4 buneba - mes.gov.ge 4 masw wigni.pdf · 58 3. wyals suni ara aqvs. 4. wyali erti wiqidan meoresi...
TRANSCRIPT
4 bunebamaswavleblis wigni
maia bliaZe
rusudan axvlediani
Sinaarsi
1. Sesavali .........................................................................................................................5
2. detaluri komentarebi moswavlis wignis TiToeuli struqturuli
elementisa (Tavi, paragrafi, Tema) da misi Semadgeneli
nawilebis Taobaze ..........................................................................................................8
3. IV klasis bunebismetyvelebis standarti .........................................................12
4. saxelmZRvanelos Sesatyvisoba erovnul saswavlo gegmasTan ...................19
5. bunebismetyvelebis swavlebis meTodebi ..........................................................22
6. gakveTilis dagegmva ................................................................................................43
7. meToduri rekomendacia specialuri saganmanaTleblo
saWiroebis mqone moswavleTa saganmanaTleblo procesSi
CarTvis Taobaze ...........................................................................................................47
8. gakveTilebis scenarebi da pasuxebi kiTxvebze ...............................................55
Tavi I. wyali da wylis brunva ....................................................................................57
Tavi II. organizmebis ZiriTadi jgufebi ................................................................76
Tavi III. ruka da geografiuli obieqtebi ...............................................................99
Tavi IV. moZraoba da Zalebi .....................................................................................128
Tavi V. organizmebis ganviTareba ..........................................................................142
9. Sefasebis formebi da rekomendaciebi ............................................................160
10. Semajamebeli testebi .........................................................................................175
11. Semajamebeli testebis pasuxebi ......................................................................191
12. damatebiTi masala maswavleblisaTvis ..........................................................206
57
Tavi I wyali da wylis brunva
gakveTili 1
Tema: wyali
gakveTilis saTauri: wyali da misi Tvisebebi
gakveTilis mizani: moswavlem unda SeZlos amoicnos, daasaxelos da aRweros wylis sxvadasxva saxiT arsebobis magaliTebi bunebriv garemoSi, ilustraciebze an sxva TvalsaCinoebebze.
kavSiri esg-is standartis SedegTan da indikatorebi: bun. IV.5. moswavlem unda SeZlos wylis agregatuli mdgo-
mareobis cvlilebis dakavSireba siTbos gadacemasTan.
bun. IV.7. moswavlem unda SeZlos bunebaSi wylis wrebrun-vis daxasiaTeba.
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle: amoicnobs da asaxelebs bunebriv garemoSi an/da ilus-
traciebze wylis sxvadasxva saxiT (siTxis, yinulis, orTqlis) arsebobis magaliTebs;
ilustraciebze an sxva TvalsaCinoebebze akvirdeba da aRwers bunebaSi wylis sxvadasxva agregatul mdgomare-obas.
savarjiSoebis pasuxebi:
1. cocxali da aracocxali buneba
1. cocxali organizmebi
2. atmosfero
3. mdinareebi, tbebi, mi-wisqveSa wylebi
4. yinulebi
5. zRvebi da okeaneebi
2. miuxedavad imisa, rom yvela WurWelSi Casxmuli wylis done erTnairia, SesaZloa maTSi sxvadasxva raodenobis wyali esxas, radgan yvela WurWels gansxvavebuli forma aqvs da amitom sxvadasxva raodenobis wyals daitevs.
3. magaliTad, Cais, yavis, kompotis dasatkbobad, roca maTSi Saqars amatebs; wvnianSi marilis damatebis dros da sxv.
4. mcenares wyali unda davusxaT, movrwyaT.
Caatare cda 1: wylis Tvisebebi
saWiro masala: ramdenime erTjeradi Wiqa, sxvadasxva formis WurWeli – boTli, sxvadasxva formis Wiqebi, qvabi, Tasi, wyali, limoni, Saqaris natexi, rZe, wveni, 2 cali kovzi an sawrupi Cxirebi, sunamo, abazanis marili.
1. wylian WiqaSi moCans kovzi, rZianSi – ara, imitom rom wyali gamWvirvalea, rZe ki ara.
2. wyals ara aqvs gemo.
58
3. wyals suni ara aqvs.4. wyali erTi Wiqidan meoreSi gadaiRvara, radgan is siTxea, e.i. wyali denadia.5. wyali siTxea, amitom mas sakuTari forma ara aqvs da im formas iRebs, ra formis
WurWelSic Caasxamen.
