ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στη διδασκαλία του Επίκουρου γίνεται έντονα φανερή η μεγάλη στροφή που πήρε

η φιλοσοφική σκέψη των Ελλήνων από την εποχή του Σωκράτη Δεν πρόκειται πια για τη

γνώση που αναζητάται χωρίς πρακτικό σκοπό μόνο προς χάριν της ίδιας της γνώσης

τελικός σκοπός αυτής της laquoνέαςraquo φιλοσοφίας είναι μια τέτοια διάπλαση της ζωής που

να εξασφαλίζει στον άνθρωπο τον πιο υψηλό βαθμός ευτυχίας αυτόν τουλάχιστον που

μπορεί να αποκτηθεί

Όπως ολόκληρο το σύστημα του Επίκουρου κατευθύνεται βασικά προς αυτό το

laquoτέλοςraquo έτσι μπορεί και να γίνει κατανοητό μόνο απrsquo αυτό το ίδιο laquoτέλοςraquo Το μέγα

ζητούμενο λοιπόν είναι η τέλεια ηρεμία της ψυχής που εξασφαλίζεται με τον ίδιο

τρόπο έναντι της απειλής και του πειρασμού ndashοι επικούρειοι γενικά την παρομοιάζουν με

τη γαλήνη της θάλασσας - ενώ μεγάλοι εχθροί της είναι τα ακυριάρχητα πάθη ο φόβος

για τους υποτιθέμενα πεισματάρικους και εκδικητικούς εχθρούς η δεισιδαιμονική

ερμηνεία των φυσικών φαινομένων και ο φόβος του θανάτου Υπrsquo αυτή την έννοια ο

laquoευδαίμων βίοςraquo που στοιχειώνει την ηθική φιλοσοφία του Επίκουρου φαίνεται να

κατευθύνει τόσο την κοσμολογία όσο και τη γνωσιοθεωρία του Η ζωή για τον φιλόσοφο

είναι πράξη στην αναζήτηση της σοφίας και το αντίστροφο η [φιλο]σοφία είναι θητεία

και άσκηση στην ευδαίμονα ζωή

Συνεπώς η ερμηνευτική προσέγγιση της laquoΕπιστολής προς Μενοικέαraquo όπου

θίγονται προβλήματα ηθικά και θεολογικά προϋποθέτει τη διερεύνηση των θέσεων του

Επίκουρου περί φύσης με τις οποίες συνάπτονται και οι γνωσιοθεωρητικές του θέσεις

΄Ετσι αρχικά θα γίνει λόγος για τη γενική αντίληψή του περί φιλοσοφίας και περί της

τριμερούς της διάκρισης σε laquoκανονικόνraquo laquoφυσικόνraquo και laquoηθικόνraquo με έμφαση στο

γεγονός ότι τα δύο πρώτα μέρη συνδέονται προκειμένου να υπηρετήσουν το τρίτο το

laquoηθικόνraquo που συνιστά και το πιο πρωτότυπο μέρος της επικούρειας φιλοσοφίας

δεδομένου ότι η ηθική και η θεολογία του Επίκουρου δεν συνιστούν εκφράσεις

φιλοσοφικής έρευνας προς χάριν του εαυτού της αλλά μέσα για την πάλη ενάντια στην

παραδομένη θρησκεία της εποχής του Με τον τρόπο αυτό θα καταστεί δυνατή και η

πληρέστερη κατανόηση των ηθικών και θεολογικών τοποθετήσεων του φιλοσόφου όπως

εκφράζονται στην laquoΕπιστολή προς Μενοικέαraquo

2

Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Για τον Επίκουρο η φιλοσοφία έχει θεραπευτικό σκοπό και χρησιμότητα Συνιστά

την κορυφαία εκείνη πνευματική εκδήλωση του ανθρώπου και καθιστά εφικτή την

απαλλαγή του απrsquo όλη την παθολογία του βίου του Καθώς η ζωή συντίθεται από πλήθος

συμβάντων που προκαλούν σωματικά και ψυχικά άλγη με συνακόλουθο αποτέλεσμα την

ταραχή της ψυχής η ανθρώπινη ύπαρξη μοιάζει να καταδικάζεται καθημερινά στην

καθίζησή της μέσα στη νοσηρότητα και κατrsquo επέκταση στη φθορά Συνεπώς η

φιλοσοφική άσκηση έρχεται σαν φάρμακο μέσο αποκατάστασης της κλονισμένης υγείας

που δεν σημαίνει τίποτα περισσότερο από νίκη ενάντια σrsquo όλους αυτούς τους παράγοντες

που υποδουλώνουν τον άνθρωπο στερώντας του τη δυνατότητα να διάγει βίο ευδαίμονα

ή αλλιώς να γνωρίσει την ηδονή του βίου

Από μεθοδολογική άποψη ο Επίκουρος διαιρεί τη φιλοσοφία σε τρία μέρη στο

laquoκανονικόνraquo στο laquoφυσικόνraquo και στο laquoηθικόνraquo Ουσιαστικά όπως θα διακριβωθεί στη

συνέχεια το laquoκανονικόνraquo και το φυσικόνraquo συνάπτονται (Εἰώθασιν μέντοι τὸ κανονικὸν

ὁμοῦ τῷ φυσικῷ τάττειν1)

Το laquoκανονικόνraquo εκτίθεται σε ειδικό έργο του φιλοσόφου που φέρει και τον

ομώνυμο τίτλο ndashlaquoΚανώνraquo- και αφορά στη γνωσιοθεωρία του Επίκουρου όπου εξετάζεται

η γνώση και η δυνατότητα απόκτησής της η πηγή και το αντικείμενό της η διαδικασία

απόκτησής της και ο έλεγχος της αξιοπιστίας της

Το laquoφυσικόνraquo η φυσική θεωρία με άλλα λόγια αναφέρεται στη γένεση στη φθορά

και στη φύση γενικότερα είναι δηλ η κοσμολογία του φιλοσόφου

Η σύναψη δε της γνωσιολογίας και της κοσμολογίας έχει ως αποτέλεσμα να

θεωρείται η διαλεκτική laquoπαρέλκουσαraquo (=περιττή) καθώς στην επικούρεια φιλοσοφία

υποστηρίζεται πως είναι ικανή συνθήκη να προχωρούν οι φυσικοί ακολουθώντας τη

γλώσσα των πραγμάτων δηλ τις λέξεις που μεταχειρίζονται οι άνθρωποι για να

δηλώσουν τα πράγματα

Ι Το laquoφυσικόνraquoΗ φυσική θεωρία του Επίκουρου είναι βαθύτατα επηρεασμένη από την ατομική

θεωρία του Δημόκριτου μολονότι ως σημαντική διαφορά καταγράφεται ότι ο Επίκουρος

1 Διογένη Λαέρτιου Βίων και Γνωμῶν τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εύδοκιμησάντων τ ΙΙ Harvard University Press Cambridge Massachusetts London England 1991 X 30

3

αρνείται την αυστηρή αιτιοκρατία αφήνοντας έτσι τα περιθώρια στο να υπεισέλθει το

τυχαίο Μολαταύτα η θεωρία του Δημόκριτου που δεν αναγνώριζε τίποτα εκτός από τον

κενό χώρο και τα άτομα ήταν η κατάλληλη βάση για μια νέα ερμηνεία του κόσμου

χωρίς αγωνία μπροστά στο άλογο στοιχείο

Ο Επίκουρος δέχεται χωρίς ωστόσο να θεμελιώνει όπως ο Δημόκριτος το ἅ-

τμητον αυτών των στοιχείων των άφθαρτων υλικών οντοτήτων που είναι τα άτομα

βεβαιώνει την πληρότητά τους και τους αποδίδει χαρακτηριστικές ιδιότητες μέγεθος

σχήμα βάρος και κίνηση Τροποποιεί ωστόσο τη θεωρία του Δημόκριτου τόσο μόνον όσο

του χρειάζεται αφού θέτει ορισμένα laquoόριαraquo στα άτομα τόσο στον αριθμό των μορφών

τους όσο και στη διεύθυνση της κίνησής τους Τα άτομα δεν μπορούν να ξεπεράσουν ένα

μέγεθος που να αποκλείει τη θεατότητά τους και κινούνται με κάθετη κίνηση σαν να

πέφτουν στο κενό Ορισμένα όμως αποκλίνουν ελαφρά στην κίνησή τους από την

κάθετη διεύθυνση (παρέκκλισις) προκαλώντας έτσι τυχαίες συνενώσεις χωρίς τον

απαράβατο δεσμό της ανάγκης γεγονός που σπάζει την αδήριτη αλληλουχία αιτίου και

αποτελέσματος και επιδαψιλεύει στον κόσμο μια εξαιρετικά μεγάλη ποικιλία μορφών

Από την κίνηση τις περιπλοκές και τις συσπειρώσεις των ατόμων δημιουργούνται

τα σώματα οι αισθητές δηλ μορφές Είναι σαφές ότι οι αισθητές μορφές οι οποίες

πλέον υποπίπτουν άμεσα στις αισθήσεις μας συνιστούν απειράριθμες ποιοτικές σχέσεις

που προκύπτουν από τις διαπλέξεις ενός πεπερασμένου συνόλου πρωταρχικών στοιχείων

Εξυπακούεται βεβαίως ότι αυτές οι διαπλέξεις (συγκράσεις) γίνονται για να

ακολουθήσουν διαλύσεις κοκ Επιπλέον ισχύει ότι οι ποιότητες δεν έχουν σχέση με τα

άτομα Ποιότης γὰρ πᾶσα μεταβάλλει2

Σε ότι αφορά το κενό τούτο είναι η μόνη εκτός αισθήσεων και αισθητών

πραγματικότητα η οποία καθιστά δυνατή την κίνηση των ατόμων Αυτό ο Επίκουρος

επαναλαμβάνοντας τον Πλάτωνα το αποκαλεί laquoχώραν καὶ ἀναφῆ δύσινraquo που

αποδεικνύεται από τη θέση και την κίνηση των σωμάτων Σαφέστατα διακρίνεται από τις

ιδιότητες των σωμάτων όπως επίσης και από την κίνησή τους Αποτελεί δηλ απλή

προϋπόθεση και δεν λαμβάνεται ως καθαρός χώρος Πρόκειται με άλλα λόγια για ένα

ἄδηλον το οποίο συμπεραίνεται με το λογισμό Με τον τρόπο αυτό ο Επίκουρος

καταφάσκει στη σχέση χώρου και νου αφού το κενό τεκμαίρεται λογικο-νοητικά πράγμα

που σημαίνει ndashόπως θα αναφερθεί και στη συνέχεια- πως στη γνωσιοθεωρία του δεν έχει

αποκλειστεί η συμβολή του νου στην απόκτηση της γνώσης Ωστόσο για τον Επίκουρο

το κενό δεν έχει σπουδαιότητα παρά μόνο στο μέτρο που καθιστά δυνατή την κίνηση

των σωμάτων Εκτός του κενού και των σωμάτων είναι αδύνατο να συλληφθεί οτιδήποτε

άλλο εκτός των συνθέτων και κατά συμβεβηκός συνδυασμών τους Ο φιλόσοφος

επαναφέρει την έννοια του laquoπαντόςraquo εισηγούμενος πως το πᾶν είναι άπειρο3 είναι όμως

σαφές πως το άπειρο του Επίκουρου είναι το μη έχον πέρας το απεριόριστο Οι άπειροι

2 όπ Χ 543 όπ Χ 41 Τὸ γὰρ πεπερασμένον ἄκρον ἔχει τὸ δrsquo ἄκρον παρrsquo ἕτερον τι θεωρεῖται lt τὸ δὲ πᾶν οὐ παρrsquo ἕτερον θεωρεῖταιgt

4

κόσμοι που είναι δυνατό να δημιουργηθούν οφείλονται στις πρωτογενείς ιδιότητες των

ατόμων και στο κενό εφrsquo όσον δεν υπάρχει συγκεκριμένος περιορισμός κινήσεων4

ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo

1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγοςΣτον laquoΚανόναraquo του ο Επίκουρος μας πληροφορεί ότι κριτήρια της αλήθειας είναι

οι αισθήσεις οι προλήψεις και τα πάθη Η αίσθηση είναι η κύρια πηγή γνώσης και

υφίσταται ως καθαρή λειτουργία στην οποία δεν μπορούμε να προσθέσουμε ή να

αφαιρέσουμε οτιδήποτε Είναι θα λέγαμε τυφλή δύναμη που δεν υπάγεται σε καμιά

άλλη υπάρχει έξω από κάθε λόγο ως προ-αφετηρία ή ως διαρκής αφετηρία η οποία

κατοπτρίζει την πραγματικότητα5 Επιπλέον οι αισθήσεις δεν αλληλοεπηρεάζονται ούτε

οι ομοιογενείς ούτε οι ετερογενείς Υπάρχει μάλιστα ισορροπία ομοιογενών και

ετερογενών αισθήσεων η οποία άλλωστε συνιστά και προϋπόθεση της αρμονικής

συνεργασίας τους Δεν μπορούμε να απορρίψουμε ή να εξαιρέσουμε μια αίσθηση χωρίς

να επέλθει συνταραχή σε όλες τις άλλες και άρα απώλεια του κριτηρίου αληθείας

Αγνόηση μιας συγκεκριμένης αίσθησης συναπαιτεί και διαγραφή όλων των παραστάσεων

που της ανήκουν Οι τελευταίες όμως συμβάλλουν στην αρμονική και έγκυρη

συνεκτίμηση της πραγματικότητας άρα πιθανή διασάλευση αυτής της ισορροπίας

αφανίζει τη γνώση Σε περίπτωση καθολικής στέρησης των αισθήσεων συμβαίνει

θάνατος

Στο σημείο αυτό βέβαια οφείλουμε να διευκρινίσουμε πως ο Επίκουρος ταυτίζει

αίσθηση και αισθάνεσθαι Υπάρχει ασφαλώς αμεσότητα μεταξύ αίσθησης και

αισθάνεσθαι αλλά το τελευταίο προϋποθέτει το πνεύμα με έκφραση το λόγο Ο

φιλόσοφος είναι απόλυτος και ερμηνεύει το αισθάνεσθαι αισθησιαρχικά Για τον

Επίκουρο laquoπᾶς λόγος ἀπὸ τῶν αἰσθήσεων ἤρτηταιraquo6 Βέβαια χωρίς το αισθάνεσθαι δεν

υπάρχει δυνατότητα λογίζεσθαι τόσο όμως αυτό όσο και η γενικότερη νοητική

λειτουργία εξαρτώνται από την καθαρή αίσθηση Με την αίσθηση δημιουργούνται οι

έννοιες που δεν συνιστούν παρά μνήμη του πολλάκις ἔξωθεν φανέντος και καθίστανται

τύποι οι οποίοι λειτουργούν πια ως κέντρα ως προ-ληπτικά κέντρα σε κάθε

συγκεκριμένη περίπτωση Με βάση τις έννοιες ο άνθρωπος διαρθρώνει λέξεις και

σχηματίζει προτάσεις με νόημα νοώντας τους τύπους της πραγματικότητας τα είδωλά

4 όπ Χ 45 οὐ γὰρ κατηνάλωνται αἱ τοιοῦτοι ἄτομοι ἐξ ὧν ἂν γένοιτο κόσμος ἢ ὑφrsquo ὧν ἂν ποιηθείη οὐτrsquo εἰς ἕνα οὐτrsquo εἰς πεπερασμένους οὔθrsquo ὅσοι τοιοῦτοι οὔθrsquo ὅσοι διάφοροι τούτοις ὥστε οὐδὲν τὸ ἐμποδοστατῆσον ἐστι πρὸς τὴν ἀπειρίαν τῶν κόσμων 5 όπ Χ 31 Οὔτε γὰρ ὑφrsquo αὑτῆς οὔτε ὑφrsquo ἑτέρου κινηθεῖσα δύναταὶ τι προσθεῖναι ἢ ἀφελεῖν6 όπ Χ 32

5

της ακόμη κι αν δεν υφίσταται τη στιγμή εκείνη το ανάλογο αισθητηριακό ερέθισμα Τα

δε είδωλα με τη σειρά τους [τύποι ὁμοιοσχήμονες τοῖς στερεμνίοις]7 είναι λεπτά

laquoομοιώματαraquo των πραγμάτων που αν δεν μεσολαβεί εμπόδιο αποστέλλονται δια του

κενού σε τάχιστο χρόνο και παρουσιάζουν την εικόνα των αντικειμένων

Περιγράφοντας λοιπόν συνοπτικά τη διαδικασία της αντίληψης οι αισθήσεις

προϋποτίθενται τα είδωλα καθίστανται προλήψεις ή καταλήψεις ή laquoκαθολικαί νοήσειςraquo

(έννοιες) Ωστόσο είναι φανερό πως δεν μπορεί να νοήσει ο άνθρωπος πριν να

συνειδητοποιήσει την ενάργεια του αντικειμένου κρίσης Τούτο σημαίνει πως αληθείς

έννοιες είναι αυτές που επιμαρτυρούνται ή δεν διαψεύδονται από τα δεδομένα των

αισθήσεων ή γενικότερα την πραγματικότητα

Υπάρχει ωστόσο και η δυνατότητα λάθους καθώς συμβαίνει να δέχεται ο

άνθρωπος είδωλα που μοιάζουν με τις έννοιες που έχει ήδη σχηματίσει αλλά δεν

ταυτίζονται μrsquo αυτές είδωλα τα οποία έχουν αλλοιωθεί ή παραποιηθεί από παρεμβολή

αντικειμένων κοκ με συνέπεια το σφάλμα την εσφαλμένη εντύπωση και συνεπώς την

εσφαλμένη γνώση Άλλοτε πάλι επεμβαίνει η φαντασία που μπορεί επίσης να

δημιουργήσει ψευδείς ὑπολήψεις ἢ δόξας8

Τέλος κριτήρια αληθείας θεωρούνται από τον Επίκουρο και τα συναισθήματα

(πάθη) ο πόνος και η ηδονή Η βίωσή τους συνιστά ασφαλές μέσο ελέγχου της

πραγματικότητας και δόμησης μιας στέρεης γνώσης γιrsquo αυτήν ώστε να κατευθύνεται

ανάλογα και η συμπεριφορά του ανθρώπου

2 Ψυχή Για τον Επίκουρο είναι αδιαμφισβήτητη η υλικότητα της ψυχής η οποία διαχέεται

σrsquo όλο το σώμα Η ψυχή συνιστά μια συνένωση ατόμων είναι δηλ και αυτή μια ατομική

δομή που διαλύεται μετά το θάνατο μολονότι τα συναποτελούντα αυτήν άτομα

διατηρούνται αφού ndashόπως ορίζει η κοσμολογία του φιλοσόφου- όλα τα άτομα είναι

άφθαρτα

Ως εκτεινόμενη σε όλο το σώμα φαίνεται να έχει δύο ευδιάκριτες περιοχές το

ἄλογον και το λογικόν το πρώτο είναι εγκατεσπαρμένο σε όλο το σώμα πλην του

θώρακος στο οποίο εδρεύει το λογικό μέρος επειδή εκεί εκδηλώνονται καταστάσεις που

ο Επίκουρος ονομάζει πάθη ευκινησίες και διανοήσεις Όπως είναι βέβαιο πως με την

παύση των αισθήσεων επέρχεται θάνατος κατά παρόμοιο τρόπο ο άνθρωπος πεθαίνει αν

παύσει να λειτουργεί αυτό το μέρος της ψυχής Χωρία του φιλοσόφου μας πληροφορούν

7 όπ Χ 468 όπ Χ 50

6

ότι ἡ ψυχὴ αἰσθήσεως τὴν πλείστην αἰτίαν δεῖ κατέχειν9 χωρίς ωστόσο να ταυτίζεται

απόλυτα με την αίσθηση γεγονός που περιβάλλει με απροσδιοριστία τη φύση του

λογικού μέρους της ψυχής δηλ το αν έχει άλλη προέλευση αν είναι αυτόνομο ή

παράγεται απrsquo τις αισθήσεις

Υπάρχουν όμως υπαινιγμοί που λειτουργούν αποσαφηνιστικά ως προς το

πρόβλημα Η ψυχή προκαλεί την πλείστη αιτία της αίσθησης παράλληλα όμως

διαπιστώνεται αρμονία και ισορροπία σε όλη τη σωματική διάπλαση που οφείλεται στη

γενικότατη σωματική συμπάθεια στην αλληλεγγύη των μελών του σώματος Ωστόσο

όλος ο οργανισμός μετέχει της αισθήσεως αλλά δεν έχει όλες τις αισθησιακές

καταλληλότητες Οι τελευταίες του προσφέρονται συμπαθητικά από την αίσθηση

σύμπτωμα χωρίς το οποίο δεν υπάρχει ζωή Έτσι η ψυχή συνέχει όλο τον οργανισμό με

τη λειτουργική συμπάθεια της αισθήσεως Αν ένα μέρος του σώματος χαθεί αποκοπεί ή

φθαρεί χάνει μεν την αίσθηση αλλά το υπόλοιπο σώμα συνεχίζει να λειτουργεί

Διενωμένη με τη σωματικότητα η ψυχή διαφοροποιείται σημαντικά μόνο ως προς το

κενό Αν ασώματο είναι μόνο το κενό10 η δύναμη η κίνηση οι μεταβολές οφείλονται

ασφαλώς στο αισθητό κι έτσι αποκαλύπτεται τόσο η καταγωγή της ψυχής όσο και οι

ανώτερες δυνάμεις της κυρίως αυτή της διάνοιας Βέβαια προκύπτουν δυσκολίες

συνδυασμού του τυχαίου απrsquo το οποίο παράγεται η αίσθηση και των νοητικών

καταλληλοτήτων από τις οποίες παράγεται ο λόγος Αυτές όμως οι δυσκολίες είναι

κοινές σε όλες τις αισθησιαρχικές γνωσιοθεωρίες Το πρόβλημα ωστόσο μπορεί να

παραβλεφθεί με τη διαπίστωση ότι το σύστημα του Επίκουρου υποκρύπτει μια

αναμφισβήτητη σοφία που συνίσταται στη βαθύτερη ενότητα κοσμολογίας και

ανθρωπολογίας

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo

Η οντολογία του Επίκουρου προσδιορίζει αποφασιστικά και τη θεωρία του για τον

άνθρωπο Εκκινώντας από θέσεις αυστηρά υλιστικές που ακυρώνουν κάθε άποψη

σύμφωνα με την οποία η φύση βασίζεται στην τελεολογία την πρόνοια και τη θεότητα

και συνθέτοντας παράλληλα μια εμπειριοκρατική γνωσιοθεωρία που στηρίζει κάθε πράξη

στην αίσθηση ο Επίκουρος πέτυχε τη διατύπωση μιας εξαιρετικά πρωτότυπης ηθικής

θεωρίας Η ηθική του θεωρία υπηρετεί πιστά και απαρέγκλιτα τη ζωή ως συλλειτουργία

9 όπ Χ 63-6410 όπ Χ 67

7

ατόμων καταγγέλλοντας ότι την ευτελίζει και την ποδηγετεί και διδάσκοντας την

αναζήτηση της ευδαιμονίας και της ελευθερίας

Στο προς εξέταση έργο του Επίκουρου εκτίθενται αρχικά οι προϋποθέσεις για την

ευδαιμονία δηλ η απαλλαγή από το φόβο των θεών και του θανάτου και κατόπιν

αναλύεται η ουσία της μακαρίας ζωής και οι τρόποι εξασφάλισής της

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ

1 ΟΙ ΘΕΟΙ Οι θεοί για τον Επίκουρο αποτελούνται από συνενώσεις ατόμων που περνούν

μακαρία ζωή μέσα στους διακοσμικούς χώρους (μετακόσμια intermundia) χωρίς να

συμμετέχουν οπωσδήποτε στα εσωκοσμικά γεγονότα και στις υποθέσεις των ανθρώπων

Είναι όντα τα οποία κοσμούνται με τελειότητα και τους ανήκει η απόλυτη ευδαιμονία και

όχι η ανθρώπινη η οποία εξαρτάται από την προσθήκη ή την αφαίρεση των ηδονών11

Ο Φιλόδημος αναφέρει ότι στο σωζόμενο απόσπασμα από το χαμένο έργο του

laquoΠερί θεῶνraquo ο Επίκουρος διατύπωσε κατηγορηματικά την άποψη πως το ον που έχει

τέλεια φύση πρέπει να είναι απολύτως νοητό και να μην νοείται σαν να ήταν αισθητό

Κατrsquo επέκταση οι θεοί ως μη αισθητά όντα (ἄδηλα) μπορούν να γίνουν γνωστοί στον

άνθρωπο με βάση τις ενδείξεις που δίνουν τα φαινόμενα κατrsquo αναλογία ή ομοιότητα και

η γνώση αυτή να είναι εναργής Μάλιστα μέχρις ενός σημείου αυτή η σύλληψη των

θεών είναι κοινή σύλληψη των ανθρώπων

Ωστόσο ο Επίκουρος διαφοροποιείται από την κοινή θρησκευτική πίστη με τις

δεισιδαιμονίες και τις δοξασίες της λαϊκής θρησκευτικότητας Ενώ δηλαδή υπάρχει

σαφές και εναργές θρησκευτικό ένστικτο οι άνθρωποι δεν διαφυλάσσουν στο νου τους

τους θεούς όπως τους έχουν συλλάβει αρχικά Μάλιστα αποκαλεί ασέβεια όχι την

αναίρεση των θεών των πολλών αλλά την πράξη που προσαρμόζει τους θεούς και τη

μακαριότητά τους στις εσφαλμένες δοξασίες των πολλών Όταν τα καλά και τα κακά οι

ωφέλειες και οι βλάβες αποδίδονται στους καλούς και στους κακούς θεούς τότε ο

Επίκουρος διαπιστώνει ένα πλέγμα ψευδών υπολήψεων του απαίδευτου όχλου που

αδυνατεί να κατανοήσει ότι υπερβαίνει τις δικές του ιδιότητες

Έτσι η θεολογία του Επίκουρου συνιστά έναν τρόπο απόρριψης της λαϊκής

θρησκείας και αποχωρισμού του θεϊκού από το κοσμικό με σαφή πρόθεση να

απομακρυνθεί κάθε φόβος και δεισιδαιμονία Η επικούρεια ευσέβεια ισοδυναμεί με τη

σύλληψη του θεού ως προτύπου μακαριότητας και αφομοιώνεται από την προσπάθεια

του ανθρώπου να αποκτήσει την ευδαιμονία

11 Φιλοδήμου Περί Εὐσεβείας 1337

8

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ

Το βασικό επιχείρημα του Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου που συνέχει

τους ανθρώπους και τους οδηγεί στο να επιζητούν τη διαρκέστερη αλλ΄ όχι και την

ευδαιμονέστερη ζωή συνοψίζεται στη φράση laquoΣτέρησις γὰρ αἰσθήσεως ὁ θάνατοςraquo12 Αν

λοιπόν η ανθρώπινη ζωή περιορίζεται στο διάστημα λειτουργίας των αισθήσεων

αφαιρείται κάθε πόθος αθανασίας και ο άνθρωπος προσηλώνεται στο παρόν Παράλληλα

το φρικωδέστερο του θανάτου αίρεται αφού ο θάνατος laquoοὐ πάρεστινraquo δεν υπάρχει

Όταν επέρχεται laquoτόθrsquo ἡμεῖς οὐκ ἐσμένraquo τότε δεν υπάρχει ο άνθρωπος κατά τρόπο που

