali sa susedima’. Već od kraja IV veka p.n.e, u vezi sa Aleksandrovim pohodom protiv Tribala 335. godine p.n.e i širenjem makedonske vlasti nad plemenima srednjeg Balkana interesovanje antičkih pisaca za podunavske oblasti znatno je povećano. Iz tog perioda potiče prva sigurna vest o Keltima u Podunavlju, kada se 335. godine p.n.e Aleksandar sa njima nalazi na Dunavu. Kelti sa obale Jadrana, za koje Venceslavs Kruta kaže da su najverovatnije Senoni, koji su naseljavali oblast zapadne obale Jadrana, ispod reke Po, u oblasti oko Ankone. Fanula Papazoglu smatra da antički izvori koji govore o Keltima sa istoka, misle na teritoriju od Kaput Adrie, jer je antički svet bio opsednut Apeninskim poluostrvom, i da se pod nazivom jadranski Kelti smatraju Kelti iz Panonije. Jadranski Kelti su verovatno upravo panonski Kelti koji su slali izaslanike Aleksandru. Drugi zapis o Keltima potiče iz 310. godine p.n.e kada se Kasandar, jedan od Aleksandrovih naslednika, sukobio sa njima na planini Hernus (Balkan u Bugarskoj). Po povratku iz grčke nakon poraza pod Delfima, istim putem kojim su otišli, vraćaju se u Podunavlje i trajno se naseljavaju oko ušća Save i Dunava. Ti Kelti su nazvani Skordisci (misli se po planini Skordus, odnosno Šar Planini, jer se misli na one Kelte koji su se preko Šar Planine vraćali u Podunavlje). Pored bitke na planini Hernus pominje se i neka pobeda keltskih četa u Makedoniji 284. godine p.n.e, tada su vrata prema Grčkoj bila otvorena. III vek p.n.e je vreme jačanja Rima, ali i period najveće ekspanzije Kelta van svojih matičnih teritorija, od Britanije do Anadolije. Kelti nisu bili koherentni, zato nisu uspeli dugo da odolevaju, jer je postojao veliki broj plemena, klanova, starešina. Bastarni su najverovatnije germansko pleme, a ne Kelti kako se mislilo. Žive na teritoriji Ukrajije, Moldavije i severno od Crnog mora, mada i tamo ima keltskih fibula iz II veka p.n.e. Germani potiskuju Kelte sa severa, iz oblasti Rajne, sada nekada sva keltska zemlja postaje germanska. Navodno su 280. godine p.n.e krenuli u tri pravca na Balkan: -Kelti na teritoriji Tribala i Trakije koje vodi Kerotrios, dok im se preko Ilirije i Makedonije pridružuju keltske čete pod vođstvom Belgiosovih ratnika, a preko Balkana pod vođstvom Brena i Akikoriusa. Prilikom odbijanja od Delfa, keltski vođa Brenos biva teško ranjen i kada su se njegove trupe spojile sa trupama Akikoriusa, Brenos je sam sebi oduzeo život. Čini se da je tada Akikorius krenuo sa svojim četama u Trakiju. Njegova sudbina je ostala neizvestna

Kelti u Rumuniji i Bugarskoj -deo Kelta u Galiciji, severno od delte Dunava, mešaju se sa potomcima Bastarna -novi podaci o Keltima u oblasti Šumena, elementi koji bi se mogli pripisati kraljevini Tilis -donje Podunavlje i Oltenija, deo Munteije-Mali Skordisci Severozapadna Transilvanija (oblast Maramureš, Saru Mare), nekropola Čumešti (Cumesti), grob plemenskog prvaka sa šlemom (na čijem je vrhu ptica sa pokretnim krilima), druga polovina IV veka p.n.e, neki misle da je III vek p.n.e Ćumešti, jastreb ili roao na šlemu sa mehaničkim krilima -knemide -trenzle -oklop sa pancir delom košulje-verižnjača -ritualna posuda u obliku noge, ukrašena malim žigosanim motivima -skeletni grob Piškolt (IV vek p.n.e) tip fibule sa velikim navojem, dva sa jedne, dva sa druge strane, zapravo je varijanta dux fibule, debeo i masivan luk-skraćen, rađen livenjem. Ležište za umetak od korala ili kosti. Rano ih ima u južnom Banatu, u Sapaji, neublikovani nalazi su u muzeju u Vršcu -torkvesi od bronze III vek p.n.e iz skletenog groba Nalazi iz spaljenih grobova u Piškoltu: -bojni noževi (uglavnom u ratničkim grobovima) -listolika koplja sa kratkim tulcem -nanogvice od bronze iz skeletnog groba -pečatna keramika, ornamentisana pečatima (kraj IV i III vek p.n.e) -poklopac za urnu i urna u obliku situle -posude tipa situla iz IV veka p.n.e -tip kantaros koji se javlja i na nekropoli Pećine kod Kostolca, rustičan oblik helenističke posude Piškolt III vek p.n.e, mač sa delom kanija ritualno savijen, sa predstavom zmajeva ispod balčakam, iz spaljenog groba Grind, kod Alba Julije na srednjem Morišu, IV-III vek p.n.e-figurina vepra od gvožđa Blandiana (oblas Alba Julije, srednji Moriš) ritualna posuda iz nekropole III vek p.n.e -na drškama ljudske figure sa torkvesima i drže nešto u jednoj ruci Na Juhoru Mile Stojić pronašao preko 400 gvozdenih trenzli Pistiros-helenistički-trački grad ili emporion u zapadnoj Trakiji -oblast Šumen, keltske fibule iz severoistočne Bugarske

Izvori za istoriju Skordiska Prvi talasi keltskih plemena zapljuskivali su oblasti donje Panonije verovatno tek krajem IV veka p.n.e. Za ovaj period može da se veže istorijski podatak o delegaciji keltskih ratnika koja je posetila Aleksandra Makedonskog u vreme kada je ratovao sa plemenima Tribala na Dunavu. Prema istorijskim izvorima, do susreta je došlo 335. godine p.n.e, što znači da su keltska plemena tada bila nastanjena bar na granicama donje Panonije ili su možda već i nastanjivala ove oblasti. Isticanjem da je delegacija koja je posetila Aleksandra Makedonskog došla sa obala Jadrana negira se pretpostavka da su u to vreme keltska plemena bila prodrla u Panoniju, odnosno da naziv ’jadranski Kelti’, koji se javlja u istorijskim izvorima, potvrđuje njihovo prisustvo na obalama Jadrana u vreme Aleksandrovog ratovanja sa Tribalima. Pošto je dokazano da su kelstka plemena koja su prodrla u Panoniju ranije jednim delom živela i na obalama Jadrana, verovatno je da su delegaciju sačinjavali isključivo Kelti iz Podunavlja.

Keltska plemena su se definitivno nastanila u donjopanonskim oblastima verovatno u doba kada je Aleksandar Makedonski uveliko zašao u osvajanje prednje Azije i kada je njegova pažnja i glavna vojna sila bila koncentrisana na novoosvojene krajeve. Intenzitet nastanjenja nesumnjivo se pojačao posle Aleksandrove smrti 323. godine p.n.e, tako da su donjopanonske oblasti već krajem IV veka bile poptuno zaposednute novim keltskim stanovništvom. Ova migracija, koje je svojevremeno označena kao četvrta migracija Kelta prema

jugoistočnoj Evropi, bila je sukcesivnog karaktera i trajala je više decenija. Ona u stvari predstavlja postepenu penetraciju susednih krajeva od strane mladih generacija. Tako su Kelti dospeli na jug do obale Save, a na istok-do njenog ušća. U ove oblasti došli su sa severa i severozapada, spuštajući se obalama Drave i Dunava. Prilikom zauzimanja krajeva današnjeg Srema, istočne Slavonije i južne Bačke, Kelti su svakako naišli na otpor autohtnog stanovništva, koji, u poređenju sa njihovom vojnom silom, nije predstavljao veću prepreku njihovom naseljavanju. Možda su keltska plemena u toku postepene migracije naišla na slabi otpor autohtonog stanovništva. Za kratko vreme, za nešto više od desetak godina posle definitivnog nastanjenja, keltska plemena s se konsolidovala i tako dobro stabilizovala da su bila spremna na nove pohode prema kajevima južnije od save i Dunava. Izgleda da su godine 309. p.n.e keltska plemena prvi put u većim odredima prešla granice Balkanskog poluostrva, gde su se sukobila sa Kasandrom na planini Hemus. O ovim pohodima govori i Pauzanije napominjući da su Kelti prodrli do Trakije. Međutim, svi ovi ’vojni izleti’ Kelta bili su kratkog veka i više su poslužili kao proveravanje protivnika za kasniju najezdu, odnosno veliku migraciju koja je usledila 279. godine p.n.e. Arheološki nalazi u ovom razdoblju života keltskih plemena u istočnoj Slavoniji i južnoj Bačkoj, zbog nedovoljnih terenskih istraživanja, minimalni su. Mali broj nalaza dobijenih sistematskim iskopavanjima u Donjem Gradu u Osijeku, zatim grobovi 63 i 67 na Karaburmi u Beogradu, kao i drugi na ovom nalazištu, potvrđuju ne samo postojanje Kelta u ovim krajevima nego i njihovu koegzistenciju sa autohtonim stanovništvom. Teškoće oko identifikovanja, klasifikacije i determinisanja arheološkog materijala nastale su zbog toga što, po svemu sudeći, i kelstka plemena koja su naselila ove krajeve nisu bila etnički čista. Prilikom seoba verovatno su sa sobom povela i etničke grupacije autohtnog stanovništva iz polaznih, matičnih oblasti, odnosno iz srednje Panonije, kao što su to kasnije ponovili prilikom velike migracije prema Grčkoj. U ovom periodu u modi su fibule ranolatenske sheme sa lančićima i ove fibule činile su jenu vrstu simbioze novog i starog. Novodošla keltska plemena usvojila su funkcionalne i estetski dobro oblikovane astragaloidne pojaseve. Oni su se održali veoma dugo, tokom čitavog protoistorijskog perioda. Keramičke posude zadržale su stare oblike, ali su rađene u novoj tehnici, na vitlu. Nešto izmenjenih oblika ostali su bikonični sudovi, a amfore sa trakastim visokim drškama i dalje se održavaju, sve do početka II veka n.e. Materijalna kultura ovog vremena u stvari je nastavak kultura starijeg gvozdenog doba, ali sa znatnim primesama keltske kulture. Te ranije faze, na žalost, iz vremena nastanjivanja kelstkih plemena u Panonskoj oblasti, arheološki su nedovoljno ispitane. Izuzetak čine samo pojednini usamljeni nalazi, koji su takođe mogu datovati i u starije razdoblje, možda krajem IV veka p.n.e, u doba kada su keltska plemena osvajala donjopanonske oblasti. Tu se ubraja i čuruška ostava sa svim predmetima. Takođe je moguće da je ona zakopana baš u ovo nemirno doba, jer predstavlja veoma bogatu kolekciju predmeta, koja je nesumnjivo pripadala nekom dobro situiranom sarosedeocu Panonije. Skeletni grobovi sa Karaburme sadržali su jedinstvene nalaze, kao što su srebrne tordirane naušnice sa volutastim završecima. Veliki migracioni talas 279. godine p.n.e došao je posle koncentracije keltskih plemena u Podunavlju i njihove društveno-političke i vojne konsolidacije. Konsolidacija je bila neminovna zbog raznorodnosti plemena, bez obzira na to što su ona pripadala jednoj istoj etničkoj grani, jednom jedinstvenom keltskom svetu. Plemena i brojen etničke grupacije pojedinih plemena koje su živele na širokim prostranstvima zapadne i srednje Evrope, učestvovale su u ovom najvećem migracionom pokretu protoistorisjkog perioda. Ovoj velikoj grupi, manje ili više homogenog etničkog sastava, potrebno je dodati i etničke grupacije autohtonog stanovništva, koje su krenule prema jugu očekujući nove i bolje uslove života nego što su bili oni u Panoniji, njihovoj dotadašnjoj postojbini. Antički izvori o pohodu na Delfe nisu istovetni ni u pogledu broja pohoda na Grčku, ni o njihovim vođama, a ni o vremenu povratka. Pošto se radi o ratnom pohodu koji je bio propraćen i migracijom, nesumnjivo je da je ovaj savez keltskih plemena već u Podunavlju izabrao vojskovođu. Izvori najviše pominju Brenosa, pored njega pominju se i drugi, na primer Akiforios, koji je navodno, zajedno sa Brenosom, upao u Peoniju. To bi bio jedan od tri pravca kretanja prema bogatim krajevima Trakije, Makedonije i Grčke. Drugi krak, pod Keretriosom, upao je u Trakiju, dok je treći poveo Belgios u Makedoniju. Kako istorijski izvori ne preciziraju kretanja Kelta prema Grčkoj, postoji više alternativa. Jedna je da su svi Kelti krenuli iz Podunavlja, ali da su se već možda u Niškom polju razdvojili. Na ovo ukazuju ne samo pravci kretanja prema istorijskim izvorima već i arheološki nalazi. Keretrios je sa jednim delom Kelta upao u Trakiju, a najbliži put ga je vodio dolinom

Nišave. Sićevačka klisura, duga samo šest kilometara, nije predstavljala smetnju koja bi Keretriosa sprečila da što pre prodre do bogate Trakije. Brenos sa Akiforosom, kao i Belgios, možda su produžili dolinom Južne Morave, a kasnije dolinom Vardara i tako dospeli u Peoniju i Makedoniju. Ovaj pravac kretanja veoma je teško prihvatiti, jer mnoge prirodne prepreke-planine, klanci, kao i neraspoloženi i veoma jaki Dardanci-predstavljale su opasnost, koje nije bilo na putu kojim je krenuo Keretrios. Zbog toga je prihvatljiviji zajednički put dolinom Velike Morave, zatim dolinom Nišave sve do Sofijske kotline, odakle je put bio otvoren u svim pravcima. Osim toga, doline Morave i Nišave, predstavljale su izvesnu granicu između Tribala i Dardanaca i u tom ’međuprostoru’ keltska plemena su imala relativno miran i slobodniji prolaz. Ovaj pravac geografski je dosta udaljen od dardanskih i tribalskih centara, a ovim pravcem kretanja nije se ugrožavala njihova nezavisnost. Ovu varijantu puta potvrđuju i arheološki nalazi. Duž Velike Morave i Nišave nalaze se objekti iz ovog perioda (III vek p.n.e), dok to nije slučaj sa krajevima u dolini Južne Morave i Vardara. Za sada je zabeleženo nekoliko nalaza i na ovoj relaciji, ali su oni malobrojni i hronološki su mlađi nego nalazi u dolini Nišave. Vojske su posle pustošenja Trakije, Peonije i Makedonije ponovo spojile i zajednički krenule prema Delfima, gde su se sukobili sa grčkim kraljem Ptolomejem Keraunom, koji je bio zarobljen i pogubljen. Razbijene keltske jedinice povlačile su se neorganizovano prema severu. Jedan deo je ponovo objedinio Komontorios i poveo ih na planinu Hemus, gde su se nastanili i podigli grad Tilis. Drugi deo je, pod vođstvom Leonoriosa i Lutariosa prešao u Malu Aziju gde se stalno nastanio oko reke Helis. Najveći broj poraženih kretao se kroz severnu Grčku i Makedoniju, gde su mnogi izginuli. Preživele je okupio Bathanat i poveo u staru postojbinu. Starim putem kojim su i došli do Grčke, on ih je vratio u Podunavlje, gde su se ponovo nastanili.

Istorijski izvori označavaju Skordiske kao nosioce latenske kulture u bivšem jugoslovenskom Podunavlju i donjem Pomoravlju, imenujući ih neposredno kao stanovnike ovog područja u poslednja tri veka stare ere. Justin (rimski istoričar iz III veka p.n.e) kaže da su Kelti po povratku sa neuspešnog pohoda na Grčku i poraza kod Delfa (279. godine p.n.e) naseleli oblast na ušću Save i Dunava, nazvavši sebe Skordiscima. Tamo su, prema ovom istom izvoru, zatekli drugu svoju vojsku, ostavljenu pre pohoda kao obezbeđenje sopstvenih

oblasti. Diodor piše, takođe, o mukotrpnom povlačenju Kelta iz Grčke, dok Atenej navodi da je njih naselio oko Dunava vođa Bathanat. U dugotrajnim ratovima, kako navode Strabon i grčki pisac Apijan (II vek n.e) Skordisci su pokorili starosedeoce Tribale i Autarijate. Međutim, Skordisci nisu bili pripadnici jednog istog plemena, već su predstavljali vojničke odrede iz rauličitih keltskih rodova, praćene inače u pohodima ženama i decom, a konačno nastanjene na ovom prostoru tek po završetku bezuspešnog pohoda na Delfe. Izvori ne pominju samo ratove sa susedima-oni ističu da su Skordisci živeli zajedno sa Tračanima i Ilirima (Strabon i Apijan). Stoga se u izvorima Skordisci često ubrajaju u Tračane ili Ilire (Apijan, kao i Flor-Lucius Annaeus Florus-rimski istoričar iz II veka n.e). Prema Strabonu Skordisci su bili podeljeni na Velike i Male: prvi su živeli u Posavini, Sremu, Podrinju, odgovarajućem delu Podunavlja i donjem Pomoravlju, dok su drugi dopirali dalje na istok, duž Dunava, graničeći se sa Tribalima i Mezima.

Najbrojnija su u svemu tome nabrajanja ratnih sukoba Skordiska sa Rimljanima. Te borbe su se odigravale u Makedoniji i u Trakiji. Dok su Tračani sačuvali svoju samostalnost sve do 46. godine n.e, Makedonija je potpala pod rimsku vlast 168. godine p.n.e, a 48. godine p.n.e postaje rimska provincija, tako da su je branile konzularne vojske. Najezde Skordiska, često u savezu sa drugim varvarskim plemenima, kao što su Tračani ili Dačani, prema Frontinu (Sextus Julius Frontinus, rimski pisac iz I veka n.e), preduzimane su prvenstveno radi zadobijanja plena i nisu prouzrokovale bilo kakve teritorijalne promene na jugu Balkana. Ovi napadi su naročito učestali u drugoj polovini II veka p.n.e, i to sa promenljivom ratnom srećom. Kod Rimljana je naročito teško odjeknuo poraz koji su Skordisci naneli konzulu Gaju Porciju Katonu 114/113 godine p.n.e, tako da su ga mnogi pisci zabeležili: Tit Livije (I vek p.n.e-I vek n.e), Eutropije (IV vek n.e), Flor, D. Kasije (Cassius Dio Cocceianus, kraj II veka n.e-III vek n.e), i drugi. Zato su vrlo brižljivo isticani ratni uspesi, kakav je, na primer, postigao konzul M. L. Druz (Marcus Livius Drusus) jer mu Fest (Festus Rufius, IV vek n.e), A. Marcelin (Ammianus Marcellinus, IV vek p.n.e), Jordanis (VI vek n.e) i Flor pripisuju ne samo značajnu pobedu (112/111 godine p.n.e) već i zadržavanje Skordiska u njihovim granicama. Zatim je drugi konzul, M. Minucije Ruf (Marcus Minucius Rufus), ostvario krupne uspehe protiv Skordiska i Tračana 110/109. godine p.n.e, tako da Kelti iz Podunavlja duže vreme ne ugrožavaju Makedoniju. Ali već 84. godine p.n.e Skordisci, zajedno sa Medima i Dardancima, ipak uspevaju da opljačkaju Delfe, taj svoj davnašnji cilj. Pobedu nad varvarima izvojevao je vojskovođa K. Scipion Azijagen (L. Cornelius Scipio Asiagenus) i prema Apijanu, proterao ih na dunavske ade. Skordisci su se, ipak, vratili u pogranične oblasti Panonije, zadržavši se tamo sve do Apijanovog vremena (tj. do II veka n.e). Oko 60ih godina I veka p.n.e ojačala je nova sila na severu Dunava-dačka kraljevina pod Boirebistom. Ovaj najpoznatiji dački kralj porazio je u severnoj Panoniji keltske Boje i Tauriske, dok je Skordiske, kako navodi Strabon, pokorio, ali ovi su pre toga bili saveznici Dačana.

