30 · 2019-10-30 · jala: betonske konstrukcije, zidane konstrukcije, čelične konstrukcije,...

30

okto

bar 2

019.

PogledČasopis Inženjerske komore Crne Gore

IMPR

ESUM

Impresum

Inženjerska komora Crne GoreGodina 9 / br. 30

Oktobar 2019.

[email protected]

Izdavač:Inženjerska komora Crne Gore

Za izdavača:Srđan Laković, dipl.inž.el.

Uređivački odbor:Doc. dr Željka Radovanović, dipl.inž. građ, predsjednicaVladimir Slavić, dipl.inž.el.Bogdan Cvjetković, dipl.inž.arh.Prof. dr Milorad Burić, dipl.inž.maš.Velizar Čađenović, dipl.inž.zop

Urednica:Jelena Pavićević Tatar

Grafičko oblikovanje:Studio Mouse - Podgorica

Štampa:Grafo Group - Podgorica

Tiraž:500

Fotografija na naslovnoj strani: Most Uvac,autoput, Crna GoraCRBC, arhiv

No.

30

oktobar 2019 No. 304

6

12

20

32

36

38

46

52

58

EPICENTER News from ECM

REVIEW: ROUND TABLE ORGANIZED BY THE PROFESSIONAL CHAMBER OF ARCHITECTS OF ECM Spatial planning systems in EU countries (I)Written by: Aleksandar Ašanin

THE VIEW World in construction

ENERGY TRANSITION Modernization of HPP “Perućica”Written by: Svetlana Mandić

ENERGY EFFICIENT HOME A new phase of the project soonWritten by: Ivana Gudović

ELECTRIC CARS Montenegro needs stimulusWritten by: Martin Ćalasan

PROJECT: LANDSCAPING OF LASTAVICA ISLAND AND MAMULAForests modern approach to maintain authenticityWritten by: Ivana Gudović

RECONSTRUCTION OF CULTURAL MONUMENT Kotor prison being the center of artistic freedomWritten by: Siniša Luković

THE CREATIVE OPUS OF BOŽIDAR MILIĆ General urban plan of TitogradWritten by: Borislav Vukićević

TABL

E O

F CO

NTEN

TS 66

78

86

94

100

106

112

120

BLACK METALLURGY INSTITUTE IN NIKŠIĆ The power of one timeWritten by: Vladimir Bojković

IN SEARCH FOR IDEAL CITYSoviet research of the twentiesWritten by: Mileta Bojović

BAUHAUS OR STATE BUILDING HOUSE Student lifeWritten by: Borislav Vukićević

PERSPECTIVE: TANJA RADOVANOVIĆ, ARCHITECT Idea shaped in history and cultureWritten by: Jelena Pavićević Tatar

ON THE REMAINS OF THE ANCIENT BRSKOVO A new story of the pastWritten by: Svetlana Mandić

ARHEOTOK Following Jovicevic’s mapes from 1911 (IV)Written by: Slobodan Čukić

VIEWPOINT Urbanism of “Blok 5” in Titograd IIWritten by: Miodrag Bajković

ARCHIVE Builders in MontenegroWritten by: Velizar Radonjić


No. 30 oktobar 2019 5

6

12

20

32

36

38

46

52

58

EPICENTARAktuelnosti iz IKCG

OSVRT: OKRUGLI STO U ORGANIZACIJI STRUKOVNE KOMORE ARHITEKATA IKCGSistemi planiranja prostora u zemljama EU (I)piše: Aleksandar Ašanin

POGLEDSvijet u izgradnji

ENERGETSKA TRANZICIJA Modernizacija HE “Perućica”piše: Svetlana Mandić

ENERGETSKI EFIKASAN DOM Uskoro nova faza projektapiše: Ivana Gudović

ELEKTRIČNI AUTOMOBILI Crnoj Gori je neophodan podsticajpiše: Martin Ćalasan

PROJEKAT: UREĐENJE OSTRVA LASTAVICA I TVRĐAVE “MAMULA”Savremenim pristupom očuvati autentičnostpiše: Ivana Gudović

REKONSTRUKCIJA SPOMENIKA KULTURE Kotorski zatvor biće centar umjetničke slobodepiše: Siniša Luković

STVARALAČKI OPUS BOŽIDARA MILIĆAGeneralni urbanistički plan Titogradapiše: Borislav Vukićević

SADRŽAJ66

78

86

94

100

106

112

120

INSTITUT CRNE METALURGIJE U NIKŠIĆU Snaga jednog vremenapiše: Vladimir Bojković

U POTRAZI ZA IDEALNIM GRADOMSovjetska istraživanja dvadesetihpiše: Mileta Bojović

BAUHAUS ILI DRŽAVNI DOM GRAĐENJA Život studenataPiše: Borislav Vukićević

PERSPEKTIVA: TANJA RADOVANOVIĆ, ARHITEKTICA Ideja oblikovana istorijom i kulturompiše: Jelena Pavićević Tatar

NA OSTACIMA DREVNOG BRSKOVANova priča o prošlostipiše: Svetlana Mandić

ARHEOTOKTragom Jovićevićeve mape iz 1911. godine (IV)piše: Slobodan Čukić

STAVPogled na urbanizam “Bloka 5” u Titogradu IIpiše: Miodrag Bajković

ARHIVGraditelji u Crnoj Goripiše: Velizar Radonjić



EPIC

ENTA

RAKTUELNOSTI IZ IKCG

TREĆI DANI ELEKTRO INŽENJERA IKCG

EPICENTER: NEWS FROM ECMWhen it comes to current events from the Engineers Chamber of Montenegro in the past period, the emphasis was on holding professional meetings, seminars and round tables organized by the Professional Chamber of Electrical Engineers and the Professional Chamber of Civil Engineers, all with the aim of educating and training its members. Special overview in the new issue of Pogled was also given on the Round Table on “Spatial Planning Systems in EU Countries”, organized by the Professional Chamber of Architects of the ECM, on the occasion of the new Law on Spatial Planning and Building Construction, which brought many changes in the spatial planning system in Montenegro, whose adoption met negative criticism of the engineering profession.The engineering profession lost its distinguished member - Nenad Kažić, PhD, a longtime professor, head of the Department of Energy, a man of exceptional intelligence and education, professional and human authority, a man who will be remembered for numerous successful lectures in which he, in his own way, explained to students, younger colleagues and members of ECM in an easy and interesting way, the physical aspects of the most complex problems in energy and engineering in general.

Željko Maraš, predsjednik Organizacionog odbora Stručnog skupa, foto: prcentar.me

Stručni skup “Treći dani elektro inženjera” u organizaciji Strukovne komore elektro inžen-jera - Inženjerske komore Crne Gore, održan

je krajem oktobra u Podgorici. U cilju što boljeg usavršavanja i edukacije svojih članova, organizatori

su se i ove godine potrudili da okupe kvalitetne i aktuelne predavače. Učesnici Stručnog skupa, koji se ove godine održavao pod sloganom “Od ideje do realizacije”, bili su u prilici da tokom dva dana trajanja manifestacije (24. i 25. oktobar), pogledaju, odnosno poslušaju šesnaest kvalitetnih prezentacija - članova Strukovne komore elektro inženjera kao i eminentnih stručnjaka iz zemlje i inostranstva.

Učesnici Stručnog skupa, koji se ove godine održavao pod sloganom “Od ideje do realizacije”, bili su u prilici da tokom dva dana trajanja manifestacije poslušaju šesnaest kvalitetnih predavača - članova Strukovne komore elektro inženjera kao i eminentnih stručnjaka iz zemlje i inostranstva


Sa “Drugih dana elektro inženjera”, foto: prcentar.me

Teme kojima su se bavili ovogodišnji predavači bile su raznolike tako da su prisutni bili u prilici da pogledaju prezentacije Konvertorske stanice HVDC kablovske veze 1000MW ±500 kVdc - Italija-Crna Gora, Male hidroelektrane “Bistrica Majstorovina” i BMS/RMS sistema i integrisanih sistema tehničke zaštite na primjeru kompleksa “Portonovi”, kao i prezentacijama standarda koji se tiču projektovanja i izvođenja savremenih DATA centara, vrhunskog sportskog osvjetljenja i savremenih multimedijalnih i audio sistema, sa primjerima iz prakse.Posebnu pažnju privukla su predavanja o malim solarnim elektranama, o skladištenju energije i Integracije fotonaponskih sistema u distributivnu mrežu; o osnovama za izradu novog Pravilnika za projektovanje i izgradnju dalekovoda; o projektovanju i izgradnji elektro punionica i ulozi bežičnih mreža pete generacije u Smart city/systems/building konceptu.Pored ovih tema, predstavljena su i rješenja za zamjenu elektroenergetske opreme i ugradnju no-vog sistema upravljanja u pogonu 3DD postrojenja HPV u TE “Pljevlja”, AMM na srednjem naponu sa praćenjem uklopnih stanja, mašine za slaganje po-lutki kliznih ležaja u fabrici “Daido metal“ u Kotoru i implementaciji digitalne kombinacione brave u Arduino okruženju.

Jedan od osnovnih motiva za održavanje Stručnog skupa je, prema riječima organizatora, osim stručnog usavršavanja i edukacije, bio da se na jednom mjestu okupe elektro inženjeri i predstavnici kompanija u kojima rade, kako bi imali priliku za druženje i us-postavljanje ličnih i poslovnih kontakata. (Opširnije o Stručnom skupu “Treći dani elektro inženjera” u narednom broju Pogleda)

SKGI: OBUKA ZA PRIMJENU EUROKODOVA

Sa seminara posvećenog Eurokodovima

Obuku članstva za primjenu Eurokodova Strukov-na komora građevinskih inženjera otpočela je 14. septembra 2019. Riječ je o početnom ali i najtežem i najznačajnijem koraku koji Strukovna komora građevinskih inženjera čini u cilju podizanja nivoa znanja svojih članova o promjenama koje su nastale

Eurokodovi su skup standarda u oblasti građevinarstva čiji razvoj je započet 1975. godine u cilju stvaranja jedinstvenog evropskog tržišta na polju djelovanja građevinskog sektora


u standardima i propisima koji se koriste u procesima planiranja, projektovanja, izvođenja i održavanja građevinskih objekata, ali i u procesima proizvodnje i kontrole građevinskih materijala. Eurokodovi su skup standarda u oblasti građevi-narstva čiji razvoj je započet 1975. godine u cilju stvaranja jedinstvenog evropskog tržišta na polju djelovanja građevinskog sektora. Prvi publikovani Eurokodovi izdati su od strane Evropskog komiteta za standardizaciju, CEN-a, 1992. Godine 2003. Evropska komisija je izdala Preporuke o primjeni i korišćenju Eurokodova u kojoj između

Od avgusta 2020. važeći propisi i standardi se povlačeZakon o Građevinskim proizvodima u Crnoj Gori, je stupio na snagu u januaru 2017. godine. Donošenje ovog zakona bio je preduslov za uvođenje Eurokodova na teritoriji Crne Gore. Crnogorski zavod za standardizaciju je u peri-odu od aprila 2014. do danas usvojio 47 od ukupno 58 standarda iz grupe Eurokodova, sa pripadajućim nacionalnim aneksima. Do kraja 2019. godine biće usvojeni svi djelovi Eurokoda. Pravilnicima o tehničkim zahtjevima za različite vrste materijala (betonske, čelične, zidane konstrukcije i slično) do avgusta 2020. godine dozvoljena je paralelna primjena Eurokodova i do sada važećih propisa i standarda. Od avgusta 2020. godine do sada važeći propisi i standardi se povlače iz upotrebe.Eurokodovi su propisi koji pokrivaju vrlo širok spektar konstrukcija od različitih vrsta materi-jala: betonske konstrukcije, zidane konstrukcije, čelične konstrukcije, drvene konstrukcije i konstrukcije od aluminijuma. Stoga je Komisija za izradu plana i programa obuke za primjenu Eurokodova odlučila da prvi seminar obuhvati djelove Eurokoda koji se odnose na betonske konstrukcije.

Prvi seminarPrvi seminar, koji se organizovao svake subote u periodu od 14. septembra 2019. do 24. okto-bra 2019. u prostorijama Ministarstva održivog razvoja i turizma obuhvatao je sljedeće djelove Eurokoda: Eurokod MEST EN 1990 - osnove proračuna konstrukcija; Eurokod MEST EN 1991 - dejstva na konstrukcije (djelovi: 1-1 zapreminske težine, sopstvena težina i korisna opterećenja za zgrade; 1-3 opterećenja snijegom i 1-4 dejstva vjetra); Eurokod MEST EN 1992 - projektovanje betonskih konstrukcija (dio 1-1 opšta pravila i pravila za zgrade); Eurokod MEST EN 1998 - projektovanje seizmički otpornih konstrukcija (dio 1 opšta pravila, seizmička dejstva i pravila za zgrade).Cijena za polaznike prvog seminara iznosila je: po polazniku, u grupi od 20 do 25 polaznika, 200 € za člana IKCG; za polaznike koji nisu članovi IKCG cijena seminara iznosi 400 €. Polaznicima seminara do sada su predstavljeni sljedeći djelovi Eurokoda: MEST EN 1990, MEST EN 1991-1-1, MEST EN 1991-1-3, MEST EN 1991-1-4 i MEST EN 1992-1-1. U narednom periodu na seminaru će biti predstavljen standard MEST EN 1998-1, prezentirani računski primjeri, kao prikazana primjena softver Tower u dijelu njegovog korišćenja u cilju dimenzionisanja betonskih konstrukcija u skladu sa Eurokodom.

ostalog stoji: “EN Eurokodovi su preporučeni skup standarda za projektovanje građevinskih konstrukcija i proizvoda i koji zadovoljavaju osnovne zahtjeve mehaničke otpornosti i stabilnosti, kao i sigurno-sti od požara. Državama članicama se sugeriše da usvoje preporučene vrijednosti NDP-s i da doprinesu njihovoj promociji, daljoj harmonizaciji i razvoju/unapređenju“.

Željka RADOVANOVIĆ, dipl.inž.građ.


UČEŠĆE NA SIMPOZIJUMU INŽENJERA KONSTRUKTERA U SJEVERNOJ MAKEDONIJI

Simpozijum u Makedoniji

Predstavnici Strukovne komore građevinskih inžen-jera IKCG učestvovali su na XVIII Internacionalnom simpozijumu Makedonskog udruženja inženjera konstruktera (Macedonian Association of Structural Engineers, MASE), koji se u periodu od drugog do petog oktobra održavao u Ohridu. Simpozijum je bio fokusiran na probleme na koje konstruktivni inženjeri nailaze u praksi - na polju testiranja i praćenja konstrukcija, modeliranja kon-strukcija i pri primjeni materijala prilikom sanacije i ojačanja konstrukcija. Glavni cilj simpozijuma je bio da gosti i domaćini razmijene znanja i ideje o primjeni dometa nauke u praksi i postave pravce buduće naučne saradnje na polju konstrukterstva. Građevinski inženjeri iz Crne Gore koji su na sim-pozijumu u Sjevernoj Makedoniji predstavili svoje radove bili su Željka Radovanović (“Properties of

the mortar and stone from church St. Paul in Kotor”, “Testing of brick blocks walls strengthened with FRCM composite systems“), Mirjana Đukić, Zlatko Marković, Duško Lučić (“Composite slim floor beam with web openings - overview of experimental re-search nad numerical analysis“), Duško Lučić, Teodora Bulatović, Ivana Tešović, Mladen Muhadinović, Milena Janković, Miloš Vučinić, Nevena Šipčić (“Detailed design of steel roof structure for football stadium in Nikšić“), Svetislav Popović, Marina Rakočević (“Ring flange connection - design principles nad influence of inperfections“), Petar Subotić, Duško Lučić (“The influence of global imperfections according to EN 1993-1-1 on design of steel frames“), Mladen Gogić, Miloš Knežević, Nenad Ivanišević, Kemal Delijić, Željka Beljkaš, Jelena Pejović, Mirjana Malešević, Slobodan Šupić (“Exploring the possibility of using grit for ECO concrete“), Mirjana Malešev, Vladimir Radonjanin, Slobodan Šupić, Ivan Lukić, Mirjana La-ban, Miloš Knežević, Mladen Gogić (“Applying waste materials for ECO concrete: impact of biomass ash utilization as SCM on basic properties of concrete and enviroment protection“).

UPRAVLJANJE I OBNOVA MOSTOVA

Sa skupa “Upravljanje i obnova mostova”

Simpozijum je bio fokusiran na probleme na koje konstruktivni inženjeri nailaze u praksi - na polju testiranja i praćenja konstrukcija, modeliranja konstrukcija i pri primjeni materijala prilikom sanacije i ojačanja konstrukcija


“Upravljanje i obnova mostova” naziv je jednodnev-nog naučno-stručnog skupa koji se u organizaciji Udruženja “Izgradnja” i istoimenog časopisa održao 18. oktobra u Beogradu.

Crnogorski inženjeri u Beogradu

Na skupu, kojem je učestvovalo i dvanaest članova Strukovne komore građevinskih inženjera IKCG, bilo je riječi o metodologijama pregleda i procjene stanja mostova, kao i o mogućnostima sanacije različitih tipova mostova. Na samom početku skupa predavači su stavili akcenat na sistem pravilnog upravljanja bet-onskim mostovima i na obnovu oštećenih betonskih mostova. Predavanja na skupu su obuhvatila i obn-ovu “starih“ čeličnih mostova, a pod pojmom “stari” podrazumijevaju se svi mostovi koji ne ispunjavaju neki od zahtjeva: nosivosti, upotrebljivosti, zamora i trajnosti, kako ih definišu aktuelni standardi SRPS EN zajedno sa nacionalnim prilozima SRPS EN/NA. Na skupu je bilo riječi i o ugovornim obavezama, postupcima upravljanja i načinima izvještavanja u vezi sa zaštitom životne sredine i društveno-ekon-omskim aspektima tokom pripreme i izvođenja radova na infrastrukturnim objektima.

IN MEMORIAM: PROF. DR NENAD KAŽIĆ

Nenad Kažić, redovni profesor Mašinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore u penziji, jedan od osnivača smjera Energetika na Mašinskom fakultetu, dugogodišnji član IKCG, jedan od najvećih crnogorskih stručnjaka iz oblasti termotehnike i termoenergetike, preminuo je osmog septembra 2019. godine.

Prof. dr Nenad Kažić (1946-2019)

Dugogodišnji profesor, šef katedre za ener-getiku, čovjek izuzetne inteligencije i opšteg obrazovanja, stručni i ljudski autoritet, ostaće upamćen po brojnim uspješnim predavan-jima na kojima je, na sebi svojstven način studentima, mlađim kolegama i članovima IKCG, objašnjavao na jednostavan i zanimljiv način fizičke aspekte najsloženijih problema iz oblasti energetike i tehnike uopšte.Prof. dr Nenad Kažić je rođen 1946. godine u Titogradu, današnjoj Podgorici, gdje je završio Gimnaziju 1965. godine. Diplomirao je 1970. godine na Mašinskom fakultetu u Beogradu


(Termoenergetski smjer). Od 1970. do 1973. radio je kao inženjer u Industriji građevinskh mašina “Radoje Dakić”. Nakon toga prelazi na ondašnji Tehnički fakultet u Podgorici, današnji Mašinski fakultet, gdje je radio do penzionisanja 2011. godine. Magistrirao je 1979. godine na Mašinskom fakultetu u Beogradu (oblast prenosa toplote i mase). Postdiplomske specijalističke studije iz Klimatizacije je završio 1982. godine a doktorirao je 1989. na Fakultetu za strojništvo u Ljubljani u oblasti numeričkog određivanja trajektorija stanja nestacionarnih objekata u grijanju i hlađenju. Radio je u zvanju redovnog profesora na Mašinskom fakultetu u Podgorici gdje je na dodiplomskim studijama predavao Termodinamiku, Grijanje i provjetra-vanje i Rashladne uređaje. Na postdiplomskim studijama predavao je Numeričke metode u procesima prenosa toplote i mase.Prof. dr Nenad Kažić je u nekoliko navrata duže boravio u inostranstvu u cilju stručnog usavršavanja i to: u USA školske 1980/1981. godine, u Velikoj Britaniji (Chem. dep. University of Cambridge), 1986. godine, u Italiji (Joint Research Centre - Ispra, European Comunity) kao “visiting scientist” školske 1988/89. godine.Najveći dio istraživačke aktivnosti dr Kažića bio je posvećen problematici koja pripada oblasti toplotnih nauka u najširem smislu (grijanje i hlađenje, energetska efikasnost, strujanje fluida sa faznim prelazom, numeričke simulacije itd.). Autor je više od 70 naučnih radova iz oblasti toplotnih nauka objavljenih u zemlji i inostran-stvu. Bio je i učesnik u izradi niza domaćih i stranih naučnih i stručnih projekata. Bio je i član niza profesionalnih udruženja. Između ostalog: član Komisije D1 - Internacionalnog instituta za

hlađenje u Parizu (Commission D1 - Interna-tional Institute of Refrigeration - Paris); član IKCG od njenog osnivanja; član regionalnog uređivačkog odbora internacionalnog časopisa Thermal Science koji izdaje NC “Boris Kidrič”, Vinča-Beograd.Dobitnik je i najvećeg nacionalnog profesio-nalnog priznanja u nekadašnjoj SCG, Plakete “KGH” za životno djelo, kao priznanja za iz-vanredan doprinos struci, koju mu je 2003. godine dodijelio Savez mašinskih i elektro inženjera i tehničara Srbije- Društvo za KGH (“Klimatizacija, Grijanje, Hlađenje”).Preranim odlaskom prof. Kažića naučna zajed-nica je izgubila cijenjenog kolegu i intelektualca kakvih je sve manje, a naša struka jednog vrsnog stručnjaka, izuzetnog vizionara i kreativca, koji je na specifičan način pratio svjetska dostig-nuća iz oblasti kojom se bavio, i koji se trudio da ih pretoči i implementira u našu crnogorsku zajednicu. Ostaće nezaboravna njegova predavanja, po pozivu, u okviru raznih projekata i seminara na kojima je učestvovao, koja nikoga nisu ostavljala ravnodušnim, gdje je ljudima skretao pažnju na svoje vizije, ideje i šarm koji je posjedovao. Pamtiće ga i generacije studenata koje je odškolovao i koji su zbog njega, kao učitelja i uzora, zavoljeli i vole struku kojom se i danas bave, jer znanje koje je on prenosio nije trajalo trenutno, već mnogo duže, ne rijetko za cio život. Njih je danas puna Crna Gora i Nenad, kao podstrek, snaga i inspiracija, živi kroz sve nas koji smo ga poznavali, s kojim smo sarađivali i kojega smo voljeli.

Vuk JANKOVIĆ, dipl.inž.maš.


OSVRT: OKRUGLI STO U ORGANIZACIJI STRUKOVNE KOMORE ARHITEKATA IKCG

SISTEMI PLANIRANJA PROSTORA U ZEMLJAMA EU (I)Okrugli sto na temu “Sistemi planiranja

prostora u zemljama Evropske unije”, u organizaciji Strukovne komore arhitekata

IKCG, održan je početkom jula u Podgorici u cilju obavezne edukacije svojih članova. Neposredan povod za izbor upravo ove teme bio je novi Zakon o planiranju prostora i izgradnji objekata (“Službeni list Crne Gore”, br. 064/17 od 06.10.2017, 044/18 od 06.07.2018, 063/18 od 28.09.2018.) koji je donio brojne promjene u sistemu planiranja prostora u Crnoj Gori, a čije je usvajanje naišlo na negativne kritike inženjerske struke, usmjerene kako na netransparentan način izrade, tako i na upitan kvalitet i neadekvatnost pojedinih zakonskih rješenja i planskih instrumenata. Polazeći od činjenice da se tokom prezentacije Zakona u javnosti zakonopisac pozivao na ev-ropsku legislativu i praksu u oblasti prostornog planiranja, tvrdeći da su upravo one poslužile kao osnov za njegovu izradu, Komora arhitekata je nastojala da svojim članovima omogući da se podrobnije upoznaju sa sistemima planiranja onih zemalja-članica Evropske unije, čija bi iskustva bila uporediva sa iskustvima Crne Gore i koja bi, kao takva, mogla biti korisna ne samo za ocjenu

sadašnjeg stanja, već i za buduća unapređenja njenog sistema planiranja.

mr Marina Oreb, direktorica Zavoda za prostorno uređenje Dubrovačko-neretvanske županije, foto: prcentar.me

REVIEW: ROUND TABLE ORGANIZED BY THE PROFESSIONAL CHAMBER OF ARCHITECTS OF ECM

SPATIAL PLANNING SYSTEMS IN EU COUNTRIES (I)Roundtable on the subject “Spatial Planning Systems in the EU Countries” was organized by the Professional Chamber of Architects of the ECM in Podgorica in early July, with the aim of compulsory education of its members. The direct reason for choosing this topics was the new Law on Spatial Planning and Building Construction ( “Official Gazette of Montenegro”, no. 064/17 as of 06/10/2017, 044/18 as of 07/06/2018, 063/18 as of 09/28/2018 ), which brought many changes in the system of spatial planning in Montenegro, and whose adoption met negative criticisms of the engineering profession, aimed both at the non-transparent design, as well as to the questionable quality and inadequacy of certain legal solutions and planning instruments.


Imajući u vidu snažne kulturno-istorijske i ekon-omske veze, sličnosti geografskog prostora, a naročito bliske urbanističko-planerske tradicije, organizacioni odbor okruglog stola opredijelio se za primjere Hrvatske, Slovenije i Austrije kao najsvrsishodniji izbor. Sisteme planiranja u ovim državama predstavili su istaknuti stručnjaci: mr Marina Oreb, direktorica Zavoda za prostorno uređenje Dubrovačko-neretvanske županije, dr Alma Zavodnik Lamovšek, profesorica na Fakultetu za građevinarstvo i geodeziju Univerziteta u Lju-bljani i mr Gerhard Vitinghof (Gerhard Vittinghoff), urbanista i prostorni planer iz Graca.

dr Alma Zavodnik Lamovšek, profesorica na Fakultetu za građevinarstvo i geodeziju Univerziteta u Ljubljani, foto: prcentar.me

mr Gerhard Vitinghof, urbanista i prostorni planer iz Graca, foto: prcentar.me

U nastojanju da doprinese jačanju komunikacijske kulture svih relevantnih aktera u procesu izrade i implementacije planova, Komora arhitekata je poziv za učešće na okruglom stolu uputila i pred-stavnicima drugih inženjerskih komora, Ministarst-va održivog razvoja i turizma, Ministarstva kulture, Agencije za zaštitu životne sredine, JP Nacionalni parkovi Crne Gore, Saveza arhitekata Crne Gore, akademske zajednice, NVO sektora, glavnim gradskim arhitektima i arhitektima-planerima koji se aktivno bave izradom planova. Nažalost, najveći broj predstavnika javnih institucija nije se odazvao pozivu. Ovo začuđujuće odsustvo interesovanja za dijalog nije umanjilo opšti utisak da je okrugli sto organizovan veoma uspješno, što je potvrdila dugotrajna i veoma sadržajna diskusija koja je uslijedila nakon predavanja.

Uređenje prostora u Republici Hrvatskoj

Teritorijalna podjelaSistem planiranja u Hrvatskoj utemeljen je na jasnom odnosu prema teritorijalnoj i statističkoj podjeli države. Prema EU nomenklaturi teritorijal-nih jedinica za statistiku, Hrvatska je podijeljena na statističke regije NUTS1 nivoa. Nivo NUTS 1 obuhvata cjelokupnu teritoriju države, koja se dalje dijeli na dvije statističke regije nivoa NUTS2 (Jadransku i Kontinentalnu Hrvatsku), u okviru kojih se nalazi 21 jedinica nivoa NUTS3 i LAU1 (županije), odnosno 555 jedinica lokalne samouprave, nivoa LAU2 (127 gradova i 428 opština).2 Svaka jedini-ca lokalne samouprave sastoji se od statističkih naselja odnosno katastarskih opšina, što je krajnji nivo do kojeg prostorno planiranje u Hrvatskoj ide.

1 Nomenclature of Territorial Units for Statistics ili Nomenclature of Units for Territorial Statistics

2 LAU - Local administrative unit (Lokalna administrativna jedini-ca). O EU nomenklaturi teritorijalnih jedinica za statistiku vidjeti na https://ec.europa.eu/eurostat/portal/page/portal/eurostat/home/


Sa okruglog stola, foto: prcentar.me

Za potrebe efikasnijeg planiranja prostora i spro-vođenja politike regionalnog razvoja, a posebno njene urbane dimenzije, Zakonom o regionalnom razvoju ustanovljena je i podjela urbanih područja, i to na: urbane aglomeracije (Zagreb, Split, Rijeka i Osijek), veća urbana područja (gradovi sa više od 35.000 stanovnika) i manja urbana područja (gradovi čiji centri naselja imaju više od 10.000 stanovnika).Visok nivo prilagođenosti sistema planiranja ovakvoj podjeli, ogleda se prevashodno u odgov-arajućim nivoima i vrstama prostornih planova, koji u velikoj mjeri korespondiraju kako sa pojedinim statističkim nivoima, tako i sa strukturom urbanih područja. Takva situacija značajno olakšava pro-ces planiranja, naročito u pogledu dostupnosti različitih kategorija prostornih podataka i njihove adekvatne obrađenosti. Međunarodni kontekst: Hrvatska u Evropskoj unijiOsnovni ciljevi i principi prostornog planiranja i razvoja koji su na nivou Evropske unije formulisani kroz različite uredbe, direktive, konvencije, povelje i preporuke, postepeno su, još prije pristupanja EU, ugrađivani u nacionalnu prostornu politiku Hrvatske, pri čemu je stepen obaveza i model primjene zavisio od pravne snage svakog usvojenog dokumenta. Među dokumentima koji su imali najveći uticaj na hrvatsko zakonodavstvo

u oblasti prostornog uređenja izdvajaju se: Perspektiva evropskog prostornog razvoja (ESDP), Teritori ja lna Agenda Evropske Unije 2020, Evropska direktiva o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu, INSPIRE direktiva3, Okvirna direktiva o morskoj strategiji, Direktiva o uspostavljanju okvira za prostorno planiranje morskog područja, Mediteranska strategija održivog razvoja, Barselonska konvencija - Protokol o Integralnom upravljanju obalnim područjima Sredozemlja, EU konvencija o predjelima, Firentinska povelja, Amsterdamski pakt i dr. Usvajanje ovih dokumenata doprinijelo je da Hrvatska ciljeve svog prostornog razvoja u velikoj mjeri uskladi sa načelima kohezione politike EU. Usvajanje međunarodnih sporazuma i konvencija podrazumijevalo je i niz obaveza koje se odnose na: zaštitu prirode i očuvanje biodiverziteta, zaštitu prirodnih resursa i životne sredine, sprečavanje nastanka šteta, klimatske promjene, smanjenje rizika od katastrofa i postupanje sa otpadom u slučaju industrijskih incidenata.

Sistem planiranja u Republici Hrvatskoj

Subjekti prostornog uređenjaU proceduralnom smislu, sistem planiranja u Hrvatskoj funkcioniše kroz izradu, usvajanje i sprovođenje prostornih planova, a njegov odnos sa drugim sektorima uređen je posebnim - sektorskim zakonima. Pored Ministarstva graditeljstva i prostornog uređenja, važna uloga u profilisanju i realizaciji prostorne politike pripada Ministarstvu regionalnog razvoja i fondova EU, Ministarstvu zaštite okoliša i energetike i Ministarstvu kulture,

3 INfrastructure for SPatial Information (INSPIRE) je direktiva Evropskoga parlamenta i Savjeta Evropske Unije koja ima za cilj stvaranje jedinstvene infrastrukture prostornih podataka na nivou EU. https://inspire.ec.europa.eu/


ali i drugim ministarstvima koja na nju utiču kroz svoje zakone. Ključni subjekti u izradi, donošenju i sprovođenju prostornih planova su: Hrvatski sabor, Vlada Republike Hrvatske, Ministarstvo graditeljstva i prostornog uređenja, Zavod za prostorni razvoj (kao posebna organizaciona jedinica unutar Ministarstva), javno pravna tijela, jedinice lokalne i regionalne samouprave, Zavodi za prostorno uređenje županija, pravna lica registrovana za obavljanje stručnih poslova prostornog uređenja i ovlašćeni arhitekti/urbanisti, kao i cjelokupna zainteresovana javnost. Ministarstvo graditeljstva i prostornog uređenja odgovorno je za međusobnu usklađenost prostornih planova i njihovo sprovođenje, kontrolu stručne utemeljenosti planova državnog nivoa i njihovu usaglašenost sa Zakonom i posebnim propisima, kao i za transparentnost procesa njihove izrade i donošenja. U nadležnosti Ministarstva je i vršenje nadzora nad sprovođenjem svih Zakonom utvrđenih aktivnosti, kao i nad zakonitošću rada upravnih i stručnih upravnih tijela, Zavoda, pravnih lica sa javnim ovlašćenjima, lica koja obavljaju stručne poslove prostornog uređenja i ovlašćenih arhitekata i inženjera. Poslovi Zavoda za prostorni razvoj obuhvataju: izradu, odnosno koordinaciju izrade i praćenje sprovođenja Strategije prostornog razvoja Republike Hrvatske, Državnog plana prostornog razvoja i drugih prostornih planova koje donosi Hrvatski sabor ili Vlada; izradu, odnosno koordinaciju izrade i saradnju u izradi drugih dokumenata od važnosti za prostorno uređenje i zaštitu prostora Države; vođenje i razvoj informacionog sistema prostornog uređenja i upravljanje njime; pripremu liste pokazatelja o stanju u prostoru; izradu, odnosno vođenje izrade izvještaja o stanju u prostoru Države; obavljanje stručnih poslova za određivanje sadržaja i metodologije prostornog planiranja u izradi prostornih planova i praćenju

stanja u prostoru; saradnju sa međunarodnim tijelima, institucijama i udruženjima na izradi i sprovođenju projekata i programa iz područja prostornog uređenja; učestvovanje u sprovođenju međunarodnih obveza Republike Hrvatske iz područja prostornog uređenja; osiguravanje uslova za pristup informacijama o prostoru, kojima raspolaže; učestvovanje u izradi sektorskih strategija, planova, studija i drugih dokumenata državnog nivoa propisanih posebnim zakonima i dr. 4

Zavodi za prostorno uređenje županija obavljaju stručne poslove prostornog uređenja za županije, a najvažniji zadaci su im: izrada, odnosno koordinacija izrade i praćenje sprovođenja prostornih planova regionalnog nivoa; izrada izvještaja o stanju u prostoru; izrada prostornog plana uređenja grada i opštine; urbanistički plan uređenja od značaja za državu, odnosno županiju, kao i izrada stručno-analitičkih poslova iz područja prostornog uređenja, na zahtjev Ministarstva ili župana.Javno pravna tijela su tijela državne uprave, druga državna tijela, upravni odjeli županija, pravna lica sa javnim ovlašćenjima i druga lica određena posebnim zakonima koja u postupcima planiranja učestvuju davanjem zahtjeva i mišljenja ili utvrđivanjem posebnih uslova u postupku izrade i donošenja prostornih planova. Jedinice lokalne i regionalne samouprave putem svojih izvršnih i predstavničkih tijela osiguravaju postupak izrade, donošenja i sprovođenja planova.Pored Zavoda za prostorni razvoj i zavodâ za prostorno uređenje županija, planove mogu izrađivati i ovlašćeni arhitekti/urbanisti preko svojih registrovanih preduzeća, koja najčešće posluju na teritoriji pojedinih jedinica lokalne samouprave, a do poslova dolaze kroz postupak javne nabavke.

4 Zakon o prostornom uređenju NN 153/13, 65/17, 114/18, 39/19 - na snazi od 25.04.2019.



Šematski prikaz sistema planiranja u Republici Hrvatskoj

Nivoi i vrste prostornih planovaNivoi i vrste prostornih planova u Hrvatskoj rezultat su izrazite “top down” organizacije sistema njenog prostornog uređenja, dosljedne primjene principa supsidijarnosti u planiranju i specifične teritorijalne podjele države. Postoje tri nivoa planova: državni, regionalni (područni) i lokalni. Prostorni planovi državnog nivoa su: Državni plan prostornog razvoja, Prostorni planovi područja posebnih obilježja (Prostorni plan zaštićenog ekološko-ribolovnog pojasa, Prostorni plan epikontinentalnog poja sa Republike Hrvatske, Prostorni plan Na ci o na lnog parka, Prostorni plan Parka prirode i dr.) i Urbanistički plan uređenja izdvojenog građevinskog područja izvan naselja za privrednu i/ili javnu namjenu državnog značaja. Prostorni planovi regionalog nivoa su: Prostorni plan županije5 i Urbanistički plan uređenja izdvojenog građevinskog područja izvan naselja za privrednu i/ili javnu namjenu županijskog značaja. Prostorni planovi lokalnog nivoa su: Prostorni plan uređenja grada/opštine, Generalni urbanistički

5 Za područje grada Zagreba Zakonom je propisana izrada poseb-nog plana.

plan i Urbanistički plan uređenja.Državni plan prostornog razvoja donosi se za područje Države i određuje: naročito vrijedno zemljište namijenjeno poljoprivredi, zemljište namijenjeno šumama i šumsko zemljište državnog značaja, koridore infrastrukture državnog značaja, zone namijenjene istraživanju i eksploataciji mineralnih sirovina, područja posebne namjene, granice područja za koje se donosi prostorni plan područja posebnih obilježja i izdvojena građevinska područja izvan naselja državnog značaja.Prostorni plan županije određuje: vrijedno obradivo poljoprivredno zemljište, koridore infrastrukture županijskog značaja, izdvojena građevinska područja izvan naselja županijskog značaja.Prostorni planovi lokalnog nivoa određuju: građevinska područja naselja i izdvojena građevinska područja izvan naselja, neizgrađene i neuređene djelove građevinskih područja, djelove građevinskog područja planirane za urbanu transformaciju i urbanu sanaciju, prostore izvan građevinskog područja planirane za urbanu sanaciju, obuhvat generalnog urbanističkog plana,


obuhvat urbanističkih planova uređenja, koridore infrastrukture značajne za grad/opštinu i dr.Prostorni planovi obvezno sadrže smjernice za sprovođenje, grafički dio i obrazloženje, prostorne pokazatelje, prostorne standarde, kartografske prikaze namjena prostora, površina, odnosno zemljišta, infrastrukturnih koridora, nivo uređenosti naselja, mjere zaštite životne sredine, uslove zaštite prirode i kulturne baštine, kao i drugih zaštićenih vrijednosti.Prema važećem zakonu propisana je obaveza izrade kartografskog dijela plana u GIS-u ili u drugom formatu koji omogućava jednostavno prebacivanje u GIS sistem. S obzirom da većina izrađivača planove još izrađuje u AutoCAD-u i da su layer-i u grafičkim prilozima prilično neujednačeni, dostava i unošenje podataka u Informacioni sistem prostornog uređenja funkcionišu otežano. Županijski zavodi su u obavezi da planove prilagođavaju za objavu, što usporava proces objave podataka. U bazama Informacionog sistema za sada se prikazuju samo skenirani kartografski prikazi, koji će, prema planu Zavoda za prostorni razvoj, uskoro biti zamijenjeni odgovarajućim vektorskim formatima.6

Uslovi planiranja prostoraMetodologija izrade prostornih planova utemeljena je na planiranju građevinskih područja, tako da se pojedine namjene prostora planiraju unutar građevinskih područja, a pojedine izvan njih. Unutar građevinskih područja mogu se planirati naselja i izdvojeni djelovi naselja, kao i područja izdvojene (privredne) namjene izvan naselja. Izvan građevinskih područja mogu se planirati šume, površine za poljoprivredu, infrastruktura, građevine za odbranu, poljoprivrednu proizvodnju, šumsku i lovnu privredu, kao i površine za privredno 6 Zamisao Zavoda za prostorni razvoj je da se novi Državni plan

prostornog razvoja radi potpuno informatizovano, u GIS-u. Kao prvi korak u realizaciji ove ideje izrađen je Pravilnik o Državnom planu koji propisuje način izrade i utvrđuje pojedine teme, šifre, bazu podataka i dr.

korišćenje morskog dobra, uređenje plaža, površine za istraživanje i eksploataciju mineralnih sirovina, reciklažna dvorišta itd.Građevinska područja izdvojene namjene izvan naselja određuju se Državnim planom prostornog razvoja i Prostornim planom županije, sa ciljem da se Državi i županijama omogući sprovođenje zahvata u prostoru koji su od značaja za njih.

Okrugli sto je održan u organizaciji Strukovne komore arhitekata IKCG, foto: prcentar.me

Građevinska područja naselja i izdvojenih djelova naselja određuju se Prostornim planovima uređenja Gradova/Opšina, pri čemu se građevinska područja izdvojene namjene izvan naselja utvrđena Državnim i županijskim planom samo preuzimaju. Građevinska područja utvrđuju se na katastarskim podlogama u razmjeri 1:5000. Posebne planske mjere primjenjuju se u Zaštićenom obalnom području mora koje obuhvata ostrvske i obalne jedinice lokalne samouprave. Unutar ovog područja izdvaja se tzv. područje ograničenja u pojasu 1000m od obale na kopnu i 300m od obale na moru, u kojem važe veoma strogi uslovi planiranja. U ovom pojasu precizno su definisani kriterijumi za određivanje građevinskih područja, naročito za planiranje ugostiteljsko-turističke i sportske namjene. Pored uslova izgradnje u obalnom


području i prostoru ograničenja, razrađeni su i opšti uslovi za planiranje u priobalnog dijela akvatorija, sa ciljem da se očuva njegova posebnost i preduprijede svi potencijalno negativni uticaji, koji bi mogli nastati kao posljedica privrednih aktivnosti i klimatskih promjena.U skladu sa sektorskim Zakonom o zaštiti okoliša, Strateška procjena uticaja na životnu sredinu7 izrađuje se za sve prostorne planove, strategije i programe, za koje Ministarstvo zaštite okoliša utvrdi da je to potrebno, i to kroz postupak koji je u potpunosti usklađen sa važećim Zakonom o prostornom uređenju. U periodu 1994-2013. važnu ulogu u poboljšanju uslova za planiranje imao je Savjet prostornog

7 SPUO – Strateška procjena utjecaja na okoliš

uređenja Republike Hrvatske8, koji je izradio nekoliko stručnih publikacija, sa ciljem da prostornim planerima pomogne u pitanjima koja nisu bila regulisana zakonom ili se do tada nisu pojavljivala u praksi (Pespektive prostornog razvoja Republike Hrvatske, 2001; Prijedlog prijeko potrebnih mjera za unapređenje politike uređenja prostora, 2005; Kriteriji za planiranje turističkih predjela obalnoga područja mora, 2009; Kriteriji i smjernice za planiranje golfskih igrališta, 2010; Smjernice i kriteriji za arhitektonsku vrsnoću građenja, 2011.). Pored rada Savjeta, Vlada RH je 2012, na inicijativu Razreda arhitekata HKAIG9 i Udruženja hrvatskih arhitekata, donijela

8 Ovaj Savjet imenuje Vlada RH9 Hrvatska komora arhitekata i inženjera u graditeljstvu

Prednosti i nedostaci sistema planiranja u Republici Hrvatskoj

urbanih područja); tolerisanje nelegalne gradnje kroz Zakon o legalizaciji i izradu planova urbane sanacije; uniformni planski uslovi gradnje, koji zanemaruju specifičnosti prostora; učestala praksa izrade planova za djelove prostora koji ne predstavljaju funkcionalne cjeline; nedovoljan nivo informatičke pismenosti institucija i izrađivača planova; nedoraslost jedinica lokalne samouprave za sprovođenje regionalne i prostorne politike, kao posljedica nedostatka stručnih kapaciteta; nedovoljna integrisanost sektorskog zakona o zaštiti kulturnih dobara u sistem planiranja1; nedovoljno efikasna participacija javnosti u iz-radi planova; niske novčane naknade za izradu planova kao rezultat neadekvatnog načina izbora izrađivača (putem javne nabavke).2

1 Npr. uprkos preporukama EU i UN, ne izrađuju se strateške procjene uticaja planova na kulturnu baštinu i kulturne pejzaže.