Caatare cda 2
saWiro masala: 2 cali Wiqa, wyali, qviSa, Saqris natexi, akvarelis saRebavi, kovzi.
qviSa wyalSi ar gaixsna, Saqari – piriqiT, gaixsna.wyalma sxva feri miiRo, radgan saRebavi wyalSi gaixsna.
wyali kargi gamxsnelia, masSi gaixsna Saqari, saRebavi.
gakveTilis msvleloba:
1. winare codnis gaaqtiureba – azrobrivi (asociaciuri) rukis Sedgena (15 wT)
uTxariT moswavleebs, rom wyali mniSvnelovani sityvaa da sTxoveT CamoTvalon:a ) wyalTan dakavSirebuli arsebiTi saxelebi – mag.: wvima, cvari, nami, teni, cremli,
ofli, nesti.b ) wyalTan dakavSirebuli zedsarTavi saxelebi – mag., wyliani, sveli, teniani, nes-
tiani, namiani, cvriani, gaJRenTili, gajerebuli, gapipinebuli, wvniani, dambali, Waobiani.
g ) wyalTan dakavSirebuli zmnebi – mag.: morwyva, daWaobeba, datenianeba, dasveleba, dalboba, CayvinTva, banaoba, wuwaoba, datborva, gaJRenTa.
moswavleTa pasuxebis mixedviT SeavseT asociaciebis sqema, romelic savaraudod aseTi saxis iqneba.
zedsarTavi saxelebi
arsebiTi saxelebi(wylis sinonimebi)
zmnebi
sveli
teniani
nestiani
wvniani
namiani dambali
wvima
cremli
cvari
ofli
dasveleba
dalboba
CayvinTva
morwyva
daWaobebabanaoba
wuwaoba
gaJRenTva
datborva
wyali
cvriani
gaJRenTili
Semdeg moswavleebi dayaviT 2-3 kacian jgufebad da sTxoveT maT CamoTvalon termine-bi, frazebi, romlebSic sityva `wyali~ gamoiyeneba. gaafrTxileT, rom siis Sedgenisas ar isargeblon leqsikoniT. magaliTisTvis uTxariT erTi an ori sityva – wylis SroSani, wyalburTi, wylis wisqvili, wylis gamaTbobeli da a. S
moswavleebs samuSaod mieciT daaxloebiT 5 wuTi. Semdeg hkiTxeT TiToeul jgufs, ramdeni sityva moamzades da waakiTxeT sityvebis sia xmamaRla.
59
2. praqtikuli muSaoba – cdebis Catareba wylis Tvisebebis Sesaswavlad (20 wT)
sTxoveT moswavleebs, gamoTqvan TavianTi varaudebi an gaixsenon, ra ician wylis Tvise-bebis Sesaxeb. pasuxebis mosmenis Semdeg moswavleebTan erTad wylis Tvisebebis Sesaswavlad cdebi CaatareT, saWiro masala da cdebis Catarebis msvleloba ixileT moswavlis wignSi.
rekomendacia: TiToeuli cdis da cdis yoveli etapis Catarebis Semdeg sTxoveT mos-wavleebs, rveulSi gaakeTon Canawerebi, daskvnebi, SeniSvnebi.
3. gakveTilis Sejameba (5 wT)
sTxoveT moswavleebs, daxuron TavianTi Canawerebis rveulebi. dafaze an flifCartze daxazeTsqema„wylisTvisebebi“dasTxoveTmaT,CamoTvalon,wylisraTvisebebiaRmoa-Cines maT cdebis Sedegad. maTi pasuxebis mixedviT SeavseT sqema (ix. nimuSi).
wylis Tvisebebi
4. Sefaseba (5 wT)
pozitiuri komentarebiT SeafaseT moswavleTa muSaoba gakveTilze. aRniSneT maTi miRwevebi, Sedegebi, aqtiuroba, damokidebuleba da ganwyoba samuSaos mimarT.
