Vücudumuzdaki Sistemler Canlılar ve Hayat

6.SINIF 1. ÜNİTE

Hücre canlıların yaşam özelliklerinin gerçekleştiği en küçük yapı birimine denir. Hücreler genellikle gözle görülemeyecek kadar küçüktür. İncelenmeleri için mikroskopta büyütülmeleri gerekir.

HÜCRE

Yaşamlarını tek bir hücre olarak sürdüren bir hücreli canlılar ve çok sayıda hücreden meydana gelmiş çok hücreli canlılar vardır. Örneğin amip, öglena ve terliksi hayvan bir hücreli canlılardandır. İnsanlar, hayvanlar, bitkiler ve mantarlar ise çok hücreli canlılardır.

Biçim ve görev farklılıklarına rağmen tüm hücrelerde üç temel yapı vardır. Bu yapılar dıştan içe doğru hücre zarı, sitoplazma ve çekirdektir.

Bitki hücrelerinde hücre zarının etrafında hücre duvarı bulunur. Bu üç temel yapının görevi; hücrenin büyümesini, gelişmesini ve çoğalmasını sağlamaktır.

• Hücreyi çepeçevre sararak şekil kazandırır.

• Canlı, esnek ve saydamdır.• Hücre sitoplazmasının

dağılmasını önler.• Seçici geçirgendir.• Kendisine gerekli olan

maddelerin (besin ve oksijen) girişine, atık maddelerin (karbondioksit vb.) atılmasına izin verir.

• Hem hayvan hem de bitki hücresinde bulunur.

HÜCRE ZARI

Hücre duvarı(çeperi) yalnız bitki hücrelerinde bulunur; hayvan hücrelerinde bulunmaz. Hücre zarını çevreleyen cansız bir yapıdır. Yapısında selüloz bulunur.

Görevi: Hücreye dayanıklılık sağlamak, hücreyi dış etkilere karşı korumak ve hücrenin sınırını korumaktır.

HÜCRE DUVARI (ÇEPERİ)

Çekirdek, hücrenin beyni gibi düşünülebilir. Çekirdek hücrenin büyüme, gelişme, bölünme, onarım ve denetim merkezidir. Genellikle hücrenin ortasında yer alır. Çekirdek içerisinde canlının kalıtsal özelliklerini taşıyan ve kromozom adı verilen yapılar bulunur. Çekirdekteki kalıtsal bilgiler hücre bölünmesi ile yeni hücrelere aktarılır. Hücrenin yaşamını sürdürebilmesi için mutlaka gerekli olan bir yapıdır. Çekirdeği çıkarılan hücre yaşayamaz, bir süre sonra ölür.

ÇEKİRDEK

Sitoplazma hücre zarı ile çekirdek arasını dolduran, içinde yaşamsal olayların gerçekleştiği yumurta akı kıvamında ve yarı saydam bir sıvıdır. Sitoplazmanın ağırlığının yüzde 80 - 95 ini su oluşturur. Canlı, renksiz ve yarı geçirgen yapıya sahiptir.

SİTOPLAZMA

Hücre kavramı ilk kez Robert Hooke (Rabırt Huk) tarafından kullanılmıştır. Hook yaptığı basit mikroskopla şişe mantarından aldığı bir kesiti inceleyerek bal peteği gibi gördüğü her boş odacığa hücre adını vermiştir.

Mikroskopla canlı hücreleri inceleyen ilk kişi ise Antoni van Leeuwenhoek (Anton van Lövenhuk)’tur.

HÜCRENİN KEŞFİ

HÜCRENİN TEMEL KISIMLARININ YAPISI VE GÖREVLERİ

Sitoplazmada bulunan ve hücrenin solunumu, beslenmesi ve boşaltımı gibi yaşamsal olaylarının gerçekleştiği yapılara organel denir. Hücre organelleri mitokondri, kloroplast, koful, lizozom, ribozom, sentrozom, endoplazmik retikulum, golgi aygıtı ve plastitlerdir.

MitokondriMitokondrinin hücredeki görevi,

bulunduğu hücre için enerji üretmektir. Oksijeni kullanarak besinlerden enerji elde ederler.

