slamda Bilim veTeknik

Cilt I

STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

Fulya Mahallesi, Mevlt Pehlivan Sokak, No: 23, 80280 Gayrettepe / STANBULTel: 0212 317 77 00, Faks: 0212 274 58 40, kultursan@kultursanat.org - www.kultursanat.org

Renk Ayrm, Bask ve Cilt

Entegre Matbaaclk A..Sanayi Cad. No: 17 obaneme-Yenibosna/STANBUL

Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55

slam'da Bilim ve Teknik

Fuat Sezgin

Genel Yayn YnetmeniNevzat Bayhan

Yayn DanmanProf. Dr. skender Pala

Yayn KoordinatrHasan Ik

eviriAbdurrahman Aliy

Yayna HazrlayanHayri Kaplan, Abdurrahman Aliy

kinci BasmNisan 2008

1. Basm TUBA ve KLTR BAKANLII tarafndan gerekletirilmitir.

Sezgin, Fuat slamda Bilim ve Teknik/ Fuat Sezgin; ev.: Abdurrahman

Aliy; Eckhard Neubauerin katklaryla; Yay. Haz.: Hayri Kaplan, Abdurrahman Aliy.- Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl;

Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.

c.: mk res.; 30 cm.- (Trkiye Bilimler Akademisi yaynlar; no. 14) (Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar; 3083-1. Ktphaneler ve Yaymlar

Genel Mdrl kltr eserleri dizisi; 401) indekiler: Arap-slam bilimleri tarihine giri

ISBN 978-975-17-3252-1 (tk.)ISBN 978-975-17-3253-8 (1. c.)

I. Aliy, Abdurrahman. II. Neubauer, Eckhard. III. Kaplan,Hayri. IV. Eser ad. V. Seriler.

297.4796

SLAMDA BLM VE

TEKNK

ARAP - SLAM BLMLER

TARHNE GR

Fuat Sezgin

Cilt I

TRKYE BLMLER AKADEMS, STANBUL BYKEHR BELEDYES, T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII

ORTAK ALIMASIDIR.

NSZ

Gnmz dnyasnn ulat uygarlk dzeyi, insanln asrlar boyu sren etkileimi

ve daha iyiye ynelik olan ortak araynn rn saylmaldr. zellikle bilim ve teknoloji

alannda baarlanlar, belli bir corafya ya da kltre mal edilemez; aksine insanln bugn

vard nokta farkl tarihsel dnemlerin, farkl uygarlklarn ufuk aan yenilikler katt,

akla ve bilgiye verilen neme paralel olarak gelien bir dnce yapsnn birikimidir. Bilim

ve teknoloji alanndaki gelimeler ancak byle bir anlayla evrensel birer kazanm olarak

grlebilirler.

slam uygarl da, bilim ve teknoloji alanlarnda byk atlmlar gerekletiren

ve bugn insanln ortak hafzasnda yer etmi nemli bilim adamlar yetitirmitir.

Astronomi, geometri, matematik, tp, mimarlk, kimya ve baka birok alanda kaydedilen

gelimelerle slam dnyas, tm insanlk iin byk bir bilimsel canlanmann ncln

yapmtr.

Deerli Trk bilim adam Prof. Dr. Fuat SEZGN; uzun yllar sren almalar

sonucu ortaya koyduu bu eserle, slam dnyasnn bilim ve teknoloji alanlarnda insanln

gelimesine yapt katklar incelemekte, bilim tarihi iin yeni bir bak asna kap arala-

maktadr. Dnya bilim tarihinde slam biliminin oynad rol eitli rneklerle ele alan bu

eser, Bat merkezli bilim anlayna bir alternatif nitelii tamakla birlikte, slam dnyas

iin de bilim alanndaki byk baarlarn hatrlatan bir kaynak oluturmaktadr.

Kurumlarmz ibirlii yapan ve ortak deer reten kurumlar haline geldike, dn-

sel birikimin ekonomik birikim kadar hayati neme sahip olduu genel kabule dntke

ve hepsinden nemlisi bu yaklam bir toplumsal irade biimini aldka, toplum olarak

hedeflerimize daha hzl ve daha kolay ulaacaz.

Kltr ve Turizm Bakanlmz ile Trkiye Bilimler Akademisinin ibirliinde

Almancadan Trkeye evrilerek 2007 ylnda yayn hayatmza kazandrlan bu nadide

eserin, grd youn ilgi dolaysyla stanbul Bykehir Belediyesi Kltr A.. tarafn-

dan yeniden baslmas bu alandaki byk ihtiyacn kantdr.

Hedefimiz, okuyan, dnen ve reten bireylerin oluturduu; kendi deerleriyle

tank ve bark bir topluma kavumak ve kltrel birikimimizi lkemiz dndaki geni

kitlelerle tantrarak evrensel kltr ierisindeki mutena yerimizi almaktr.

Bylesine nemli bir eserin yeniden baslarak kltr hayatmza kazandrlmasna

katk salayan herkesi yrekten kutluyorum.

Erturul GNAY

Kltr ve Turizm BakanErturul GNAY

Kltr ve Turizm Bakan

6

7

TAKDM

Araplar ve Batl oryantalistler bilimsel yaynlarda Farislerin ve Trklerin slam

bilim tarihine yaptklar katky grmezden gelir. Ancak Trkler zellikle 15. yzyldan

sonra bu konuda bayra devralmlardr. Bu dnemde iki Trk ehri olan Semerkant

ve stanbul, slam dnyasnn bilim ve felsefe merkezleri haline gelmilerdir.

Birbirinin ada olan iki Trk hkmdar, Ulu Bey ve Fatih Sultan Mehmed,

evrelerinde bilim adamlarn ve filozoflar himaye etmilerdir. Osmanl toprakla-

rndan Trkistana giden Kadzade Rumi, Semerkanttaki rasathanede grev alm;

Semerkanttan stanbula gelen Ali Kuu da medreselerde ders vermitir.

Ulu Bey bugn bile yazdklarna bavurulan bir astronomdu. Arapa, Farsa,

Latince ve Yunanca bilen Fatih Sultan Mehmed, dneminin nemli airlerindendi

ve ok zengin bir ktphaneye sahipti. Fatih Sultan Mehmed zamannda Osmanl

Saraynda byk bir fikir zgrlnn olduunu, ok ilgin felsefi tartmalarn yapl-

dn biliyoruz.

stanbul Bykehir Belediye Bakan olarak, Mslmanlarn insanln evren-

sel bilim tarihine yapt katky gn na kararak allagelmi nyarglar ortadan

kaldran slamda Bilim ve Teknik adl eseri hazrlayan ve yaymlanmasn salayan

herkese teekkr bor bilirim.

8

9

NSZ

Gnmzn dnya bilim tarihi anlaynda, Batnn, karanlk bir Orta a

dneminden sonra eski Yunan uygarlnda yatan kkenlerinin ayrmna vararak,

Rnesans, Aydnlanma ve Bilim Devrimi gibi almlar kapsayan bir sre zerinden

amzn kendisiyle zdeleen uygarln ve bilimini gelitirdii gr genel bir

kabul grmektedir. Eski a ile Yakn alar arasndaki yaklak 1000 yllk boluk bu

balamda yeterince irdelenmemekte, Bat biliminin bir yerde eski Yunan uygarlnn

kllerinden yeniden doarak gelime srecine girmi olduu dncesi bir ak gerek

olarak yalnzca Bat dnyasnda deil onun dnda kalan corafyada da yaygn biimde

benimsenmektedir.

Bilim tarihinin bu yazm biimi, 19. yzyl ortalarndan balayarak, gene Bat

kltr evresindeki bir avu bilim insannn Orta a slam dnyasnn doa bilimleri

alanndaki eserleri zerinde yrttkleri almalarn sonularnn nda sorgu-

lanmaya balanmtr. Bu nc bilim tarihilerinin balatt gelenein gnmzdeki

sekin temsilcisi Prof. Dr. Fuat Sezgin bu konuda yaam boyu srdrd kkl ara-

trmalarla Orta an, Batnn gznden kam olan ve byk lde slam bilimiyle

zdeleen, bilimsel baarlarn ve bu dnem aratrmalarnn zgnln ortaya

koymaya almaktadr.

Fuat Sezgin, bunun tesinde, Frankfurt niversitesindeki Enstits bnyesinde

eski yazma eserlerde betimlenen alet ve cihazlarn yeni yapm rneklerini reterek, 9.

16. yzyllar arasndaki dnemde slam corafyasndan kaynaklanan bilimsel katklarn

yer ald bir mze yaratmtr. slam bilimine ilikin bilgi eksikliklerinin ve bu eksiklik-

lerden kaynaklanan nyarglarn dzeltilmesi balamnda bilim tarihi asndan byk

nem tayan bu mzede sergilenen nesnelerin tantlmas amacyla F. Sezgin tarafn-

dan ayrca be ciltlik Wissenschaft und Technik im Islam balkl bir katalog kaleme alnmtr. Bu eser, ierii ve irdeledii dncelerle Bat odakl bilim tarihi yazmnn

eletirel bir zmlemesini yapmakta, slam ve Orta a bilimine yeni bir bak as

sunarak slam biliminin eski Yunan, ayrca Hint, Bizans ve ran dnemlerinden dev-

rald bilimsel miras korumak ve yaymakla yetinmeyip, onu, ekledii zgn eserlerle

ileri gtrm olduu deerlendirmesini yapmaktadr. Sezgin, bu deerlendirmelerden

hareketle, bilimsel gelimeleri ara duraan dnemleri izleyen sramalarla gerekleen

bir sre yerine, sregelen btnleik bir evrilme sreci olarak yorumlamaktadr. Buna

gre, slam biliminin kendisinin snmlenme srecine girdii dnemde devrettii

miras onu izleyen Bat bilimine feyz ve mesnet oluturmutur.

10

Fuat Sezginin bilim tarihine yeni bir boyut getiren eser ve grleri gnmz

slam dnyas iin ayr bir nem tamakta, bu kltr evresine unutmu olduu bilimsel

gemiini anmsatmak, yitirmi olduu gzlenen belleini yeniden kazandrarak, bilim-

sel aratrma evkini uyandrmak ve ona zgven alamak gibi tarihi bir grevi yerine

getirmektedir. Bu dorultuda, Fuat Sezginin katalounun Trke evirisinin, Orta

a slam dnyasnda gelitirilmi olduunu ortaya koyduu bilimsel alet ve cihazlarn

kendisi tarafndan gerekletirilen yeni yapmlarnn yer alaca stanbul slam Bilim

ve Teknoloji Tarihi Mzesinin yakn gelecekteki alyla birlikte, lkemiz insanlarna

kendi kltrel gemilerini tanmalar ynnde ok deerli katklar salayacana ina-

nlmaktadr.

Bu nemli eserin Trkiyede yaynlanmasna Akademimize verdii izinle ola-

nak salayan deerli eref yemiz Prof. Dr. Fuat Sezgine ve eserin yaymlanmasn

stlenen Kltr ve Turizm Bakanlna teekkr bor bilmekteyiz. Eseri Trkeye

eviren ve editrln yapan Dr. Abdurrahman Aliy ve Dr. Hayri Kaplan ile eserin

deiik blmlerinin bilimsel anlatmn gzden geiren Prof. Dr. Metin Balc, Prof. Dr.

Kurtulu Diner, Prof. Dr. Melek Dosay, Prof. Dr. Sezai Krkolu, Prof. Dr. Bedriye

Tolon, Prof. Dr. Vural lk ve Ar. Gr. Ali Rza Tosunun isimlerini anmaktan mut-

luluk duymaktayz.

Prof. Dr. Engin BERMEK

Trkiye Bilimler Akademisi Bakan

11

indekiler(Katalog Geneli)

Cilt I:

nsz ...................................................................................................................xi

Giri .......................................................................................................................1

Cilt II:

1. Blm: Astronomi .............................................................................................1

Cilt III:

2. Blm: Corafya ...............................................................................................13. Blm: Denizcilik ...........................................................................................334. Blm: Saatler ................................................................................................835. Blm: Geometri ..........................................................................................1236. Blm: Optik ................................................................................................163

Cilt IV:

7. Blm: Tp ........................................................................................................18. Blm: Kimya .................................................................................................959. Blm: Mineraller ve Fosil Oluumlar .........................................................155

Cilt V:

10. Blm: Fizik ve Teknik ...................................................................................111. Blm: Mimari .............................................................................................6312. Blm: Sava Teknii ....................................................................................9113. Blm: Antik Objeler .................................................................................13914. Blm: Orientletirici Stilde Avrupa Cam ve Seramii ............................177

12

= = = = = = S=s = = = = =

NOT:Umar (mer) Usmn (Osmn) gibi isimlerin yazmnda her ne kadar transkripsiyon iaretleri kullanldysa da dilimize yerlemi ekilleri tercih edilmitir.

