80 sonras± mekan ve planlama

608

Upload: others

Post on 11-Sep-2021

20 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Yerel ve Bölgesel Kalknma, Bölgenin Deien Dinamikleri
Kentsel Tasarm
SEKSEN SONRASI MEKAN ve PLANLAMA
Yayna Hazrlayanlar
Aysu Uurlar, Demet Erol, Ebru Vesile Öcalr Akünal, Fatma Erdoanaras, Kübra Cihangir Çamur,
Leyla Alkan, Nilgün Görer Tamer, Sevinç Bahar Yenigül, Ülkü Duman Yüksel, Zeynep Özdemir
Kapak tasarm: Nihan Oya Memlük
Dizgi ve sayfa tasarm: Ülkü Duman Yüksel, Sevinç Bahar Yenigül, Nilgün Görer Tamer, Leyla Alkan
Yayn tarihi: 9 Eylül 2016
ISBN: 978-975-507-283-8
Yaync: Gazi Üniversitesi Mimarlk Fakültesi, ehir ve Bölge Planlama Bölümü, Ankara
Bu kitabn, Gazi Üniversitesi Merkez Yayn Komisyonu 19.10.2015 tarih ve 03 sayl toplants ve Üniversite Yönetim Kurulunun 06.11.2015 tarih ve 21 sayl toplantsnda 2015/475 nolu kararlar ile elektronik ortamda, yardmc ders kitab olarak yaynlanmas uygun görülmütür.
SUNU Bu kitapta yer alan makaleler bir yandan Türkiye’nin seksen sonras mekansal geliimini ve planlama sürecindeki deiimi anlatrken dier yandan da kent ve bölge planlama alannda akademik dünyada tartlan güncel konular geni bir yelpazede okuyucuya sunmutur. Derleme niteliindeki bu kitap yedi ana bölümden olumutur. Bu bölümler altnda yer alan 34 farkl makalede, kent ve bölge planlama disiplini içinde çok yönlü bir bak açsyla, yerel ve bölgesel kalknmadan, koruma, kentsel dönüüm, kentsel tasarm, ulam, çevre, teknoloji, yeni kent yaklamlar, kent ve planlama politikalarnn seksen sonras deiimine kadar mekan etkileyen bir çok konu yer almtr. Katklarn sunan 45 yazar kendi görülerini, deneyimlerini ve aratrmalarn bu kitapta gönüllü olarak paylamtr.
Bu kitabn konu ve içerik zenginlii, eitim alannda 30 yl akn tecrübeye sahip Gazi Üniversitesi Mimarlk Fakültesi ehir ve Bölge Planlama Bölümü’nün güçlü, dinamik akademik kadrosunun bir eseridir. Türkiye’deki 6. planlama okulu olarak 1984-1985 öretim ylnda eitim faaliyetine balam olan Bölümün, 30. Kurulu Yl Ansna bir kutlama etkinlii olarak bu kitap hazrlanmtr.
Bölüm etkinlii olarak daha önce yaynlanm olan üç kitaptan farkl olarak, bilgiye eriimde kolaylk salayan internet ortamnda bir e-kitap olarak sunulan derleme çalmamzn daha geni bir okuyucu kitlesine ulamasnn, akademik balamda çeitlilik yaratacak tartmalara kaynak olacan düünmekteyiz. Elektronik ortamda sunulan bu kitabn hazrlan sürecinde bata yazarlarna olmak üzere, hakemlerine ve bölümün kurumsallamasnn bir ürünü olarak ortaya çkan bu kitaba emek harcam katk koymu herkese teekkür ediyoruz.
mece eklinde ortaya çkan ve bilgi üretiminin bir parças olan bu kitap aratrmaclara ve örencilere planlama bilim alannda yardmc bir ders kitab olmasnn yan sra, mekan ve planlama konularna ilgi duyan okurlara da açk bir kaynaktr.
Yayn Komisyonu
ÇNDEKLER SUNU
TÜRKYE’NN SEKSEN YILLIK KENT PLANLAMA SERÜVENNDE SON OTUZ YILIN DEERLENDRLMES- LLER BANKASI DENEYMLER ……………………………………………
3
ÖRNE …………………………………………………………………………………………………………………
TÜRKYE’DE KIRSAL ALAN POLTKALARINDA SEKSEN SONRASI DEMN DEERLENDRLMES ....…………………………………………………………………………………………
39
51 Pnar ZORAL, Çidem VAROL
YEREL VE BÖLGESEL KALKINMA, BÖLGENN DEEN DNAMKLER ………….. 79
YENLN DEEN KURUMSAL VE MEKANSAL DNAMKLER …………………………….. 81 Bilge ARMATLI KÖROLU
EKONOMK, SOSYAL VE BÖLGESEL ETSZLKLER TEMELNDE AVRUPA BRL BÜTÜNLEK BÖLGESEL POLTKASI: TÜRKYE’DE UYGULAMA ÜZERNDEN BR DEERLENDRME ………………………………………..……………………………………………………....
93 Kübra CHANGR ÇAMUR, Deniz AKKAHVE
KADINLARIN GÜCÜNE KATILIMI VE KADIN GÜCÜNE LKN SOSYAL VE POLTK GELMELER: ASO I.OSB’DEK KADIN GÜCÜ VE ÖZELLKLER ………….……
115
Demet EROL, Kübra YILDIRIM TURZM GRMCL: BEYPAZARI VE SAFRANBOLU ÜZERNE KARILATIRMALI
BR ÇALIMA …………………………………………………………………………..……………………………
YEREL YÖNETMLERDE KADIN KATILIMININ TEMSL, POLTKA VE PLANLAMA BOYUTUNDA DEERLENDRLMES: ANKARA ÖRNE……………………………………….
161
KENTSEL TASARIM………………………………………………………………………………………. 175
TÜRKYE’DE KENTSEL TASARIMIN SON OTUZ YILI ÜZERNE BR OKUMA ……….…… 177 Mehmet Nazm ÖZER
MEKANI DENETLEMEDE YEN ARAÇ: KENTSEL KODLAMA …………………………………… 197 Aybike CEYLAN
YÜRÜNEBLRLK KAVRAMI VE YÜRÜNEBLRL ETKLEYEN TEMEL FAKTÖRLER.. 207 Aye TEKEL, Nilgün GÖRER TAMER
BR KENT BULVARI’NDAN ANA ARTERE DÖNÜÜM SÜREC: ATATÜRK BULVARI ÖRNE………………………………………………………............................
217
ÇNDEKLER
239
Nevin TURGUT GÜLTEKN 1980'den GÜNÜMÜZE KORUMA PLANLAMASINA GENEL BR BAKI:
ANKARA, BERGAMA, PATARA ÖRNEKLER ………………..……………………………………….
281
DEM, ANKARA-ULUS TARH KENT MERKEZ STKLAL MAHALLES ÖRNE………………………………………………………………………………………………….……………..
301 Pnar AHN KADAKAL, Gülseven UBAY TÖNÜK
ATATÜRK ORMAN ÇFTLNN KURULUUNDAN GÜNÜMÜZE DEEN MEKANSAL DEER ……………………………………..………………………………………..…..………..
329
KENTSEL DÖNÜÜM………………………………………………………………………………………. 343
TÜRKYE’DE KENTSEL DÖNÜÜM SÜREC VE GÜNCEL PROBLEMLER…………..………. 345 ule KARAASLAN
TÜRKYE VE DÜNYA’DAN BAARILI KENTSEL DÖNÜÜM PROJELER….…..…………… 355 ule KARAASLAN, Kaan SAKAKLI
GECEKONDU OLGUSUNUN SOSYO MEKANSAL TEMSL……………….…………………….. 369 Aysu UURLAR
SARAÇOLU MAHALLES’NN DEERNN DEM……………………………………………… 385 Demet EROL, Kaan SAKAKLI
1980 SONRASI ULUSAL TURZM POLTKALARININ ANTALYA KALEÇ'NN TURZM ODAKLI DÖNÜÜMÜ ÜZERNDEK ETKS……….……………………………………..
401
KENT MERKEZLERNDE BR TRAFK DURULTMA TASARIMI METODU OLAN PAYLAIMLI YOL TASARIMI: ANKARA L EMNYET MAHALLES AFET SOKAK ÖRNEKLEM.……………………………..
427 Zeynep ÖZDEMR
455
479
Ülkü DUMAN YÜKSEL, Hayriye BALIK ELEKTRK ENERJS ÜRETMNDE ENERJ VERMLL VE TERMK SANTRALLERN
ÇEVRESEL ETKLER………………………………………………………………………………………..……..
KENTSEL YAAM KALTES ARATIRMALARINDAN ÖRENDKLERMZ….……….…… 517 Zeynep Asl GÜREL ÜÇER
1980 SONRASI DEEN KIR KAVRAMI ve KIRDA KONUT OLGUSU……………………… 531 Leyla ALKAN, Sevinç Bahar YENGÜL
BÖLÜNMÜ KENTLERDE EHR PLANLAMA VE MEKAN PAYLAIMI……………..……… 543 Özge YALÇINER ERCOKUN
KENT PLANLAMADA CORAF BLG SSTEMLERNN YÜKSEL VE TÜRKYE’DEK KULLANIM ALANLARI……………………………………………………………………………………….…..
559
BLG ve LETM TEKNOLOJLERNN, TURZM ve SERBEST ZAMAN AKTVTELER AÇISINDAN DEERLENDRLMES……………………………..……………………………………………
577
Orhan KUNTAY
TÜRKYE’NN SEKSEN YILLIK KENT PLANLAMA SERÜVENNDE SON OTUZ YILIN DEERLENDRLMES- LLER BANKASI DENEYMLER Güner GEZM, H. Perihan KPER
KAPSAMLI PLANLAMADAN STRATEJK MEKANSAL PLANLAMAYA: TÜRKYE ÖRNE Fulya SINACI, Aydan SAT
TÜRKYE’DE KIRSAL ALAN POLTKALARINDA SEKSEN SONRASI DEMN DEERLENDRLMES Sevinç Bahar YENGÜL
SÜRDÜRÜLEBLRLK DEERLENDRMES YAKLAIMININ MEKÂNSAL PLANLAMA PRATNE UYARLANMASI: TÜRKYE ÇN YEN BR ÖNER Pnar ZORAL, Çidem VAROL
PLANLAMADA 30 YILA LKN DEERLENDRMELER
MEKAN VE PLANLAMA 3
TÜRKYE’NN SEKSEN YILLIK KENT PLANLAMA SERÜVENNDE SON OTUZ YILIN DEERLENDRLMES LLER BANKASI DENEYMLER Güner GEZM, Y.Müh. Mimar H. Perihan KPER, Dr.
1. GR
Öncelikle Banka CUMHURYET döneminin önemli yaptlarndan birisidir. Kurtulu Sava sonras yaanan yokluk ve yoksunluk ortamnda; ulusal kalknma, toplumsal gönenç düzeyini arttrma ve savata tahrip olan kentlerin imar önemli görülmü, bu çerçevede merkezi(özeksel) ve yerel yönetimlere sorumluluklar getiren bir dizi yasal ve kurumsal düzenleme yaplmtr. 1930 ylnda Belediyeler Kanunu, 1933 ylnda Yap Yollar Kanunu çkarlm ve bu kanunla Belediyelere ilk 5 yl içinde gelecek elli yllk imar planlarn hazrlama görevi verilmitir. Yerel yönetimlerin bu görevi yerine getiremeyecekleri düüncesi ile de, 11 Haziran 1933 tarihinde de Mustafa Kemal Atatürk’ün direktifleri ile Belediyeler Bankas kurulmutur. Temel amaç; sava sonras harap durumda olan ülkenin çadalama uralarnda ve bu balamda da yerel kamu hizmetlerinin karlanmasnda belediyelerimize yardmc olmak ve kaynak salamaktr. Bankann kurulu gerekçelerinden birisi olarak yerel yönetimlerin MAR ilerinin çözülmesi hedefinin özellikle alt çizilmitir. 13 Haziran 1945 tarihinde kurum hizmet alanna Belediyelerin yan sra l Özel dareleri ve köyleri de katarak ller Bankas adn almtr. Böylece ülkemiz gereksinim ve koullarna uygun, yerel yönetimlerin tümünü kucaklayan bir yapya kavuturulmutur.
