เจาจอม หมอมละครในตนกรงรตนโกสนทร

ธรรมจกร พรหมพวย

ราชสานกฝายใน สมยกรงรตนโกสนทร

ราชสานกสยาม เปนอาณาบรเวณของพนท บคคล วตถ

ทลวนอยภายในบรเวณทเรยกกนวา พระบรมมหาราชวง หรอ

เรยกอยางลาลองวา วงหลวง มบคคล ๒ สองฝายสาคญ แบงเปน ฝายหนาและฝายใน ฝายหนาหมายถงบรษผถวายงานรบใชใตเบองพระยคลบาท มสถานทการทาราชการอยทางดานหนาของพระบรมมหาราชวง สวนฝายในคอกลมสตรทถวายงานพระมหากษตรย ทงในฐานะทเปนพระภรรยาเจาและผปฏบตงาน

อยในเขตพระราชฐานชนใน ดงปรากฏคาเรยกสตรฝายในวา พระบรมวงศผใหญฝายใน เจานายฝายใน หรอพนกงานฝายใน เปนตน เขตพระราชฐานชนในนถอเปนเขตรโหฐานอนเปนทประทบของพระมหากษตรย พระมเหสเทว พระราชวงศและขาทลละอองธลพระบาทฝายใน มพนทอยบรเวณตงแตในหมพระมหามณเฑยรไปจนทายวง (และตอมารวมถงดานหลงพระทนงจกรมหาปราสาทเรอยไปจนสดกาแพงวงทางดานใต) มรวรอบขอบชดยากทผใดจะเขาออกไดงายๆ พระมหากษตรยทรงเปน “บรษ” ทเจรญพระชนษาแลวเพยงพระองคเดยวเทานน ทจะสามารถประทบอยในเขตพระราชฐานชนในนได

ภายในพนทของพระราชฐานชนในน ประกอบไปดวยเจานายระดบสง ขาหลวง เรอยไปจนถงโขลน ยาม

ทลวนเปนสตรทงสน แมแตพระโอรสทเมอเจรญพระชนษาแลว กตองเสดจออกไปประทบ ณ วงสวนพระองค

ภายนอกพระบรมมหาราชวง ราชสานกฝายในจงเปนสงคมเฉพาะของสตรทแยกและแตกตางจากสงคมภายนอก ม

กฎมณเฑยรบาลและธรรมเนยมพระราชวงควบคมอยโดยเฉพาะ เพอสรางระเบยบใหเกดความเรยบรอยในเขต

พระราชฐาน ถวายพระเกยรตยศและความปลอดภยสงสดตอพระมหากษตรยและพระบรมวงศานวงศ

ประเพณและธรรมเนยมปฏบตในพระราชสานกนน ลวนเกดขนเพอทจะใหตองดวยกาละ เทศะ และ

พระราชนยมของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวในแตละรชกาล มขอหามหลายประการทชาววงจะตองถอปฏบต

อยางเครงครด เชน

- หามผชายเขาในเขตพระราชฐานชนในโดยเดดขาด เวนเสยแต เจานายฝายหนาทยงไมทรงโสกนต/เกศากนต

หรอชายผมหนาทปฏบตในฝายใน เชน ภกษ หมอ ชาง ทงนตองมเจาหนาทมณเฑยรบาลกากบอยและมผอน

รเหนความเคลอนไหวตลอดเวลา

- หามเหยยบธรณประต เพราะประตพระราชวงนนเปนประตสองชน การเขาออกจะเขาทางประตเลกทซอนอย

ในประตใหญ โดยจะตองกาวขามธรณประต หากเหยยบกจะตองทาการกราบขมา ดวยถอกนวาประตวงม

สงศกดสทธสถตอย ทจะตองมการสมโภช ดวยการผกผา ตงเครองสงเวย หรอมละครสมโภชในทกป

- ฯลฯ

~ ๒ ~

สตรในราชสานกประดจเปนเงาสะทอนของพระราชอานาจและพระเกยรตยศของพระมหากษตรย ดวยถอ

กนวา “นางแกว” นน เปนเครองประดบพระบารมเฉกเชนเดยวกบราชปโภคและชางเผอก หรอแมกระทงการทมสตร

ราชสานกปฏบตหนาทเปนละครหลวงนน ถอไดวาเปนของสาหรบประดบพระบารมเฉกเชนเดยวกบการมาสของ

ชางเผอกชางตน๑ กลมสตรเหลานทาหนาทรบใชใกลชดพระมหากษตรยและทาหนาทสนองการสบราชสนตตวงศ

ใหการอภบาลพระราชโอรสธดา ซงอาจจะตองมหนาทเปนพระมหากษตรยตอไปในอนาคต การเลอกสรรสตรทจะ

เขามาในราชสานกจงมความสาคญ และเกยวพนกบนยทางเมองดวยเสมอ

ราชสานกฝายใน เปนทเพาะบมอปนสยในความเปน “ผด” ทงกรมารยาท การฝกปฏบตงานทเหมาะสมแก

ความเปนกลสตร เนนความจงรกภกดตอพระมหากษตรย สตรทเขามาในราชสานกฝายในจะเขามาดวยวตถประสงค

หลกคลายคลงกน คอถวายการรบใชใตเบองพระยคลบาท แตสตรเหลานหาไดมสถานภาพเทาเทยมกนทงหมด

มความแตกตางกนไปตามชาตตระกล ตาแหนง ยศ หนาท ซงมตงแตสมเดจพระอครมเหส พระมเหส สมเดจพระเจา

ลกเธอเจาฟา พระเจาลกเธอพระองคเจา พระบรมวงศานวงศระดบตางๆ เจาจอมมารดา เจาจอม และเชอพระวงศท

เปนราชนกลและราชนกลในระดบตางๆ รวมทงหมอมราชวงศ หมอมหลวงและหมอม กลมคณพนกงานขาหลวงตงแต

ระดบสง เชน คณทาว คณเถาแก มาจนถงพนกงานระดบลางคอโขลน

หากจะจาแนกกลมขาราชบรพารเหลาน อาจแบงไดเปน ๓ กลม คอ

๑. นางอยงาน ไดแกสตรทพระมหากษตรยทรงใชสอย รบใชใกลชดในเขตพระราชฐาน เชน เชญเครอง

ราชปโภคตามเสดจ ผลดเวรประจาอยบนพระราชมณเฑยร และคอยรบรบสง สตรกลมนมกมโอกาสไดเลอนขนเปน

เจาจอม

๒. นางพนกงาน ไดแกสตรทดแลกจการตางๆ มความหลากหลายในชาตวฒและคณวฒ อาจเปนพระบรม

วงศานวงศใกลชดหรอเจาจอมผใหญในรชกาลกอน ซงทาหนาทปกครองและกากบการดแลฝายตางๆ

๓. สตรทปฏบตงานในระดบลาง เชน พนกงานตางๆ บาวรบใชและโขลน เปนตน มกจะมาจากการฝากตว

กบผใหญทเขามารบราชการ หรออาจเปนบตรหลาน ญาตมตร หรอแมแตมละแวกบานเดยวกบผทนาเขามาฝากตว

สตรเหลานเมอเขาวงมาแลว จะไดรบการฝกหดกรยามารยาทแบบ “ชาววง” หรอแบบ “ผด” ตองหด

อานเขยนหนงสอ หดปรนนบตเจานาย หากเปนผมความรความสามารถทางการขบรองฟอนรา กอาจไดรบการ

สนบสนนจากผอปการะใหไดถวายตวเขารบราชการฝายใน มตาแหนงหนาทดานละครหลวง ไดรบเบยหวดเงนป

เชนกน และทสาคญกคอ อาจไดมโอกาสเลอนขนเปนเจาจอม หากเปนทตองพระราชอธยาศย สตรในพระราชสานก

ลวนไดรบการกลาวขานชนชมวาเปนสตรชนสง เปนผมจรรยามารยาทงดงาม มความซอสตยและจงรกภกดตอ

พระมหากษตรย เฉลยวฉลาดและเกงในการปรนนบต และมกรยาวาจางดงาม

� ดพระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวเรอง ชางเผอกและนางงาม

~ ๓ ~

อธบายเจาจอม หมอมละคร

เจาจอม๒ เปนคานาหนานามขาราชสานกฝายในตาแหนงภรยาเจา

ชนพระสนม และยงหมายรวมถงขาราชบรพารฝายในทปฏบตงานในดานตางๆ

แมยงมไดถวายตวเปนพระสนมกตาม โดยทาหนาทปฏบตงานรบใช

พระมหากษตรยในดานตางๆ เรยก “เจาจอมอยงาน” รวมไปถงเจาจอมทเปน

ละครหลวงประดบพระเกยรตยศ เจาจอมเหลานรบเบยหวดเงนปจาก

พระราชสานก มลาดบเรยงจากชนสงลงไป ดงน

๑. ผสาเรจราชการฝายใน อาจเปนเจานายชนพระราชธดา หรอราชนกลชนหมอมเจา หมอมราชวงศ ท

ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหกากบวาราชการฝายในทงปวง กบทงมอานาจเปนผถอกญแจ

พระราชฐานฝายใน (ชนตอมาอาจใหทาวนางเปนผดแล)

๒. ทาวนาง กลมสตรชนสงทเปนลกผดมตระกลหรอธดาขาราชการทถวายตวเปนเจาจอมและไมไดทล

ลาออกจากราชการ (เพอตามเสดจพระเจาลกเธอออกวง/หรอทลลาออกเรอน) หากมพระชนม/อายยน

ถงรชกาลตอๆ ไป กมกทจะไดรบสถาปนาใหเปนผหลกผใหญในวง ทาหนาทกากบวาการดานตางๆ

ในราชสานกฝายใน หรออาจเปนผมความสามารถรขนบธรรมเนยมในพระราชวง กมกไดรบตาแหนง

เปน “ทาวนาง” เชน ทาววรจนทร ทาวสมศกด ทาวอนสรยา ฯลฯ

๓. เจาจอมเถาแก/คณเถาแก หากยงไมถงชนพเศษอยางทาวนาง กไดรบสถาปนาเปนเจาจอมเถาแก

หากมไดเปนเจาจอม กเปนคณเถาแก แตเดมทาหนาทควบคมสตรราชสานกเวลาออกไปนอกวง และ

เปนผออกไปสงกจการตางๆ ทเกยวของกบผชายฝายหนา

๔. เจาคณชนพเศษ คอ เจาคณจอมมารดา ทไดรบการสถาปนาใหมยศอยางวเศษยงกวาพระสนมในชน

ใดทงปวง เชน เจาคณจอมมารดาแพ (บนนาค) ไดรบสถาปนาเปนท เจาคณพระประยรวงศ

๕. เจาคณจอมมารดา คอ ตาแหนงเจาจอมมารดาทพระสนมเอกหรอพระสนม ทไดรบการสถาปนายศให

เทยบเทา พระยา ในฝายหนา มยศสงกวาเจาเจามารดาทวไป เชน เจาคณจอมมารดาศร เจาคณจอม

มารดาสาล ฯลฯ

๖. เจาจอมมารดา คอ ตาแหนงพระสนมทมพระราชโอรส/พระราชธดาอนประสตแดพระมหากษตรย๓

� สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพทรงอธบายไวในหนงสอสาสนสมเดจวา เมอแรกใชนาหนาประกอบการเรยกพระสนมทเปน

คนโปรด วาจอมพระสนม หรอ เจาจอมพระสนม แตเวลาพดจะยอตดคาวาพระสนมออก เหลอเพยง จอม หรอเจาจอม และหากรบ

ราชการจนมพระราชโอรสหรอพระราชธดาจะไดเลอนเปน เจาจอมมารดา

� แตเดมการออกนามเจาจอม/เจาจอมมารดา มกตอทายนามวาเปนธดาของใคร ตอมาเมอมพระราชบญญตนางสกล กมกตอทาย

นามดวยนามสกลแทน จนเมอพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว มพระราชนยมวา ไมตองบอกนามสกลเดม จงไดถอปฏบต

เชนนมาจนปจจบน

~ ๔ ~

๗. เจาจอม คอ ตาแหนงในทพระสนมแหงพระมหากษตรย (แตบางครงมไดขนทาหนาทพระสนม คงแตรบ

เบยหวดเงนปเทาทเจาจอม ดงมปรากฏการโปรดเกลาฯ พระราชทานเปนพเศษเฉพาะตวคน คงเรยก

เปน เจาจอมอยงาน)

หมอมละคร เปนตาแหนงหนาทของพนกงานสตรในราชสานกททาหนาทแสดงละครหลวง หรอระบาผหญง

หากแตยงไมไดการโปรดเกลาฯ สถาปนาใหดารงเกยรตยศรบเบยหวดเงนปในสถานะเทาเจาจอมอยงาน แตคงหดและ

ทาหนาทดานละครฟอนราในกลมเดยวกน

หมอม เปนคาเรยกแบบโบราณใชไดทงชายและหญง และบางครงใชเรยกสามญชนเปนเชงยกยอง เชน พบใน

วรรณคดเรองขนชางขนแผน เรยก หมอมแมศรมาลา เปนตน๔ อนง คาวา หมอม ในบรบทน ใชเปนคาเรยกเฉพาะผท

ปฏบตงานดานละครฟอนรา มไดเปนคานาหนานามแสดงสถานะทางสงคม เชน หมอม (ชายา) ในเจานายพระราชวงศ

หรอเปนหมอมราชนกล (ฝายหนา) เชน หมอมราโชทย หรอเปนหมอมเนองในพระราชวงศ เฉกเชน หมอมราชวงศและ

หมอมหลวง

หากเปนลกสาวคหบดหรอขาราชการทปรารถนาจะใหไดรบการอบรมอยางชาววง หรอมเปาประสงคทจะให

ไดมโอกาสรบราชการในตาแหนงสงขน เชน พระสนม เจาจอม กมกสงธดาเขาถวายตวในสานกเจานายสตรในฐานะท

“ขาหลวง” แบงเปน “ขาหลวงเรอนใน”กอยประจาในราชสานก หากเปน “ขาหลวงเรอนนอก” กอาจมา

ถวายงานแบบไปเชาเยนกลบ เวนเสยหากตองถวายงานใหญกตองอยประจาระยะยาวในราชสานก

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกนน มความแตกตางกนทางชนชนทางสงคมมาก แตกมได

มการกดกนในเรองของการเลอนชน ทาใหสถานภาพของสตรในราชสานกสามารถถกยกระดบขนได เพราะปรากฏม

การนาธดาเขาถวายตวเขาในพระราชสานก วงเจานาย หรอแมกระทงตามบานขนนางเปนจานวนมาก เพอทรงโปรด

ใชสอยทาราชการ ซงอาจทาใหมโอกาสรบความดความชอบเปนเกยรตยศแกสกลวงศของตวเองอกทางหนง

การเลอนชนสาหรบสตรในราชสานก ในกลมของเจาจอมหมอมละครน นยหนงกเสมอนเปนการดลอานาจ

ระหวางพระมหากษตรยและกลมขนนาง ขาราชการและคหบด ดงจะเหนไดวาหมอมละครหลายทานไดรบการโปรด

สถาปนาใหดารงตาแหนงในทเจาจอมอยงานหรอการถวายตวเปนพระสนมและหากมพระประสตกาลพระราชโอรส

หรอพระราชธดากไดรบการสถาปนายงขนอกเปน เจาจอมมารดา ทงนเพราะเจาจอมหมอมละครเหลานหลายทาน

เปน “ลกผด” คอเปนธดาของขนนางผใหญ หรอคหบดผมทรพยมาก บรรดาขนนางและคหบดกตางมความตองการท

จะผกสมพนธกบพระราชวงศ โดยการสงธดาเขารบราชการในฝายในตามสานกเจานายตางๆ เมอสบโอกาสกไดเลอน

ชนหรอหากบญวาสนาถงกอาจไดขนเปนถงพระสนม และไตเตาตามตาแหนงหนาทฝายในมความเปนอยมนคงจนทง

ชวต

� ทองตอ กลวยไม ณ อยธยา, “คานาหนานามในภาษาไทย” ใน ปกณกะแดนสยาม. (กรงเทพฯ : บรรณกจ ๑๙๙๑, ๒๕๔๙),

หนา ๒๒๕.