Transkripsiyon aretleri

13 N S Z

omantik dnemde, tarihsel olgulara kar adil olmayan periyotlatrmann etkisi altnda henz yeni domu olan tek ynl Rnesans kavramnn

ve ortaan baarlarn yadsmann hakim olduu dnemde, Jacques Sdillot ve olu Louis-Amlie, Eb el-asan el-Marrknin (7./13. yy.) uygulamal astronomi ve astronomik aletlere ilikin muhteem eserinin Pariste bulunan Arapa el yazmasndan Franszca tercmesini 1834 ylnda yaynladlar1. Bunu on yl sonra oul Sdillotnun el-Marrknin kitab zerine yapt hayranlk uyandran almas takip etti2. Geri nceki dnemlerde Johann Gottfried Herder (1744-1803), Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832), Kurt Sprengel (1766-1833) ve Alexander von Humboldt (1769-1859) gibi ahsiyetler hma-nist bir anlayla Mslmanlara veya Araplara bilim tarihinde layk olduklar takdiri yneltmilerdi. Bununla birlikte baba ve oul Sdillot bilim dnyasnn, Arap-slam kltr evresinin ortaya koyduu baarlara kar adil bir davran iin onlarca yl sren bir mcadele verdiler, her ne kadar bu, meslektalar ve Fransz Akademisi tarafndan pek ho karlanmam olsa da.Sdillotlar tarafndan srdrlen mcadelenin, yorulmak bilmez bilim adam Joseph-Toussaint Reinaudun (1795-1867) daha aa kalmayan bir yarat-clk ve inanla corafya3, slam arkeoloji4, sava teknii5 alanlarnda baar-d ve yaamn adad eserlerle desteklenmesi bir ans olmutu. Reinaud almalarnn birisinde, bilimler tarihinin btnln veciz bir ekilde ifade eden u dnceye ulamt6: Rastlant, tekniklerin ve sanatlarn ilerleme-sinde ok byk bir rol oynamaz. nsanlk btn keiflerinde istikrarl bir ekilde ileriye doru, birdenbire bir srayla deil, adm adm hareket eder. Her zaman ayn hzla ilerlemez, fakat hareket sreendir. nsan icat etmez, sonular karr. Mesela insan bilgisinin bir alann ele alalm: Bu alann tarihi, yani ilerleme tarihi, aralksz bir zincir oluturur. Olgular tarihi bize bu zincirin paralarn verir ve bizim grevimiz, kaybolan halkalar her bir paray bir dierine eklemek iin yeniden bulmaktr.1853 ylnda yaynlanan Averros et lAverrosme adl eserinde Ernest Renan (1823-1892) Arap Felsefesinin Avrupadaki resepsiyonunun bilim tarihileri iin

1 Trait des instruments astronomiques des Arabes, 2 Bde., Paris 1834-1835 (Tpkbasm Frankfurt 1998, Islamic Mathematics and Astronomy Bd. 41).2 Mmoire sur les instruments astronomiques des Arabes, Paris 1844 (Tpkbasm Islamic Mathema-tics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 42, 45-312).3 Bu alandaki birok almas arasnda Introduction gnrale la gographie des Orientaux isimli, Ab el-Fidnn corafya kitabnn tercmesine bir giri cildi olarak yaynlanan almasyla Rei-naud, corafya historiyografyaclna mstesna bir etkide bulunmay baarmtr (Gographie dAboulfda, 2 Cilt., Paris 1848, 1883, Tpkbasm Frankfurt 1998 Islamic Geography serisinde Cilt 277-278).4 Monumens arabes, persans et turcs du cabinet de M. le Duc de Blacas, 2 Cilt, Paris 1928.5 Bu alanda Ildephonse Fav ile ortak almasndan doan u eserden sz edilebilir: Du feu grgeo-is. Des feux de guerre et des origines de la poudre canon, Paris 1845 (Tpkbasm Frankfurt 2002, Natural Sciences in Islam Cilt 87).6 J.-T. Reinnaud ve I. Fav, Du feu grgeois, a.e. s. 2.

14 N S Z

hayli yeni ve artc bir tablosunu izerken, Alexander von Humboldtun des-teiyle Pariste okumu olaanst yetenekli gen bir Alman bilim adam 1851- 1864 yllar arasnda Arap matematiine ilikin yaklak 40 kadar alma yapt. Bu, maalesef ok gen, 38 yanda lm olan Franz Woepcke (1826-1864)dir. Onun gnmze kadar ksmen alamam Franszca yazd almalar, bugn-k Arap-slam matematik historiyografyas iin salam bir temel oluturmutu. zellikle 1851 ylnda yaynlanm olan doktora almas Lalgbre dOmar Alkhayym beklenmedik bir etki yaratmt. Bu eserinde Franz Woepcke, 5./11. yzyln ikinci yarsnda yaam olan filozof, astronom ve matematiki mer el-ayymn cebir alanndaki eserinin, nc dereceden denklemlerin sistematik bir tantmasn ortaya koymaktayd. Ulalan bu sonu, dnemin matematikilerini zellikle u sebepten dolay aknla drmt: Otorite olarak kabul edilen matematik tarihisi Jean-tienne Montuclann7 Araplarn cebirde ikinci dereceden denklemleri aamadna ilikin kesin yargsn zihin-lerinde tutuyorlard. Bylelikle J.-J. Sdillot, L.-A. Sdillot, J.-T. Reinaud ve F. Woepcke gibi byk oryantalistlerin youn ve geni kapsaml almalar gele-cekteki aratrmalara Arap-slam bilim adamlarnn evrensel bilimler tarihinde-ki yerlerine ilikin umulmadk ve hayret verici perspektifler am oluyordu.Bu drt bilim adamnn gl etkilerinden bamsz olmakszn Eilhard Wiedemann (1852-1928) 1876 ylnda, yarm yzyl srecek olan almalarna balad. Wiedemann bir fizikiydi ve almalarnn byk bir ounluu fizik ve teknik alanlaryla ilgiliydi. Bununla birlikte, ilgisini zamanla Arap-slam doa bilimlerinin btn alanlarna yneltti. Bu yorulmak bilmez bilim adam-nn verdii yazl rnler, ikiyz kadar makale ve monografi olarak yaymland. Sonradan be byk cilt iinde toplanp baslan almalar8 yazarn hayatta olduu dnemde ve sonrasnda, doa bilimleri historiyografyasn kkl bir ekilde etkilemitir ve gelecekte de bu alann vazgeilmez eserleri olarak kala-caktr.Wiedemann buna ilaveten byk bir renci kitlesini evresinde toplad ve onlar bu alanla ilgili konular ilemekle grevlendirdi. Bu almalardan doan rnler hocalarnnkiler kadar nemlidir. Bu rnler imdiye kadar olduu gibi, gelecekte de Arap-slam kltr evresi ierisinde yrtlen tabii bilimler histo-riyografyas iin yap talarn tekil edecektir.Arap-slam kltr evresinde kullanlm, gelitirilmi veya icat edilmi aletler, cihaz ve avadanlarn prototiplerini ina etmede Eilhard Wiedemann bizlerin

7 Histoire des mathmatiques, Cilt 1, Paris 1758, s. 359f. 8 Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte ad altnda Wolfdietrich Fischer tarafndan yaynlanm olan ilk iki cilt (Hildesheim ve New York 1970) Wiedemannn Erlangen Physikalisch-medizinischen Soziettin oturum bltenlerinde yaynlanm olan 81 makalesini iermektedir. Sayca daha fazla olan dier yazlar, cilt halinde Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wis-senschaftsgeschichte ad altnda Dorothea Girke ve Dieter Bischoff tarafndan bir araya getirilmitir (Frankfurt: Institut fr Geschichte der Arabisch-slamischen Wissenschaften 1984).

15 N S Z

ncs olarak kabul ettiimizi belirtmek benim iin ho bir grevdir. Wiedemann yardmclaryla birlikte u ya da bu aletin prototipini ina ettiini yazlarnda sk sk belirtmektedir. Mnihteki Alman Mzesinin 1911 ylnda Wiedemann ve onunla birlikte alan usta F. Kelberden satn ald be tanesinin dnda, onun tarafndan yaplm modellerin kaderi hakknda daha fazla bir bilgiye maalesef ulaamadm. Mzenin satn ald aletlerden birisi olan usturlap hakkndaki yazmalar, o zamanlar harflerin (usturlap zerine) yazlmasnda karlalan zorluklar gstermektedir. Mzenin harflerin Arapa yazlmas talebi karsnda Wiedemann yle cevap vermektedir: Ben, rakamlarn usturlap zerine ilen-mesinde bizim yazmzn kullanlmas aresini neriyorum. Arapa rakamlar kaznacak olursa, ok pahalya mal olmaktan baka, benim iin de ok zahmetli olacaktr. Bugn kesinlikle bilinmektedir ki, Wiedemannn yapt modelin asl Muammed bn e-affrn (420/1029, bkz. Cilt II, s. 95) Berlin Devlet Ktphanesinde bulunan usturlabdr. Bu alet sergilenmitir. Derece blm emberinde (limbus) ve arka yzde kesinlii tartmal yerler bo olarak kalm, plaka ve rmcek denen a (rete) zerine harflerin kaznmas yerine basl kt yaptrlmtr9.Sunulan bu katalogda anlatlan ve resimlerle gsterilen aletler, cihazlar ve avadanlar, 1982 ylnda Johann Wolfgang Goethe niversitesine bal olarak kurulan Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften yaynlaryla birlikle, 800 yl boyunca Arap-slam kltr evresinde gerekle-tirilmi olan baarlara ynelik kmseyici yaygn kanaati mmkn olduun-ca deitirebilmeye katkda bulunmak amacyla yaplmtr. Fakat ne temel dncemizde ne de stlendiimiz bu devi yerine getirme gayretimizde biz bulduk heyecanyla hareket etmiyoruz, bilakis biz bilimler tarihinin btnl-ne ve yukarda Reinaud ve Fav tarafndan formle edilmi prensibe inan-yoruz: nsanln ortak bilimsel miras, sreen admlarla, her zaman dz bir izgi halinde olmasa da, deiken bir hzla bymektedir. Tarihte belirli bir zaman dilimindeki bir kltr evresi, bilimsel miras, kk olsun byk olsun bir adm daha ileri tamak iin ncl stlenmi, daha dorusu iinde bulu-nulan koullar dorultusunda ncle getirilmise, tarih koullar ve o nc tarafndan ulalan seviye, ardln kaydedecei olas ilerlemeleri ve bu iler-lemelerin hzn etkileyen faktrleri belirler. Yunanlarn olaanst yeri, bilimler historiyografyas tarafndan genel olarak kabul ve takdir edilir. Fakat Yunanlarn daha nceki ve komu kltr evrelerinden dorudan ya da dolayl bir ekilde miras alp zerine bina ettikleri sonularla ilgili Yunan bilim tarihi-lerinin pek holanmadklar soru hususunda hl bir belirsizlik hakimdir. Daha 1932 ylnda Otto Neugebauer buna ilikin olarak yle demektedir: Yunan

9 Burkhard Stautz, Die Astrolabiensammlungen des Deuschen Museums und des Bayerischen Natio-nalmuseums, Mnchen 1999, s. 385-386.

16

olan Yunan-ncesine her balama giriimi ok youn bir kar koymayla kar-layor. Allageldik Yunan imajn deitirme gereklilii ihtimali dncesi, Winkelmannn dneminden beri mevcut imajn geirdii btn deimelere ramen her defasnda arzu edilmez grnmtr. Hlbuki o zamandan bu gne geen 2500 yllk tarihe bir 2500 yln daha eklenmesi gerektii gibi ok basit bir olgu vardr, ve buna gre Yunanlarn artk bata deil, ortada bulunmalar gerekiyor. 10

Bana gre burada, bilim tarihinde gereince dikkate alnmam olan u olguya iaret edilmelidir: Biz, Arap-slam bilim adamlarnn kaynaklarn ve ncle-rini, bildiimiz kltrlerdeki durumun aksine, daha kolay ve ak bir ekilde tanyabiliyoruz. Arap bilim adamlar, kaynaklarnn isimlerini tam olarak belirt-meyi ve nclerini, zellikle Yunanlar byk bir sayg ve kranla anmay adet edinmilerdi. Mesela, aksi takdirde Yunanlarn tannmam kalacak olan alet ve edevatnn izine ulamamz ve orijinali kaybolmu Yunanca eserlerin fragman-larn yaplan alntlardan hareketle yeniden kazanmamz bylece olanakl hale getirdiler.Kendilerine borlu olduumuz J.-J. Sdillot, L.-A. Sdillot, J.-T. Reinaud ve F. Woepcke gibi nclerin gl etkilerinden itibaren, bilim tarihi arlkl alan oryantalistlerin, Arap-slam kltr evresinde insanln dnce tari-hine katk olarak ortaya konulmu baarl almalara ilikin yaygn ama yanl kanaatin deitirilmesinde kesinlikle birok katklar olmutur. Buna ramen E. Wiedemannn 1917 ylnda dile getirdii u ikayet maalesef hl geerliliini korumaktadr: Araplarn Antik adan kazandklar bilgileri sadece tercmeler yoluyla bize ulatrdklar ve buna nemli saylabilecek bir yenilik eklemedikleri gryle her defasnda yeniden karlalmaktadr.11 Bunun sebebi her eyden nce bilimler historiyografyasnda inat bir ekilde tutunan, Arap-slam kltr evresinin bilimler tarihindeki yaklak 800 yllk yaratc dnemini grmezden gelen ve bylelikle de modern insann temel bilim tarihi bak asn daha okul kitaplarndan balayarak perinleyen ele al tarznda grlebilir. Bu yarg sade-ce Bat dnyas iin deil, ayn zamanda en geni anlamda, okul kitaplarnn

10 Zur geometrischen Algebra, Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik ierisinde (Berlin) 3/1936/245-259, zellile s. 259. Neugebauer pek ok almasnda, astrono-mi ve matematik alannda Yunanlara nclk edenleri ortaya karma gayreti iinde olmutur. A Hi-story of Ancient Mathematical Astronomy (3 Cilt, Berlin, Heidelberg, New York 1975) isimli antsal eserinin dnda u yazlarna bkz.: ber griechische Mathematik und ihr Verhltnis zur vorgriechi-schen, in: Comptes rendus du Congrs internationale des mathmaticiens ierisinde (Oslo 1936), Oslo 1937, s. 157-170; ber babylonische Mathematik und ihre Stellung zur gyptischen und grie-chischen, Atti des XIX Congresso Internazionale degli Orientalisti ierisinde (Roma 1935), Roma 1938, s. 64-69; The Survival of Babylonian Methods in the Exact Sciences of Antiquity and Middle Ages, Proceedings of the American Philosophical Society ierisinde 107/1963/528-535; Babylonische Mathematik und Astronomie und griechische Wissenschaft, 400 Jahre Akademisches Gymnasium Graz ierisinde. Festschrift, Graz 1973, s. 108-114.11 Die Naturwissenschaften bei den orientalischen Vlkern, Erlanger Aufstze aus ernster Zeit ie-risinde, Erlangen 1917, s. 49-58, zellikle s. 50 (Tpkbasm E. Wiedemann, Gesammelte Schriften ierisinde, Cilt 2, s. 853-862, zellikle s. 854).