Ülkemizde mekânsal planlama pratiinde, özellikle de kentsel ölçekteki planlamalarda en yaygn plan türü imar plan olmutur. Bugüne kadar; pek çok ortamda tartlmasna karn, yerine farkl bir araç da gelitirilemedii için imar planlar, yasal belgeler olarak hala önemini korumaktadr. Günümüzde kentlerin gelimesinde “imar etme ii” kapsamna giren kentsel altyap ve önemli sosyal donat tesislerine altlk oluturmaya da devam etmektedir.
Yaklak 80 yldr, imar planlar Bankann temel ilevlerinden birisi olagelmi ve görev kapsamna giren tüm ilerde hem yönlendirici hem de programlayc bir rol üstlenmitir. Bankaca yürütülen mar planlama çalmalar 3 ana dönem içinde deerlendirilebilir:
1. 1933-1985 2. 1985- 2000’lerin ba 3. 2000’ler sonras.
Bu çalmada arlkl olarak (yazarlarn tanklklarna da bavurularak) ikinci dönem çalmalar üzerinde durulacaktr. Ancak, son 30 yllk sürece nasl bir birikim ile gelindii aktarlmadan çalmann 1 ller Bankas yerine Banka ksaltmas kullanlacaktr.
Güner Gezim, H. Perihan Kiper __________________________________________________________________________________
4 MEKAN VE PLANLAMA
eksik kalaca düünülmektedir. Keza, böylesi önemli bir kurumun küreselleme koutlu yeni-sa politikalarla, yapsal uyum programlar çerçevesinde kamu kurumu niteliinden ödün verilerek bir anonim irket haline dönütürülmesi (ki, bu süreç 2011 ylnda tamamlanmtr) ve bunun kurumun ve yerel yönetimlerin planlama ilevlerinde ne tür deiimlere yol açabileceinin ksa da olsa tartlmas önemli görülmektedir.
mar Planlama deneyiminin dönemsel analizleri (çözümlemeleri) de belirli sorulara aranacak yantlar çerçevesinde irdelenmeye çallacaktr. Bunlar ller Bankas’nn;
• Planlama sürecinde önemli bir aama olan aratrma yöntemlerine katklar ne olmutur? • Planlamann kurumsallamasna ve planlama eitiminde katklar olmu mudur? • Doal ve yapl çevreye kar gelitirilen koruma yaklamlar nelerdir? • Kent planlarn hazrlama ve onama aamalarnda uygulanan katlm süreçleri neler olmutur? • Planlama sürecinde uzmanlklar aras çalmalardan yararlanma çabalar nasldr? • Yeni yaklamlara ve teknolojilere uyum için neler yaplmtr? • Olaan d durumlarda gelitirilen politikalar nelerdir?
Bu sorulara yantlar belirli örnek çalmalar ile de desteklenerek verilecektir.
2. BRNC DÖNEM: KURULU- GELME DÖNEM (1933-1985)
lk yllar doaldr ki; kurulu yllar olup kurumun görev ve kadrolarnn oluturulduu dönemdir. Bu yllar “bir kurulu ve aray dönemi” olarak adlandrlabilir. Ülkenin o günkü koullarnda kukusuz yeterli teknik kadro, kaynak, kurumsallam bir planlama yaklamndan söz edilemez. Ancak yine de, ilk yllardan itibaren planlama çabalar balam, 1933 ylndan ller Bankasna dönütüü 1945 ylna kadar öncelikle halihazr harita alm ve imar plan ilerine arlk verilmitir. Bu dönemde “Belediyeler mar Heyeti”2 danmanl ve kontrollüünde, 29 yerleimin ii ihale yolu ile, 12 belediyenin imar plan ii emaneten ele alnm olup bunlardan 9 yerleimin plan da tamamlanarak uygulamaya konulmutur. (Kösebalaban, 1993, s.14). Balangçta planlama alannda yeterli birikim ve teknik kadro bulunmad için, 1936 tarihinde çkartlan “ehirlerin mar Planlarnn Tanzimi lerine Ait Umumi Talimatname”de de vurguland üzere, planlarn yarma yolu ile elde edilmesi öngörülmütür. Ancak, bu dönemde yalnzca Samsun(1941) ve Ödemi(1944) planlar yarmaya çkartlabilmitir.
O tarihlerde temel amaç olabildiince çok yerlemenin plann en hzl yoldan elde edip uygulamaya koymaktr. (Böylece kentlerin “çada” yerlemeler haline dönüecei varsaylmaktadr.) Bu nedenle, plan öncesi kapsaml bir aratrma söz konusu deildir.
Öte yandan; kuruluundan bugüne kadar Bankaca ele alnan hemen hemen tüm planlama çalmalarnda belirli etüd ve aratrmalar olmakszn hiçbir plana balanmadn da belirtmeliyiz. Yerlemelerin fiziki, doal, tarihi, ekonomik, demografik ve toplumsal verileri her dönemin koullarna göre bir biçimde elde edilmeye çallmtr. Bu ilk dönem planlarnda da yörede; en büyük mülki amirin bakanlnda oluturulan bir komisyonca hazrlanan rapor ve arazi kullanm türü bir analiz çalmas plan öncesi çalmalar olarak deerlendirilmitir. Planc bu bilgiler dorultusunda sras ile 1/2000, 1/1000 ölçekli planlar ile 1/500 ölçeinde örnek bir mahalle planlamasn hazrlyordu.(Kiper, Yener; 1981, s.84). Örnek mahalle planlamalar bir bakma kentsel tasarm planlarnn öncülleri saylabilir miydi, bunlarn örneklerine eriilemedii için bir deerlendirme yapamyoruz. Komisyonun 2 1580 sayl Belediye Kanunu’na ek 2763 sayl Kanun gereince; çileri Bakanl yetkilileri ve Belediyeler Bankas Genel Müdüründen oluan heyet.
Türkiye’nin Seksen Yllk Kent Planlama Serüveninde Son Otuz Yln Deerlendirilmesi- ller Bankas Deneyimleri __________________________________________________________________________________
MEKAN VE PLANLAMA 5
oluumu ve planlarn hazrlanmasna yönelik “Talimatname”3 de, nüfusu 8000 kiiye kadar olan yerlemelerde 2 kat, 50.000’e kadar olan yerlemelerde 3 ve daha büyük yerlemelerde 5 kattan daha yüksek yap yaplamayaca gibi hükümlerle, plan kararlar yerine geçecek koullara de yer verilmiti.
1945 ylnda plan yapma ve yaptrma yetkisi Belediyeler mar heyetinden alnarak dorudan ller Bankas bünyesinde oluturulan ehircilik leri Müdürüüne verilmi, onama yetkisi ise Bayndrlk Bakanlndaki Yap ve mar leri Reisliine devredilmitir. Bu yllarda planlarn gelitirilmesi yolunda tartmalar da younlamtr.
1946 ylnda düzenlenen I. Türk Yap Kongresi tartmalar dorultusunda plana esas aratrmalar gözden geçirilmi, mar Komisyonu raporlarnn hacmi biraz daha geniletilerek, 16 ana balk altnda toplam 120 sorudan oluan bir sorgu cetveli düzenlenmitir. (Bu sorgu cetvelinin ana balklar Ek:1’de verilmektedir.) Ayrca, yerinde bir arazi kullanm çalmasnn hazrlanmas da öngörülmütür. Böylece plana esas analizler biraz daha kurumsal hale getirilmeye çallmtr. Burada kentin fiziksel, yönetsel, sosyal, tarihi ve ekonomik yapsnn; plancnn katlm olmakszn, verilen sorulara komisyon marifeti ile hazrlanacak yantlardan oluacak bir rapor ile tanmlanabilecei varsaylmaktadr. Bu çalmalarn Bayndrlk Bakanlnca onayndan sonra plana geçilebiliyordu. Ad geçen komisyon raporlar, 60’l yllarn sonuna kadar plan aratrmalar yerine kullanlmtr.
1949 ylndan sonra Banka imar plan çalmalarna daha da arlk vermitir. Burada öncelik, planlarn niteliinden çok nicelii olmutur. Bankaca hazrlanan ve plan çalmalarn yönlendiren “mar Planlarnn Yaplmas/yaptrlmasnda Kullanlan Teknik artlamalar”(1949, 1953 ve dierleri) incelendiinde yllar içinde sürekli ksmi deiiklere gidildii görülmektedir. 1940’l yllarda kentlerin nüfuslarna göre konut alanlarnda kat adetlerinin belirlenmesi yaklam braklrken, karayollarnn kent merkezlerinden geçirilmesi ilkesi öne çkmaktadr. Ayrca, aada Mersin plan örneinde görüldüü gibi, nüfusu 10.000 kiiyi aan her kasabaya bir uçak pisti ayrlmas da öngörülüyor. Yine bu yllarda planlarda yeil ve spor alanlarna yer ayrlmasna özen gösteriliyor (Kiper, Yener, 1981, s.86) .
ekil 1. Mersin Kenti ilk plan
Kaynak: Güner Gezim Arivi
3 3.8.1936 tarihinde çkartlan “ehirlerin mar Planlarnn Tanzimi lerine Ait Umumi Talimatname” isimli yönetmelikte; yörenin en büyük mülki amirinin bakanlnda Belediye Bakan, belediye mühendis ya da mimar, salk müdürü, belediye doktoru, kentte var olan kurumlarn bakanlar ile kentin imar üzerinde çalan kiilerden oluan bir imar komisyonunun bir rapor hazrlayarak Bakanla göndermesi ve planlarn buna göre hazrlanmas öngörülüyor.
Güner Gezim, H. Perihan Kiper __________________________________________________________________________________
6 MEKAN VE PLANLAMA
1950’li yllardan sonra karayollarnn merkezden geçirilmesi koulu kaldrlyor. Ancak aratrma sürecinde planc kopukluu hala sürmektedir. 1956 ylnda, 1933 tarihli Yap Yollar Kanunun yerini 6785 sayl mar Kanunu alyor. 1958 ylnda ise mar ve skan Bakanl kurularak plan onama yetkisi bu bakanla veriliyor. ller Bankasnda ihale plan çalmalarn sürdüren ehircilik leri Müdürlüü yansra Belediyeler mar Planlama Müdürlüü isimli bir birim oluturularak planlarn arlkla Bankada çalan mimar/planclarca emaneten yaplmasna balanyor. Bu dönemde planlarn nitelikleri de sorgulanyor. Kimi zaman plan tartmalarna yabanc uzmanlar çarlp onlarn katklar da alnyordu. Calsat adl bir Fransz Mimarnn aratrma metodu tercüme edilerek emanet planlarda kullanlyor. Burada, anketlerle de desteklenen analizlerle kent çeitli boyutlar ile inceleniyor. Bu çalmalar, daha sonra kullanlacak olan ve kent planlama pratiimizde hala da geçerli olan, aratrma yönteminin ilk nüvesini oluturmutur.
Bu dönemde özellikle emanet plan yapmna arlk verilmitir. 1960’l yllardan sonra Banka’nn elindeki i younluu arttkça ihale yöntemi ile plan elde etme uygulamalar da yaygnlamtr. O dönemlerde yabanc uzmanlar dnda ülkede kent planclar bulunmad için imar planlar çounlukla mimarlar tarafndan hazrlanmtr. Ülkemizde imar planlarnn bir bakma bize özgü bir plan türü olarak kurumsallamasnda o dönemdeki mimar-planclarn katklar çok olmutur.
ekil 2. Göynük-Bolu eski planlar
Kaynak: ller Bankas Arivi, Kiper, 2008, s.81.
