KARAYOLU TASARIM EL KTABI 2. TASARIM KRTERLER2.1. Birinci ncelikli Tasarm Kriterleri2.1.1. Karayollar Snflandrmas

11

5539 sayl Karayollar Genel Mdrlnn Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanunun 15. Maddesine gre Karayollar Genel Mdrlne ait yollar 3 snfa ayrlm ve aadaki ekilde tanmlanmtr. Otoyollar: zerinde erime kontrolnn uyguland devlet yollardr. Genel olarak otoyollar cretlidir. Erime kontroll karayolu, zellikle transit trafie tahsis edilen, belirli yerler ve artlar dnda giri ve kn yasakland, yaya, hayvan ve motorsuz tat ve aralarn giremedii ancak izin verilen motorlu tatlarn yararland ve trafiin zel kontrole tabi tutulduu karayoludur. Devlet yollar: nemli blge ve il merkezlerini deniz, hava ve demiryolu istasyon, iskele, liman ve alanlarn birbirine balayan birinci derecede ana yollardr. l yollar: Bir il snr iinde ikinci derece neme haiz olan ve ehir, kasaba, ile ve bucak gibi belli bal merkezleri birbirlerine ve il merkezine ve komu illerdeki yakn ile merkezlerine, devlet yollarna, demiryolu istasyonlarna, limanlara, hava alanlarna ve kamu ihtiyacnn gerektirdii dier yerlere balayan yollardr. Bu snfa ait yol alar kamu yarar, Milli Savunma ihtiyalar ve bu alarn gelimesine tesir eden ekonomik amiller gznnde tutulmak suretiyle Karayollar Genel Mdrl tarafndan tespit ve Bayndrlk Bakanl Yksek Fen Kurulunca incelendikten sonra, Bayndrlk Bakannn onay halinde uygulanr. Dzeltmeler, deitirmeler ve eklemeler de ayn usule bal olarak yaplr. Bu tanmlama idari bir snflandrma olup ok genel olarak yolun ilevini de belirtmektedir. Ancak lkemiz karayolu ann hareketlilik ve eriebilirlik kavramlar esasna gre detayl ilevsel snflandrlmasnn yaplmas gereklidir. Karayolu ilevsel snflandrmas, karayolu a zerindeki tm yollarn verdii hizmet karakterine gre gruplandrlmasdr. Szkonusu snflandrma sistemine gre karayollar standartlar ve hizmet seviyeleri, inceleme altna alnan karayolunun ilevine veya trafik hacmine gre deiiklik gstermektedir. levsel snflandrma karayolu projelendirmesi ve ulam planlamasna sistematik bir yaklam getirebilecektir. Uygulamada yol snfnn seiminde balang ve ekonomik mr sonundaki trafik hacmi en belirleyici unsur olarak gz nne alnsa da yolun karayolu a zerindeki konumu da nemlidir. levsel snflandrma karayollarn hareketlilik ve eriebilirlik kriterlerine gre arterler, toplayc yollar ve blgesel yollar olarak gruplandrmaktadr. Bu kapsamda arter olarak belirlenen yollarda hareket kabiliyeti arttka daha yksek trafik hacmine ve yksek standartlara ulalacak buna karlk dk trafik hacmine sahip blgesel yollarda ise eriebilirlie olanak salayan sosyal nitelikli dk standartlara ihtiya duyulacaktr. Bu almada ise Karayollar Genel Mdrlnn sorumluluundaki yollar, Tablo 2.1 de grld gibi kent d ve kentsel (kent geileri) olmak zere iki gruba ayrlm ve daha nce yaplan almalar esas alnarak geometrik snflamalar yaplmtr. Otoyollar bu El Kitab kapsamna dahil edilmemitir. Tablo 2.1 Karayolu Geometrik SnflamasKENT DII YOLLAR Otoyollar ok eritli Yollar ki eritli Yollar 1.Snf Yollar 2.Snf Yollar 3.Snf Yollar 4.Snf Yollar KENTSEL YOLLAR (KENT GELER) evre Yollar ok eritli Yollar ki eritli Yollar Kent inden Geen Yollar ok eritli Yollar ki eritli Yollar