17

Amerikan ya da Avrupal rneklerine gre ekillendirildii, gnmz Arap-slam kltr blgesi iin de geerlidir.mit ederiz ki bu katalogta tantlan mzemiz ara ve gereleriyle, mzede ya da dardaki sergilerde (ilki 2004 ylnn ilk yarsnda Palais de la dcouvertede yaplmas planlanmtr) oluacak tanklk yoluyla ziyaretiler, bilimler tarihi-nin btnl dncesine ularlar. Bu dncenin ifadesi udur: Arap-slam dnyas, ge antik dnem ile Avrupa yakn a arasndaki devirde, geliime en msait ve etkisi en gl kltr sahasdr ve de eski dnya ile olumaya namzet Avrupa arasndaki yegne gerek badr.Bu hususta arzulanan tashihe, kataloumuzun birinci cildi olarak sunulan bu Giriin hizmet edecei midini tayoruz. Bu giriin balangta, kataloun kullancsna tarihsel ve konusal bilgi yardm salama amacyla basit bir n taslak olmas dnlmt. Yazm esnasnda u andaki eklini ald, nk okuyucuya aktarlmak istenen malzeme, balangta dnldnden ok daha fazla olarak ortaya kt. Arap-slam Bilimleri Tarihine Giri cretkr bal altnda sunulanlar bir deneme niteliindedir ve belki de kendi kate-gorisinde bir ilkdir. Bu sunuda, bilimsel aratrmalarn imdiye kadar ulat nemli sonular kronolojik ekilde zetlerken bu bilimsel gelimeyi ortaya koyabilmek iin, bunu gerekletiren byk ahsiyetleri biyografik adan tantmak iinden kanlmtr. Bu, geerliliini ancak belirli bir sre koruya-bilecek bir deneme amacyla en ksa srede sunulann snrlarnn geniletil-mesi iin bir srama tahtas olmas ve u aralar sevindirici tarzda ilerleyen Arap-slam doa bilimleri aratrmalarna hizmet edebilecei midi ile ele alnmtr. Astronomi ve tpla ilgili [rekonstrksiyon] modellerimizin kk bir blmnde mzelerde gnmze kadar ulaabilen aletleri rnek aldk, elbette orijinallerin mkemmelliine ulama konumunda olmakszn. Modellerin byk bir blmnde ise Arapa, Farsa, Trke ve Latince kaynaklarda veya bu kay-naklar zerine yaplan almalardaki resimlere ve aklamalara dayandk. Bu modellerin belirli bir ksmn kendi atlyemizde imal ettik. Byk bir ksmn yeniden inasnda enstitmz dndan baz kimselerin yardmna ihtiya duyduk. Bunun iin sayn Gnter Hausen (Frankfurt, Institut fr Angewandte Physik), Herbert Hassenpflug (Frankfurt, Physikalisches Institut), Matthias Heidel (Frankfurt), Werner Freudemann (Frankfurt), Gunnar Gade (Marburg), Prof. Andr Wegener Sleeswyk (Groningen), Dr. Gnther Oestmann (Bremen), Dr. Felix Lhning (Bremen), Mahmut nci (Dsseldorf), Martin Brunold (Abtwil, svire) Eduard Farr (Barcelona), Eymen Muammed Al (Kahire) ve Kurultay Selvi (stanbul)ye en iten teekkrlerimi sunarm.Kataloun ekillenmesinde alma meslektam Eckhard Neubauerin yan sra, resim, fotoraf ve iaretlerin tasarmn gerekletiren, Antik Objeler Blmn (13. Blm) tek bana ilemi ve bilgisiyle, eletirel katlmyla bu

18

blmn byk lde baarya ulamasn salam olan Danil Frankeye, modellerimizin birounu gereine benzer ekilde atlyemizde imal eden, eserlerin envanterini karan ve teknik iaretler ile aletlerin aklamalarn yap-m olan yardmcm Lutz Kotthoffa teekkr borluyum. Yine dizinleri ve bib-liyografyay hazrlayan yardmclarm Dr. Gesine Yldz, Dr. Carl Ehrig-Eggert ve Norbert Lchtere teekkrlerimi sunarm. Bayan Dr. Annette Hagedorn (Berlin) Oryantal Camlar ve Seramikler Blmnn (14. Blm) ilenmesini stlendi. Kataloun Franszca redaksiyonunun basmn finansiyel olarak des-teklemi olan UNESCOya da teekkrlerimi sunarm.Sadece kataloun msveddesini oluma evrelerinde takip ettii ve birok kere dzeltme amal olarak okuduu iin deil, ayn zamanda zellikle mzenin kurulmas esnasndaki btn zorluklar karsnda yanmda bulunmu ve beni cesaretlendirmi olan eime layk olduu ekilde teekkr etmem ok gtr. Frankfurt, Austos 2003 Fuat Sezgin

19

indekiler

Kataloun eriine Genel Bir Bak .....................................................................ix

nsz ......................................................................................................................xi

Arap-slam Bilimleri Tarihine Giri

I. slamda Bilimlerin 1./7. Yzyldan 10./16. Yzyla Kadar Geliimi ........ 1 1./7. Yzyl .......................................................................................................... 2

2./8. Yzyl .......................................................................................................... 8

3./9. Yzyl ........................................................................................................ 10

4./10. Yzyl ...................................................................................................... 20

5./11. Yzyl ...................................................................................................... 24

6./12. Yzyl ...................................................................................................... 34

7./13. Yzyl ...................................................................................................... 41

8./14. Yzyl ...................................................................................................... 53

9./15 Yzyl ....................................................................................................... 64

10./16. Yzyl .................................................................................................... 74

II. Arap-slam Bilimlerinin Avrupada Resepsiyonu ve zmsenmesi .... 85 Arap-slam Bilimlerinin Avrupaya Gidi Yollar ...................................... 134

I. Mslman spanya zerinden Giden Yol ............................................... 134

II. Sicilya ve Gney talya zerinden Giden Resepsiyon Yolu ................ 144

III. Resepsiyonun Bizans zerinden Giden Yolu .................................... 154 Son Sz ........................................................................................................... 160

III. Duraklamann Balangc ve Yaratcln Son Bulmasnn Nedenleri ..168

Bibliyografya ............................................................................................................. 183

Dizinler ...................................................................................................................... 193

I. ahs Adlar ................................................................................................ 193

II. Kavramlar ve Yer Adlar ......................................................................... 204

III. Kitap Adlar ............................................................................................. 214

20

Bili

mle

ri y

aban

c k

lt

r m

erke

zler

inde

n

sla

m d

nya

sna

ula

tr

an a

na y

olla

r

1I. BLMslamda Bilimlerin Geliimi

1./7. Yzyldan 10./16. Yzyla Kadar

Ben her kiinin kendi almasnda yapmas gerekeni yaptm:

ncellerinin baarlarn minnettarlkla karlamak,

Onlarn yanllarn rkmeden dorultmak,

Kendisine gerek olarak grneni gelecek kuaa

ve sonrakilere emanet etmek. el-Brn (. 440 / 1048)

nmzde bulunan bu katalog iin hazr-lanm bir Girite, okuyucuya Arap-slam kltrnn genel bilimler tarihi erevesin-deki nemine dair uygun bir tasavvur kazan-drabilme gayreti zor bir grevdir. Bunun tek sebebi, Arap, Fars ve Trk dillerinde bize ulaan yazma haldeki kaynak materyallerin az bir blmnn yaynlanm ve ok kk bir blmnn incelenmi olmas deildir. Byle bir giriimi engelleyen birok sebep vardr. Arap-slam bilimlerinin Bat dnyasnda resepsiyonu ve zmsenmesi daha 13. yzy-ln ikinci yarsnda, yani bu faaliyetin en aktif olduu devrede, dmanlkla ve iddetli bir yadsmayla karlamt. Ksm bir direnie ramen 19. yzyla kadar srarla ayakta kalan byk lde din motifli bu kar koyucu akm, 16. yzyldan bu yana Avrupada bilim-ler historiyografyasnn dncesini ve ortaya koyulu tarzn derinden etkilemi, ekillen-dirmitir. Bu akm balamnda bilim tarihi-leri bariz bir ekilde ilk kez 18. yzylda adeta kelimenin tam anlamyla, insanlk dnce tarihinde Arap-slam bilimlerinin her trl yaratc konumunu inkar eden Rnesans kav-ramnda bir evrensel-tarih grne srk-lenmilerdir. Bilim tarihinin ok kaba doku-

nan ve gereklikten uzak devrelendirilme-sinde, Rnesans olarak adlandrlan feno-men Yunan dneminin dorudan doruya bir devam olarak grlmtr.1 Bu zamansal srayta Arap-slam kltrne olsa olsa en ok bir baz Yunanca eserleri muhafaza ve tercme etmek yoluyla aktarc rol kalyor.Arap-slam bilimlerinin resepsiyonuna ve zmsenmesine kar 13. yzylda balayan mcadele daha hayli uzun bir zaman btn gcyle devam etmekteyken baz Avrupa lkelerinde 18. yzylda slam ve ona bal olan kltr ve bilgi birikimini kaynaklara dayanarak aratran arabistik almalar ba-lad. Doal olarak her zaman ideal biimde almayan ve aratrma konusu hakknda

1 Fransz filozof tienne Gilson Hlose et Ablard (Paris 1938, Almanca tercmesi Heloise und Ablard, Freiburg 1955) isimli kitabnda bir profesrler rnesansndan bahsetmekte (s. 99) ve yle demektedir: Bizim burada tasarladmz Rnesans ve Ortaa yorumlamas hibir ekilde, sanlabilecei gibi, olgular temelinde hakknda karar verilebilecek bir tarihi hipotez deildir. Bu daha ok G. Saillesin memnuniyetle Grundstze des zeitgenssis-chen Empfindens (ada Duygularn Esaslar)sine ald esasl dncelerden birisidir. Bylesi bir ilke tartlabilir deildir. Ona bu dnceyi dikte ettiren olgular deildir. Bu prensip duygu derinliinden kaynaklanmaktadr ve ol-gular oradan dikte ettirilirler.

2 G R

verdii hkmlerde ve de bu konular deer-lendirmede her zaman iin objektif kala-mayan bu arabistik, buna ramen 200 yllk tarihi boyunca kaynak almalar, edisyonlar ve tercmeleriyle bavuru kaynaklar olu-turmak, Arapa, Farsa, Trke el yazma-larn Avrupa ktphanelerinde toplamak ve bunlar kataloglamak suretiyle muazzam bir baar ortaya koymutur. Eer bugne kadar bu arabistik, tarih kitaplarndaki szde Rnesans tasvirini sarsmay baaramamsa da, Jean-Jacques Sdillot (1777-1832) ve olu Louis-Amlie (1808-1875), Joseph-Toussaint Reinaud (1795-1867), Franz Woepcke (1826-1864) ya da Eilhard Wiedemann (1852-1928) gibi bilim adamlarnn gayretleri sayesinde ulalan tashih izleri gze arpyor. George Sarton (1884-1956) bugne kadar oryan-talistiin aratrma sonularn eksiksiz bir biimde ilemek iin byk aba sarf eden yegne bilim tarihisidir. O Introduction to the History of Science2 isimli eserinde bu ii kusursuz bir biimde gerekletirmitir. Sartonun bize ulatrd sonularn, daha sonralar tabi bilimlerin ayrntl dallarn ele alan historyografik eserlerde maalesef ok az dikkate alnmtr. Okul kitaplarnn gelenek-sel bilimler historiyografyasndan miras kalan bak asnda kayda deer dzeltmeler yap-mam olmas da teessfle grlyor. Benim kuam, bu bak asnn okul kitaplarnda sarslmaz bir biimde iddia edildii ve savu-

... Kiinin elimine ettii her gerek olgu iin, ilkin yara-tlan, daha sonra yorumlanan ve dahas nihayette kendi-sine dayanlan, kendileriyle hayalin uyumad btn di-er olgular tarihten elimine etmeye yarayan bir uydurma olgu ortaya kar. bkz. a.e., s. 102; kr. H. Schipperges, Ideologie und Historiographie des Arabismus, Sudhoffs Archiv ierisinde, Beihefte, Heft 1, Wiesbaden 1961, s. 14.2 Be cilt halinde yaynlanmtr, Baltimore 1927-1948.

nulduu bir dnemde yetimitir. Belirli bir

dzeltme ise ancak gelecekte geni bir temel

zerinde yrtlecek aratrmalardan mit

edilebilir. Bunda nemli olan bu tr aratr-

ma sonularnn olabildiince geni ilgililer

kitlesine ulatrlabilmesidir. Arap-slam fen

bilimleri ve teknii erevesinde kullanlm,

gelitirilmi ve icat edilmi ara-gereleri,

avadanlar tantmak, bize ulam deillerse

yeniden imal etmek bu aratrma sonular-

n etkili ekilde aktarabilmenin bir yoludur.

Kurduumuz mze ve bu mzede sergilenen

paralar tantan katalog bu tarz bir aktarm

hedeflemektedir.