60’l yllarn sonlarndan itibaren, önce ODTÜ ve ardndan dier üniversitelerimizin dorudan ehir plancs yetitirmesi ile planlama sürecinde baz deiimler de gözlenmeye balamtr. Önceki yllarda hzla ve çok sayda plan üretme yaklam öncelikli iken, bu yllarda özellikle plan aratrmalarnn fetiletirildii söylenebilir. “Kentin büyük bir sistemin parças olduu, onu kavramak için tüm sistemi kavramak gerektii ve onu planlayabilmek için de kentin tüm boyutlarnn aratrlp kavranmas gerektii” vurgulanm ve ülke ve bölge içindeki yerinden, PTT’ye gelen mektup saylar ya da mutfakta kullanlan tüp saylarna kadar her konu aratrlmtr. (Kiper, Yener; 1981, s.87). “mar ve Yol stikamet Planlarnn Tanzim Tarzlar ile Teknik artlama ve Bu leri Yapacaklarda Aranacak Ehliyete Dair Yönetmelik”’te de (1969) ifadesini bulan bu yaklamda, planlanacak kentler, her boyutu ile okunmaya çallmaktadr. Bu tür kapsaml aratrmalar kukusuz, o kentler için iyi birer bavuru
1950-60 döneminde hazrlanan imar planlar ile birlikte, geleneksel mimari özellikler de dikkate alnarak her kent için ayrca bir kent meydan-tören alan düzenlemesi ile geleneksel yaplarn röleveleri ve ev tipi çalmalar da hazrlanyormu!
GÖYNÜK (Bolu) Yapm yl:1950
Türkiye’nin Seksen Yllk Kent Planlama Serüveninde Son Otuz Yln Deerlendirilmesi- ller Bankas Deneyimleri __________________________________________________________________________________
MEKAN VE PLANLAMA 7
1960 ve 70’li yllar kent bütünü imar plan yarmalarnn da youn olarak yapld yllar olmutur. mar planlarnda yeni yaklamlarn belirlenebilmesi aray ile yürütülen kent bütünü imar plan yarmalar için hazrlanan kitaplarda da çok kapsaml aratrmalar yer almtr. 1964 ylnda Konya yarmasndan sonra Adana, Erzurum, Trabzon, Sivas, Zonguldak, zmit, Karabük-Safranbolu, Gaziantep planlar da yarma yolu ile elde edilmitir.
zmit ve Gaziantep çalmalar Bat ile ezamanl kantitatif/matematiksel planlama modellerini ülkemizde uygulayan öncü çalmalardandr. Gaziantep ve Zonguldak’ta yarma sonuçlar kapsamnda, yerinde planlama bürolarnn kurulmas salanmtr. Bunlar ülkemiz planlama deneyiminde önemli aamalardr. Yarma öncesi hazrlanan kitaplar ve yarma sürecinde elde edilen dokumanlar bugün de planlama belgeliklerinde önemli yer tutmaktadr.
Bankaca daha sonra böylesi kapsaml kent planlar yarmalarndan çok, kentin belirli bölümlerini içeren kentsel tasarm yarmalar yaplmtr. Bunun nedeni youn i temposu olabilir, ancak özellikle 1980’lerle birlikte imar plan kurumu oldukça kurumsallam/kemiklemi duruma gelmi ve gelinen noktada yeni araylara gereksinim duyulmam olduu sav da ileri sürülebilir. Oysa bu tür yarmalar planlamada yeni politikalarn belirlenmesi ve yeni yaklam araylar balamnda önemli çabalardr. Yarma ekibinde çalan mimar ve ehir planclar için de eitici ve öretici süreçler olmutur.
Pek çok kaynakta, ller Bankasnn kendisinin de bir eitim kurumu gibi ilev gördüü skça dile getirilmektedir. Ülkemize özgü bir imar planlama sisteminin kurumsallamasnda pay büyüktür. Kuruma giren yeni mezun mimar ve ehir planclar için mesleki bir okul gibi hizmet vermitir. Ayrca belediye teknik personelinin eitimi için de düzenli kurs programlar uygulanmtr. Kald ki, pek çok eitim kurumunun izlencesinin yönlendirilmesinde de etkin olmutur. Öte yandan Bankaca hazrlanan ya da yüklenicilere hazrlattrlan planlarn incelenmesi aamasnda kurumdaki tüm meslektalarn katlm ile düzenlenen kollogyum toplantlar da bal bana karlkl eitim süreci olarak ilev görmütür. (Plan tartma kollogyumlarna çou zaman kurum dndan belediye yetkilileri, plan yüklenicileri ile ilgili kamu kurumlar yetkilileri de çarlrd.)
Bankaca üretilen çou planda doal ve yapl çevreye kar duyarlln izleri görülmektedir. Yerlemelerin özgün kimliklerinin plan kararlar ile korunmasna örnek olarak, 1968 ylnda ele alnan Amasra mar Plan verilebilir. Plann bugünkü anlaya yakn, korumac bir yaklamla hazrlanm olduunu, 1986 ylnda Amasra Koruma Plann yapan müellifin, “Örneklerle Tarihi Kentlerin Korunmasnda Plancnn Etkinliinin Artrlmas” bildirisinden bir alnt ile vermek açklayc olacaktr.
“GEEAYK 1976 ylnda Amasra’da evlere ve onlarn karakteristik yerleme düzeni olarak tanmland yerleik alanlar da içine alan bir kesime II. Derece Doal ve Arkeolojik Sit alan karar getirilmitir. Karar, sit içinde varolan kentsel sit nitelikli yap dokusunun korunmasna ilikin ayrntl karar getirmemi, koruma plan yaplmasn öngörmemitir. Bir baka anlatmla; tarihi dokunun korunmasnn, arkeolojik sitin korunmas için getirilen yap yasaklar ile salanaca izlenimi yaratlmtr. Bu eksiklik planlama kurumunca giderilmi, o dönemde hazrlanan kent imar plan bu kesimlere koruma içerikli ayrntl kararlar getirmitir.” (Türkolu, 1987,s.149)
Ayn yllarda emaneten ele alnan Kastamonu plan da benzer bir yaklamla yaplmtr.(1970) Bozcaada (1981), Foça-Yeni Foça (1981) planlar ise Gayrmenkul Eski Eserler ve Antlar Yüksek
Güner Gezim, H. Perihan Kiper __________________________________________________________________________________
8 MEKAN VE PLANLAMA
Banka çalmalarnda; orman, tarm alanlar gibi çevresel deerlere de duyarl yaklam önemli görülmü ve planlamaya konu yerlemenin özgün koullarna göre farkl süreç tasarmlar da gelitirmitir. Örnein 1975-1980’ler arasnda paket proje olarak ele alnan DPYEK çalmas, ar sanayi sonras hzla gelien kentlerin tarm alanlar üzerinde yaratt basklar koruma kullanma dengesi çerçevesinde ele alan öncü çalmalardandr.
2.1. Dörtyol-Payas (Yakack)-Yeil-Erzin-Kuzuculu (DPYEK) Çalmas
III. Demir Çelik Fabrikasnn (S-DEMR) skendorun-Payas arasnda kurulmas, tarmsal ekonominin belirledii koullarla yaamn sürdüren bölgede, ar sanayi ve onun dourduu yan sanayilerin yer almas yeni i olanaklar yaratm ve bu durumun çektii igücü bölgede nüfus patlamasna neden olmutur.
Bu nitelikteki hzl deiim sorunlarnn, allm planlama yöntemleri ile çözülemeyecei düünülerek konu Devlet Planlama Tekilatnca Paket Proje kapsamnda ele alnmtr. Bu paket proje ile yapsal deiimin hzl olduu bu bölgede, yerinde müdahalelerle ve kurulular arasnda iyi bir koordinasyonla, yatrmlarn belirli bir amaca dönük olarak yönlendirilebilmesi amaçlanmtr. DPT tarafndan ilk olarak bu yörede balatlan ve Bankaca emanet olarak yürütülen bu paket proje tarafmzdan içtenlikle benimsenmitir.
s-Demir’in skenderun’dan Osmaniye’ye kadar uzanan alanda yapsal deiimde etkisini göstermesi, bu yöredeki kentsel sorunlarn çözümünde, allm kent ölçei yerine, Alt Bölge kapsamnda 1/25000 ölçekli DPYEK Genel Yerleim Projesi hazrlanmtr. Bu çalma çevre düzeni planlarnn ilk örnekleri olarak deerlendirilebilir.
Alt Bölgenin yerleime uygun alanlarn kstlayan fiziksel ve ekonomik yaps, Çukurova’nn verimli tarm topraklar ve narenciye bahçeleri ile ülke çapnda önem tayan ekonomik deerler arasnda yeni bir dengenin kurulmas amacna dönük, ayrntl bilimsel etüt ve analizlerin yaplmasn gerektirmitir. Yerinde ve büroda yaplan çalmalar sonucunda elde edilen bilgiler deerlendirilerek genel yerleim düzeni için kararlar üretilmitir. Planlama dönemi sonunda öngörülen toplam 400.000 kiinin; 224.000’inin mevcut yerlemelerde planlanmas, geriye kalan 176.000 kiinin de alt bölgede yerletirilebilmesi için üç ayr seçenek gelitirilmitir: (Ek:2 b)
• Seçenek- Leçelik mevkii • Seçenek- Yerleim Band • Seçenek- Haydar Platosu
Mevcut Yerleimlerin Dnda Yerleilebilir Alanlar çin Gelien Yerleim Alternatiflerini Eleme Tablosuna göre (Ek:2-a) planlamada yeni yerleim seçeneklerinden birincisi dierlerinden daha rasyonel bulunmu ve sonraki plan çalmalar Leçelik seçenei üzerinden yürütülmütür. Böylece, bu çalma kapsamnda 1970’li yllarda çok ölçütlü deerlendirme yaklam Bankada kullanlmtr. leride, bu bölgede yaplacak dier çalmalara yararl olaca düüncesi ile tüm bu çalmalar kitap halinde derlenmitir.(ller Bankas, 1976, s.1)
4 Kültür ve Tabiat Varlklar Yüksek Kurulu’nun öncül oluumu
Türkiye’nin Seksen Yllk Kent Planlama Serüveninde Son Otuz Yln Deerlendirilmesi- ller Bankas Deneyimleri __________________________________________________________________________________
MEKAN VE PLANLAMA 9
Alt Bölge Plan Kararlarna göre, yatrmc kurulularn Bölgede yapaca iler ayr ayr tanmlanmtr. Ancak bu kapsaml proje giriimi, yatrmc kurulular tarafndan gerekli ilgi ve önemi görmemi ve gerçekletirilen yatrmlar o dönemde yetersiz miktarda olan içmesuyu ve enerji temini ile snrl kalmtr. En büyük ihtiyaç olan konut konusundaki giriimler balatlamam ve yöredeki gecekondulama/kaçak yaplama oluumu kendi haline braklmtr.(Çezik, 1993, s.8). Ayrca 1/25000 ölçekli planda tarm alanlarn koruyabilmek adna, Leçelik’te önerilmi olan Organize Sanayi Bölgesi gerçekletirilememi ve s-Demir’in yan sanayileri bölgedeki tarm alanlarna geliigüzel yaylmtr.(Gezim, 1993, s.26).
Daha sonra Dörtyol, Payas, Erzin, Kuzuculu imar planlar (1/5000 ve 1/1000 ölçekli planlar) emaneten, Osmaniye imar plan ihale edilerek, bu üst düzey plan kararlar çerçevesinde revize edilmitir. Dörtyol 1979, Payas (Yakack) 1980, Erzin 1985, Kuzuculu 1980, Osmaniye 1987 yllarnda onaylanmtr.