5. saSinao davaleba
sTxoveT moswavleebs, saxlSi Seasrulon savarjiSo N##NNNNNNNN1 da N4.
gakveTili 2
Tema: wyali
gakveTilis saTauri: wylis sami mdgomareoba
gakveTilis mizani: moswavlem SeZlos msjeloba wylis agregatuli mdgomare-obis kavSirze garemoSi mimdinare movlenebTan (wvima, Tovli, setyva, wyalsatevebSi wylis gayinva).
kavSiri esg-is standartis SedegTan da indikatorebi: bun. IV.7. moswavlem unda SeZlos bunebaSi wylis wrebrun-
vis daxasiaTeba.
usuno
gamWvirvale
uformo
ugemo
denadi
gamxsneli
60
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle: msjelobs bunebaSi wylis sxvadasxva agregatuli mdgo-
mareobis mniSvnelobaze;
bunebaSi wvimis da Tovlis warmoSobas akavSirebs wylis agregatuli mdgomareobis cvlilebasTan (mag., yinuli gaTbobisas wylad iqceva; wylis orTqli gacivebisas Txevaddeba, wyali ki iyineba).
gaixsene:
mzis sxivebis moqmedebis Sedegad dedamiwis zedapirze wyali Tbeba da orTqldeba. aorTqlebuli wyali maRla adis, civdeba, RrublebSi grovdeba da roca Rrubeli veRar Seakavebs wyals, wvima modis. zamTarSi wylis orTqli jer wylad iqceva, Semdeg ki iyineba da fifqebad gadaiqceva. am dros Tovli modis. gazafxulze an zafxulSi, Cveulebriv elWeqisa da Tavsxma wvimis dros modis setyva. am dros wyali swrafad orTqldeba. aorTqlebuli wyali zemoT aseve swrafad iyineba da yinulis marcvlebad anu setyvad gadaiqceva.
savarjiSoebis pasuxebi:
1. wyali bunebaSi gvxvdeba samive agregatul mdgomareobaSi. Txevadi saxiT zRvebsa da okeaneebSi, mdinareebSi, tbebSi, wyalsacavebSi, WaobebSi, miwisqveS. myari saxiT, anu gayinul mdgomareobaSi mTis mwvervalebze, dedamiwis civ regionebSi – arqti-kaSi (CrdiloeT polusTan) da antarqtidaSi. orTqlis anu airis saxiT haerSi (at-mosferoSi).
2. wylis aorTqleba – wylis Txevadi mdgomareobidan airad mdgomareobaSi gadasvla. wylis kondensacia – wylis airadi mdgomareobidan Txevad mdgomareobaSi gadasv-la. wylis gayinva – wylis Txevadi mdgomareobidan myar mdgomareobaSi gadasvla.
3. gaTbobis dros wyali orTqldeba, gayinvisas farTovdeba.4. siTbos miReba/STanTqmisas wyali myari mdgomareobidan TxevadSi gadadis, Txeva-
didan ki – airad mdgomareobaSi, anu orTqldeba. siTbos gacemisas ki piriqiT – ai-radi mdgomareobidan wyali jer TxevadSi gadadis anu kondensirdeba, Semdeg ki myar mdgomareobaSi anu iyineba.
5. wyali gaTbobis Sedegad Txevadi mdgomareobidan gadadis airad mdgomareobaSi anu orTqldeba. wylis orTqli warmoqmnis Rrublebs, saidanac wvima da Tovli modis.
ifiqre:
1. demetrem Tqva, rom Caidnidan boli amodiso, arada, wylis orTqli amodioda.2. zamTarSi kasrSi wyali gaiyina, gayinvis Sedegad gafarTovda da kasris fskers
forma Seucvala. roca gazafxulze yinuli dadna, kasris fskeri deformirebuli darCa.
Caatare cda 1:
saWiro masala: plastmasis Wiqa, wyali.wyali TandaTan iyineba. wylis gayinvis procesi WurWlis fskerTan iwyeba da TandaTan
zeda nawilSic adis.
Caatare cda 2:
saWiro masala: saswori, plastmasis Wiqa an boTli, wyali, saaTi.daskvna: gayinulwyliani boTli ufro msubuqia, vidre Txevadwyliani boTli, maSasa-
dame gayinuli wylis masa ufro naklebia Txevad wyalze.
61
Caatare cda 3:
saWiro masala: 2 cali erTnairi gamWvirvale Wiqa, wyali, lambaqi, markeri.pirvel WiqaSi wylis done ar Seicvala. meore WiqaSi wylis donem moiklo, radgan wyali
aorTqlda.