Bu yol deme niteliindeki cmlelerin ardn-

dan imdi, Arap-slam kltrnn evrensel

bilimler tarihi ierisindeki konumu hakknda

bir panorama sunmaya geiyorum.

1./7. Yzylslamn douunun nc on ylnda onunla

birlikte ortaya kan devlet, fetihler yoluyla

snrlarn kuzeyde Anadoluya ve bat rana,

gneybatda ise Msra kadar geniletti.

amn 15/636, Emessann (bugn: m),

Halepin 16/ 637, Antakyann 17/638 ve

skenderiyenin 21/642 yllarnda alnmasyla

Mslmanlar, bu ehirlerin nceleri Roma

mparatorluuna sonrasnda ise Bizans

mparatorluuna ait olan sakinleriyle devam-

l olacak bir temasa getiler. Malumdur ki

bu fatihler, ele geirdikleri geleneksel bilim

merkezi olan o ehirlerin sakinlerine kar iyi

davrandlar, onlarn bilimlerinden ve teknik

bilgilerinden yararlanmasn bildiler. Bu poli-

tika olmakszn, Mslmanlarn daha 28/649

ylnda gl bir donanmayla Kbrs adasn

almalar, 31/652 ylnda Sicilya kylarn vur-

G R 3

malar ve ksa bir sre sonra Rodosu fethet-meleri dnlemezdi3.Kukusuz, zellikle Emevi saltanatnn 41/661 ylndaki balangcndan itibaren bu fatih-lerin, Mslmanla gemi veya geme-mi vatandalarnn kltr mirasn tedrici bir ekilde alarak zmsemeleri iin uygun koullar gerekleti. Gnmze kadar ulaan Arapa simyaya dair elyazmas, Yunan simya-c Zosimosun (350-420) bir risalesinin 38/658 ylnda gerekletirilmi bir Arapa tercmesi olarak karmza kmaktadr4. Eer biz kay-dedilen bu tarihe inanacak olursak, bu u anlama gelir: Gelecekte Emevilerin ilk hali-fesi olacak Muaviyenin henz valilik dne-minde Yunanca eserlerin Arapa evirisine ynelik ilgi uyanmt.Araplarn bylesine erken bir dnemde yabanc kltr mirasn alarak zmsemeye hazr ve yetenekli olmalarn 1917 ylnda Julius Ruska matematik tarihi erevesinde son derece doru olarak u ifadelerle dile getirmekteydi: nemle ve srarla ifade edil-melidir ki ran ve Romann tara vilayetlerine taan Araplar ne hukuk bilimini ne de devlet ynetimi sanatn hazr ve olumu bir ekilde beraberlerinde getirmilerdi, bilakis fethedi-len lkelerin ynetim metotlarn ve hukuk formlarn byk lde deitirmeden aynen almak zorunda kalmlard. Onlarn artc bir hzla daha kapsaml ilikilere uyum sa-layabilmeleri ve sadece devlet idaresiyle ilgili kurumlar deil, ayn zamanda eski ve olgun bir kltrn dier btn meyvelerini alarak zmsemeleri anlamnda bilinen bir olgudur. Ama bu, eer ok yakn dnemlere kadar kabul edilegeldii gibi, fatih konumundaki halk ile o dnemin ranllar, Yunanlar ve

3 Bkz. Sezgin, F.: Fuat, Geschichte des arabischen Schrift-tums, Cilt 11, s. 6.4 Bkz., a.e., Cilt 4, s. 75.

Msrllar arasndaki dnsel uzaklk ok byk olsayd, kesinlikle gerekleemezdi. Bilhassa dnsel ve politik hareketin tayc-lar olan ehirli Araplar, Muhammedin orta-ya kmasndan nce komu halklarn kltrel etkilerine tamamen kapal veya matematik tarihi asndan nem kazandklar ada bile neredeyse okuma yazma bilmeyen yar vahi-ler olarak tasavvur edilemez ... 5

Eski kltr merkezlerindeki sakinlerin yeni topluma uyum salayabilmede ok byk zor-luklar yaamadklar grlmektedir. Mesela ilk dnem Emevi hkmdarlarnn saraynda Hristiyan hekimler almaktayd. I. Mu viye (dnemi: 41/661-60/680) zamannda hizmet eden bn Asln ad bunlar arasnda gemek-tedir. Eb el-akem adl bir baka Hristiyan hekim daha Muviyenin hizmetinde al-mtr. Hkmdar ilalarn hazrlanmasnda ona gvenmekteydi.6 Emeviler devletin bir-ok alannda, fethedilmi lke sakinlerinin hizmetlerine ve desteklerine gereksinim duy-mulardr. Bu alanda ibirliinin iyi bir ekilde iledii grlmektedir, hatta belirli bir sre vergi ve idare uygulamasnda geleneksel yay-gn diller kullanlmtr. Bunlar Msrda Kopt dili, Suriyede Yunanca, Irak ve randa eski Farsa idi. Devlet sicillerinde Arapann kul-lanm daha sonralar gerekleti. Arapann kullanm Suriyede 81/700 ylnda Abdlmelik b. Mervnn sayesinde, Irakta 78/697 ylnda Vali el-accc b. Ysufun emriyle, Msrda 87/705 ylnda vali Abdullh b. Abdlmelik b. Mervnn ve kuzey dou randa (orsn) 124/742 ylnda Halife Him b. Abdlmelik dnemlerinde gereklemitir.7

5 Ruska, J., Zur ltesten arabischen Algebra und Rechen-kunst, Heidelberg 1917, s. 36-37; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 8.6 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 5.7 Bkz. bn Nedm, Fihrist, s. 242; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 21.

4 G R

Fethedilen lkelerin kltr merkezlerinde-ki bilgileri alp zmsemeye ynelik zaten var olan ilgiyle, I. Mervn (dnemi: 64-65/683-685) zamannda ilk kez bir tp kitab Arapaya tercme edilmitir. skenderiyeli Ahron (muhtemelen 6. yzylda yaam ve eser vermitir) tarafndan ders kitab (kunn) olarak Yunanca yazlm bu eser, ilkin Gsis adl birisi tarafndan Sryancaya evrilmi ve yukarda belirtilen dnemde bu eviri Yahudi tabip Mserceveyh el-Bar tarafndan iki blm daha eklenerek Arapaya aktarlm-tr. Bu evirinin Halife mer b. Abdlazz (dnemi: 99-101/717-720)in ktphanesinde bulunduu ve onun tarafndan kamunun isti-fadesine sunulduu rivayet edilmitir.8

slamn ilk yzylnda ve ikinci yzyln gei dneminde Arapaya evrilmi baz eserle-rin isimleri bize ulamtr. Bunlarn byk bir ksm, bu eserlerde verilen bilgilere gre Emevi Prensi lid b. Yezdin (. 102/720 civarnda) direktifiyle evrilmi olup, bir bl-m kimya ve astrolojiyle ilgilidir.9 Bize kadar ulaan bir dizi risalesi ile ve literatrde verilen birok bilginin tanklyla bu prensin, bilim tarihinde kimyayla uraan ve bu alanda eser veren ilk Arap olduu grlmektedir. Hi phe yok ki bizzat kendisi tarafndan tevik edilen tercmeler yoluyla tand kitaplarn ve fethedilen lkelerin kltr temsilcileri olan hocalarnn dorudan etkisiyle ortaya kan bu urann bir uyarlama ve taklitten teye gitmesi beklenemezdi. Bu esnada etki alan-lar olarak am ve skenderiyenin isimleri gemektedir.lid b. Yezdin tevikiyle evirilen astrolojik eserlerden birisi de, el-Brnnin 5./11. yz-yln ilk yarsnda kullanma olana bulduu pseudo [sahte, uydurma, szde] Ptolemenin

8 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 5-6, 166-168, 206.9 Bkz. a.e., Cilt 4, s. 56, 82-83, 89; Cilt 7, s. 9.

Meyveler Kitab (; Kitb es-Semere) isimli eserin tercmesidir.10 Bundan lid b. Yezdin astrolojiyle de urat anlalmak-tadr. Mehur astrolog Eb Ma er11 (171-272/787-886) lid b. Yezdin bir eserini tannm astrolojik eserlerden birisi olarak kabul etmekte ve bildirmektedir.12 Ahronun ders kitab niteliindeki tp eserinin eviril-mesini, lid b. Yezdin giriimiyle yaplm olan dier evirileriyle birlikte bizzat kendisi- nin yazar olarak faaliyet gstermesini dikkate alarak yabanc bilimin Arap-slam kltr ev-resinde resepsiyonunun balang periyodu olarak Hicr birinci yzyln nc eyreini kabul edebiliriz. Elbette Araplar tarafndan o dnemde alnan ve benimsenen yabanc bilim miras sadece Yunan kaynakl deildi. Mesela, uteybe b. Muslim (. 96/715) tara-fndan orsnn fethedilmesi esnasnda esir den Sasani Prensesi hfirin mlkiye-tinde bulunan Farsa bir corafya kitabnn fatihlerin eline getiini renmekteyiz.13

Benzer bir haberi byk slam dnr el-Brn (. 440/1048)de grzoruz. Tadd Nihyt el- Emkin14 adl matematiksel co-rafya alanndaki temel eserinde el-Brn, bugnk Afganistanda bulunan aznede eski bir parmen zerinde, Diocletianus (285-305 arasnda Roma imparatoru) takvi-mine gre tarihlenen ve bir bilim adam tara-fndan hicretin 90-100 yllar arasnda gz-lemlenen gne tutulmalaryla ilgili notlar ve tarihler ieren bir zeyl eklenmi astronomik bir izelge eser (zc) grdn haber ver-mektedir. Ayrca bu eserde el-Brn, Bst

10 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s. 42.11 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 139-151.12 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 15.13 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 64.14 Edisyon Kahire 1963, s. 268.

G R 5

ehrinin enlem derecesi ve ekliptik eim ile ilgili bilgilere de rastladn sylemektedir.15 Emevi hkmdar Him b. Abdlmelik (dnemi: 105-125/724-743) zamannda, vak-tiyle Aristotelesin Byk skendere yazd iddia edilen sahte mektuplarn ve bu arada adl kitabn tercmelerinin, resep-siyonun balang dnemi bakmndan kuku-suz ok byk bir nemi vardr. Muhtemelen 2. yzyln ikinci yarsnda yazlm bu pseudo kitabn tercmesiyle, Arap-slam kltr ev-resi ksm ama bununla birlikte slam blgele-rinin snrlarn aan corafya bilgisine, atmos-ferik olaylara ilikin yerel kanaatten farkllk gsteren meteoroloji bilgisine, dnyann ekli ve yapsyla alakal u temel Yunan dn-cesine ulamlardr: Dnya evrenin ortasn-da bulunmaktadr. Evren btn gkyzyle birlikte srekli dnmektedir. Sabit yldzlar gkyzyle birlikte dnmektedir. Yldzlarn says insan tarafndan bilinemez. Gezegenler yedi tanedir, hem doalar ve hzlar hem de yeryzne olan uzaklklar itibariyle birbir-lerinden farkldrlar. Bunlar i ie bulunan ve sabit yldzlar kresi tarafndan kuatlm olan kendi yrngelerinde hareket ederler.16

Bize kk bir blm ufak paralar halinde ulam olan rneklerin saysn oaltmadan, Arap- slam kltr evresinde, ayn zaman-da btn bilimlerin resepsiyon ve zmsen-me dnemi iin de karakteristik olan bu ilk resepsiyon evresinin birka nemli zelliine iaret etmek istiyorum. Yabanc bilimi alp benimseme sreci balangtan itibaren btn bir aklkla, yabanc olanla temas korkusu ve

15 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, 122.16 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 72; Rislet Arisls ile l-skan-dar fi l- lem, Tahran, Dnigh no: 5469 nshas (varak 36b-41b); Strohm, H.: Aristoteles. Meteorologie. ber die Welt, Berlin 1970, s. 240-241.

art niyet olmakszn ileride greceimiz zere Arap-slam bilimlerinin daha sonraki dnem-de Avrupadaki hi de ho olmayan resepsiyo-nu ve zmsenmesinden tamamen farkl bir ekilde devam edegelmitir.Yabanc bilgiyi alp benimsemenin altn-daki tevik faktrn 1965 ylnda Franz Rosenthal17 u ifadelerle aklamaktadr: Belki de, kapsam hzla genileyen eviri faa-liyetlerini temellendirmek iin, Mslmanlara tp, simya ve pozitif bilimlerle tanmay cazip gsteren ne pratik faydaclk, ne de felse-fi-teolojik sorunlarla uramalarna sebep olan teorik faydaclk yeterli olabilirdi, eer Muhammedin dini ta balangtan itibaren bilimin ( ilm) roln dinin ve bylece btn bir insan hayatnn asl itici gc olarak ne srmemi olsayd... 'Bilim' slamda bylesi-ne merkez bir konuma yerletirilmi, hatta neredeyse din bir sayg grm olmasayd, muhtemelen eviri faaliyeti, olduundan daha az bilimsel, daha az srkleyici ve daha ok yaamak iin pek zaruri olan almaya gerek-te bilinenden farkl bir ekilde snrlanm olarak kalrd. phesiz ki gen slam toplumunun ilk yz-ylda nispeten abuk ulat bilim alanndaki baars, sadece kitap evirileri yoluyla yaban-c kkenli bilim mirasnn aktarm eklinde snrl kalmamtr. Yeni din ile birlikte ortaya kan ve srekli iddia edilenin aksine hi de ilkel olmayan durum ve ortamda Araplar, ken-dileri iin ok yeni olan dnsel problemlerle uramaya hzla itildiler, zellikle yaz sanat-n renmeye ynelik artc bir ilgi dodu. Bununla ilgili Arapa kaynaklar incelendi-inde, 1./7. yzyl slam blgelerinde yaayan insanlarn okuryazarlk orannn Bat ortaa-ndaki adalar ile karlatrlamayacak