2 Za izradu prvog dijela Izvještaja korišćen je video materijal sa okruglog stola i ppt prezentacija čiji je autor mr Marina Oreb.

U ključne prednosti sistema planiranja u Republici Hrvatskoj spadaju: jasna funkcionalna organi-zacija i hijerarhija sistema; usklađenost zakona koji uređuju oblast prostornog planiranja sa di-rektivama, konvencijama i poveljama Evropske unije; dobre mogućnosti za planiranje prostora na ispravan način; kvalitetni mehanizmi zaštite prirodnih vrijednosti (posebno za područje ekološke mreže) i pažljivo osmišljeno planiranje životne sredine; dostupnost i javnost stručnih podloga i značajnog broja drugih prostornih podataka, neophodnih za izradu planova; aktivna uloga i doprinos struke u poboljšanju uslova za bavljenje planiranjem. Među glavne nedostatke ubrajaju se: nedovol-jna horizontalna usklađenost zakona i njihove česte izmjene; nedorečenost i nejasnost po-jedinih zakonksih odredbi; nedovoljna pravna snaga planova (nemaju snagu podzakonksih akata); izostanak instrumenta komasacije kao neophodnog za kvalitetno planiranje (naročito


Arhitektonske politike RH 2013-2020, kao dio ukupne politike Države, kojim se iskazuje opšti interes za kvalitet sveukupnog prostora, a koje predstavljaju nacionalne smjernice za izvrsnost i kulturu građenja.

Postupak izrade i donošenja prostornih planovaInicijator izrade prostornih planova lokalnog nivoa može biti svako fizičko i pravno lice, a opravdanost zahtjeva ocjenjuju gradonačelnik / načelnik opštine i predstavničko tijelo jedinice lokalne samouprave. Odluku o izradi prostornog plana za nivo lokalne samouprave donosi predstavničko tijelo, za nivo županije županijska skupština, a za državni nivo Vlada. Prilikom izrade svakog plana, Ministarstvo zaštite okoliša daje mišljenje o potrebi izrade Strateške procjene uticaja plana na životnu sredinu. Odluku o izradi strateške procjene donose ministar, župan ili gradonačelnik / načelnik opštine, u zavisnosti od nivoa za koji se plan radi. Nosilac i koordinator izrade plana, takođe se određuje prema njegovom nivou: na državnom nivou to je Ministarstvo, a na nivou Županije i Lokalne samouprave Upravni odjeli za prostorno uređenje. Koordinacija izrade prostornog plana može se povjeriti i Zavodu, koji u tom slučaju ne može biti stručni izrađivač plana.Planovi se izrađuju u više varijantnih rješenja, a najoptimalnije od njih prosljeđuje se izrađivaču Strateške procjene, čija se stručna utemeljenost i kvalitet predloženih mjera zaštite ocjenjuju na sjednicama posebne komisije formirane za ocjenu SPUO. Na osnovu mišljenja komisije vrše se korekcije Strateške procjene, koje predstavljaju osnov za izradu Nacrta predloga Plana. Na ovaj način, osiguran je veoma dobar pristup zaštiti životne sredine, koji kroz proces paralelnog planiranja doprinosi kvalitetu konačnih planskih rješenja.Predlog plana utvrđuje Župan, gradonačelnik odnosno načelnik, a odluka o utvrđivanju predloga

i početku javne rasprave objavljuje se u službenom glasilu, mrežnim stranicama Ministarstva i dnevnoj štampi. Predlog plana i Starteška procjena se zajedno upućuju na Javnu raspravu. Nosilac izrade plana dužan je da, u zavisnosti od kompleksnosti rješenja, organizuje jedno ili više javnih izlaganja, tokom kojih, zajedno sa rukovodiocem izrade plana i strateške procjene, ali i drugim stručnjacima koji su učestvovali u njihovoj izradi, odgovara na pitanja zainteresovane javnosti. Nosilac izrade je dužan da izvještaj o javnoj raspravi u pisanoj formi dostavi na mišljenje javno pravnim tijelima. Nakon sprovedene javne rasprave, stručni izrađivač, u koordinaciji sa nosiocem izrade i stručnim izrađivačem Strateške procjene izrađuje Nacrt konačnog predloga prostornog plana, koji se zajedno sa izvještajem o javnoj raspravi upućuje Županu, odnosno gradonačelniku na utvrđivanje. Na konačno utvrđen predlog plana mora se pribaviti mišljenje Zavoda za prostorno uređenje županije u pogledu usklađenosti sa Prostornim planom županije.10 Mišljenje o strateškoj procjeni uticaja daje Ministarstvo zaštite okoliša.(U narednom broju biće prikazani sistemi planiranja prostora u Sloveniji i Austriji, sa osvrtom na ključne razlike u odnosu na sistem planiranja u Crnoj Gori)

MArch Aleksandar AŠANIN

10 Zavod ne može izdavati mišljenje u slučaju kada je on stručni izrađivač plana.

Povod za izbor teme bio je novi Zakon o planiranju prostora i izgradnji objekata koji je donio brojne promjene u sistemu planiranja prostora u Crnoj Gori, a čije je usvajanje naišlo na negativne kritike inženjerske struke, usmjerene kako na netransparentan način izrade, tako i na upitan kvalitet i neadekvatnost pojedinih zakonskih rješenja i planskih instrumenata


SVIJET U IZGRADNJISPOJEN MOST MORAČICA

Simbol autoputa Bar-Boljare, foto: YouTube

Spojen je most Moračica, najveći pojedinačni ob-jekat na prioritetnoj dionici autoputa Bar-Boljare. Most je visok 175 metara (od dna korita Morače do kolovoza 205 m), širok 23,4 metra i dug 960 metara. Nakon spajanja uslijediće završni radovi, poput hidroizolacije, odvoda, slivnika, ivičnih greda, priprema za montažu zaštitne ograde. Projektova-na maksimalna brzina biće 100 kilometara na čas.Radovi na autoputu se odvijaju predviđen-om dinamikom, što je potvrdio i nadzornik izgradnje autoputa Vanja Ivanović. On je govoreći o izgradnji petlje na Smokovcu kazao da se radovi izvode intezivno i da se rokovi poklapaju sa predviđenim terminom završetka prve dionice - kraj septembra 2020. godine.

Nakon spajanja slijede završni radovi, foto: YouTube

VIEW: WORLD IN CONSTRUCTION

New issue of Pogled journal brings information about current projects being implemented in Montenegro, the region and the world. The symbol of the future Montenegrin highway, the Moračica Bridge, the highest in the Balkans, the third in Europe and among the ten highest in the world, has recently been connected. The largest single structure of the Bar-Boljare highway is 175m high (205m from the bottom of the Morača riverbed to the roadway), 23.4m wide and 960m long. The completion of works on this structure will be in March 2020, as announced by the contractors. Also, the current topic in Montenegro is the construction of cable cars in order to valorize the tourist destinations. The construction of the cable car above Đalovića cave has begun, while the Italian company Leitner is interested in the construction of the cable car from Kotor to Njeguši.Soon, the Gvozd wind farm will be built as an extension of the Krnovo wind park. Future wind farms will be located on a very complex terrain, and according to Fichtner the final configuration will encompass 13 turbines.

POG

LED

“U velikoj mjeri su izvedeni radovi na dva nad-vožnjaka i jedan podvožnjak. Izgradnja mosta Morača, dužine 150 metara, intenzivno se odvija, svi šipovi u koritu Morače su odrađeni, što je dobro prije početka kišne sezone”, kazao je Ivanović, uz očekivanje da će sve biti završeno u roku.Od 16 tunela, odnosno 32, budući da imaju po dvije cijevi, samo na tunelu Mateševo nekoliko


segmenata betonske obloge nije završeno.“To je tunel na kraju dionice, a svi ostali su u završnoj fazi. Radi se na njihovom opremanju”, kazao je Ivanović.

Prioritetna dionica autoputa duga je 41 kilometar. U pitanju je ujedno i najzahtjevnija dionica, jer se autoput, sa 63 metra nadmorske visine kod Smokovca, penje na više od 1.100 metara.

SNAGA VJETROELEKTRANE “GVOZD”

Gvozd, foto: green-gvozd.com

Snaga buduće vjetroelektrane “Gvozd”, vrijednosti 58 miliona eura, iznosi 55 megavati, a prema pro-računima imaće 13 turbina. Buduća vjetroelektrana, kako prenosi list Elektroprivreda (EPCG), nalazi se na kompleksnom terenu i biće produžetak vjetroparka Krnovo, koji je već u pogonu. Ovaj teren ima dobre predispozicije za uspješan rad vjetroelektrane. Prema proračunu kuće “Fichtner”, konačna konfiguracija obuhvataće 13 vjetroturbina, piše list EPCG.Akcionari državne energetske kompanije podržali su na posljednjoj sjednici odluku o izgradnji vjetro-elektrane “Gvozd”. Izvršni rukovodilac Direkcije za razvoj i inženjering u EPCG Ivan Mrvaljević naveo je da je donošenju investicione odluke prethodila

Počeli radovi na elektro mreži U toku su i radovi na izgradnji elektro mreže vrijedni 40 miliona eura. Monteput je novac obezbijedio iz kredita Investiciono-razvojnog fonda, a posao, koji bi trebalo da bude završen u narednih godinu dana, dobile su domaće kompanije.“Posao je podijeljen u tri partije. Partija jedan je 110 kv trafostanica na Mrkama, sa pripadajućim dalekovodima od Podgorice do Mrka. Partija dva 110 kv trafostanica na Mateševu, kao i 26 trafostanica koje su raspoređene duž autoputa. Trafostanice i dalekovodi po završetku posla preći će u vlasništvo CEDIS-a i CGES-a, koji će preuzeti dio obaveza iz kredita. Nadzor na radovima obavljaće Monteput.

Putarina tri eura i trideset centiPutarinu na prvoj dionici autoputa mogli bi da plaćamo tri eura i 30 centi, najavljeno je iz Monteputa. Ta kompanija zadužena je za naplatu i održavanje autoputa, a konačnu odluku o visini putarine donijeće Vlada.Cijena putarine na autoputu definisana je evropskim standarima, objašnjavaju u Mon-teputu. Kreće se od osam do 12 centi po kilometru.“Računam da ćemo mi zbog ekonomske situ-acije ići na ovu nižu tarifu, a to se lako računa”, kazao je direktor Monteputa Junuz Mujević.Ukoliko se bude išlo na nižu tarifu, to bi značilo da će vožnja u jednom pravcu, odnosno kroz prvih četrdesetak kilometara autoputa, koštati tri eura i 30 centi.


izrada Studije potencijala vjetra i procjene ener-getske proizvodnje, kao i Studija tržišta i poslovnog modela vjetroelektrane “Gvozd”. Obje studije radila je njemačka kompanija “Fichtner”.Projekat u iznosu od 30 odsto biće finansiran iz sredstava EPCG, a 70 odsto iz kreditnog aranžma-na. Početak izgradnje vjetroparka “Gvozd” je na proljeće 2021, dok je puštanje u probni rad pred-viđeno za jesen 2022. godine.

EKSPLOATACIJA ENERGIJE VJETRA

Energija za cijeli svijet, foto: efikasnost.org

Gradnja kopnenih vjetroelektrana u Evropi mogla bi pokriti svjetske potrebe za energijom, pokazala je nova studija koju je objavio Svjetski ekonomski forum. Istraživači britanskog Univerziteta “Sus-sexa” i danskog Univerziteta u Aarhusu razvili su tehnike mapiranja ukupnih potencijala kopnenih vjetroelektrana širom Evrope. Istraživanje pokazuje da bi Evropa mogla proizvoditi 100 puta više en-ergije u odnosu na trenutnu proizvodnju kopnenih vjetroelektrana. Mapa koju su kreirali istraživači s dva univerziteta prikazuje kako zemlje istočne

Ponuđač za gradnju VE “Brajići” Konzorcijum njemačke kompanije “WPD AG” i preduzeća Vjetrolektrana “Budva” jedini je ponuđač za gradnju vjetroelektrane (VE) “Brajići”, saznaju “Vijesti”. Tendersku dokumentaciju za gradnju VE na državnom zemljištu u opštinama Budva i Bar otkupilo je pet kompanija, među kojima su konzorcijum koji se prijavio na tender zatvoren 11. okto-bra, dvije kompanije iz Finske i po jedna iz Belgije i Kine. Prema informacijama “Vijesti”, njemačko-crnogorski konzorcijum je ponudio investiciju od 100 miliona eura za gradnju VE snage 100,8 megavata (MW), a za zakup 220.770 kvadratnih metara državnog zemljišta nude 2,5 eura po kvadratu (godišnje skoro 552 hiljade). Tenderom je tražena minimal-na cijena godišnjeg zakupa od pet centi po kvadratu. Vlada državno zemljište izdaje na 30 godina. Očekuje se podatak o planiranoj proizvodnji električne energije. Ponudom je predviđeno i učešće domaćih kompanija sa 21,6 miliona eura.

Istraživanje pokazuje da je 46% evropskog kopna pogodno za izgradnju vjetroturbina nakon izuzimanja urbanih sredina, vojnih postrojenja i drugih područja nepogodnih za eksploataciju vjetra


EKSPLOATACIJA ENERGIJE VJETRA

Energija za cijeli svijet, foto: efikasnost.org

Gradnja kopnenih vjetroelektrana u Evropi mogla bi pokriti svjetske potrebe za energijom, pokazala je nova studija koju je objavio Svjetski ekonomski forum. Istraživači britanskog Univerziteta “Sus-sexa” i danskog Univerziteta u Aarhusu razvili su tehnike mapiranja ukupnih potencijala kopnenih vjetroelektrana širom Evrope. Istraživanje pokazuje da bi Evropa mogla proizvoditi 100 puta više en-ergije u odnosu na trenutnu proizvodnju kopnenih vjetroelektrana. Mapa koju su kreirali istraživači s dva univerziteta prikazuje kako zemlje istočne

Evrope nude najveći potencijal za eksploataciju energije vjetra.Bosna i Hercegovina i Makedonija u grupi su ze-malja s najvećim potencijalom za eksploataciju energije vjetra. U tim zemljama vjetropotencijal je procijenjen na više od 6,2 MW po kvadratnom kilometru.Srbija, Albanija, Kosovo i Crna Gora iz vjetroelek-trana bi mogli proizvesti između 4,5 i 6,2 MW po kvadratnom kilometru. Hrvatska i Slovenija svrs-tane su u grupu zemalja koje mogu proizvesti od 1,2 do 1,9 MW električne energije iz vjetroelektrana po kvadratnom kilometru.Istraživanje pokazuje da je 46% evropskog ko-pna pogodno za izgradnju vjetroturbina nakon izuzimanja urbanih sredina, vojnih postrojenja i drugih područja nepogodnih za eksploataciju vjetra. Ako bi taj potencijal bio potpuno iskorišten, Evropa bi mogla pokriti potrebe cijelog svijeta za energijom, i to do 2050.

Otvoren najveći vjetropark na Balkanu

"Čibuk I" u Mramorku, foto: balkangreenenergynews.com

Vjetropark “Čibuk 1”, najveći na Balkanu, koji je koštao 300 miliona eura, otvoren je nedavno u Mramorku,

kraj Kovina, a moći će da snabdjeva strujom 113.000 domaćinstava.Postavljeno je 57 turbina instalisane snage od 158 megavata, čija je izgradnja završena aprila ove godine, kada je počela proizvodnja struje.Tu investiciju kompanije “Masdar” iz Abu Dabija po-držale su Međunarodna finansijska korporacija (IFC) - članica grupacije Svjetske banke, i Evropska banka za obnovu i razvoj kreditima u ukupnom iznosu od 215 miliona eura.Računa se da se proizvodnjom struje generatorima na vjetar u Vjetroparku “Čibuk 1” godišnje postiže sman-jenje emisije ugljen-dioksida za 370.000 tona koliko bi nastalo ako bi se struja proizvodila u termoelektrani.Kompanija “Masdar” je globalni lider obnovljivih izvora energije i održivog urbanog razvoja, a “Čibuk 1” je njen četvrti vjetropark u Evropi.

ŽIČARA OD KOTORA DO NJEGUŠA

Lajtner i Marković, foto: kodex.me

Italijanska kompanija “Lajtner”, spremna je da uđe u projekat gradnje žičare sa gondolom od Kotora


Žičara prema Đalovića pećini

Prikaz žičare prema Đalovića pećini: fosmedia.me

Početkom izgradnje žičare iznad Đalovića klisure, Uprava javnih radova napravila je još jedan krupan korak u realizaciji projekta turističke valorizacije Đalovića pećine kod Bijelog Polja. Kako ističu, riječ je o jednoj od nekoliko građevinskih faza, koje će prirodne ljepote najveće i najduže pećine u Crnoj Gori učiniti pristupačnim za posjetioce. Procijenjena vrijednost kompletne investicije je 18 miliona eura, obezbijeđenih kapitalnim budžetom Vlade Crne Gore.

do Njeguša i to tako što bi gradnju vrijednu, prema prvim procjenama, oko 20 miliona eura, sami finansirali. To je saopšteno iz Vlade, nakon sastanka premijera Duška Markovića sa predstavnicima italijanske kompanije “Lajt-ner”, jednog od vodećih svjetskih proizvođača žičara, uspinjača, vazdušnih tramvaja i ski liftova, koja realizuje projekat žičare na Cmiljači i relaciji Manastir Podvrh - Đalovića pećina.Premijer je izrazio zadovoljstvo dosadašnjim poslovanjem kompanije “La-jtner” u našoj zemlji ocijenivši da se obje žičare kao strateški projekti koje finansira Vlada, a gradi “Lajtner” uspješno realizuju zahvaljujući ozbiljnosti i posvećenosti matične kompanije, ali i izboru kvalitetnog lokalnog partnera.“Za Vladu, koja izdvaja veliki novac iz kapitalnog budžeta za strateške razvojne projekte, važno je da imamo kredibilne partnere poput ‘Lajtnera’ koje donose i novi kvalitet i znanje. Uspješan početak realizacije prethodna dva projekta preporučuje vas i za ovaj. Zato me obradovala vaša zaint-eresovanost za projekat žičare Kotor - Njeguši koju biste gradili po principu koncesije ili javno-privatnog partnerstva”, izjavio je premijer Marković.Direktor prodaje i član Odbora direktora kompanije “Lajtner” Martin Lajtner predstavio je predsjedniku Vlade idejni projekat žičare rekavši da planiraju gradnju Pininfarinijevih kabina nalik onima koje su nedavno izgradili na Cermatu u Švajcarskoj preko glečera do Materhorna.“Na sastanku je ocijenjeno da projekat ima turističku, ali i ekološku i kul-turnu dimenziju jer obogaćuje turističku ponudu naše zemlje, poboljšava turističku poziciju Cetinja i Nacionalnog parka ‘Lovćen’, ali i stvara pret-postavke za smanjenje obima saobraćaja putem od Kotora do Njeguša”, saopšteno je iz Vlade.

Kabina na Cermatu u Švajcarskoj preko glečera do Materhorna, foto: vijesti.me


Žičara prema Đalovića pećini

Prikaz žičare prema Đalovića pećini: fosmedia.me

Početkom izgradnje žičare iznad Đalovića klisure, Uprava javnih radova napravila je još jedan krupan korak u realizaciji projekta turističke valorizacije Đalovića pećine kod Bijelog Polja. Kako ističu, riječ je o jednoj od nekoliko građevinskih faza, koje će prirodne ljepote najveće i najduže pećine u Crnoj Gori učiniti pristupačnim za posjetioce. Procijenjena vrijednost kompletne investicije je 18 miliona eura, obezbijeđenih kapitalnim budžetom Vlade Crne Gore.

Radovi na izgradnji žičare: investitor.me

“Radnici preduzeća ‘Novi Volvoks’, sa kojim je Uprava ugovorila izradu tehničke dokumentacije i izvođenje radova, a izlivene su i prve betonske stope za noseće stubove i početnu stanicu. Vri-jednost montaže i stavljanja u funkciju oko 1,7 kilometra duge žičare je blizu 3,9 miliona eura. Planirane su dvije gondole sa po osam mjesta za turiste, kapaciteta 75 osoba na sat, pomoću kojih će vožnja do servisnog objekta na ulazu u pećinu trajati šest minuta. Imajući u vidu prirodni ambi-jent, nema sumnje da će ovakav prolazak preko Đalovića klisure za posjetioce predstavljati poseban doživljaj”, objašnjavaju iz Uprave za javne radove.Dinamika radova zavisiće od vremenskih prilika, ali i od savladavanja građevinskih izazova, s obzirom na činjenicu da se dio nosećih stubova žičare nalazi na prilično nepristupačnim planinskim lokacijama.Na području od naselja Bistrice do manastira Pod-vrh, gdje će se nalaziti parking i početna stanica žičare, u toku je izgradnja pristupne saobraćajnice, u vrijednosti od oko 4,2 miliona eura. Izrada Glavnog projekta za opremanje pećine i servisni objekat je takođe u toku, a odmah po dostavljanju mišljenja revidenta Uprava javnih radova će objaviti tender za izbor izvođača radova.Đalovića pećina duga je oko 18 kilometara, do sada je istraženo oko 12 kilometara, a sastoji se od većeg broja kanala, hodnika, dvorana i jezera.


BALKANSKO ARHITEKTONSKO BIJENALE

Plakat manifestacije

Balkansko Arhitektonsko Bijenale (BAB), četvrto po redu, biće održano u Bioskopu Balkan u Beo-gradu, u periodu od 14. do 21. novembra 2019. godine. Tema ovogodišnjeg Bijenala je Dekodiranje Balkana. BAB je međunarodni stručni događaj koji obuhvata: stručnu izložbu, naučnu konferenciju i prateće događaje.

Novaković i Radović Jelovac

Crnogorske arhitekte Nikola Novaković i dr Sonja Radović Jelovac biće predsjednici žirija IV Bal-kanskog Arhitektonskog Bijenala. CIlj manifestacije je da se prikaže i preispita polje kritičkog region-alizma na području Balkana, kao i da se uspostavi internacionalni dijalog unutar projektantskih praksi. Osim glavne izložbe, na kojoj će biti izloženo preko 130 radova u više kategorija (urbani dizajn, arhitektura, dizajn enterijera i dizajn namještaja), u Bioskopu Balkan odigraće se i prateći program Bijenala. Centralni događaj pratećeg programa je panel-diskusija Nova konkorda - Akteri prom-jena, koja će okupiti 12 eminentnih stručnjaka iz izlagačkih disciplina.Ideja panela je prikaz autorskih ostvarenja ali i razmatranje pitanja, problematika i razvoja arhitek-ture i dizajna u narednim godinama ekonomskog prosperiteta. Stručni žiri na čelu sa dr Sonjom Radović Jelovac dodijeliće nagrade u tri kategorije: urbani dizajn, arhitektura, konkursi i nerealizovani projekti. Članovi žirija za arhitektonsku izložbu biće još i dr Ebru Erdönmez (Turska), dr Ileana Tureanu (Rumunija), dr Haris Piplaš (Bosna i Hercegovina), dr Alen Žunić (Hrvatska), dr Vladimir Anđelković (Srbija), Saša Begović (Hrvatska), Goran Vojvodić (Srbija) i Relja Ivanić (Srbija).


Stručni žiri na čelu sa Nikolom Novakovićem dodi-jeliće nagrade u dvije kategorije: dizajn enterijera i dizajn namještaja. Članovi žirija za dizajnersku izložbu biće još i Ksenija Đorđević (Srbija), Nika Županc (Slovenija), Nataša Perković (Bosna i Hercegovina) i Regular Studio (Hrvatska).

“SYNTHESISU” NAGRADE NA FESTIVALIMA BIG SEE PLATFORME

Studio “Synthesis architecture & design”, na čelu sa dr Sonjom Radović Jelovac, nagrađen je sa dvije nagrade na festivalima u okviru BIG SEE plaforme za kreativnu ekonomiju jugoistočne Evrope u Ljubljani, Slovenija.Studio je BIG SEE WOOD nagradu dobio za projekat Uslužno- servisnih objekata u okviru planinskog centra Kolašin 1600 u okviru WOOD ICON festivala, a BIG SEE INTERIOR DESIGN nagradu za projekat Adaptacije bivše upravne zgrade fabrike obuće “Košuta” (Cetinje) za potrebe smještaja Biznis inkubatora i Inovativnog centra u okviru BIG ARCHITECTURE festivala.

Adaptacija upravne zgrade fabrike “Košuta” foto: bigsee.eu

Dizajn jednostavnih linija, foto: bigsee.eu

Adaptacija bivše upravne zgrade fabrike obuće “Košuta” na Cetinju za potrebe smještaja Biznis


inkubatora i inovativnog centra obuhvata površinu od 1453 m2. Koncept industrijskog dizajna jednostavnih linija sa veoma pažljivo odabranom materijalizacijom je osnovni motiv intervencije.

Objekat u okviru planinskog centra Kolašin 1600, foto: bigsee.eu

Uslužno-servisni objekti u okviru planinskog centra Kolašin 1600 pred-stavljaju generator budućeg razvoja Ski centra Kolašin 1600. Objekat zauzima površinu od 1640 m2 i razvio se kroz tri etaže. Dispozicija objekta na lokaciji uslovljena je nivelacijom i stanjem na terenu, pa je polazna tačka za projektovanje bila “stopiti” objekat sa okolinom.Studio “Synthesis” se pored arhitektonsko-urbanističkog projekto-vanja bavi primijenjenim istraživanjem u dijelu integracija disciplina (dizajn, arhitektura, urbana ekologija, sociologija, pejzažna arhitektura i biologija), kroz zajednički pristup, a poznati su i po ranije osvojenim prestižnim nagradama na brojni međunarodnim događajima.

SISTEMI UPOZORENJA IZ SVEMIRA

Istraživači iz NASA “Jet Propulsion Laboratory” (JPL) i sa “University of Bath” razvili su satelitski sistem ranog upozoravanja koji detektuje vrlo mala pomjeranja na mostovima i upozoravaju u slučaju da se most može urušiti. Kombinujući podatke satelita nove generacije sa

sofisticiranim algoritmom, sistem za praćenje mogle bi da koriste države ili izvođači radova u cilju sprečavanja iznenadnog rušenja velikih in-frastrukturnih objekata tj. kao sistem upozorenja.

Most Morandi pokazivao znake deformacije: thetimes.co.uk

Tim ovih istraživača provjerio je satelitske snimke mosta Morandi u Đenovi u Italiji za posljednjih 15 godina i utvrđeno da je most pokazivao znake deformacije u mjesecima koji su prethodili tra-gediji. Most se srušio prošle godine i usmrtio 43 osobe. Dr Đorđa Đardina, profesoricana Odsjeku za arhitekturu i građevinarstvo na “University of Bath” izjavila je da je o stanju mosta izvještavano i ranije, ali da se tek sada nakon provjeravanja satelitskih snimaka po prvi put može vidjeti de-formacija koja je prethodila urušavanju. Dodala je da je dokazano da se ovaj alat može koristiti u kombinaciji sa različitim podacima sa satelita kroz matematički model, za otkrivanje ranih znakova urušavanja ili deformacije.


sofisticiranim algoritmom, sistem za praćenje mogle bi da koriste države ili izvođači radova u cilju sprečavanja iznenadnog rušenja velikih in-frastrukturnih objekata tj. kao sistem upozorenja.

Most Morandi pokazivao znake deformacije: thetimes.co.uk

Tim ovih istraživača provjerio je satelitske snimke mosta Morandi u Đenovi u Italiji za posljednjih 15 godina i utvrđeno da je most pokazivao znake deformacije u mjesecima koji su prethodili tra-gediji. Most se srušio prošle godine i usmrtio 43 osobe. Dr Đorđa Đardina, profesoricana Odsjeku za arhitekturu i građevinarstvo na “University of Bath” izjavila je da je o stanju mosta izvještavano i ranije, ali da se tek sada nakon provjeravanja satelitskih snimaka po prvi put može vidjeti de-formacija koja je prethodila urušavanju. Dodala je da je dokazano da se ovaj alat može koristiti u kombinaciji sa različitim podacima sa satelita kroz matematički model, za otkrivanje ranih znakova urušavanja ili deformacije.

NASA Jet Propulsion Laboratory, foto: nasa.gov

Dok trenutne tehnike koje se koriste za nadgle-danje konstrukcija mogu otkriti znakove kretanja u mostu ili zgradi, one se fokusiraju samo na određene tačke na kojima su postavljeni senzori. Nova tehnika se može koristiti za nadgledanje cjelokupne građevine u stvarnom vremenu.Vodeći autor iz JPL dr Pjetro Mililo rekao je da tehnika omogućava naučnicima da izmjere uticaj promjene deformacije tla na jedan infrastrukturni objekat, učestalost i tačnost mjerenja nisu upitni. Dodao je da ona može pomoći u određivanju stanja mostova i drugih infrastrukturnih objekata. Tehnika je razvijena zahvaljujući napretku satelitske tehnologije, posebno kombinovanim korišćen-jem konstelacije COSMO-SkyMed italijanske svemirske agencije (ASI) i satelita Sentinel-1a i 1b Evropske svemirske agencije (ESA), koji su omogućili prikupljanje što tačnijih i preciznijih podataka. Precizni podaci koje prikupi radar sa sintetičkom aparaturom (SAR), kada se saberu sa više satelita usmjerenih pod različitim uglovima, mogu se koristiti za izradu 3D slike zgrade, mosta ili gradske ulice.Postoji potencijal da se ovo kontinuirano prim-


jenjuje na velikim konstrukcijama. Alati za to su jeftini u poređenju sa tradicionalnim i nadgledanja mogu biti opsežnija. Obično je potrebno da se senzori ugrade na određene tačke unutar objekta, dok se kod ove metode može nadgledati mnogo toga odjednom. Tehnika se može koristiti i za na-dgledanje kretanja konstrukcija kada se izvode i podzemni radovi, poput bušenja u tunelima.

ARHITEKTURA SPAJA RELIGIJE

Čudesan projekat u Persijskom zalivu, foto: adsttc.com

U Persijskom zalivu, na ostrvu Sadijat, gradiće se džamija, sinagoga i crkva, a sve to u okviru novog turističkog centra Abu Dabija.Ostrvo Sadajit predstavlja novi turističko-kultur-ni projekat Ujedinjenih Arapskih Emirata koji je trenutno u fazi izgradnje i do 2020. godine, kada se planira završetak radova, trebalo bi postane zajednica raznovrsnih komercijalnih, stambenih ali i vjerskih objekta. Ostrvo, udaljeno pet minuta vožnje od centra Abu Dabija, sat vremena od

Dubaija i na 20 minuta vožnje od međunarodnog aerodroma, postaće novi kulturni centar Persijskog zaliva.Projekat ima za cilj stvaranje platforme za us-postavljanje dijaloga, razumijevanja i suživota između tri religije a iza njega stoji arhitektonski biro “Adjaye Associates”.

Stvaranje platforme za uspostavljanje dijaloga, foto: adsttc.com

“Ovaj prostor će biti otvoren za cio svijet u nadi da će kroz ove objekte narodi svih vjera i širom svijeta moći da uče i učestvuju u misiji mirnog suživota za generacije koje dolaze”, izjavio je slavni arhitekta Dejvid Ađaje iz biroa “Adjaye Associates”.Naručen od strane komisije Ljudskog bratstva, ovaj projekat ima za cilj otjelotvorenje odnosa između hrišćanske, islamske i jevrejske vjere, kao i stvaranje platforme za uspostavljanje dijaloga, razumijevanja i suživota između ovih religija. Pro-


jekat čine tri vjerska objekta u kojima će posjetioci moći da se mole ali da posmatraju i dožive raz-novrsne rituale. Čista geometrija kroz tri kubične forme ujedinjuje prostore, a opet svaki od njih ima suptilno istaknutu raznolikost kroz dizajn fasade.“Vrt sam vidio kao snažnu metaforu, bezbjedan prostor gdje se zajednica, povezanost i ljudskost kombinuju u jedno. Ovaj prostor postoji između tri odaje, odnosno tri vjere”, približava projekat arhitekta Ađaje.

STIRLING ZA 2019. GODINU

Nagrađeni projekat, foto: domusweb.it

RIBA Stirling nagrada za 2019. godinu, najveće priznanje za britansku arhitekturu, dodijeljena je za idejno rješenje socijalnih stanova u ulici Goldsmit, koje su dizajnirali Dejvid Mihail, Anali Ričis i Kejti Hauli.Projekat čini gotovo 100 visoko energetski efikasnih domova. Redove dvospratnih kuća krase trosobni stanovi, svaki sa sopstvenim ulaznim

vratima, prostranim dijelom za kolica, bicikle kao i balkonom. Dvorišta sa zadnje strane prilagođena su djeci, dok je parking pomjeren na sami kraj Goldsmit ulice. Stanovanje ispunjava rigorozne “Passivhaus standard” što podrazumijeva da su godišnjii troškovi za električnu energiju niži za 70% od onih za prosječna domaćinstva.

Energetski efikasni domovi, foto: domusweb.it

Žiri RIBA Stirlingove nagrade za 2019, kojim je predsjedavala Džulija Barfild, ocijenio je da je Gold-smit ulica (Goldsmith Street) skromno remek-djelo.“Visokokvalitetna arhitektura u svom najčistijem, ekološkom i društveno osviješćenom obliku. Iza suzdržanih pastelnih fasada nalaze se bespre-korno osmišljeni, visoko održivi domovi”, stoji u obrazloženju žirija.

Izvori

građevinarstvo.rs vijesti.me portalanalitika.me pogledaj.to bankar.me archdaily.comtportal.hr gradnja.rs standard.co.m


ENERGETSKA TRANZICIJA

MODERNIZACIJA HE “PERUĆICA”

ENERGY TRANSITION

MODERNIZATION OF HPP “PERUĆICA”The Montenegrin Electric Enterprise (EPCG) has signed a contract with the German Development Bank, KfW, for the project of reconstruction and modernization of the hydro power plant (HPP) “Perućica”. The contract is worth 33 million euros.“The reconstruction and modernization of existing facilities will enable stable operation and extend the service life of power plants, and the introduction of advanced technology and modern management information systems will ensure their automation as a whole and create the possibility of providing system and ancillary services to the electric power system of Montenegro and the regional market “, said Igor Noveljić, Executive Director of EPCG upon signing the contract.

Elektroprivreda Crne Gore (EPCG) potpisala je ugovor sa Njemačkom razvojnom bankom, KfW, za projekat rekonstrukcije i modern-

izacije hidroelektrane (HE) “Perućica”. Ugovor je vrijedan 33 miliona eura.

Rekonstrukcija HE “Perućica”, foto: Svetlana Manadić

“Rekonstrukcijom i modernizacijom postojećih objekata omogućićemo stabilan rad i produženje radnog vijeka elektrana, a uvođenjem naprednih tehnologija i savremenih informacionih sistema upravljanja obezbijediće se njihova automatizacija u cjelini i stvoriti mogućnosti pružanja sistemskih i

pomoćnih usluga kako za elektro energetski sistem Crne Gore tako i na regionalnom tržištu“, kazao je prilikom potpisivanja ugovora izvršni direktor EPCG, Igor Noveljić.

Igor Noveljić, izvršni direktor EPCG, foto: balkangreenenergynews.com

Prema njegovim riječima kreditni aranžman sa KfW bankom je najpovoljniji koji je EPCG potpisala.


Rođendan najstarijeg proizvodnog objekta u Crnoj Gori

“Perućica” slavi 60. godina, foto: Svetlana Mandić

Naredne godine HE Perućica, najstariji veliki proizvodni objekat u Crnoj Gori, slavi 60 godina.“Posebno me raduje što će nam ovaj povoljni kreditni aranžman sa Njemačkom razvojnom bankom omogućiti i preduslove za ugradnju osmog agregata u hidroelektranu Perućica. Za 60 godina možda je čekala baš ovu generaciju i menadžmenta i inženjera da konačno dobije taj osmi agregat”, kazala je ministarka ekonomije, Dragica Sekulić.

Dragica Sekulić, ministarka ekonomije, foto: Svetlana Mandić

Kako je kazala rekonstrukcijom HE Perućica dobiće se elektrana koja će biti pouzdana i koja će proizvoditi sigurnu energiju, kako za domaće tržište, tako i za izvoz, a biće joj produžen i vijek trajanja.“Ono što je možda i najvažnije kroz ovakve inves-ticije je da povećavamo proizvodnju, pouzdanost, a da ne radimo nikakve dodatne zahvate na život-noj sredini. To je ljepota starih hidroelektrana koje su biseri i ponos kompletnog elektroenergetskog sistema ne samo Crne Gore nego i regiona, jer od hidroelektrana ‘Perućica’ i ‘Piva’ ne može da se zastide ni Crna Gora, ni jedan crnogorski inženjer, a ni preduzeće. Čast mi je što sam u generaciji koja će vidjeti rekonstrukciju i modernizaciju hidroelektrane i što ću učestvovati u tome. Na-damo se ugradnji tog osmog agregata koji će povećati proizvodnju za 60 megavati. To je za jedan cijeli proizvodni novi objekat, bez ikakvih dodatnih uticaja na živitnu sredinu”, zaključila je ministarka ekonomije.

Rekonstrukcijom HE "Perućica" dobiće se elektrana koja će biti pouzdana i koja će proizvoditi sigurnu energiju, kako za domaće tržište, tako i za izvoz, a biće joj produžen i vijek trajanja


Fiksna kamatna stopa je 0,15 odsto, dok se vari-jabilni dio, koji zavisi od kursa eura, obračunava polugodišnje i u posljednje četiri godine iznosio je oko nule.Potpisivanjem ugovora, kazao je Noveljić, stvaraju se uslovi za pravljenje tehničke i tenderske doku-mentacije za osmi agregat. “Mislim da će svakako doprinijeti boljoj efikasnosti rada svih mašina, a to je upravljanje elektranom, informacione tehnologije, građevinski radovi koji se tiču sistema kanala, hidro-mašinska oprema, zatvaračnica i sve što prati ovaj složeni objekat kakav je HE ‘Perućica’”, istakao je Noveljić.

Potpisivanje ugovora, foto: Svetlana Mandić

Glavni projekt menadžer KfW-a, Bodo Schmuelling, istakao je uspješnu saradnju sa Elektroprivredom i dodao da novi ugovor predstavlja još jedno poglavlje uspješne priče koja se tiče obnovljivih izvora energije i smanjenja emisije štetnih gasova.“Ovaj ugovor je dio novog KfW programa ‘Ozelen-javanje javne infrastrukture za Crnu Goru’ za

koji smo obezbijedili 80 miliona eura povoljnih, subvencionisanih zajmova. Ovaj projekat i njego-va vrijednost istovremeno je i njegova potvrda posvećenja Njemačke i KfW banke nečemu što se zove energetska tranzicija, odnosno prelazak sa konvencionalnih izvora energije na obnovljive i energetsku efikasnost, kako bi na kraju u punom smislu postali ekološki“, istakao je glavni projekt menadžer.

HE “Perućica”, foto: Svetlana Mandić

Rekonstrukcijom i modernizacijom postojećih objekata omogućiće se stabilan rad i produženje radnog vijeka elektrana, a uvođenjem naprednih tehnologija i savremenih informacionih sistema upravljanja obezbijediće se njihova automatizacija u cjelini i stvoriti mogućnosti pružanja sistemskih i pomoćnih usluga kako za elektro energetski sistem Crne Gore tako i na regionalnom tržištu


Druga faza rekonstrukcije i modernizacije HE “Pe-rućica” obuhvata rekonstrukciju i modernizaciju hidromašinske i elektro opreme agregata A5, A6 i A7, hidromehaničke opreme zatvaračnica, opreme za hidrološko-hidraulička mjerenja, ugradnju in-tegralnog informacionog sistema na nivou elek-trane, rekonstrukciju i modernizaciju građevinskih objekata sistema - sanaciju i nadvišenje kanala Opačica i rekonstrukciju kanala Moštanica.Direktor direkcije za razvoj u EPCG, Ivan Mrvalje-vić, kazao je da će tender za građevinski dio biti objavljen uskoro dok se početak radova očekuje na proljeće. Predviđeno je da tender za cjelokupan elektro-mašinski dio bude raspisan početkom naredne godine, a početak radova planiran je za jesen 2020. godine. “Dio sredstava u iznosu od oko 700.000 eura iz ovog kreditnog aranžmana kredita KfW biće opredijeljen za izradu projektne i tenderske doku-mentacije za izbor isporučioca opreme i izvođača radova za agregat A8 nominalne snage od 58,5MW, čijom ugradnjom će se uvećati instalisana snaga elektrane sa 307 MW na 365,5 MW. Vrijednost ovog projekta je procijenjena na oko 23 miliona eura”, kazao je Mrvaljević.

Svetlana MANDIĆ

Druga faza rekonstrukcije i modernizacije HE “Perućica” obuhvata rekonstrukciju i modernizaciju hidromašinske i elektro opreme agregata A5, A6 i A7, hidromehaničke opreme zatvaračnica, opreme za hidrološko-hidraulička mjerenja, ugradnju integralnog informacionog sistema na nivou elektrane, rekonstrukciju i modernizaciju građevinskih objekata sistema

USKORO OBNOVLJENA HE “PIVA”Izvršni direktor Elektroprivrede je podsjetio da su prošle godine započeli veliki petogodišnji ciklus investicija čija je implementacija u toku. “Prije nekih godinu dana smo isto ovako pot-pisivali u HE ‘Piva’ i taj ugovor je iznosio oko 10,5 miliona eura. Mogu sa zadovoljstvom reći da su radovi tamo već uveliko u toku i da ćemo vrlo brzo imati rekonstruisanu i unaprijeđenu elektranu koja će, pored toga što će poboljšati efikasnost rada i njen vijek, pružati dodatne usluge sekundarne i tercijalne regulacije, koje će omogućiti i dodatni prihod za kompaniju“, istakao je Noveljić. U termo kompleksu u Pljevljima pri kraju je tender za ekološku rekonstrukciju, a potpisiv-anje ugovora, vrijednog oko 45 miliona eura se očekuje početkom naredne godine. “Na deponiji pepela i šljake, koja je bila jedna od crnih ekoloških tačaka, u toku su radovi u vrijednosti 20 miliona eura, tako da očekujemo da ćemo u narednih par godina obezbijediti višu efikasnost elektrane i da ćemo u pot-punosti eliminisati negativne efekte po životnu sredinu. U saradnji sa Vladom i Opštinom Pljevlja izdvojili smo značajna sredstva za toplifikaciju Pljevalja, a to je projekat koji se dugo čeka“, kazao je izvršni direktor EPCG.Opredjeljenja kompanije su, prema riječima Noveljića, prema obnovljivim izvorima energije a planiarana je izgradnja solarne elektrane u Ulcinju, oko 250 MW, i vjetro elektrane od 50 MW, što će, sa ugradnjom osmog agregata u HE "Perućica" predstavljati značajnu novu količinu proizvedene energije.


