66 SORUDA BİREYSEL BAŞVURU

Dr.HüseyinEKİNCİ Dr.MusaSAĞLAM

AnayasaMahkemesiYayınlarıAnkara,2015

©AnayasaMahkemesiYayınları©Dr.HüseyinEKİNCİ©Dr.MusaSAĞLAM

1.Baskı25.000Adet,Ankara,20122.Baskı(TıpkıBasım),25.000Adet,Ankara,20133.Baskı(Genişletilmiş),5.000AdetAnkara,20144.Baskı(2.BaskıdanGenişletilmişMetin),25.000Adet,Ankara,2015

ISBN:978-975-7427-61-2

BireyselBaşvuruElKitapları-1

Bu eser, kapak tasarımı ve kapağında kullanılan fotoğraf dahilolmaküzere5846sayılı“FikirveSanatEserleriKanunu“kapsa-mındakorunmaktadır.AnayasaMahkemesininve/veyayazarla-rınyazılıizniolmaksızıneserintümübirkitabınbölümüolarakkullanılamaz;eserintümüveyabirkısmınınelektronik,mekanikyada fotokopiyoluylabasımı, yayımı, çoğaltılmasıvedağıtımıyapılamaz.

Kitaptayeralanyazılarda ileri sürülengörüşleryazarlaraaittir;AnayasaMahkemesinibağlamaz.

Bu eserin kapağında yer alan fotoğraf telif sahibinin izni ilekullanılmıştır.

KapakTasarımı:GamzeTirakiSayfaMizanpaj:GamzeTiraki

BaskıveCiltKALKANMATBAACILIKwww.kalkanofset.com•03123419234

I

İÇİNDEKİLER

I.GENELAÇIKLAMALAR

1.Bireyselbaşvurunedir?.........................................................................1

2.Bireyselbaşvurununtemelniteliklerinelerdir?.................................1

3.Bireyselbaşvuruyoluhangiülkelerdeuygulanmaktadır?..............2

4.Ülkemizdebireyselbaşvurukurumunanedenihtiyaçduyulmuş-tur?...............................................................................................................2

5.Bireyselbaşvuruyla ilgilihukukidüzenlemelernerelerdebulun-maktadır?.....................................................................................................4

II.ANAYASAMAHKEMESİNİNYETKİSİNİNKAPSAMI

6.Bireyselbaşvuruyakonuedilebilecektemelhaklarnelerdir?..........5

7.Hangitürkamugücüişlemlerialeyhinebireyselbaşvuruyapıla-bilir?.............................................................................................................6

8.Genel düzenleyici işlemler aleyhine bireysel başvuru yapılabilirmi?...............................................................................................................7

9.Genelişlemlerharicindehangiişlemlerbireyselbaşvurukapsamıdışındabırakılmıştır?.................................................................................7

10.Herkesbireyselbaşvuruyapabilirmi?.............................................8

11.Yabancıülkevatandaşlarınadabuhaktanınmışmıdır?................8

12.Tüzelkişilerbireyselbaşvuruyapabilirmi?.....................................8

13.Mahkemeninyerbakımındanyetkisinedir?....................................9

III.ANAYASAMAHKEMESİNDE BİREYSEL BAŞVURULARI İN-CELEYENBİRİMLER

14.AnayasaMahkemesininoluşumunasıldır?......................................9

15. Bireysel başvurularAnayasaMahkemesinde hangi yargısal or-ganlartarafındanincelemektedir?.........................................................10

16. Genel Kurulun bireysel başvurulara ilişkin bir görevi var mı-dır?.............................................................................................................10

II

17.Raportörlerinbireyselbaşvurudakiişlevinedir?...........................11

IV.BİREYSELBAŞVURUNUNŞEKLİŞARTLARI

18.Bireyselbaşvurununşekilşartlarınelerdir?...................................11

19.Başvuruformuneredenvenasılteminedilebilir?........................12

20. Başvuru yapılırken ya da başvurunun ilerleyen aşamalarındaavukat tutulmasızorunlumudur?Mahkemeönündebaşvurucuyukimlertemsiledebilir?.............................................................................13

21.Başvuruformunahangibelgelerineklenmesigerekmektedir?...13

22.Başvuruformunaeklenmesigereklibelgelerebaşvurucuerişemi-yorsaneyapmalıdır?................................................................................14

23.Başvuruileilgilikoşullardasonrakiaşamalardaherhangibirde-ğişiklikolmasıhâlindebaşvurucuneyapmalıdır?..............................14

24.Başvurudakimlikgizlitutulabilirmi?.............................................14

25.Başvuruharcatâbimidir?Ödemegücüolmayanlarneyapmalı-dır?.............................................................................................................15

26.Başvuruformundayadaeklerindeeksikliklervarsabaşvuruhak-kındanetürişlemyapılmaktadır?........................................................16

V.BİREYSELBAŞVURUNUNMADDİŞARTLARI

27.Bireyselbaşvurununmaddişartlarınelerdir?.................................17

28.Güncelvekişiselbirhakkındoğrudanetkilenmesineyiifadeet-mektedir?...................................................................................................17

29.İdariveyargısalbaşvuruyollarınıntüketilmesineyiifadeetmek-tedir?..........................................................................................................18

30.Bireyselbaşvurudaönesürülentemelhakihlaliiddiasınındiğeryargımercileriönündeilerisürülmesizorunlumudur?....................20

31.Başvurucununolağanbaşvuruyollarınıkullanmamasınedeniy-lekesinhükümhâlinegelenkamuişlemialeyhinebireyselbaşvuruyapılabilirmi?...........................................................................................20

32.Başvurununanayasalaçıdanönemtaşımasıneyiifadeetmekte-dir?.............................................................................................................21

III

VI.BİREYSELBAŞVURUNUNSÜRESİ

33.HangitarihtenitibarenAnayasaMahkemesinebireyselbaşvuruyapılabilir?.................................................................................................22

34.Bireyselbaşvuruiçinbirsüresınırlamasıvarmıdır?Busürelerinbaşlangıcınedir?Nezamanbaşvuruyapılabilir?...............................23

35.Başvurucumazeretinedeniylebelirtilensüredebaşvurusunuya-pamamışsa,bununtelafisimümkünmüdür?......................................23

VII.BİREYSELBAŞVURULARINYAPILMASI

36.Bireysel başvurunasıl yapılır?MutlakaAnayasaMahkemesineşahsenbaşvurulmasımıgereklidir?......................................................24

37.Başvuru formunun teslim edildiğimahkemeler yadayurtdışıtemsilciliklerdenegibiişlemleryapılmaktadır?..................................25

38. Bireysel başvurunun posta yoluyla yapılması mümkün mü-dür?............................................................................................................25

39.BaşvurucularAnayasaMahkemesi ileyazışmalarınınasılyapa-caklardır?...................................................................................................25

40. Başvurucu, başvurusunun ilerleyen aşamalarına ilişkin olarakbilgilendirilmektemidir?.......................................................................26

41.Başvurucu,hangisüreleriçindebaşvurusununkararabağlanma-sınıbeklemelidir?.....................................................................................26

VIII.BİREYSELBAŞVURULARINİNCELENMESİ

42.AnayasaMahkemesincebireyselbaşvuruçerçevesindeyapılacakincelemeninkapsamınedir?....................................................................27

43.AnayasaMahkemesinebireyselbaşvuruyenibiritirazyadatem-yizyolumudur?......................................................................................27

44.Başvurununidariyöndenreddinedir?Bunakarşıitirazmümkünmüdür?......................................................................................................28

45.BireyselbaşvurularınBölümveKomisyonlararasındadağıtımınasılyapılır?.............................................................................................28

46.Bireyselbaşvurularınincelenmesırasınasıldır?...........................29

IV

47.AnayasaMahkemesibireyselbaşvurularınincelenmesinderesenbilgivebelgetoplayabilirmivegerekligördüğükişileridinleyebilirmi?.............................................................................................................29

48.AnayasaMahkemesitanıkdinleyebilirmi,bilirkişiatayabilirmi,keşifyadaduruşmayapabilirmi?.......................................................30

49.BireyselbaşvurununincelenmesindeAnayasaMahkemesineula-şanbilgivebelgelerbaşvurucuilepaylaşılacakmıdır?.....................31

50.Bireyselbaşvuruyapılması,başvuruyakonukamuişlemininin-fazınıyadaicrasınıdurdururmu?........................................................31

51.AnayasaMahkemesininbireyselbaşvurudatedbirkararıverebil-mesininşartlarınelerdir?........................................................................31

52.AnayasaMahkemesi,AİHMönündekibaşvurulardaolduğugibidostaneçözümyolunukullanabilecekmidir?.....................................32

53.Bireyselbaşvurudanvazgeçmekmümkünmüdür?Sonuçlarıne-lerdir?........................................................................................................32

IX.ANAYASAMAHKEMESİNİNBİREYSELBAŞVURUDAVERDİ-ĞİKARARLAR

54.Bireyselbaşvuruyailişkinverilebilecekkararlarnelerdir?..........33

55.Kabuledilebilirlikkararıileesasailişkinkarararasındakifarkne-dir?.............................................................................................................33

56. Komisyonlarca kabul edilebilir bulunan başvuru hakkındasonradan kabul edilemezlik kararı verilebilmesi mümkün mü-dür?............................................................................................................33

57.Bireyselbaşvurudadüşmekararıverilebilirmi?..........................34

58.AnayasaMahkemesiesasailişkinhangikararlarıverebilirvebukararlarınözelliğinedir?........................................................................34

59. Bölümlerce verilen bir hakkın ihlal edildiği yönündeki kararınsonuçlarınelerdir?...................................................................................35

60.Bireyselbaşvurukararlarıkimleretebliğedilmektedir?.............35

61.Hangikararlarınyayımlanmasıgereklidir?..................................35

V

62.Mahkemekararlarınakarşıitirazimkânıvarmıdır?Bukararlarbağlayıcımıdır?........................................................................................36

63.Bireyselbaşvuruhakkınınkötüyekullanımıhâlindebiryaptırımuygulanmaktamıdır?...............................................................................36

X. BİREYSEL BAŞVURU BAĞLAMINDAAVRUPA İNSANHAK-LARIMAHKEMESİVEANAYASAMAHKEMESİİLİŞKİSİ

64.AnayasaMahkemesine bireysel başvuruAvrupa İnsanHaklarıMahkemesinebaşvuruyolunukapatmaktamıdır?............................37

65.Bireyselbaşvuruyargılamasüreleriniuzatmaktamıdır,yargıka-rarlarınınkesinleşmesindegecikmelerenedenolacakmıdır?..........38

66. Anayasa Mahkemesi bireysel başvuruları incelerken Anaya-sa’yımı yoksaAvrupa İnsanHakları Sözleşmesinimi esas alacak-tır?...............................................................................................................38

1

I. GENEL AÇIKLAMALAR

1. Bireysel başvuru nedir?

Bireyselbaşvuru,temelhakveözgürlüklerikamugücününişlem,eylemyadaihmalinedeniyleihlaledilenbireylerindiğerbaşvuruyollarınıtükettiktensonrabaşvurduklarıistisnaiveikincilnitelik-tebirhakaramayoluolaraktanımlanabilir.

12 Eylül 2010 tarihinde yapılan halkoylaması ile 1982Anaya-sası’nınyargıyailişkinhükümlerindeönemlideğişiklikleriçeren5982sayılıKanunkabuledilmiştir.Budeğişiklikleriçindeendik-katçekenlerdenbiride1960’lıyıllardanberiülkemizdetartışılanbireyselbaşvuruhakkınınyenibirhakaramayoluolarakhukukdüzenimizegirmesidir.

Bundanböylekişiler,Anayasa’dagüvencealtınaalınmıştemelhakveözgürlüklerindenAvrupaİnsanHaklarıSözleşmesi(AİHS)kapsamındakibirininihlaledilmesidurumundaAnayasaMahke-mesinebireyselbaşvuruyapabilirler.

2. Bireysel başvurunun temel nitelikleri nelerdir?

Bireyselbaşvuruyolununtemelniteliklerininşuşekildesıralan-masımümkündür:

a.Bireyselbaşvuru,Anayasa’dabelirtilenhaklarıihlaledilenleretanınanözelbirhakaramayoluolupyöntemvesonuçlarıitiba-rıyladiğerhakaramayollarındanfarklıdır.

b.Bireyselbaşvurununvarlıknedeni,öncelikleAnayasa’dagü-vence altına alınan temel hak ve özgürlüklerin ihlali gerçekleş-mişseihlalivesonuçlarınıortadankaldırmaktır.İkinciolarakise;kararlarınınolumluetkisiylehaklarınihlaledilmesiniönlemektir.

c.Bireyselbaşvurukuralolarakkamugücüişlemlerinekarşıya-pılır.Dolayısıylabireyselbaşvurudakamugücükarşısındakoru-masızdurumdakibireyinhaklarınıngarantialtınaalınmasıtemelamaçtır.