17 Das Fortleben der Antike im Islam, Zrich ve Stuttgart 1965, s. 18.

6 G R

derecede yksek bir seviyeye ulat izlenimi oluur. Peygamberin lmnden sonra teda-vlde olan Kurn nshalar arasndaki farkl-lklar, Mslmanlarn geneli tarafndan kabul edilmesi amalanan kritik edilmi bir metin oluturmay zorunlu kld. Kurnda geen fakat yaygn olmad iin anlam az bilinen kelimelerin aklanmas sadece ilk Kurn tefsirlerinin domasna deil, ayn zamanda leksikografinin domasna neden oldu. Bu balamda henz ok erken dnemde nemli bir filolojik yntemle karlamaktayz: Eski iirin dil belgesi [ahit] olarak kullanlmas. Ulalan bu filolojik bilgi, slam ncesi ve slama gei dnemlerine ait iirlere hak ettii byk takdiri ve bunun sonucu olarak kitap formunda ve paralar halinde ulaan iir malzemelerinin toplanmasn ve muhafazasn beraberinde getirdi. Kurn metnindeki keli-melerin basit aklamalaryla balayan filolo-jik abalar, yzlerce yl devam eden srete, hem isel prensipler hem de dsal boyut bakmndan sadece inlilerinki ile karlat-rlabilecek18 ekilde bir geliim gsterdi.Ayn zamanda Arapa gramerin balang-c, Arapa kaynaklar tarafndan 1./7. yzy-la karlmaktadr. 2./8. yzylda gerekleen olaanst byklkteki gelime ancak bu ekilde erken bir balangla kavranabilir.Peygamberin szlerini (hadisleri) youn bir ekilde toplama ve yazl olarak muhafaza etme faaliyeti, kendine zg kurallar olan ve modern dnem aratrmaclar tarafndan sklkla yanl anlalan bir rivayet biliminin domasn salad.Peygamberin biyografisini, savalarn ve ilk halifelerin hayatlarn yazmaya ynelik gay-ret, ok deiik ekiller alm ve olaanst gelimi olan historiyografyann domasna

18 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 8, s. 15.

zemin hazrlad. Bu historiyografya faaliyeti-ne olduka erken dnemde domu ve herbir bilimi ayr ayr ele alan bilim tarihi de eklene-bilir. Bu tamamen slam fikir corafyasnda doan tarih yazmclnn ve onun bamsz bir ekilde gelien metodolojisinin nemine ilikin soru, bildiim kadaryla evrensel tarih dal ierisinde imdiye kadar ya hi sorulmu ya da yeteri derecede ele alnm deildir. Hatta bizzat arabistler bile, slamn zellikle ilk yzyl (7.-9.) ierisinde ortaya kan tarih eserlerinin ieriini, kendi kaynaklar-n alntlama yntemlerinden dolay yeteri kadar nemsemediler. O eserlerdeki, genel-likle otantikliklerine delil olmas iin bata sunulan rivayet zincirleri ile yazarn yer yer kendi gr ve yorumlarn vermesi msta-kil tarihsel haberlerin (aber, oulu:abr) ne yazk ki u ekilde anlalmasna neden olmutur: Bu haberler ya yzlerce yl boyun-ca szl olarak aktarlm rivayetlerdir ya da elimizdeki o eserden bir iki kuak nce belirli eilimlere gre kaleme alnm, ravilerden birisinin kiisel grlerinden ibaret olan ve yaylan rivayetlerdir.Bu giri erevesinde ayrntlara girmeden unu syleyebiliriz: Sz konusu rivayet zincir-leri hem yazl kaynaklarn yazarlarnn isim-lerini hem de o kaynaklarn, ok kat kural-lar dorultusunda kendilerine belirli eserleri rivayet etme izni verilen ravilerinin isimlerini ierisinde saklamaktadr.19 Bizim anlaymza gre Arapa tarihsel eserlerde karlalan rivayet zincirleri pekl gnmz kitaplarn-daki dipnotlar gibi kaynaklara iaret olarak kabul edilebilirler. Hukukla ilgili en erken yazl kaynaklar da 1./7. yzylda hatta bu yzyln ilk yarsnda aranabilir. Tabi ki mtevaz hacimli bu vesi-

19 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 53-84, 237-256.

G R 7

kalarda yalnzca belirli konular ilenmitir. Daha hacimli ve belirli bir sistematikle yaz-lan slam hukuku klliyatlar 2./8. yzyln ilk yarsnda grlmeye baladlar.20

Yabanc bilim ve kltr mirasnn resepsiyon sreci 2. yzyln ilk yarsnda hem niteliksel hem de niceliksel olarak hzla geliti ve an hemen hemen btn bilim dallarn kapsaya-cak boyuta ulat. Kaynaklar sadece, doru-dan doruya Yunancadan ya da dolayl ola-rak Sryanca zerinden evrilen eserlerden deil, ayn zamanda orta dnem Farsadan evrilen eserlerden de olumutur.Yunancadan yaplan erken dnem evirilerin nemli bir zellii, pseudo epigraflardan olu-mas yani antik dnemin otorite kabul edilen Aristoteles, Sokrates, Ptoleme gibi mehur isimlerin bu eserlerin szde yazarlar gibi verilmesidir. Bu eserler, en azndan milat-tan nce 2. yzyla kadar geriye giden pseu-do-epigrafik Yunanca kaynaklar geleneinde domulardr. Bize Arapa eviriler halinde ulam bu uydurma epigraflarn ierii, bir-ounun ge antik ada yani slamn orta-ya kndan ksa bir sre nce doduklar izlenimi vermekte, kazanlm olan bilgilerin, tecrbelerin ve ulalan geliimin seviyesini bize aktarmaktadr. Muhtemelen bu eserlerin ounluu Dou Akdeniz lkeleri kkenli-dir. Arapaya aktarlm bu pseudo-epigrafik eserlerin ok aznn Yunanca orijinalinde tam veya paralar halinde kalabilmi olmasnn sebebi, benim dnceme gre, bu eserlerin ounun slamn tarih sahnesine kmasndan ok ksa bir sre nce, 1./7. yzyln ilk yarsn-dan itibaren slam hkimiyetine girecek olan [nceki] kltr merkezlerinde kaleme aln-malardr. Bu tr eserlerin tercme edildik-ten sonra Yunanca orijinallerinin muhafaza

20 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 393 vd.

edilmeleri tamamen tesadfe bal kalmtr. Ne evirmenler ne de okuyucular bu eserlerin uydurma yazar isimleri tadn bildiler ne de bilme olanana sahip idiler. Arap-slam bilim adamlar bu eser adlarn, bu eserlere sonraki dnemlerde Yunanca orijinalleri veya Arapa evirileri halinde ulatktan sonra bile, sahte yazarlarnn gerek eserleri gibi alntladlar. Mesela Aristotelesin, Platonun, Ptolemenin adn tayan pseudo eserlerini hakikilerinden nce tandlar ve gerektiinde hem pseudo olan hem de hakiki olan yan yana kullan-dlar. Bu eserlerin birou sonraki dnem-lerde, pseudo yazarlarnn eserleriymi gibi Arapadan brancaya ve Latinceye evrildi, daha sonralar Batda da yzlerce yl hakiki sanlarak kullanld.Yunan, Babil, Fars ya da baka kkenli yazar isimleri altnda tam veya paralar halinde korunarak bize ulam pseudo-epigrafik eserlerin, Arap yaznnda ne zaman dodukla-rna ve nemlerine ilikin sorular Geschichte des arabischen Schrifttums isimli kitabmda birok vesileyle ele aldm. Orada21 syledik-lerime atfta bulunarak unu belirtmekle yeti-niyorum: ou arabist bu pseudo-epigrafik eserleri eviri eserler deil, bilakis Arap-slam bilim adamlarnn yapt dzmece eserler olarak grmektedirler. Bu yle bir anlama gelir: Bu bilim adamlar sz geen pseu-do-epigraflar, daha eski Arapa kitaplarda olduu gibi, hakiki eserlermi gibi alntlamak iin bizzat yazmlardr. Ama burada u soru yantlanmam kalmaktadr: Araplar ya da ilk Mslmanlar corafi veya kltr-tarih-sel durumlarnda, ksmen ok hacimli dene-bilecek bu eserleri uydurabilecek durumda mydlar? Arap yaznnda muhafaza edile-rek aktarlm bu pseudo-epigrafik eserlerin

21 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 15 vd., 31 vd.

8 G R

ge dneme tarihlendirilmeleri ve deerden drlmeleriyle ge antik dnem bilim tarihi asndan nemli vesikalar kaybolmaktadr.

2./8. YzylKomu kltrlerden resepsiyonun boyutu 2. yzyln ikinci yarsnda nemli derecede byd. Ayrca, alp benimseme yetenei, ok eitli uygun koullar sayesinde srekli ve hzla geliti. ntikal sreci deyince elbette sadece kitap evirileri ve bunun etkileri d-nlemez. Dou Akdenizin fethedilen lkele-rindeki kltr merkezleri temsilcilerinin bir sre Mslmanlarn hocalar olarak oyna-dklar rolde, Farsa konuulan blgelerden kan bilim ve kltr tayclarnn nemi ak seik grlmektedir.Yabanc bilimin Sasaniler dnemindeki zellikle I. pr (dnemi: 242-272)resep-siyonu hakknda iyi bir ekilde bilgilendiril-mi durumdayz.22 zellikle Yunanlardan ve Hintlilerden, muhtemelen dolayl ekilde ge dnem Babillilerden de alnarak benimsenen bilimsel bilgiler, Sasaniler rannda snrl bir gelime yaad. Sasanilerden daha ziyade har-manlanmaya urayan bilim alanlarnn etkisiy-le, slamda astronomi, astroloji, matematik, corafya, felsefe ve tp gibi dallarda hzlanm bir resepsiyon sreci gze arpyor.23 imdi bu geliimi zihinlerde canlandrmak gayesiyle astronomi, felsefe ve tpla ilgili rnek ileri srlebilir.Ptolemenin Kanon adl astronomik cetveller kitabnn, Hint kkenli cetveller yardmyla gzden geirilerek ilenmesi baz dzeltmele-rin yaplmasn salamt. Bu gzden geirme-nin en yeni redaksiyonuna, III.Yezdecirdin (dnemi: 632-651) direktifiyle giriildi ve Zc e-ehriyr ad altnda muhtemelen 2./8. yz-

22 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 106 vd.23 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 182-186; Cilt 4, s. 59-60; Cilt 5, s. 205 vd.; Cilt 6, s. 106-111; Cilt 7, s. 69-71, 80-88.

yln ilk yarsnda Arapaya evrildi. Bu evi-rinin Arap-slam bilim adamlarn ok erken dnemde bilimsel astronomiyle urama nok-tasnda harekete geirici etkisinin hayli byk olduu grlmektedir24.Felsefe alannda Aristotelesin Organon ad altnda toplanan mantk kitaplarnn baz-lar Abdullh bn Muaffa 25 (. 139/756) tarafndan orta dnem Farsa evirilerden Arapaya tercme edildi. bn Muaffa Fars asllyd ve kendi yzylnn en nemli edebi-yatlarndan birisiydi. Bizzat kaleme ald eserlerden baka, Farsadan yapt fark-l bilim dallarna ait kitaplarn evirileriyle resepsiyon srecinin seyrini etkiledi. Yapt nemli evirilerden birisi de, hayvan fabllar formunda bir siyasetname olan Kelle ve-Dimne evirisidir. Bu eser ilk olarak I. usrev Enirvn (dnemi: 531-579) zamannda Fars Burzyeh tarafndan Sanskriteden eviril-miti. Yine Burzyeh tarafndan eklenen giri, tp ahlakna ilikin ve ayn zamanda bir heki-min otobiyografisini sunan, bize kadar ulaan en eski risalelerden birini iermektedir.26

Dar anlamyla tbbn 2./8. yzyln ilk yarsn-daki resepsiyonuyla ilikili olarak u olaydan bahsedilebilir: Sasanilerin nl bilim merkezi Cundipr en azndan Halife el-Memn (dnemi: 198-218/813-833) zamanna kadar hl yayordu ve hekimleri Badatta faa-liyette bulunuyorlard. Bildirildii kadary-la Crcis b. Cibrl b. But, Cundipr Hastanesinin bahekimiydi ve baz tp kitap-larnn mellifiydi. Bu hekim ilerlemi ya-

24 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 203-204; Cilt 6, s. 107-110,115.25 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 322; Geschichte des arabischen Schrifttumsun yaklak yirmi yl nce hazrlanm Elen-ce Edebiyat blmnde ayrntl bir ekilde ilenmitir.26 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 182-183.