Energetski efikasan dom, ilustracija: vox-cdn.com

“Energetski efikasan dom” je projekat koji domaćin-stvima u Crnoj Gori, preko beskamatnih kredita, nudi mogućnost da ostvare ekonomske i ener-

getske uštede korišćenjem sistema grijanja na biomasu i finansiranjem radova za unapređenje energetskih karakteristika omotača objekta. Pored toga, cilj programa je i smanjenje troškova grijanja, ostvarivanje značajnog smanjenja emisija CO2 u sektoru domaćinstva, razvoj tržišta sistema za grijanje na biomasu u Crnoj Gori... Ministarstvo ekonomije planira realizaciju nove faze projekta 2020. godine, a ovogodišnja je okončana uz, saopštili su iz resora Vlade, veliko interesovanje građana. “Energetski efikasan dom” je nastavak programa “Energy Wood”, koji je Ministarstvo ekonomije kroz tri faze real-izovalo od 2013. godine, i u okviru kojeg je ugrađeno oko 1.010 sistema za grijanje na pelet i briket širom Crne Gore. “Ovaj projekat građanima daje jedinstvenu priliku da, uz minimalne novčane izdatke na mjesečnom nivou, pod povoljnim uslovima primijene mjere energetske efikasnosti u svom domaćinstvu. Građani mogu na ličnom primjeru da osjete da se investicija u mjere energetske efikasnosti može vraćati iz ostvarenih ušteda. Na osnovu dosadašnjeg iskustva u sprovođenju programa, za prosječan kredit u

iznosu od 4.000 eura, na period od šest godina, mjesečna rata iznosi oko 55 eura, što građani u značajnom dijelu mogu da vrate iz ostvarenih ušteda”, objasnili su iz Mini-starstva ekonomije za Pogled. Za realizaciju programa, Ministarstvo ekonomije je u 2019. godini opredijelilo 100.000 eura, a građani su bili u prilici da podignu beskamatni kredit u iznosu do 10.000 eura, sa maksimalnim periodom otplate do šest godina. “I u okviru tog iznosa da se opredijele za jednu ili više mjera energetske efikasnosti raspoloživih u okviru pro-grama: isporuka i ugradnja sistema za grijanje na moderne oblike biomase, isporuka i ugradnja termoizolacije na fasadi stambenog objekta, isporuka i ugradnja energetski efikasne fasadne stolarije”, precizirali su iz resora Vlade nadležnog za energetiku. Sprovođenje ovogodišnje faze projekta krenulo je poč-etkom avgusta. Program je realizovan tako da klijent

ENERGETSKI EFIKASAN DOM

USKORO NOVA FAZA PROJEKTA

ENERGY EFFICIENT HOME

A NEW PHASE OF THE PROJECT SOON“Energy Efficient Home” is a project that offers the opportunity to the households in Montenegro to make economic and energy savings by using a biomass heating system and financing works to improve the energy performance of the building envelope, through interest-free loans. In addition, the program also aims at reducing heating costs, achieving a significant reduction in CO2 emissions in the household sector, developing the market for biomass heating systems in Montenegro, etc.The Ministry of Economy is planning the implementation of a new phase of project in 2020, while this year was completed with a strong interest of citizens, said the Government.“Energy efficient home” is a continuation of the “Energy Wood” program implemented by the Ministry of Economy through three phases since 2013, within which approximately 1,010 pellet and briquette heating systems were installed throughout Montenegro.

Građani mogu na ličnom primjeru da osjete da se investicija u mjere energetske efikasnosti može vraćati iz ostvarenih ušteda


Ministarstvu ekonomije dostavlja neophodnu dokumentaciju za učešće: profakturu sa predmjerom i predračunom radova, dokaz o vlasništvu nad objektom i dokaz da je objekat legalan ili da se nalazi u procesu legalizacije odnosno da je odobrena gradnja. Nakon provjere dokumentacije, Ministarstvo klijentu izdaje potvrdu da je kvalifikovan, a koju on dostavlja odabranoj banci zajedno sa predračunom radova i neophodnom kredit-nom dokumentacijom u skladu sa poslovnom politikom banke. “Ukoliko je dostavljena dokumentacija kompletna, i klijent ispunjava kreditne uslove, banka odobrava kredit, nakon čega kvalifikovani distributer/instalater, odnosno izvođač počinje realizaciju radova. Po dobijanju potvrde od Ministarstva ekonomije da su radovi na objektu završeni, banka odobreni

iznos kredita transferiše na račun distributera/instalatera i izvođača radova. Ministarstvo ekonomije prenosi sredstva za subvenciju kamatne stope i troškova obrade kredita banci. Klijent banci otplaćuje beskamatni kredit u jednakim mjesečnim ratama”, precizirali su proceduru u Ministarstvu.U okviru programa “Energetski efikasan dom”, Ministarstvo je sprovelo tendersku proceduru izbora distributera/instalatera i izvođača radova na primjeni mjera energetske efikasnosti u domaćinstvima. Kompanije koje su ispunile sve uslove tražene javnim pozivom su stekle status kvalifikovanog izvođača radova u okviru programa, nakon čega je uslijedilo potpisiv-anje Sporazuma o saradnji između Ministarstva ekonomije i izvođača radova, sa definisanim obavezama ugovornih strana.Iz Ministarstva su poručili da, prepoznajući značaj potencijala koje država ima u smislu unapređenja energetske efikasno-sti i korišćenja energije iz obnovljivih izvora, realizuju više projekata u okviru kojih je ostvarena uspješna saradnja sa crnogorskim kompanijama.“Iznos od 100.000 eura koji je namijenjen za subvenciju kamata će samo u okviru ovogodišnje faze programa “Ener-getski efikasan dom”, generisati obrt u ukupnom iznosu od oko 600.000 eura što ide u prilog aktivnostima Ministarstva ekonomije u pogledu unapređenja poslovnog ambijenta”, naveli su iz tog resora.Donošenjem određenog broja propisa utvrđeno je niz zaht-jeva koje su akteri na tržištu (investitori, učesnici u građenju, distributeri uređaja...) dužni da poštuju pri građenju objekata (zgrada) i pri stavljanju na tržište proizvoda koji koriste energiju. “Ovim je energetska efikasnost nametnuta kao važan element određenih djelatnosti, a što je u značajnoj mjeri uticalo na pov-ećanje znanja i vještina aktera na tržištu/pružaoca usluga, kao i na podizanje svijesti krajnjih korisnika o značaju i benefitima primjene energetski efikasnih rješenja i tehnologija. Projekti poput programa ‘Energetski efikasan dom’ imaju višestruke benefite, poput obezbjeđivanja povoljnih kredita za građane, uvođenje visoko-efikasnih tehnologija, uspostavljanje tržišta modernih tehnologija u Crnoj Gori, jačanje saradnje između domaćih kompanija i banaka”, poruka je Minstarstva ekonomije.

Ivana GUDOVIĆ

VEĆA SVIJEST O EFEKTIMA

Projekad EED, ilustracija: energetska-efikasnost.me

Sprovođenje ovogodišnje faze projekta počelo je u avgustu. S obzirom na interesovanje građana, Ministarstvo ekonomije je 20. septembra obavijestilo javnost da neće primati nove zahtjeve jer su iskorišćena sredstava planirana za subvenciju kamatnih stopa u okviru ove faze programa. “Ovaj podatak pokazuje da se svijest građana o efektima prim-jene mjera energetske efikasnosti značajno povećava. Postaju svjesniji da primjenom mjera energetske efikasnosti predviđenih programom ‘Energetski efikasan dom’, upotrebom energetski efikasnih tehnologija, koji su pritom i ekološki prihvatljivije, mogu da u značajnoj mjeri povećaju komfor i daju značajan doprinos smanjenju emisija gasova sa efekatom staklene bašte”, ukazali su iz Vladinog resora.

“Energetski efikasan dom” je nastavak programa “Energy Wood”, koji je Ministarstvo ekonomije kroz tri faze realizovalo od 2013. godine, i u okviru kojeg je ugrađeno oko 1.010 sistema za grijanje na pelet i briket širom Crne Gore


ELEKTRIČNI AUTOMOBILI

CRNOJ GORI JE NEOPHODAN PODSTICAJ

ELECTRIC CARS

MONTENEGRO NEEDS STIMULUSAccording to statistic data of MONSTAT in 2018, 106 electric vehicles were registered In Montenegro. These are vehicles used in the tourist resorts of Porto Montenegro, Luštica Bay, Sveti Stefan and Slovenska plaža for the transportation of guests. Therefore, this is 0.045 percent of the total number of cars registered [17-18]. As for the electric vehicle charging station, they are currently three locations in Montenegro - in the settlements of Porto Montenegro, Luštica Bay and Sveti Stefan. The charging station at Sveti Stefan is open to other users.There is currently no information as to whether and when incentive measures are planned for greater use of electric cars, which is one of the measures of the Paris Agreement against Global Warming. For the time being, the registration procedure for electric vehicles is not subject to tax on the use of passenger motor vehicles, which is paid according to the engine capacity.What is the future and dynamics of the use of electric cars in Montenegro remains to be seen.

Broj električnih vozila u svijetu konstantno raste što je posljedica brojnih podsticaja koje države sprovode u ovoj oblasti. Tu se prije

svega misli na ukidanje poreza prilikom kupovine vozila, besplatne registracije, besplatna parking mjesta, popuste na putarine na autoputevima i trajektima i slično. Štaviše, i same ekonomske politike brojnih razvijenih država veoma osnažuju prelazak sa vozila sa unutrašnjim sagorijevanjem na električna vozila. Tako na primjer Norveška planira da do 2025. godine u potpunosti pređe sa motora sa unutrašnjim sagorijevanjem na električna vozila; Njemačka je donijela odluku da proizvođači vozila moraju do 2040. prestati da proizvode motore na tečna naftna goriva; Sjedinjene Američke Države i Kina su obećale milijarde dolara podsticaja za razvoj električnih automobila i njihovih akumulatora, dok u Hrvatskoj vlada izdvaja milionska sredstva za subvencije prilikom kupovine električnih vozila [1-3]. Prema prvom scenariju, predviđa se da će broj

električnih vozila da poraste na preko 130 miliona do 2030. godine, dok se prema drugom scenariju predviđa brojka od 250 miliona električnih vozila u 2030. godini.Gdje je Crna Gora u ovoj priči?

Šta su električna vozila?

Električna vozila koriste električni motor, koji dobija energiju iz baterije, nasuprot motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem koji koriste gorivo čije sagorijevanje oslobađa izduvne gasove u atmosferu [5-6]. Za pogon električnih automobila danas se istražuje primjena i koriste gotovo sve vrste električnih motora, kako jednosmjernih (DC – direct current), tako i naizmjeničnih. U primjeni se najčešće sreću asinhroni motor i jednosmjerni

U Crnoj Gori, prema podacima statističkog MONSTATA, u 2018. godini je registrovano 106 vozila na električni pogon. Riječ je o vozilima koja se koriste u turističkim naseljima Porto Montenegro, Luštica Bay, Sveti Stefan i Slovenska plaža za prevoz gostiju. Prema tome, to je ukupno 0.045 posto od ukupnog broja registrovanih automobila


motor bez četkica (tzv. BLDC motor – Brushless DC) [7].

Istorijski razvoj električnih vozila

Prvo električno vozilo napravio je francuski inženjer Gustav Trouve 1881. godine. To je bilo vozilo na tri točka sa 70W DC motorom i olovnim akumulatorom. Istovremeno Englezi William Ayrton i John Perry razvijaju svoje rješenje električnog tricikla sa motorom snage 350W i maksimalnom brzinom od oko 15 km/h (ilustracija 1). Vozilo se napajalo iz olovnih baterija, a regulacija brzine je postizana prevezivanjem baterija [8].

Ayrton Perry električni tricikl (Trike) iz 1881. godine [9]

“Electrical Vehicle Company” iz Njujorka započela je proizvodnju električnih vozila za tržište 1896. godine, i to najprije za taksi prevoz (fotografija: 2). Maksimalna brzina ovih vozila je iznosila 32 km/h i mogli su preći do 40 km sa jednim punjenjem baterije.

Električno taksi vozilo u Njujorku oko 1901. [9]

Međutim, početkom XX vijeka postojala je ogrom-na konkurencija između prevoznih sredstava na parni, benzinski ili električni pogon. Vozila na parni pogon su bila brza i jeftina. Međutim, ova vozila su imala dvije glavne mane - potrebno im je bilo veliko vrijeme za zagrijevanje, dok je bilo potrebno i njihovo često zaustavljanje radi hlađenja. Vozila


na benzinski pogon su bila “prljavija” vozila, dok su sa druge strane bila značajno teža za startovanje. Međutim, ova vozila su mogla da se koriste za duža putovanja. Električna vozila su bila čista i tiha, ali i istovremeno i veoma spora i skupa. Štaviše, ova vozila su imala mali domet i komplikovane sisteme za punjenje. To su glavni nedostaci koji su usporavali široku primjenu ovih vozila. Konačno usporavanje razvoja električnih vozila izazvala je kompanija “Ford Motor Company” masovnom proizvodnjom modela Ford T4, čija je cijena bila 50% niža od odgovarajućeg električnog auto-mobila. Zbog toga su do 1930. godine električna vozila gotovo nestala sa tržišta [9].Sredinom XX vijeka, usljed razvoja energetske elektronike smanjeni su gubici u radu električnog pogona čime je njegova efikasnost povećana na preko 90%. Isto tako, razvijeni su novi algoritmi upravljanja, kao i korišćenje mikroprocesora, što je dovelo do kvalitetnog i pouzdanog upravljanja motorima i regulacijom njegove brzine. Sa druge strane, u istom vremenskom periodu počinju zabrinutosti oko rezervi nafte, kao pogonskog fosilnog goriva. Sve to dovodi do traženja alterna-tiva nafti, kao gorivu, pa se industrija vozila opet okreće električnim automobilima.Najzastupljeniji električni automobil 60-tih i 70-tih bio je “Enfield 8000”[10]. Ovaj automobil se proizvodio u Londonu; imao je dvoje vrata i četiri sjedišta. Kao motor korišćena je DC mašina, snage 6kW, koja je napajana iz olovnih baterija. Ova vozila su imala radijus kretanja do 90 km i maksimalnu brzinu od 60 km/h.

Enfield 8000 [10]

Tokom 70-tih i 80-ih godina XX vijeka nastavljena su istraživanja električnih vozila, ali bez velikih uspjeha. Ključni problem su bile baterije, njihov mali kapacietet, velika težina, i mali domet vozila sa jednim punjenjem. Međutim, 90-tih godina XX vijeka počinju da se pojavljuju prvi modeli za tržište. Tu se posebno ističe vozilo EV1, proizvod firme”General Motors”[11]. Ovo vozilo je imalo dosta dobre karakteristike - ubrzavao je od 0-100 km za 8s, imao je maksimalnu brzinu do 160 km/h, dok mu je radijus kretanja bio do 200km. Prve verzije ovog vozila koristile su olovne baterije, dok su kasniji modeli koristili NiMH (nikl-metal hibridne) baterije, što je smanjilo težinu vozila i povećalo domet do čak 240 km. U istom periodu korišćen je i Hondin model električnog vozila”EV Plus“. Ovo vozilo je imalo maksimalnu brzinu od 130 km/h i radijus kretanja do 160 km. Nakon njih, pravu prekretnicu u korišćenju električnih vozila obilježila su dva modela: Tojotin hibridni automobil ”Toyota Prius”[12] i električni automobil nove kalifornijske kompanije ”Tesla Roadster”[13]. “Toyota Prius” se proizvodi već više od 15 godina i do sada se pojavila u tri generacije ovog vozila – ”Prius“, ”Prius+” i ”Plug-in Prius“. Ovo vozilo je hibridnog tipa, njegov električni motor (27kW, 37KS) se napaja iz električnog generatora, koga pokreće SUS motor. Ovo vozilo ima NiMH bateriju kapaciteta 6.5 Ah. Posljednja generacija ovog vozila, ”Plug-in Prius“, ima veće baterijske pakete i mogućnost punjenja iz javne distributivne mreže.


Toyota Prius [12]

“Tesla Roadster” se pojavio nakon 2000-te godine i predstavlja pravo osvježenje na polju električnih vozila. Električni pogon ovog vozila čini trofazni, četvoropolni, naizmjenični električni motor upra-vljan iz trofaznog mikroprocesorski kontrolisanog invertora. Ovo vozilo koristi litijum-jonske (Li-ION) baterije kapaciteta 60 kWh. Neke od njegovih odlika su i sljedeće: potrebno mu je 3.7s za ubrzanje do 100 km/h, dok sa jednim punjenjem baterija može preći čak 400 km.

“Tesla roadster”[13]

Na kraju, treba naglasiti da se posljednjih godina pojavljuju i brojni drugi modeli električnih vozila Mitsubishi i-MiEV, Nissan Leaf, REVAi (proizvođača REVA Electric Car Comp. iz U.K.), Peugeot iOn, Citroen C-ZERO, Reno Zoe, BMW i3 i dr.

Djelovi automobila na električni pogon [7]

Osnovni elementi za pogon električnog vozla su električni motor, električne pogonske baterije i upravljač, odnosno kontroler motora. Ostali djelovi električnog automobila su: analogno-digitalni pretvarač signala papučice gasa koji daje infor-maciju o željenoj brzini, sklopnik, osigurači, jedn-osmjerni pretvarač napona (napajanje za svjetla, pokazivače smjera, brisače, zvučne signal, radio uređaj i slično), mjerni instrumenti za upravljanje vozila (pokazivač preostalog kapaciteta baterija, napon, struja, snaga, brzina), punjač baterija. Ostali djelovi koje vozilo na električni pogon mora imati su: kablovi pogonskog napona, kablovi pomoćnog napona 12 V, baterije pomoćnog napona 12 V. Međutim, pored motora, najskuplji dio električnog vozila su baterije. Baterija je komponenta koja određuje ukupne karakteristike električnog vozila, stoga je ona ta koja definiše i autonomiju i njegovu raspoloživost. Postoje dva parametra koji određuju performanse baterije: energija (definiše pređenu udaljenost) i snaga (definiše ubrzanje vozila). Vozilo na električni pogon takođe može sadržati još i: sklopku za ključ, prekidač hitnog isključenja, inercioni prekidač, otpornik protiv prebrzog pražn-jenja električne pogonske baterije, upravljački sistem baterija, grijače za grijanje unutrašnjosti vozila, upravljački sistem električnog vozila, vakuum-sku pumpu (ukoliko postoji potreba u kočionom sistemu), električna pumpa za pogon servo-sistema upravljanja volanom, diferencijal i drugo.


zvučne signal, radio uređaj i slično), mjerni instrumenti za upravljanje vozila (pokazivač preostalog kapaciteta baterija, napon, struja, snaga, brzina), punjač baterija. Ostali dijelovi koje vozilo na električni pogon mora imati su: kablovi pogonskog napona, kablovi pomoćnog napona 12 V, baterije pomoćnog napona 12 V. Međutim, pored motora, najskuplji dio električnog vozila su baterije. Baterija je komponenta koja određuje ukupne karakteristike električnog vozila,stoga je ona ta koja definiše i autonomiju i njegovu raspoloživost. Postoje dva parametra koji određuju performanse baterije: energija (definiše pređenu udaljenost) i snaga (definiše ubrzanje vozila). Vozilo na električni pogon takođe može sadržati još i: sklopku za ključ, prekidač hitnog isključenja, inercioni prekidač, otpornik protiv prebrzog pražnjenja električne pogonske baterije, upravljački sistem baterija, grijače za grijanje unutrašnjosti vozila, upravljački sistem električnog vozila, vakuumsku pumpu (ukoliko postoji potreba u kočionom sistemu), električna pumpa za pogon servo-sistema upravljanja volanom, diferencijal i drugo.

6.FOTO-legenda: Djelovi automobila na električni pogon pogonjenog DC motorom [14] Kod električnih vozila posebnu pažnju treba posvetiti punjačima. Punjači električnih vozila se generalno dijele u dvije velike grupe: naizmjenični punjači (AC) i jednosmjerni punjači (DC). Naizmjenični punjači imaju raspon snaga od nekoliko kW do nekoliko desetina kW. Ovi punjači se obično instaliraju u domaćinstvima i poslovnim parkinzima, gdje je očekivano da automobili ostaju duže vrijeme. Međutim, kod ovih punjača, u samom automobilu je potrebno da postoji ispravljač koji

Upravljački sistem baterije

Spoljni izvor napajanja

Utičnica za punjenje

Punjač baterije

Visokonaponske punjive baterije

Kabl pogonskog napona

Diferencijalni prenos

Visokonaponski sistem grijanja

Visokonaponski kompresor

rashladnog sistema

Kontroler

Električni motor\generator

Rashladni sistem

Kočioni sistem

Djelovi automobila na električni pogon pogonjenog DC motorom [14]

Kod električnih vozila posebnu pažnju treba posvetiti punjačima. Punjači električnih vozila se generalno dijele u dvije velike grupe: naizmjenični punjači (AC) i jednosmjerni punjači (DC).Naizmjenični punjači imaju raspon snaga od ne-koliko kW do nekoliko desetina kW. Ovi punjači se obično instaliraju u domaćinstvima i poslovnim parkinzima, gdje je očekivano da automobili os-taju duže vrijeme. Međutim, kod ovih punjača, u samom automobilu je potrebno da postoji ispravl-jač koji će naizmjenični napon mreže pretvoriti u jednosmjerni napon, što povlači ograničenja u pogledu njegove i veličine i težine i snage.Jednosmjerni punjači imaju snage od nekoliko desetina kW do nekoliko stotina kW. Ovaj tip punjača je obično postavljen na javnim punionicama. Pošto je kod ovih punjača ispravljač odvojen od vozila, moguće ga je konstruisati

za veće snage. Veća snaga omogućava i brže punjenje automobila, pa se upotrebom ovih punjača automobil može potpuno napuniti za manje od sat vremena.

Javni punjači za električna vozila [15]


Električna vozila i elektroenergetska mreža

Postoji nekoliko načina funkcionisanja električnih vozila u okviru elektroenergetske mreže [15-16]. To su: “Vehicle-to-building” (V2B), ilustracija 8,“Vehicle-to-vehicle” (V2V), ilustracija 9,“Vehi-cle-to-grid” (V2G), ilustracija 10.“Vehicle-to-building” je najjednostavniji sistem funkcionisanja električnih vozila u okviru elek-troenergetske mreže. Ovaj sistem podrazumjeva korišćenje baterije električnog automobila kao skladišta energije.

V2B koncept [16]

“Vehicle-to-vehicle” je širi sistem koji obuhvata i V2B. Nakon što se svi zahtjevi koje podnosi V2H

sistem zadovolje, ostavlja se prostor da baterija električnog vozila učestvuje u V2V sistemu, za-jedno sa određenim brojem drugih automobila iz istog područja.

V2V koncept [16]

“Vehicle-to-grid” sistem je najširi i najkompliko-vaniji sistem jer podrazumijeva učešće vozila u reg-ulaciji elektroenergetskog sistema. Zbog toga ovi sistemi podrazumijevaju postojanje distribuiranih sistema kontrole koji bi kontrolisao određeni broj vozila i njihovo uključivanje/isključivanje sa mreže. Za ovaj tip uključivanja vozila u mrežu obavezno treba koristiti bidirekcione punjače kojima bi se kontrolisao protok energije od mreže i u mrežu.


Vozila i njihove karakteristike

Postoji više tipova električnih vozila. U nastavku su date odlike svakog od njih.Hibridni automobili (HEV) su automobili koji pored motora sa unutrašnjim sagorijevanjem posjeduju i električni motor i bateriju. Baterija je obično malog kapaciteta, ali koja se zahvaljujući električnom sistemu puni prilikom regenera-tivnog kočenja tokom vožnje. Na ovaj način se značajno poboljšava efikasnost automobila.Plug-in Hibridni automobili (PHEV) su auto-mobili koji funkcionišu po istom principu kao hibridni, uz dodatnu opciju punjenja baterije iz nekog spoljašnjeg izvora. Ovi automobili imaju veće baterije u odnosu na hibridne, a samim tim i veći domet. Treba istaći da na ovom principu funkcioniše vozilo Nissan Leaf, čiji je kapacitet baterije 30kWh.Baterijski automobili (BEV) kao izvor energije koriste isključivo bateriju. Baterije ovih auto-mobila imaju značajno veće kapacitete nego kod hibridnih automobila, pa samim tim i veće

gabarite. Ovaj tip vozila predstavlja najzastu-pljeniji tip električnog automobila.Fuel-Cell automobili (FCEV) koriste gorivne ćelije umjesto baterije kao izvor napajanja za električni motor. Samim tim ova vozila ne emituju izduvne gasove, jer su jedini produkti reakcije u gorivnim ćelijama voda i toplota. Njihova dobra odlika jeste da se rezervoar vodonika puni za nekoliko minuta, dok sa jednim punjenjem mogu imati domet i do 800km. Njihov nedostatak je, sa jedne strane, infrastruktura punionica, i sa druge strane, cijena vodonika. Range-Extended automobili (REV) pored električnog posjeduju rezervoar i motor sa unutrašnjim sagorijevanjem čija je uloga da dopuni bateriju u toku vožnje u situacijama kada je to potrebno. Međutim, treba naglasiti da motor sa unutrašnjim sagorijevanjem ne učestvuje u pogonjenju, već samo služi kao dodatni generator energije za bateriju.


V2G koncept [16]

Kod nas elektro vozila uglavnom u turističke svrhe

U Crnoj Gori, prema podacima statističkog MON-STATA, u 2018. godini je registrovano 106 vozila na električni pogon. Riječ je o vozilima koja se koriste u turističkim naseljima Porto Montenegro, Lušti-ca Bay, Sveti Stefan i Slovenska plaža za prevoz gostiju. Prema tome, to je ukupno 0.045 posto od ukupnog broja registrovanih automobila [17-18]. Što se tiče punionice za električna vozila, trenut-no se one nalaze na tri lokacije u Crnoj Gori - u naseljima Porto Montenegro, Luštica Bay i na Svetom Stefanu. Punionica na Svetom Stefanu je otvorena i za druge korisnike.Trenutno ne postoje informacije da li i kada se planiraju podsticajne mjere za veće korišćenje električnih automobila, što je jedna od mjera Pa-riskog sporazuma protiv globalnog zagrijavanja.

Za sada, u postupku registracije za vozila na električni pogon ne plaća se porez na upotrebu putničkih motornih vozila, koji se plaća prema radnoj zapremini motora.Koja je budućnost i dinamika upotrebe električnih automobila u Crnoj Gori, ostaje da se vidi. Međutim, ono što je sigurno - vrijeme električnih vozila je pred nama!

Doc. dr Martin ĆALASAN, dipl.inž.el.

Literatura

https://www.cdm.me/auto-moto/automobili/na-teslin-roden-dan-tivat-dobio-prvu-stanicu-za-punjenje-elektricnih-vozila/ https://efikasnaenergija.com/elektricni-automobil/https://www.vijesti.me/vijesti/ekonomija/u-evropi-sve-vise-voze-na-struju-u-cg-nema-ni-podsticajaIEA (2019), “Global EV Outlook 2019”, IEA, Paris, www.iea.org/publications/reports/globalevoutlook2019/ Chris Mi, M. Abul Masrur, “Hybrid Electric Vehicles: Princi-ples and Applications with Practical Perspectives,” Second Edition, Wiley, 2017. I. Husain, “Electric and Hybrid Vehicles: Design Fundamen-tals,” Second Edition 2nd Edition, CRC Press, August 2010.M. Ćalasan, “Električni pogoni”, skripta sa zbirkom zadataka, ETF Podgorica, septembar 2018.http://www.electricvehiclesnews.com/History/historyearl yIII.htm https://en.wikipedia.org/wiki/Gustave_Trouv%C3%A9https://en.wikipedia.org/wiki/Enfield_8000 https://en.wikipedia.org/wiki/General_Motors_EV1 https://hr.wikipedia.org/wiki/Toyota_Priushttps://en.wikipedia.org/wiki/Tesla_Roadster_(2020) Volkswagen Group of America, “Basic of Electric Vehicles, Design and Function,” Inc. (2013)C. Liu, K. T. Chau, D. Wu and S. Gao, “Opportunities and Challenges of Vehicle-to-Home, Vehicle-to-Vehicle, and Vehicle-to-Grid Technologies,” Proceedings of the IEEE, vol.101, no. 11, pp. 2409-2427, Nov. 2013.T. Mao, X. Zhang, B. Zhou,”Modeling and Solving Method for Supporting ‘Vehicle-to-Anything’ EV Charging Mode”, Applied science, Vol. 8, No. 48, pp. 1-16http://www.energetika-net.com/vijesti/elektromobilnos-t/u-crnoj-gori-tek-106-elektricnih-vozila-28453 https://www.aktuelno.me/crna-gora/jedan-punjac-i-99-elektricnih-automobila-u-crnoj-gori/


PROJEKAT: UREĐENJE OSTRVA LASTAVICA I TVRĐAVE “MAMULA”

SAVREMENIM PRISTUPOM OČUVATI AUTENTIČNOST

PROJECT: LANDSCAPING OF LASTAVICA ISLAND AND MAMULA FORESTS

MODERN APPROACH TO MAINTAIN AUTHENTICITYLandscaping of the island of Lastavica and the Mamula Fortress has been treated with great care. The new function, that is, contemporary design approach fully respects, preserves and highlights the historic, environmental and memorial values of the site and fortifications. The principle of minimal interventions and the preservation of the authenticity of historical buildings in terms of spatial relationships, the original construction techniques of materials, are some of the guiding concepts for the planning of contemporary interventions. This is claimed at OHM Mamula Montenegro, daughter-company of a long-term lessee of the island near Herceg Novi.The project envisages the preservation of authenticity in terms of the general concept of the complex - the preservation of all its parts, spatial relations, as well as all original elements and materials such as walls, vaults and stone paving, iron elements (grating, fences, etc.) while the damaged ones are to be restored to their original state.

Budući izgled tvrđave “Mamula”, foto: OHM

Uređenju ostrva Lastavica i tvrđave “Mamula” postupa se sa velikom pažnjom. Novom funkcijom, odnosno savremenim projek-

tantskim pristupom maksimalno se uvažavaju, čuvaju i ističu istorijske, ambijentalne i memo-

rijalne vrijednosti lokacije i utvrđenja. Princip minimalnih intervencija i očuvanje autentičnosti istorijskih građevina u smislu prostornih odnosa, izvornih graditeljskih tehnika materijala, neke su od ideja vodilja pri planiranju savremenih inter-vencija. To tvrde u OHM Mamula Crna Gora, koja je ćerka kompanija dugoročnog zakupca ostrva kod Herceg Novog.“Projektom se predviđa očuvanje autentičnosti u smislu generalnog koncepta kompleksa - očuvanje svih njegovih djelova, prostornih odnosa, kao i svih izvornih elemenata i materijala kao što su zidovi, svodovi i popločanja od kamena, željezni elementi (šetnice, rešetke, kapije...), dok se kod onih


oštećenih previđa restauracija u izvorno stanje. Projektnim rješenjem se nastojalo da se maksimal-no ispoštuje princip zaštite zatečenih prostornih odnosa. Sve aktivnosti na ostrvu rađene su u želji da se nađe prava mjera intervencija koja će omogućiti potreban standard funkcionalnosti, ne narušavajući principe definisane urbanističko tehničkim i konzervatorskim uslovima i štiteći integritet ostrva Mamula i njegovu autentičnost”, kazala je savjetnica u švajcarskoj kompaniji OHM Mamula Crna Gora, Dragana Bećirović.

Unutrašnjost hotelskog kompleksa, foto: OHM

Na pitanje kako će očuvati autentičnost utvrđenja, Bećirović ističe da će to uraditi u velikoj mjeri kroz primjenu tradicionalnih tehnika i materijala prilikom restauratorskih radova, “dok će pejzažne vrijed-nosti biti očuvane kroz minimalne intervencije u uređenju otvorenih prostora gdje se neće uvoditi nove vrste vegetacije, već samo one koje su za-tečene na ostrvu”. Iz kompanije naglašavju da se projektant, kod savremenih intervencija, rukovodi principom kontrastiranja u formi i materijalima.

Jedan od previđenih restorana, foto: OHM

“Nove strukture su jednostavnih formi, od lakih materijala, stakla i čelika, sa tzv. ozelenjenim krovovima koji imaju ulogu da u generalnom vizuelnom doživljaju još više redukuju njihovo prisustvo”, kazala je Bećirović.Rekonstukcija kompleksa planirana je i podijeljena u sedam faza. Prva faza podrazumijeva objekte primarne infrastrukture izvan zidina utvrđenja(postrojenje za desalinizaciju, postrojenje za tretman otpadnih voda i trafo). Fazu dva i tri či ni rekonstrukcija lijevog i desnog krila spoljne forti fikacije (apartmani u kazamatima, restoran i glavni bar) dok fazu četiri čine vrtni apartmani i rekonstrukcija šetnice na spoljašnjem bedemu. Faza pet obuhvatiće rekonstrukciju centralnog dvorišta (tehnički blok, rezervoar, memorijalna galerija), a faza šest rekonstrukciju kružne kule (spa centrar, panoramski apartmani, rezorvoar). Posljednja faza podrazumijeva eksterni servisni objekat i uređenje terena oko utvrđenja (osoblje i servis, platforme za sunčanje, plaža, love set, bar za zalaske sunca, staza za trčanje, dok i slično).


Recepcija budućeg hotela, foto: OHM

Iz kompanije OHM Mamula Crna Gora su kazali da je projekat transformacije ostrva sa tvrđavom u ekskluzivan hotel visoke kategorije ambiciozan “ne samo po veličini, već i po pretvaranju ove lo-kacije u legendarno mjesto gostoprimstva, nalik brušenju hrapavog dijamanta”.Stoga je, kako navode zakupci, pred arhitektama zadatak da budu više konzervatori nego arhitekte.U okviru kompleksa planirana je istorijska i memo-rijalna galerija Mamula, u kojoj će biti izložena postavka sa artefaktima o istoriji utvrđenja. “Planom restauracije i konzervacijom dobiće se ‘boutique’ hotel&spa visoke klase sa 34 sobe, istori-jskom i memorijalnom galerijom, četiri ugostitel-jska objekta, tri manja bazena, klubom za vodene sportove na nemotorni pogon sa neophodnom infrastrukturom”, navode iz kompanije. Tvrđava Mamula izgrađena je na kamenitom ostrvu Lastavica na ulazu u Boku Kotorsku. Os-trvo ima izuzetan položaj zahvaljujući pogledu na otvoreno more i ka unutrašnjosti Boke. Stari venecijanski naziv ostrva bio je Scoglio Rondoni (okruglo ostrvo). Može mu se prići jedino sa nešto pristupačnije sjeverne strane na kojoj su stijene blaže, formiraju prirodno žalo, gdje je do danas sačuvano mulo iz austrougarskog perioda.Ostrvo ima izuzetan položaj zahvaljujući čemu je polovinom XIX vijeka na njemu izgrađeno vojno utvrđenje koje je kontrolisalo ulaz u Bokokotrski

UZORNA SOBADo sada, završeno je uređenje enterijera tzv. probne sobe u jednoj od prostorija koje su iz-vorno bile kazamati za topove. “Ova prostorija površine 70 kvadratnih metara sačuvana je u svom izvornom obliku, a pritom je opremljena svim potrebnim sadržajima kao što su dnevni boravak, spavaći blok i sanitarni blok sa toaletom.Konstrukcija centralnog bloka sa kupatilskim sadržajem niža je od postojećeg kamenog svoda da se ne bi narušila vizuelna cjelovitost prostora. Blok je izrađen u kombinaciji drveta, kamena, stakla i čelika. Da se postojeći svod od kamena ne bi oštetio sprovođenjem savremenih instalacija, ispod njega je postavljen tzv. lažni svod u vidu maske suvomontažnog karaktera.U ovoj sobi, zadržani su svi izvorni materijali, kao sto su kamen na podovima i zidovima, ali i svi željezni elementi koji su bili u originalnalnoj funkciji tvrđave.Zbog male količine svjetlosti u prostoriji, ulazna vrata i prozori su izrađeni u kombinaciji stakla u željeznom okviru industrijskog dizajna. Staklo na ulaznim vratima je izrađeno revolucionarnom tehnologijom - Primalight stakla (tzv. pamet-nog stakla) koje po potrebi može biti mliječno, obezbjeđujući tako potrebni stepen privatnosti”, opisali su iz iz kompanije OHM Mamula Crna Gora restauraciju i opremanje tzv. Uzorne sobe.

zaliv. Ovo impresivno utvrđenje izgrađeno je u periodu od 1850. do 1854. godine od svijetlo-sivog krečnjačkog kamena, pretpostavlja se sa samog ostrva. Promišljenim inženjerskim pristupom, podignuto je utvrđenje koje izgleda kao stopljeno sa morfologijom ostrva. Ukazom austrijskog cara 1865. godine, tvrđava je nazvana po generalu Lazaru Mamuli koji je


rukovodio njenom gradnjom. Tokom 1880-ih godina tvrđava je pretrpjela jedinu veću izmjenu kada je, zbog pojave revolucionarnog tipa topova, dograđena nova tzv. Merzer (Mörser) baterija, uz potpuno zadržavanje starije faze tvrđave.“Posjeduje izvanredan potencijal, ali uz to i nemilu prošlost u vidu zloglasnog zatvora za bokeljske patriote tokom Prvog i Drugog svjetskog rata, pa je stoga zadatak kompanije OHM Mamula da transformiše ostrvo sa trvrđavom, ističući sve njihove jedinstvene karatkeristike, pri čemu se njihova prošlost nikad ne smije zaboraviti”, saopštili su iz kompanije.Po strukturi, utvrđenje se sastoji iz kružne kule - sa kazamatima za topove na dva nivoa, sa podzem-nim rezervoarom za vodu i osmatračnicom na vrhu; spoljašnjeg bedema - u obliku tri-četiri kruga, sa kazamatima za topove u donjem nivou i šetnicom na gornjem; centralnog dvorišta - pros-trani uzdignuti centralni poligon za obuku i vježbe vojske, ispod koga se nalazi glavni rezervoar za vodu. Unutar utvrđenja nalaze se i prostorije za smještaj municije, vojske, kao i pekara, spavaone, kupatilo, magacini…Donje dvorište, koje okružuje gornji plato, omo-gućava komunikaciju između prostorija spoljašnjeg bedema i kružne kule, merzerska baterija sa dvije osmatračnice i rov, kamenom popločani jarak koji okružuje čitav kompleks.Pored izuzetno složenih inženjerskih i infrastruk-turnih sistema, na ostrvu postoje dvije cistijerne

za vodu, sistem za sakupljanje i usmjeravanje kišnice u cistijerne, kanalizacioni te sistem za odvod atmosferskih voda.

Restoranski dio hotela, foto: OHM

Savjetnica u kompaniji OHM Mamula Dragana Bećirović objašnjava koji će sve novi sadržaji upotpuniti ovaj autentični ambijent i na koji način će oni biti izvedeni.

Predviđeni spa centar, foto: OHM

Projektom uređenja ostrva Lastavica i tvrđave “Mamula” predviđa se očuvanje autentičnosti u smislu generalnog koncepta kompleksa - očuvanje svih njegovih djelova, prostornih odnosa, kao i svih izvornih elemenata i materijala kao što su zidovi, svodovi i popločanja od kamena, željezni elementi, dok se kod onih oštećenih previđa restauracija u izvorno stanje


“Smještajni kapaciteti će se sastojati od 14 apart-mana u prostorijama koje su izvorno bile kazamati za topove, šest spa apartmana u kružnoj kuli, osam vrtnih apartmana, šest panoramskih apartmana. Vrtni apartmani biće izgrađeni pomoću montaž-no-demontažne konstrukcije, sa zelenimkrovom i pogledom ka otvorenom moru. Predviđe-no je da ova konstrukcija sa zelenom površinom bude potpuno uklopljena u okruženje i neprimjetna spolja, da ne utiče na izgled postojećeg objekta. Panoramski apartmani biće izgrađeni pomoću montažno-demontažne konstrukcije, sapanoramskim pogledom. Predviđeno je da ovaj gabarit ima minimalan uticaj na siluetu utvrđenja. Pošto će njegova visina biti minimalna moguća, biće udaljen od spoljašnje fasade kule i prekrivenn kamenom”, objašnjava Bećirović.

Panoramski apartman, foto: OHM

Kada je u pitanju atrijum kružne kule, prema ri-ječima Dragane Bećirović, on će biti uređen kao Spa hotel i služiće za relaksaciju a posjedovaće i bar za detoksikaciju. Prostor će biti natkriven prozračnom staklenom konstrukcijom koja omo-gućava njegovo korišćenje tokom čitave godine.

Po obodu atrijuma nalazi se stepenište i galerija za pristup prostorijama na prvom spratu kule.

Mjesto za opuštanje, foto: OHM

U okviru hotelskog kompleksa sa pet zvjezdica planirana je i istorijska i memorijalna galerija “Mamula”, u kojoj će biti izložena postavka koja će sadržati artefakte o istoriji utvrđenja. “Projekat je planiran kao ekološki, da sa upotrebom prirodnih materijala stvara minimalno zagađenja. Primarna i sekundarna infrastruktura biće uvedena na ostrvu što je osnova za revitalizaciju lokacije. Projekat buduće infrastrukture koristiće sve prirodne pogodnosti lokacije, ali će s posebnom pažnjom čuvati prirodu, tvrđavu i pejzaž”, naglasila je Bećirović.Planirana je reaktivacija postojećih cistijerni za

Iz kompanije OHM Mamula Crna Gora su kazali da je projekat transformacije ostrva sa tvrđavom u ekskluzivan hotel visoke kategorije ambiciozan “ne samo po veličini, već i po pretvaranju ove lokacije u legendarno mjesto gostoprimstva, nalik brušenju hrapavog dijamanta"


Po obodu atrijuma nalazi se stepenište i galerija za pristup prostorijama na prvom spratu kule.

