KELİME BİLGİSİKELİME BİLGİSİ  KELİME (SÖZCÜK)KELİME (SÖZCÜK)  Cümlenin anlamlı en küçük Cümlenin anlamlı en küçük birimlerine ya da tek başına anlamı birimlerine ya da tek başına anlamı olmadığı hâlde cümle içinde anlam olmadığı hâlde cümle içinde anlam kazanan anlatım birimlerine kelime kazanan anlatım birimlerine kelime denir. Kelime, insanlar arasında denir. Kelime, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan dilin anlamlı en anlaşmayı sağlayan dilin anlamlı en küçük parçasıdır. Kelimelerin belirli küçük parçasıdır. Kelimelerin belirli bir düzen içerisinde bir araya bir düzen içerisinde bir araya getirilmesiyle anlaşma sağlanır.getirilmesiyle anlaşma sağlanır.

KELİMEDE ANLAMKELİMEDE ANLAM  Kelimeler de dil gibi canlı varlıklardır. Sahip Kelimeler de dil gibi canlı varlıklardır. Sahip oldukları anlamların dışında zamanla yeni oldukları anlamların dışında zamanla yeni anlamlar kazanabildikleri gibi bir anlamda anlamlar kazanabildikleri gibi bir anlamda birkaç kelime de kullanılabilir. Bu özellikler birkaç kelime de kullanılabilir. Bu özellikler hem kelimenin kendisine ait olabilir, hem de hem kelimenin kendisine ait olabilir, hem de diğer kelimelerle olan anlam ilişkisini diğer kelimelerle olan anlam ilişkisini gösterebilir. Burada kelimelerin anlam gösterebilir. Burada kelimelerin anlam özelliklerinin yanı sıra kelimeler arasındaki özelliklerinin yanı sıra kelimeler arasındaki anlam ilişkileri de karşımıza çıkmaktadır. anlam ilişkileri de karşımıza çıkmaktadır. Kelimeler tek başlarına anlamlı olabildikleri gibi Kelimeler tek başlarına anlamlı olabildikleri gibi cümlede veya söz içinde kullanılışlarına göre cümlede veya söz içinde kullanılışlarına göre yeni anlamlar da kazanabilirler, aralarında yeni anlamlar da kazanabilirler, aralarında anlamdaşlık sesteşlik gibi ilişkiler de anlamdaşlık sesteşlik gibi ilişkiler de barındırabilirler.barındırabilirler.  Anlam bakımından kelimeler ve kelimeler Anlam bakımından kelimeler ve kelimeler arasındaki anlam ilişkileri şunlardır:arasındaki anlam ilişkileri şunlardır:

A. ANLAM BAKIMINDAN A. ANLAM BAKIMINDAN KELİMELERKELİMELER

  Kelimelerin taşıdıkları Kelimelerin taşıdıkları

anlamları maddeler hâlinde anlamları maddeler hâlinde sıralayalım.sıralayalım.

  1. GERÇEK ANLAM (TEMEL 1. GERÇEK ANLAM (TEMEL ANLAM)ANLAM)  Kelimelerin taşıdıkları ilk ve Kelimelerin taşıdıkları ilk ve genel anlama gerçek anlam denir. genel anlama gerçek anlam denir. Kelimelerin sözlükteki ilk Kelimelerin sözlükteki ilk anlamıdır. Kelimenin gerçek anlamıdır. Kelimenin gerçek anlamı, herkesçe bilinen yaygın anlamı, herkesçe bilinen yaygın anlamıdır. Buna "temel anlam" da anlamıdır. Buna "temel anlam" da denir. denir.   Meselâ, “ağız” dendiğinde akla Meselâ, “ağız” dendiğinde akla ilk gelen, organ adıdır. “göz” ilk gelen, organ adıdır. “göz” kelimesi de öyle.kelimesi de öyle.

Soğuktan su boruları Soğuktan su boruları patlamış.patlamış.Ayağında Ayağında eski bir spor eski bir spor ayakkabı var.ayakkabı var.Biraz sonra toprak bir Biraz sonra toprak bir yola yola girdik.girdik.KanadıKanadı kırık bir martı gördüm. kırık bir martı gördüm.Soğuk sudan Soğuk sudan boğazıboğazı şişmişti. şişmişti.Yataktan kalkarken Yataktan kalkarken başımıbaşımı duvara çarptım. duvara çarptım. Dün gece erken Dün gece erken yattım. yattım. Sıcak Sıcak çorbayı içince çorbayı içince rahatladım.rahatladım.

Dolaptan Dolaptan temiz temiz elbiselerini elbiselerini çıkardı.çıkardı.Ahmet’in Ahmet’in burnuburnu iyi koku iyi koku alır.alır.AğzındaAğzında yaralar oluşmuştu. yaralar oluşmuştu.EliniElini hırsla masaya hırsla masaya vurdu.vurdu.İri hantal İri hantal gövdesinigövdesini zorlukla zorlukla sürüklüyor gibiydi.sürüklüyor gibiydi.Gölün kıyılarını yapraksız, Gölün kıyılarını yapraksız, bodurbodur ağaçlar kuşatmıştı. ağaçlar kuşatmıştı.

2. YAN ANLAM2. YAN ANLAM  Temel anlamıyla bağlantılı Temel anlamıyla bağlantılı olarak zamanla ortaya çıkan olarak zamanla ortaya çıkan değişik anlamlara yan anlam değişik anlamlara yan anlam denir. Sözcüğün gerçek denir. Sözcüğün gerçek anlamının dışında, ancak gerçek anlamının dışında, ancak gerçek anlamıyla az çok yakınlık anlamıyla az çok yakınlık taşıyan yeni anlamlar kazanması taşıyan yeni anlamlar kazanması yan anlamı oluşturur. Bir yan anlamı oluşturur. Bir sözcüğün yan anlam sözcüğün yan anlam kazanmasında genellikle kazanmasında genellikle yakıştırma ve benzerlik ilgisi yakıştırma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadır.etkili olmaktadır.