I u 16. godini p.n.e Skordisci, ovog puta sa ilirskim Denteletima napadaju Makedoniju (prema D. Kasiju). Ali već 12/13 godine p.n.e imperator Tiberije pokorava Panonce; u tome su mu, prema ovom piscu, bili od pomoći, i to kao saveznici i Skordisci. Ubrzo posle toga, a možda u isto vreme, Skordisci takođe gube svoju samostalnost, zadržavši jedino neku vrstu samouprave u svojoj lokalnoj zajednici u istočnom i centralnom Sremu (Civitas Scordiscorum).

Naselja Skordiska Prema arheološkim nalazima, utvrđeno je da su Skordisci na svojoj teritoriji podizali dva osnovna tipa naselja. U prvi se ubrajaju otvorena naselja, nastala prilikom migracije keltskih plemena prema Podunavlju, a drugom tipu pripadaju naselja zatvorenog tipa, takozvani opidumi. Oni su nastali kasnije, posle stabilizacije Skordiska, kada je vojna demokratija-kao osnovni vid tadašnjeg društva-imala dominantnu ulogu i kada je privreda Skordiska u Podunavlju, naročito u donjoj Panoniji, dostigla punu afirmaciju u svim oblastima Balkanskog poluostrva. Još u prvim talasima, Kelti su prodirali u oblasti Podunavlja i nametnuli su se domorocima kao pobednici. U takvim okolnostima normalno je što se Kelti zauzimali istaknute geografske tačke, koje su, osim vojne, imale i veoma važnu ekonomsku funkciju. Tako su novodošla keltska plemena podizala svoja naselja pored naselja starosedelaca. U početku su to otvorena naselja, bez ikakvih bedema ili vojnih fortifikacija. Znači-samo naselja sa stambenim objektima koncentrisanim na jednom prostoru. Naselja ovog tipa nisu bila strogo urbanizovana, već su se naselja sastojala od više manjih zaselaka. Naselja formirana od više delova svakako da ne čine jedinstvenu urbanističku sliku, a to je zavisilo od društvenih i ekonomskih odnosa koji su bili bitni u tom razdoblju. Poluzemunice su bile osnovni stambeni objekti ovog tipa. Jedno naselje koje se sastojalo samo od poluzemunica ukazuje na to da su Skordisci ovde bili privremeno. Povezujući to sa zemljoradnjom i stočarstvom, koji su kod njih bili vrlo razvijeni, pretpostavlja se da su se stanovnici, posle maksimalnog korišćenja zemljišta, selili i podizali nova zemunička naselja. Skordisci su napuštalu svoja stara naselja i u novoj sredini, gde su životni uslovi bili bolji, podizali nova. Razlog za ovo možda je bio i u običaju da se mlađe generacije odvajaju i osvajaju nova prostranstva, gde podižu nova naselja. Stara naselja su verovatno i dalje postojala, ali su vremenom odumirala i nestajala. Napuštanje starih i podizanje novih naselja iz čisto ekonomskih razloga verovatno je trajalo sve do perioda stabilizacije Skordiska i njihove ekonomske ekspanzije ka susednim južnim oblastima Balkanskog poluostrva. Taj prelomni period bio je sredinom II veka p.n.e, kada su vojni migracioni prodori Skordiska prema jugu bili sve izrazitiji. Može se pretpostaviti da potreba za novim naseljima u Podunavlju nije bila tako velika i zbog čestih migracionih odlivanja Skordiska u južne oblasti Balkanskog poluostrva. Prema najnovijim nalazima, otvorena naselja u Podunavlju bila su veoma česta, naročito na teritoriji današnjeg Srema. Ako se o osnivanju otvorenih naselja prihvate izneta tumačenja, onda se može reći da neka naselja iz istog vremenskog perioda nisu jednovremeno egzistirala, već su se neka gasila i nestajala, a druga gradila i nastajala. Na lokalitetima Baštine u Progaru, Kratkotalasna radiostanica u Zemunu i Brestove međe u Zemun Polju dimenzije poluzemunica su 2x6m. Poluzemunica se sastojala od jedne ili više prostorija za smeštaj u slučaju nevremena ili u zimskim mesecima, kada je bilo nemoguće živeti napolju. Ove neudobne poluzemunice, koje su bile upola ukopane u zemlju, imale su dvoslivne ili kupaste krovove, što je zavisilo od oblika zemunice. Pokrivane su sigurnmo slamom i drugim materijalom vegetabilnog porekla koji je mogao da posluži da krov ne prokišnjava. Krovna konstrukcija bi se obično završavala ukopavanjem u humusni deo oko zemunice, ili je, pak, oko zemunice građen manji vertikalni stabilni zid, na kome bi se završavala krovna konstrukcija. Ovakav način gradnje bio je teži i zahtevao je više posla, ali je u jednoj takvoj zemunici smeštaj bio udobniji. U centru zemunice, na jednom ili više mesta, po potrebi, postavljan je direk-stub nosač krovne konstrukcije. Unutrašnji prostor obično je bio veoma skučen, bez nekih ugrađenih objekata. Obično su zemunice imale banak ukopan u zidove, a služio je za smeštaj predmeta za svakodnevnu upotrebu. U većim poluzemunicama eventualno bi bila neka kalotasta peć ili otvoreno ognjište, ali to su veoma retki slučajevi. Poluzemunice ovog tipa građene su i u okviru opiduma. Poznati opidumi Židovar i Gomolava zasad su jedina nalazišta gde su pored poluzemunica konstatovane i nadzemne pravougaone kuće, rađene tehnikom pletera i lepa sa dvoslivnim krovovima. One nesumnjivo potiču iz perioda kada su opidumi imali vidnu ulogu u vojno-političkom i ekonomskom pogledu. Istraživanja na poznatom lokalitetu Gomolava u Sremu pokazala su da je u starijoj fazi latenskog horizonta (VIa) bilo polukopanih zgrada, ali, na žalost, nisu dovoljno očuvane da bi se mogli nazreti njihovi oblici i razmere. Već u mlađoj fazi ovog horizonta, koji je bolje sačuvan, pokazale se jedna stambena poluukopana zgrada izduženog oblika, sa četvrtastom osnovom i zaobljenim uglovima. Njene dimenzije su 5x2.5m, i bila je ukopana do dubine od 2.66m. Nadzemna konstrukcija sastojala se od niskih zidova sa verovatno dvoslivnim

krovom, koji je bio konstrukcijski povezan sa vertikalnim nosačem. I na ovoj zgradi, kao i kod svih zgrada u Podunavlju spoljni zidovi su rađeni tehnikom pletera uz oblepljivanje blatom. Potrebno je napomenuti da su vrata na ovoj zgradi bila na užoj strani i da na tom delu nije nađena podnica, već se verovatno nalazila kalotasta peć ili otvoreno ognjište. Pored ovog mesta nađeni su veliki tegovi od pečene gline. Kod mlađeg latenskog horizonta na Gomolavi (VI b) zgrade su bez izuzetaka bile nadzemne, rađene tehnikom pletera, zidova oblepljenih blatom. Ove zgrade četvorougaonog oblika imale su podove sa premazima i dvoslivne krovove. Slične ovima, otkrivene su zgrade i na naselju Baštine u Progaru, kao i u Jakovu u Posavlju. Ovakav način gradnje kuća i dalje se primenjivao u toku I veka n.e, u vreme rimske dominacije, ali sa izvesnim novinama koje su doneli osvajači. U otvorenim naseljima, na otvorenom prostoru pored zemunica, Skordisci su gradili polukalotaste peći, keramičke peći i silosne jame. Svi ovi objekti konstatovani su na našim nalazištima, a imali su bitnu ulogu u životu tadašnjih ljudi. Kalotaste peći su obično standardne. Po konstrukciji, ove peći se potpuno razlikuju od keramičkih koje su otkrivene na Gomolavi. Keramičke peći lože se sa donje strane, a gornji prostor odvojen je od ložišta rupičastom pločom. Pregradnim zidom ognjište je podeljeno na dva dela. Ovakva peć može poslužiti za pripremanje hrane i ne mora isključivo biti namenjena pečenju keramičkih posuda. Keramičke peći ovog tipa, koje su delimično ukopane u zemlju, cilindričnog su ili elipsoidnog oblika, a najviše su zastupljene na Gomolavi u horizontu VI b. One su na ovom nalazištu veoma česte, pa samom naselju daju značaj keramičkog proizvodnog centra u protoistorijskom periodu, tačnije u I veku p.n.e.

Presek i osnova keramičke peći iz Gomolave u Hrtkovcima

Osim peći, na otvorenom prostoru građena su i otvorena ognjišta. Uokvirena su kamenjem ili pečenom zemljom, tako da su imala izvestan arhitektonski oblik. Zbog toga mu mnogi autori daju i veći značaj-značaj žrtvenika. Takav je slučaj i sa ognjištem žrtvenikom koje je otkriveno na Židovaru. I u kulturi koja prethodi, bosutskoj kulturi, u naseljima su nalažena brojna ognjišta sličnih oblika. Jame ili silosi za smeštaj zrnaste hrane ili drugih namirnica obično su ukopavani nedaleko od zemunice ili kuće. Manjih su dimenzija, a korišćene su za smeštaj hrane. Jednostavnog su koničnog ili više kruškolikog oblika, koji je najpogodniji ne samo za smeštaj već i za vađenje namernica. Ovakvi silosi nisu se prvi put pojavili u ovom periodu. Najvažnija nalazišta istočne grupe Kelta, istraživana do danas, pripadaju pretežno naseljima, dok su nekropole malobrojnije. Najpoznatija su utvrđena naselja: Židovar kod Vršca, Slankamen, Gomolava kod Hrtkovaca, Turski Šanac kod Bačke Palanke, Gradina na Bosutu kod Batrovaca, Orolik i Privlaka na Bosutu, Donja Bebrina u istočnoj Slavoniji. Primetna je zajednička odlika svih ovih utvrđenja: ona pripadaju I veku n.e, što znači završnici latenskog perioda Podunavlja. Naselja iz vremena kolonizacije Kelta (kraj IV veka p.n.e i prva polovina III veka p.n.e), kao i doba njihove ekspanzije prema jugu Balkana (druga polovina III veka p.n.e i II veka p.n.e), u potpunosti nedostaju. Tako i jedno od retkih naselja, podignutih na ravnom terenu, Popov Salaš kod Novog Sada, pripada I veku p.n.e. Isti je slučaj i sa nizom malih naselja u donjem Sremu.

Pojedina otvorena naselja, zbog povoljnog geografskog položaja, kao i drugih mogućnosti, u vreme privredne i vojne ekspanzije Skordiska postala su trgovačka središta. U to vreme već je nastala društvena diferencijacija, tako da je počelo izdvajanje pojedinih vojnih starešina i bogatih ljudi. Radi lične bezbednosti i da bi osigurali svoja dobra, oni su se povlačili iz otvorenih naselja i u njihovoj neposrednoj blizini gradili svoja zatvorena naselja-opidume sa bedemima. Međutim, nije bilo pravilo da se pored svakog otvorenog naselja izgrađuje zatvoreno naselje-opidum. Jedna od velikih novina koje će označiti poslednji period keltske samostalnosti bila je pojava utvrđenih naselja. Ovaj fenomen, koji je zahvatio ceo keltskis vet kao period opiduma prati se i na prostoru koji naseljavaju Skordisci. Najviše takvih lokaliteta otkriveno je u Sremu i u istočnoj Slavoniji. Obično se nalaze na visokim rečnim obalama Dunava, Save i Bosuta. Osnovna zajednička odlika im je princip fortifikacije. To je tradicionalno panonski način, nasleđen iz ranijih epoha: zemljani bedem (sa palisadom) ispred kojeg se nalazi rov. O kamenim bedemima sa drvenom armaturom (murus gallicus) karakterističnim za opidume srednje i zapadne Evrope, nije moglo biti ni govora već i zbog nedostatka kamena. U više slučajeva naselje se formira na mestu gde su se nalazile napuštene naseobine iz starijih perioda. Bile su to dominantne tačke u panonskoj ravnici, uzvišenja tipa tel, nastala taloženjem kulturnih slojeva, kao posledica ljudske aktivnosti tokom stotina, pa i hiljada godina. Ovi položaji bili su pogodni za život, u blizini važnih komunikacija i bogatih prirodnih resursa koji su obezbeđivali egzistenciju većem broju ljudi. Potrebno je naglasiti da na teritoriji Skordiska ne treba očekivati istovetne opidume po tehnici izrade, kao što je to slučaj sa opidumima u srednjoj Evropi. Ovo je razumljivo jer su geografski i prirodni uslovi bili različiti, a oni su uslovljavali način gradnje opiduma u ovim krajevima. Za gradnju bedema, osim zemlje i drveta, Skordisci su koristili i kamen, ali retko, jer ga u donjoj Panoniji ima vrlo malo. Židovar je utvrđeno naselje na visokoj lesnoj obali Dunava, osnovano još u vreme srednjeg bronzanog doba. Latenu pripadaju gornji nivoi kulturnog sloja, čija moćnost iznosi do 0,30m. Iskopavanjima koja su vođena 1948-1949. godine i 1964-1968. godine ustanovljeni su stambeni horizonti latenskog perioda, kao i ostaci suhozida, odnosno palisada. Keramika je veoma brojna, što se ponavlja na svim naseljima ovog tipa. Primetna je zastupljenost dačke keramike, rađene rukom, za razliku od sive ili grafitirane keltske grnčarije, izrađivane na vitlu. Metalni objekti pripadaju uglavnom gvozdenim alatkama ili noževima, dok se nakit od bronze ili oružje javljaju samo sporadično. Branko Gavle istražuje Židovar od 1948. do 1949. godine. Uz židovarski plato nalazi se podgrađe Tobolice u vezi sa židovraskim kompleksom. Pad terena je preko doline Karaša. Feudvarska gradina je dominantnija ali ima sličnu topografiju kao Židovar. Površina lokaliteta je oko 1ha. Branko Gavle je bio opsednut idejom da dokaže da je Židovar opidum, zato su mu sonde bile na ivici da bi pokazao da je u pitanju utvrđeno naselje, tražio je bedeme i palisadne koje je video na francuskim opidumima Oppidum-je izraz koji je uveo Cezar, svako utvrđenje varvara koje je uzdignuto. Sistemi opiduma se regionalno razlikuju. Na Židovaru kula nema, čini se da ima palisada, a da Židovar egzistira od ranog bronzanog doba do Rimljana. U blizini lokaliteta nalaze se useci u les koji se zovu SURDUCI. Na Tobolici od srednej bronze do latena, a Tobolicu i Židovar seče jedan surduk. Branjeni su i Židovar i Tobolica. 5,6 m kulturnog sloja na profilu kopanom u okviru sonde naslonjene na jednu Gavelinu sondu. Osnovnu relativnohronološku skalu latenskih utvrđenja u Podunavlju pružila je Gomolava kod Hrtkovaca. Ovde su vršena sistematska istraživanja gotovo tri decenije (od 1954. godine), pa je otkrivena znatna površina utvrđenja (oko 2000m2), čiji je veći deo, ipak, uništen pomeranjem korita reke Save. Gomolava u celini poseduje složenu stratigrafiju, započinjući sa neolitom, završavajući sa srednjim vekom. Naselje Skordiska utvrđeno zemljanim bedemom sa palisadom, bilo je, sudeći po većem broju grnčarskih peći, ujedno i centar keramičke proizvodnje. Za smeštaj žitarica ukopavane su duboke jame-silosi, kruškolikog oblika. Ustanovljene su tri faze života ovog naselja, potvrđene odgovarajućim stambenim horizontima. U starijoj etapi su u upotrebi poluukopani objekti, dok su u mlađim fazama podizane nadzemne, verovatno pravougaone zgrade, u tehnici pletera i lepa. Gomolava VI a je početna i najstarija etapa naselja, Gomolava VI b odgovara vremenu njegovog punog razvoja, dok Gomolava VI c pripada delimično i ranom rimskom razdoblju. Stoga naselje Skordiska na Gomolavi traje od završetka II veka p.n.e do prve polovine I veka n.e, ili možda i nešto kasnije. Jedared napušteno, verovatno krajem II veka n.e, tada već kao domorodačko naselje uobičajeno za rimski provincijalni period, ono se više ne obnavlja. Slično Židovaru, mnogobrojni nalazi keramike na Gomolavi dele se na dve osnovne kategorije: sivu grnčariju, rađenu na kolu i grubu, ručne izrade, pretežno