Mjesto za opuštanje, foto: OHM

U okviru hotelskog kompleksa sa pet zvjezdica planirana je i istorijska i memorijalna galerija “Mamula”, u kojoj će biti izložena postavka koja će sadržati artefakte o istoriji utvrđenja. “Projekat je planiran kao ekološki, da sa upotrebom prirodnih materijala stvara minimalno zagađenja. Primarna i sekundarna infrastruktura biće uvedena na ostrvu što je osnova za revitalizaciju lokacije. Projekat buduće infrastrukture koristiće sve prirodne pogodnosti lokacije, ali će s posebnom pažnjom čuvati prirodu, tvrđavu i pejzaž”, naglasila je Bećirović.Planirana je reaktivacija postojećih cistijerni za

vodu, postavljanje postrojenja za desalinizaciju, za tretman otpadnih voda i prikupljanje kišnice za navodnjavanje”, približava projekat Bećirović naglašavajući da je u uređenju terena poseban akcenat stavljen na isticanje prisutnih elemenata ostrva i vegetacije.

Jedna od terasa kompleksa, foto: OHM

Vinarija, foto: OHM

“U postojeće prirodno okruženje integrisaće se plažni i zabavni sadržaji tako da će se upotpuniti ponuda kompleksa i ambijenta. Biće rekonstrui-sani postojeći mol, šetnice, osmatračnice, staze za komunikaciju, plaže i reperna vegetacija. Fasada utvrđenja biće restaurirana i vraćena u izvorno stanje uz rekonstrukciju oštećenih kamenih i čeličnih elemenata”, poručuju iz kompanije OHM Mamula.

Ivana GUDOVIĆ

UGOVOR O DUGOROČNOM ZAKUPU Ugovor o dugoročnom zakupu ostrva Lastavica sa tvrđavom “Mamula” pot-pisan je 23. februara 2015. između Vlade Crne Gore i švajcarske kompanije Orascom Development Holding. Ovim ugovorom je definisan zakup lokacije na 49 godina i investicije vrijedne petnaest miliona eura. Ulaganje je planira-no za rekonstrukciju i konzervaciju postojeće tvrđave, istorijski zaštićenog prostora, u hotel muzejskog karaktera kategorije pet zvjezdica, otvorenog tipa, sa 34 hotelske sobe i recepcijom, četiri ugostiteljska objekta, malog Spa prostora, pristaništa, tri bazena (s recikliranom vodom), infrastukturom (rezervoar za pitku i otpadnu vodu, trafostanica sa agregatom) i klubom za vodene sportove. Dvije postojeće male plaže će biti sačuvane, odnosno, kako navode iz kompanije, biće uređene i dostupne javnosti.


REKONSTRUKCIJA SPOMENIKA KULTURE

KOTORSKI ZATVOR BIĆE CENTAR UMJETNIČKE SLOBODE

RECONSTRUCTION OF CULTURAL MONUMENT

KOTOR PRISON BEING THE CENTER OF ARTISTIC FREEDOMIf everything goes according to the plan of the Ministry of Culture of Montenegro, the building of the Old Prison in Kotor in 2021 will receive new tenants - instead of prisoners who have lived in it for almost 150 years, artists will inhabit the prison building and this facility recognizable for human suffering and freedom will turn into a center of artistic freedom of expression.Through an IPA project called “3C - Cross-border exchanges for the Development of Culture and Creative Industries”, the Ministry of Culture received € 1.3 million from European funds for the reconstruction of Kotor prison building, which has the official status of a protected cultural monument.The 3C project, worth over four million euros, involves projects from Italy, Montenegro and Albania and aims to establish a cross-border model of cooperation in the field of creative industries.

Ukoliko bude sve teklo po planu Ministarstva kulture Crne Gore, zgrada Starog zatvora u Kotoru 2021. godine dobiće nove stanare

- umjesto robijaša koji su u njoj boravili skoro 150 godina, u zatvor će se useliti umjetnici i ovaj objekat prepoznatljiv po ljudskoj patnji i neslo-bodi, pretvoriće se u centar umjetničke slobode izražavanja.

Radovi na obnovi zgrade počeće krajem 2019, foto: bokanews.me

Kroz IPA projekat nazvan “3C - Prekogranična razmjena sa ciljem razvoja kulture i kreativnih in-dustrija”, Ministrarstvio kulture dobilo je 1,3 miliona eura iz evropskih fondova da rekonstruiše zgradu starog zatvora u Kotoru, koja inače ima zvaničan status zaštićenog spomenika kulture. Projekat “3 C” ukupne vrijednosti preko četiri mil-iona eura, odvija se između Italije, Crne Gore i Al-banije a za cilj ima uspostavljanje prekograničnog modela saradnje u oblasti kreativnih industrija. Pored obnove zgrade kotorskog zatvora, projekat predviđa i renoviranje zgrade Kinostudija u Tirani, u tom gradu će biti uspostavljen i Umjetnički park, dok će u Italiji biti rekonstruisan Trg Gamzi u Pulji, a italijanska Regija Molize nabaviće opremu po-trebnu za promociju tamošnje kulturne baštine.Predstavljajući “3C” projekat iz crnogorskog ugla, ministar kulture Aleksandar Bogdanović je na prezentaciji održanoj krajem avgusta u Pod-

gorici, kazao da je predviđeno da objekat starog zatvora u Kotoru, u koji će tokom restauracije biti uloženo 1,3 miliona eura, postane kreativni hab namijenjen lokalnim stvaraocima, ali i rezidenci-jalnoj umjetnosti.Restauracijom zgrade zatvora u Starom gradu u Kotoru, Ministarstvo kulture će, kako je rekao, nas-taviti sa realizacijom strateškog cilja namijenjenog promociji i razvoju kreativnog sektora i kreativnih industrija u Crnoj Gori.

U stari zatvor će tokom restauracije biti uloženo 1,3 miliona eura, foto: bokanews.me

“Kreativni hab koji će u okviru ovog projekta biti stavljen u funkciju, jedan je od šest ovakvih cen-tara koje Ministarstvo kulture sa međunarodnim partnerima planira da realizuje širom Crne Gore u


gorici, kazao da je predviđeno da objekat starog zatvora u Kotoru, u koji će tokom restauracije biti uloženo 1,3 miliona eura, postane kreativni hab namijenjen lokalnim stvaraocima, ali i rezidenci-jalnoj umjetnosti.Restauracijom zgrade zatvora u Starom gradu u Kotoru, Ministarstvo kulture će, kako je rekao, nas-taviti sa realizacijom strateškog cilja namijenjenog promociji i razvoju kreativnog sektora i kreativnih industrija u Crnoj Gori.

U stari zatvor će tokom restauracije biti uloženo 1,3 miliona eura, foto: bokanews.me

“Kreativni hab koji će u okviru ovog projekta biti stavljen u funkciju, jedan je od šest ovakvih cen-tara koje Ministarstvo kulture sa međunarodnim partnerima planira da realizuje širom Crne Gore u

Ministrarstvio kulture dobilo je 1,3 miliona eura iz evropskih fondova da rekonstruiše zgradu starog zatvora u Kotoru, koja inače ima zvaničan status zaštićenog spomenika kulture

53


cilju pružanja podrške održivom razvoju sektora kulture i preduzetništva”, istakao je ministar Bog-danović, ocijenivši da projekat “3C” predstavlja novi pozitivni primjer prekogranične saradnje Crne Gore, Albanije i Italije.

Objekat se sanira za potrebe Centra za edukaciju i kulturu, foto: bokanews.me

Kako je pojašnjeno, objekat će se sanirati za potrebe osnivanja Centra za edukaciju i kulturu sa rezidencijama, i koristiće se u funkciji razvoja kulture, a posebno kreativnih industrija koje imaju snažan potencijal za lokalni ekonomski razvoj. Konkretni radovi na objektu bi trebali da počnu.Zamjenica glavnog pregovarača Crne Gore sa Evropskom unijom i nacionalna IPA koordinatorka Ivana Glišević-Đurović istakla je da je projekat “3C” podržan kroz tematski poziv trilateralnog

programa prekogranične saradnje za Italiju, Albaniju i Crnu Goru, te da upravo tematski projekti, zbog svog obima i konkretnih rezultata koji će se kroz njih ostvariti, predstavljaju najveću inovaciju ovog trilateralnog programa u odnosu na ostalih osam programa evropske teritorijalne saradnje u kojima Crna Gora učestvuje u razdoblju 2014-2020.

Zgrada zatvora podignuta je u drugoj polovini XIX vijeka, foto: bokanews.me

Pored Ministarstva kulture koje je glavni partner u realizaciji projekta, projektni partneri su Minis-tarstvo ekonomije Crne Gore, Ministarstvo kulture Republike Albanije, Institut za zaštitu spomenika

Objekat će se sanirati za potrebe osnivanja Centra za edukaciju i kulturu sa rezidencijama, i koristiće se u funkciji razvoja kulture, a posebno kreativnih industrija koje imaju snažan potencijal za lokalni ekonomski razvoj


kulture “Gani Strazimiri”, Albanija, Regija Pul-ja - Odjeljenje za turizam, ekonomiju, kulturu i teritorijalni razvoj, Italija, Regija Molize, Italija i Fondacija kulture, Molize. Pridruženi partneri su Nacionalni centar za kinematografiju, Albanija i Fondacija Gramsci, Pulja, Italija. Zgrada zatvora u Kotoru podignuta je na početku druge polovine XIX vijeka, za vrijeme austrougarske uprave nad Bokom Kotorskom. Kako je u svojoj knjizi “Stotinu kotorskih dragulja” zapisao arhitekta i istoričar umjetnosti mr Jovan Martinović, da bi se podigla zgrada zatvora što je inače, bila praksa Austrougarske da radi u svim krajevima kojima je vladala, trebalo je srušiti jedan broj objekata

u Starom gradu u Kotoru, u podnožju brda Sveti Ivan, na prostoru između crkava Svetog Pavla i Svetog Josipa. Stoga su, da bi se gradio zatvor, uklonjene stara crkva Svetog Križa, a možda i crkve Svetog Benedikta i Svete Marije Magdalene koje se sve pominju u starim notarskih knjigama, da su nekada postojale na ovom lokalitetu. Zgrada zat-vora građena je po projektu tadašnjeg kotorskog gradskog arhitekte Marka Bencona, porijeklom iz Dalmacije. On je u Kotoru projektovao i sagradio nekoliko većih i javnih objekata, ali je najviše ostao upamćen upravo po zgradi zatvora, pa se i dan danas ovaj objekat u Kotoru kolokvijalno naziva “kuća Marka Bencona”.

Decenijsko propadanje

Hitno saniranje noseće konstrukcije i krova, foto: designed.rs

Ministarstvo održivog razvoja i turizma je već prije par godina Ministarstvu kulture izdalo Urbanističko-tehničke uslove za izradu tehničke dokumentacije za rekonstruk-ciju bivšeg austrijskog zatvora u Kotoru, u postojećim gabaritima. Rekonstrukcija objekta, površine 1.235,28 metara kvadrat-nih, kako je tada rečeno, neophodna je zbog propadanja te zgrade jer je uočeno ugrožavanje njene noseće kon-strukcije. Obnovom bivše zgrade zatvora po dobijenim UTU, ona će ubuduće moći da se koristi za edukativnu i komercijalnu namjenu, što je kompatibilno sa idejom pretvaranja nekadašnjeg kazamata u budući međunar-doni umjetnički hab.Po izdatim UTU, predviđeno je saniranje noseće konstruk-cije, obnova urušenog krova, međuspratne konstrukcije, kao i radovi na vodovodnoj, kanalizacionoj i elektro mreži.

Po izdatim UTU, predviđeno je saniranje noseće konstrukcije, obnova urušenog krova, međuspratne konstrukcije, kao i radovi na vodovodnoj, kanalizacionoj i elektro mreži


U zatvoru su se održavali programi KotorArta (APPS), foto: bokanews.com

Objekat zavora je velika trospratna zgrada sa dva lažna poprečna trakta sa kalkanima na glavnoj fasadi, sa svim prozorima opremljenim kovanim željeznim rešetkama, kakve su upotrijebljene i u unutrašnjosti. Zgrada je zidana od postojećeg ili pritesanog kamena i opeke, u cjelini je malterisana i izvorno ofarbana poznatom austrijskom žutom bojom kojoj su se u bečkoj Carevini farbali zatvori, pa su se zbog toga i svi objekti te vrste u narodu i popularno tada nazivali “žutim kućama”. Kotorski zatvor je ubrzo po završetku izgradnje počeo da opravdava svoje postojanje jer su Aus-trougari u njega prvo zatvorili učesnike poznatih ustanaka u Grblju i na Krivošijama 1869. godine, a koji su buknuli zbog namjere Beča da i na ovim prostorima uvede opštu vojnu obavezu. Po drugi put se zatvor napunio učesnicima Bokeljskog ustanka iz 1882. godine, takođe nastalog iz otpora uvođenju vojne obaveze, pošto su Bokelji smatrali da imaju privilegiju iz starina da ne služe vojsku nijednog stranog vladara nad zalivom, pa ni aus-trougarskog cara.

Oživjeti i zanatsku ulicuIstoričarka umjetnosti iz Kotora Radojka Abramović pozdravlja namjere Ministarstva kulture da obnovi objekat starog kotorskog zatvora. “Sve je unutra sačuvano do detalja, tako da bi neka buduća namjena morala najveću pažnju da pokloni tome da se sve što je u unutrašn-josti sačuvano konzervira, sačuva bez ikakve devastacije. Ovdje ima dovoljno prostora za različite sadržaje, od kojih će koristi imati svi građani. Inspiracija se može pronaći i u istoriji Kotora jer pored za-tvora prolazi nekadašnja Via Artiđana, odnosno Zanatska ulica. Mislim da se moraju vratiti i stari zanati, tipa obućarska radnja, zašto ne, obućari su u Kotoru postojali od pamtivjeka, krojačka radnja, odijela su se uglavnom nabavljala u Italiji ali bilo je i švalja kotorskih, krčmarica, prodavnica vina”, sugerisala je Abramović.

Zatvor je prve zatvorenike imao odmah po izgradnji, 1869, foto: bokanews.me

Tokom Prvog svjetskog rata kotorski zatvor je poslužio kao početna stanica za internaciju civil-nog stanovništva Kotora u logore u Mađarskoj,


a pred kraj rata ovdje su bili zatočeni učesnici i vođe čuvene pobune mornara na austrougarskim ratnim brodovima u Boki Kotorskoj, koja se desila od prvog do trećeg februara 1918. Glavne vođe pobune - Anton Grabar, František Raš, Jergo Šižgorić i Mate Brničević su nakon suđenja u Kotoru, iz zgrade zatvora odvedeni na groblje u Škaljarima gdje je nad njima izvršena smrtna kazna strijeljanjem. Takođe je i u Drugom svjetskom ratu kotorski zatvor poslužio italijanskim okupatori-ma kao sabirni centar za transport zatvorenika i ratnih zarobljenika u koncentracione logore u Baru, Albaniji i Italiji, ili pak na strelište na Mokroj ploči iznad Škaljara gdje je nad njima izvršavana smrtna kazna. Tada mu je bio pridodat i objekat tzv. “Malog zatvora” ili “Karaklaka” - dotadašnja kasarna finansa, inače pregrađena romanička crkva Svetog Pavla iz XIII stoljeća.

Zgrada kotorskog zatvora je ispražnjena početkom 1990, foto: designed.rs Kotorski zatvor radio je punim kapacitetima i u vrijeme Rezolucije Informbiroa i hapšenja i

proganjanja simpatizera sovjetskog vođe Josifa Visarionoviča Staljina u tadašnjoj FNRJ, od 1948. do 1954. godine. Služio je tada kao sabirni centar za sve crnogorske zatvorenike-informbiroovce na njihovom putu prema daljim kazamatima u Bileći i na Golom Otoku. Za skoro 150 godina njegovog rada, kotorski zatvor je bio glas da se iz njega ne može pobjeći, ali je to ipak na kraju uspjelo dvojici osuđenika koji su u njemu tam-novali 1982. godine i koji su za bjekstvo iskoristili činjenicu da zgrada zatvora nije bila obnovljena od oštećenja zadobijenih u velikom zemljotresu 1979. Zgrada kotorskog zatvora je početkom 1990. ispražnjena i zaključana i ona se od tada ne koristi u svojoj osnovnoj namjeni. Od tada do danas se povremeno javljaju inicijative da se ova lijepa stara zgrada sa tamnom prošlošću, obnovi i revitalizuje kroz drugu namjenu, a čemu su prije nekoliko godina stvoreni i formalni preduslovi kada je kotorski zatvor Ministarstvo pravde zvanično ustupilo Ministarstvu kulture. Osim nekoliko man-jih umjetničkih projekata koji su minulih godina sprovedeni u ovoj zgardi poput nekoliko sesija Ljetnje škole arhitekture Kotor APPS, kao jednog segmenta festivala kulture KotorArt, zatvor je bio i mjesto ambijentalnog izvođenja pozorišne predstave “Njegoš, Vatre” Paola Mađelija i Radmile Vojvodić.

Siniša LUKOVIĆ

Kreativni hab koji će u okviru ovog projekta biti stavljen u funkciju, jedan je od šest ovakvih centara koje Ministarstvo kulture sa međunarodnim partnerima planira da realizuje širom Crne Gore u cilju pružanja podrške održivom razvoju sektora kulture i preduzetništva


STVARALAČKI OPUS BOŽIDARA MILIĆA

GENERALNI URBANISTIČKI PLAN TITOGRADA

THE CREATIVE OPUS OF BOŽIDAR MILIĆ

GENERAL URBAN PLAN OF TITOGRAD On this occasion we give an overview of the extremely diverse, rich and layered creative opus of Božidar Milić - primarily in the context of the time in which he worked, or in the context of key socio-political changes that marked the period since 1959 when architect Božidar Milić returns to Podgorica (then Titograd) from successfully completed studies at the Faculty of Architecture at the University of Belgrade, until seven years ago, when Milić retired from the Faculty of Architecture in Podgorica where he worked as a full professor.Through a review of Milić’s series of author newspaper texts published in the Titograd Tribune in 1962, which he simply signs as eng. Božidar Milić, we give an overview of the development of the General and Regulatory Plan of Titograd, as Milić calls it in the texts, that is, the plan that grew into the General Urban Plan of Titograd in 1964.

Nagrada “Božidar Milić” je osnovana, kako stoji na oficijelnoj Internet stranici (bozidarmilic.me), na inicijativu i pod pokroviteljstom porodice

prof. dr Božidara Milića (1927-2017), te Univerziteta Crne Gore i Arhitektonskog fakulteta - sa ciljem da podstiče, razvija i afirmiše kritičko-teorijsku misao iz oblasti arhitekture i arhitektonskog stvaralaštva, ur-banizma i prostornog planiranja, zaštite graditeljskog nasljeđa i unapređenja nastave iz oblasti arhitekture i građevinarstva.

Sa promocije Nagrade Božidar Milić, 20. decembra 2018.

Nagrada je promovisana 20. decembra 2018. godine u Plavoj sali Rektorata Univerziteta Crne Gore. Iza nagrade stoje Univerzitet Crne Gore, Arhitektonski fakultet i porodica arhitekte Božidara Milića. Javni poziv - Konkurs za podnošenje prijava za dodjelu Nagrade “Božidar Milić”, objavljen je šestog septembra ove godine.

Nagrada “Božidar Milić”


Nagrada pokriva tri polja u oblasti arhitektons-ko-urbanističkog stvaralaštva na kojima je djelovao urbanist, arhitekt i univerzitetski profesor Božidar Milić i dodjeljuje se u tri kategorije: za objavljenu knjigu ili kritičko-teorijske tekstove iz domena arhitekture, urbanizma, prostornog planiranja ili zaštite graditeljskog nasljeđa, kao i iz oblasti un-apređenja nastave iz arhitekture i građevinarstva; za realizovano arhitektonsko djelo i/ili urbanistički plan; za studentski rad nastao u okviru nastavnog programa, učešćem na javnim konkursima ili kao rezultat sopstvenog istraživanja na određenu temu. Rok za podnošenje prijava za Nagradu “Božidar Milić” je petak, prvi novembar 2019. godine, a svečana dodjela Nagrade, kao i izložba svih prispjelih radova, biće upriličena 20. decembra 2019. godine. Nagrada “Božidar Milić” je, ujedno, povod da se govori o Božidaru Miliću. Nije mi poznato da li je neko pokušao ili pokušava u ovom trenutku da sveobuhvatno, sistematski, kritički i na naučnoj osnovi sagleda i (eventualno) valorizuje iznimno raznolik, bogat i slojevit stvaralački opus Božidara Milića - u prvom redu u konteteksu vremena u kojem je djelovao, odnosno u kontekstu ključnih društveno-političkih mijena koje su obilježile razdo-blje od 1959. godine, kada se inženjer arhitekture Božidar Milić vraća u Podgoricu, tadašnji Titograd, sa uspješno okončanih studija na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, pa do unazad sedam godina, kada se redovni profesor Božidar Milić povlači sa podgoričkog Arhitektonskog fakulteta.

Plan koji je Božidar Milić priložio kao ilustraciju uz svoj prvi tekst u seriji tekstova o Reviziji regulacionog plana Titograda, objavljenih 1962. u Titogradskoj Tribini

U to ime, i te kako svjestan kompleksnosti problema proučavanja opusa Božidara Milića, osvrnuo bih se ovom prilikom na seriju Milićevih autorskih novinskih tekstova koji su objavljeni u Titogradskoj Tribini, 1962. godine. Milić te tekstove potpisuje jednostavno - inž. Božidar Milić, a tema im je Generalni i regulacioni plan Titograda, kako ga naziva Milić u tekstovima, odnosno plan koji je 1964. godine prerastao u Gen-eralni urbanistički plan Titograda. Nadnaslov te serije tekstova je “Revizija urbanističkog plana Titograda” što upućuje na pretpostavku da je Milić kasnije, kao rukovodilac izrade plana (pitanje je da li je Milić u trenutku objavljivanja tekstova bio rukovodilac izrade plana), umnogome premašio okvire zadatka koji mu je bio povjeren, što je rezulti-ralo drugim generalnim i prvim stvarno operativnim planom Titograda. Namjera mi je zapravo da ukažem na neke od specifičnosti Milićevog odnosa prema pozivu urban-iste, u prvom redu, a zatim i prema planersko-urban-ističkoj praksi. Želio bih i da ukažem, sa druge strane, na potrebu pokretanja dijaloga o temama koje se tiču djelovanja Božidara Milića, pogotovo vezano za regulaciju i urbanizaciju Titograda, današnje Pod-gorice. Milićevi novinski tekstovi o kojima je ovdje

Nagrada “Božidar Milić” promovisana je 20. decembra 2018. godine u Plavoj sali Rektorata Univerziteta Crne Gore. Iza nagrade stoje Univerzitet Crne Gore, Arhitektonski fakultet i porodica arhitekte Božidara Milića


riječ, potaknuti su, izvjesno je, obavezom koju je Milić, kao rukovodilac izrade pomenutog plana, osjećao prema javnosti, odnosno prema građanima tadašn-jeg i budućeg Titograda, naše današnje Podgorice, upravo iz razloga što je taj plan rađen u naše ime i za nas. Mnoge od konstatacija i stavova koje iznosi Milić u tim tekstovima djeluju iznenađujuće svježe i aktuelno, uprkos vremenskoj distanci od 57 godina.Prvi tekst u seriji je naslovljen “Revizija urbanističkog plana” (nadnaslov: Iz Savjeta za urbanizam Narodnog odbora Opštine (NOO) Titograda), a objavljen je 11. oktobra 1962. (broj 95).“...Savjet za urbanizam i Odbor za uljepšavanje gra-da održali su jedan veoma koristan sastanak”, stoji u antrfileu, “kojemu su prisustvovali i predstavnici Društva arhitekata, zatim nekoliko stručnjaka iz svih oblasti i jedan veći broj javnih i političkih radnika. Na sastanku je razmatran Predlog revizije urbanističkog plana Titograda”, što će reći da je upravo taj sastanak potakao Božidara Milića, mladog inženjera arhitek-ture ispred kojega je stajao vrlo složen zadatak, da kroz seriju tekstova upozna građane sa detaljima budućeg plana.

Ragulacioni plan Titograda Miloša Somborskog iz 1957.

Tekst počinje kratkim pregledom ključnih momena-ta koji se tiču “urbanističke koncepcije Titograda”, odnosno napora koji su do tog trenutka ulagani u

izradu “Generalnog plana Titograda”, zaključno sa Generalnim planom Miloša Somborskog, profesora iz Sarajeva, koji je usvojen 1957. godine i koji je počivao na pretpostavci o 45.000 stanovnika.

Titograd krajem pedesetih, u vrijeme usvajanja Regulacionog plana Miloša Somborskog

“U opštoj dispoziciji plan grada (iza kojega stoji Somborski - op.a.)”, piše Milić, “koncpiran je sa tri osnovne grupacije: Nova Varoš, Stara Varoš i novi dio grada preko Morače, koje su međusobno podi-jeljene tokovima rijeka Morače i Ribnice i priobalnim parkovskim pojasevima. Svaka od ovih grupacija razvijala bi se oko svog jezgra, centra, a centri bi bili međusobno povezani”. Milić zatim konstatuje da regulacioni plan nije urađen, tako da je Generalni plan ujedno bio i izvođački plan, operativni plan, što je prouzrokovalo poteškoće, i nastavlja: “Titograd, kao administrativno-upravni, ekonomski i društveni centar Crne Gore, grad koji se nalazi u središtu jednog čvorišta opšte saobraćajne mreže, kao i veličine ulaganja sredstava u njegovu izgradnju, rastao je brže nego što je bilo zamišljeno pri usvajanju Generalnog plana. Tako je godine 1957. predloženi plan sam po sebi postao kočnica daljeg razvitka grada, posebno danas, kada se ulažu veliki napori da urbanistička područja budu riješena na način čiji program zadovoljava potrebe čovjeka za jednim


savremenim, razvijenim, harmoničnim i progresivnim društvenim životom uopšte. Činjenica je da danas Titograd ima preko 30.000 stanovnika i da je njegov porast posljednjih deset godina demantovao sve procjene grada od 45.000 stanovnika”.Neosporno je da ilustracija koju je Milić priložio uz ovaj tekst korespondira sa planom Somborskog - na-jkarakterističniji detalj je upravo račvanje na zapad-nom kraju Lenjinovog Bulevara, ali ne korespondira sa Milićevim Generalnim planom koji će biti usvojen nepune dvije godine kasnije. Što implicira da ne bi trebalo izlaziti sa ishitrenim zaključcima, svakako, ali stoji da je plan Somborskog u periodu od 1962. do 1964. pretrpio radikalnu reviziju, i to ne samo u formalnom smislu, toliku da se u jednom trenutku nije više govorilo o reviziji plana Somborskog, već o novom Generalnom planu.

Generalni plan Titograda Božidara Milića iz 1964. godine

Što se tiče planerskih i urbanističkih smjernica, odnosno pristupa, te suštinskih strateških opredjeljenja koja su nesumnjivo vodila ka Generalnom planu iz 1964. godine i rezultirala njegovim usvajanjem, moglo bi se pretpostaviti, s velikom sigurnošću, da je i u načelu i u najbitnijim pojedinostima sve bilo zacrtano već 1962. godine.“Na osnovu toga”, zaključuje Milić, “potrebno je prići reviziji urbanističkog plana Titograda i planirati grad na osnovu realnih i tačnih podataka”.

Nova Varoš

Drugi tekst u seriji tekstova Božidara Milića koji su objavljeni 1962. godine u Titogradskoj Tribini, naslovljen je “Za osam godina 14.000 građana više (u nadnaslovu: Revizija urbanističkog plana Titograda)”, a objavljen je 18. oktobra (broj 96). U tom tekstu Milić razvija ekonomsko-demografsku argumentaciju, a bavi se i nekim suštinski važnim načelima urbanističkog planiranja - strogo u konk-retnom kontekstu razvojnih potencijala Titograda i realnih potreba građana.


Vizija budućeg gradaSljedeći tekst, treći u seriji, naslovljen je “Povoljni uslovi za dalji razvoj (u nadnaslovu: Revizija urban-ističkog plana Titograda)”, a objavljen je 25. oktobra (broj 97). To je vjerovatno najinteresantniji tekst u seriji, u kojem Božidar Milić, bez imalo zadrške, daje viziju budućeg grada. “Razvitak jednog grada”, kaže Milić, “zavisi od njegove uloge u privrednom i političkom životu zemlje, što znači od stepena razvitka proizvod-nih snaga, a to opet zavisi od realne mogućnosti izgradnje saobraćajnih veza, sirovina, radne snage, tržišta i dr”.

Novi dio grada Preko Morače

Naglasak je na “realnim mogućnostima”, svakako, i upravo je sagledavanje realnih mogućnosti kl-jučni imperativ koji pokreće planiranje, u svakom vremenu, bez obzira da li je riječ o prostornom i urbanističkom planiranju, ili o planiranju uopšte. Planiranje je uvijek uz uslov da se planiranju prilazi odgovorno i savjesno - složena aktivnost na kojoj počiva budućnost. Druga važna konstatacija, koju valja akcentovati na samom početku, ticala bi se činjenice, koju bi, ubijeđen sam, podržali mnogi

među podgoričkim urbanistima koji djeluju danas, a pogotovo oni čije se djelovanje poklapa, barem dijelom, sa periodom u kojem je djelovao Božidar Milić - da upravo u periodu od početka šezdesetih pa do kraja sedamdesetih, Titograd/Podgorica konačno poprima svoj prepoznatljivi, gradski oblik i karakter.

Panorama današnje Podgorice

“Značajnu ulogu u razvoju grada”, nastavlja Milić, “imaće izgradnja prilaznih puteva. Dovršetak pruge Beograd-Bar i Jadranskog puta pored već ustaljene avionske veze sa gradovima u zemlji i inostranstvu, čine da Titograd postaje veliko raskršće opšte sao-braćajne mreže, a time će, pored tranzitne, dobiti i vrlo jako turističko područje”.

Božidar Milić sa kolegama iz RZUP-a (sjedi prvi s desne strane)

Podsjećanja radi, treba reći da su glavni putni pravci koji vode iz Podgorice i u Podgoricu, u obliku u kojem ih danas prepoznajemo, definisani upravo u vrijeme Republike Crne Gore, jedne od šest ravnopravnih republika Titove Jugoslavije, ako izuzmemo, naravno, segment auto-puta Bar Bol-jari - od Smokovca do Mateševa - koji se trenutno nalazi u fazi izgradnje. Početkom šezdesetih, u vrijeme kada se radi na Reviziji urbanističkog plana Titograda, odnosno na Generalnom urbanističkom planu Titograda, već je zaokružena vizija Titograda kao svojevrsnog privrednog čvorišta tadašnje Republike Crne Gore, ali i današnje države Crne Gore. U prilog toj kon-stataciji govori i sljedeći pasus:“U daljem razvoju grada predviđa se otvaranje novih fakulteta i stvaranje univerzitetskog centra, otvaranje srednjih i viših škola, naučnih ustanova, izgradnja bolnice i dr. Svi ovi i drugi elementi privre-de na teritoriji grada i njegovom gravitacionom području uslovljavaju dalji priliv stanovništva i potrebu izgradnje niza drugih administrativnih i kulturnih institucija”.Posmatrano u širem kontekstu razvoja grada Pod-gorice, urbanisti koji su djelovali u periodu socijal-ističkog Titograda mogu se pohvaliti činjenicom


Božidar Milić sa kolegama iz RZUP-a (sjedi prvi s desne strane)

Podsjećanja radi, treba reći da su glavni putni pravci koji vode iz Podgorice i u Podgoricu, u obliku u kojem ih danas prepoznajemo, definisani upravo u vrijeme Republike Crne Gore, jedne od šest ravnopravnih republika Titove Jugoslavije, ako izuzmemo, naravno, segment auto-puta Bar Bol-jari - od Smokovca do Mateševa - koji se trenutno nalazi u fazi izgradnje. Početkom šezdesetih, u vrijeme kada se radi na Reviziji urbanističkog plana Titograda, odnosno na Generalnom urbanističkom planu Titograda, već je zaokružena vizija Titograda kao svojevrsnog privrednog čvorišta tadašnje Republike Crne Gore, ali i današnje države Crne Gore. U prilog toj kon-stataciji govori i sljedeći pasus:“U daljem razvoju grada predviđa se otvaranje novih fakulteta i stvaranje univerzitetskog centra, otvaranje srednjih i viših škola, naučnih ustanova, izgradnja bolnice i dr. Svi ovi i drugi elementi privre-de na teritoriji grada i njegovom gravitacionom području uslovljavaju dalji priliv stanovništva i potrebu izgradnje niza drugih administrativnih i kulturnih institucija”.Posmatrano u širem kontekstu razvoja grada Pod-gorice, urbanisti koji su djelovali u periodu socijal-ističkog Titograda mogu se pohvaliti činjenicom

da je dobar dio njihovih vizija koje su se odnosile na zadovoljavanje tzv. opšteg ili javnog interesa i ostvaren - i da su narednim generacijama ostavili u nasljeđe, ako ne sasvim, a ono u velikoj mjeri funkcionalnu i zaokruženu urbanu, gradsku cjelinu. Interesantan je i način na koji Božidar Milić sagleda-va uloge koju svaka od tri titogradske/podgoričke aglomeracije ili rejona, kako ih on naziva, ima u njegovoj dalekosežnoj viziji Titograda/Podgorice: “Koncentracija od tri rejona i dalje bi se zadržala, s tim što bi se Nova i Stara Varoš popunile, dok bi se glavni dio grada pružao sa desne strane Morače.Nova Varoš je izgrađena sa oko jednom svojom polovinom, što čini oko 8.000 stanovnika koji su smješteni u novim objektima koji su urađeni prema urbanističkom planu. Proračun je pokazao da je moguće smjestiti još 10.000 stanovnika. Stara varoš ima nešto oko 14.000 stanovnika, od kojih je 10.000 u starim objektima. Predviđa se da bi se moglo smjestiti još oko 6.000 stanovnika, dok bi naselje bilo konzervirano, odnosno zadržano kao starina. Ostali dio stanovnika koji se predviđa (još oko 40.000 hiljada - ukupno oko 80.000, sa projekcijom do 100.000, op.a.), smjestio bi se preko Morače, gdje bi se uglavnom i razvio novi dio grada.Površina grada koja je uzeta za račun rejona gdje treba smjestiti 100.000 stanovnika, sa svim ostalim potrebama iznosi 2.000 hektara. Od toga broja je već obuhvaćeno 820 hektara, što je za oko 100 hektara manje od onog što je urbanističkim planom iz 1957. god. predviđeno. Područje od 2.000 hek-tara može se samtrati rejonom, iako će do njegove konačne izgradnje doći kasnije. Ova površina ima nešto i rezerve, kako bi zaštitili prigradski pojas od nekontrolisane izgradnje”.

Početkom šezdesetih, u vrijeme kada se radi na Reviziji urbanističkog plana Titograda, odnosno na Generalnom urbanističkom planu Titograda, već je zaokružena vizija Titograda kao svojevrsnog privrednog čvorišta tadašnje Republike Crne Gore, ali i današnje države Crne Gore


Božidar Milić

“Prije pristupanja izradi generalnog i regulacionog plana grada”, upozorava Milić, “potrebno je uraditi ekonomsko-demografsku analizu na osnovu koje se određuje porast grada, odnosno koliki će broj stanovnika imati grad na kraju projektnog perioda. Ove, unutarnje kao i spoljne komponente, uslovlja-vaju kakav i koliki grad treba predvidjeti za naredni period”. Dakle, sasvim je izvjesno da Milić izradi plana pris-tupa u planerskom maniru i da želi, u samom startu, što egzaktnije utvrditi najbitnije parametre koji će presudno uticati na karakter budućeg plana, strogo vodeći računa, osjeća se i to, o društveno-političkim opredjeljenjima, ali i o ideološkim smjernicama koje su u to vrijeme bile aktuelne. Ne smijemo smetnuti s uma da je planiranje u dobroj mjeri (i) politički čin i da su pravci razvoja na kojima počivaju prostorni planovi, pogotovo ranih šezdesetih u Jugoslaviji, odnosno Republici Crnoj Gori, utvrđeni u centrima političke moći - lokalnim, tj. republičkim - i da su sig-urno morali biti potvrđeni na tzv. saveznom nivou, u slučajevima kada nisu bili diktirani sa saveznog nivoa.

Nova Varoš

“Potrebno je da se odredi perspektiva razvoja gra-da”, nastavlja Milić, “koja će dati realne podatke o obimu buduće industrije, o porastu stanovništva, veličini stambenih prostora, broju i vrsti društvenih objekata, prostora za odmor, sport i razonodu, pri-kazati spoljne komponente i gravitaciono područje na koje utiče grad”.Koliko je u to vrijeme bilo uputno insistirati na eg-zatnim pokazateljima, ili, drugim riječima, koliko su pouzdani bili sistemi prikupljanja i analize podataka, veliko je pitanje, ali nema dvojbe da je pristup koji propagira Milić apsolutno zasnovan na tadašnjim pozitivnim praksama u prostornom planiranju i urbanističkom projektovanju. Milić se u sljedećem

“Projektni period od 20 godina neophodan je za jedan grad, kako bi izvjesni urbanistički problemi dobili rješenje. Oni omogućavaju razvoj grada za jedan duži period, uprošćavaju i pojeftinjuju gradnju"

64


pasusu opet okreće svom ključnom argumentu - broju stanovnika: “Broj stanovnika je mjerilo po kome se određuje veličina i sadržaj grada. Ovaj se utvrđuje na os-novu proračuna koji se zasnivaju na podacima o dotadašnjem razvitku grada i na osnovu perspek-tive njegovog razvitka. Naravno, ti podaci će imati približnu vrijednost, jer u toku dvije decenije, koliko se predviđa za projektni period, nastaju mnoge promjene u životu grada, pa se ne može odrediti tačno uticaj svih spoljnih i unutrašnjih faktora koji dovode do porasta grada. Zato je i predviđeno da urbanistički planovi poslije izvjesnog vremena (pet godina) podliježu reviziji i prilagođavaju se uslovima kakvi su unutar grada i van njega”.


A zatim postavlja na svoje mjesto još neke stvari:“Projektni period od 20 godina neophodan je za jedan grad, kako bi izvjesni urbanistički problemi dobili rješenje. Oni omogućavaju razvoj grada za jedan duži period, uprošćavaju i pojeftinjuju gradnju. To se prvenstveno odnosi na vodovod, kanalizaciju, saobraćajnu i električnu mrežu i ostale komunalne objekte, koji, ako se tako ne postupi, docnije stvaraju

problem u izgradnji grada, poskupljuju gradnju i prave zbrku. To je, da budemo iskreni, čest slučaj sa našim gradovima, pa tako i sa Titogradom.


Na osnovu toga, a i iskustva u dosadašnjoj izgradnji Titograda, smatrali smo da i naš grad treba posma-trati za jedan toliki period od 20 godina, s tim što bi se svake pete godine napravila analiza plana i on se uskladio sa naknadnim uslovima za njegovu dalju izgradnju”.O sljedeća tri autorska novinska teksta Božidara Milića koji su objavljeni u Titogradskoj Tribini 1962. godine, a na temu revizije Generalnog i regulacionog plana Titograda, u narednom broju.

Borislav VUKIĆEVIĆ, dipl.inž.arh.


INSTITUT CRNE METALURGIJE U NIKŠIĆU

SNAGA JEDNOG VREMENA

Jedna od najinteresantnijih građevina u gradu Nikšiću, za koju čak i danas mali broj građana, osim onih koji su radili u Željezari “Boris Kidrič”,

zna gdje se nalazi jeste Institut crne metalurgije ili kako se u dokumentima često navodi Informaciono razvojni centar-IRC. Ova monumentalna građevina nalazi se u sjeveroistočnom podnožju brda Trebjese na lokaciji koja iznosi skoro 40 hiljada metara kvadratnih. Razlog zbog kojeg je ova građevina neupadljiva u urbanoj matrici grada jeste njena pozicija, prostrana parcela na kojoj je centralno postavljena građevina sa istočne strane je određe-na nekadašnjim industrijskim kolosjekom kojim se materijal dopremao i odpremao iz željezare. Sa sjeverne strane, sa glavne saobraćajnice ulice Vuka Karadžića, poprečna ulica vodi do građevine dok je sa zapadne strane omeđena urbanim blokom u kojem je smješteno individualno stanovanje. Sa južne strane institut se graniči brdom Trebjesa.

BLACK METALLURGY INSTITUTE IN NIKŠIĆ

THE POWER OF ONE TIMEOne of the most interesting buildings in Nikšić, for which even today a small number of citizens know where it is, except for those who worked at the “Boris Kidrič” Ironworks, is certainly the building of the Black Metallurgy Institute, or as often referred to in documents the Information and Development Center-IRC. This monumental building is located in the northeast foot of Trebjesa Hill at a site of nearly 40,000 square meters. The reason why this building is unobtrusive in town’s urban matrix is its position, the spacious lot where the building is centrally erected on the east side was determined by the former industrial track, which used to ship material to and from the ironworks. On the north side of the main road of Vuk Karadžić Street, the cross street leads to the building, while on the west side it is bounded by an urban block of individual housing.

Izometrijski prikaz lokacije instituta, pogled sa jugoistočne strane

Prostrana parcela odlikuje se pejzažnim uređenjem visokog zimzelenog i listopadnog drveća uz bogatstvo žbunastog bilja koji daju utisak da je je lokacija prirodna ekstenzija biljnog fonda


Trebjese. Pažljivijim osmatranjem sa pristupnih strana uočava se građevina instituta koja iako velikog volumena, materijalizacijom, likovnim kvalitetima i naglašene horizontalne distribucije masa ne remeti skladnu kompozicijsku postavku svih prirodnih, urbanih i arhitektonskih elemenata.