~ ๕ ~

ในอกมมมองหนงการทพระมหากษตรยทรงรบเอาเจาจอมหมอมละครจากขนนางตระกลสาคญและคหบด

เหลานมาถวายงานใกลชดพระองค กเพราะเปนเครองควบคมดลอานาจทางการเมองปองกนมใหฝายขนนางมอานาจ

เหนอราชสานกและจะเปนเหตใหเกดการกบฏหรอจราจลวนวายได ดวยวาการไดเกยวดองกบพระราชวงศเปนเครอง

นาพาใหขนนางเจรญในหนาทการเงนอยางรวดเรว กบทงสงผลดกบธดาทเขาถวายตวนนดวย หากธดาให

พระประสตกาลพระหนอ บดาของเจาจอมเหลานนกจะกลายเปน “ขรวตา”๕ ของพระองคเจาทประสตใหมนนทนท

ละครหลวงแหงพระราชสานก

นอกเหนอจากงานราชการทเปนหนาทประจาแลว สตรในราชสานกยงใช

เวลาไปกบกจกรรมตางๆ ทงนกเพอเปนการถวายทรงพระสาราญอรยาบถเมอเสดจ

ประทบอยในฝายใน ทงยงเปนการพกผอนหยอนใจใหกบชวตทตองจาอยแตในวง

กจกรรมทสาคญของสตรในพระราชสานกฝายใน คอ การละครฟอนรา ซงเปน

ธรรมเนยมแตโบราณเพอถวายขบกลอมพระมหากษตรยใหสาราญพระราชหฤทย

โดยภายในวงหลวงนนจะมกลมนางละครและนกดนตรเขาถวายตวอยเปนจานวน

ไมนอย และนางละครเหลานตอมาหลายทานกไดมโอกาสถวายตวเปนเจาจอม และมการขยายงานดานละครและ

ดนตรทตนถนดใหกวางขวางขน กลายเปนสานกดนตรและละครประจาวงไปในทสด

ดงปรากฏภาพของการหดละครหลวงในเพลงยาว๖ ความวา

“ตงโรงตนสนคนแออด ซอมหดแกไขในราชฐาน เมอชางเผอกมาใหมไดออกงาน ทงเครองอานโออานารก ตวละครเลกเลกเดกหมด สมเกยรตยศสมศกด มแตคนมาสามภกด จงรกรองบาทบทมาลย”

ความตงพระราชหฤทยของพระเจาแผนดนทเกยวกบการละครน ปรากฏอยเมอทรงพระราชนพนธละคร

ตางๆ สาหรบละครหลวงใชฝกหดออกแสดงในงานของราชสานก โดยเฉพาะอยางยงในรชสมยพระบาทสมเดจ-

พระพทธเลศหลานภาลย ทรงพระราชนพนธบทละครเรองอเหนาและรามเกยรต (ไมทรงเรอง อณรท) สาหรบละคร

หลวงใชเลนโดยเฉพาะ และกลาวกนวามความลงตวงดงามของทงบทพระราชนพนธและกระบวนราทสอดคลอง

รบรองกน เมอทรงพระราชนพนธเสรจในตอนใดแลว กโปรดสงบทไปประทานเจาฟากรมหลวงพทกษมนตร๗ ทรง

คดกระบวนรารวมกบครทองอย (ครพระ) และครรง (ครนาง) ทรงโปรดฯ ใหครทงสองออกทาราตอหนาพระฉาย

บานใหญ ทรงทอดพระเนตรมแลวมพระดารแกไขปรบปรงกระบวนไปจนสนทกบบทพระราชนพนธ หากตอนใด

� สามญชนเปนทมศกดเปน “ตา” ของพระองคเจาพระราชโอรส/ธดาในพระเจาแผนดน

๖ กากบมาพรอมกบพระราชนพนธละครเรอง ไกรทอง

~ ๖ ~

ไมสนทกนด ออกทาราไดไมงดงาม กขอพระราชทานกราบบงคมทลใหแกไขในตวบทพระราชนพนธกม เมอออกทารา

สาเรจดแลว จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหครทองอยและครรงนาไปฝกหดใหกบละครผหญงของหลวงท โรงละคร

ตนสน๘ ในเขตพระราชฐานชนกลาง เมอละครออกแสดงถวายตวเฉพาะพระพกตรพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลา

นภาลย จงมพระราชดารแกไขปรบปรงอกชนหนง แลวจงถอเปนทยต ยกขนไวเปนแบบกระบวนราทเรยกวา

“แบบหลวง” ตอไป ดงนนทงบทละครและกระบวนราของละครหลวงในรชกาลท ๒ จงถอไดวา มความงาม

เพยบพรอมสมบรณในทกๆ ดาน

มาตรฐานแหงละครผหญงของหลวง ๕ ประการ

๑. บทละคร ซงลวนเปนบทพระราชนพนธทตราขนเปนฉบบหลวง (ผลงานแตงและชาระรวมกนของนกปราชญ

ราชกวในราชสานกแลวยกขนถวายเปนพระราชนพนธหรอฉบบหลวง) มภาษาทไพเราะสละสลวย เออตอ

การนาไปใชบทออกทาราไดหมดจด

๒. ปพาทยหรอมโหรบรรเลงดนตรประกอบละครทตองคดสรรบรรจเพลงใหไดอยางไพเราะเหมาะสมกบ

อารมณของตวละคร ตนเสยงและลกค (ผขบรอง) กจะตองไดรบการฝกหดการขบรองแบบทเรยกวา ทางใน

มาโดยเฉพาะ เพราะใชเสยงเลกสงมกลวธการเออนทสลบซบซอนและถกสรางสรรคประดษฐขนเพอใช

สาหรบละครหลวงเทานน (ยงไมอาจสรปไดวาการบรรเลงดนตรประกอบละครหลวงน ใชวงปพาทยหรอ

มโหร เพราะปรากฏมการฝกหดมโหรโดยเฉพาะสาหรบสตรในราชสานก – ผเขยน)

๓. เครองแตงกาย ทมความงดงามดวยเนอผา ส แบบทรง การปกดนเลอมทวจตรสดฝมอแบบชาววง

ตลอดจนศราภรณและถนมพมพาภรณทลาคา บางใชวสดททาจากทองคา เงน หรอทรงพระกรณา

โปรดเกลาฯ พระราชทานพระชฎา เครองตน เครองทรง ใหสาหรบละครหลวงใสแสดงกม

๔. กระบวนรา ทงดงามประณตทมาจากการฝกหดอยางชาชอง เพราะใชเวลาทมเทในการถายทอกแบบตวตอ

ตว การฝกซอมใชเวลานานเพราะเวลาวางในราชสานกมมากจงทาใหเกดวจตรศลปวสาขาตางๆ มากมาย

๕. ผรา/ผแสดง มความสวยงามสมเปนสตรในราชสานก ไดรบการคดเลอกตามบคลกภาพของตวละคร และ

ดวยความทเปนผถกฝกหดจรรยามารยาทราชสานก ยอมแสดงความลกซงทางอารมณไดหมดจด

๗ พระสมพนธวงศเธอ เจาฟากรมหลวงพทกษมนตร (พระนามเดม จย ตนสกล มนตรกล) ๘ โรงละครตนสนเปนโรงละครทโปรดใหสรางขนบรเวณนอกกาแพงแกวพระทนงดสตมหาปราสาทดานตะวนตก เมอเขาทางดาน

ประตพรหมศรสวสด หรอประตศรสนทร จะเหนตนสน ๒ ตนอยระหวางศาลาอรรถวจารณและศาลาราชการณย ในบรเวณทเปน

ศาลาราชการณยในปจจบนน เมอครงรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยโปรดใหสรางเปนโรงละคร เรยกกนวา “โรง

ละครตนสน” ใชเปนททครละครผชายมาหดซอมใหละครผหญงของหลวง เพราะไมสามารถเขาไปซอมหดใหสตรราชสานกในเขต

พระราชฐานฝายในได

~ ๗ ~

โอกาสทมการเลนละครผหญงของหลวง

ละครผหญงเปนละครทแสดงโดยสตรในราชสานกตามอยางโบราณราชประเพณ มสถานะเสมอเปนเครอง

ราชปโภคอยางหนงสาหรบพระมหากษตรย หามมใหผมละครผหญงเทยมเทาละครหลวง มหนาทเปนเครองเลนรนเรง

ในพระราชสานกและสาหรบการสมโภชในวาระโอกาสสาคญตางๆ ของพระมหากษตรย อาจแสดงทงในเขตพระราช-

นเวศนทเรยกวา “ฝายใน” หรอ “ขางใน”และอาจไดรบพระมหากรณาโปรดเกลาฯ ใหละครหลวงออกแสดงในงาน

ภายนอกราชสานกบางเปนครงคราว ละครหลวงในเวลานนคงจะนยมแสดงเพยงละคร ๒ เรองเทานน คอ รามเกยรต

และอเหนา สวนอณรทนนอาจแสดงนอยครงจนไมปรากฏการขนานชอตวละครตอทายนาม เปนสมญานามตอทาย

ชอตว อนง ธนต อยโพธ กลาวไววา “ละครครงรชกาลท ๑ ทงละครผหญงในราชสานกและและละครของเอกชน คงม

อกมากแตสบทราบไดเฉพาะทานทมเปนตวละคอนดเดนทมชอเสยงเพยงเทาน”๙

การทละครหลวงนยมเลนเรองอเหนามากกวาเรองอณรทนน กเพราะเรองอณรทมเนอหาไมมากและ

การดาเนนเรองไมมเหตการณชวนตนเตน เมอจดแสดงกคงซาซากจดตา สวนเรองอเหนาเปนเรองประโลมโลก

มเนอหาทวาดวยพระยพราชผทรงเสนห เปนทงนกรบและนกรกสมเปนมนษยปถชน (มใชเรองเทพเทวดาอยาง

รามเกยรตและอณรท) คนดชาววงจงมความรสกรวมไดงายและเขาถงจตใจตวละครทงฝายชายและฝายหญง ซงเปน

ชาววงทเปยมดวยชวตคลายตนเปนอยางด เมอดแลวจงเกดอารมณสะเทอนใจ รก โศก รวมไปกบการแสดงได เรอง

อเหนาจงถกใจชาววงเสมอ จนมคาพดหรอคาเปรยบจากละครอเหนามาใชในชวตประจาวนหลายคา

ละครหลวงในฐานะการเปนมหรสพสมโภช

ในเขตพระราชฐานชนนนมธรรมเนยมปฏบตทวาดวยสมโภชและเกยวของกบการนาละครหลวงไปใช

ประกอบพธ เปนสวนตอจากเมอไดทาพธบวงสรวงสงเวยแลว ดวยมความมงหมายวาละครเปนเครองบนเทงททาให

สงศกดสทธ ณ ทนนเกดความปตพงพอใจและมอานาจดลบนดาลใหบงเกดความเปนสวสดมงคลแกพระราชฐาน

ตลอดจนพระมหากษตรยและพระบรมวงศานวงศ การสมโภชนน มทงทเปนงานสมโภชประจาและงานสมโภชจร

ตวอยางงานสมโภชประจา เชน

- สมโภชพระพทธรป เมอมการสรางพระพทธรปสาคญ เชน การหลอพระพทธรปประจาพระชนมวาร

พระพทธรปประจาพระชนมพรรษา พระพทธรปสาคญทใชในการพระราชพธตางๆ ตลอดจนการฉลอง

พระพทธรปสาคญทอญเชญมาจากราชธานเกา หรอหวเมองสาคญ เขามาประดษฐานภายในพระบรมมหาราชวง

หรอพระอารามหลวงสาคญ

- สมโภชประตพระราชวงทง ๔ ทศ หองเครอง และสงศกดสทธในเขตพระราชฐาน (ทาเปนการเฉพาะ

พนกงานฝายใน มไดเสดจพระราชดาเนน) เชน ศาลพอป (รปสงหคาบกนหยน ขางประตชมพไพท) เจาพอหรอ

สงศกดสทธประจาหมวดงานตางๆ เชน เจาพอเครองสง รปพระนเรศวรในกองมหาดเลก เทวรปสาคญ ฯลฯ

� ธนต อยโพธ, ศลปนแหงละครไทย. () หนา ๔๖-๔๗.

~ ๘ ~

(ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงโปรดใหหลอรปพระสยามเทวาธราช

ซงเปนเทพยดาผรกษาสยามประเทศ ทรงโปรดใหมละครหลวงสมโภชทกป ซงยงคงปฏบตสบมาจนทกวนน)

- สมโภชพระมหาเศวตฉตรและเครองราชปโภค เปนประเพณเดมทฝายในจดกนมาไมขาด จดในเดอน

พฤษภาคม (เดอนหก) ของทกป พนกงานขางในทมหนาทดแลรกษาเครองราชปโภค ประจาพระทวารและประต

พระราชวง จะรวมกนแตงเครองสงเวยเทพยดา มเครองประโคม แลวกรองดอกไมเปนมานตาขาย อบะมาลยขน

แขวนในทนนๆ บางคราวกถงกบมละครสมโภช

- สมโภชเมอทาพธกลบบตรสมเพลง ซงเปนพธทางไสยศาสตรตามลทธพราหมณ ผททาพธคอ พราหมณ

เรยกกนวา "พราหมณพฤฒบาศ" ในราชสานก เปนพธกรรมเพอแกเสนยดจญไรหรอสงอวมงคลตางๆ เชน

สามญชนคลอดลกในเขตพระราชฐานอนเปนทประทบของพระมหากษตรย (ในพระราชฐานนนไดมแตเฉพาะการ

มพระประสตกาลของพระโอรสพระธดาของมหากษตรยเทานน เจานายชนอนกไมสามารถใหมการประสตหรอ

คลอดโดยเดดขาด จงเปนมลเหตทหามหญงมครรภเขาในพระบรมมหาราชวง) การตายโดยทาลายชพตวเอง

(ฆาตวตาย) ตายโดยเหตผดปกต เชน ฆาตกรรม หรอพดโดยงายวา หากมโลหตตกตองในเขตพระราชฐาน กตอง

กระทาการแกเสนยดจญไรดวยพธกลบบตรสมเพลง เปนการถอดถอนดวงวญญาณทสงสถตอยใหออกไปจาก

เขตพระราชฐาน เพอความเปนมงคลแกสถานทนนๆ เมอทาพธแลวกตองมละครหลวงสมโภช ณ ทนน (อาจเปน

ระบาหรอละครสนๆ)

การสมโภชทเปนงานจร หรองานพเศษของทงในรชกาลท ๑ และรชกาลท ๒ เชน งานสมโภชพระมหานคร

และวดพระศรรตนศาสดาราม ดงปรากฏในหลกฐานหลายฉบบ เชน

“...แลวมพระโองการใหบรรดาเมองขนเอก โท ตร จตวา ปากใต ฝายเหนอ เขามาพรอม ณ กรงเทพมหานคร บรรดา สรยวงศกมพชาสงเขามากรง ณ เดอน ๘ ปมะเสง พระโองการรบสงใหมงานละครผหญงโรงใหญ สมโภชวดพระแกว ประทานเงนโรงวนละ ๑๐ ชง ๓ วน สารบพระสงฆทรงประเคน แลวทรงถวายนาผงไมเทา ศาลาฉอทานตงรายรอบพระนคร...”๑๐

�� โรงละครชวคราว เมอครงปลกเลนสมโภชในพระราชพธสมโภชวดพระศรรตนศาสดาราม เมอ พ.ศ.๒๓๕๒ ซงเปนโรงสาหรบ

ละครผหญงของหลวง มลกษณะเปนพลบพลา ลาดเสอ มภาชนะใสนา มเชอกกนดานหลงโรงละคร และมหองสขาดวย เขาใจวาเปน

การปลกโรงชวคราว บนลานรอบพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม

~ ๙ ~

หรอ

“...ลศกราช ๒๒๕๕ ปฉล เบญจศก มการสมโภชพรอม โขน ละคร หน งว มอญรา ครบเครองการเลน ทาลอเลอน ตามสถลมารค สดอยางทงามตา ไดเหนเลามาแตกอนๆ ไมเสมอเทาแหสมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟากรมหลวงเสนานรกษ องคเอง พระพงศนรนทร ตามเสดจ สวนเสดจทรงเครองตน ...ฉลองพระศอ ทรงประพาส เครองประดบพระองคเสรจ ทรงพระมหามงกฎ เสดจทรงยานมาศ องคเองใสพระมหากฐนใหญ พระพงศนรนทรใสพระชฎาเบยงกรรเจยกทด ขนยานมาศตามเสดจ มการสมโภชแหเครองเลนเรองรามเกยรต อณรท อเหนา มใชแหรปภาพ แตลวนละครโขน ขนรารองบนจกร ชกลอเลอนตามทางสถลมารค มตาแต ๒ ตา ดแหไมทวจะพรรณนาเหลอกาลง ทงคนรอง คนรายงอยจงรวมไวในตา อนการมหรสพสมโภช ทรงผนวชเฉลมวงศพงศกษตรยสบมา”

หรอ

“วนพฤหสบด เดอน ๖ ขน ๑ คา ลศกราช ๑๑๘๒ มะโรง โทศก ฉลอง วดแจง ประดบแตงเครองไทยทานเหลอหลาย จะบรรยายไมถวนครบประมวลการ มละครผหญงโรงเลก การมหรสพสมโภชพรอมเสรจจตวาร”

ดงไดรวบรวมงานจรในครงตนกรงรตนโกสนทรเทาทสบคนไดดงน

ในรชกาลท ๑ แผนดนพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก

- สมโภชเมอแรกสถาปนาพระมหานคร พระบรมมหาราชวง วดพระศรรตนศาสดารามและพระพทธมหามณ-

รตนปฏมากร (สมโภช ๓ วน เงนโรงวนละ ๑๐ ชง เมอ เดอน ๘ ปมะเสง)

- สมโภชพระไตรปฎกฉบบทองทบซงไดรบการสงคายนาแลว ณ หอพระมณเฑยรธรรมกลางนา ในบรเวณ

วดพระศรรตนศาสดาราม

- สมโภชพระอาราม/วด หรอทเรยกลาลองวาการฉลองพระอาราม/ฉลองวด สดแทจะทรงพระกรณาโปรด

เกลาใหมละครหลวงออกแสดงสมโภชหรอไม หากเปนการนอกพระราชฐานกโปรดใหหาละครขางนอกซง

เปนของเจานายไปเลนสมโภชแทน เชน การสมโภชวดสระเกศ และวดพระเชตพนวมลมงคลาราม

(พ.ศ.๒๓๔๔)

- สมโภชพระมณฑปซงปลกแทนหอพระมณเฑยรธรรมกลางนาทถกไฟไหม (พ.ศ.๒๓๓๑)

- สมโภชพระเทพกญชร ชางเผอกจากมณฑลราชบร มสมโภชรบททาเจาสนก และสมโภชยนโรง

เฉลมพระนามในพระบรมมหาราชวง (สมโภช ๓ วน ๓ คน เมอ พ.ศ.๒๓๔๔)

- สมโภชการบรณะและปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดาราม (สมโภช ๓ วน เมอ พ.ศ.๒๓๕๑)

- สมโภชพระพทธมหามณรตนปฏมากรอกครงหนง (พ.ศ.๒๓๕๒)

- สมโภชในการพระราชพธโสกนต สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟากณฑลทพยวด (สมโภช ๒ วน)

- สมโภชในการพระราชพธทรงพระผนวช สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาจย กรมหลวงเสนานรกษ มกระบวน

แหแตงเครองละครเรองรามเกยรต อเหนา อณรท ขนบนลอเลอนลากเขาในกระบวน

~ ๑๐ ~

ในรชกาลท ๒ แผนดนพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย

- ฉลองวดอรณราชวราราม (ละครหลวงรนเลกเลนฉลอง เมอ...)

- สมโภชพระพทธบษยรตนจกพรรดพมลมย เลนในเรอททอดทนอยกลางนา (สมโภช ๓ วน ๓ คน เมอ...)