dačkog porekla. Posle izvesnog prekida koji je nastupio krajem starijeg gvozdenog doba, krajem II veka, Skordisci na istom mestu obnavljaju zemljani bedem sa palisadom i naseljavaju se na platou. Pravu veličinu ovog prostora danas je teško utvrditi jer je veći deo odnela Sava. Može se samo predpostaviti da je imao više od dva hektara, od kojih je danas ostala otprilike samo trećina. Pored razornog delovanja reke naselja je bilo oštećeno požarima, intenzivnom građevinskom delatnošću, kao i ukopavanjem i nivelacijom iz rimskog perioda. Zbog toga je i organizacija prostora velikim delom ostala nepoznata. Za stariju fazu života u naselju karakteristični su manji, poluukopani objekti sa pećima, oko kojih je se nalaze otpadne jame i ukopani silosi za čuvanje žitarica. Kasnije se podižu nadzemne zgrade, takođe manjih dimenzija i sa dvoslivnim krovovima, izgrađene u tradicionalnoj tehnici pletera i lepa. Mlađoj fazi života na Gomolavi pripadaju mnogobrojne keramičke peći, otkrivene na većem delu istražene površine. Vremenom se naselje širi i van platoa omeđenog bedemom, čime se na okolnom prostoru formira i neka vrsta podgrađa. Sasvim je moguće da se deo namenjen stanovanju nalazio bliže reci, a da je drugi deo platoa bio korišćen za zanatske aktivnosti, pre svega izradu grnčarije. Gradina na Bosutu podignuta je na moćnim ostacima naseobina iz starijeg gvozdenog doba. Zahvatala je prostor veći od hektara i bila opasana dubokim rovom u koji je puštana voda iz reke. Sadašnja konfiguracija terena, ako izuzmemo neke kasnije intervencije, odaje izgled dvojne gradine, sa manjim i višim delom, koji je rovom odeljen od većeg i nižeg. O drugim elementima fortifikacije nema podataka jer je istraživanjima zahvaćen samo priobalni pojas, već oštećen delovanjem rečne erozije. Sloj je veoma bogat keramikom, ali skoro potpuno uništen ukopavanjem iz novijeg perioda. Slično situaciji na Gomolavi, naselje prelazi granice rova i zahvata relativno veliku površinu od nekoliko hektara. Keramičke peći otkrivene su van utvrđenog dela, između obale Bosuta i potoka koji se uliva neposredno ispred Gradine. Izuzev uobilčajnih, sivih keramičkih posuda, rađenih na vitlu, drugih značajnih podataka nema, pogotovo onih vaćnih za izdvajanje stambenih horizonata. Iskopavanja šireg obima na Popovom Salašu kod Novog Sada (1960-1962. godine) pružila su podatke o naselju podignutom na ravnici, verovtano bez fortifikacije, iako to nije sigurno dokazano. Stambene zgrade su nadzemne, prema nađenoj keramici naselje se datuje u I vek p.n.e. Slična naselja su istraživana u donjem Sremu (Baštine kod Progara, Brestove Međe kod Zemuna); na oba mesta su ustanovljene poluukopane zgrade. Treba pomenuti i keltsko utvrđenje na krajnjem jugu njihove teritorije: to je Gradac kod Leskovca (prvi put iskopavan 1909. godine). Kulturni sloj na ovoj gradini dao je kasnolatensku keramiku koja ne može da bude starija od kraja II veka p.n.e. Verovatno se radi o vojnom uporištu, čiji život nije dugo trajao. Detaljnije podatke o načinu fortifikacije pružaju istraživanja gradine u Privlaci kod Vinkovaca. I ovo naselje podignuto je na levoj obali Bosuta, na starom, praistorijskom telu, koji je bio utvrđen zemljanim nasipom i rovom. Presecanje bedeme pokazalo je da je u kasnokeltzskom periodu rov obnovljen, da bi se mogla propuštati voda, a strmi bedem pri vrhu je ojačan debelim slojem jako zapečene zemlje. Inače, i u ovom slučaju, to je dvojna gradina, s avišim i nižim delom, koji zapremaju oko hektar i po. U podnožju i neposrednoj okolini takođe su nađeni ostaci otvorenog naselja. Princip ojačavanja bedema pomoću visoke temperature, procesom neke vrste vitrifikacije, na privlačkoj gradini dosledno je sproveden celom dužinom. Pri vrhu bedema umetane su nepravilno raspoređene grede koje su održavale vatru, a preko njih je dodavano granje. O visini temperature svedoči podatak da je time dobijen pojas čvrsto zapečene zemlje debeo oko jedan, a širok oko 2m. Da nije reč o posledicama požara ili razaranja pokazuje i situacija na prostoru neposredno uz bedem, gde nema tragova paljevine. Ovakav način utvrđivanja kape bedema zabeležen je na još nekim lokalitetima u istočnoj Slavoniji (Starim Mikanovcima i Paljevinama kod Donje Bebrine). Ne treba gubiti iz vida da je bedem na Gomolavi, iako skoro potpuno uništen rimskom nivelacijom, imao tragova zapečene zemlje. Bedem na bosutskoj Gradini nije istraživan i verovatno je devastiran izgradnjom savremenog puta. Ni sa drugih lokaliteta u Sremu nema preciznijih podataka o tome kako su bedemi građeni. Sasvim je moguće da je princip fortifikacije defininasn na privlačkoj gradini bio zastupljen i na drugim utvrđenjima Skordiska, što naravno mogu da pokažu samo nova istraživanja. Jedan poseban vid utvrđenih naselja, zabeležen je do sada samo u Bačkoj, sreće se na lokalitetima Plavna, Turski Šanac i Čarnok. Podignuta su u ravnici, u blizini rečnih tokova, i na malo višim delovima ovog, najčešće močvarnog terena. Bedem je bio izgrađen nasipanjem zemlje iz rova koji ga okružuje. Kao celina

predstavljali su veoma efikasan sistem zaštite od neprijatelja, požara, vetra i promenljivog režima podzemnih voda. Prilikom presecanja bedema na Plavni otkriveni su ostaci palisade kao i ojačanja od zapečene zemlje. Ova utvrđenja imaju oblik zaobljenog nepravilnog četvorougla i obuhvataju površinu koja varira od jednog do tri hektara. Sudeći po dosadašnjim rezultatima istraživanja, poluukopani ili nadzemni objekti, praćeni jamama, bili su raspoređeni neposredno uz bedem. Novija istraživanja na Čarnoku pokazuju da je utvrđenju prethodilo otvoreno naselje. Nekoliko faza objekata nalazi se uz sam bedem, a na središnjem delu nema nikakvih tragova građevinske delatnosti.

Osnova opiduma Turski Šanac

Od celog prostora koji naseljavaju Skordisci jedna oblast privlači posebnu pažnju. To je istočni Srem, naročito pojas koji se pruža duž Dunava, od Krčedina do Zemuna. Na ovom delu zabeležen je čitav niz lokaliteta bogatih nalazima koji datiraju iz kraja II i I veka p.n.e. Koristeći blizinu Dunava i visoku obalu, koja po konfiguraciji pogoduje izgradnji utvrđenja, tu je smešteno više naselja od kojih su neka mogla imati veoma značajnu, ako ne i odlučujuću ulogu u političkom i ekonomskom životu Skordiska. Na žalost, podaci su veoma oskudni, kako zbog relativno skromnih arheoloških zahvata, tako i intenzivne gradnje tokom rimskog i srednjovekovnog perioda. To najbolje ilustruju istraživanja u Starom Slankamenu, gde je ispod rimskog Acumicuma konstatovano značajno naselje iz kasnolatenskog perioda. Tom prilikom otkriveni su i dosad jedini ostaci kamenog bedema, građenog u tehnici suhozida, opredeljenog u ovu epohu. Slična situacija odnosi se i na Surduk-rimski Rittium, ili Nove Banovce-Burgenae. U svakom slučaju, ovaj prostor sa velikom koncentracijom stanovništva u I veku imao je za Skordiske izuzetno veliki značaj i verovatno predstavljao centar njihove političke moći. To najbolje potkrepljuje i podatak da se upravo tu kasnije nalazi rimska civitas Scordiscorum. Otvorena naselja otkrivena uglavnom u Sremu, južnoj Bačkoj i Posavini podizana su na nešto višem položaju radi zaštite od močvarnog zemljišta i podzemnih voda. Njihov izgled najbolje ilustruje nekoliko lokaliteta otkrivenih u Sremu prilikom širenja trase autoputa Beograd-Zagreb. Najčešće se sastoje od pravougaonih objekata malih dimenzija, delimično ukopanih, nekada sa tragovima stubova na užim stranama, koji su nosili neku vrstu šatorske konstrukcije. Izgleda da u većini slučajeva objekti nisu bili obnavljani, već su podizani novi, a stari korišćeni kao otpadne jame. Većina ovih naselja uglavnom nisu poznata jer još uvek nigde nisu istražena u celini. Nakon stabilizacije Skordiska tokom III i II veka p.n.e, oni dostižu ekonomski i kulturni uspon i vrše ekspanziju prema južnim susedima. Od ovog vremena u stvari započinje klasično latensko doba u oblastima Balkanskog poluostrva. U tako relativno mirnoj penetraciji, Skordisci počinju da podižu svoja ekonomska središta, koja su uglavnom bila locirana na granicama njihove teritorije, odnosno prema oblastima starosedelačkog panonsko-balkanskog stanovništva. Ova ekonomska ekspanzija naročito je izražena prema južnim granicama njihove države. Ekonomski punktovi podizani su na levoj i desnoj strani Save, i to na teritoriji Autarijata ili Panona u Posavlju. U početku, zbog obostranih interesa, ilirskim plemenima je

odgovaralo da se trgovina sa severnim susedima normalno odvija, pa su se zbog toga i u vojnom pogledu međusobno respektovali. Međutim, trgovački punktovi na levoj strani Save vremenom postaju sve značajniji opidumi vojnog karaktera, dok oni na desnoj strani i dalje zadržavaju status trgovačkih središta na stranoj teritoriji ili na samoj granici zemlje Skordiska. Kada se govori o desnoj obali Save, misli se na prostor današnje Mačve i Semberije, kao i na nešto zapadnije Posavlje, gde su na pojedinim nalazištima konstatovani kulturni horizonti mlađeg gvozdenog doba sa keltskim predmetima. Naravno, ovo nije karakteristično za sve granice podunavske države Skordiska. Već kod keltskog opiduma na Židovaru vidi se da su trgovačka središta zadržala svoju osobenost i mnogo kasnije, čak i I veku p.n.e, bez obzira na to što se on nalazio duboko u stranoj dačkoj teritoriji. Na teritoriji Malih Skordiska, istočno od Velike Morave, nije bilo potrebe za izgradnjom ekonomskih središta, pošto su tu Skordisci živeli zajedno sa Tribalima i kulturni uticaji ovde su bili direktni i neposredni jer su i naselja otvorenog tipa uglavnom bila zajednička. Izgradnja opiduma na teritoriji ili na granici prema Dardancima za sada nije konstatovana, ali se takva mogućnost ne isključuje jer za to postoje izvesni uslovi. Takođe je potrebno napomenuti da su, pored brojnih opiduma na južnim granicama, postojali opidumi duž Dunava, na severu. To su bili ekonomski punktovi tokom čitavog perioda postojanja države Skordiska, jer na toj strani nisu imali potrebe za stvaranjem dvojnih uporišta kao što je to bio slučaj sa drugim opidumima na jugu. Tokom II veka p.n.e i kasnije svi ovi punktovi bili su i kulturna žarišta. Odatle su vršeni kulturni uticaji na susedne oblasti, koje su kratko bile latenizirane. Arheološki istraženi opdiumi na teritoriji Skordiska potvrđuju da su oni građeni od zemljanih bedema sa palisadama i rovovima. Osnova im je vrlo često kružnog ili elipsoidnog oblika. Obično su podizani na gradinama ili visokim rečnim terasama, gde i konfiguracija terena omogućava efikasniju odbranu. Kopani su široki rovovi, a iskopana zemlja prebacivana je na unutrašnju stranu opiduma, pa se tako dobijao prilično visok odbrambeni zemljani bedem. Ako visina zemljanog bedema ne bi bila dovoljna za odbranu, na njemu je podizan još jedan zid, odnosno palisada od balvana, i to paralelno sa rovom. Na taj način dobijao se visok odbrambeni bedem koji je bio viši od 4m (računajući od dna rova) i koji je bio dovoljno za odbranu. Kod opiduma podizanih iznad strmih obala Save, Dunava, Tise i drugih reka, zemljani bedemi možda nisu podizani prema reci, jer je ta strana već bila zaštićena vodom. Isti je slučaj i sa opidumima na visokim gradinama, čije su strane bile nepristupačne i strme. Jedan od veoma dobro očuvanih je opidum kod Starog Slankamena. Osim dva prstenasta bedema sačuvan je i treći, centralni bedem, rađen u kamenu, tehnikom suhozida. Širina zida centralnog bedema iznosila je 1-1.2m, dok se dimenzije druga dva bedema teško mogu odrediti u vreme postojanja opiduma, ali se može pretpostaviti da su bili veoma jaki. Gradnja terasastog opiduma u Starom Slankamenu verovatno je započeta još u starije gvozdeno doba, i to možda gradnja smao jednog zemljanog bedema. Međutim Skordisci su tek početkom I veka p.n.e dogradili ovaj opidum. Opidum u Starom Slankamenu lociran je na obali Dunava prema Dakiji, a zahvaljujući geografskom položaju dominirao je nad prostranom banatskom ravnicom. Ovakav položaj davao mu je veliki značaj tokom čitavog protoistorijskog perioda, a i kasnije, u istorijskom periodu, u doba rimske dominacije, kada je limes imao veliku ulogu u odbrani Rimske Imperije. Prvobitni izgled zemljanih bedema sa palisadama vrlo je jasan na poznatom nalazištu Donja Bebrina u istočnoj Slavoniji. Ovaj opidum leži pored same leve obale Save i, prema sadašnjem izgledu, verovatno je bio kružnog oblika. Širina bedema u osnovi iznosila je oko 3m, a visina, merana od današnjeg jarka-oko 0,80m. U preseku bedema konstatovane su palisade od balvana, koji su bili vertialno poređani duž čitavog bedema. Prema rekonstrukciji, uzimajući u obzir visinu bedema od rova i eventualnu visinu palisade od približno 2m, kao i visinu zatrpanog rova od približno 0,80m, proizlazi da je stzvarna visina ovog bedema iznosila više od 4m. Rovovi oko bedema uvek su bili široki i duboki, kao što su oni kod opiduma na Gomolavi ili Sarvašu, čija je dubina dostizala i 7m. Bedemi su obično građeni od zemlje koja je iskopavana iz rova. Međutim, kod opiduma Feudvar-Čardak u Mošorinu, bedem je građen od barske zemlje, što je potvrđeno pedološkom analizom. Ove barske zemlje nije bilo u neposrednoj blizini, već je dovlačena sa udaljenosti od 4km.

Nekropole Skordiska Nekropole otkrivene u Podunavlju nešto su više istražene nego naselja. Pojedinačni grobovi u okviru nekropola ili usamljeni grobovi brojniji su i na neki način dopunjuju se podacima nedovoljno ispitanih nekropola Skordiska. Nekropola na Donjem Gradu u Osijeku, bez obzira na to što je nesistematski iskopavana i istraživana, pruža dosta podataka za prvo keltsko razdoblje u ovim krajevima. Kasnije ispitane nekropole-na Rospi Župriji i Karaburmi u Beogradu-daju nešto potpuniju sliku o tome kako su stanovnici ovih krajeva poštovali umrle pretke. Ona svakako nije potpuna, ali ima polazne elemente koji se zasnivanju i na podacima starijih kultura ovih krajeva, kultura koje su prethodile keltskoj i koje su uništene dolaskom keltskih plemena. Na teritoriji Skordiska otkriveno je oko 200 grobova. Od toga broja samo je oko jedne četvrtine sa skeletnim sahranjivanjem, dok su svi ostali grobovi spaljenih pokojnika. Osim predmeta iz ovih zatvorenih celina, u mnogim zbirkama muzeja nalaze se i predmeti koji potiču iz uništenih grobova, pa se mogu koristiti samo za jednu vrstu tipoloških analiza. Sahranjivanje pokojnika kod Skordiska izvodilo se na dva načina-inhumiranjem i spaljivanjem. Oba načina primenjivala su se u svim epohama, s tim što je jedan način u jednom periodu preovladavao, a kasnije bio smenjen drugim načinom sahranjivanja. Sahranjivanje pokojnika pod tumulima nije sigurno konstatovano na teritoriji Skordiska. Nalazi iz Kostolca i Svetozara Miletića ne daju sigurne podatke da su ovde pokojnici sahranjivani pod tumulima. Isti je slučaj i sa teritorijom srednje Panonije i Erdelja. Po I. Hunady, nalazi koji su bili u tumulima kasnije su ukopavani u već ranije postavljene halštatske tumule. Na taj način potpuno se isključuje mogućnost da su Skordisci podizali tumule. U tumulima severozapadne Bugarske nalaženi su predmeti Skordiska, ali njih su samo uvezli Tračani ili dako-getska plemena iz ovih krajeva. To verovatno nije bila teritorija Malih Skordiska, pa je običaj sahranjivanja pod tumulima bio autohton. Skeletno sahranjivanje nesumnjivo je starijeg datuma i Kelti su ga doneli u novonastanjene oblasti Podunavlja. Oni su ga u početku zadržali, ali vremenom, pod uticajem starosedelaca i sa formiranjem novog etnosa Skordiska, ovaj običaj se postepeno gubio. U znatno smanjenom obimu zadržao se do kraja stare ere. Pri inhumiranju darovi su postavljani oko pokojnika-oko glave ili nogu, dok su predmeti koje je nosio za života bili na njemu. Nakit, oruđe ili oružje nalaženi su na istim mestima i u istom položaju kako ih je pokojnik nosio za života. Nekropole poznate na području Skordiska su veoma malobrojne. Sistematski su iskopavane zapravo samo dve: Karaburma (Beograd) i Pećine (Kostolac). Oba iskopavanja su bila zaštitna jer su tek obimni građevinski radovi na oba lokaliteta ukazali na postojanje keltskih nekropola. Karaburma Arheološka istraživanja na kompleksu novog naselja na Karaburmi započeta su 1958. godine i kontinuirano su trajala do 1963. godine. Gradnja velikog stambenog naselja omogućila je otkriće više arheoloških nalazišta na ovom području. Na području Karaburme konstatovane su kulture od mlađeg eneolita i ranog bronzanog doba do početka istorijske epohe upravo zahvaljujući zaštitnim iskopavanjima Muzeja grada Beograda i tome što su zemljani radovi u to vreme obavljani ručno, bez mehanizacije. Na nekropoli u Karaburmi konstatovana je samo horizontalna stratigrafija. Da bi se dobila potpunija slika o nalazištu na Karaburmi, potebno je osvrnuti se i na deo prostora Rospi Ćuprije, koji se nalazi na desnoj obali Mirijevskog potoka. Sistematskim arheološkim radovima na Rospi Ćupriji 1954. i 1961. gdoine otkrivene su nekropole iz vremena srednjeg bronzanog doba, tračko-kimerskog prodora i mlađeg gvozdenog doba-keltskog latena. Pojedinačni grobovi ranog bronzanog doba pokazuju da je obala Dunava bila naseljena i u to vreme. S druge strane, naselje otkriveno duž Višnjičke ulice i oko ušća Mirjevskog potoka indicira postojanje naselja badenske kulture na ovom mestu. Duž obale Dunava, zapadno od Mirijevskog potoka, u sklopu starog naselja na Karaburmi i na delu gde je 1960ih bila fabrika ’Termoelektro’, prostirala su se otvorena naselja Skordiska i domorodačkog stanovništva, koje je ovde živelo pre dolaska Kelta. Oba naselja su samo delimično ispitana, jer zbog stambenih zgrada i industrijskih objekata nije bilo moguće vršiti veće arheološke zahvate. Južno od ovih naselja prostirale su se nekropole bronzanog i gvozdenog doba, koje su obuhvatale veliki prostor prema Mirijevskom potoku. Na Karaburmi i Rospi Ćupriji nije konstatovano ni utvrđenje domorodaca ni Skordiska. Ako su ona uopšte i postojala, onda su mogla biti locirana u zapadnom delu Karaburme, gde se nalazi staro današnje naselje.