G R 9

na ramen, Halife el-Manr tarafndan, bir mide rahatszln tedavi iin 148/765 ylnda Badata arlmt. Yine bildirildiine gre o, Yunancadan Arapaya birok tp kita-b evirmitir. Kendi telif ettii kitaplar ise Sryanca olarak kaleme almtr.27

2./8. yzyln ilk yarsnda Arap-slam kl-trnde sosyal bilimler alannda gerekle-en gelime olaanst byklkteydi. Hadis bilimleri ve nceleri tek tek konularla snrl yazlan hukuka dair eserler konulara gre dzenlenen hacimli klliyatlar halini ald. Ayrca hadis biliminde metodoloji gelimeye balad. Historiyografya da hacim ve ierik bakmndan geliti. Fetihler tarihine dair yaz-lan kitaplar o lkelerin corafi adan tant-mna da yer veriyorlard. Yukarda anlan filoloji dallarnn geliimi 2./8. yzyln ilk yarsnda dikkat ekici canl-lkta ilerledi. Ayn durum, hem slam ncesi Arap iirlerinin toplanmas ve yazlmasnda hem de gramatik alannda kullanlan mater-yal erevesinin geniletilmesi ve leksikog-rafinin ekillendirilmesinde de geerlidir. Mesela el-all b. Amedin almalarn ele aldmzda, onun leksikografi ile grame-rin ekillenmesinde ve aruz llerinin olu-masnda oynad roln nemi ortaya kar. Muhtemelen o, kendinden ncekilerin birok monografik eserleri temel alp bunlar derle-yerek kapsaml bir eser oluturma giriiminde bulunan ilk kiidir. Kitb el- Ayn isimli eseri ok erken dnemden itibaren leksikografi iin temel eser haline gelmitir.28

2./8. yzyln ilk yarsnda ve takip eden yzyl-da bilimlerin resepsiyon sreci btn younlu-uyla devam ederken bununla e zamanl ola-rak bilimlerin zmsenme periyodu balad.

27 Bkz. bn Eb Uaybi a, Uyn el-Enb , Cilt 1, s. 123-125; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 209.28 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 8, s. 51-56.

Burada, Halife el-Manrun (dnemi: 136-158/754-775) astronomiyle ilgili ok hacim-li bir eser olan Siddhntay Sanskriteden Arapaya tercme ettirmesi byk nem tar. Onun verdii direktif, Sasani astrono-misinin slamdaki en gen temsilcilerinden birisi, el-Fezr, tarafndan 154/770 ylnda yerine getirildi.29

Sadece, astronomik ve matematiksel bir konu-da eviri iin zorunlu olan Arapa terminoloji gibi gerekli koullarn o dnemde gerekle-mi olmas deil, ayn zamanda el-Fezr ve onun ada Ya b b. rn kendi eserle-rinin birounda teorik ve pratik astronominin konularn ele alabilmeleri de dikkate deer. Bu ikisi, dier konularn yan sra usturlaba ve gkyz koordinatlarn len halkal-kre (t el-ala)ye dair eser vermilerdir.30 Ben, astronomi alanndaki zmseme dneminin balangcn burada grmekteyim.Devlet ve bilim adam olan Yay b. lid el-Bermeknin (120-190/738-805) Ptolemenin Almagest isimli eserini Arapaya tercme ettirme amac bu balamda anlalabilir. Onun bu arzusu Hinte Siddhntann evirisinden tahminen 25 yl sonra gerekleebilmiti. Arap-slam kltr evresinde astronominin, hatta genel olarak btn bilimlerin ulam olduu seviye hakknda hkm verebilmek iin u rnek yeterlidir: Bilgin ve sanatlar hamisi el-Bermek bu ilk eviriden memnun olmad iin, farkl bilim adamlarn ayn eseri yeniden evirmekle grevlendirmiti.31

zmseme srecinin balangcna ynelik daha ak bir iaret kimya alannda grlebilir. Arapa yazan birok bilim adam 2./8. yzyln ikinci yarsnda bu alanda, genellikle kitaplar

29 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 122.30 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 122-127.31 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 85.

10 G R

henz evrilmi yazarlarn dmen suyunda yol alyorlard. phesiz bu mtevaz apta bir zmseme olarak alglanabilir. Fakat burada kastedilen bu mtevaz zmseme deil, geli-erek kimyaclktan doa filozofluuna yk-selmi, bahsedilen zaman dilimindeki hemen hemen btn bilim dallaryla uram bir bilim adamnn, Cbir b. ayynn, ortaya kmas olgusudur. Bununla ilgili blmde ayrntlaryla deineceimiz zere, onun bize ulaan yzlerce risalesi, almalarn ncelik-le uydurma eserler yoluyla kendisine ulaan bilgiler zerine ina ettiini gstermektedir. Cbirin eserlerinin, kendi verdii atflardan hareketle ortaya kan kronolojik sralamas artc derecede bir bilimsel geliimi aa vurur. O, kimya alannda, doada var olan maddeleri niceliksel ilikilerini belirleme yoluyla niteliksel analizlerine ulamay hedef-leyen bir disiplini kurmaya alan bir bilim adam olarak karmza kmaktadr. Ona gre insan bilgisinin btn gereklikleri, ken-disinin ller retisi (ilm el-mzn) ad verdii denge ilikileri prensibine gtren bir nicelik ve l sistemine balanabilir. Cbir, bilimsel geliiminin balangcnda zmseme srecinin bir figr olarak belirdi ve hemen sonrasnda ise cesur ve olabildiince yaratc bir doa filozofu oldu (Bkz. katalog Cilt IV, 99 vd.).Sosyal bilimler alanndaki e zamanl devam eden geliim de ok byk atlmlar gster-di. Her bir bilim adam kendi nclerinin eserleri zerine yeni eyler ina ederek bun-lar olabildiince geniletiyor ve vazgeilmez eserler haline getiriyordu. Amr b. Osmn Sbeveyhin (. tahminen 180/796)32, Kitap (el-Kitb) diye tannan gramer kitab buna rnek olarak gsterilebilir. Daha sonraki

32 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 9, s. 51-63.

nesillerce gramerin bayapt olarak kabul edilen bu antsal eser, hacmiyle ve sistematik yapsyla Arap-slam kltr ierisinde bilim-lerin ksa bir zaman zarfnda ne kadar hzl ve kkl geliim bulduuna tanklk etmektedir.

3./9. Yzyl3./9. yzyln ilk bete birinde bilimlerin geli-im sreci, yaratclk periyodunun balang-c saylabilecek derecede tamamen yeni bir karakter kazand. Geri slam dnyasnda uralan bilimler, 3./9. yzylda da rahatsz edilmeden yollarn-da ilerleyebilmek iin, niteliksel ve nicelik-sel geliimlerinde bir nceki yzylda oluan uygun koullardan yararlanabildiler ve dahas bu yeni yzyln ilk on yllarnda Halife el-Memnun (dnemi: 198-218/813-833) saye-sinde doan yepyeni bir kuvvet kazandlar. Yunan bilimlerinin hayran olan bu hkm-dar, Yunanca eserleri Bizanstan ve fethedilen dier kltr merkezlerinden Badata getirtti. Henz evirilmemi eserleri Arapaya evirt-mekle kalmayp, ayn zamanda birok eski eviriyi de yeniletti.Bizim imdiye kadar ok kesinlemeyen bilgi-mize gre, el-Memn kurduu Bilgelik Evi (Beyt el-ikme) adndaki bir kurum aracl-yla bilim adamlarnn almalarn kolayla-trd ve organize etti. Halifenin bizzat kendisi birok bilim alanna vakft. Onun inisiyatifi sayesinde birok eser dodu. Yine o, projele-rin yrtlmesine sk sk katld. Ulalan bir sonutan memnun olmamas, ya da o sonucu amak istemesi balamnda yaratc bir karak-ter gsterdii iin onun baarl ilerinden bazlar burada dile getirilmelidir.O, Ptolemenin Almagestinin Arapaya ilk tercmesinin yapld zamanda evril-

G R 11

mi bulunan, yine Ptolemeye ait isimli dier bir eserini astronomla-rna kontrol ettirip dzeltmeler yaptrd. Bu giriimin sonular ez-Zc el-Mumtaan ad altnda yaynland.33

Halifenin astronomlaryla yrtt alma-lardan birisi de kblenin olabildiince kesin belirlenmesi iin Badatla Mekke arasndaki boylam farknn tespit edilmesidir. Burada nemli olan, halifenin bu iki ehrin yrrlkte bulunan astronomik cetvellerin koordinatla-rna gvenmek yerine, ay tutulmasn ahsen gzlemleyerek salam olmasdr. Elde edi-len 3 lik boylam fark (dorusu 437) hayli baarldr.34

leriki dnemlerde yeryzn matematiksel kavrama giriimleri asndan, el-Memnun meridyendeki bir derecelik boylam uzunluu-nun tam olarak tespiti amacyla astronomlar grevlendirmesinin ok byk nemi vardr. Halifenin astronomlarndan bir grup, hem gnein konumunu hem de len izgisinin tam ynn belirlemek amacyla baz aletler, ip ve ubuklar yardmyla Suriye ve Irak ova-larnda bir ok lm yaptlar, bir derecelik boylam uzunluunun 56 ve 57 mil arasnda olduunu belirlediler, ortalama deer olarak 56 mil kabul edildi. Bu, modern lm deerlerine ok yakn bir sonutu. Carlo A. Nallinonun ifadesine gre bu lm, kesin olmayan birok hipoteze dayal Eratosthenes lm karsnda bilimsel, uzun ve yorucu bir almann sonucunda elde edilen ilk ciddi yeryz lmdr.35 Ayrca halife, Bizansa yapt sefer esnasnda bir derecelik boy-lam uzunluunu trigonometrik olarak yeni-

33 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 136-137.34 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 94.35 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 95.

den tespit ettirme frsatndan da yararland. Dnyann yarapn trigonometrik olarak belirleyebilmek iin, deniz seviyesinden hayli yksek konumda bulunan bir kyda, bat esnasnda gnein alalmasn kendisine elik eden astronom Sind b. Alye ltrd. Bu, daha sonralar Francesco Maurolico (1558), Sylvius Belli (1565) ve Francesco Giuntiniye (1580) atfedilen bir yntemdir.36

Halife el-Memnnun astronomiye ve bu daln ilerlemesine ynelik youn ilgisi, onu ilk olarak Badatn emmsiyye semtinde ve daha sonra amn yaknnda bulunan siyn tepesinde birer gzlemevi kurma-ya sevketti. O, byk aralar ve aralksz gzlemler yoluyla, ncekilerin lmlerin-den daha kesin lmlere ulamay hedefledi. Grld kadaryla el-Memn astronomi tarihinde gerek anlamda gzlemevi kuran ilk kiidir.Son olarak, el-Memn tarafndan hayata geirilmi, phesiz ok nemli ve gelecek kuaklar iin de mhim sonular dourduu gzlemlenebilen bir projeden bahsedilmeli-dir. Bu proje corafya ve kartografi alanna aittir.Arap-slam kltr dairesinde, enlem-boylam dereceleri ile haritalar ve lkeler corafyas alannda henz yeni elde edilmi ve hi de nemsiz saylamayacak tankln kazanl-masndan sonra37, Ptolemenin isimli eseri Arapaya evrildi. Buna ek olarak Arap-slam bilginleri, Marinosun (2. yzyln ilk yars) corafya ve haritalar-n 3./9. yzyln balangcnda tandlar.38 Bu balamda el-Memn, bir dnya haritas ve

36 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 96.37 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 73 vd.38 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 30-31, 80, 82.

12 G R

blgesel haritalar ieren coraya eseri meyda-na getirilmesine karar verdi ve bir grup bilgini bu i iin grevlendirdi. Anlalaca zere, bu bilginler ilk olarak, bir corafya kitab olmaktan ziyade kartografik bir giri niteli-indeki Ptoleme Corafyasn temel aldlar. Bu Ptoleme Corafyas yaklak 8000 yerin koordinatlarn iermekteydi ve bunlar, ok az mstesna, astronomik lmler yoluy-la ulalm veriler deildi. Bu koordinatlar Marinosun corafya ve haritalarndan elde edilmi ve biraz daha gelitirilmiti.el-Memnun corafyaclar tarafndan izil-mi olan ve gnmzden yaklak yirmi yl nce kefedilen dnya haritas, blgesel hari-talar ve de bunlarn koordinatlarn toplayan kitap, kartografya tarihi iin ok yeni bir ufuk amaktadr. Yine de tarihinin bunun-la n yargsz bir ekilde deerlendirmeye hazr olup olma- d sorulmaldr. Ben kendi deerlendirmemi iki yl nce yaynlanm olan Mathematische Geographie und Kartographie im Islam und ihr Fortleben im Abendland (Geschichte des arabischen Schrifttumsun 10. ve 11. cildi) isimli aratrmamda ortaya koydum ve aratrmann nemli baz nokta-larn bu katalogun haritayla ilgili blmnde sunacam. Arap-slam kltrnn evren-sel bilimler tarihindeki konumuna ilikin bu genel girite ben, temel dncemi ve konuya ilikin yllar boyu sren uram sonucunda elde ettiim kanaatimi dile getirmek istiyo-rum. Halife el-Memn tarafndan grevlen-dirilen astronom ve corafyaclarn gayret-leri ne kadar byk olursa olsun, baarlar snrsz olmamtr. Bu durum onlarn Yunan ncleri iin geerli olduu gibi, Avrupadaki ardllar iin de geerliydi. Naif ve zorlamayla ortaya kan harita tarihilii bak asna artk kendimizi teslim edemeyiz. Bu bak asna gre, 14. yzyln banda Giovanni

Carignano39 gibi bir rahibin, ikamet ettii yer Cenovada sadece kendisine ulaan haberlere dayanarak, Akdeniz, Karadeniz, Hazar Denizi ve Anadoluyu, oralarda bulunmakszn ve nesillerboyunca aktarlarak kazanlan hari-talar ve kaytlar kullanmakszn, gereine ok yakn tasvir eden bir dnya haritas yapa-bilecek durumdaym. Bu bak asna bir baka rnek de udur: 1724 ylnda Guillaume Delisle Paristeki atlyesinde oturarak, yz-lerce yeri koordinatlaryla, denizleri ve glleri sahilleriyle, devletleri snrlaryla ve rmaklar yataklaryla birlikte hemen hemen mkem-mellie ular derecede, Dou Anadolu ve Kafkasyay da ieren bir ran haritasn o blgede nesiller boyunca gelitirilen haritalar ve kendi diline yaplan eviriler olmadan ize-bilmitir.40

Sunduumuz bu realite temeline ve tarihsel verilere dayanarak gryoruz ki el-Memnun corafyaclar kendi nclerinden aldklar kar-tografik tasvirleri nemli lde tashih etmi-lerdir. Elde ettikleri bu ilerleme, Bizansl bilgin Maximos Planudesin Ptoleme corafyasnn aktarlan bilgilerine dayanarak, 1300 ylnda yeniden oluturduu dnya haritas sayesinde llebilir. el-Memn tarafndan grevlendi-rilmi olan bilginler, o zamann meskn dn-yasnda hemen hemen merkez konumda olan Badattan hareketle, mmkn olabildiince kendi gzlemlerine ve lmlerine dayanarak gney ve orta Asya, dou ve kuzey Afrikay kavrama gibi bir avantaja sahiptiler. Bizim iin el-Memnun haritas birok farkl sebepten tr r ac bir neme sahiptir. Koordinat kitabna dayanarak yeniden oluturulmu haritayla birlikte bu harita, ana nshann artk aktarlamayacak olan baz zellikleri

39 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 332 vd.40 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 413 vd.