ç. Bireysel başvuru, ikincil nitelikte bir kanun yoludur. İnsanhaklarıihlallerininönlenmesi,öncelikletümidareveyargımerci-

2

leriningörevidir.Ziraidareveyargımercileribireyselhakihlal-lerininönlenmesindedahaetkinkonumdadırlar.Bunedenlesözkonusu şikâyetlerinAnayasaMahkemesine intikal ettirilmesin-denönceilgilimercilerinbuihlallerigidermeleribeklenir.

d.Bireyselbaşvuru,ekbiristinafyadatemyizyoludadeğildir.Kanunyolundaortayaçıkanhertürlühukukaaykırılığıngideril-mesideğil,ancakAnayasa’daişaretedilenhaklardanbirininihlaliiddiası,bireyselbaşvuruyakonuolabilmektedir.

3. Bireysel başvuru yolu hangi ülkelerde uygulanmaktadır?

Bireysel başvuru kurumu, uygulama kapsamı ülkeden ülkeyefarklılık göstersede baştaAlmanya,Avusturya, İspanya,Maca-ristan, Polonya, ÇekCumhuriyeti, SlovakCumhuriyeti, İsviçre,Belçika,Rusya,Meksika,Brezilya,Arjantin ilediğerLatinAme-rikaülkeleriolmaküzere,DoğuAvrupaülkelerininçoğundaveGüneyKoregibi40’tanfazlaülkedeuygulanmaktadır.

Anglo-Amerikanhukukundateknikanlamdabireyselbaşvurukurumuolmasada,“writ of certiorari, writ of mandamus veya writ of prohibition”adıverilenkanunyollarıbireyselbaşvuruylabenzerişlevleresahiptirler.

4. Ülkemizde bireysel başvuru kurumuna neden ihtiyaç duyul-muştur?

Bireysel başvuru kurumunun kabul edilmesindeki en önemliamaç, temelhak ihlallerininulusalhukuk içindeortadankaldı-rılmasıdır.

ÜlkemizAİHS’e1954yılındatarafolmuş,AvrupaİnsanHaklarıMahkemesine(AİHM)bireyselbaşvuruyolunu1987’deAİHM’inzorunlu yargılama yetkisini ise 1990’da kabul etmiştir. Bireyselbaşvurununbaşlangıcında,2011yılısonuitibarıyla,AİHMönün-deülkemizaleyhineaçılmışbüyükbirkısmıyargınınişleyişiyleilgiliolanyaklaşık20bincivarındaderdestbaşvurubulunmak-taydı.

3

Diğerülkelerdekiuygulamalarabakıldığında,içhukukundaet-kinbireyselbaşvuruyolubulunanülkeleraleyhineaçılmışAİHMönünde çok az sayıdadava olduğu görülmektedir. YineAİHMtarafındanbuülkeleraleyhineverilenihlalkararlarıazsayıdadır(Almanyaveİspanyaörnekleri).

Avrupa Konseyi’nin çeşitli organları da Sözleşme’nin iç hu-kuktauygulanmasınısağlamayayönelikmekanizmalarıkurma-larıyönündetarafdevletlereyükümlülüklerinihatırlatmaktadır.AvrupaKonseyiBakanlarKomitesinin2004(6)sayılıTavsiyeKa-rarında,Avrupa İnsanHaklarıMahkemesindekidavayükününazaltılabilmesiiçinbireyselbaşvuruyöntemininiçhukuktatanın-masınıngerekliliğinedeğinilmiştir.

Bu kapsamda 19/2/2010 tarihinde Avrupa Konseyi BakanlarKomitesitarafındankabuledilenInterlaken Deklarasyonuiletarafdevletler iç hukuklarında Sözleşme’yi uygulayıcı ve temel hakihlallerinietkinbirşekildeortadankaldıracakmekanizmalarıenkısasüredekurmataahhüdündebulunmuşlardır.

ÖteyandanVenedikKomisyonu’nun85.GenelKurul toplan-tısındakabuledilenAnayasa Yargısına Bireysel Ulaşıma ilişkin Ra-por’un82.paragrafındabuetkilimekanizmalardanenönemlisi-ninanayasamahkemelerinebireyselbaşvuruhakkınıntanınmasıolduğuvurgulanmaktadır.

ÜlkemizdeAnayasaMahkemesitarafından2004yılındahazır-lananvebireyselbaşvuruyudaiçerenanayasadeğişikliğiönerisi,VenedikKomisyonutarafından29/6/2004 tarihlive296/2004sa-yılı görüş ile olumlu bulunmuştur.AyrıcaVenedikKomisyonu18/10/2011tarihlive612/2011sayılıgörüşüile6126sayılıAnayasaMahkemesi Kanunu’nu değerlendirmiş ve bireysel başvuru ileilgilidüzenlemelerindiğerAvrupaülkelerindezatenbilinenör-nekleri takipettiğiniveAvrupastandartlarınauygunolduğunutespitetmiştir.

DolayısıylaAvrupaKonseyikurumlarıaçısındanesasolan ta-raf devletlerin iç hukuklarında insan hakları ihlallerini gidericimekanizmalarıoluşturmalarıdır.AnayasaMahkemesinetanınanbireyselbaşvuru,kuşkusuzbumekanizmalardanenönemlisidir.

4

Ayrıcabireyselbaşvuru,ülkemizde insanhaklarının etkinbirşekildekorunmasısuretiylehukukvedemokrasistandartlarınınyükseltilmesineimkânsağlayacaktır.

Öteyandan,günümüzdeulusaldüzeydetemelhakveözgürlük-lerinkorunmasınınönemlibiraracıhâlinegelenbireyselbaşvuruikifarklı işlevgerçekleştirir.İlki,tektekbireylerintemelhakvehürriyetleriningerçekleştirilmesininbiraracıolması(kibuonunsübjektifyönünüifadeeder),ikincisiiseAnayasa’nınyorumlan-ması ve korunmasının bir mekanizması olmasıdır (ki bu onunobjektif yönüne işaret eder). Bireysel başvurunun bu iki yönübirbirinitamamlarniteliktedir.AslındaMahkeme,buhakaramayolundabireyselhaklarınkorunmasısayesindeanayasahukuku-nunyorumlanmasıvegüncellenmesiçalışmasınıdayapmaktadır.Dolayısıyla bireysel başvuru, temelmetinlerde düzenlenen hakveözgürlüklerinhayatageçirilmesiaşamasındauygulamabirliğisağlanmasıaçısındanönemlibirişlevesahiptir.

5. Bireysel başvuruyla ilgili hukuki düzenlemeler nerelerde bulun-maktadır?

Bireysel başvuru 2010 yılında düzenlenen referandumla kabuledilen5982sayılıKanun’un1982Anayasası’nın148.ve149.mad-delerindeyaptığıdeğişikliklervegeçici18.maddesihükümleriilehukuksistemimizegirmiştir.

30/3/2011tarihlive6216sayılıAnayasaMahkemesininKurulu-şuveYargılamaUsulleriHakkındaKanun’unözellikle45ilâ51.maddeleribuAnayasahükümlerinidahasomuthâlegetirendü-zenlemelereyervermektedir.

12/7/2012 tarihli ve 28351 sayılı Resmi Gazete’de yayımlananAnayasa Mahkemesi İçtüzüğü de bireysel başvurunun işleyişikonusundaoldukçaayrıntılıhükümleriçermektedir.Ayrıcaİçtü-zük’ünbazıhükümlerindedeğişiklikleryapıldığıvebudeğişik-liklerinde5/3/2014tarihlive28932sayılıResmiGazete’deyayın-landığıbelirtilmelidir.

Bu aradaAnayasaMahkemesinin bireysel başvurulara ilişkin

5

verdiğikararlar,ilgiliolduklarıkonulardaMahkemeninyaklaşı-mını,ilgilihakkınanlamınıveiçeriğinideortayakoymaktadır.BunedenleözellikleGenelKurulveBölümlertarafındanverilenka-rarların,ilgiliolduğualandasorunlarınçözümündeyolgöstericiolduğundan, bireysel başvuru yapmadan önce incelenmesindeyararbulunmaktadır.

II. ANAYASA MAHKEMESİNİN YETKİSİNİN KAPSAMI 6. Bireysel başvuruya konu edilebilecek temel haklar nelerdir?

Bireyselbaşvuru,Anayasa’dayeralantemelhakveözgürlükle-rindenAİHSveyabunaekTürkiye’nintarafolduğuProtokollerkapsamındakiherhangibirininkamugücütarafındanihlalindendolayımağdurolduğunuiddiaedenkişilertarafındanyapılabilir.Başkabir ifadeyleAnayasaveSözleşme’ninortakkorumaalanıdışındakibirhakihlaliiddiasınıiçerenbaşvurular,konuitibarıy-laMahkemeninyetkisikapsamınagirmemektevedolayısıyladaincelenmesiimkânıbulunmamaktadır.

Örneğinyaşamahakkı, işkenceveeziyetyasağı,zorlaçalıştır-mayasağı,kişihürriyetivegüvenliği,hakaramahürriyeti,suçvecezalarınkanuniliği,özelhayata,ailehayatına,konutvehaberleş-meyesaygı,düşünce,dinvevicdanhürriyeti,düşünceyiaçıklamave yayma hürriyeti, toplantı ve örgütlenme hürriyeti, mülkiyethakkı,serbestseçimhakkı,temelhakvehürriyetlerinkorunması,eğitimveöğretimhakkıveödevi,eşitlikveetkilibaşvuruhakkıbukapsamdasayılabilecekhaklardandır.

AnayasaMahkemesi 23/9/2012 tarihinden itibaren verdiği ka-rarlarlabüyükölçüdebuhaklarınkapsamınıtespitetmiştir.Anı-lankararlariseMahkemenininternetsitesindeerişimeaçıktırveönemli kararların özeti de kamuoyunun yararlanmasına sunul-muştur.BaşvuruyapılmadanöncebaşvurukonusuhakkailişkinMahkemekararlarınınincelenmesibaşvurununbaşarışansınıart-tıracaktır.

6

7. Hangi tür kamu gücü işlemleri aleyhine bireysel başvuru yapı-labilir?

Bireyselbaşvuruihlalenedenolduğuilerisürülenkamugücüiş-lemlerialeyhineyapılabilir.Kamugücükullananorganlar,Devlettüzelkişiliğiiçindeyeralanyasama,yürütmeveyargıorganlarıvebuorganlaratâbiolanmercilerileyerindenyönetimkuruluşla-rıdır.Bukurumvekuruluşlarcagerçekleştirilenyadaonlaraatfe-dilebilirbirfaaliyetinbulunduğuihlallerbireyselbaşvurukonusuedilebilecektir.

Bireyselbaşvurukonusukamugücüdavranışı,bireylemyadaişlemşeklindeolumlubirdavranışolabileceğigibi,yapılmasıge-rekenbirişlemyadaeyleminyapılmamasıbiçimindeolumsuzbirdavranışdaolabilecektir.

Kamugücününihmaliniteliktekiişlemlerininbireyselbaşvuru-yakonuedilebilmesi,ancakkamuorganlarınınbirişlemdebulun-mazorunluluğununolduğuhâllerdemümkünolabilecektir.

Başkabirifadeylebireyselbaşvurukapsamındadevletinnegatif(hakkamüdahaledebulunmama,gölgeetmeme)yükümlülükleriyanında pozitif (bir edimde bulunma) yükümlülüklerini yerinegetirmemesiihlaliddiasınadayanakteşkiledebilecektir.

Öteyandanbireyselbaşvuruyakonuolabilecekolan işlemler,bireyler bakımından bağlayıcı ve emredici kamu gücü işlemle-ridir.Başvurukonusuolabilecek işleminbireyin temelanayasalhakkınıihlaletmesigerekeceğinden,bağlayıcınitelikteolmayanişlemler(örn.geneldirektifler,kurumiçigörüşbildirimleri,bilir-kişiraporları,öneriyadatavsiyelervs.)bireyselbaşvurukonusuedilemez.

Özel kişilerin eylemlerine karşı kural olarak bireysel başvuruyapılamaz. Ancak, kamunun yükümlülüklerini özel kişi ya dakurumlara devrettiği durumlardaDevlet, bu kişilerin eylemlerinedeniyleortayaçıkanhakihlallerindendesorumluolabilecektir.Bukuralınbirdiğeristisnasıisebireyselbaşvurukapsamındakianayasalhaklarayöneliközelkişilerceyapılabilecekhakihlalleri-ninönlenmesikonusundakamumakamlarınınpozitifyükümlü-lüklerininbulunmasıdurumudur.Bukapsamdakamununpozitif

7

yükümlülüğününbulunupbulunmadığıisesözkonusuhaköze-lindeyapılacakincelemeylebelirlenebilir.