Caatare cda 4:
saWiro masala: sarke, saaTi, sayinule.sarke orTqliT daifara da daibura. cota xnis Semdeg masze wylis wveTebi gaCnda. Aam
movlenas kondensacia ewodeba.
gakveTilis msvleloba:
saWiro masala: yinulis kubebi, wyali, qimiuri Wiqa, wylis temperaturis sazomi Ter mometri, spirtqura, konteineri orTqlis kondensaciisTvis, qvabi an liTonis Tasi.
1. winare codnis gaaqtiureba – Sesavali saubari (15 wT)
aCveneT moswavleebs suraTebi da sTxoveT, upasuxon kiTxvebs:ra saerTo aqvT am suraTebs? (samive suraTze mocemulia wyali, oRond sxvadasxva mdgo-
mareobaSi. pirvel suraTze – yinulis anu myari saxiT, meoreze – Txevadi saxiT, xolo mesameze – orTqlis saxiT).
gaixseneT, sad gvxvdeba am mdgomareobebSi bunebaSi wyali. (myari anu yinulis saxiT mTis mwvervalebzea, civ regionebSi, Txevadi saxiT – zRvebSi, okeaneebSi, mdinarebSi, tbebSi, xolo airis anu orTqlis saxiT – haerSi.
uTxariT moswavleebs, rom wyali is erT-erTi iSviaTi nivTierebaa, romelic bunebaSic da saxlis pirobebSic SegviZlia vixiloT Txevad, myar da airad mdgomareobaSi.
wylis, rogorc sxva nivTierebebis mdgomareoba damokidebulia mis temperaturaze. rodesac Cven vaTbobT yinuls, is gadaiqceva wylad. wyali gaTbobisas gadaiqceva orTqlad, xolo Tu gavyinavT, gadaiqceva yinulad. dRes davakvirdeT, Tu ra pirobebia saWiro imi-saTvis, rom wyali erTi mdgomareobidan meoreSi gadavides.
2. praqtikuli muSaoba: cdebis Catareba da dakvirveba wylis erTi agregatuli mdgomareobidan sxva agregatul mdgomareobaSi gadasvlis procesze (20 wT)
rekomendacia: winaswar moamzadeT yinulis kubebi. sademonstracio magidaze dadgiT ori gamWvirvale WiqiT yinulis kubebi.
– hkiTxeT moswavleebs, Tu ras xedaven. (yinuls)
– romel mdgomareobaSia wyali? (myar mdgomareobaSi.)
– TqvenTvis Tu aris cnobili, ramden gradusze iyineba wyali? (0 gradusze)
moswavleebi gamoTqvamen TavianT mosazrebas. yvela mosazreba unda daiweros dafaze. SesaZloa, moswavleebma icodnen kidec swori pasuxi, magram TiToeul pasuxze imsjeleT da
62
daadgineT, ramdenad Seefereboda sinamdviles. amisaTvis erT WiqaSi CadeT Termometri da gadadgiT 5 wuTiT gril adgilas (mag., Taroze, romelic moSorebuli iqneba gamaTbobelsa da mzis Suqs).
meore Wiqidan yinulebi CayareT qvabSi an liTonis TasSi. hkiTxeT moswavleebs, gamoTqvan varaudi:
– ra daemarTeba am kubebs, Tu maT cecxlze SevaTbobT? (pasuxi: yinuli gadaiqceva wy-
lad, anu gadava Txevad mdgomareobaSi)dadgiT qvabi (Tasi) spirtquraze, daelodeT, sanam yinuli mTlianad ar galRveba.
hkiTxeT moswavleebs:– ra piroba SevqmeniT, rom myari yinuli Txevadad gadagveqcia? (pasuxi: cecxlze ga-
vaTbeT yinuli)– ra ewodeba gaTbobis saSualebiT yinulis wylad gadaqcevas? (pasuxi: lRoba.)sqematurad daxateT dafaze yinulis kubebi, wyliani Wiqa da aduRebuli wyali. daaka-
vSireT isini isriT, romelzec gakveTilis msvlelobisas gaakeTebT Sesabamis warwerebs.
dnoba
0°C.
aorTqleba
+100°C
duRili
– ra moxdeba, Tu gavagrZelebT wylis gacxelebas? (pasuxi: wyali TandaTan ufro gacx-
eldeba da aduRdeba.)