- ฉลองวดพระราชโอรสเรองเดช วดพระศรรตนศาสดาราม วดพระเชตพนวมลมงคลาราม วดสระเกศ

วดราชบรณะ ฯลฯ (เมอ ปฉล เอกศก พ.ศ.๒๓๗๒)

- สมโภชในการพระราชพธลงสรงเฉลมพระนาม สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามงกฎสมมตเทวาวงศ-

พงษอศรกษตรย (สมโภช ๒ เวลา)

- สมโภชในการพระราชพธโสกนต สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามงกฎสมมตเทวาวงศพงษอศรกษตรย

- สมโภชพระยาเศวตกญชรฯ ชางเผอกจากเมองโพธสตว (ละครหลวงรนเลกเลนสมโภชเปนครงแรก ทโรง

สมโภชหนาพระทนงพลบพลาสง ๓ วน ๓ คน แลวสมโภชเมอยนโรงในพระบรมมหาราชวงอก ๓ วน ๓ คน

เมอ พ.ศ.๒๓๕๕ ปท ๔ ในรชกาลท ๒)

- สมโภชพระบรมนาเคนทรฯ ชางเผอกจากเมองเวยงจนทน (จ.ศ.๑๑๗๗ หรอ ๑๑๗๘)

- สมโภชพระบรมหศดนทรฯ ชางเผอกจากเมองเชยงใหม (เมอ...)

- สมโภชพระเศวตไอยราฯ ชางเผอกจากเมองเชยงใหม (ทโรงสมโภชหนาพระทนงพลบพลาสง ๓ วน ๓ คน

แลวสมโภชเมอยนโรงในพระบรมมหาราชวงอก ๓ วน ๓ คน เมอ พ.ศ.๒๓๕๙)

- สมโภชพระเศวตคชลกษณฯ ชางเผอกจากเมองนาน (ทโรงสมโภชหนาพระทนงพลบพลาสง ๓ วน ๓ คน

แลวสมโภชเมอยนโรงในพระบรมมหาราชวงอก ๓ วน ๓ คน เมอ จ.ศ.๑๑๗๙/พ.ศ.๒๓๕๙)

- สมโภชโรงชางเผอกทชางมายนโรง รมกาแพงพระราชวงชนในระหวางประตสนามราชกจและประตพรหมศร

สวสด ชางทเชญมายนโรงนน ม พระเทพกญชร ชางเผอกในรชกาลท ๑ และพระเศวตฯ ทง ๓ ในรชกาลท ๒

รวม ๔ โรง

- สมโภชพระทนงเกงในพระราชอทยานสวนขวา มละครผหญงของหลวงสองโรง เลนประชนกน

- สมโภชฉลองปฏสงขรณหอพระสราไลยพมาน

- สมโภชในการพระราชพธโสกนตสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาจฑามณ กรมขนอศเรศรงสรรค

(สมโภช ๓ เวลา เมอ จ.ศ.๑๑๘๒ / ๑๙-๒๒ มนาคม พ.ศ.๒๓๖๓)

- ฉลองวดเกาะแกวลงการาม มละครเรองอเหนาโรงใหญ

- ฉลองพระศรศากยมน วดสทศนเทพวราราม

- ฯลฯ

~ ๑๑ ~

อนง ผเขยนมขอสนนษฐานวา จะไมมการใชละครหลวง

ออกสมโภชในการพระเมรตางๆ โดยเฉพาะพระเมรชนพระบรมศพ

ดวยสตรฝายในทเปนละครหลวงนนบางสวนเปนบาทบรจารกาในท

พระสนม การออกแสดงใหราษฎรดเปนการสาธารณะจงเปนการ

ผดธรรมเนยมราชสานก (เพราะเมอฝายในทเปนพระมเหสเทวหรอ

พระสนมออกนอกราชสานกตองกนฉนวนผาขาว เพอมให

บคคลภายนอกเหนหนาได) อกประการหนงขาราชสานกในตนกรงรตนโกสนทรนน เมอมการพระบรมศพจะตองโกน

หวไวทกขทงแผนดนและสตรฝายในตองถกเกณฑไปทาหนาท “นางรองไห” โดยขบลานาถวายความอาลยทงในการ

บาเพญพระราชกศลสวดพระอภธรรมและการออกพระเมร ในพระราชพงศาวดารหรอบตรหมายตางๆ ทมบนทกวาม

ละครสมโภชมากโรงนน นาจะเปนการเกณฑละครในสานกเจานายหรอละครขางนอกทมชอเสยงมาเลนสมโภช ซงก

ลวนแตเปนละครชายทงสน โดยจดแสดงในโรงราระหวางระทาดอกไมไฟทตงอยอยางใหญรอบบรเวณมณฑลพระเมร

ซงเปนโรงชวคราว๑๑ สาหรบปลกเลนในงานสมโภชตางๆ นน มขนาดประมาณ ๕ X ๘ เมตร สาหรบการแสดงละครท

มตวแสดง ๔-๕ ตว มพนทสาหรบวงปพาทยและหลงโรงเลกนอย

ตอไปจะไดอธบายถงลกษณะของละครหลวงในแตละรชกาล พรอมทงรายนามเจาจอมหมอมละครทมชออย

ในพระราชพงศาวดารและบนทกตางๆ

�� สมภพ จนทรประภา ใหความรแกเพมเตม ศ.ดร.สรพล วรฬหรกษ ไววา ละครไมแสดงในทองพระโรง แตจดแสดงในศาลาโถงซง

ปลกอยอยางถาวรขางทองพระโรง แลวทอดพระเนตรจากพระบญชรหรอพระแกล

~ ๑๒ ~

ทาเนยบเจาจอมหมอมละครตนกรงรตนโกสนทร

ละครผหญงของหลวงในรชกาลท ๑ พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก (พ.ศ.๒๓๒๕-๒๓๕๒)

ท นาม สมญา

ทายนาม ตาแหนง บดา มารดา การสถาปนา อนจกรรม

เกยวของในราชสกล/สกล

๑ บนนาก สดา เจาจอม (เปนจน) (เปนญวน) -หมอมละคร ในสมเดจพระเจากรงธนบร -เจาจอมอยงาน ในรชกาลท ๑

ในรชกาลท ๓ หรอ ๔

๒ ภ สดา เจาจอม เอยง (เปนวเศษปากบาตร กรมพระราชวงบวรฯ)

-หมอมละคร ในสมเดจ-พระเจากรงธนบร -หมอมละคร ในรชกาลท ๑ -เจาจอมในกรมพระราชวงบวรมหาสรสงหนาท

ตองพระราชอาญาประหารชวตดวยเปนกบฏ

๓ ศร สดา เจาคณจอมมารดา

เจาพระยา- ศรธรรมาธราช (บญรอด)

-หมอมละคร ในสมเดจพระเจากรงธนบร -หมอมศร ในสมเดจฯ เจาฟากรมหลวงอศรสนทร -เจาจอมมารดา ในรชกาลท ๒ (เจาคณพ)

บณยะรตพนธ

๔ อม อเหนา ทาววรจนทร เจาพระยารตนาธเบศร (กน)

-หมอมละคร ในสมเดจพระเจากรงธนบร -เจาจอมมารดา ในรชกาลท ๑ -ทาววรจนทร ในรชกาลท ๒

รตนกล

๕ ปอม สดา เจาจอมมารดา พระยารตนจกร (หงสทอง) หรอพระยา-จกราราชมนตร

(เปนชาวสวนบางเขน)

-เจาจอมมารดา ในรชกาลท ๑ อามาตยรามญ

๖ เพง พระราม เจาจอม พระยารตนจกร (หงสทอง)

(ตางมารดากบ เจาจอมมารดาปอม สดา)

-เจาจอมอยงาน ในรชกาลท ๑ อามาตยรามญ

๗ มรกต พระลกษมณ คณ นายบญม (ครละคร)

-หมอมละคร ในรชกาลท ๑

๘ จย หนมาน คณ -หมอมละคร ในรชกาลท ๑

๙ เรอง (ตวนาง) คณ -หมอมละคร ในรชกาลท ๑

๑๐ พน/อาพน (พระเอก) เจาจอม เจาพระยารตนาพพธ (สน)

-หมอมละคร ในรชกาลท ๑ -เจาจอมอยงาน ในรชกาลท ๒

สนธรตน

๑๑ ปก เกนหลง เจาจอมมารดา เจาพระยารตนาพพธ (สน)

-หมอมละคร ในรชกาลท ๑ -หมอมละคร ในกรม-พระราชวงบวรมหาเสนานรกษ -เจาจอมอยงาน ในรชกาลท ๒ -เจาจอมมารดา ในรชกาลท ๓

ในรชกาลท ๕ เมอวนองคาร เดอน ๕ แรม ๑๓ คา ปขาล สมฤทธศก (๓๐ เมษายน พ.ศ.๒๔๒๑) สรอาย ๘๒ ป

สนธรตน

~ ๑๓ ~

ท นาม สมญา

ทายนาม ตาแหนง บดา มารดา การสถาปนา อนจกรรม

เกยวของในราชสกล/สกล

๑๒ เอม (นางเอก) เจาจอมมารดา พระยารตนจกร (หงสทอง)

-หมอมละคร ในรชกาลท ๑ -เจาจอมมารดา ในรชกาลท ๒

อามาตยรามญ /อรณวงศ

๑๓ ปรก (พระเอก) คณ เจาพระยา-พระคลง (หน)

-หมอมละคร ในรชกาลท ๑ ในรชกาลท ๔

๑๔ ศร จนตะหรา คณ เจาพระยา- พลเทพ (ฉม)

-หมอมละคร ในรชกาลท ๑ ในรชกาลท ๔

๑๕ อมพา กญจะหนา เจาจอมมารดา พระอนทอากร (เจสวเตากระทะ)

-หมอมละคร ในรชกาลท ๑ -เจาจอมมารดา ในรชกาลท ๒

นยะวานนท / กปตถา / ปราโมช

๑๖ ลกจนทนเลก เจาจอมมารดา เจาทองสก แหงราชอาณาจกรลานชางหลวง-พระบาง

-หมอมละคร ในรชกาลท ๑ -เจาจอมมารดา ในรชกาลท ๒

วนเสาร แรม ๑ คา เดอน ๓ ปชวด สมฤทธศก (๑๖ กมภาพนธ พ.ศ.๒๔๓๑) สรอาย ๙๐ ป

๑๗ ภ อเหนา เจาจอมมารดา -หมอมละคร ในรชกาลท ๑ -เจาจอมมารดาในกรมพระราชวงบวรมหาเสนานรกษ

รองทรง

๑๘ ม บษบา เจาจอมมารดา -หมอมละคร ในรชกาลท ๑ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒ -เจาจอมมารดาในกรมพระราชวงบวรมหาเสนานรกษ

๑๙ พลบ จนตะหรา (พลบเจก)

เจาจอมมารดา -หมอมละคร ในรชกาลท ๑ -เจาจอมมารดาในกรมพระราชวงบวรมหาเสนานรกษ

รชนกร

๒๐ ชวย คณ เจาพระยา- สธรรมมนตร (พฒน)

-หมอมละคร ในรชกาลท ๑ ณ นคร

~ ๑๔ ~

ละครผหญงของหลวงในรชกาลท ๒ พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย (พ.ศ.๒๓๕๒-๒๓๖๗) ๑.ละครหลวงรนใหญ

ท นาม สมญา

ทายนาม ตาแหนง บดา มารดา การสถาปนา อนจกรรม

เกยวของในราชสกล/สกล

๒๑ แยม อเหนา (คณโต แยม)

เจาจอมมารดา พระยานครสวรรค (ทองด)

-หมอมละคร ในรชกาลท ๑ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒ -เจาจอมมารดา ในรชกาลท ๒

ในรชกาลท ๕ พ.ศ.๒๔๒๐ สรอาย ๗๙ ป

๒๒ เอยม บษบา คณ (ไมมบรรดาศกด)

-หมอมละคร ในรชกาลท ๑ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒

(เมออายประมาณ ๘๐ ป)

๒๓ อม ยาหรน คณ พระยาโชฎก-ราชเศรษฐ (ทองจน ไกรฤกษ)

คณหญงนก -ขาหลวง ในสมเดจพระศร- สรเยนทรามาตย -หมอมละคร ในรชกาลท ๒

ในรชกาลท ๕ (มอายมากกวา ๘๐ ป)

๒๔ ปราง เจาจอมมารดา -เจาจอมมารดา ในรชกาลท ๒ -ทาววรจนทร ในรชกาลท ๓

๒๕ มาลย ทาววรคณานนทอพภนตรปตาน

พระยาโชฎก-ราชเศรษฐ (ทองจน ไกรฤกษ)

คณหญงนก -ขาหลวง ในสมเดจพระศร- สรเยนทรามาตย -หมอมละคร ในรชกาลท ๒ -ทาววรจนทร ในรชกาลท ๔ -ทาววรคณานนทอพภนตร-ปตาน ในรชกาลท ๕

ถงแกอสญกรรม ในรชกาลท ๕ พ.ศ.๒๔๒๙

๒๖ นอย สหรานากง เจาจอม เจาพระยา- พลเทพ (ฉม) ในรชกาลท ๓

-เจาจอมอยงาน ในรชกาลท ๒

๒๗ ลกอน คณ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒

๒๘ ทองด คณ เจาทองสก แหงราชอาณาจกรลานชางหลวง-พระบาง

-หมอมละคร ในรชกาลท ๒

๒๙ นอย จรกา คณ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒

๓๐ จาด ลาสา คณ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒

๓๑ ขา บาหยน คณ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒ ในรชกาลท ๕

๓๒ พม กาญจหนา คณเถาแก พระยานครสวรรค (ทองด)

-หมอมละคร ในรชกาลท ๒ -พนกงานสวดมนต ในรชกาลท ๓ -คณเถาแก ในรชกาลท ๔

ในรชกาลท ๕ เมอ เดอน ๘ แรม ๑๔ คา จ.ศ.๑๒๔๐ (๒๘ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๒๑) สรอาย ๗๓ ป

๓๓ พน อนทรชต คณ -หมอมละครในรชกาลท ๒

๓๔ นอย ยกษ คณ -หมอมละครในรชกาลท ๒

๓๕ ภ หนมาน คณ -หมอมละครในรชกาลท ๒

~ ๑๕ ~

๒.ละครหลวงรนกลาง

ท นาม สมญา

ทายนาม ตาแหนง บดา มารดา การสถาปนา อนจกรรม

เกยวของในราชสกล/สกล

๓๖ จน พระสงข คณ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒

๓๗ ขา เงาะ คณ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒ ในรชกาลท ๕

๓๘ องน รจนา คณ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒ ในรชกาลท ๕

๓๙ บว ทาวสามนต หมอม -หมอมละคร ในรชกาลท ๒ -หมอม ในกรมหมนสรนทรรกษ

ในรชกาลท ๕ ฉตรกล

๔๐ นอยงอก ไกรทอง คณ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒

ในรชกาลท ๕

๔๑ สมฤทธ เจาจอมมารดา -หมอมละคร ในรชกาลท ๒ -เจาจอมมารดา ในรชกาลท ๓

ในรชกาลท ๕ ชมพนท

๔๒ จน คณ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒

๔๓ เสยง คณ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒

๔๔ ม สรเสนา คณ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒

๔๕ ปรางจว คณ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒

๔๖ ปราง คณ -เดมเปนหมอมละครในกรมพระราชวงบวรมหาเสนานรกษ

ยายมาเมอทวงคตแลว�� -หมอมละคร ในรชกาลท ๒

๔๗ สายใจ คณ -เดมเปนหมอมละครในกรมพระราชวงบวรมหาเสนานรกษ ยายมาเมอทวงคตแลว -หมอมละคร ในรชกาลท ๒

๔๘ ออน พระลกษมณ คณ -เดมเปนหมอมละครในกรมพระราชวงบวรมหาเสนานรกษ ยายมาเมอทวงคตแลว -หมอมละคร ในรชกาลท ๒

๓.ละครหลวงรนเลก

ท นาม สมญา

ทายนาม ตาแหนง บดา มารดา การสถาปนา อนจกรรม

เกยวของในราชสกล/สกล

๔๙ ทบทม มงกฎ คณเถาแก -หมอมละคร ในรชกาลท ๒ -คณเถาแก ในรชกาลท ๔

ในรชกาลท ๕ เมอวนองคาร เดอน ๘ ตน แรม ๑๕ คา (๑๐ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๒๐) สรอาย ๗๒ ป

๕๐ จน พระลพ เจาจอมเถาแก -หมอมละคร ในรชกาลท ๒ -เจาจอมอยงาน ในรชกาลท ๒ -เจาจอมเถาแก ในรชกาลท ๔

ในรชกาลท ๕ เมอ วนพฤหสบด เดอน ๘ แรม ๑๑ คา ปขาล (๒๕ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๒๑) สรอาย ๖๗ ป

๕๑ เพอน คณ -หมอมละคร ในรชกาลท ๒

๑๒ ทวงคต เมอ พ.ศ.๒๓๖๐

~ ๑๖ ~

ละครผหญงของหลวง ในรชกาลท ๑

แบบแผนละครผหญงของหลวง หรอ ละครหลวงในรชกาลท ๑ นนยดถอจารต

ประเพณเครงครดอยางธรรมเนยมราชสานกในกรงศรอยธยา ดวยยงมเจานายทเคยไดทนเหน

แบบแผนเหลานทยงทรงมพระชนมอยมาจนตงกรงรตนโกสนทร เชน เจาฟาพนทวด๑๓

พระธดาพระเจาอยหวบรมโกศ และในราชสานกสมยสมเดจพระเจากรงธนบร (พระเจา-

ตากสน) ไดทรงอปถมภและโปรดใหมละครผหญงขนตามประเพณ กลาวคอ ละครหลวงซงเปนละครผหญงลวนนเปน

ธรรมเนยมทราบกนโดยทวไปวา จะมไดกเฉพาะละครของพระมหากษตรยเทานน ซงถอเปนเครองประกอบ

พระราชอสรยยศ เฉกเชนเดยวกบ เครองราชปโภค ชางตน มาตน เรอพระทนง เปนตน และมไวสาหรบการสมโภชใน

พระราชสานกตามประเพณวง ดงนน ผอนผใดในแผนดน แมวาจะทรงเปนเจานายมอสรยยศอสรยศกดเพยงใด

(หากไมทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ) กไมสามารถมละครผหญงเปนเครองประดบเกยรตยศได (อนง ตาแหนง

กรมพระราชวงบวรสถานมงคล มสทธทจะมละครผหญงได หากแตกรมพระราชวงบวรมหาสรสงหนาทกลบไม

ทรงละครผหญง เพราะ “ทานเคารพแกแผนดนใหญ ไมทรงละครผหญง”๑๔)