8. Genel düzenleyici işlemler aleyhine bireysel başvuru yapılabi-lir mi?

Bireysel başvuru yolu, kamusal düzenlemelerin soyut olarakAnayasa’yaaykırılığınınilerisürülmesinisağlayanbiryololarakdüzenlenmemiştir.Bunedenleyasamaişlemleri(kanun,içtüzükvb.) ile idarenin düzenleyici işlemleri (tüzük, yönetmelik vb.)doğrudanbireyselbaşvuruyakonuedilemez. AnayasaMahke-mesidoğrudanyasamaişlemininiptaliiçeriklibaşvurularıkonubakımındanyetkisizliknedeniylekabuledilemezbulmaktadır.

Ancakbudurum,yasamaişlemiyadadüzenleyiciişleminkişi-yeuygulanmasıvebunundabirhakihlalineyolaçmasıhâlindesözkonusuuygulamaişlemialeyhineusulüncebireyselbaşvuruyapılmasınaengeloluşturmamaktadır.

9. Genel işlemler haricinde hangi işlemler bireysel başvuru kapsa-mı dışında bırakılmıştır?

AnayasaMahkemesikararlarıileAnayasa’nınyargıdenetimidı-şındabıraktığıişlemleraleyhinebireyselbaşvuruyapılamaz.BuaçıdanAnayasaMahkemesininyaptığıdenetimintürüönemlide-ğildir.AnayasaMahkemesininkararı, isterYüceDivan sıfatıylahareketederkenistersesiyasipartilerinanayasallıkveyamalîde-netimiçerçevesindeverilsin,bireyselbaşvuruyakonuyapılmasımümkündeğildir.Ayrıca söz konusukararlarınAnayasaMah-kemesininhangiorganıtarafındanalındığının,başkabirifadeylekomisyon,bölümleryadaGenelKurultarafındanalınmasınınbirönemiyoktur.

Öte yandan Cumhurbaşkanının tek başına yaptığı işlemler,YüksekAskeriŞuranınterfiiişlemleriilekadrosuzluknedeniyleemekliyeayırmaişlemleri,HâkimlerveSavcılarYüksekKurulu-nunmeslektençıkarmacezasınailişkinolanlardışındakikararlarıgibiAnayasa’nınaçıkçayargıdenetimidışındabıraktığıişlemler

8

debireysel başvuruyoluylaAnayasaMahkemesiönünegetiril-mesiimkânıolmayanişlemlerdir.

10. Herkes bireysel başvuru yapabilir mi?

Anayasave6216 sayılıKanun’agöre,kamugücününbir işleminedeniyle“Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlük-lerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi biri-nin”ihlaledildiğiniiddiaeden“herkes”bireyselbaşvuruhakkınasahiptir.Ancak“herkes”ifadesininbireyselbaşvurununnitelikle-rindenkaynaklananbazısınırlarıvardırve6216sayılıKanunbukonuyaaçıklıkgetirenbirdüzenlemeyapmıştır.

11. Yabancı ülke vatandaşlarına da bu hak tanınmış mıdır?

Yabancılariçinbaşvuruhakkısadeceyabancılaratanınanhaklarlasınırlıolarakkabuledilmiştir:“Yalnızca Türk vatandaşlarına tanınan haklarla ilgili olarak yabancılar bireysel başvuru yapamaz”.Buaçıdankarşılıklılıkşartınındaaranmadığınıifadeetmekgerekir.

BunedenlesaltTürkvatandaşlarınınsahipolduğuseçmevese-çilmehakkıgibikonulardayabancılarınyaptığıbaşvurularred-dedilir.Bununlabirlikteyabancılar,örneğinyaşamahakkıyadaişkenceveeziyetyasağınınkamugücününişlemlerinedeniyleih-laledildiğiniiddiaederekAnayasaMahkemesinebaşvurabilirler.ÖrneğinAnayasaMahkemesi yabancıların sınırdışı işlemlerinevesınırdışıedilmeküzerebekletildikleriyerdekitutulmakoşul-larınailişkinbaşvurularıinceleyereksonuçlandırmıştır.Öteyan-danyabancılara sınırlı biçimde tanınmışhaklar bakımından ise(yerleşmeveseyahatözgürlüğüvb.)ancakhukukunkendilerinetanıdığısınırlarçerçevesindebireyselbaşvurudabulunulabilmesimümkündür.

12. Tüzel kişiler bireysel başvuru yapabilir mi?

Özelhukuktüzelkişileri(dernekler,vakıflar,ticariortaklıklarvs.)örgütlenme hürriyeti,mülkiyet hakkı, hak arama hürriyeti gibisadece tüzelkişiliğeaithaklarının ihlaledildiğigerekçesiylebi-

9

reyselbaşvurudabulunabilir.Bununlaberaberözelhukuktüzelkişilerine,üyelerinindurumlarınıetkilemeklebirliktetüzelkişiliküzerindebiretkidoğurmayanvedoğrudanmağduruolmadıklarıişlemlernedeniyleüyelerininhaklarınısavunmakamacıylabirey-selbaşvuruhakkıtanınmamıştır.

Bireysel başvuru, kamugücünün kullanılmasından kaynakla-nanhakihlallerinekarşıtanınanbirhakaramayoluolduğundankamu gücünün sağladığı ayrıcalık ve yükümlülükleri kullanankamu tüzel kişilerine ise bireysel başvuruhakkı tanınmamıştır.Mahkemeyegörekamutüzelkişisikavramınıniçine,merkeziida-rebirimlerininyanısırayerindenyönetimkuruluşlarıdagirmek-tedir(belediye,köytüzelkişilikleri,meslekkuruluşları,üniversi-telervb.).Buaçıdanyerindenyönetimkuruluşlarıüzerindekive-sayetdenetimininesnekyadakatıolmasınınyahutilgiliidareniniçindebulunduğuhukukiilişkininniteliğininönemiyoktur.

13. Mahkemenin yer bakımından yetkisi nedir?

Bireyselbaşvuruyakonu işlemin,TürkiyeCumhuriyetiDevleti-ninegemenlikyetkisinikullandığıcoğrafialanlardakikamugücüişlemleriolmasıgerekir. Türkiye’nintanıdığıbirbaşkadevletinegemenlikalanı içindeodevletinkamugücüişlemlerinedeniy-lehaklarınınihlaledildiğiniilerisürenlerAnayasaMahkemesinebaşvuruyapamazlar.

AnayasaMahkemesininyabancıdevletlerinyadauluslararasıveyauluslarüstüörgütlerinişlemlerialeyhineyapılacakbireyselbaşvurularıincelemeyetkisibulunmamaktadır.

III. ANAYASA MAHKEMESİNDE BİREYSEL BAŞVURULARI İNCELEYEN BİRİMLER

14. Anayasa Mahkemesinin oluşumu nasıldır?

AnayasaMahkemesi;GenelKurul, ikiBölümvealtıKomisyon-danoluşmaktadır.GenelKurul17üyedenkuruludur,başkanveenazonikiüyeiletoplanırvekuralolarakkatılanlarınsaltçoğun-

10

luğuilekararalır.

Bölümler,başkanvekillerihariçyediüyedenoluşur,başkanve-kilibaşkanlığındaenazdörtüyeiletoplanırvekatılanlarınsaltçoğunluğuilekararalır.

Komisyonlarikiüyedenoluşur,ikiüyeiletoplanırveoybirliğiilekararalırlar.

15. Bireysel başvurular Anayasa Mahkemesinde hangi yargısal organlar tarafından incelemektedir?

KuralolarakAnayasaMahkemesindebireyselbaşvurularınkabuledilebilirlikincelemesiikişerüyedenoluşanKomisyonlar;esasin-celemesiisebirbaşkanvekilibaşkanlığındadörtüyeiletoplananBölümlerceyapılmaktadır.

Bununla beraber Bölümler, bazı hâllerde başvuruların kabuledilebilirliği konularında incelemede bulunmaya yetkilidirler.Bölümlerinkabuledilebilirlikveesasincelemesinibirlikteyapa-bilmeleridemümkündür.Bölümlerdekararlaroyçokluğuilealı-nır

Komisyonlarisekabuledilebilirlikyadaedilemezlikkararları-nıoybirliğiilealırlar.Kararlarüzerindeoybirliğisağlanamadığıtakdirdebuhususbelirtilerekdosyabölümehavaleedilmektedir.AyrıcakomisyonlarönlerindekibirbaşvurununAnayasa’nınuy-gulanmasıveyorumlanmasıyadatemelhaklarınkapsamvesı-nırlarınınbelirlenmesiaçısındanönemtaşıyıp taşımadığınınbirilkekararınıgerektirmesiyahutalınacakkararınMahkemetara-fındanverilmiş bir başka karar ile çelişebileceknitelikte olmasıhâllerindekabuledilebilirlikhususunukararabağlamadanbaş-vuruyuBölümegönderirler.

16. Genel Kurulun bireysel başvurulara ilişkin bir görevi var mıdır?

GenelKurulunbireyselbaşvurularınkabuledilebilirlikveesası-nınkararabağlanmasındaherhangibirgörevibulunmamaktadır.GenelKurulunbireyselbaşvurularailişkinolarakgörevveyetki-si,Bölümlerinbireyselbaşvurularailişkinverdiğikararlararasın-

11

daoluşmuşyadaoluşabilecekiçtihatfarklılıklarıveBölümlerceGenelKurulasevkedilenkonularınkararabağlanmasıylasınır-landırılmıştır.

ÖteyandanGenelKurul,bölümlerdenbirininyıl içindegelenişlerininnormalçalışmaylakarşılanamayacakşekildeartmasıyadabölümlerarasındanişbakımındandengesizlikmeydanagel-mesiveyafiiliyahuthukuki imkânsızlıktandolayıbirBölümüngörevinegirenişebakamamasıhallerindediğerBölümübuişlerebakmaklayetkilendirebilir.

17. Raportörlerin bireysel başvurudaki işlevi nedir?

Komisyonlarda ve Bölümlerde görevlendirilen raportörler, Ka-nun’daveİçtüzük’tegösterilenbireyselbaşvuruyailişkingörevle-riyaparlar.Bireyselbaşvurununkabuledilebilirliğiveyaesasınailişkin karar taslaklarını hazırlar ve bu taslakların görüşüldüğütoplantılarakatılırlar.

Bireyselbaşvururaportörleri,başvurularlailgilidosyalaradâhiledilmesigerekligörülenbilgivebelgelerinilgilikurumvekuru-luşlardanistenmesineilişkinyazışmalarıyürütürler.Gerekliteb-ligatlarıyaptırırvetakipederler.

BaşkanınonayıileBölümBaşkanlarıtarafındanbireyselbaşvu-ruraportörlerinegerektiğindeyapılmasıistenengörevinkapsamıveniteliğidegösterilmeksuretiyletanıkveyauzmandinlemevebenzerigörevlerverilebilir.

IV. BİREYSEL BAŞVURUNUN ŞEKLİ ŞARTLARI

18. Bireysel başvurunun şekil şartları nelerdir?

BireyselbaşvurularınBireyselBaşvuruFormukullanılarakveyabaşvuru formundabulunması gerekenbütünbilgileri içerenveaynıformattaolanbirdilekçeyleyapılmasızorunludur.Buform-da istenenbilgiler, tamveokunaklıbirşekildedoldurulmalıvebaşvurucu tarafından imzalanmalıdır. Başvurucunun şayet biravukatıyadakanunitemsilcisivarsaformbunlartarafındanim-zalanır.

12

Form,sadecebaşvurununesasınayönelikvebaşvurununkara-rabağlanmasındazorunluolanözlübilgileri içermeliveaçıkla-malarkısmıtoplamdaeklerihariç10sayfayıgeçmemelidir.Sayfasayısı belirtilenden fazla ise başvurucunun ayrıca başvuru for-munaolaylarınenfazla10sayfalıkbirözetinieklemesigerekir.10 sayfalıközetineklenmemesibir eksiklikolduğundanverilensüreye rağmen giderilmemesi hâlinde başvurunun reddi kararıverilebilecektir.

Öteyandanbaşvuruformunaİçtüzüğün59.maddesindesayı-lanbelgeleryadaonaylıörneklerinin,dosyanıniçeriğigerektirdi-ğinde,eklenmesigerekir.

Sonolarakbaşvuruformunaeksunulanbelgelerintarihsırasınagörenumaralandırılarak,herbirbelgeyitanımlayıcıbaşlıklarhâ-lindedizipusulasınabağlanmasıgerekir.