SesTavazeT moswavleebs, daakvirdnen, ra moxdeba wylis gacxelebisas. sanam wyali cxeldeba, unda SeamowmoT yinulis temperatura yinulebian WiqaSi. amisaTvis sTxoveT 3-4 moswavles, Seamowmon Termometris maCvenebeli.
Termometris maCvenebeli aris 0°C. es monacemi fiqsirdeba sqemaze yinulis naxatis zemoT. Tqveni daxmarebiT gamoitanon
daskvna, rom yinulis temperatura aris 0°C.am droisTvis wyali iwyebs duRils. moswavleebi aRweren duRils, rogorc buStukebis
simravlisa da orTqlis warmoqmnis process.– ra emarTeba wyals? (pasuxi: wyali orTqlad iqceva, anu gadadis airovan mdgomareobaSi.)– Tqveni azriT, ramden gradusze iwyebs wyali duRils?dawereT maTi mosazrebebi da SeamowmeT TiToeulis siswore TermometriT. moswav-
leebTan erTad, Termometris Cadebidan 2 wuTSi daafiqsireT Termometris maCvenebeli. igi aCvenebs +100°C.
– ramdeni yofila wylis duRilis temperatura? (pasuxi: +100°C.) es maCvenebeli unda dafiqsirdes duRilis amsaxveli naxatis zemoT. Tu qvabs cecxlze davtovebT SeZlebisdagvarad didxans, wyali gaagrZelebs aorTqle-
bas, sanam mTlianad ar aorTqldeba.– ra ewodeba siTxis airad qcevis process? (pasuxi: aorTqleba.) – ra pirobis Seqmnaa saWiro imisaTvis, rom wyalma aorTqleba daiwyos? (pasuxi: gaT-
boba.)
63
aorTqleba
kondensacia
+1000C
lRoba
00C.
gayinva
gadmodgiT cecxlidan qvabi (Tasi) aduRebuli wyliT da Tavze daaxureT gamWvirvale xufi. moswavleebi akvirdebian xufze wylis wveTebis warmoqmnis process. auxseniT, rom es wveTebi warmoiqmna wylis aorTqlebis Sedegad. dausviT kiTxva:
– ra ewodeba orTqlis wylad gadaqcevas? (pasuxi: am process kondensacia ewodeba.)
– rogor fiqrobT, kondensirebuli wyali SeiZleba myar mdgomareobaSi gadavides? rogor? (pasuxi: aseT wyals Tu gavacivebT 0°C temperaturaze, gaiyineba. e.i. myar mdgo-
mareobaSi gadava.)
3. gakveTilis Sejameba (5 wT)
sTxoveT moswavleebs, gamoitanon daskvnebi da Seavson cxrili da diagrama:
daurigeT maT winaswar momzadebuli furclebi, romlebzec mocemulia cxrili da diagrama.
wylis sami mdgomareoba
wyali temperatura, 0CduRilis dros
gayinuli
64
cxrili da diagrama Sevsebuli saxiT:
myariairadi Txevadi
orTqli wyali yinuli
wylis sami mdgomareoba
kondensacia gayinva
aorTqleba galRoba
wyali temperatura
duRilis dros 100°Cgayinuli 0°C
samuSaos damTavrebis Semdeg maTTan erTad ganixileT Sevsebuli cxrili da diagrama. gaasworeT Secdomebi.
4. Sefaseba (5 wT)
maswavlebeli moswavleebs urigebs furclebs, romlebzec daxazulia samsvetiani cxrili (ix. nimuSi).
+ _ saintereso
moswavleebi saTiTaod avseben cxrils. im grafaSi, romelSic weria niSani `+~ weren, ra moewonaT, ra daamaxsovrdaT gakveTilidan. `-~ niSniT aRniSnul grafaSi weren im sakiTxebs, romlebic maTTvis gaugebaria da dazustebas moiTxovs, xolo grafaSi `saintereso~ – im sakiTxebs, romelTa Sesaxeb meti surT gaigon. maswavlebeli krefs furclebs da ganix-ilavs moswavleebTan erTad.
5. saSinao davaleba
im SemTxvevaSi, Tu ver moaxerxeT saxelmZRvanelodan yvela praqtikulis Catareba, sTxoveT moswavleebs, saxlSi Caataron isini da praqtikulebis safuZvelze upasuxon kiTxvas: razea damokidebuli wylis erTi agregatuli mdgomareobidan meoreSi gadasvla. aseve imuSaon rubrikaze `ifiqre~.