Nastanak Instituta crne metalurgije

Ne postoji mnogo pisanih izvora o formiranju Instituta crne metalurgije u Nikšiću. Najznačajnije podatke o osnivanju nalazimo u lokalnom glasilu “Nikšićke novine” koje donose dva članka, jedan nastao neposredno nakon početka izgradnje iz 1979. i drugi napisan uoči useljenja u objekat iz 1983.Nikšićke novine u broju 551 od 02.11.1979. pod naslovom “Gradi se institut crne metalurgije”, koji potpisuje P. Bošković, donose vijesti da su osnivači Instituta za crnu metalurgiju: Že-lje zara “Boris Kidrič” i Mašinski, Metalurški i Elektrotehnički fakultet iz Titograda još 15. nove-mbra 1978. potpisali sporazum o osnivanju In sti-tu ta i međusobnoj saradnji. Krajem iste godine zvanična tijela titogradskih fakulteta su ozvaničila ovaj sporazum dok Željezara to još uvijek nije bila uradila, mada se Institut gradio već pola godine. U Željezari su svi OOUR-i dali svoju saglasnost

Institutu je osnovan prije svega da zadovolji praktične potrebe Željezare “Boris Kidrič”. Njegova osnovna namjena je da vrši aplikativna, primjenjena istraživanja u oblasti crne metalurgije. Ova istraživanja se prije svega odnose na unapređenje postojeće tehnologije proizvodnje čelika unapređenjem kvaliteta proizvoda uvođenjem novih tehnologija i postupaka za proizvodnju čelika, osvajanje novih kvaliteta čelika i proširivanje novih asortimana proizvoda i uvođenje novih metoda ispitivanja

za njegovu izgradnju, a to je trebalo da učini i Centralni radnički savjet.Kao najveće i najvažnije tijelo u Željezari, Centralni radnički savjet je odlučio da sa odlukom sačeka do kraja 1979. kada je trebalo da se stvore maksimalni uslovi za egzistiranje Instituta i obezijedi dio kadra, što bi predstavljalo realnu osnovu njegove odluke.Prihvatajući radove, izvođač “Trudbenik” iz Beo-gra da se obavezao da u roku od godinu i po dana, odnosno od aprila 1979, kada je počela gradnja, do oktobra 1980, preda završen objekat. Međutim, tokom izgradnje postalo je jasno da teško može doći do poštovanja ovako ambiciozno zamišljenog projekta. Razlozi su bili mnogobrojni ali izdvojili su se problemi vezani za odnose sa vlasnicima zemljišta na kojem se institut gradio ali i problemi sa podzemnim vodama za koje je trebalo izgraditi drenažni kanal koji bi išao preko privatnih posjeda. Nesporazumi sa vlasnicima zemljišta kao i prirodne karakteristike terena znatno su usporavali izgradnju.Interesantno je da tekst donosi i prikaz namjene i zadatke koji će se rješavati u institutu koji je osnovan prije svega da zadovolji praktične potrebe Željezare “Boris Kidrič”. Njegova osnovna namjena je da vrši aplikativna, primjenjena istraživanja u oblasti crne metalurgije. Ova istraživanja se prije svega odnose na unapređenje postojeće tehnologije proizvodnje čelika unapređenjem kvaliteta proizvoda uvođenjem novih tehnologija i postupaka za proizvodnju čelika, osvajanje novih kvaliteta čelika i proširivanje novih asortimana proizvoda i uvođenje novih metoda ispitivanja.Predviđanja su da kada se institut kadrovski osposobi i uhoda vrši usluge i za potrebe drugih radnih organizacija u Crnoj Gori iz ove ili srodne industrijske grane.Koncepcijsku studiju i investicioni program za izgradnju i rad Instituta crne metalurgije, koji bi zapošljavao 130 ljudi, napravio je Institut “Hasan Brkić” iz Zenice.


Institut crne metalurgije u toku izgradnje

Pored instituta iz Zenice saradnja je uspostavljena i sa institutima iz Ljubljane, Siska, zapadnonjemačkog grada Klauštala i Tehnološkometalurškim fakultetom iz Beograda. Tijesna saradnja sa ovim institutima i fakultetima je uspotavljena zbog obuke kadrova potrebnih Institutu i zbog kvalitetnije i brže realizacije iz programa naučno-istraživačkog rada. U okviru saradnje sa fakultetima bilo je dogovoreno da studenti svoje dvije završne godine provedu u ovom Institutu. Međutim, pošto su izmijenjeni programi na fakultetima, ovo se nije moglo u potpunosti ostvariti ali će se u ovom Institutu raditi diplomski i magistarski radovi kao i doktorske teze. Fakulteti ne ulažu materijalna sredstava u izgradnju Instituta ali će sa svojim kadrom pomoći da se izvrši izbor opreme, puštanja u pogon, uhodavanje i što bolja realizacija pojedinih istraživačkih projekata i tema.Nikšićke novine u dvobroju 744/45 od 30. 12. 1983. donose članak pod naslovom “Useljenje u januaru” koji potpisuje S. Kuveljić. Tekst u članku podsjeća da je izgradnja Instituta počela u aprilu 1979. i prvi put pominje autora projekta firmu “Unioninvest”

iz Sarajeva. Usljed nepredviđenih okolnosti koje se odnose na sporove sa vlasnicima zemljišta ali i problema sa vodama na lokaciji, rokovi za izgradnju odbjekta od nepunih 12 hiljada metara kvadratnih bili su probijeni što se naročito odrazilo na cijenu izgradnje. Naime, prema predračunskoj vrijednosti građevinsko-zanatskih radova ovaj objekat je sa opremom trebalo da košta 187 miliona tadašnjih dinara, a već tada su ovi radovi iznosili oko 380 miliona dinara. Zajedno sa opremom i obrtnim sredstvima, koja su neophodna za početak rada, institut je željezaru koštao blizu milijardu i 50 miliona dinara. I pored velike cijene tekst donosi optimističan zaključak da će institut svojom djelatnošću i već izvjesnim poslovima brzo povratiti uloženi novac.U kontekstu arhitekture objekta, navedena dva članka iz Nikšićkih novina su od velike važnosti jer donose dvije bitne informacije. Metalurški institut “Hasan Brkić” iz Zenice uradio je koncepcijsku studiju i investicioni program za institut u Nikšiću što navodi na zaključak da koncepcijska studija mora dati pregled funkcionalnih cjelina instituta tj. službi, njihovu povezanost i odnose. Drugim riječima za očekivati bi bilo da su ponuđene neke prostorno organizacijske smjernice za budući objekat. Ovo očekivanje je bilo ispunjeno pronalaskom Idejnog arhitektonskog rješenja instituta u Nikšiću koje je u sklopu koncepcijskog rješenja uradio arhitekta Mugdim Čukle dok je tehnološki projekat uradio dr Mihael Horgas. Zanimljivo je da je idejno arhitektonsko rješenje naslovljeno kao “Informaciono razvojni centar”. Nije poznato zbog čega se od ovoga rješenja odustalo ali pretpostavka je da je svojim kapacitetima i sadržajima zahtijevalo mnogo veće površine nego što je to bilo potrebno željezari, koja je na kraju bila i glavni investitor.


Ulazna-sjeverna i zapadna fasada prvobitnog rješenja

Drugi važan podatak je da je glavni i konačni arhitektonski projekat, po kojem je Institut crne metalurgije u Nikšiću izgrađen, uradila firma “Unioninvest” iz Sarajeva. Arhiva instituta potvrđuje ovu informaciju a ujedno iz jednog od rijetkih preostalih primjeraka Glavnog arhitektonsko-građevinskog projekta saznajemo da je izvršilac projekta bio Institut za arhitekturu i urbanizam Arhitektonsko-urbanističkog fakulteta iz Sarajeva. Kao autori arhitekture instituta u Nikšiću navedeni su Izet Galičić (1931-2011), Mehmed Hrasnica (1953-2013), dok je saradnik na projektu bio arhitekta Šefkija Dreca (1931).

Prikaz makete usvojenog, finalnog rješenja


Osvrt na arhitektonska rješenja Instituta crne metalurgije

Ako posmatramo koncepciju prvobitnog rješenja Instituta crne metalurgije koji je uradio arhitekta Mugdim Čukle ispred Metalurškog instituta “Hasan Brkić” uočavamo neke bitne karakteristike idejnog rješenja koje su možda uticale da se od njega odustane kao i karakteristike organizacije sadržaja koji su ipak zadržane u konačnoj verziji koju su uradili arhitekte Instita za arhitekturu i urbanizam Arhitektonsko-urbanističkog fakulteta iz Sarajeva.Ako posmatramo situaciono rješenje uočavamo da je provobitno rješenje objekat instituta postavilo centralno u odnosu na parcelu sa pristupnom ulicom koja se razvija u dvije bočne ulice pod uglom od 45 stepeni i jednom upravnom koja vodi do parkinga za posjetioce i glavnog ulaza. U finalnoj verziji rješenja bočne ulice su upravne u odnosu na središnju ulicu a izostavljen je parking za posjetioce tj. jedan parking opslužuje i zaposlene i posjetioce i do njega se dolazi jednom od bočnih ulica.

Situacioni prikaz prvobitnog rješenja

Prvobitno idejno arhitektonsko rješenje predviđa formiranje prostranog platoa sa kojeg se dolazi do glavnog ulaza. Ovaj plato, velike površine, trebalo je da sadrži fontanu, skulpture i žardinjere formirajući miran ali prostorno dominantan element od kojeg se u finalnoj verziji odustalo. Danas je taj plato sveden, nepretenciozan sekundarni prostorni element koji dopunjuje ulazni ansambl instituta koji čine interesantno naglašen glavni ulaz, ulaz za hol amfiteatra i ulaz za krilo u kojem su smještena fizičko-hemijska, elektro ispitivanja i magnetna mjerenja.Dok je prvobitno rješenje poziciju restorana predvidjelo na drugom spratu finalno rješenje restoran locira na prizemlju usljed pogodnijeg dopremanja namirnica i bolje povezanosti sa svim službama. Vidjeli smo da je problem podzemnih voda bio naglašen pa se od amfitetra koji je bio ukopan u zemlju odustalo i pristupilo se interesantnijem prostornom rješenju koje amfiteatar izdiže iznad zemlje formirajući jedan od najupečatljivijih prostornih elemenata ulazne partije ali i objekta u cjelini. Glavna, uslovno rečeno mimoilaženja dva rješenja desila su se u organizaciji prizemlja u kontekstu pozicije hola, koridora, amfiteatra i vertikalnih komunikacija.

Osnova prizemlja prvobitnog rješenja sa ulaznom pjacetom

Finalno rješenje arhitekti Galičića, Drece i Hrasnice čini se da je u smislu funkcionalnosti dalo optimalne rezultate koji su na potrebe i zahtjeve korisnika prostora instituta odgovorili na najbolji način. Bez želje da se dva rješenja posmatraju kroz prizmu kompeticije, možemo reći da ona zapravo predstavljaju genezu jedne ideje o prostornom oblikovanju programski zahtjevnog objekta. Iako je prvo rješenje ambiciozno zamišljeno da dinamičnijom kompozijom i distirbucijom volumena ostavi snažan utisak, finalo rješenje je ponudilo pročišćeniju formu koja utisak snage i moći instituta formira odmjerenim i skladnim odnosom nekoliko volumena.

U finalnoj verziji rješenja bočne ulice su upravne u odnosu na središnju ulicu a izostavljen je parking za posjetioce tj. jedan parking opslužuje i zaposlene i posjetioce i do njega se dolazi jednom od bočnih ulica


Osnova prizemlja prvobitnog rješenja sa ulaznom pjacetom

Finalno rješenje arhitekti Galičića, Drece i Hrasnice čini se da je u smislu funkcionalnosti dalo optimalne rezultate koji su na potrebe i zahtjeve korisnika prostora instituta odgovorili na najbolji način. Bez želje da se dva rješenja posmatraju kroz prizmu kompeticije, možemo reći da ona zapravo predstavljaju genezu jedne ideje o prostornom oblikovanju programski zahtjevnog objekta. Iako je prvo rješenje ambiciozno zamišljeno da dinamičnijom kompozijom i distirbucijom volumena ostavi snažan utisak, finalo rješenje je ponudilo pročišćeniju formu koja utisak snage i moći instituta formira odmjerenim i skladnim odnosom nekoliko volumena.

Osnova ulaznog hola usvojenog, finalnog rješenja

Analiza konstrukcije objekta

Tekstualni dio Glavnog arhitektonsko-građe-vi ns kog projekta u dijelu označenom kao Arhitektonsko-konstruktivna faza donosi pregled osnovnih karakteristika objekta. Neto površina objekta orijentaciono iznosi 11.595m2, površina pod kolskim saobraćajnicama je oko 6.210m2 dok je površina pješačkih saobraćajnica oko 2.420m2. Površina ulaznog platoa iznosi oko 1.032m2 dok je površina uređenog zelenila oko 5.000m2. Uža lokacija institua je u Rudom polju u blizini Željezare “Boris Kidrič” na parceli od 50. 000m2 prema situacionoj karti i urbanističkoj saglasnosti. Objekat je građen u dvije etape, prvoj neto površine od oko 7.637m2 i drugoj od oko 3.953m2.Kao tehničke podloge o funkcionalnosti, orijentacionim veličinama objekta, međusobnim vezama pojedinih funkcionalno-organizacionih jedinica budućeg objekta i namjeni pojedinih


prostora željezara, kao investitor, stavila je na raspolaganje Koncepcijsku studiju i investicioni program izrađen u Metalurškom institutu “Hasan Brkić” u Zenici. Željezara je zahtijevala da se kod izrade glavnog projekta izvrši preraspodjela prostora između tehničkih i komercijalno-finansijskih službi o čemu je već bilo riječi.Što se tiče spoljne i unutrašnje obrade objekta korišćeni su materijali otporni na uticaj specifičnih aero zagađenja uz istovremeno zadovoljenje izolacionih, mehaničkih, ekonomskih i estetskih zahtjeva. Unutrašnja obrada površina objekta predviđena je bila u skladu sa zahtjevima tehnologije rada i boravka u pojedinim grupama prostorija.Osnovna arhitektonsko-građevinska koncepcija projektovane materijalizacije Instituta crne metalurgije proizišla je iz diferenciranja funkcije objekta. U ovom kontekstu razlikujemo dvije osnovne prostorno-funkcionalne cjeline objekta: višespratni dio urađen u armirano-betonskom skeletnom sistemu sa jedinstveno tretiranim zatvarajućim konstrukcijama i elementima fasade i hale znatnih raspona i visina urađenih u čeličnom skeletu sa unificiranim zatvarajućim industrijski proizvedenim montažnim sendvič elementima.

Prikaz onsovnih prostornih cjelina objekta

Pregradni zidovi višespratnog dijela objekta predviđeni su u skladu sa namjenom prosotra koje formiraju. Pregrade u kojima dolaze instalacije laboratorija i sanitarija su od šuplje standardne opeke obostrano malterisani a pregradni zidovi između kancelarija su od drvenih finalno obrađenih montažno-demontažnih sendvič-elemenata spratne visine. Pregradni zidovi kancelarija prema hodniku su drveni montažni plakari sa vratima i nadsvjetlom.Pregradni zidovi u halama takođe su od šuplje opeke u čeličnom sekundarnom skeletu do visine od 240 i 280cm, od ove visine do krova isti skelet je dvostrano obložen tzv. luksalon profilisanim aluminijskim limom. Akustički zidovi od pune opeke debljine 25cm obloženi su akustičnom branom za apsorpciju prostornog zvuka predviđeni su od poda do krova u prostorijama dinamičkih laboratorija.Obrada malterisanih zidnih površina pretežno je standardna, bojenje tzv. posnim bojama pastelnih tonova zelene, crvene i plave boje, osim na površinama na kojima je izričito tražena upotreba

keramičkih pločica. Izuzetak čine površine u ulaznom holu, sali za kolokvijume, restoranu, ulaznom holu amfiteatra i unutrašnjosti amfiteatra gdje je predviđena drvena obloga.

Pogled na glavni ulaz iz restorana

Unutrašnja drvena vrata predviđena su kao puna lakirana sa standardnim širinama 80 i 90cm i visinama od 210cm sa nadsvjetlom do plafona (ulazna vrata u laboratorije). Vrata za ulaz u kancelarije čine cjelinu sa plakarskom stijenom i visine su dva metra. U halama su metalna aluminijumska ili željezna vrata u zavisnosti od namjene i propusne moći pojedinih vrata.Aluminijumski prozori predviđeni su od specijalnih prozorskih ekstrudiranih profila za ostaklenje izopan staklom. Površinska zaštita je eloksaža u boji odnosno foliji koja reflektuje spoljašnji prostor. Spoljna vrata su aluminijumskih eloksiranih profila. Osnovni element prozora u rasteru 360cm sastoji se od dvije fiksne zastakljene površine i jednog krila za otvaranje oko krajnje vertikalne ose. Elementi

Neto površina objekta orjentaciono iznosi 11.595m2, površina pod kolskim saobraćajnicama je oko 6.210m2 dok je površina pješačkih saobraćajnica oko 2.420m2. Površina ulaznog platoa iznosi oko 1.032m2 dok je površina uređenog zelenila oko 5.000m2


Prikaz onsovnih prostornih cjelina objekta

Pregradni zidovi višespratnog dijela objekta predviđeni su u skladu sa namjenom prosotra koje formiraju. Pregrade u kojima dolaze instalacije laboratorija i sanitarija su od šuplje standardne opeke obostrano malterisani a pregradni zidovi između kancelarija su od drvenih finalno obrađenih montažno-demontažnih sendvič-elemenata spratne visine. Pregradni zidovi kancelarija prema hodniku su drveni montažni plakari sa vratima i nadsvjetlom.Pregradni zidovi u halama takođe su od šuplje opeke u čeličnom sekundarnom skeletu do visine od 240 i 280cm, od ove visine do krova isti skelet je dvostrano obložen tzv. luksalon profilisanim aluminijskim limom. Akustički zidovi od pune opeke debljine 25cm obloženi su akustičnom branom za apsorpciju prostornog zvuka predviđeni su od poda do krova u prostorijama dinamičkih laboratorija.Obrada malterisanih zidnih površina pretežno je standardna, bojenje tzv. posnim bojama pastelnih tonova zelene, crvene i plave boje, osim na površinama na kojima je izričito tražena upotreba

keramičkih pločica. Izuzetak čine površine u ulaznom holu, sali za kolokvijume, restoranu, ulaznom holu amfiteatra i unutrašnjosti amfiteatra gdje je predviđena drvena obloga.

Pogled na glavni ulaz iz restorana

Unutrašnja drvena vrata predviđena su kao puna lakirana sa standardnim širinama 80 i 90cm i visinama od 210cm sa nadsvjetlom do plafona (ulazna vrata u laboratorije). Vrata za ulaz u kancelarije čine cjelinu sa plakarskom stijenom i visine su dva metra. U halama su metalna aluminijumska ili željezna vrata u zavisnosti od namjene i propusne moći pojedinih vrata.Aluminijumski prozori predviđeni su od specijalnih prozorskih ekstrudiranih profila za ostaklenje izopan staklom. Površinska zaštita je eloksaža u boji odnosno foliji koja reflektuje spoljašnji prostor. Spoljna vrata su aluminijumskih eloksiranih profila. Osnovni element prozora u rasteru 360cm sastoji se od dvije fiksne zastakljene površine i jednog krila za otvaranje oko krajnje vertikalne ose. Elementi

ulaznih vrata i prozora uticali su i na izbor i boju fasadne obloge sa kojom su dali projektovan, pročišćen i smiren izraz spratnom dijelu instituta. Velike staklene prozorne trake naročito na istočnoj, zapadnoj i južnoj strani zahtjevale su posebne sisteme zamračenja i zaštite od sunca datih u vidu zaštitnih traka i neprozirnih zavjesa sa dvostrukim vodilicama ispred unutrašnje strane prozora.

Bočni prikaz glavnog ulaza sa prozorskim i parapetnim trakama prvog i drugog sprata

Podne konstrukcije su urađene u tzv. sistemu plivajućeg poda na akustičnoj izolaciji debljine 2cm. Finalni podovi su shodno namjeni prostora dati u vidu mermernih ploča prve klase u centralnom, ulaznom holu i holu ispred amfiteatra, kao i na stepenicama. Vinil-azbest ploče su prisutne u hodnicima i laboratorijama u kojima nije predviđen rad sa agresivnim materijama dok je u prostorima u kojima se radi sa agresivnim materijama zahtjevano oblaganje podova običnim i kiselo-otpornim pločicama. Podovi u biblioteci, upravi


Prostorna analiza objektaDva su osnovna elementa koja u prostoru definišu objekat Instituta crne metalurgije: volumen sa distribucijom tj. dinamikom masa i rješenje fasade kao logične posljedice ove karakteristike. Oba ova elementa proistekla su iz funkcionalnog rješenja osnova.

Osnova prizemlja usvojenog, finalnog rješenja

Strukturalizam kao metoda tumačenja, čini se najpogodnijom u analizi objekta instituta. Volumen objekta je sistem predstavljen čvrstim, ortogonalno postavljenim odnosom prisutnih volumena. U tom kon-tekstu razlikujemo veći kvadar čiju bazu čini prizemlje objekta. Bočne površi kvdra su orijentisane istok- zapad što znači da je dvotraktni sistem kancelarija unutar većeg volumena orjentisan na sjever i jug. U odnosu na ovaj veći kvadar, čija je spratnost suteren+prizemlje+ dva sprata, upravno su postavljena tri manja kvadra spratnosti prizemlje+ sprat. Dva kvadra su postavljena upravno sa južne strane i njima se dolazi do proizvodnih hala koje su opet paralelne sa glavnim, visočijim kvadrom instituta. Na ovaj način je formiran prijatan prostor atrijuma. Treći manji kvadar je upravno postavljen na glavni sa njegove sjeverne strane. Dvotraktni sistem kancelarija u manjim volumenima omogućio je da one budu orjentisane istočno odnosno zapadno. Izuzetak čini


manji volumen upravno postavljen sa sjeverne strane koji daje i sjevernu orjentaciju i to uglav-nom laboratorijskim prostorima.Fasada pomenutih volumena formirana je jedinst-veno tretiranim nizovima aluminijumskih prozora koji teku ispred stubova i trakama metalnih ob-loga parapetnih zidova i nadprozornih greda sa atikom iznad zadnjih etaža. Zidanjem parapeta ostvarena je propisana termička izolacija tako da metalna obloga predstavlja mehaničku zaštitu koji osim toga daje i odgovarajući karakter i standard likovnom izrazu objekta ovakve namjene. Za ob-logu su predviđene metalne table korten čelika čija se korozija nakon dvije godine pretvara u trajnu samozaštitu dajući oblozi specifičnu boju rđe i plitko reljefnu teksturu, predstavljajući na simboličan način karakter metalurške djelatnosti instituta.Horizontalna distribucija masa ostvarena je kako prozorskim tako i parapetnim i trakama atike kao primarnim elementima fasada dok je vertikalna podjela prozora i sistema korten ploča tek sekundarnog karaktera. Plitak reljef koji se ostvaruje tek neznatnim povlačenjem prozorskih traka u odnosu na parapetne i atične, čini se kao logičan proizvod odnosa ove dvije suprotstavljene površine. Na prvi pogled odnos transparentnog i netransparentnog trebalo bi da bude konstanta u vizuelnom doživljaju objekta međutim prozorske površine su tretirane folijama u kojim se reflektuje okolina tokom dana. Na ovaj način institut djeluje kao hermetičan objekat koji kod posmatrača izaziva različite senzacije od moguće nelagode, naročito kada se prilazi objektu koji već svojom monumetalnošću izaziva poseban osjećaj moći institucije u koju se dolazi, jer kroz prozorske trake se ne vide aktivnosti. Tek u večernjim satima kada se upali osvjetljenje u hodnicima i kancelarijama vidi se unutrašnji

sadržaj i bogatstvo prostora. Drugačiji osjećaj, gotovo poetski, izaziva ogledanje neba, oblaka, zelenila u prozorksim trakama kod posmatrača. Tada izgleda da je objekat iznutra šupalj, gotovo prazan a da parapetne i atične trake lebde u prostoru.

Refleksija neba u prozorskim trakama

I dok su bočne fasade instituta umjerene u pružan-ju senzacija i skladno dinamične odražavajući duh objekta koji formiraju, ulazna fasada kompozicijski je najinteresantniji dio instituta. Pozadinu kom-pozicije čini sjeverna fasada pomenutog većeg volumena dok bočne okvire čine manji, upravno postavljen volumen sa lijeve strane i jedinstveno


i kancelarijama su obloženi sintetskim tepisima. U proizvodnim halama pod je urađen od tzv. zaribanog betona.Stropovi-krovovi su urađeni u vidu punih armirano-betonskih ploča debljine 12cm odnosno u halama od aluminijskog valovitog lima. Svi plafoni, osim u halama i suterenu, urađeni su prema principu spuštenih plafona radi lakšeg i efikasnijeg provla-čenja mnogobrojnih instalacija. Spušteni plafoni urađeni su od mineralnih materijala otpornih na požar. Plafon amfiteatra je predviđen kao spe-cijalni spušteni plafon koji treba da obezbijedi ubacivanje i izbacivanje toplog i hladnog vazduha ali i akustičke karakteristike prostora.Stepeništa su monolitna armirano-betonska sa izuzetkom internih stepenica u biblioteci, kuhinji i galerijama hala gdje su predviđena željezna sa drvenim i metalnim gazištima. Naročito se ističe reprezentativno, glavno stepenište u centralnom, ulaznom holu sa ogradom od industrijskih profila- stubovi i rukohvat, između kojih je učvršćeno sigurnosno staklo. Dva preostala armirano-betonska stepeništa sa armirano-betonskim platnima liftova formiraju vertikalna jezgra simetrično postavljena u odnosu na glavnu osu objekta, povezujući na efikasan način sve službe instituta.

Stepenište glavnog hola i jedno od unutrašnjih stepeništa

rješenje volumena amfiteatra sa desne strane koji je pod uglom od 45 stepeni postavljen u odnosu na višesptratni volumen instituta.

Osnova amfiteatra

Glavna karakteristika volumena amfitetra je postepeno uzdizanje gledališta čime je postig-nut zanimljiv i neuobičajen efekat kojim kao da autori daju sebi na volju da naglase prisustvo ovakvog sadržaja.

Prikaz amfiteatra spolja i iznutra

Iz lijevog okvira kompozicije izranja zakošena, staklena, zidna površina restorana koja se stapa sa površinom pjacete u čijem centru su zasadi breze. Ovaj prijatan ambijent kao da podsjeća da sve ljudske aktivnosti, pa i one u institutu, treba da se uvijek podsjete prirode i njenog očuvanja.

Prikaz ulaza sa pjacetom ispred restorana

Ključni motiv ulazne fasade instituta je rješenje ulaza datog u vidu izdubljenog armirano-beton-skog kvadra. Ovaj volumen objedinjuje u sebi i značenje kapije kao graničnika koji razdvaja jedan prostor od drugog, jednu funckiju od druge. Čak je i prilaz objektu instituta, kada se prođe kontrola pored portirske kućice, od sekundarnog značaja u odnosu na snagu centralno postavljenog ulaza. Čini se da to rastojanje predstavlja neku vrstu pripreme za svečani ulazak. Bočne strane ulaza su ošupljene pravilnim kvadratnim otvorima koji uokviruju sa lijeve strane pjacetu sa zasadima vrbe i sa desne strane amfiteatar. Na ovaj način se simbolično ujedinjuju principi prirode i učenja u samu bit instituta.


i kancelarijama su obloženi sintetskim tepisima. U proizvodnim halama pod je urađen od tzv. zaribanog betona.Stropovi-krovovi su urađeni u vidu punih armirano-betonskih ploča debljine 12cm odnosno u halama od aluminijskog valovitog lima. Svi plafoni, osim u halama i suterenu, urađeni su prema principu spuštenih plafona radi lakšeg i efikasnijeg provla-čenja mnogobrojnih instalacija. Spušteni plafoni urađeni su od mineralnih materijala otpornih na požar. Plafon amfiteatra je predviđen kao spe-cijalni spušteni plafon koji treba da obezbijedi ubacivanje i izbacivanje toplog i hladnog vazduha ali i akustičke karakteristike prostora.Stepeništa su monolitna armirano-betonska sa izuzetkom internih stepenica u biblioteci, kuhinji i galerijama hala gdje su predviđena željezna sa drvenim i metalnim gazištima. Naročito se ističe reprezentativno, glavno stepenište u centralnom, ulaznom holu sa ogradom od industrijskih profila- stubovi i rukohvat, između kojih je učvršćeno sigurnosno staklo. Dva preostala armirano-betonska stepeništa sa armirano-betonskim platnima liftova formiraju vertikalna jezgra simetrično postavljena u odnosu na glavnu osu objekta, povezujući na efikasan način sve službe instituta.

Stepenište glavnog hola i jedno od unutrašnjih stepeništa

Toplotna zaštita objekta riješena je odgovarajućim izborom tzv. ograđujućih konstrukcija: parapeti i spoljni zidovi višespratnog dijela objekta projektovani od siporeks blokova debljine 25cm, odnosno kao betonski zidovi u slučaju amfiteatra sa odgovrajućom termoizolacijom. Horizontalne konstrukcije - ravni krovovi i podovi na tlu kao i otvoreni djelovi objekta prema dolje, zaštićeni su poliuretan pločama odgovarajuće debljine. Toplotna zaštita hala je takođe poliuretan-fasadni sendvič sa termoiozolacijom i vazdušnim prosotorom i unutrašnjom oblogom od lima- vertikalne fasadne stijene. Ravni krovovi hala su takođe zaštićeni poliuretan pločama u dva sloja. Sve ostakljene površine fasada su od izopan izolacionog stakla. Grijanje objekta predviđeno je radijatorima od livenog željeza dok je određeni broj prostorija i klimatizovan odnosno ventiliran odgovarajućim sistemom. Amfiteatar se grije radijatorima i vazdušnim grijanjem u kombinaciji sa ventilacijom.Zaštita objekta od požara predviđena je prema propisanim mjerama: unutrašnjom hidrantskom mrežom, spoljašnjom hidrantskom mrežom, dovoljnim brojem stepeništa, dijeljenjem objekta metalnim vratima zastakljenim sigurnosnim staklom, po koridorima etaža, te propisanim sistemom dojave požara i ostalim signalnim uređajima u zgradi.Na osnovu navedenih konsktruktivnih karakter-istika i postupaka primjenjenih na objektu insti-tuta, jasno je da se radilo, čak i za današnje uslo ve, o objektu na kojem su primjenjeni najsa-vremeniji materijali i metodi kako bi se obezbijedili optimalni uslovi za funcionisanje instutcije koja je u svom radu objedinila različite i zahtjevne sadržaje i funkcije.

Dr Vladimir BOJKOVIĆ, dipl.inž.arh.


U POTRAZI ZA IDEALNIM GRADOM

SOVJETSKA ISTRAŽIVANJA DVADESETIH

IN SEARCH FOR IDEAL CITY

SOVIET RESEARCH OF THE TWENTIESCannon shot from the Aurora cruiser on October 25, 1917 at 9:40 pm, marked the beginning of the attack on the Winter Castle by the revolutionaries - the Bolsheviks, led by Lenin and Trotsky. The same night ousted was the interim government of Kerensky, which was formed after the Russian revolution in February of the same year when the tsar was overthrown. The following day, at the Soviet Congress that brought together delegates of workers and peasants, Trotsky officially announces the dissolution of the interim government and the takeover of power by the Soviets. A few days later, after fierce fighting, the Soviets establish power in Moscow and continue to spread throughout Russia. Moscow becomes the capital. In the first months after the Revolution, laws that had direct consequences on planning, urbanism and architecture are adopted: on nationalization, land subdivision and the abolition of private ownership of urban real estate. This act “eliminates the contradiction between the necessity and indivisibility of the integrity of cities as social organisms and their fragmentation into privately owned real estates, which opens real perspectives for the harmonious development of cities.”

“Une révolution qui ne produit pas un espace nouveau ne va pas jusqu’au bout d’elle-même; elle échoue; elle ne change pas la vie; elle ne modifie que des superstructures idéologiques, des institutions, des appareils politiques. Une transformations révolutionnaire se vérifie à sa capacité creatrice d’oeuvres dans la vie quotidienne, dans le langage, dans l’espace, l’un n’allant pas nécessairement au même pas que l’autre, également.” Henri Lefebvre, La production de l’éspace (page 66)“Revolucija koja ne proizvodi novi prostor, ne ide do kraja nje same; nasjela je; ona ne mijenja život; ona samo mijenja ideološke superstrukture, institucije, političke aparate. Revolu-cionarna transformacija se dokazuje kreativnim kapacitetom djela u svakodnevnom životu, u jeziku, u prostoru; jedno ne ide obavezno istim korakom sa drugim.”

Topovski pucanj sa krstarice Aurora 25. oktobra 1917. u 21 sat i 40 minuta označio je početak na-pada na Zimski dvorac od strane revolucionara - boljševika, predvođenih Lenjinom i Trockim. Iste noći je oborena privremena vlada Kerenskog, koja je bila formirana poslije ruske revolucije iz februara iste godine, kada je svrgnut car. Sjutra-dan, Trocki na kongresu sovjeta koji je okupio delegate radnika i seljaka zvanično objavljuje raspuštanje privremene vlade i preuzimanje vlasti od strane sovjeta. Nekoliko dana kasnije, poslije žestokih borbi, sovjeti uspostavljaju vlast u Moskvi i nastavljaju da se šire čitavom Rusijom. Moskva postaje glavni grad.Aurora, Petrograd, 1917, foto: wikipedia.org


Trocki i Lenjin u Moskvi, 1920, foto: rferl.org

Nova vlast nije pošteđena otpora, građanskog rata, gladi, pobune mornara iz Kronštata u martu 1921, koju guše Trocki i Tukaševski. Ekonomija je uništena, saobraćajnice oštećene, proizvodnja svedena na minimum; radnička klasa broji (1921) manje od miliona, u odnosu na više od tri miliona 1917, gradsko stanovništvo u Moskvi i Petrogradu je prepolovljeno, izgladnjelo, vraća se na selo.Istovremeno, vlast ulaže velike napore na opismen-javanju, obrazovanju i propagandi, angažujući u te svrhe avangardne umjetnike na izradi propa-gandnog materijala i plakata. Takođe, već prvih mjeseci nakon Revolucije usvaja, između ostalih, zakone koji imaju direktne posljedice na planiranje, urbanizam i arhitekturu: o nacionalizaciji, pod-ruštvljavanju zemljišta (devetog februara 1918.) i ukidanju privatnog vlasništva nad nekretninama u gradovima (20. avgust 1918.). Ovim aktom se “ukida kontradikcija između neophodnosti i nedjeljivosti integriteta gradova kao socijalnih organizama i njihove fragmentacije na nekretnine u privat-nom vlasništvu, što otvara stvarne perspektive za harmoničan razvoj gradova”. (A.Ikonnikov - “L’Architecture russe…”, pages 78, 79)Rekvizicijom viška stambenog prostora stvara se mogućnost za rješavanje stambenog pitanja za radnike koji žive u neprihvatljivim uslovima (u kasarnama, podrumima, barakama, predgrađima).

Na taj način je istovremeno smanjena neprihvat-ljiva razlika i suprostavljenost onih koji su živjeli u centru u luksuznimm uslovima (upravljačka klasa) i radničke klase iz predgrađa i baraka. Na ovaj način je riješeno stambeno pitanje (do 1924.) za 500.000 stanovnika u Moskvi i 300.000 u Petrogradu, uz istovremeno povećanje urbane i socijalne homogenosti. Za potrebe novopridošlog stanovništva formiraju se svojevrsne komune, opremljene zajedničkim kuhinjama, restorani-ma, vešernicama, čitaonicama, dječjim vrtićima, jaslicama…“Pitanja o načinu života” je zbirka tekstova Trockog koju objavljuje u julu 1923. iz uvjerenja da izgrad-nja socijalističkog društva mora biti realizovana učešćem širokih narodnih masa, a da ove moraju proći kroz kulturnu revoluciju, koja će, između os-talog, definisati i novi socijalistički način života. U tom procesu treba da učestvuju avangardni pisci, pjesnici, slikari, vajari, arhitekti, fotografi i drugi umjetnici koji smatraju i prihvataju umjetnost kao instrument socijalne transformacije koji daje nove društvene odnose, novi način života, odnosno, umjetnosti svojim djelima treba da direktno utiču na mijenjanje ljudskog ponašanja.Socijalistička izgradnja i novi način života ne mogu da se odvoje od osnivanja porodice novog tipa. Društvo mora stvoriti uslove za kolektivno vaspitavanje djece, oslobađanje porodice od kuvanja, pranja i drugih banalnih obaveza, da bi se, prvo, žena oslobodila kućnih obaveza i stekla istinsku slobodu i ravnopravnost koju joj obezbjeđuje društvo, i drugo, tek tada bi se mogla posvetiti kvalitetnom bračnom životu. Na taj način će porodica, a potom i čovječanstvo (kako kaže Engels) “preći iz carstva nužnosti u carstvo slobode” (str. 81). Obogaćivanje porodičnog života treba da bude potpomognuto umjetnostima - filmom, pozorištem, muzikom, slikarstvom, a posebno zajedničkim stvaralaštvom i umjetnošću međusobnog komuniciranja, koje podrazumijeva


borbu protiv prostakluka kao dio borbe za čistotu, jasnoću i ljepotu jezika. Aleksandra Kolontaj, komesarka za socijalna pitanja u novoj Lenjinovoj sovjetskoj vladi i osnivač “ženskog odjeljenja” 1919. upravo se zalagala za novi način života, posebno za poboljšanje životnih uslova žena u sovjetskoj Rusiji, odbacujući sva buržoaska pravila, moral i predrasude, zalažući se za individualne slobode. Njene radiklane ideje o porodici i seksualnim odnosima nijesu imale veliku podršku u vladi, tako da je 1923, oslobođena obaveza u vladi i poslata u Norvešku kao ambasadorka, a potom u Meksiko (1926-1927) i Švedsku (1930-1945), da bi umrla u Moskvi 1952. godine.Životne okolnosti nijesu dozvolile Trockom da prati realizaciju svojih ideja. “Godine 1925, 15. januara, Trocki je dao ostavku na dužnost narodnog komesara u armiji i mornarici; 23-26. oktobra 1926. isključen je iz Politbiroa, 15. novembra 1927. isključen je iz Partije, 16. januara 1928. prognan u Alma-Atu; iz SSSR-a je protjeran 10. februara 1929. Ubijen je 20. avgusta 1940. u Kojoa-Kanu (Meksiko).” (Iz predgovora Anatola Kopa, str 15.)

Zadaci za urbaniste i arhitekte

Za ovako ambiciozan program privrednog, ekonomskog, socijanog i kulturnog razvoja i preobražaja prve socijalističke (marksističke) zemlje, arhitekti su dobili ogroman, važan i delikatan zadatak - stvoriti prostorni ambijent koji će omogućiti i potpomoći realizaciju postavljenih ciljeva, a potom funkcionisanje, unapređenje i reprodukciju njihovih ostvarenja. Za potrebe novog slobodnog čovjeka, nove porodice, novog načina života bilo je neophodno projektovati i realizivati novi stan, novu zgradu, novi kvart i grad, i čitavu zemlju ustrojenu i opremljenu infrastrukturom, naseljima, radnim mjestima i svim servisima potrebnim za novi način življenja.

Intelektualni, stručni i kreativni kadrovski potencijal je postojao, djelimično školovan u Rusiji, a djelimično na Zapadu. U svakom slučaju, nijesu im bila nepoznata evropska avangardna istraživanja i razmišljanja. Revolucijom postavljeni novi programi i zadaci bili su izuzetna šansa da svoje ideje i kreativnosti iskažu, odnosno da učestvuju u stvaranju novog društva i odgovarajućeg novog prostora i to po prvi put u istoriji. Svijet bi bio uskraćen za saznanja o veličini poduhvata i veličini ideja i stvorenih djela i njihovih autora da su izostala istraživanja o njima koje su napravili Camilla Gray (“Ruska avangarda u modernoj umjetnosti 1863-1922.” objavljena 1962.) i Anatole Kopp kroz seriju knjiga o načinu života, gradu i revoluciji i arhitekturi dvadesetih godina, koje objavljuje oko 1968. godine.

Urbanisti i dezurbanisti

U domenu planiranja gradova i uređenja čitave teritorije osnovna polazišta su bile marksističke ideje iz Engelsovog “Anti-Diringa” i iz tekstova “O stambenom pitanju”, kao i ciljevi da se prevaziđu suprotnosti između grada i sela i između intelektualnog-umnog i fizičkog rada. Dobra osnova za ovakav pristup ciljevima (a i predlozima) planiranja poslužila je knjiga ruskog geografa, naučnika i anarhiste-marksiste Petra Kropotkina “Poljoprivreda, industrija i zanatstvo” (1899). Niko od planera i urbanista nije sporio ni marksističko uvjerenje da je grad odraz društva. Novo socijalističko društvo moralo bi proizvesti i nove, urbane forme i uključiti novi način života u socijalističku stvarnost.Razlike se javljaju djelimično u načinu realizacije postavljenih ciljeva, tako da dolazi do podjele na “urbaniste” i “dezurbaniste”. Koliko god razlike bile male, toliko su polemike bile žestoke, posebno



između 1929. i 1931, mada se, prije svega, moglo govoriti o komplementarnosti ta dva pristupa, a ne o njihovoj suprotstavljenosti. U svakom slučaju, ove polemike su pokrenule sve probleme urbanizma i planiranja prostora kao i metode izrade planova. I jedni i drugi su saglasni da stare gradove treba sačuvati kao ostatak kapitalističkog društva koje ih je “proizvelo”. Takođe su saglasni da je neophodno promijeniti način naseljavanja i raspoređivanja ljudskih naseobina uz poštovanje socijalističkog načina življenja, zasnovanog na kolektivizaciji funkcija koje su do tada obavljane u porodici (ishrana, razonoda, čuvanje i vaspitavanje djece...) (Vidjeti: A.Kopp “Architecture et mode de vie”, pages 197-280)Predvodnik “urbanista” L.Sabsovitch, ekonomista i saradnik na izradi petogodišnjeg plana, i autor knjige “Les villes de l›avenir et l›organisation du mode de vie socialiste”, zagovara decentralizaciju stanovanja i industrije gradnjom naselja od 30.000 do 60.000 stanovnika, poljoprivredno-industrijske namjene, koji bi prerasli u socijalističke gradove, a prema projektovanom uređenju prostora. Zagovara hitnu realizaciju kolektivizacije funkcija koje bi rasteretile porodični život, dok bi pitanje urbane forme moglo biti predmet dužeg istraživanja.Naselja-gradovi bi se realizovali prema strogo definisanim namjenama prostora-zoningu, za industriju, poljoprivredu, stanovanje, javne servise, a sve u granicama pješačkog kretanja. Kuće-

komune su predviđene za odmor i spavanje (5-6m2 po osobi), dok bi se sve druge potrebe zadovoljavale u kolektivnim, namjenskim objektima, a sve u cilju prevazilaženja “malograđanskog” i uspostavljanja novog socijalističkog načina života. Ovakav način decentralizacije podrazumijevao je postepeno umrežavanje cjelokupne teritorije Sovjetskog Saveza saobraćajnom infrastrukturom, prenosom električne energije na velika rastojanja (“pobjeda nad distancom”- vidjeti eksperimente N.Tesle - bežični prenos električne energije) i razvojem sredstava komunikacija, svjesni da će njihova realizacija zavisiti, odnosno biti srazmjerna ostvarivanju planiranog ambicioznog ekonomskog rasta.