τελικά ο θάνατος δεν αναφέρεται ούτε στους ζωντανούς ούτε στους νεκρούς

Αν θεωρηθεί πως σοβαρό εμπόδιο για την αποδοχή του επιχειρήματος του

Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου είναι το ενδεχόμενο αθανασίας της ψυχής

τότε η απάντηση έγκειται στην οντολογική θεωρία του φιλοσόφου απrsquo όπου με σαφήνεια

τεκμαίρεται πως με την έλευση του σωματικού θανάτου διαλύεται και η ψυχή ως υλική

ύπαρξη επίσης

Υπrsquo αυτή την έννοια ο Επίκουρος προτείνει την ένσοφη αντιμετώπιση του

θανάτου Ο σοφός δεν φοβάται το θάνατο και υπηρετεί τη ζωή επιλέγοντας ανάμεσα

στις απολαύσεις εκείνες που θα του εξασφαλίσουν ευδαιμονία στο παρόν και ανώδυνο

θάνατο στο μέλλον Επιπλέον η ανθρώπινη ζωή είναι συνυφασμένη με την αβεβαιότητα

του μέλλοντος και τη μοναδική βεβαιότητα του παρόντος Συνεπώς κάθε πίστη στην επrsquo

άπειρον διαιώνιση της ύπαρξης όπως και κάθε πεισιθάνατη αντιμετώπιση του βίου

συντείνουν απλώς στην απομάκρυνση από την ευδαιμονία

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ

Από τις επιθυμίες υποστηρίζει ο Επίκουρος άλλες είναι φυσικές και άλλες

μάταιες Από τις φυσικές άλλες είναι αναγκαίες και άλλες όχι Οι φυσικές και αναγκαίες

αφορούν στη διατήρηση της ζωής στην αρμονική λειτουργία του σώματος και τέλος

στην ψυχική υγεία Οι φυσικές και μη αναγκαίες αναφέρονται σε περιττές ή πολυτελείς

απολαύσεις όπως πχ η απόλαυση του φαγητού ενώ ως παράδειγμα μάταιης και μη

αναγκαίες επιθυμίας θα μπορούσε να αναφερθεί η αφιέρωση των ανδριάντων

Ο φιλόσοφος στρέφει βέβαια την προσοχή του στις φυσικές και αναγκαίες

επιθυμίες καθώς η ικανοποίησή τους εξασφαλίζει βίον ἡδύν και προσανατολίζει τον

άνθρωπο προς την αρετή Η αρετή είναι συμφυής με την ηδεία ζωή και η ηδεία ζωή

αντίστοιχα είναι αχώριστη από την αρετή Είναι προφανές ότι ο Επίκουρος αποσκοπεί

στον εναρμονισμό των φυσικών επιθυμιών με την ευδαιμονία Ωστόσο η ικανοποίηση

12 Διογένη Λαέρτιου μν έργ Χ 124

9

των φυσικών επιθυμιών συνιστά θα λέγαμε προϋπόθεση που μαρτυρά την απουσία ή την

αποδέσμευση από τα πάθη Προεκτείνοντας τη θετική διάσταση της αρετής η οποία

πληρώνει θετικά τη συνείδηση και οδηγεί στη μακαριότητα σημαντικό ρόλο

διαδραματίζει η ηδονή

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ

Είναι γνωστό πως ο επικουρισμός συνδέεται στενά με τις ηδονές χωρίς όμως να

σχετίζεται άμεσα με τον ηδονισμό Η ηδονή αν και συνιστά καθαυτή αγαθό και η

επιδίωξή της είναι φυσική κίνηση του ανθρώπινου οργανισμού δεν είναι απόλυτος

αυτοσκοπός Συμβάλλει οπωσδήποτε και θετικότατα στην ευδαιμονία αλλά δεν αποτελεί

αποκλειστικό κριτήριο καθώς τίθεται εντός ορίων όπως άλλωστε συμβαίνει και στην

περίπτωση του πόνου Αυτό σημαίνει πως μολονότι οὐδεμία ἡδονὴ καθrsquo ἑαυτό κακόν

υπάρχουν ηδονές υπερβολικές και καταχρηστικές που επιφέρουν οχλήσεις και

αποτρέπουν από την ευτυχία Κατrsquo αναλογία ενώ ο πόνος είναι δεινό τούτο δεν σημαίνει

πως πρέπει πάντοτε να αποφεύγεται Ο άνθρωπος οφείλει να προβαίνει συνεχώς σε

συγκριτική μέτρησηεπισκόπηση των κατά περίσταση συμφερόντων και μη συμφερόντων

Επομένως ότι διδάσκει κυρίως ο Επίκουρος αναλύοντας την έννοια της ηδονής είναι

(1) η αποβολή της ιδέας της ριψοκίνδυνης ευτυχίας και (2) η διατήρηση της αισιοδοξίας

και της αυτοκυριαρχίας του ακόμη και σε συνθήκες πόνου

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ

Για την επίτευξη της πραγματικής ηδονής απαιτείται απόκτηση του μέγιστου

αγαθού της φρόνησης Σαφέστατα για τον Επίκουρο μέγιστο αγαθό είναι η φρόνησις ἐξ

ἧς πᾶσαι λοιπαὶ πεφύκασιν ἀρεταὶ13 Είναι ο σοφός λογισμός που εξουδετερώνει τις

δυσκολίες ή επιρρώνει την ένσοφη τη θετική αντιμετώπιση των δυσκολιών Η έννοια της

φρόνησις σημαίνει τον νήφοντα τον αγρυπνούντα λογισμό που συνιστά την προϋπόθεση

του ἡδέος βίου Αν ως ηδονή ορίζεται στη γενικότητά του το ευχάριστο συναίσθημα

αίσθημα ή βίωμα που καλύπτει όλη την ψυχική δεκτικότητα προσφέροντας στον

άνθρωπο άπειρη ικανοποίηση άρα τον οδηγεί στην ευτυχία δηλ θεωρούμε την

επικούρεια ηθική ευδαιμονιστική και όχι ηδονοθηρική τότε η φρόνηση είναι απαραίτητη

προϋπόθεση μιας τέτοιας κατάκτησης

13 όπ Χ 132140

10

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ

Από την ακροτελεύτια φράση της laquoΕπιστολής προς Μενοικέαraquo σκιαγραφείται με

σαφήνεια η ανθρώπινη προσωπικότητα που μπορεί να πετύχει την κατάκτηση της

μακαριότητας Ο άνθρωπος που υπερβαίνει τη θνητότητά του ακριβώς επειδή ζει μέσα

σε αθάνατα αγαθά είναι ο σοφός Ο σοφός της επικούρειας σκέψης έχει απαλλαγεί από

το φόβο του θανάτου και των θεών που πλάθονται κατrsquo εικόνα και καθrsquo ομοίωση των

πνευματικά ενδεών ανθρώπων Κατανοεί και ερμηνεύει τα φυσικά φαινόμενα χωρίς

δεισιδαιμονίες και αυθαίρετες εικασίες Στέκεται στον κόσμο των ηδονών και

ταυτόχρονα στον κόσμο της υπέρβασής τους καθώς μπορεί να διακρίνει ορθά τις

επιθυμίες και να τηρεί το καλό Αρνείται την αυστηρή αιτιοκρατία των φυσικών και το

ρόλο του πεπρωμένου κι εναντιώνεται στην υπερτίμηση της τύχης ως παράγοντα από

τον οποίο εξαρτάται κατrsquo αποκλειστικότητα ο μάκαρ βίος Με αυτό το πνεύμα αταραξίας

αναγνωρίζει το αυτεξούσιο της ανθρώπινης ύπαρξης και τονίζει την ελευθερία της

βούλησης Προικισμένος με τη φρόνηση και τη γαλήνη ο σοφός μπορεί να απολαύσει τον

ευδαίμονα βίο τις νηφάλιες καταστάσεις πλήρωσης και ευγενούς ικανοποίησης

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Με αφετηρία το οντολογικό του σύστημα απrsquo το οποίο ήταν εξ ορισμού

απορριπτέα κάθε ντετερμινιστική μεταφυσική ή εξωλογική αντίληψη ο Επίκουρος

ανέπτυξε μια γνωσιοθεωρία που απέβλεπε στο να απαλλάξει τον άνθρωπο από τα πάθη

της ψυχής και της διάνοιας Απώτερος ωστόσο σκοπός του ήταν μrsquo αυτόν τον τρόπο να

υποδείξει το δρόμο προς την ευδαιμονία την ειρήνη της ψυχής

Φόβοι για τους θεούς για το θάνατο για τα φυσικά φαινόμενα και επιθυμίες που

η απώθηση αλλά και η ικανοποίησή τους μπορούν να προκαλέσουν πόνο ndashζητήματα

κεφαλαιώδη που πραγματεύεται όλη η αρχαιοελληνική φιλοσοφία- βρήκαν την απάντησή

τους στην επικούρεια σκέψη τόσο μέσα από μια αυστηρά υλιστική θεώρηση του κόσμου

όσο και από μια εμπειριοκρατική γνωσιολογία τις οποίες κατηύθυνε η ευδαιμονιστική

ηθική ΄Ετσι η ηδονή αποχωρισμένη από την τάξη των παθών έγινε τελικός σκοπός

κάθε ανθρώπινης προσπάθειας Πρόκειται για την ηδονή που εξασφαλίζει την εσωτερική

γαλήνη την ἀλυπία η οποία κατακτάται από τον άνθρωπο σε βάθος καθόσον έχει

αποκτήσει και τη γνώση που τον καθιστά στην πράξη γνώστη της αλήθειας και

περαιτέρω υποκείμενο της ιστορίας του

11

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1 Επίκουρος Ἠθική Εξάντας [σειρά Αρχαίοι Έλληνες Συγγραφείς] Αθήνα 1991

2 Λαέρτιος Διογένης Βίων καὶ Γνωμῶν τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων τ ΙΙ

Harvard University Press Cambridge Massachusetts London England 1991

3 Lesky Albin Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας Αφοί Κυριακίδη

Θεσσαλονίκη 1981

4 Sharples RW Στωικοί Επικούρειοι και Σκεπτικοί μτφρ Μ Λυπουρλή Γ

Αβραμίδης Θύραθεν Θεσσαλονίκη 2002

5 Vegetti M Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας μτφρ Γ Δημητρακόπουλος Τραυλός

Αθήνα 2000

12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΕΙΣΑΓΩΓΗ- 2 -

Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ- 3 -

Ι ΤΟ laquoΦΥΣΙΚΌΝraquo- 4 -

ΙΙ ΤΟ laquoΚΑΝΟΝΙΚΌΝraquo- 5 -

1 ΑΊΣΘΗΣΗ ΠΑΡΆΣΤΑΣΗ ΈΝΝΟΙΑ ΛΌΓΟΣ- 5 -

2 ΨΥΧΉ- 6 -

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo- 8 -

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ- 8 -

1 ΟΙ ΘΕΟΙ- 8 -

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ- 9 -

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ- 10 -

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ- 10 -

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ- 10 -

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ- 11 -

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ- 11 -

ΕΠΙΛΟΓΟΣ- 12 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- 13 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ- 14 -

13

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ
• Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
• Ι Το laquoφυσικόνraquo
• ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo
• 1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγος
• 2 Ψυχή
• Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo
• Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ
• 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
• 2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
• ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ
• 1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ
• 2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ
• 3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ
• 4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ
• ΕΠΙΛΟΓΟΣ
• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Για τον Επίκουρο η φιλοσοφία έχει θεραπευτικό σκοπό και χρησιμότητα Συνιστά

την κορυφαία εκείνη πνευματική εκδήλωση του ανθρώπου και καθιστά εφικτή την

απαλλαγή του απrsquo όλη την παθολογία του βίου του Καθώς η ζωή συντίθεται από πλήθος

συμβάντων που προκαλούν σωματικά και ψυχικά άλγη με συνακόλουθο αποτέλεσμα την

ταραχή της ψυχής η ανθρώπινη ύπαρξη μοιάζει να καταδικάζεται καθημερινά στην

καθίζησή της μέσα στη νοσηρότητα και κατrsquo επέκταση στη φθορά Συνεπώς η

φιλοσοφική άσκηση έρχεται σαν φάρμακο μέσο αποκατάστασης της κλονισμένης υγείας

που δεν σημαίνει τίποτα περισσότερο από νίκη ενάντια σrsquo όλους αυτούς τους παράγοντες

που υποδουλώνουν τον άνθρωπο στερώντας του τη δυνατότητα να διάγει βίο ευδαίμονα

ή αλλιώς να γνωρίσει την ηδονή του βίου

Από μεθοδολογική άποψη ο Επίκουρος διαιρεί τη φιλοσοφία σε τρία μέρη στο

laquoκανονικόνraquo στο laquoφυσικόνraquo και στο laquoηθικόνraquo Ουσιαστικά όπως θα διακριβωθεί στη

συνέχεια το laquoκανονικόνraquo και το φυσικόνraquo συνάπτονται (Εἰώθασιν μέντοι τὸ κανονικὸν

ὁμοῦ τῷ φυσικῷ τάττειν1)

Το laquoκανονικόνraquo εκτίθεται σε ειδικό έργο του φιλοσόφου που φέρει και τον

ομώνυμο τίτλο ndashlaquoΚανώνraquo- και αφορά στη γνωσιοθεωρία του Επίκουρου όπου εξετάζεται

η γνώση και η δυνατότητα απόκτησής της η πηγή και το αντικείμενό της η διαδικασία

απόκτησής της και ο έλεγχος της αξιοπιστίας της

Το laquoφυσικόνraquo η φυσική θεωρία με άλλα λόγια αναφέρεται στη γένεση στη φθορά

και στη φύση γενικότερα είναι δηλ η κοσμολογία του φιλοσόφου

Η σύναψη δε της γνωσιολογίας και της κοσμολογίας έχει ως αποτέλεσμα να

θεωρείται η διαλεκτική laquoπαρέλκουσαraquo (=περιττή) καθώς στην επικούρεια φιλοσοφία

υποστηρίζεται πως είναι ικανή συνθήκη να προχωρούν οι φυσικοί ακολουθώντας τη

γλώσσα των πραγμάτων δηλ τις λέξεις που μεταχειρίζονται οι άνθρωποι για να

δηλώσουν τα πράγματα

Ι Το laquoφυσικόνraquoΗ φυσική θεωρία του Επίκουρου είναι βαθύτατα επηρεασμένη από την ατομική

θεωρία του Δημόκριτου μολονότι ως σημαντική διαφορά καταγράφεται ότι ο Επίκουρος

1 Διογένη Λαέρτιου Βίων και Γνωμῶν τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εύδοκιμησάντων τ ΙΙ Harvard University Press Cambridge Massachusetts London England 1991 X 30

3

αρνείται την αυστηρή αιτιοκρατία αφήνοντας έτσι τα περιθώρια στο να υπεισέλθει το

τυχαίο Μολαταύτα η θεωρία του Δημόκριτου που δεν αναγνώριζε τίποτα εκτός από τον

κενό χώρο και τα άτομα ήταν η κατάλληλη βάση για μια νέα ερμηνεία του κόσμου

χωρίς αγωνία μπροστά στο άλογο στοιχείο

Ο Επίκουρος δέχεται χωρίς ωστόσο να θεμελιώνει όπως ο Δημόκριτος το ἅ-

τμητον αυτών των στοιχείων των άφθαρτων υλικών οντοτήτων που είναι τα άτομα

βεβαιώνει την πληρότητά τους και τους αποδίδει χαρακτηριστικές ιδιότητες μέγεθος

σχήμα βάρος και κίνηση Τροποποιεί ωστόσο τη θεωρία του Δημόκριτου τόσο μόνον όσο

του χρειάζεται αφού θέτει ορισμένα laquoόριαraquo στα άτομα τόσο στον αριθμό των μορφών

τους όσο και στη διεύθυνση της κίνησής τους Τα άτομα δεν μπορούν να ξεπεράσουν ένα

μέγεθος που να αποκλείει τη θεατότητά τους και κινούνται με κάθετη κίνηση σαν να

πέφτουν στο κενό Ορισμένα όμως αποκλίνουν ελαφρά στην κίνησή τους από την

κάθετη διεύθυνση (παρέκκλισις) προκαλώντας έτσι τυχαίες συνενώσεις χωρίς τον

απαράβατο δεσμό της ανάγκης γεγονός που σπάζει την αδήριτη αλληλουχία αιτίου και

αποτελέσματος και επιδαψιλεύει στον κόσμο μια εξαιρετικά μεγάλη ποικιλία μορφών

Από την κίνηση τις περιπλοκές και τις συσπειρώσεις των ατόμων δημιουργούνται

τα σώματα οι αισθητές δηλ μορφές Είναι σαφές ότι οι αισθητές μορφές οι οποίες

πλέον υποπίπτουν άμεσα στις αισθήσεις μας συνιστούν απειράριθμες ποιοτικές σχέσεις

που προκύπτουν από τις διαπλέξεις ενός πεπερασμένου συνόλου πρωταρχικών στοιχείων

Εξυπακούεται βεβαίως ότι αυτές οι διαπλέξεις (συγκράσεις) γίνονται για να

ακολουθήσουν διαλύσεις κοκ Επιπλέον ισχύει ότι οι ποιότητες δεν έχουν σχέση με τα

άτομα Ποιότης γὰρ πᾶσα μεταβάλλει2

Σε ότι αφορά το κενό τούτο είναι η μόνη εκτός αισθήσεων και αισθητών

πραγματικότητα η οποία καθιστά δυνατή την κίνηση των ατόμων Αυτό ο Επίκουρος

επαναλαμβάνοντας τον Πλάτωνα το αποκαλεί laquoχώραν καὶ ἀναφῆ δύσινraquo που

αποδεικνύεται από τη θέση και την κίνηση των σωμάτων Σαφέστατα διακρίνεται από τις

ιδιότητες των σωμάτων όπως επίσης και από την κίνησή τους Αποτελεί δηλ απλή

προϋπόθεση και δεν λαμβάνεται ως καθαρός χώρος Πρόκειται με άλλα λόγια για ένα

ἄδηλον το οποίο συμπεραίνεται με το λογισμό Με τον τρόπο αυτό ο Επίκουρος

καταφάσκει στη σχέση χώρου και νου αφού το κενό τεκμαίρεται λογικο-νοητικά πράγμα

που σημαίνει ndashόπως θα αναφερθεί και στη συνέχεια- πως στη γνωσιοθεωρία του δεν έχει

αποκλειστεί η συμβολή του νου στην απόκτηση της γνώσης Ωστόσο για τον Επίκουρο

το κενό δεν έχει σπουδαιότητα παρά μόνο στο μέτρο που καθιστά δυνατή την κίνηση

των σωμάτων Εκτός του κενού και των σωμάτων είναι αδύνατο να συλληφθεί οτιδήποτε

άλλο εκτός των συνθέτων και κατά συμβεβηκός συνδυασμών τους Ο φιλόσοφος

επαναφέρει την έννοια του laquoπαντόςraquo εισηγούμενος πως το πᾶν είναι άπειρο3 είναι όμως

σαφές πως το άπειρο του Επίκουρου είναι το μη έχον πέρας το απεριόριστο Οι άπειροι

2 όπ Χ 543 όπ Χ 41 Τὸ γὰρ πεπερασμένον ἄκρον ἔχει τὸ δrsquo ἄκρον παρrsquo ἕτερον τι θεωρεῖται lt τὸ δὲ πᾶν οὐ παρrsquo ἕτερον θεωρεῖταιgt

4

κόσμοι που είναι δυνατό να δημιουργηθούν οφείλονται στις πρωτογενείς ιδιότητες των

ατόμων και στο κενό εφrsquo όσον δεν υπάρχει συγκεκριμένος περιορισμός κινήσεων4

ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo

1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγοςΣτον laquoΚανόναraquo του ο Επίκουρος μας πληροφορεί ότι κριτήρια της αλήθειας είναι

οι αισθήσεις οι προλήψεις και τα πάθη Η αίσθηση είναι η κύρια πηγή γνώσης και

υφίσταται ως καθαρή λειτουργία στην οποία δεν μπορούμε να προσθέσουμε ή να

αφαιρέσουμε οτιδήποτε Είναι θα λέγαμε τυφλή δύναμη που δεν υπάγεται σε καμιά

άλλη υπάρχει έξω από κάθε λόγο ως προ-αφετηρία ή ως διαρκής αφετηρία η οποία

κατοπτρίζει την πραγματικότητα5 Επιπλέον οι αισθήσεις δεν αλληλοεπηρεάζονται ούτε

οι ομοιογενείς ούτε οι ετερογενείς Υπάρχει μάλιστα ισορροπία ομοιογενών και

ετερογενών αισθήσεων η οποία άλλωστε συνιστά και προϋπόθεση της αρμονικής

συνεργασίας τους Δεν μπορούμε να απορρίψουμε ή να εξαιρέσουμε μια αίσθηση χωρίς

να επέλθει συνταραχή σε όλες τις άλλες και άρα απώλεια του κριτηρίου αληθείας

Αγνόηση μιας συγκεκριμένης αίσθησης συναπαιτεί και διαγραφή όλων των παραστάσεων

που της ανήκουν Οι τελευταίες όμως συμβάλλουν στην αρμονική και έγκυρη

συνεκτίμηση της πραγματικότητας άρα πιθανή διασάλευση αυτής της ισορροπίας

αφανίζει τη γνώση Σε περίπτωση καθολικής στέρησης των αισθήσεων συμβαίνει

θάνατος

Στο σημείο αυτό βέβαια οφείλουμε να διευκρινίσουμε πως ο Επίκουρος ταυτίζει

αίσθηση και αισθάνεσθαι Υπάρχει ασφαλώς αμεσότητα μεταξύ αίσθησης και

αισθάνεσθαι αλλά το τελευταίο προϋποθέτει το πνεύμα με έκφραση το λόγο Ο

φιλόσοφος είναι απόλυτος και ερμηνεύει το αισθάνεσθαι αισθησιαρχικά Για τον

Επίκουρο laquoπᾶς λόγος ἀπὸ τῶν αἰσθήσεων ἤρτηταιraquo6 Βέβαια χωρίς το αισθάνεσθαι δεν

υπάρχει δυνατότητα λογίζεσθαι τόσο όμως αυτό όσο και η γενικότερη νοητική

λειτουργία εξαρτώνται από την καθαρή αίσθηση Με την αίσθηση δημιουργούνται οι

έννοιες που δεν συνιστούν παρά μνήμη του πολλάκις ἔξωθεν φανέντος και καθίστανται

τύποι οι οποίοι λειτουργούν πια ως κέντρα ως προ-ληπτικά κέντρα σε κάθε

συγκεκριμένη περίπτωση Με βάση τις έννοιες ο άνθρωπος διαρθρώνει λέξεις και

σχηματίζει προτάσεις με νόημα νοώντας τους τύπους της πραγματικότητας τα είδωλά

4 όπ Χ 45 οὐ γὰρ κατηνάλωνται αἱ τοιοῦτοι ἄτομοι ἐξ ὧν ἂν γένοιτο κόσμος ἢ ὑφrsquo ὧν ἂν ποιηθείη οὐτrsquo εἰς ἕνα οὐτrsquo εἰς πεπερασμένους οὔθrsquo ὅσοι τοιοῦτοι οὔθrsquo ὅσοι διάφοροι τούτοις ὥστε οὐδὲν τὸ ἐμποδοστατῆσον ἐστι πρὸς τὴν ἀπειρίαν τῶν κόσμων 5 όπ Χ 31 Οὔτε γὰρ ὑφrsquo αὑτῆς οὔτε ὑφrsquo ἑτέρου κινηθεῖσα δύναταὶ τι προσθεῖναι ἢ ἀφελεῖν6 όπ Χ 32

5

της ακόμη κι αν δεν υφίσταται τη στιγμή εκείνη το ανάλογο αισθητηριακό ερέθισμα Τα

δε είδωλα με τη σειρά τους [τύποι ὁμοιοσχήμονες τοῖς στερεμνίοις]7 είναι λεπτά

laquoομοιώματαraquo των πραγμάτων που αν δεν μεσολαβεί εμπόδιο αποστέλλονται δια του

κενού σε τάχιστο χρόνο και παρουσιάζουν την εικόνα των αντικειμένων

Περιγράφοντας λοιπόν συνοπτικά τη διαδικασία της αντίληψης οι αισθήσεις

προϋποτίθενται τα είδωλα καθίστανται προλήψεις ή καταλήψεις ή laquoκαθολικαί νοήσειςraquo

(έννοιες) Ωστόσο είναι φανερό πως δεν μπορεί να νοήσει ο άνθρωπος πριν να

συνειδητοποιήσει την ενάργεια του αντικειμένου κρίσης Τούτο σημαίνει πως αληθείς

έννοιες είναι αυτές που επιμαρτυρούνται ή δεν διαψεύδονται από τα δεδομένα των

αισθήσεων ή γενικότερα την πραγματικότητα

Υπάρχει ωστόσο και η δυνατότητα λάθους καθώς συμβαίνει να δέχεται ο

άνθρωπος είδωλα που μοιάζουν με τις έννοιες που έχει ήδη σχηματίσει αλλά δεν

ταυτίζονται μrsquo αυτές είδωλα τα οποία έχουν αλλοιωθεί ή παραποιηθεί από παρεμβολή

αντικειμένων κοκ με συνέπεια το σφάλμα την εσφαλμένη εντύπωση και συνεπώς την

εσφαλμένη γνώση Άλλοτε πάλι επεμβαίνει η φαντασία που μπορεί επίσης να

δημιουργήσει ψευδείς ὑπολήψεις ἢ δόξας8

Τέλος κριτήρια αληθείας θεωρούνται από τον Επίκουρο και τα συναισθήματα

(πάθη) ο πόνος και η ηδονή Η βίωσή τους συνιστά ασφαλές μέσο ελέγχου της

πραγματικότητας και δόμησης μιας στέρεης γνώσης γιrsquo αυτήν ώστε να κατευθύνεται

ανάλογα και η συμπεριφορά του ανθρώπου

2 Ψυχή Για τον Επίκουρο είναι αδιαμφισβήτητη η υλικότητα της ψυχής η οποία διαχέεται

σrsquo όλο το σώμα Η ψυχή συνιστά μια συνένωση ατόμων είναι δηλ και αυτή μια ατομική

δομή που διαλύεται μετά το θάνατο μολονότι τα συναποτελούντα αυτήν άτομα

διατηρούνται αφού ndashόπως ορίζει η κοσμολογία του φιλοσόφου- όλα τα άτομα είναι

άφθαρτα

Ως εκτεινόμενη σε όλο το σώμα φαίνεται να έχει δύο ευδιάκριτες περιοχές το

ἄλογον και το λογικόν το πρώτο είναι εγκατεσπαρμένο σε όλο το σώμα πλην του

θώρακος στο οποίο εδρεύει το λογικό μέρος επειδή εκεί εκδηλώνονται καταστάσεις που

ο Επίκουρος ονομάζει πάθη ευκινησίες και διανοήσεις Όπως είναι βέβαιο πως με την

παύση των αισθήσεων επέρχεται θάνατος κατά παρόμοιο τρόπο ο άνθρωπος πεθαίνει αν

παύσει να λειτουργεί αυτό το μέρος της ψυχής Χωρία του φιλοσόφου μας πληροφορούν

7 όπ Χ 468 όπ Χ 50

6

ότι ἡ ψυχὴ αἰσθήσεως τὴν πλείστην αἰτίαν δεῖ κατέχειν9 χωρίς ωστόσο να ταυτίζεται