G R 13

bir yana insanln 3./9. yzyln ilk eyrein-de yeryznn kartografik tasvirinde ulatk-lar kazanmlar yanstmaktadr. Bylelikle hem Arap-slam kltr evresinde hem de Avrupada ok byk etkilerde bulunan bu harita, sz konusu gelime hakknda hkm verebilmek iin bize salam bir temel sala-maktadr. Bu harita, yer yzn tasvir etme-deki hayli gelimi formu bir yana, kresel projeksiyon, kartografik lekleri ve dalarn perspektif tasviri gibi kartografik yardmc aralaryla, bizim bu yardmc aralarn dou zamann olabildiince geriye doru tarihleye-rek dzeltmemize yardm etmektedir.Henz 2./8. yzyln ikinci yarsnda, zellikle Hinte Siddhntann Arapaya tercmesin-den sonra sfr rakam bilgisine (kavramna) ulalmasn salayan ve bylece kayda deer bir ilerleme gsteren matematik, 3./9. yzy-ln ilk eyreinde hemen hemen e zamanl doan cebir kitab sayesinde yeni bir zen-ginleme yaamtr. Bu eserlerin yazarlar Muammed b. Ms el-rizm41, Sind b. Al42 ve Abdulamd b. Vsi bn Trkdr43. Kitaplarnn bal ise yeniden kurmak ve karlatrmak anlamnda Kitb el- Cebr ve-l-Mubeledir. Bunlar cebirin aritmetikten bamszlatrlan birinci ve ikinci dereceden ilk denklemleridir. Kendi verdii bilgiye gre el-rizm, kitabn Halife el-Memnun istei zerine yazmtr. Her eserin de, helenistik douda ekillenen, Yunan, Hint ve ge dnem Babil elementlerini dorudan ya da dolayl olarak iine alan harmanlama karakterli bir gelenee bal olduklar grl-mektedir. el-rizmnin cebir ve aritmetii, Latinceye evrildikten sonra 12. yzyldan iti

41 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 228-241.42 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 242-243.43 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 241-242.

baren Baty ok derin ekilde etkilemitir44.3./9. yzyln ortalarnda slamda matematik, sahip olduu yaratclk periyodunun eiine ulam grnmektedir. Bu olgunun tipik bir rneiyle Ben Msnn (Ms b. kirin oullar: Muammed, Amed ve el-asan) eserlerinde karlamaktayz. Daha onlarn matematikle uratklar dnemde bu ala-nn en nemli eserleri olan klid, Arimed, Apollonios, Menelaos ve dier yazarlarn kitaplar Arapaya tercme edilmi olarak bulunuyordu. Terminolojik zorluklar byk lde almt. klidin Elementler isim-li geometri eserinin ierii, 70-80 yl nce kaleme alnm erhler yoluyla tam anlamyla zmsenmiti. Ms oullarnn daha yal adalar canl ilgileriyle Yunanlarn tm-dengelimsel geometrilerine ilikin monogra-fik risaleler kaleme almlar; bu karde de balayan bu faaliyeti bizzat kendi monografile-riyle ileriye tamlar ve gelitirmilerdi. Bize kadar ulaan eserleri onlarn, ncleri olan Yunanlarn almalarn bir yaratclk gay-reti ile korkusuzca tartabildiklerine tanklk etmektedir. Onlarn bu abalar ile gerekten ne kadar yenilik getirebildikleri belirleyici bir lt deildir. Geometri eserlerinde bir ann eit paraya blnmesinde yeni bir zme ulatklarn sylemektedirler. Bu zmde, daha sonra devam eden geliim srecinde Paskal helezonu diye isimlendirilecek olan bir eriden hareket etmektedirler. Bizim bir kanaate ulamamzda kardelerin bu baar dereceleri, takndklar tavrdan daha az nem-lidir. Bu karde ayrca Arimed tarafndan gelitirilen metoda gre daire hesaplamasna kalkmlar ve bunu baarmlardr. Onlar farkl delil sunular ve ekillerin tariflerin-de baka harfler kullanmalaryla kendilerini Yunan statlarndan mmkn olabildiince uzaklatrmaya abaladlar45. Bu kardeler,

44 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 28.45 Suter, H.: ber die Geometrie der Shne des Ms ben

14 G R

genin yzeyine ilikin Heron Teoremini biliyorlard ve yine de bunun iin muhtemelen ge dnem antik geometrisinden etkilenen baka bir kant kullandlar. Ayrca onlar kp kkn, kbik olmayan bir saydan karma iini seksagesimal [60l say sistemine daya-nan] kesirlerde olduka kesin hesaplayabil-milerdir46.Ms oullarnn ada doa filozofu Yab b. s el-Kind (. 256/870), meteoroloji alanndaki yaratclk periyodunun balang-cna ynelik ilgi ekici ipular vermektedir. el-Kind, Aristoteles meteorolojisinin btn konularn, Aristotelese ve onun rencisi Theophrasta da dayanarak ilemitir47. O, yan sra birok probleme ilikin bamsz ve orijinal aklamalar yapmtr, rzgrlarn oluumuna ilikin aklamalar gibi48. O, bu hususla fiziki olarak genleme kanununa dayanmt: Btn cisimlerin hacimleri souk-luk derecesine gre klr ya da scaklk derecesine gre geniler. Bu genleme pren-sibinde Kind rzgr oluumunun aklama-sn bulmakta ve yle demekte: Hava scak-lk nedeniyle geniledii blgeden soukluk nedeniyle kld blge ynne doru akar.49 Gnein kuzey yarmkre zerinde olduu srada, orada bulunan hava, scaklk nedeniyle genleir ve gneye doru akarak orada bulunan soukluk nedeniyle klr. Bu yzden, topografik nitelikler ve yan etkiler nedeniyle yn deiimi olmadka rzgrlar genellikle yazn kuzeyden eser, kn ise tam tersi olarak gneyden.

Schkir, Bibliotheca Mathematica iinde (Stockholm) 3. Seri 3/1902/259-272, zellikle 272 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy Cilt 76, s. 137-150 zellikle s. 150); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 34, 249.46 Bkz. Canto, Moritz: Vorlesungen ber die Geschichte der Mathematik, Cilt 1, 3. Bask Leipzig 1907, s. 733; Sez-gin, F.: a.e., Cilt 5, s. 34-35, 251.47 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s. 241-261.48 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 242.49 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 242.

el-Kindnin rzgarn oluumu ve ynne ilikin aklamas, bu aklamann ncleri kabul edilen George Hadley (1685-1744) ve Immanuel Kantn (1724-1804) modern ak-lamalaryla tamamen rtmektedir50.Gelgit olaynn nasl meydana geldiine ili-kin modern bilimsel aklamalarn balangc da 3./9. yzyln ilk yarsnda aranabilir. Bir doa filozofu olan Amr b. Bar el-Ci (. 255/888) gelgitin, Ayn ekme ve itme gcnn suya etkisiyle orantl olduu gr-n dile getirmektedir51. Bu gr el-Cin takipilerinden birisi tarafndan daha kesin ve zenli bir ekilde formle edilmitir: Ay ile denizin ilikisi mknats ile demirin ilikisi gibidir. Ay hareket ettike ve dndke suyu kendisine doru eker52.Sosyal bilimlerdeki gelimeler, burada birka rnekle ana hatlar betimlenen doa bilim-lerindeki gelimelerin hi de gerisinde kal-mamtr. Fakat maalesef bu bilimlerin tarihi deerlendirilmesinde ykc ve tkezleyici bir bak as olumutur. Bu bak asn temsil eden baz arabistler, slam ncesi dnem-den itibaren en erken nesillerin yaznsal, iir-sel, hukuksal, tarihsel, teolojik ve filolojik metinlerin snflandrlmasnn bu dnemde yani 3./9. yzyln ilk yarsnda oluturuldu-u eilimindedirler. Bu eilimin temsilcile-ri, bu dnemde, 3./9. yzylda, ortaya kan eserlerin yazarlarn, o dneme kadar sadece szl olarak ulaan malzemeyi ilk kez toplayp yazl hale getiren kimseler olarak grmekte ve bu gre kendilerini inandrm grn-mektedirler. Bu eilime kar u gr ileri srlebilir: Bu periyodun yazl rnleri, yeni edebi trler ortaya koyma yoksulu olmakszn, esas itibariyle geniletme, daha sistemli ina,

50 Bkz. Schneider-Carius, K.: Wetterkunde, Wetterfor-schung, Mnih 1955, s. 82-87; Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s. 242-243.51 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s. 241.52 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 304.

G R 15

seme-ayklama ve yorumlamaya, ksacas en geni anlamda gemite oluturulmu edeb faaliyetleri tamamlama ve ileriye tamaya yneliktir. Bu anlamda teolojik-diyalektik eserlerde atomistlerin 2./8. ve bir sonraki yzylda rakiplerine kar tam bir ustalkla yrttkleri matematiksel tartmalar karak-teristiktir53.3./9. yzyln ikinci yarsnda yaratc ege-menliin iaretleri artt. Astronomi alannda, glge uzunluklarnn hesabnda ve bylece bu yzyln banda ortaya kan gne saat-leri imaline ynelik pratik uralarda nem-li gelimeler elde edildi. el-Kind, ncs Ptolemeden daha farkl bir biimde azimut as elde etti [yani, yldzlarn ve Gnein dou ve bat alarn hesaplama iini geli-tirdi]. Daha gen ada el-Mhn, 3./9. yz-yln ikinci yarsnda ayn problemle urat ve geometrik sunumdan el-Kindnin uzaklat-ndan ok daha fazla uzaklaarak kapsaml srf bir grafik yntemi kulland. Dier taraftan gne saatinin nokta nokta konstrksiyonun-da kanlmaz olan azimutu ve glge uzunlu-unu hesap yoluyla verme metodu, 3./9. yzy-ln son eyreinden itibaren, grafiksel olarak verme metoduna kar gittike artan bir nem kazand. Bu hesap yoluyla zmleme akm-nn temsilcileri olan Sbit b. urra ve torunu brhm b. Sinn, yass gne saatlerinde nok-tasal olarak ina edilmi olan saat izgilerinde yamuk izgisellii kefettiler. Bunun brhm tarafndan ortaya konan kant, daha sonra-lar Christoph Clavius54 (1537-1612) ve Jean-Babtiste Delambre (1749-1822)55 tarafndan ileri srlenin ayndr. Sbit b. urra (. 288/901) gece ve gndz eitliinin gezegenler yrngesinde ilerleyen noktasnn (presesyon) kesin olarak lle bilmesi iin iyiletirilmi bir deerin belir-

53 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 29-30.54 Bkz. Canto, Moritz: Vorlesungen ber die Geschichte der Mathematik, Cilt 2, s. 556.55 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 23-24.

lenmesine katkda bulunmutur. Bu ilerleme deeri, Ptoleme ve Hipparchosta 100 ylda 1 veya bir ylda 36'' iken, Sbite gre 66 ylda 1 dir, yani bir ylda 55''dir. Sonraki dnemlerde astronomlar bu yndeki dzeltmeyi daha da ileriye gtrmlerdir. Mesela Nareddn e-s (. 672/1274) iler-lemenin her 70 ylda 1 ya da her bir ylda 51'' olduunu hesaplayarak bulabilmitir ki, bunun Yeni ada geerli olarak kabul edi-len 72 ylda 1lik deere daha o dnemde ok yaklam olduu grlr56.Uzun sren gzlemleri sonucunda Sbit b. urra Gne evcinin, burlar balamnda hareket ettiini fark eden ilk kiidir57. Bu hareketin en yksek hzlanma ve yavalama derecesinin daha kesin bir tanmna 4./10. yzyln sonuna doru el-Brn ulamtr58. Endlsl astronom brhm b. Yay ez-Zerl 5./11. yzyln sonlarna doru, evcin ileriye doru hareket deerinin 279 ylda 1 olduunu bulmutu. Bu da bir ylda 12,09'' ye karlk gelir ki gnmzn 11,46'' deerine ok yakndr59.3./9. yzyln sonuna doru Eb el-Abbs el-rnehr Ptolemenin aksine Gne tutul-masnn dairesel olabileceini savundu ve tam Gne tutulmasnn, Gnein dnyadan en uzakta deil orta uzaklkta bulunduu srada olabilecei grn ileri srd.60 Dairesel bir gne tutulmas Avrupada Chr. Clavius tarafndan 1567 ylnda gzlemlenmitir61.