Bankaca yürütülen imar plan çalmalarnda planlama sürecinde katlm konusu, dönemin yürürlükte olan imar mevzuat çerçevesinde, snrl bir katlm olarak deerlendirilebilir. Uygulamada, Bankadaki meslektalar, ilgili kamu kurumlar yetkililerinin (mar ve skan Bakanl, Kültür Bakanl, Turizm Bakanl, Belediyesi...) katlmna açk bir süreç tanmlanmt. Veri toplama ve görü alma aamasnda ilgili kamu kurumlar ile egüdüm, yerel isteklerin belirlenmesi aamasnda Belediye Meclis üyeleri ve onama aamasnda Bakanlk uzmanlar ile birlikte çalmalar esast. Onanl plana ask süresinde itiraz etme dnda halk katlm bu dönemlerde (gerçi hiçbir dönemde de olamamtr) söz konusu deildi. Ancak Banka çalma anlay olarak herkese açk bir ortam salamtr. Gelen her vatandaa planlar hakknda bilgilendirme yaplrd. Sonraki yllarda yerel katlm arttrmak ve planlama-uygulama sürecini daha salkl hale getirmek üzere Danma Denetleme Kurulu türü örgütlenmelere gidilmitir. Bu deneyim Eskiehir örnei baznda bir sonraki bölümde aktarlacaktr.
3. KNC DÖNEM: YAPISAL DÖNÜÜM DÖNEM (1985-2010)
1970’li yllarn sonlar ve özellikle 80’lerin ba Bankann personel durumunun ve üretilen planlarn nitelik ve niceliksel olarak belki de en güçlü olduu dönemler olmutur. Ülkedeki mekansal planlama birikimine de kout olarak pekçok bilimsel toplantnn yapld, farkl yaklamlarn tartld bu yllarda, Bankada çalan planclarn deneyimlerinin bu sürece katklar büyük olmutur. 1980’li yllarn sonlarna kadar ülkede üretilen imar planlarnn %100’e yakn ller Bankasnca ya emaneten kendi personeli tarafndan yaplarak, ya ihale yolu ile yüklenicilere yaptrlarak ya da (snrl sayda da olsa) yarmalar yolu ile elde edilmitir. 2000 ylnda bu oran yaklak %90 olarak verilmektedir.(Tablo 1) Yerel yönetimlerin teknik ve akçal güç olarak yetersizlikleri nedeniyle Bankaya aktard yetkilerle belediyeler adna çou planda Bankann imzas bulunmaktadr.
Tablo 1. Ülkemizdeki imar planlarnn elde edili biçimlerine göre dalm HAZIRLAYAN KURUMLAR ADET % LLER BANKASI MERKEZ HALE 3402 69,74
MERKEZ EMANET 815 16,71 BÖLGE EMANET 184 3,77
DER KURUMLAR BAKANLIK, BELEDYE VD. 477 9,78 TOPLAM 4878 100,00
Kaynak: ller Bankasnn 67. Yl, 1933-2000, s:87
Öte yandan; 1980 sonras, dünyada ve ülkemizde bir dizi deiikliin yaanmaya balad bir dönemdir. Dünyay saran küreselleme politikalar ülkemizde de yansmasn bulmu, 80 Askeri darbesinden sonra kurulan hükümetçe, kurumlarn ileyiini, planlama sürecini, imar mevzuatn etkileyecek yasalar pepee yürülüe konmutur. 1985 ylnda, 6785 sayl mar Kanunu 3194 sayl
Güner Gezim, H. Perihan Kiper __________________________________________________________________________________
10 MEKAN VE PLANLAMA
ayn isimli yasa ile deitirilmitir. Bu yasann planlarn içeriinde çok büyük deiiklikler getirdiini söyleyemeyiz. Ancak, plan onama yetkileri merkezi (özeksel) yönetimden yerel yönetimlere aktarlmtr. O dönemde uygulamaya konulan pekçok düzenlemede de benzer yerelleme politikalarnn izlerini görmek mümkündür. Yerel yönetimlerimiz bu yetki devrine hazrlksz yakalanmtr. Yeterli teknik personeli ve parasal gücü bulunmayan belediyelerimizin çou, bu gücünü kullanrken ller Bankasndan yardm almaya devam etmilerdir.
3194 sayl mar Kanunu ile plan onama yetkilerinin mar ve skân Bakanlndan yerel yönetimlere aktarlmas ile Bankann imar plan saylarnda beklenen azalma olmam, aksine i yükü artmtr. Örnein 1980-85 döneminde 5 yl içinde toplam 532 belediyeye imar plan hizmeti götürülmüken, bu rakam 1985 sonras 5 yllk dönemde 663’e çkmtr. (Gezim, 1993,s.22) Bu rakamlar artarak 2010’lara kadar gelmitir.
Bu dönemler eitim çalmalarnn daha da younlat dönemler olmutur. Hem yeni mevzuat örenme ve hem de bunu yerel yönetimlere aktarmak üzere yurt genelinde bölgesel eitim toplantlar düzenlenmitir. Sonraki yllarda Belediye teknik personelinin eitimi ile ilgili kurslar Bayndrlk ve skan Bakanl düzenlemi, Banka da bu eitim sürecine özellikle imar plan yapm sürecini aktaran derslere katk vererek destek olmutur. ller Bankas 1980’ler belki de 1990’l yllara kadar mühendis, mimar ve planclara kamu yararna, toplum için, birlikte/ortaklaa bireyler üretebilme ortam salamtr. Üniversite sonras uygulama içinde bir baka eitim kurumu olarak da ilev görmütür.
Yine bu dönemde yeni mar Kanununun Bankaya verdii görev ile imar planlarnn hazrlanmasna ilikin teknik artlama revize edilmi ve farkl kent büyüklükleri için aratrma konular ve ayrntlar da ksmen çeitlendirilmitir. Özellikle ihale sürecinde istenen bu uygulama ile 2000 nüfuslu küçük belediyeler ile 300.000 den fazla nüfuslu büyük kentlerin aratrmalarnn farkl kapsamda ele alnmas öngörülmütür.
Banka farkl corafi bölgelerdeki yerlemelerin yapsal farkllklarn belirleyip buna göre belirli genellemeler ve bu dorultuda farkl yaklamlar gelitirilebilmesine yönelik olarak zaman zaman bilimsel araylara da girmitir. Planlama söyleminde ve yaznnda kent karakter tablosu olarak bilinen kavram da bu araya bir örnektir. Yürütülen tüm imar plan çalmalarnda yerlemelerde bugünkü arazi kullanmndan ve yerel anketlerden yararlanlarak, farkl kentsel ilevlerin kii bana düen standartlarnn bir tabloda gösterilmesi istenmitir. Yine bu tabloda, kentlerin yaylma alanlarnn ve buna bal olarak kent makro formlarnn saptanmasna yönelik olarak da kentlerin azami “en” ve “boy”lar da ölçülerek gösterilmekteydi. Ülke genelinde toplanacak söz konusu bu kent karakter tablolarnn karlatrlmas ile belirli bilimsel genellemelere gidilmesi öngörülmütür. Ancak, bu çalmann sonuçlarna ulalamamtr.
Bu dönemde planlama sürecine katlm arttrmak üzere büyük kent planlar için Danma Denetleme Kurulu (DDK) mekanizmas gelitirilmitir. Bu kurullarn oluumu ile hzl karar verme ve kurumlar aras egüdüm salanmaya çallmtr. Bu süreçte özellikle Banka, Bakanlk, Belediyenin birlikte çalmas esas alnmtr. Gebze-Tuzla-Darca, Kahramanmara, Edirne, Aydn, Denizli, Malatya, Eskiehir vb. planlamasnda bu kurullar oluturulmutur.
Burada büyük bir parantez açarak; DDK ile elde edilen planlama yöntemini; DDK görevli olduumuz Eskiehir planlama çalmalarn özet olarak vererek açklamaya çalacaz.
Türkiye’nin Seksen Yllk Kent Planlama Serüveninde Son Otuz Yln Deerlendirilmesi- ller Bankas Deneyimleri __________________________________________________________________________________
MEKAN VE PLANLAMA 11
Bugün Eskiehir kentinin Belediyesinin Bankaya yetki vermesi ile balatlan 1978 onayl plann revizyonu çalmas, ihale yöntemi ile yürütülmütür. Planlama öngörülerine geçmeden önce, o dönemde gözlenen kentsel gelime ve yürürlükteki planlardaki tkanklklara ksaca deinmekte yarar vardr.
Orta Anadolu’nun Bat Anadolu ile balantsn kuran bir corafi konumda bulunan Eskiehir ili, Kütahya ve Afyon illeriyle beraber Orta Anadolu Bölgesi’nin bir alt bölgesini oluturur. Ankara, stanbul, zmir metropol kentlerinin etki alanlar altnda yeralan Eskiehir kenti, kendi altbölgesinin tarm ve tarm d üretimini kontrol ve koordine eden 5. Kademe merkezdir.
Eskiehir kentinin, ortasndan geçen Porsuk rma ile kollarnn akt düzlüklerde egemen toprak yaps alüvyon olmas nedeniyle çok verimlidir. Eskiehir kentinin I. ve II. Snf tarm topraklar üzerinde yaylma eilimi, kentin gelimesi ile ilgili temel bir sorunu oluturmaktadr.
Öte yandan, mar ve skan Bakanlnca hazrlanan 1/5000 ölçekli nazm imar plan 10.5.1978 tarihinde onanarak yürürlüe girmitir. Nazm plan kararlar dorultusunda hazrlanan 1/1000 ölçekli uygulama imar planlar ise çeitli nedenlerle tamamlanamad için, merkez bölgesinde 1956 onanl 1/1000 ölçekli plan uygulanrken, çevre mahallelerinde nazm plan dorultusunda hazrlanan 1980 onanl planlar uygulanmaya çallmtr. 1956 onanl 1/1000 ölçekli uygulama plan ile 1978 onanl nazm plan arasnda ise çelikili kararlar bulunmaktadr.(Aksoylu,S., Koca, G.,1985) Ayrca 1956 uygulama plannda yap düzeni ve yaplama koullarnn belirtilmemesi, kentte 6785 sayl Yasann ilgili yönetmelii uyarnca uygulama yaplmasna ve böylece bu youn konut alanlarnda altyap, kentsel donat alanlarnn yetersiz kalmasna neden olmutur. Bu karmak planlama ortamnda ise belediyesi uygulama yapamaz duruma gelmitir.
Bu koullarda balayan planlama çalmalarna hz kazandrmak üzere DDK ile planlama çalmalarnn izlenmesi ve denetlenmesi karar verilmitir. Yüklenici tarafndan hazrlanan aratrma raporu ve planlar; Bankaca (DDK üyeleri) büroda ve mahallinde incelenerek, Eskiehir’de Banka, mar ve skan Bakanl, Belediyenin DDK üyeleri, yüklenici, Anadolu Üniversitesi’nin ehircilik hocalar, ller Bankas Eskiehir Bölge Müdürlüü, ilgili kamu kurulularnn bölge müdürlük temsilcilerinin katlm ile oluan geni katlml toplantlarda deerlendirilmitir.
Eskiehir gibi büyük bir kentin bütün planlama öngörülerini bize ayrlan snrl bir bölüm içinde vermek yeterli olmayacaktr. Ancak, plancnn kentsel gelimeyi irdelerken, Porsuk rmana ilikin görüüne deinmekte yarar görmekteyiz. “Porsuk rmann bir kentsel gelime ve iliki engeli olarak yorumlanmasna katlmak zordur. Eskiehirliler daha 15-20 yl öncesine kadar Porsuun bugünküne kyasla çok daha etkili bir kentsel rekreasyon öesi olarak alglandn ve kullanldn anlatmaktadrlar. Eskiehir’in gelecee dönük planlamasn gelitirirken izlenmesi gerekecek yaklam kukusuz ki Porsuk rman kentsel yaam zenginletiren güçlü bir öe olarak deerlendirme olanaklarn aramak olacaktr.” (Sökmen, P.1989). Planc bu görüünü planlarna da yanstmtr.