απόλυτα με την αίσθηση γεγονός που περιβάλλει με απροσδιοριστία τη φύση του

λογικού μέρους της ψυχής δηλ το αν έχει άλλη προέλευση αν είναι αυτόνομο ή

παράγεται απrsquo τις αισθήσεις

Υπάρχουν όμως υπαινιγμοί που λειτουργούν αποσαφηνιστικά ως προς το

πρόβλημα Η ψυχή προκαλεί την πλείστη αιτία της αίσθησης παράλληλα όμως

διαπιστώνεται αρμονία και ισορροπία σε όλη τη σωματική διάπλαση που οφείλεται στη

γενικότατη σωματική συμπάθεια στην αλληλεγγύη των μελών του σώματος Ωστόσο

όλος ο οργανισμός μετέχει της αισθήσεως αλλά δεν έχει όλες τις αισθησιακές

καταλληλότητες Οι τελευταίες του προσφέρονται συμπαθητικά από την αίσθηση

σύμπτωμα χωρίς το οποίο δεν υπάρχει ζωή Έτσι η ψυχή συνέχει όλο τον οργανισμό με

τη λειτουργική συμπάθεια της αισθήσεως Αν ένα μέρος του σώματος χαθεί αποκοπεί ή

φθαρεί χάνει μεν την αίσθηση αλλά το υπόλοιπο σώμα συνεχίζει να λειτουργεί

Διενωμένη με τη σωματικότητα η ψυχή διαφοροποιείται σημαντικά μόνο ως προς το

κενό Αν ασώματο είναι μόνο το κενό10 η δύναμη η κίνηση οι μεταβολές οφείλονται

ασφαλώς στο αισθητό κι έτσι αποκαλύπτεται τόσο η καταγωγή της ψυχής όσο και οι

ανώτερες δυνάμεις της κυρίως αυτή της διάνοιας Βέβαια προκύπτουν δυσκολίες

συνδυασμού του τυχαίου απrsquo το οποίο παράγεται η αίσθηση και των νοητικών

καταλληλοτήτων από τις οποίες παράγεται ο λόγος Αυτές όμως οι δυσκολίες είναι

κοινές σε όλες τις αισθησιαρχικές γνωσιοθεωρίες Το πρόβλημα ωστόσο μπορεί να

παραβλεφθεί με τη διαπίστωση ότι το σύστημα του Επίκουρου υποκρύπτει μια

αναμφισβήτητη σοφία που συνίσταται στη βαθύτερη ενότητα κοσμολογίας και

ανθρωπολογίας

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo

Η οντολογία του Επίκουρου προσδιορίζει αποφασιστικά και τη θεωρία του για τον

άνθρωπο Εκκινώντας από θέσεις αυστηρά υλιστικές που ακυρώνουν κάθε άποψη

σύμφωνα με την οποία η φύση βασίζεται στην τελεολογία την πρόνοια και τη θεότητα

και συνθέτοντας παράλληλα μια εμπειριοκρατική γνωσιοθεωρία που στηρίζει κάθε πράξη

στην αίσθηση ο Επίκουρος πέτυχε τη διατύπωση μιας εξαιρετικά πρωτότυπης ηθικής

θεωρίας Η ηθική του θεωρία υπηρετεί πιστά και απαρέγκλιτα τη ζωή ως συλλειτουργία

9 όπ Χ 63-6410 όπ Χ 67

7

ατόμων καταγγέλλοντας ότι την ευτελίζει και την ποδηγετεί και διδάσκοντας την

αναζήτηση της ευδαιμονίας και της ελευθερίας

Στο προς εξέταση έργο του Επίκουρου εκτίθενται αρχικά οι προϋποθέσεις για την

ευδαιμονία δηλ η απαλλαγή από το φόβο των θεών και του θανάτου και κατόπιν

αναλύεται η ουσία της μακαρίας ζωής και οι τρόποι εξασφάλισής της

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ

1 ΟΙ ΘΕΟΙ Οι θεοί για τον Επίκουρο αποτελούνται από συνενώσεις ατόμων που περνούν

μακαρία ζωή μέσα στους διακοσμικούς χώρους (μετακόσμια intermundia) χωρίς να

συμμετέχουν οπωσδήποτε στα εσωκοσμικά γεγονότα και στις υποθέσεις των ανθρώπων

Είναι όντα τα οποία κοσμούνται με τελειότητα και τους ανήκει η απόλυτη ευδαιμονία και

όχι η ανθρώπινη η οποία εξαρτάται από την προσθήκη ή την αφαίρεση των ηδονών11

Ο Φιλόδημος αναφέρει ότι στο σωζόμενο απόσπασμα από το χαμένο έργο του

laquoΠερί θεῶνraquo ο Επίκουρος διατύπωσε κατηγορηματικά την άποψη πως το ον που έχει

τέλεια φύση πρέπει να είναι απολύτως νοητό και να μην νοείται σαν να ήταν αισθητό

Κατrsquo επέκταση οι θεοί ως μη αισθητά όντα (ἄδηλα) μπορούν να γίνουν γνωστοί στον

άνθρωπο με βάση τις ενδείξεις που δίνουν τα φαινόμενα κατrsquo αναλογία ή ομοιότητα και

η γνώση αυτή να είναι εναργής Μάλιστα μέχρις ενός σημείου αυτή η σύλληψη των

θεών είναι κοινή σύλληψη των ανθρώπων

Ωστόσο ο Επίκουρος διαφοροποιείται από την κοινή θρησκευτική πίστη με τις

δεισιδαιμονίες και τις δοξασίες της λαϊκής θρησκευτικότητας Ενώ δηλαδή υπάρχει

σαφές και εναργές θρησκευτικό ένστικτο οι άνθρωποι δεν διαφυλάσσουν στο νου τους

τους θεούς όπως τους έχουν συλλάβει αρχικά Μάλιστα αποκαλεί ασέβεια όχι την

αναίρεση των θεών των πολλών αλλά την πράξη που προσαρμόζει τους θεούς και τη

μακαριότητά τους στις εσφαλμένες δοξασίες των πολλών Όταν τα καλά και τα κακά οι

ωφέλειες και οι βλάβες αποδίδονται στους καλούς και στους κακούς θεούς τότε ο

Επίκουρος διαπιστώνει ένα πλέγμα ψευδών υπολήψεων του απαίδευτου όχλου που

αδυνατεί να κατανοήσει ότι υπερβαίνει τις δικές του ιδιότητες

Έτσι η θεολογία του Επίκουρου συνιστά έναν τρόπο απόρριψης της λαϊκής

θρησκείας και αποχωρισμού του θεϊκού από το κοσμικό με σαφή πρόθεση να

απομακρυνθεί κάθε φόβος και δεισιδαιμονία Η επικούρεια ευσέβεια ισοδυναμεί με τη

σύλληψη του θεού ως προτύπου μακαριότητας και αφομοιώνεται από την προσπάθεια

του ανθρώπου να αποκτήσει την ευδαιμονία

11 Φιλοδήμου Περί Εὐσεβείας 1337

8

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ

Το βασικό επιχείρημα του Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου που συνέχει

τους ανθρώπους και τους οδηγεί στο να επιζητούν τη διαρκέστερη αλλ΄ όχι και την

ευδαιμονέστερη ζωή συνοψίζεται στη φράση laquoΣτέρησις γὰρ αἰσθήσεως ὁ θάνατοςraquo12 Αν

λοιπόν η ανθρώπινη ζωή περιορίζεται στο διάστημα λειτουργίας των αισθήσεων

αφαιρείται κάθε πόθος αθανασίας και ο άνθρωπος προσηλώνεται στο παρόν Παράλληλα

το φρικωδέστερο του θανάτου αίρεται αφού ο θάνατος laquoοὐ πάρεστινraquo δεν υπάρχει

Όταν επέρχεται laquoτόθrsquo ἡμεῖς οὐκ ἐσμένraquo τότε δεν υπάρχει ο άνθρωπος κατά τρόπο που

τελικά ο θάνατος δεν αναφέρεται ούτε στους ζωντανούς ούτε στους νεκρούς

Αν θεωρηθεί πως σοβαρό εμπόδιο για την αποδοχή του επιχειρήματος του

Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου είναι το ενδεχόμενο αθανασίας της ψυχής

τότε η απάντηση έγκειται στην οντολογική θεωρία του φιλοσόφου απrsquo όπου με σαφήνεια

τεκμαίρεται πως με την έλευση του σωματικού θανάτου διαλύεται και η ψυχή ως υλική

ύπαρξη επίσης

Υπrsquo αυτή την έννοια ο Επίκουρος προτείνει την ένσοφη αντιμετώπιση του

θανάτου Ο σοφός δεν φοβάται το θάνατο και υπηρετεί τη ζωή επιλέγοντας ανάμεσα

στις απολαύσεις εκείνες που θα του εξασφαλίσουν ευδαιμονία στο παρόν και ανώδυνο

θάνατο στο μέλλον Επιπλέον η ανθρώπινη ζωή είναι συνυφασμένη με την αβεβαιότητα

του μέλλοντος και τη μοναδική βεβαιότητα του παρόντος Συνεπώς κάθε πίστη στην επrsquo

άπειρον διαιώνιση της ύπαρξης όπως και κάθε πεισιθάνατη αντιμετώπιση του βίου

συντείνουν απλώς στην απομάκρυνση από την ευδαιμονία

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ

Από τις επιθυμίες υποστηρίζει ο Επίκουρος άλλες είναι φυσικές και άλλες

μάταιες Από τις φυσικές άλλες είναι αναγκαίες και άλλες όχι Οι φυσικές και αναγκαίες

αφορούν στη διατήρηση της ζωής στην αρμονική λειτουργία του σώματος και τέλος

στην ψυχική υγεία Οι φυσικές και μη αναγκαίες αναφέρονται σε περιττές ή πολυτελείς

απολαύσεις όπως πχ η απόλαυση του φαγητού ενώ ως παράδειγμα μάταιης και μη

αναγκαίες επιθυμίας θα μπορούσε να αναφερθεί η αφιέρωση των ανδριάντων

Ο φιλόσοφος στρέφει βέβαια την προσοχή του στις φυσικές και αναγκαίες

επιθυμίες καθώς η ικανοποίησή τους εξασφαλίζει βίον ἡδύν και προσανατολίζει τον

άνθρωπο προς την αρετή Η αρετή είναι συμφυής με την ηδεία ζωή και η ηδεία ζωή

αντίστοιχα είναι αχώριστη από την αρετή Είναι προφανές ότι ο Επίκουρος αποσκοπεί

στον εναρμονισμό των φυσικών επιθυμιών με την ευδαιμονία Ωστόσο η ικανοποίηση

12 Διογένη Λαέρτιου μν έργ Χ 124

9

των φυσικών επιθυμιών συνιστά θα λέγαμε προϋπόθεση που μαρτυρά την απουσία ή την

αποδέσμευση από τα πάθη Προεκτείνοντας τη θετική διάσταση της αρετής η οποία

πληρώνει θετικά τη συνείδηση και οδηγεί στη μακαριότητα σημαντικό ρόλο

διαδραματίζει η ηδονή

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ

Είναι γνωστό πως ο επικουρισμός συνδέεται στενά με τις ηδονές χωρίς όμως να

σχετίζεται άμεσα με τον ηδονισμό Η ηδονή αν και συνιστά καθαυτή αγαθό και η

επιδίωξή της είναι φυσική κίνηση του ανθρώπινου οργανισμού δεν είναι απόλυτος

αυτοσκοπός Συμβάλλει οπωσδήποτε και θετικότατα στην ευδαιμονία αλλά δεν αποτελεί

αποκλειστικό κριτήριο καθώς τίθεται εντός ορίων όπως άλλωστε συμβαίνει και στην

περίπτωση του πόνου Αυτό σημαίνει πως μολονότι οὐδεμία ἡδονὴ καθrsquo ἑαυτό κακόν

υπάρχουν ηδονές υπερβολικές και καταχρηστικές που επιφέρουν οχλήσεις και

αποτρέπουν από την ευτυχία Κατrsquo αναλογία ενώ ο πόνος είναι δεινό τούτο δεν σημαίνει

πως πρέπει πάντοτε να αποφεύγεται Ο άνθρωπος οφείλει να προβαίνει συνεχώς σε

συγκριτική μέτρησηεπισκόπηση των κατά περίσταση συμφερόντων και μη συμφερόντων

Επομένως ότι διδάσκει κυρίως ο Επίκουρος αναλύοντας την έννοια της ηδονής είναι

(1) η αποβολή της ιδέας της ριψοκίνδυνης ευτυχίας και (2) η διατήρηση της αισιοδοξίας

και της αυτοκυριαρχίας του ακόμη και σε συνθήκες πόνου

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ

Για την επίτευξη της πραγματικής ηδονής απαιτείται απόκτηση του μέγιστου

αγαθού της φρόνησης Σαφέστατα για τον Επίκουρο μέγιστο αγαθό είναι η φρόνησις ἐξ

ἧς πᾶσαι λοιπαὶ πεφύκασιν ἀρεταὶ13 Είναι ο σοφός λογισμός που εξουδετερώνει τις

δυσκολίες ή επιρρώνει την ένσοφη τη θετική αντιμετώπιση των δυσκολιών Η έννοια της

φρόνησις σημαίνει τον νήφοντα τον αγρυπνούντα λογισμό που συνιστά την προϋπόθεση

του ἡδέος βίου Αν ως ηδονή ορίζεται στη γενικότητά του το ευχάριστο συναίσθημα

αίσθημα ή βίωμα που καλύπτει όλη την ψυχική δεκτικότητα προσφέροντας στον

άνθρωπο άπειρη ικανοποίηση άρα τον οδηγεί στην ευτυχία δηλ θεωρούμε την

επικούρεια ηθική ευδαιμονιστική και όχι ηδονοθηρική τότε η φρόνηση είναι απαραίτητη

προϋπόθεση μιας τέτοιας κατάκτησης

13 όπ Χ 132140

10

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ

Από την ακροτελεύτια φράση της laquoΕπιστολής προς Μενοικέαraquo σκιαγραφείται με

σαφήνεια η ανθρώπινη προσωπικότητα που μπορεί να πετύχει την κατάκτηση της

μακαριότητας Ο άνθρωπος που υπερβαίνει τη θνητότητά του ακριβώς επειδή ζει μέσα

σε αθάνατα αγαθά είναι ο σοφός Ο σοφός της επικούρειας σκέψης έχει απαλλαγεί από

το φόβο του θανάτου και των θεών που πλάθονται κατrsquo εικόνα και καθrsquo ομοίωση των

πνευματικά ενδεών ανθρώπων Κατανοεί και ερμηνεύει τα φυσικά φαινόμενα χωρίς

δεισιδαιμονίες και αυθαίρετες εικασίες Στέκεται στον κόσμο των ηδονών και

ταυτόχρονα στον κόσμο της υπέρβασής τους καθώς μπορεί να διακρίνει ορθά τις

επιθυμίες και να τηρεί το καλό Αρνείται την αυστηρή αιτιοκρατία των φυσικών και το

ρόλο του πεπρωμένου κι εναντιώνεται στην υπερτίμηση της τύχης ως παράγοντα από

τον οποίο εξαρτάται κατrsquo αποκλειστικότητα ο μάκαρ βίος Με αυτό το πνεύμα αταραξίας

αναγνωρίζει το αυτεξούσιο της ανθρώπινης ύπαρξης και τονίζει την ελευθερία της

βούλησης Προικισμένος με τη φρόνηση και τη γαλήνη ο σοφός μπορεί να απολαύσει τον

ευδαίμονα βίο τις νηφάλιες καταστάσεις πλήρωσης και ευγενούς ικανοποίησης

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Με αφετηρία το οντολογικό του σύστημα απrsquo το οποίο ήταν εξ ορισμού

απορριπτέα κάθε ντετερμινιστική μεταφυσική ή εξωλογική αντίληψη ο Επίκουρος

ανέπτυξε μια γνωσιοθεωρία που απέβλεπε στο να απαλλάξει τον άνθρωπο από τα πάθη

της ψυχής και της διάνοιας Απώτερος ωστόσο σκοπός του ήταν μrsquo αυτόν τον τρόπο να

υποδείξει το δρόμο προς την ευδαιμονία την ειρήνη της ψυχής

Φόβοι για τους θεούς για το θάνατο για τα φυσικά φαινόμενα και επιθυμίες που

η απώθηση αλλά και η ικανοποίησή τους μπορούν να προκαλέσουν πόνο ndashζητήματα

κεφαλαιώδη που πραγματεύεται όλη η αρχαιοελληνική φιλοσοφία- βρήκαν την απάντησή

τους στην επικούρεια σκέψη τόσο μέσα από μια αυστηρά υλιστική θεώρηση του κόσμου

όσο και από μια εμπειριοκρατική γνωσιολογία τις οποίες κατηύθυνε η ευδαιμονιστική

ηθική ΄Ετσι η ηδονή αποχωρισμένη από την τάξη των παθών έγινε τελικός σκοπός

κάθε ανθρώπινης προσπάθειας Πρόκειται για την ηδονή που εξασφαλίζει την εσωτερική

γαλήνη την ἀλυπία η οποία κατακτάται από τον άνθρωπο σε βάθος καθόσον έχει

αποκτήσει και τη γνώση που τον καθιστά στην πράξη γνώστη της αλήθειας και

περαιτέρω υποκείμενο της ιστορίας του

11

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1 Επίκουρος Ἠθική Εξάντας [σειρά Αρχαίοι Έλληνες Συγγραφείς] Αθήνα 1991

2 Λαέρτιος Διογένης Βίων καὶ Γνωμῶν τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων τ ΙΙ

Harvard University Press Cambridge Massachusetts London England 1991

3 Lesky Albin Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας Αφοί Κυριακίδη

Θεσσαλονίκη 1981

4 Sharples RW Στωικοί Επικούρειοι και Σκεπτικοί μτφρ Μ Λυπουρλή Γ

Αβραμίδης Θύραθεν Θεσσαλονίκη 2002

5 Vegetti M Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας μτφρ Γ Δημητρακόπουλος Τραυλός

Αθήνα 2000

12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΕΙΣΑΓΩΓΗ- 2 -

Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ- 3 -

Ι ΤΟ laquoΦΥΣΙΚΌΝraquo- 4 -

ΙΙ ΤΟ laquoΚΑΝΟΝΙΚΌΝraquo- 5 -

1 ΑΊΣΘΗΣΗ ΠΑΡΆΣΤΑΣΗ ΈΝΝΟΙΑ ΛΌΓΟΣ- 5 -

2 ΨΥΧΉ- 6 -

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo- 8 -

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ- 8 -

1 ΟΙ ΘΕΟΙ- 8 -

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ- 9 -

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ- 10 -

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ- 10 -

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ- 10 -

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ- 11 -

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ- 11 -

ΕΠΙΛΟΓΟΣ- 12 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- 13 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ- 14 -

13

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ
• Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
• Ι Το laquoφυσικόνraquo
• ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo
• 1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγος
• 2 Ψυχή
• Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo
• Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ
• 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
• 2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
• ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ
• 1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ
• 2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ
• 3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ
• 4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ
• ΕΠΙΛΟΓΟΣ
• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

αρνείται την αυστηρή αιτιοκρατία αφήνοντας έτσι τα περιθώρια στο να υπεισέλθει το

τυχαίο Μολαταύτα η θεωρία του Δημόκριτου που δεν αναγνώριζε τίποτα εκτός από τον

κενό χώρο και τα άτομα ήταν η κατάλληλη βάση για μια νέα ερμηνεία του κόσμου

χωρίς αγωνία μπροστά στο άλογο στοιχείο

Ο Επίκουρος δέχεται χωρίς ωστόσο να θεμελιώνει όπως ο Δημόκριτος το ἅ-

τμητον αυτών των στοιχείων των άφθαρτων υλικών οντοτήτων που είναι τα άτομα

βεβαιώνει την πληρότητά τους και τους αποδίδει χαρακτηριστικές ιδιότητες μέγεθος

σχήμα βάρος και κίνηση Τροποποιεί ωστόσο τη θεωρία του Δημόκριτου τόσο μόνον όσο

του χρειάζεται αφού θέτει ορισμένα laquoόριαraquo στα άτομα τόσο στον αριθμό των μορφών

τους όσο και στη διεύθυνση της κίνησής τους Τα άτομα δεν μπορούν να ξεπεράσουν ένα

μέγεθος που να αποκλείει τη θεατότητά τους και κινούνται με κάθετη κίνηση σαν να

πέφτουν στο κενό Ορισμένα όμως αποκλίνουν ελαφρά στην κίνησή τους από την

κάθετη διεύθυνση (παρέκκλισις) προκαλώντας έτσι τυχαίες συνενώσεις χωρίς τον

απαράβατο δεσμό της ανάγκης γεγονός που σπάζει την αδήριτη αλληλουχία αιτίου και

αποτελέσματος και επιδαψιλεύει στον κόσμο μια εξαιρετικά μεγάλη ποικιλία μορφών

Από την κίνηση τις περιπλοκές και τις συσπειρώσεις των ατόμων δημιουργούνται

τα σώματα οι αισθητές δηλ μορφές Είναι σαφές ότι οι αισθητές μορφές οι οποίες

πλέον υποπίπτουν άμεσα στις αισθήσεις μας συνιστούν απειράριθμες ποιοτικές σχέσεις

που προκύπτουν από τις διαπλέξεις ενός πεπερασμένου συνόλου πρωταρχικών στοιχείων

Εξυπακούεται βεβαίως ότι αυτές οι διαπλέξεις (συγκράσεις) γίνονται για να

ακολουθήσουν διαλύσεις κοκ Επιπλέον ισχύει ότι οι ποιότητες δεν έχουν σχέση με τα

άτομα Ποιότης γὰρ πᾶσα μεταβάλλει2

Σε ότι αφορά το κενό τούτο είναι η μόνη εκτός αισθήσεων και αισθητών

πραγματικότητα η οποία καθιστά δυνατή την κίνηση των ατόμων Αυτό ο Επίκουρος

επαναλαμβάνοντας τον Πλάτωνα το αποκαλεί laquoχώραν καὶ ἀναφῆ δύσινraquo που

αποδεικνύεται από τη θέση και την κίνηση των σωμάτων Σαφέστατα διακρίνεται από τις

ιδιότητες των σωμάτων όπως επίσης και από την κίνησή τους Αποτελεί δηλ απλή

προϋπόθεση και δεν λαμβάνεται ως καθαρός χώρος Πρόκειται με άλλα λόγια για ένα

ἄδηλον το οποίο συμπεραίνεται με το λογισμό Με τον τρόπο αυτό ο Επίκουρος

καταφάσκει στη σχέση χώρου και νου αφού το κενό τεκμαίρεται λογικο-νοητικά πράγμα

που σημαίνει ndashόπως θα αναφερθεί και στη συνέχεια- πως στη γνωσιοθεωρία του δεν έχει

αποκλειστεί η συμβολή του νου στην απόκτηση της γνώσης Ωστόσο για τον Επίκουρο

το κενό δεν έχει σπουδαιότητα παρά μόνο στο μέτρο που καθιστά δυνατή την κίνηση

των σωμάτων Εκτός του κενού και των σωμάτων είναι αδύνατο να συλληφθεί οτιδήποτε

άλλο εκτός των συνθέτων και κατά συμβεβηκός συνδυασμών τους Ο φιλόσοφος

επαναφέρει την έννοια του laquoπαντόςraquo εισηγούμενος πως το πᾶν είναι άπειρο3 είναι όμως

σαφές πως το άπειρο του Επίκουρου είναι το μη έχον πέρας το απεριόριστο Οι άπειροι

2 όπ Χ 543 όπ Χ 41 Τὸ γὰρ πεπερασμένον ἄκρον ἔχει τὸ δrsquo ἄκρον παρrsquo ἕτερον τι θεωρεῖται lt τὸ δὲ πᾶν οὐ παρrsquo ἕτερον θεωρεῖταιgt

4

κόσμοι που είναι δυνατό να δημιουργηθούν οφείλονται στις πρωτογενείς ιδιότητες των

ατόμων και στο κενό εφrsquo όσον δεν υπάρχει συγκεκριμένος περιορισμός κινήσεων4

ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo

1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγοςΣτον laquoΚανόναraquo του ο Επίκουρος μας πληροφορεί ότι κριτήρια της αλήθειας είναι

οι αισθήσεις οι προλήψεις και τα πάθη Η αίσθηση είναι η κύρια πηγή γνώσης και

υφίσταται ως καθαρή λειτουργία στην οποία δεν μπορούμε να προσθέσουμε ή να

αφαιρέσουμε οτιδήποτε Είναι θα λέγαμε τυφλή δύναμη που δεν υπάγεται σε καμιά

άλλη υπάρχει έξω από κάθε λόγο ως προ-αφετηρία ή ως διαρκής αφετηρία η οποία

κατοπτρίζει την πραγματικότητα5 Επιπλέον οι αισθήσεις δεν αλληλοεπηρεάζονται ούτε

οι ομοιογενείς ούτε οι ετερογενείς Υπάρχει μάλιστα ισορροπία ομοιογενών και

ετερογενών αισθήσεων η οποία άλλωστε συνιστά και προϋπόθεση της αρμονικής

συνεργασίας τους Δεν μπορούμε να απορρίψουμε ή να εξαιρέσουμε μια αίσθηση χωρίς

να επέλθει συνταραχή σε όλες τις άλλες και άρα απώλεια του κριτηρίου αληθείας

Αγνόηση μιας συγκεκριμένης αίσθησης συναπαιτεί και διαγραφή όλων των παραστάσεων

που της ανήκουν Οι τελευταίες όμως συμβάλλουν στην αρμονική και έγκυρη

συνεκτίμηση της πραγματικότητας άρα πιθανή διασάλευση αυτής της ισορροπίας

αφανίζει τη γνώση Σε περίπτωση καθολικής στέρησης των αισθήσεων συμβαίνει

θάνατος

Στο σημείο αυτό βέβαια οφείλουμε να διευκρινίσουμε πως ο Επίκουρος ταυτίζει

αίσθηση και αισθάνεσθαι Υπάρχει ασφαλώς αμεσότητα μεταξύ αίσθησης και

αισθάνεσθαι αλλά το τελευταίο προϋποθέτει το πνεύμα με έκφραση το λόγο Ο

φιλόσοφος είναι απόλυτος και ερμηνεύει το αισθάνεσθαι αισθησιαρχικά Για τον

Επίκουρο laquoπᾶς λόγος ἀπὸ τῶν αἰσθήσεων ἤρτηταιraquo6 Βέβαια χωρίς το αισθάνεσθαι δεν

υπάρχει δυνατότητα λογίζεσθαι τόσο όμως αυτό όσο και η γενικότερη νοητική

λειτουργία εξαρτώνται από την καθαρή αίσθηση Με την αίσθηση δημιουργούνται οι

έννοιες που δεν συνιστούν παρά μνήμη του πολλάκις ἔξωθεν φανέντος και καθίστανται