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

12

ok eritli yollar, her bir yndeki trafik iin en az iki eridi bulunan, 3 kmden daha ksa olmamak koulu ile trafiin periyodik olarak kesintiye uratlabilecei eriim kontrolsz veya yar eriim kontroll karayollardr. ok eritli blnm veya ok eritli blnmemi (fiziki ayrc olmayp izgi ile blnen) yollar olarak iki grupta ele alnacaktr. ki eritli yollar, herbir eridin farkl ynlerdeki trafik akm iin tahsis edildii, gr mesafesi elverdii lde yava giden arac gemek iin kar eridin kullanld karayollardr. Gemite yaplan almalar ve lkemiz artlarna uygunluu dikkate alnarak karayollar ann nemli bir blmn oluturan iki eritli kentd yollar, kendi iinde 4 snfta ele alnmtr. Genel bir ilke olarak Devlet yollarnn en az 1.ve 2. Snf, l yollarnn ise en az 3. ve 4. Snf yol standardnda olmas nerilmektedir. evre yollar ve kent iinden geen yollar yine ok eritli yollar ve iki eritli yollar olmak zere iki gruba ayrlmtr. evre yollar transit trafiin kent iinden geme zorunluluu ya da ihtiyacn kaldrmak amacyla yaplan ve kenti kuaklayan karayollardr. Nfusun ounun ticaret, sanayi ve ynetimle ilgili ilerle uraan tarmsal etkinliklerin olmad ve nfusu 5000den byk yerler kentsel alan olarak kabul edilmitir. 2.1.2. Toporafik Yap Karayollarnn geometrik tasarmnda geilen arazinin kullanm ekli, blgenin fiziki zellikleri ve toporafyas nemli bir yer kaplamaktadr. Arazi durumu, jeolojik zellikler, iklim, zemin ve drenaj durumu yatay ve dey eksen ile enkesit zelliklerine etki etmektedir. Arazi durumu dz, dalgal ve dalk olarak grupta deerlendirilmektedir. Dz Arazi: Dey ve yatay eksenin oluturulmasnda engel tekil etmeyen, dz veya ok az dalgal arazi kesimleridir. Gr mesafesinin yeterli olmas nedeniyle, yapm zorluu dourmamakta ve nemli maliyetler gerektirmemektedir. Dalgal Arazi: Dey ve yatay eksenin tasarmnda baz kstlamalar getiren, dalgal, tepelik, orta derecede alalma ve ykselmenin olduu yksek tepelerin nadiren yerald arazi kesimleridir. Dalk Arazi: Gzergah belirleme ve tasarmnda ciddi olarak kstlamalarn ortaya kt, uzun dik eimler ve snrl gr mesafesine yol aan arzal, tepelik ve dalk arazi kesimleridir. Boyuna ve enine ykseklik deiimleri ok fazla olup, uygun yatay ve dey ekseni salayabilmek iin kademeli (palyeli) yama kazlarna sklkla gerek duyulmaktadr. 2.1.3. Trafik Akmnn Temel zellikleri Trafii tanmlamak iin kullanlan temel deiken Hacim veya Akm Oran Hz Younluk olarak ele alnacaktr. 2.1.3.1. Hacim-Akm Oran Hacim ve akm oran belli bir zaman periyodu iinde yolun belli bir kesiminden veya noktasndan geen trafik miktarnn lmdr. Hacim: Verilen bir sre ierisinde belirlenen bir yol kesiminden veya noktasndan geen toplam tat saysdr. Yllk, gnlk, saatlik veya 15 dakikalk periyotlarla ifade edilebilir. Yllk Ortalama Gnlk Trafik (YOGT): Toplam yllk trafik hacminin bir yldaki gn saysna blnmesiyle elde edilir. Ancak, btn yol kesimlerinde srekli saym imkan olmadndan YOGT deeri mevsimlik saymlardan ve rt saymlarndan belli bir hata oran kabul edilerek hesaplanmaktadr. Akm Oran: Belirli bir yol kesiminden veya noktasndan bir saatten daha ksa sre iinde (genellikle 15 dakika) geen tat saysnn saatlik olarak ifadesidir. Hacim ve akm oran arasndaki fark nemlidir.

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

13

Hacim belirlenen bir zaman aralnda gzlenen veya tahmin edilen gerek tat saysdr. Akm oran ise bir saatten daha az bir zaman aralnda o noktadan geen tat saysnn saatlik edeeri olarak ifade edilir. Zirve Saat Faktr: En yksek saatlik trafik hacminin ayn saat iinde verilen bir zaman periyodundaki maksimum akm deerine orandr. K-Faktr: Yl iinde gzlemlenen en yksek saatlik trafik hacminin (10.,20.,30.,50., veya 100.saat) yllk ortalama gnlk trafie gre deiimi k-faktr olarak ifade edilir. Genel olarak 30. en yksek saat trafii, zirve saat olarak kabul edilir. YOGT artarken K-Faktr genellikle azalmaktadr. En yksek K-faktr genellikle rekreasyon alanlarndaki yollarda meydana gelir. Bunu krsal, kent girii (banliy) ve kentsel yollar takip eder. K-Faktr snr deerleri Tablo 2.2 de verilmektedir. Tablo 2.2 K-Faktr Snr Deerleri Yol Tipi K Faktr Kent d Kent girii (geii) Kent ii 0,12 - 0,25 0,10 - 0,13 0,07 - 0,10