ดงปรากฏวา เมอครงสมเดจพระเจาลกยาเธอฯ เจาฟากรมหลวงอศรสนทร (พระบาทสมเดจพระพทธ-

เลศหลานภาลย รชกาลท ๒) เสดจประทบอยยงพระราชวงเดม ฝงกรงธนบร ทรงโปรดใหหดละครผหญงเดกๆ เพอจะ

ทรงเลนละครเรองอณรทตามบทครงกรงเกา ครนความทราบเบองฝาละอองธลพระบาทพระบาทสมเดจพระพทธ-

ยอดฟาจฬาโลก พระบรมชนกนาถ ทรงกรว แลวจงทรงเลกหดแตนนมา

การตงกรงรตนโกสนทร เปนไปดวยความไมพรอมในหลายดาน เพราะบานเมองในเวลานนยงอยในชวง

ระหวางศกสงคราม กบทงเพงผลดเปลยนพระเจาแผนดนและยายราชธาน งานเชงชางและการมหรสพในเวลานนก

ขาดตวผทา/ผเลน ดงทเผาทอง ทองเจอ กลาวไววา ในเวลานนประชากรทอยในบางกอกและธนบร มจานวนนบรวม

ไดเพยงประมาณ ๓๐,๐๐๐ คน

แตยงโชคดทราชสานกกรงธนบรนน ไดมการฝกหดละครผหญงของหลวงตามแบบประเพณครง

กรงศรอยธยาทาใหวชาดานละครรายงคงสบมาจนกรงรตนโกสนทร เพราะปรากฏมหมอมละครหลายทานไดโอนมา

รบราชการในแผนดนพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก เชน บญนาก ภ ศร เปนตน อนง เมอไดมการสถาปนา

�� เจาฟาหญงพนทวด (บางวา เจาฟาพณทมวด) เปนเจาฟาพระราชธดาของพระเจาอยหวบรมโกศและพระพนวสานอยพระองคหนง ประสตใน

ราชวงศบานพลหลวง สมยกรงศรอยธยาตอนปลาย เปนพระเชษฐภคนของเจาฟาเอกทศนและเจาฟาอทมพร เมอครงกรงศรอยธยานน เจาครอก-

ทองอย (พระอครชายาในกรมพระราชวงหลงกรงรตนโกสนทร) เคยเปนขาหลวงของเจาฟาหญงพนทวดมากอน ครนกรงแตกคงจะเชญเสดจลงมา

กรงธนบรดวยกน ปรากฏวาสมเดจพระเจาตากสนมหาราช โปรดใหประทบในพระราชวงกรงธนบรและทรงอปการะยกยองเปนอนด เจาฟาพนทวด

จงทรงเปนผแนะนาเรองราชประเพณ และการรววงตางๆ จนกระทงสนสมยกรงธนบร พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช จงเชญให

เสดจขามมาประทบในพระบรมมหาราชวงกรงเทพฯ เจาฟาหญงพนทวด สนพระชนมในรชกาลท ๑ เมอ พ.ศ.๒๓๔๔

�� สรพล วรฬหรกษ หนา ๖๐-๖๑

~ ๑๗ ~

กรงขนอยางเปนหลกเปนฐานแลว บรรดาชาง ละครและปพาทย อาจยงลภยสงครามไปอยตามหวเมองตางๆ เชน

นครศรธรรมราช ซงละครหลวงมชอในกรงธนบรอาจตดตามเจานครศรธรรมราชลงในฐานะเจาเมองประเทศราช

ฝายใตไปในครงนน (ปรากฏมละครผหญงในสานกเจาเมองนครศรธรรมราช มาจนถงรชกาลท ๕)

พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกเองกทรงพยายามรวบรวมชางและงานมหรสพตางเขาไวใหสมบรณ

รงเรอง “เหมอนเมอครงบานเมองยงด” คอ ใหบานเมองมการบนเทงรนเรงเหมอนอยางสมยทกรงศรอยธยาเปน

ราชธาน การรวบรวมครงน จงเกดมละครหลวง โขนหลวง ทงฝายวงหลวงและวงหนา (วงอนๆ ไมทรงละครผหญง

เทยมเทาวงหลวง นอกนนลวนแตเปนโขนละครผชายเลนทงสน) หลกฐานเกยวกบละครหลวงในรชกาลท ๑ ทสาคญ

มาก คอ พระราชกาหนดใหม ในกฎหมายตราสามดวง เรอง หามสรางเครองโขนละครเหมอนแบบ

เครองตน๑๕ ความวา

๒๕ กฎใหแกพระสรสวดซายขวาในนอก ใหกฎหมายบอกแกเจาพญาแลพญาพระหลวงเมองเจาราชนกลขนหมนพนทนาย ฝายทหารพลเรอนมหาดเลกฃอเฝาขาเจาตางกรมฝายหนาฝายในผรกษาเมองผรงกรมการเมอง ปากไตฝายเหนอทงปวงจงทว

ดวยพระบาทสมเดจบรมบพตรพระพทธเจาอยหว ผทรงทศพธราชธรรมอนมหาประเสรฐ เสดจออกณพระธนงจกพรรดพมาน มพระราชโองการมานพระบนทลสรสงหนาทตาหรดเหนอเกลาฯสงวา เจาตางกรมแลขาทลลอองฯผรกษาเมองผรงกรมการซางโขนซางลคอนทกวนน แตงยนเครองแตงนาง ยอมทามงกฎฉฎาชายไหวชายแครงกรรณเจยกจรดอกไมทดนงโจงไวหางหงษตองอยาง เครองตนอย ดไมสมควรหนกหนา แตนสบไปเมอหนา ถาผใดซางโขนละคร ยอมอยาใหทามงกฎฉะฎากรรณเจยกจรดอกไมทดแลชาวไหวชายแครงนงจบโจง ไวหางหงษเหมอนอยางเครองตนเปนอนขาดทเดยว แลกาหนตใหแตงตวยนเครองนงผาตปกผาจบโจงหยางโขนกตาม แตงตวนาง แตรดเกลาอยาใหมกรรเจยกจรดอกไมทด ถาผใดมฟง ยงทามงกฎฉะฎาดอกไมไหวชายไหวชายแครงหรรณเจยกจอรดอกไมทด นงจบโจงหางหงตองอยางใหโขนใหละคอรไปเลน ผดดวยกฎรบสงหาม จบไดจะเอาตวเปนโทษจงหนก ใหกฎหมายบอกแกเจาตางกรมแลจาทลอองฯผรกษาหวเมองผรงกรมการหวเมอง ปากไตฝายเหนอใหประกาษ ปาวรองจงทว ใหกระทาตามกฎรบสงนจงทกประการ กฎใหไวณวนปรหษเดอนสบขนสบคา จลศกราชพนรอยหาสบหก ปฃารฉอศก

๑๕ กฎหมายตราสามดวง เลม ๓ ฉบบพมพ มหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมอง แกไขปรบปรงใหม. (กรงเทพฯ :

สขภาพใจ, ๒๕๔๘), หนา ๒๕๖-๒๕๗.

๑ ๒ ๓ ๔

๑ ๒ ๓ ๔

~ ๑๘ ~

จากพระราชกาหนดในกฎหมายตราสามดวงน แสดงใหเหนถงการแขงขนกนทางสกลชางในการสราง

เครองโขนละครใหกบคณะตางๆ ซงมอยมากมายในเวลานน หรออาจทรงมพระกศโลบายเพอทจะสงวนรปแบบของ

เครองละครหลวงใหมความโดดเดนตางจากละครทวไป (หากละครหลวงทศกดและสทธเพยงทจะแตงเลยนเครองตน

ไดมากกวา เพราะปรากฏหลกฐานการพบชนสวนของเครองละครหลวงททาจากทองคา) พระบรมราโชบายใน

พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกอก ๒ ประการททรงมงหมายทจะบารงการละครของหลวง คอ ๑) การทรง

พระราชนพนธบทละครหลวงขนไวสาหรบแผนดน ทง ๓ เรอง คอ อเหนา รามเกยรต และอณรท ดงความในอเหนาวา

“อนอเหนาเอามาทาเปนคารอง สาหรบงานฉลองกองกศล แตกอนเจาสตรเธอนพนธ แตเรองตนหายพลดพลายไป หากพระองคทรงพภพปรารภเลน ใหราเตนเลนละครคดกลอนใหม เตมแตมตอตดประดษฐไว บารงใจไพรฟาขาแผนดน”

และ ๒) การททรงมพระมหากรณาใหชาระตาราราซงเปน

ภาพลายเสน ซงไดกระจดพลดพลายหายไปเมอครงกรงศรอยธยา

โดยปรกษาครละครหลวงครงแผนดนกรงธนบรชาระขนไวแลวตราขน

เปนตาราราฉบบหลวงสาหรบพระนคร หากแตไมไดมการชาระ

ทาทางการเคลอนไหวของภาพลายเสนเหลานน คงแยกกนระหวาง

กระบวนราของละครหลวงและภาพลายเสน (เพงจะชาระใหเกดเปน

กระบวนราทเรยกวา แมบทใหญ ในรชกาลท ๙)

นอกจากนน ยงทรงพระกรณาโปรดเกลาใหสรางโรงละครไวทรมกาแพงพระบรมมหาราชวง ซงแตเดมนน

เรยกวา “โรงรา” อาจมหลายขนาดเพราะในหมายรบสง มกมปรากฏเรยกวา โขนโรงใหญ ละครโรงใหญ มโรงละคร

ชนดถาวรและชวคราว โรงละครถาวรนน ตงอยทางทศตะวนตก เขตพระราชฐานชนนอกของพระบรมมหาราชวง

รมถนนขางประตวเศษไชยศร สาหรบเลนทงโขนและละครหลวง และมปรากฏวาสามารถเลนโขนโดยใชการชกรอกได

ดวย ดงปรากฏพระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร ฉบบเจาพระยาทพากรวงศ (ขา บนนาค) พระบาทสมเดจ-

พระพทธยอดฟาจฬาโลกโปรดฯ ใหหลอปนใหญอกเลาหนงเพอคกบ “พระยาตาน” โดยใหตงโรงหลอและรบทองท

โรงละครใหญ ซงตงอยทางทศตะวนตกรมถนนประตวเศษไชยศร ในการนโปรดใหจดพวกโขนขาหลวงเดม และละคร

ใหเลนโขน ละครกลางแปลง ตงแตบายจนคา และประทบทอดพระเนตรจนละครเลก เมอรงเชาจงไดหลอปน ทรง

พระราชทานชอวา “นารายณสงหาร”

~ ๑๙ ~

จากรายชอเจาจอมหมอมละครครงรชกาลท ๑ รวมทงสมญาทายนามแสดงใหเหนวา ละครหลวงทจดแสดง

ในเวลานนแมมบทพระราชนพนธถง ๓ เรอง แตนยมเพยง ๒ เรอง คอ อเหนาและรามเกยรต และอาจมตวละครหลวง

มากกวาน เทาทสบทราบไดกเฉพาะทานทมชอเสยงวาเปนตวละครชนดมชอเสยง หรอเปนเจาจอมทาวนางผใหญใน

เวลาตอมา ดงมรายชอดงน

๑. เจาจอมบนนาก สดา

เจาจอมในรชกาลท ๑

บดา เปนจน มารดาเปนญวน

เดมเปนละครหลวงกรงธนบร แลวเปนเจาจอมในรชกาลท ๑ มไดประสตพระองคเจา รบราชการฉลอง

พระเดชพระคณ ไดเบยหวดถงปละ ๑๐ ชง มอายยนมาจนรชกาลท ๓ หรอ ๔

๒. เจาจอมภ สดา

เจาจอมในกรมพระราชวงบวรมหาสรสงหนาท

มารดาชอเอยง เปนนายวเศษปากบาตรในพระราชวงบวร

เดมเปนละครหลวงกรงธนบร แลวไดเปน เปนหญงทเลาลอกนวา “เปนหญงเลองชอลอชาวางามมาก

ในครงกระโนน” ภายหลงตองโทษประหารเพราะแมเปนกบฏ

ดงเหตการณวงหนา เมอ พ.ศ.๒๓๒๖ ครงนนสมเดจกรมพระราชวงบวรมหาสรสงหนาท ทรงพระดารเหนวา

พระสงฆเมอรบบณฑบาตราษฎรไมตองคอยทา แตหากเมอรบบาตรในวงเจานายและบานผมบรรดาศกดใหญตองไป

คอยรอ บางครงกจนสายกยงมไดกลบวด จงมพระบณฑรไววา ในพระบวรราชวงนน ใหเจาพนกงานเตรยมเครองทรง

บาตรตงทใหพรอม แลวจงใหสงฆการนมนตพระสงฆ แลวพระองคจะเสดจลงทรงบาตรในเวลาเชาโมงหนง ดงนน

ประตดนในพระราชวงบวรจงตองเปดกอนยารง ทาเชนนเปนธรรมเนยม

จนเมอมชายบณฑตจากนครนายก ๒ คน อางตววามวชาความรลองหนหายตวได เขามาอาศยกบนางเอยง

แมเจาจอมภ ทงสองรวมคบคดกบขนนางวงหนาหลายคน เชน พระยาอภยรณฤทธ รวมทงนางเอยงดวย

เมอวนศกร เดอน ๕ แรม ๒ คา (วนศกรท ๑๘ เมษายน พ.ศ.๒๓๒๖) เวลาเชา พวกวเสทปากบาตรกขน

กระบงขาวทรงบาตรเขาไปทางประตดนวงหนา นางเอยงออกอบายใหชายทงสองแตงเปนหญงถอดาบซอนไวในผาหม

ลอบเขาไปพระราชวงบวร แลวแอบอย ๒ ขางพระทวารทจะเสดจลงทรงบาตร แตเดชะพระบารมมเหตใหทรงลง

พระทวารดานมขหนา ซงไดเสดจไปเฝาพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ณ พระราชวงหลวงแตเชาตรกอนทรงบาตร

จนเมอมพนกงานฝายในมาพบกรองออองลงมาวามผชายถอดาบเขามาในพระราชวง ชายทงสองกไลตาม

ลงมา ขณะนนมขนหมนกรมวงคนหนงกาลงคมไพรกอถนนในพระราชวง เมอกบฏวงไลมา กเอาดาบฟนขนหมนผนน

คอขาดตายกบท

~ ๒๐ ~

บรรดาเจาจอมและจาโขลนกตกใจ วงออกมาบอกความถงขางหนา ขาราชการเปนอนมากจงพากนวงเขาไป

ในพระราชวงลอมจบชายทงสอง บางสวนกวงไปยงพระราชวงหลวง กราบบงคมทลพระบาทสมเดจพระเจาอยหวและ

กรมพระราชวงบวร ซงประทบอยในทองพระโรง ครนทรงทราบความจงทรงมพระบญชาใหตารวจหลวงทงวงหลวง

และวงหนาเขาระงบเหต จนจบได

กบฏทงสองใหการซดทอดผคบคดทเปนขนนางทงวงหนาและวงหลวง มพระยาอภยรณฤทธ พวกวเสท-

ปากบาตรวงหนา รวมทง เอยงและบตรหญง ๑ บตรชาย ๒ และ “จย” บตรหญงพระยาอภยรณฤทธซงอย

พระราชวงหลวง เกษบตรชายพระยาอภยรณฤทธกบทงบาวไพรสมเดจกรมพระราชวงบวรมพระบญชาใหเฆยนสอบ

แลวทงหมดรบเปนสตย นางเอยงใหการวาหลงเชออายบณฑตกบฏทงสอง และวาจะยอมยกลกสาว (คอเจาจอมภ)

ใหเปนเจาจอมเมอสาเรจการแลว

กรมพระราชวงบวรมหาสรสงหนาท จงใหลงพระราชอาญาประหารชวตกบฏทงสองกบพวก รวมทง

เจาจอมภดวย

๓. เจาคณจอมมารดาศร สดา

เดมเปนหมอมศร ในสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟากรมหลวงอศรสนทร แลวเปนเจาจอมมารดา

ในรชกาลท ๒ เรยกกนทวไปวา เจาคณพ

ธดาเจาพระยาศรธรรมาธราช (บญรอด ตนสกล บณยะรตพนธ)

เปนเจาจอมมารดาในรชกาลท ๒มพระองคเจา คอ

๑. พระองคเจาหญงจกรจน

๒. พระองคเจาหญงบปผา

(ซงตอมาสนพระชนมกอนเจาจอมมารดาศร ทงสองพระองค)

เดมเปนละครหลวงกรงธนบรรนเลกหรอรนจวเมอสนแผนดนกรงธนบร เจาจอมศรมอายเพยง ๑๒ ป เมอตง

ตนกรงรตนโกสนทร พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกได “พระราชทานไปตามคตนาหงนเดม” คอสมเดจ-

พระเจาลกยาเธอ เจาฟาหลวงอศรสนทร เมอ พ.ศ.๒๓๒๘ ซงเลาลอกนวา “ไดยนวาโปรดปรานมาก”

ตอมาเมอภายหลงทานคงจะสมบรณมาก ชาววงจงออกนามทานวา “เจาคณพ” ดงพระราชนพนธในรชกาล

ท ๒ ทรงกลาวรปพรรณของเจาคณจอมมารดาศรไววา

“จบไดเรอเจาคณพ ทานเปนผดมาแตแผนดนโนน ทานงามนกเจยวเมอสาว เดยวนอวนราวกบตะโพน”

~ ๒๑ ~

๔. เจาจอมมารดาอม อเหนา

เจาจอมมารดาในรชกาลท ๑แลวเลอนเปนทาววรจนทรในรชกาลท ๒

ธดาเจาพระยารตนาธเบศร (กน ตนสกล รตนกล) สมหนายกในรชกาลท ๒

มพระองคเจา คอ

๑.พระองคเจาหญงจกรจน (ตามหนงสอราชสกลวงศ) หรอ

๑. พระองคเจาหญงสมาล (ตามหนงสอลาดบสกลเกา)

เดมเปนละครหลวงกรงธนบร แลวไดเปนละครหลวงรนใหญในรชกาลท ๑ เมอประมาณ พ.ศ.๒๓๓๓

ละครหลวงกรงธนบรทงสามทานคอ บญนาก ภ และศร น พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ตรสไววา

“เลาลอกนวางามมากทงสามนาง”