AnayasaMahkemesine gönderilecek bireysel başvuru formu-nunnasıldoldurulacağınailişkinaçıklamalarbaşvurukılavuzun-dayeralmaktadır.Bukılavuztümadliyelervecezainfazkurum-larındanteminedilebileceğigibibunaayrıcaAnayasaMahkeme-sinininternetsitesindendeerişilebilir.(http://www.anayasa.gov.tr/bireyselBasvuru/Formlar_Belgeler/index.html)

19. Başvuru formu nereden ve nasıl temin edilebilir?

Başvuruformu,12/7/2012tarihlive28351sayılıResmiGazete’deyayımlanan Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü Ekinde mevcuttur.Buformunörneği,AnayasaMahkemesinininternetsitesindede(www.anayasa.gov.tr)bulunmaktadır.

Bireyselbaşvurularınkuralolarakbaşvuruformukullanılarakyapılmasıvebu formdayer alan tümalanların eksiksiz şekildeusulüneuygunolarakdoldurulmasıgerekir.Ancakbaşvurucula-rınzorunluhâllerdebaşvuruformundabulunmasıgerekenbütünbilgileri içeren ve aynı formattaolan bir dilekçe ile de başvuruyapabilmelerimümkündür. Başvuru formunun kullanılmamasıhatalarıdaberaberindegetirdiğindenbuyöntemeancakistisnaihallerdebaşvurulmasıönerilir.

13

20. Başvuru yapılırken ya da başvurunun ilerleyen aşamalarında avukat tutulması zorunlu mudur? Mahkeme önünde başvurucuyu kimler temsil edebilir?

Bireyselbaşvurudailkeolarakbaşvurununbizzatbaşvurucuta-rafındanyapılmasıveyürütülmesiesasıbenimsenmiştir.Başvuruyapılırkenveyaincelemeninilerleyenaşamalarındaavukattutul-masımümkünisedebukonudabirzorunlulukbulunmamakta-dır.Avukataracılığıylayapılanbaşvurularda,bunailişkinvekâ-letnameninbaşvuruekindesunulmasışarttır.

Başvurunun, kanuni temsilci tarafından da bu konudaki yet-ki belgesi sunulmak suretiyle yapılabilmesi ve yürütülmesi demümkündür.

Başvurucununavukatıyadakanunitemsilcisivarsaonunlaya-pılanyazışmalaryadaonayapılantebligatlarbaşvurucuyayapıl-mışsayılır.

21. Başvuru formuna hangi belgelerin eklenmesi gerekmektedir?

Başvuruformunaaşağıdakibelgelerinasıllarıyadaonaylıörnek-lerinineklenmesigerekmektedir:

a.Kanunitemsilciveyaavukatvasıtasıylatakipedilenbaşvuru-lardabaşvurucuyutemsileyetkiliolunduğunadairbelge.

b.Harcınödendiğinedairbelge.

c.Nüfuscüzdanıörneği,başvurucuyabancı isegeçerlikimlikbelgesi.

ç.Tüzelkişilerdetüzelkişiliğitemsileyetkibelgesi.

d.Nihaikararyadaişlemtebliğedilmişsetebellüğbelgesi.

e.Dayanılanbelgelerinasıllarıyadaonaylıörnekleri.

f.Tazminattalebivarsauğranılanzararvebunailişkinbelgeler.

g.Başvurusüresindeyapılamamışsamazeretiispatlayanbelge-ler.

14

22. Başvuru formuna eklenmesi gerekli belgelere başvurucu erişe-miyorsa ne yapmalıdır?

Başvurucu ihlal iddiasınadayanakgösterdiği belgeleri başvuruformu ekinde sunmakla yükümlüdür. Başka bir anlatımla, baş-vurucuMahkemeyi ihlal iddiasının gerçekliği konusunda iknaetmekyükümlülüğüaltındadırvebununiçindeiddiasınıispatayarayanbelgeleri başvurusuna eklemekzorunluluğundadır.Nevarki,başvurucunundayandığıbelgelerbirresmîkurumunelin-debulunuyorvebaşvurucubunlarıteminiçinhertürlühukukigirişimleriniyapmasınarağmenbubilgiyadabelgelerkendisi-ne verilmiyorsa, başvurucunun bunlara erişememe nedenlerinidelilleri ilebirlikte formdabelirtmesigerekmektedir.Mahkeme,başvuruyu sonuçlandırmak için belirtilen bilgi yada belgelerinteminveincelenmesiningerekliolduğunakararverdiğitakdirdeilgilikurumyadakuruluştansözkonusubilgivebelgeleriresentalepedebilir.

23. Başvuru ile ilgili koşullarda sonraki aşamalarda herhangi bir değişiklik olması hâlinde başvurucu ne yapmalıdır?

Başvuru formu ve eklerinde sunulan hususlara ilişkin sonrakiaşamalarda değişiklikler ortaya çıktığında ya da tamamen yenibirdurumbelirdiğindebaşvurucununbuhususuenkısasüredeAnayasaMahkemesineyazılıolarakbildirmesigerekmektedir.Bukonuda sık karşılaşılandurumlarınbaşında adresdeğişikliklerigelmektedir.BaşvurucugünceladresiniMahkemeyebildirmediğitakdirde,başvurucuileyapılanyazışmalarformdakayıtlıadreseyapılmaktavebudaçeşitlisorunlaranedenolabilmektedir.

SonradanmeydanagelendeğişikliklerinAnayasaMahkemesi-nebildirilmemesindendoğanhertürlüsorumlulukbaşvurucuyaaittir.

24. Başvuruda kimlik gizli tutulabilir mi?

Mahkemeyeyapılanbaşvurubelgelerindebaşvurucununkimlikbilgilerini gizlemesi mümkün değildir. Bu şekilde yapılan baş-

15

vurular,başvurukoşullarınıkarşılamadıklarıgerekçesiylekaydadahialınmayacaktır.

Ancak,başvurucunundahasonrakiaşamalardayalnızcakamu-yaaçıkolanbelgelerdekimliğiningizlitutulmasınıtalepedebilmehakkıbulunmaktadır.Kimliğininaçıklanmasınıistemeyenbaşvu-rucununbunubelirtmesiveyargılamanınaleniyetiilkesininistis-nasıniteliği taşıyanbu talebiningerekçesini başvuru formundabildirmesigerekmektedir.

ButalepbaşvuruyukararabağlayacakolanKomisyonlaryadaBölümlercedeğerlendirilecektir.Kimliğinsaklıtutulmasıtaleple-riancakistisnaidurumlardavegerekçesihaklıbulunursakabuledilecektir.

Mahkemekararlarındabaşvurucularınkimlikbilgilerindenadıvesoyadıilevatandaşlıknumaralarınadayerverilmektedir.Bö-lümlerceverilenkararlarıntümüMahkemenininternetsitesinde,ilkeselnitelikteolanlar iseayrıcaResmiGazete’dedeyayımlan-maktadır. Ancak bu yayımlarda başvurucunun kişisel verileri-ninkorunmasıamacıylavatandaşlıknumarasıkararmetnindençıkartılmaktadır.AyrıcabaşvurucununkimliğiningizlitutulmasıtalebininkabulühâlindegerekResmiGazete’devegerekseMah-kemenin internet sitesinde yapılan yayımlarda kararda geçenisimlerinyerinebaşvurucununisimvesoyadınınbaşharfleriyada“X”,“Y”veya“Z”gibiharflerkullanılabilmektedir.

25. Başvuru harca tâbi midir? Ödeme gücü olmayanlar ne yap-malıdır?

BireyselbaşvuruharcatâbiolupHarçlarKanunu’nabağlıtarifedebelirtilenbireyselbaşvuruharcınınilgiliyerlereyatırılmasıgerek-mektedir.Ancakbireyselbaşvuruharcının,hertakvimyılıbaşın-dangeçerliolmaküzereoyıl için tespitve ilânolunanyenidendeğerlemeoranındaartırıldığıdikkatealınmalıdır(Başvuruharcımiktarı2015yılıiçin226.90TL’dir).

Başvuruharcı,başvurusürecininbaşlatılmasıiçinalındığından,fazla ya da yersiz olarak tahsilât yapılması hâlleri hariç başvu-

16

ruyapıldıktansonraharç iadesisözkonusudeğildir.Buaçıdanbaşvurununöninceleme,kabuledilebilirlikincelemesiveyaesashakkında incelemede sonuçlanması ya da başvurudan feragatedilmesinedeniyledüşmekararıverilmesininbirönemiyoktur.

Başvurucununsözkonusuharcıödemegücününbulunmamasıhâlindeadlîyardımtalebindebulunmasımümkündür.Genelhü-kümleregörebukonuyailişkintaleplerbaşvurularınkabuledile-bilirliğihakkındakararverecekBölümveyaKomisyonlartarafın-danhükmebağlanır.

Bölümler veyaKomisyonlar, bu yöndeki talepleri değerlendi-rirkenbaşvurucununözelliklebireyselbaşvuruyakonuolaylail-gilidiğeryargılamasafhalarındaadliyardımdanyararlandırılıpyararlandırılmadığını ve bu tür yardımdan yararlandırılmamışolmasıhâlindeisegeçensüreiçindeekonomikdurumundaesas-lıbirdeğişikliğinolupolmadığıgibikonularıdikkatealırlar.Bunedenlebaşvurucunun,dahaönceadliyardımdanyararlandırıl-mamışise,maddidurumundakiesaslıdeğişikliğibelgelendirmişolmasıaranır.

Başvurucu,başvuruharcınıödeyemeyecekdurumdaisebaşvu-ruformununsonsayfasındakisonuçtalepleribölümündeduru-munubelirterek,bunadayanakgösterdiğibelgeleri(fakirlikbel-gesi,sgkkaydı,tapukaydı,v.b.)formaeklemelidir.

26. Başvuru formunda ya da eklerinde eksiklikler varsa başvuru hakkında ne tür işlem yapılmaktadır?

BaşvuruformuveeklerininKanunveİçtüzük’tebelirlenenesas-lara göre eksiksiz doldurulmuş olması gerekmektedir. Bireyselbaşvurular alındıktan sonrabu formve ekleriAnayasaMahke-mesi ilgilibirimlerinceherhangibireksiklikbulunupbulunma-dığıyönünden incelenir.Eksiklik tespit edilmesihâlinde isebuhususuntamamlanmasıveyagiderilmesiiçinbaşvurucuyayadavarsaavukatınaveyakanunitemsilcisine15günügeçmemeküze-re süreverilir.Başvurucuyabelirleneneksiklikleri tamamlamaküzereverilensürekesinniteliktedir.

17

Busüreiçindebildirileneksikliklerintamamlanmamasıhâlindebaşvurudiğerhususlaryönündenincelenmeksizinidariyöndenreddedilir.

V. BİREYSEL BAŞVURUNUN MADDİ ŞARTLARI

27. Bireysel başvurunun maddi şartları nelerdir?

Bireyselbaşvurununenönemliveöncelikleüzerindedurulmasıgerekenşartlarışunlardır:

a.Başvurucunungüncelvekişiselbirhakkınındoğrudanetki-lenmesi.

b.İhlalinvesonuçlarınınortadankaldırılmasıiçinkanunlardaöngörülmüşolanidariveyargısalbaşvuruyollarınıntamamınınbaşvurucutarafındantüketilmesi.

c.Başvurununanayasalaçıdanönemtaşıması.

28. Güncel ve kişisel bir hakkın doğrudan etkilenmesi neyi ifade etmektedir?

“Bireysel başvuru ancak ihlale yol açtığı ileri sürülen işlem, eylem ya da ihmal nedeniyle güncel ve kişisel bir hakkı doğrudan etkilenenler ta-rafından yapılabilir”.Başkabirifadeylebaşvuruyakonuedilenveihlaleyolaçtığı ilerisürülenkamugücüeylemveyaişlemindenyadaihmalindendolayı,başvurucunun“güncel bir hakkının ihlal edilmesi”,buihlaldendolayıkişinin“kişisel olarak”ve“doğrudan” etkilenmişolmasıvebunlarınsonucundabaşvurucununkendisi-nin“mağdur”olduğunuilerisürmesigerekir.

Bireyselbaşvuruyolunayalnızcatemelhakkınihlalindenşah-senmağdurdurumdabulunankişigidebilecektir.Dolayısıylabi-reyselbaşvuru,soyutbirbaşvuruveyayurttaşbaşvurusu(actiopopularis)olaraktasarlanmamıştır.Çünküyurttaşbaşvurusundakişilerhakkıihlaledilsinveyaedilmesinbirkanununanayasayaaykırılığı iddiasını anayasamahkemeleri önüne taşıyabilmekte-dirler.