KloroplastKloroplast bitkilerin yeşil kısımlarında

bulunan, doğadaki tüm canlılar açısından çok önemli bir organeldir. Kloroplastlar güneş enerjisi, karbon dioksit ve suyu kullanarak kendisinin ve tüm canlıların kullanacağı besin maddesi ve oksijeni üretirler. Bu olaya fotosentez denir. Kloroplastlar fotosentezle yeryüzünde yaşamın devamlılığını sağlar. Hayvan hücrelerinde bulunmaz.

KofulKofulun görevi hücre için fazla olan maddeleri depo etmektir. Daha çok bitki hücrelerinde ve bir hücreli canlılarda bulunur. Hayvan hücrelerindekiler küçük, bitki hücrelerindekiler ise büyüktür.

LizozomLizozomlar büyük tanecikleri, yaşlanmış organelleri taşıdıkları enzimlerle parçalarlar. Genellikle hayvansal hücrelerde bulunur.

RibozomRibozomlar protein sentezi yapan organellerdir. Endoplazmik retikulumların üzerinde, çekirdek zarında veya sitoplazmada serbest olarak bulunurlar.

Sentrozom (Sentriyol)Sentrozomlar (Sentriyol) hücre bölünmesinde görev alan orgenellerdir. Hayvansal hücrelerde bulunur, bitki hücrelerinde bulunmazlar.

Endoplazmik RetikulumEndoplazmik Retikulum hücre içini ağ gibi saran bir yoldur. Görevi madde iletimini gerçekleştirmektir. Ayrıca bazı maddeler depo edilir.

Golgi aygıtıGolgi aygıtının görevi salgı üretilmesinde ve depo edilmesini sağlamaktır.

Plastitler

Bitki hücrelerinde bulunan plastitler üç çeşittir:1. Kloroplastlar: Bitkilere yeşil renk verirler.2. Kromoplastlar: Çiçek ve meyvelere sarı, kırmızı ve turuncu renk verir.3. Lökoplastlar: Renksizdirler. Işık alırlarsa kloroplastlara dönüşürler. Bitkinin besin depo etmesini sağlarlar.

BİTKİ VE HAYVAN HÜCRESİ ARASINDAKİ FARKLAR

HÜCREDEN ORGANİZMAYA

HÜCRELER : Canlıların yaşam özelliklerinin gerçekleştiği en küçük yapı birimine denir.

DOKULAR : Şekil ve yapı bakımından birbirine benzer olan ve aynı görevi yapan hücrelerin meydana getirdiği yapılara doku denir. Örneğin; kemik hücreleri kemik dokuyu, kas hücreleri kas dokuyu, kan hücreleri kan dokuyu, epitel hücreleri epitel dokuyu meydana getirir.

ORGANLAR : Aynı görevi yapmak üzere farklılaşmış hücre topluluğu olan dokular birleşerek organları oluşturur. Dokuları oluşturan hücrelerin yapı ve işlev yönünden birbirini tamamladığı gibi, organları oluşturan dokular da yapı ve işlev yönünden birbirini tamamlar.

ORGAN SİSTEMLERİ : Organlar bir araya gelerek organ sistemlerini oluşturur. Solunum sistemi, sindirim sistemi ve boşaltım sistemi organ sistemlerine örnek verilebilir.

ORGANİZMA : Organ sistemleri birleşerek organizmayı (canlıyı) meydana getirir. İnsanlar, hayvanlar, bitkiler birer organizma örneğidir.

DESTEK ve HAREKET SİSTEMİİnsanlarda organlara destek olan, şekil

kazandıran ve hareketi sağlayan vücut yapılarına destek ve hareket sistemi denir.

Destek ve hareket sistemi 3 kısımda incelenir:» İskelet» Kaslar» Eklemler

İSKELETİN YAPISI VE GÖREVLERİ

Farklı şekil ve uzunluklardaki kemiklerin birbirlerine bağlanmalarıyla oluşan yapıya iskelet denir. Vücudumuzdaki iskelette yaklaşık 210 kemik bulunur.

İSKELET :» Vücudun dik durmasını sağlar.» Organları korur ve desteklik sağlar.» Kaslara ve diğer organlara tutunma ortamı oluşturur.» Vücuda şekil verir.» Kaslarla birlikte vücudun hareketini sağlar.» Vücudun ihtiyacı olan kalsiyum, magnezyum ve fosfor gibi temel mineralleri depo eder.» Kan hücrelerinin üretilmesini sağlar.