Meselâ “göz” dendiğinde Meselâ “göz” dendiğinde akla ilk gelen, kelimenin akla ilk gelen, kelimenin temel anlamı olan organ temel anlamı olan organ adıdır. Ama “iğnenin gözü”, adıdır. Ama “iğnenin gözü”, “çantanın gözü”, masanın “çantanın gözü”, masanın gözü” tamlamalarındaki gözü” tamlamalarındaki anlamlar benzetme yoluyla anlamlar benzetme yoluyla kazandırılmış yeni kazandırılmış yeni anlamlardır. Bunlara da yan anlamlardır. Bunlara da yan anlam denir. anlam denir.

Meselâ, “düşmek” Meselâ, “düşmek” kelimesi “Meyveler tek kelimesi “Meyveler tek tek yere düştü” tek yere düştü” cümlesinde temel cümlesinde temel anlamda; “Çocuğun anlamda; “Çocuğun pantolonu düşüyordu”, pantolonu düşüyordu”, “Bu yılın ilk karı düştü” “Bu yılın ilk karı düştü” ve “Kavakların gölgesi ve “Kavakların gölgesi yola düştü” cümlelerinde yola düştü” cümlelerinde yan anlamdadır. yan anlamdadır.

Beşiktaş Beşiktaş sırtlarınasırtlarına ağaç dikiyorlar. ağaç dikiyorlar. (arka taraf)(arka taraf)Gülün tomurcukları sabahleyin Gülün tomurcukları sabahleyin patlamış.patlamış.Uçağın Uçağın kanadıkanadı havada parçalanmış. havada parçalanmış.BaşıBaşı kırık bir çiviyi sökmeye uğraşıyor. kırık bir çiviyi sökmeye uğraşıyor.Bu Bu daldadalda başarılı olabileceğimi başarılı olabileceğimi sanıyorum.sanıyorum.Köprünün Köprünün ayağınaayağına bomba koymuşlar. bomba koymuşlar.Şişeyi Şişeyi boğazınaboğazına kadar doldurdu. kadar doldurdu.Kapının Kapının kolunukolunu kırınca babamdan azar kırınca babamdan azar işittim.işittim.Benim Benim yetiştirdiğimyetiştirdiğim öğrenciler daha öğrenciler daha başarılı.başarılı.Yokuşun Yokuşun başınabaşına kadar koştuk. kadar koştuk.

Somutlaşma ve soyutlaşma:Somutlaşma ve soyutlaşma:Dilimizde kelimeler sadece bir Dilimizde kelimeler sadece bir anlamda kullanılamaz. Yani bir anlamda kullanılamaz. Yani bir kelime birden fazla yerde ve kelime birden fazla yerde ve çok farklı anlamlarda çok farklı anlamlarda kullanılabilir. Onun için kullanılabilir. Onun için somutlaşma ve soyutlaşma, somutlaşma ve soyutlaşma, dilimizdeki kelimeler için her dilimizdeki kelimeler için her zaman mümkündür. Somut zaman mümkündür. Somut anlamıyla “geçilen yer” demek anlamıyla “geçilen yer” demek olan “yol” kelimesi “yöntem, olan “yol” kelimesi “yöntem, metot” anlamına gelerek metot” anlamına gelerek soyutlaşmıştır. soyutlaşmıştır.

Yakıştırmaca: Yakıştırmaca: Kendi adı olmayan ya da Kendi adı olmayan ya da adı olduğu hâlde adı olduğu hâlde bilinmeyen varlıklar çeşitli bilinmeyen varlıklar çeşitli özellikleri nedeniyle uygun özellikleri nedeniyle uygun olan kelimelerle olan kelimelerle adlandırılır. Buna adlandırılır. Buna yakıştırmaca denir. Uçağın yakıştırmaca denir. Uçağın kanadı, masanın gözü, kanadı, masanın gözü, ayakkabının burnu vb…ayakkabının burnu vb…

3. MECAZ ANLAM3. MECAZ ANLAM   Bir sözcüğün gerçek Bir sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle anlamından bütünüyle uzaklaşarak kazandığı yeni uzaklaşarak kazandığı yeni anlama mecaz anlam denir. Başka anlama mecaz anlam denir. Başka bir deyişle bir kelimenin, gerçek bir deyişle bir kelimenin, gerçek anlamı dışında, başka bir anlamı dışında, başka bir kelimenin yerine kullanılması kelimenin yerine kullanılması sonucu ortaya çıkan anlamdır. Bu sonucu ortaya çıkan anlamdır. Bu kullanımda anlatımı kullanımda anlatımı renklendirmek ve renklendirmek ve kuvvetlendirmek esastır. Mecaz kuvvetlendirmek esastır. Mecaz anlamda iki kelime bir yönüyle anlamda iki kelime bir yönüyle benzerlik ilgisi kurularak birbirine benzerlik ilgisi kurularak birbirine benzetilmiştir. benzetilmiştir.

Bu konuyu bir daha Bu konuyu bir daha açmayacağımaçmayacağım..İşsizlik sorunu hükümeti İşsizlik sorunu hükümeti terletecekterletecek..Derdim çoktur, hangisine Derdim çoktur, hangisine yanayım.yanayım.Doktora Doktora boşboş gözlerle bakıyordu. gözlerle bakıyordu.Bu şarkıya Bu şarkıya bayılıyorum.bayılıyorum.TatlıTatlı sözlerle babasının gönlünü sözlerle babasının gönlünü aldı.aldı.Yakında savaş Yakında savaş patlayacak.patlayacak.Hepimiz onun Hepimiz onun hafifhafif biri biri olduğunu biliyorduk.olduğunu biliyorduk.İnceİnce işlere aklım pek ermiyor. işlere aklım pek ermiyor.