๕. เจาจอมมารดาปอม สดา

เจาจอมมารดาในรชกาลท ๑

ธดาพระยารตนจกร (หงสทอง) สกลอามาตยรามญ มารดาเปนชาวสวนบางเขน

มพระองคเจาคอ

๑.พระองคเจาหญงเรไร

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ตรสชมเจาจอมมารดาปอมนวา “วางามมาก เมอไดเหนเปนผใหญแลว”

๖. เจาจอมเพง พระราม

เจาจอมละครในรชกาลท ๒

ธดาพระยารตนจกร (หงสทอง) สกลอามาตยรามญ ตางมารดากบเจาจอมมารดาปอม

เปนละครหลวงรนกลางในรชกาลท ๑ สารบเดยวกนกบเจาจอมมารดาปอม พระบาทสมเดจพระจอมเกลา-

เจาอยหวตรสเลาไววา “ดแตบทบาท แตรปพรรณหนาตานนกไมสงาม ถงเมอออกโรงกเปนแตสวมหนาโขน” นอกจาก

ตวพระรามททานเลนจนมชอเสยงแลว ทานยงเลนเปนตวนางบาหยนอกดวย ตอมาทานไดเปนครละครหลวง

และครละครของกรมพระพทกษเทเวศร (พระองคเจากญชร)

๗. คณมรกต พระลกษมณ

หมอมละครในรชกาลท ๑

ลกสาวนายบญม ครละครนางของโรงนายบญยง

เปนละครหลวงในรชกาลท ๑ รนกลาง แสดงเปนตวพระลกษมณและตวยนเครองอนๆ เลากนวารปพรรณ

หนาตากไมสงาม แตบทบาทด มชอปรากฏอยในคาไหวคร

~ ๒๒ ~

๘. คณจย หนมาน

หมอมละครในรชกาลท ๑

เปนละครหลวงในรชกาลท ๑ รนกลาง แลวไดเปนครละครในพระราชวงบวร ในรชกาลหลงๆ ตอมา

๙. คณเรอง ตวนาง

หมอมละครในรชกาลท ๑

ตอมาไดเปนครนางสอนละครหลวงรนเลกในรชกาลท ๑ เชน เปนครละครของเจาจอมมารดาลกจนทนเลก

ในรชกาลท ๒

๑๐. เจาจอมพน หรอ อาพน พระเอก

เจาจอมในรชกาลท ๒

ธดาเจาพระยารตนาพพธ (สน ตนสกล สนธรตน) สมหนายกในรชกาลท ๑

เปนละครหลวงในรชกาลท ๑ รนเลก คกนกบเอม นางเอก พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวตรสเลา

ไววา “ถงทอดหลง เมอทรงอเหนา พระเอกนางเอกทออกชอระบอเลาแต พน บตรเจาพระยารตนาพพธ เปนพระเอก

เอม บตรพระยาจกราราชมนตร เปนนางเอก” เจาจอมพนอาจไดเคยเลนเปนตวอเหนาดวย แตไมมหลกฐานปรากฏ

๑๑. เจาจอมมารดาปก เกนหลง

เจาจอมอยงานในรชกาลท ๒ แลวเปนเจาจอมมารดาในรชกาลท ๓

ธดาเจาพระยารตนาพพธ (สน ตนสกล สนธรตน) สมหนายกในรชกาลท ๑

มพระองคเจา คอ

๑. พระองคเจาหญงจามร

เปนละครหลวงรนเลก ในรชกาลท ๑ มชอเสยงจากการแสดงบท นางเกนหลง ตอมายายมารบราชการใน

กรมพระราชวงบวรมหาเสนานรกษ เมอรชกาลท ๒ เมอเสดจทวงคตแลว จงกลบเขาไปอยในพระบรมมหาราชวง

ตาแหนงเจาจอมอยงาน แลวขนเปนเจาจอมมารดาในรชกาลท ๓ มชวตอยมาจนรชกาลท ๕ สนชพเมอวนองคาร

เดอน ๕ แรม ๑๓ คา ปขาล สมฤทธศก (๓๐ เมษายน พ.ศ.๒๔๒๑) สรอาย ๘๒ ป

๑๒. เจาจอมมารดาเอม นางเอก

เจาจอมมารดาในรชกาลท ๒

ธดาพระยารตนจกร (หงสทอง) หรอพระยาจกราราชมนตร

มพระองคเจา คอ

๑. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอรณวงษ กรมหลวงวรศกดาพศาล สพฒนาการสวสด (ตน

ราชสกล อรณวงศ)

เปนละครหลวงรนเลก ในรชกาลท ๑ นาจะเปนตวบษบาเลนคกบเจาจอมพน

~ ๒๓ ~

๑๓. คณปรก พระเอก

หมอมละครในรชกาลท ๑

ธดาเจาพระยาพระคลง (หน)

เปนละครหลวงรนเลก ในรชกาลท ๑ แสดงเปนยาหรนบาง อณากรรณบางมชวตอยมาจนรชกาลท ๔

๑๔. คณศร จนตะหรา

หมอมละครในรชกาลท ๑

ธดาพระยาจนทบร (ฉม) – แลวเปนพระยาศรสรไกร-เจาพระยาพลเทพ อาจเปนพสาวหรอนองสาว

ของเจาจอมนอย สหรานากง

เปนละครหลวงรนเลก ในรชกาลท ๑ เลนเปนตวนางจนตะหรา มชวตอยมาจนรชกาลท ๔

๑๕. เจาจอมมารดาอมพา กาญจหนา

เจาจอมมารดาในรชกาลท ๒

ธดาพระอนทอากร (เจสวเตากระทะ –ตนสกล นยะวานนท) ม

นองชายรวมมารดา ชอ มย นยะวานนท ไดเปนขนวรจกรธรานภาพ เปนบดาเจาจอม

มารดาเลอน ในรชกาลท ๕

มพระองคเจา รวม ๖ พระองค คอ

๑. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายกปตถา กรมหมนภบาล

บรรกษ (ตนราชสกล กปตถา)

๒. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายปราโมช กรมขนวรจกรธรานภาพ (ตนราชสกล ปราโมช)

๓. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายเกยร

๔. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญงกณฐา

๕. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญงกลยาณ

๖. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญงกนษฐนอยนาร

เปนละครหลวงรนเลก ในรชกาลท ๑ เลนเปนตวนางกาญจะหนา เปนผมชอเสยงโดงดง และมผคนเคารพยา

เกรงมาก เพราะเปนเจาจอมทโปรดปราน และมพระเจาลกเธอมากผหนง

เมอรชกาลท ๓ ทานออกจากวงหลวง แลวหดละครขนมาโรงหนง ซงตวละครโรงน ตอมาไดเปนครละครโรง

อนอกหลายโรง

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทรงยกยองเจาจอมมารดาอมพา โปรดใหเปนผรบเสดจพระเจาลก

เธอแรกประสตในรชกาลท ๔ หลายพระองค เชน สมเดจเจาฟา กรมพระยาภาณพนธวงศวรเดช สบเปลยนกนรบอม

กบเจาจอมมารดาปรางใหญ (เจาจอมมารดาในกรมหลวงวงศาธราชสนท)

~ ๒๔ ~

๑๖. เจาจอมมารดาลกจนทนเลก

เจาจอมมารดาในรชกาลท ๒

ธดาเจาทองสก แหงราชอาณาจกรลานชางหลวงพระบาง

มพระองคเจา คอ

๑. พระองคเจาหญงแมนเขยน

บดาพามาถวายตวในรชกาลท ๑ ตงแตอาย ๘ ขวบพรอมกบนองสาวอก ๒ คน ไดเปนละครหลวงรนเลก ใน

รชกาลท ๑ ในบท “นางวยะดา” เมอสนรชกาลท ๑ ทานอายไดเพยง ๑๑ หรอ ๑๒ ป ตอมาจงไดเปนละครหลวง

รชกาลท ๒ ในบท “นางมะดหว” ตอมาไดเปนครละครหลวงในรชกาลท ๔ และ ๕ และเปนครละครสาคญของสมเดจ-

เจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ (ชวง บนนาค) ดวย ถงแกอนจกรรมเมอ วนเสาร แรม ๑ คา เดอน ๓ ปชวด

สมฤทธศก (๑๖ กมภาพนธ พ.ศ.๒๔๓๑) สรอาย ๙๐ ป

๑๗. เจาจอมมารดาภ อเหนา

เจาจอมมารดาในกรมพระราชวงบวรมหาเสนานรกษ ในรชกาลท ๒

มพระองคเจา คอ

๑. พระเจาราชวรวงศเธอ พระองคเจาชายรองทรง กรมหมนสทธสขมการ (ตนราชสกล รองทรง)

เปนละครหลวงรนเลก ในรชกาลท ๑ เลนบทสาคญคอ “อเหนา” ตอมาไดเปนครละครหลวงในรชกาลท ๔

๑๘. เจาจอมมารดาม บษบา

เจาจอมมารดาในกรมพระราชวงบวรมหาเสนานรกษ ในรชกาลท ๒

มพระองคเจา คอ

๑. พระเจาราชวรวงศเธอ พระองคเจาชายสดวอน

ไมปรากฏวาเปนละครมาตงแตเมอใด หากแตไดถวายตวเปนละครหลวงรนเลกในรชกาลท ๑ แลวไดเปน

ละครหลวงในรชกาลท ๒ ในบท “นางบษบา”

๑๙. เจาจอมมารดาพลบ จนตะหรา / พลบเจก

เจาจอมมารดาในกรมพระราชวงบวรมหาเสนานรกษ ในรชกาลท ๒

มพระองคเจา คอ

๑. พระเจาราชวรวงศเธอ พระองคเจาชายรชนกร (ตนราชสกล รชนกร)

เปนละครหลวงรนเลก ในรชกาลท ๑ พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย เคยทรงพระราชนพนธกลอน

ลอไววา

“จบไดเรอหมอมพลบเจก รปรางเลกๆ นาเอนด ถอทายเลากด เสยแตไมมหางหน”

~ ๒๕ ~

๒๐. คณชวย

หมอมละครในรชกาลท ๑

ธดาเจาพระยาสธรรมมนตร (พฒน ณ นคร)

คณชวยน พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ตรสเลาไววา “ไมไดเปนละคอน เปนแตทรงเหนวารปงาม

ใหแตงเปนนางเชญมยรฉตรแหโสกนตบาง และแตงเปนนางเอกออกไปนงทโรงละคอนบาง ไมไดรา”

~ ๒๖ ~

ละครหลวงในรชกาลท ๒

พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยทรงพระราชนพนธบทละครสาหรบละคร

หลวงไว ๒ เรอง คอ อเหนาและรามเกยรต โดยทงสองเรองนทรงแกไขจากบทพระราชนพนธ

ในพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก พระบรมชนกนาถ การททรงพระราชนพนธใหม

ตลอดทงเรองน ดวยทรงเหนวาบทพระราชนพนธในรชกาลท ๑ เปนบททแตงซอมจากฉบบ

กรงเกา และไมใครเหมาะทจะนามาแสดงเปนละคร จงทรงพระราชนพนธขนใหมมความยาวประมาณ ๒๐,๕๒๐ คา

กลอน สาหรบเรองรามเกยรตนนทรงพระราชนพนธตงแตตอนหนมานถวายแหวนไปจนตอนทศกณฐลม และตอน

ฆาสดาไปจนตอนอภเษกไกรลาส ความยาวทงสองสวนประมาณ ๑๔,๓๐๐ คากลอน ซงลวนแตเปนตอนทจดแสดง

ไดอยางสนก

นอกจากน ยงทรงโปรดใหละครผหญงของหลวงหดเลนละครอยางทางนอกบาง จงทรงพระราชนพนธ

บทละครสาหรบเจาจอมหมอมละครในราชสานกแสดง ทรงคดเอาบทละครบางเรองททรงเหนวาจดแสดงได

สนกสนานมาพระราชนพนธขนใหม รวม ๕ เรอง คอ

๑. เรองไชยเชษฐ ตงแตพระไชยเชษฐไปตามชางจนถงพระไชยเชษฐกบนางสวญชาคนดกน

๒. เรองมณพไชย ตงแตงบขนางจนทร จนถงพระมณพชยออกไปอยกบพราหมณ

๓. เรองคาว ตงแตทาวสณณราชไดบรรจผอมผม จนถงฆาคาว ฆาไวยทต

๔. เรองไกรทอง ตงแตไกรทองอยในถาชาละวน จนถงกลบมาตามนางวมาลาลงไปในนา

๕. เรองสงขทอง ทงเรอง

ภาษาททรงใชในการพระราชนพนธนน มความกระชบเหมาะแกการแสดงแบบทางละครนอก เหมาะแกการ

ออกกระบวนทารา ซงแสดงอารมณไดดและมโอกาสออกทาราใชบทตางๆ ไดมาก

การแตงกายของสตรราชสานกในสมยรชกาลท ๒

~ ๒๗ ~

ในดานละครหลวงนน เมอเถลงถวลยราชสมบตแลว ปรากฏวาตวละครหลวงในรชกาลท ๑ นนรอยหรอ

ลงมาก ตองโปรดฯ ใหหดขนใหมอกเปนจานวนมาก แตอยางไรกดละครหลวงในรชกาลท ๒ น มลกษณะโดดเดน

ยงขน ดงมลกษณะดงน

๑. ละครหลวงนน จดแสดงเพยงตอนหนงหรอสองตอน ตามชวงเวลาททรงวางเวนจากพระราชกจรายวน อนม

กาหนดไวคอนขางเปนทแนนอน การเสดจลงทอดพระเนตรละคร จงเปนการสาราญพระราชหฤทยสวนพระองค

๒. ในแตละตอน จาเปนทตองสงบทใหตวละครใดตวละครหนงเปนตวเอก ซงเปนโอกาสทจะทาใหตวละครนนได

แสดงการออกทาใชบท หรออวดกระบวนราเดยว/ราค เปนทชดเจน เชน อเหนาสงถา บษบาชมศาล อเหนา-

ฉายกรช วหยาสะกาคลง เปนตน การปฏบตเชนนอาจดวยความมงหมายทจะยกยองความสามารถและ

ความงดงามของหมอมละครเหลานนเปนเปนทตองพระราชหฤทย

๓. ผเลนละครหลวงน สามารถราประกอบลานาและปพาทยไดโดยไมตองรองเอง มตนบทเปนผชายบอกบทกอนรา

โดยอานจากบทในสมดไทและบอกชอเพลงทจะตองรา ตนเสยง (ผขบรอง) จะรองตามบทและมลกครองรบใน

วรรคทาย ผแสดงจะราใชบทไปตามเนอความทขบรอง แคผแสดงจะตองเจรจาเองเมอถงบทเจรจา โดยคาพดท

ใชเจรจานน มเนอความทวนตามบทรองเปนรอยแกวทมความสละสลวยกวาภาษาสามญ

๔. ในกระบวนรานน ผแสดงตองมความสามรถในการรา ๓ ประเภท คอ

๑. การราหนาพาทย เชน บาทสกณ คกพาทย เพลงเสมอตางๆ เพลงตระตางๆ

๒. การราใชบท คอ การราตามความหมายของบทรอง บทเจรจา ไดอยางประณตหมดจดทกกระบวนความ

๓. การราเดยว เพออวดความสามารถชนสง เปนการรากระบวนทตองใชเทคนคและพลงมาก เพออวดความ-

วจตรของกระบวนรา ทผราตองมทงความทรงจาเปนเปนเยยมและมกรายราเปนกระบวนใหญทใชเวลานาน

๕. รปแบบของละครหลวงนน จะมชดของกระบวนราทมลกษณะรวมทคลายคลงกน เชน กระบวนทาราทใชชม

ความงาม เชน ชมรถ ชมมา ชมดง หรอกระบวนราสาหรบแตงองคทรงเครอง เชน ชมตลาด ลงสรงโทน ลงสรง-

สหราย กระบวนเหลานเปนบทพระราชนพนธทมความไพเราะสละสลวย มการพรรณนาความทละเอยดออน

ลกซงซบซอน ผราจงตองใชความสามารถในการออกทารามใหซาทากน

๖. การดาเนนเรองตามบทพระราชนพนธในรชกาลท ๒ นน จะทรงปรบใหกระชบเหมาะแกการแสดงในตอนหนงๆ

โดยเนนการแสดงราของตวแสดงเอก ซงบรรจความพรรณนาสรรพสง การแสดงอารมณและกระบวนราทอวด

ฝมอไวมาก

๗. ผแสดงละครหลวงนน เปนเจาจอมหมอมละครทมความงามทงรปรางหนาตา ดวยลวนเปนสตรฝายในของ

ราชสานก บางทานกไดรบพระมหากรณาตงขนเปนทเจาจอม หรอหากใหประสตพระเจาลกเธอแลวกมยศยงเปน

เจาจอมมารดาหรอเจาคณจอมมารดา ดงนนการคดเลอกตวละครเอกสาหรบแสดงละครหลวงในแตละครง

แตละตอนจงตองพถพถนมาก เจานายทควบคมขาหลวงในสานกของตนจงตองพถพถนในการคดเลอกใบหนา

ทรวดทรง แขน มอ ผวพรรณ เพอใหไดใกลเคยงกบบคลกลกษณะของตวละครทไดถกพรรณนาไวในบท

พระราชนพนธอยางเลอเลศ และนอกเหนอไปจากน แมวากลมเจาจอมหมอมละครทมใบหนามใครสะสวยนก

แตมกระบวนราทเปนเลศ กจะถกจดใหแสดงในละครเรองรามเกยรตทบางตวละครตองมการสวมหนาโขน

~ ๒๘ ~

๘. การฝกซอมละครหลวง มความเครงครดในกระบวนแบบมาก เพอแสดงความประณตสงสดของการสรางสรรค

