ΔημόκριτοςΔημόκριτος460–370 π.Χ

Περί της ατομικής Θεωρίας

1. Γενικές επισημάνσεις

· Οι Λεύκιππος και Δημόκριτος ονομάζονται ατομικοί φιλόσοφοι, γιατίδιατύπωσαν την ατομική θεωρία.· Επιχειρούν να εναρμονίσουν την ιωνική κοσμολογία με την ελεατικήοντολογία.· Ελεατική οντολογία είναι η φιλοσοφία ή η θεωρία του Παρμενίδη κυρίως γιατην ενότητα του όντος.· Η ατομική θεωρία των παραπάνω φιλοσόφων προσπαθεί να φέρει σε συμφωνίατην ελεατική θέση για το ένα και αμετάβλητο ον με βασικά γνωρίσματα τηςεμπειρικής πραγματικότητας, όπως μας την δίνει η αισθητηριακή αντίληψη, καιακόμη με το γεγονός της αλλαγής των πραγμάτων.

2. Η έννοια του ατόμου

· Η έννοια του ατόμου διατηρεί τα βασικά οντολογικά χαρακτηριστικά τουπαρμενίδειου όντος,· Τα οντολογικά χαρακτηριστικά του παρμενίδειου όντος είναι: το ον είναιαγέννητο και ανώλεθρο, εν, παν, συνεχές, αμετάβλητο, ομοιογενές και ομοιόμορφο,τέλειο ή ολοκληρωμένο από όλες τις πλευρές.· Τα άτομα κινούνται με αμοιβαίες συγκρούσεις και προσκρούσεις.· Οι συγκρούσεις ανάμεσα στα άτομα οδηγούν στην πλοκή τους, αν αυτάταιριάζουν, ή στη διασπορά τους, αν δεν ταιριάζουν μεταξύ τους.· Ο σχηματισμός των ατόμων προκύπτει από τη συνένωσή τους.· Η έννοια του ατόμου είναι καθαρά θεωρητική έννοια και όχι εμπειρική.

3. Ελεάτες (Παρμενίδης-Ζήνων) και ατομικοί: Διαφορές και ομοιότητες

· Η βασική διαφορά της έννοιας του ατόμου από τα παραπάνω οντολογικάχαρακτηριστικά του παρμενίδειου όντος είναι ότι το άτομο δεν είναι ένα, αλλάπολλά.· Ο Δημόκριτος, προκειμένου να ξεπεράσει τις δυσκολίες της οντολογίας τουΠαρμενίδη, υποστήριξε ότι κατά κάποιο τρόπο υπάρχει και το μη ον.· Υπάρχει ως κενός χώρος.· Όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης στο έργο του Μετά τα φυσικά, ο Λεύκιππος καιο Δημόκριτος υποστηρίζουν ότι «το ον είναι πλήρες και στερεό, το μη ον άδειο,δηλαδή κενό, και αραιό. Το κενό υπάρχει όσο και το σώμα, γι’ αυτό το μη ονυπάρχει όσο και το ον».· Άλλη διαφορά ανάμεσα στους ατομικούς φιλοσόφους και στους Ελεάτες είναιότι οι πρώτοι μιλούν για οντολογικό πλουραλισμό και ένα δυϊσμό αρχών: υπάρχει τοπλήρες και το κενό, το ον και το μη ον.· Οι Ελεάτες, απεναντίας, υποστηρίζουν ότι υπάρχει μόνο το ον και όχι το μηον.· Μιλούν δηλαδή για οντολογικό μονισμό: το ον είναι, ενώ το μη ον δενείναι.· Ο Δημόκριτος υποστηρίζει τη διαιρετότητα του όντος, όπως επίσης τηδυνατότητα της κίνησης και της μεταβολής, σε αντίθεση με τους Ελεάτες και