Mecaz anlamlar, benzetme ve ilgi Mecaz anlamlar, benzetme ve ilgi yollarıyla yapılır. Benzetme yoluyla yollarıyla yapılır. Benzetme yoluyla yapılanlardan biri istiaredir. İstiare yapılanlardan biri istiaredir. İstiare açık ve kapalı olmak üzere ikiye açık ve kapalı olmak üzere ikiye ayrılır. Edebiyat dersinde söz ayrılır. Edebiyat dersinde söz sanatları arasında incelenir. sanatları arasında incelenir. Eğretileme ve deyim aktarması da Eğretileme ve deyim aktarması da denir. denir.   “Kurban olam, kurban olam“Kurban olam, kurban olamBeşikte yatan Beşikte yatan kuzuyakuzuya”” (açık istiare)(açık istiare)  “Tekerlekler yollara bir şeyle “Tekerlekler yollara bir şeyle anlatıyor.” (kapalı istiare)anlatıyor.” (kapalı istiare)

İlgi yoluyla yapılanlara ad İlgi yoluyla yapılanlara ad aktarması denir. Ad aktarması denir. Ad aktarmasında benzetme aktarmasında benzetme amacı olmaz. İç-dış, parça-amacı olmaz. İç-dış, parça-bütün, neden-sonuç, sanatçı-bütün, neden-sonuç, sanatçı-yapıt, yer-insan, yer-olay gibi yapıt, yer-insan, yer-olay gibi ilgiler vardır. Aşağıdaki ilgiler vardır. Aşağıdaki cümleler ad aktarmasına cümleler ad aktarmasına örnektir. örnektir. (ad aktarması ayrıca mecaz-ı (ad aktarması ayrıca mecaz-ı mürsel adıyla söz mürsel adıyla söz sanatlarında da işlenir.)sanatlarında da işlenir.)

Dalgalan sen de şafaklar Dalgalan sen de şafaklar gibi ey nazlı gibi ey nazlı hilâlhilâlSaçınıSaçını kestir demedim mi? kestir demedim mi?BereketBereket yağıyor; çiftçinin yağıyor; çiftçinin yüzü gülecek.yüzü gülecek.AyağınıAyağını çıkarmadan çıkarmadan girebilirsin.girebilirsin.Bu olaylara Bu olaylara AnkaraAnkara sessiz sessiz kalıyor.kalıyor.Orhan Veli’yiOrhan Veli’yi okur musun? okur musun?

4. DEYİM ANLAM4. DEYİM ANLAM  Deyim, en az iki Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir. mecazlı sözlerdir. Kelimelerden biri veya Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına her ikisi anlam kaybına uğrar. uğrar.

Bu sözlerle Bu sözlerle gönlümü almışgönlümü almış mı mı oldun?oldun?Kendi düşüncelerinde Kendi düşüncelerinde ayak ayak diriyordu.diriyordu.Korktuğu başına gelmişKorktuğu başına gelmiş, arabası , arabası bozulmuştu.bozulmuştu.Her gördüğüne Her gördüğüne dudak büküyordu.dudak büküyordu.Senin yaptığın Senin yaptığın pire için yorgan pire için yorgan yakmak.yakmak.İki genç adam İki genç adam boğaz boğaza geldi.boğaz boğaza geldi.Olur olmaz konularla Olur olmaz konularla baş ağrıtmayıbaş ağrıtmayı seversin.seversin.Bu şekilde anlatırsanız Bu şekilde anlatırsanız aklı yataraklı yatar..Sonunda Sonunda korktuğumuza uğradıkkorktuğumuza uğradık, , çocuk kayboldu.çocuk kayboldu.Matematiği Matematiği aklım almıyor.aklım almıyor.

Deyimlerin özellikleri:Deyimlerin özellikleri:  a) a) Deyimler kalıplaşmış Deyimler kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin sözlerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz, herhangi biri atılamaz, yerlerine başka kelimeler yerlerine başka kelimeler konulamaz.konulamaz.

Meselâ "yüzün ak olsun" yerine Meselâ "yüzün ak olsun" yerine "yüzün beyaz olsun" denilemez, "yüzün beyaz olsun" denilemez, "ocağına incir ağacı dikmek" yerine "ocağına incir ağacı dikmek" yerine "ocağına çam ağacı dikmek" "ocağına çam ağacı dikmek" denilemez, denilemez, "ayıkla pirincin taşını" yerine "ayıkla pirincin taşını" yerine "ayıkla bulgurun taşını" denilemez, "ayıkla bulgurun taşını" denilemez,

"dilinin altındaki baklayı çıkar" "dilinin altındaki baklayı çıkar" yerine "dilinin altındaki şekeri yerine "dilinin altındaki şekeri çıkar" denilemez, çıkar" denilemez, "tüyleri diken diken ol-" yerine "tüyleri diken diken ol-" yerine "kılları diken diken ol-" denemez. "kılları diken diken ol-" denemez. Ama istisnalar yok değildir: “baş Ama istisnalar yok değildir: “baş başa vermek” ve “kafa kafaya başa vermek” ve “kafa kafaya vermek” gibi.vermek” gibi.