Nekropoli protoistorijskog Singidunuma pripada 96 grobova. Samo u 6 slučajeva pokojnici su inhumirani, dok su u ostalim grobovima nađeni ostaci spaljenih pokojnika. U grobovima je nađeno preko pet stotina predmeta, a na prostoru između njih otkriveno je oko dvesta pojedinačnih nalaza. Grobovi su otkriveni na prostoru 1200 X 200 m, a ukopavani su slobodno, bez određenog reda. Jednim svojim delom nekropola je zašla u prostor nekropola bronzanog doba. Potrebno je naglasiti da zbog strukture zemlje i dubine ukopavanja grobne jame nisu mogle da budu konstatovane. Padina Karaburme bila je stalno izložena denudaciji, a u toku psolednja dva milenijuma pomeranja tla bila su znatna. Zato pri opisivanju grobova sa Karaburme Jovan Todorović ne daje opsie grobnih jama. U više slučajeva u grobovima nisu nađeni ostaci spaljenih pokojnika. Možda se radi o praznim grobovima-kenotafima ili nekom drugom pogrebnom ritualu. Skeletno sahranjivanje u ravnim grobovima, kao stari pogrebni običaj na Karaburmi je vrlo malo primenjivan. Šest grobova koji su samo delimično oštećeni daju dragocene podatke o duhovnom životu kako autohtonog stanovništva tako i novodošlih Skordiska. Inhumiranje pokojnika je stariji način sahranjivanja. Ovaj običaj Kelti su preneli iz svoje domovine u srednje Podunavlje. Materijal iz grobova, koji se uglavnom datuje u period dolaska i naseljavanja keltskih plemena u ove oblasti, potvrđuje da je inumiranje pokojnika starijeg datuma. Bez obzira a to što je u onovoj domovini, kod autohtonog stanovništva, bio razvijen ritual spaljivanja pokojnika, Kelti su zadržali svoj običaj sahranjivanja. Međutim, pod uticajem autohtonog stanovništva, vremenom se pogrebni ritual menjao i preovladao je ritual spaljivanja pokojnika. Svakako da je taj proces dugo trajao, što je uočljivo i na nekropoli na Karaburmi. Tako su grobovi 63 i 67 najstariji grobovi na Karaburmi i datuju se u III vek p.n.e (Jovan Todorović smatra du bi ovi grobovi mogli biti iz predkeltskog perioda). Ostali grobovi sa inhumiranim pokojnicima, kao što su grobovi 17 i 78, mlađi su i pripadaju II veku p.n.e. Inhumirani pokojnici orijentisani su u pravcu SZ-JI; Z-I; I-Z; SI-JZ i S-J. Iz ovoga se vidi da kod Kelta, a kasnije i kod Skordiska, nije pridavana posebna važnost orijentaciji pokojnika. Pokojnici su polagani u ispruženom stavu, sa rukama uz telo. S leve ili desne tsrane pokojnika stavljani su prilozi. U grobovima sa inhumiranim pokojnicima nađen je manji broj keramičkih posuda, što je karakteristično za sve grobove starijeg datuma ne samo na Karaburmi već i na drugim nalazištima donje Panonije i srednje Evrope. Prvobitna dubina grobova verovatno je bial veća, ali kako teren nekropole pod jačim uglom pada prema Dunavu, tokom vremena je nastajalo spiranje i klizanje terena, što se i danas može konstatovati na Karaburmi. Konjanički grob (grob 16) usamljeni je nalaz na ovoj nekropoli. Međutim, poznati sz keltski konjanički grobovi iz donje Panonije i Karpatske kotline. Ova vrsta grobova svakako je starijeg datuma; u ovoms lučaju vršen je inhumiranje ne samo pokojnika već i njegovog konja. U mlađem periodu, u II i I veku p.n.e, nađen je veći broj grobova sa spaljenim pokojnikom i konjem. U ovim grobovima obično su nalaženi đemovi (Konjanički grobovi zabeleženi su na više mesta u Podunavlju kao npr: na Gardošu u Zemunu, u Batini, u Zmajevcu u Sremu, kao i u Bugarskoj ali pitanje je da li se radi o keltskim grobovima). Spaljivanje pokojnika. Prema nalazi štima u Karpatskoj kotlini, koja je nabliža Podunavlju, može se zaključiti da se ritual spaljivanja pokojnika, počeo upražnjavati tek u latenu C. Hunjadi smatra da se u ovom periodu javlja i biritualni način sahranjivanja. Na nekropoli na Karaburmi najstariji grobovi spaljenih pokojnika potiču iz III veka p.n.e. Ovi grobovi treba da se datuju posle 279. godine p.n.e. Skordisci naseljeni posle 279. godine u Podunavlju činili su veću etničku grupaciju na periferiji keltskog sveta. Na njih su uticali običaji iz srednje Evrope, koja je u to doba bila žarište keltske kulture. S druge strane, u predelima srednjeg Podunavlja kelstka plemena su bila pod stalnim uticajem domorodačkog stanovništva, pa su primila i neke njihove običaje, na primer ritual spaljivanja pokojnika. Grobovi spaljenih pokojnika, otkriveni na Karaburmi, mogu se svrstati u tru grupe. Prvoj grupi pripadaju grobovi bez urni i keramičkih posuda. Ostaci s lomače stavljani su u grobnu jamu. U drugu grupu uvršćuju se grobovi sa keramičkim urnama, koje sadrže ostatke pokojnika. Najzad, trećoj grupi pripadaju grobovi u kojima ni u urni ni u grobnoj jami nisu nađeni ostaci pokojnika. Možda se ovde radi o potpunom spaljivanju ili o praznim grobovima, tzv. kenotafima. Među grobovima spaljenih pokojnika po mišljenju Jovana Todorovića konstatovani su i dvojni grobovi, grob 92, an primer, osim većeg broja metalnih predmeta, ima par kopalja i dva bronzana klobučasta umba. Na osnovu toga J. Todorović tvrdi da se može pretpostaviti da se radi o dvojnom grobu, bez obzira na to što ovde nisu nađene dve urne. Takav je i slučajno otkopani grob u Plavinačkom potoku, u Ritopeku kod Beograda.

Kontinuitet sahranjivanja na Karaburmi od III veka p.n.e do I veka n.e pokazuje da život u predrimskom Singidunumu traje od vremena naseljavanja Kelta do rimske okupacije. Najveći broj grobova je iz kasnog latena i očigledno je posledica porasta stanovništva u to vreme. Pećine kod Kostolca Sa nekropolom Pećine kod Kostolca stvar stoji drugačije. Otkrivena u toku dugotrajnih zaštitnih iskopavanja nekropola rimskog grada Viminaciuma (1981-1982. godine), Pećine su znatno ograničenije po vremenu upotrebe. Sahranjivanja su u većini izvršena tokom prve polovine III veka p.n.e (grobovi G-1-3 283, G-3 982), mada je njihov početak mogao da odgovara i kraju IV veka p.n.e (grob G-3 991), kao što ima pojedinačnih grobova sa početka II veka p.n.e. Stoga se može samo predpostaviti da Pećine imaju duže trajanje, ali da su naknadna sahranjivanja, ili drugi zemljani radovi iz antičkog perioda, uništili pojedine njene delove. Otkriveno je 17 inhumiranih i 17 grobova sa spaljivanjem. Posebnu vrednost imaju i sahrane domorodaca, nocilaca starijeg gvozdenog doba jer ukazuju, pored ostalog i na prirodu njihovih odnosa sa osvajačkim Keltima. Pokojnici na nekropoli u Pećinama sahranjivani su u dubokim, pravougaonim jamama i uz njih se redovno prilagani raznovrsni darovi: nakit, oružje, predmeti svakodnevne upotrebe, sudovi i hrana. Uz ove keltske grobove otkriveno je ukupno devet sahrana domorodačkog stanovništva. Osijek, Donji Grad Oblik nekropole na Donjem Gradu u Osijeku potvrdio je već ranije donete zaključke sa nekropola srednje Evrope da su rake bile elipsoidnog ili kružnog oblika. Ovakav oblik rake nema ritualni već praktičan značaj. U ovako iskopane rake lakše je bio smestiti pokojnika i darove. To se može zaključiti i na osnovu raka iskopanih u vidu slova L, koje za sada nisu zapažene na terenima Skordiska. Kružne velike rake bile su pogodne za sahranjivanje dva ili više pokojnika, kao što je to slučaj sa grobovima 44 i 45. Keltski grobovi nađeni kod Osijeka pripadaju, po svoj prilici, većoj nekropoli, delimično uništenoj ciglarskim radovima (1952-1956. godine). Pojedine grobne celine sa ovog mesta imaju nesumnjivu hronološku i kulturnu vrednost, utoliko više jer potiču sa graničnog zapadnog područja Skordiska. Sahranjivanje sa konjem Običaj sahranjivanja pokojnika zajedno sa konjem upražnjavala su i keltska plemena. Konj je imao veoma važnu uglogu prilikom keltskih migracija, a mnogo je korišćen i u tanim pohodima, zbog čega je bio vrlo cenjen i poštovan. Konjske žvale i privesci, kojima su konji bili ukrašavani, nalaženi su u grobovima spaljenih pokojnika, što ukazuje na to da su konji spaljivani zajedno sa pokojnikom i u mlađim epohama latena. Nalazi iz konjaničkih grobova iz Odžaka kod Sombora, Gardoša u Zemunu i konjanički grob 16 na Karaburmi, ukazuju na to da ovi grobovi pripadaju III i II veku p.n.e. Grob 2 sa nekropole na Rospi Ćupriji u Beogradu predstavlja grob spaljenog pokojnika. Po predmetima koji su u njemu nađeni vidi se da je to konjanički grob, koji bi mogao da se datuje u III vek p.n.e, u doba kada su keltska plemena započela da primaju i primenjuju ritual spaljivanja pokojnika. Među pojedinim grobovima, otkrivenim igrom slučaja i na raznim mestima, najpoznatiji je onaj iz Batine (Baranja) sa očuvanim gvozdenim šlemom i ukrašenim koricama mača. Grob je datovan sa prelaza iz II u I vek p.n.e i pripisan je Eraviscima, ali bi se mogao i pripisati graničnom području Skordiska. Sasvim drugi ugao sagledavanja istorijskih zbivanja podunavskog latena daje grob sa kremacijom iz Vršca-Ata. Ovde je bila sahranjena žena i prilozi iz tog groba, pogotovo narukvica od srebrnog lima, sa stilizovanim zoomorfnim završecima, potvrđuju povezanost dačkih i keltskih elemenata u metalnom nakitu kod Skordiska.

Donja Dolina, oko 325. godine p.n.e

Vršac-At, grivna i posuda

I drugi pojedinačni grobovi, otkriveni najčešće pri različitim zemljanim radovima, sadržavali su ponekad vrlo važne grobne priloge (recimo ratnički grob sa bojnim kolima iz Odžaka). Grobovi iz Novih Banovaca datiraju iz druge polovine II i I veka, što posredno daje i vremenske okvire života na naselju iz kojeg nedostaju podaci. Slična je situacija sa naseljem u Sremskoj Mitrovici, na kojem je izgrađen rimski Sirmium. Materijal iz grobova pokazuje raspon od III do I veka. I na bogatim nekropolama kod Kupinova pokojnici se sahranjuju od III do I veka, ali, osim površinskih nalaza, o naseljima nema podataka. O velikom broju stanovnika koji žive u istočnom Sremu i oko sastava Save i Dunava svedoče i nekropole u Boljevcima, Surčinu, kao i Zemunu sa okolinom. Ritual sahranjivanja počeo je da se razvija tek posle stabilizacije keltskih plemena u Podunavlju. Vremenom je ovaj običaj postao intenzivniji, pa je tako potisnut običaj inhumiranja. Skeletno sahranjivanje javlja se sada u izuzetnim slučajevima i deo je starijeg balkansko-podunavskog nasleđa. Primer je veoma složen pogrebni ritus, konstatovan na Gomolavi, gde su u kružnoj raci, zajedno sa prilozima sahranjeni muškarac, žena i dete. Novodošla keltska plemena primala su običaj spaljivanja pokojnika od domorodačkog stanovništva, pa kasnije, kada je došlo do intenzivnijeg mešanja i stvaranja nove etničje sredine, običaj spaljivanja postao je primaran. Keramička urna ukopavana je u jamu verovatno kružnok oblika, i pored nje su stavljani darovi za pokojnika. Ovi darovi bili su obično u vidu manjih posuda i drugih predmeta koje je pokojnik za života koristio. Kod ratnika običaj je bio da se njegovo oružje uništi. To se činilo na taj način što se oružje savijalo i tako polagalo u grobnu jamu.Na kraju , iznad zatrpane jame pravljena je manja humka od zemlje, koja je označavana nekim belegom, kako se kopanjem nove grobne jame ne bi uništio stariji grob. Beleg nad grobnom humkom danas nije mogao da se konstatuje. To je mogao biti neki kamen ili, što je verovatnije ,izrađivan je od drveta. Prilikom spaljivanja pokojnika takođe su konstatovani dvojni grobovi. Spaljivana su dva ili više pokojnika i njihovi ostaci stavljani su u istu grobnu jamu. Takav je, na primer, i poznati grob iz Odžaka kod Sombora, zatim grob 92 na Karaburmi i dvojni grob iz Plavinačkog potoka u Ritopeku. Na ispitanim nekropolama Podunavlja konstatovane su i kultne jame. Bile su levkastog oblika, prečnika preko 2m i pune pepela i gareži, izmešanih sa kostima životinja i fragmentima keramike. Ove plitke jame u stvari predstavljaju kultno mesto na prostoru nekropole.

Keramika Skordiska Najstarija keltska keramika u Pomoravlju potiče iz nekropole Pećine. Ona pripada grobnim celinama i predstavlja najbrojnije priloge, a sastoji se od sudova različitih veličina, kao i namene. Sva ova keramika, sive boje, rađena je na grnčarskom vitlu, ali je nešto slabije pečena i tako neočekivano slabe fakture da se pomišlja na keramiku izrađivanu posebno za zagrobne svrhe. Ovo utoliko pre što su pojedini sudovi čvrste fakture, debljih zidova, očuvani u celosti, pa su očigledno pre toga služili u svakodnevne svrhe. Izuzetak takođe čine manji sudovi, uglavnom zdele, rađeni rukom, čije poreklo vodi u starije gvozdeno doba panonskih i podunavskih oblasti. Među sivom keramikom preovladavaju zdele i amfore, nešto ređe se javljaju pehari, dok lonci uglavnom nedostaju. Zdele imaju kratki, profilisani obod i zaobljeno rame, zatim naglašeno dno. Amfore su trbušaste, sa visokim, ukošenim vratom, horizontalno postavljenim obodom i slabije naglašenim ramenom. Pehari se dele na dva oblika: prvi, plići, sa širim otvorom i ukošeno postavljenim drškama. Postanak i razvoj oba keramička oblika izazvao je znatnu pažnju jer su ovi predmeti vrlo značajne odlike keramičke proizvodnje Skordiska. Postoje mišljenja da su obe varijante pehara zaista dva različita tipa sudova, iako ih vezuje formalna sličnost. Tako niski pehar sa kratkim vratom i ukošenom drškom treba da bude lokalnog porekla, čija tradicija u balkansko podunavskim oblastima seže do kasnog eneolita, dok je drugi oblik, pehar sa cilindričnim vratom i na visokoj, profilisanoj stopi., u stvari, kopija helenističkih uzora. Sažimanje obe tipološke linije obavljeno je u keramici Skordiska u kasnijem razvoju, Glačanje je osnovna tehnika ukrašavanja keramike, ili tačnije rečeno, to su uglasčane kinije. Uz to se takođe iskorišćavaju plastična rebra i urezane linije. Kod glaćanja je omiljena talasasta linija ili, ona tanko izvedena, koja ide obimom suda. U zajednici sa dublje urezanim linijama ili rebrima uglačane linije najčešće razdvajaju konstruktivne delove suda (rame od vrata, trbuh od ramena). Ređa je pojava žigosanjai ta tehnika se uglavnom vezuje za starije razdoblje latena u Karpatskom basenu i srednjoj Evropi. Primerci sudova ukrašenih ovom tehnikom su retki u Podunavlju, pa su pojedinačno zastupljeni i na Pećinama. Na amfori iz groba G-3 982 žigosanjem je izveden složeni ornamentalni motiv sastavljen od krstasto postavljenih motiva lozice i koncentričnih krugova. Gruba keramika kod Skordiska je često rađena rukom, iako to uvek nije pravilo. Preovladavaju dva oblika: kratak, široki lonac, gotovo vertikalnih zidova, ukrašen češljastim ili metličastim ornamentom urezanih linija, zatim amfore sa kratkim vratom i profilisanim obodom. Keramička produkcija između doseljenja Kelta, odnosno obrazovanja Skordiska, do perioda opiduma, tj. utvrđenih naselja, nije dovoljno jasna. Za sada se taj razvoj donekle uočava na nekropolama: tu spada Karaburma kao najpouzdanija, a posle toga skordistička groblja u Sremu (ali bez sigurne hronologije). Prema toj evidenciji, iako oskudnoj, nastavlja se bez prekida razvoj keltske keramike, zajednički za latenski period Karpatskog basena. Tako dolazi do postepenog napuštanja kruškolikih formi amfora, i to u korist izduženih oblika, sa skraćenim, ukošeno izvedenim vratom, dok zdele dobijaju raščlanjeniji obod i postaju dublje; lonci uglavnom zadržavaju vertikalu, ili blagu ukošenost svojih zidova, ali im otvor, ipak, postaje širi. Omiljene tehnike ukrašavanja, kao što su glačanje, reljefna rebra ili urezivanje, ostaju i dalje u upotrebi. Razdoblje opiduma u centralnoj Evropi, kojoj u balkansko-podunavskim oblastima takođe odgovaraju utvrđena naselja, ostavilo je za sobom razvijenu keramičku proizvodnju. Slično klasičnom opidumu i utvrđeno naselje Skordiska je, uz svoje druge funkcije, takođe i proizvodni centar. Keramika se proizvodi, na primer, u uvtređnom naselju na Gomolavi u količinama koje su sigurno namenjene trgovini, jer daleko nadmašuju potrebe naselja. Postoje i manji zanatski centri u naselju, sastavljeni od grupisanih, cilindričnih, keramičkih peći, sa dvodelnim ložištima i kružnim roštiljem, na kome su otvori za topli vazduh raspoređeni u koncentričnim krugovima. Ovaj model peći ostaje veoma dugo u upotrebi i tokom rimskog perioda u ovim krajevima. Da izrada latenske keramike dobrok kvaliteta nije bila lak posao, pokazuju i gomile odbačeih sudova pored svake peći. Neki od gomolavskih grnčara, nezadovoljan svojim neuspelim radom, napustio je peć ispunjenu u celosti nedopečenim posudama pa je ona ostala nedirnuta do trenutka kada je bila iskopana. Keramika iz faze utvrđenih nasleja deli se na više kategorija. Omiljena siva keramika preovladava sa varijetetima zdela čiji je obod sada jasno profilisan u obliku slova S, dok pehari sa dve drške, koje visoko nadvišuju otvor suda, postaju plići i širi, podsećaju neki put na duboke zdele. Amfore su visoke, sa kratkim vratom i naglašenim ramenom.

Slikana keramika je tipično obeležje ove najmlađe faze latenskog perioda u Podunavlju. Zanimljivo je da se oslikavaju samo određeni tipovi posuda, konične zdele, kupe i amfore. Tanki i dobro pečeni zidovi posuda, tamnocrvene boje, služili su kao osnova za nanošenje bele ili svetlosive podloge, na kojoj su tada geometrijski motivi izvođeni mrkom ili tamnosivom bojom. Bele, kružne trake su često postavljane u naizmeničnom, vertikalnom nizu sa jasno crvenim, dobijenim intenzivnim pečenjem samog suda. Na amforama se susreću geometrijski motivi, raspoređeni na ramenu i trbuhu suda u širokim, paralelnim trakama i pravougaonim poljima. Oni, po pravilu, imaju složeni sastav, sa ustaljenom upotrebom, mrežastih kompozicija i geometrijskih elemenata.