τύποι οι οποίοι λειτουργούν πια ως κέντρα ως προ-ληπτικά κέντρα σε κάθε

συγκεκριμένη περίπτωση Με βάση τις έννοιες ο άνθρωπος διαρθρώνει λέξεις και

σχηματίζει προτάσεις με νόημα νοώντας τους τύπους της πραγματικότητας τα είδωλά

4 όπ Χ 45 οὐ γὰρ κατηνάλωνται αἱ τοιοῦτοι ἄτομοι ἐξ ὧν ἂν γένοιτο κόσμος ἢ ὑφrsquo ὧν ἂν ποιηθείη οὐτrsquo εἰς ἕνα οὐτrsquo εἰς πεπερασμένους οὔθrsquo ὅσοι τοιοῦτοι οὔθrsquo ὅσοι διάφοροι τούτοις ὥστε οὐδὲν τὸ ἐμποδοστατῆσον ἐστι πρὸς τὴν ἀπειρίαν τῶν κόσμων 5 όπ Χ 31 Οὔτε γὰρ ὑφrsquo αὑτῆς οὔτε ὑφrsquo ἑτέρου κινηθεῖσα δύναταὶ τι προσθεῖναι ἢ ἀφελεῖν6 όπ Χ 32

5

της ακόμη κι αν δεν υφίσταται τη στιγμή εκείνη το ανάλογο αισθητηριακό ερέθισμα Τα

δε είδωλα με τη σειρά τους [τύποι ὁμοιοσχήμονες τοῖς στερεμνίοις]7 είναι λεπτά

laquoομοιώματαraquo των πραγμάτων που αν δεν μεσολαβεί εμπόδιο αποστέλλονται δια του

κενού σε τάχιστο χρόνο και παρουσιάζουν την εικόνα των αντικειμένων

Περιγράφοντας λοιπόν συνοπτικά τη διαδικασία της αντίληψης οι αισθήσεις

προϋποτίθενται τα είδωλα καθίστανται προλήψεις ή καταλήψεις ή laquoκαθολικαί νοήσειςraquo

(έννοιες) Ωστόσο είναι φανερό πως δεν μπορεί να νοήσει ο άνθρωπος πριν να

συνειδητοποιήσει την ενάργεια του αντικειμένου κρίσης Τούτο σημαίνει πως αληθείς

έννοιες είναι αυτές που επιμαρτυρούνται ή δεν διαψεύδονται από τα δεδομένα των

αισθήσεων ή γενικότερα την πραγματικότητα

Υπάρχει ωστόσο και η δυνατότητα λάθους καθώς συμβαίνει να δέχεται ο

άνθρωπος είδωλα που μοιάζουν με τις έννοιες που έχει ήδη σχηματίσει αλλά δεν

ταυτίζονται μrsquo αυτές είδωλα τα οποία έχουν αλλοιωθεί ή παραποιηθεί από παρεμβολή

αντικειμένων κοκ με συνέπεια το σφάλμα την εσφαλμένη εντύπωση και συνεπώς την

εσφαλμένη γνώση Άλλοτε πάλι επεμβαίνει η φαντασία που μπορεί επίσης να

δημιουργήσει ψευδείς ὑπολήψεις ἢ δόξας8

Τέλος κριτήρια αληθείας θεωρούνται από τον Επίκουρο και τα συναισθήματα

(πάθη) ο πόνος και η ηδονή Η βίωσή τους συνιστά ασφαλές μέσο ελέγχου της

πραγματικότητας και δόμησης μιας στέρεης γνώσης γιrsquo αυτήν ώστε να κατευθύνεται

ανάλογα και η συμπεριφορά του ανθρώπου

2 Ψυχή Για τον Επίκουρο είναι αδιαμφισβήτητη η υλικότητα της ψυχής η οποία διαχέεται

σrsquo όλο το σώμα Η ψυχή συνιστά μια συνένωση ατόμων είναι δηλ και αυτή μια ατομική

δομή που διαλύεται μετά το θάνατο μολονότι τα συναποτελούντα αυτήν άτομα

διατηρούνται αφού ndashόπως ορίζει η κοσμολογία του φιλοσόφου- όλα τα άτομα είναι

άφθαρτα

Ως εκτεινόμενη σε όλο το σώμα φαίνεται να έχει δύο ευδιάκριτες περιοχές το

ἄλογον και το λογικόν το πρώτο είναι εγκατεσπαρμένο σε όλο το σώμα πλην του

θώρακος στο οποίο εδρεύει το λογικό μέρος επειδή εκεί εκδηλώνονται καταστάσεις που

ο Επίκουρος ονομάζει πάθη ευκινησίες και διανοήσεις Όπως είναι βέβαιο πως με την

παύση των αισθήσεων επέρχεται θάνατος κατά παρόμοιο τρόπο ο άνθρωπος πεθαίνει αν

παύσει να λειτουργεί αυτό το μέρος της ψυχής Χωρία του φιλοσόφου μας πληροφορούν

7 όπ Χ 468 όπ Χ 50

6

ότι ἡ ψυχὴ αἰσθήσεως τὴν πλείστην αἰτίαν δεῖ κατέχειν9 χωρίς ωστόσο να ταυτίζεται

απόλυτα με την αίσθηση γεγονός που περιβάλλει με απροσδιοριστία τη φύση του

λογικού μέρους της ψυχής δηλ το αν έχει άλλη προέλευση αν είναι αυτόνομο ή

παράγεται απrsquo τις αισθήσεις

Υπάρχουν όμως υπαινιγμοί που λειτουργούν αποσαφηνιστικά ως προς το

πρόβλημα Η ψυχή προκαλεί την πλείστη αιτία της αίσθησης παράλληλα όμως

διαπιστώνεται αρμονία και ισορροπία σε όλη τη σωματική διάπλαση που οφείλεται στη

γενικότατη σωματική συμπάθεια στην αλληλεγγύη των μελών του σώματος Ωστόσο

όλος ο οργανισμός μετέχει της αισθήσεως αλλά δεν έχει όλες τις αισθησιακές

καταλληλότητες Οι τελευταίες του προσφέρονται συμπαθητικά από την αίσθηση

σύμπτωμα χωρίς το οποίο δεν υπάρχει ζωή Έτσι η ψυχή συνέχει όλο τον οργανισμό με

τη λειτουργική συμπάθεια της αισθήσεως Αν ένα μέρος του σώματος χαθεί αποκοπεί ή

φθαρεί χάνει μεν την αίσθηση αλλά το υπόλοιπο σώμα συνεχίζει να λειτουργεί

Διενωμένη με τη σωματικότητα η ψυχή διαφοροποιείται σημαντικά μόνο ως προς το

κενό Αν ασώματο είναι μόνο το κενό10 η δύναμη η κίνηση οι μεταβολές οφείλονται

ασφαλώς στο αισθητό κι έτσι αποκαλύπτεται τόσο η καταγωγή της ψυχής όσο και οι

ανώτερες δυνάμεις της κυρίως αυτή της διάνοιας Βέβαια προκύπτουν δυσκολίες

συνδυασμού του τυχαίου απrsquo το οποίο παράγεται η αίσθηση και των νοητικών

καταλληλοτήτων από τις οποίες παράγεται ο λόγος Αυτές όμως οι δυσκολίες είναι

κοινές σε όλες τις αισθησιαρχικές γνωσιοθεωρίες Το πρόβλημα ωστόσο μπορεί να

παραβλεφθεί με τη διαπίστωση ότι το σύστημα του Επίκουρου υποκρύπτει μια

αναμφισβήτητη σοφία που συνίσταται στη βαθύτερη ενότητα κοσμολογίας και

ανθρωπολογίας

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo

Η οντολογία του Επίκουρου προσδιορίζει αποφασιστικά και τη θεωρία του για τον

άνθρωπο Εκκινώντας από θέσεις αυστηρά υλιστικές που ακυρώνουν κάθε άποψη

σύμφωνα με την οποία η φύση βασίζεται στην τελεολογία την πρόνοια και τη θεότητα

και συνθέτοντας παράλληλα μια εμπειριοκρατική γνωσιοθεωρία που στηρίζει κάθε πράξη

στην αίσθηση ο Επίκουρος πέτυχε τη διατύπωση μιας εξαιρετικά πρωτότυπης ηθικής

θεωρίας Η ηθική του θεωρία υπηρετεί πιστά και απαρέγκλιτα τη ζωή ως συλλειτουργία

9 όπ Χ 63-6410 όπ Χ 67

7

ατόμων καταγγέλλοντας ότι την ευτελίζει και την ποδηγετεί και διδάσκοντας την

αναζήτηση της ευδαιμονίας και της ελευθερίας

Στο προς εξέταση έργο του Επίκουρου εκτίθενται αρχικά οι προϋποθέσεις για την

ευδαιμονία δηλ η απαλλαγή από το φόβο των θεών και του θανάτου και κατόπιν

αναλύεται η ουσία της μακαρίας ζωής και οι τρόποι εξασφάλισής της

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ

1 ΟΙ ΘΕΟΙ Οι θεοί για τον Επίκουρο αποτελούνται από συνενώσεις ατόμων που περνούν

μακαρία ζωή μέσα στους διακοσμικούς χώρους (μετακόσμια intermundia) χωρίς να

συμμετέχουν οπωσδήποτε στα εσωκοσμικά γεγονότα και στις υποθέσεις των ανθρώπων

Είναι όντα τα οποία κοσμούνται με τελειότητα και τους ανήκει η απόλυτη ευδαιμονία και

όχι η ανθρώπινη η οποία εξαρτάται από την προσθήκη ή την αφαίρεση των ηδονών11

Ο Φιλόδημος αναφέρει ότι στο σωζόμενο απόσπασμα από το χαμένο έργο του

laquoΠερί θεῶνraquo ο Επίκουρος διατύπωσε κατηγορηματικά την άποψη πως το ον που έχει

τέλεια φύση πρέπει να είναι απολύτως νοητό και να μην νοείται σαν να ήταν αισθητό

Κατrsquo επέκταση οι θεοί ως μη αισθητά όντα (ἄδηλα) μπορούν να γίνουν γνωστοί στον

άνθρωπο με βάση τις ενδείξεις που δίνουν τα φαινόμενα κατrsquo αναλογία ή ομοιότητα και

η γνώση αυτή να είναι εναργής Μάλιστα μέχρις ενός σημείου αυτή η σύλληψη των

θεών είναι κοινή σύλληψη των ανθρώπων

Ωστόσο ο Επίκουρος διαφοροποιείται από την κοινή θρησκευτική πίστη με τις

δεισιδαιμονίες και τις δοξασίες της λαϊκής θρησκευτικότητας Ενώ δηλαδή υπάρχει

σαφές και εναργές θρησκευτικό ένστικτο οι άνθρωποι δεν διαφυλάσσουν στο νου τους

τους θεούς όπως τους έχουν συλλάβει αρχικά Μάλιστα αποκαλεί ασέβεια όχι την

αναίρεση των θεών των πολλών αλλά την πράξη που προσαρμόζει τους θεούς και τη

μακαριότητά τους στις εσφαλμένες δοξασίες των πολλών Όταν τα καλά και τα κακά οι

ωφέλειες και οι βλάβες αποδίδονται στους καλούς και στους κακούς θεούς τότε ο

Επίκουρος διαπιστώνει ένα πλέγμα ψευδών υπολήψεων του απαίδευτου όχλου που

αδυνατεί να κατανοήσει ότι υπερβαίνει τις δικές του ιδιότητες

Έτσι η θεολογία του Επίκουρου συνιστά έναν τρόπο απόρριψης της λαϊκής

θρησκείας και αποχωρισμού του θεϊκού από το κοσμικό με σαφή πρόθεση να

απομακρυνθεί κάθε φόβος και δεισιδαιμονία Η επικούρεια ευσέβεια ισοδυναμεί με τη

σύλληψη του θεού ως προτύπου μακαριότητας και αφομοιώνεται από την προσπάθεια

του ανθρώπου να αποκτήσει την ευδαιμονία

11 Φιλοδήμου Περί Εὐσεβείας 1337

8

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ

Το βασικό επιχείρημα του Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου που συνέχει

τους ανθρώπους και τους οδηγεί στο να επιζητούν τη διαρκέστερη αλλ΄ όχι και την

ευδαιμονέστερη ζωή συνοψίζεται στη φράση laquoΣτέρησις γὰρ αἰσθήσεως ὁ θάνατοςraquo12 Αν

λοιπόν η ανθρώπινη ζωή περιορίζεται στο διάστημα λειτουργίας των αισθήσεων

αφαιρείται κάθε πόθος αθανασίας και ο άνθρωπος προσηλώνεται στο παρόν Παράλληλα

το φρικωδέστερο του θανάτου αίρεται αφού ο θάνατος laquoοὐ πάρεστινraquo δεν υπάρχει

Όταν επέρχεται laquoτόθrsquo ἡμεῖς οὐκ ἐσμένraquo τότε δεν υπάρχει ο άνθρωπος κατά τρόπο που

τελικά ο θάνατος δεν αναφέρεται ούτε στους ζωντανούς ούτε στους νεκρούς

Αν θεωρηθεί πως σοβαρό εμπόδιο για την αποδοχή του επιχειρήματος του

Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου είναι το ενδεχόμενο αθανασίας της ψυχής

τότε η απάντηση έγκειται στην οντολογική θεωρία του φιλοσόφου απrsquo όπου με σαφήνεια

τεκμαίρεται πως με την έλευση του σωματικού θανάτου διαλύεται και η ψυχή ως υλική

ύπαρξη επίσης

Υπrsquo αυτή την έννοια ο Επίκουρος προτείνει την ένσοφη αντιμετώπιση του

θανάτου Ο σοφός δεν φοβάται το θάνατο και υπηρετεί τη ζωή επιλέγοντας ανάμεσα

στις απολαύσεις εκείνες που θα του εξασφαλίσουν ευδαιμονία στο παρόν και ανώδυνο

θάνατο στο μέλλον Επιπλέον η ανθρώπινη ζωή είναι συνυφασμένη με την αβεβαιότητα

του μέλλοντος και τη μοναδική βεβαιότητα του παρόντος Συνεπώς κάθε πίστη στην επrsquo

άπειρον διαιώνιση της ύπαρξης όπως και κάθε πεισιθάνατη αντιμετώπιση του βίου

συντείνουν απλώς στην απομάκρυνση από την ευδαιμονία

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ

Από τις επιθυμίες υποστηρίζει ο Επίκουρος άλλες είναι φυσικές και άλλες

μάταιες Από τις φυσικές άλλες είναι αναγκαίες και άλλες όχι Οι φυσικές και αναγκαίες

αφορούν στη διατήρηση της ζωής στην αρμονική λειτουργία του σώματος και τέλος

στην ψυχική υγεία Οι φυσικές και μη αναγκαίες αναφέρονται σε περιττές ή πολυτελείς

απολαύσεις όπως πχ η απόλαυση του φαγητού ενώ ως παράδειγμα μάταιης και μη

αναγκαίες επιθυμίας θα μπορούσε να αναφερθεί η αφιέρωση των ανδριάντων

Ο φιλόσοφος στρέφει βέβαια την προσοχή του στις φυσικές και αναγκαίες

επιθυμίες καθώς η ικανοποίησή τους εξασφαλίζει βίον ἡδύν και προσανατολίζει τον

άνθρωπο προς την αρετή Η αρετή είναι συμφυής με την ηδεία ζωή και η ηδεία ζωή

αντίστοιχα είναι αχώριστη από την αρετή Είναι προφανές ότι ο Επίκουρος αποσκοπεί

στον εναρμονισμό των φυσικών επιθυμιών με την ευδαιμονία Ωστόσο η ικανοποίηση

12 Διογένη Λαέρτιου μν έργ Χ 124

9

των φυσικών επιθυμιών συνιστά θα λέγαμε προϋπόθεση που μαρτυρά την απουσία ή την

αποδέσμευση από τα πάθη Προεκτείνοντας τη θετική διάσταση της αρετής η οποία

πληρώνει θετικά τη συνείδηση και οδηγεί στη μακαριότητα σημαντικό ρόλο

διαδραματίζει η ηδονή

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ

Είναι γνωστό πως ο επικουρισμός συνδέεται στενά με τις ηδονές χωρίς όμως να

σχετίζεται άμεσα με τον ηδονισμό Η ηδονή αν και συνιστά καθαυτή αγαθό και η

επιδίωξή της είναι φυσική κίνηση του ανθρώπινου οργανισμού δεν είναι απόλυτος

αυτοσκοπός Συμβάλλει οπωσδήποτε και θετικότατα στην ευδαιμονία αλλά δεν αποτελεί

αποκλειστικό κριτήριο καθώς τίθεται εντός ορίων όπως άλλωστε συμβαίνει και στην

περίπτωση του πόνου Αυτό σημαίνει πως μολονότι οὐδεμία ἡδονὴ καθrsquo ἑαυτό κακόν

υπάρχουν ηδονές υπερβολικές και καταχρηστικές που επιφέρουν οχλήσεις και

αποτρέπουν από την ευτυχία Κατrsquo αναλογία ενώ ο πόνος είναι δεινό τούτο δεν σημαίνει

πως πρέπει πάντοτε να αποφεύγεται Ο άνθρωπος οφείλει να προβαίνει συνεχώς σε

συγκριτική μέτρησηεπισκόπηση των κατά περίσταση συμφερόντων και μη συμφερόντων

Επομένως ότι διδάσκει κυρίως ο Επίκουρος αναλύοντας την έννοια της ηδονής είναι

(1) η αποβολή της ιδέας της ριψοκίνδυνης ευτυχίας και (2) η διατήρηση της αισιοδοξίας

και της αυτοκυριαρχίας του ακόμη και σε συνθήκες πόνου

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ

Για την επίτευξη της πραγματικής ηδονής απαιτείται απόκτηση του μέγιστου

αγαθού της φρόνησης Σαφέστατα για τον Επίκουρο μέγιστο αγαθό είναι η φρόνησις ἐξ

ἧς πᾶσαι λοιπαὶ πεφύκασιν ἀρεταὶ13 Είναι ο σοφός λογισμός που εξουδετερώνει τις

δυσκολίες ή επιρρώνει την ένσοφη τη θετική αντιμετώπιση των δυσκολιών Η έννοια της

φρόνησις σημαίνει τον νήφοντα τον αγρυπνούντα λογισμό που συνιστά την προϋπόθεση

του ἡδέος βίου Αν ως ηδονή ορίζεται στη γενικότητά του το ευχάριστο συναίσθημα

αίσθημα ή βίωμα που καλύπτει όλη την ψυχική δεκτικότητα προσφέροντας στον

άνθρωπο άπειρη ικανοποίηση άρα τον οδηγεί στην ευτυχία δηλ θεωρούμε την

επικούρεια ηθική ευδαιμονιστική και όχι ηδονοθηρική τότε η φρόνηση είναι απαραίτητη

προϋπόθεση μιας τέτοιας κατάκτησης

13 όπ Χ 132140

10

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ

Από την ακροτελεύτια φράση της laquoΕπιστολής προς Μενοικέαraquo σκιαγραφείται με

σαφήνεια η ανθρώπινη προσωπικότητα που μπορεί να πετύχει την κατάκτηση της

μακαριότητας Ο άνθρωπος που υπερβαίνει τη θνητότητά του ακριβώς επειδή ζει μέσα

σε αθάνατα αγαθά είναι ο σοφός Ο σοφός της επικούρειας σκέψης έχει απαλλαγεί από

το φόβο του θανάτου και των θεών που πλάθονται κατrsquo εικόνα και καθrsquo ομοίωση των

πνευματικά ενδεών ανθρώπων Κατανοεί και ερμηνεύει τα φυσικά φαινόμενα χωρίς

δεισιδαιμονίες και αυθαίρετες εικασίες Στέκεται στον κόσμο των ηδονών και

ταυτόχρονα στον κόσμο της υπέρβασής τους καθώς μπορεί να διακρίνει ορθά τις

επιθυμίες και να τηρεί το καλό Αρνείται την αυστηρή αιτιοκρατία των φυσικών και το

ρόλο του πεπρωμένου κι εναντιώνεται στην υπερτίμηση της τύχης ως παράγοντα από

τον οποίο εξαρτάται κατrsquo αποκλειστικότητα ο μάκαρ βίος Με αυτό το πνεύμα αταραξίας

αναγνωρίζει το αυτεξούσιο της ανθρώπινης ύπαρξης και τονίζει την ελευθερία της

βούλησης Προικισμένος με τη φρόνηση και τη γαλήνη ο σοφός μπορεί να απολαύσει τον

ευδαίμονα βίο τις νηφάλιες καταστάσεις πλήρωσης και ευγενούς ικανοποίησης

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Με αφετηρία το οντολογικό του σύστημα απrsquo το οποίο ήταν εξ ορισμού

απορριπτέα κάθε ντετερμινιστική μεταφυσική ή εξωλογική αντίληψη ο Επίκουρος

ανέπτυξε μια γνωσιοθεωρία που απέβλεπε στο να απαλλάξει τον άνθρωπο από τα πάθη

της ψυχής και της διάνοιας Απώτερος ωστόσο σκοπός του ήταν μrsquo αυτόν τον τρόπο να

υποδείξει το δρόμο προς την ευδαιμονία την ειρήνη της ψυχής

Φόβοι για τους θεούς για το θάνατο για τα φυσικά φαινόμενα και επιθυμίες που

η απώθηση αλλά και η ικανοποίησή τους μπορούν να προκαλέσουν πόνο ndashζητήματα

κεφαλαιώδη που πραγματεύεται όλη η αρχαιοελληνική φιλοσοφία- βρήκαν την απάντησή

τους στην επικούρεια σκέψη τόσο μέσα από μια αυστηρά υλιστική θεώρηση του κόσμου

όσο και από μια εμπειριοκρατική γνωσιολογία τις οποίες κατηύθυνε η ευδαιμονιστική

ηθική ΄Ετσι η ηδονή αποχωρισμένη από την τάξη των παθών έγινε τελικός σκοπός

κάθε ανθρώπινης προσπάθειας Πρόκειται για την ηδονή που εξασφαλίζει την εσωτερική

γαλήνη την ἀλυπία η οποία κατακτάται από τον άνθρωπο σε βάθος καθόσον έχει

αποκτήσει και τη γνώση που τον καθιστά στην πράξη γνώστη της αλήθειας και

περαιτέρω υποκείμενο της ιστορίας του

11

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1 Επίκουρος Ἠθική Εξάντας [σειρά Αρχαίοι Έλληνες Συγγραφείς] Αθήνα 1991

2 Λαέρτιος Διογένης Βίων καὶ Γνωμῶν τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων τ ΙΙ

Harvard University Press Cambridge Massachusetts London England 1991

3 Lesky Albin Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας Αφοί Κυριακίδη

Θεσσαλονίκη 1981

4 Sharples RW Στωικοί Επικούρειοι και Σκεπτικοί μτφρ Μ Λυπουρλή Γ

Αβραμίδης Θύραθεν Θεσσαλονίκη 2002

5 Vegetti M Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας μτφρ Γ Δημητρακόπουλος Τραυλός

Αθήνα 2000

12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΕΙΣΑΓΩΓΗ- 2 -

Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ- 3 -

Ι ΤΟ laquoΦΥΣΙΚΌΝraquo- 4 -

ΙΙ ΤΟ laquoΚΑΝΟΝΙΚΌΝraquo- 5 -

1 ΑΊΣΘΗΣΗ ΠΑΡΆΣΤΑΣΗ ΈΝΝΟΙΑ ΛΌΓΟΣ- 5 -

2 ΨΥΧΉ- 6 -

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo- 8 -

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ- 8 -

1 ΟΙ ΘΕΟΙ- 8 -

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ- 9 -

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ- 10 -

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ- 10 -

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ- 10 -

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ- 11 -

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ- 11 -

ΕΠΙΛΟΓΟΣ- 12 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- 13 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ- 14 -

13

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ
• Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
• Ι Το laquoφυσικόνraquo
• ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo
• 1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγος
• 2 Ψυχή
• Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo
• Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ
• 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
• 2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
• ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ
• 1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ
• 2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ
• 3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ
• 4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ
• ΕΠΙΛΟΓΟΣ
• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

κόσμοι που είναι δυνατό να δημιουργηθούν οφείλονται στις πρωτογενείς ιδιότητες των

ατόμων και στο κενό εφrsquo όσον δεν υπάρχει συγκεκριμένος περιορισμός κινήσεων4

ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo

1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγοςΣτον laquoΚανόναraquo του ο Επίκουρος μας πληροφορεί ότι κριτήρια της αλήθειας είναι

οι αισθήσεις οι προλήψεις και τα πάθη Η αίσθηση είναι η κύρια πηγή γνώσης και

υφίσταται ως καθαρή λειτουργία στην οποία δεν μπορούμε να προσθέσουμε ή να

αφαιρέσουμε οτιδήποτε Είναι θα λέγαμε τυφλή δύναμη που δεν υπάγεται σε καμιά

άλλη υπάρχει έξω από κάθε λόγο ως προ-αφετηρία ή ως διαρκής αφετηρία η οποία

κατοπτρίζει την πραγματικότητα5 Επιπλέον οι αισθήσεις δεν αλληλοεπηρεάζονται ούτε

οι ομοιογενείς ούτε οι ετερογενείς Υπάρχει μάλιστα ισορροπία ομοιογενών και

ετερογενών αισθήσεων η οποία άλλωστε συνιστά και προϋπόθεση της αρμονικής

συνεργασίας τους Δεν μπορούμε να απορρίψουμε ή να εξαιρέσουμε μια αίσθηση χωρίς

να επέλθει συνταραχή σε όλες τις άλλες και άρα απώλεια του κριτηρίου αληθείας

Αγνόηση μιας συγκεκριμένης αίσθησης συναπαιτεί και διαγραφή όλων των παραστάσεων

που της ανήκουν Οι τελευταίες όμως συμβάλλουν στην αρμονική και έγκυρη

συνεκτίμηση της πραγματικότητας άρα πιθανή διασάλευση αυτής της ισορροπίας

αφανίζει τη γνώση Σε περίπτωση καθολικής στέρησης των αισθήσεων συμβαίνει

θάνατος

Στο σημείο αυτό βέβαια οφείλουμε να διευκρινίσουμε πως ο Επίκουρος ταυτίζει

αίσθηση και αισθάνεσθαι Υπάρχει ασφαλώς αμεσότητα μεταξύ αίσθησης και

αισθάνεσθαι αλλά το τελευταίο προϋποθέτει το πνεύμα με έκφραση το λόγο Ο

φιλόσοφος είναι απόλυτος και ερμηνεύει το αισθάνεσθαι αισθησιαρχικά Για τον

Επίκουρο laquoπᾶς λόγος ἀπὸ τῶν αἰσθήσεων ἤρτηταιraquo6 Βέβαια χωρίς το αισθάνεσθαι δεν

υπάρχει δυνατότητα λογίζεσθαι τόσο όμως αυτό όσο και η γενικότερη νοητική

λειτουργία εξαρτώνται από την καθαρή αίσθηση Με την αίσθηση δημιουργούνται οι

έννοιες που δεν συνιστούν παρά μνήμη του πολλάκις ἔξωθεν φανέντος και καθίστανται

τύποι οι οποίοι λειτουργούν πια ως κέντρα ως προ-ληπτικά κέντρα σε κάθε

συγκεκριμένη περίπτωση Με βάση τις έννοιες ο άνθρωπος διαρθρώνει λέξεις και

σχηματίζει προτάσεις με νόημα νοώντας τους τύπους της πραγματικότητας τα είδωλά

4 όπ Χ 45 οὐ γὰρ κατηνάλωνται αἱ τοιοῦτοι ἄτομοι ἐξ ὧν ἂν γένοιτο κόσμος ἢ ὑφrsquo ὧν ἂν ποιηθείη οὐτrsquo εἰς ἕνα οὐτrsquo εἰς πεπερασμένους οὔθrsquo ὅσοι τοιοῦτοι οὔθrsquo ὅσοι διάφοροι τούτοις ὥστε οὐδὲν τὸ ἐμποδοστατῆσον ἐστι πρὸς τὴν ἀπειρίαν τῶν κόσμων 5 όπ Χ 31 Οὔτε γὰρ ὑφrsquo αὑτῆς οὔτε ὑφrsquo ἑτέρου κινηθεῖσα δύναταὶ τι προσθεῖναι ἢ ἀφελεῖν6 όπ Χ 32