กระบวนทารา ผแสดงจะตองรายราใหตรงตามกระบวนแบบทครฝกหดไวใหอยางมตาหนนอยทสด ตองระวง

การปรบตาแหนงระดบของการจดทาทางและการเคลอนไหวตามกระบวน และจะตองแสดงอารมณและ

ความรสกตามบทรองใหพอเหมาะและมจรตกรยาพอเหมาะเชนชาววงฝายใน มการเกบความรสกมากและ

แสดงออกตามอารมณของตวละครเพยงนอยนด

๙. เครองแตงกายละครหลวงมความประณตงดงาม เพราะถกสรางสรรคจากชางฝมอทเปนสตรชาววงทมความ

เชยวชาญดานปกสะดงกรงไหม เรยกกนวา ชางสนะ ลวดลายและวธการปกมความสลบซบซอนและงดงามยง

แมเมอดในระยะประชด เครองศราภรณและถนมพมพาภรณสาหรบใสแสดงนน บางเปนเครองทองคาแทททรง

พระกรณาโปรดใหสรางพระราชทาน และบางครงกทรงพระมหากรณาใหเชญพระชฎาทเปนเครองตนเครองทรง

มาใหตวละครททรงโปรดเปนพเศษสวมแสดงเมอออกโรงดวย การแตงกายสาหรบละครหลวงนน มทงแบบยน

เครองและแบบลาลองททรงจดใหแสดงเปนภายในสวนพระองคในพระราชนเวศน จงอาจเปนการแตงกายอยาง

สามญแตนงหมใหรดกมเหมาะแกการฟอนรา เปนอกรปแบบหนงดวย

อนง ทรงโปรดใหมการออกแบบศราภรณสาหรบตวละคร ทมการปลอมเปนโจรปา เชน ปนหย และ

อณากรรณ เรยกวา ปนจเหรจ แทนการโพกผาตาดเชนแตกอน ปนจเหรจจงเปนกรอบหนาทไมมยอด เปน

ศราภรณสาหรบละครหลวงทเกดขนและนยมมากในรชกาลท ๒ นน

๑๐. การรกษาสถานภาพของละครหลวง ผแสดงละครหลวงจะรกษาบทบาทของตวละครอยางเครงครดในดานกรยา

มารยาท ธรรมเนยมราชสานก การแสดงออกทางอารมณและความรสก เพอทจะรกษาความสงางามแบบ

เจานายไวเสมอ ผแสดงตวเอกจะไมแสดงอากปกรยาตลกโปกฮาหรอหยาบโลน ตลกหญงของละครหลวงจงม

จาอวดแยกแสดงตางหากไมปะปนกบตวเอกและมกออกมกตลกในเรองของการทางานกอสราง การสมไฟ

การเตรยมงาน เปนตน

อนง การแสดงจารตประเพณแหงราชสานกมกปรากฏในการแสดงอยางเดนชด โดยปฏบตจาลองมาจาก

ธรรมเนยมของราชสานก เชน การเฝาแหน การหมอบ การกราบ การคลาน การเชญของ ฯลฯ ละครหลวงจงเปน

รปแบบหนงของการจาลองวฒนธรรมแหงราชสานกไวเพอใหผแสดงและผชมไดเรยนรจากการแสดงนนเอง

ในบทพระราชนพนธละครเรองรามเกยรตและอเหนาในรชกาลท ๒ น หลายตอนไดพรรณนาถงสภาพ

บานเมอง ปราสาทราชวง กาแพง คเมอง ปอมปราการ บานเรอน วถชวตประจาวนของประชาชน การสมโภช

การพระเมร การแสดงมหรสพตางๆ ซงแมวาจะพรรณนาไวในเรองอเหนาซงเปนเรองราวของดนแดนชวา แตโดยนย

แลวลวนเปนการพรรณนาฉากของกรงรตนโกสนทรในสมยนน ซงเปนแตเปนการททรงไดบนทกเหตการณบานเมอง

เวลานนไวในบทละครไดอยางลงตว

~ ๒๙ ~

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย นอกเหนอไปจากการมโขนละคร ณ โรงละครรมประต

วเศษไชยศร เกงโรงละครในสวนขวา และโรงละครตนสนแลว ปรากฏวายงโปรดใหมละครเลนในหมพระมหามณเฑยร

เชน ในพระทนงจกรพรรดพมาน ทองพระโรงพระทนงอมรนทรวนจฉย หรอหากเสดจลงทอดพระเนตรเปนการสวน

พระองคกจดแสดงในพระทนงไพศาลทกษณ (บางเรยก พระทนง ๑๑ หอง) และพระทนงพมานรตยาบางกม

ละครนอกแบบหลวง

การรนเรงในพระราชทานอทยานสวนขวา

ปรากฏความในพระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร ฉบบเจาพระยาทพากรวงศ (ขา บนนาค) ไววา

“แลเมอณเดอนเจดปฃานสมฤทธศกระดสาเภากลบ ทตไปจมกองเมองจนกลบเขามากราบบงคมทลวา มเมองปกกงเมองกวางตงกด เศรษฐมทรพยมากทาสวนประกวดประขนกน ขดสระทาภเขาเลยงสตวจตบาททวบาทนกปลาตางๆ หลายอยาง เหลอทจะพรรณา ปลกตนไมแลดอกไมและไมผลมทกระด ทากระถางตนไมเงนตนไมทอง ใบเงนใบทองใบหยก ดอกแลผลกเอาเพชรพลอยอยางดมราคามาทาขนชมเลนเปนทเจรญใจผคนไปมาดมไดขาด จงทรงพระราชดารหวาแตเขาเปนเศรษฐกยงทาสวนทเทยวขนชมเลนได เราเปนถงพระเจาแผนดนบานเมองกใหญโต ไมมทระโหถานสาราญราชหฤไทยใหเปนเกยดยศแผนดนไดบาง ชาวนานาประเทศกจะ หมนประมาทวาเปนเมองเลกนอย จะตองทาขนไวสกแหง ใหชาวนานาประเทศราชเขามาเชยชม และจะไดเลองฦๅไปในเมองนอยเมองใหญ วาเมองไทยมทประพาศของพระเจาแผนดนสนกนยงนก ทรงปฤกษาดวยพระราชวงษานวงษแลเสนาบด เหนพรอมดวยกระแสพระราชดารห จงโปรดใหพระเจาลกยาเธอกรมหมนเจษฎาบดนทรเปนแมกองใหทาสระแลเกงขนทสวนดอกไม ในพระราชวง ฝายตวนออก” ๑๖

� เจาพระยาทพากรวงศ (ขา บนนาค), พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร. หนา ๗๐-๗๑.

~ ๓๐ ~

เมอพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยไดขยายเขตพระบรมมหาราชวงไปทางทศใตจรดวดโพธ

(วดพระเชตพนวมลมงคลาราม) โดยมถนนทายวงคนกลางแลว สมควรทจะมสวนในพระบรมมหาราชวงใหงดงาม

บรบรณไดเชนเดยวกบพระราชอทยานในพระราชวงหลวงแหงกรงศรอยธยา จงไดทรงหารอกบพระบรมวงศานวงศ

และขาราชการตางกเหนชอบในพระราชดาร จงโปรดเกลาฯ ใหพระเจาลกยาเธอ กรมหมนเจษฎาบดนทร เปนแมกอง

ปรบปรงสวนขวาขน และใหพระบรมวงศานวงศและขาราชการฝายหนาชวยกนรบหนาทในกรกอสรางบาง การตกแตง

บาง วตถประสงคในการสรางดงกลาวนกเพอจะใหปรากฏเปนพระเกยรตยศสบไปในแผนดนประการหนงและเพอ

ทานบารงขาราชการทเปนชางใหทาการไวฝมออกประการหนง๑๗

การทจะใหปรากฏเปนพระเกยรตยศสบไปในแผนดนนน คงจะมวตถประสงคจะแสดงใหนานาประเทศ

โดยเฉพาะประเทศใกลเคยงไดตระหนกวาเมองไทยนนไดมราชธานทมนคงแลว เชนเดยวกบกรงศรอยธยาทเคยถก

พมาเผาทาลายไปจนหมดสน เมอพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ไดทรงสรางกรงเทพมหานคร

สรางพระบรมมหาราชวงโดยการจาลองความรงเรองของกรงศรอยธยามาใหปรากฏอกครงหนงในกรงเทพฯ แลว

สวนพระองคจะไดสราง “สวนขวา” สงเสรมความรงเรองและความงดงามของสวนดงเชนสวนในกรงศรอยธยา ซงม

พระทนงบรรยงกรตนาสนเปนศนยกลาง

สวนการดสตปญญาชางทมฝมอนน กเนองดวยเมอพมาไดตกรงศรอยธยาแลว ยงไดกวาดตอนชางไทยฝมอ

ดไปจนเกอบจะหมดสน ชางสาขาตางๆ ในสมยกรงรตนโกสนทรสวนใหญจงตองฝกหดกนขนมาใหม การทานบารง

ชางเหลานจะมไดกตอเมอพระมหากษตรยทรงเปนพระราชธระ จงจะรวบรวมแนะนา แลวใหทนรอนใหทางานศลปะ

สาขาตางๆ ขนใหมได การทานบารงชางเหลานไดดาเนนการมาแลวตงแตสมยรชกาลท ๑ สวนในรชกาลน เหตการณ

บานเมองคอนขางจะสงบเรยบรอยกวารชกาลกอน จงมเวลาทจะทานบารงบานเมองและงานศลปะสาขาตางๆ ไดมาก

ขน พระองคจงทรงมพระราชดารทจะสงเสรมใหชางฝมอสาขาตางๆ เหลานไดประกวดประขนฝมอในเชงชางใหมากขน

เหตผลอกประการหนงในการสรางสวนขวาในครงนกเพอเปนททรงพระสาราญพระราชอรยาบถ และให

พระบรมวงศานวงศและขาราชการฝายในเปนทประพาสเลน ดวยมไดเคยเหนภเขาและธารนาแหงใด

ขอบเขตของสวนขวาและสงกอสรางภายในสวน

สวนขวาทพฒนาขนในรชกาลท ๒ พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยโปรดเกลาฯ ใหขยายเขตสวน

และสระใหกวางขวางกวาเดม พรอมทงกอกาแพงลอมรอบเปนบรเวณกวาง โดยขดเปนสระใหญขนาดยาว ๓ เสน

๔ วา (ประมาณ ๑๒๘ เมตร) กวาง ๒ เสน ๘ วา (ประมาณ ๙๖ เมตร) ขอบสระนนลงเขอนแลวกออฐบงหนาเขอน

� ในพระราชพงศาวดารฉบบสมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ มรายละเอยดเพมเตมวา “...ถาผอานเขาใจวาการสรางสวนขวา

เปนแตเพยงสรางทประพาสเพอสาราญพระราชอรยาบถแลว กนาทจะรสกประหลาดใจ ความจรงการทสรางสวนขวานน เกยวแก

ราชการบานเมองเปน ๒ ประการ มปรากฏในทองตรา ทไดโปรดใหมขนไปถงเจาอนซงเปนเจานครเวยงจนทนอยในเวลานน กลาวใน

ทองตราถงเรองสรางสวนขวานน วาจะใหปรากฏพระเกยรตยศสบไปในแผนดนประการ ๑ จะดสตปญญาขาราชการซงเปนชางให

ทาการไวฝมอประการหนง...” (เลม ๒, หนา ๒๕) สาเนาทองตราทมไปถงเจาอนน คอ รางตราเมองเวยงจนทนซงไดแสดงไวใน

ภาคผนวกนแลว

~ ๓๑ ~

พนสระปอฐถอปน ทาเหมอนอางแกวใหขดทอนาเปน ๓ สาย ปดเปดถายนาไดเพอใหนาสะอาดไมมเลนตม ในสระม

เกาะนอยใหญเรยงรายกนไปหลายเกาะ ชดตะพานถงกน ทาเกงและกอเขาไวรมเกาะ เกาะละ ๒ เกงบาง ๓ เกงบาง

ขอบสระใหญใหกอภเขาทาเกงลงทลาดๆ ทวงทเหมอนอยางแพไวรอบสระ หลงเกงใหปลกตนไมใหญมผลตางๆ

โดยเฉพาะพระเจานองยาเธอ กรมหมนศกดพลเสพเปนแมกองกอเขาและปลกตนไม

สวนขอบเขตของภเขาทสรางขนนน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวมพระบรมราชาธบายไววา

“...มเขตกาหนดตงแตถนนตรงประตราชสาราญขนมาทางเหนอถงเขอนเพชรโรงแสง ซงเดยวนเปนพระทนง

ภานมาศ (พระทนงบรมพมานองคปจจบน) ดานตะวนออกแนวประตแถลงราชกจไปหาพระทนงศวาลย ดานตะวนตก

แนวประตกลมซงยงเปนขอบเขตอยจนบดน ตอนขางตะวนออกเปนสระ มเกาะกลางสระ เหนหอพระจะอยตรงนน

คงจะตงอยในราวทตงพระพทธรตนสถานเดยวน...”

การตกแตงสวนขวา

เกงและแพทอยรอบสระนนโปรดเกลาฯ ใหพระราชวงศทงฝายหนาและฝายใน ตลอดจนทาวนางผใหญใน

พระราชวงทสมควรจะแตงเกงแตงแพไดใหเปนเจาของตกแตงทงสน

โดยแพฝายพระราชวงศฝายหนานนม ๕ แพ ไดแก เจาฟากรมหลวง-

พทกษมนตร เจาฟากรมขนอศรานรกษ กรมหมนศกดพลเสพ

กรมหมนเจษฎาบดนทร และสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามงกฎฯ

แพพระราชวงศฝายในมจานวนถง ๒๗ หลง เปนแพของทงสมเดจ-

พระเจานองนางเธอ พระเจานองนางเธอ พระเจาลกเธอ และพระราช-

ธดาในกรมพระราชวงบวรในรชกาลท ๑ และรชกาลท ๒ สวนแพขาราชการฝายในซงเปนเจาจอมในรชกาลท ๒

รวมทงสน ๑๘ หลง ซงทงเกงทงแพเหลานตางกตกแตงประกวดประขนกนยงนก เกงแถวหนา เจาของตางตกแตงดวย

เครองแกว แขวนโคม ตงโตะบชา ตงตกตาปนขนาดเทาคนจรง นงบาง ยนบาง มชอตางๆ กน นงหมดวยเครองทอง

จรงๆ นอกจากนนยงโปรดใหหาสตวจตบาท ทวบาทตางๆ มทงทปลอยและขงกรง มนกชนดตางๆ เชน นกแกว

นกขนทอง นกโนร นกสตวา เปนตน บางกจบคอนหอยแขวนไว ณ ทตางๆ สวนในทองสระใหปลกบวหลวง บวเผอน

และเลยงปลาชนดตางๆ เสยงนกเหลานรองระเบงเซงแซไปทวทงพระราชอทยาน

สวนทประทบของพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยประกอบไปดวยพระมหามณเฑยร ๓ หลง

องคหนง พระทนงอยางฝรงพน ๒ ชน หลงหนง เปนททรงฟงมโหร มปอมรมนาเปนทจอดเรอพระทนงสาปน เกงใหญ

มเรอเทงเปนทประทบอกแหงหนง มปอมสงสาหรบทอดพระเนตรการแขงเรอและทอดพระเนตรไปรอบๆ

พระราชอทยาน เกงใหญทเสวย ๓ เกง และเกงโรงละครอกหลงหนง

~ ๓๒ ~

เกงโรงละคร

ภายในสวนขวาซงตงอยทางทศใตของพระราชมณเฑยร พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยโปรดให

พระยามนตรสรยวงศ พระยาศรสรยวงศสรางเกงโรงละครหรอโรงมหาสภาขนโรงหนง ซงในจดมหายเหตความทรง

จากรมหลวงนรนทรเทวอธบายไววา ทาเปนเกงจนหลงคาเปนสามหลงคาตดกน มหมายกาหนดการยกเสาพระทนงวา

“ณ วนศกร เดอน ๙ แรม ๕ คา เพลงยารงแลว ๑ โมง ๓ บาท หมายนงายกนเตมท ไมลงปวา ปไร เดอนไร เหนจะเปนปเถาะ เอกศก จลศกราช ๑๑๑๘” (พ.ศ.๒๓๖๒) เกงโรงละครนนอกจากจะเปนทพกผอนพระราชอรยาบถแลวยง

เกยวของกบราชการเมอง ๒ ประการ คอ เพอปรากฏเปนพระเกยรตยศสบไปในแผนดนและเพอดสตปญญาของ

ขาราชการทเปนชาง

กจกรรมในสวนขวา

ถงแมวาการกอสรางสวนขวายงไมแลวเสรจ แตเมอถงฤดนาหลาก กโปรดเกลาฯ ใหไขนาเขามาเตมสระ

และโปรดใหมการฉลองสมโภชพระทนง โดยใหนมนตสมเดจพระสงฆราช สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระวนรต

และพระราชาคณะอนๆ สวดพระปรตรพทธมนต ณ พระทนงเกงใหญ รงขนเชาโปรดใหพระสงฆแยกยายไปรบ

พระราชทานเลยงตามเกงตามแพทกแหง เกงละ ๒ รปบาง แพละ ๒ รปบาง มละครขางใน ๒ โรงเลนประชนกน

ตอเมอเกงทประทบสรางเสรจแลว จงอญเชญพระบรมสารรกธาตไปสมโภชบนเกงสงทประทบของรชกาลท ๑

เลยงพระแลวมงานสมโภชเวยนเทยน การทาครงนนรวม ๓ วน ภายหลงโปรดใหขาราชการนมนตพระมาเลยงทกป

ในระหวางการกอสราง พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยไดเสดจอดพระเนตรผลงานของชางสาขาตางๆ

ในเวลากลางวน ครนพอพลบคาสนราชการแลว พระองคกเสดจลงเรอพระทนงสาปนนอย พรอมเรอเจาจอมมารดา

อกหลายลา โดยมเรอเจาคณวงหลวง เรอเจาคณวงหนาเปนเรอนา ตดตามดวยเรอปพาทย ๒ ลา เรอดง ๔ ลา

เรอพระทนงรอง เรอมหาดเลก เจาจอมและคนราพรอมคนพายลาละ ๖ คน รวม ๑๒ ลา มเรอขาราชการฝายในทม

ญาตและพวกพองเปนคนพายเรยกวา เรอตางกรม ๒๐ ลา เรอขาราชการชนผใหญอก ๘ ลา พายตามเสดจเทยว

ทอดพระเนตรเกงและแพทเจานายและขาราชการแตงไวทกแหง ลดเลยวไปตามเกาะแกงนอยใหญนนๆ

ครนเสดจขนทประทบทเกงแพใหญทมนาลกกวาทกแหงแลว ปพาทยมโหรทาเพลงเสยงเสนาะ แลวม

พระราชดารสสงใหขาราชการฝายในในกระบวนเรอทตามเสดจพายเรอแขงกน แลนไปในระหวางเกาะตางๆ โดยม