Okhitovitch, foto: wikimedia.org

“Dezurbanisti”, na čelu sa Okhitovitchem, eko no-mistom i sociologom, a u okviru novoosnovanog “Sektora socijalističke izgradnje”, nastalom 1930. od konstruktivista iz O.S.A. koji je okupljao sociologe,

Predvodnik “urbanista” L.Sabsovitch, ekonomista i saradnik na izradi petogodišnjeg plana, i autor knjige “Les villes de l›avenir et l›organisation du mode de vie socialiste”, zagovara decentralizaciju stanovanja i industrije gradnjom naselja od 30.000 do 60.000 stanovnika, poljoprivredno-industrijske namjene, koji bi prerasli u socijalističke gradove, a prema projektovanom uređenju prostora


ekonomiste, planere, razvijajući višedisciplinarni-timski rad, insistiraju na bržoj decentralizaciji od one koju zagovaraju urbanisti. Protiv su izgradnje jezgara (noyaux) budućih socijalističkih gradova koje zagovaraju “urbanisti” i predlažu “homogenu (“bezgradsku”) disperziju stanovanja i industrije na cjelokupnoj teritoriji”, koja bi se, takođe, “zasnivala na bežičnoj distribuciji električne energije koja bi snabdijevala, u prvoj fazi, svaku tačku zemlje, a potom u drugoj, čitav svijet”. Stanovanje bi se organizovalo u montažno-demontažnim prefabrikovanim jedinicama najprikladnijim savremenom čovjeku i “koje bi omogućavale pojedincu /porodici selidbu po slobodnom izboru, od mjesta do mjesta u okviru Sovjetske teritorije”. Smatrali su da pojedincu treba ostaviti slobodu izbora da ‚ “jede, spava i pije sam”. Zbog njihovog zastupanja individualističkih aspekata ljuskog življenja nazvani su malograđanskim indi-vidualistima. (Vidjeti: M. Jovanović “Urbanistički koncepti razvoja gradova”, str.38-41).Rasprave između “urbanista” i “dezurbanista” o urbanizmu i opremanju teritorije kao i istraživanja socijalističkih formi ljudskih staništa prekinute su na sjednici Centralnog komiteta komunističke partije, održanoj u junu 1931. izjavom L.M. Kaganoviča, Staljinovog saradnika zaduženog za urbanizam: “Sovjetski Savez je prva i jedina socijalistička zemlja, pa su i gradovi u njoj, samim tim, socijalistički”.

Konstruktivizam

Oktobarska revolucija nije bila samo politička, ekonomska, socijalna, nego i umjetnička. Umjetnici su dobili novo, ogromno polje djelovanja, nove zadatke i nova očekivanja, prvo na nivou koncepta, a onda i realizacije. Već započeto distanciranje od klasičnog poimanja umjetnosti, kroz futurizam i suprematizam ubrzano je revolucionarnom stvar-nošću.

Maljevič među svojim radovima, Lenjingrad, 1924, foto: wikimedia.org

Vasilij Kandinski, Drezden, 1905, foto: wassilykandinsky.ru


Uključivanje u revolucionarne tokove, prihvatanje usmjerenja i zadataka koji su bili u službi Revolucije, novog načina razmišljanja i djelovanja, umjetnici su dočekali kao novu šansu istraživanja i ispoljavanja svojih ideja i kreativnosti i to u svim oblastima umjetnosti. Tu su Kazimir Maljević, Aleksandar Rodčenko, Vasilij Kandinski, slikari, Varvara Stepanova, dizajner, Vladimir Tatljin, slikar, vajar i arhitekta, Naum Gabo i brat mu Anton Pevsner, vajari, Vladimir Majakovski, pjesnik, Viktor Šklovski, Aleksej Gan, i Osip Brik, teoretičari, Vsevolod Majerhold, pozorišni reditelj, Džiga Vertov, Sergej Ejzenštajn, filmski reditelji, kao i brojni arhitekti: El Lisicki, Nikolaj Ladovski, Konstantin Meljnikov, braća Vesnin, Ilja Golosov, Mojsije Ginzburg, Ivan Leonidov i mnogi drugi.

Maljevičev Crni kvadrat, foto: independent.co.uk

Svi umjetnici su bili na istom zadatku - “služili su Revoluciji i narodu”, svako na svoj način, tako da se kroz razne diskusije, uključujući i one u okviru njihove matične organizacije “Front lijevih umjetnosti” i časopisa (LEF) koji su izdavali i Instituta za Umjetničku kulturu, kojim je rukovodio Vasilij Kandinski, kristališu zajedničke ideje koje se već od 1919. počinju nazivati konstruktivizam.

Časopis LEF, foto: wp.com

Uključivanje u revolucionarne tokove, prihvatanje usmjerenja i zadataka koji su bili u službi Revolucije, novog načina razmišljanja i djelovanja, umjetnici su dočekali kao novu šansu istraživanja i ispoljavanja svojih ideja i kreativnosti


Konstruktivistička arhitektura

Položaj arhitekture u Rusiji do Oktobarske revolucije bio je u podređenom položaju u odnosu na druge umjetnosti u okviru Akademije, gdje je “provodila tamo u polusnu svoj potpuno nekreativni prividni život... Svako je bio “slo-bodan” da slika i da piše poeziju. U arhitekturi je njegovana marljivost, a u slikarstvu talenat”. (El Lisicki “Arhitektura Rusije dvadesetih”, str.16-20). Revolucionarne promjene unijele su novu energiju u sve umjetnosti, uključujući i arhitekturu, koja se artikuliše kroz dominantni pokret Konstruktivizma. Nova generacija arhitekata dobila je šansu da svoj entuzijazam i talenat usmjeri na stvaranje nove arhitekture i novog urbanizma.

Maketa spomenika trećoj Internacionali, 1919, foto: wikimedia.org

Pošto je slikarstvo dovedeno do pojedostavljenih plani-metrijskih crno-bijelih figura (Maljevič), arhitektura je preu-zela ulogu nosioca sinteze umjetnosti i traženja izlaza kroz nova zajednička istraživanja na polju arhitekture, slikarstva i skulpture. Najbolji primjer te sinteze jeTatljinov spome-nik trećoj Internacionali. Tatljin “smatra da umjetničko, intuitivno savlađivanje materijala vodi do pronalazaka, na

osnovu kojih su se mogli graditi predmeti nezavisno od racionalnih, naučnih metoda tehnike. Vjerovao je da će svojim projektom (1920) to i dokazati. On je ovaj rad završio bez ikakvih specijalnih tehničko-konstruktivnih i statičkih znanja i time dokazao ispravnost svoje teorije. Ovo je bio jedan od prvih pokušaja sinteze “tehničkog” i umjetničkog. Stremljenje cijele nove arhitekture da raščlani volumen i da postigne međusobno prodiranje spoljašnjeg i unutrašnjeg prostora, već tada je pronašao svoj rani izraz. Ovdje je jedan prastari oblik, kao što je npr. Sargonova piramida u Korzabadu, izvedena u novom materijalu i za jedan novi sadržaj.

Lenjingradska“Pravda“, 1924, braća Vesnin, foto: twimg.com


Termin je prvi koristio Kazimir Maljević kritikujući rad Aleksandra Rodčenka (1917). Naum Gabo sa svojim bratom Antonom Pevsnerom piše “Manifeste realiste”, koji se smatra ključnim tekstom konstruktivizma (1920). Po prvi put se “definiše anti-estetsko opredjeljenje i formulišu zahtjevi umjetnosti koja je vezana za proizvodnju i odbija suvišna semantika futurista. Prava modernost, to je proizvodnja. Proklamujući prioritet ritma i pokreta i prostorne dubine, oni odustaju od statičnog volumena i od linije. Dva pojma značenja, čisto konstruktivistička, pojavljuju se u tekstu Manifesta “tektonika - jedinstvo ideologije i formalnog (dinamički princip djela - konstrukcija) i “faktura: uslovi materijala (materijalna baza)”. Oni smatraju da umjetnost mora pratiti ljude u svim životnim situacijama: za trpezom, u kancelariji, na poslu, na odmoru, na razonodi, za vrijeme rada i nerada, u kući, na putu, dakle “plamen života se neće ugasiti”. (vidjeti: A. Nakov “Konstruktivizam”) Alesej Gan u svom Manifestu (1920). Konstruktivizam naziva “procesom uklapanja različitih elemenata”. Gan 1922. objavljuje svoju knjigu “Konstruktivizam”, a Jakov Černjihov “Konstrukcije arhitektonskih i mašinskih formi” 1931. (izdavač Lenjingradsko društvo arhitekata ).

Mileta BOJOVIĆ, dipl.inž.arh.

Kvalitete ideja i talentovanosti arhitekata dokazuju brojni projekti (i nažalost, mno-go manje realizacije) iz perioda dvadesetih godina. To su projekti braće Vesnin - zgrada novinskog preduzeća “Pravda” (1924), Palata rada (1923), zgrada “Arcos” (1928), Robna kuća, projekti za scenografiju (1921-1923); Konstantin Meljnikov - klub “Rusakov” (1927), klub “Kaučuk”, Sovjetski paviljon u Parizu (1925), Autobuska garaža u Moskvi, spome-nik Kolumbu, sopstvena kuća; Ivan Leonidov - Lenjinov institut, Radnički univerzitet u Minsku, Radnički klub, Ministarstvo teške industrije (1934); Ilja Golosov- Radnički klub “Zijev” (1926); N. Ladovski - skica oblakodera, Restoran na obronku; El Lisicki - Nebeska kula, Proun (grad); M Koršev - Stadion u Moskvi (1928); M. Ginzburg - Zgrada vlade u Alma-Ati. Kazimir Maljević - Arhitektoni.Glavnu političku podršku za svoje ideje, kon-cepte i realizacije, konstruktivisti su dobi-jali od Lava Trockog, tako da sa njegovim povlačenjem i isključivanjem iz Partije i poli-tike počinju se javljati sumnje i osporavanja, da bi konačno 1934. socijalistički realizam zamijenio konstruktivizam i postao zvanični državni-partijski umjetnički koncept. Rijetki su umjetnici-konstruktivisti koji su ostali u državnoj službi.

Revolucionarne promjene unijele su novu energiju u sve umjetnosti, uključujući i arhitekturu, koja se artikuliše kroz dominantni pokret Konstruktivizma. Nova generacija arhitekata dobila je šansu da svoj entuzijazam i talenat usmjeri na stvaranje nove arhitekture i novog urbanizma


BAUHAUS ILI DRŽAVNI DOM GRAĐENJA

ŽIVOT STUDENATA

BAUHAUS OR STATE BUILDING HOUSE

STUDENT LIFEDas Staatliche Bauhaus –literally The State building house, or only Bauhaus, was a German avant-garde art-designer and architectural school. It was only active for 14 years, from1919 to 1933 in Weimar, Dessau and only one semester in Berlin, but the influence of the school on a very wide spectrum of emancipation processes that marked the past century was unimaginable.The story of the Bauhaus is largely placed in the narrow context of the evolution of architectural, design and artistic practices and theories in the 20th century or in the even more narrow contexts of education models in the aforementioned areas - although the Bauhaus made a decisive impact on the overall social development in the last 100 years, and apparently will continue to do so.This year, everywhere in the world the centenary of the Bauhaus is celebrated - exhibitions, lectures, symposiums are organized, books are being published, two new Bauhaus museums have been opened, one in Weimar, the other in Desau, and a number of articles have been published where the authors try to unravel the secrets of Bauhaus from different angles.

Das Staatliche Bauhaus - Državni dom građenja, u slobodnom prevodu sa njemačkog ili samo Bauhaus, bila je njemačka avangardna umjet-

ničko-dizajnersko-arhitektonska škola. Djelovala je svega 14 godina, od 1919. do 1933. godine, u Vajmaru, Desauu i svega jedan semestar u Berlinu, ali je zato uticaj te škole na vrlo širok spektar emancipacijskih procesa koji su obilježili prošli vijek nesaglediv. Priča o Bauhausu se, najčešće, smješta u uske kontekste evolucije arhitektonskih, dizajnerskih i umjetničkih praksi i teorija u XX vijeku ili u još uže kontekste pris-tupa i modela obrazovanja u pomenutim oblastima ali nikako ne bismo smjeli smetnuti sa uma činjenicu da je Bauhaus izvršio presudan uticaj na cjelokupan društveni razvoj u posljednjih 100 godina, i nastaviće da vrši, savim je izvjesno.

Studentkinje Bauhausa

Ove godine se svuda u svijetu obelježava stogo-dišnjica početka rada Škole Bauhaus, organizuju se izložbe, predavanja, simpozijumi, objavljuju se knjige, otvorena su i dva nova muzeja Bauhausa - jedan u Vajmaru, drugi u Desauu, a objavljen je i veliki broj članaka u kojima autori pokušavaju da, iz različitih uglova, proniknu u tajne Bauhausa. Tim povodom, u Pogledu (broj 28, maj 2019.) je već bilo riječi o Bauhausu, o osnivanju škole 1919. godine u kontekstu društveno-političke klime u Njemačkoj neposredno po okončanju Prvog svjetskog rata, a zatim i o Manifestu škole, koji je prethodio osnivan-ju. Ovom prilikom ćemo se osvrnuti na studentski život na Bauhausu, što je svakako jedan od bitnijih momenata kompleksne priče o Bauhausu – priče kojoj se ne nazire kraj.


Studenti Bauhausa poziraju na zgradi u Desauu

Prethodni tekst sam završio riječima Kat Bot (Katt Both), koja je studirala na Bauhausu od 1924. do 1928. godine: “Ništa nismo naučili (na Bauhausu - op.a.), ali smo ojačali karakter”, uz konstataciju da bi negdje u tim riječima bila i suština obrazovanja na Bauhausu - jer, složićemo se, oblikovanje karaktera je neuporedivo teži zadatak od pukog transfera znanja.

Časovi arhitekture na otvorenom

Svakome ko želi saznati nešto više o studentskom životu na Bauhausu, a ne zna odakle da počne, predložio bih studiju (magistarski rad) Erika Ćimina (Eric C. Cimino - Graduate Studies and Research, University of Massachusetts Boston) iz 2003. godine, naslovljenu “Studentski život na Bauhau-su/ 1919-1933” (Student Life at the Bauhaus/ 1919-1933). Studija je rezultat ozbiljnog istraživanja i obiluje probranim informacijama, a takođe upućuje na veliki broj autora koji su se bavili Bauhausom - od kojih su neki nastavili da se bave tom neiscrpnom temom i da objavljuju knjige. Pred-nost Ćiminove studije, uz sve ostalo, jeste i to što se lako može preuzeti sa Interneta (academia.edu). Ćiminova studija počiva na tezi da su studenti bili “iznimno važan dio Bauhausa, jer su na najrazličitije načine doprinosili kako razvoju i uspjehu škole, tako i sveprisutnoj kontroverzi koja je od samog početka pratila tu školu”. Teško da bi se danas našao neko ko bi pokušao da opovrgne stav da je nemoguće govoriti o Bauhausu ili o bilo čemu što se vezuje za Bauhaus a ne dotaći se priče o studentima.

Prezentacija studentskih radova na preliminarnom kursu

Bauhaus je bio otjelotvorenje društvenih, filozofskih, pa tek onda estetskih stremljenja, kojima je cilj bio da pripremi svijet za radikalnu transformaciju, za tzv. doba industrijskog proleterijata, i to kroz apsolutnu radikalizaciju dizajna



Tokom tih 14 godina, koliko je postojala škola, stu-denti su, u prvom redu, davali smisao velikoj ideji o uvođenju novog jezika dizajna, u najširem smislu, u društvene tokove. Iza te ideje je stajao Valter Gropi-jus (Walter Gropius, 1883-1969), direktor Bauhausa, čovjek koji je bio užasnut svime što je doživio i vidio kao aktivni sudionik u borbama u Prvom svjetskom ratu i koji je htio da strahote rata ostavi iza sebe, jed-nom za svagda, tako što će se okrenuti budućnosti i što će pokušati da cjelokupno poslijeratno društvo, njemačko, u prvom redu, okrene ka budućnosti. Bau-haus je bio otjelotvorenje društvenih, filozofskih, pa tek onda estetskih stremljenja, kojima je cilj bio da pripremi svijet za radikalnu transformaciju, za tzv. doba industrijskog proleterijata, i to kroz apsolutnu radikalizaciju dizajna. Cinik bi rekao da od svega toga nije bilo ništa jer je, na kraju, proizvode koje je dizajnirao Bauhaus kupovala obrazovana i imućna srednja klasa. Ali to i nije toliko bitno, neuporedivo je bitniji uticaj koji je Bauhaus izvršio na globalnoj sceni i to u četiri pravca - u arhitekturi, dizajnu, umjetnosti i edukaciji sva tri pomenuta polja, i baš je tu uloga bivših studenata bila od neprocjenjive važnosti jer su oni najviše uradili na širenju uticaja. Nakon što je 1933. godine škola rasformirana pod pritiscima nacista, studenti su “rasuli sjeme” Bauhausa po čitavom svijetu.

Studenti Bauhausa

Progon iz gradaRaznorodni su razlozi zbog kojih su studenti napuštali Bauhaus, nemaština je tek jedan u nizu razloga, ali su iz godine u godinu, nekim čudom, ipak dolazili novi studenti i postepeno se razvijao jak osjećaj zajedništva među studentima u nevolji a zatim i duboko drugarstvo što se događa samo u slučajevima kada su članovi kolektiva riješeni da prevaziđu sve nedaće u ime borbe za više ciljeve. I upravo zbog toga, zbog osjećaja koji je postepeno jačao među studentima Bauhausa da su iznad i ispred drugih ljudi, građani Vajmara su postepeno počeli da zaziru od njih.

Zabava na Bauhausu

“U Vajmaru se rano javio otpor prema Bauhau-su”, piše Brus Stirling u časopisu Wired (The unbearably annoying Bauhaus - Nepodnošljivo neprijatni Bauhaus). U suštini, bio je to standar-dan sukob između lokalne, građanske sredine, i akademske sredine, samo znatno intenzivniji. Građani su dizali glas protiv čudnih, androginih studenata, njihovih majstora stranaca, njihovih surealnih zabava, čak i protiv školskog ansambla koji je svirao isključivo džez i muziku slovenskih

naroda. U parohijalnoj sredini, kakva je bila Va-jmar, studenti Bauhausa nisu bili samo autsajderi, nego i uljezi koji su sramotili uglednu državnu umjetničku akademiju, koja je (prije nego što je Gropijus postavljen za direktora - op.a.) istrajavala na tradicionalizmu.

Zabava na Bauhausu

I to je vremenom postao fokus puritanskog prezira i ljubomore, što je potpaljivano glasinama o pohoti koja vlada na Bauhausu, o majstorima koji su se ponašali kao vođe kulta i studentima koji su ih be-spogovorno slijedili, te o raširenom promiskuitetu među studentima i sve to na račun poreskih ob-veznika. Ulje na vatru su dodavale novine i desno orijentisane političke partije, cinično povlađujući uvriježenim stavovima i polako preusmjeravajući vodu ka antisemitizmu, zaokružujući stav da je Bauhaus kosmopolitska prijetnja podrazumijeva-jućoj nacionalnoj čistoći. Na kraju su svi zajedno, i predavači i studenti, protjerani iz grada...”


Tokom tih 14 godina, koliko je postojala škola, stu-denti su, u prvom redu, davali smisao velikoj ideji o uvođenju novog jezika dizajna, u najširem smislu, u društvene tokove. Iza te ideje je stajao Valter Gropi-jus (Walter Gropius, 1883-1969), direktor Bauhausa, čovjek koji je bio užasnut svime što je doživio i vidio kao aktivni sudionik u borbama u Prvom svjetskom ratu i koji je htio da strahote rata ostavi iza sebe, jed-nom za svagda, tako što će se okrenuti budućnosti i što će pokušati da cjelokupno poslijeratno društvo, njemačko, u prvom redu, okrene ka budućnosti. Bau-haus je bio otjelotvorenje društvenih, filozofskih, pa tek onda estetskih stremljenja, kojima je cilj bio da pripremi svijet za radikalnu transformaciju, za tzv. doba industrijskog proleterijata, i to kroz apsolutnu radikalizaciju dizajna. Cinik bi rekao da od svega toga nije bilo ništa jer je, na kraju, proizvode koje je dizajnirao Bauhaus kupovala obrazovana i imućna srednja klasa. Ali to i nije toliko bitno, neuporedivo je bitniji uticaj koji je Bauhaus izvršio na globalnoj sceni i to u četiri pravca - u arhitekturi, dizajnu, umjetnosti i edukaciji sva tri pomenuta polja, i baš je tu uloga bivših studenata bila od neprocjenjive važnosti jer su oni najviše uradili na širenju uticaja. Nakon što je 1933. godine škola rasformirana pod pritiscima nacista, studenti su “rasuli sjeme” Bauhausa po čitavom svijetu.

Studenti Bauhausa

Studenti Bauhausa su, kaže Ćimino, najdalje otišli u demonstraciji modernog načina života u Njemačkoj nakon Prvog svjetskog rata. Studenti su, potaknuti od strane svojih majstora (predavača i voditelja radionica), nudili obrazac, tj. odgovor na pitanje koje je danas jednako aktuelno kao i dvadesetih u Njemačkoj - a glasilo je: što je to moderan život? Ili, drugim riječima, kako će izgledati budućnost? Suština je zapravo u vrlo kompleksnim relacijama koje je Bauhaus gradio prema širokoj lepezi manifestacija koje su opisivane opštom odrednicom modernitet - što se, u prvom redu, odnosilo na relacije koje su razvijane između nastavnog osoblja i studenata, zatim između samih studenata i, konačno, između Bauhausa, kao kolektiva, i spoljnog svijeta. Ćimino vezuje Bauhaus za Vajmarsku Republiku i tvrdi da je Bauhaus, kao i vajmarsko društvo u cjelini, bio konstantno u pokretu (constantly in flux). Otud i brojne kontradikcije vezane kako za Bauhaus, tako i za vajmarsko društvo.

Studentice Bauhausa na stepeništu zgrade u Desauu


U bauhausovskom stilu

Sportske aktivnosti na Bauhausu

Gropijus nikada nije imao na umu školu gdje bi se insistiralo isključivo na edukativnom momentu, na pukom transferu znanja i iskustva sa predavača na studente. Od početka je htio da studenti osjete iskustvo zajedničkog života i tu vrstu iskustva je smatrao izuzetno važnom. Zalagao se za kombinaciju posvećenosti umjetnostima i jake zajednice jer je bio ubijeđen da će upravo ta kombinacija najbolje pripremiti studente za sučeljavanje sa životom po okončanju studija, i duboko je vjerovao da će njegovi studenti uspjeti da prenesu ostatku svijeta ono što su naučili na Bauhausu, i ne samo to, nego i ideje Bauhausa,

i, konačno, bauhausovski način života. Kako bi direktno uključio studente u procese odlučivan-ja, dao im je, kaže Ćimino, dva mjesta u Vijeću majstora Bauhausa. Ohrabrivao je studente da se bore za svoje interese na razne načine i da bez zazora iznose svoje stavove. U to ime, na Bauhausu je postojalo i Studentsko vijeće, koje su činili izabrani članovi iz svake od radionica.

Sportske aktivnosti na Bauhausu

“Sport i vježbanje su podsticani”, piše Ćimino, “kao još jedna od aktivnosti koje doprinose izgradnji i jačanju zajednice”.


Ženska gimnastika na Bauhausu

Postojala je ideja da se osnuje gimnastički tim

Studenti Bauhausa su ohrabrivani da žive “zdravim životnim stilom, a jačana je i njiho-va svijest o značaju fizičkih aktivnosti”, jer je fizički razvoj idealno nadopunjavao njihov umjetnički razvoj. Posebno je popularna bila zajednička gimnastika. Oko 30 studentkinja je pohađalo časove gimnastike, koje je držala žena iz Vajmara. Postojala je čak i ideja da se osnuje gimnastički tim na Bauhausu.

Jednu od ključnih potvrda svoje teze, Ćimino pronal-azi u činjenici da Gropijusova vizija škole jeste bila najznačajnija i svakako je nosila najveću težinu, ali je konstantno bila na udaru, jer su svi koji su bili uključeni u nastavni proces imali ideje o tome kako bi “utopija Bauhausa trebalo da izgleda”, a te ideje nisu nužno korespondirale Gropijusovim idejama, tako da su se žučne debate podrazumijevale, a po-drazumijevalo se i da studenti imaju stav o svemu i da se ne ustežu od iznošenja stavova. Debate su pratile život u školi od početka do kraja ali njihova priroda i njihov intenzitet nije bio jednak u Vajmaru i kasnije u Desauu.

Orkestar Bauhausa

Ćimino se poziva na Ilejn Hokman (Elaine Hochman, Crucible of Modernism), koja kaže da složeni vidovi interakcije između Bauhausa i vajmarskog društva nisu ono što se dugi niz godina, svjesno ili nesvjesno, izostavljalo iz priča o Bauhausu već su to naizgled minorna, svakodnevna pitanja i poslovi (daily affairs) u školi, što se konkretno odnosi na permanentnu borbu koju je škola, iz dana u dan, vodila kako bi obezbijedila egzistenciju - i upravo u toj sferi se,


insistira Hokman, najjasnije očituju svi varijeteti složenog odnosa koji je Bauhaus imao sa društvom. Fascinantno je, tvrdi Ilejn Hokman, koliko su aktuelne političke prilike uticale na prilike u školi. Svi usponi i svi padovi Bauhausa, kao škole, odigravali su se u sjenci aktuelnih pomjeranja na političkoj sceni.Ćimino kaže da se na prelazu vjekova, oko 2000. godine, toliko već znalo o istoriji Bauhausa, da se fokus polako pomjerao sa opštih, na neke vrlo specifične teme, poput socijalnih odnosa u školi, što je podrazumijevalo, između ostaloga, proučavanje uloge koju su u kreiranju soci-jalne klime na Bauhausu imale, na primjer, zabave - one formalne, školske zabave, ali i one neformalne, koje su organizovali sami student, zatim muzika, ljubavne afere, rodna pitanja i posebno misticizam, kao jedna od vrlo intrigantnih tema.

Orkestar Bauhausa

Zanimljiv je i odnos nacista prema modernističkom narativu koji je propagiran na Bauhausu, kao i čitav set pitanja koja se tiču negativnih aspekata modernizma kao ideološke strukture. Negativnosti i nedosljednosti, te razne manjkavosti modernističkog ideološkog sistema, sve je to počelo da se očituje, kako na Bauhausu, tako i šire, tek kada su modernizacijski procesi uzeli maha. Javljale su se, sa druge strane, i sporadične pukotine u priči o egalitarizmu koji je, navodno, bio jedan od osnovnih principa Bauhausa. Te pukotine su posljedica istraživanja koja su pokazala, na primjer, da su studentice ipak bile diskriminisane na Bauhausu i to ne uvijek na suptilan način.

Ćiminova studija je, konačno, savršena polazna tačka ako nam je namjera da saznamo koje su to teme, vezano za Bauhaus, dominirala na prelazu milenijuma tim složenim diskursom.“Dolazeći na Bauhaus u vrijeme dotad neviđenenih društ-venih previranja i opšte konfuzije”, piše Ćimino, “studenti su vjerovali da na svojim leđima nose ništa manje do li samu njemačku budućnost. Kao budući umjetnici svih profila, studenti su se okupili oko ideje koju je proklam-ovala škola: ujediniti umjetnosti i društvo, u potrazi za novim načinom života, daleko od rata i haosa”. Oko te ideje i opšteg usmjerenja škole nikada nije bilo trvenja. Sva neslaganja, među predavačima jednako kao i među studentima, imala su u korijenu jedno jedino, ali suštinski važno pitanje: kako pristupiti realizaciji te uzvišene ideje?”. Poglavlja u Ćiminovoj studiji u kojima opisuje studentski život na Bauhausu su drugo i četvrto. U drugom se bavi vajmarskim periodom Bauhasa, periodom tokom kojega se Bauhaus nalazio u Vajmaru - od 1919. do 1925, a u četvr-tom poglavlju obrađuje dešavanja u Desauu i Berlinu - od 1925. do 1933. Drugo poglavlje je interesantnije, u neku ruku, jer su prve generacije studenata, kako tvrdi Ćimino, uglavnom definisale obrasce ponašanja na Bauhausu i postavile standarde onoga što danas nazivamo najiz-razitijim primjerom tzv. modernog života u turbulentnom međuratnom periodu. Ćimino se u četvtom poglavlju bavi umjetničkim iskustvima studenata jer je program škole u godinama kada se Bauhaus nalazio u Desauu bio najjasnije definisan i najviše usmjeren ka industriji, a samim tim i ka potrebama društva. U Desauu je organizovan i ustanovljen prvi arhitektonski departman i upravo se oko dešavanja na novom departmanu, svojevrsnoj osovini života na Bauhausu, okretao i studentski život.U kontekstu prve faze Bauhausa, interesantno je svje-dočanstvo studenta Herberta Bajera (Herbert Bauyer), koje navodi Ćimino. Naime, Bajer je 1920. godine radio kao tehničar u jednoj arhitektonskoj firmi u Darmštatu, sve do trenutka kada mu je pod ruku došla knjiga Vasilija Kandinskog iz 1912. godine, naslovljena “O duhovnom

Tokom 14 godina, koliko je postojala škola, studenti su, u prvom redu, davali smisao velikoj ideji o uvođenju novog jezika dizajna, u najširem smislu, u društvene tokove


(spiritualnom) u umjetnosti”. Knjiga Kandinskog je opčinila Bajera i počeo je da razmišlja da se upiše na Bauhaus, vjerujući da Kandinski predaje u toj školi, što, ispostaviće se, nije bilo tačno. Kandinski je došao na Bauhaus tek naredne, 1921. godine. Drugi važan momenat, koji je doveo do toga da Bajer konačno donese odluku o upisu na Bauhaus, bila je pričica koja je u to vrijeme kolala među mladima u Darmštatu, o ritualu koji je, navodno, prethodio upisu na Bauhaus: “... kandidat je zaključan u mračnoj sobi. Gromovi i munje su pokrenute kako bi kandidata dovele u stanje agitacije (uznemirenosti i pometnje). Da li će biti primljen u školu zavisi od toga koliko će dobro prikazati svoj doživljaj crtežom ili slikom”. Stvarno, ko ne bi poželio da se upiše u takvu školu? Šalu, na stranu, i Bauhaus, kao škola, i student, i kao kolektiv i kao pojedinici, teško su izlazili na kraj sa strašnom oskudicom i brojnim, nevjerovatnim nedaćama koje su pritiskale Vajmar i Vajmarsku Republiku u prvim godinama nakon proglašenja. Dobar dio studenata, koji su direktno sa fronta došli u školu, nisu imali ništa osim svojih starih vojničkih uniformi i cokula. Studentice vične šivenju su te njihove uniforme pokušavale da upodobe na sve moguće načine, kako bi što više podsjećale na grads-ka odijela. Što je bilo smiješno, iz ove perspektive, ali tako se kalio duh Bauhausa u svim oblastima studentskog života, i duhovnog i realnog života, pa tako i u odijevanju. Mnogi od studenata su morali da rade, kako bi obezbijedili najosnovnije - stan i hranu, s tim da je većina studenata kao i dobar dio majstora (predavača) živjela u uslovima koji su danas gotovo nezamislivi. Posebno su bile teške 1921. i naredna, 1922. godina, kada poslijeratna inflacija u Njemačkoj doseže vrhunac.

Studenti Bauhausa nakon useljenja u novu zgradu

Nakon što je Bauhaus 1925. godine bio prisiljen da napusti Vajmar, preselio se u Desauu, 80 kilometara na sjever, i naredne godine se uselio novu zgradu koju je projektovao Gropijus.

Studenti Bauhausa plešu na krovu zgrade u Desauu

U to vrijeme se mijenja i klima na Bauhausu, ali nika-ko ne suštinski, vjera u pokretačku ideju je bila jača nego ikad. O tome kako su se nove prilike odrazile na studentski život u narednom broju Pogleda.

Borislav VUKIĆEVIĆ, dipl.inž.arh.

Studenti su, potaknuti od strane svojih majstora (predavača i voditelja radionica), nudili obrazac, tj. odgovor na pitanje koje je danas jednako aktuelno kao i dvadesetih u Njemačkoj - a glasilo je: što je to moderan život? Ili, drugim riječima, kako će izgledati budućnost?


PERSPEKTIVA: TANJA RADOVANOVIĆ, ARHITEKTICA

IDEJA OBLIKOVANA ISTORIJOM I KULTUROM

PERSPECTIVE: TANJA RADOVANOVIĆ, ARCHITECT

IDEA SHAPED IN HISTORY AND CULTURETanja Radovanović, a young architect from Podgorica has become the first prize winner in a competition in Estonia for the project of a new urban plan in Tallinn - Lahekalda, where she worked with the famous Estonian architect Irina Raud.After completing her basic studies at the Faculty of Architecture of the University of Montenegro, Tanja Radovanović enrolled in a project-based master’s as a recipient of the National Scholarship for Excellence and the Scholarship of the Technical Faculty in Tallinn. In addition to Estonia, where she continued to work one year after completing her master studies, Tanja gained professional experience in Slovenia, Israel, Austria, Germany and Portugal. During her masters, she collaborated with professors at various colleges, mostly on projects lasting from four to six weeks, addressing the problems of the cities in which she resided.Tanja Radovanović talks about her recent success in Estonia, the rich experience that the love of architecture and travel brought to her, the projects she is working on, and the ones she wants to implement in Montenegro.

Tanja Radovanović, foto: Privatna arhiva

Tanja Radovanović, mlada arhitektica iz Podgorice, koju ljubav prema prostoru i njegovom oblikovanju pokreće, kako kaže,

oduvijek, nedavno je postala laureat Prve nagarde na takmičenju u Estoniji za projekat Urbanog pla-na novog naselja u Talinu - Lahekalda, na kojem je radila sa poznatom estonskom arhitekticom Irinom Raud.Nakon što je okončala osnovne studije na Ar-hitektonskom fakultetu Univerziteta Crne Gore, Tanja Radovanović je kao dobitnica Nacionalne stipendije za izvrsnost i stipendije Tehničkog


“Prije postavljanja bilo kog koncepta uvijek se bavim istraživanjem konteksta lokacije i okruženja. Istorija mjesta i kultura naroda uvijek doprinose razvijanju ideje, ali za razumijevanje istorije i kulture potrebno je puno vremena”

fakulteta u Talinu upisala project based master. Pored Estonije, u kojoj nakon okončanih master studija, nastavlja godinu dana sa radom, Tanja je profesionalno iskustvo sticala i u Sloveniji, Izrae-lu, Austriji, Njemačkoj i Portugalu. Ona je tokom mastera sarađivala sa profesorima na različitim fakultetima, uglavnom na projektima koji su tra-jali od četiri do šest nedjelja, a bili su posvećeni problemima gradova u kojima je boravila. O nedavnom uspjehu u Estoniji, bogatom iskust-vu koje joj je donijela ljubav prema arhitekturi i putovanjima, o projektima na kojima radi, kao i o onim koje priželjkuje da realizuje u Crnoj Gori, Tanja Radovanović govori za “Pogled”.

Možete li se osvrnuti na Vaš nedavni uspjeh u Estoniji, kada ste u timu sa Irinom Raud dobili Prvu nagradu na takmičenju urbanističkog plana “Lahekalda” u Talinu? Kako je došlo do Vaše saradnje?“Irina Raud je cijenjena estonska arhitektica sa višedecenijskim iskustvom kako u arhitekturi, tako i u urbanizmu. Bila mi je profesorica na master programu i nakon magistrature mi je ponudila posao u njenom studiju u Talinu. U toku mog jednogodišnjeg boravka, radile smo zajedno na brojnim projekatima različitih funkcija i razmjera, od stambenih objekata do terminala za kruzere u Rigi. Rad na konkursu urbanog plana novog naselja u Talinu - Lahekalda je bio jako interesantan s obzirom da je lokacija na brdu koje je nekada služilo kao rudnik krečnjaka, sa kojeg se pruža divan pogled na Baltičko more i panormu starog grada Talina. U sklopu plana nalazi se tridesetak stambenih i mješovitih objekata, od kuća do zgarda sa 18 spratova, vrtić, prodavnica, garaža, sportski tereni, parkovi, vidikovac, itd. Plan je već u procesu dalje razrade i u narednih par godina prvi objekti će biti izgrađeni.”

Koliki Vam je izazov bilo stvaranje u potpuno drugačijem okruženju, kulturi, prostoru?“Moram priznati da je dizajnirati u nordijskoj zemlji kakva je Estonija bio poseban izazov. Razmišljanje o prostoru i materijalima je drugačije od našeg, prvenstveno zbog hladne klime, a i zbog interakcija među ljudima. Koristi se mnogo više drveta nego kod nas, čak uskoro grade u Talinu Ministarstvo ekologije i prirodnjački muzej za koji je bio otvoren konkurs, sa zadatkom da cijeli objekat mora biti od drveta kako bi se promovisala bogata estonska drvna industrija i njihova težnja ka eko-održivosti. Pri projektovanju stambenih objekata nije mnogo bitno imati balkon, jer ga svakako ne mogu koris-titi veći dio godine, zbog velike količine snijega. Ukoliko ga imaju onda je bolje da je zatvoren. Kuhinja takođe nije mnogo bitan dio kuće mladim Estoncima, jer žive brzo i mnogo rade. O otvori-ma i orijentaciji se posebno razmišlja, jer je svaki zrak sunca važan, i od njega se nikada ne skrivaju škurama ili roletnama.”


Pretpostavljam da su izradi projekta prethodila brojna istraživanja, upoznavanja sa tradicijom, arhitekturom, graditeljstvom. Kako je izgledala Vaša priprema?

Projekat Naučno-tehnološkog parka, foto: Privatna arhiva

“Prije postavljanja bilo kog koncepta uvijek se bavim istraživanjem konteksta lokacije i okruženja. Istorija mjesta i kultura naroda uvijek doprinose razvijanju ideje, ali za razumijevanje istorije i kulture potrebno je puno vremena. Nakon projektovanja u različtim državama, kulturama i klimama, zaključila sam da ipak nijednu ne mogu poznavati koliko onu u kojoj sam odrasla i naučila osnove arhitekture. To je jedan od razloga zbog koga sam se vratila da stvaram u Crnoj Gori. Mislim da ovdje mogu dati svoj maksimum i da mi rad nigdje drugo ne bi donio isto zadovoljstvo.”

Svjedoci smo da su danas, na našim prostorima, arhitekte većinom uslovljene željom investitora. Kako izgleda učestvovati u kreativnom procesu van grnica Crne Gore, koliko je mladom arhitekti dato prostora da se slobodno izrazi?“Investitor je i u inostranstvu onaj čije se želje ispunjavaju i onaj koji donosi najskuplje odluke, međutim, u Estoniji investitori da bi privukli kli-jente sa više novca, moraju biti spremni da grade

originalniju arhitekturu, sa boljim materijalima i kvalitetnijim prostorima, kako bi zaradili više. Pritom imaju više sluha za modernu arhitekturu, jer su već vidjeli na primjeru da to njihovi klijenti preferiraju. Mislim da se kod nas stvari polako mijenjaju na bolje, imamo sve više studija koji daju primjer da je uprkos teškim uslovima moguće napraviti kvalitetnu arhitekturu i ovdje. Mislim da se prilike za iskazivanje mladim ar-hitektama razlikuju od studija do studija, što je veći studio veća je šansa da ćete provesti radno vrijeme radeći poslove koje starije kolege ne žele - kao što je pravljenje maketa. U manjim studijima komunikacija je personalnija, brža, stvara se za-jedno, samim tim ideje svih članova u timu mogu doći do izražaja.”

Često ste na putovanjima koja podrazumijevaju i radne angažmane kao što je pomenuto u Estoniji. Kako, kao neko ko je upoznat sa graditeljskim nasljeđem i modernom arhitekturom brojnih zemalja, iz profesionalnog ugla posmatrate Crnu Goru? Konkretno, gradteljski bum u našoj zem-lji? Koliko je arhitektura povezana sa prirodnim okruženjem?

Projekat Rehabilitacionog centra, foto: Privatna arhiva


Projekat koji svakako plijeni pažnju je Casa para nenhum lugar, Kuća bez mjesta, bez lokacije, pred-viđena za kolekcionare umjetnosti. Kako ste se i čime vođeni upustili u osmišljavanje jenog ovakvog nesvakidašnjeg prostora?“Taj projekat je bio priprema za master tezu koja se bavi stanovanjem. Profesor Mateus je želio da u jednom projektu zaboravim na kontest, lokaciju, istoriju i sve ostalo što uvijek prvo analiziramo, već da dizajniram kuću iznutra, kroz prostore, njihovu funkciju i svijetlo. To je kuća za kolekcionara umjet-nosti sa pet umjetnina koje je on dao, i koje su se morale smjestiti u pet običnih prostora kuće, dakle dnevnu, kuhinju, kupatilo, spavaću sobu i hodnik. Kuća je u obliku kocke, jer to je čisti oblik koji se ne prilagođava kontekstu. Dizajnu nisam pristupala kao prema muzeju, iako se prostor prilagođava slikama i skulpturi Richarda Sere, već kao prema kući sa specijalnim vlasnikom, koji se i tokom običnih dnevnih radnji divi ovim djelima.”

Casa para nenhum lugar, foto: Privatna arhiva

Bez obaveznih analiza (dnevna soba)

Dizajn iznutra (soba)

KUĆA BEZ MJESTA


“Nakon projektovanja u različtim državama, kulturama i klimama, zaključila sam da ipak nijednu ne mogu poznavati koliko onu u kojoj sam odrasla i naučila osnove arhitekture. To je jedan od razloga zbog kojeg sam se vratila da stvaram u Crnoj Gori. Mislim da ovdje mogu dati svoj maksimum i da mi rad nigdje drugo ne bi donio isto zadovoljstvo”

Centar za rehabilitaciju

“Mnoge objekte koji su se gradili tokom graditel-jskog buma ne bih nazvala arhitekturom, oni su čisto građeni da ispune funkciju krova nad glavom i profita. Povezanost sa prirodom i sa kontekstom je nešto što svima koji grade u Crnoj Gori treba da bude prioritet. Imamo odakle da učimo i dobro i loše. Ako su naši preci mogli da sagrade jedan Kotor, možemo i mi nešto što nije Budva.”

Nakon okončanja osnovnih studija na Arhitekton-skom fakultetu Univerziteta Crne Gore, za dalje usavršavanje odabrali ste inostranstvo. Pored Estonije, živjeli ste i obrazovali se u Sloveniji, Izraelu, Austriji, Njemačkoj i Portugalu. “U Podgorici sam završila bachelor i specijalis-tičke studije, a potom sam, kao dobitnik Heric i

Dora stipendije, upisala European Architecture program koji je uključivao studije i boravak u šest država. Program je bio project based, što znači da smo na svakom od različitih fakulteta imali jedan projekat i profesora mentora koji nas je vodio kroz rješavanje određenog problema u tom gradu. Te dvije godine su donijele iskustva kao što je rad na master tezi sa jednim od najboljih arhitekata današnjice Franciscom Airesom Mateusom, kao i do predivnih prijateljstava koja traju.”

Projekti na kojima ste radili uglavnom su bili vezani za gradove u kojima ste boravili. Možete li pomenuti neke od njih i približiti ih našim čitaocima?“Master tezu sam radila u Lisabonu i bavila se procesom gentrifikacije i stanovanjem za mlade u Murariji, jednom od starih maorskih kvartova Lisabona. Gentrifikacija je u Lisabonu je dovela do restauracije i prenamjene velikog dijela istorijskog centra grada gdje su objekti bili u stanju ruševina i u kojima niko nije htio da živi. Promjena namjena objekata u hotele i arbnb, kao i doseljavanje boga-tih Evropljana, dovelo je do iseljavanja siromašnijih Portugalaca. Stoga je mladim ljudima posebno teško naći smještaj i to sam osjetila na svojoj koži. S obzirom da mladi ne mogu sebi odmah priuštiti kuću, stambeni blok koji sam dizajnirala sadržao je manje jedinice koje bi na početku bile minimalne i za najosnovnije potrebe, a kasnije bi rasle u visinu. Da bi taj sistem gradnje bio duboko povezan sa


mjestom i ljudima, intervjuisala sam deset mladih Portugalaca i dizajnirala kuću za svakog od njih. Na pitanja - kako zamišljaš svoju savršenu kuću, koji prostor ti je najvažniji od/do, koji je hobi za koji si uvjek želio da imaš prostor, gdje se osjećaš najbolje i sigurnije - ljudi su odgovarali potpuno drugačije. Od želja za ateljeom, trambolinom, bibliotekom, do minimalne kuhinje, ogromnog kupatila i kade u dnevnoj, bilo je svega. I sve ovo je dalo posebnu inspiraciju za razvoj projekta.”