Σελίδα 1

Δημόκριτοςπρωτίστως τον Παρμενίδη που θεωρούν ότι το ον είναι έν, αδιαίρετο, ακίνητο καιαμετάβλητο.· Πώς την κατανοεί την ως άνω διαιρετότητα του όντος ο Δημόκριτος;· Την κατανοεί ως εξής: Το ον θρυμματίζεται σε άπειρα κομμάτια: αυτά είναιξεχωριστά μέσα στον κενό χώρο.· Αυτά τα άπειρα κομμάτια ονομάστηκαν άτομα: είναι αδιαπέραστα και δενμπορούν να κομματιαστούν παραπέρα.· Κοινά στοιχεία ανάμεσα στους Ελεάτες και τους ατομικούς:–Το απόλυτο Είναι του Παρμενίδη και τα άτομα στον κενό χώρο είναι αιώνια,αμετάβλητα, αγέννητα και άφθαρτα, ομοιογενή, άτμητα και άπειρα.– αμφότερα βρίσκονται πέρα ή πίσω από την αισθητή πολλαπλότητα.– ο κόσμος των ατόμων, σαν το ον του Παρμενίδη, παραμένει απρόσιτος στηνπαρατήρηση. Ο κόσμος της εμπειρίας μας είναι απλό φαινόμενο.· Ο Δημόκριτος διασπά την ενότητα της ουσίας σε άπειρα άτομα, όμοιαποιοτικά, ώστε να διασώζουν την ενότητα του κόσμου.· Τα άτομα δεν επιδέχονται ποιοτικούς προσδιορισμούς, δηλαδή αντικειμενικέςιδιότητες.· Οι ιδιότητές τους είναι υποκειμενικές, εκτός από το μέγεθος, σχήμα καιβάρος που είναι αντικειμενικές ιδιότητες.· Το χρώμα, η θερμοκρασία, η γεύση κ.λπ., τέτοιες ποιοτικές ιδιότητεςπροκύπτουν, κατά την αντιληπτική διαδικασία, από τα ερεθίσματα που προέρχονταιαπό τα άτομα ή από τη συνένωση των ατόμων.· Οι διαφορές στα αντικείμενα οφείλονται σε διαφορές του σχήματος, τηςδιάταξης και της θέσης των ατόμων.· Το γίγνεσθαι, δηλ. η ακατάπαυστη εναλλαγή των πραγμάτων, ανάγεται στιςκινήσεις των ατόμων.

4. Η σημασία της οντολογίας του Δημόκριτου

· Με το να επιζητεί την αναγωγή των ποιοτικών προσδιορισμών σε ποσοτικούς,προετοιμάζει το έδαφος για τη νεότερη επιστήμη, της οποίας κύριο γνώρισμα είναιη ποσοτική αντίληψη του κόσμου.· Αυτή η αντίληψη κυριαρχεί στο ατομικό πρότυπο και αποτελεί θεμελιώδηπροϋπόθεση για τη γένεση της φυσικομαθηματικής επιστήμης.· Η ατομική θεωρία, πράγματι, θα μπορούσε να αποτελέσει το κατάλληλοοντολογικό πλαίσιο για μια μηχανιστική φυσική, την οποία δεν είχαν συλλάβειακόμα οι αρχαίοι ατομικοί.· Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, μια βασική αρετή του ατομικού προτύπου είναιότι παρέχει δυνατότητες ποσοτικοποίησης των φαινομένων (Περί ουρανού 303α4).· Σε κάθε περίπτωση βέβαια το εγχείρημα του Δημόκριτου δεν κατευθυνότανπρος μια μαθηματικοποίηση της φυσικής: –Έλειπε η έννοια της κίνησης με τη νεότερη σημασία, η γνώση της μηχανικήςτης κρούσης των σωμάτων και το πείραμα.–Έλειπαν επίσης τα μαθηματικά, που θα μπορούσαν να αναλογούν στις τολμηρέςθεωρητικές παραδοχές του.– Έτσι δεν διατύπωσε νόμους κίνησης των φυσικών σωμάτων, αλλά έμεινε σε μιαμεταφυσική σύλληψη της δομής των όντων.· Ο Δημόκριτος άνοιξε το δρόμο που θα ακολουθούσε αργότερα η δυτικήεπιστήμη.· Είναι ο δρόμος που οδήγησε στο μηχανιστικό κοσμοείδωλο, που από το 17οαιώνα και μετά έμελλε να αποτελέσει το μεγάλο «παράδειγμα» της νεότερηςεπιστήμης.

Σελίδα 2

Δημόκριτος· Η ατομική θεωρία του Δημόκριτου έχει μηχανιστικό χαρακτήρα και από εδώπροκύπτει η εξηγητική της λειτουργία.· Όλες οι μεταβολές στον κόσμο της εμπειρίας μας ανάγονται σε κινήσεις τωναμετάβλητων ατόμων.· Η παραδοχή αυτή οδηγεί περαιτέρω το Δημόκριτο στην απόρριψη όλων τωνποιοτήτων ως υποκειμενικών και στην αναγωγή τους στην αληθινή αιτία τους.· Ποια είναι αυτή η αιτία;· Τα άτομα που κινούνται στον κενό χώρο.· Εδώ έχει την πηγή της η νεότερη θεωρία για τις πρωτεύουσες καιδευτερεύουσες ιδιότητες των σωμάτων. Πρόκειται για καθαρά μηχανιστικό μοντέλο.· Αυτό το μοντέλο ολοκληρώνεται με το να παραδέχεται ο Δημόκριτος μια τρίτηαρχή κοντά στα άτομα και το κενό.