Araya başka kelimeler Araya başka kelimeler girebilir:girebilir: “Başını derde sokmak” “Başını derde sokmak” Başını son günlerde hep Başını son günlerde hep derde soktu.derde soktu.  b) b) Deyimler kısa ve özlü Deyimler kısa ve özlü anlatımlardır. Az sözle çok anlatımlardır. Az sözle çok şey anlatırlar: “Çam sakızı şey anlatırlar: “Çam sakızı çoban armağanı”, “dili çoban armağanı”, “dili çözül-”, “dilinde tüy bit-”, çözül-”, “dilinde tüy bit-”, “dilini yut-”“dilini yut-”

c) c) Deyimler en az iki sözcükten Deyimler en az iki sözcükten oluşurlar. Bu özellik deyimi oluşurlar. Bu özellik deyimi mecazdan ayırır. mecazdan ayırır.   1. Ya kelime öbeği ve mastar 1. Ya kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar: şeklinde olurlar:  ağzı açık,  ağzı açık, kulağı delik, kulağı delik,

eli uzun, eli uzun, kaşla göz kaşla göz arasında, arasında,

bulanık suda balık avla-, dikiş bulanık suda balık avla-, dikiş tutturama- tutturama-

can kulağı ile dinle-,can kulağı ile dinle-, köprüleri at- köprüleri at-

2. Ya da cümle şeklinde 2. Ya da cümle şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı olurlar ki bunların bir kısmı gerçek olaylara yada gerçek olaylara yada öykücüklere dayanır.öykücüklere dayanır.  Yorgan gitti, kavga bitti.Yorgan gitti, kavga bitti.Dostlar alışverişte görsün, Dostlar alışverişte görsün, Çoğu gitti azı kaldı, Çoğu gitti azı kaldı, Allah bana ben de sana, Allah bana ben de sana, Atı alan Üsküdar'ı geçti, Atı alan Üsküdar'ı geçti, Tut kelin perçeminden, Tut kelin perçeminden,

d) Deyimler özel anlamlı sözlerdir.d) Deyimler özel anlamlı sözlerdir. Deyimler genel yargı bildirmezler. Deyimler genel yargı bildirmezler. Deyimler bir kavramı belirtmek için Deyimler bir kavramı belirtmek için bulunmuş sözlerdir. Öğütte bulunmuş sözlerdir. Öğütte bulunmazlar. Atasözleri ise genel bulunmazlar. Atasözleri ise genel anlamlı sözlerdir. Ders vermek, anlamlı sözlerdir. Ders vermek, öğütte bulunmak için ortaya öğütte bulunmak için ortaya konulmuşlardır. Deyimle atasözünü konulmuşlardır. Deyimle atasözünü ayıran en önemli nitelik budur. ayıran en önemli nitelik budur. Meselâ: "İşleyen demir ışıldar" Meselâ: "İşleyen demir ışıldar" atasözüdür. Çalışmanın önemini atasözüdür. Çalışmanın önemini anlatmaktadır. Bu yargı dünyanın anlatmaktadır. Bu yargı dünyanın her yerindeki insan için geçerlidir.her yerindeki insan için geçerlidir.

e) Deyimlerin çoğunda e) Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek anlamından kelimeler gerçek anlamından çıkarak mecaz anlam çıkarak mecaz anlam kazanmışlardır.kazanmışlardır. Çantada Çantada keklik, ağzı açık, kulağı delik, keklik, ağzı açık, kulağı delik, abayı yakmak, devede kulak, abayı yakmak, devede kulak, hapı yutmak, fol yok yumurta hapı yutmak, fol yok yumurta yok, hem nalına hem mıhına, yok, hem nalına hem mıhına, ne şiş yansın ne kebap, ben ne şiş yansın ne kebap, ben diyorum hadımım, o soruyor diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var? kaç çocuğun var?

Bazı deyimler ise Bazı deyimler ise anlamlarından anlamlarından çıkmamışlardır:çıkmamışlardır: Çoğu gitti Çoğu gitti azı kaldı, ismi var cismi azı kaldı, ismi var cismi yok, adet yerini bulsun, yok, adet yerini bulsun, Allah bana ben de sana, Allah bana ben de sana, yükte hafif pahada ağır, yükte hafif pahada ağır, özrü kabahatinden büyük, özrü kabahatinden büyük, dosta düşmana karşı, iyi dosta düşmana karşı, iyi gün dostu, canı sağ olsun gün dostu, canı sağ olsun … …

f) Deyimler cümlenin öğesi f) Deyimler cümlenin öğesi olabilir, cümlede başka görevler olabilir, cümlede başka görevler de alabilir:de alabilir:  Üzüntüsünden Üzüntüsünden ağzını bıçak ağzını bıçak açmıyorduaçmıyordu. (Yüklem). (Yüklem)Damarıma basmadanDamarıma basmadan konuşamaz mısın? (Zarf konuşamaz mısın? (Zarf tümleci)tümleci)Aslan payıAslan payı ona düştü. (Özne, ona düştü. (Özne, isim tamlaması)isim tamlaması)O, O, dik kafalıdik kafalı biridir. (sıfat biridir. (sıfat tamlaması, sıfat)tamlaması, sıfat)

g) Kafiyeli deyimler de g) Kafiyeli deyimler de vardır:vardır:

  Ele verir talkımı, kendi Ele verir talkımı, kendi

yutar salkımıyutar salkımı  

5. TERİM ANLAM5. TERİM ANLAM  Bir bilim, sanat ya da meslek Bir bilim, sanat ya da meslek dalıyla ilgili bir kavramı dalıyla ilgili bir kavramı karşılayan kelimelere terim karşılayan kelimelere terim denir. Terimlerin anlamları dar denir. Terimlerin anlamları dar ve sınırlıdır. ve sınırlıdır.   Örnek: "Ekvator" kelimesi tek Örnek: "Ekvator" kelimesi tek bir anlama gelir ve tek bir bir anlama gelir ve tek bir nesneyi karşılar.nesneyi karşılar.Örnek: kök, mısra, muson.Örnek: kök, mısra, muson.

““yüklem, özne, kök, zarf”, dil yüklem, özne, kök, zarf”, dil bilgisi terimleri; “üçgen, daire, bilgisi terimleri; “üçgen, daire, çap”, kelimeleri de geometri çap”, kelimeleri de geometri terimleridir. terimleridir.   Terimler halkın söz varlığında Terimler halkın söz varlığında yer almaz, ama halk ağzında yer almaz, ama halk ağzında kullanılıp da sonradan terim kullanılıp da sonradan terim özelliği kazanmış kelimeler özelliği kazanmış kelimeler vardır.vardır.