Vaš dosadašnji profesionalni angažmani bili su isključivo vezani za inostranstvo. Postoji li projekat koji priželjkujete u Crnoj Gori?

Projekat spa centra, foto: Privatna arhiva

Spoj vode, svjetlosti i materijala

Kortina spa

“Uh! Mnogo toga. Jako bih voljela dizajnirati spa centar, jer me spoj vode, svjetlosti i materijala fascinira. Takođe jedna od dugogodišnjih želja mi je projektovati vikendicu na mom selu Pošćenju, sa pogledom na jezero i planine.”

Jelena PAVIĆEVIĆ TATAR


NA OSTACIMA DREVNOG BRSKOVA

NOVA PRIČA O PROŠLOSTI

ON THE REMAINS OF THE ANCIENT BRSKOVO

A NEW STORY OF THE PASTStained glass windows, coins, pieces of church furniture, remains of wooden houses and walls are only a part of findings that the Center for Conservation and Archeology of Montenegro found on the remains of ancient Brskovo, a medieval town located near Mojkovac. Brskovo is one of the most important archeological sites on the soil of Montenegro and beyond.“The Brskovo-Doganjice archeological research project has been funded by the Ministry of Culture for all these years, and I hope this continuity will not be interrupted because it is an exceptional archeological site. It is easy to talk about it affirmatively because every year we discover incredible things, and we are only at the beginning of exploring this place, “says Miloš Živanović, Head of Research at Brskovo.The project, which is being implemented by the Center for Conservation and Archeology, began in 2017, and this year’s survey lasted two months - from June 20th to August 20th.

Vitraži, novčići, djelovi crkvenog mobilijara, ostaci drvenih kuća i podzida samo su dio nalaza koje je Centar za konzervaciju

i arheologiju Crne Gore pronašao na ostacima drevnog Brskova, srednjovjekovnog grada koji se nalazi u blizini Mojkovca. Brskovo je jedan od najzanačajnijih arheoloških lokaliteta na tlu Crne Gore, ali i šire.

Dio nalaza na ostacima drevnog Brskova, foto: Privatna arhiva

Arheološki tim na značajnom lokalitetu u blizini Mojkovca, foto: Privatna arhiva

“Projekat arheoloških istraživanja Brskovo-Dogan-jice sve ove godine finansira Ministarstvo kulture i nadam se da se ovaj kontinuitet neće prekinuti jer se radi o izuzetnom arheološkom lokalitetu. Lako je afirmativno govoriti o njemu jer svake godine otkrivamo nevjerovatne stvari a samo smo na početku istraživanja ovog mjesta“, govori za Pogled Miloš Živanović, rukovodilac istraživanja na lokalitetu Brskovo.Projekat, koji realizuje Centar za konzervaciju i arheologiju, počeo je 2017. godine, a ovogodišnja istraživanja trajala su dva mjeseca - od 20. juna do 20. avgusta.

Temelji objekta crkve katoličkog obreda, foto: Privatna arhiva

Nalazište je zatrpano jalovinom, foto: Privatna arhiva

Srednjovjekovni gradU Brskovu se nekada nalazila carina, pa je ostao dubrovački termin Doganjica, od riječi dogana, što znači carina. Da se u mjestu Doganjice nalazio srednjovjekovni grad i naselje Brskovo potvrdila je još 1933. godine jedna kombinovana naučna ekspedicija, čije je rezultate godinu kasnije publikovao Vladimir Ćorović.“Oko Doganjice nalaze se još uvijek tragovi starog rudarenja kao potvrde onovremene privredne moći Brskova. Međutim, o izgledu grada, koji je bio centar trgovačke snage, malo se zna. Jedina dva srednjovjekovna objekta u Doganjici poznata su preko crteža i opisa koje je zabilježio arhitekta B. Vulović, posjetivši ovo mjesto 1949. godine. Nakon savremene eksploatacije rude, krajolik loka-liteta je narušen a srednjovjekovni trg, dio puta i javnih i stambenih građevina, zatrpani su velikim nanosom jalovine. Time je zauvijek izgubljen originalni izgled naselja sa prilaznim serpentinama koje su bile vidljive pedesetih godina XX vijeka. Sasvim pouzdano se može reći da je velikom količinom jalovine prekrivena i jedna od brskovskih crkava poznata s Vu-lovićevih crteža. Sličnu sudbinu dijele i zidine koje se u lokalnoj tradiciji vezuju za ostatke Saške (ili Saske) crkve, a koje su bile tema arheoloških istraživanja 2017-2019. godine”, objašnjava Živanović.

No. 30 oktobar 2019 101


“U prošlogodišnjim radovima otkriveni su temelji objekta za koji smatramo da predstavlja crkvu katoličkog obreda, dimenzija 22 x 9 metara. Zapravo, istraživali smo samo sjevernu prostoriju (sakristiju) crkve koja je naknadno prizidana uz objekat. Sama crkva je zatrpana jalovinom.

U podrumu crkve pronađena je kosturnica, foto: Privatna arhiva

Premještene ljudske kosti sa obližnje nekropole

U podrumu ove prostorije nađena je kosturnica u koju je pohranjeno više stotina ljudskih skeleta. U njoj su, iz nekog razloga, premještene ljudske kosti sa obližnje nekropole. Vjerovatno je to urađeno da bi ih na taj način sačuvali. Zato dio projekta podrazumijeva i naučnu obradu, tj. antropološku analizu skeletnog materijala kako bi saznali više o srednjovjekovnoj populaciji koja je ovdje pohran-jena”, objašnjava Živanović.

Projekat arheoloških istraživanja, koji realizuje Centar za konzervaciju i arheologiju, počeo je 2017. godine, a ovogodišnja istraživanja trajala su dva mjeseca - od 20. juna do 20. avgusta

No. 30 oktobar 2019 103

Latinični natpisi i specifičan oblik osnove crkve, koji ima pravougaonu apsidu, pokazuju, ističe arheolog, da je crkva bila povezana s katoličkim stanovništvom u gradu. “Međutim, građevina je i spolja i iznutra bila bo-gato ukrašena, a ti ukrasi nisu poticali samo sa zapada, već i sa istoka. Ovo govori o mješovitoj sredini grada u kojem, osim pravoslavnih mještana borave i rudari Sasi, njemačkog porijekla, monasi, trgovci i zanatije sa strane, uglavnom iz primor-skih gradova sa čime smo upoznati i iz istorijskih izvora“, kaže Živanović.Srednjovjekovni grad Brskovo (latinski naziv Brescoa) tokom XIII i XIV vijeka bio je jedan od najrazvijenijih i najznačajnijih rudarskih centara na Balkanu.

Interesantni nalazi sa ovog lokaliteta su vitraži, foto: Privatna arhiva

Usitnjeni fragmenti u raznim bojama, foto: Privatna arhiva

Na nekim primjercima očuvani su tragovi ukrasa, foto: Privatna arhiva


“Kao posebno interesantni nalazi sa ovog lokaliteta jesu fragmenti vitraža koje otkrivamo već treću godinu. Na cijelom Balkanu vitraž je izuzetno rijetka stvar, a nama u Brskovu već počinje da bude uobičajena. Svakako, tu se radi o usitnjenim fragmet-nima raznih boja, uglavnom zelene, plave, ljubičaste i žute a na nekim primjercima očuvani su i tragovi ukrasa. Prošle godine na jednom takvom fragmentu sačuvana je predstava ljudskog lika, žene, u poluprofilu. Sve ovo samo potvrđuje naše teze da su za izgradnju i dekoraciju objekta bili angažovani vrhunski majstori iz inostranstva”. Od ostalih otkrića, prema riječima Živanovića, česti su nalazi i djelovi prozora, crkvenog mobilijara i drugih uoptrebnih pred-meta, a ove godine otkriven je i jedan mali teg sa utisnutom predstavom šljema s volujskim rogovima.

Ispod kamenog poklopca pronađen je kovčežić od olova, foto: Privatna arhiva

“On je veoma važan nalaz za preciznije datovanje slojeva u sakristiji jer se ovaj heraldički simbol veže za dinastiju Lazarevića što bi

Kao posebno interesantni nalazi sa ovog lokaliteta su fragmenti vitraža. Na cijelom Balkanu vitraž je izuzetno rijetka stvar, a u Brskovu već počinje da bude uobičajena. Svakako, tu se radi o usitnjenim fragmetnima raznih boja, uglavnom zelene, plave, ljubičaste i žute a na nekim primjercima očuvani su i tragovi ukrasa

No. 30 oktobar 2019 105

značilo da se radi o vremenu s kraja XIV i početka XV vijeka. Otkriveno je par srebrnih novčića, po-zlaćeni dio liturgijskog krsta, upotrebni djelovi nošnje, poput kopči, i veoma interesantan kovčežić od olova. Ovdje se zapravo radi o relikvijaru u kojem su se nalazile mošti ili relikvije. Ovaj kovčežić je bio sakriven u kamenom poklopcu koji je krio znatno veće blago. Nažalost, to blago je pokradeno još tokom srednjeg vijeka. Po sredini prostorije čiji je podrum iskorišćen kao kosturnica otkrivena je velika jama koju su tragači za blagom iskopali i time uništili dobar dio kosturnice. Bilo nam je nejasno zašto su to radili i tako duboko kopali sve dok na dnu te jame nismo otkrlili poklopac od riznice koja je sigurno sadržala najskupocjenije predmete toga vremena. Osim ovog otkrića u pomenutom dijelu naselja s kućama, brvnarama, otkrili smo i trasu vodovoda, i to je posebno zanimljiva priča na koju ćemo sljedeće godine usmjeriti više pažnje i naći kaptažu tj. mjesto gdje su sproveli izvorsku vodu kanalima”, objašnjava Živanović.Ove godine radilo se dosta, ističe on, i na samoj zaštiti lokaliteta, a istražuje se i zapadni dio Doganjice, odnosno prostor koji nije devastiran savremenim radom rudnika. Iako su istraživanja na ovom mjestu tek započeta ipak već sada imaju podatke o nekoliko novih objekata koji su rađeni upotrebom drveta tj. radi se o jednostavnim brvnarama.

Kameja sa Bogorodicom, Brskovo, foto: Privatna arhiva

“U zapadnom dijelu Doganjice, gdje se vrši sondiranje, pronalaze se ostaci drvenih kuća i podzida i nalazi tamo su većinom kuhinjska keramika. Međutim, bilo je i nešto stakla od kojeg se ističe dio bočice od islamskog stakla koje je izuzetno rijetko, i u Crnoj Gori ga jedino ima u Kotoru”, kaže rukovodilac istraživanja.Projekat arheoloških istraživanja finansira Minis-tarstvo kulture i Živanović se nada da kontinuitet neće biti prekinut jer se radi o izuzetnom arhe-ološkom lokalitetu.

Svetlana MANDIĆ

Brskovski srebrnjaciBrskovo je bio grad u kojem je kralj Uroš Nemanjić (1243-1276) iskovao srebrni novac. Mlečani su ga optužili da je novac kopija njihovih srebrnjaka, pa su međusobni odnosi zaoštreni, a Mlečani su preduzeli niz mjera za sprečavanje prometa brskovskog novca. U vrijeme kralja Dragutina, 1276. godine iz Brskova izlazi prvi srpski dinar, rađen po uzoru na venecijanski groš. Na aversu novca kova-nog u Brskovu bio je lik vladara koji od Svetog Stefana (zaštitinika prijestola Nemanjića) prima zastavu, kao simbol vlasti.


ARHEOTOK

TRAGOM JOVIĆEVIĆEVE MAPE IZ 1911. GODINE (IV)

ARHEOTOK

FOLLOWING JOVICEVIC’S MAPES FROM 1911 (IV)In the previous issue we started shedding some light on the historical circumstances in the area of present-day Meterizi and Dobrska Župa, with a focus on the wider environment. The vast area in which these two settlements lie has, over the centuries, been hit by various conquerors because of its position on the natural corridor from east to west - leading to great suffering and displacement of the population.Meterizi and Dobrska Župa were founded around 1780 on the site of ancient medieval villages - Piperi and Peleša. Two new settlements over the past 240 years have significantly altered the configuration and covered the remains of earlier ones. Therefore, insight into the past represents a real challenge - the nature of the karst is such that the traces of the past can go unnoticed even though they are before your eyes.

U prethodnom broju počeli smo da rasvjetljavamo istorijske prilike na području današnjih Meteriza i Dobrske Župe, uz osvrt na širu okolinu. Prostrana

“vala” u kojoj leže ta dva naselja se zbog svog položaja na prirodnom koridoru od istoka prema zapadu, tokom stoljeća nalazila na udaru raznih zavojevača - što je dovodilo do velikog stradanja i raseljavanja stanovništva.

Jovićevićeva mapa

Meterizi i Dobrska Župa su oko 1780. godine zasnovani na mjestu starih srednjovjekovnih sela - Pipera i Peleše. Dva nova naselja su za proteklih 240 godina znatno izmijenila konfiguraciju i prekrila ostatke ranijih. Stoga pronicanje u davnašnje prilike predstavlja pravi izazov - priroda krša je inače takva da tragovi prošlosti mogu ostati neprimijećeni iako su vam pred očima.

Stari put na Lalinoj Glavici, fotografije: Slobodan Čukić

Po dolasku u Meterize, počeo sam da se raspitujem o ostacima prastarog karavanskog puta. U tome sam imao sreće jer u ovakvim istraživanjima veliki problem predstavlja zapustjelost današnjih sela. U njima borave još samo starci i tek poneko od mlađih, pritisnut finan-sijskim neprilikama. Ovo vas često dovede u nemoguću

No. 30 oktobar 2019 107

situaciju - naprosto nema nikoga s kim biste započeli razgovor. Ukoliko i sretnete koga pitanje je hoće li znati išta o onome što vas zanima. Najbolje je kada naiđete na starijeg čovjeka koji je cijeli život proveo na selu i kroz čobanstvo upoznao teren do najsitnijih detalja. Jednako je plodonosan susret sa ljudima koji se bave lovom.

Stara “džada” i raskršće

U kafani sam naišao na meteriške starosjedioce. Poslije kraćeg razgovora shvatili su što me zanima. Pokazao sam im Jovićevićevu mapu i počeo da postavljam konkretna pitanja. Gledali su u kartu i u mene širom razrogačenih očiju jer nijesu ni slutili da takvo što pos-toji. Konačno su mi saopštili da nedaleko od njihove kuće na obližnjoj Lalinoj Glavici, zaseoku Meteriza, postoje ostaci starog puta. Ubrzo smo stigli na to mjesto, udaljeno oko 400 metara. Andrija Jovićević je Lalinu Glavicu označio imenom Lalino Ždrijelo, ali je riječ o istom zaseoku. Pokazali su mi stari kaldrmisani (“posaližani”) put.

Stari karavanski put

Bio je u mnogo boljem stanju nego što sam očekivao. Jovićevićeva karta je pokazivala da se neđe u blizini nalazilo i drevno raskršće. Ispostavilo se da je bilo stoti-nak metara dalje. Odveli su me do raskršća sa kojega se u davnini od glavnog karavanskog puta odvajao

sporedni krak. Kaldrma je i na tom mjestu bila dobro očuvana i jasno se viđelo mjesto ukrštanja. Glavni drum je od te tačke nastavljao ka zapadu prema Ulićima i dalje ka Cetinjskom polju, a sporedni je vodio ka Za-gori, a odatle opet zavijao prema zapadu, ka Đalcima i Štitarima. U Štitarima se uspinjao preko Sokolskih krša, pa preko Orašana i Selišta silazio u selo Kosijere i poviše Bokova nastavljao ka Cetinjskom polju - đe se opet spajao sa glavnom džadom. Andrija Jovićević je postavio i pitanje: da li je to uopšte bio sporedni put ili drum istog ranga? Čudilo ga je to što su u blizini sporednog puta stajali stari ublovi - što nije bio slučaj sa glavnim. Na koncu je zapisao da nas to “dovodi do uvjerenja da je sporedni put bio važan koliko i prvi”. Jovićević je bio otresit i pronicljiv. Da su svi istraživači imali takav istraživački nerv danas bi imali mnogo jasniju sliku o prošlosti.

Kućišta

Na Lalinoj Glavici ima još tragova dalje prošlosti. U blizini glavnog druma leže ostaci starih kamenih kuća, načinjenih prije nekoliko stotina godina u suvomeđi.

Staro kućište na Lalinoj Glavici u Meterizima

Takva gradnja se lako poznaje po izuzetno velikim kamenim blokovima u donjim redovima i sve sitnijim kako se ide naviše. Na žalost, od tih drevnih objekata nije mnogo preostalo. Najčešće su sačuvana prva


dva-tri reda, dok su krši iz gornjih iskorišćeni za razne svrhe. Poneđe su takve kuće ipak pretekle i trebalo bi ih što prije popisati, konzervirati i zaštititi zakonom.

Ostaci starog kućišta na Lalinoj Glavici

Nedavno sam u jednom cuckom selu naišao na staru kuću pozemljušu u čijem je bočnom zidu bio ugrađen kameni blok od cijela 2 metra dužine, 70 cm visine i 50 cm širine! Bio je težak makar dvije tone - najveći na koji sam do sada naišao.

Rovinski

Ovo nas upućuje na Pavla Rovinskog koji je oko 1890. godine pisao o kućama sa ogromnim kamenim blokov-ima. Kaže da su “neke od ovih malih kuća napravljene od neobično krupnog kamenja” i da je to “karakteris-tično naročito za starije građevine”. Takve je kuće vidio u selu Kućišta u Ćeklićima, đe je našao ostatke kuća ogromnih dimenzija. Dalje kaže da takvih kuća ima i u Banjanima. Jednu takvu potpuno očuvanu, našao je u selu Previš u Drobnjacima. Bila je dugačka 15,25 m, široka 6,70 m i visoka do krova 2,02 m, debljine zidova – 1 m, a zidana od kamenja od kojih su neki dugački i po 1,90 m, a visoki 1,04 m. Ispred kuće je dvorište takođe ograđeno kamenim zidom od tako krupnog kamena. Pozadi kuće, u obliku polukruga, takođe je zid približne visine 1 m. “Ovakva je kuća u staro doba predstavljala utvrđenje koje se nije moglo

osvojiti bez topova” (“Etnografija Crne Gore”, Tom I, CID, Podgorica, 1998, 303-304). Dakle, Rovinski je još krajem XIX vijeka takve građevine nazivao “starijim”, što je pouzdan orijentir. Takvi su objekti još tada bili u fazi nestajanja.Kasniji istraživači ovome nijesu pridavali nikakvu pažnju što je istinsko sljepilo za našu kulturnu baštinu i graditeljsku tradiciju. Ta prva posjeta Meterizima bila je vezana za istočni dio sela. Pokušavao sam da steknem predstavu o srednjovjekovnom selu Piperi koje se tu nekad nalazilo. Trebalo je nazreti konfiguraciju prvobitnog naselja u kome je prije pet stoljeća postojalo 18 domova. Prema turskom defteru iz 1523. u selu su živjeli Vukas Stje-panov, Novak Stjepanov, Rado Bojkov, Dragić Bojkov, Radič Bojkov, Latko Brankov, Perinko Latkov, Radonja Latkov, Vučko Herakov, Staniša Vučetin, Nikola Radičev, Nikola Stjepkov, Dabiživ Lazarev, Živko Stankov, Vučić Ilijin, Niko Ivanov, Nikola Radovanov, Stiko Stjepanov. Iz spiska se vidi da u naselju nije bilo popa.

Belovića Ubao

Kasnije sam od mog drugara Miška Strugara dobio podatke o drugim djelovima Meteriza, odnosno zaseoku Belovića Ubao. Pričao mi je o njemu u par navrata, a potom mi poslao i fotografiju stare porodične kuće, takozvane kule (kulice), i povećeg guvna pred njom.

Kamen sa natpisom na Belovića ublu

No. 30 oktobar 2019 109

To me je nakon izvjesnog vremena odvelo ka zapadnom dijelu naselja, koje se nalazi na većoj visini, udaljenom od Laline Glavice oko 1,5 km. Stižem na tu stranu Meteriza i sa magistrale skrećem na lokalni put. Nastavljam pored velike seoske crkve oko koje su načičkane grobnice. Još 300 metara i stižem u zaselak Belovića Ubao (ili Ubao Strugarski). Andrija Jovićević piše da je zaselak dobio ime po Belu Strugaru po kojem se “i Strugari koji tu žive zovu Belovići” (Riječka nahija, 1999, 155). Dodaje da su se Ceklinjani tu počeli naseljavati neđe oko 1790. godine. Isprva su se stalno nastanili Belo Vujadinov Strugar na Belovića Ublu, Savić Markov Vukmirović u Kokošicama, Kojica Ivanov Kovač pod Tmorom i Petar Petričević na Petričevića Glavici. Potom su se doseljavali i drugi i selio se svaki kod svoga (isto, 206-207).

Ubao

Stižem do prvih kuća. Na svakoj strani se mogu viđeti rezultati viševjekovnog krčenja i otimanja zemlje od krša. Ima tu i mnoštva zaravnjenih i podzidanih terasa (“lastvi”) od kojih su mnoge načinjene još u srednjem vijeku. Pored puta je kućište bez krova. Penjem se malo uza stranu da bih s visine načinio što bolje fotografije. Pojavljuje se Momčilo Momo Strugar. U velikom je poslu oko gradnje terasa pred kućom. Kažem mu što me zanima. On odmah razvija priču o prošlosti naselja. Crnogorci vole da pripovijedaju o svom mjestu i lju-dima koji su ga proslavili. Momo je vidio kako slikam kućište pored puta, pa kaže da je pripadalo Labudu Neškovom Strugaru, nosiocu Zlatne medalje Obilića. Kroz razgovor lagano stižemo do starog Belovića ubla. Ispred njega srijećemo stariju ženu koja je došla da zahvati vode. Pored ubla je ploča sa natpisom. Slova se jedva naziru. Momo mi na rastanku pokazuje čovjeka u obližnjem vinogradu i kaže da bi mi on mogao puno reći o prošlosti naselja.

Radovan Strugar

U vinogradu podno brda zatičem Radovana Strugara.

Radovan Strugar

U radnom je odijelu i izgleda prilično vitalno. Spremno. Oko pasa ima pojas sa različitim alatkama. Najmanje desetak. Kao da sam ga zatekao usred planinarenja. Pitam ga za godine. Uzvraća da je rođen 1944. godine. Teško mi je da povjerujem da je odavno prebacio sedamdesetu. Drži se momački i u tim godinama. Pi-tam ga za poveće gomile naslaganog kamena u uglu vinograda. Kaže da je sve to sam iskrčio. Vidi se da je veliki radnik. Đe bi nam kraj bio kada bi svi bili ovakvi.Napuštamo vinograd. Radovan pripovijeda o nekadašn-jem izgledu najbližih domova. Pokazuje kuću popa Joka Strugara, još jednog nosioca Zlatne medalje Obilića za junaštvo u bici na Krusima 1796. godine. Nastavljamo do Belovića ubla. Pita me jesam li pročitao što piše? Kažem da se nije moglo razaznati. A, kako nije! Što veliš! Saginje se i žustro čisti natpis dlanovima - koji začudo postaje čitljiv. Odgonetamo riječ po riječ. Radi se o zadužbini Vukana Bogdanovog Lopičića, koji “ovu vodu ogradi 1781. godine”.Ovaj podatak opovrgava ono što je Andrija Jovićević zapisao. Očito je da je naseljavanje Ceklinjana na tom mjestu započeto makar deceniju ranije. Bilo je to na-kon što je okončan veliki međuplemenski rat između Ceklina (Riječke nahije) i Bjelica (Katunske nahije) koji je trajao od oko 1720. do oko 1750. Poslije niza krvavih


okršaja, Ceklinjani su u savezu sa Dobrljanima (iz Do-brskog sela), Bokovljanima, Ulićima i Kosijerima potisli Bjelice prema Stavoru. Nakon toga su na osvojenom području neko vrijeme napasali stoku i držali stajnice. A onda su, polagano, počeli da ga naseljavaju i to neđe između 1770-1780. godine. Tako su na prostoru starih sela Pipera i Peleše počela da nastaju sela Meterizi i Dobrska Župa. Dobrska Župa je nastala na mjestu na kojem su se naselili žitelji Dobrskog Sela.

Petoro braće

Napuštam sa Radovanom stari ubao. Stižemo do obližn-je spratne kuće (kulice) koja danas pripada Mišku i Peđi Strugarima. Taj objekat je sagrađen u prvoj polovini XIX vijeka. U dobu u kojem je nastao predstavljao je pravu raskoš. Radovan kaže da su ga gradila petorica braće.

Kulica Strugara iz prve polovine XIX vijeka

Nijesu bili zadovoljni lokalnim kamenom s majdana poviše sela, pa su ga donosili s Viša iznad Drušića. Dodaje da su kuću zidali majstori Novljani po ugledu na kuću (kulicu) Baja Pivljanina u Orahovcu u Boki

Kotorskoj. O majstorima Novljanima sam slušao i u selu Đalcima - njihov rad se lako može poznati po veoma fino tesanim blokovima. Kulica je pravi biser tradicionalne arhitekture. Takva građevina se, za razliku od kuće pozemljuše nazivala “na pod” - što znači da je bila na sprat. Kulica pred kojom stojimo sadrži sve prateće elemente.

Detalj na kulici

Stropovi u donjem boju (spratu) su svoltani. U tom prostoru je držana stoka. Ima i zanimljivih detalja, poput kamena na fasadi, isklesanog tako da se za njega mogao vezati konj. Ljudi su boravili na spratu, ka kojem vode kamene stepenice. Ispred ulaznih vrata je terasa, koju pokriva trijem. U drugom dijelu kulice nalazi se još jedan dom, ka kojem vode posebne stepenice. Jedan ulaz u kuću nalazi se i sa bočne strane. Bez obzira na manje izmjene, kulica je zadržala izvorni oblik i trebalo bi je zaštititi zakonom.

No. 30 oktobar 2019 111

Guvna

Ispred kulice, na sedam-osam metara, leži veliko guvno sa raskošnim kolomatom.

Kulica sa guvnom

Na njemu se, kao i na Belovića ublu, nalazi natpis. “Ovo guvno ogradi se 1832. godine, popravi se 1929. godine.” Nastalo je, dakle, na početku Njegoševe vladavine i u prilično je dobrom stanju.

Kraljevića guvno

Ovo nas vodi i drugim guvnima na području Meteriza, različite veličine i starosti, podignutih na relativno maloj razdaljini. U zaseoku Belovića Ubao osim pomenutog Strugarskog, postoji i staro Kraljevića guvno, građeno u suvomeđi. Do prije 250-300 godina se pretežno gradilo u suvomeđnoj tehnici i rijetko su đe podizani

klačni objekti (klak je bio prethodnica maltera). Još jedno veliko guvno nalazi se na Petričevića Glavici u zapadnom dijelu sela.

Staro guvno na Lalinoj Glavici

Na Lalinoj Glavici se u blizini ostataka starih kuća, nalazi polurazgrađeno prastaro guvno, s kolomatom od grubo obrađenog kamenja. U njegovoj blizini leži još jedno staro guvno među kućama iz novijeg doba, takođe sa suvomeđnim kolomatom. U potpunosti je očuvano i svjedoči o izgledu guvana prije nego što se pojavila gradnja od fino tesanog kamena.

Staro guvno u Meterizima

Stotinak metara dalje, u najistočnijem dijelu Meteriza, nalazi se još jedno guvno sličnog izgleda. (Nastavak u narednom broju)

Slobodan ČUKIĆ


Namjesto odabranog modela urbanog sis-tema koji je “doveo” do: višijem dijelom “labave” urbane matrice, pretežno nepri-

jatnih razdaljina pomeđu struktura, nezgrapnih proporcija pojedinih zgrada (o neboderima da i ne zborim), djelimično teško sagledivih volumena i oblika građevina, one pustopoljine kudijen “teče glavna” unutrašnja pješačka staza (“ulica”) ili - bajagi “okosnica” po longitudinali cijeloga naselja (a koja “povezuje” nebodere), prevaziđene “sce-nografije” u prostoru (besmislena perspektivna “skraćenja”, zaludnje “vizure”, odbojne “interne dveri” na 17 etaža, “dominante” (samo) sporad dominanti), ... - ka‘ “recidiva” urbanizma iz doba moderne - uz, za naše mjerilo, ipak, moramo priznati - pretežno nehumanih spratnosti ovoga naselja (koje su u procesu projektovanja (u odnosu na urbanističko rješenje iz DUP-a) “spuštane”: soliteri sa P+20 na P+16, a sve ostale zgrade u prośeku za po dva boja) i - nečesa što na papiru djeluje (laički komentarisano) lijepo i dopadljivo ili (jezikom arhitekte i struke) dobro i uspjelo, a u stvarnosti i u konkretnom fizičkom prostoru moglo je - i bolje i kvalitetnije!

Blok 5, foto: Privatna arhiva

STAV

POGLED NA URBANIZAM “BLOKA 5” U TITOGRADU II

VIEWPOINT

URBANISM OF “BLOK 5” IN TITOGRAD IIThe column Viewpoint of Pogled journal is intended for publishing texts, analyzes, expert papers and personal observations / comments on events in the engineering scene. The texts published under the column VIEWPOINT do not necessarily reflect the editorial board‘s position.”At the beginning of the second half of the 70‘s of the last century, in the age of non-rationalism when urban theory and practice around the world were “well ahead” of some of the failures of modernist urbanism and “pointed to” the necessity of a more humane approach and more constructive essence in shaping cities, with the aim of achieving more direct interference of the built space and its inhabitants, i.e. architecture and man, the urban plan “Block 5” is being created in our country”, wrote Miodrag Bajković, architect engineer, in his criticism of the urban plan of “Blok 5” in Podgorica.

No. 30 oktobar 2019 113

Zarad svega ovoga odozgo - poželjna i (za mene) neophodna je šćela bit‘: - kompaktn(ij)a urbana struktura, tj. - koncen-

trisanije strukture, - u tipološkom smislu, dosljedna i dorečena in-

trovertna kompozicija (sa sekundarnim, ali ne i doslovno zapostavljajućim odnosom spram 4 saobraćajnice, koje, objektivno, nikad ne mogu (i ne moraju) postati “intimne” gradske ulice),

- kompozicija koju tvori skup zatvorenih ili poluzatvorenih blokova tipa “kare”-a (nije nužno da moje kolege i koleginice odmah i na prvu na ovome mjestu ovi “kare”-i podśete na neo-klasicizam u urbanizmu (uglavnom) 19-og stoljeća),

- unutrašnje “prave” pješačke ulice (formira-ne jasnim arhitektonskim okvirom - čovjeku prihvatljivih dimenzija),

- gradacija i ritam (slijedi: množina) prostora, ... - što bi oformilo taj “grad u gradu” - uz očuvanje naslijeđenog četinarskog fonda, ka‘ i njegovo prožimanje sa dijelom novonastalih “zelenih tampona” u unutrašnjosti “kare”-a, i - u takvoj kompaktnijoj urbanoj strukturi, stacionarni saobraćaj bi takođe bio smješten (“ćušnut”) po obodu ovijeh 24 ha.

Sve upravo nabrojano i opisano, bilo je mogućno ostvariti sa spratnošću zgrada od (najvišijem dije-lom) P+4 do (samo poneđe sporad: kompozicije volumena, siluete ukupnog naselja, mentalnih orjentira, ...) max P+8.Kratko: protivim se gradnji sta-n-benih zgrada u našem glavnom gradu, koje bi imale dvocifren broj nadzemnih etaža. Nema se preše za tijem!Vjerovali ili ne - na ovom istom zahvatu u prostoru (površini), i - u zgradama (ovakve) upola manje prośečne spratnosti od postojećih, ali na njihovoj drugačijoj urbanističkoj “postavci” - moguće je bilo (poštujući sve pozitivne urbanističke para-metre i obavezujuće normative) smjestiti 5 000 stanovnika - koliko ih (cca) stanuje u “Bloku 5”.

Na taj način, stanovnici ovoga u ovome tekstu “za-mišljenoga - Bloka 5”, ośećali bi da su - (relativno, a položajem i distancama pa još kako) dio glavnog ili užeg urbanog tkiva Titograda - a ne, da - imaju ośećaj da napuštajući “Blok 5”: odlaze i (“tamo neđe”) ulaze u grad, borave u gradu, i - vrću se iz grada u svoju “mirnu i zamračenu” spavaonicu na konak - već bi (i) njihov (ovaj drugačiji) “Blok 5”, takođe bio - grad (dio grada). Naravno, u gradaciji zona-cjelina gradskog prostora - za stanovnike Titograda (dakle: u našoj mentalnoj slici), vazda će “Trg nezavisnosti” i distrikt u kojem se nalazi - bit‘ taj centralni (glavni) dio grada i/ili - (kakav-takav) “najgradski” dio grada. Nijesam zaboravio ni na mogućnost i obavezu izgradnje: doma zdravlja, đečinjih vrtića i osnov-ne škole - čije bi “smještanje” (odabir lokacije) i svakojako ili sveobuhvatno uklapanje u okvir/u “zamišljenoga - Bloka 5”, u kreativnom smislu - posebice bilo urbanistički inspirativno. Na ovome mjestu želim uđenuti da - lokacije po-stojećih predškolskih ustanova (2 vrtića) i osnovne škole u “Bloku 5” - jesu ka‘ u prvobitnom DUP-u, uz naglašavanje da je od ucrtanih jaslica iz plana (u istočnom dijelu naselja) naknadno nastao sadašnji vrtić. Sadržajno ili funkcionalno gledano ovo nije ništa strašno (nova vremena donose drugačije potrebe), ali - predmetni vrtić je neuporedivo višeg gabarita u osnovi u odnosu na planirane jaslice, pa urbanistički “ne stoji” posrećeno u datom (i inače neposrećenom) prostoru.


Pogled na Blok 5, foto: Privatna arhiva

Mimo već nabrojanog a gradskotvornijeg u od-nosu na “postojeće stanje” - što je to još šćelo bit‘ tako suštinski bitno da se je drugačije razmišljalo ili - što je to tako drugačije trebalo stvoriti da bi življenje u ovome distriktu bilo kvalitetnije i da bi nivo stanovanjske kulture bio viši?!Mimogred, da ugrabim i napišem da: urbanizam, arhitektura i interijer uplivaju na (određuju) nivo kulture ponašanja korisnika nekog prostora!Znači, liše: humani(ji)h gabarita (i dužina i visina) zgrada, a potom i razdaljina pomeđu njih, i - (prije svega) sasma drugačije njihove kompozicije u prostoru, formiranja internih pješačkih ulica, etc. - “dobila/o” bi se i: - kontinuirana distribucija tercijalnih djelatnosti ili

sadržaja u poslovnim prostorima u prizemljima glavne/ih naseljskih pješačkih ulica, i

- zelenilo u avlijama “kare”-a, koje bi - zarad čovjeku “bliske” veličine dvorišta u osnovi samih “kare”-a, i spratnosti kuća koje ih tvore - imalo smisla, tj. - bilo bi u saglasju sa građenim okvi-rom i “prisutno” u cijeloj (urbanoj) slici kvarta, i - ne bi samo “tamo neđe dolje igralo ulogu”:

dalekih, “nedotakljivih” i nepripadajućih zelenih “busenčića”.

S razlogom opetujem: može se “kare”-jska gradnja segmenata ukupnog bloka, ka‘ zaokruženih cjelina, osmisliti-strukturisati i na način - da nije baš ona eklekticistička ili čak neo-renesansna “zapučena šema” u pitanju. E, već, od (u osnovnom konceptu) - same orto-gonalne gradske šeme (“hipodamus”-a) antičkog grada Mileta (unazad 2498 godina(h)), urbaniste Hipodamusa - se ne odričem, bolje reći - neću se ovđe distancirati. Nakon gornje digresije - nastavljam. U okviru naselja “dobio” bi se ili potrebito bi bilo oformiti još i - trg i/ili pjacetu/e. Ipak, ovđe moram odmah zastati, jer sve opisano u vezi sa mojim “virtuelnim” (a, ipak, dovoljno stvarnim) blokom-kvartom, na predmetnoj lokaciji - može “zazvučati” utopistički nerealno, iako sam siguran da - nije tako! Gorespomenuta utopija je bila jedna od karak-teristika urbanizacije ili komponeti u procesu urbanističkog planiranja prostora iz doba moder-nističkog racionalizma (okvirno period od 20-ih do 60-ih godina 20-og stoljeća). Da tomu pridam: utopija u urbanizmu (i ne samo u urbanizmu) je više ili manje - poželjna, potrebita i neizbježna. Ona je često i pokretačka snaga. Bez nje se - i ne uspijeva. Međutijem, sa utopijom je ka‘ i sa gravitacijom. Zahvaljujući gravitaciji sve odlično funkcioniše i uspostavljen je “sveti red i kosmička harmonija”. Drugijema riječima: sve je potaman, dok se i ukoliko se - previše ne nakvečimo preko atike nekoje zgrade, ograde mosta ili litice u vrh kanjona. Tu nastaju problemi. Ali, ako imamo do-voljno opreza i “prave mjere” u odnosu na zakon gravitacije - sve će bit‘ OK. Znači: “kontrolisana” utopija ili sposobnost “na-dzora” nad njom - prilikom planiranja prostora i urbanističkog projektovanja, tj. - pitanje (pokušaja)

određivanja njezine prave ili optimalne mjere, uz urbanističku naučnu i estetsku podlogu - daje najbolje rezultate, odnosno - neće nas odvesti na stranputicu i u zonu iz koje vrtanja (ka‘ ni po-pravnog ispita) - nema. Jednostavnije rečeno - na taj način ne postoji mogućnost da se u struci, pa samijem tijem ni u realnom življenju - “strmogla-vimo” u prostoru.Čeljade na ovome mjestu može pomisliti: kakva je to utopija ako je - “kontrolisana” (utopija)?! E, to je već, liše znanja, pitanje umijeća i suptilnosti urbaniste/a, za koju ću ovđe reći: “kunst” urba-nističke misli ili - “kunst” planiranja i oblikovanja prostora! U smislu malo konkretnijeg pojašnjenja utopističke komponente i njezine “uloge” u procesu urbanističkog planiranja (koju toliko spominjem), još ovo: konceptualni “mit” ili “opasnost” od utopije podrazumijeva - prećerivanje naglašavanja ideje o sveobsežnoj moći i samouvjerenosti planskog urbanizma!


Kad sam već kod ovijeh “suptilnosti” i nešto teže opipljivih “rabota”, navešću i jedan (nadam se) zanimljiv detalj. Prije 20-ak godina sam od jednoga ovdašnjeg kolege čuo - da je nekoja davnašnja

No. 30 oktobar 2019 115

određivanja njezine prave ili optimalne mjere, uz urbanističku naučnu i estetsku podlogu - daje najbolje rezultate, odnosno - neće nas odvesti na stranputicu i u zonu iz koje vrtanja (ka‘ ni po-pravnog ispita) - nema. Jednostavnije rečeno - na taj način ne postoji mogućnost da se u struci, pa samijem tijem ni u realnom življenju - “strmogla-vimo” u prostoru.Čeljade na ovome mjestu može pomisliti: kakva je to utopija ako je - “kontrolisana” (utopija)?! E, to je već, liše znanja, pitanje umijeća i suptilnosti urbaniste/a, za koju ću ovđe reći: “kunst” urba-nističke misli ili - “kunst” planiranja i oblikovanja prostora! U smislu malo konkretnijeg pojašnjenja utopističke komponente i njezine “uloge” u procesu urbanističkog planiranja (koju toliko spominjem), još ovo: konceptualni “mit” ili “opasnost” od utopije podrazumijeva - prećerivanje naglašavanja ideje o sveobsežnoj moći i samouvjerenosti planskog urbanizma!


Kad sam već kod ovijeh “suptilnosti” i nešto teže opipljivih “rabota”, navešću i jedan (nadam se) zanimljiv detalj. Prije 20-ak godina sam od jednoga ovdašnjeg kolege čuo - da je nekoja davnašnja

studija (znavaše on i ime autora i godinu nastanka (mislim da je u pitanju 1972.)) - pokazala da vasko-liki prostor u zahvatu “Bloka 5” (i šire: put i sve do nekadašnje mljekare na istočnu bandu i - put i do “Rimskog trga” na jugo-zapadnu bandu) - ima vrlo moćna nepoželjna, bolje reći - po zdravlje štetna zračenja iz zemlje. Ja u to vjerujem - a, isto se, naravno, mimo čovjekove volje, nažalost - može i “opipati”. Što želim reći? Kako se u nekim evropskim državama i ozbiljnim društvima, bez ovakvih studija-istraživanja ne ulaže u planiranje prostora i urbanizaciju (naravno, ni u gradnju) - to je u slučaju “Bloka 5”, dodatno bio (ili mogao bit‘) razlog da se, uzimajući u obzir i poštujući rezultate ove studije, “snagom” urbane morfologije (urbana morfologija proučava fizički oblik gradova, koji se sastoji od: uličnih obrazaca, veličina, oblika i “rasporeda” zgrada, gustoće sta-novnika, arhitekture, etc.) - stvori građeni prostor koji bi bio što humaniji i koji bi u ovom slučaju i konkretnim okolnostima - što pozitivnije uplivao na njegove korisnike!Vrćem se na oni trg i/ili one pjacete od prije gornjega zbora o utopiji i negativnim uplivima iz zemlje. Što gođ da je od ova dva urbana elementa gradnje gradova šćelo bit‘ “izabrano”, u zavisnosti od urbanističkog koncepta i konteksta - bilo bi odraz neophodnosti gradacije značaja prostora (ovo potonje je množina). Naime: ono što je pri-maća ili dnevna soba u stanu ili za dom, to je glavni trg za grad i ostali (nazovi: naseljski-blokovski) trgovi u pojedinim gradskim distriktima. Danas, i u potonjih 40-ak godina, u najvišem i, (što je važno naglasiti) ka‘ cjelina - urbanističko-arhi-tektonski zaokruženom distriktu u gradu, cca 5 000 njegovih stanovnika - nema svoje “naseljske dnevne sobe”. Trebaju li je imati? Naravno, i to fino uređenu - koja bi bila jedan od “polova” grada i dio njegove ukupne mreže “polova”, tj. - preciznije i


u konkretnom primjeru: šire mreže - sekundarnih (ili tercijalnih) gradskih trgova. Da se ne bismo naopako razumjeli - uopšte ovđe ne mislim na neki “klasičan” i/ili “spektakularan” gradski trg, no u mislima imam, u arhitektonskom smislu (dobro) formiran centralni javni prostor ovoga zisto veljega sta-n-benoga naselja. Dakle: arhitektonski definisan prostor (u “kombinaciji” sa zelenilom i fontanom/fontanama) - sa potrebitim (pravim) sadržajima u parternim etažama zgrada koje ga tvore. Smatram da je ovaj prostor dozvoljavao i još jedan princip ili mogući pristup u formiranju urbanog sta-n-benog tkiva, a to je - podjela ili gradacija prostora na: javni, polujavni i privatni, što je (po mojemu mnijenju) - bilo vrlo potrebito. Naravno: javno je ono vanka (ulica, trg, park, ... (u detalju: trotoar pred trgovinom, pa i sama trgovina, ...)); polujavna su (bila bi) ona dvorišta unutar “kare”-a, koja “najviše pripadaju” njegovim stanovnicima, dok borave u tijema atriumima ili ih posmatraju sa svojih taraca, iz svojih odaja - znači: privatnih prostora. Dobro je imati sa jedne bande svojega doma (ako je ikako moguće) i ovo - po-lujavno! To je kvalitet više u prožimanju čovjeka i prostora ili - čovjekovog doživljaja prostora, u odnosu na najčešću (nekad neizbježnu, a ponekad drastičnu i zbunjujuću) podjelu na “samo”: javno i privatno. Ukratko: sve što ovđe opisah da se (i kako se) moglo postupiti, a prijeko potrebito - (post festum) učinjeh u nekoj “virtuelnoj varijanti”, a povodom i s ciljem pokušaja oslanjanja na antropocentrično mjerilo, što znači: humanijeg, raznolikijeg i emo-cionalno bogatijeg urbanističko-arhitektonskog uređenja (ovoga) prostora. No, u stvarnom fizičkom prostoru “Blok 5” je - sasma “nešto drugo” od mojega viđenja. Eto, to “nešto drugo” nam studenti vide ili gledaju kroz ona okna od svojega fakulteta.