18

“Doğrudan etkilenme” kavramı ile temel hak ihlalinin bireyselbaşvuruyakonuolaneylemveyaişlemtarafındangerçekleştiril-mesi,başkabirkararaveyaişlemegerekkalmaksızınonunbaş-vuranınbir hakkını etkiliyor olması anlatılmaktadır. Bu ilkeninuygulanması, başvuru konusu bireysel işlemle doğrudan ilgiliolmayankişilerinbaşvurularınınkabuledilemezbulunarakred-dedilmesisonucunudoğuracaktır.

Bireyselbaşvurununkabulündeitirazedilenişleminbaşvurudabulunanıntemelanayasalhaklarındanbirinezararvermişolması“kişisel bir hakkın … etkilenmesi”şartınıifadeetmektedir.Builke-ninbirsonucuolaraközelhukuktüzelkişilerinin(dernek,meslekörgütlerivb.)yalnızcatüzelkişiliğeaithaklarınihlaledildiğige-rekçesiilebaşvurudabulunabileceğiesasıgetirilmiştir.

Hakihlalinintemelindebulunduğuiddiaedilenişleminbaşvu-ruanındamevcutolması,başvuruanındavarolanbir tehlikeyiişaretetmesişartı,“güncel ... bir hakkın … etkilenmesi” olarakifadeedilir. Kişilerbubağlamdakendilerinehiçbirzamanuygulanma-mış ve uygulanma ihtimali olmayan işlemleri bireysel başvurukonusuedemezler.Buşart,aynızamandaAnayasaMahkemesi-ne,başvurucununbirhakkınınihlaliningüncelliğiniherbaşvuru-dayenidendeğerlendirmemecburiyetinidegetirmektedir.

29. İdari ve yargısal başvuru yollarının tüketilmesi neyi ifade et-mektedir?

Temelanayasalhaklarındanbirininihlaledildiğiniiddiaedenher-kes,ilköncebualandaasılgörevliolandiğeridariveyargısalme-kanizmalarıhareketegeçirecekveburadabirçözümbulamamasıhâlinde,iddiasınıAnayasaMahkemesiönünetaşıyabilecektir.Bunedenlekişilerebuyolabaşvurmadanönceihlalenedenolduğu-nuilerisürdükleriişlem,eylemyadaihmaliçin“kanunda öngörül-müş idarî ve yargısal başvuru yollarının tamamını”tüketmişolmalarızorunluluğugetirilmiştir.BuradadikkatedilmesigerekenhususMahkemeninbaşvuruyollarınıntüketiliptüketilmediğinikendi-sine başvuruyapıldığı tarih itibarıyladeğerlendirdiğidir. Başkabiranlatımla,Mahkemeyebaşvuruyapıldıktansonraderecemah-

19

kemeleriönündekisürecintamamlanmışolmasıhalinde,başvuruerkenbaşvuruolaraknitelenipkabuledilemezbulunmaktadır.

Kuşkusuzinsanhakları ihlallerininönlenmesi,kanunlarınuy-gulanması ve Anayasa’nın üstünlüğünün sağlanması öncelikleyasamaorganı, idarevediğeryargımercileriningörevidir.Zirayasama organı, idare ve olağan yargımercileri bireysel hak ih-lallerininönlenmesindedaha etkinkonumdadırlar. SözkonusuşikâyetlerinAnayasaMahkemesine intikal ettirilmesinden önceilgilimercilerinbuihlallerigidermeleribeklenmektedir.Örneğin,yurdunbirköşesindegözaltınaalınanbirvatandaşakötümua-meleyapılmamasıöncelikleoradakimemurun,karakolamirinin,mülkiidareamirinin;böylebirmuamelesözkonusuysasoruştu-rulmasıCumhuriyetsavcısının,yargılamanınyapılarakihlalinvesonuçlarınınortadankaldırılmasıdailkderece,istinafvetemyizmahkemeleriningörevidir.Bütünbuaşamalardangeçtiktenson-radahiihlalvesonuçlarıortadankaldırılamamışsabireyselbaş-vuruenson,nihaiçareolarakdevreyegirecektir.

Öteyandanbaşvurucu,eğerkanunlardaöngörülenhukukyo-lununetkisizolduğunudüşünüyorvebunedenledoğrudanAna-yasaMahkemesinebaşvurudabulunuyorisetüketmediğiyolunetkisizolduğuhususundaMahkemeyiiknaetmesigerekir.Aksitakdirdebaşvurusubaşvuruyollarınıntüketilmediğigerekçesiylekabuledilemezbulunacaktır.

Kanunyollarının tüketilmesi şartı, bireysel başvuruda “kanun yollarında gözetilmesi gereken hususlarda inceleme yapılamaz”hükmüilebirlikteelealındığındabubaşvurununistinafvetemyizbenze-riveyaonlarınuzantısıbirbaşvuruyoluolmadığıdaortayaçık-maktadır.AnayasaMahkemesi,sadecebirhakveözgürlükihlaliiddiasını spesifik anayasa hukuku bağlamında incelemektedir.DiğerbiranlatımlaAnayasaMahkemesisomutolayasaltanayasahukukuaçısındanbakarvebirtemelhakkınihlalininsözkonusuolupolmadığınıinceleyerekgerekenkararıverir.

20

30. Bireysel başvuruda öne sürülen temel hak ihlali iddiasının di-ğer yargı mercileri önünde ileri sürülmesi zorunlu mudur?

Bireysel başvuru, ikincil derecedeve istisnai bir hak aramayo-ludur.Kişiler, hak ihlali iddialarını öncelikle ilkderecemahke-meleriveyüksekmahkemelerönündeilerisürmüşolmalıdırlar.Diğeryargıorganlarıönündehakihlaliiddialarınınkarşılıkgöre-memesihâlindekişilerancakbuyolabaşvurabilirler.Bunedenlediğeryargımercilerinebuhakihlaliiddialarınıdeğerlendirmevegerektiğinde ihlalin sonuçlarını giderme imkânı tanınmaksızınyapılacakbireyselbaşvurureddedilecektir.

Diğeryargımercileriönündeusulüneuygunbiçimdeyadahiç-birbiçimde ileri sürülmeyenbir ihlal iddiasınınbireyselbaşvu-ruyoluylaAnayasaMahkemesiönünegetirilmişolmasıhâlindeMahkeme, bu konudaki başvuruyu, başvuru yollarının tüketil-mediğigerekçesiylekabuledilemezbulmaktaveişinesasınıince-lemeksizinbugerekçelerlereddetmektedir.

31. Başvurucunun olağan başvuru yollarını kullanmaması ne-deniyle kesin hüküm hâline gelen kamu işlemi aleyhine bireysel başvuru yapılabilir mi?

Başvurucunun ihlalin giderilmesi için kendisine tanınan bütünimkânlarıkullanmadanvediğeryargıorganlarınaihlalinortadankaldırılması fırsatını tanımadan ihlal iddiasınıAnayasaMahke-mesiönünegetirebilmesimümkündeğildir.Aksinebirdurumunkabulübireyselbaşvurununikincilniteliğiylebağdaşmaz.

Ayrıcakişilerinbireyselbaşvurudanönce tüketilmesigerekenidariveyargısalyollarlailgilimevzuatınöngördüğüusulhüküm-lerine,özellikledesürelere,uygunhareketetmelerigerekir.Eğertemyiz veya itiraz süresine uymamasından dolayı bu yöndekidilekçe daha önceki aşamalarda reddedildi ise kanun yollarınıusulüneuygunşekildetüketmemenedeniylebireyselbaşvurudareddedilir.

21

32. Başvurunun anayasal açıdan önem taşıması neyi ifade etmek-tedir?

“Anayasa’nın uygulanması ve yorumlanması veya temel hakların kapsa-mının ve sınırının belirlenmesi açısından bir önem taşımaması (anayasal açıdan önemsiz olma) ve başvurucunun önemli bir zarara uğramadığı (başvurucunun zararının önemsiz olması) ”hâllerdebaşvurununka-buledilemezliğinekararverilebilecektir.Buhükümile6216sayılıKanunanayasalönemkriterinibenimsediğinibeyanetmiştir.

Kabuledildiğiülkelerdeanayasamahkemelerinin işyükününçokbüyükbirbölümünübireyselbaşvuruların incelemesioluş-turmaktadır.Buyoğunluknedeniyleanayasamahkemeleritemelişlevleriniyerinegetiremezhâlegelmişlerdir.Öteyandananaya-samahkemelerininönündekibireyselbaşvurularınçokbüyükço-ğunluğudaonlarındahaöncekararveriptemelilkeleribelirlediğikonularailişkindir.Anayasamahkemelerininiçtihadıkarşısındaaynıkonununtekraredenbaşvurularlaincelemeyesunulmamasıdoğalolarakbeklenmektedir.Busorunlakarşıkarşıyakalanül-kelerdenAlmanyave İspanyayenibirkabul edilebilirlikkriteriolarakbaşvurununanayasalöneminikabuletmişlerdir.

Anayasalönemkriterideaslındatemelhaklarıkorumadaesasgörevingenelmahkemelereaitolduğufikrindedayanağınıbulur.Birmeselede ortaya çıkan anayasahukuku sorununun çözümüiçin doğrudan anayasamahkemelerine başvurma zorunluluğu-nunortaya çıkmasını ifade eder.Bukriteregöre, anayasamah-kemeleribellibirkonudakararınıvermişve istikrarlıbir içtihatoluşturmuş isediğeryargımercilerininbunauygunşekildeha-reketederekönlerindekisomutolaylarıçözmelerigerekir.Başkabiranlatımla,diğeryargımercilerininanayasaveanayasamah-kemesikararınabakarakbirolayıanayasayauygunolarakçözmeimkânıolduğundaanayasamahkemelerinindevreyegirmemesigerekir.

BuilkeninuygulanmasıylabirlikteAnayasaMahkemesininbi-reyselbaşvurularıincelemesiaşağıdakidurumlaraözgülenecek-tir:

a.Birolayınortayaçıkardığımeselehakkındaanayasamahke-

22

mesininhenüzbirkararvermemişolması.

b.HernekadardahaöncedenverilmişbirkararolsadadeğişenşartlarnedeniyleMahkemeninöncekiiçtihadınıyenidenelealma,gözden geçirme ihtiyacının ortaya çıkması, o mesele hakkındayenibiriçtihatoluşturmagerekliliğinihissetmesi.

c.AnayasaMahkemesininyerleşikiçtihadınarağmendiğeryar-gımercilerininsistematikbirşekildebuiçtihadıgözardıetmesi.

ç.Başvuruyasebepolanihlalinciddiboyuttaolmasıveyabaş-vurucuyuesaslıbiçimdeetkilemişolması.

Anayasal önem kriteri ileAnayasaMahkemesi, temel haklarıkorumadaesasgörevingenelmahkemelereaitolduğunu,kendi-sininrolününAnayasa’yıyorumlamak,temelilkeleribelirlemekvegenelmahkemelerinbukonudakiuygulamasınıgözetmekol-duğunukesinbirşekildebelirtmektedir.AyrıcabukriterileMah-kemeninayrıntılarlaboğuşurkenönemlimeselelerigözdenkaçır-masıve işyüküaltındakilitlenerekbaşvurularıhiçveyazama-nındainceleyememesiriskleridebelliölçüdeazaltılmışolacaktır.

VI. BİREYSEL BAŞVURUNUN SÜRESİ

33. Hangi tarihten itibaren Anayasa Mahkemesine bireysel baş-vuru yapılabilir?

AnayasaMahkemesi,23/9/2012tarihindensonrakesinleşennihaiişlemvekararlaraleyhineyapılacakbireyselbaşvuruları incele-mektedir.Dolayısıyla23/9/2012tarihindenöncekesinleşenkarar-ların Anayasa Mahkemesi tarafından incelenebilmesi mümkündeğildir.

BudurumudikkatealmaksızınAnayasaMahkemesinebireyselbaşvurudabulunmakamacıylagönderilendilekçeler,zamanyö-nündenyetkisizliknedeniylereddedilmektedir.

23

34. Bireysel başvuru için bir süre sınırlaması var mıdır? Bu süre-lerin başlangıcı nedir? Ne zaman başvuru yapılabilir?

Bireyselbaşvurunun,kanunlardazorunlu idariveyargısalbaş-vuru yolları öngörülmüşse, bu yolların tamamının “tüketildiği tarihten”, “başvuru yolu öngörülmemişse ihlâlin öğrenildiği tarihten itibaren” 30 (otuz) gün içindeyapılması gerekir. Bu süreyi aşanbaşvurularbaşkacabirincelemeyapılmaksızınreddedilir.Başvu-rusüresininbaşlangıçtarihininbelirlenmesihususundabaşvuru-cununnihaikarardanyeterincebilgisahibiolmasıaranmaktadır.Bunoktada,nihaikararıntebliğininöngörüldüğühallerdetebliğtarihinin, tebliğ şartı öngörülmeyen hallerde ise başvurucununkararıniçeriğinikesinolaraköğrenebildiği tarihinesasalınmasıgerekir

Öteyandanvekilvasıtasıylatakipedilenişlerdetebligatvekileyapıldığındankanundaöngörülensürelerbutarihitibarıylaişle-meyebaşlar.