Sarı kemik iliği : Uzun kemiklerde bulunur. Bol miktarda yağ depolar. Kırmızı kemik iliğinin yetersiz çalıştığı durumlarda kan hücresi üretebilir.

Kırmızı kemik iliği : Kan hücrelerinin (Alyuvar, akyuvar ve kan pulcukları) üretilmesini sağlar.

Kıkırdak : Uzun kemiklerin eklemlere bakan kısmında bulunan esnek yapılardır. Hareket etme sırasında kemik başlarının aşınmasını önler. Büyüme sürecinde uzun kemiğin boyuna doğru büyümesini sağlar. Bundan başka burun ucu, soluk borusu ve kulak kepçesinin yapısında da kıkırdak bulunur.

EKLEMLER

KASLAR VE KAS ÇEŞİTLERİ

İskeleti sararak, vücuda asıl şeklini veren dokuya kas denir. Kaslar, kas teli adı verilen ince liflerden oluşur. Kas hücreleri kasılıp gevşeme özelliğine sahiptir. Kasların etkinliği hareket etme ve bedensel iş yapılmasını sağlar.

SOLUNUM SİSTEMİ

BurunSolunum kanalının ilk organıdır. Burun içinde kıllar ve sümüksü sıvı bulunan kıvrımlı kanallar ve kılcal kan damarları vardır. Burundaki kıllar; bir çeşit süzgeç gibi havadaki zararlı maddeleri tutar.

YutakYemek borusu ile soluk borusunun birleştiği bir kavşak gibi görev yapar.

GırtlakSoluk borusunun başlangıcında bulunan kıkırdaktan oluşan bir yapıdır. Yutak ile soluk borusu arasında bulunan ses kutusudur.

Soluk BorusuGırtlak ile akciğerler arasındaki uzun kanal şeklindeki hava taşıyıcı yapıdır. Yapısında üst üste dizilmiş kıkırdak halkalar, nemli zar ve düz kaslar vardır.

Bronşlar ve BronşçuklarSoluk borusu alt kısımda ikiye ayrılarak bronşları oluşturur. Bronşlar soluk borusunun sağ ve sol akciğerlere bağlanmasını sağlar. Bronşlar akciğer içerisinde sürekli incelen bir çok kola ayrılarak bronşçukları oluşturur. Bronşçuklar alveollerle sonlanır. Bronş ve bronşçuklar akciğerler ile soluk borusu arasındaki hava iletimini gerçekleştirir.

Akciğerler

Solunum sisteminin temel organı akciğerlerdir. Akciğerler göğüs boşluğunda bulunur ve çevresindeki kemik kafes tarafından korunur. Akciğerlerin dışı sağlam bir zarla kaplıdır. Bu zar, akciğerleri dış etkenlerden korur. Akciğerlerin yapısı süngere benzer ve hacmi büyüyüp küçülebilir.Sağ akciğer üç, sol akciğer iki bölümden oluşur. Akciğer içindeki bronşçukların ucunda üzüm salkımına benzeyen hava keselerine alveol (hava kesecikleri) denir. Alveollerin etrafı kılcal kan damarlarıyla çevrilmiştir. Alveoller, kılcal damarlar ile gaz alış verişinin yapıldığı yerlerdir. Akciğerin yapısında milyonlarca alveol yer alır.

Diyafram

Diyafram ve kaburga kasları soluk alıp verme işine yardımcı olur. Kasılıp gevşeyerek akciğerlere hava giriş çıkışını sağlar. Diyafram ve göğüs kaslarının kasılıp gevşemesi, göğüs boşluğunda basınç farkı oluştururlar ve akciğerlerin vakumlama şeklinde hava alıp vermesini sağlarlar.

DOLAŞIM SİSTEMİHücreler yaşamlarını

sürdürebilmek için beslenme, solunum ve boşaltım gibi faaliyetleri yaparlar. Vücudumuzdaki her bir hücrenin besin ve oksijen ihtiyacını karşılamak; metabolizma sonucu oluşan artık madde ve karbondioksitleri uzaklaştırmak için bir araya gelmiş organ sistemine dolaşım sistemi denir.