Karaburma, broj 34

Situlasti lonac, Karaburma

Izuzetno mesto u grnčarskoj proizvodnji ove faze zauzimaju posude ukrašene isključivo u tehnici glačanja, čija je upotreba sada znatno šira. Ovde se takođe radi o geometrijskim motivima izvedenim uglačanim linijama. Sudovi su uglavnom tamnosive boje, i, za razliku od slikane keltske produkcije, gde je omiljeni motiv talasasta linija, rađeni su prvenstveno rukom. Među njima se, kao omiljeni oblik suda, ističu manje, bikonične amfore, čija je i površina pokrivena geometrijskim motivima, ritmično ponavljanim-i ovi sudovi su uvek rađeni rukom. Plitke zdele i pehari sa dve ušice i širokim otvorom često se ukrašavaju uglčanim, geometrijskim motivima, kako sa spoljne, tako i unutrašnje strane. Sudeći po brojnosti, ova keramika kao da nije služila za svakodnevnu upotrebu. Gruba keramika je i u ovoj fazi ograničena na lonce i pitose, iako se u toj vrsti mogu sresti i veoma kvalitetno izrađeni primerci. Omiljena je upotreba masovnog lonca sa gotovo vertikalnim zidovima, čija faktura sadrži grafit, ukrašen duboko urezanim, metličastim ili češljastim ornamentom. Pltak žljeb uvek deli ukrašene površine od masivnog, ravnog oboda. Utvrđena naselja Skordiska u I veku p.n.e sadrže i znatnu količinu keramike dačkog porekla. Ta kategorija sudova izrađivana je uvek rukom, grube je fakture i slabije je pečena. Široku upotrebu imala je takozvana ’dačka šolja’-plitki, levkasti sud, možda lampa, sa niskom, grubo izvedenom drškom. Visoki, izduženi lonci ili amfore, ukrašavani su urezanim motivima, kao što je sumarno izvedena talasasta linija. Iz vremena prve etape razvoja keltske kulture na području bivšeg jugoslovenskog Podunavlja , odnosno iz vremena koje je prethodilo delfskom pohodu, do skora je bilo malo lokaliteta koji su sadržali pouzdano datovan, ali sporadičan keramički materijal. Međutim, zaštitnim iskopavanjima koja su vršena na području antičkog Viminacuma otkriven je lokalitet Pećine. Materijal sa Pećina je potvrdio pretpostavke o keramici iz ovog perioda. Vreme iz koga potiče većina grobova sa Pećina jeste period koji je prethodio formiranju plemena Skordisci, pa se zato o sonivačima ove nekropole može govoriti kao o ortodoksnim pripadnicima keltske populacije. Izuzetak čine sahrane autohtonih stanovnika, čiji grobovi sadrže keramičke posude rađene rukom. Od ranije poznatih oblika iz ovog perioda na Pećinama se javljaju konične profilisane zdele uvučenog oboda i lonci širokog recipijenta i razgrnutog oboda. Osim ovih tipova u ovom periodu postoji mnoštvo samostalnih oblika , koji su hronološki dobro opredeljeni metalnim nalazima. To su konično profilisana zdela ojačanog oboda iz groba 63. sa Karaburme i više bikonično profilisanih zdela sa Pećina. Osim zdela, u ovom periodu poznati su i manji lonci, zatim dva tipa sudova sa dve drške, od kojih je prvi-dvouhi pehar, ukrašen punktiranim ornamentom, a drugi-duboki dvouhi lonac. Još jedan keramički tip karakterističan je za ovaj period, a to je visoki kruškoli lonac razgrnutog oboda, s plastičnim rebrom na vratu i prstenastog dna. Druga faza razvoja keltske kulture u jugoslovenskom Podunavlju počinje od povratka Kelta iz neuspelog pohoda na Delfe, gde su se posle poraza koji je osujetio sve njihove ratne planove, vratili na mesto sa koga su

krenuli. Tu su, zajedno sa svojim sunarodnicima koji nisu učestvovali u pohodu i autohtonim življem, formirali etnički konglomerat, koji je stvorio jednu novu i osobenu kulturu. To vreme, naročito II vek p.n.e, jeste doba procvata kulture Skordiska, koje je trajalo sve do 34. godine, odnosno do pobede Scipiona Azijagena nad plemenom Skordiska. U tom periodu formira se nov i originalan stil, na koji su presudan uticaj imale helenistička i autohtona kultura. U početnoj (A) fazi ovog kulturnog perioda još je dosta jak uticaj helenističke kulture, što pokazuje i keramički materijal, a naročito duboki dvouhi lonac-krater iz groba br. 34 sa Karaburme i groba br. 268 sa Pećina. Zatim, o tome svedoče i kantarosi, poznati iz groba br. 59 sa Karaburme i iz groba br. 31 iz Donjeg Grada. U podfazi A ovog perioda česta je pojava dvouhi peharta, čije drške visoko prelaze obod i koji u kasnijim fazama dobijaju drugačiju modelaciju. Za ovaj keramički tip može se poudano reći da predstavlja originalan keramički oblik Skordiska, nastao u oblasti jugoslovenskog Podunavlja. Zna se da ga nema u oblastima Češke, Moravske, Slovačke, Mađarske i Rumunije. Krajem ovog perioda, odnosno krajem II veka p.n.e javlja se grafitirani, glačani ornament koji u narednom razdoblju dobija punu primenu. U drugoj podfazi tog kulturnog perioda javlja se, među grubim posudama, tip lonca u vidu situle, u čijoj zidnoj masi ima dosta grafita, koji izuzetno pospešuje vatrostalno svojstvo tih posuda. Jednostavno su profilisani, sa žljebom ispod oboda, na čijoj se spoljnoj površini najčešće nalaze duboko urezane prave ili polukružne linije. Na završetku te faze javlja se i takozvana dačka šolja, konične forme, sa masivnom obličastom drškom, koja spaja obod sa dnom. Na starijim primercima drška doseže do samog dna, a na mlađim se često izdiže iznad donje površine dna. Na mlađim primercima čest je ornament kosih paralelnih zareza na obodu, sa spoljen strane i po rubu dna. Funkcija tih šolja nije jasna, ali je sigurno da je korošćena u razne svrhe, čim je toliko dugo upotrebljavana. Krišan smatra da su upotrebljivane kao svetiljke, što zaključuje po nalazima in situ. O tome kako je nastala ova keramička vrsta, Krišan takođe misli da je evoluirala iz halštatske šolje koja je nalažena u skitskim grobovima iz VI i V veka p.n.e i da je u takvom obliku ne treba datovati pre I veka p.n.e. To tvrđenje potkrepljuje nalazima iz Zimnicea. Na lokalitetu Snegovo, u Dakiji, šolja se takođe javlja u zatvorenim celinama koje su novcem datovane u 69, 49 i 42. godinu p.n.e. Te šolje nalaze se na dačkim lokaltetima sve do II veka n.e, kada je već dobar deo dačke zemlje potpao pod vlast Rima. Osim toga, ima i nalaza iz 271. godine n.e, kada su Rimljani napustili Dakiju, pa čak i u grobovima iz III i IV veka n.e.

Kantaros, III-II vek p.n.e, Karaburma

Siva zdela, II vek p.n.e, Karaburma

Treća faza razvoja kulture Skordiska počinje posle 84. godine, odnosno posle poraza koji je Skordiscima naneo Lucije Scipion Azijagen, i traje sve dok nisu potpali pod vlast Rimljana, kada oni gube samostalnost. Taj period kulture Skordiska karakterišu stalni sukobi sa Rimljanima, u kojima su Skordisci sve češće pobeđivani. Taj period ne donosi nove oblike u keramici, ali se zato zapaža široka upotreba grafitiranog-glačanog ornamenta, koji će kasnije naći punu primenu i na rimskoj keramici. Razvoj tog elementa izuzetno je značajan, jer motivi koji se izvode tom tehnikom variraju od pravolinijskih do krivolinijskih, što je svakako odraz vremena i ukusa u kom su nastali. Ta promenljivost glačanog, grafitiranog ornamenta pomogla je dosta u analizi poznolatenskog keramičkog materijala i utvrđivanju periodizacije tog kulturnog stratuma na lokalitetima Židovar i Gomolava. Na oba ova lokaliteta uočava se sličan razvojni put tog ornamenta, U početnoj (I) fazi izvode se pravolinisjki motivi: prave kose linije, snopovi vertikalnih pravih linija, snopovi kosih linija, mrežasto postavljene linije i svi su nanošeni uglavnom na vrat posuda-lonaca i pehara. U tom periodu, krivolinijski ornament, valovita linija, samo se sporadično primenjuje, obogaćujući ovu oskudnu pravolinijsku ornamentiku. Na početku sledeće (II) faze zapaža se pojava ornamentalnog motiva, koji na neki

način povezuje pravolinijski i krivolinijski način ornamentisanja. To je, u stvari, valovita linija koja se lomi pod oštrim uglovima, tako da podseća na cik-cak linju, dok se uporedo s tim ukrasom javlja valovita linija i pravolinijski ornament. Česta pojava krivolinijskog ornamenta u ovoj fazi ne znači da su sasvim potisnuti pravolinijski motivi, jer su konsttaovane zdele koje nose oba ornamentalna motiva. Krajem II faze masovno se javlja krivolinijski ornament, a u fazi Židovar III javlja se, čak udvojena valovita linija. Taj način ukrašavanja kasnije se primenjuje i na rimskoj keramici. Nije potpuno jasno otkuda taj ornament na keramici Skordiska. J. Todorović misli da je u pitanju uticaj germanskih Kimbra, koji su se neko vreme zadržali sa Skordiscima, i krajem II veka u savezništvu s njima, pustošili južne oblasti. Jedino područje, osim bivšeg jugoslovenskog Podunavlja, u kome je konstatovan ovakav način ukrašavanja je Transilvanija. Pored te tehnike, primenjivane na finoj keramici, javlja s ejoš i tehnika mat ogrubljivanja spoljne površine posuda, a na gruboj-tehnika češljastog ornamenta. Konične zdele uvučenog oboda sada dobijaju mat ogrubljenu spoljnu površinu, a zdele profilisanog oboda proizvode se u sve većoj meri, tako da skoro potiskuju ostale keramičke tipove. Javlja se i novi tip bikonične zdele širokog horizontalnog oboda, kao što su zdele sa Židovara i Gomolave. Dvouhi pehari dobijaju novi izgled, jer na vratu često imaju uglačani ornament. To je vrlo čest keramički oblik, kako na naseljima, tako i na nekropolama. Lonac širokog recipijenta i razgrnutog oboda i dalje se koristi, a često se javlja i pitos.

Manji sivi kantaros, Karaburma

Novo Mesto-Kandija, grob 40

U poslednjoj, četvrtoj fazi razvoja kulture Skordiska zapaža se veliki uticaj rimske civilizacije, koja je nezadrživo prodirala sa zapada, dolinom Save iz oblasti Akvileje, Emone, Nauportusa, Siscije i dr. Posle vojnog pada i gubljenja autonomije usledio je jak uticaj rimske kulture, koja se sve više infiltrira u kulturu Skordiska. Od keramičkih oblika zapažaju se visoki jednouhi vrčevi, kao oni sa Gomolave, i lonci ukrašeni češljastim ornamentom, kakav je konstatovan na Gardošu u Zemunu. Sve češće se javljaju posude crvene ili crvenkaste boje, a na unutrašnjoj strani često se uočavaju duboki tragovi vitla. Krajem I veka p.n.e, odnosno na prelazu iz III u IV fazu kulture Skordiska, na keramici se javlja još jedna tehnološka novina-prevlaka od fino prečišćene zemlje, koja je prepoznatljiva po tome što se ljuska.

Minijaturna srebrna fibula ranolatenske sheme sa obale Dunava kod Zemuna

Metalni artefakti Skordiska Metalni objekti istočne grupe Kelta u bivšim jugoslovenskim zemljama poznati su na prvom mestu po bronzanom nakitu i gvozdenom oružju. To je, uopšte uzevši, odlika latenske civilizacije u celini, pri čemu treba naglasiti nesrazmeru između nalaza metalnih predmeta iz nekropola i onih iz naselja. Slobodno se može reći da su proizvodi metalurgije bronze i gvožđa latenskog perioda u Podunavlju tipološki opredeljeni i datovani prema grobnim inventarima: nalazi iz naselja nisu samo malobrojni, već i nesravnjivo slabije očuvani. Fibule Razvitak fibula iz Podunavlja i drugih oblasti jugoistočne Evrope razlikuje se od razvitka fibula u srednjoj Evropi. One u podunavskim krajevima dobijaju druge dimenzije i svojstva i vremenom su se izdiferencirale od svojih srednjoevropskih imenjakinja. Posle naseljavanja keltskih plemena, fibule su, tokom III veka p.n.e, menjale tehnička svojstva. Neka njihova svojstva postepeno nestaju i, u II veku p.n.e, u izradu fibula majstori unose mnoge autohtone elemente. Međutim, to ne znači da je fibula tada izgubila osnovna tehnička svojstzva koja je čine fibulom keltske provenijencije.

U predkeltskom periodu, tokom IV veka p.n.e, u Podunavlje su dolazili uticaji sa dve strane. Tako se na jugu i zapadu razvijala fibula tipa Čertoza, a na severu fibula ranolatenske sheme. U jednom periodu ova dva tipa su se dodirivala i ukrštala. Pozni oblici evoluirane Čertoza fibule paralelno su egzistirali sa fibulama ranolatenske sheme. U suštini svi tipovi latenske sheme proizašli su iz poznohalštatske Čertoza fibule. Najmlaši tipovi Čertoza fibula imaju latenoidne oblike, nastale tokom IV veka p.n.e. Iz njih su počeli da se razvijaju razni tipovi, koji su se vremenom gubili i ponovo javljali tek u I veku p.n.e. Najkarakterističnija letanodobska fibula je strelasta fibula, koja je veoma jednostavnog oblika i predstavlja peralzni oblik od Čertoza ka ranolatenskim fibulama. Područje Vojvodine zastupljeno je samo jednim primerkom ove fibule, i to sa nalazišta Doroslovo kod Sombora. U ove oblasti dospela je verovatno putem importa. Sredinom IV veka p.n.e razvio se novi tip zoomorfne fibule. Rađena je tehnikom livenja, a karakteristična joj je povratna noga, koja je izrađena u vidu stilizovane glave ptice ili neke druge životinje. Ovaj tip javlja se u grobovima inhumiranih pokojnika IV veka p.n.e, a koristio se i početkom III veka p.n.e.

Bronzane i gvozdene fibule, odozgo na dole: fibula sa širokom oprugom, nepoznato nalazište, Obrenovac; nepoznato nalazište iz okoline Beograda; nepoznato nalazište, Novi Banovci; grob 29, Karaburma u Beogradu; nepoznato nalazište, Novi Banovci; fibula iz Dalja; fibula sa krstastom nogom sa obale Dunava kod Zemuna; grob 29, Karaburma u Beogradu; dve skoro identične fibule, verovatno iz Donjeg grada u osijeku; fibula sa glavom patke iz Donjeg grada u Osijeku i mala fibula ranolatenske sheme iu Kupinova

Osim strelastih i zoomorfnih fibula, u predkeltskom periodu Podunavlja javljaju se i kopljaste fibule, za koje se predpostavlja da su u ove krajeve takođe dospele putem importa. Prema nalazu iz groba 51 u Osijeku, ovaj tip fibule predstavlja prototipski primerak kopljastih fibula, koji je korišćen tokom čitavog razdoblja mlađeg gvozdenog doba. U I veku p.n.e kopljaste fibule dobijaju tipične latenoidne oblike. Jedan primerak čuva se u Muzeju Srema u Sremskoj Mitrovici, a potiče sa nalazišta iz Sremske Rače, dok je drugi primerak sa nalazišta Karaburma u Beogradu i nalazi se u Muzeju grada Beograda. U I veku p.n.e kopljaste fibule dobijaju nove oblike i varijante. Tako se pojavljuje astragaloidna fibula, o kojoj se među stručnjacima još i danas vodi polemika. U mlađem gvozdenom dobu najrasprostranjenija je bila lučna fibula i zastupljena je u svim fazama ovog razdoblja. U najranijoj fazi najbrojnija je bila fibula rastavne konstrukcije, u stvari fibula ranolatenske sheme.

Minijaturna srebrna fibula ranolatenske sheme sa obale Dunava kod Zemuna

Kasnije su zastupljene fibule prelaznih formi, a u najmlađoj fazi-fibule sastavne konstrukcije. Svi ovi tipovi imaju više varijanata, o kojima je bilo reči u drugim delima, tako da se ovom prilikom neće ponavljati njihova klasifikacija i determinacija. Činjenica je da je fibula lučnog tipa veoma dugo egzistirala i da su u njenoj izradi zanatlije najviše primenjivale elemente materijalne kulture autohtonog stanovništva. Na teritoriji Skordiska takođe je bilo dosta fibula sa velikom oprugom, tzv. pseudofibula, kako ih je, prema srednjoevropskim nalazima nazvao J. Filip. One su lučnog oblika, ali sa ranijim i kasnijim varijantama. Isti je slučaj i sa fibulama sa diskoidnom nogom, koje se u raznim varijantama protežu tokom čitavog latenskog doba u Podunavlju. U I veku p.n.e, javljaju se izvesni primerci ovih fibula, rađeni u tehnici filigrana. Kod fibula ovog tipa diskoidna noga filigranski je izrađena ili je ova thenika zamenjena tehnikom livenja, što u stvari predstavlja samo lošu imitaciju. Od fibula sa diskoidnom nogom svakako treba odvojiti filigranom ukrašene fibule. Ovo ukrašavanje obično se izvodilo na luku fibule. Filigranom ukrašene fibule potiču iz kasnijih vekova, iz prelaza II u I vek p.n.e, i vrlo su retke na nalazištima u Podunavlju. Još jedna dosta retko nalažena fibula u grobovima Skordiska je fibula sa plastičnom ornamentikom. To su fibule sastavne konstrukcije, čiji je luk ukrašen plastičnom ornamentikom. Rađene su tehnikom livenja. Pojavile su se polovinom III veka p.n.e i bile su u upotrebi tokom čitavog II veka, u doba plastičnog stila, koji je u to vreme dominirao u keltskoms vetu srednje Evrope.

Gvozdena fibula sa plastičnom ornamentikom iz groba 60 sa Karaburme u Beogradu

U I veku p.n.e uveliko je bila u upotrebi fibula sa četvrtastom nogom. Poreklo ove fibule za sada još nije utvrđeno. Kod nje je karakterističan mali ispust na vrhu noge ili, pak, kružni otvor na nozi. Fibula ovog tipa dugo je u upotrebi i živi još i u istorijskoj epohi, paralelno sa fibulama sa emajliranom pločicom. Fila sa četvrtastom emajliranom pločicom veoma je rasprostranjena na nalazištima pokraj obala Dunava-između

Zemuna i Slankamena, a najranije se datuje na prelaz iz stare u novu eru. To je fibula sastavne konstrukcije, kao i fibula prethodnog tipa, s tom razlikom što njihov luk ne mora da bude lučno savijen. Po svemu sudeći, to je bio vrlo omiljen oblik, jer je emajlirani deo na luku vrlo lepo i efektno izgledao. Najstarije fibule u latenskom periodu bivšeg jugoslovenskog Podunavlja pripadaju tipološkom horizontu označenom u srednjoj Evropi kao Duchcov-Münsingen. U Duchsovu, u Češkoj, nađena je jedna od najbogatijih ostava votivnog nakita iz ranog latena, dok Münsingen označava veliku, sistematski istraženu keltsku nekropolu u Švajcarskoj, čije su grobne celine omogućile izradu hronološkog sistema prihvaćenog za latenski period zapadne i centralne Evrope. Fibule ove vrste spadaju među najlepše i najbrižljivije izrađene primerke bronzanog nakita u ranom latenu Podunavlja. One imaju masivan, bronzani luk, ukrašen paralelnim rebrima ili plastičnim spiralama, sa slobodno povijenom nogom, na čijem se kružnom završetku nalaze medaljoni od korala ili emajla. Sledeća serija fibula, nešto mlađih, jednostavnija je po izvođenju-ovalne medaljone zamenjuju na povijenoj nozi kuglaste perle, a sama noga se sve više oslanja na povijen i nešto skraćen luk, koji može da bude i znatno proširen. U razdoblju koje prethodi fazi utvrđenih naselja preovladavaju duge i suke fibule, sa nogom pričvršćenom za luk, tako da se dobija celovita konstrukcija. Ovi oblici fibula nastavljaju da žive i tokom završne etape latenskog perioda-u nekim slučajevima se ponovo vraća uzdignuti luk (lažna srednjolatenska shema). U vremenu utvrđenih naselja javlja se i velika fibula (tipa Jarak) izrađena od solidne srebrne žice, sa kopljasto proširenim lukom, na koji se pričvršćuje povijena noga. U centralnim oblastima Balkana javljaju se varijeteti latenskih fibula, najčešće proizašlih iz srednjolatenskih uzora. To su izdužene fibule čiji su lukovi i duge, povijene noge, konstruktivno povezani. Takvi latenoidni oblici nakita doprli su duboko na jug Balkana (nekropola Gostije na Skadarskom jezeru).