Bugün Eskiehir kentinin geldii aamay hepimiz kvançla izliyoruz. Son dönemlerde bir yerel yöneticinin geni vizyonu ve kaynak yaratma becerisi ile yaptklar uygulamalar sonucu; Eskiehir çada bir kent olarak herkesin görmek istedii, turistik turlarn düzenlendii bir yerleme olmutur.
ller Bankasnda yürütülen planlama çalmalar salt belediyelerin imar planlar ile snrl kalmamtr. Bankaya görev verilmesi halinde ilgili bakanlklarn sektör alkl planlar da ayrca yürütülmütür. Örnein; Sanayi Bakanl ile sanayi planlar (OSB), Turizm Bakanl ile kayak merkezi, termal ya da yayla turizmi planlar, Kültür Bakanl ile koruma planlar hazrlanmtr.
Güner Gezim, H. Perihan Kiper __________________________________________________________________________________
12 MEKAN VE PLANLAMA
mar planlar ile bütünleik yürütülen koruma planlarna örnek olarak Bozcaada planlamas verilebilir.
Türkiye’nin üçüncü büyük adas olan Bozcaada, Ege Denizinin kuzeydousunda Çanakkale iline bal bir ilçe merkezidir. Bozcaada MÖ 492’ye dein uzanan zengin bir tarihi geçmie sahiptir. 1.,2.ve 3. Derece arkeolojik ve 1. Ve 3. Derece doal sit alanlar bulunmaktadr. Adann kuzey dousunda yer alan, Rum ve Türk mimarisi yaplarla bezeli mevcut yerlemenin hemen tamam kentsel sit alandr. Sulubahçe (güney) ve Poyraz Liman (dou) mevkilerinde küçük gruplar halinde yazlk konut yerlemeleri bulunmaktadr. Mevcut yerlemeyi çevreleyen yamaçlarn boz görünümüne karn, adann iç ksmlarnda oldukça verimli balarn yer ald geni düzlükler vardr. Üzüm balar, geleneksel araplar, taze balklar, bozulmam kentsel dokusu, sakinlii ile Adada yüksek bir turizm potansiyelinden söz edilebilir.
Bozcada’nn koruma plan yaklam ile ele alnan ilk ve ikinci planlar Bankaca emanet olarak hazrlanmtr. Planlama çalmalarnda, Adann doal ve kültürel kimliinin korunmas, çada koullara uygun geliimini salayacak, koruma kullanma dengelerinin kurulmas temel amaç olarak belirlenmitir.
ekil 3. Bozcaada planlar
Kaynak: ller Bankas Arivi
Bozcaada planlar, ada bütünündeki 1/25.000 ölçekli çalmadan balayarak, 1/5000 nazm plan, 1/1000 uygulama plan, koruma amaçl planlarnn gerektirdii detayda 1/500 kentsel tasarm plann ve daha da ayrntda siluet, röleve vb. daha alt ölçekli çalmalar da içerecek biçimde ele alnmtr. Ayrca, tip imar yönetmelii uygulanmas yerine Adaya özgün Bozcaada Koruma mar Plan Yönetmelii hazrlanmtr. Bu fiziksel plan çalmalarnn yan sra plan raporunda, iletme modeli kapsamnda; sit koruma uygulama birimi oluturulmasna ve finans kaynaklarnn yaratlmasna ilikin öneriler gelitirilmitir.
Günümüzdeki TOK konutlar anlayndan farkl olarak, gecekondu önleme bölgeleri veya yerel yönetimler eli ile sosyal konut alanlar düzenlenmeleri de yaplmtr. Dörtyol (Hatay) Gecekondu Önleme Bölgesi planlamas, bölgedeki mikroklimatik etüdleri de dikkate alan bir çalma olarak gösterilebilir. Yine kooperatif konutlarnn desteklendii örneklerinden birisi de Beypazar (Ankara)
Bozcaada planlama çalmalarndan örnekler
Türkiye’nin Seksen Yllk Kent Planlama Serüveninde Son Otuz Yln Deerlendirilmesi- ller Bankas Deneyimleri __________________________________________________________________________________
MEKAN VE PLANLAMA 13
çalmasdr. Beypazar kentinde daha önce devletçe temeli atlp sonra vazgeçilen bir fabrika alannn konut alanna çevrilmesi amacyla ele alnan plan, kentsel tasarm plan detaynda çallan, düük ve orta gelirli kesimler için öngörülen toplu konut alan düzenlemelerinin belki de öncülerinden birisi olarak gösterilebilir. (Bankaca emaneten hazrlanm olan plan Ankara giriindeki konut bölgesinde yer almakta olup uygulamada younluk, vaziyet plan, yeil akslar vb. konularda plandan farkllklar söz konusudur.)
ekil 4. Beypazar toplu konut planlar
Kaynak: ller Bankas Arivi
ekil 5. Niksar-Tokat Koruma Amaçl mar Plan
Kaynak: ller Bankas Arivi
ller Bankas ülkenin olaan d durumlarnda; teknik kadrosunu seferber ederek ilgili kamu kurumlar ile birlikte gerekli çalmalar yürüten bir kurum olmutur. Deprem gibi doa olaylarnn yol açt toplu ykmlar sonucu ortaya çkan barnma gereksinimini karlamak üzere; geçici ve kalc afetzede yerleim alan planlamalarnn pek çou Banka elemanlarnca hazrlanmtr. Yer bilimci, ehir plancs, mimar, altyap konusunda uzman mühendisler ve peyzaj mimarlar, genelde afet alanna ilk giden ekipte yer almlardr. Amasra, Erzincan, Varto, Van, Burdur ve Dinar depremlerinde olduu gibi 1999
Güner Gezim, H. Perihan Kiper __________________________________________________________________________________
14 MEKAN VE PLANLAMA
Marmara ve Düzce deprem sonras planlama çalmalarnda da mar Planlama Dairesinde youn bir çalma temposu yaanmtr.
Böylesi büyük felaket sonras ortaya çkan barnma sorununu ivedi olarak çözmek üzere, Bayndrlk ve skan Bakanlnca yer seçimleri yaplan geçici iskan alanlarnn sosyal donat alanlarn ve altyaplar da içerecek biçimde, yerleim planlar emanet olarak düzenlenmitir. Bu alanlarn yerseçiminde, afetin büyüklüü ve hzl karar verme zorunluluu gerekçelendirilmesi ile kimi zaman bilimsel gerekler yerine getirilememi olsa da; Bolu, Sakarya, Kocaeli, Yalova illerinde 81 bölgede planlanan toplam 1006.34 ha. geçici yerleim alannda 222.773 depremzedeye 49.505 geçici konut salanmtr.(ller Bankas 67. Yl Kitab)
Ayn biçimde, Bayndrlk ve skan Bakanlnca yer seçimleri yaplp, çevre düzeni planlar yine Bakanlkça hazrlanarak onaylanan Sakarya ilinde Ferizli kuzeyi (ekil 6), Karaman Köyü ve çevresi, Kocaeli (ekil:6), Gölcük, Deirmendere, Bahçecik, Döngel, Yuvack yerlemelerine ilikin kalc afetzede yerleim alanlar planlamas da nazm ve uygulama imar planlar olarak emaneten Bankaca hazrlanmtr.
ekil 6. Marmara depremi sonras afetzede konut yerleim alan nazm imar plan
Kaynak: ller Bankas Arivi
Keza, 1995 Dinar (Afyon) depremi sonrasnda da felaketin hemen ardndan, hasar tespiti ile yerel istek ve sorunlarn belirlenmesi çalmalarndan balayarak, afetzede yerleim alannn saptanmas ve planlanmas yaplmtr. Bununla e zamanl olarak da afet risk faktörleri dikkate alnarak tüm Dinar kentine ilikin imar plan revizyon çalmalar yürütülmütür. Dinar’da afetzede yerleim alanlarnn seçiminde dier afet sonras deneyimlerinden (Gediz, Erzincan örnekleri) farkl olarak, yerel yöneticiler ve hak sahipleri ile görümeler yaplm, onlarn istekleri de dikkate alnarak, Afet leri Genel Müdürlüü egüdümünde, depremde en ar hasar görerek bir enkaz yn haline gelmi olan merkez bölgesi seçilmitir. O dönemler için bir kentsel dönüüm uygulamas olarak dillendirilmese de, bir bakma, kamu eli ile bir dönüüm projesi gerçekletirilmitir. Afetzede yerleim bölgesi karar sonras alan kamulatrlm, ayrntl zemin etütleri yaplarak yerleme açsndan riskli bölgeler (svlama riski fazla olan alanlar) yeil ve açk alan olarak ayrlmtr. Kamulatrlan dier alanlarn bir bölümünde yönetim merkezi (Kaymakamlk, belediye vb), ticaret vb ilevlerle yeni bir kent merkezi düzenlenmi, ancak alan arlkla “afetzede konut alan” olarak planlanmtr. Böylece, hak sahipleri için afetzede konutlarnn, gerekli önlemleri salayarak Kamu eli ile (Bayndrlk ve skân Bakanl) yaptrlmas öngörülmütür.(Kiper, 1996) Bu uygulama sonucu, Dinar kent merkezinde, büyük ölçüde kontrollü bir yenilenme salanmtr.
Bankaca yürütülen planlama çalmalarnda farkl uzmanlk alanlarnn katklarna hep gereksinim duyulmutur. mar planlama çalmalarnda yerbilimsel analizlerin önemi Marmara depreminden çok daha önce anlalm, Bakanlk bünyesinde her zaman jeomorfolog, jeolog ve jeoloji mühendisi yer almtr. Planlanacak yerlemeye ilikin jeolojik rapor olmakszn hiçbir plan çalmasna
Ferizli- Sakarya ve Bekirpaa-Kocaeli Örnekleri
Türkiye’nin Seksen Yllk Kent Planlama Serüveninde Son Otuz Yln Deerlendirilmesi- ller Bankas Deneyimleri __________________________________________________________________________________
MEKAN VE PLANLAMA 15
Bilindii üzere ller Bankas yerel yönetimlere yerel kamu hizmetlerinin planlanmasnda ve sunumunda teknik yardm ve kaynak salamak üzere oluturulmu olan bir kurumdur. Ülkemizdeki çou belediyenin hala yeterli personel, teknik gücü ve kaynaa kavuamad dikkate alndnda Bankann günümüzde de misyonunun bitmediini açklkla söyleyebiliriz. Ancak, 1980’lerden itibaren Bankann yeniden yaplandrlmas yönünde basklar artm ve bu balamda teknik yardm ilevinden vazgeçilip salt bir finans kurumuna dönütürülmesi yolunda tartmalar arlk kazanmtr. Bu çerçevede bir dizi rapor gündeme getirilmitir. Özellikle Dünya Bankas gibi uluslar aras finans kurumlar bu tartmalarn odan oluturmutur.
4. ÜÇÜNCÜ DÖNEM: RKETLEME DÖNEM
Son 30 yldr, ama özellikle de son yirmi yldr Dünya Bankas dayatmal yapsal uyum programlar çerçevesinde ller Bankas’nn da kamusal hizmet alanlar daraltlmaya çallmtr. Öncelikle Enerji Dairesinden balayarak (1986) kimi daire bakanlklarnn etkinlikleri azaltlmtr.
mar Planlama Dairesinde de teknik eleman says giderek düürülmü, plan yapmnda hibe uygulamas kaldrlm, imar plan ilerinde de plan yapm bedelinin yars ilgili belediyenin hisselerinden kesilmeye balamtr. Bunun sonucunda da ele alnan imar plan miktarlarnda ciddi düüler yaanmaya balanmtr.