Örnek:Örnek: "Budala" kelimesi "Budala" kelimesi halkın söz varlığında aptal, halkın söz varlığında aptal, anlayışsız, sersem anlayışsız, sersem anlamlarıyla kullanılır, fakat anlamlarıyla kullanılır, fakat bu kelime psikolojide belli bu kelime psikolojide belli bir zeka seviyesine sahip bir zeka seviyesine sahip anlamında kullanıldığında anlamında kullanıldığında terimdir.terimdir.

Terimler, genellikle gerçek Terimler, genellikle gerçek anlamıyla kullanılan sözlerdir. anlamıyla kullanılan sözlerdir. Terimlerin, mecaz anlamı, yan Terimlerin, mecaz anlamı, yan anlamı, deyim anlamı yoktur.anlamı, deyim anlamı yoktur.  Boğaz’ıBoğaz’ı geçip Karadeniz’e geçip Karadeniz’e ulaştık.ulaştık.AyağıAyağı olmayan göllerde tuz olmayan göllerde tuz oranı yüksek olur.oranı yüksek olur.Ağacın Ağacın köklerikökleri çok derinde. çok derinde.ÜçgeninÜçgenin iç iç açılarıaçıları toplamı toplamı 180’dir.180’dir.

6. ARGO ANLAM6. ARGO ANLAM  Sadece belli bir topluluk ya da meslek Sadece belli bir topluluk ya da meslek tarafından kullanılan özel sözcüklerden tarafından kullanılan özel sözcüklerden oluşan dile argo denir. oluşan dile argo denir. Argo, dil içinde bir dil gibidir. Argo, dil içinde bir dil gibidir. Külhanbeylerinin anlaşma vasıtası da Külhanbeylerinin anlaşma vasıtası da denebilir. Küfürle karıştırılmamalıdır. denebilir. Küfürle karıştırılmamalıdır. Argonun varlık sebebi kolay ve çekici Argonun varlık sebebi kolay ve çekici anlatımı yakalama isteğidir.anlatımı yakalama isteğidir.Şekil ev anlamda ölçüsüzlük ve mübalâğa Şekil ev anlamda ölçüsüzlük ve mübalâğa esastır.esastır.Bağımsız ve sorumsuz yaşayışın dilidir de Bağımsız ve sorumsuz yaşayışın dilidir de denebilir.denebilir.Dışa dönüklük, boşalma, rahatlama argoda Dışa dönüklük, boşalma, rahatlama argoda sınırsızdır. Her şeye küfür kelimeleri sınırsızdır. Her şeye küfür kelimeleri kullanmadan küfredilir.kullanmadan küfredilir.

““Canına yandığımın dünyası” Canına yandığımın dünyası” gibi.gibi.  abdestini vermek: azarlamakabdestini vermek: azarlamakaklına tükürmek: birinin aklına tükürmek: birinin düşüncesini beğenmemekdüşüncesini beğenmemekröntgenci: kadınları gizlice röntgenci: kadınları gizlice gözetleme alışkanlığı olan gözetleme alışkanlığı olan erkekerkekpiliç gibi: güzel ve sevimli kızpiliç gibi: güzel ve sevimli kızmektep çocuğu: acemi, toymektep çocuğu: acemi, toyzokayı yutmak: aldatılıp zarara zokayı yutmak: aldatılıp zarara sokulmaksokulmak

7. SOYUT ANLAM7. SOYUT ANLAM  Beş duyu organından biriyle Beş duyu organından biriyle algılanamayan, maddesi algılanamayan, maddesi olmayan, varlıkları inançla ve olmayan, varlıkları inançla ve his ile bilinen kavram ve his ile bilinen kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere varlıkları karşılayan kelimelere soyut kelimeler denir; bu soyut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de soyut anlam özelliklerine de soyut anlam denir.denir.  Hayal, rüya, düşünce, menfaat, Hayal, rüya, düşünce, menfaat, sevgi, korku, güzellik...sevgi, korku, güzellik...

8. SOMUT ANLAM8. SOMUT ANLAM   Beş duyu organında biriyle Beş duyu organında biriyle algılanabilen, maddesi olan algılanabilen, maddesi olan kavram ve varlıkları karşılayan kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere somut kelimeler kelimelere somut kelimeler denir; bu kelimelerin denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine gösterdiği anlam özelliklerine de somut anlam denir.de somut anlam denir.  Ağaç, taş, ev, mavi, soğuk, su, Ağaç, taş, ev, mavi, soğuk, su, masa, yol, yürümek, koşmak...masa, yol, yürümek, koşmak...

Soyut anlamlı kelimeler Soyut anlamlı kelimeler mecazlı kullanılarak somuta mecazlı kullanılarak somuta aktarılabilir. aktarılabilir.   “Yazınızda kuru bir anlatım “Yazınızda kuru bir anlatım görüyorum.”görüyorum.”

“Adam yıldızlara basa basa “Adam yıldızlara basa basa yürüyordu.”yürüyordu.”