Bronzana fibula iz groba 110 sa Karaburme u Beogradu

Grivne Iz oblasti srednje Evrope, keltska plemena su u novu otadžbinu u Podunavlju donela razne oblike grivni. Ove grivne su u starijim epohama češće korišćene i mnogo bolje oblikovane nego grivne iz kasnijeg vremena. Grivne sa pečatoobraznim krajevima i grivne sa kopčom vrlo su retke na našim nalazištima i potiču iz perioda naseljavanja keltskih plemena u Podunavlju. Astragalodine grivne takođe potiču iz vremena naseljavanja Kelta i egzistiraju paralelno sa prethodnim tipom, s tom razlikom što se smatraju čistim proizvodom donjopanonskih radionica i što su odatle izvožene u oblasti srednje Evrope. Grivne sa granulama zatvorenog su oblika, a rađene su tehnikom livenja. Vezuju se za najraniji period keltskog života u Podunavlju. Egzistiraju zajedno sa prethodnim oblicima grivni, kao i sa ostalim nakitom ovog doba kao što su astragaloidni pojasevi, fibule ranolatenske sheme i drugo. Po svemu izgleda da krajem III veka p.n.e izloaze iz upotrebe jer je verovatno u to vreme i prestala njihova proizvodnja. Najlepše grivne najranije faze nesumnjivo su grivne sa plastično ukrašenim člancima. Članci su krstastog oblika, veoma lepo izliveni, a potom cizelirani. Ove grivne predstavljaju najlepše primerke umetničkog

stvaralaštva keltskih majstora. Kulminaciju dostižu u vreme plastičnog stila u oblastima srednje Evrope. Primerci iz Slavonije, Bačke i Srema nisu rađeni u ovim krajevima, već su verovatno importovani iz srednje Evrope. Kao i prethodne, grivne sa jajastim člancima, spajale su se na šarnir. Rađene su tehnikom livenja i, prema nalazima iz grobova inhumiranih pokojnika, očigledno je da su i za života nošene na donjim delovima nogu. Iz Bačke i Srema, kao i južnije od Save i Dunava, potiču samo grivne sa šupljim člancima, odnosno mlađe varijante. Najviše su zastupljene u Karpatskoj kotlini, dok se starije varijante viđaju na nekropolama Češke i Moravske. Grivne ukrašene zakivkama zastupljene su jednim primerkom sa Karaburme, a drugi primerak je otkriven u Vatinu. Rađene su od bronze i tankog lima koji je ukrašavan zakivkama, a potom štanclovan u vidu gusenice. Krajevi su ulazili jedan u drugi i obično su ukrašavani tehnikom urezanih linija. Približan oblik imaju grivne sa elipsoidnim člancima. Rađene su u jednom komadu tehnikom livenja. Samo jedan primerak, nađen na Karaburmi, ne pruža dovoljno elemenata da bi se mogao uočiti vremenski raspon upotrebe, bez obzira na to što je konstatovano da su bile korišćene već u III veku p.n.e. Potrebno je navesti i grivne rađene u tehnici filigrana. Jedan fragmentovani primerak iz Osijeka ukazuje da su filigranske grivne bile veoma dragocene u nakitu stanovništva toga doba. Rađene su čistom tehnikom filigrana i granulacije. Nakit ovog tipa može da se veže za pozniji period starijeg gvozdenog doba, za predkeltsko razdoblje Panonije, za horizont Čuruške ostave, kao i za nalaze iz Szaradz-Rӧgely.

Srebrna filigranska grivna iz Donjeg grada u Osijeku

Grivna posebnog tipa koja se pojavila krajem II veka p.n.e je tzv. staklasta grivna. Vrlo retko je zastupljena u naseljima i nekropolama Skordiska. Prema načinu obrade ornamentalnih motiva, mogu se izdvojiti neke varijante. U jednu se ubrajaju one koje su ukrašene bradavičastim ispupčenjima, a u drugu-grivne sa plastičnim koncentričnim prstenovima; treću varijantu čine grivne sa plastičnim prepletom. Sve navedene grivne rađene su od staklaste pastozne mase. U kulturnom sloju Gomolave nađeno je nekoliko fragmenata staklastih grivni plavičaste boje, čija je površina ukrašena plastičnim koncentričnim prstenovima ili motivima plastičnih cik-cak linija, koje su izvedene belom bojom. Nesigurni su podaci slučajno nađenih fragmenata staklastih grivni sa latenskih nalazišta na obali Dunava kod Zemuna. Oni, međutim, ukazuju na eventualno postojanje još jedne varijante grivni zelenkaste boje. Jednostavnih su oblika i, prema ostalim nalazima sa ovog područja, upućuju na nešto starije vreme.

Grivna iz groba 60 sa Karaburme u Beogradu Ornamentisana grivna iz Vukovara

Narukvice Po formi i načinu izrade, narukvice mogu da se podele u više tipova. Najmasovnija je spiralna narukvica, rađena od bronzane i gvozdene žice, kružnog preseka, sa nekoliko navoja koji nisu uvek ukrašeni. Ova jednostavna narukvica bila je znatno rasprostranjena još kod autohtonog stanovništva Podunavlja. Prilikom nastanjenja, keltska plemena su prihvatila ovu vrstu narukvice, ali su je vremenom modifikovali i stvorili nove oblike. Jedna od takvih je i narukvica sa ukrštenim krajevima, čiji je srednji deo proširen, a krajevi se lepezasto završavaju. Ovi delovi obično su ukrašeni jednostavnim motivima urezanih linija. U mlađim periodima krajevi su obrađivani u vidu stilizovane zmijske glave. Ovom tipu pripada i narukvica sa uvijenim krajevima. Krajevi ovih narukvica su istanjeni i svaki od njih se spiralno vezuje za suprotni krak. Ovo je najmlađa varijanta spiralnih narukvica, a najranije se javljaju na prelazu iz II u I vek p.n.e. Deschelette smatra da su narukvice ovog tipa poreklom iz grčkih radionica i da su iz tih krajeva posredstvom trgovine dospele u Podunavlje.

Spiralna bronzana narukvica sa Ropsi Ćuprije

Narukvica iz groba 19 sa Karaburme u Beogradu

Narukvice, odozgo s leva na desno: gvozdena narukvica sa Ropsi Ćuprije u Beogradu, grivna iz Donjeg Grada u Osijeku; grivna sa granulama sa pruge Niš-Pirot; grivna sa kopčom iz sela Vatin kod Vršca; karika iz Sremskih Karlovaca; veća karika iz Sremskih Karlovaca i gvozdena narukvica iz groba 4 sa Karaburme u Beogradu

Pojasevi Metalni pojasevi su igrali značajnu ulogu podjednako u muškoj i ženskoj nošnji Kelta. Uz astragaloidne pojaseve, nasleđene iz starijeg gvozdenog doba, zastupljeni su i oni sastavljeni od posebno oblikovanih članaka, inače rado nošeni kod Skordiska. Izrađeni od bronzanog lima, ispunjeni naročitom smesom, članci se povezuju u ustaljenom ritmu, sa kopčama ukrašenim privescima, koji imaju složenu kompoziciju. Od hronološkog značaja su široke pojasne kopče, označene kao ’tip Laminci’, prema istoimenom nalazištu u severozapadnoj Bosni, tačnije u Posavini. To su zapravo široke, ovalne metalne ploče, presvučene bronzanim limom, sa iskucanim motivima koncentričnih krugova i girlanda, grupisnaih u posebna polja. Upotreba kopči ove vrste se vezuje za I vek p.n.e. Pojasevi su prvenstveno imali praktičnu namenu, ali su služili i za ukras, pa su rado nošeni u praistoriji.

Najstariji tip iz areala Panonije i Podunavlja je astragaloidni pojas, koji je rađen u bronzi i ima izvrsna tehnička svojstva. Pojavio se i bio je u upotrebi već u V veku p.n.e kod balkanskog plemena Autarijata. Kasnije je prenet i u severne krajeve, tako da je prilikom dolaska keltskih plemena krajem IV veka p.n.e već bio odomaćen u ovim krajevima. Pošto je bio vrlo jednsotavan i praktičan u nameni, novodošla plemena su ga brzo prihvatila i održao se tokom čitavog razdoblja starog veka. Veliki broj nalaza u Poduavlju potvrđuje pretpostavku da je bio omiljen. Po Brunšmidu, ovaj pojas su koristili i ratnici.

Osim ovog zatečenog pojasa, kelti su imali izvrstan pojas sa zoomorfnim ukrasima koji su doneli u Podunavlje. On je bio sastavljen od krstastih članaka, obično ukrašenih emajlom u boji. Na ovim pojasevima kopče su bile ukrašene stilizovanim predstavama glave životinja, pa su u celini imali izuzetan izgled. Ovakav pojas nije mogao biti u masovnoj upotrebi jer je njegova izrada bila dosta skupa. Zbog toga se smatra da su ga izuzetno nosile žene viđenijih, bogatijih ljudi tadašnjeg društva. Ovakav dobro očuvani pojas je iz Osijeka i ukazuje da je u donje panonske krajeve došao iz srednjoevropskih radionica, putem importa, kada su ovi krajevi bili pod uticajem animlanog stila u V i IV veku p.n.e. Donjopanonske radionice nikada nisu izrađivale pojaseve ovakvog tipa. Osim navedenih, grupi ukrasnih pojava pripadaju i oni koji su rađeni na principu povezivanja tankih karika raznih varijanti i debljina kao što su lančani pojas sa tordiranim člancima. Primerci ovakvog pojasa nađeni su u Rumi i Ritopeku. Interesantan je i pojas sa karikama koje se međusobno povezuju sponama. Razni dugi lančani pojasi, sa paftama ili bez njih, dopunjuju šarolikost ove vrste nakita koji je bio u upotrebi kod Skordiska.

Bronzani astragaloidni pojas iz groba 15 sa Karaburme u Beogradu

Ovim ukrasnim pojasima treba dodati i kožne pojase, čije su bronzane ili gvozdene pafte sačuvane u grobovima i naseljima Skordiska. Pafte laminačkog tipa, koje su ukrašene raznim ornamentalnim motivima na bronzanom limu, smatra se da vode poreklo još iz starijih epoha, a zadržale su se u upotrebi do kraja stare ere. Drugi tip pojasa je tzv. lančani pojas ratnika. Obično je rađen od debele gvozdene žice u vidu međusobno spojenih osmica. Krajevi se azvršavaju većom karikom i kopčom. Svaki pojas se obično sastojao iz dva lančana dela, od kojih je jedan kraći, i kožnog dela-koji do danas nije mogao da se sačuva. Lančani pojasi su masivnog izgleda i nius uvek bili ukrašavani. U izvesnim slučajevima, ukrasi su izvođeni tehnikom čakanovanja. Lančani pojas je pripadao opremi ratnika. Za njega je vezivan mač i drugo oružje koje je ratnik nosio. Prema nalazima iz grobnih celina, lančani pojasi ovog tipa pojavili su se krajem III veka p.n.e i ostali su u upotrebi kod Skordiska sve do kraja njihove nezavisnosti i samostalnosti. Prstenje Iako su nalazi u zatvorenim celinama malobrojni, oni pokazuju da su Skordisci prstenje nosili još u III veku p.n.e. Prstenje je obično rađeno u obliku karika, čije su površine ukrašene granulama ili su to bile obične karike od gvožđa ili bronze. Tek u I veku p.n.e pojavio se prsten današnjeg klasičnog izgleda. Jedan deo ovakvog prstena obično je bio proširen i udubljen. U udubljenja je stavljena crvenkasta pastozna masa, koja je prstenu davala dekorativni izgled.

Naušnice Naušnice su takođe korišćene u ukrašavanju; međutim samo dva nalaza tordiranih srebrnih naušnica sa Karaburme ukazuju na to da Skordisci nisu imali ovaj tip naušnica, već da su ih prihvatili od starosedelaca, i to odmah posle naseljavanja i stabilizacije u Podunavlju. Interesantno je da u grobovima starijeg perioda nisu pronađene nikakve naušnice. Đerdan Đerdan je , međutim, bio u većoj upotrebi kod Skordiska. Oni su ga koristili još u najranijoj fazi svog boravka u Podunavlju, a đerdani iz ovog perioda ukazuju na prošlost starosedelaca. Perle đerdana su obično bile okrugle ili bikonične, sa okcima ili bez njih, veoma širokog spektra boja. Tokom II veka pojavile su sen perle od staklaste mase, raznih boja i oblika. U I veku p.n.e dobijaju punu afirmaciju i egzistitaju zajedno sa sa staklastim grivnama. U ovo vreme, paralelno sa njima, pojavile su se bikonične perle od zlata. Za sada su konstatovana samo četiri primerka, i to sa nekropole u Osijeku. Torkvesi Torkvese su Kelti doneli prilikom seobe. Oni se javljaju u prvoj fazi njihovog života u Podunavlju. Međutim, par primeraka sa Karaburme i jedan primerak iz Bugarske ne pružaju realnu sliku o brojnosti torkvesa i njihovom korišćenju tokom III veka p.n.e. Fragment jednog tordiranog torkvesa iz groba na Karaburmi ukazuje da su ovi predmeti u nešto izmenjenom obliku živeli i u poznije doba.

Bronzeni torkves iz konjaničkog groba 16 sa Karaburme u Beogradu

Fibula tipa Jarak, Karaburma Fibula, III-II vek p.n.e, Karaburma

Tehnika loop in loop, ’lisičjeg repa’ kojom su rađeni lanci za nakit kod Skordiska, npr. Židovarsko blago

Fibula sa lancima, III vek p.n.e, Karaburma

Oružje Oružje Skordiska, izrađeno od gvožđa, podleže istoj tipološkoj i hronološkoj evoluciji, kao kod ostalih istočnih Kelta. Mač U vremenu kolonizacije Podunavlja izrađuju se dvosekli mačevi sa oštrim vrhom i ovalnim medaljonom na završetku kanija. Tokom ratova u Makedoniji i Trakiji javlja se najzanimljivija serija-mačevi su još duži, njihove kanije se ukrašavaju floralnim motivima i stilizovanim mitskim životinjama. Taj karakteristični stil dekosrisanja korica mačeva, označen je još ranije kao ’ugarski’ jer se izrada i rasprostiranje tih mačeva vezuje najpre za Panoniju. Medaljoni se sada stapaju sa vrhovim kanija, dobijajući izduženi, listoliki oblik. Najzad, u poslednjem veku stare ere dugi mačevi, takođe sa dva sečiva, imaju zaobljeni vrh, ukrašavanje korica se napušta, dok medaljoni prerastaju u ojačanje klinasto završenih kanija. Mač je nesumnjivo bio najvažnije i veoma cenjeno oružje keltskih ratnika, a kasnije i kod Skordiska. Tipičan dvorezni keltski mač rađen je od veoma dobro kovanog i kaljenog gvožđa. Bio je rasprostranjen u svim nekropolama i usamljenim grobovima na veloj teritoriji Velikih Skordiska. Na teritoriji Malih Skordiska za sada je nađeno samo nekoliko gvozdenih mačeva. Kao i njima srodna srednjoevropska keltska plemena, Skordisci su u najstarijoj fazi koristili dvorezne mačeve dužine 60-65cm. Kasnije su ih izrađivali od bronze, a zatim od gvozdenog lima; završavali su se u vidu medaljona. Bez obzira na to što se ovaj tip mača pojavio veoma rano, kod Skordiska je egzistirao tokom III, pa i II veka p.n.e. On je duže bio u upotrebi paralelno sa novim tipom gvozdenog mača, čija se kanija srcoliko završava, a dužina iznosi do 80cm. Početkom I veka p.n.e pojavio se dugi mač (oko 100cm dužine), a pri kraju toga veka ponovo se pojavio kratki mač, ali sa novim bojnim svojstvima. Najstariji mač koji je otkriven u Podunavlju je sa nalazišta u Kupinovu. Karakterističan je po dršci, koja je ukrašena antropoidnim predstavama. Ovaj tip je kod nas veoma redak. U naše krajeve dospeo je putem importa, i to u najranijem, a možda čak i u predkeltskom periodu. Antropoidni mačevi su retkost i za srednjoevropska nalazišta, pa ovaj iz naših oblasti predstavlja dragocen nalaz, kome treba posvetiti posebnu pažnju. Kako su nepoznati uslovi nalaza, teško je da se izvede određeniji zaključak za tačnije datovanje. Dechelette smatra da se ovaj tip mača pojavio u fazi Lt II i da je ostao u upotrebi i u fazi Lt III. Međutim, antropoidni mač iz Kupinova nije se mogao pojaviti pre nego što su keltska plemena naselila oblasti srednje Panonije i današnje Bačke, pa je mogao biti samo importovan, i to pre početka III veka p.n.e. Takođe bi se moglo protumačiti da je ovaj mač ovde dospeo u vreme prvog talasa naseljavanja keltskih plemena početkom III veka p.n.e. Izradi mačeva bila je posvećena velika pažnja u doba animalnog stila, kada su na proizvodima keltske provinencije u srednjoj Panoniji počeli da se javljaju elementi skitskog stila, ali prihvaćeni od keltskih plemena. U to vreme započeli su da ukrašavaju kanije mačeva. To su izvodili graviranjem grifona i drugih predstava stilizovanih životinja. To su bili omiljeni motivi Skita, koji su u to vreme već živeli izmešani sa Keltima u Panonskoj niziji. Mačevi sa tako ukrašenim kanijama nalaženi su i na nekropolama Skordiska, čak i tokom II veka p.n.e, kada je motiv grifona bio zamenjen floralnim ornamentalnim motivima. Sa prestankom ekonomske ekspanzije, koja je tokom II veka p.n.e zahvatila zemlju Skordiska, mačevi postaju jednostavniji i funkcionalniji, bez ukrasnih dodataka. Predpostavlja se da je pleme Kimbri, koje je u I veku p.n.e prešlo preko zemlje Skordiska, uticalo na dalji razvitak oružja. Sada se, umesto mača od oko 80cm dužine, nailazi na duge, tipične tzv. germanske mačeve, koje su donjopanonske radionice počele uveliko da proizvode. Na ovakav razvoj svakako je uticalo germansko pleme Kimbri, jer oni nisu samo projurili kroz ove oblasti već su pojedine njihove grupacije ostajale u zemlji Skordiska. Pod njihovim direktnim uticajem, u pogodnom trenutku, javila se potreba za novim oružjem. To je omogućilo Skordiscima da s novim oružjem stanu u odbranu svojih krajeva od rimskih legija. Ovakvi dugi mačevi omogućavali su ratniku da vodi borbu iz daljine, pa su na taj način protivniku nametali novu taktiku. Međutim, vremenom su i rimske legije nametnule Skordiscima borbu izbliza, pa im je za takvu borbu dugi mač bio nepodesan. Zbog toga su u početku Skordisci koristili duži bojni nož, a u poslednjim sukobima sa rimskim legijama u borbama su koristili novi kratki mač. On je bio izvrsnog kvaliteta i tipična kopija dugog mača. Na žalost, na osnovu jedinog primerka, nađenog na Karaburmi u Beogradu, ne može se reći da je bio u masivnoj upotrebi. Izgleda da je vrlo brzo prevaziđen, a njegovo mesto zauzeo je rimski kratki mač gladius.