Tablo 2.1933-2013 dönemi imar plan ii ele alnan belediye saylar YILLAR YAPILAN ADED 1930-39 2 1940-49 109 1950-59 447 1960-69 566 1970-79 838 1980-89 1294 1990-99 1524 2000-09 509 2010-12 (3 yl) 102 2010 22 2011 50 2012 30 2013 (9 Ay) 11 TOPLAM 5402
Kaynak: ller Bankas
Tablo 2’ den de izlenecei üzere 2000’li yllara kadar artan imar plan i says giderek dramatik bir biçimde düüe geçmitir. Bu sonuçta, kurumca izlenen son dönem politikalarndan öte; belediyeler adna yaplan/yaptrlan imar planlar için Bankaca uygulanan hibenin kaldrlmas, ülke genelinde belediye saylarnn azaltlmas, belediye kurulmas için ölçütlerin deitirilmesi (nüfus ölçütünün 2000’den 5000 kiiye çkartlmas) gibi özeksel yönetim kararlarnn etkisi büyük olmutur.
Bir kamu kurumu olarak kamu yarar anlay ile çalan Banka’nn, giderek kamu kurumu olma niteliinden uzaklaarak bir özel irket haline dönümesi istenmitir. lk kez 1980’li yllarda dillendirilen, daha sonra 1990’larda d destekli yapsal uyum programlarnda alt çizilen ve nihayet 2000’li yllarda artan youn basklara ller Bankas daha fazla dayanamam ve 26.01.2011 tarihinde çkartlan 6107 sayl yasa ile Genel Müdürlük, LBANK Anonim irketi haline dönütürülmütür.
Güner Gezim, H. Perihan Kiper __________________________________________________________________________________
16 MEKAN VE PLANLAMA
Açktr ki, Kurumun bir irkete dönütürülmesi henüz çok yeni bir süreç. Ancak geçi dönemi olarak nitelendirilebilecek bu dönemde, Bankaca yürütülen mekânsal planlama alanndaki çalmalarn, dönemin politikalar ve teknolojik gelimeler dorultusunda çeitlendirilerek sürdürülecei de belirtilmektedir. 80-90’l yllara göre, saylar oldukça azalm olsa da, kurumda çalan deneyimli teknik kadro bir yandan eskiden devam etmekte olan çalmalar yürütmektedir. Dier yandan da, LBANK A.’ nin mekansal planlama dairesinin, yeni birimler de oluturarak farkl çalma alanlarna girme çabas içinde olduu izlenmektedir. Örnein; yeni kurulan sektörel planlama birimi ile koruma amaçl imar plan, ulam, sanayi, turizm vb. sektörel planlama çalmalarnn yaplmas öngörülmektedir. Yine, yerel yönetimlere kent bilgi sistemleri kurmada destek olmak üzere çalmalar balatlm, baz belediyelerin çalmalar sonuçlandrlmtr. Benzer biçimde, Türkiye Ulusal Corafi Bilgi Sistemi Projesi (TUCBS) kapsamnda, Banka arivinde bulunan harita, plan, alt yap projeleri vb. mekansal bilgilerin saysal ortama aktarlmas çalmalar hzla yürütülmektedir. Böylece, dier kurum ve kurulularn bu bilgilere kolayca eriebilmesi salanabilecektir. Bunlar çalma konularn geniletme çabalarna baz örnekler olarak verilebilir.
5. SONUÇ YERNE
ller Bankas; yerel yönetimlerin5 yerel ortak gereksinimlerini karlamaya yönelik kamu hizmetleri ve yatrm faaliyetleri ile ilgili konularda görev yapmak; altyap ve üstyap projelerine finansman salamak, danmanlk hizmeti vermek amaçlar ile kurulmu, tüzel kiilie sahip bir Cumhuriyet kurumudur. (idi) Oluumu ve ilevleri ile de Dünyada tam örnei bulunmamaktadr. Banka bir yandan yerel yönetimlerimize parasal yönden destek salam, dier yandan da bu destei yatrmlara dönütürmütür. Seksen yldr da binlerce mühendis, mimar ve kent plancsn uygulama içinde yetitiren bir eitim kurumu ilevi görmütür. Ülkemizin imar konusunda uzman bir kurulu haline gelmi, planlama pratiini yönlendiren bir okul görevi de görmütür.
Kukusuz, her kurumun süreç içerisinde yeniden yaplanmaya gereksinimi ortaya çkabilir. Ancak, bu deiim ülkenin gereksinimlerini dikkate alan, toplum yararndan yana, Banka özelinde, ortaklar olan yerel yönetimlerin ve Banka çalanlarnn daha fazla söz sahibi olabilecei ve onlarn da katklar ile belirlenecek gereksinimler dorultusunda, yerel yönetimlerle diyalogu arttran, bünyesindeki mühendis, mimar, ehir planclar ve tüm çalanlar için eitim kurumu olma misyonunu yeniden üstlenen bir kamu kuruluu oluturma yönünde olmal idi diye düünüyoruz.(Kiper, P., 2008, S.90) Oysa irket kurulu yasasnn bu yaklam tadn söyleyemiyoruz.
Kurumun bugünkü yaplanmas ile gelecekte ülke ve yerel yönetimlerimizin planlama çalmalar için neler getireceini imdiden söylemek biraz erken olabilir. Ancak yine de; üç çeyrek asrdan fazladr Belediyelerin dier alt ve üstyap hizmetlerine de altlk oluturan imar planlama çalmalarnn gelitirilerek sürdürülmesi, bu alanda gereksinim duyacak ilgili yönetimlere yine bir yerel yönetimler kuruluu olarak destek vermeye devam edilmesinin, ülkemiz açsndan önemini koruduu düünülmektedir. Unutulmamaldr ki; ülkemizde bulunan belediyelerimizin hala çounluu yeterli teknik eleman ve parasal güce sahip deildir. Belediyelerimiz; kendilerine Anayasa ve dier yasalarla verilmi olan yerel müterek(ortak) kamu hizmetlerini salayabilme yükümlülüünü yerine getirebilmek, bu balamda kent planlarn hazrlayabilmek için destek bir kamu kurumuna gereksinim duymaktadr. Umuyoruz ki, LBANK A.. de bir kamu kurumu olma niteliinden ödün vermeksizin geçmite olduu gibi bu misyonunu gelitirerek sürdürecektir.
5 l özel idareleri ve belediyeler ile bu idarelere bal kurulular ve yerel yönetim birliklerinin
Türkiye’nin Seksen Yllk Kent Planlama Serüveninde Son Otuz Yln Deerlendirilmesi- ller Bankas Deneyimleri __________________________________________________________________________________
MEKAN VE PLANLAMA 17
EK NOT: 2013 ylnda hazrlanan bu yazda, ller Bankas’nn yerel yönetimler için önemi ve özellikle de kurumun kent planlama meslek alanndaki çalmalar üç dönem halinde aktarlmaya çallmtr. Son dönem için de (2011 yl sonras-lbank A. . Dönemi) belirli kukularn alt çizilmi ve gelecek için beklentilerimiz belirtilmitir. Ancak, son dönemlerde ller Bankas için de oldukça kayg verici gelimeler yaanmaktadr. Bankann kuruluundan beri hizmet verdii binalar, bir dini tesis inaas için yklmtr. Bu alanda yalnzca, Cumhuriyet Dönemi mimari miras olarak tescil edilmi olan eski Banka binas kalmtr. Ne yazk ki, bu tescilli kültür varl da yklmak istenmektedir. Ankara’nn belleinde önemli bir yeri olan kurumun hiç deilse bu yapsnn (belki de bir ller Bankas Müzesi olarak) korunmas gerektiini son söz olarak belirtmek isteriz.
Kaynakça
Kösebalaban,E. “60 Yllk Süreç çinde ller Bankas mar Planlama Dairesi Çalmalarnn Deerlendirilmesi”, 2000’li Yllara Doru Türkiye’de Kent Planlama Uygulama Sürecinin Deerlendirilmesi ve Yeni Yaklamlar Semineri 14-15 Ekim 1993, Ankara.
Kiper,P.,Yener,S.; “Türkiye’de mar Plan Çalmalarn Tarihi Geliimi, Çkmazlar”, mar Planlar Yapm ve Uygulama Süreçleri, 1981, PO, Ankara.
Kiper, P. “Bir Cumhuriyet Dönemi Yapt ller Bankas”, TMMOB Mühendislik Mimarlk Öyküleri-III, 2008, Ankara.
Türkolu, K. “Örneklerle Tarihi Kentlerin Korunmasnda Plancnn Etkinliinin Arttrlmas” Tarihi Kentlerde Planlama Düzenleme Sorunlar, Türkiye 12. Dünya ehircilik Günü Kollogyumu, 1987, Edirne.
Gezim, G. “Günümüzde ller Bankas mar Planlama Dairesi Çalmalar ve Karlalan Sorunlar”, 2000’li Yllara Doru Türkiye’de Kent Planlama Uygulama Sürecinin Deerlendirilmesi ve Yeni Yaklamlar Semineri 14-15 Ekim 1993, Ankara.
ller Bankas, Dörtyol, Payas, Yeil, Erzin, Kuzuculu Genel Yerleim Projesi Aratrma ve Planlama Raporu, 1976.
Çezik A. “Kentleme- Yerleme Sektör Raporu” Beinci Be Yllk Kalknma Plan Hazrlk Çalmalar DPT Sosyal Planlama Bakanl, Planlama Dairesi, 1982, Ankara.
Sökmen P. Eskiehir Nazm mar Plan Açklama Raporu,1989.
Aksoylu S., Koca G. “Kentsel gelimenin Eskiehir’de Yaratt Planlama ve Uygulama Sorunlar Kentleme- Sanayileme Etkileimi”, Türkiye 9. Dünya ehircilik Günü Kollogyumu, 1985, Eskiehir.
Kiper, P. HABITAT II Sivil Toplum Kurulular Formu, Doal Afetler ve nsan Yerlemeleri Politikalar Sempozyumu için sunulan bildiri, 7 Haziran 1996, stanbul)
Ek1.mar Komisyon Raporlarna esas sorgu cetveli ana balklar
1. ehrin corafi durumu 2. ehrin iklim özellikleri 3. ehrin jeolojik durumu 4. ehrin civar 5. ehrin tarihi durumu 6. Nüfus durumu 7. Maarif durumu 8. ehrin salk durumu
9. ehrin tarm durumu 10. ehrin ticari ve iktisadi durumu 11. ehrin seyrüsefer ve transit durumu 12. ehrin elence yerleri 13. ehrin bugünkü durumu 14. Toprak mülkiyeti 15. ehrin belediyesinin durumu 16. ehrin ihtiyaçlarnn tespiti
Güner Gezim, H. Perihan Kiper __________________________________________________________________________________
18 MEKAN VE PLANLAMA
Ek2-b.DPYEK Çalmas Seçenekler Paftas
Türkiye’nin Seksen Yllk Kent Planlama Serüveninde Son Otuz Yln Deerlendirilmesi- ller Bankas Deneyimleri __________________________________________________________________________________
MEKAN VE PLANLAMA 19
Özet: Yazda 1933 ylnda yerel yönetimlerin MAR ilerini yürütmek amacyla Mustafa Kemal Atatürk’ün direktifleri ile kurulan ller Bankas’nn imar planlama deneyimi aktarlmaya çallacaktr. Çalma 3 dönem içinde ele alnacaktr. 1980 öncesi, 1980’ler sonras ve 2010 sonras irketleme dönemi. 1980 sonras dönem bilindii gibi yerel yönetimlere yetkilerin aktarld dönem olup Bankadaki imar planlama ve eitim çalmalarnn da özellikle younlat bir dönem olmutur. Planlama sürecindeki deiikliklerin pek çouna da kaynaklk eden Kurum, 1990’larn ikinci yarsndan sonra Dünyadaki gelimelere kout olarak ülkemizde de uygulamaya konulan özelletirme, irketleme yaklam ile LBANK Anonim irketine dönütürülmütür. Yazda her döneme özgü yaklamlar ve uygulamalar örnekler de verilerek açklanmaktadr.