56 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 26.57 el-Mesd, et-Tenbh ve-l-rf, Leiden 1893, s. 222; Wiedemann, E.: ber bit ben Qurra, sein Leben und Wirken, Erlangen Physikalisch-medizinischen Soziettin oturum bltenleri ierisinde (Erlangen) 52-52/1920-21/189-219 (Tkbasm: Aufstze zur arabischen Wissens-chaftsgeschichte ierisinde, Cilt 2, s. 548-578, zellikle s. 565); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 163.58 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 263.59 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 27.60 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 173.61 Bkz. Schramm, Matthias: Ibn el-Haythams Weg zur Physik, Wiesbaden 1963, s. 27.

16 G R

3./9. yzyln ikinci yarsnda eser vermi olan corafyac Amed b. mer bn Rusteh62 anda yaygn kozmolojik ve astronomik teo-riler arasnda unlar anlatyor: Dnya evre-nin herhangi bir yerinde bulunmaktadr, orta noktasnda deil; Dnya dnmektedir, fakat Gne ve gk kreleri deil. Bu gne mer-kezli sistem vizyonunun nereden kaynaklan-dn gerekten bilmek isterdik. bn Rusteh devamla u gr dile getirmektedir: Evren sonsuzdur ve evren ierisinde dnya sonsuza doru hareket etmektedir.Arap-slam kltr evresinde astronomik ara ve gerelerin icad da bu yzyln son eyrein-de balamtr. Bunlardan bir tanesi, mucidi olarak Cbir b. Sinn el-arrnnin63 kabul edildii kresel usturlaptr (bkz. Katalog Cilt II, s. 120). ada olan el-Fal b. tim en-Neyrz, atmosferde bulunan ya da yer yze-yinden ykselen cisimlerin uzakln lmeye yarayan aletlerin ilk mucidi olarak kendisini grmekte ve bununla vnmektedir64.Matematik tarihinde ileriye doru atlm ok nemli bir adm, matematiki ve astronom Muammed b. s el-Mhn (muhtemelen 275/888e kadar yaad) tarafndan atld. O, Arimedin pergel ve cetvelle zlemeyen bir problemini nc dereceden bir denk-leme dntrd. Ama o, bu denklemi z-meyi baaramad.65 el-Mhn ayn zamanda azimutun [yldzlarn ve Gnein dou ve bat alarnn] hesaplanmasnda, kresel bir genin kenarlarndan adan birisini hesaplayp, kresel kosins teoreminin pratik kullanmna ulam olan ilk matematikidir. Tpk Paul Luckeyin66 1948 ylnda kant-

62 Kitb el-Al en-Nefse, Leiden 1891, s. 23-24.63 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 162.64 Bkz. a.e., Cilt 7, s.268-269.65 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 260.66 Bkz. Beitrge zur Forschung der islamischen Mathema-tik. I. Die ltere Gnomonik, Orientalia ierisinde (Roma) N.S. 17/1948/490-510, zellikle s. 502-503 (Tpkbasm:

lad gibi, el- Mhn bu konuda Johannes Regiomontanusun (1436-1476) ncsdr.3./9. yzyln ikinci yarsnda Sbit b. urra sadece astronomide deil ayn zaman-da matematikte de mkemmel iler baar-d. Pythagoras teoremini her tr gen iin genelletirdi. Ancak, Sbit b. urrann bu teoremi, Avrupada mucit olarak John Wallis (1616-1703)in adn tamaktadr67. Sbit b. urra, parabollerin kare ve kplerini almaya dair yazd her iki kitabnda Arimedin bu alanda ortaya koyduu almay bilmeksizin sonsuz kkler hesabn kullanmtr. Onun paraboln karesini almas integralin o

apx dx hesaplamasyla rtmektedir. O, byle-ce unutulmaya yz tutmu integral toplam hesaplama yntemini ustalkla tekrar canlan-drd; bu yntemin yardmyla fiilen ilk kez xn gcnn bir integralini kesirli bir s iin hesaplad ve hatta yine, integrasyon aral-n eit olamayan paralara blmek suretiyle

oax dxi ilk olarak hesaplad. 17. yzyln

ortasnda P. De Fermat benzeri bir yn-temle, paraboln eksenlerini geometrik bir dizi oluturan paralara ayrmak suretiyle y=xm/n nin m/n

G R 17

ya da bask tepe noktasyla hesaplamasdr. Arimed sadece rotasyon ekseni ile parabol ekseninin ayn olduu parabolitlerle ura-mt.69

Sbit b. urrann ada olan abe el-sib daha nceleri, ay paralaksnn hesap-lanmasnda bir tr iterasyonal metot [adm adm yaklama metodu] kullanmt. Burada sz konusu olan, daha sonralar Johannes Kepler (1571-1630) tarafndan gezegenler hareketi retisi balamnda ileri srd bir denklemin benzeridir.70 abe belki de 1-90 lik bir logaritma izelgesinde kosekantlar (ur e-ill) sunan ilk matematiki ve astro-nomdur;71 bununla birlikte Arap ardllar bu konuda onu takip etmediler. Anlalan o ki onlar sekantlarn ve kosekantlarn, trigono-metrik hesaplamalarda zorunlu olmadn fark etmilerdi. Batda ilk olarak Nikolaus Kopernikus (1473-1543) sekant izelgesini yapt ve bunlar Batda da 17. yzyldan itiba-ren, gereksizliklerinin iyice belirginlemesin-den sonra trigonometri alanndan kayboldu-lar.72

Cebirin slam lkelerinde 3./9. yzyln ikinci yarsnda ok hzl bir geliim gstermi oldu-u, tahminen bu yzyln son eyreinde bu

69 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 38, 266.70 Bkz. Kennedy, E. S. - Transue, W. R.: A medieval it-erative algorism, The American Mathematical Monthly (Menasha, Wisc.) 63/1956/80-83; Kennedy, E. S.: An early method of successive approximation, Centaurus (Kopen-hagen) 13/1969/248-250; Juschkewitsch, A. P., a.e., s. 324; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 276.71 Schoy, K.: ber den Gnomonschatten und die Schatten-tafel der arabischen Astronomie. Ein Beitrag zur arabi-schen Trigonometrie nach unedierten arabischen Hand-schriften, Hannover 1923, s. 14-15 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 25, s. 187 vd., zellikle s. 200-201); Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik, Cilt 5, 2. Bask, s. 29; Juschke-witsch, A. P.: a.e., s. 309; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 39, 276.72 Tropfke, J.: a.e. Cilt 5, S.29-30; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 39.

konuya ilikin Eb Kmil uc b. Eslem73 tara-fndan yazlan eserle onun ncllerinin yakla-

k h. 60-70li yllarda ortaya km eserleri

arasnda bir karlatrma yapldnda ortaya

kar. Geri Eb Kmil, tpk nclleri gibi

birinci ve ikinci dereceden denklemler snrn

amyor, ama onun, aritmetikletirmede ok

uzun bir yol katettii ve teorik yannn ok ne

kt grlmektedir. Geometrik kantlama

yntemini kullanmda Eb Kmilin kendini

boyuta ballk zincirinden kurtardn da

grmekteyiz74: Eb Kmil orantlardan bah-

setmekte, lekde olan ve olmayan unsurlar

arasnda hi bir ayrm yapmamaktadr. Onda,

Yunanlarda gze arpan, irrasyoneller kar-

sndaki rkeklik kaybolmutur. el-rizm

tarafndan tantlan elemana saylar, kk-

ler ve kareler yedinci dereceye kadar bilin-

meyenler eklenmitir75.

el-rizm ile birlikte Eb Kmil, eserle-

rinin brani ve Latince evirileri yoluyla

Avrupada derin etkilerde bulunan slam

bilginlerindendirler. Eb Kmilin en uzun

sreli ve gl etkisi, onun Latinceye ev-

rilen haliyle Algebrasn sklkla kullanan

Pisal Leonardonun Liber abaci isimli eseri

araclyla olmutur. Pisal Leonardo prob-

lemlerin bir ksmn Eb Kmilin kitabndan

kelimesi kelimesine almtr76.

3./9. yzyln ikinci yarsnda tp ve farmako-

loji de dikkate deer lde geliti. Eb Bekr

er-Rz (doumu yaklak 251/865 lm

73 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 277-281.74 Bkz. Juschkewitsch, A. P.: a.e., s. 223; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 39, 278-279.75 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 40.76 Weinberg, Josef: Die Algebra des Ab Kmil o ben Aslam, Mnih 1935, s. 16 (Tpkbasm: Islamic Mat-hematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 23, s. 107 vd., zellikle 122); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 280.

18 G R

313/925) kendi dneminin en nemli tabibidir. ok hacimli Kitb el-v (Latincesi: Liber continens) isimli eseriyle ve dier birok ese-riyle er-Rz tp ve farmakoloji alannda sade-ce kendi kltr evresinde etkilerde bulun-makla kalmayp, birok eserinin Latince ve branice evirisiyle de Avrupada 17. yzyla kadar tartmasz tp otoritesi olarak kabul edilmitir77. Ayrca o, bildiimiz kadaryla Cbir b. ayyndan sonra Galen tbbn bir-ok noktada eletiren ikinci kiidir. Onun Galen hakknda Kukular isimli alma-s78 [Kitb e-ukk] tp tarihi asndan ok nemlidir.Arap oftalmoloji biliminin hakl bir ne sahip uzman Julius Hirschberg79 er-Rznin Kitb e-bb el-Manr eserinde k dmnde gz bebeinin daraldn syleyen ilk kii olduuna dikkat ekmektedir. Sadece tp a-sndan deil, ayn zamanda optik tarihi iin de er-Rznin grmeye ilikin kitabnda ve ayrca Galeni eletirdii eserinde, grme ileminin gzden kan nlar yoluyla gerekletiini savunan klid ve Galenin grme teorilerini rtmesinin r ac bir nemi vardr80.Cbirin almalarn temel alan er-Rz kimya alannda, malzemeleri, aletleri ve yn-temleri ok ksa bir ekilde tanmlayarak konuyla ilgili bilhassa pratik amalara hizmet eden bir literatr oluturmutur.Corafya alannda bu zaman diliminde, 3./9. yzyln ikinci yarsnda, bir nceki dnemde ortaya km olan ehirler ve fetihler tarihi trnden kendine zg bir beeri coraf-ya (antropocorafya) dodu. rnek olarak, doa filozofu ve ehir tarihcisi Amr b. Bar el-Cin (. 255/868) el-Emr ve-Acib

77 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 274 vd.78 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 77.79 Geschichte der Augenheilkunde, Cilt 2: Geschichte der Augenheilkunde im Mittelalter, Leipzig 1908 (= Graefe-Saemisch, Handbuch der gesammten Augenheilkunde, Cilt 13), s. 105; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 18, 277.80 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 18, 277.

el-Buldn81, Ubeydullh b. Abdullh bn urradbihin (. 289/902den sonra) Kitb el-Meslik ve-l-Memlik82 ve Amed b. s el-Yabnin (. 300/913 civarnda) Kitb el-Buldn83 isimli eserlerini sayabiliriz.Fizik ve teknoloji alannda Endlsl Abbs b. Firns (. 274/887) ismi burada dile getiril-melidir. Bu ok ynl bilgine fizik ve astro-nomi alanlarnda birok bulu atfedilir. Uzun zaman devam eden nn bir uma deneme-siyle kazanmtr ki belirli bir mesafe umay baard rivayet edilmektedir84.Bu dnemin dier bilimsel disiplinlerinde yaanmakta olan gelime, ok hacimli, krono-lojik olarak dzenlenmi, devletler ve dnya tarihi eserlerinin doduu historiyografya alanyla paralellik arzetmektedir. Bu trn bize ulaan en tannan ve en nemli eseri kukusuz Muammed b. Cerr e-abernin85 (. 224-310/839-923) Kitb Abr er-Rusul ve-l-Mulk adl kitabdr. Bu devasa eser M.J. de Goejenin takdire ayan 15 ciltlik edis-yonundan (1879-98) itibaren oryantalistik almalarn hizmetindedir. Geri gnmz kullancs iin bu eserdeki kaynak alntlama tarz anlalmaz ve sknt vericidir. Her bir habere elik eden rivayet zincirlerini, yazar tarafndan alntlanan yazl kaynaklarn, yazarlarna ya da nceki nesillerin yazd eserlerin rivayet hakkna sahip ravilere birer iaret olarak anlama yerine, onlar herhangi bir ekilde umuma ulaabilmi olan szl

81 Bu eserin ok ksa bir zeti Kitb el-Evn ve-l-Buldn bal altnda Ch. Pellat tarafndan baslmtr: el-Ci Rid el-Corfiyye el-nsniyye, el-Mar (Beyrut) 60/1966/169-205.82 M.J. de Goeje tarafndan yaynlanarak Franszcaya evrilmitir, Leiden 1889 (Tpkbasm: Islamic Geograp-hy serisinde Cilt 39).83 M.J. de Goeje tarafndan yaynlanmtr, Leiden 1892 (Tpkbasm: Islamic Geography serisinde Cilt 40).84 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 2, s. 674-675; Cilt 6, s. 158.85 Bkz. a.e., Cilt 1, s. 323-329; 39 cilt halindeki ngilizce evirisi: The History of al-abar, New York: State Uni-versity 1985-1998 (Bibliotheca Persica).

G R 19

haberlere eklenmi uydurma ravilerin isimleri olarak kabul edilmektedir. Bylelikle sadece haberlerin ieriine kar haksz bir yadsma domu olmakla kalmyor, ayrca evrensel historiyografya, slamn ilk yzyllarnda ok kat olarak uygulanan kaynak alntlama meto-dolojisini de tanmaktan mahrum kalyor86.Bu dnemin leksikografi alanndaki gelimesi monografik konularn ok geni apl olarak ele alnmasyla kendisini ortaya koyar. Bu da ileriki dnemde, 4./10. yzylda grld gibi, alfabetik ya da konula