Ayrıca olağanüstükanunyollarına yapılanbaşvuruların (yar-gılamanınyenilenmesi,YargıtayCumhuriyetBaşsavcısına itirazvb.),anılanyollarbireyselbaşvuruöncesindetüketilmesigerekenbiryololarakkabuledilmediğinden,bireyselbaşvurusüresiüze-rindeherhangibiretkisiolmayacaktır.

Özetle otuz günlük sürenin başlangıç tarihi olarak kesinleşmişkararınkişiye tebliğyada tefhimtarihiesasalınır.BaşvurununKanun’dagösterilenyerlercekaydınınyapılıpbaşvurucuyaalın-dı belgesinin verildiği tarih ise başvurunun yapıldığı tarih olarakkabul edilir.Bu iki tarih arasındaki süreninotuzgünügeçmesihâlindebaşkacabirincelemeyapılmaksızınbaşvurununreddinekararverilir.

35. Başvurucu mazereti nedeniyle belirtilen sürede başvurusunu yapamamışsa, bunun telafisi mümkün müdür?

Başvurucularbaşvurusürelerineuymakzorundadırlar.Bununlaberaber başvuru süresininmücbir sebepveya ağır hastalık gibihaklıbirmazeretnedeniylekaçırılmasıhâlinde,mazeretinkalk-

24

tığıtarihtenitibarenengeç15(onbeş)güniçindebaşvuruformuveeklerininyanısıramazeretinibelgeleyendelillerlebirliktebaş-vuruyapılabilir.Öteyandanhangihâllerinhaklımazeretolduğu-nunöncedenbelirlenmesimümkündeğildir.BunedenleMahke-me,ilerisürülenmazeretinhaklıolupolmadığınıherbaşvuruda,olayınözelliklerinidikkatealarakdeğerlendirmektedir.

BudurumdaAnayasaMahkemesiönceliklebaşvurucununilerisürdüğümazeretivesunduğubelgeleriinceleyerekmazeretika-bulveyareddeder.Ancakbudeğerlendirmeninardındanbaşvu-ruhakkındakabuledilebilirlikveesasyönlerindenbirincelemeyapılabilir.Bununlaberaberbaşvurununniteliğineuygundüştü-ğü takdirdemazeretvekabuledilebilirliğe ilişkin tekbir taslakhazırlanıpbuikihususbirliktedekararabağlanabilir.

VII. BİREYSEL BAŞVURULARIN YAPILMASI

36. Bireysel başvuru nasıl yapılır? Mutlaka Anayasa Mahkemesi-ne şahsen başvurulması mı gereklidir?

Bireysel başvuru, Kanun’da ve İçtüzük’te belirtilen şartlara uy-gunbiçimdeİçtüzükekindekiveMahkemenininternetsitesindeyayımlananbaşvuru formukullanılarakAnayasaMahkemesinedoğrudan yapılabileceği gibi diğermahkemeler ya da yurt dışıtemsilciliklervasıtasıyladayapılabilir.Dolayısıylabaşvurucununmutlaka başvurusu hakkında karar veren derece mahkemelerivasıtasıylabaşvuruyapmakgibibiryükümlülüğüdebulunma-maktadır.Herhangibirmahkemevasıtasıylabaşvurusunuyapa-bilmesimümkündür.

CezaevlerindekitutukluyadahükümlülerinözneldurumlarınıdikkatealanAnayasaMahkemesibukişilerinbulunduklarıcezave infazkurumlarıaracılığıyladabaşvuruyapabileceklerinika-buletmiştir.Özellikleavukataracılığıylabaşvuruyapmaimkânıbulunmayanbuniteliktekibaşvurucular,usulüncehazırlamışol-duklarıbaşvuruformuveeklerinitutulduklarıcezaveinfazku-rumuidaresinedeteslimedebilirler.Cezaveinfazkurumuidare-sinceteslimalınansözkonusubaşvuruevrakıilgiliCumhuriyetbaşsavcılığıncaAnayasaMahkemesineulaştırılmaktadır.

25

37. Başvuru formunun teslim edildiği mahkemeler ya da yurt dışı temsilciliklerde ne gibi işlemler yapılmaktadır?

Usulüncehazırlananbaşvuruformu,harçtahsilmakbuzuylabir-likte,yukarıdabelirtilenyerlereteslimedildiğindebaşvurucuyadatemsilcisinebumercilercealındıbelgesiverilir.

Mahkemeleryadayurtdışıtemsilciliklerineteslimedilenbaş-vuru formu ve ekleri gerekli kayıt işlemleri yapıldıktan sonraelektronik ve fiziki ortamda Anayasa Mahkemesine ulaştırılır.Bumakamlartarafındanbaşvuruformuveeklerineilişkinkabuledilebilirlikyadaesasailişkinherhangibirincelemeyadadeğer-lendirmeyapılmaz.AyrıcadavavediğeryargılamaişlemlerininelektronikortamdagerçekleştirildiğihâllerdeUYAPkullanılarakformveekindekiverilerkaydedilirvesaklanır.

38. Bireysel başvurunun posta yoluyla yapılması mümkün müdür?

Bireysel başvurularAnayasaMahkemesi, diğermahkemeler yadayurtdışıtemsilciliklerebizzatbaşvuruformununveeklerininteslimiyoluylayapılabilir.

Bu nedenle mektup, telgraf ya da elektronik iletişim araçlarıkullanılarakbaşvuruyapılmasımümkündeğildir.

AncakgelecekteAnayasaMahkemesiGenelKurulununbuyön-temlerleyadaelektronikortamda,güvenlielektronikimzakul-lanılarak,başvuruyapılabilmesine ilişkinkararalabilmeimkânıbulunmaktadır. Şu an için posta yoluyla başvuru yapılabilmesimümkündeğildirvebuşekildeyapılanbaşvurularusulüneuy-gunolmadığındankaydaalınmayarakbaşvuruevraklarıilgililereiadeedilmektedir.

39. Başvurucular Anayasa Mahkemesi ile yazışmalarını nasıl ya-pacaklardır?

Başvurulara ilişkinbilgi,belgevediğerher türlütalebinmutla-ka yazılı olarak yapılması gerekir. Sözlü olarak iletilen taleplerdikkate alınmamaktadır. Başvurucuların, kanuni temsilci veya

26

avukatlarının bizzatMahkemeye gelerek başvurularının akıbetikonusundabilgieldeedebilmeleriimkânıbulunmamaktadır.

AynızamandaAnayasaMahkemesiileyazışmalarbireyselbaş-vuruyapılmasındakiusuleuygunolarakyapılmak zorundadır.Diğer bir ifadeyle, bu konudaki taleplerin doğrudan AnayasaMahkemesineveyadiğermahkemeleryadayurtdışıtemsilcilik-lervasıtasıylayazılıolarakiletilmesişarttır.

Dolayısıylaposta ilegelenevrakın,başvurunundeğerlendiril-mesindedikkatealınmasıvedosyayadâhiledilmesimümkünde-ğildir.

Öteyandanbireyselbaşvurudosyalarınıntekemmülettirilmesi-neilişkinolarakAnayasaMahkemesitarafındanverilenveasgari15(onbeş)günolansürelerkesinolupbusüreleriçindeusulüneuygunolarakgönderilmeyenbilgivebelgeler,başvurunundeğer-lendirilmesindedikkatealınmazvedosyayadâhiledilmez.

40. Başvurucu, başvurusunun ilerleyen aşamalarına ilişkin ola-rak bilgilendirilmekte midir?

Başvurucuya başvurusu kaydedildiğinde bu durumu belirten,aynızamandabaşvurunumarasınıdaiçerenvedahasonrakiya-zışmalardabunumarayıbelirtmesiistenenbiryazıgönderilir.

BunundışındaMahkemedenbaşvurucuyabaşvurusuhususun-dayazılıyadasözlüherhangibirbilgilendirmeyapılmamaktadır.BunoktadaBölümlerveKomisyonlarcaverilenkabuledilebilir-likveesasailişkinkararlarıntebliğedildiğinihatırlatmaktayararvardır.

41. Başvurucu, hangi süreler içinde başvurusunun karara bağlan-masını beklemelidir?

AnayasaMahkemesinde başvuruların incelenmesi herhangi birsüreye bağlanmamıştır. Bu nedenle bir başvurunun ne kadarsürede sonuçlanacağının önceden bilinmesi mümkün değildir.Mahkeme önündeki yargılamanın süresi; başvurunun niteliği,

27

taraflarıngereklibilgileriMahkemeyesunmasındakiözeniyadaduruşmalıolmasıgibipekçoketkenebağlıolarakdeğişecektir.

ÖteyandanAnayasaMahkemesi,başvuruları,sadecetarihiti-barıylagelişsırasınagöredeğil,önemveaciliyetigibikıstaslarıdanazaraalarakincelemeyealabilmektedir.

VIII. BİREYSEL BAŞVURULARIN İNCELENMESİ

42. Anayasa Mahkemesince bireysel başvuru çerçevesinde yapıla-cak incelemenin kapsamı nedir?

AnayasaMahkemesininincelemesi,yargıkararınatemeloluştu-ranmaddiolgularınveyaolayauygulanacakkuralınbelirlenme-siniyadakararıverenhâkimveyahâkimlerin takdiryetkisinindeğerlendirilmesiniiçermez.İncelemesadecebaşvurucununana-yasaltemelhakihlaliiddiasınındoğruluğuüzerindedir

Anayasa Mahkemesi somut olay bağlamında başvurucununAnayasa’daişaretedilenhaklarındanbirininihlaledilipedilme-diğiyönündenbirdenetimyapmaklayükümlüdür.İhlalintespitihâlindedebununortadankaldırılmasıiçinalınmasıgereklited-birlerehükmetmektedir.

43. Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yeni bir itiraz ya da temyiz yolu mudur?

AnayasaMahkemesi,mahkemelerinkararlarınıhertürlühukukaaykırılıksorunuaçısındaninceleyebilecekbirsüpertemyizmaka-mıdeğildir.Bireyselbaşvuru,AnayasaMahkemesininbir temelhakihlaliiddiasınıspesifikanayasahukukuyönündeninceleme-sineimkântanıyanistisnaibiryargıyoludur.

Mahkeme kararlarınınAnayasa’da işaret edilen temel haklarailişkinolmayanyönlerininAnayasaMahkemesitarafındanince-lenmesisözkonusuolmayacaktır.Bu,AnayasaMahkemesiönü-negetirilenmahkemekararlarınınbelirlikonularlasınırlıolarakincelenebileceğinigöstermektedir.Dolayısıyla,olağankanunyo-lundagözetilmesigerekenhususlarayönelikiddialarıiçerenbir

28

başvuru,AnayasaMahkemesinceönceliklevebaşvurununesası-nagirilmeksizinreddedilir.

Bireysel başvurunun temyizden temel farkı, temyiz yolundakanununveusulündoğruuygulanıpuygulanmadığıdenetlenir-ken,bireyselbaşvurudabiryargıkararısonucundabireyintemelhakkınınihlaledilipedilmediğiincelenecektir.Kanunlarındoğruuygulanmasınıveyorumlanmasınısağlamaktemyizmahkemele-riolanYargıtay,Danıştayvediğeryüksekmahkemeleringörevi-dir.OysaAnayasaMahkemesiönünegelenbaşvurulardakanu-nundoğruuygulanıpuygulanmadığıyönündendeğil,temelhakodaklıbirincelemeyapacaktır.Buanlamdakanunlargerekidaregereksemahkemelertarafındandoğruuygulanmışolsabile,hakihlaliortayaçıkabileceğigibi,kanunlardoğruuygulanmamışolsabilebireyselbaşvurukapsamındabirhakihlalimeydanagelme-mişolabilir.

44. Başvurunun idari yönden reddi nedir? Buna karşı itiraz müm-kün müdür?

Başvurunun süresindeyapılmaması, bireyselbaşvuru formuveeklerinin gerekli şekil şartlarını taşımaması veya tespit edileneksikliklerinverilenkesinsürelerdehiçyadaeksiksizolarakta-mamlanmaması hâllerinde başvurunun idari yönden reddinekararverilir.AyrıcaMahkemecetespitedileneksikliklereilişkinbelgelerin Mahkemeye e-posta, faks, posta ve benzeri yollarlagönderilmesihalindedeidariretkararıalınır.Bukararbaşvuru-cuyatebliğedilir.BaşvurucununsözkonusukararıntebliğindenitibarenyedigüniçindeAnayasaMahkemesineitirazimkânıbu-lunmaktadır.