5

της ακόμη κι αν δεν υφίσταται τη στιγμή εκείνη το ανάλογο αισθητηριακό ερέθισμα Τα

δε είδωλα με τη σειρά τους [τύποι ὁμοιοσχήμονες τοῖς στερεμνίοις]7 είναι λεπτά

laquoομοιώματαraquo των πραγμάτων που αν δεν μεσολαβεί εμπόδιο αποστέλλονται δια του

κενού σε τάχιστο χρόνο και παρουσιάζουν την εικόνα των αντικειμένων

Περιγράφοντας λοιπόν συνοπτικά τη διαδικασία της αντίληψης οι αισθήσεις

προϋποτίθενται τα είδωλα καθίστανται προλήψεις ή καταλήψεις ή laquoκαθολικαί νοήσειςraquo

(έννοιες) Ωστόσο είναι φανερό πως δεν μπορεί να νοήσει ο άνθρωπος πριν να

συνειδητοποιήσει την ενάργεια του αντικειμένου κρίσης Τούτο σημαίνει πως αληθείς

έννοιες είναι αυτές που επιμαρτυρούνται ή δεν διαψεύδονται από τα δεδομένα των

αισθήσεων ή γενικότερα την πραγματικότητα

Υπάρχει ωστόσο και η δυνατότητα λάθους καθώς συμβαίνει να δέχεται ο

άνθρωπος είδωλα που μοιάζουν με τις έννοιες που έχει ήδη σχηματίσει αλλά δεν

ταυτίζονται μrsquo αυτές είδωλα τα οποία έχουν αλλοιωθεί ή παραποιηθεί από παρεμβολή

αντικειμένων κοκ με συνέπεια το σφάλμα την εσφαλμένη εντύπωση και συνεπώς την

εσφαλμένη γνώση Άλλοτε πάλι επεμβαίνει η φαντασία που μπορεί επίσης να

δημιουργήσει ψευδείς ὑπολήψεις ἢ δόξας8

Τέλος κριτήρια αληθείας θεωρούνται από τον Επίκουρο και τα συναισθήματα

(πάθη) ο πόνος και η ηδονή Η βίωσή τους συνιστά ασφαλές μέσο ελέγχου της

πραγματικότητας και δόμησης μιας στέρεης γνώσης γιrsquo αυτήν ώστε να κατευθύνεται

ανάλογα και η συμπεριφορά του ανθρώπου

2 Ψυχή Για τον Επίκουρο είναι αδιαμφισβήτητη η υλικότητα της ψυχής η οποία διαχέεται

σrsquo όλο το σώμα Η ψυχή συνιστά μια συνένωση ατόμων είναι δηλ και αυτή μια ατομική

δομή που διαλύεται μετά το θάνατο μολονότι τα συναποτελούντα αυτήν άτομα

διατηρούνται αφού ndashόπως ορίζει η κοσμολογία του φιλοσόφου- όλα τα άτομα είναι

άφθαρτα

Ως εκτεινόμενη σε όλο το σώμα φαίνεται να έχει δύο ευδιάκριτες περιοχές το

ἄλογον και το λογικόν το πρώτο είναι εγκατεσπαρμένο σε όλο το σώμα πλην του

θώρακος στο οποίο εδρεύει το λογικό μέρος επειδή εκεί εκδηλώνονται καταστάσεις που

ο Επίκουρος ονομάζει πάθη ευκινησίες και διανοήσεις Όπως είναι βέβαιο πως με την

παύση των αισθήσεων επέρχεται θάνατος κατά παρόμοιο τρόπο ο άνθρωπος πεθαίνει αν

παύσει να λειτουργεί αυτό το μέρος της ψυχής Χωρία του φιλοσόφου μας πληροφορούν

7 όπ Χ 468 όπ Χ 50

6

ότι ἡ ψυχὴ αἰσθήσεως τὴν πλείστην αἰτίαν δεῖ κατέχειν9 χωρίς ωστόσο να ταυτίζεται

απόλυτα με την αίσθηση γεγονός που περιβάλλει με απροσδιοριστία τη φύση του

λογικού μέρους της ψυχής δηλ το αν έχει άλλη προέλευση αν είναι αυτόνομο ή

παράγεται απrsquo τις αισθήσεις

Υπάρχουν όμως υπαινιγμοί που λειτουργούν αποσαφηνιστικά ως προς το

πρόβλημα Η ψυχή προκαλεί την πλείστη αιτία της αίσθησης παράλληλα όμως

διαπιστώνεται αρμονία και ισορροπία σε όλη τη σωματική διάπλαση που οφείλεται στη

γενικότατη σωματική συμπάθεια στην αλληλεγγύη των μελών του σώματος Ωστόσο

όλος ο οργανισμός μετέχει της αισθήσεως αλλά δεν έχει όλες τις αισθησιακές

καταλληλότητες Οι τελευταίες του προσφέρονται συμπαθητικά από την αίσθηση

σύμπτωμα χωρίς το οποίο δεν υπάρχει ζωή Έτσι η ψυχή συνέχει όλο τον οργανισμό με

τη λειτουργική συμπάθεια της αισθήσεως Αν ένα μέρος του σώματος χαθεί αποκοπεί ή

φθαρεί χάνει μεν την αίσθηση αλλά το υπόλοιπο σώμα συνεχίζει να λειτουργεί

Διενωμένη με τη σωματικότητα η ψυχή διαφοροποιείται σημαντικά μόνο ως προς το

κενό Αν ασώματο είναι μόνο το κενό10 η δύναμη η κίνηση οι μεταβολές οφείλονται

ασφαλώς στο αισθητό κι έτσι αποκαλύπτεται τόσο η καταγωγή της ψυχής όσο και οι

ανώτερες δυνάμεις της κυρίως αυτή της διάνοιας Βέβαια προκύπτουν δυσκολίες

συνδυασμού του τυχαίου απrsquo το οποίο παράγεται η αίσθηση και των νοητικών

καταλληλοτήτων από τις οποίες παράγεται ο λόγος Αυτές όμως οι δυσκολίες είναι

κοινές σε όλες τις αισθησιαρχικές γνωσιοθεωρίες Το πρόβλημα ωστόσο μπορεί να

παραβλεφθεί με τη διαπίστωση ότι το σύστημα του Επίκουρου υποκρύπτει μια

αναμφισβήτητη σοφία που συνίσταται στη βαθύτερη ενότητα κοσμολογίας και

ανθρωπολογίας

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo

Η οντολογία του Επίκουρου προσδιορίζει αποφασιστικά και τη θεωρία του για τον

άνθρωπο Εκκινώντας από θέσεις αυστηρά υλιστικές που ακυρώνουν κάθε άποψη

σύμφωνα με την οποία η φύση βασίζεται στην τελεολογία την πρόνοια και τη θεότητα

και συνθέτοντας παράλληλα μια εμπειριοκρατική γνωσιοθεωρία που στηρίζει κάθε πράξη

στην αίσθηση ο Επίκουρος πέτυχε τη διατύπωση μιας εξαιρετικά πρωτότυπης ηθικής

θεωρίας Η ηθική του θεωρία υπηρετεί πιστά και απαρέγκλιτα τη ζωή ως συλλειτουργία

9 όπ Χ 63-6410 όπ Χ 67

7

ατόμων καταγγέλλοντας ότι την ευτελίζει και την ποδηγετεί και διδάσκοντας την

αναζήτηση της ευδαιμονίας και της ελευθερίας

Στο προς εξέταση έργο του Επίκουρου εκτίθενται αρχικά οι προϋποθέσεις για την

ευδαιμονία δηλ η απαλλαγή από το φόβο των θεών και του θανάτου και κατόπιν

αναλύεται η ουσία της μακαρίας ζωής και οι τρόποι εξασφάλισής της

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ

1 ΟΙ ΘΕΟΙ Οι θεοί για τον Επίκουρο αποτελούνται από συνενώσεις ατόμων που περνούν

μακαρία ζωή μέσα στους διακοσμικούς χώρους (μετακόσμια intermundia) χωρίς να

συμμετέχουν οπωσδήποτε στα εσωκοσμικά γεγονότα και στις υποθέσεις των ανθρώπων

Είναι όντα τα οποία κοσμούνται με τελειότητα και τους ανήκει η απόλυτη ευδαιμονία και

όχι η ανθρώπινη η οποία εξαρτάται από την προσθήκη ή την αφαίρεση των ηδονών11

Ο Φιλόδημος αναφέρει ότι στο σωζόμενο απόσπασμα από το χαμένο έργο του

laquoΠερί θεῶνraquo ο Επίκουρος διατύπωσε κατηγορηματικά την άποψη πως το ον που έχει

τέλεια φύση πρέπει να είναι απολύτως νοητό και να μην νοείται σαν να ήταν αισθητό

Κατrsquo επέκταση οι θεοί ως μη αισθητά όντα (ἄδηλα) μπορούν να γίνουν γνωστοί στον

άνθρωπο με βάση τις ενδείξεις που δίνουν τα φαινόμενα κατrsquo αναλογία ή ομοιότητα και

η γνώση αυτή να είναι εναργής Μάλιστα μέχρις ενός σημείου αυτή η σύλληψη των

θεών είναι κοινή σύλληψη των ανθρώπων

Ωστόσο ο Επίκουρος διαφοροποιείται από την κοινή θρησκευτική πίστη με τις

δεισιδαιμονίες και τις δοξασίες της λαϊκής θρησκευτικότητας Ενώ δηλαδή υπάρχει

σαφές και εναργές θρησκευτικό ένστικτο οι άνθρωποι δεν διαφυλάσσουν στο νου τους

τους θεούς όπως τους έχουν συλλάβει αρχικά Μάλιστα αποκαλεί ασέβεια όχι την

αναίρεση των θεών των πολλών αλλά την πράξη που προσαρμόζει τους θεούς και τη

μακαριότητά τους στις εσφαλμένες δοξασίες των πολλών Όταν τα καλά και τα κακά οι

ωφέλειες και οι βλάβες αποδίδονται στους καλούς και στους κακούς θεούς τότε ο

Επίκουρος διαπιστώνει ένα πλέγμα ψευδών υπολήψεων του απαίδευτου όχλου που

αδυνατεί να κατανοήσει ότι υπερβαίνει τις δικές του ιδιότητες

Έτσι η θεολογία του Επίκουρου συνιστά έναν τρόπο απόρριψης της λαϊκής

θρησκείας και αποχωρισμού του θεϊκού από το κοσμικό με σαφή πρόθεση να

απομακρυνθεί κάθε φόβος και δεισιδαιμονία Η επικούρεια ευσέβεια ισοδυναμεί με τη

σύλληψη του θεού ως προτύπου μακαριότητας και αφομοιώνεται από την προσπάθεια

του ανθρώπου να αποκτήσει την ευδαιμονία

11 Φιλοδήμου Περί Εὐσεβείας 1337

8

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ

Το βασικό επιχείρημα του Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου που συνέχει

τους ανθρώπους και τους οδηγεί στο να επιζητούν τη διαρκέστερη αλλ΄ όχι και την

ευδαιμονέστερη ζωή συνοψίζεται στη φράση laquoΣτέρησις γὰρ αἰσθήσεως ὁ θάνατοςraquo12 Αν

λοιπόν η ανθρώπινη ζωή περιορίζεται στο διάστημα λειτουργίας των αισθήσεων

αφαιρείται κάθε πόθος αθανασίας και ο άνθρωπος προσηλώνεται στο παρόν Παράλληλα

το φρικωδέστερο του θανάτου αίρεται αφού ο θάνατος laquoοὐ πάρεστινraquo δεν υπάρχει

Όταν επέρχεται laquoτόθrsquo ἡμεῖς οὐκ ἐσμένraquo τότε δεν υπάρχει ο άνθρωπος κατά τρόπο που

τελικά ο θάνατος δεν αναφέρεται ούτε στους ζωντανούς ούτε στους νεκρούς

Αν θεωρηθεί πως σοβαρό εμπόδιο για την αποδοχή του επιχειρήματος του

Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου είναι το ενδεχόμενο αθανασίας της ψυχής

τότε η απάντηση έγκειται στην οντολογική θεωρία του φιλοσόφου απrsquo όπου με σαφήνεια

τεκμαίρεται πως με την έλευση του σωματικού θανάτου διαλύεται και η ψυχή ως υλική

ύπαρξη επίσης

Υπrsquo αυτή την έννοια ο Επίκουρος προτείνει την ένσοφη αντιμετώπιση του

θανάτου Ο σοφός δεν φοβάται το θάνατο και υπηρετεί τη ζωή επιλέγοντας ανάμεσα

στις απολαύσεις εκείνες που θα του εξασφαλίσουν ευδαιμονία στο παρόν και ανώδυνο

θάνατο στο μέλλον Επιπλέον η ανθρώπινη ζωή είναι συνυφασμένη με την αβεβαιότητα

του μέλλοντος και τη μοναδική βεβαιότητα του παρόντος Συνεπώς κάθε πίστη στην επrsquo

άπειρον διαιώνιση της ύπαρξης όπως και κάθε πεισιθάνατη αντιμετώπιση του βίου

συντείνουν απλώς στην απομάκρυνση από την ευδαιμονία

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ

Από τις επιθυμίες υποστηρίζει ο Επίκουρος άλλες είναι φυσικές και άλλες

μάταιες Από τις φυσικές άλλες είναι αναγκαίες και άλλες όχι Οι φυσικές και αναγκαίες

αφορούν στη διατήρηση της ζωής στην αρμονική λειτουργία του σώματος και τέλος

στην ψυχική υγεία Οι φυσικές και μη αναγκαίες αναφέρονται σε περιττές ή πολυτελείς

απολαύσεις όπως πχ η απόλαυση του φαγητού ενώ ως παράδειγμα μάταιης και μη

αναγκαίες επιθυμίας θα μπορούσε να αναφερθεί η αφιέρωση των ανδριάντων

Ο φιλόσοφος στρέφει βέβαια την προσοχή του στις φυσικές και αναγκαίες

επιθυμίες καθώς η ικανοποίησή τους εξασφαλίζει βίον ἡδύν και προσανατολίζει τον

άνθρωπο προς την αρετή Η αρετή είναι συμφυής με την ηδεία ζωή και η ηδεία ζωή

αντίστοιχα είναι αχώριστη από την αρετή Είναι προφανές ότι ο Επίκουρος αποσκοπεί

στον εναρμονισμό των φυσικών επιθυμιών με την ευδαιμονία Ωστόσο η ικανοποίηση

12 Διογένη Λαέρτιου μν έργ Χ 124

9

των φυσικών επιθυμιών συνιστά θα λέγαμε προϋπόθεση που μαρτυρά την απουσία ή την

αποδέσμευση από τα πάθη Προεκτείνοντας τη θετική διάσταση της αρετής η οποία

πληρώνει θετικά τη συνείδηση και οδηγεί στη μακαριότητα σημαντικό ρόλο

διαδραματίζει η ηδονή

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ

Είναι γνωστό πως ο επικουρισμός συνδέεται στενά με τις ηδονές χωρίς όμως να

σχετίζεται άμεσα με τον ηδονισμό Η ηδονή αν και συνιστά καθαυτή αγαθό και η

επιδίωξή της είναι φυσική κίνηση του ανθρώπινου οργανισμού δεν είναι απόλυτος

αυτοσκοπός Συμβάλλει οπωσδήποτε και θετικότατα στην ευδαιμονία αλλά δεν αποτελεί

αποκλειστικό κριτήριο καθώς τίθεται εντός ορίων όπως άλλωστε συμβαίνει και στην

περίπτωση του πόνου Αυτό σημαίνει πως μολονότι οὐδεμία ἡδονὴ καθrsquo ἑαυτό κακόν

υπάρχουν ηδονές υπερβολικές και καταχρηστικές που επιφέρουν οχλήσεις και

αποτρέπουν από την ευτυχία Κατrsquo αναλογία ενώ ο πόνος είναι δεινό τούτο δεν σημαίνει

πως πρέπει πάντοτε να αποφεύγεται Ο άνθρωπος οφείλει να προβαίνει συνεχώς σε

συγκριτική μέτρησηεπισκόπηση των κατά περίσταση συμφερόντων και μη συμφερόντων

Επομένως ότι διδάσκει κυρίως ο Επίκουρος αναλύοντας την έννοια της ηδονής είναι

(1) η αποβολή της ιδέας της ριψοκίνδυνης ευτυχίας και (2) η διατήρηση της αισιοδοξίας

και της αυτοκυριαρχίας του ακόμη και σε συνθήκες πόνου

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ

Για την επίτευξη της πραγματικής ηδονής απαιτείται απόκτηση του μέγιστου

αγαθού της φρόνησης Σαφέστατα για τον Επίκουρο μέγιστο αγαθό είναι η φρόνησις ἐξ

ἧς πᾶσαι λοιπαὶ πεφύκασιν ἀρεταὶ13 Είναι ο σοφός λογισμός που εξουδετερώνει τις

δυσκολίες ή επιρρώνει την ένσοφη τη θετική αντιμετώπιση των δυσκολιών Η έννοια της

φρόνησις σημαίνει τον νήφοντα τον αγρυπνούντα λογισμό που συνιστά την προϋπόθεση

του ἡδέος βίου Αν ως ηδονή ορίζεται στη γενικότητά του το ευχάριστο συναίσθημα

αίσθημα ή βίωμα που καλύπτει όλη την ψυχική δεκτικότητα προσφέροντας στον

άνθρωπο άπειρη ικανοποίηση άρα τον οδηγεί στην ευτυχία δηλ θεωρούμε την

επικούρεια ηθική ευδαιμονιστική και όχι ηδονοθηρική τότε η φρόνηση είναι απαραίτητη

προϋπόθεση μιας τέτοιας κατάκτησης

13 όπ Χ 132140

10

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ

Από την ακροτελεύτια φράση της laquoΕπιστολής προς Μενοικέαraquo σκιαγραφείται με

σαφήνεια η ανθρώπινη προσωπικότητα που μπορεί να πετύχει την κατάκτηση της

μακαριότητας Ο άνθρωπος που υπερβαίνει τη θνητότητά του ακριβώς επειδή ζει μέσα

σε αθάνατα αγαθά είναι ο σοφός Ο σοφός της επικούρειας σκέψης έχει απαλλαγεί από

το φόβο του θανάτου και των θεών που πλάθονται κατrsquo εικόνα και καθrsquo ομοίωση των

πνευματικά ενδεών ανθρώπων Κατανοεί και ερμηνεύει τα φυσικά φαινόμενα χωρίς

δεισιδαιμονίες και αυθαίρετες εικασίες Στέκεται στον κόσμο των ηδονών και

ταυτόχρονα στον κόσμο της υπέρβασής τους καθώς μπορεί να διακρίνει ορθά τις

επιθυμίες και να τηρεί το καλό Αρνείται την αυστηρή αιτιοκρατία των φυσικών και το

ρόλο του πεπρωμένου κι εναντιώνεται στην υπερτίμηση της τύχης ως παράγοντα από

τον οποίο εξαρτάται κατrsquo αποκλειστικότητα ο μάκαρ βίος Με αυτό το πνεύμα αταραξίας

αναγνωρίζει το αυτεξούσιο της ανθρώπινης ύπαρξης και τονίζει την ελευθερία της

βούλησης Προικισμένος με τη φρόνηση και τη γαλήνη ο σοφός μπορεί να απολαύσει τον

ευδαίμονα βίο τις νηφάλιες καταστάσεις πλήρωσης και ευγενούς ικανοποίησης

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Με αφετηρία το οντολογικό του σύστημα απrsquo το οποίο ήταν εξ ορισμού

απορριπτέα κάθε ντετερμινιστική μεταφυσική ή εξωλογική αντίληψη ο Επίκουρος

ανέπτυξε μια γνωσιοθεωρία που απέβλεπε στο να απαλλάξει τον άνθρωπο από τα πάθη

της ψυχής και της διάνοιας Απώτερος ωστόσο σκοπός του ήταν μrsquo αυτόν τον τρόπο να

υποδείξει το δρόμο προς την ευδαιμονία την ειρήνη της ψυχής

Φόβοι για τους θεούς για το θάνατο για τα φυσικά φαινόμενα και επιθυμίες που

η απώθηση αλλά και η ικανοποίησή τους μπορούν να προκαλέσουν πόνο ndashζητήματα

κεφαλαιώδη που πραγματεύεται όλη η αρχαιοελληνική φιλοσοφία- βρήκαν την απάντησή

τους στην επικούρεια σκέψη τόσο μέσα από μια αυστηρά υλιστική θεώρηση του κόσμου

όσο και από μια εμπειριοκρατική γνωσιολογία τις οποίες κατηύθυνε η ευδαιμονιστική

ηθική ΄Ετσι η ηδονή αποχωρισμένη από την τάξη των παθών έγινε τελικός σκοπός

κάθε ανθρώπινης προσπάθειας Πρόκειται για την ηδονή που εξασφαλίζει την εσωτερική

γαλήνη την ἀλυπία η οποία κατακτάται από τον άνθρωπο σε βάθος καθόσον έχει

αποκτήσει και τη γνώση που τον καθιστά στην πράξη γνώστη της αλήθειας και

περαιτέρω υποκείμενο της ιστορίας του

11

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1 Επίκουρος Ἠθική Εξάντας [σειρά Αρχαίοι Έλληνες Συγγραφείς] Αθήνα 1991

2 Λαέρτιος Διογένης Βίων καὶ Γνωμῶν τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων τ ΙΙ

Harvard University Press Cambridge Massachusetts London England 1991

3 Lesky Albin Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας Αφοί Κυριακίδη

Θεσσαλονίκη 1981

4 Sharples RW Στωικοί Επικούρειοι και Σκεπτικοί μτφρ Μ Λυπουρλή Γ

Αβραμίδης Θύραθεν Θεσσαλονίκη 2002

5 Vegetti M Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας μτφρ Γ Δημητρακόπουλος Τραυλός

Αθήνα 2000

12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΕΙΣΑΓΩΓΗ- 2 -

Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ- 3 -

Ι ΤΟ laquoΦΥΣΙΚΌΝraquo- 4 -

ΙΙ ΤΟ laquoΚΑΝΟΝΙΚΌΝraquo- 5 -

1 ΑΊΣΘΗΣΗ ΠΑΡΆΣΤΑΣΗ ΈΝΝΟΙΑ ΛΌΓΟΣ- 5 -

2 ΨΥΧΉ- 6 -

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo- 8 -

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ- 8 -

1 ΟΙ ΘΕΟΙ- 8 -

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ- 9 -

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ- 10 -

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ- 10 -

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ- 10 -

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ- 11 -

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ- 11 -

ΕΠΙΛΟΓΟΣ- 12 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- 13 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ- 14 -

13

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ
• Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
• Ι Το laquoφυσικόνraquo
• ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo
• 1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγος
• 2 Ψυχή
• Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo
• Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ
• 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
• 2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
• ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ
• 1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ
• 2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ
• 3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ
• 4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ
• ΕΠΙΛΟΓΟΣ
• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

της ακόμη κι αν δεν υφίσταται τη στιγμή εκείνη το ανάλογο αισθητηριακό ερέθισμα Τα

δε είδωλα με τη σειρά τους [τύποι ὁμοιοσχήμονες τοῖς στερεμνίοις]7 είναι λεπτά

laquoομοιώματαraquo των πραγμάτων που αν δεν μεσολαβεί εμπόδιο αποστέλλονται δια του

κενού σε τάχιστο χρόνο και παρουσιάζουν την εικόνα των αντικειμένων

Περιγράφοντας λοιπόν συνοπτικά τη διαδικασία της αντίληψης οι αισθήσεις

προϋποτίθενται τα είδωλα καθίστανται προλήψεις ή καταλήψεις ή laquoκαθολικαί νοήσειςraquo

(έννοιες) Ωστόσο είναι φανερό πως δεν μπορεί να νοήσει ο άνθρωπος πριν να

συνειδητοποιήσει την ενάργεια του αντικειμένου κρίσης Τούτο σημαίνει πως αληθείς

έννοιες είναι αυτές που επιμαρτυρούνται ή δεν διαψεύδονται από τα δεδομένα των

αισθήσεων ή γενικότερα την πραγματικότητα

Υπάρχει ωστόσο και η δυνατότητα λάθους καθώς συμβαίνει να δέχεται ο

άνθρωπος είδωλα που μοιάζουν με τις έννοιες που έχει ήδη σχηματίσει αλλά δεν

ταυτίζονται μrsquo αυτές είδωλα τα οποία έχουν αλλοιωθεί ή παραποιηθεί από παρεμβολή

αντικειμένων κοκ με συνέπεια το σφάλμα την εσφαλμένη εντύπωση και συνεπώς την

εσφαλμένη γνώση Άλλοτε πάλι επεμβαίνει η φαντασία που μπορεί επίσης να

δημιουργήσει ψευδείς ὑπολήψεις ἢ δόξας8

Τέλος κριτήρια αληθείας θεωρούνται από τον Επίκουρο και τα συναισθήματα

(πάθη) ο πόνος και η ηδονή Η βίωσή τους συνιστά ασφαλές μέσο ελέγχου της

πραγματικότητας και δόμησης μιας στέρεης γνώσης γιrsquo αυτήν ώστε να κατευθύνεται

ανάλογα και η συμπεριφορά του ανθρώπου

2 Ψυχή Για τον Επίκουρο είναι αδιαμφισβήτητη η υλικότητα της ψυχής η οποία διαχέεται

σrsquo όλο το σώμα Η ψυχή συνιστά μια συνένωση ατόμων είναι δηλ και αυτή μια ατομική

δομή που διαλύεται μετά το θάνατο μολονότι τα συναποτελούντα αυτήν άτομα

διατηρούνται αφού ndashόπως ορίζει η κοσμολογία του φιλοσόφου- όλα τα άτομα είναι

άφθαρτα

Ως εκτεινόμενη σε όλο το σώμα φαίνεται να έχει δύο ευδιάκριτες περιοχές το

ἄλογον και το λογικόν το πρώτο είναι εγκατεσπαρμένο σε όλο το σώμα πλην του

θώρακος στο οποίο εδρεύει το λογικό μέρος επειδή εκεί εκδηλώνονται καταστάσεις που

ο Επίκουρος ονομάζει πάθη ευκινησίες και διανοήσεις Όπως είναι βέβαιο πως με την

παύση των αισθήσεων επέρχεται θάνατος κατά παρόμοιο τρόπο ο άνθρωπος πεθαίνει αν

παύσει να λειτουργεί αυτό το μέρος της ψυχής Χωρία του φιλοσόφου μας πληροφορούν

7 όπ Χ 468 όπ Χ 50

6

ότι ἡ ψυχὴ αἰσθήσεως τὴν πλείστην αἰτίαν δεῖ κατέχειν9 χωρίς ωστόσο να ταυτίζεται

απόλυτα με την αίσθηση γεγονός που περιβάλλει με απροσδιοριστία τη φύση του

λογικού μέρους της ψυχής δηλ το αν έχει άλλη προέλευση αν είναι αυτόνομο ή

παράγεται απrsquo τις αισθήσεις

Υπάρχουν όμως υπαινιγμοί που λειτουργούν αποσαφηνιστικά ως προς το

πρόβλημα Η ψυχή προκαλεί την πλείστη αιτία της αίσθησης παράλληλα όμως

διαπιστώνεται αρμονία και ισορροπία σε όλη τη σωματική διάπλαση που οφείλεται στη