Radionice koje su izrađivale mačeve žigosale su svoje proizvode. Teško je utvrditi da li su one imale jedan ili više znakova za žigosanje. Mačevi sa urezanim žigovima bili su rasprostranjeni na svim lokalitetima srednje Evrope. Međutim, po brojnosti, donjopanonski nalazi su bili u većoj prednosti. S obzirom na to može se zaključiti da su u Podunavlju postojale veće radionice za izradu oružja i da se oružje iz ovih krajeva izvozilo kako u severne tako i u druge oblasti. Koplje Nekoliko stotina gvozdenih kopalja, otkrivenih na nekropolama i usamljenim grobovima u zemlji Skordiska omogućilo je da se svojevremeno izvrši izvesna klasifikacija, koja i danas može da se koristi, ali je u hronološkom smislu nedovoljno pouzdana. Razvrstavanje u četiri osnovna tipa gvozdenih kopalja izvršeno je na osnovu različite izrade srednjeg dužnog rebra i promena nastalih na listu i usadniku. Uglavnom se može naglasiti da kratka, listolika koplja odgovaraju periodu naseljavanja Kelta u Podunavlju, da zatim dobijaju sve izduženiji oblik sa listom koji se sužava prema vrhu. Ona se ukrašavaju urezanim motivima nešto kasnije u odnosu na period kada se to čini i sa koricama mačeva. Završni obrazac čine veoma duga koplja sa suženim listovima i izduženim vrhovima, ponekad bez tako karakterističnog centralnog rebra. Prvi i osnovni tip je koplje sa slabo naglašenim srednjim dužnim rebrom. Poprečni presek ovog koplja ima u profilu izgled položenog romboida. List sečiva je izdužen, a usadnik je srednje dužine, kružnog preseka. Tokom II veka p.n.e počinje ukrašavanje trouglastim ukucanim motivima duž sredine koplja, a u I veku p.n.e usadnik se menja, pa se pojavljuje novo koplje sa masivnijim, facetiranim usadnikom. Kako kod ovih tako i kod ostalih tipova kopalja vremenom je kvalitet izrade postajao sve bolji. Koplje sa slabo naglašenim dužnim rebrom korišćeno je i ranije, u predkeltskom periodu, i bilo je rasprostranjeno ne samo u Podunavlju već i u širem području srednje i jugoistočne Evrope, i to kod domorodačkog stanovništva. Isti je slučaj i sa drugim tipom koplja, čije je dužno rebro naglašeno. Kod ovog koplja list sečice je vremenom menjao širinu, a usadnik dužinu. Kod ranih tipova iz starijeg gvozdenog doba, srednje dužno rebro imalo je blaže strane. U doba latena strane postaju sve vertikalnije, tako da se kod izvesnih varijanata u II veku p.n.e pojavljuje dužno rebro pravougaonog preseka. U II veku p.n.e list sečiva je proširen, a u I veku p.n.e sečivo se izdužuje do 80cm. Kod ovih varijanti usadnik je minimalan i koničnog je oblika. Primerci sa Karaburme i iz Obrenovca ukazuje na to da su ih izrađivali izvrsni majstori kovači. Oni su ih veoma lepo oblikovali, a, osim toga umeli su odlično da ih kale, tako da je to i danas veoma kvalitetan čelik. Kod trećeg tipa koplja dužno rebro je nenaglašeno kao i kod prvog tipa, s tom razlikom što se sa obe strane sečiva protežu uzdužni paralelni kanali. List sečiva je obično uzan. Retki su primerci ukrašavani girlandama, koje su izvođene tehnikom ecovanja. Za sada je ova varijanta predstavljena samo sa dva primerka sa Karaburme. Oni potiču iz perioda kada je privreda Skordiska bila na vrhuncu. Srednje dužno rebro pravougaonog preseka zastupljeno je kod kopalja koja su svrstana u četvrti tip. List sečiva je izdužen, a usadnik normalne dužine i obično ukrašavan udubljenjima. Ovaj tip koplja javlja se tek krajem I veka p.n.e. Kod velikih kopalja, na jednoj strani drvenog dela obično je uglavljivan probojac. Imao je izgled tuljka ili trna, a služio je za probijaje protivnikovog štita ili ga je ratnik koristio u izuzetnim slučajevima, kada je u toku borbe to bilo potrebno. Bio je zastupljen i masivan, što je omogućavalo lakše probijanje štita. Mala gvozdena koplja džiliti, po obliku podsećaju na velika koplja prvog i drugog tipa. Njihova dužina iznosila je oko 20cm. Zastupljeni su skoro u svim ratničkim grobovima Podunavlja. Zajedno sa dugim kopljem, ratnik ga je uvek nosio sa sobom, jer je bilo veoma pogodno za bacanje. Pre nego što bi istupili u borbi, ratnici su ova koplja bacali iz daljine, nanoseći na taj način ozlede i unoseći paniku u redove neprijatelja. Džiliti kasnijih tipova unekoliko se menjaju, tako da im je usadnik produžen. Bojni nož Zastupljen je u mnogim grobovima u Podunavlju. Poneki primerak dostiže dužinu i 60cm. Gvozdeni bojni nož je polukružnog sečiva, sa kratkom gvozdenom drškom lučnog oblika, koja se završava kuglom ili nekim proširenjem. Drška je sastavni deo sečiva i kovači su ih radili iz jednog dela. Kratak krivi nož bio je u upotrebi ne samo kod podunavskih Skordiska već i kod drugih plemena u Panoniji. Vremenom se kod Skordiska ukazala potreba za kratkim mačem kako bi ratnik efikasnije mogao da vodi borbu izbliza. Pod uticajem susednih ilirskih plemena, koja su imala vrlo dobar kratki mač mahairu, Skordisci su postojeći kratki krivi nož adaptirali za ove potrebe. Oni su ga produžili i masivnije izradili, pa su tako svoje ratnike obezbedili

praktičnim oružjem, kojim su mogli da pariraju protivniku u borbi izbliza. Ova adaptacija kratkog noža izvršena je samo u podunavskim oblastima u zemlji Skordiska, dok u severnim krajevima nije bilo potrebe za ovakvim ofanzivnim oružjem, jer su tokom I veka p.n.e samo Skordisci bili u stalnom strahu i borili se protiv rimskih legija. Mlađi tipovi su izduženiji, na završetku drške je obično manji prsten, a ne kuglica. Tobolac i strele Tobolac i strele su takođe delovi ratne opreme. Jedan fragmentovani primerak tobolca, od kojeg su očuvani samo metalni delovi, ne može da pruži određene podatke o njegovom obliku. Prema očuvanim ostacima tobolac je verovatno bio od kože, sa metalnim okvirima, koji su sppjeni zakivkama. Ovaj okov je bio neophodan da bi tobolac pravo stajao i da bi mogao da održi određenu količinu strela. Međutim strele nisu nađene u zatvorenim grobnim celinama. Jedan primerak koji je nađen van grobne celine na Karaburmi, ima široko sečivo i mali tulac. Predpostavlja se da su Skordisci koristili i druge tipove strelica, prihvaćene od susednih varvarskih plemena. Šlem-kaciga Šlemovi zauzimaju posebno mesto u odbrambenoj ratnoj opremi. Predstavljaju izuzetnu pojavu, a vezuju se za naoružanje i opremu ratnika koji su imali istaknuto mesto u društvu i koji su, pored vojne, imali i ekonomsku moć. Zbog toga je šlem bila retko u upotrebi, pa je malo primeraka na lokalitetima naših oblasti, a takođe i u drugim keltskim oblastima širom Evrope. Jedan primerak, koji donekle može da se veže za Skordiske, jeste nalaz iz Batine na Dunavu. Iako je dosta oštećen, vidi se da pripada italo-keltskom tipu i, prema ostalim nalazima iz groba, datuje se u kraj II veka p.n.e. Šlem je kalotastog oblika i nedostaje mu obrazina. Deo oboda je očuvan, pa se prema tome šlem može svrstati u mlađe tipove ranolatenskih, konično izduženih šlemova. Ipak, primerci rimsko-keltskih tipova na području Panonije nisu pronađeni. Poznat je jedan primerak iz gornje Trakije, sa Kazanlaka u Bugarskoj, i mogao bi da se veće samo za I vek p.n.e, za doba kada su Rimljani već gospodarili Trakijom. Potrebno je pomenuti i nalaz šlema iz Vrankamena u Bosni, bez obzira na to što ovo područje ne ulazi u areal Skordiska ili zonu njihovog uticaja. Ovaj šlem je italo-keltskog tipa i verovatno potiče iz perioda kada su Kelti prodirali u oblasti jugoistočne Evrope.

Zapaženo je da se Kelti u Podunavlju javljaju u vremenu kada su njihova migraciona kretanja još uvek u punom zamahu, što znači da najstarija etapa latena, shvaćena u srednjoevropskom smislu, ovde nije zastupljena. Prema hronološkom sistemu razređanom za srednju Evropu to je etapa Lt B (možda na završetku faze Lt B1), odnosno Lt IC prema podeli latena u zapadnoj Evropi. Određene osobenosti u tipološkom razvoju materijalne kulture Skordiska, izazvane njihovim posebnim geografskim položajem i istorijskim prilikama, ipak nisu toliko velike da bi tu kulturu odvojile od matične oblasti u Panoniji i Karpatskom basenu. Znatnije razlike se uočavaju u poslednjem veku stare ere kada su Skordisci izloženi snažnom uticaju dačke kulture, što je pre posledica političke moći Boirebistine kraljevine, nego nekog vidljivijeg kulturnog preokreta. U isto vreme umanjuje se donekle stalna povezanost Skordiska sa kulturnim arealom istočnih Kelta, što je svakako posledica istorijskih zbivanja. Između ta dva, međusobno suprotstavljena, razdoblja nalazi se period stalnih sukoba sa Rimljanima i Makedoncima, sa ratovima koji su najverovatnije vođeni u savezništvu sa drugim domorodačkim populacijama na Balkanu (Tračani, Iliri, Dačani). Ali ti stalni sukobi ne ostavljaju nikakve posledice na kulturu Skordiska-čini se naprotiv da je to razdoblje najtešnjeg povezivanja sa matičnim oblastima Karpatskog basena. Razlikuju se četiri razdoblja u životu Skordiska, u kojima se istorijski događaji podudaraju sa karakterističnim oblicima materijalne kulture. Vojni pohodi i kolonizacija Podunavlja Prodori Kelta na Balkan samo su nastavak njhovog infazivnog kretanja prema jugu Panonske nizije, usmerenog na Grčku, odnosno istočni Mediteran. Da je to tako, najbolji dokaz su osnivanje kraljevine Tilis u Trakiji (oko 277. godine p.n.e) i Galatije u Maloj Aziji (III-II vek p.n.e). Zaposedanje Podunavlja otuda je imalo strategijski značaj, kao obezbeđivanje pozadine i stvaranje snažnih vojnih centara za operacije protiv Makedonije i Grčke. Nekropola Pećine kod Kostolca odslikava verno populacioni sastav i materijalnu kulturu Kelta tog vremena. Ovde treba pridružiti i najstarije grobove na Karaburmi. Karakteristične su fibule tipa Duchcov-Münsingen, sa slobodnom nogom, povijenom iznad četvrtastog luka. Narukvice od bronze imaju plastične režnjeve u različtim varijantama, ili paralelnim urezima, bronzane nanogvice imaju slične forme kao i narukvice. Keramiku čine trbušaste amfore sa visokim vratom, zdele sa ravnim obodom, pehari sa dve ušice, pri čemu oni sa visokom, profilisanom nogom podsećaju na helenističke kantarose. Mačevi imaju ovalne medaljone, neki put ukrašene rozetama, koplja su kraća, sa širokim listovima, umba dvodelna. Naselja ovog perioda nisu poznata. Na nekropolama se primenjuje dvojni ritual, pokopavanje je u dubokim pravougaonim jamama. Prema svojim tipološkim odlikama, sve kategorije arheoloških nalaza iz ovog razdoblja vode poreklo iz Panonije, već zaposednute od strane istočnih Kelta. To potvrđuju i lokalni uticaji, kao što su naušnice od srebra, tordirane žice, skitskog porekla ili gruba keramika u grobovima na Pećinama, primljena iz starosedelačkog starijeg gvozdenog doba. Na istom prostoru sa keltskim grobovima na nekropoli Pećine, ukopani su i domorodački grobovi takođe sa prilozima. Keramika, oružje i metalni nakit (dvojne igle tipa ’omega’, fibule sa glatkim lukom, duga koplja, pehari sa ukošenim otvorom i romboidnim, ravnim dnom), sve to odgovara periodu završnog starijeg gvozdenog doba, kako je to već utvrđeno na Glasincu. Vremensko trajanje ove početne faze latenskog perioda u Podunavlju odgovara završetku IV veka p.n.e i prvoj polovini III veka p.n.e, periodu keltskog naseljavanja i stabilizacije (J. Todorović), prelazu sa faze IVA na IVB (M. Garašanin), etapi Beograd1 (D. Božić), odnosno LtB2 ili Lt I.

Keltska kultura u bivšoj Jugoslaviji, istočna grupa-faza I

Ratovi sa Makedonijom i Rimom Konačno zaposedanje Podunavlja, Posavine i donjeg Pomoravlja pruža Keltima solidan oslonac u napadima na južni, helenistički Balkan. Među nakitom sada preovlađuju duge, uske, fibule sa spojenom nogom, ’srednjolatenske sheme’. Narukvice, nanogvice i torkvesi izrađuju se u ’plastičnom stilu’, gde se dekorativni efekat postiže reljefnim ukrasima. Mačevi su dugi, sa pripojenim medaljonom na koricama, umba uglavnom pravougaona. Izdužuju se i vrhovi kopalja, gvozdeni ratnički pojasevi, izvedeni prepletom i bronzani, člankoviti pojasevi javljaju se u većem broju. Amfore i lonci imaju kraći vrat, a zdele dobijaju raščlanjeniji obod. Izuzev grobova na Karaburmi i nalaza iz uništenih grobalja u Sremu, koji pripadaju ovom razdoblju, druge nekropole nisu poznate, a takođe ni naselja. Isto tako nema ni vidljivijeg uticaja domorodačkih populacija. Skordisci su ostvarili potpuno gospodarenje koje su zaposeli i keltska materijalna kultura potisnula je u celini tradicije starijeg gvozdenog doba Podunavlja. Izrazite su i tesne veze sa Keltima u Panoniji jer se, tipološki uzevši, radi o istoj materijalnoj kulturi. Šira upotreba pehara sa dve ušice možda je jedina odlika grnčarije Skordiska, strana zapdnoj grupi i istočnim Keltima. Zanimljivo je da nema nikakvih vidljivih tragova o pohodima Skordiska, toliko puta pominjanim u tekstovima grčkih i rimskih pisaca: izuzev dve situle i bronzane posude sa rebrima i omfaloidnim dnom sa Karaburme, nedostaju bilo kakvi objekti helenističkog porekla. Grobne celine se sastoje od raznovrsnih priloga, ali po pravilu keltskog porekla, dok se elementi starijeg gvozdenog doba gube. Kako se u sledećoj etapi javlja rimski import u grobnim inventarima, to ne znači da su Skordisci prilagali pokojnicima i one predmete koje su sami izrađivali-ukoliko su njima raspolagali. Stoga vidljivo nedostajanje grčko-helenističke keramike, metalnih sudova i nakita, kao očekivanog ratnog plena iz toliko brojnih pohoda, traži svoje posebno objašnjenje. Ovo je najduži period u istoriji Skordiska jer obuhvata drugu polovinu III veka p.n.e i ceo II vek p.n.e. To je takođe period kulturnog i ekonomskog prosperiteta (J. Todorovič), faza IVB (Milutin Garašanin), Beograd 2a-2b (D. Božić) i Lt C ili Lt II.

Keltska kultura u bivšoj Jugoslaviji, istočna grupa-faza II

Utvrđena naselja u Podunavlju i Posavini Gubljenje udarne moći Skordiska usled poraza koje počinju da sve češće trpe od rimskih legija, jačanje dačke prevlasti, slabljenje i potiskivanje panonskih Kelta, koji gube otsudnu bitku sa Boirebistom, sve to prouzrokuje podizanje utvrđenih naselja Skordiska. Građevinarstvo te vrste nije, međutim, ispoljeno samo u latenskom periodu Podunavlja-celokupan keltski svet, od Galije do panonskih ravnica, podiže ubrzano snažna utvrđenja. Zato ova faza utvrđenih naselja nije lokalna pojava kod Skordiska-ona se uklapa u vreme opiduma, zajedničke karakteristike Kelta u poslednjem veku njihove samostalnosti. Javljaju se takođe i novi elementi materijalne kulture: fibule sa visokim lukom od glatke bronzane žice ’pseudolatenske sheme’, gvozdene fibule većih dimenzija, kao i one importovane sa zapada, iz noričkih oblasti, sa slobodnom nogom i jednostavnim lukom, neki put bez opruge, već na ’šarnir’, tj. zapinjanje se vrši preko male osovine na glavi fibule. Masovno se izrađuju narukvice od plave staklene paste, ukrašene sa raznobojnim umecima. Oružje se sastoji od dugih mačeva, dvoreznih, isto tako izduženih kopalja, kao i bojnih noževa. Umba su sada potpuno kružnih oblika. Mešu keramikom preovlađuju jajolike forme amfora, sa levkastim ili cilindričnim vratom, zatim grafitirani lonci sa češljastim ornamentom, zdele sa tipičnom S profilacijom oboda, kao i niski pehari sa visoko izvijenim ušicama. Posebnu odliku čine kupe ili šolje sa ravnim obodom i amfore ukrašavane, po pravilu, slikanjem sa crvenom ili tamnobraon bojom na beličastoj osnovi. Još jedna ornamentalna tehnika doživljava svoju punu primenu: to je glačanje kojim se najčešće u pozitivu nanose vrlo složene geometrijske, linearne kompozicije. I ovom tehnikom se ukrašavaju samo pliće zdele, amfore sa naglašenim ramenom i pehari sa dve ušice, pri čemu je većina ovih sudova rađena rukom. Na utvršenim naseljima Skordiska masovno se pojavljuje gruba keramika dačkog porekla, rađena isto tako rukom, ukrašavana pojednostavljenim, često nepravilnim urezivanim linearnim motivima. Najčešči oblici su ’dačka’ šolja izvođena u različitim varijetetima, široki lonac sa ravnim obodom i plitkim žlebom ispod njega, kao i visoko modelovane, vretenaste amfore. Među nakitom dačkog porekla treba istaći srebrne fibule sa kopljasto proširenim lukom, narukvice od višestrukih kolutova bronzane ili srebrne žice, sa proširenim krajevima, ili one, masivne, sa završecima u obliku zmijskih glava, kao i široke pojasne kopče sa iskucanim ornamentima (tip ’Laminci’). Pri kraju ovog perioda sve češći je import rimske izrade. To su na prvom mestu pribori za vino: bronzane plitke činije i kutlače ’simpulumi’ kao i pehari sa jednom drškom, ali takođe i pojedine zdelice u tehnici ’terra sigillata’, iako ove poslednje možda dolaze u obzir tek posle dolaska Rimljana. Naselja su utvrđena zemljanim bedemima, sa palisadama i odbrambenim rovom. Izuzev upotrebe suhozida na nekim od ovih naselja (Slankamen, Turski Šanac), nije primećena tehnika za građenje bedema, tipična za keltska utvrđenja u srednjoj i zapadnoj Evropi (murus gallicus). Umesto bedema, čije jezgro čine pravougaonici od balvana, ispunjeni lomljenim kamenom, sa drvenom nadgradnjom od palisada i kula,

Skordisci se služe tradicionalnim načinom utvrđivanja gradinskih naselja na Balkanu. Utvrđena naselja Skordiska žive uglavnom tokom I veka p.n.e, sve do dolaska Rimljana, između 12-8 godine p.n.e, kada i druge latenske populacije Podunavlja i južne Panonije gube svoju samostalnost. Ovo je period ekonomske i kulturne stagnacije (J. Todorović), faza IVC1 (M. Garašanin), Beograd3 (D. Božić), LT D i LT III.