กตกาการเลนอยางสนกสนาน

~ ๓๓ ~

สวนทาวนางผใหญ เชน เจาคณวงหลวง เจาคณวงหนา เจาคณปราสาท เปนตน กโปรดพระราชทานเงนให

ทาของขายพวกเรอทเลนกน เชน หม หมแนม ไสกรอก ลกบว ถวลสง ขนมตางๆ วางขายทหนาถงบาง ทแพบาง

สวนพระองคเจา ทาวนาง เจาจอมมารดาทเปนเจาของเรอ แตไมสนใจซอกจะจดของกนมาเลยงคนพายเรอของตน

พวกทเลนเรอแขงกนนน ถาเรอลมกใหผาผลดแลวกลบลงพายเรอเลนใหม สวนพระบาทสมเดจพระเจาอยหวเสดจ

ประทบอยบนทนงเกง ทอดพระเนตรละครบาง ทรงฟงมโหรบาง สกวาดอกสรอยบาง เสยงรองและเสยงขบไพเราะ

เปนทเพลดเพลนพระราชหฤทยอยเนองๆ

ครนถงเดอน ๑๑ เดอน ๑๒ หลงจากเสดจลอยพระ

ประทปทตาหนกแพ (ทาราชวรดษฐ)แลว เสดจกลบขนมามการ

แหผาปาในสระ เกณฑพระองคเจาทมแพแตงเรอผาปาองคละลา

และมการเลนจาอวด เลนสกวา เลนเรอเพลง และเรอพระองคเจาก

(เฉลมพระนามในรชกาลท ๔ วา กรมหลวงนรนทรเทว) ขายขนม

ครนเวลาเชากใหสงกระจาดผาปาไปถวายสงฆ

ทในสวนขวาแหงน บางครงพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยทรงพระราชศรทธาใหนมนต

พระราชาคณะหลายรป เขาไปลงเรอสาปนลาละ ๒ รปบาง ๓ รปบาง ใหฝพายหนาหลง พายรบบณฑบาต เจาของแพ

ออกมานงถวายบณฑบาตทกแพ เสรจแลวพระสงฆนงฉนภตตาหารไปในเรอ สวนฝพายกพายลดเลยวไปตามเกาะ

ตามเกง ตามแพทกเกาะ เพอใหพระสงฆเจรญอาหาร

ครนการกอสรางทกอยางสาเรจลง กโปรดใหมการรนเรงทสวนขวานในเวลาบายของทกวน พรอมกนนนก

โปรดใหเจานายฝายหนาของพระองค กบขนนางทคนเคยในพระองคเขาไปเฝาในเกงอยเนองๆ สวนในเวลานกขตฤกษ

กพระราชทานใหราษฎรผหญงเขาไปดไดตามสบายไมหวงหาม การแตงเกงนนปหนงๆ กแตงครงหนงหรอ ๒ ครง

แลวเสดจประพาสไปหลายวน ชาวตางประเทศและหวเมองใหญนอยทเขามาเฝา กโปรดใหเจาพนกงานพาเขาไปชม

ความงดงามของสวนขวาทสรางขนในรชกาลน จนเปนทสรรเสรญพระเกยรตยศเลองลอไปในนานาประเทศ ดงปรากฏ

ใน “รางตราเมองเวยงจนทน” เมอป พ.ศ.๒๓๖๓ (ดในภาคผนวก และดพระราชพงศาวดารเรองการสรางสวนขวา)

การรนเรงในพระราชอทยานสวนขวาน โปรดใหมการเลนละครผหญงของหลวง ๒ โรง เลนประชนกน เมอ

ฉลองพระทนงเกง ดงปรากฏความในพระราชพงศาวดารวา

~ ๓๔ ~

“...ครนถงนาระดนากใหไขนาเขามาเตมเปยมสระ แลวโปรดใหมการฉลองสมโภชพระทนงในกลางรหวางการยงไมสาเรจ ใหนมนตสมเดจพระสงฆราช สมเดจพระวนรต แลพระราชาคณะอนๆ สวดพระปรตรพทธมนตณพระทนงเกงใหญ รงขนโปรดใหแยกยายไปเลยงตามเกงตามแพทกแหง เกงละสองรปแพละสองรป มละครขางในสองโรง เลนประชนกน...”

หรอ

“...เรอไลนนกตองโทษปรบใหราบางใหออกลงบางออกยกษบาง ใหสรวมเซดโมงครมแลสรวมงอบบาง สรวมนากากคางหลงบาง สรวมนาโฃนเปนนาเนอบาง ใหพายเรอไลจบกนตอไป เรอลาใดพายไมสแขงแรง เขาจบไดหลายหนกตองปรบโทษ ใหเตนราเหมอนทกลาวมาแลวนน...”

หรอ

“...เสดจอยบนเรอพระทนงเกงทอดพระเนตรลครบางมโหรบาง สกกระวาดอกสรอยบาง เสยงรองแลเสยงขบไพเราะเปนทเพลดเพลน บนเทงพระราชหฤไทยยงนกทรงทอดพระเนตรเรอเลนไลกนเสมอทกคน...”

หรอ

“...ครละครแตงเปนขนนางสรวมเสอเขมขาบ เรอกญญาจาอวดพายคนละลา เรอจาอวดแตงเปนพมาเลยงลง พวกจาอวดเลกเลกเปนลงตกระบกระบองสองลา เรอละครปนโยจาอวดลาหนงทวายผหญงลาหนงสองลา เรอสกกระวาวงหลวงบวพระสนมลาหนง วานาบวบครละครลาหนง สองลา...”

นอกจากน การรนเรงในพระราชอทยานสวนขวาซบเซาลง มเหตแตครงเมอประชาชนทวทง

พระราชอาณาจกรเปนโรคหาระบาด เปนทโจษจนกนวาเพราะมพระราชดารทใหนาศลาใหญในทะเลมากอเปนเขาใน

พระบรมมหาราชวง “เจาโกรธผโกรธจงบนดานใหเปนไขเจบดงน” จงทรงโปรดใหเจาจอมหมอมละครตางๆ หดสวด

มนตในพระสตรทจะชวยขจดปดเปาโรคภยใหพนไปจากพระนครได ใหเจาจอมหมอมละครหดสวดมนตแทนการเลน

ละครมโหร ดงความวา

“...จงมพระราชการดารสสงใหพระเจานองนางเธอพระองคเจาศศธรกบเจาจอมมารดาแมวหดเจาจอมคนราสวดมนต ดวยเคยฝกหดสวดมาแตในแผนดนพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกย ใหราชบณฑตเขามาหดทพระทวาร เจาจอมสวดอยในลบแล บนพระทนงไพศาลทกษณ หดซอมจนชานาญทงอกษรแลสงโยคครลหชดเจนดกวาพระสงฆ จดคนเสยงดขดตานาน แลสวดไดทกสตรตลอดถงภาณยกษทงสาภาณวาร จนมหาไชยมหาสาร กหดสวดได ทไลเดยวไดทกสตร กบคนเสยงดงจดเปนภาณยกษสามสบคน ครงนนสวดไดมากดวยจงโปรดใหแบงเปนพวกๆละสตร เวลากลางวนทรงซอมบนทองพระโรง เวลาคาเสดจลงฟงสวดทโรงละคร

~ ๓๕ ~

สวดถวายคนละจบบางสองจบบาง สวดจบแลวพระราชทานเงนคนละสลงทกคน ถาสวดดเรยบรอยไมผดพลงกพระราชทานรางวลเพมเงนบาง เปนสงของบาง การททรงฟงซอมสวดมนตนนทรงเสมอทกวนทกคน ภายหลงการเลนอนๆ กคอยเสอมลง ถงคราวเดอนส พระราชพธสมพจฉรฉนท ขางในกสวดทโรงละคร สวดพระธมมจกรปวตนสตร พระมหาสมยสตร พระอาฏานาฏยสตรเหมอนกน บวพนกงานพระสมดสาหรบตระฆงสญญายงปน สวดครละครกากบ จาอวดยงปนทกจบจนรง”๑๘

ละครผหญงของหลวงในรชกาลท ๒ น มจานวนมากถง ๓๗ ทาน แบงเปน ๓ รน คอ รนใหญ รนกลางและ

รนเลก ดงน

ละครหลวงรนใหญ

๒๑. เจาจอมมารดาแยม อเหนา

เจาจอมมารดาในรชกาลท ๒

ธดาพระยาไกรเพชรรตนสงครามภกดพรยพาหะ (ทองด) แลวเปนพระยานครสวรรค

มพสาวหรอนองสาวคนหนงถวายตวเปนละครพรอมกนคอ คณเถาแกพม ในรชกาลท ๔

มพระองคเจา คอ

๑. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญงมารยาตร (สนพระชนมกอนเจาจอมมารดา)

เปนละครหลวงรนใหญ ในรชกาลท ๒ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวตรสเลาไววา “ไดหดมาแตเดม

ทาบททาบาทราเตนด แตคนทงปวงไมเลาลอนบถอวารปพรรณด” ทานคงหดละครมาตงแตครงรชกาลท ๑ ออกชอ

ทานวา “คณโต แยม” แลวไดเปนเจาจอมมารดาในรชกาลท ๒ เมอ พ.ศ.๒๓๕๗ ไดเปนครละครหลวงในรชกาลท ๔

ทาหนาทหดเจาจอมหมอมละครตางๆ

เจาจอมมารดาแยมไดชอวาเปนครตว “อเหนา” ทเลนสบตอมากนทงบานทงเมอง เปนทเลองลอในฝมอมาก

มเรองเลาวา เมอทานเปนครนน มคนนาเดกผหญงคนหนงมาใหทานฝก ครนทานสอนไป เดกผนนราไดด มความ

ฉลาดและเชาวนปญญาเสมอทาน ทานจงยกชอของทานใหเปนชอของเดกหญงนนวา “แยม” ตอมาเดกหญงคนนนได

เปนหมอมละครของคณทาวราชกจวรภทร (แพ) ออกนามกนวา “หมอมแยม อเหนา” และเปนครละครคณะ

“ผสมสามคค” ของทานเลอนฤทธ

ศษยของเจาจอมมารดาแยม อเหนา ทมชอเสยงอกทาน คอ เจาจอมมารดาวาด อเหนา ในรชกาลท ๔

เจาจอมมารดาแยม อเหนา มชวตมาจนกระทงรชกาลท ๕ เมอทานลมเจบหนก เมอ พ.ศ.๒๔๒๐ นน

ทาววรจนทร (เจาจอมมารดาวาด อเหนา) ไดเชญทานออกจากวงหลวงไปอยรวมกบทานทวงกรมขนทพยลาภ-

พฤฒธาดา ทปากคลองตลาด และทานกถงแกอนจกรรมในปเดยวกนนน สรอายได ๗๙ ป

�� พระราชพงศาวดาร หนา ๙๓

~ ๓๖ ~

๒๒. คณเอยม บษบา

หมอมละครในรชกาลท ๑ และ ๒

เปนละครหลวงรนเลก ในรชกาลท ๑ แลวเปนรนใหญในรชกาลท ๒ ในบท “นางบษบา” คกนกบเจาจอม

มารดาแยม อเหนา พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวตรสเลาวา “เอยมบษบา เปนนางรนเลก คางมาแตแผนดน

สมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก เปนบตรสาวบดาไมมบรรดาศกด แตนางเอกคนนเลาลอมาก เหนพรอมกนวาดไมม

ตวส”

ตอมาไดเปนครละครหลวง ในรชกาลท ๔ และ ๕ เปนครละครสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ

(ชวง บนนาค) และเปนครละครของเจาคณจอมมารดาเอมในกรมพระราชวงบวรวชยชาญ ในรชกาลท ๕ คณเอยม

เปนครของอรน บษบา ละครหลวงในรชกาลท ๔ ดวย

คณเอยม ถงแกอนจกรรมเมอมอายประมาณ ๘๐ ป

๒๓. คณอม ยาหรน

หมอมละครในรชกาลท ๒

ธดา พระยาโชฎกราชเศรษฐ (ทองจน ไกรฤกษ) และคณหญงนก

เดมถวายตวเปนขาหลวงในสมเดจพระศรสรเยนทรามาตย พรอมกบ มาลย ซงทงสองนเมอเปนละครหลวง

ในรชกาลท ๒ ผลดกนเลนเปนตวอเหนา จนมชอเสยงเลองลอ มสมญาเรยกกนวา “คณอม ยาหรน”

คณอมนเปนผทมคนนบหนาถอตา ดวยวาเปนลกเศรษฐ และพรอมดวยทรพยสมบตชอเสยง และตอมาได

ฝกใฝเปนขาอยในสานกของกรมสมเดจพระสดารตนราชประยร (ทนกระหมอมแกว) เปนเวลานาน ภายหลงทานถง

ไดรบเปนผอปการะในสมเดจเจาฟากรมพระจกรพรรดพงศดวย

กรมสมเดจพระสดารตนฯ กทรงโปรดปรานอยางสนทสนม เพราะทรงถอวาเปนผดเกา มรรยาทด ทวงทจรง

คณอมนมกแตงตวนงจบหมแพรอยเสมอ และแตงอยางนนจนตลอดชวต

คณอม เปนผทชกจงพระมงคลรตน (ชวง ไกรฤกษ) ผเปนญาต ใหถวายตวธดาชอชม ไวในสานกกรมสมเดจ

พระสดารตนฯ ซงตอมาไดเปนเจาจอมมารดาชม ในรชกาลท ๕

คณอม มชวตอยมาจนรชกาลท ๕ ไดเปนครละครของเจาคณจอมมารดาเอม ในพระบวรราชวง ในรชกาลท

๕ ดวย ถงแกอนจกรรมเมอมอายไมนอยกวา ๘๐ ป

๒๔. เจาจอมมารดาปราง

เจาจอมมารดาในรชกาลท ๒ แลวเปนทาววรจนทรในรชกาลท ๓

มพระองคเจา คอ

๑. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาเนตร หรอ นช

เปนละครหลวงรนใหญ ในรชกาลท ๒ ในบท “อเหนา”

~ ๓๗ ~

๒๕. คณมาลย

หมอมละครในรชกาลท ๒ แลวเปนทาววรจนทรในรชกาลท ๔ แลวยกเปนทาววรคณานนท

อพภนตรปตาน ในรชกาลท ๔

ธดา พระยาโชฎกราชเศรษฐ (ทองจน ไกรฤกษ) และคณหญงนก

มนองสาวคนหนง คอ เจาจอมจน

มนองชายคนหนง คอ พระยาอภยสรนทร (ขา) เจากรมตารวจพลพนซายในรชกาลท ๔

เดมถวายตวเปนขาหลวงในสมเดจพระศรสรเยนทรามาตย พรอมกบ คณอม อเหนา ซงทงสองนเมอเปน

ละครหลวงในรชกาลท ๒ เลนเปนตวอเหนาและยาหรนนอกจากนน เมอทรงพระราชนพนธบทละคร เรอง สงขทอง

แลว ทานกยงเปน พระสงข ดวย

ทาววรจนทร (มาลย) นไดเปนผอานวยการละครหลวงทงในรชกาลท ๔ และ ๕ ตอมาคณทาววรจนทร

(มาลย) เกดเจบปวยทพลภาพ จงโปรดเกลาฯ ตงเจาจอมมารดาวาด ในรชกาลท ๔ ขนเปนทาววรจนทรแทน แลว

ยกขนเปนคณทาวกตตมศกดทบรรดาศกด ทาววรคณานนทอพภนตรปตาน เปนใหญกวาทาวนางทงปวง เมอ พ.ศ.