γενικότατη σωματική συμπάθεια στην αλληλεγγύη των μελών του σώματος Ωστόσο

όλος ο οργανισμός μετέχει της αισθήσεως αλλά δεν έχει όλες τις αισθησιακές

καταλληλότητες Οι τελευταίες του προσφέρονται συμπαθητικά από την αίσθηση

σύμπτωμα χωρίς το οποίο δεν υπάρχει ζωή Έτσι η ψυχή συνέχει όλο τον οργανισμό με

τη λειτουργική συμπάθεια της αισθήσεως Αν ένα μέρος του σώματος χαθεί αποκοπεί ή

φθαρεί χάνει μεν την αίσθηση αλλά το υπόλοιπο σώμα συνεχίζει να λειτουργεί

Διενωμένη με τη σωματικότητα η ψυχή διαφοροποιείται σημαντικά μόνο ως προς το

κενό Αν ασώματο είναι μόνο το κενό10 η δύναμη η κίνηση οι μεταβολές οφείλονται

ασφαλώς στο αισθητό κι έτσι αποκαλύπτεται τόσο η καταγωγή της ψυχής όσο και οι

ανώτερες δυνάμεις της κυρίως αυτή της διάνοιας Βέβαια προκύπτουν δυσκολίες

συνδυασμού του τυχαίου απrsquo το οποίο παράγεται η αίσθηση και των νοητικών

καταλληλοτήτων από τις οποίες παράγεται ο λόγος Αυτές όμως οι δυσκολίες είναι

κοινές σε όλες τις αισθησιαρχικές γνωσιοθεωρίες Το πρόβλημα ωστόσο μπορεί να

παραβλεφθεί με τη διαπίστωση ότι το σύστημα του Επίκουρου υποκρύπτει μια

αναμφισβήτητη σοφία που συνίσταται στη βαθύτερη ενότητα κοσμολογίας και

ανθρωπολογίας

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo

Η οντολογία του Επίκουρου προσδιορίζει αποφασιστικά και τη θεωρία του για τον

άνθρωπο Εκκινώντας από θέσεις αυστηρά υλιστικές που ακυρώνουν κάθε άποψη

σύμφωνα με την οποία η φύση βασίζεται στην τελεολογία την πρόνοια και τη θεότητα

και συνθέτοντας παράλληλα μια εμπειριοκρατική γνωσιοθεωρία που στηρίζει κάθε πράξη

στην αίσθηση ο Επίκουρος πέτυχε τη διατύπωση μιας εξαιρετικά πρωτότυπης ηθικής

θεωρίας Η ηθική του θεωρία υπηρετεί πιστά και απαρέγκλιτα τη ζωή ως συλλειτουργία

9 όπ Χ 63-6410 όπ Χ 67

7

ατόμων καταγγέλλοντας ότι την ευτελίζει και την ποδηγετεί και διδάσκοντας την

αναζήτηση της ευδαιμονίας και της ελευθερίας

Στο προς εξέταση έργο του Επίκουρου εκτίθενται αρχικά οι προϋποθέσεις για την

ευδαιμονία δηλ η απαλλαγή από το φόβο των θεών και του θανάτου και κατόπιν

αναλύεται η ουσία της μακαρίας ζωής και οι τρόποι εξασφάλισής της

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ

1 ΟΙ ΘΕΟΙ Οι θεοί για τον Επίκουρο αποτελούνται από συνενώσεις ατόμων που περνούν

μακαρία ζωή μέσα στους διακοσμικούς χώρους (μετακόσμια intermundia) χωρίς να

συμμετέχουν οπωσδήποτε στα εσωκοσμικά γεγονότα και στις υποθέσεις των ανθρώπων

Είναι όντα τα οποία κοσμούνται με τελειότητα και τους ανήκει η απόλυτη ευδαιμονία και

όχι η ανθρώπινη η οποία εξαρτάται από την προσθήκη ή την αφαίρεση των ηδονών11

Ο Φιλόδημος αναφέρει ότι στο σωζόμενο απόσπασμα από το χαμένο έργο του

laquoΠερί θεῶνraquo ο Επίκουρος διατύπωσε κατηγορηματικά την άποψη πως το ον που έχει

τέλεια φύση πρέπει να είναι απολύτως νοητό και να μην νοείται σαν να ήταν αισθητό

Κατrsquo επέκταση οι θεοί ως μη αισθητά όντα (ἄδηλα) μπορούν να γίνουν γνωστοί στον

άνθρωπο με βάση τις ενδείξεις που δίνουν τα φαινόμενα κατrsquo αναλογία ή ομοιότητα και

η γνώση αυτή να είναι εναργής Μάλιστα μέχρις ενός σημείου αυτή η σύλληψη των

θεών είναι κοινή σύλληψη των ανθρώπων

Ωστόσο ο Επίκουρος διαφοροποιείται από την κοινή θρησκευτική πίστη με τις

δεισιδαιμονίες και τις δοξασίες της λαϊκής θρησκευτικότητας Ενώ δηλαδή υπάρχει

σαφές και εναργές θρησκευτικό ένστικτο οι άνθρωποι δεν διαφυλάσσουν στο νου τους

τους θεούς όπως τους έχουν συλλάβει αρχικά Μάλιστα αποκαλεί ασέβεια όχι την

αναίρεση των θεών των πολλών αλλά την πράξη που προσαρμόζει τους θεούς και τη

μακαριότητά τους στις εσφαλμένες δοξασίες των πολλών Όταν τα καλά και τα κακά οι

ωφέλειες και οι βλάβες αποδίδονται στους καλούς και στους κακούς θεούς τότε ο

Επίκουρος διαπιστώνει ένα πλέγμα ψευδών υπολήψεων του απαίδευτου όχλου που

αδυνατεί να κατανοήσει ότι υπερβαίνει τις δικές του ιδιότητες

Έτσι η θεολογία του Επίκουρου συνιστά έναν τρόπο απόρριψης της λαϊκής

θρησκείας και αποχωρισμού του θεϊκού από το κοσμικό με σαφή πρόθεση να

απομακρυνθεί κάθε φόβος και δεισιδαιμονία Η επικούρεια ευσέβεια ισοδυναμεί με τη

σύλληψη του θεού ως προτύπου μακαριότητας και αφομοιώνεται από την προσπάθεια

του ανθρώπου να αποκτήσει την ευδαιμονία

11 Φιλοδήμου Περί Εὐσεβείας 1337

8

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ

Το βασικό επιχείρημα του Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου που συνέχει

τους ανθρώπους και τους οδηγεί στο να επιζητούν τη διαρκέστερη αλλ΄ όχι και την

ευδαιμονέστερη ζωή συνοψίζεται στη φράση laquoΣτέρησις γὰρ αἰσθήσεως ὁ θάνατοςraquo12 Αν

λοιπόν η ανθρώπινη ζωή περιορίζεται στο διάστημα λειτουργίας των αισθήσεων

αφαιρείται κάθε πόθος αθανασίας και ο άνθρωπος προσηλώνεται στο παρόν Παράλληλα

το φρικωδέστερο του θανάτου αίρεται αφού ο θάνατος laquoοὐ πάρεστινraquo δεν υπάρχει

Όταν επέρχεται laquoτόθrsquo ἡμεῖς οὐκ ἐσμένraquo τότε δεν υπάρχει ο άνθρωπος κατά τρόπο που

τελικά ο θάνατος δεν αναφέρεται ούτε στους ζωντανούς ούτε στους νεκρούς

Αν θεωρηθεί πως σοβαρό εμπόδιο για την αποδοχή του επιχειρήματος του

Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου είναι το ενδεχόμενο αθανασίας της ψυχής

τότε η απάντηση έγκειται στην οντολογική θεωρία του φιλοσόφου απrsquo όπου με σαφήνεια

τεκμαίρεται πως με την έλευση του σωματικού θανάτου διαλύεται και η ψυχή ως υλική

ύπαρξη επίσης

Υπrsquo αυτή την έννοια ο Επίκουρος προτείνει την ένσοφη αντιμετώπιση του

θανάτου Ο σοφός δεν φοβάται το θάνατο και υπηρετεί τη ζωή επιλέγοντας ανάμεσα

στις απολαύσεις εκείνες που θα του εξασφαλίσουν ευδαιμονία στο παρόν και ανώδυνο

θάνατο στο μέλλον Επιπλέον η ανθρώπινη ζωή είναι συνυφασμένη με την αβεβαιότητα

του μέλλοντος και τη μοναδική βεβαιότητα του παρόντος Συνεπώς κάθε πίστη στην επrsquo

άπειρον διαιώνιση της ύπαρξης όπως και κάθε πεισιθάνατη αντιμετώπιση του βίου

συντείνουν απλώς στην απομάκρυνση από την ευδαιμονία

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ

Από τις επιθυμίες υποστηρίζει ο Επίκουρος άλλες είναι φυσικές και άλλες

μάταιες Από τις φυσικές άλλες είναι αναγκαίες και άλλες όχι Οι φυσικές και αναγκαίες

αφορούν στη διατήρηση της ζωής στην αρμονική λειτουργία του σώματος και τέλος

στην ψυχική υγεία Οι φυσικές και μη αναγκαίες αναφέρονται σε περιττές ή πολυτελείς

απολαύσεις όπως πχ η απόλαυση του φαγητού ενώ ως παράδειγμα μάταιης και μη

αναγκαίες επιθυμίας θα μπορούσε να αναφερθεί η αφιέρωση των ανδριάντων

Ο φιλόσοφος στρέφει βέβαια την προσοχή του στις φυσικές και αναγκαίες

επιθυμίες καθώς η ικανοποίησή τους εξασφαλίζει βίον ἡδύν και προσανατολίζει τον

άνθρωπο προς την αρετή Η αρετή είναι συμφυής με την ηδεία ζωή και η ηδεία ζωή

αντίστοιχα είναι αχώριστη από την αρετή Είναι προφανές ότι ο Επίκουρος αποσκοπεί

στον εναρμονισμό των φυσικών επιθυμιών με την ευδαιμονία Ωστόσο η ικανοποίηση

12 Διογένη Λαέρτιου μν έργ Χ 124

9

των φυσικών επιθυμιών συνιστά θα λέγαμε προϋπόθεση που μαρτυρά την απουσία ή την

αποδέσμευση από τα πάθη Προεκτείνοντας τη θετική διάσταση της αρετής η οποία

πληρώνει θετικά τη συνείδηση και οδηγεί στη μακαριότητα σημαντικό ρόλο

διαδραματίζει η ηδονή

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ

Είναι γνωστό πως ο επικουρισμός συνδέεται στενά με τις ηδονές χωρίς όμως να

σχετίζεται άμεσα με τον ηδονισμό Η ηδονή αν και συνιστά καθαυτή αγαθό και η

επιδίωξή της είναι φυσική κίνηση του ανθρώπινου οργανισμού δεν είναι απόλυτος

αυτοσκοπός Συμβάλλει οπωσδήποτε και θετικότατα στην ευδαιμονία αλλά δεν αποτελεί

αποκλειστικό κριτήριο καθώς τίθεται εντός ορίων όπως άλλωστε συμβαίνει και στην

περίπτωση του πόνου Αυτό σημαίνει πως μολονότι οὐδεμία ἡδονὴ καθrsquo ἑαυτό κακόν

υπάρχουν ηδονές υπερβολικές και καταχρηστικές που επιφέρουν οχλήσεις και

αποτρέπουν από την ευτυχία Κατrsquo αναλογία ενώ ο πόνος είναι δεινό τούτο δεν σημαίνει

πως πρέπει πάντοτε να αποφεύγεται Ο άνθρωπος οφείλει να προβαίνει συνεχώς σε

συγκριτική μέτρησηεπισκόπηση των κατά περίσταση συμφερόντων και μη συμφερόντων

Επομένως ότι διδάσκει κυρίως ο Επίκουρος αναλύοντας την έννοια της ηδονής είναι

(1) η αποβολή της ιδέας της ριψοκίνδυνης ευτυχίας και (2) η διατήρηση της αισιοδοξίας

και της αυτοκυριαρχίας του ακόμη και σε συνθήκες πόνου

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ

Για την επίτευξη της πραγματικής ηδονής απαιτείται απόκτηση του μέγιστου

αγαθού της φρόνησης Σαφέστατα για τον Επίκουρο μέγιστο αγαθό είναι η φρόνησις ἐξ

ἧς πᾶσαι λοιπαὶ πεφύκασιν ἀρεταὶ13 Είναι ο σοφός λογισμός που εξουδετερώνει τις

δυσκολίες ή επιρρώνει την ένσοφη τη θετική αντιμετώπιση των δυσκολιών Η έννοια της

φρόνησις σημαίνει τον νήφοντα τον αγρυπνούντα λογισμό που συνιστά την προϋπόθεση

του ἡδέος βίου Αν ως ηδονή ορίζεται στη γενικότητά του το ευχάριστο συναίσθημα

αίσθημα ή βίωμα που καλύπτει όλη την ψυχική δεκτικότητα προσφέροντας στον

άνθρωπο άπειρη ικανοποίηση άρα τον οδηγεί στην ευτυχία δηλ θεωρούμε την

επικούρεια ηθική ευδαιμονιστική και όχι ηδονοθηρική τότε η φρόνηση είναι απαραίτητη

προϋπόθεση μιας τέτοιας κατάκτησης

13 όπ Χ 132140

10

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ

Από την ακροτελεύτια φράση της laquoΕπιστολής προς Μενοικέαraquo σκιαγραφείται με

σαφήνεια η ανθρώπινη προσωπικότητα που μπορεί να πετύχει την κατάκτηση της

μακαριότητας Ο άνθρωπος που υπερβαίνει τη θνητότητά του ακριβώς επειδή ζει μέσα

σε αθάνατα αγαθά είναι ο σοφός Ο σοφός της επικούρειας σκέψης έχει απαλλαγεί από

το φόβο του θανάτου και των θεών που πλάθονται κατrsquo εικόνα και καθrsquo ομοίωση των

πνευματικά ενδεών ανθρώπων Κατανοεί και ερμηνεύει τα φυσικά φαινόμενα χωρίς

δεισιδαιμονίες και αυθαίρετες εικασίες Στέκεται στον κόσμο των ηδονών και

ταυτόχρονα στον κόσμο της υπέρβασής τους καθώς μπορεί να διακρίνει ορθά τις

επιθυμίες και να τηρεί το καλό Αρνείται την αυστηρή αιτιοκρατία των φυσικών και το

ρόλο του πεπρωμένου κι εναντιώνεται στην υπερτίμηση της τύχης ως παράγοντα από

τον οποίο εξαρτάται κατrsquo αποκλειστικότητα ο μάκαρ βίος Με αυτό το πνεύμα αταραξίας

αναγνωρίζει το αυτεξούσιο της ανθρώπινης ύπαρξης και τονίζει την ελευθερία της

βούλησης Προικισμένος με τη φρόνηση και τη γαλήνη ο σοφός μπορεί να απολαύσει τον

ευδαίμονα βίο τις νηφάλιες καταστάσεις πλήρωσης και ευγενούς ικανοποίησης

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Με αφετηρία το οντολογικό του σύστημα απrsquo το οποίο ήταν εξ ορισμού

απορριπτέα κάθε ντετερμινιστική μεταφυσική ή εξωλογική αντίληψη ο Επίκουρος

ανέπτυξε μια γνωσιοθεωρία που απέβλεπε στο να απαλλάξει τον άνθρωπο από τα πάθη

της ψυχής και της διάνοιας Απώτερος ωστόσο σκοπός του ήταν μrsquo αυτόν τον τρόπο να

υποδείξει το δρόμο προς την ευδαιμονία την ειρήνη της ψυχής

Φόβοι για τους θεούς για το θάνατο για τα φυσικά φαινόμενα και επιθυμίες που

η απώθηση αλλά και η ικανοποίησή τους μπορούν να προκαλέσουν πόνο ndashζητήματα

κεφαλαιώδη που πραγματεύεται όλη η αρχαιοελληνική φιλοσοφία- βρήκαν την απάντησή

τους στην επικούρεια σκέψη τόσο μέσα από μια αυστηρά υλιστική θεώρηση του κόσμου

όσο και από μια εμπειριοκρατική γνωσιολογία τις οποίες κατηύθυνε η ευδαιμονιστική

ηθική ΄Ετσι η ηδονή αποχωρισμένη από την τάξη των παθών έγινε τελικός σκοπός

κάθε ανθρώπινης προσπάθειας Πρόκειται για την ηδονή που εξασφαλίζει την εσωτερική

γαλήνη την ἀλυπία η οποία κατακτάται από τον άνθρωπο σε βάθος καθόσον έχει

αποκτήσει και τη γνώση που τον καθιστά στην πράξη γνώστη της αλήθειας και

περαιτέρω υποκείμενο της ιστορίας του

11

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1 Επίκουρος Ἠθική Εξάντας [σειρά Αρχαίοι Έλληνες Συγγραφείς] Αθήνα 1991

2 Λαέρτιος Διογένης Βίων καὶ Γνωμῶν τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων τ ΙΙ

Harvard University Press Cambridge Massachusetts London England 1991

3 Lesky Albin Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας Αφοί Κυριακίδη

Θεσσαλονίκη 1981

4 Sharples RW Στωικοί Επικούρειοι και Σκεπτικοί μτφρ Μ Λυπουρλή Γ

Αβραμίδης Θύραθεν Θεσσαλονίκη 2002

5 Vegetti M Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας μτφρ Γ Δημητρακόπουλος Τραυλός

Αθήνα 2000

12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΕΙΣΑΓΩΓΗ- 2 -

Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ- 3 -

Ι ΤΟ laquoΦΥΣΙΚΌΝraquo- 4 -

ΙΙ ΤΟ laquoΚΑΝΟΝΙΚΌΝraquo- 5 -

1 ΑΊΣΘΗΣΗ ΠΑΡΆΣΤΑΣΗ ΈΝΝΟΙΑ ΛΌΓΟΣ- 5 -

2 ΨΥΧΉ- 6 -

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo- 8 -

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ- 8 -

1 ΟΙ ΘΕΟΙ- 8 -

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ- 9 -

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ- 10 -

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ- 10 -

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ- 10 -

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ- 11 -

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ- 11 -

ΕΠΙΛΟΓΟΣ- 12 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- 13 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ- 14 -

13

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ
• Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
• Ι Το laquoφυσικόνraquo
• ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo
• 1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγος
• 2 Ψυχή
• Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo
• Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ
• 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
• 2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
• ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ
• 1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ
• 2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ
• 3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ
• 4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ
• ΕΠΙΛΟΓΟΣ
• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ότι ἡ ψυχὴ αἰσθήσεως τὴν πλείστην αἰτίαν δεῖ κατέχειν9 χωρίς ωστόσο να ταυτίζεται

απόλυτα με την αίσθηση γεγονός που περιβάλλει με απροσδιοριστία τη φύση του

λογικού μέρους της ψυχής δηλ το αν έχει άλλη προέλευση αν είναι αυτόνομο ή

παράγεται απrsquo τις αισθήσεις

Υπάρχουν όμως υπαινιγμοί που λειτουργούν αποσαφηνιστικά ως προς το

πρόβλημα Η ψυχή προκαλεί την πλείστη αιτία της αίσθησης παράλληλα όμως

διαπιστώνεται αρμονία και ισορροπία σε όλη τη σωματική διάπλαση που οφείλεται στη

γενικότατη σωματική συμπάθεια στην αλληλεγγύη των μελών του σώματος Ωστόσο

όλος ο οργανισμός μετέχει της αισθήσεως αλλά δεν έχει όλες τις αισθησιακές

καταλληλότητες Οι τελευταίες του προσφέρονται συμπαθητικά από την αίσθηση

σύμπτωμα χωρίς το οποίο δεν υπάρχει ζωή Έτσι η ψυχή συνέχει όλο τον οργανισμό με

τη λειτουργική συμπάθεια της αισθήσεως Αν ένα μέρος του σώματος χαθεί αποκοπεί ή

φθαρεί χάνει μεν την αίσθηση αλλά το υπόλοιπο σώμα συνεχίζει να λειτουργεί

Διενωμένη με τη σωματικότητα η ψυχή διαφοροποιείται σημαντικά μόνο ως προς το

κενό Αν ασώματο είναι μόνο το κενό10 η δύναμη η κίνηση οι μεταβολές οφείλονται

ασφαλώς στο αισθητό κι έτσι αποκαλύπτεται τόσο η καταγωγή της ψυχής όσο και οι

ανώτερες δυνάμεις της κυρίως αυτή της διάνοιας Βέβαια προκύπτουν δυσκολίες

συνδυασμού του τυχαίου απrsquo το οποίο παράγεται η αίσθηση και των νοητικών

καταλληλοτήτων από τις οποίες παράγεται ο λόγος Αυτές όμως οι δυσκολίες είναι

κοινές σε όλες τις αισθησιαρχικές γνωσιοθεωρίες Το πρόβλημα ωστόσο μπορεί να

παραβλεφθεί με τη διαπίστωση ότι το σύστημα του Επίκουρου υποκρύπτει μια

αναμφισβήτητη σοφία που συνίσταται στη βαθύτερη ενότητα κοσμολογίας και

ανθρωπολογίας

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo

Η οντολογία του Επίκουρου προσδιορίζει αποφασιστικά και τη θεωρία του για τον

άνθρωπο Εκκινώντας από θέσεις αυστηρά υλιστικές που ακυρώνουν κάθε άποψη

σύμφωνα με την οποία η φύση βασίζεται στην τελεολογία την πρόνοια και τη θεότητα

και συνθέτοντας παράλληλα μια εμπειριοκρατική γνωσιοθεωρία που στηρίζει κάθε πράξη

στην αίσθηση ο Επίκουρος πέτυχε τη διατύπωση μιας εξαιρετικά πρωτότυπης ηθικής

θεωρίας Η ηθική του θεωρία υπηρετεί πιστά και απαρέγκλιτα τη ζωή ως συλλειτουργία

9 όπ Χ 63-6410 όπ Χ 67

7

ατόμων καταγγέλλοντας ότι την ευτελίζει και την ποδηγετεί και διδάσκοντας την

αναζήτηση της ευδαιμονίας και της ελευθερίας

Στο προς εξέταση έργο του Επίκουρου εκτίθενται αρχικά οι προϋποθέσεις για την

ευδαιμονία δηλ η απαλλαγή από το φόβο των θεών και του θανάτου και κατόπιν

αναλύεται η ουσία της μακαρίας ζωής και οι τρόποι εξασφάλισής της

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ

1 ΟΙ ΘΕΟΙ Οι θεοί για τον Επίκουρο αποτελούνται από συνενώσεις ατόμων που περνούν

μακαρία ζωή μέσα στους διακοσμικούς χώρους (μετακόσμια intermundia) χωρίς να

συμμετέχουν οπωσδήποτε στα εσωκοσμικά γεγονότα και στις υποθέσεις των ανθρώπων

Είναι όντα τα οποία κοσμούνται με τελειότητα και τους ανήκει η απόλυτη ευδαιμονία και

όχι η ανθρώπινη η οποία εξαρτάται από την προσθήκη ή την αφαίρεση των ηδονών11

Ο Φιλόδημος αναφέρει ότι στο σωζόμενο απόσπασμα από το χαμένο έργο του

laquoΠερί θεῶνraquo ο Επίκουρος διατύπωσε κατηγορηματικά την άποψη πως το ον που έχει

τέλεια φύση πρέπει να είναι απολύτως νοητό και να μην νοείται σαν να ήταν αισθητό

Κατrsquo επέκταση οι θεοί ως μη αισθητά όντα (ἄδηλα) μπορούν να γίνουν γνωστοί στον

άνθρωπο με βάση τις ενδείξεις που δίνουν τα φαινόμενα κατrsquo αναλογία ή ομοιότητα και

η γνώση αυτή να είναι εναργής Μάλιστα μέχρις ενός σημείου αυτή η σύλληψη των

θεών είναι κοινή σύλληψη των ανθρώπων

Ωστόσο ο Επίκουρος διαφοροποιείται από την κοινή θρησκευτική πίστη με τις

δεισιδαιμονίες και τις δοξασίες της λαϊκής θρησκευτικότητας Ενώ δηλαδή υπάρχει

σαφές και εναργές θρησκευτικό ένστικτο οι άνθρωποι δεν διαφυλάσσουν στο νου τους

τους θεούς όπως τους έχουν συλλάβει αρχικά Μάλιστα αποκαλεί ασέβεια όχι την

αναίρεση των θεών των πολλών αλλά την πράξη που προσαρμόζει τους θεούς και τη

μακαριότητά τους στις εσφαλμένες δοξασίες των πολλών Όταν τα καλά και τα κακά οι

ωφέλειες και οι βλάβες αποδίδονται στους καλούς και στους κακούς θεούς τότε ο

Επίκουρος διαπιστώνει ένα πλέγμα ψευδών υπολήψεων του απαίδευτου όχλου που

αδυνατεί να κατανοήσει ότι υπερβαίνει τις δικές του ιδιότητες

Έτσι η θεολογία του Επίκουρου συνιστά έναν τρόπο απόρριψης της λαϊκής

θρησκείας και αποχωρισμού του θεϊκού από το κοσμικό με σαφή πρόθεση να

απομακρυνθεί κάθε φόβος και δεισιδαιμονία Η επικούρεια ευσέβεια ισοδυναμεί με τη

σύλληψη του θεού ως προτύπου μακαριότητας και αφομοιώνεται από την προσπάθεια

του ανθρώπου να αποκτήσει την ευδαιμονία

11 Φιλοδήμου Περί Εὐσεβείας 1337

8

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ

Το βασικό επιχείρημα του Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου που συνέχει

τους ανθρώπους και τους οδηγεί στο να επιζητούν τη διαρκέστερη αλλ΄ όχι και την

ευδαιμονέστερη ζωή συνοψίζεται στη φράση laquoΣτέρησις γὰρ αἰσθήσεως ὁ θάνατοςraquo12 Αν

λοιπόν η ανθρώπινη ζωή περιορίζεται στο διάστημα λειτουργίας των αισθήσεων

αφαιρείται κάθε πόθος αθανασίας και ο άνθρωπος προσηλώνεται στο παρόν Παράλληλα

το φρικωδέστερο του θανάτου αίρεται αφού ο θάνατος laquoοὐ πάρεστινraquo δεν υπάρχει

Όταν επέρχεται laquoτόθrsquo ἡμεῖς οὐκ ἐσμένraquo τότε δεν υπάρχει ο άνθρωπος κατά τρόπο που

τελικά ο θάνατος δεν αναφέρεται ούτε στους ζωντανούς ούτε στους νεκρούς

Αν θεωρηθεί πως σοβαρό εμπόδιο για την αποδοχή του επιχειρήματος του

Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου είναι το ενδεχόμενο αθανασίας της ψυχής

τότε η απάντηση έγκειται στην οντολογική θεωρία του φιλοσόφου απrsquo όπου με σαφήνεια

τεκμαίρεται πως με την έλευση του σωματικού θανάτου διαλύεται και η ψυχή ως υλική

ύπαρξη επίσης

Υπrsquo αυτή την έννοια ο Επίκουρος προτείνει την ένσοφη αντιμετώπιση του

θανάτου Ο σοφός δεν φοβάται το θάνατο και υπηρετεί τη ζωή επιλέγοντας ανάμεσα

στις απολαύσεις εκείνες που θα του εξασφαλίσουν ευδαιμονία στο παρόν και ανώδυνο

θάνατο στο μέλλον Επιπλέον η ανθρώπινη ζωή είναι συνυφασμένη με την αβεβαιότητα

του μέλλοντος και τη μοναδική βεβαιότητα του παρόντος Συνεπώς κάθε πίστη στην επrsquo