Bu konuya ilişkin itiraz ilgili Komisyonca incelenerek kararabağlanırvebukararkesindir.

45. Bireysel başvuruların Bölüm ve Komisyonlar arasında dağı-tımı nasıl yapılır?

BireyselBaşvuruBürosutarafındankaydıyapılıpnumaraverilenbaşvurularınBölümlerveKomisyonlararasındadağıtımı,otoma-

29

tikolarakyapılır. Ancak nitelikleri itibarıylabirleştirilerek ince-lenmesigerekendosyalarilkolarakkaydaalınanbaşvurudosya-sındabirleştirilerekkararabağlanır.

46. Bireysel başvuruların incelenme sırası nasıldır?

BireyselbaşvurularınBireyselBaşvuruBürosutarafındankaydaalınış sırasına göre incelenerek karara bağlanması esası benim-senmiştir. Bununla beraber Anayasa Mahkemesi, başvurularınkonularıitibarıylaöneminiveaciliyetinigözönündebulundura-rakbelirlediğikriterlerçerçevesindefarklıbirincelemesıralamasıdayapabilir.

Örneğinbaşvurucununyaşamhakkına,maddivemanevivar-lığının bütünlüğüne ya da kişi hürriyeti ve güvenliği hakkınayönelikihlaliddiasıiçerenbaşvurularönemveaciliyetarzedenbaşvurularolarakdeğerlendirilipdiğerlerinegöreöncelikliolarakincelenipkararabağlanmaktadır.

47. Anayasa Mahkemesi bireysel başvuruların incelenmesinde re-sen bilgi ve belge toplayabilir mi ve gerekli gördüğü kişileri din-leyebilir mi?

AnayasaMahkemesi,kendisineverilengörevlerinyerinegetiril-mesisırasındayasama,yürütme,yargıorganları,kamuidareleri,kamugörevlileri,bankalarilediğergerçekvetüzelkişilerledoğ-rudanyazışır,bilgivebelgeister,gerekligördüğühertürlübelge,kayıt ve işlemi inceler, bilgi almaküzereherdereceve sınıftankamugörevlileriileilgilileriçağırabilir,idarevediğertüzelkişi-lerdentemsilciisteyebilir.

Öte yandanAnayasaMahkemesininUYAP sistemi üzerinden(sistem içinde bulunması kaydıyla) yüksek mahkemeler ve ilkderecemahkemelerininilişkilidosyalarınaerişimimkânıbulun-maktadır.Başvuruilebağlantılıolandiğermahkemelereaitdavadosyaları,bağlantılıhazırlıkveinfazevrakınabusistemüzerin-den ilişkilendirilmeksuretiylezamankaybedilmedenulaşılabil-mektedir.Buyollabaşvuruformuveeklerindesunulanbelgeve

30

bilgilerindoğruluğudenetlenebilmektedir. Mahkeme,başvuru-cuyadakamuotoritesinin, istenenbilgiyadabelgeyisunmak-tankaçındığıyadabirdeliligizlediğiyahuthernesuretleolursaolsundavetedildiğihâldeyargılamayaetkilibirşekildekatılma-dığıkanaatinevarırsa,budurumdangereklisonuçlarıçıkararakkararınıverir.

BununlaberaberbilinmelidirkiAnayasaMahkemesineyapılanbireyselbaşvurulardabaşvurucularınbaşvurularınıtitizlikleha-zırlamavetakipetmeyükümlülüklerivardır.Buyükümlülüğünbirgereğiolarakbaşvurucu,başvuruformunuözenledoldurma-lı,ihlaliddiasınındayanağıolantümolaylarıgöstermeli,başvu-ruyu aydınlatacak ve hükmün esasını etkileyecek argümanlarıdestekleyicitümbelgeleribaşvurudilekçesineeklemelidir.Şayetbirbelgeeldeedilememişse,bunundanedenleriniaçıklamalıdır.Dolayısıylabaşvurucunun,Mahkemeninresenbilgivebelgetop-lamayetkisinedayanarakkendiyükümlülüğündenkaçabilmesimümkündeğildir.

48. Anayasa Mahkemesi tanık dinleyebilir mi, bilirkişi atayabilir mi, keşif ya da duruşma yapabilir mi?

Komisyonlar başvuruların kabul edilebilirliği konusundaki ka-rarlarınıdosyaüzerindenvermekzorundadırlar.

AncakBölümler,başvurularıdosyaüzerindenincelemeklebe-raberresenyadabaşvurucuveyaAdaletBakanlığınıntalebiüze-rine gerekli görülmesi hâlinde duruşma yapılmasına karar ve-rebilirler.Duruşmayapılmasınakararverilmesihâlinde,duruş-manınyeri,günüvesaatiilgililerebildirilir.Duruşmaesnasındaduruşmatutanağıdüzenlenir.Tutanakörnekleri,taleplerihâlin-debaşvurucuveAdaletBakanlığıilevarsadiğerilgililereverilir.BununlaberaberMahkemebireyselbaşvurununincelenmesindeşimdiyekadarduruşmayapılmasınakararvermemiştir.

AnayasaMahkemesibireyselbaşvurularınincelenmesiesnasın-daistisnaideolsatanıkdinleyebilir,bilirkişiatayabilirveyakeşifyapılmasınakararverebilir.

31

49. Bireysel başvurunun incelenmesinde Anayasa Mahkemesine ulaşan bilgi ve belgeler başvurucu ile paylaşılacak mıdır?

AnayasaMahkemesininbilgivebelgeistemeyetkisiçerçevesindekendisineulaşanbilgivebelgeler,yargılamanıngerektirmesiha-linde15(onbeş)günlüksüreiçindegörüşlerinisunabilmeleriiçinbaşvurucuyatebliğedilir.

Ayrıca kabul edilebilirliğine karar verilen başvurunun bir ör-neğininbilgi içinAdaletBakanlığınagönderilmesininardından,eğerAdaletBakanlığıyazılıgörüşünübildirirse,bugörüşdevar-sakendideğerlendirmelerini15(onbeş)güniçindesunmasıiçinbaşvurucuyatebliğedilir.

50. Bireysel başvuru yapılması, başvuruya konu kamu işleminin infazını ya da icrasını durdurur mu?

Bireyselbaşvuruyapılmasınınkesinleşenkamuişlemineyönelikdoğrudanbiretkisininbulunmamasınedeniyle,buişlemininfazyadaicrasınındurdurulmasısözkonusuolmamaktadır.İlkeola-rakAnayasaMahkemesininnihaikararınakadarbaşvurukonusuişlemgeçerliliğinisürdürürvedolayısıyladaetkiliolmayadevameder.BununtekistisnasıbuhusustaAnayasaMahkemesincebirtedbirkararıverilmişolmasıdır.

51. Anayasa Mahkemesinin bireysel başvuruda tedbir kararı ve-rebilmesinin şartları nelerdir?

AnayasaMahkemesi,tedbirkararıalmayıçokistisnaidurumlar-dakabuletmektedir.Başvurucununyaşamınayadamaddiveyamanevibütünlüğüneyönelikciddibirtehlikebulunduğununan-laşılması üzerine, Bölümlerce esas inceleme aşamasındagereklitedbirlereresenveyabaşvurucununtalebiüzerinekararverilebi-lir.

Bugibi istisnaidurumlaraözgüolarakbaşvurununesas ince-lemesine geçilmesini de hızlandıran mekanizmalar kabul edil-miştir: Tedbir kararına başvurulmaması hâlinde başvurucunun

32

yaşamınayadamaddiveyamanevibütünlüğüneyönelikciddibir tehlike bulunduğunun anlaşılması üzerine, KomisyonlarcabaşvuruderhalBölümleresevkedilmekte,Bölümlercealınanka-buledilebilirlilikveesasınbirlikteincelenmesikararıüzerinedetedbirtalebihakkındaçokkısasürede,aynıgüniçindekararve-rilebilmektedir.

Bölümtedbirekararvermesihâlindegereğinin ifası içinbunuilgilikişivekurumlarabildirir.

Öteyandantedbirkararıverilenbaşvurununesasıhakkındakikararınengeçaltıayiçindealınmasıgerekir.Tedbirindevamıko-nusundayeni bir karar alınmadığında, başvurucununhakkınınihlal edilmediğineyadabaşvurunundüşmesinekararverildiğidurumlardatedbirkararıkendiliğindenkalkar.

52. Anayasa Mahkemesi, AİHM önündeki başvurularda olduğu gibi dostane çözüm yolunu kullanabilecek midir?

AnayasaMahkemesi önünde başvuruların dostane çözümusu-lüyle sonuca bağlanması düzenlenmemiştir. Ancak AnayasaMahkemesi, kendisi dışında başka bir usulle de olsa ihlalin vesonuçlarının ortadan kaldırıldığını tespit etmesi hâlinde başvu-ruhakkındadüşmekararıvermektedir.ÖteyandanMahkemeniniçtihadınınartıkyerleştiğihususlarda(makulsüredeyargılanmahakkıvebenzeri)böylebiryönteminbenimsenmesihakihlaliid-dialarınındahakısasüredecevapbulmasınısağlayacaktır.

53. Bireysel başvurudan vazgeçmek mümkün müdür? Sonuçları nelerdir?

Bireysel başvurudan feragatmümkündür. Başvurucunundava-sındanferagatihâlindedüşmekararıverilir.

Ancakferagatedilenbirbaşvuruhakkında,Anayasa’nınuygu-lanmasıveyayorumlanmasıveyatemelhaklarınkapsamınınvesınırlarının belirlenmesi ya da insan haklarına saygının gereklikılması hâllerinde düşme kararı verilmeyerekAnayasaMahke-mesi tarafından incelemeye devam edilmesi kararı alınabilir vebubaşvuruesastansonuçlandırılabilir.

33

IX. ANAYASA MAHKEMESİNİN BİREYSEL BAŞVURUDA VERDİĞİ KARARLAR

54. Bireysel başvuruya ilişkin verilebilecek kararlar nelerdir?

Komisyonlarcabaşvurularınkabuledilebilirveyakabuledilemezolduğunayadaoybirliğisağlanamadığıbelirtilerekbaşvurudos-yasınınBölümleresevkedilmesinekararverilir.

KomisyonlarcaverilenkabuledilebilirlikkararıüzerineBölüm-lere intikal ettirilen başvurulara ilişkin olarakBölümler tarafın-danbirtemelhakkınihlaledildiğiyadaedilmediğiyönündeikitürkararalınmasımümkündür.Bölümler,kabuledilebilirlikin-celemesiyapılmadankendilerinesevkedilenbaşvuruhakkındaöncelikleonunkabuledilebilirveyakabuledilemezolduğunaka-rarverirler.

55. Kabul edilebilirlik kararı ile esasa ilişkin karar arasındaki fark nedir?

AnayasaMahkemesi önünde bireysel başvurular esas itibarıylaikiaşamalıincelemeyetâbitutulmaktadır.İlkolarakbaşvurununkabuledilebilirlikşartlarınıtaşıyıptaşımadığınabakılır.Buşart-larıtaşımayanbaşvurular,başkabirincelemeyapılmaksızınred-dedilir.KesinniteliktekivekuralolarakKomisyonlartarafındanverilenbukarar,başvurununesasına ilişkinbir incelemeyapıl-maksızınalınmaktadır.

Başvuruyakonuolaydatemelhakihlalininbulunupbulunma-dığıyönündeki inceleme iseesasaşamasındaveBölümler tara-fındanyapılmaktadır.Bukarardabirtemelhakihlalininbulunupbulunmadığıveşayetböylebirihlaltespitedilmişsebunungide-rilmesiiçinyapılmasıgerekenlerbelirtilmektedir.

56. Komisyonlarca kabul edilebilir bulunan başvuru hakkında sonradan kabul edilemezlik kararı verilebilmesi mümkün müdür?

İlkeolarakkabuledilebilirlikhususuKomisyonlartarafındanka-rarabağlanır.

34

BununlaberaberBölümler,kabuledilebilirliğeilişkinbirengelinvarlığınıesasincelemeaşamasındatespitetmeleriyadabuduru-munkabuledilebilirlikkararıalınmasındansonraortayaçıkmasıhâlinde,başvuruhangiaşamadaolursaolsunbaşvurununesasınıkararabağlamadanöncekabuledilemezlikkararıverebilirler.

57. Bireysel başvuruda düşme kararı verilebilir mi?

AnayasaMahkemesibaşvurununsürdürülmesinihaklıkılanbirsebepolmadığı kanaatine vardığındabaşvuruhakkındadüşmekararıalabilmektedir.