Italske metalne posude kod Skordiska

Keltska kultura u bivšoj Jugoslaviji, istočna grupa-faze III i IV

Latenska tradicija u rimskoj provincijalnoj kulturi Dolazak pod rimsku vlast imao je za Skordiske najpre političke posledice, dok je materijalna kultura ostala, bar za prvo vreme, nepromenjena. Na Gomolavi u fazi IVc naselja Skordiska, koje već pripada prvoj polovini I veka p.n.e, uz imoprtovanu rimsku keramiku nastavljaju da žive i lokalni oblici sa malo izmena. Čak se i dačka keramika proizvodi i dalje u ustaljenim formama. Tek krajem I veka p.n.e i tokom II veka p.n.e ta tradicija u izradi grnčarije slabi, usvajajući u zamenu opšte tipove rimske provincijalne keramike. U Sirmijumu i na Gomolavi ustanovljen je import ’terra sigillate’ iz Arecijuma i drugih severnoitalskih radionica sa kraja I veka p.n.e i početaka I veka n.e. Kasnolatenska keramika izrađivana na teritoriji Srema tokom I veka n.e sadrži trbušaste amfore sa širokim otvorom i kratkim vratom, grube lonce, dačke šolje, pehare i zdele, ukrašene tehnikom glačanja. Nedostaje keramika slikana u motivima tipičnim za vreme utvrđenih naselja, već se sada na uglačanoj osnovi suda nanose jednostavniji geometrijski motivi u linijama crvenkastog tona. Vidljiv je i prestanak upotrebe kasnolatenskih žičanih fibula, koje ustupaju mesto širokoj skali ranorimskih lučnih livenih tipova. Narukvice izrađene od tamnoplave staklene paste i dalje se koriste, dok proizvodnja kasnolatenskog oružja, što se može i očekivati, sasvim prestaje. Naselje na Gomolavi gubi svoju fortifikaciju, koja se ne obnavlja; nekropola iz tog vremena u Sirmijumu, iako uništena ciglarskim radovima, ipak je pružila nalaze grobnih inventara, gde je rimski import združen sa objektima domaće izrade. Domorodačka naselja duž Dunava, seoskog tipa, pokazuju istu sliku. Period najizrazitijih preživljavanja kasnolatenskih formu na nekadašnjem području Skordiska traje uglavnom kroz I vek n.e. J. Todorović u svojoj hronološkoj skali naziva ovu fazu: Skordisci u doba rimske dominacije; po M. Garašaninu to je faza IVC2. Hronološki sistemi latenskog perioda u centralnoj i zapadnoj Evropi završavaju se sa početkom n.e

Taurisci Podaci o Tauriscima, koje u svojim istoriografskim i geografskim radovima navode grčki i rimski autori, pre svega Strabon (I vek p.n.e/I vek n.e), Apijan ( II vek p.n.e), Kasije Dion (II/III vek p.n.e), Livije (I vek p.n.e/I vek n.e) i Plinije Stariji (I vek n.e) prilično su oskudni. Iako se u ovim radovima spominju samo Taurisci, pod ovim se imenom zapravo krije zajednica različitih plemena, u kojoj su Taurisci imali odlučujuću reč, te su Rimljani nju nazivali imenom najmoćnijeg plemena. Prema Strabonu, Taurisci su pripadali Keltima, bili su na glasu kao veoma ratoborni (Kasije Dion) i često su odlazili u pljačkaške pohode na rimsku teritoriju. Nauportus (Vrhnika) bio je njihovo naselje. Ovde se roba dovozila iz Akvitanije, pretovarala na čamce koji su je prevozili do Dunava preko reke Korkoras i Save. Susedi Tauriska bili su Karni i Norici, a među njima i Skordiscima nalazio se Mons Claudius. O prisutnosti Kelta u Sloveniji i pojmu Keltoi, kako su ih nazivali Grci počelo se govoriti već posle 1829. godine kad su otkrivene brojne ostave keltskog novca na širem području Celja, u Vrhnici i Šmarjeti. Stotine keltskih srebrnjaka i zlatnika tadašnje su sakupljače i numizmatičare navodile na pomisao o pojavi ’varvarskog’, verovatno keltskog kovanog novca. U vreme kada je Napoleon III planski istraživao korene i prošlost Francuske u ruševinama opiduma stare Galije, već su nastale teze o keltskoj prisutnosti na slovenskom tlu. Već 1844. godine izašao je Mucharov istorijski pregled, u kojem je na osnovi antičkih izvora utvrdio doseljenje keltskih plemena Tauriska, Latobika, Sereta i Serapila. Otkriće velikog keltskog groblja u Mokronogu 1884-1885. godine omogućilo je direktoru Zemaljskog muzeja u Ljubljani Karlu Dežmanu da iste godine na bečkom savetu antropološke komisije prvi put predstavi keltske nalaze iz Kranjske. Iskopavanja pod vođstvom Jerneja Pečnika 1885. godine u Mokronogu i Valičnoj Vasi, i 1902. godine u Rojama kod Moravča, te Ignaca Kušljana oko 1900. godine na velikom groblju u Mihovu, jasno su pokazala već na prelazu u XX vek da su se Kelti u većem broju doselili i na teritoriju Slovenije. Na prvo vrednovanje keltskih nalaza trebalo je čekati do 1951. godine kada je Hermann Müller-Karpe, obrađujući keltski materijal iz austrijske Koruške, obradio i slovenske nalaze. S razvojem arheološke struke, u decenijama posle Drugog svetskog rata, istraživanje Kelta u Slovenije zaokruženo je naq posebnom kolokvijumu 1964. godine, na kojem je predstavljeno mnogo keltskog materijala, a kasnije je objavljeno u Arheološkom vesniku br. 17, 1966. godine. Detaljno iskopavanje pod vođstvom Staneta Gabrovca na praistorijskom naselju u Stični, Toneta Kneza na keltskim nekropolama u Kandiji i Beletovom vrtu u Novom Mestu, kao i objava monografije Nives Majnarić-Pandžić o keltskim nalazima iz Arheološkog muzeja u Zagreba kao i Petera Petrua o urnama u obliku kuće Latobika i Petera Kosa o keltskom novcu iz Slovenije, zajedno sa posebnom prigodnom publikacijom ’Keltske študije’ izdanom 1977. godine dopunilo je znanje o keltskoj baštini u Sloveniji i pomoglo njenom boljem poznavanju. Otkrivene i iskopane keltske nekropole u Dobovi i Brežicama dale su brojne, odlično očuvane grobne celine, karakteristične za Kelte III i II veka p.n.e. Opseg sistematski istraženih naseobinskih lokaliteta u Sloveniji za sada je skroman: ostaci odbrambenog sistema u Stični, nalazi keramičkih peći u Ptuju i na Kučaru u Beloj Krajini, te mnogobrojni ulomci keramičkih posuda i drugi manji nalazi s različitih lokalieta. Tragovi tristagodišnjeg perioda keltske prevlasti vidljivi su naročito na nekropolama. O keltskoj stambenoj kulturi zna se vrlo malo: kuće od jedne ili više prostorija tipa brvnare postavljene su na kameni temelj rađen u tehnici suhozida. O kućama i urbanoj kulturi može se zaključivati samo na osnovu skromnih objava Waltera Schmida o iskopavanjima u Vačama, na Pošteli i Ulaki te upoređivanjem sa sistematski istraženim praistorijskim naseljem u Mostu na Soči. Gradina u Stični je bila, kao što je to u starije gvozdenom dobu uobičajno, od 700. godine p.n.e na dalje, utvrđena jakim kamenim zidom i zemljanim nasipima. Iza zida koji je postavljen na rubu strme padine nalazili su se naseobinski slojevi. Zid i naseobinu trebalo je u više navrata obnoviti. Slojevi iz Stične jasno govore da su Kelti odmah po dolasku zauzeli i ovu gradinu i uveli svoju tehnogiju i način života. Odbrambene bedeme su, po svemu sudeći, postavili tek u poslednjem veku p.n.e. kad su na obronke Notranjske stigle prve konzularne vojske, koje su počele sa osvajanjem Balkana. Bedemi su građeni tehnikom suhozida bez vezivnog materijala. Dva reda lepo složenog kamena predstavljala su unutrašnje i spoljašnje lice zida, a između kamenih blokova je nasuto sitno kamenje. Na svakih nekoliko metara zid je ojačan na obe strane jakim drvenim stubovima čiji je vrh ugrađen u drveni grudobran, kojim je završavao bedem. Zanimljivo je da se po tehnici gradnje latenski odbrambeni zid paktično ne razlikuje od starijih, halštatskih bedema. Za razliku od ’murus gallicus’-keltskog zida kakav su gradili Kelti su srednjoj

Evropi, u Stični, a verovatno i na drugim gradinama, očuvao se način koji je bio karakterističan za starije gvozdeno doba. U Stični je keltski bedem, ukoliko se uporedi sa starijim, izrađen izuzetno površno. Tome je verovatno doprinela žurba graditelja odbrambenog sistema pred prodirućom rimskom opasnošću. Novost u gradnji odbrambenog zida tog vremena, predstavlja kameno popločavanje strme padine ispred bedema, što je učvršćivalo zemljane nasipe ispred zida i neprijatelju otežavalo pristup. U naseobinskim slojevima mlađeg gvozdenog doba u Stični i na drugim lokalitetima sreće se keramičko posuđe izrađeno na vitlu, koje po sastavu gline svedoči o tehnološkom jedinstvu keltskog sveta. Bikonične posude često ukrašene vodoravnim rebrima ili pečatnim ukrasima, karakteristične zdele, rebraste čaše i posude u obliku pehara, karakteristični su predstavnici grnčarstva tog vremena. U III i II veku p.n.e Kelti se sreću u ravnicama Dravskog i Krškog polja i na neutvrđenim visinskim položajima, a nalazi iz poslednjeg veka p.n.e govore o naseljavanju na strateški teško pristupačnim gradinama, koje su utvrđene bedemima. Za razliku od slabo istraženih naselja latenskog perioda, keltske nekropole su dobro poznate. Zanimanje sakupljača i muzejskih ustanova krajem XIX veka bilo je usmereno na traženje lepog, reprezentativnog arheološkog materijala. Tako su već krajem XIX veka otkrivene i sitražene poznate keltske enkropole u Sloveniji. Njihov grobni inventar čuva se u muzejima u Beču i Ljubljani. Keltski grobovi leže na rečnim terasama ili sunčanim padinama. Po pravilu su ukopani u rečni šljunak ispod sloja humusa, kao na primer u Dobovi, Brežicama, Forminu itd., ili u peščanu padinu kao na Rojama. Veličina groba zavisi od količine grobnog inventara, a oblik je okrugao ili ovalan. Grobna jama je velika samo toliko da u nju stanu spaljeni ostaci pokojnika i predviđeni prilozi. Pri tome, naravno, dolazi do izražaja razlika između bogatijih grobova, prvenstveno muških, koji sadrže ratnu opremu, i drugih, u kojima se nelaze tek poneka kopča ili posuda. Bogatiji grobovi su ukopani i do 1,40m ispod površine, a manje bogati ponekad samo toliko da ih pokrije sloj humusa. Kelti su umrle spaljivali na lomači na koju bi polagali i njihovo oružje. Oružje su nakon spaljivanja često još obredno uništili, te ga zajedno sa ostalim prilozima priložili spaljenim ostacima u grob. Priloge su sačinjavali hrana i piće u posudama. Često su to cele posude, kao na primer u Dobovi, gde su priložene po tri posude tačno određenih oblika. Osim hrane, u posude su često stavljali meso domaćih životinja, prvenstveno peradi i svinja. Prilaganje hrane u grob svedoči o kelstkom verovanju u zagrobni život. Uništeno oruđe priloženo uz umrlog verovatno je u vezi sa verovanjem da mu u drugom životu neće biti potrebno. Zanimljivo je da broj posuda i količina priložene hrane ne zavise od socijalnog položaja ili značaja pokojnika. Nađeni su na primer grobovi sa bogatim inventarom, a skoro bez priloga u hrani i piću. Među ostacima spaljivanja gotovo se kao pravilo nalaze nakit i sitni predmeti za ličnu negu, na kojima se vide tragovi vatre. U grobovima se često nalaze sasvim neoštećene kopče, a na predmetima se vide sotaci tkanine. Sudeći po tome može se pretpostaviti da su ostaci spaljivanja najpre stavljeni u vreću, zatim vezani kopčom i tek nakon toga položeni na dno grobne jame. Grobovi sa spaljivanjem zbog skromnih ostataka kostiju jako otežavaju utvrđivanje pola i starosti pokojnika. Antropološka analiza izvršena je na materijalu iz Dobove. Grobovi su po pravilu pojedinačni, ali je u Dobovi nađeno i nekoliko grupnih grobova. U grobu 5 bili su zajedno pokopani muškarac i žena, a u grobu 10 pored muškarca i žene i dvogodišnje dete. U muškim grobovima kao po pravilu nalaze se ostaci ratne opreme koju čine mač, koplje, štit i poseban pojas za nošenje mača. Riloženi su i predmeti koji spadaju u nošnju i služe za naročitu negu, kao na primer, kopče, brtive, brus i slično. Retki su grobovi ratnika u kojima je priložen i šlem. Upravo u grobovima zapadne grupe Kelta pronađeno je srazmerno mnogo šlemova, naročito u Šmarjeti, Novom Mestu i Mihovu. Pojedinim grobovima ratnika priložene su konjske žvale, kao na primer na Rojama, pa se može pretpostaviti da je pokojnik bio konjanik. U Brežicama je 1982. godine otkriven grob u kojem su se nalazili svimetalni delovi jednoosovinskih bojnih kola, pa se može na osnovu otkrivene ratne opreme zaključiti da je pokojnk bio vozač tih kola. U ženskim i dečjim grobovima se nalazi znatno manje delova nošnje ili nakita. U dečjim ghrobovima, koji u pravilu sadrže samo jednu kopču, osim keramike i životinjskih kostiju, drugih priloga skoro i nema. U ženskim grobovima nalaze se često bronzane i staklene narukvice, gvozdeni i bronzani pojasevi, bronzane nanogvice i bogato ukrašene kopče. Krajem V i u IV veku p.n.e u grobovima starijeg gvozdenog doba nalaze se prvi importovani keltski predmeti, ali domaći primerci, izrađeni po keltskom uzoru. To su pre svega, brojne pojasne kopče izrađene tehnikom proboj, karakteristični bronzani kolutići za pričvršćivanje mača, dva

izuzetna prstena s predstavom ljudskog lica, ukrasne maske i gvozdeni mačevi. Posle dolaska Kelta, oko 300. godine p.n.e i njihovog naseljavanja, nastale su i kelstke nekropole. Materijal iz grobova može se po karakteristikama, a pre sve upoređivanjem s onim iz matične keltske zemlje, razvrstati u nekoliko sukcesivnih vremenskih horizonata. Materijal zapadne grupe Kelta grubo se deli na mokronoški horizont III i II veka p.n.e i horizont Novo Mesto-Beletov vrt, I vek p.n.e. Mokronoški horizont III i II veka p.n.e se odlikuje klasičnim, za sve Kelte vrlo karaktersitičnim nalazima, dok materijal iz horizonta Beletov vrt odražava autohtoni razvoj i uticaje snažnih južnih suseda. U okviru mokronoškog horizonta razlikuje se više stupnjeva. Prvi, najstariji, zastupljen je srazmerno malobrojnim nalazima koji su, na žalost, skoro svi bez grobnih celina. Taj je supanj utemeljen samo na tipološkim karakteristikama materijala, koji se može uporediti sa ranolatenskim stupnjem La B2 keltskog matičnog područja. Arheološki nalazi ovog stupnja, uglavnom bronzane kopče, delovi ratne opreme i karakteristične narukvice prve polovine III veka p.n.e otkriveni su u Mokronogu, Valičnoj Vasi, Novom Mestu i Pobrežju kod Maribora, kao i u Stični, u naseobinskom sloju. Većina kelstkog materijala u Sloveniji spada u srednjelatenski period, stupanj La C (250. do 120 godine p.n.e). Među najstarije grobove ovog stupnja spadaju grob 40 iz Novog Mesta-iz Kandije, sa čuvenim kantarosom koji je ukrašen maskama, grob ratnika (grob 2) iz Brežica i dečji grob 21 iz Dobove. U svim ovim grobovima pojavljuje se posuda s uskim grlom i koničnim vratom, a delovi ratne opreme iz groba 2 iz Brežica, u neposrednoj su vezi s prethodnim stupnjem La B2.

Šlemovi kod Tauriska, 300. godine p.n.e

Kimbri U izvorima nema direktnih podataka o tome da li su se Kimbri zadržali u zemlji Skordiska, da li je došlo do borbi između njih, koliko je vremena proteklo od njihovog dolaska u Podunavlje do znamenite bitke kod Noreje 113. godine p.n.e, kada su germanski ratnici naneli prvi težak poraz rimskim legijama. Kada se Kimbri pojavljuju u Podunavlju, Skordisci nisu bili pritešnjeni od Rimljana, već su naprotiv sami doveli Rimljane u veoma nezgodan položaj. Tek 108. godine njihovo nadiranje na jug je bilo privremeno zaustavljeno. Izgleda prilično sigurno da su uzročnici sukoba sa Rimljanima bili Skordisci. Njihova teritorija nalazila se daleko od rimske provincije i krajem II veka p.n.e oni ne bi bili zahvaćeni rimskom osvajačkom politikom da nisu samo preduzeli ekspedicije koje su u toku mnogo godina vezivale rimske vojne snage na Balkanu.