9. GENEL ve ÖZEL ANLAM9. GENEL ve ÖZEL ANLAM   Genel anlamlı kelimeler birden Genel anlamlı kelimeler birden fazla kelimeyi bünyesinde fazla kelimeyi bünyesinde bulunduran, birden çok türü bulunduran, birden çok türü kapsayan kelimelerdir. Özel kapsayan kelimelerdir. Özel anlamlı kelimeler ise daha dar bir anlamlı kelimeler ise daha dar bir anlamı, kesin ve net olarak anlamı, kesin ve net olarak anlatır. Anlam özelleştikçe anlatır. Anlam özelleştikçe kesinlik de artar. kesinlik de artar.   VarlıkVarlıkcanlıcanlıinsaninsanAhmetAhmetMetinMetinparagrafparagrafcümlecümlekelimekelimehe-cehe-ceharfharf  

B. KELİMELER B. KELİMELER ARASINDAKİ ARASINDAKİ

ANLAM İLİŞKİLERİANLAM İLİŞKİLERİ

1. EŞ ANLAMLI KELİMELER1. EŞ ANLAMLI KELİMELER   Yazılış ve okunuş bakımından Yazılış ve okunuş bakımından farklı fakat anlamca aynı olan farklı fakat anlamca aynı olan kelimelerdir. Bu tür kelimeler kelimelerdir. Bu tür kelimeler birbirlerinin yerini tutabilir. birbirlerinin yerini tutabilir. Anlamdaş kelimelerin birisi genelde Anlamdaş kelimelerin birisi genelde yabancı kökenlidir.yabancı kökenlidir.  kıymet-değer, cevap-yanıt, kıymet-değer, cevap-yanıt, sene-yıl, medeniyet-sene-yıl, medeniyet-uygarlık, imkân-olanak, acele-uygarlık, imkân-olanak, acele-ivedi, zelzele-deprem, ivedi, zelzele-deprem, yoksul-fakir, misafir-konuk, yoksul-fakir, misafir-konuk, sınav-imtihan, yöntem-metot, sınav-imtihan, yöntem-metot, mesele-sorun, fiil-eylem, mesele-sorun, fiil-eylem, kelime-sözcük, vasıta-araç...kelime-sözcük, vasıta-araç...

Fakat bazı durumlarda Fakat bazı durumlarda anlamdaş kelimeler birbirinin anlamdaş kelimeler birbirinin yerini tutamaz:yerini tutamaz:

“kara bahtlı” kelime grubunda “kara bahtlı” kelime grubunda “kara” kelimesinin yerine “kara” kelimesinin yerine “siyah” kelimesini “siyah” kelimesini kullanamazsınız. Çünkü iki kullanamazsınız. Çünkü iki kelimenin (kökeni ne olursa kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş veya yakın olsun) anlamdaş veya yakın anlamlı olabilmesi için aynı anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliğini taşımaları anlam özelliğini taşımaları gerekir. gerekir.   

Türkçe kelimeler arasında da Türkçe kelimeler arasında da eş anlamlılık olabilir:eş anlamlılık olabilir:

deprem-yer sarsıntısı-deprem-yer sarsıntısı-zelzele, zelzele,

kimi zaman-ara sıra-zaman kimi zaman-ara sıra-zaman zaman-arada bir-bazenzaman-arada bir-bazen

2. YAKIN ANLAMLI KELİMELER2. YAKIN ANLAMLI KELİMELER  Yazılışı ve okunuşu farklı olan, Yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi göründüğü hâlde anlamdaş gibi göründüğü hâlde birbirinin yerini tamamen birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarında anlam tutamayan, yani aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelerdir. ayrıntısı bulunan kelimelerdir. Bunlar çoğunlukla Türkçe Bunlar çoğunlukla Türkçe kelimelerdir. kelimelerdir.   göndermek-yollamak, bezmek-göndermek-yollamak, bezmek-bıkmak-usanmak, dilemek-istemek, bıkmak-usanmak, dilemek-istemek, çevirmek-döndürmek, söylemek-çevirmek-döndürmek, söylemek-demek-konuşmak, eş-dost, hısım-demek-konuşmak, eş-dost, hısım-akraba, bakmak-seyretmek,akraba, bakmak-seyretmek,

Kardeşim sana Kardeşim sana küsmüşküsmüş..Kardeşim sana Kardeşim sana kırılmış.kırılmış.Kardeşim sana Kardeşim sana gücenmişgücenmiş..Kardeşim sana Kardeşim sana darılmışdarılmış..  BirinciBirinci cümlede bir "kesinlik ve cümlede bir "kesinlik ve aşırılık" anlamı, aşırılık" anlamı, ikinci ikinci cümlede bir "esneklik, cümlede bir "esneklik, hatta hoşgörü" anlamı, hatta hoşgörü" anlamı, üçüncüüçüncü cümlede "üzülmek" cümlede "üzülmek" anlamı, anlamı, dördüncüdördüncü cümlede cümlede "gücenip görüşmez olmak" "gücenip görüşmez olmak" anlamı vardır.anlamı vardır.

Ben her sorunla Ben her sorunla başa başa çıkarımçıkarım. (baş etmek). (baş etmek)Bu kadar Bu kadar yürektenyürekten çağırma beni. (candan)çağırma beni. (candan)Davranışları hiçbir zaman Davranışları hiçbir zaman içtenlikliiçtenlikli değildi. değildi. (yürekten, candan)(yürekten, candan)Yaptığı işi Yaptığı işi önemsemiyordu.önemsemiyordu. (özen (özen göstermiyordu.)göstermiyordu.)

3. ZIT ANLAMLI KELİMELER3. ZIT ANLAMLI KELİMELER  Anlamca birbirinin karşıtı olan Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir. kelimelerdir. Uzun-kısa, aşağı-yukarı, ileri-geri, Uzun-kısa, aşağı-yukarı, ileri-geri, var-yok, gelmek-gitmek, var-yok, gelmek-gitmek,   Tüm kelimelerin zıt anlamlısı Tüm kelimelerin zıt anlamlısı yoktur. Eylemlerde de durum yoktur. Eylemlerde de durum aynıdır. Bir eylemin olumsuzu o aynıdır. Bir eylemin olumsuzu o eylemin karşıtı sayılmaz.eylemin karşıtı sayılmaz. “sevinmek” karşıtı sevinmemek “sevinmek” karşıtı sevinmemek değil “üzülmek”tir.değil “üzülmek”tir.

Kelimeler arasındaki Kelimeler arasındaki karşıtlık cümledeki karşıtlık cümledeki kullanıma göre değişir. kullanıma göre değişir.