άπειρον διαιώνιση της ύπαρξης όπως και κάθε πεισιθάνατη αντιμετώπιση του βίου

συντείνουν απλώς στην απομάκρυνση από την ευδαιμονία

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ

Από τις επιθυμίες υποστηρίζει ο Επίκουρος άλλες είναι φυσικές και άλλες

μάταιες Από τις φυσικές άλλες είναι αναγκαίες και άλλες όχι Οι φυσικές και αναγκαίες

αφορούν στη διατήρηση της ζωής στην αρμονική λειτουργία του σώματος και τέλος

στην ψυχική υγεία Οι φυσικές και μη αναγκαίες αναφέρονται σε περιττές ή πολυτελείς

απολαύσεις όπως πχ η απόλαυση του φαγητού ενώ ως παράδειγμα μάταιης και μη

αναγκαίες επιθυμίας θα μπορούσε να αναφερθεί η αφιέρωση των ανδριάντων

Ο φιλόσοφος στρέφει βέβαια την προσοχή του στις φυσικές και αναγκαίες

επιθυμίες καθώς η ικανοποίησή τους εξασφαλίζει βίον ἡδύν και προσανατολίζει τον

άνθρωπο προς την αρετή Η αρετή είναι συμφυής με την ηδεία ζωή και η ηδεία ζωή

αντίστοιχα είναι αχώριστη από την αρετή Είναι προφανές ότι ο Επίκουρος αποσκοπεί

στον εναρμονισμό των φυσικών επιθυμιών με την ευδαιμονία Ωστόσο η ικανοποίηση

12 Διογένη Λαέρτιου μν έργ Χ 124

9

των φυσικών επιθυμιών συνιστά θα λέγαμε προϋπόθεση που μαρτυρά την απουσία ή την

αποδέσμευση από τα πάθη Προεκτείνοντας τη θετική διάσταση της αρετής η οποία

πληρώνει θετικά τη συνείδηση και οδηγεί στη μακαριότητα σημαντικό ρόλο

διαδραματίζει η ηδονή

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ

Είναι γνωστό πως ο επικουρισμός συνδέεται στενά με τις ηδονές χωρίς όμως να

σχετίζεται άμεσα με τον ηδονισμό Η ηδονή αν και συνιστά καθαυτή αγαθό και η

επιδίωξή της είναι φυσική κίνηση του ανθρώπινου οργανισμού δεν είναι απόλυτος

αυτοσκοπός Συμβάλλει οπωσδήποτε και θετικότατα στην ευδαιμονία αλλά δεν αποτελεί

αποκλειστικό κριτήριο καθώς τίθεται εντός ορίων όπως άλλωστε συμβαίνει και στην

περίπτωση του πόνου Αυτό σημαίνει πως μολονότι οὐδεμία ἡδονὴ καθrsquo ἑαυτό κακόν

υπάρχουν ηδονές υπερβολικές και καταχρηστικές που επιφέρουν οχλήσεις και

αποτρέπουν από την ευτυχία Κατrsquo αναλογία ενώ ο πόνος είναι δεινό τούτο δεν σημαίνει

πως πρέπει πάντοτε να αποφεύγεται Ο άνθρωπος οφείλει να προβαίνει συνεχώς σε

συγκριτική μέτρησηεπισκόπηση των κατά περίσταση συμφερόντων και μη συμφερόντων

Επομένως ότι διδάσκει κυρίως ο Επίκουρος αναλύοντας την έννοια της ηδονής είναι

(1) η αποβολή της ιδέας της ριψοκίνδυνης ευτυχίας και (2) η διατήρηση της αισιοδοξίας

και της αυτοκυριαρχίας του ακόμη και σε συνθήκες πόνου

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ

Για την επίτευξη της πραγματικής ηδονής απαιτείται απόκτηση του μέγιστου

αγαθού της φρόνησης Σαφέστατα για τον Επίκουρο μέγιστο αγαθό είναι η φρόνησις ἐξ

ἧς πᾶσαι λοιπαὶ πεφύκασιν ἀρεταὶ13 Είναι ο σοφός λογισμός που εξουδετερώνει τις

δυσκολίες ή επιρρώνει την ένσοφη τη θετική αντιμετώπιση των δυσκολιών Η έννοια της

φρόνησις σημαίνει τον νήφοντα τον αγρυπνούντα λογισμό που συνιστά την προϋπόθεση

του ἡδέος βίου Αν ως ηδονή ορίζεται στη γενικότητά του το ευχάριστο συναίσθημα

αίσθημα ή βίωμα που καλύπτει όλη την ψυχική δεκτικότητα προσφέροντας στον

άνθρωπο άπειρη ικανοποίηση άρα τον οδηγεί στην ευτυχία δηλ θεωρούμε την

επικούρεια ηθική ευδαιμονιστική και όχι ηδονοθηρική τότε η φρόνηση είναι απαραίτητη

προϋπόθεση μιας τέτοιας κατάκτησης

13 όπ Χ 132140

10

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ

Από την ακροτελεύτια φράση της laquoΕπιστολής προς Μενοικέαraquo σκιαγραφείται με

σαφήνεια η ανθρώπινη προσωπικότητα που μπορεί να πετύχει την κατάκτηση της

μακαριότητας Ο άνθρωπος που υπερβαίνει τη θνητότητά του ακριβώς επειδή ζει μέσα

σε αθάνατα αγαθά είναι ο σοφός Ο σοφός της επικούρειας σκέψης έχει απαλλαγεί από

το φόβο του θανάτου και των θεών που πλάθονται κατrsquo εικόνα και καθrsquo ομοίωση των

πνευματικά ενδεών ανθρώπων Κατανοεί και ερμηνεύει τα φυσικά φαινόμενα χωρίς

δεισιδαιμονίες και αυθαίρετες εικασίες Στέκεται στον κόσμο των ηδονών και

ταυτόχρονα στον κόσμο της υπέρβασής τους καθώς μπορεί να διακρίνει ορθά τις

επιθυμίες και να τηρεί το καλό Αρνείται την αυστηρή αιτιοκρατία των φυσικών και το

ρόλο του πεπρωμένου κι εναντιώνεται στην υπερτίμηση της τύχης ως παράγοντα από

τον οποίο εξαρτάται κατrsquo αποκλειστικότητα ο μάκαρ βίος Με αυτό το πνεύμα αταραξίας

αναγνωρίζει το αυτεξούσιο της ανθρώπινης ύπαρξης και τονίζει την ελευθερία της

βούλησης Προικισμένος με τη φρόνηση και τη γαλήνη ο σοφός μπορεί να απολαύσει τον

ευδαίμονα βίο τις νηφάλιες καταστάσεις πλήρωσης και ευγενούς ικανοποίησης

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Με αφετηρία το οντολογικό του σύστημα απrsquo το οποίο ήταν εξ ορισμού

απορριπτέα κάθε ντετερμινιστική μεταφυσική ή εξωλογική αντίληψη ο Επίκουρος

ανέπτυξε μια γνωσιοθεωρία που απέβλεπε στο να απαλλάξει τον άνθρωπο από τα πάθη

της ψυχής και της διάνοιας Απώτερος ωστόσο σκοπός του ήταν μrsquo αυτόν τον τρόπο να

υποδείξει το δρόμο προς την ευδαιμονία την ειρήνη της ψυχής

Φόβοι για τους θεούς για το θάνατο για τα φυσικά φαινόμενα και επιθυμίες που

η απώθηση αλλά και η ικανοποίησή τους μπορούν να προκαλέσουν πόνο ndashζητήματα

κεφαλαιώδη που πραγματεύεται όλη η αρχαιοελληνική φιλοσοφία- βρήκαν την απάντησή

τους στην επικούρεια σκέψη τόσο μέσα από μια αυστηρά υλιστική θεώρηση του κόσμου

όσο και από μια εμπειριοκρατική γνωσιολογία τις οποίες κατηύθυνε η ευδαιμονιστική

ηθική ΄Ετσι η ηδονή αποχωρισμένη από την τάξη των παθών έγινε τελικός σκοπός

κάθε ανθρώπινης προσπάθειας Πρόκειται για την ηδονή που εξασφαλίζει την εσωτερική

γαλήνη την ἀλυπία η οποία κατακτάται από τον άνθρωπο σε βάθος καθόσον έχει

αποκτήσει και τη γνώση που τον καθιστά στην πράξη γνώστη της αλήθειας και

περαιτέρω υποκείμενο της ιστορίας του

11

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1 Επίκουρος Ἠθική Εξάντας [σειρά Αρχαίοι Έλληνες Συγγραφείς] Αθήνα 1991

2 Λαέρτιος Διογένης Βίων καὶ Γνωμῶν τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων τ ΙΙ

Harvard University Press Cambridge Massachusetts London England 1991

3 Lesky Albin Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας Αφοί Κυριακίδη

Θεσσαλονίκη 1981

4 Sharples RW Στωικοί Επικούρειοι και Σκεπτικοί μτφρ Μ Λυπουρλή Γ

Αβραμίδης Θύραθεν Θεσσαλονίκη 2002

5 Vegetti M Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας μτφρ Γ Δημητρακόπουλος Τραυλός

Αθήνα 2000

12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΕΙΣΑΓΩΓΗ- 2 -

Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ- 3 -

Ι ΤΟ laquoΦΥΣΙΚΌΝraquo- 4 -

ΙΙ ΤΟ laquoΚΑΝΟΝΙΚΌΝraquo- 5 -

1 ΑΊΣΘΗΣΗ ΠΑΡΆΣΤΑΣΗ ΈΝΝΟΙΑ ΛΌΓΟΣ- 5 -

2 ΨΥΧΉ- 6 -

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo- 8 -

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ- 8 -

1 ΟΙ ΘΕΟΙ- 8 -

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ- 9 -

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ- 10 -

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ- 10 -

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ- 10 -

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ- 11 -

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ- 11 -

ΕΠΙΛΟΓΟΣ- 12 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- 13 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ- 14 -

13

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ
• Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
• Ι Το laquoφυσικόνraquo
• ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo
• 1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγος
• 2 Ψυχή
• Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo
• Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ
• 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
• 2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
• ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ
• 1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ
• 2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ
• 3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ
• 4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ
• ΕΠΙΛΟΓΟΣ
• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ατόμων καταγγέλλοντας ότι την ευτελίζει και την ποδηγετεί και διδάσκοντας την

αναζήτηση της ευδαιμονίας και της ελευθερίας

Στο προς εξέταση έργο του Επίκουρου εκτίθενται αρχικά οι προϋποθέσεις για την

ευδαιμονία δηλ η απαλλαγή από το φόβο των θεών και του θανάτου και κατόπιν

αναλύεται η ουσία της μακαρίας ζωής και οι τρόποι εξασφάλισής της

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ

1 ΟΙ ΘΕΟΙ Οι θεοί για τον Επίκουρο αποτελούνται από συνενώσεις ατόμων που περνούν

μακαρία ζωή μέσα στους διακοσμικούς χώρους (μετακόσμια intermundia) χωρίς να

συμμετέχουν οπωσδήποτε στα εσωκοσμικά γεγονότα και στις υποθέσεις των ανθρώπων

Είναι όντα τα οποία κοσμούνται με τελειότητα και τους ανήκει η απόλυτη ευδαιμονία και

όχι η ανθρώπινη η οποία εξαρτάται από την προσθήκη ή την αφαίρεση των ηδονών11

Ο Φιλόδημος αναφέρει ότι στο σωζόμενο απόσπασμα από το χαμένο έργο του

laquoΠερί θεῶνraquo ο Επίκουρος διατύπωσε κατηγορηματικά την άποψη πως το ον που έχει

τέλεια φύση πρέπει να είναι απολύτως νοητό και να μην νοείται σαν να ήταν αισθητό

Κατrsquo επέκταση οι θεοί ως μη αισθητά όντα (ἄδηλα) μπορούν να γίνουν γνωστοί στον

άνθρωπο με βάση τις ενδείξεις που δίνουν τα φαινόμενα κατrsquo αναλογία ή ομοιότητα και

η γνώση αυτή να είναι εναργής Μάλιστα μέχρις ενός σημείου αυτή η σύλληψη των

θεών είναι κοινή σύλληψη των ανθρώπων

Ωστόσο ο Επίκουρος διαφοροποιείται από την κοινή θρησκευτική πίστη με τις

δεισιδαιμονίες και τις δοξασίες της λαϊκής θρησκευτικότητας Ενώ δηλαδή υπάρχει

σαφές και εναργές θρησκευτικό ένστικτο οι άνθρωποι δεν διαφυλάσσουν στο νου τους

τους θεούς όπως τους έχουν συλλάβει αρχικά Μάλιστα αποκαλεί ασέβεια όχι την

αναίρεση των θεών των πολλών αλλά την πράξη που προσαρμόζει τους θεούς και τη

μακαριότητά τους στις εσφαλμένες δοξασίες των πολλών Όταν τα καλά και τα κακά οι

ωφέλειες και οι βλάβες αποδίδονται στους καλούς και στους κακούς θεούς τότε ο

Επίκουρος διαπιστώνει ένα πλέγμα ψευδών υπολήψεων του απαίδευτου όχλου που

αδυνατεί να κατανοήσει ότι υπερβαίνει τις δικές του ιδιότητες

Έτσι η θεολογία του Επίκουρου συνιστά έναν τρόπο απόρριψης της λαϊκής

θρησκείας και αποχωρισμού του θεϊκού από το κοσμικό με σαφή πρόθεση να

απομακρυνθεί κάθε φόβος και δεισιδαιμονία Η επικούρεια ευσέβεια ισοδυναμεί με τη

σύλληψη του θεού ως προτύπου μακαριότητας και αφομοιώνεται από την προσπάθεια

του ανθρώπου να αποκτήσει την ευδαιμονία

11 Φιλοδήμου Περί Εὐσεβείας 1337

8

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ

Το βασικό επιχείρημα του Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου που συνέχει

τους ανθρώπους και τους οδηγεί στο να επιζητούν τη διαρκέστερη αλλ΄ όχι και την

ευδαιμονέστερη ζωή συνοψίζεται στη φράση laquoΣτέρησις γὰρ αἰσθήσεως ὁ θάνατοςraquo12 Αν

λοιπόν η ανθρώπινη ζωή περιορίζεται στο διάστημα λειτουργίας των αισθήσεων

αφαιρείται κάθε πόθος αθανασίας και ο άνθρωπος προσηλώνεται στο παρόν Παράλληλα

το φρικωδέστερο του θανάτου αίρεται αφού ο θάνατος laquoοὐ πάρεστινraquo δεν υπάρχει

Όταν επέρχεται laquoτόθrsquo ἡμεῖς οὐκ ἐσμένraquo τότε δεν υπάρχει ο άνθρωπος κατά τρόπο που

τελικά ο θάνατος δεν αναφέρεται ούτε στους ζωντανούς ούτε στους νεκρούς

Αν θεωρηθεί πως σοβαρό εμπόδιο για την αποδοχή του επιχειρήματος του

Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου είναι το ενδεχόμενο αθανασίας της ψυχής

τότε η απάντηση έγκειται στην οντολογική θεωρία του φιλοσόφου απrsquo όπου με σαφήνεια

τεκμαίρεται πως με την έλευση του σωματικού θανάτου διαλύεται και η ψυχή ως υλική

ύπαρξη επίσης

Υπrsquo αυτή την έννοια ο Επίκουρος προτείνει την ένσοφη αντιμετώπιση του

θανάτου Ο σοφός δεν φοβάται το θάνατο και υπηρετεί τη ζωή επιλέγοντας ανάμεσα

στις απολαύσεις εκείνες που θα του εξασφαλίσουν ευδαιμονία στο παρόν και ανώδυνο

θάνατο στο μέλλον Επιπλέον η ανθρώπινη ζωή είναι συνυφασμένη με την αβεβαιότητα

του μέλλοντος και τη μοναδική βεβαιότητα του παρόντος Συνεπώς κάθε πίστη στην επrsquo

άπειρον διαιώνιση της ύπαρξης όπως και κάθε πεισιθάνατη αντιμετώπιση του βίου

συντείνουν απλώς στην απομάκρυνση από την ευδαιμονία

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ

Από τις επιθυμίες υποστηρίζει ο Επίκουρος άλλες είναι φυσικές και άλλες

μάταιες Από τις φυσικές άλλες είναι αναγκαίες και άλλες όχι Οι φυσικές και αναγκαίες

αφορούν στη διατήρηση της ζωής στην αρμονική λειτουργία του σώματος και τέλος

στην ψυχική υγεία Οι φυσικές και μη αναγκαίες αναφέρονται σε περιττές ή πολυτελείς

απολαύσεις όπως πχ η απόλαυση του φαγητού ενώ ως παράδειγμα μάταιης και μη

αναγκαίες επιθυμίας θα μπορούσε να αναφερθεί η αφιέρωση των ανδριάντων

Ο φιλόσοφος στρέφει βέβαια την προσοχή του στις φυσικές και αναγκαίες

επιθυμίες καθώς η ικανοποίησή τους εξασφαλίζει βίον ἡδύν και προσανατολίζει τον

άνθρωπο προς την αρετή Η αρετή είναι συμφυής με την ηδεία ζωή και η ηδεία ζωή

αντίστοιχα είναι αχώριστη από την αρετή Είναι προφανές ότι ο Επίκουρος αποσκοπεί

στον εναρμονισμό των φυσικών επιθυμιών με την ευδαιμονία Ωστόσο η ικανοποίηση

12 Διογένη Λαέρτιου μν έργ Χ 124

9

των φυσικών επιθυμιών συνιστά θα λέγαμε προϋπόθεση που μαρτυρά την απουσία ή την

αποδέσμευση από τα πάθη Προεκτείνοντας τη θετική διάσταση της αρετής η οποία

πληρώνει θετικά τη συνείδηση και οδηγεί στη μακαριότητα σημαντικό ρόλο

διαδραματίζει η ηδονή

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ

Είναι γνωστό πως ο επικουρισμός συνδέεται στενά με τις ηδονές χωρίς όμως να

σχετίζεται άμεσα με τον ηδονισμό Η ηδονή αν και συνιστά καθαυτή αγαθό και η

επιδίωξή της είναι φυσική κίνηση του ανθρώπινου οργανισμού δεν είναι απόλυτος

αυτοσκοπός Συμβάλλει οπωσδήποτε και θετικότατα στην ευδαιμονία αλλά δεν αποτελεί

αποκλειστικό κριτήριο καθώς τίθεται εντός ορίων όπως άλλωστε συμβαίνει και στην

περίπτωση του πόνου Αυτό σημαίνει πως μολονότι οὐδεμία ἡδονὴ καθrsquo ἑαυτό κακόν

υπάρχουν ηδονές υπερβολικές και καταχρηστικές που επιφέρουν οχλήσεις και

αποτρέπουν από την ευτυχία Κατrsquo αναλογία ενώ ο πόνος είναι δεινό τούτο δεν σημαίνει

πως πρέπει πάντοτε να αποφεύγεται Ο άνθρωπος οφείλει να προβαίνει συνεχώς σε

συγκριτική μέτρησηεπισκόπηση των κατά περίσταση συμφερόντων και μη συμφερόντων

Επομένως ότι διδάσκει κυρίως ο Επίκουρος αναλύοντας την έννοια της ηδονής είναι

(1) η αποβολή της ιδέας της ριψοκίνδυνης ευτυχίας και (2) η διατήρηση της αισιοδοξίας

και της αυτοκυριαρχίας του ακόμη και σε συνθήκες πόνου

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ

Για την επίτευξη της πραγματικής ηδονής απαιτείται απόκτηση του μέγιστου

αγαθού της φρόνησης Σαφέστατα για τον Επίκουρο μέγιστο αγαθό είναι η φρόνησις ἐξ

ἧς πᾶσαι λοιπαὶ πεφύκασιν ἀρεταὶ13 Είναι ο σοφός λογισμός που εξουδετερώνει τις

δυσκολίες ή επιρρώνει την ένσοφη τη θετική αντιμετώπιση των δυσκολιών Η έννοια της

φρόνησις σημαίνει τον νήφοντα τον αγρυπνούντα λογισμό που συνιστά την προϋπόθεση

του ἡδέος βίου Αν ως ηδονή ορίζεται στη γενικότητά του το ευχάριστο συναίσθημα

αίσθημα ή βίωμα που καλύπτει όλη την ψυχική δεκτικότητα προσφέροντας στον

άνθρωπο άπειρη ικανοποίηση άρα τον οδηγεί στην ευτυχία δηλ θεωρούμε την

επικούρεια ηθική ευδαιμονιστική και όχι ηδονοθηρική τότε η φρόνηση είναι απαραίτητη

προϋπόθεση μιας τέτοιας κατάκτησης

13 όπ Χ 132140

10

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ

Από την ακροτελεύτια φράση της laquoΕπιστολής προς Μενοικέαraquo σκιαγραφείται με

σαφήνεια η ανθρώπινη προσωπικότητα που μπορεί να πετύχει την κατάκτηση της

μακαριότητας Ο άνθρωπος που υπερβαίνει τη θνητότητά του ακριβώς επειδή ζει μέσα

σε αθάνατα αγαθά είναι ο σοφός Ο σοφός της επικούρειας σκέψης έχει απαλλαγεί από

το φόβο του θανάτου και των θεών που πλάθονται κατrsquo εικόνα και καθrsquo ομοίωση των

πνευματικά ενδεών ανθρώπων Κατανοεί και ερμηνεύει τα φυσικά φαινόμενα χωρίς

δεισιδαιμονίες και αυθαίρετες εικασίες Στέκεται στον κόσμο των ηδονών και

ταυτόχρονα στον κόσμο της υπέρβασής τους καθώς μπορεί να διακρίνει ορθά τις

επιθυμίες και να τηρεί το καλό Αρνείται την αυστηρή αιτιοκρατία των φυσικών και το

ρόλο του πεπρωμένου κι εναντιώνεται στην υπερτίμηση της τύχης ως παράγοντα από

τον οποίο εξαρτάται κατrsquo αποκλειστικότητα ο μάκαρ βίος Με αυτό το πνεύμα αταραξίας

αναγνωρίζει το αυτεξούσιο της ανθρώπινης ύπαρξης και τονίζει την ελευθερία της

βούλησης Προικισμένος με τη φρόνηση και τη γαλήνη ο σοφός μπορεί να απολαύσει τον

ευδαίμονα βίο τις νηφάλιες καταστάσεις πλήρωσης και ευγενούς ικανοποίησης

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Με αφετηρία το οντολογικό του σύστημα απrsquo το οποίο ήταν εξ ορισμού

απορριπτέα κάθε ντετερμινιστική μεταφυσική ή εξωλογική αντίληψη ο Επίκουρος

ανέπτυξε μια γνωσιοθεωρία που απέβλεπε στο να απαλλάξει τον άνθρωπο από τα πάθη

της ψυχής και της διάνοιας Απώτερος ωστόσο σκοπός του ήταν μrsquo αυτόν τον τρόπο να

υποδείξει το δρόμο προς την ευδαιμονία την ειρήνη της ψυχής

Φόβοι για τους θεούς για το θάνατο για τα φυσικά φαινόμενα και επιθυμίες που

η απώθηση αλλά και η ικανοποίησή τους μπορούν να προκαλέσουν πόνο ndashζητήματα

κεφαλαιώδη που πραγματεύεται όλη η αρχαιοελληνική φιλοσοφία- βρήκαν την απάντησή

τους στην επικούρεια σκέψη τόσο μέσα από μια αυστηρά υλιστική θεώρηση του κόσμου

όσο και από μια εμπειριοκρατική γνωσιολογία τις οποίες κατηύθυνε η ευδαιμονιστική

ηθική ΄Ετσι η ηδονή αποχωρισμένη από την τάξη των παθών έγινε τελικός σκοπός

κάθε ανθρώπινης προσπάθειας Πρόκειται για την ηδονή που εξασφαλίζει την εσωτερική

γαλήνη την ἀλυπία η οποία κατακτάται από τον άνθρωπο σε βάθος καθόσον έχει

αποκτήσει και τη γνώση που τον καθιστά στην πράξη γνώστη της αλήθειας και

περαιτέρω υποκείμενο της ιστορίας του

11

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1 Επίκουρος Ἠθική Εξάντας [σειρά Αρχαίοι Έλληνες Συγγραφείς] Αθήνα 1991

2 Λαέρτιος Διογένης Βίων καὶ Γνωμῶν τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων τ ΙΙ

Harvard University Press Cambridge Massachusetts London England 1991

3 Lesky Albin Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας Αφοί Κυριακίδη

Θεσσαλονίκη 1981

4 Sharples RW Στωικοί Επικούρειοι και Σκεπτικοί μτφρ Μ Λυπουρλή Γ

Αβραμίδης Θύραθεν Θεσσαλονίκη 2002

5 Vegetti M Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας μτφρ Γ Δημητρακόπουλος Τραυλός

Αθήνα 2000

12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΕΙΣΑΓΩΓΗ- 2 -

Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ- 3 -

Ι ΤΟ laquoΦΥΣΙΚΌΝraquo- 4 -

ΙΙ ΤΟ laquoΚΑΝΟΝΙΚΌΝraquo- 5 -

1 ΑΊΣΘΗΣΗ ΠΑΡΆΣΤΑΣΗ ΈΝΝΟΙΑ ΛΌΓΟΣ- 5 -

2 ΨΥΧΉ- 6 -

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo- 8 -

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ- 8 -

1 ΟΙ ΘΕΟΙ- 8 -

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ- 9 -

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ- 10 -

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ- 10 -

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ- 10 -

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ- 11 -

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ- 11 -

ΕΠΙΛΟΓΟΣ- 12 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- 13 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ- 14 -

13

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ
• Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
• Ι Το laquoφυσικόνraquo
• ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo
• 1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγος
• 2 Ψυχή
• Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo
• Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ
• 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
• 2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
• ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ
• 1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ
• 2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ
• 3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ
• 4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ
• ΕΠΙΛΟΓΟΣ
• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ

Το βασικό επιχείρημα του Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου που συνέχει

τους ανθρώπους και τους οδηγεί στο να επιζητούν τη διαρκέστερη αλλ΄ όχι και την

ευδαιμονέστερη ζωή συνοψίζεται στη φράση laquoΣτέρησις γὰρ αἰσθήσεως ὁ θάνατοςraquo12 Αν

λοιπόν η ανθρώπινη ζωή περιορίζεται στο διάστημα λειτουργίας των αισθήσεων

αφαιρείται κάθε πόθος αθανασίας και ο άνθρωπος προσηλώνεται στο παρόν Παράλληλα

το φρικωδέστερο του θανάτου αίρεται αφού ο θάνατος laquoοὐ πάρεστινraquo δεν υπάρχει

Όταν επέρχεται laquoτόθrsquo ἡμεῖς οὐκ ἐσμένraquo τότε δεν υπάρχει ο άνθρωπος κατά τρόπο που

τελικά ο θάνατος δεν αναφέρεται ούτε στους ζωντανούς ούτε στους νεκρούς

Αν θεωρηθεί πως σοβαρό εμπόδιο για την αποδοχή του επιχειρήματος του

Επίκουρου ενάντια στο φόβο του θανάτου είναι το ενδεχόμενο αθανασίας της ψυχής

τότε η απάντηση έγκειται στην οντολογική θεωρία του φιλοσόφου απrsquo όπου με σαφήνεια