Örneğinbaşvurucunundavadanaçıkçaferagatetmesi,davasınıtakipsizbıraktığınınanlaşılması, ihlalinvesonuçlarınınortadankalkmış olması ya daAnayasaMahkemesince saptanan benzerniteliktekibaşkabirgerekçedenötürübaşvurununincelenmesi-ninsürdürülmesinihaklıkılanbirsebepyoksabaşvuruhakkındadüşmekararıverilir.

58. Anayasa Mahkemesi esasa ilişkin hangi kararları verebilir ve bu kararların özelliği nedir?

Bölümlerkabuledilebilirliğinekararverilenbirbaşvuruhakkın-dabirtemelhakkınihlaledildiğiyadaedilmediğiyönündeikitürkararalmaktadırlar.

Kamuişlemindeihlalbulunmadığıkararı,somutolaydaişleminanayasalhakveözgürlükleriihlaletmediğitespitianlamınagel-diğindenkişilerinhaklarıüzerindebirdeğişiklikmeydanagetir-memektedir.

AncakbirtemelhakkınihlalinintespitikararıiseyenibirdurumortayaçıkardığındanAnayasaMahkemesininihlalinvesonuçla-rınınortadankaldırılmasıiçinyapılmasıgerekenleredehükmet-mesigerekir.

35

59. Bölümlerce verilen bir hakkın ihlal edildiği yönündeki kararın sonuçları nelerdir?

AnayasaMahkemesi,kamuişlemiylebirtemelhakkınihlaledil-diğinitespitederse,önceliklebuihlalingiderilmesiiçinyenidenyargılamayapılmasınagerekolupolmadığınakararvermelidir.

Yenidenyargılamayapılmasındahukukiyararyoksabaşvuru-cu lehine uygun bir tazminata hükmedilebilir.Ancak tazminatmiktarının tespitinin, daha ayrıntılı bir incelemeyi gerektirmesihâlinde, Bölüm bu konuyu kendisi karara bağlamaksızın genelmahkemelerdedavaaçılmasıyolunudagösterebilir.

YenidenyargılamayapılmasıhukukibirgereklilikiseihlalivesonuçlarınıortadankaldırmakiçinAnayasaMahkemesidosyayıilgilimahkemeyegönderir.İlgilimahkeme,Bölümünihlalkara-rında açıkladığı ihlali ve sonuçlarını ortadankaldıracak şekildeyenidenyargılamayaparvemümkünsedosyaüzerinden ivedi-liklekararverir.

ÖteyandanAnayasaMahkemesikararında,gerekligörüldüğütakdirde,ihlalinvesonuçlarınınhangişekildeortadankaldırılabi-leceğihususundayapılmasıgerekenlerbelirtilir.

60. Bireysel Başvuru kararları kimlere tebliğ edilmektedir?

BölümlerveKomisyonlarcaverilenkararlarınbirerörneğibaşvu-rucuya,AdaletBakanlığınavediğerilgilileretebliğedilir.Karardabirihlalinvarlığıtespitedilmişse,bunungiderilmesiiçinyenidenyargılamayapılmasındadahukukiyararbulunduğutakdirdeka-rarınbirörneğigereğiyerinegetirilmeküzereihlalenedenolankararıverenmahkemesinedegönderilir.

Öteyandanbaşvurucununavukatıyadakanunitemsilcisivarsaonunlayapılanyazışmalaryadaonayapılantebligatlarbaşvuru-cuyayapılmışsayılır.

61. Hangi kararların yayımlanması gereklidir?

Bölüm kararlarının tümüAnayasaMahkemesinin internet site-sindeyayımlanır.Komisyonkararlarındanisekabuledilebilirlik

36

açısındanilkeselönemtaşıyanlarınınyayımlanmasıesasıbenim-senmiştir.

Öte yandan BölümBaşkanının tespit ettiği, Bölüm tarafındanverilenpilot kararniteliğindeyada içtihadınortayakonulmasıaçısındanilkeselönemihaizkararlarResmîGazete’deyayımlanır.

62. Mahkeme kararlarına karşı itiraz imkânı var mıdır? Bu ka-rarlar bağlayıcı mıdır?

BölümlerveKomisyonlarcaverilenkabuledilebilirlikyadaesasailişkinkararlarkesindirvebunlarakarşıitirazedilebilmesimüm-kündeğildir.Bukararlar,AnayasaMahkemesinindiğerkararla-rıgibiyasama,yürütmeveyargıorganlarını,idaremakamlarını,gerçekvetüzelkişileribağlar.BunarağmenBölümlerveKomis-yonlarcaverilenkararlarakarşıyapılanitiraztalepleriincelenme-mekteolupMahkemesekretaryasıncaverilenkararınkesinoldu-ğunubelirtenbiryazıileilgilisibilgilendirilmektedir.

Başvurunun idari yönden reddine yönelik kararlara karşı isebununtebliğindenitibaren7(yedi)günlüksüreiçindeitirazim-kânı bulunmaktadır. Bu nevi itirazlar Komisyonlarca incelenipkesinkararabağlanır.

63. Bireysel başvuru hakkının kötüye kullanımı hâlinde bir yap-tırım uygulanmakta mıdır?

Başvurucununhakkınıaçıkçakötüyekullanmasıyaptırımıgerek-tirir.Başvurucununistismaredici,yanıltıcıvebenzeriniteliktekidavranışlarıhakkınkötüyekullanımıolarakkabuledilmektedir.Bu açıdan başvurucunun başvuru yapıldıktan sonra meydanagelengelişmelerden, ihlalinvesonuçlarınınbaşvurusonrasındaortadankalkmışolmasından,Mahkemeyihaberdaretmemesibuçerçevededeğerlendirilebilecektir.

Bununtespitihâlindebaşvurureddedilirvebaşvurucununyar-gılamagiderleridışında, ikibinTürkLirasından fazla olmamaküzeredisiplinparacezasıylacezalandırılmasınakararverilir.Bir

37

disiplinparacezasıolanbuceza,verildiğindekesinnitelikteolupitirazimkânıbulunmamaktadır.Ayrıcabaşvurucuavukatlatem-siledilmişvebukonudaavukatınaatfedilebilirbirkusurbulun-duğutespitedilmişsekonuilgilibaroyadabildirilmektedir.

X. BİREYSEL BAŞVURU BAĞLAMINDA AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ VE ANAYASA MAHKEMESİ İLİŞ-KİSİ

64. Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru Avrupa İnsan Hakla-rı Mahkemesine başvuru yolunu kapatmakta mıdır?

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin öngördüğü koruma me-kanizmaları ikincil nitelikte mekanizmalar olup, Sözleşme’dedüzenlenenhaklarıgüvencealtınaalmakSözleşme’nin1.mad-desinegöretarafdevletlerinyükümlülüğündedir.AvrupaİnsanHaklarıMahkemesikurulduğugündenbuyanakendiyetkisininikincilniteliktebiryetkiolduğunuvetemelhakihlaliiddialarınınesasolaraktarafdevletleriniçhukuklarındaincelenipçözümeka-vuşturulmasıgerektiğinivurgulamaktadır.

Öteyandan,anayasamahkemelerineyapılanbireyselbaşvuruileAvrupaİnsanHaklarıMahkemesineyapılanbireyselbaşvurubirbirindenfarklıdır.AvrupaİnsanHaklarıMahkemesinebirey-selbaşvuru,Sözleşme’ye tarafolmanındoğalsonucuolup tarafoldukları sürece devletlerin bu yola başvurmayı engellemelerimümkündeğildir.

Ülkemizde Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yolununbaşlamasıylabirliktebireylerAnayasaMahkemesinebaşvurabile-ceklerigibidiledikleritakdirdeAİHM’edebaşvurabilirler,bunaengelbirdüzenlemeyoktur.Bununlaberaber,AnayasaMahke-mesinebireyselbaşvuruyolu,içhukukunbirparçasıhâlinegeldi-ğinden,AİHM’ebaşvurmadanöncekullanılmasıgerekenbiryololarakortayaçıkmaktadır.NitekimAİHM’deHasanUzun/Türki-yedavasındabenzerbirtespitdebulunmuştur.

BusebeptenbireyselbaşvurununAİHM’ebaşvuruyolunuka-pattığı şeklindeki yorum doğru değildir. Anayasa Mahkemesi

38

tarafındanbireyselbaşvurusonucundaverilenkararın,hakihla-liniortadankaldırmadığıvemağduriyetindevamettiğidüşünü-lüyorsa,bukarardansonra ilgililerinAİHM’ebaşvurmasınabirengelbulunmamaktadır.Başkabirifadeyle,nihaîolarakAİHM’ebaşvurmakmümkündür.

65. Bireysel başvuru yargılama sürelerini uzatmakta mıdır, yargı kararlarının kesinleşmesinde gecikmelere neden olacak mıdır?

Bireyselbaşvuru,herşeydenönceolağanyargıyolunundışındaolduğundan,mahkemekararlarınınkesinleşmesineherhangibiretkisiyoktur.Bunedenledebuyolunyargılamasüreleriniuzata-cağısavıgeçerlideğildir.Şöylekiolağanyargıyollarınıntüketil-mesininardındanyargıkararıinfazedilebilirbirnitelikkazana-cakvetümtaraflaraçısındanbağlayıcıhâlegelecektir.İlgililerinbu karar aleyhine bireysel başvuru yapmaları kararın infazınıengellemeyeceğindenyargılamasürelerininuzamasısözkonusudeğildir.

BireyselbaşvurununAİHM’eyapılacakbaşvurularıgeciktirdiğiiddiasınagelince,AnayasaMahkemesindebireyselbaşvurularınsonucabağlanmasınındahahızlıolacağıbeklenmelidir.Dolayı-sıylakişilerAİHMönündekiyargılamasüresinidebeklemeksizindahakısasüredehakihlaliiddialarınıncevabınıiçhukukumuzdabulmaimkânınakavuşmuşlardır.AnayasaMahkemesinceihlalintespiti ve sonuçlarınıngiderilmesineyönelikverilenkararın ar-dındanbaşvurucularayrıcaAİHM’egitmeyegerekgörmeyecek-lerdir.

66. Anayasa Mahkemesi bireysel başvuruları incelerken Anaya-sa’yı mı yoksa Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesini mi esas ala-caktır?

Anayasa Mahkemesi bireysel başvuruları incelerken kararınıAnayasa hükümlerine göre vermektedir.Avrupa İnsanHaklarıSözleşmesiherşeydenöncebireyselbaşvurukonusuhaklarınne-lerolduğununbelirlenmesindekullanılmasıgerekenbirkriterdir.

39

Öte yandan bütün idari ve yargısal makamlarca Sözleşme’yeuyulması bir zorunluluk olduğundan Anayasa Mahkemesininkararını alırkenAnayasa hükümlerini mümkün olduğu ölçüdeSözleşme’yeuygunşekildeyorumlayıpbirsonucavarmasıgerek-mektedir.

40

KISA KAYNAKÇAALİYEV,Cabir,Anayasa Şikayeti,Beta,İstanbul,2010

DOĞRU,Osman,Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Rehberi,Legal,İstanbul,2012

GÖREN,Zafer,Bireysel Başvuru, Türk Anayasa Yargısında,Yetkin,Ankara,2013

GÖZTEPE,Ece,Anayasa Şikayeti,AÜHF,Ankara,1988

İNCEOĞLU, Sibel (Editör), İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Anayasa,AvrupaKonseyi,2013,Ankara

KARAMAN, Ebru, Karşılaştırmalı Anayasa Yargısında Bireysel Başvuru Hakkı,OnİkiLevha,İstanbul,2013

ÖZBEY,Özcan,Türk Hukukunda Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı,AdaletYayınevi,2.bası,Ankara,2013

SAĞLAM, Musa (Editör), Bireysel Başvuru, İnceleme Usulü ve Kabul Edilebilirlik Kriterleri,2.Baskı,AYMYayınları,Ankara,2013

SAĞLAM, Musa (Editör), Bireysel Başvuru İncelemeleri, AYMYayınları,Ankara,2014

ŞİRİN,Tolga,Türkiye’de Anayasa Şikayeti, İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi ve Almanya Uygulamasıyla Mukayeseli Bir İnceleme,OnİkiLevha,İstanbul,2013

URAL,SamiSezai,Hak ve Özgürlüklerin Korunması Bağlamında Bireysel Başvuru,Seçkin,Ankara,2013

YOKUŞ,Sevtap(Editör),Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru; Anayasa Şikayeti,Seçkin,Ankara,2014

ELEKTRONİK KAYNAKLARhttp://www.inhak.adalet.gov.tr/tematik/tematik.html

http://aihm.anadolu.edu.tr/

http://www.anayasa.gov.tr/

http://hudoc.echr.coe.int/