“doğru” kelimesinin zıt “doğru” kelimesinin zıt anlamlısı bir cümlede anlamlısı bir cümlede “eğri” olurken, diğerinde “eğri” olurken, diğerinde “yanlış” olabilir.“yanlış” olabilir.

İki kelimenin (kökeni ne olursa İki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş, yakın anlamlı olsun) anlamdaş, yakın anlamlı veya zıt anlamlı olabilmesi için veya zıt anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliğini taşımaları aynı anlam özelliğini taşımaları gerekir. gerekir.

Meselâ:Meselâ: Hafif olmayan anlamındaki “ağır” Hafif olmayan anlamındaki “ağır” kelimesinin ağır olmayan kelimesinin ağır olmayan anlamındaki “hafif”le zıt anlamlı anlamındaki “hafif”le zıt anlamlı olabilmesi için ikisinin de gerçek olabilmesi için ikisinin de gerçek (temel) anlamda kullanılması (temel) anlamda kullanılması gerekir.gerekir.

4. EŞ SESLİ KELİMELER4. EŞ SESLİ KELİMELER  Yazılışı ve okunuşu aynı Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu hâlde anlamları olduğu hâlde anlamları farklı olan kelimelerdir. farklı olan kelimelerdir. Bunlar yalın hâlde Bunlar yalın hâlde olabildikleri gibi ek almış olabildikleri gibi ek almış hâlde de olabilirler. Şiirde hâlde de olabilirler. Şiirde cinas olarak kullanılır ve cinas olarak kullanılır ve cinaslı kafiye yapılır.cinaslı kafiye yapılır.

Gül:Gül: 1. çiçek, 1. çiçek, 2. gülmekten emir2. gülmekten emirKır:Kır: 1. kırsal alan, 1. kırsal alan, 2. kırmaktan emir, 2. kırmaktan emir, 3. beyaz3. beyazYazma:Yazma: 1. baş örtüsü, 1. baş örtüsü, 2. yazmaktan olumsuz emir, 2. yazmaktan olumsuz emir, 3. yazma işi3. yazma işi

Ek almış kelimelerle, ek almış ve Ek almış kelimelerle, ek almış ve almamış kelimeler arasında da eş almamış kelimeler arasında da eş seslilik söz konusudur. Bu ekler seslilik söz konusudur. Bu ekler görevce farklı ekler de olabilir: görevce farklı ekler de olabilir:   Siyah anlamındaki “kara” ile “kar-a” Siyah anlamındaki “kara” ile “kar-a” (-a: yönelme hâl eki) gibi(-a: yönelme hâl eki) gibi  “Oyuncakları olmuş çocukların “Oyuncakları olmuş çocukların kurşunlarkurşunlar””“Zalimler her saat taze fidanları “Zalimler her saat taze fidanları kurşunlarkurşunlar””   Neden kondun a bülbül kapımdaki Neden kondun a bülbül kapımdaki asmayaasmayaBen yarimden vazgeçmem götürseler Ben yarimden vazgeçmem götürseler asmayaasmaya

  ““hala” ve “hâlâ”, hala” ve “hâlâ”, “kar” ve “kâr”, “kar” ve “kâr”, “adet” ve “âdet” “adet” ve “âdet” kelimeleri eş sesli kelimeleri eş sesli değildir. değildir. Okunuşları ve Okunuşları ve anlamları farklıdır.anlamları farklıdır.

5. İKİLEMELER 5. İKİLEMELER   Anlamı pekiştirip güçlendirmek Anlamı pekiştirip güçlendirmek ve çekici kılmak için aynı ve çekici kılmak için aynı kelimenin, yakın anlamlı kelimenin, yakın anlamlı kelimelerin veya zıt anlamlı kelimelerin veya zıt anlamlı kelimelerin tekrarıyla oluşan kelimelerin tekrarıyla oluşan kelime grubudur. kelime grubudur.   ev bark, çoluk çocuk, ufak ev bark, çoluk çocuk, ufak tefek, doya doya ...tefek, doya doya ...

Yapı Yönüyle İkilemeler:Yapı Yönüyle İkilemeler:  a) Yakın Anlamlı: doğru a) Yakın Anlamlı: doğru dürüst, delik deşik, eş dostdürüst, delik deşik, eş dostb) Aynı Anlamlı: kılık kıyafet, b) Aynı Anlamlı: kılık kıyafet, ses seda, köşe bucak... ses seda, köşe bucak... c) Karşıt Anlamlı: Aşağı yukarı, c) Karşıt Anlamlı: Aşağı yukarı, ileri geri, az çok, er geç .... ileri geri, az çok, er geç .... d) Aynı Kelimenin Tekrarı: d) Aynı Kelimenin Tekrarı: duya duya, ağır ağır, yavaş duya duya, ağır ağır, yavaş yavaş ...yavaş ...

e) Yansımaların Tekrarı: çat e) Yansımaların Tekrarı: çat pat, kıs kıs, fısıl fısıl ...pat, kıs kıs, fısıl fısıl ... f) Sadece Biri Anlamlı: eğri f) Sadece Biri Anlamlı: eğri buğrü, eski püskübuğrü, eski püsküg) Yarı Anlamlı: eciş bücüş, g) Yarı Anlamlı: eciş bücüş, ıvır zıvır, abur cubur ... ıvır zıvır, abur cubur ...   İkilemelerin arasına hiçbir İkilemelerin arasına hiçbir noktalama işareti noktalama işareti konulamaz.konulamaz.