5. Η αρχή της αιτιότητας

· Η αρχή αυτή είναι η αρχή της αιτιότητας, η οποία αποτελεί το θεμέλιο τηςφυσικής αναγκαιότητας.· Κατά τον Δημόκριτο τίποτα δεν γίνεται τυχαία, αλλά τα πάντα διέπονται απότην αναγκαιότητα.· Το ίδιο τονίζει και ο Λεύκιππος: η κίνηση διέπεται από το νόμο τηςανάγκης.· Ο Δημόκριτος υποστηρίζει ότι η κίνηση των ατόμων δεν έχει αρχή. Αποφεύγειέτσι την υιοθέτηση ενός μη υλικού αιτίου, δηλαδή μεταφυσικού, για την εξήγησητης κίνησης.· Η κίνηση προκαλείται μόνο με κρούση των ατόμων.· Τα άτομα και το κενό υπήρχαν πάντα· έτσι αναδύεται η υπόθεση ότι η κίνησηπρέπει να υπήρχε ανέκαθεν.· Ο Αριστοτέλης επικρίνει τους ατομικούς, διότι δεν σκέφτηκαν ένα πρώτοκινούν αίτιο.· Η επίκριση αυτή δεν φαίνεται εύλογη. Ωστόσο και η λύση που έδωσε οΔημόκριτος ότι η κίνηση προκαλείται με κρούση των ατόμων δεν είναιικανοποιητική.· Η αντίληψη του Δημόκριτου για την ύλη είναι στατική.· Τούτο συμβαίνει, γιατί δεν παίζει κανένα ρόλο στη θεωρία του η έννοια τηςδύναμης. Και δεν παίζει κανένα ρόλο, επειδή τα γνωρίσματα του ατόμου είναιαποκλειστικά γεωμετρικά, όπως μέγεθος-σχήμα κ.λπ.· Η κίνηση δεν συνυφαίνεται με τη φύση της ύλης, της οποίας η ύπαρξηθεωρείται δεδομένη και αιώνια, όπως και η ίδια η κίνηση.· Η κίνηση, όπως προαναφέρθηκε, δεν ανήκει στη φύση της ύλης για τονΔημόκριτο.· Οι ατομικοί έχουν στατική αντίληψη για την ύλη, γι’ αυτό και ανάγουν τηνκίνηση των ατόμων στην πρόσκρουσή τους.· Σύμφωνα λοιπόν με αυτό το πνεύμα, ένα άτομο μπορεί να κινηθεί από άλλοάτομο, έτσι ώστε κάθε κίνηση να προκύπτει από κινητικά αίτια.· Ο Αριστοτέλης, ενόψει μιας τέτοιας εξήγησης των αιτίων της κίνησης,υποστήριξε πως το αίτιο της κίνησης θα πρέπει να αναζητηθεί σε μια διαφορετικήαπό την ύλη αρχή, εφόσον η κίνηση δεν προσιδιάζει στην ύλη.· Το ίδιο υποστήριξε και ο Αναξαγόρας.· Κατ’ αυτό τον τρόπο, ο Αριστοτέλης αποφεύγει να υιοθετήσει μια δίχως αρχήαιτιακή αλυσίδα, δηλαδή αλυσίδα αιτίων.

6. Η οντολογία των ατομικών ως βάση για την κοσμογονία τους

Σελίδα 3

Δημόκριτος

· Η κοσμογονία των ατομικών βασίζεται στην οντολογία τους.· Προηγείται η ύπαρξη των ατόμων και με βάση τη δική τους δομή και τουςδικούς τους σχηματισμούς δημιουργείται η γη, δηλαδή ο κόσμος με την έννοια του(φυσικού) σύμπαντος. Η διαδικασία έχει όπως εκτίθεται παρακάτω.· Αρχικά, σύμφωνα με τους ατομικούς, υπήρχαν τα κινούμενα άτομα και τοκενό.· Αυτά τα άτομα σχηματίζουν κάποτε, για άγνωστο λόγο, μια δίνη πουδιαχωρίζει τα όμοια από τα ανόμοια και συγκεντρώνει στο κέντρο τα μεγαλύτεραάτομα, δημιουργώντας τη γη.· Την ίδια στιγμή τα μικρότερα άτομα ωθούνται προς τα έξω.· Το σύνολο τυλίγεται από ένα είδος μεμβράνης ή χιτώνα.· Άλλα άτομα έρχονται σε επαφή με την περιστρεφόμενη μάζα και παρασύρονταιμέσα στη μεμβράνη.· Άλλα από αυτά αναφλέγονται λόγω της ταχύτητας περιστροφής και σχηματίζουνέτσι τα ουράνια σώματα.· Οι ατομικοί δέχονταν ότι υπάρχουν αναρίθμητοι κόσμοι που γεννιούνται καιαφανίζονται, με βάση το εξής σκεπτικό:–υπάρχουν αναρίθμητα άτομα και ένα άπειρο κενό.–επομένως δεν μπορεί να σχηματίστηκε μόνο ένας τέτοιος κόσμος. Δεν υπάρχει λόγοςγι’ αυτό.–όλοι οι κόσμοι δεν έχουν την ίδια δομή.–δεν έχουν όλοι τον ίδιο αριθμό ουρανίων σωμάτων και σε ορισμένους δεν υπάρχειζωή.–Η κοσμογονική διαδικασία έχει τυχαίο χαρακτήρα και γι’ αυτό δεν παράγει το ίδιοαποτέλεσμα.

Σελίδα 4