Anahtar Kelimeler: ller Bankas, imar planlama, koruma, katlm
AN ASSESSMENT OF THE LAST THIRTY YEARS IN THE EIGHTY YEARS URBAN PLANNING PRACTICE OF TURKEY: THE BANK OF PROVINCES (LLER BANKASI) EXPERIENCES Abstract: In this study, the urban planning experience of the Bank of Provinces (Iller Bankas) is discussed which is established by the directives of Mustafa Kemal Atatürk in order to carry out the reconstruction works of local governments. The paper will be handled within 3 periods. Before 1985, after 1985 and after 2010; i.e. the privatization period. The year 1985 was known as the period of decentralization; urban plans and some other duties of central government were given to the local authorities. Unexpectedly, urban planning and training activities had been increased in this period. Since the first term, the institution has been one of the main sources of improvements in the urban planning field. However, this public institution which is still essential for many municipalities, transformed to ILBANK Anonymous Company by the recent global policies of privatization, deregulation and so on after 2010. In the article, each period’s approaches and practices will be explained also with case studies.
Key Words:The Bank of Provinces, urban planning, preservation, participation
Güner GEZM: 1965’te TÜ Mimarlk Fakültesinden mezun oldu. 1966-1967 Stadt Plannungsamt Hannover, 1967-1968 Kopenhag’da ehircilik bürosunda çalt. 1968-2003 arasnda ller Bankas mar Planlama Dairesinde b. Md. ve Bk. Yard. olarak ÇDP, mar ve koruma planlarnda görev ald. 1972-1973 yllarnda burslu Bonn ve Berlin Üniversiteleri ehircilik Enstitülerindeki programlar tamamlad. 2003-2013 yllarnda GÜ BPB’nde yar zamanl olarak çalt.
[email protected]
H. Perihan KPER:ODTÜ BPB’nden 1976’da Lisans, 1990’da Y.Lisans ve AÜ Kent ve Çevre Bilimlerinde 2003’te Doktora derecesi almtr. 1976-2003 arasnda ller Bankas mar Pl.Dai. ehir Plancs ve Planlama b.Md. olarak çalm, 2003’te emekliye ayrlmtr. 2004’ten sonra AÜ ve GÜ’nde yar zamanl öretim görevlilii yapmaktadr. Burslu olarak ABD ve Hollanda’da u Postgraduate çalmalar yapmtr.
20 MEKAN VE PLANLAMA
MEKAN VE PLANLAMA 21
GR
Teknolojik gelimeler, ekonomik sistemlerdeki deiimler, bilgi, mal ve insan akmlarndaki younluk art, fiziksel snrlarn giderek önemini yitirmesi, temsili demokrasiden çoulcu ve katlmc demokrasi anlayna geçi, rekabet kavramnn etkisini arttrmas vb. birçok etkenin ortaya çkmas ile geleneksel planlama yaklamlar yeni kentsel sistemlerin sorunlarna çözüm üretememeye balamtr (Albrects, 2006: 1487). Kapsaml planlama yönteminin yetersizlii karsnda yeni bir planlama arayna girilmitir. Tekeli’nin (2009) belirttii gibi çok sayda aktörün karlkl etkileimini temel alan, tüm kararlar balangçta belirlenmi donmu bir belge yerine süreci ifade eden, esnek ve eylem odakl yeni bir planlama anlay olan stratejik planlama, bu özellikleri ile geleneksel planlama yaklamlarna alternatif olarak gündeme gelmitir.
Bu çalma kapsamnda Türkiye’deki stratejik mekansal planlama anlaynn geliimi ile uygulama örnekleri irdelenmekte, sektörel düzeyde ve l Özel darelerinde, stratejik planlama belgeleri üzerinden inceleme yaplmakta, metropoliten kentler ile ilçeler düzeyinde ise seçilen örnek Belediyeler ile yaplan görümeler deerlendirilmektedir. Türkiye’de il ve ilçe düzeyindeki mevcut kurumsal stratejik planlar, stratejik mekansal kararlar çerçevesinde oluturulmas bakmndan çalmada yer almaktadr. Türkiye’de 2005 ylnda Belediyeler Kanunu’nun nüfusu 50000’in üzerindeki belediyelerde stratejik plan yapmn zorunlu hale getirmesi nedeniyle bu snr göz önünde bulundurularak, bu kapsamdaki Büyükehir Belediyeleri, l Özel dareleri, l Belediyeleri ve lçe Belediyeleri aratrmada yer almaktadr. Ulusal düzeyde hazrlanan planlar ve organizasyon düzeyindeki stratejik planlar çalma kapsam dnda tutulmaktadr.
1. KAPSAMLI PLANLAMADAN STRATEJK MEKANSAL PLANLAMAYA
1960’l yllarn temelini rasyonellikten alan sonuç odakl planlama yaklam; bütünlük anlaynn sürdürülmesinin yaratt meruiyet sorunu, politikaclarn planclarn kararlar üzerindeki etkileri, planlarn esnek olmamas ve bugünün dünyasnn sorunlarna cevap üretememesi gibi nedenlerden dolay eletirilmitir (Tekeli, 2009, Albrechts, 2006: 1488, engül, 2002: 11).
Stratejik mekansal planlama (SMP); dorudan eyleme yönelik olmas, rekabet ortam salamas ve frsatlar ile tehditleri tespit edip zayf ve güçlü yönleri ortaya koymas bakmndan kapsaml planlamadan farkllamaktadr (Tablo 1).
Albrechts’in (2006) “Bridge the Gap from Spatial Planning to Strategic Projects” adl makalesinde belirttii gibi geleneksel plandan stratejik plana geçi dönemi; teknik ve yasal kurallardan genel çerçeveye, sabit bir yönetim yapsndan yönetime yol gösterici ve rehberlik edici yapya, sonuç niteliindeki plandan araç olan çok aamal plana geçilmesi olarak ifade edilebilmektedir.
Fulya Snac, N. Aydan Sat __________________________________________________________________________________
22 MEKAN VE PLANLAMA
Tablo 1. SMP ile Geleneksel Planlama Arasndaki Farklar Geleneksel Planlama Stratejik Mekansal Planlama
SO RU
M LU
K U
RU M
, Y AS
-Belli bir hiyerari içinde sorumluluk alanlar olan kamu kurumlar tarafndan yaplr, yaptrlr -Çounlukla sonuca ulamada gerekli aktörler ve eylemler söz konusu edilmez -Yönetimin karar alma mekanizmalarna olan yaknl önemidir -Planc gelecein nasl olacan ortaya koyar -Ulusal yasalarda yer alr, yasal balaycl vardr
-Yatay, eit koullarda asal bir örgütün ibirliiyle üretilir -Mevcut durumun tüm bileenleri farkl karar alma mekanizmalarnn seçmeleri dorultusunda sürece katlrlar -Aktörler ve eylemler üzerinde vurgu yaplr -D deikenler sürekli deiebilen olaslklardr -Planc gelecein nasl olabilecei üzerine olanaklar ortaya koyar, dier aktörlerin taleplerini ve korkularn anlayan, çatmalar uzlatrc çözümler üretebilen bir rol üstlenir -Yasal balaycl olmak zorunda deildir, gönüllü bir eylem olarak da yaplabilir
LA N
F O
RM U
V E
SI N
IR LA
büyüklüklerinin, nüfus younluklarnn kesin ekilde belirlendii harita ve eklerinden oluur -dari snrlar içinde yaplr
-Mekansal geliime dorudan veya dolayl etkisi olan çok sektörlü strateji ve hedefleri içeren yazl belge ile bu stratejileri gösteren genel bir fiziksel emadan oluur -dari snrlar alabilir, çünkü mekandaki ilikiler idari snrlarn ötesine geçebilir
Ç ER
K V
E AM
-Mevcut eilimlerin sürecei varsaylr -Fiziksel geliimi esas alr -Amaç ve hedeflerin belirlenmesi ve bunlarn mevcut bütçe ve çalma koullarna uyarlanmasyla ilgilidir -En olas gelecek koullar düzenlenir -Çevre artlar hakknda güvenilir bilgi olduu, her eylemin douraca sonuç hakknda tam bir bilginin var olduu, büyük kapasitede hesaplama imkanlarnn olduu varsaylr -Fiziksel geliimin düzenlenmesi ve denetim altna alnmas amaçlanr
-Yeni eilimlerin, sürpriz durumlarn olabilecei varsaylr -Fiziksel, sosyal, ekonomik, çevresel, kültürel, örgütsel geliim konular birbirini tamamlayan ekilde ele alnr -Sorunlarn belirlenmesi ve çözümü ile ilgilenir -Niteliksel deiim-dönüüm ve tahmin içeren planlar temsil eder -Olas geleceklerin sürekli izlendii bir tutumdadr -Lider ya da yönetici konumdaki kiinin bilgi-beceri-deneyimi çok büyük önem tar -Sonuç vurgulu planlamann yerini süreç vurgulu planlama alr -letiim, biliim ve ulam altyaplar salanmas, kentsel rekabetçiliin arttrlmas, yerel deerleri koruyarak yaam kalitesinin arttrlmas amaçlanr
ZA M
kararlarnn uygulanmas için uzun erimli planlama anlay söz konusudur
-Vizyon uzun erimlidir. Vizyona referansla sürekli proje önerisi gelitirilebilir, zaman snr projenin içeriine baldr
Kaynak: Healey, 1999; Gedikli, 2005; Çamur, 2005; Tekeli, 2009.
2. TÜRKYE’DE STRATEJK MEKANSAL PLANLAMA (SMP)
1980’ler ve sonrasnda gerçekletirilen düzenlemeler ile planlama alannda yetki ve sorumluluk paylamnda ve planlarn niteliinde deiimler yaanmtr. Planlama uygulamalarnda kapsam açsndan stratejik planlamaya doru geçi söz konusu olmutur. Yerel yönetim yasalarnda ve dier yasalarda yaplan düzenlemelerle birlikte stratejik planlama birçok yerel yönetim için yasal olarak zorunlu hale getirilmitir (Gözlükaya, 2007).
2.1. Türkiye’de SMP’y Hazrlayan Nedenler
Bu bölümde Türkiye’deki SMP sürecinin anlalmas hedefi ile stratejik planlamaya zemin hazrlayan düzenlemeler ve planlama uygulamalar incelenmektedir. Türkiye’de planlama sistemini etkileyen dönüm noktalar ve stratejik planlama konusundaki geliimi tartan literatür göz önüne alndnda (Tablo 2) be dönemin ortaya çkt görülmektedir: 1923-1945 dönemi, 1945-1960 dönemi, 1960- 1980 dönemi, 1980-2000 dönemi ve 2000 sonras dönem.
Kapsaml Planlamadan Stratejik Mekansal Planlamaya: Türkiye Örnei __________________________________________________________________________________
MEKAN VE PLANLAMA 23
Dönem Dönemin Özellikleri
1923-1945
-1923: Bakent olarak Ankara'nn seçilmesi -1930: 1580 sayl Belediye Gelirleri Kanunu -1933: Belediye Yap ve Yollar Kanunu
-Belediye kontrolünde çevre plan oluturulmas -Yeni ulam alar ile ülkenin farkl bölgelerinin yeni ulam sistemi ile birletirilmesi
Bakentteki hzl nüfus art, altyap ve sanayinin çeper bölgelere yönlenmesi ile bölgesel yap, fiziksel ve toplumsal anlamda yeniden biçimlenmeye balamtr.