6. YANSIMALAR 6. YANSIMALAR    Tabiata, insana, insan dışındaki Tabiata, insana, insan dışındaki canlılara ve eşyaya ait seslerin taklit canlılara ve eşyaya ait seslerin taklit edilmesi sonucu ortaya çıkan kelime edilmesi sonucu ortaya çıkan kelime veya kelime gruplarıdır. veya kelime gruplarıdır.   tık, tak, pat, çat, hışır hışır, miyav, tık, tak, pat, çat, hışır hışır, miyav, hırr, hav, me, mee, mışıl mışıl, fıkır hırr, hav, me, mee, mışıl mışıl, fıkır fıkır, şıkır şıkır...fıkır, şıkır şıkır...  Yansımalardan isim ve fiil Yansımalardan isim ve fiil türetilebilir. türetilebilir. “miyavlamak, çatırdamak, şıkırtı, “miyavlamak, çatırdamak, şıkırtı, meleşmek, şırıltı”meleşmek, şırıltı”

7. ATASÖZLERİ7. ATASÖZLERİAtalarımızdan günümüze Atalarımızdan günümüze kadar ulaşan, belirli bir yargı kadar ulaşan, belirli bir yargı içeren, söyleyeni belli olmayan içeren, söyleyeni belli olmayan düz konuşma içinde kullanılan düz konuşma içinde kullanılan sözlerdir. sözlerdir. Kalıplaşmış sözlerdir, Kalıplaşmış sözlerdir, eşanlamlılarıyla dahi eşanlamlılarıyla dahi değiştirilemez.değiştirilemez.Kısa ve özlü sözlerdir. Az Kısa ve özlü sözlerdir. Az sözle çok anlam ifade ederlersözle çok anlam ifade ederler

Tecrübelere ve Tecrübelere ve gözlemlere dayanırlar, gözlemlere dayanırlar, bazen âdet ve bazen âdet ve gelenekleri ifade ederlergelenekleri ifade ederlerÇoğu mecazlıdır. Çoğu mecazlıdır. Anonimdir ve edebî tür Anonimdir ve edebî tür özelliği gösterir. özelliği gösterir. Genel bir yargı bildirir. Genel bir yargı bildirir. Öğüt verme amacı taşır. Öğüt verme amacı taşır.

At ölür meydan kalır, yiğit At ölür meydan kalır, yiğit ölür şan kalır.ölür şan kalır.Aç koyma hırsız olur, çok Aç koyma hırsız olur, çok söyleme yüzsüz olur, çok söyleme yüzsüz olur, çok değme arsız olur.değme arsız olur.Böyle gelmiş, böyle giderBöyle gelmiş, böyle giderÇocuğa iş buyuran, ardınca Çocuğa iş buyuran, ardınca kendi gider.kendi gider.Damlaya damlaya göl olur.Damlaya damlaya göl olur.Dost kazan dost; düşman Dost kazan dost; düşman anadan da doğar.anadan da doğar.Eden bulur.Eden bulur.

Geniş gününde dar gezen, dar Geniş gününde dar gezen, dar gününde geniş gezer.gününde geniş gezer.Göz görmeyince gönül Göz görmeyince gönül katlanır.katlanır.Herkes kaşık yapar ama Herkes kaşık yapar ama sapını yapamaz.sapını yapamaz.Her şey incelikten insan Her şey incelikten insan kabalıktan kırılır.kabalıktan kırılır.Mart kapıdan baktırır, kazma Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.kürek yaktırır.Üzerine laf düşmedikçe Üzerine laf düşmedikçe konuşma.konuşma.Vakitsiz açılan gül çabuk Vakitsiz açılan gül çabuk solar.solar.

8. DOLAYLAMA8. DOLAYLAMA  Bir kelimeyle anlatılabilecek bir Bir kelimeyle anlatılabilecek bir durumu birden fazla kelimeyle durumu birden fazla kelimeyle anlatmaya denir. anlatmaya denir.   “yavru vatan”: Kıbrıs, “yavru vatan”: Kıbrıs, “büyük kurtarıcı”: Atatürk, “büyük kurtarıcı”: Atatürk, “derya kuzuları”: balık, “derya kuzuları”: balık, “insanlığın iftihar kaynağı”: Hz. “insanlığın iftihar kaynağı”: Hz. Muhammet, Muhammet, “Türkiye’nin kalbi”: Anakara“Türkiye’nin kalbi”: Anakara

9.ANLAM 9.ANLAM GENİŞLEMESİGENİŞLEMESİ  (yan anlam)(yan anlam)

10. ANLAM DARALMASI10. ANLAM DARALMASI   “oğul” kelimesinin önceleri “oğul” kelimesinin önceleri kız ve erkek çocukları için kız ve erkek çocukları için kullanılırken şimdi artık kullanılırken şimdi artık sadece erkek çocukları için sadece erkek çocukları için kullanılması gibi.kullanılması gibi.   11. ANLAM İYİLEŞMESİ11. ANLAM İYİLEŞMESİ   “kötü” anlamındaki yavuz “kötü” anlamındaki yavuz kelimesinin artık “yiğit” kelimesinin artık “yiğit” anlamında kullanılması gibi.anlamında kullanılması gibi.

12. ANLAM KÖTÜLENMESİ12. ANLAM KÖTÜLENMESİ   “canlı” anlamındaki canavar “canlı” anlamındaki canavar kelimesinin artık yırtıcı yaratık kelimesinin artık yırtıcı yaratık anlamında kullanılması gibi. anlamında kullanılması gibi.    13. GÜZEL ADLANDIRMA13. GÜZEL ADLANDIRMA   “verem” kelimesinin dildeki “verem” kelimesinin dildeki korkunçluğunu azaltmak için korkunçluğunu azaltmak için “ince hastalık” ile karşılanması “ince hastalık” ile karşılanması gibi. gibi. Yabanî hayvan adı olan Yabanî hayvan adı olan “börü”nün atılıp yerine “kurt” “börü”nün atılıp yerine “kurt” kelimesinin kullanılması gibi.kelimesinin kullanılması gibi.

HAZIRLAYAN:HAZIRLAYAN:TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ÖĞRETMENİÖĞRETMENİ YUSUF KARACAYUSUF KARACA Varsak60@mynet.comVarsak60@mynet.com www.yusufkaraca.com.www.yusufkaraca.com.trtr