Dolaşım sistemi yapıları, tüm vücut organları arasında madde iletimini sağlar. Kanın kalpten pompalandıktan sonra vücudu dolaşıp tekrar kalbe geri dönmesine dolaşım denir. Dolaşım sistemimizi kalp, damarlar ve kan oluşturur. Kan sıvı olan bir karışımdır ve madde taşınması işlemini yapar. Kan damarları kan sıvısının organlara iletilmesini sağlar. Kalp kanın damarlarda akması için pompa görevi görür.

KALPKanın damarlar ile vücudumuzun her tarafını

dolaşmasını sağlayan kaslı organımıza kalp denir.Kalp;» Göğüs kafesi içinde ve iki akciğer arasında bulunur. » Yumruk büyüklüğünde bir organımızdır.» Kalbimiz iki kulakçık ve iki karıncık olmak üzere dört odacıktan oluşur.» Üstteki kalp odacıklarına kulakçık, alttaki kalp odacıklarına karıncık denir. » Kalbin soldaki odacıkları temiz kan, sağdaki odacıkları kirli kan doludur.» Kalbin çalışması sırasında, akciğerlere çarparak zarar görmesini önleyen koruyucu zar ile çevrilidir.

Kalp Kasları : Kalbin duvarlarını oluşturur. Hızlı ve güçlü olarak kasılıp gevşer. İstemsiz (isteğimiz dışında) çalışır ve kanın damarlarda dolaşması için motor görevi yapar.

Kalp Kapakçıkları : Kulakçık ile karıncıklar arasında bulunur. Açılıp kapanabilme özelliğine sahiptir. Kalp çalışması sırasında, kanın karıncıktan kulakçıklara doğru geriye dönmesini önler.

BÜYÜK KAN DOLAŞIMI VE KÜÇÜK KAN DOLAŞIMI

KANKalp ve damarlar

içerisinde dolaşan sıvıya kan denir. Kan hücreler ve plazmadan oluşur. Hücreler sıvı olan kan plazmasında yer alır. Kan plazmasının yapısında % 90 oranında su bulunur ve akışkan bir yapıya sahiptir. İçerisinde besin, oksijen, karbondioksit, artıklar, tuzlar, hücreler, hormonlar ve antikorlar vardır.

KAN HÜCRELERİ1) Alyuvarlar;» Alyuvarların görevi, akciğerden aldığı oksijeni vücut hücrelerine, hücrelerde oluşan karbondioksiti de akciğerlere taşımaktır.» Kırmızı renklidir.» Çekirdeksiz hücrelerdir. Başlangıçta çekirdeklidir fakat olgunlaştıklarında daha çok oksijen taşıyabilmek için çekirdeklerini kaybederler.» Yapısında kana kırmızı rengini veren hemoglobin bulunur.» Kanda en çok bulunan kan hücreleridir (1 mm3 kanda yaklaşık 5 milyon).» Kemik iliğinde üretilirler.» Yuvarlak, ortası çukur olan kan hücreleridir.

2) Akyuvarlar; » Akyuvarların görevi mikroplara karşı vücudu savunmaktır. Akyuvarlar mikropların etrafını sarıp onları içine alarak veya özel salgılar üreterek yok ederler.» Beyaz renkli olan kan hücreleridir.» Çekirdekli hücrelerdir.» Akyuvarlar, alyuvarlardan daha iri yapıda olup, sayıları ise daha azdır (1 mm3 kanda yaklaşık 7 bin tane bulunur).» Hastalanma sırasında kandaki akyuvar sayısı artar.

Kan Pulcukları ;» Yapısında özel proteinler vardır ve kanın pıhtılaşmasında görev yaparlar. Damar kesildiğinde hava ile etkileşerek delinen damarın kapatılmasını sağlarlar.» Çekirdeksiz ve çok küçüktürler.» 1 mm3 kanda yaklaşık 300 bin tane kan pulcuğu vardır.

KAN GRUPLARI

Dolaşım sisteminin sağlığının korunması için, şunlar yapılmalıdır:

» Yeterli ve dengeli olarak beslenme» Sigara, alkol ve uyuşturucudan uzak durma» Stres ve aşırı yorgunluklardan uzak durma» Düzenli olarak spor yapma» Düzenli olarak doktor kontrolünde bulunma» Aşırı kilo almadan uzak durma

KAN BAĞIŞI VE ÖNEMİ

HAZIRLAYAN;

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

2015

BURAK TOZAN