Trafik Kompozisyonu: Trafikte seyir halindeki aralar sahip olduklar farkl boyut ve arlklara gre iletme zellikleri gsterirler. Ar tatlar daha yksek fiziki arlklarnn yansra otomobillerden daha yava hareket edip daha fazla yer igal ederler. letme zelliklerinin ayn birimle ifade edilebilmesi iin ar tatlar binek otomobil edeeri cinsinden dikkate alnr. Edeer binek otomobil says, eime ve gei gr uzaklna bal olarak deiir. Bu nedenle toplam trafik iindeki ar tat oran, yolun kapasitesinin belirlenmesinde nemli bir faktrdr. Trafik Tahminleri: Yeni bir karayolu yapm yada iyiletirilmesinde, mevcut trafik hacminin yannda projenin mr boyunca tayabilecei trafiin tahmin edilmesi esastr. Proje mr genellikle 20 yl olarak kabul edilir. 2.1.3.2. Hz Hz, seyahat edenlerin alternatif gzergah veya tama modu seerken dikkate aldklar en nemli faktrdr. Yeni bir karayolu, yol kullanclar tarafndan zaman, uygunluk ve tasarruf edilen para asndan deerlendirilir. Tat hzlar, srclerin yeteneinin ve aralarnn zelliklerinin yannda karayolunun fiziksel zelliklerine, yol kenarndan yaplan mdahale oranlarna, hava durumuna, dier tatlarn varlna ve hz limitlerine baldr. Kamu tarafndan kullanlacak herhangi bir mhendislik yapsnn tasarmndan beklenen hizmet, gvenli ve ekonomik bir ekilde karlanmaldr. Bu nedenle karayolunun tasarm hz srclerin ounluunun talebine cevap vermelidir. Tasarmn dk oranda ar hz yapan srcleri dikkate alarak yaplmas ekonomik deildir. Bu amala herhangi bir yoldaki tasarm hz belirlenirken o yola veya benzer yola ait iletme hzlar, %85lik hzlar ve seyahat hzlarnn belirlenmesi nem tamaktadr. 2.1.3.3. Younluk Belli bir anda belirli bir yol veya erit uzunluunu igal eden tat saysdr. Younluk kesintisiz akm iin kritik bir parametredir. nk younluk trafik iletimlerinin kalitesini gsterir. Younluk bir aracn dierine olan yaknln belirtir ve trafik ak iinde manevra yapma serbestliini ifade eder. Bu zellikleri ile younluk ok eritli yollardaki hizmet seviyesini tayin eden belli bal kriter durumundadr.

KARAYOLU TASARIM EL KTABI2.2. kinci ncelikli Tasarm Kriterleri2.2.1. Tasarm Hz

14

Tasarm Hz, karayolunun eitli geometrik elemanlarnn belirlenmesi ve boyutlandrlmasnda etkili olup, yatay kurp, dever, gr mesafesi gibi enkesit elemanlarnn tasarm ile dorudan balantldr. erit genilii, banket genilii ve yanal aklklar gibi dier elemanlarn tasarm ise Tasarm Hz ile dorudan balantl olmasa da tat hzlarn etkilemektedir. Yol snflarna gre tasarm hzlar Tablo 2-3de verilmektedir. Karayolunun yatay ve dey ekseni, standard, arazi ve trafik durumunun src tarafndan farkedilmesi tasarm hz ile direk balantldr. % 85lik hz, yolun belirli bir noktasnda veya kesiminde seyir eden aralarn % 85inden daha aznn sr hz dalmlarnn maksimum deeridir. Yoldan kma tr kazalarn youn olduu yatay kurplarda kaza riskini azaltmak amacyla minimum yatay kurp yarapnn ve duru gr mesafesinin hesaplanmasnda aada belirtilen V85 hzlar kullanlr. V85=Vt+10 km/s V85=Vt+20 km/s Vt= tasarm hz (km/s) Tablo 2.3 Tasarm Hzlar Karayolu Geometrik SnflamasKent D Yollar ok eritli Yollar

Vt100 km/s Vt