1945-1960
Göçe bal hzl kentleme ile gecekondu sorunu olumu, çözüm yetersiz kalnmtr.
-1956: 6785 sayl mar Yasas -1958: mar ve skan Bakanl kurulmas -5431 ve 6188 sayl yasalarla gecekondularn yasallatrlmas
-Merkezi yönetim ile yerel yönetim arasndaki görev dalmnn belirlenmesi -Ekonomik ve sosyal sorunlara çözüm bulunmas
mar ve skan Bakanl ile planlama sektörüne ilikin bir ihtisas örgütü oluarak, yerleme düzeninin tek elden yürütülmesi ilkesi gerçeklemitir.
1960-1980
-1960: Devlet Planlama Tekilat’nn Kurulmas; Milli Fiziki Plan tartmalarnn balanmas -1965: Nazm Plan Bürolar’nn kurulmas -1966: 775 sayl Gecekondu Kanunu -1968: Kalknmada Öncelikli Yörelerin (KÖY) belirlenmesi -1970: Güneydou Anadolu Projesi (GAP) -1970’ler: Belediye Kanun Tasars
- Be yllk kalknma planlar yaplmas -yiletirme programlar ile alt gelir grubuna konut ve kredi salanmas -Ülkenin güneydou kesiminde hayat standardnn yükseltilmesi ve istihdamn arttrlmas hedefi -‘Bölge planclnn’ gündeme gelmesi -Kent çeperinde ve ky alanlarnda yerlemeye ilikin kstlama yaplmas belediyelere dört yllk imar program hazrlama zorunluluu getirilmesi
‘Metropoliten Planlama’ yeniden tanmlanmtr. Kalknma Planlar ile bölge planlama ilkeleri belirlenmitir.
1980-2000
Mekansal kalite aray ortaya çkm, gecekondu alanlarnda dönüüm balamtr. Yeni sanayi odaklar belirmitir.
-1985: 3194 sayl mar Kanunu -Toplu Konut Yasas -Mevzii planlar -2981 sayl mar Aff Yasas -Bölge Planlama Anlay -1990-1994: Altnc Be Ylk Kalknma Plan
-Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik art'nn onaylanmas -Merkezi yönetimden yerel idarelere yetki devri, yeni konut politikalar
Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik art'nn onay ile merkez ve yerel yönetimler arasnda koordinasyon salayacak bir bakanlk kurulmas ve yetki ve kaynak paylamna ilikin çerçeve yasa çalmalar balamtr. Yerel siyaset in önemi anlalmaya balamtr.
2000 sonras
Stratejik planlamann Kalknma Planlarnda ve kurumsal yasal düzenlemelerde yer almas ile Türkiye’de stratejik planlama kavram tartlmaya ve bu konuda uygulamalar gerçekletirilmey e balanmtr.
-2000: Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Be Ylk Kalknma Plan -2002:statistiki Bölge Birimleri Snflandrmas -2003: 5018 sayl Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu -2004: 5216 sayl Büyükehir Belediyesi Kanununu (BBK) -2005: 5302 sayl l Özel daresi Kanunu -2005: 5393 sayl Belediye Kanunu -2006: 5449 sayl ‘Kalknma Ajanslarnn Kuruluu Koordinasyon ve Görevleri Hakknda Kanun, Dokuzuncu BYKP, Kent
-Stratejik bir perspektifle l Gelime Planlarnn hazrlanmas -Sosyo-ekonomik analizlerin yaplmas, bölgesel politikalarn çerçevesinin belirlenmesi -Stratejik planlama, stratejik yönetim ve performans deerlendirme kavramlarnn yasalarda yer almas - Belediyelere stratejik plan yapma zorunluluu getirilmesi -Yerel ve bölgesel kalknma için stratejik planlama yaplmas, uygulanmasnn takip edilmesi - Üst Ölçek Mekansal Strateji Planlar öngörüsü, Özel htisas Komisyonlarnn oluturulmas
Büyükehir Belediyesi Kanunu ile ülke mekansal gelime stratejileri üzerinde durulmutur. Belediye Kanunu nüfusu 50000 üzerinde olan belediyeler için stratejik plan yapma zorunluluu getirmitir. Kalknma Ajanslar ile Türkiye’nin AB’ye katlm sürecinin hz kazanmas hedeflenmitir. Her tür ve ölçekteki fiziki planlara ve bunlarn uygulanmasna yönelik temel ilke, strateji ve standartlar belirlemek ve bunlarn uygulanmasn salamak, mekansal strateji planlarn ilgili kurum ve kurulularla ibirlii yapmak suretiyle
Fulya Snac, N. Aydan Sat __________________________________________________________________________________
24 MEKAN VE PLANLAMA
Kaynak: DPT, 2008; ODTÜ, 2000; Tekel, 2006; DPT 2008; http://www.sp.gov.tr, 2008; http://www.kbam.metu.edu.tr, 2008; http://www.cevresehircilik.gov.tr, 2011.
2000 yl stratejik planlamann kalknma plannda yer almas açsndan önemlidir. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannda bölgesel planlamann stratejik bir perspektifle çeitli eylem programlarn bütünletirdii ölçüde baarl olaca görüünün yaygn olduu tespitine yer verilmektedir. 2003 ylnda çkarlan 5018 sayl Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu (KMYKK) ile kamuda stratejik planlama sürecinin yasal alt yaps oluturmutur. 2006 ylnda yürürlüe giren Dokuzuncu Be Ylk Kalknma Plannn temel beklentileri; stratejik amaç ve öncelikleri netletiren ve finansman boyutunu içeren eylem programlarnn etkin olarak kullanlmas ve doru bir izleme mekanizmas kurularak hesap verebilirliin salanmas olarak belirlenmitir. 2011 ylnda kurulan Çevre ve ehircilik Bakanl’nn görevlerinde de mekansal strateji planlar olarak ifade edilen planlarn ilgili kurum ve kurulularla ibirlii yaplarak hazrlanmas yer almaktadr.
2.2. Türkiye’de SMP’ya likin Yasal Geliim
5216 sayl Büyükehir Belediyesi Kanununun 18.maddesine göre belediyeyi stratejik plana uygun olarak yönetmek Büyükehir Belediye Bakan’nn sorumluluuna verilmitir. Türkiye’de stratejik planlamann yasalara yerleimi açsndan önemli bir dier kanun 5302 sayl l Özel daresi Kanunudur. Bu kanun ile stratejik planlama, stratejik yönetim ve performans deerlendirme konularnda birçok yenilik getirilmitir. Vali, mahalli idareler genel seçimlerinden itibaren alt ay içinde; kalknma plan ve programlar ile varsa bölge planna uygun olarak stratejik plan ve ilgili olduu ylbandan önce de yllk performans plan hazrlayp l Genel Meclisi’ne sunmakla yetkilendirilmitir. Kanunda stratejik planlamann katlm boyutu ile ilgili maddeler yer almtr. Belediyeler düzeyinde ise stratejik planlama 2005 ylnda 5393 sayl Belediye Kanununun kabul edilmesiyle gündeme gelmi, Kanunun yürürlüe girmesinden itibaren bir yl içinde hazrlanmas art belirtilmitir.
Türkiye’de son on yl içerisinde stratejik planlamann yasal geliimine dair birçok kanun ve tasar oluturulduu görülmektedir (Tablo 4).
2005 ylnda kabul edilen 5436 sayl Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu ve Baz Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun kamu kurulularnda Strateji Gelitirme Birimlerinin kurulmasn hükme balanmtr. 2006 yl Mays aynda hazrlanan Kamu darelerinde Stratejik Planlamaya likin Usul ve Esaslar Hakknda Yönetmelikte yer alan 7.madde uyarnca stratejik planlar be yllk dönemi kapsayacak, en az iki yl uygulandktan sonra stratejik plan kalan süresi için güncelletirilebilecektir.
Stratejik planlamaya ilikin dier bir çalma ise Bayndrlk ve skân Bakanl tarafndan 2008 ylnda hazrlk toplantlar ile balatlan ve 2009 ylnda düzenlenen Genel Kurul Çalmalar ile tamamlanan Kentleme ûras’dr. ûra’nn Birinci ve Sekizinci Komisyon raporlarnda ülke mekansal stratejilerinin gelitirilmesini ve daha alt kademelerde gerçekletirilecek planlar yönlendirecek aamalar tanmlayan, kurumsal yaplanma ve yetkiler tartlmaktadr. 2009 ylnda düzenlenen Kentleme ûras önerilerinden yola çklarak, 2010 ylnda KENTGES Bütünleik Kentsel Gelime Stratejisi ve Eylem Plan (2010-2023) hazrlanmtr. KENTGES’in amac, yerlemelerin yaanabilirlik düzeyinin, mekân ve yaam kalitesinin yükseltilmesi ile ekonomik, sosyal ve kültürel yaplarnn
MEKAN VE PLANLAMA 25
ekil 1. Türkiye’de ve Dünyada Stratejik Planlamann Geliimi
ESK YUNAN
Firmalar düzeyinde kullanlmas
1970 1980 19901950
2003: KMYKK ile stratejik planlamann yasa ile zorunlu hale gelmesi
AMGP
Bölgesel politikalarda yer almas
2006: Dokuzuncu Be Yllk Kalknma Plan, Kamu idarelerini yönlendirici klavuzun yaynlanmas
2009: Ön Ulusal Kalknma Plan, 2 Ön Bölgesel Kalknma Plan, 19 l Gelime Plan, Sektörel Planlar, 12 Büyükehir Belediyesi, 51 l Özel daresi, 28 l Belediyesi ve 61 lçe Belediyesi Stratejik Plan
2000: Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Be Ylk Kalknma Plan: l Gelime planlar öngörüsü
2004: Büyükehir Belediyesi Kanunu
D Ü
N Y
A D
A TÜ
R K
Y E
’D E
Tarih Kanun No Kanun Ad Yenilik
24.12.2003 5018 Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu
Analitik bütçe uygulamalar getirilmi, kurumlarn bütçeleri, stratejik plan ve performans ölçütleri ilikisi kurulmutur
04.07.2003 2003/14
2004 Yl Program ve Mali Yl Bütçesi Makro Çerçeve Karar
Kurulu düzeyinde stratejik planlama çalmalar (2003'de 8 pilot kuruluta stratejik planlama çalmalar balatlmtr) 20.07.2004
23.07.2004 5216 Büyükehir Belediyesi Kanunu Stratejik Plan zorunluluu, stratejik yönetim anlay
14.07.2004 5227 Kamu Yönetimi Temel lkeleri ve Yeniden Yaplandrlmas Hakknda Kanun
Merkezi yönetim ve yerel yönetim yetkilerini düzenlemeye yöneliktir
2004 -
Stratejik Aratrma ve Planlama Kurumu Kurulmas Hakknda Kanun Tasars Tasla
DPT'nin yeniden yaplandrlmas hazrlklar (vazgeçilmitir)
2012: 14 Büyükehir Belediyesi, 79 l Özel daresi, 58 l Belediyesi, 184 lçe Belediyesi Stratejik Plan
Fulya Snac, N. Aydan Sat __________________________________________________________________________________
26 MEKAN VE PLANLAMA
22.02.2005 5302 l Özel daresi Kanunu Mahalli idarelerin genel seçimlerinden itibaren alt ay içinde stratejik plan hazrlama zorunluluu
13.07.2005 5393 Belediye Kanunu Nüfusu 50000'in üzerinde olan belediyelere 13.07.2006 tarihine kadar stratejik plan hazrlama zorunluluu getirilmitir
2005 - Planlama ve mar Kanunu Tasars Tasla
Planlama düzeyleri; Ülke Mekansal Politika Plan, Bölge Plan, Çevre Düzeni Plan, mar