๒๔๒๙ และทานคงถงแกอสญกรรมในรชกาลท ๕ นน

๒๖. เจาจอมนอย สหรานากง

เจาจอมในรชกาลท ๒

ธดาเจาพระยาพลเทพ (ฉม) ในรชกาลท ๓

เปนละครหลวงรนใหญ ในรชกาลท ๒ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาตรสเลาไววา “ปากคนดกวาไมสกระไร

นก แตภายหลงผทรกตา ชมวาเปนอปสรมาแตสวรรค การนนจะเหนอยางไรกสดแตจะเหน” เจาจอมนอยน เปนผทาน

บารงวดอปสรสวรรค

๒๗. คณลกอน

หมอมละครในรชกาลท ๒

ธดาเจาสก แหงราชอาณาจกรลานชางหลวงพระบาง

เปนพนองรวมกนกบ เจาจอมมารดาลกจนทร ในรชกาลท ๒ และคณทองด

๒๘. คณทองด

หมอมละครในรชกาลท ๒

ธดาเจาทองสก แหงราชอาณาจกรลานชางหลวงพระบาง

เปนพนองรวมกนกบ เจาจอมมารดาลกจนทร ในรชกาลท ๒ และคณลกอน

~ ๓๘ ~

เปนละครหลวงรนใหญ ในรชกาลท ๒ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ตรสเลาถงคณลกอน และ

คณทองด วา “คนกลอกนมากวาด แตทองดนนเหนมากดวยกนวาดจรง” ทตรสเลาไวน ทรงหมายถงรปงาม แต

บทบาททางการละครนนไมปรากฏ

๒๙. คณนอย จรกา

หมอมละครในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนใหญ ในรชกาลท ๒ มบทบาทเดนในตว “จรกา” ตอมาไดเปนครละครหลวงในรชกาลท ๔

๓๐. คณจาด ลาสา

หมอมละคร ในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนใหญ ในรชกาลท ๒ ในบท “ลาสา” ตอมาไดเปนครละครหลวงในรชกาลท ๔ และมชวตอย

มาจนรชกาลท ๕

๓๑. คณขา บาหยน

หมอมละคร ในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนใหญ ในรชกาลท ๒ ในบท “บาหยน” ตอมาไดเปนครละครหลวงในรชกาลท ๔ และมชวต

อยมาจนรชกาลท ๕

๓๒. คณเถาแกพม กาญจหนา

หมอมละคร ในรชกาลท ๒ แลวเปนพนกงานสวดมนตในรชกาลท ๓ แลวเปนคณเถาแก

ในรชกาลท ๔

ธดาพระยาไกรเพชรรตนสงครามภกดพรยพาหะ (ทองด) แลวเปนพระยานครสวรรค

มพสาวหรอนองสาวคนหนงถวายตวเปนละครพรอมกนคอ เจาจอมมารดาแยม อเหนา

เปนละครหลวงรนใหญ ในรชกาลท ๒ ตอมาไดเปนครหดละครหลวงในรชกาลท ๔ มชวตอยมาจน

รชกาลท ๕ ถงแกอนจกรรมเมอ เดอน ๘ แรม ๑๔ คา จ.ศ.๑๒๔๐ (๒๘ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๒๑) สรอาย ๗๓ ป

๓๓. คณพน อนทรชต

หมอมละคร ในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนใหญ ในรชกาลท ๒ ตอมาไดเปนครละครหลวงในรชกาลท ๔ และเปนผอานวยการ

ละครหลวง เมอแสดงเรองรามเกยรต

~ ๓๙ ~

๓๔. คณนอย ยกษ

หมอมละคร ในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนใหญ ในรชกาลท ๒ ตอมาไดเปนครละครหลวงในรชกาลท ๔

๓๕. คณภ หนมาน

หมอมละคร ในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนใหญ ในรชกาลท ๒ ตอมาไดเปนครละครหลวงในรชกาลท ๔

ละครหลวงรนกลาง

๓๖. คณจน พระสงข

หมอมละคร ในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนกลาง ในรชกาลท ๒ เลนละครนอกแบบหลวง ในบท “พระสงข” ตอมาไดเปนครละครของ

พระองคเจาหญงดวงประภา ในพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว

๓๗. คณขา เงาะ

หมอมละคร ในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนกลาง ในรชกาลท ๒ เลนละครนอกแบบหลวง ในบท “เจาเงาะ” สารบเดยวกนกบ

คณจน พระสงข ตอมาไดเปนครละครหลวงในรชกาลท ๔ และ ๕

๓๘. คณองน รจนา

หมอมละคร ในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนกลาง ในรชกาลท ๒ เคยหดเปนตว “นางสดา” และเลนละครนอกแบบหลวง ในบท

“นางรจนา” ตอมาไดเปนครละครหลวง ในรชกาลท ๔ และ ๕

๓๙. หมอมบว ทาวสามนต

หมอมละคร ในรชกาลท ๒ แลวเปนหมอมหามในพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาฉตร กรมหมน-

สรนทรรกษ (ตนราชสกล ฉตรกล) ในรชกาลท ๓

เปนละครหลวงรนกลาง ในรชกาลท ๒ เลนละครนอกแบบหลวงในบท “ทาวสามนต” ตอมาไดเปนครละคร

หลวงในรชกาลท ๔ และเปนผอานวยการละครหลวงเมอเลนเรอง “สงขทอง” มชวตอยมาจนรชกาลท ๕

~ ๔๐ ~

๔๐. คณนอยงอก ไกรทอง

หมอมละคร ในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนกลาง ในรชกาลท ๒ เลนละครนอกแบบหลวง เรอง “ไกรทอง” และเปนตวไกรทองทม

ชอเสยงมาก เมอพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย โปรดใหสรางสวนขวาขนในพระบรมมหาราชวงฝายในนน

โดยขดเปนสระใหญในสวน เมอถงหนานากใหไขนาเขามาจนเตม แลวเสดจประพาสลงเรอพระทนงสาปนนอย เจา

จอมแตงตวอยางดลงเรอสาปนลาละหกคน พรอมทงเรอมหาดเลก เรอเจาจอมหมอมละคร และเรอขาราชการตาม

เสดจ พายลดเลยวไปตามเกาะนอยใหญในสระ

เมอเสดจขนประทบเกงแพใหญ มพระราชดารสใหสตรฝายในพายเรอแขงกน และแลนไลกนตามระหวาง

เกาะ มรบสงใหคนราเลกๆ ทยงพายเรอไมไดรองเปนลาตางๆ ตามบทเยาะเยยททรงพระราชนพนธใหม เมอเรอแลน

เสยเปรยบ กถกปรบใหราบาง ใหออกยกษออกลงบาง ใหสวมเทรดโมงครมและงอบบาง สวมหนากากขางหลงบาง

ขางหนา สวมหนาโขนบาง แลวโปรดใหพายเรอไลกนตอไป

ดงปรากฏบทพระราชนพนธเยาะเยยคณนอยงอกวา

“จบเรอหมอมนอยงอก รบสงใหออกอนทรชต อยาอายอยาเหนยมเลยนะแม แยงแยลงอกสกนด”

คณนอยงอกน เลากนมาวา เลนเปนไกรทองหาตวเปรยบมได ทวงทของบทไกรทองทเลนกนมาในชนหลงน

กลาวกนวา จาแบบมาจากทาทของคณนอยงอกทงสน

ตอมาในรชกาลท ๓ คณนอยงอก ไดเปนครละครของกรมพระราชวงมหาศกดพลเสพย เมอกรมพระราชวง

บวรฯ พระองคนนทวงคตแลว คณนอยงอกไดไปเปนครละครของเจาพระยานคร (นอย ณ นคร) จนถงรชกาลท ๔

จงไดกลบเขามาเปนครละครของสมเดจเจาพระบรมมหาศรสรยวงศ (ชวง บนนาค) และเปนครละครของเจาคณ-

จอมมารดาเอม ในพระราชวงบวร ในรชกาลท ๕ ดวย

ศษยคนสาคญของคณนอยงอก คอ ทาวศรสนทรนาฏ (แกว พนมวน ณ อยธยา) ครละครในสมย

รชกาลท ๖

๔๑. เจาจอมมารดาสมฤทธ

หมอมละครในรชกาลท ๒ แลวเปนเจาจอมมารดาในรชกาลท ๓

มพระองคเจา คอ

๑. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชมพนท กรมขนเจรญผลพลสวสด (ตนราชสกล ชมพนท)

เปนละครหลวงรนกลาง ในรชกาลท ๒ แตไมปรากฏวาแสดงเปนตวอะไร

~ ๔๑ ~

๔๒. คณจน

หมอมละครในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนกลาง ในรชกาลท ๒

๔๓. คณเสยง

หมอมละครในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนกลาง ในรชกาลท ๒

๔๔. คณม สรเสนา

หมอมละครในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนกลาง ในรชกาลท ๒

๔๕. คณปรางจว

หมอมละครในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนกลาง ในรชกาลท ๒

๔๖. คณปราง

หมอมละครในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนกลาง ในรชกาลท ๒ ไดมาแตกรมพระราชวงบวรมหาเสนานรกษภายหลง พ.ศ.๒๓๖๐

เมอเสดจทวงคตแลว

๔๗. คณสายใจ

หมอมละครในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนกลาง ในรชกาลท ๒ ไดมาแตกรมพระราชวงบวรมหาเสนานรกษภายหลง พ.ศ.๒๓๖๐

เมอเสดจทวงคตแลว

๔๘. คณออน พระลกษมณ

หมอมละครในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนกลาง ในรชกาลท ๒ ไดมาแตกรมพระราชวงบวรมหาเสนานรกษภายหลง พ.ศ.๒๓๖๐

เมอเสดจทวงคตแลว

~ ๔๒ ~

๔๙.คณเถาแกทบทม มงกฎ

หมอมละคร ในรชกาลท ๒ แลวเปนคณเถาแก ในรชกาลท ๔

เปนละครหลวงรนเลก ในรชกาลท ๒ เลนละครในเรอง รามเกยรต ตอนพระมงกฎพระลพ ในบท “พระ

มงกฎ” หรอ “บตร”

ตอมาไดเปนครละครของพระเจาราชวรวงศเธอ พระองคเจาดวงประภา ในพระบาทสมเดจพระปนเกลา

เจาอยหว แลวไดเปนหมอมเถาแก ในรชกาลท ๔ รบเบยหวดในพระบรมมหาราชวง มชวตอยมาจนรชกาลท ๕ ถงแก

อนจกรรมเมอ วนองคารเดอน ๘ ตน แรม ๑๕ คา (๑๐ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๒๐) สรอาย ๗๒ ป

๕๐. เจาจอมเถาแกจน พระลพ

หมอมละคร ในรชกาลท ๒ แลวเปนเจาจอมอยงานในรชกาลท ๓ แลวเปนเจาจอมเถาแก

ในรชกาลท ๔

อาจเปนนองสาวของทาววรจนทร (มาลย)

เปนละครหลวงรนเลก ในรชกาลท ๒ เลนละครในเรอง รามเกยรต ตอนพระมงกฎพระลพ ในบท “พระลบ”

ถงแกอนจกรรมเมอ วนพฤหสบด เดอน ๘ แรม ๑๑ คา ปขาล (๒๕ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๒๑) สรอาย ๖๗ ป

๕๑. คณเพอน

หมอมละคร ในรชกาลท ๒

เปนละครหลวงรนเลก ในรชกาลท ๒ สารบเดยวกนกบ คณทบทมและคณจน

~ ๔๓ ~

รางตราเมองเวยงจนทน “ใหพระราชทานอยางสระอยางเกง สงของขนไปใหเจาเวยงจนทน ณ ปเถาะ เอกศก ศกราช ๑๑๘๑ หนงสอเจาพระยาจกรมาเถงเจาเวยงจนทน ดวยทรงพระกรณาตรสเหนอเกลาฯ สงวา ใหขดสระและปลกพระทนงทาเกงในพระราชวง เปนททรงประพาสสบายพระทย และซงเจาเวยงจนทนไดลงไปชวยทาการขดสระครงกอนนน เหนยงคบแคบอย บดนใหขยายกาแพงพระราชวงดานใตออกไปอก จงใหขดสระประจบสระเกาตอลงไป โดยยาวและกวางรงวดได ๓ เสน ๔ วา กวาง ๒ เสน ๘ วา ทรงพระราชดารเทยบทเปนเกาะใหญเกาะเลก ลงเขอนกรอฐ ทาพระทนงเกงจนอละตกอยางฝรงขนอกเปนอนมาก หวางเกงหวางตกนนใหปลกตนไมมดอกมผล เอนชายออกไปตามขอบสระรมแสงแดด ใหเอาศลาแทงใหญเลกมาทาเปนมอเปนแหลมและหาดปดบงรอเขอนเสยสน ในทองสระนนปดวยอฐใหญใหนาใสสะอาด ปลกบวหลวงบวเผอนทชายแหลมชายหาดทกแหงแลวเลยงปลาสารพน เวลาเชาเวลาเยนเสดจอก ณ พระทนงเกง โปรยขาวตอกบาง เสดจ ณ พระแทนศลาใตรมตนไมบาง ทรงโปรยขาวตอกพระราชทานปลาทงปวง ทอดพระเนตรนกโนร สตวา แขกเตากระตว ซงแขวนไวทกงไม นกเปดนา นกคบแค ลอยเลนลองอย อนนกนอกวานกเลยงปลอย เลยงแขวนไวในพระราชวง ทงนเพอจะใหพระวงศานวงศฝายในเปนทประพาสเลน ดวยมไดไปเหนภเขาและธารนาแหงใด แลวจะไดดสตปญญาขาราชการซงเปนชางไมขางจะไวฝมอ ชางจาหลก ชางเขยน ชางปน ชางปน ชางปากไม ชางตนไมไทยจน ใหเปนพระเกยรตยศปรากฏไปในแผนดน แลวกเปนพระราชกศลอยอยางหนง ครงเถงเทศกาลผลไมชกชม กทรงพระราชศรทธา ใหอาราธนาพระราชาคณะเขาไปรบพระราชทานฉนในพระทนงเกงตามขอบสระ พระราชาคณะกรบพระราชทานฉนปยจงหนไดมากกวาฉนทอน เพราะไดดฝมอชางซงทาไวนน และโปรดใหพระเจาลกเธอหลานเธอและขาราชการผใหญผนอยทสนทๆ เขาไปพายเรอเลนเทยวชมเลน พระราชทานเลยงดดงนเนองๆ ถาเทศกาลตรษสงกรานต เขาพระวษาสารท ออกพระวษา วนวสาขบชา เพญเดอน ๑๑ เดอน ๑๒ กทรงพระราชศรทธา ใหเชญพระพทธรปแกวผลก และพระบรมสารกธาตไปสถตไวในพระทนงเกงคงคาสวรรค กระทาการสมโภชพรอมดวยพระบรมวงศานวงศฝายใน ภรรยา ขาทลละอองฯ ผใหญผนอยเขาไปรองสกระวาดอกสรอย มโหรเพลงครงทอนมอญทะแย สรรพการมหรสพตางๆ ใหแตงเกงตงเครองแลวแขวนโคมแกวโคมแพรหลายอยาง ตามสกการบชาพระบรมธาตครงละสามคนบางสคนบาง และเมอเพญเดอน ๑๒ ปเถาะเอกศกน พระยานครลาปาง พระยานาน ลงไปเฝาทลละอองฯ ณ กรงเทพฯ กโปรดใหพาบตรภรรยาเขาไปเทยวชมพระทนงเกง ซงตกแตงและการมหรสพสมโภชสนทกคน ถาเทศกาลแตงเกงและเลยงดขาทลละอองฯ ครงใด กมพระราชหฤทยคดถงเจาเวยงจนทนทกครง ดวยมไดลงไปเหน จงโปรดใหถายอยางเปนแผนทสระทเกงเกาใหมพระราชทานขนมาใหเจาเวยงจนทนดพอเปนสาเนาพลาง ถาเจาเวยงจนทนวางราชการเมองเมอใด จะลงไปเฝาทลละอองฯ ณ กรงเทพฯ กใหพาบตรภรรยา มโหรละคร กบใหหาพายและนกเขาครมลงไปดวย จะไดเลนตามสบายใจ อนเปนเรอสาหรบพายเลนและกงไมทนาแขวนนกนนมอยเปนอนมาก หนงสอมา ณ วนศกร เดอน ๒ ขนคา ๒ จลศกราช ๑๑๘๑ ปเถาะ เอกศก วนศกร เดอน ๒ ขนคา ๑ ไดสงตรานใหเจาราชบตร แตงใหทาวเพยถอขนไปสงใหเพยเมองกลางแลว”

~ ๔๔ ~

ตาแหนงหนาทและศกดนาของสตรราชสานกในสมยกรงศรอยธยา

ขาราชการฝายใน ตาแหนง หนาท ศกดนา ทาววรจน สมเดจพระพเลยง -วากลาวบงคบบญชาพระสนมกานล

-บงคบบญชากจการทงปวงทวไป เวนแตกจยางอยางทแยกเปนหนาทเฉพาะตาแหนงรองๆ บางตาแหนง

๑,๐๐๐

แมเจา แมนาง นางทาว

คนรบใชพระสนมเอกทงส ๑,๐๐๐

นางพระสนม สตรกานล

สตรรบใชนางพระสนม ๘๐๐

สตรกานล แตงเครองวเศศ ๖๐๐

แมนางทาว แมนางไท

กงนาผว

ทาวสมศกด นกพฤทธชรา ฉลองพระโอษฐ

-บงคบบญชาบนพระท ตดสนสาเรจราชการในพระราชสถาน -วาพนกงานทงปวง เชน ในแผนกจดเครองพระสธารสและพระศร เครองนมสการ ดแลหอพระและปชนยสถานในพระราชวงฝายใน

๑,๐๐๐

ทาวโสภา -บงคบบญชาบนพระท ตดสนสาเรจราชการในพระสถาน -เปนผชวยในกองบญชาการของทาววรจน

๑,๐๐๐

ทาวศรสจจา -บงคบบญชาบนพระท ตดสนสาเรจราชการในพระสถาน -วาการโขลนจา ตวบคมประตวงและการอารกขาทวไป

๑,๐๐๐

ทาวอนสรยา -บงคบบญชาบนพระท ตดสนสาเรจราชการในพระสถาน -วาหองเครองวเศศ

๑,๐๐๐

ทาวธรงกนดาน -ผบญชาการพระคลงใน -บงคบบญชาคลงเงน คลงทอง คลงพรรณผา คลงพรรณแพร -บงคบบญชาเครองทองขาวทองเหลอง

๘๐๐

หลวงแมเจา -อาจทาหนาทดแลพระตาหนกตางๆ ของเจาจอมหมอมหาม หรออาจเปนหวหนาโขลน

๕๐๐

จากอนแกว จากอนทอง จาราชภกด จาศรพรม

จาโขลน -พนกงานบงคบบญชาพวกโขลนรกษาพระราชวงกบทงผหญงชาววงทมไดเปนขาราชการ

๔๐๐

~ ๔๕ ~

ขาราชการฝายใน ตาแหนง หนาท ศกดนา นางชาวพระคลง

นางเสมยร

๓๐๐

นางเถาแก -คมนางเวลาออกไปนอกวง และเปนผออกไปสงกจการตางๆ ทเกยวของกบผชายฝายหนา

๖๐๐

นางราชยานแหแหน

นางใชกานลประจาการ

นางทนายเรอน -นาคาสงกจการไปบอกตามตาหนกและเรอนขาราชการฝายในและเปนพนกงานคมผชาย เชน หมอ เขาไปในวง

๒๐๐

ทาวไดกะชงคานหาม ๔๐๐

พนกงานกลาง -เชญเครองเสวยจากหองเครองไปสงถงพระราชมณเฑยร

๒๐๐

นางโขลน นายประต

-รกษาประตวงและรบใช เชน กรรมกรในงานตางๆ

๘๐

นางเตย นางคอม นางเทย นางเผอก

๕๐

หญงตกนา หญงหามวอ หญงตนคลง

-ทางานรบใชทวไป ๒๐

ทาวเทพภกด ของหวาน

วเศศกลาง -ดแลและจดเครองเสวยของพระมหากษตรย ๔๐๐

ทาวทองพยศ ของหวาน ทาวทองกบมา

ทาวยอดมณเฑยร ทาวอนกลยา ทาวมงศร

วเศศนอก ดแลและจดเครองฉนของพระสงฆและเครองประกอบพระราชพธ เชน บายศร

๔๐๐

พระพเลยง นางนม

-ดแลนอกพระอนชา พระราชกมาร พระราชบตร พระราชนดดา

๔๐๐

พเลยง นางนม

-ดแลราชบตร ราชนดดา ๒๐๐

สาวใชตางกรม -ดแลรบใชเจานาย ๑๐๐

หญงขาตางกรมเรอนนอก -ดแลรบใชเจาตางกรม ๕๐

หญงไพรราพ ๑๕

~ ๔๖ ~