τεκμαίρεται πως με την έλευση του σωματικού θανάτου διαλύεται και η ψυχή ως υλική

ύπαρξη επίσης

Υπrsquo αυτή την έννοια ο Επίκουρος προτείνει την ένσοφη αντιμετώπιση του

θανάτου Ο σοφός δεν φοβάται το θάνατο και υπηρετεί τη ζωή επιλέγοντας ανάμεσα

στις απολαύσεις εκείνες που θα του εξασφαλίσουν ευδαιμονία στο παρόν και ανώδυνο

θάνατο στο μέλλον Επιπλέον η ανθρώπινη ζωή είναι συνυφασμένη με την αβεβαιότητα

του μέλλοντος και τη μοναδική βεβαιότητα του παρόντος Συνεπώς κάθε πίστη στην επrsquo

άπειρον διαιώνιση της ύπαρξης όπως και κάθε πεισιθάνατη αντιμετώπιση του βίου

συντείνουν απλώς στην απομάκρυνση από την ευδαιμονία

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ

Από τις επιθυμίες υποστηρίζει ο Επίκουρος άλλες είναι φυσικές και άλλες

μάταιες Από τις φυσικές άλλες είναι αναγκαίες και άλλες όχι Οι φυσικές και αναγκαίες

αφορούν στη διατήρηση της ζωής στην αρμονική λειτουργία του σώματος και τέλος

στην ψυχική υγεία Οι φυσικές και μη αναγκαίες αναφέρονται σε περιττές ή πολυτελείς

απολαύσεις όπως πχ η απόλαυση του φαγητού ενώ ως παράδειγμα μάταιης και μη

αναγκαίες επιθυμίας θα μπορούσε να αναφερθεί η αφιέρωση των ανδριάντων

Ο φιλόσοφος στρέφει βέβαια την προσοχή του στις φυσικές και αναγκαίες

επιθυμίες καθώς η ικανοποίησή τους εξασφαλίζει βίον ἡδύν και προσανατολίζει τον

άνθρωπο προς την αρετή Η αρετή είναι συμφυής με την ηδεία ζωή και η ηδεία ζωή

αντίστοιχα είναι αχώριστη από την αρετή Είναι προφανές ότι ο Επίκουρος αποσκοπεί

στον εναρμονισμό των φυσικών επιθυμιών με την ευδαιμονία Ωστόσο η ικανοποίηση

12 Διογένη Λαέρτιου μν έργ Χ 124

9

των φυσικών επιθυμιών συνιστά θα λέγαμε προϋπόθεση που μαρτυρά την απουσία ή την

αποδέσμευση από τα πάθη Προεκτείνοντας τη θετική διάσταση της αρετής η οποία

πληρώνει θετικά τη συνείδηση και οδηγεί στη μακαριότητα σημαντικό ρόλο

διαδραματίζει η ηδονή

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ

Είναι γνωστό πως ο επικουρισμός συνδέεται στενά με τις ηδονές χωρίς όμως να

σχετίζεται άμεσα με τον ηδονισμό Η ηδονή αν και συνιστά καθαυτή αγαθό και η

επιδίωξή της είναι φυσική κίνηση του ανθρώπινου οργανισμού δεν είναι απόλυτος

αυτοσκοπός Συμβάλλει οπωσδήποτε και θετικότατα στην ευδαιμονία αλλά δεν αποτελεί

αποκλειστικό κριτήριο καθώς τίθεται εντός ορίων όπως άλλωστε συμβαίνει και στην

περίπτωση του πόνου Αυτό σημαίνει πως μολονότι οὐδεμία ἡδονὴ καθrsquo ἑαυτό κακόν

υπάρχουν ηδονές υπερβολικές και καταχρηστικές που επιφέρουν οχλήσεις και

αποτρέπουν από την ευτυχία Κατrsquo αναλογία ενώ ο πόνος είναι δεινό τούτο δεν σημαίνει

πως πρέπει πάντοτε να αποφεύγεται Ο άνθρωπος οφείλει να προβαίνει συνεχώς σε

συγκριτική μέτρησηεπισκόπηση των κατά περίσταση συμφερόντων και μη συμφερόντων

Επομένως ότι διδάσκει κυρίως ο Επίκουρος αναλύοντας την έννοια της ηδονής είναι

(1) η αποβολή της ιδέας της ριψοκίνδυνης ευτυχίας και (2) η διατήρηση της αισιοδοξίας

και της αυτοκυριαρχίας του ακόμη και σε συνθήκες πόνου

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ

Για την επίτευξη της πραγματικής ηδονής απαιτείται απόκτηση του μέγιστου

αγαθού της φρόνησης Σαφέστατα για τον Επίκουρο μέγιστο αγαθό είναι η φρόνησις ἐξ

ἧς πᾶσαι λοιπαὶ πεφύκασιν ἀρεταὶ13 Είναι ο σοφός λογισμός που εξουδετερώνει τις

δυσκολίες ή επιρρώνει την ένσοφη τη θετική αντιμετώπιση των δυσκολιών Η έννοια της

φρόνησις σημαίνει τον νήφοντα τον αγρυπνούντα λογισμό που συνιστά την προϋπόθεση

του ἡδέος βίου Αν ως ηδονή ορίζεται στη γενικότητά του το ευχάριστο συναίσθημα

αίσθημα ή βίωμα που καλύπτει όλη την ψυχική δεκτικότητα προσφέροντας στον

άνθρωπο άπειρη ικανοποίηση άρα τον οδηγεί στην ευτυχία δηλ θεωρούμε την

επικούρεια ηθική ευδαιμονιστική και όχι ηδονοθηρική τότε η φρόνηση είναι απαραίτητη

προϋπόθεση μιας τέτοιας κατάκτησης

13 όπ Χ 132140

10

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ

Από την ακροτελεύτια φράση της laquoΕπιστολής προς Μενοικέαraquo σκιαγραφείται με

σαφήνεια η ανθρώπινη προσωπικότητα που μπορεί να πετύχει την κατάκτηση της

μακαριότητας Ο άνθρωπος που υπερβαίνει τη θνητότητά του ακριβώς επειδή ζει μέσα

σε αθάνατα αγαθά είναι ο σοφός Ο σοφός της επικούρειας σκέψης έχει απαλλαγεί από

το φόβο του θανάτου και των θεών που πλάθονται κατrsquo εικόνα και καθrsquo ομοίωση των

πνευματικά ενδεών ανθρώπων Κατανοεί και ερμηνεύει τα φυσικά φαινόμενα χωρίς

δεισιδαιμονίες και αυθαίρετες εικασίες Στέκεται στον κόσμο των ηδονών και

ταυτόχρονα στον κόσμο της υπέρβασής τους καθώς μπορεί να διακρίνει ορθά τις

επιθυμίες και να τηρεί το καλό Αρνείται την αυστηρή αιτιοκρατία των φυσικών και το

ρόλο του πεπρωμένου κι εναντιώνεται στην υπερτίμηση της τύχης ως παράγοντα από

τον οποίο εξαρτάται κατrsquo αποκλειστικότητα ο μάκαρ βίος Με αυτό το πνεύμα αταραξίας

αναγνωρίζει το αυτεξούσιο της ανθρώπινης ύπαρξης και τονίζει την ελευθερία της

βούλησης Προικισμένος με τη φρόνηση και τη γαλήνη ο σοφός μπορεί να απολαύσει τον

ευδαίμονα βίο τις νηφάλιες καταστάσεις πλήρωσης και ευγενούς ικανοποίησης

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Με αφετηρία το οντολογικό του σύστημα απrsquo το οποίο ήταν εξ ορισμού

απορριπτέα κάθε ντετερμινιστική μεταφυσική ή εξωλογική αντίληψη ο Επίκουρος

ανέπτυξε μια γνωσιοθεωρία που απέβλεπε στο να απαλλάξει τον άνθρωπο από τα πάθη

της ψυχής και της διάνοιας Απώτερος ωστόσο σκοπός του ήταν μrsquo αυτόν τον τρόπο να

υποδείξει το δρόμο προς την ευδαιμονία την ειρήνη της ψυχής

Φόβοι για τους θεούς για το θάνατο για τα φυσικά φαινόμενα και επιθυμίες που

η απώθηση αλλά και η ικανοποίησή τους μπορούν να προκαλέσουν πόνο ndashζητήματα

κεφαλαιώδη που πραγματεύεται όλη η αρχαιοελληνική φιλοσοφία- βρήκαν την απάντησή

τους στην επικούρεια σκέψη τόσο μέσα από μια αυστηρά υλιστική θεώρηση του κόσμου

όσο και από μια εμπειριοκρατική γνωσιολογία τις οποίες κατηύθυνε η ευδαιμονιστική

ηθική ΄Ετσι η ηδονή αποχωρισμένη από την τάξη των παθών έγινε τελικός σκοπός

κάθε ανθρώπινης προσπάθειας Πρόκειται για την ηδονή που εξασφαλίζει την εσωτερική

γαλήνη την ἀλυπία η οποία κατακτάται από τον άνθρωπο σε βάθος καθόσον έχει

αποκτήσει και τη γνώση που τον καθιστά στην πράξη γνώστη της αλήθειας και

περαιτέρω υποκείμενο της ιστορίας του

11

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1 Επίκουρος Ἠθική Εξάντας [σειρά Αρχαίοι Έλληνες Συγγραφείς] Αθήνα 1991

2 Λαέρτιος Διογένης Βίων καὶ Γνωμῶν τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων τ ΙΙ

Harvard University Press Cambridge Massachusetts London England 1991

3 Lesky Albin Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας Αφοί Κυριακίδη

Θεσσαλονίκη 1981

4 Sharples RW Στωικοί Επικούρειοι και Σκεπτικοί μτφρ Μ Λυπουρλή Γ

Αβραμίδης Θύραθεν Θεσσαλονίκη 2002

5 Vegetti M Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας μτφρ Γ Δημητρακόπουλος Τραυλός

Αθήνα 2000

12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΕΙΣΑΓΩΓΗ- 2 -

Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ- 3 -

Ι ΤΟ laquoΦΥΣΙΚΌΝraquo- 4 -

ΙΙ ΤΟ laquoΚΑΝΟΝΙΚΌΝraquo- 5 -

1 ΑΊΣΘΗΣΗ ΠΑΡΆΣΤΑΣΗ ΈΝΝΟΙΑ ΛΌΓΟΣ- 5 -

2 ΨΥΧΉ- 6 -

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo- 8 -

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ- 8 -

1 ΟΙ ΘΕΟΙ- 8 -

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ- 9 -

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ- 10 -

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ- 10 -

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ- 10 -

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ- 11 -

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ- 11 -

ΕΠΙΛΟΓΟΣ- 12 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- 13 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ- 14 -

13

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ
• Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
• Ι Το laquoφυσικόνraquo
• ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo
• 1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγος
• 2 Ψυχή
• Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo
• Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ
• 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
• 2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
• ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ
• 1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ
• 2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ
• 3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ
• 4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ
• ΕΠΙΛΟΓΟΣ
• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

των φυσικών επιθυμιών συνιστά θα λέγαμε προϋπόθεση που μαρτυρά την απουσία ή την

αποδέσμευση από τα πάθη Προεκτείνοντας τη θετική διάσταση της αρετής η οποία

πληρώνει θετικά τη συνείδηση και οδηγεί στη μακαριότητα σημαντικό ρόλο

διαδραματίζει η ηδονή

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ

Είναι γνωστό πως ο επικουρισμός συνδέεται στενά με τις ηδονές χωρίς όμως να

σχετίζεται άμεσα με τον ηδονισμό Η ηδονή αν και συνιστά καθαυτή αγαθό και η

επιδίωξή της είναι φυσική κίνηση του ανθρώπινου οργανισμού δεν είναι απόλυτος

αυτοσκοπός Συμβάλλει οπωσδήποτε και θετικότατα στην ευδαιμονία αλλά δεν αποτελεί

αποκλειστικό κριτήριο καθώς τίθεται εντός ορίων όπως άλλωστε συμβαίνει και στην

περίπτωση του πόνου Αυτό σημαίνει πως μολονότι οὐδεμία ἡδονὴ καθrsquo ἑαυτό κακόν

υπάρχουν ηδονές υπερβολικές και καταχρηστικές που επιφέρουν οχλήσεις και

αποτρέπουν από την ευτυχία Κατrsquo αναλογία ενώ ο πόνος είναι δεινό τούτο δεν σημαίνει

πως πρέπει πάντοτε να αποφεύγεται Ο άνθρωπος οφείλει να προβαίνει συνεχώς σε

συγκριτική μέτρησηεπισκόπηση των κατά περίσταση συμφερόντων και μη συμφερόντων

Επομένως ότι διδάσκει κυρίως ο Επίκουρος αναλύοντας την έννοια της ηδονής είναι

(1) η αποβολή της ιδέας της ριψοκίνδυνης ευτυχίας και (2) η διατήρηση της αισιοδοξίας

και της αυτοκυριαρχίας του ακόμη και σε συνθήκες πόνου

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ

Για την επίτευξη της πραγματικής ηδονής απαιτείται απόκτηση του μέγιστου

αγαθού της φρόνησης Σαφέστατα για τον Επίκουρο μέγιστο αγαθό είναι η φρόνησις ἐξ

ἧς πᾶσαι λοιπαὶ πεφύκασιν ἀρεταὶ13 Είναι ο σοφός λογισμός που εξουδετερώνει τις

δυσκολίες ή επιρρώνει την ένσοφη τη θετική αντιμετώπιση των δυσκολιών Η έννοια της

φρόνησις σημαίνει τον νήφοντα τον αγρυπνούντα λογισμό που συνιστά την προϋπόθεση

του ἡδέος βίου Αν ως ηδονή ορίζεται στη γενικότητά του το ευχάριστο συναίσθημα

αίσθημα ή βίωμα που καλύπτει όλη την ψυχική δεκτικότητα προσφέροντας στον

άνθρωπο άπειρη ικανοποίηση άρα τον οδηγεί στην ευτυχία δηλ θεωρούμε την

επικούρεια ηθική ευδαιμονιστική και όχι ηδονοθηρική τότε η φρόνηση είναι απαραίτητη

προϋπόθεση μιας τέτοιας κατάκτησης

13 όπ Χ 132140

10

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ

Από την ακροτελεύτια φράση της laquoΕπιστολής προς Μενοικέαraquo σκιαγραφείται με

σαφήνεια η ανθρώπινη προσωπικότητα που μπορεί να πετύχει την κατάκτηση της

μακαριότητας Ο άνθρωπος που υπερβαίνει τη θνητότητά του ακριβώς επειδή ζει μέσα

σε αθάνατα αγαθά είναι ο σοφός Ο σοφός της επικούρειας σκέψης έχει απαλλαγεί από

το φόβο του θανάτου και των θεών που πλάθονται κατrsquo εικόνα και καθrsquo ομοίωση των

πνευματικά ενδεών ανθρώπων Κατανοεί και ερμηνεύει τα φυσικά φαινόμενα χωρίς

δεισιδαιμονίες και αυθαίρετες εικασίες Στέκεται στον κόσμο των ηδονών και

ταυτόχρονα στον κόσμο της υπέρβασής τους καθώς μπορεί να διακρίνει ορθά τις

επιθυμίες και να τηρεί το καλό Αρνείται την αυστηρή αιτιοκρατία των φυσικών και το

ρόλο του πεπρωμένου κι εναντιώνεται στην υπερτίμηση της τύχης ως παράγοντα από

τον οποίο εξαρτάται κατrsquo αποκλειστικότητα ο μάκαρ βίος Με αυτό το πνεύμα αταραξίας

αναγνωρίζει το αυτεξούσιο της ανθρώπινης ύπαρξης και τονίζει την ελευθερία της

βούλησης Προικισμένος με τη φρόνηση και τη γαλήνη ο σοφός μπορεί να απολαύσει τον

ευδαίμονα βίο τις νηφάλιες καταστάσεις πλήρωσης και ευγενούς ικανοποίησης

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Με αφετηρία το οντολογικό του σύστημα απrsquo το οποίο ήταν εξ ορισμού

απορριπτέα κάθε ντετερμινιστική μεταφυσική ή εξωλογική αντίληψη ο Επίκουρος

ανέπτυξε μια γνωσιοθεωρία που απέβλεπε στο να απαλλάξει τον άνθρωπο από τα πάθη

της ψυχής και της διάνοιας Απώτερος ωστόσο σκοπός του ήταν μrsquo αυτόν τον τρόπο να

υποδείξει το δρόμο προς την ευδαιμονία την ειρήνη της ψυχής

Φόβοι για τους θεούς για το θάνατο για τα φυσικά φαινόμενα και επιθυμίες που

η απώθηση αλλά και η ικανοποίησή τους μπορούν να προκαλέσουν πόνο ndashζητήματα

κεφαλαιώδη που πραγματεύεται όλη η αρχαιοελληνική φιλοσοφία- βρήκαν την απάντησή

τους στην επικούρεια σκέψη τόσο μέσα από μια αυστηρά υλιστική θεώρηση του κόσμου

όσο και από μια εμπειριοκρατική γνωσιολογία τις οποίες κατηύθυνε η ευδαιμονιστική

ηθική ΄Ετσι η ηδονή αποχωρισμένη από την τάξη των παθών έγινε τελικός σκοπός

κάθε ανθρώπινης προσπάθειας Πρόκειται για την ηδονή που εξασφαλίζει την εσωτερική

γαλήνη την ἀλυπία η οποία κατακτάται από τον άνθρωπο σε βάθος καθόσον έχει

αποκτήσει και τη γνώση που τον καθιστά στην πράξη γνώστη της αλήθειας και

περαιτέρω υποκείμενο της ιστορίας του

11

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1 Επίκουρος Ἠθική Εξάντας [σειρά Αρχαίοι Έλληνες Συγγραφείς] Αθήνα 1991

2 Λαέρτιος Διογένης Βίων καὶ Γνωμῶν τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων τ ΙΙ

Harvard University Press Cambridge Massachusetts London England 1991

3 Lesky Albin Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας Αφοί Κυριακίδη

Θεσσαλονίκη 1981

4 Sharples RW Στωικοί Επικούρειοι και Σκεπτικοί μτφρ Μ Λυπουρλή Γ

Αβραμίδης Θύραθεν Θεσσαλονίκη 2002

5 Vegetti M Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας μτφρ Γ Δημητρακόπουλος Τραυλός

Αθήνα 2000

12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΕΙΣΑΓΩΓΗ- 2 -

Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ- 3 -

Ι ΤΟ laquoΦΥΣΙΚΌΝraquo- 4 -

ΙΙ ΤΟ laquoΚΑΝΟΝΙΚΌΝraquo- 5 -

1 ΑΊΣΘΗΣΗ ΠΑΡΆΣΤΑΣΗ ΈΝΝΟΙΑ ΛΌΓΟΣ- 5 -

2 ΨΥΧΉ- 6 -

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo- 8 -

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ- 8 -

1 ΟΙ ΘΕΟΙ- 8 -

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ- 9 -

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ- 10 -

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ- 10 -

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ- 10 -

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ- 11 -

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ- 11 -

ΕΠΙΛΟΓΟΣ- 12 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- 13 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ- 14 -

13

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ
• Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
• Ι Το laquoφυσικόνraquo
• ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo
• 1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγος
• 2 Ψυχή
• Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo
• Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ
• 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
• 2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
• ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ
• 1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ
• 2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ
• 3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ
• 4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ
• ΕΠΙΛΟΓΟΣ
• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ

Από την ακροτελεύτια φράση της laquoΕπιστολής προς Μενοικέαraquo σκιαγραφείται με

σαφήνεια η ανθρώπινη προσωπικότητα που μπορεί να πετύχει την κατάκτηση της

μακαριότητας Ο άνθρωπος που υπερβαίνει τη θνητότητά του ακριβώς επειδή ζει μέσα

σε αθάνατα αγαθά είναι ο σοφός Ο σοφός της επικούρειας σκέψης έχει απαλλαγεί από

το φόβο του θανάτου και των θεών που πλάθονται κατrsquo εικόνα και καθrsquo ομοίωση των

πνευματικά ενδεών ανθρώπων Κατανοεί και ερμηνεύει τα φυσικά φαινόμενα χωρίς

δεισιδαιμονίες και αυθαίρετες εικασίες Στέκεται στον κόσμο των ηδονών και

ταυτόχρονα στον κόσμο της υπέρβασής τους καθώς μπορεί να διακρίνει ορθά τις

επιθυμίες και να τηρεί το καλό Αρνείται την αυστηρή αιτιοκρατία των φυσικών και το

ρόλο του πεπρωμένου κι εναντιώνεται στην υπερτίμηση της τύχης ως παράγοντα από

τον οποίο εξαρτάται κατrsquo αποκλειστικότητα ο μάκαρ βίος Με αυτό το πνεύμα αταραξίας

αναγνωρίζει το αυτεξούσιο της ανθρώπινης ύπαρξης και τονίζει την ελευθερία της

βούλησης Προικισμένος με τη φρόνηση και τη γαλήνη ο σοφός μπορεί να απολαύσει τον

ευδαίμονα βίο τις νηφάλιες καταστάσεις πλήρωσης και ευγενούς ικανοποίησης

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Με αφετηρία το οντολογικό του σύστημα απrsquo το οποίο ήταν εξ ορισμού

απορριπτέα κάθε ντετερμινιστική μεταφυσική ή εξωλογική αντίληψη ο Επίκουρος

ανέπτυξε μια γνωσιοθεωρία που απέβλεπε στο να απαλλάξει τον άνθρωπο από τα πάθη

της ψυχής και της διάνοιας Απώτερος ωστόσο σκοπός του ήταν μrsquo αυτόν τον τρόπο να

υποδείξει το δρόμο προς την ευδαιμονία την ειρήνη της ψυχής

Φόβοι για τους θεούς για το θάνατο για τα φυσικά φαινόμενα και επιθυμίες που

η απώθηση αλλά και η ικανοποίησή τους μπορούν να προκαλέσουν πόνο ndashζητήματα

κεφαλαιώδη που πραγματεύεται όλη η αρχαιοελληνική φιλοσοφία- βρήκαν την απάντησή

τους στην επικούρεια σκέψη τόσο μέσα από μια αυστηρά υλιστική θεώρηση του κόσμου

όσο και από μια εμπειριοκρατική γνωσιολογία τις οποίες κατηύθυνε η ευδαιμονιστική

ηθική ΄Ετσι η ηδονή αποχωρισμένη από την τάξη των παθών έγινε τελικός σκοπός

κάθε ανθρώπινης προσπάθειας Πρόκειται για την ηδονή που εξασφαλίζει την εσωτερική

γαλήνη την ἀλυπία η οποία κατακτάται από τον άνθρωπο σε βάθος καθόσον έχει

αποκτήσει και τη γνώση που τον καθιστά στην πράξη γνώστη της αλήθειας και

περαιτέρω υποκείμενο της ιστορίας του

11

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1 Επίκουρος Ἠθική Εξάντας [σειρά Αρχαίοι Έλληνες Συγγραφείς] Αθήνα 1991

2 Λαέρτιος Διογένης Βίων καὶ Γνωμῶν τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων τ ΙΙ

Harvard University Press Cambridge Massachusetts London England 1991

3 Lesky Albin Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας Αφοί Κυριακίδη

Θεσσαλονίκη 1981

4 Sharples RW Στωικοί Επικούρειοι και Σκεπτικοί μτφρ Μ Λυπουρλή Γ

Αβραμίδης Θύραθεν Θεσσαλονίκη 2002

5 Vegetti M Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας μτφρ Γ Δημητρακόπουλος Τραυλός

Αθήνα 2000

12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΕΙΣΑΓΩΓΗ- 2 -

Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ- 3 -

Ι ΤΟ laquoΦΥΣΙΚΌΝraquo- 4 -

ΙΙ ΤΟ laquoΚΑΝΟΝΙΚΌΝraquo- 5 -

1 ΑΊΣΘΗΣΗ ΠΑΡΆΣΤΑΣΗ ΈΝΝΟΙΑ ΛΌΓΟΣ- 5 -

2 ΨΥΧΉ- 6 -

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo- 8 -

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ- 8 -

1 ΟΙ ΘΕΟΙ- 8 -

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ- 9 -

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ- 10 -

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ- 10 -

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ- 10 -

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ- 11 -

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ- 11 -

ΕΠΙΛΟΓΟΣ- 12 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- 13 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ- 14 -

13

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ
• Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
• Ι Το laquoφυσικόνraquo
• ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo
• 1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγος
• 2 Ψυχή
• Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo
• Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ
• 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
• 2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
• ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ
• 1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ
• 2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ
• 3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ
• 4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ
• ΕΠΙΛΟΓΟΣ
• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1 Επίκουρος Ἠθική Εξάντας [σειρά Αρχαίοι Έλληνες Συγγραφείς] Αθήνα 1991

2 Λαέρτιος Διογένης Βίων καὶ Γνωμῶν τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων τ ΙΙ

Harvard University Press Cambridge Massachusetts London England 1991

3 Lesky Albin Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας Αφοί Κυριακίδη

Θεσσαλονίκη 1981

4 Sharples RW Στωικοί Επικούρειοι και Σκεπτικοί μτφρ Μ Λυπουρλή Γ

Αβραμίδης Θύραθεν Θεσσαλονίκη 2002

5 Vegetti M Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας μτφρ Γ Δημητρακόπουλος Τραυλός

Αθήνα 2000

12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΕΙΣΑΓΩΓΗ- 2 -

Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ- 3 -

Ι ΤΟ laquoΦΥΣΙΚΌΝraquo- 4 -

ΙΙ ΤΟ laquoΚΑΝΟΝΙΚΌΝraquo- 5 -

1 ΑΊΣΘΗΣΗ ΠΑΡΆΣΤΑΣΗ ΈΝΝΟΙΑ ΛΌΓΟΣ- 5 -

2 ΨΥΧΉ- 6 -

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo- 8 -

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ- 8 -

1 ΟΙ ΘΕΟΙ- 8 -

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ- 9 -

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ- 10 -

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ- 10 -

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ- 10 -

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ- 11 -

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ- 11 -

ΕΠΙΛΟΓΟΣ- 12 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- 13 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ- 14 -

13

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ
• Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
• Ι Το laquoφυσικόνraquo
• ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo
• 1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγος
• 2 Ψυχή
• Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo
• Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ
• 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
• 2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
• ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ
• 1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ
• 2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ
• 3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ
• 4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ
• ΕΠΙΛΟΓΟΣ
• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΕΙΣΑΓΩΓΗ- 2 -

Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ- 3 -

Ι ΤΟ laquoΦΥΣΙΚΌΝraquo- 4 -

ΙΙ ΤΟ laquoΚΑΝΟΝΙΚΌΝraquo- 5 -

1 ΑΊΣΘΗΣΗ ΠΑΡΆΣΤΑΣΗ ΈΝΝΟΙΑ ΛΌΓΟΣ- 5 -

2 ΨΥΧΉ- 6 -

Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo- 8 -

Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ- 8 -

1 ΟΙ ΘΕΟΙ- 8 -

2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ- 9 -

ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ- 10 -

1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ- 10 -

2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ- 10 -

3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ- 11 -

4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ- 11 -

ΕΠΙΛΟΓΟΣ- 12 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- 13 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ- 14 -

13

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ
• Α Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
• Ι Το laquoφυσικόνraquo
• ΙΙ Το laquoκανονικόνraquo
• 1 Αίσθηση παράσταση έννοια λόγος
• 2 Ψυχή
• Β laquoΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑraquo
• Ι ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ
• 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
• 2 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
• ΙΙ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΖΩΗ
• 1 Η ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ
• 2 ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ
• 3 Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ
• 4 ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΑΣ ΖΩΗΣ
• ΕΠΙΛΟΓΟΣ
• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