Sve vas koji čitate ovi tekst, a osobito mlade koleginice i kolege (studente i one koji su teke diplomirali), uljudno molim da se, kad se zatek-nete u tom “realnom” naselju, (pomeđu ostaloga) zapitate: Može li iđe iko i, ako može, kako taj neko - ko pośeduje 4 zida u nekojem od nebodera u “Bloku 5”, može - primičući se onijema ka‘ na pjat (“pomalo”) usamljenim, nezgrapnim i ‚ladnim neboderima, i - posebice ulazeći u one (svoje) ulaze, imati ośećaj da je tu/i to - njegov “topli dom”?! Za čovjekov “topli dom” (čini mi se) nije dovoljan samo dobar interijer i stvorena prijatnost u tom smislu, no je, valjda - važna i lokacija i ono vanka, tj. - đe se taj “moj topli dom” nalazi i kak(v)o je ostvareno prožimanje unutrašnjeg i vanjskog prostora?!


No. 30 oktobar 2019 117

Sve vas koji čitate ovi tekst, a osobito mlade koleginice i kolege (studente i one koji su teke diplomirali), uljudno molim da se, kad se zatek-nete u tom “realnom” naselju, (pomeđu ostaloga) zapitate: Može li iđe iko i, ako može, kako taj neko - ko pośeduje 4 zida u nekojem od nebodera u “Bloku 5”, može - primičući se onijema ka‘ na pjat (“pomalo”) usamljenim, nezgrapnim i ‚ladnim neboderima, i - posebice ulazeći u one (svoje) ulaze, imati ośećaj da je tu/i to - njegov “topli dom”?! Za čovjekov “topli dom” (čini mi se) nije dovoljan samo dobar interijer i stvorena prijatnost u tom smislu, no je, valjda - važna i lokacija i ono vanka, tj. - đe se taj “moj topli dom” nalazi i kak(v)o je ostvareno prožimanje unutrašnjeg i vanjskog prostora?!


Naravno, ni oni postojbnici (stanovnici) okolnih građevina istoga bloka, zarad svega ovđe napisa-nog, nijesu baš u idealnoj situaciji - naprotiv. Viši dio njih je u još nezavidnijem položaju, jer, povrh ostaloga spomenutog, namjesto - ozelenjenih i uređenih dvorišta (lijepih dimenzija) i/ili onoga tamo (preko puta) “drugog lica” (fasade) pješačke ulice, iz svojih odaja moraju (cijeli svoj vijek ili dio svojega življenskoga doba) - svakodnevno gledati u one: oku (im) neizbježne, umu neprihvatljive i emocijama odbojne nebodere. Ili - namjesto da tu odma‘ dolje pred svoj ulaz, mogu iskočit‘ na prijatnu pješakovu pješačku ulicu unutar naselja, moraju - (vjerujem: ambijentalno neispunjeni i estetski ugroženi) nevoljno gaziti već spome-nutom: običnom, (čak i danju) “usamljenom” i “nedefinisanom” betonskom stazom (“ulicom”) - onom bajagi glavnom pješačkom “okosnicom” vaskolikoga naselja. Pa, i - onako smješteni-organizovani (pojedini) parkinzi pomeđu krila nekih od zgrada, svojim položajem i veličinom zauzete površine, ipak razdvajaju i udaljavaju korisnike-žitelje kvarta, i - tijem njihov doživljaj naseljskog partera (i uopšte stvorenog prostora) čine manje dopadljivim.


“Blok 5” je sta-n-beni blok, koji, izgradnjom “Bloka 6”, itd, nije više (odavno) tamo neđe na rubu gra-da, već je fizički/prostorno postao dio (uslovno rečeno) užeg gradskog tkiva, ali ne i suštinski - u urbanom ili gradskotvornom smislu riječi. Ako do prije samo (približno) kvarat od vijeka (25 godina), na prostoru poslije (“onamo iza” ili “preko”) ulice Marksa i Engelsa, pa na tu bandu (liše improvizo-vane nekadašnje “male pjace” i one crkvice) - nije postojalo niđe ništa, to nije značilo da je: “pravi” grad “tu” i na toj ulici zanavijek “stao”, odnosno - njegov rub trebao “tu” zanavijek i da “o-stane”. Upravo je ta činjenica i taj trenutak, s početka druge polovice osme decenije proteklog stoljeća, zasebice bio izazov više - da se urbanistički dadne “vidoviti(ji)” odgovor: kako “tamo preko” konti-nuirano nastaviti “živo” gradsko tkivo - i - kako ovi prostor (budućeg “Bloka 5”) “uvući” u postojeći život ili “bilo” grada?



Teorijski i teoretski - “bilo-puls” nekojega grada najbolje poznaje urbanista koji je i njegov sta-novnik. Zborim o ozbiljnim planerskim zahvatima u prostoru i njegovom isto takvom definisanju i kreiranju. Ucrtati (“rasporediti”) samo nekoliko kuća/zgrada mogu i “urbanisti-izvanjci”! Inače, sva zahtjevnija i značajnija (beznačajnih - nema) rješenja u arhitekturi, ali i u urbanizmu - smat-ram da je neophodno dobiti putom (anonimnih) konkursa! No, da nijesu ni konkursi vazda garant kvaliteta u našoj struci, a sve sporad “vrlina” po-jedinijeh članova(h) konkursnih komisija - zbori primjer koji slijedi. U tadašnjoj “viziji” budućeg “Bloka 5”, jasno je da su se, ka‘ kontaktna zona, morale (i sigurno jesu) sagledati i one - (najblaže rečeno - nemam prikladnijega termina) “fantazije” pobjedničkog urbanističko-arhitektonskog kon-kursnog rada iz istoga perioda (čak mi se čini i iste godine kad je urađen DUP “Blok 5”) za prostor pomeđu nekadašnje ulice Marksa i Engelsa i današ-nje Dž. Vašingtona - i - kuće “RTCG” i Momišića. Spomenute urbanističke “fantazije” (uključujući i

ono nevjerovatno “ukidanje” nastavka današnjeg Bulevara “Svetog Petra Cetinjskog” put Tološa), tj. - moj negativan stav ili kritika toga konkursnog rješenja (ka‘ i ijed ili bunt) - učinjelo je da upravo taj cijeli prostor i programski zadatak konkursa, uzmem za svoj diplomski rad i osmislim na svoj način. No, koliko je to pobjedničko rješenje bilo: urbanistički “dobro” ili “kvalitetno”, “dalekovido” (namjenom (sadržajem) predviđenih kuća - re-alno) i oblikovno “uspjelo” (mnim na predložene forme tijeh kuća u osnovi i njihovu arhitekturu) - pokazuje/dokazuje i to da je, samo 15-tak godina posije, urađen DUP za isti prostor, koji je bio jedna sasma druga “urbanistička galaksija”, nastala na pozitivnim iskustvima teorije i prakse urbanizma proteklog (i ne samo proteklog) stoljeća. Pripovrnimo se još malo samom “Bloku 5”. “Blok 5” je distrikt u gradu koji čeljade, ako nema obavezu da svrne u njega, a mora ga suminut‘ (bilo pješki bilo automobilom) - jedva čeka da ga sumine. Dosadan je - posebice gledan iz tološke šume. I - nikad da se skonča. Nikad mu na kraj doprijet‘. Treba suminut‘ onako “organizovanih” cca 180.000 m2 (brutto). O koncu: ona opipljiva “Pitagorina matematika” ili naučna interdisciplinarnost i ona “Nostrada-musova vidovitost” ili sposobnost prepoznavanja “neopipljivog”, tj. - njihovo kombinovanje i dopun-javanje u procesu urbanističkog kreiranja, s ciljem “stvaranja-proricanja” uspješnog urbanističkog modela (što je zadatak svakojega urbaniste) -

No. 30 oktobar 2019 119

biva provjereno tokom niza decenija, koje nakon realizacije u-slijede.Samo za onaj model, prema kojem stvorene struk-ture u fizičkom prostoru (sa svojim konkretnim sadržajima) - koji u tom na-dolazećem razdoblju “skapula” (preživi) sve buduće i novonastale: sociološke, ekonomske, tehnološke, kulturološke i estetske promjene - može se reći da je i uspio!Urbanizam se mora učiti “osvrćući” se unazad, na nasljeđe i protekla iskustva - stvarati u ovo-me trenutku, ali, naravno, ne nikad samo za “ovi trenutak” (koji se mjeri decenijama), no - mnogo, mnogo više za: “śutra” + “prekśutra”! Urbanističko rješenje “Bloka 5”, uz vaskoliku: “prozračenost” njegovih “razigranih” građenih struktura i, “oslobađanjem” prostora put juga, osvijetljenost istih, etc., (što za mene nije i ne može bit‘ dovoljno) - nije doseglo onu: humanu “notu” veljega gradskog naselja; gradskotvornu “notu” distrikta (pokazalo se je) užeg dijela grada; “notu” prijatnih razdaljina pomeđu fizičkih struktura, koje zadovoljavaju sve urbanističke parametre i normative (a prijaju čovjekovom mjerilu svemu ili svega u konkretnom prostoru); ka‘ ni onu planersku dalekovidu “notu”, ... - no je, na svoj način, ovaj blok nastao i ostao: samo “uspjela” spavaonica njegovih, u urbanom smislu - uskraćenih žitelja, i - nepotrebna “pauza” daljem a “blokada” kontinuiranom razvoju urba-nistički zaista uspjelog dijela Titograda, kojem velimo - “preko Morače”.


Titograd nije grad koji je prije 40-ak godina imao izgrađeno “gro” svojega urbanog tkiva, pa da se - silom disperzivnog rasta grada, “tamo neđe” na njegovom rubu ili u predgrađu (na jednoj od dostih slobodnih lokacija, na kojoj se može i planira graditi) - ima pravo na eksperiment, pa i na promašaj, koji bi, ka‘ odraz jednog vremena i poimanja struke, samo, eto - bio segment našega ukupnog urbanističkog nasljeđa. Za nešto tako, lokacija “Bloka 5” u urbanističkom kontekstu glavnog grada bila je - previše vrijedna (“skupa”). Mišljenja sam da “Blok 5” nije primjer na kojemu treba da se uče mlade generacije crnogorskih arhitekata-urbanista!Ili - baš obrnuto! Na neuspjelim primjerima se - taman najbolje uči i pravilno nauči!

Miodrag BAJKOVIĆ, dipl.inž.arh.

Rubrika STAV u časopisu Pogled namijenjena je objavljivanju tekstova, analiza, stručnih radova i ličnih zapažanja/komentara kada je riječ o do-gađajima/dešavanjima u svim sferama inženjerskih oblasti. Tekstovi objavljeni u okviru rubrike STAV ne izražavaju nužno i stav uredništva.


ARHIV

GRADITELJI U CRNOJ GORI

ARCHIVE

BUILDERS IN MONTENEGROSearching for historical sources, documents and other data on construction pioneers in Montenegro, I was disappointed to find that sources are poor, documents and other data unordered, unsystematized, left to decay, most often destroyed, so I came up with the idea to change something. Better to say, I decided to try to rescue at least something from oblivion, collect it in one place and possibly systematize it in chronological order, significance, specificity or character of data and documents. This article is not a scientific paper. This is a news story about builders, made up of scraps of scarce historical sources, pieces of my or someone else’s memories, torn sheets from an old book or magazine, old newspapers, anecdotes and old photographs and documents, it is a reminiscent of the engineers who laid the foundations for contemporary construction and the heroes of post-war renovation and construction. All this with the desire to keep all of them and their most significant works, that is, the architectural heritage they have left us, from oblivion.

Tragajući za istorijskim izvorima, dokumenti-ma i drugim podacima o pionirima graditel-jstva u Crnoj Gori, razočaran što su izvori

siromašni, a dokumenta i drugi podaci nesređeni, nesistematizovani, prepušteni propadanju, na-jčešće i uništeni, došao sam na ideju da nešto promijenim. Bolje reći, odlučio sam da pokušam da bar nešto otrgnem od zaborava, sakupim na jednom mjestu, eventualno sistematizujem po hronološkom redu, značaju, specifičnosti ili karakteru podataka i dokumenata. Ovaj članak nije naučni rad. Ovo je novinarska priča o graditeljima, satkana od parčića oskudnih istorijskih uzvora, parčića mojih ili tuđih sjećanja, istrgnutih listova iz neke stare knjige ili časopisa, starih novina, od anegdota i požutjelih fotografija i dokumenata, prije svega podsjećanje na inžen-jere koji su udarili temelje savremenom graditel-jstvu i heroje poslijeratne obnove i izgradnje. Sve to sa željom da se svi oni i njihova najznačajnija djela, odnosno graditeljsko nasljeđe koje su nam ostavili, sačuvaju od zaborava. Ova priča nije dovršena. Nastavalja se, s vreme-na na vrijeme, zavisno od dostupnosti izvora i podataka o njenim glavnim junacima. Članak je, uz to, podsticaj i putokaz onima koji budu imali znanja, želje, volje i snage za eventualna šira istraživanja njihovih biografija i naučnu valorizaciju nasljeđa koje su nam ostavili.

Fra Vita, Rade Baranin, Mihoje Brajkov, Mimar Hajrudin

Istorija graditeljstva na području današnje Crne Gore traje nekoliko milenijuma - mnogo duže od Crne Gore. O tome svjedoče spomenici graditel-jskog i kulturnog nasljeđa. Arheolozi, istoričari, istoričari arhitekture i istoričari umjetnosti, uz pomoć savremenih tehnologija, uspjeli su sa manje ili više uspjeha da odgonetnu kada je nešto nastalo, kako je građeno, odgonetnuli su i zbog čega je baš tako građeno. Zna se, manje više, za koga je sve to izgrađeno, ko je odriješio kesu, uložio blago oteto nekom drugom narodu ili naredio da se od naroda uzme porez da se sve izgradi… Ne zna se ili se veoma malo zna ko je projektovao


No. 30 oktobar 2019 121

i sagradio sve ove građevine koje traju mnogo vjekova. Oni koji su imali moć, a time i novac, nijesu dozvoljavali da svoju slavu dijele sa tamo nekim arhitektom, inženjerom, neimarom… Pamtili su se faraoni, carevi, gospodari, ktitori… Svi ostali su zaboravljani nedugo nakon uklan-janja skela. Tako je u čitavom svijetu. Tako je i danas.Znajući istoriju Crne Gore ne iznenađuje to što su pisani tragovi o neimarima oskudniji nego kod drugih. Nijesmo baš često imali prilike da gradimo, a još manje prilike da to zabilježimo. Gradilo se, uglavnom u primorskim gradovima, pa je i normalno da su prvi graditelji bili primorci. “Na moru je od svašta majstora”, kaže narodna pjesma i predanje. Zato ova priča počinje od “majstora s mora”: iz Bara, Kotora, sa Bosfora, a na osnovu podataka koji su mi trenutno dostupni. Počeću od Fra Vita i Rada Baranina…Vita Trifunov Kotoranin, poznatiji pod imenom Majstor Vito ili Fra Vita iz Kotora bio je kotor-ski graditelj iz XIV vijeka. Prema Istorijskom leksikonu Crne Gore Fra Vita je, sa oko tridesetak kotorskih klesara bio angažovan na izgradnji manastira Visoki Dečani. Leksikon citira natpis uklesan u kamenu na južnom portalu manastira: “Frad Vita, mali brat, protomajstor iz Kotora, gra-da kraljeva, sazida ovuzi crkv svetog Pandokatora gospodinu kralju Stefanu Urošu 3-mu i njjegov-omu sinu svetlomu i prevelikomu i preslavnomu gospodinu kralju Stefanu. I sazida se za 8 godišt, i dospela je savsem crkv v leto 1335”.Wikipedija dodaje da je po skorašnjim istraživan-jima istoričara, majstor Vita Kotoranin bio prez-viter Vita Trifunov Čučo (Čučolo), opat crkve Svete Marije na Gurdiću i prokurator manastira Svetog Franje, kao i to da se u kotorskim spi-sima navodi kao izvršilac testamenta Obrada Desislavina Gambe, graditelja oltara nad grobom

No. 30 oktobar 2019 121

Koncesije za izgradnju hidroelektrana na MoračiAntun (Ante) Dešković, inženjer agronomije, industrijski projektant i preduzetnik, rođen 1856. godine na Braču. Jedan je od najpoznati-jih izvanjaca u Crnoj Gori sa početka XX vijeka. Predmet njegovog interesovanja i profesionalnog angažmana bilo je iskorišćavanje hidroener-getskog potencijala i rudnog blaga, izgradnja željeznica, industrijski razvoj i sl. Posebnim zakonima o koncesiji, donesenim 24. aprila 1911. godine, Antu Deškoviću, inženjeru sa Brača, date su koncesije za podizanje hidro-elektrana na rijeci Morači. Prvim zakonom data mu je izgradnja “jedne hidroelektrične centrale na rijeci Morači, u blizini moračkog Manastira.” Zakonom je precizirano: “U ovoj hidroelektričnoj centrali proizvodiće se od 40.000 do 90.000, a i više, konjskih snaga, a za tu će svrhu povlasničar uložiti kapital od 4 do 5 miliona perpera“.Drugim zakonom dodijeljena mu je izgradnja centrale na rijeci Morači kod Donje Gorice u Podgorici. Kapacitet ove centrale je bio 2.000 do 3.000 konjskih snaga, a u njenu izgradnju je trebao da uloži 1,5 do 2 miliona perpera. Nedugo nakon dodjele koncesija nastupili su balkanski, a potom i Prvi svjetski rat, tako da do njihove realizacije nije došlo.Imajući u vidu njegovo iskustvo na ovim i sličnim projektima u Hrvatskoj i Sloveniji, knjaz Nikola 1900. godine poziva Deškovića na Cetinje kako bi istražio i proučio mogućnosti iskorišćavanja vodenog i rudnog blaga u Crnoj Gori. Projektovao je prugu uskog kolosjeka od Nikšića do Bara dugu 150km, pristanište u Baru i hidroelektrane na Morači: kod Manastira Morača i Podgorice. Istraživao je ležišta žive u Sozini. Date su mu koncesije za istraživanje nafte u Crmnici i za izgradnju pomenutih hidroelektrana. Ratovi koji su nastupili omeli su ostvarivanje ovih projekata.


Svetog Nikole u Bariju, poklona kralja Milutina. Vita se u spisima pominje sve do 1337. godine. S obzirom da je kasnija arhiva zagubljena ili uništena, nema podataka do kada je živio i gdje je preminuo. Ukoliko je preminuo u Kotoru, pretpostavlja se da je sahranjen u crkvi Svete Marije na Gurdiću ili manastiru Svetog Franje, samostanu “male braće”.Rade Borović, poznatiji kao Rade Baranin ili Rade Neimar, graditelj crkava i manastira, nei-mar iz narodnih pjesama i legendi. U Istorijskom leksikonu Crne Gore pominje se kao graditelj crkve manastira Ljubostinja, zadužbine knjeginje Milice Hrebeljanović. O tome svjedoči njegovo ime koje je urezao na pragu vrata koja iz pri-prate vode u hram. Drugih svjedočanstava o njemu i njegovom djelu nema, izuzev legendi i narodnih pjesama.Wikipedija kaže da je Rade Borović bio zidar porijeklom iz barske klesarske familije (ro-donačelnik “Radoe petrarius de Antibaro”). Pretpostavlja se da je rođen oko 1335. godine. Zbog velikog ugleda u narodu pripisivani su mu brojni graditeljski poduhvati u rasponu od nekoliko vjekova. Za njega svi znamo po sceni iz narodne pjesme “Zidanje Skadra” odnosno molbe Gojkovice mlade, uzidane u temelje grada: “Bogom brate Rade neimare,/ Ostavi mi prozor na dojkama,/ Isturi mi moje bjele dojke,/ Kada dođe, moj nejaki Jovo, /Kada dođe da podoji dojke!/ To joj Rade za bratstvo primio, / Ostavi joj prozor na dojkama,/ Pa joj dojke u polje isturi,/ Kada dođe nejaki Jovane,/ Kada dođe da podoji dojke…”Narodnoj pjesmi i legendi nije odolio ni Ivo Andrić: “Most na Drini podigao je veliki vezir Mehmed-paša Sokolović, a zidao ga je Rade Neimar, koji je morao živeti stotinama godina kako bi sagradio sve što je lepo i trajno...”

Među neimarima iz XIV vijeka svoje mjesto je zaslužio i Mihoje Brajkov iz Bara. Dr Pavle Mijović (“Pregled umjetnosti Crne Gore, Romantička i gotička umjetnost, monografija Crna Gora) podsjeća: “Jedan od najboljih graditelja i sklup-tora Mihoje Brajkov iz Bara, podiže i ukrašava sklupturama franjevački klaustar u Dubrovniku”

Mihoje Brajkov, kapiteli u klaustru samostana Male braće u Dubrovniku, foto: enciklopedija.hr.

Mihoje ima svoju odrednicu u Hrvatskoj enciklo-pediji koja potvrđuje pisanje dr Pavla Mijovića. U Hrvatskoj enciklopediji potvrđuju da je Mihoje Brajkov bio kipar i graditelj, da je rodom iz Bara, kao i to da je u periodu od 1327-1348. godine radio arhitektonske ukrase za dubrovačke pal-ate. Glavno njegovo djelo je klaustar samostana Male braće.Mimar Hajrudin, (Mimar Hajrudin Aga mlađi) učenik čuvenog Mimara Sinana, bio je jedan od najtalentovanijih arhitekata Osmanskog carstva u drugoj polovini XVI vijeka. Poznat je po tome što je sagradio Stari most u Mostaru. Izgradnja


No. 30 oktobar 2019 123

mosta je počela 1566. godine i trajala je devet godina. Sagrađen je od 456 blokova kamena.

Husein-pašina džamija, foto: snews.rs

Svoje mjesto u istoriji crnogorskog graditeljstva zaslužio je izgradnjom Husein-pašine džamije u Pljevljima. Ova džamija predstavlja jedan od najvrednijih spomenika orijentalne arhitekture na Balkanu. Zadužbina je Husein-paše Boljanića. Gradnja je započeta oko 1570. Poput Starog mosta u Mostaru i džamija je sagrađena od fino tesanog kamena. Njen minaret, visok 42 metra, smatra se najvisočijim minaretom na Balkanu. Anton Luković, građevinski inženjer i plemić. Rođen je 1815. godine u Prčanju u Boki. Osnovnu školu je završio u franjevačkiom manastiru u rodnom mjestu. Školovanje je nastavio u Veneciji i Padovi i stekao zvanje inženjera. Sredinom XIX vijeka odselio se u Egipat, u Aleksandriju. Sarađivao sa F. Lessepsom na gradnji Sueckog kanala. Istovremeno je radio i na izgradnji luke u

Aleksandriji. Bavio se i projektima navodnjavanja. Projektovao je zahvate natapanja Egipta vodom sa Nila i projekat regulacije ušća Neretve - koji na žalost nijesu realizovani. Bavio se i izgradnjom fortifikacijskih objekata. Tvrđava u Aleksandri-ji koja brani ulaz u tu luku, napravljena je po Lukovićevom nacrtu. Prilikom njene izgradnje otkrivena su tri velika staroegipatska stupa. Darovao ih je austrijskom caru Franji Josipu I povodom otvaranja Sueckog kanala. Zauzvrat, car ga je nagradio plemićkom titulom koji su njegovi potomci mogli naslijediti. Dobio je naslov “Luković de Ascrivio”.

Katičić, Foretić, Makaruci…

O projektantima i graditeljima se veoma malo zna i zbog toga što naručioci nijesu dozvoljavali da se zna ko je za njih gradio kako se ne bi desilo da nešto slično ili možda ljepše sjutra sagrade nekom drugom moćniku. Tome svjedoči i leg-enda o izgradnji palate Bujović u Perastu, koja je sagrađena krajem XVII vijeka. Njen vlasnik, poznati kapetan Vicko Bujović, zadovoljan kako je palata sagrađena upitao je graditelja da li može da sagradi ljepšu od nje. Graditelj je odgovorio potvrdno, a Bujović ga je bijesan zbog toga, bacio sa krova u more.Zahvaljujući geografskom položaju i tradiciji Boka je iznjedrila plejadu pomorskih kapetana: Iva Vizina, Matiju Zmajevića, Antona Radimira, Petra Želalića i druge. Sa plovidbe su donosili novac, dragocjenosti, umjetnine, kulturu krajeva i gradova do kojih su plovili… I sve to ulagali u crkve ili manastire i kapetanske palate. Tako je i nastala kulturna baština Boke koja se, najvećim dijelom, nalazi pod zaštitom UNESCO-a.Prvi projektanti i graditelji ovih objekata bili su

No. 30 oktobar 2019 123

oktobar 2019 No. 30124 oktobar 2019 No. 30124

Veliki trag arhitekte sportskog duha

Momčilo Tapavica, foto: hercegnovi.me

Momčilo Tapavica, arhitekta, sportista, učesnik Olimpi-jskih igara u Atini 1896. godine. Rođen je 14. oktobra 1872. godine u Nadalju (tadašnja Ugarska). Gimnaziju je učio u Novom Sadu a studije arhitekture, kao sti-pendista Matice srpske, završio je u Budimpešti na Visokoj tehničkoj školi. Na poziv Kralja Nikole, 1908,

dolazi u Crnu Goru. Projektovao je Njemačko poslanstvo i Državnu banku na Cetinju. Zatim Hotel Boku u Herceg Novom koji je stradao u zemljotresu 1979. godine. U tom periodu je projektovao i reprezentativni objekat Matice srpske u Novom Sadu.Za vrijeme Prvog svjetskog rata iz Austrougarske je prebjegao u Maroko, gdje se bavio poslovima geodetskih mjerenja u Rabatu. Vrijeme između dva svjetska rata živi i radi u Novom Sadu, gdje je boravio i za vrijeme Drugog svjetskog rata. Poslije rata odlazi u Poreč, a zatim u Pulu gdje je i umro 10. januara 1949. godine.Tapavica će ostati upamćen i kao svestrani sportista: atletika (skok u dalj, skok s motkom, bacanje kugle), rvanje, dizanje tegova, tenis... Na olimpijskim igrama u Atini, kao član olimpijskog tima Ugarske, i ako povri-jeđene ruke, osvojio je bronzanu medalju u tenisu, dijelio je 4-5 mjesto u rvanju grčko rimskim stilom i šesto mjesto u dizanju tegova. Herceg Novi mu se 1996. godine, povodom stogodišnjice olimpijade u Atini, odužio postavljanjem spomen ploče.

hrvatski arhitekti, klesari i graditelji iz Dubrovnika ili Dalmacije i najpoznatiji italijanski arhitekti toga vremena. Pomenućemo neke od njih.Ilija Katičić (1647-1728) hrvatski graditelj s kraja XVII i početka XVIII vijeka, gradio je barokne pal-ate u Perastu. Krunu njegovog rada predstavlja projekat svetilišta sa kupolom na crkvi Gospe od Škrpjela u Perastu, koje su (1710 -1725) po njegovim nacrtima dogradili Vuk Kandijot iz Dobrote i Petar Dubrovčanin.

Gospa od Škrpjela, foto: mapio.net

No. 30 oktobar 2019 125

Veliku crkvu posvećenu Uspenju Presvete Bogo-rodice, manastira Savina kod Herceg Novog, gra-dio je Nikola Foretić sa Korčule. Crkva u Prčanju, posvećena Rođenju Bogorodice, izgrađena je u periodu od 1789. do 1809. godine po projektu venecijanskog arhitekte Bernardina Makarucija (Bernardino Maccaruzzi, Venezia, 1728-1800).Valja pomenuti da je Crkvu Svetog Nikole u Perastu, sa zvonikom visokim 55 metara, projektovao mle-tački arhitekta Đuzepe Beati (Giuseppe Beati).

Izvanjci na Cetinju krajem XIX vijeka

Sticanjem nezavisnosti i međunarodnog priznanja Crne Gore na Berlinskom kongresu 1878. godine, počinje opštecrnogorski preporod. Uspostavljaju se diplomatski i ekonomski odnosi, pa se na Cetinju otvaraju veleposlanstva svih značajnijih evropskih država. Kraj XIX i početak XX vijeka u Crnoj Gori obilježila je intezivna izgradnja javnih građevina, putne infrastrukture, diplomatskih predstavništava. Cetinje postaje prijestonica čije objekte projektuju poznati evropski arhitekti i inženjeri. Nasljeđe koje su nam ostavili obavezuje nas na pamćenje njihovih imena. Počeću sa izvanjcima.

Josip Slade Šilović, foto: .slobodnadalmacija.hr

Josip Slade (1828-1911) arhitekta, urbanista, vizionar, graditelj, doktor folozofije i matematike, stručnjak

istančanog ukusa i bogatog graditeljskog iskustva, ostavio je u Crnoj Gori neizbrisive tragove svog projektantskog i graditeljskog umijeća. Slade zauzima jedno od najznačajnijih mjesta u istoriji savremenog graditeljstva u Crnoj Gori. Obzirom da su o njemu u prethodnim brojevima objavlje-na dva posebna priloga, da se ne bi ponavljao u ovom članku ću pomenuti samo par najosnovnijih podataka o njemu.Najpoznatiji projekti na kojima je radio, po pravilu i kao projektant i rukovodilac radova, su Kazališta u Splitu i Šibeniku, Kneževa palača u Trogiru (rekon-strukcija), a u Crnoj Gori kolski put Kotor-Krstac- Njeguši- Cetinje, kolski put Cetinje-Rijeka Crnojevića, Urbanistički plan Nikšića, Carev most, Dvorac kralja Nikole u Nikšiću, Lazaret u Meljinama, Kraljevsko pozorište “Zetski dom”, zgrada Austrougarskog poslanstva na Cetinju, projekat isušenja Zogajskog jezera kod Ulcinja... Cijeneći doprinos Josipa Sladea razvoju Crne Gore, Knjaz Nikola ga je odlikovao Ordenom Danilovog reda III i IV stepena. Ulice u Nikšiću i Podgorici nose ime ovog velikana koji je dao nemjerljiv graditeljski doprinos za Crnu Goru.

Dragutin Dragiša Milutinović, foto: wikimedia.org

No. 30 oktobar 2019 125

Gospa od Škrpjela, foto: mapio.net

oktobar 2019 No. 30126 oktobar 2019 No. 30126

Dragutin Dragiša Milutinović (1840 – 1900), in-ženjer, arhitekta i istoričar umjetnosti, nastavnik u Visokoj školi, član Srpskog učenog društva, sin Njegoševog učitelja Sime Milutinovića Sarajlije. Studirao je građevinarstvo u Berlinu, Minhenu i Karlsrueu. Radio je u Ministarsvu građevina ondašnje Srbije. Ostaće upamćen po projektu željezničke stanice Beograd (1884) koja ima status “spomenika kulture od velikog znača-ja”, projektima nekoliko tipova malih crkava… Za dopisnog člana Moskovskog arheološkog društva izabran je 1878. godine, a 1892. za počasnog člana Srpske kraljevske akademije. U graditeljstvu Crne Gore ostaće upamćen kao autor prvog urbanističkog plana nove varoši Danilovgrada koji je završio 1869. godine. Milutinović je slijedio zamisao knjaza Nikole i nalog Senata o premještanju dotadašnjeg pazara sa Prentine glavice na Ćeranića glavicu. Planiran je grad sa oko 15 hiljada stanovnika namijenjen da bude mjesto glavnog privrednog razvoja Crne Gore. Plan je predviđao izgradnju Novog dvora Njegove Svjetlosti, Senat, Tavnicu, Školu, Crkvu, Kule za odbranu mosta, uređenje korita Zete, izgradnju glavnih saobraćajnica…Da ne bi bilo zabune treba pomenuti da su regulacioni planovi nastajali i prije Sladea i Milutinovića. Prema nekim podacima, datiraju još sa početka XVIII vijeka. Miroslav Doderović i Zdravko Ivanović, u članku “Uvođenje reda u prostor Crne Gore”1 navode da je A. Bekoni, 1708. godine uradio “osnovu Budve”, da Mletački plan Kotora datira iz 1775. godine (kapetan F.Giro-nui). Dalje navode da plan stare osnove Nikšića datira iz 1877. godine (A. Evans), plan Perasta iz 1805. (M.de Traux). Postojao je i Hofmanov plan Tivta, kao i plan Nove Varoši (Podgorica) iz

1 MATICA (Matica Crnogoska) Podgorica, proljeće 2012 godine

1879. godine koji je uradio ruski inženjer Vladimir Vorman (Vormanov plan). Plan Herceg Novog je nastao krajem XVIII vijeka (P. Coroneli), a plan Ulcinja 1875. (po S. Gopčeviću). Pakler (u arhivama nijesam mogao da nađem njegovo ime i druge lične podatke), austrijski arhitekta, jedan je od izvanjaca koji su dali pečat savremenom Cetinju. Rekonstruisao je (1867. godine) i dogradio Dvorac kralja Nikole, projektovao zgradu Djevojačkog instituta, trasirao puteve koji su Cetinje povezivali sa austrougarskom granicom. Dvorac je pretrpio još nekoliko intervencija. Prva iz 1910. godine po projektu Ferdinanda Balaka. Intervencije 1911. godine projektovao je francuski arhitekta Safrej, a radove je izveo češki arhitekta i preduzimač Karlo Belada.

Izgradnja Vladinog doma na Cetinju, foto: prch.me

Ćezare Alesandro Koradini, italijanski arhitekta, boravio je na Cetinju u periodu od 1900. do 1912. godine. To je bilo dovoljno da projektuje Vladin dom, Rusko poslanstvo, Italijansko poslanstvo i crkvu Sv. Antuna Padovanskog.

No. 30 oktobar 2019 127No. 30 oktobar 2019 127

Francusko poslanstvo, foto: V. Radonjić

Pol Gade (Paul Guadet), francuski arhitekta (1873-1931) završio je 1904. godine Školu lijepih umjetnosti u Parizu (École des Beaux-Arts de Paris). Kao arhitekta saradnik u Ministarstvu ino-stranih poslova, od 1903. do 1911, bio je zadužen za gradnju ili rekonstrukciju diplomatskih zgra-da u Tangeru, Skadru, Petrogradu i na Cetinju. Zahvaljujući tome dobio je priliku da projektuje Francusko poslanstvo, koje se smatra jednim od najljepših objekata u Prijestonici.Harti (Harty), engleski arhitekta, boravio je na Cetinju početkom XX vijeka. Projektovao je i rukovodio izgradnjom Engleskog poslanstva. Za vrijeme boravka na Cetinju projektovao je i dvije vile koje su naručili cetinjski ljekari dr Matanović i dr Perazić. Vile su izgrađene 1912. godine, a gradio ih je francuski inženjer Soaje.

Dvije godine ranije Jovan Maguljani, arhitekta iz Boke, projektovao je na Cetinju Kuću Vukotića, koja se smatra jednim od bisera graditeljskog nasljeđa sa početka XX vijeka. Povodom rođenja prvog sina knjaza Nikole (30. juna 1871. godine) Dvor je dobijao vri-jedne darove. Knjaginja Milena je odlučila da ove darove usmjeri u humanitarne svrhe – u korist naroda, pa je darove prodala i dobijenim novcem izgradila Bolnicu “Danilo I”. Zgrada je dovršena 1873. godine po projektu knjaževog ličnog ljekara dr Frileya.

Pogled na Biljardu, Cetinje, foto: Likovno-grafička zbirka NBCG “Đurđe Crnojević“

Nije naodmet podsjetiti da je Vladika Petar II Petrović Njegoš, pola vijeka ranije, od novčane pomoći koju je 1837. godine dobio u Rusiji, sagradio Biljardu. Plan Biljarde uradio je ruski pukovnik i diplomata Jakov Nikolajevič Ozereck-ovski. (Nastavak u narednom broju)

Velizar RADONJIĆ


Poštovani,

Časopis „Pogled“ Inženjerske komore Crne Gore pokreće marketinške rubrike (Predstavljamo) u kojima će se kroz formu sponzorisanog teksta reklamirati Vaš rad, uspješnost Vaše kompanije, organizacije.Časopis „Pogled“ IKCG izlazi od 2011. godine i obuh-vata tekstove iz svih inženjerskih oblasti (arhitektura, građevinarstvo, mašinstvo, elektrotehnika, saobraćaj, geodezija...). Vrstan tim saradnika koji potpisuje naučno-stručne i popularističke sadržaje kreirao je prepoznatljiv imidž naše publikacije koji je nagrađen kako od stručne javnosti tako i od naše, sve brojnije čitalačke publike. Časopis izlazi četiri puta godišnje (januar, april, jul, oktobar), a distribuira se svim stru-kovnim organizacijama i ustanovama u Crnoj Gori kao i van njenih granica, što ga čini i u marketinškom dijelu interesantnim i pogodnim za predstavljanje Vašeg rada. Časopis „Pogled“ je dostupan i na sajtu IKCG http://www.ingkomora.meU zavisnosti od rubrike i forme (promotivni tekst, for-ma intervjua, fotografije) koju budete izabrali za svoju marketinšku prezentaciju, postaćete Zlatni, Srebrni ili Bronzani sponzor časopisa „Pogled“ kao i Prijatelj časo-pisa. U prilogu koji slijedi nalazi se pregled reklamnih formata sa minimalnim iznosom uplata. U želji da ćete i Vi prepoznati „Pogled“ kao značajnu publikaciju koja će nam na obostrano zadovoljstvo donijeti isključivo uspjeh, postanite dio naše priče.

Srdačan pozdrav,Uređivački tim časopisa „Pogled“

e-mail na koji možete poslati marketinški materijal: [email protected]žiro-račun na koji možete uplatiti sponzorstvo: NLB Montenegro banka 530-1870-29

broj telefona na koji možete dobiti informacije o mar-ketingu: +382 67/885-888

Dear readers,

The journal „Pogled“ of the Engineers Chamber of Montenegro is launching marketing columns (We pres-ent) in which your work, the success of your company, organization will be promoted through the form of a sponsored text.The journal „Pogled“ of ECM has been published since 2011 and covers texts from all engineering fields (archi-tecture, construction, mechanical engineering, electrical engineering, geodesy, etc.). A team of associates who signed scientific-professional and popular content have created a recognizable image of our publication, which was awarded both by the professional public and by our increasingly readership audience. The journal is published four times a year (January, April, July, October), and is distributed to all professional organizations and institutions in Montenegro as well as beyond its borders, which makes it interesting in terms of marketing and is suitable for presenting your work. „Pogled“ journal is also available on the ECM website http://www.ingkomora.meDepending on the section and form (promotional text, form of interview, photo) you choose for your marketing presentation, you will become a Gold, Silver or Bronze sponsor of „Pogled“ journal as well as a Friend of the Journal. Below is an overview of advertising formats with a minimum amount of payment. In hope you will recognize „Pogled“ as an important publication that will bring only success to our mutual satisfaction, become a part of our story.

With best regards,Editing Team of „Pogled“ journal

E-mail for sending the marketing material: [email protected] account for sponsorship payment: NLB Montenegro bank 530-1870-29Phone number for marketing information: +382 67 / 885-888

ZLATNI SPONZOR

Dimenzije175 x 190 mm


Prostor predviđen za Zlatnog sponzora podrazumijeva reklamu na dvije strane časopisa (reklamni tekst, promocija kroz intervju i fotografije), a minimalni iznos uplate je 1.000,00 eura.

The space for the Golden Sponsor means advertising on two sides of the journal (advertising text, promotion through interviews and photographs), and the minimum amount of payment is 1,000.00 euros.

SREBRNI SPONZOR


Prostor predviđen za Srebrnog sponzora podrazumijeva reklamiranje na jednoj strani (forma: tekst, intervju, fotografije), a minimalni iznos uplate je 500,00 eura.

The space for the Silver Sponsor means advertising on one side (form: text, interview, photos), and the minimum amount of payment is 500,00 euros.

BRONZANI SPONZOR


Prostor predviđen za Bronzanog sponzora podrazumijeva reklamu koja će biti predstavljena u formi jednos-tranog pojasa, a minimalni iznos uplate je 300,00 eura.

The space for the Bronze sponsor means advertising that will be presented in the form of a one-sided para-graph, and the minimum amount of payment is 300,00 euros.

PRIJATELJI ČASOPISA


Dim

enzi

je17

5 x

30 m

m

Reklamni formati predviđeni za Prijatelje časopisa mogu biti u vertikalnoj i horizontalnoj formi, a minimalni iznos uplate je 200,00 eura.

Advertising format for Friends of the journal can be in vertical and horizontal form, and the minimum amount of payment is 200,00 euros.

IMPR

ESSU

M

The Journal of Engineers Chamber of MontenegroYear 9/No. 30October 2019

[email protected]

Publisher:Engineers Chamber of Montenegro

For the Publisher:Srđan Laković, graduated electrical engineer

Editorial Board:President:Doc Željka Radovanović, graduated civil engineer, PhDVladimir Slavić, graduated electrical engineerBogdan Cvjetković, graduated architectProf Milorad Burić, graduated mechanical engineer, PhDVelizar Čađenović, graduated fire protection engineer

Editor:Jelena Pavićević Tatar

Graphic design: Studio Mouse - Podgorica

Print:Grafo Group - Podgorica

Circulation:500

Cover photo:Uvac Bridge, highway MontenegroCRBC Archive

No.

30

ISSN 2336-9175 (Štampano izd.) ISSN 2336-9183 (Online)

30 · 2019-10-30 · jala: betonske konstrukcije, zidane konstrukcije, čelične konstrukcije,...

Documents